บทท� �

แนวคด ทฤษฎ และงานวจยท�เก�ยวของ

ในการวจยคร� งน� ผวจยไดศกษาเอกสารและงานวจยท�เก�ยวของและไดนาเสนอตามหวขอ

ตอไปน�

1. แนวคดเก�ยวกบทนทางสงคม

1.1 ความหมายของทนทางสงคม

1.2 ทฤษฏทนทางสงคม

2. แนวคดเก�ยวกบกระบวนการสะสมทนทางสงคม

3. แนวคดเก�ยวกบเครอขาย การตอบแทน และใชประโยชนรวมกน

4. แนวคดเก�ยวกบสถาบนการเงนชมชน

5. งานวจยท�เก�ยวของ

แนวคดเก�ยวกบทนทางสงคม

ความหมายของทนทางสงคม

ราชบณฑตยสถาน (2546 : 534) ใหความหมายของทนโดยท�วไปไววา เปนของเดมหรอ

เงนท�มไว ลงไว กาหนดไว เพ�อประโยชนใหงอกงาม เชน มความรเปนทน มเงนเปนทน เงนหรอ

ทรพยสนอ�น ๆ ท�ต�งไวสาหรบดาเนนกจการเพ�อหาผลประโยชน

วทยากร เชยงกล (2540 : 79) ไดกลาวถงความหมายคาวา ทน หมายถง

1.1 ปจจยการผลตในรปของเงนและสนคาตาง ๆ ท�นายทนใชรวมกบแรงงานในการ

ผลต ทาใหเกดทรพยสมบตเพ�มข�นในรปของมลคาสวนเกน (Surplus Value)

1.2 สนทรพยระยะยาว ซ� งบรษทลงทนเพ�อผลตสนคาและบรการ

1.3 เงนทนในรปของการลงทน กาไร หรอเงนกเพ�อใชในการดาเนนธรกจ

ภายใตการใหนยามความหมายเร� องทนตามแนวเศรษฐศาสตรมาเปนระยะเวลานาน

กไดมผโตแยงแนวคดน� โดยเหนวาทนมความหมายนอกเหนอจากการเปนปจจยการผลต แตกม

ปจจยอ�นท�ชวยใหประสบความสาเรจในการประกอบกจการตาง ๆ ดวย

คาวา “ทน” กบ “ตนทน” น�นมาจากความหมายของคาวา “Cost” หมายถง คาใชจายท�เกดข�น

ในการจะทาอะไรกแลวแต เพราะฉะน�นความหมายจงแตกตางกน แตขณะน� มความสบสนเกดข�น

เพราะวาทางเศรษฐศาสตรเปนคนบญญตศพทพวกน� ข�นมา เราเรยกวา “ตนทนทางสงคม” ซ� งจะม

ความหมายตางจากทนทางสงคม แตในปจจบนมโนทศนเร� องทนไดขยายไปอยางกวางขวาง

7

อกหลายรปแบบ เชน ทนวฒนธรรม ทนมนษย ทนส�งแวดลอม และทนทางสงคม เปนตน ทนในทาง

เศรษฐศาสตรเราจะนกถงทนท�เปนทนทางกายภาพ เชน เคร�องมอ เคร�องจกร ท�จะเอามาใชในการผลต

รวมถงเงนท�เอามาลงทนในการผลต อนน� เราเรยกวาทน ตางจากปจจยการผลตอ�น ๆ ท�นกเศรษฐศาสตร

ตะวนตกท�เขาคดถงเร�อง แรงงานท�เอามาใชรวมกบทน ท�ดน ท�ไร รวมกบทนและทรพยากรอ�น ๆ

ตลอดจนวตถดบท�งหลายลวนแตเปนปจจยการผลตท�งส�น ดงน�นกอนท�จะเขาใจความหมายทนทาง

สงคมจงตองเขาใจแนวคดทนรปแบบอ�นกอน คอ (อภชย พนธเสน. 2546 : 1)

1. ทนทางเศรษฐกจ (Economic Capital)

ในทางเศรษฐศาสตร “ทน” หมายถงปจจยการผลตชนดหน�ง เปนส�งท�มนษยสรางข�น

เพ�อใชรวมกบปจจยการผลตอ�น ๆ เพ�อการผลตสนคาและบรการ เรยกอกช�อหน�งวาสนคาทน (Capital

Goods) แบงเปน 2 ประเภท คอ ส�งกอสราง (Construction) และเคร�องจกรเคร�องมอ (Equipment)

ในกรณการผลตทางการเกษตร สตวใชงานตาง ๆ ถอเปนปจจยทนเชนกน นอกจากน� ในบางกรณ

อาจรวมทรพยากรมนษย ทนท�ดน ทนวตถดบ เปนตน (วนรกษ ม�งมณนาคน. 2534 : 45)

2. ทนมนษย (Human Capital)

อมรา พงศาพชญ (2543 : 25) อธบายความหมายของทนมนษยวาวางอยบนฐานความคด

ทางเศรษฐศาสตรท�อธบายเร�องการลงทนและผลตอบแทนจากการลงทน ความแตกตางในคาจาง

และการไดเปรยบในการทางาน ทนมนษยมองได 2 ดาน คอ การลงทนทางการศกษา สขภาพ การฝก

ทกษะความสามารถของมนษย และการนาทนหรอสมรรถนะและศกยภาพของมนษยไปใชเพ�อการ

สรางสรรคและผลตงาน

เทยนชย กระนนท (2544 : 7) กลาววานกเศรษฐศาสตรจะวเคราะหศกยภาพของเศรษฐกจ

ของคนในรปแบบของความรความสามารถ ทกษะ ประสบการณ สขภาพ ทนมนษยน� จะเพ�มคาได

โดยการการลงทนทางการศกษา การฝกอบรม สขภาพ หรออ�น ๆ เพ�อเพ�มความร ความสามารถ ทกษะ

ประสบการณ และสขภาพท�ด

ดวยเหตน�การลงทนในมนษยจงมไดหลากหลาย ซ� งจะมผลใหเพ�มความรความสามารถ

หรอประสบการณไดท�งน�น เม�อความเปนอยท�ตองพ�งพาอาศยกน รวมทกขรวมสขกนในสงคม ทาให

เกดผนาชมชนท�เปนท�ยอมรบท�งภมปญญา ความเปนผนา ความคดสรางสรรค การแกปญหาของชมชน

ความเปนคนด เสยสละ และสรางประโยชนใหกบสวนรวม (นภาภรณ หะวานนท. 2548 : 112)

ทนมนษยในประเทศไทยน� นไดใหความสาคญกบมนษยท� มศกยภาพ ความร

คณธรรม และความเสยสละ เพ�อผลประโยชนของสวนรวม ซ� งถอเปนบคคลท�มคณคา เชน ปราชญ

ชาวบาน เปนตนโดยไมไดเนนท�เร� องของการศกษาวาจะมความรมากนอยตามมาตรวดทาง

การศกษาในระบบ

8

ดงน�นทนมนษยจงเปนเร�องความร ทกษะ ความชานาญ การดแลรกษาสขภาพ ในระดบ

ครอบครว หากพอแมจะสรางทนมนษยใหกบบตรหลานของตนไดดวยการใหความรและทกษะท�

ถายทอดมาจากคนในครอบครว ในระดบชมชน ความสมพนธระหวางคนในชมชนเดยวกนกสามารถ

ถายทอดความรและทกษะอ�น ๆ ใหกบสมาชกของชมชนได หรอในระดบปจเจกชน เชน การดแล

รกษาสขภาพตนเองใหด เพ�อจะไดมความพรอมในการทางาน

3. ทนวฒนธรรม (Cultural Capital)

แนวคดเร�องทนทางวฒนธรรมเปนแนวคดหน� งท�มความสมพนธเก�ยวเน�องกบทนทาง

สงคมอยางแยกกนแทบจะไมออก ทนวฒนธรรมเปนระบบความคด ความเช�อ ซ� งบดเยอรมองวา

เปนเคร�องมอของการมศกด� ศรและอานาจท�เหนอกวาชนช�นอ�น เปนกระแสสงคมท�ต�งอยบนความร

ความคนเคย และรสกกบส�งท�เกดข�นและวถของวฒนธรรมท�ครอบงาหรอมอานาจในสงคมน�น

ทนวฒนธรรมรวมไปถงภมหลงของครอบครว สถานภาพทางสงคม การลงทนและความผกพนกบ

การศกษาท�เปนองคความร และทรพยากรอ�น ๆ ท�มผลตอความสาเรจ (ป� นวด ศรสพรรณ. 2547 : 22)

4. ทนทางส�งแวดลอม (Environmental Capital)

ทนทางส�งแวดลอม ท�งดานการคาและท�ไมเก�ยวของกบการคา ระบบนเวศท�เก�ยวของ

กบวถชวตของประชาชน ความตองการข�นพ�นฐานของมนษย รวมถง อาหาร น� า พลงงาน อากาศ

การกาจดของเสยจากการใช ฤดกาล รวมท�งส�งอ�น ๆ ท�ใชสนบสนนการดาเนนชวตประจาวน เชน

การพกผอนหยอนใจ การทองเท�ยวเชงอนรกษ เปนตน

5. ทนทางสงคม (Social Capital)

เครอขาย มลนธ สมาคม กลไกทางสงคม สถาบนทางสงคม ทนทางสงคมจงเกดข�น

จากความสมพนธ ความไววางใจ และบรรทดฐานของสงคม ซ� งเปนรปแบบปฏสมพนธท�กอรปท�ง

เชงคณภาพและเชงปรมาณ

สาหรบทนทางสงคม เปนส�งท�คงทนยนยาวคลายทนทางดานเศรษฐศาสตร จะมราคา

เม�อมการเขาไปครอบครองถอกรรมสทธ� ในตวของทนทางสงคม การลงทนในทนทางสงคมจาเปน

ตองใชเวลา (Times) และพลานภาพ (Energy) ในการท�จะสรางทนทางสงคมข�นมาและรกษาใหคงอย

ตอไป โดยบทบาทสวนน� เปนหนาท�ของเครอขาย ทนทางสงคมมประโยชนในฐานะเคร�องมอหรอ

สะพานเช�อมกอใหเกดความสมพนธระหวางสมาชกของกลม ผลประโยชนหรอกาไรของทนทาง

สงคมไมสามารถแสดงดวยการเพ�มข�น หรอลดลงไดอยางชดเจนเหมอนทนดานเศรษฐศาสตร ดงน�น

จงทาใหยากลาบากตอการกาหนดคาของทนทางสงคม ความยากลาบากย�งเพ�มมากข�นเม�อทน (Stock)

ของทนทางสงคมจะมอยในความสมพนธของเครอขายมากกวาในตวของแตละบคคลเหมอนกบทน

มนษย ทาใหเปนการยากท�จะนยามคณสมบตท�ถกตองหรอการเปนเจาของกรรมสทธ� ในทนทาง

9

สงคม ไมสามารถถายโอนกรรมสทธ� ระหวางแตละบคคล ไมสามารถหยบยมกนไดในแตละบคคล

ความนาสนใจเปนอยางมากของทนทางสงคม คอ การท�มนไมสามารถจะลดมลคาโดยวธของการ

ใชเหมอนกบสนทรพยกายภาพ (Physical Assets) ในทางกลบกนย�งจะทวคณทนของทนทางสงคม

ใหมากข�นเม�อใชประโยชนจากทนชนดน� มากย�งข�น ซ� งในลกษณะทนท�สาคญท�ง 5 ประการดงท�

กลาวแลวน�นพบวา ทนทางสงคมเปนปจจยทนใหมท�ไดรบความสนใจเปนอยางมาก

บวพนธ พรหมพกพง (2546 : 14-15) ไดกลาวถง แนวคดทนทางสงคมปรากฏในตาราทาง

วชาการทางประเทศตะวนตกมานานกวา 2 ทศวรรษแลว แตยงไมไดรบความสนใจ นกวชาการท�ทา

ใหแนวคดดงกลาวไดรบความสนใจมากข�น คอนกสงคมวทยาท�ช�อเจมส โคลแมน (James Coleman)

ในขอเขยนของเขา Social Capital and the Creation of Human Capital ท�ตพมพใน American Journal

of Sociology เขาช� วาทนทางสงคมเปนเร�องท�เปนนามธรรมและเปนคณสมบตอยางหน�ง หรอเปน

องคประกอบท�มอยในส�งท�นกสงคมวทยาเรยกวา “โครงสรางสงคม” นอกจากโคลแมนแลวกมโรเบรต

พทนม (Robert Putnum) ท�ไดนาเสนอแนวคดเก�ยวกบเร�องทนทางสงคม และมการกลาวถงอยาง

กวางขวาง พทนมมองเร�องทนทางสงคมในระดบองคกร โดยเฉพาะวฒนธรรมพลเรอน (Civic Culture)

ท�มอยในแตละทองถ�นท�แตกตางกนออกไป ในภาคเหนอของประเทศอตาลท�มสมาคมพลเรอน

และมวฒนธรรมท�สงเสรมความรวมมอและความสมพนธในแนบราบ (Vertical Links) เขาพบวา

รฐบาลและการบรหารงานทองถ�นท�มประสทธภาพมากกวาภมภาคท�ไมมวฒนธรรมเชนน� ซ� งโคลแมน

และพทนมน� จะไดกลาวตอไปในฐานะท�เปนนกคดสาคญของแนวคดทนทางสงคม

อนท�จรงแลว ในหมนกเศรษฐศาสตรเอง แนวคดเก�ยวกบเร� อง “สถาบน” มการขยาย

ทศนะท�กวางขวางออกไปไกลกวา “สถาบนตลาด” ท�เก�ยวของกบความม�งค�งทางวตถมานานแลว

กลมนกคดท�สาคญคอกลมนกคดเศรษฐศาสตรสถาบนใหม (New Institutional Economics : NIEs)

อยางเชน ดกลาส นอรธ (Douglas North) มองวาสถาบนทางสงคมอ�น ๆ ท�อยนอกเหนอสถาบน

ตลาดกเปนปจจยท�ชวยเพ�มประสทธภาพในการพฒนาเศรษฐกจ (การสรางความเจรญเตบโตหรอ

ความม�งค�งทางวตถ) กลาวคอ สถาบนทางสงคมจะชวยลดตนทนในการโอนยายทรพยากร

(Transaction Costs) โดยเฉพาะตนทนเก�ยวกบการแสวงหาขอมลขาวสารในแงน� แนวคดของนอรธ

เก�ยวกบเร�องสถาบนทางสงคมกสอดคลองกบแนวคดของโคลแมนท�วา ทนทางสงคมเปนชองทาง

หรอกอใหเกดการไหลของขอมลขาวสาร ทศนะในการมองสถาบนแบบน� สามารถท�จะอธบาย

ปรากฏการณท�นกวชาการทางเศรษฐศาสตรเรยกวา “Economics Miracles” ของประเทศเอเชย

ตะวนออกไกลอยางเชน ญ�ปน โดยมองวาความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจในประเทศเหลาน� มไดม

สาเหตมาจากท�งพลงกลไกตลาด หรอปราศจากการแทรกแซง (การบดเบอนราคาตลาด) ของรฐ

เทาน�น หากแตเปนเพราะมเครอขายความรวมมอระหวางกลมพอคาและนกลงทน และการสราง

10

เครอขายความรวมมอระหวางรฐและภาคเอกชน เครอขายเหลาน� ในทศนะทางวชาการอาจจะถอไดวา

เปนทนทางสงคมในรปแบบหน�งเชนกน (บวพนธ พรหมพกพง. 2546 : 15-16)

อยางไรกตามการมองทนและการพฒนาในความหมายใหมในท�น� มประเดนสาคญ 2 ประการ

ประการแรก การมองทนในความหมายใหมไมควรจากดอยเพยงแคการมองปจจยตาง ๆ ท�ไมได

เปนองคประกอบอยในทนทางกายภาพหรอทนในแนวคดของนกเศรษฐศาสตรแบบด�งเดม โดยมองวา

“ปจจยมใชเศรษฐกจ” (Non-economic Factors) เหลาน�สามารถท�จะนาไปใชเพ�อสรางความเจรญเตบโต

ทางเศรษฐกจไดเทาน�น ทศนะทางวชาการเก�ยวกบเร�องทนทางสงคมโดยเฉพาะท�อยภายใต ยงเปน

ทศนะท�มงมองวาจะบรรลการสรางความม�งค�งในทางวตถหรอความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจได

อยางไร มากกวาความพยายามท�จะทาทายตอความหมายของคาวา “ทน” หรอความม�งค�งในทศนะแบบ

ด� งเดม หรอกลาวอกนยหน� งคาวาทนทางสงคมควรจะมความหมายท�กวางขวางกวาปจจยท�ไมม

สภาวะของทนทางกายภาพแตสามารถนามาใชเพ�อสรางความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจไดเทาน�น

คณคาหรอจรยธรรมพ�นฐานท�มอยในสงคมตาง ๆ อาจจะไมสามารถท�จะนามาสรางความเจรญเตบโต

ทางเศรษฐกจได แตวาสามารถท�จะทาใหมนษยดารงตนเองไดอยางมศกด� ศรมความหมาย หรอชวย

ปลดปลอยใหมนษยหลดพนจากพนธนาการตาง ๆ ท�ลดทอนความเปนมนษยของเขาลงไป (บวพนธ

พรหมพกพง. 2546 : 16)

ประการท�สอง ในขณะท�เราพยายามท�จะมองทนทางสงคมและความหมายของคาวา การพฒนา

ท�กวางขวางไปกวาทศนะทางวชาการแบบด�งเดม เรากจาเปนท�จะตองหลกเล�ยงการมอง “คณคา”

หรอจรยธรรมตาง ๆ ท�มอยในสงคมอยางหยดน�ง การท�เรามองวาการพฒนาไดนาไปสการทาลาย

วฒนธรรมด�งเดมลงไปและนาไปสปญหาตาง ๆ ตดตามมาน�นอาจจะเปนทศนะท�ถกตอง แตการ

มองวาการสรางหรอการร�อฟ� นวฒนธรรมแบบเกาใหกลบคนมา โดยเฉพาะการใชพลงจากภายนอก

บบบงคบใหมการร�อฟ� นเอาวฒนธรรมแบบเกากลบมาใชนาจะไมใชเร�องท�ถกตองนก ระบบคณคา

หรอวฒนธรรมท�เรามองวาเปนทนทางสงคมไมไดมผลในทางบวกตอการพฒนาเสมอไป ดงเชนเรา

อาจพบวา ระบบคณคาหรอวฒนธรรมบางอยางกอาจจะถกนาเอาไปใชสาหรบการกดข�ขดรดผอ�นได

เชนกน ดงน�นการมองทนทางสงคมจงมใชจากดอยเพยงการจาแนกแยกแยะใหเหนวา อนน� เปนของ

เกาหรอวฒนธรรมเกา หรออนน� เปนวฒนธรรมพ�นบาน อนน� เปนวฒนธรรมของรฐของผปกครอง

และ/หรอวฒนธรรมตะวนตกเทาน�น แตควรจะมองไปถงวาทนทางสงคมดงกลาวน� มความหมาย

อยางไรตอ “ผใชประโยชน” โดยตรงดวย (บวพนธ พรหมพกพง. 2546 : 6-17)

อาจกลาวไดวา แนวความคดเร�องทนทางสงคมขางตนไดกาวพนไปจากแนวคดสงคมศาสตร

กระแสหลกแบบเดม ในการมองปจจยทางสงคมและวฒนธรรมในการพฒนา กลาวคอปจจยทาง

สงคมมใชอปสรรคของการพฒนา หากแตเปนปจจยท�จาเปนสาหรบการท�จะบรรลเปาหมายของ

การพฒนา อยางไรกตามยงคงมปญหาเก�ยวของกบท�งทางดานทฤษฎและแนวทางในการปฏบตการ

11

ซ� งประเดนเหลาน� ลวนช� ใหเหนวายงคงมความจาเปนท�จะตองทาการศกษาวจยควบคไปกบการ

นาเอาแนวคดเร�องทนทางสงคมมาใชในการพฒนา ปญหาท�สาคญสรปได 3 ประการคอ

ประการแรก ทนทางสงคมโดยท�วไปแลว มคณสมบตท�เรยกวา “สาธารณะสมบต” (Public

Goods) สมาชกของสงคมทกคนตางมสวนในการกอเกด การผลตซ� า และการขยายตวของทนทาง

สงคม ปญหาประการแรกท�เก�ยวของกบในเร�องแนวคดทฤษฎในเร�องทนทางสงคมในแงน� คอ ทน

ทางสงคมมลกษณะท�เปน “ปจจยเชงโครงสราง” (Structural Determinism) กลาวคอทศนะทาง

ทฤษฎท�อยเบ�องหลง ทศนะน� มองวาพฤตกรรมของมนษยถกกาหนดโดยปทสฐาน กรอบทาง

วฒนธรรมหรอกฎของสถาบน ทศนะทางทฤษฎดงกลาวน� มองขามการกระทาทางสงคมท�ไมอย

นอกกรอบของโครงสราง ดงน�นทนทางสงคมในทศนะดงกลาวมแนวโนมท�คนจนหรอกลมคน

ท�อยชายขอบของสงคม จะถกละเลยหรอถกกดกนออกจากทนทางสงคม ปญหาประการตอมา

เก�ยวของกบการผลตซ� าและการขยายตวของทนทางสงคมโดยตรง กลาวคอ ทนหรอทรพยสนท�เปน

สาธารณะมกจะมปญหาในเร�องการบารงหรอการดแลรกษา ปรากฏการณท�เปนปญหาโดยท�วไป

ของการพฒนาในชมชนชนบทคอ ในชวงท�ผานมามการจดต�งกลมตาง ๆ ข�นมามากมาย แตกลม

เหลาน� สวนมากในระยะตอมาอยในสภาพท�หยดน�งหรอไมมกจกรรมท�ตอเน�อง อยางไรกตาม

ความสลบซบซอนของทนทางสงคมมใชอยท�เร�องคณสมบตในแงท�เปนทรพยสนสาธารณะของทน

ทางสงคมเทาน�น หากแตรวมไปถงวาทนทางสงคมมสภาพท�งท�เปน “ทรพยากร” (Resource) และ

“กฎเกณฑ” (Rules) ท�เก�ยวของกบการเขาถงหรอการใชประโยชนทรพยากรดวย การมองทนทาง

สงคมโดยเนนความเขมแขงขององคกรชมชนเปนการมองในทศนะแบบปจจยเชงโครงสรางสงคม

ในภาพท�เปนพลวต ทนทางสงคมมไดมความหมายเพยงปจจยอนเปนองคประกอบของ “ความเขมแขง

ขององคกรชมชน” เทาน�น หากแตรวมถงปจจยอนเปนองคประกอบท�เก�ยวของกบการกระทา (Actions)

ของครวเรอนและสมาชกในฐานะท�เปนปจเจกดวย (บวพนธ พรหมพกพง. 2546 : 17-18)

ประการท�สอง การดารงอยของทนทางสงคมเปนเร�องในระดบทองถ�น (Locality) กลาวอก

นยหน�งปทสฐานทางสงคม องคกรและสถาบนท�เก�ยวของกบความรวมมอของคนในชมชน มลกษณะ

ท�เฉพาะของตวเองในแตละพ�นท� ปญหาความเปน “ทองถ�น” ของทนทางสงคมเก�ยวของกบปญหา

ในเชงนโยบายดานการพฒนาอยางนอยสองดาน ดานแรก ทนทางสงคมมขอจากดในการโยกยาย

คอทนทางสงคมท�มการสรางข�นในพ�นท�หน� ง ๆ ไมสามารถท�จะโยกยายหรอนาไปใชในทองท�อ�น ๆ

ไดเหมอนทนทางกายภาพ ดานท�สอง เม�อทนทางสงคมเก�ยวของกบพ�นท�ปญหาท�ตามมาจงเปน

ขอจากดในเร�องของ “ขนาด” (Scale) ของทนท�สามารถสะสมได ท�งน�ถาหากเรามองทนทางสงคม

ตามแนวคดของพทนมท�วา ทนทางสงคมเปนเร�องของการสานทอ หรอเครอขายความสมพนธทาง

12

สงคมในแนวราบ เราจะเหนวาการจะสะสมทนทางสงคมใหมขนาดใหญเพ�อท�จะใหเกดพลงในการ

ขบเคล�อนสงคมในดานกวางยอมมขอจากด (บวพนธ พรหมพกพง. 2546 : 18-19)

การท�ทนทางสงคมมลกษณะท�เปนแบบทองถ�น อาจทาใหเราตระหนกถงขอจากดหรอผล

ในทางลบของทนทางสงคม ในกระแสของการพฒนาปจจบน เรามงท�จะลดขนาดขององคการภาครฐ

และสนบสนนใหเกดองคการในรปแบบท�เรยกวา “ประชาสงคม” กระแสดงกลาวน� สนบสนนใหเกด

การนาเอาทนทางสงคมมาใชสาหรบการพฒนา อยางไรกตามในปจจบนเราจะพบวา ภาคสวน (Sectors)

ตาง ๆ ของสงคม ไดมการผลตและการสะสมทนทางสงคมของตนเอง ปญหาเชงรปธรรมท�เรา

ประสบอยในปจจบนคอ การสราง การผลตซ� า และการขยายตวทนทางสงคมของกลมท�มความ

สมพนธเก�ยวของใกลชดกบรฐ อยางเชน ราชการ พอคาทองถ�น เจาพอ นายทน ผมอทธพล มขนาด

ใหญกวาการสะสมทนทางสงคมของกลมผดอยโอกาส และมแนวโนมท�จะครอบเอากลมผดอยโอกาส

หรอกลมคนยากจนในชนบทเขาไปเปนสวนหน� งดวย แนนอนท�สดทนทางสงคมในกลมเหลาน�

กอใหเกดความรวมมอและ “ประสทธภาพ” แตทนทางสงคมในรปแบบดงกลาวน� มไดมสวนในการ

สนบสนนใหเกดการกระจายทรพยากร ในทางตรงกนขามเครอขายความสมพนธทางสงคมแบบน�

กลบจะกอใหเกดความเหล�อมล� า การกระจกตวของทรพยากรหรอนาไปส “การผลตซ� าความยากจน”

น�นเอง (บวพนธ พรหมพกพง. 2546 : 19)

ประการท�สาม ซ� งเก�ยวพนกบปญหาท�งสองดานท�ไดกลาวในตอนตนคอ ในกระบวนการ

พฒนาทนทางสงคมเก�ยวของกบหนวยกระทาการทางสงคมในหลายระดบ ท�งในระดบสานกและ

การรบรสวนบคคลถงครวเรอน และระดบองคกรทางสงคมท�กวางข�นไป ลกษณะหรอธรรมชาต

ของทนทางสงคมในแงดงกลาวน� มนยยะท�สาคญ 2 ประการ ประการแรก การวดความ “หนาแนน”

หรอปรมาณ และผลท�เกดจากการใชทนทางสงคมในการพฒนาในหนวยการกระทาท�แตกตางกน

ยอมจาเปนตองใชเคร�องมอหรอวธการท�แตกตางกนออกไป อยางเชน ในระดบบคคลถาหากมอง

ผลกระทบจากทนทางสงคมอาจจะมองในรปของคณภาพชวต ในระดบครวเรอนเราอาจมองทน

ทางสงคมในแงทรพยากร หรอความสามารถของครวเรอนในการท�จะแปลงทรพยากรใหเปนวตถ

ท�ใชสาหรบการยงชพ สวนในระดบของการกระทารวมทนทางสงคมอาจจะปรากฏในรปความ

เขมแขงขององคกรชมชนหรออ�น ๆ เปนตน ประการท�สองการกาหนดโครงการตาง ๆ (Interventions)

เพ�อท�จะกอใหเกดการเปล�ยนแปลงหรอการพฒนาจะวางเปาหมายการกระทาทางสงคมไวท�หนวยใด

หรอกลาวอกนยหน� งทนทางสงคมจะเขาไปเปนองคประกอบของยทธศาสตรการพฒนาประเทศ

ในสวนใด ยทธศาสตรอ�น ๆ มสวนหนนชวยหรอเปนอปสรรคในการนาเอาทนทางสงคมมาใชเพ�อ

การพฒนาหรอไมอยางไร เพ�อทาความเขาใจปญหาพ�นฐานเก�ยวของกบทนทางสงคมท�งสามดาน

13

ในชมชนชนบท จงตองทาความเขาใจเก�ยวกบธรรมชาตของการกอเกด การผลตซ� าและการขยายตว

ของทนทางสงคม มความสาคญตอยทธศาสตรการพฒนาประเทศ (บวพนธ พรหมพกพง. 2546 :

19-20)

ทฤษฎทนทางสงคม

ป� นวด ศรสพรรณ (2547 : 31) ไดกลาวถง ทฤษฎทนทางสงคมจากตางประเทศ มผนาแนวคด

ท�สาคญคอ บรดเยอร เปนบคคลแรกท�วเคราะหทนทางสงคมอยางเปนระบบ บรดเยอรไดพฒนา

แนวคดทนเปนการเช�อมโยงแนวคดเร�องชนช�น โดยแบงทนออกเปน 3 ประเภท คอ ทนเศรษฐกจ

ไดแก เงน ทรพยสน (Marx หมายถง ทนท�สรางผลผลต) ทนวฒนธรรม เชน สนคาทางวฒนธรรม

รวมถงความรทางศลปะ ประกาศนยบตรการศกษา และทนทางสงคม ไดรบพฒนาการแนวคด

มาจากมารกซสต ปท�เร�มแนวคดทนทางสงคม คอ ชวงป ค.ศ. 1970 – 1980s โดยใหคาจากดความ

ทนทางสงคมวาเปน “ทรพยากรท�อยจรงและมศกยภาพซ� งเช�อมโยงกบการมเครอขายท�ถาวร ซ� งเกดจาก

ความสมพนธท�เปนทางการหรอไมเปนทางการท�มมากนอยตางกนข�นอยกบความคนเคยกนหรอ

การยอมรบกน หรอกลาวอกนยหน� ง ทนทางสงคมเปนพลงทางสงคมท�เช�อมกบการเปนสมาชกของ

กลม ซ� งทาใหสมาชกแตละคนมการสะสมทนท�มาจากลกษณะรวมของการเปนหมคณะ หรอถาจะ

ใหเปนคาพดท�ฟงงาย ๆ คอเปนเหมอน “หนงสอรบรอง” ซ� งสรางเครดตกบสมาชกน�น ๆ

งานของบรดเยอรไดรบการกระตนจากงานของนกทฤษฎมารกซสต ทนทางสงคมของเขา

ไดเช�อมโยงไปยงเร�องของทนทางวฒนธรรมดวย เขากลาวถงทนทางสงคมวาเปน “การเก�ยวของ

สมพนธกน” (Connection) ท�มบทบาทในการผลตซ� าทางชนช�น เขาบอกวาในทนทางเศรษฐกจน�น

มเร�องของทนทางสงคมเขามาเก�ยวของดวย (ป� นวด ศรสพรรณ. 2547 : 31)

บรดเยอรเหนวา เครอขายทางสงคมไมใชส�งท�เกดข�นตามธรรมชาตหรอเปนส�งท�สงคมใหมา

แตเกดข�นจากการปฏบตของสถาบน เชน สถาบนครอบครวมการใหนยามตามความสมพนธเชง

เครอญาต เปนตน ซ� งเปนคณลกษณะของการกอรปทางสงคม (Social Formation) สมาคมอาสาสมคร

ตาง ๆ ความเปนสมาชกกลม การมสวนรวมในการพฒนาเครอขายทางสงคมและความสมพนธทาง

สงคมท�เกดจากสมาชกของกลมเปนทนทางสงคม เพราะเปนแหลงรวมของการคบคาสมาคมของ

สมาชก ดงน�นทนทางสงคมในทศนะของบรดเยอรจงเปนปรากฏการณรวม (Collective Phenomenon)

ความเปนสมาชกกลมสามารถสรางทนทางสงคมท�สงผลตอทนประเภทอ�น ๆ หลายดาน และการ

จดรปแบบองคกรระบบราชการเปนเคร�องมอท�มประสทธภาพในการเปล�ยนทนทางสงคมเชงปรมาณ

(จานวนสมาชกในองคกร) ใหเปนเชงคณภาพ (ประสทธภาพขององคกร) การสรางองคกรลกษณะน�

14

กอเกดสมานฉนท (Solidarity) ข�นระหวางบคคลในองคกร กอใหเกดความเปนสถาบน (Institutionalize)

การสรางสมาคมอาสาสมครตาง ๆ จงเปนท�งกลยทธระดบปจเจกและสวนรวมในการลงทนเพ�อให

เกดเครอขายความสมพนธท�ย �งยน ซ� งกคอการสะสมทนทางสงคมน�นเอง ท�งน� ทนทางสงคมสามารถ

สงตอไปยงบคคลอ�น โดยเฉพาะผนาในสมาคมน�น ๆ และการพฒนาเครอขายทางสงคมข�นอยกบ

ความรสกทางอตวสยของปจเจกบคคล ซ� งประกอบดวย 1) การยอมรบ (Recognition) 2) ความนบถอ

(Respect) และ 3) ความเปนชมชน (Communality) และสวนท�เปนวตถวสย (Objectivism) คอ การ

ไดรบการนตจากองคกร

เขาเหนวาความสมพนธท�มประโยชนสามารถรกษาทรพยสมบตหรอผลกาไรในเชง

สญลกษณได กลาวอกนยหน� ง คอ เครอขายความสมพนธเปนผลผลตของยทธศาสตรการลงทน

ไมวาจะเปนปจเจกบคคลหรอกลมท�มจตสานกหรอไมมกตาม กมเปาหมายท�จะสรางหรอผลตซ� า

ความสมพนธทางสงคมท�จะเปนประโยชนในระยะส�นหรอระยะยาวโดยตรงใหกบคน ในเร�องของ

การปฏบตการทางแนวคดของบรดเยอรน�น ทนทางสงคมเปนเหมอนเคร�องมอซ� งเนนการมองเร�อง

ผลประโยชนท�เพ�มมากข�นในปจเจกบคคล จากการทาดกบกลมท�ตนเองเขาไปสรางความสมพนธ

และเนนเร�องการคานงถงโครงสรางความสามารถทางสงคมอยางรอบคอบโดยมเปาหมายในการ

สรางทรพยากรเหลาน� ตามแนวคดด�งเดมน�น เขาไปไกลจนถงการยนยนวา “ผลกาไรทวข�นจากการ

เปนสมาชกของกลมเปนพ�นฐานจากความสมานสามคค ซ� งทาใหเกดผลกาไรได” (ป� นวด ศรสพรรณ.

2547 : 32)

ดงน�นสามารถสรปความหมายแนวคดทนทางสงคมของบรดเยอรไดวา “ความสมพนธ

ระหวางสมาชกในกลมสงคม” ประโยชนของแนวคดคอช� เร�องอานาจในสงคมจากความสมพนธ

ระหวางทนตาง ๆ ในสงคม

โคลแมน (Coleman. 1988 : 98) กลาวถงการไดรบพฒนาแนวคดมาจากเศรษฐศาสตร

นโอคลาสสค ปท�เร�มแนวคดคอป 1980s เขาไดอธบายทนทางสงคมในฐานะท�เปนตวเช�อมประสาน

การจดระเบยบหรอการจดต�งองคกร สมาคม เขาเช�อวาทนทางสงคมมอยในโครงสรางของความสมพนธ

ระหวางบคคลมาต�งแตเดม ซ� งทาใหการกระทาท�โยงใยในสงคมของแตละคนดงายข�น เชน พอคา

ในตลาดเมองไคโรจะมการใหขอมลลกคาแลกเปล�ยนกน ซ� งแสดงใหเหนถงการถอยทถอยอาศย

หรอการเอ�อประโยชนตอกน ซ� งเปนเกณฑของความสมพนธทางสงคมท�เปนความพอใจรวมกน

การส�อสารและการรบรองตาง ๆ จะเกดข�นในเครอขายทางสงคม น�นคอ เขาเหนวาทนทางสงคม

สามารถมลกษณะของผลประโยชนสาธารณะได โคลแมนใหคาจากดความทนทางสงคมโดยอธบาย

ผานหนาท�ของมนวาเปน “ความหลากหลายในสวนท�เปนเอกภาพท�ปรากฏอยจรง ซ� งมจดรวมของ

15

สองส�งอยดวย กลาวคอ มนรวมถงเกณฑของโครงสรางทางสงคมและเอ�อใหการกระทาของตวกระทา

ภายใตโครงสรางน�นงายข�น ไมวาจะเปนคนหลายคนหรอกลมคนท�รวมมอกน”

คานยามขางตนน� เปดโอกาสใหมการจดกลมความแตกตางระหวางทนและจดกลม

กระบวนการท�มลกษณะตรงกนขาม โคลแมนเร�มตนขยายแนวความคดน�อยางกวาง ๆ โดยรวมเอา

ศพทท�เปนกลไกในการกอใหเกดทนทางสงคม ตวอยางเชน เครอขายทางสงคมท�มความใกลชดกน

(เชน การคาดหวงวาจะมการเอ�อประโยชนตอกน และกลมบรรทดฐานท�ขบเคล�อนรวมกน) ผลการ

ครอบครองของมน (เชน ไดรบสทธพเศษในการเขาถงขอมล) และจดระเบยบทางสงคมท�เหมาะสม

ท�สามารถทาใหเกดทนทางสงคมได ซ� งบรบทท�งจากแหลงท�มาและผลตอการทาใหประสบความสาเรจ

ตวอยางเชน โคลแมนไดช� ใหเหนเร�องความสาคญของทนทางสงคมในฐานะท�เปนสวนท�สาคญท�

ทาใหเกดทนมนษย เขาบอกวาสงคมท�มทนทางสงคมจะเหนไดจากการท�มนกเรยนมธยมปลายตอง

ออกจากโรงเรยนกลางคน ซ� งการสรางทนทางสงคมตองเร�มจากครอบครวท�มสวนสาคญในการให

การศกษาตอบตร เปนตน ในงานของบรดเยอรจะแบงแยกความสามารถซ� งเปนลกษณะของพรสวรรค

กบการรบทรพยากรตาง ๆ ผานทนทางสงคมท�ม โดยมขอดอยท�การเปนสมาชกในโครงสรางทาง

สงคมท�แตกตางกนอยางชดเจน แตในงานของโคลแมนคอนขางคลมเครอไมไดแยกอยางชดเจนนก

โคลแมนใหความหมายทนทางสงคมวา ตามหนาท�แลวทนทางสงคมประกอบดวยส�งตาง ๆ

ท�มแงมมเชงโครงสรางท�สามารถชวยมนษยใหกระทากจกรรมบางอยางได โดยทนทางสงคมก

เหมอนกบทนอ�น ๆ ท�กอใหเกดการผลตได และทนทางสงคมตางจากทนอ�น ๆ ตรงท�ฝงตวอยในความ

สมพนธระหวางคนกบงาน องคกรกบองคกร (เชน การแลกเปล�ยนขอมลในวงการธรกจ) โดยทน

ทางสงคมจะดารงอยภายใต 1) ความสมพนธท�แนนแฟน กลาวคอ มพนธะผกพน ความคาดหวง

ไวเน�อเช�อใจกน มชองทางการเผยแพรขอมลขาวสาร บรรทดฐานของสงคม และการลงโทษท�ไดผล

2) โครงสรางทางสงคม ท�มความใกลชดของเครอขาย และมองคกรภายใตโครงสรางสงคมท�เหมาะสม แนวคดทนทางสงคมของโคลแมนจงเปนชดของความสมพนธท�อยบนความคาดหวงและ

คานยมรวมกน รวมท�งการมสานกในความไววางใจระหวางกนดวย นอกจากน� โคลแมนยงไดมอง

ทนทางสงคมเพ�มเตมในมตของวถชวตในสงคม คอ การมเครอขาย สถาบน นโยบาย และจารต

นอกจากน�ระบบคดท�อยในรปของคานยม วฒนธรรมของประชาชน ความไววางใจ และจารต จะม

ผลตอความสมพนธของคน ซ� งจะสงผลตอการจดระเบยบเศรษฐกจสงคม ความเปนชมชน และเกด

ผลดตอการดาเนนกจกรรม (วรวฒ โรมรตนพนธ. 2548 : 31)

ดงน�นสามารถสรปแนวคดทนทางสงคมของโคลแมนไดวา “บรรทดฐาน ความไววางใจ

ระหวางกน เครอขายทางสงคม และการจดระเบยบสงคม” ประโยชนของแนวคดคอสามารถนาไป

ประยกตกบเร�องเศรษฐกจ และการพฒนาทนมนษยได

16

พทนม (Putnum. 2002 : 15) กลาววา มพฒนาการแนวคดมาจาก เดอ ทอคเกวลล

(De Tocqueville) ปท�เร�มแนวคดคอชวงป ค.ศ. 1970 – 1993 เขาเหนวาทนทางสงคมประกอบดวย

ความไววางใจ (Trust) บรรทดฐาน (Norm) และเครอขาย (Network) โดยการจะประสบความสาเรจได

ตอเม�อความรวมมอน�นมการสมพนธเช�อมโยงและมความไววางใจกน หรอท�เรยกวาทรพยากร

ทางศลธรรม (Moral Resource) ทนทางสงคมยงมลกษณะเปนสาธารณสมบต ซ� งอาจมองคกรนตบคคล

เปนตวแทนในการจดการได กลาวอกนยหน�งคอทนทางสงคมมลกษณะเปนผลพลอยไดท�เกดจาก

กจกรรมทางสงคม ซ� งทนทางสงคมจะมขอผกมด บรรทดฐาน และความไวเน�อเช�อใจท�สามารถ

แลกเปล�ยนกนได เชน การท�สมาชกของชมรมรองเพลงเขามามกจกรรมรวมกนเปนเพราะเขาชอบ

รองเพลง ไมใชเพราะเขาตองการสรางเครอขายทางสงคมท�เขมแขง แตโดยนยของมนส�งท�ไดคอมการ

สะสมทนทางสงคมข�น พทนมเหนวาทนทางสงคมสามารถอยในรปของผลประโยชนสาธารณะได

เชนเดยวกบแนวคดของโคลแมน และนอกจากน� ทนทางสงคมกสามารถอยในรปของผลประโยชน

เฉพาะบคคลไดเชนกน

พทนมไดเช�อมโยงใหเหนถงความสาคญของการตระหนกถงภาระหนาท�ท�แตละคนพงม

ตอสงคมของตนโดยมจตใจมงม�นท�จะเขาไปชวยกจการสาธารณะตาง ๆ ซ� งเรยกลกษณะน� วา

เครอขายชมชน (Civic Engagement) คาน� เปนคาท�วงวชาการในประเทศไทยยงไมคอยใชมากนก

แตโดยมากจะพบในเอกสารของอเมรกา มาลค และวาเกล ไดอธบายคาน� วาเปนสวนยอยในคาวาทน

ทางสงคมอกทหน� ง ถาเราเขาใจศพทดงกลาววาเปนกระบวนการท�ทาใหประชาชน/พลเมองหรอ

ตวแทนท�เขาไววางใจใหใชอทธพล มสวนรวม และควบคมเร�องของสวนรวม เราจะพบกระบวนการน�

ในทนทางสงคมโดยผานปฏสมพนธระหวางคนและกระบวนการท�เขาเตมใจเขาไปเก�ยวของเพ�อให

ผลลพธท�ด หรอกลาวโดยท�วไปวาเครอขายชมชน นาไปสทนทางสงคมและความสาเรจทางการ

พฒนาผานชองทางการมปากมเสยงของประชาชน ผานตวผ แทนประชาชน และการรบผด

(Accountability) (วรวฒ โรมรตนพนธ. 2548 : 3)

พทนมเหนวาเม�อเครอขายชมชนฝงตรงเขาไปในผคนจะไปเสรมใหเกดการเอ�อประโยชน

ตอกนและความไววางใจ ซ� งเปนเหมอนกบตวหลอล�นการดารงชวตอยในสงคม ความรวมมอกบชมชน

ของตวกระทาจะเปนตวใหขอมลเพ�อใหเกดความไววางใจหรอเพ�อประกนช�อของปจเจกบคคลอ�น ๆ

และจะลดการฉวยโอกาสและการกระทาผดได พทนมเนนในคณภาพของกระบวนการปฏบต

ระหวางกน ซ� งไมเก�ยวกบการเมองหรออดมการณทางเมอง เขากลาววา เดอ ทอคเกอวลล ไดทาให

เกดเครอขายชมชน ในทศวรรษ 1830 มาแลวซ� งเปนความสาเรจของอเมรกาอยางมาก

อยางไรกดทนทางสงคมมข�นตอนและองคประกอบท�มไดมองคประกอบตามท�พทนม

กลาวไว เชน ความไววางใจกนน�นยอมเกดตามมาจากการท�คนมปฏสมพนธท�ตางกน ภายใต

17

บรรทดฐานรวมกนหรอการสรางเครอขายรวมกน และเครอขายท�นาไปสการมทนทางสงคมอาจจะ

มอยแลวหรอสรางข�นใหมกได เม�อทกคนยอมรบในระเบยบกฎเกณฑรวมกนและนาไปสความ

ไววางใจวาตางคนจะรวมกนปฏบตภายใตระเบยบกฎเกณฑน�นกจะทาใหเกดทนทางสงคมรวมกนได

พทนมไดวจยเก�ยวกบชมชนเขมแขงในประเทศอตาล การทาวจยของเขาเกดจากขอสงเกต

ท�วา เพราะเหตใดอตาล จงมความแตกตางกนมากระหวางทางเหนอกบทางใต โดยเฉพาะภาคใตท�

เตมไปดวยมาเฟย แตทางภาคเหนอกลบเตมไปดวยความเปนประชาธปไตย หลงจากทาการศกษา

แลวกพบวาความแตกตางท�สาคญน�น เน�องจากภาคเหนอมชมชนท�เขมแขง มความไวเน�อเช�อใจกน

(Trust) ในขณะท�ทางใตสงคมมความไรระเบยบ (อภชย พนธเสน. 2546 : 1-2)

พทนมอธบายวาแนวคดเร� องทนทางสงคม จงอาจถอเปนวาทกรรมยอยอนใหมในชด

วาทกรรม “ประชาสงคม” (Civil Society) พทนมสรปผลการศกษาท�สาคญวา แมรฐบาลภมภาค

เหลาน� มรปแบบการจดองคกรแบบเดยวกน แตความเขมแขงของการพฒนาตางกนมาก บางแหง

ประสบความสาเรจ ในขณะท�บางแหงมการฉอราษฎรบงหลวง เฉ�อยชา และไมมประสทธภาพ

นโยบายและโครงการของรฐจะประสบความสาเรจในพ�นท�ท�มทนทางสงคมมากกวา ส�งท�พทนม

เรยกวาทนทางสงคม คอ คานยมความไววางใจและการเก�อกลกน (Norm of Trust and Reciprocity)

และเครอขายชมชนของแตละชมชน ซ� งมผลใหเกดส�งท�เรยกวา ความเปนประชาสงคม (Civic Matter)

ท�สมาชกมการตดตอส�อสารกนในแนวราบ ขณะเดยวกนขนบการเมอง วฒนธรรมของชมชนกม

ความสมพนธอยางย�ง โดยเฉพาะคานยมท�เสรมความเขมแขงของประชาสงคม ดงน�นส�งสาคญท�ทาให

การดาเนนงานของรฐบาลภมภาค แตเปนเพราะการมสวนรวมของพลเมอง หรอมประชาสงคมท�เขมแขง

หรอการท�แตละชมชนมทนทางสงคมน�นเอง ซ� งปรากฏในรปแบบของการไปเลอกต�ง การอาน

หนงสอพมพ การเปนสมาชกของโบสถ และชมรมตาง ๆ เปนตน

ดงน�นทนทางสงคมในความหมายของพทนม คอความไวเน�อเช�อใจกน เพราะเหตใด

ความไวเน�อเช�อใจกนจงเปนทนทางสงคม เน�องจากในทางเศรษฐศาสตรทนเปนปจจยการผลต

แตเวลาเรานกถงรปแบบการผลต เราจะนกถงแตส�งท�เปนเคร�องมอเคร�องใชและทนท�เปนเงนเทาน�น

แตพดถงความไวเน�อเช�อใจกน ซ� งเปนส�งท�จบตองไมไดแตเปนส�งท�มอยจรงแลวสามารถทาใหลด

ตนทนการผลตลงได ในทางเศรษฐศาสตร หมายถง ตนทนท�ลดลงระหวางการแลกเปล�ยนสนคา

ยกตวอยางเชน การซ�อขายสนคาโดยมความไวเน�อเช�อใจกนไมจาเปนตองมการทาสญญา แตถาเรา

คาขายกบคนท�ไมนาไวใจ จาเปนตองมการทาสญญาและเม�อมการฟองรองเม�อทาผดสญญา ตนทน

เหลาน�นมนจะสงข�น เพราะฉะน�นความไววางใจจงกลายเปนสวนสาคญท�ชวยลดตนทนในการ

ตดตอซ�อขายกน ทนประเภทน� มอยแลวในสงคมเรยกวา “ทนทางสงคม” (อภชย พนธเสน. 2546 :

1-2)

18

พทนมพยายามนาเสนอแนวคดทนทางสงคมดวยการเช�อมโยงมตในปจจบน อนาคตกบ

มตในอดต โดยอธบายวาทนทางสงคมซ� งประกอบไปดวยความไววางใจ การตางตอบแทน หรอการ

พ�งพาอาศยกน การมขอพนธะกรณรวมกนของประชาชน ขนบธรรมเนยม ประเพณ และวฒนธรรม

ซ� งส�งเหลาน� เปนรปแบบของทนทางสงคมท�ถกสรางข�นในอดต และพยายามท�จะนามาใชในปจจบน

หรออนาคต ทนทางสงคมในลกษณะดงกลาวจงเปนความสมพนธท�มการเช�อมโยงระหวางกนของ

สมาชกในวฒนธรรมเดยวกน เปนการสรางความสานกในหนาท�รวมกน (Sense of Mutual Obligation)

และการทาใหรสกปลอดภยรวมกนในหมสมาชก (วรวฒ โรมรตนพนธ. 2548 : 31-32)

นอกจากน� พทนมยงสรปถงทฤษฎทางสงคมท�ทาใหมองเหนเร�องของทนทางสงคมท�ม

การสะสมหรอสารองอยในชมชน ซ� งลกษณะดงกลาวทาใหชมชนเพ�มขดความสามารถในการแกปญหา

ของชมชนเอง จงอาจสรปไดวา ทนทางสงคมท�สะสมและสารองอยในชมชน จะเปนตวชวยหลอเล� ยง

สงคม โดยใชจารตหรอธรรมเนยมปฏบตของชมชน การพ�งพาอาศยกนหรอการตางตอบแทน และความ

ไววางใจกนของคนในสงคม ส�งเหลาน� จะทาใหเกดปฏสมพนธกนของคนในสงคม ลดการเอาเปรยบ

ผอ�น ผคนในสงคมจะเกดการรวมตวกน มการสรางสานกรวมกน เปล�ยนจากตวฉน (I) เปนพวกเรา

(We) และทาใหเกดคานยมในเร�องของประโยชนสวนรวมระหวางคนในสงคม (วรวฒ โรมรตนพนธ.

2548 : 32)

แนวคดทนทางสงคมของพทนมจงเปนสวนท�เอ�อประโยชนตอทางเศรษฐกจ โดยเฉพาะ

ประเดนความสมพนธกนทางสงคมท�อยบนฐานของความไววางใจกน ทนทางสงคมในลกษณะน�

จงเปนความสมพนธท�มความเช�อมโยงกนของสมาชกในวฒนธรรมเดยวกน ซ� งจะสงผลใหเกด

ความสะดวกตอการดาเนนการทางเศรษฐกจ

ทนทางสงคมเปนส�งสาคญท�มสวนเพ�มพนผลประโยชนในเชงทนอ�น ๆ ดวยท�งทนท�เปน

กลไกส�งของ (Physical Capital) ทนในเชงเศรษฐกจหรอทนในเชงของมนษย สาหรบทนในเชงมนษย

การเพ�มความสามารถของสวนบคคลในการสรางส�งตาง ๆ ข�นอยกบ เคร�องมอและการฝกอบรม

แตการเพ�มพนทางสงคมข�นอยกบศกยภาพขององคกรทางสงคม ซ� งประกอบดวย เครอขาย บรรทดฐาน

และความไววางใจ และกลาวถงประโยชนของทนทางสงคมในรปของเครอขายท�เกดจากความเหนพอง

ตองกนของประชาชนวามอยหลายประการ ไดแก

1. ทาใหเพ�มศกยภาพในการทางาน และชวยลดตนทนในการทางานไดมากกวาท�จะ

ปลกตวไปทาแบบปจเจก

2. ทาใหจารตประเพณท�เก�ยวกบการพ�งพาอาศยกนหรอการตางตอบแทน (Reciprocity)

แขงแรงและมพลงมากข�น ท�งน� ข�นอยกบกระบวนการรกษาช�อเสยงและการยอมรบจารตประเพณ

ของชมนมน�น ๆ ดวยวามมากนอยเพยงใด

19

3. เกดความไววางใจระหวางกนของคนในเครอขาย ทาใหการตดตอและระบบขอมล

ขาวสารมความสะดวกรวดเรว

4. มการนาความสาเรจรวมกนในอดต มาใชใหเปนประโยชนเพ�อสรางความรวมมอใน

อนาคต

พทนมเหนวา การทางานรวมกนในชมชนเปนส�งท�ทาไดงาย โดยเฉพาะอยางย�ง หากส�งท�

เอ�อใหเกดทนทางสงคมยงคงมอยในชมชน (Stock of Social Capital) อาจจะกลาวไดวา ในอกแงมม

หน� งน�น ทนทางสงคมจะทาใหชมชนมพลงเพยงพอท�จะทาในเร�องตาง ๆ ไดมากย�งข�นเก�ยวกบเร�อง

ทนทางสงคมน�น ไดมนกปรชญาสงคม อลเบอรท เฮรชแมน (Albert O. Hirschman) เปรยบเทยบวา

เปนเสมอนทรพยากรทางศลธรรม (Moral Resource) และเปนทรพยากรประเภทท�ใชไมมวนหมด

อยางไรกตาม ทรพยากรประเภทน� จะไมมประโยชนอะไรเลยถาไมถกนามาใช ซ� งตางไปจาก

ทนทางกายภาพ และทนท�เกดจากความยนยอมพรอมใจกน (Conventional Capital) เพราะทนเหลาน� จะ

หมดไปเม�อถกนามาใช เฮรชแมนไดเปรยบทนทางสงคมวา เปนเสมอนสาธารณะสมบต ท�ไมใช

ของใครคนใดคนหน� งเปนการเฉพาะ (ใครคนใดคนหน� งไมสามารถใชประโยชนแตเพยงคนเดยว

หรอกดกนไมใหผอ�นเขามาใช) ทนทางสงคมจงเหมอนสนคาสาธารณะอ�น ๆ เชน อากาศท�สะอาด

และความปลอดภยจากทองถนน อยางไรกตามทนทางสงคมซ� งถอวาเปนส�งท�เกดข�นโดยภาคเอกชน

และจะตองมาจากกจกรรมทางสงคมอ�น ๆ อนประกอบไปดวย ความผกพน จารตประเพณ และความ

ไววางใจกน ซ� งส�งเหลาน�สามารถเปล�ยนไปตามสภาพแวดลอมทางสงคมท�แตกตางกน

ศกยภาพของทนทางสงคม เปนส�งท�สามารถสรางไดจากความสมพนธระหวางคน

ทนทางสงคมสามารถละลายส�งท�กดก�นระหวางสถาบนได ดงน�น เม�อชมชนมทนทางสงคม ชมชน

กสามารถทางานใหมความกาวหนาได ท�งน� ข�นอยกบขอตกลงท�เก�ยวของกบส�งท�เปนผลประโยชน

ของสวนรวม (Common Goods) อยางไรกตาม เม�อคนมความไววางใจผอ�น และไดแบงปนคณคาม

ความคาดหวง และมเปาหมายรวมกน เพ�อทกคนจะไดรบผลประโยชนสงสดรวมกน (ณฐกานต

จตรวฒนา. 2551 : 9-10)

ดงน�นสามารถสรปแนวคดทนทางสงคมของพทนมไดวา “ โครงสรางทางสงคม อน

ประกอบดวยเครอขาย บรรทดฐาน และความไววางใจกน ซ� งนาไปสการประสานและความรวมมอ

ในการจดสรรผลประโยชนอยางเปนธรรม” (Putnum. 1994 : 25)

ธนาคารโลก (World Bank. 1998 : 24) ไดพฒนาการแนวคดมาจากพทนม และโคลแมน

รวมถงงานวจยของธนาคารโลกเอง โดยปท�เร�มแนวคดคอ ชวงป ค.ศ. 1990-1993 ใหแนวคดเก�ยวกบ

ทนทางสงคมวาทนทางสงคมเกดเพราะความสมพนธระหวางกนของมนษย ธนาคารโลกมองเร�อง

ทนทางสงคมอยางกวาง ๆ ต�งแตเร�องศกยภาพความสามารถ แมแตระบบการเมองเปนเร� องของ

20

คณสมบต/คณลกษณะของสงคม (Property of Society) ซ� งเนนความเช�อมโยงเครอขายทางสงคม

ท�สงคมมสามารถทางานได คอส�งท�สงคมมและสามารถทางานรวมกนได แกไขปญหาได ทนทาง

สงคมของธนาคารโลกคอนขางเนนในเร�องขององคกร/สถาบนทางสงคม โดยมองวาองคกรภายนอก

ท�เขาไปใหความชวยเหลอชมชนหรอกลมคนสามารถสรางทนทางสงคมใหคนเหลาน�นได ส�งท�พด

ถงการมากท�ถอเปนเร�องทน คอ เร�องของความไววางใจ และการเอ�อประโยชนซ� งกนและกน ท�งหมดน�

เพ�อจะนาไปสความรวมมอของสงคมท�จะผลกดนใหเกดการเปล�ยนแปลงและรวมมอกนทางานได

(วรวฒ โรมรตนพนธ. 2548 : 328)

ฟรานซส (Francis. 2002 : 24) ไดเสนอวา การมตนทนทางสงคมสงจะเอ�อประโยชนตอ

การพฒนาแบบย�งยนและความเส�อมโทรมของสงคมท�ปรากฏใหเหน เกดจากการขาดตนทนทางสงคม

อนเปนอปสรรคตอการพฒนาแบบย�งยน

ครชนา (Krishna. 1999 : 45) นกเศรษฐศาสตรสานกธนาคารโลก กลาวถงทนทางสงคม

คอการท�บคคลสามารถไดประโยชนจากการเปนสมาชกของสงคมหรอเครอขายสงคม ผานความสมพนธ

ทางสงคมหรอโครงสรางทางสงคม ทนทางสงคมอาจแบงคราว ๆ ในลกษณะเชงโครงสรางได 2 ประเภท

คอ

1. ทนทางสงคมประเภทการรบร (Cognitive Social Capital) มลกษณะคอนขางเปนนามธรรม

มองเหนและประเมนไดยาก เพราะอยภายในจตใจของเรา ทนทางสงคมประเภทน� เก�ยวพนกบเร�อง

ของความรสกนกคด จตใจ คานยม ความเช�อ ทศนคต เชน ความเช�อถอไววางใจกน คณคารวมกน

(Share Values) ความเก�อกลกน ทนทางสงคมประเภทการรบรจะเปล�ยนแปลงอยางจงใจ หรอตาม

เจตนาไดยาก เน�องจากเปนส�งท�สะสมมานานจากบรรทดฐานทางวฒนธรรม (Cultural Norm)

2. ทนทางสงคมประเภทโครงสรางลกษณะ (Structural Social Capital) มลกษณะท�มองเหน

และประเมนไดงายกวา เขาใจไดงายกวาประเภทแรก เน�องจากเก�ยวพนกบบทบาทพฤตกรรม

การกระทาหรอความสมพนธท�เราสรางข�น ไมวาจะเปนในรปแบบของเครอญาต สายสมพนธอปถมภ

หรอจะเปนเครอขาย องคกร ท�งท�เปนทางการและไมเปนทางการ รวมท�งสถาบนในรปของกฏของ

การเลนเกม (Rule of the Game) เชน กฎ ระเบยบ ขอบงคบ กฎหมาย รฐธรรมนญ ทนทางสงคม

โครงสรางลกษณะอาจเปล�ยนแปลงไปตามนโยบายท�กาหนดข�น

อยางไรกตาม ทนทางสงคมท�งสองประเภทตางมปฏสมพนธซ� งกนและกนอยางแยกไม

ออก อกท�งในหลาย ๆ คร� งยงสงเสรมสนบสนนซ� งกนและกนดวย ตวอยางเชน ความไวเน�อเช�อใจ

ระหวางคนในชมชน (ทนทางสงคมการรบร) เอ�อใหเกดการรวมกลม องคกร หรอชมรม (ทนทาง

สงคมโครงสรางลกษณะ) นอกจากน� กลม องคกร หรอชมรมสามารถเคล�อนงานพฒนาชมชนอยาง

ตอเน�องจนสรางความเขมแขงข�นมาเร�อย ๆ และชาวบานมแนวโนมท�จะเช�อถอไววางใจกนมากข�น

กระท�งเกดเปนแบบแผนการเช�อถอไววางใจกน (Norm of Trust) หรอบรรทดฐานทางวฒนธรรม

21

ทนทางสงคมยงสามารถแยกพจารณาไดเปน 2 ระดบคอ ระดบมหภาคและระดบจลภาค

ระดบมหภาคเก�ยวของกบโครงสรางอยางเปนทางการ เชน ตวบทกฎหมาย ระบอบการปกครอง

ระดบของการกระจายอานาจและการมสวนรวมทางการเมอง สวนระดบจลภาคเปนลกษณะเชง

โครงสรางท�ประกอบดวยการรบรและโครงสรางลกษณะตามท�นาเสนอผานมา (Krishna. 1999 : 45)

ทนทางสงคมตามแนวคดสานกธนาคารโลกระดบลางสด คอการเปนสมาชกครอบครว

เครอญาต หรอกลมสงคม ในระดบปานกลาง คอความสมพนธของบคคลกบชมชน และระดบบน

คอสถาบนหรอนโยบายของรฐหรอประชาสงคมท�เช�อมโยงสมาชกไวดวยกน ความสมพนธท�

ใกลชดและเช�อมโยงสมาชกครอบครว เพ�อน หรอกลมบาน คอความสมพนธแบบรจกกน

(Bonding) สวนความสมพนธท�หลวมกวาน� ท�เช�อมโยงกบองคกรภายนอก สมาชกกลมประชาสงคม

หรอเพ�อนรวมงานไวดวยกน (Bridging) ท�ง 2 แบบเปนความสมพนธแนวราบระหวางคนท�มฐานะ

ทางเศรษฐกจสงคม และมอานาจทางการเมองระดบเดยวกน สวนความสมพนธแนวต�งระหวางผท�ม

ฐานะทางเศรษฐกจสงคมการเมองดอยกวา ผท�สงกวาคอ ความสมพนธเชงอานาจ (Linking)

ดงน�นธนาคารโลกไดกาหนดความหมายของทนทางสงคมวา คอ สถาบน (Institutions)

ความสมพนธ (Relationships) และบรรทดฐาน/จารต (Norms) ท�กอรปท�งเชงคณภาพและปรมาณ

ของปฏสมพนธทางสงคม ทนทางสงคมไมใชเกดข�นไดในสถาบนท�งหมดของสงคม แตเปนการ

เช�อมสถาบนเหลาน�นเขาดวยกน บรรทดฐาน/จารต และความสมพนธในสงคมเปนส�งท�ฝงอยใน

โครงสรางสงคม ซ� งสามารถทาใหผคนเกดความรวมมอเพ�อเปาหมายท�ปรารถนาสงสด นอกจากน�

ทนทางสงคมอาจถกมองในลกษณะท�เปนเจตคตและคณคาท�เกดจากการดาเนนงานระหวางคน

ภายในชมชน และความชวยเหลอในดานเศรษฐกจ และการพฒนาจากภายนอกชมชน (วรวฒ

โรมรตนพนธ. 2548 : 33)

ธนาคารโลกไดเสนอแตกตางไปจากความหมายอ�นอก คอ การมองวาถงแมบางองคกร

หรอบางสถาบนจะไมมทนทางสงคมเกดข� น แตทนทางสงคมอาจมาจากภายนอกองคกรหรอ

สถาบนน�น ๆ และทาหนาท�เช�อมโยงใหเกดความสมพนธ หรอความรวมมอระหวางกนขององคกร

หรอสถาบนดงกลาวได (วรวฒ โรมรตนพนธ. 2548 : 34)

นอกจากน�ธนาคารโลกยงมมมมองเร�องทนทางสงคมออกเปนอก 2 ลกษณะตามแนวทาง

ของความสมพนธ คอ ความสมพนธในแนวราบ ซ� งจะมองในเชงบวกเทาน�น ในขณะท�ความสมพนธ

ในแนวด�งจะมองความสมพนธเปนเชงลบ โดยลกษณะทนทางสงคมสามารถปรากฏเปนลกษณะ

หรอคณสมบตประจาท�ฝงอยในความสมพนธความรวมมอกนของคนในสงคม

เราอาจสรปแนวคดทนทางสงคมของนกเศรษฐศาสตรสานกธนาคารโลกไดวา ทนทาง

สงคม คอ ความสมพนธทางสงคมในแนวราบและแนวต�ง ระหวางบคคล สถาบน หรอองคกร ท�งในรป

ปจเจกกลม และรปเครอขาย ท�งน� รวมคานยม บรรทดฐานท�สงคมยดถอ ซ� งมผลตอวถชวตและวถ

การผลตในระดบครอบครว ชมชน และประชาสงคม

22

เสร พงศพศ (2547 : 77) ไดสรปแนวคดของธนาคารโลกวา “สถาบน ความสมพนธ กฎเกณฑ

ตาง ๆ ท�กาหนดการอยรวมกนของคนในสงคม” ทนทางสงคมมใชแคเปนการรวมสถาบนตาง ๆ ท�สราง

สงคมใหเขมแขง แตเปนการท�เช�อมโยงสถาบนเหลาน� เขากนดวย ประโยชนของแนวคดทนทางสงคม

ของธนาคารโลก คอ สามารถนาไปใชกบการพฒนาเศรษฐกจและการพฒนาท�ย �งยนได

จากแนวคดทนทางสงคมของบรดเยอ โคลแมน พทนม และธนาคารโลกน�น ตางมแนวคด

ทนทางสงคมท�แตกตางกนจากการวเคราะหท�แตกตางกน แนวคดทนทางสงคมถกนยามความหมาย

ไปตามตวกระทา บทบาท สถานการณท�แตละคนตองการวเคราะห และนาไปใชประโยชน แนวคด

ของบรดเยอรแมวาจะอธบายวาความสมพนธทางสงคมจะนาไปสการสรางผลประโยชนทางเศรษฐกจ

แตเนนท�การวพากษแนวคด จงเปนงานท�ประยกตใชไดยาก จงไมไดรบความสนใจในเชงนโยบาย

จากธนาคารโลกเหมอนแนวคดของพทนมและโคลแมน โดยเฉพาะแนวคดของพทนมจะไดรบความ

สนใจในระดบวชาการ และแนวคดเชงนโยบายของธนาคารโลกไดมาก

ประภาพรรณ อนอบ (2542 : 8) ไดสรปวาทนทางสงคมมใชเร�องใหมท�เกดข�นในประเทศ

ไทย หากแตเปนคณคาเดมท�สงคมไทยมอย สงคมไทยมคณคาท�เปนทนทางสงคมของตนเองมานาน

แลวและมอยมากมาย ดงน�

1. ระบบคณคา อดมการณ ความเช�อ ท�วางอยบนพ�นฐานของความเคารพนอบนอมตอ

ธรรมชาต หรอกาเนดตนเองเปนสวนหน�งของธรรมชาต อนมรากฐานมาจากพทธศาสนา

2. ภมปญญาทองถ�น และกระบวนการเรยนรท�ชมชนสรางสรรคและส�งสมมาเพ�อการ

ดารงชพ เชน ภมปญญาดานเกษตรกรรม การแพทยพ�นบาน การอยอาศย เปนตน ซ� งเปนความร

ท�ไมหยดน�ง (Living Knowledge) และใชญาณวทยา (Epistemology) ท�แตกตางจากการแสวงหาความร

แบบตะวนตก เปนองคความรท�กล�นกรองจากประสบการณท�ละเอยดลกซ� งและแนบแนนกบธรรมชาต

อยางแยกไมออก

3. ระบบความสมพนธของคนในชมชนท�มลกษณะของระบบครอบครวเครอญาต มความ

เอ�อเฟ� อเผ�อแผกน โครงสรางความสมพนธทางสงคมในแนวระนาบ เอ�อใหเกดการชวยเหลอเก�อกลกน

ในยามตกทกขไดยาก เชน ระบบการเอามอเอาแรงกนในทกภาค

4. กฎ จารต ประเพณ อนเปนลกษณะเฉพาะของทองถ�น ท�หลอหลอมจากประสบการณ

ของคนรนหน� งสอกรนหน� ง เปนสานกรวมของคนในชมชนท�มงสรางระบบข�นมาเพ�อควบคม

ชมชนใหดาเนนชวตไปตามระบบคณคา

5. ระบบกรรมสทธ� และการจดการรวมกน เชน สทธชมชนในการจดการทรพยากรอนเปน

สทธการใชและการดแลรกษาส�งท�เปนทรพยสนรวมของชมชน และสาธารณประโยชน

6. ความหลากหลายทางวฒนธรรม อนเปนท�มาของภมปญญา วธคดท�แตกตางกนไป

ตามระบบนเวศ เง�อนไขท�สาคญทางเศรษฐกจและการเมอง

23

7. ผนาทางปญญาของชมชน หรอปราชญชาวบาน ท�มภมปญญาในการดารงชพดานตาง ๆ

อนไดแก ผอาวโส พระ หมอพ�นบาน ผนาเกษตรกร เปนตน

8. กลมองคกรท�ดาเนนกจกรรมสาธารณะในประชาสงคม เชน องคกรชาวบานเครอขาย

ประชาชน องคกรพฒนาเอกชน กลมวชาชพ นกวชาการท�ดาเนนกจกรรมเสรมสรางความเขมแขง

ของชมชนในประเดนตาง ๆ

โรส (Rose. 2003 : 32) ศาสตราจารยแหง Center for the Study of Public Policy (CSPP)

มหาวทยาลยสแตรธไคลด (Strathcly de University) ประเทศองกฤษ ไดกลาววา “ทนทางสงคม”

เปนเครอขายอยางไมเปนทางการและองคกรท�เปนทางการ ท�แตละบคคลและครวเรอนตาง ๆ ใชใน

การผลตสนคาและบรการเพ�อการบรโภค การแลกเปล�ยน ซ�อขาย ในบรบทของทวปอฟรกา

ทนทางสงคม หมายถง ส�งแรกและทกส�งท�จะทาใหไดส�งจาเปนพ�นฐานมา ไดแก

ความสมพนธ (Relationships) ซ� งอาจจะเปนความสมพนธของแตละบคคลภายในครวเรอน

เดยวกน หรอกลมท�มการพบปะกบแบบเผชญหนา (Face – to – face) ภายในหมบาน หรอระหวาง

ญาตพ�นอง หรอระหวางเพ�อตอเพ�อน ณ ท�ใดท�หน� ง ทนทางสงคมมความแตกตางไปจากทนมนษย

ซ� งพจารณาเปนรายบคคล

วล คอค (Woolcock. 2002 : 23) กลาววา ความสมพนธของคนในสงคมท�จดวาเปน

ทนทางสงคม มอยหลายลกษณะ ไดแก ความสมพนธระหวางสมาชกในครอบครว เพ�อนสนท

และเพ�อนรวมงาน อาจจะเปนเพ�อรวมงานท�มลกษณะทางประชากรท�แตกตางกนดวย ความสมพนธ

ท�งสองลกษณะเปนความสมพนธในแนวนอนมความสมพนธอกชนดหน� งท�เรยกวา “Linkages”

เปนความสมพนธในแนวต�ง เชน ความสมพนธระหวางคนรวยกบคนจน ความสมพนธท�งสามลกษณะ

จะสงผลตอการพฒนาและส�งแวดลอมท�ตางกน

เครอขายอยางไมเปนทางการ (Informal Networks) รวมท�งความรวมมอภายในครวเรอน

หรอระหวางกลมท�มการพบปะเผชญหนากนอยางไมมกฎเกณฑใด ๆ เชน การรบเอาความชวยเหลอ

จากตางประเทศ เปนตน เครอขายสามารถท�จะรวมเอาองคกรท�เปนทางการท�มกฎหมายรบรอง

มรายไดท�เปนตวเงน (Cash Revenues) หรอเปนบญชฝากเงน เชน สหกรณการเกษตรและหนวย

สนเช�อ (Credit Unions) กได

เครอขายทางสงคมอยางไมเปนทางการ (Informal Social Networks) ซ� งทาหนาท�แทน

รฐบาลในการสงเสรมสวสดการ ในกรณท�ไมมบรการสาธารณะ นอกจากน� ยงอาจเปนเครอขาย

ท�ดาเนนงานรวมมอกบรฐบาล หรอหนวยงานท�เปนทางการ หรอบคคลอ�น ๆ ไดดวย

อานนท กาญจนพนธ (2546 : 24) ไดกลาวถงทนทางสงคมวาม 3 สวน คอ ระบบความร

กฎเกณฑ และองคกร ซ� งไดอธบายไววา

24

1. ทนทางสงคมท�เปนเร� องของระบบความรน�น เขาไดมองวาระบบความรในชมชน

ไมไดเปนองคความรเด�ยว ๆ เชน เม�อมองเร�องการจดการทรพยากรธรรมชาต ซ� งจดวาเปนทนทาง

สงคม แตทรพยากรจะเปนทนทางสงคมไดกตอเม�อชาวบานมระบบความรท�เก�ยวกบมนหรอพด

เร� องความหลากหลายทางชวภาพเร�อง น� า ปา แตไมใชทนทางสงคม เพราะฉะน�นทนทางสงคมกคอ

ความรเก�ยวกบทรพยากร

2. กฎเกณฑเก�ยวกบการใชความร กฎเกณฑอาจเปนเร�องของจารต กฎหมาย กฎทาง

สงคม เพ�อมาควบคมและจดการความสมพนธของชมชน

3. องคกรท�เขามาทาหนาท�จดการ

นอกจากน�อานนท กาญจนพนธ ยงไดกลาวถงพ�นฐานของทนทางสงคม ซ� งเปนการระดม

ทางสงคมรปแบบแรก ๆ คอ การตอบแทนกน เปนการระดมทนทางสงคมรปแบบแรก ๆ ท�ยดกฎเกณฑ

ของพนธะทางสงคมในการตอบแทนกน เปนกลไกในการสรางความรวมมอเพ�อทากจกรรมตาง ๆ

เชน การแลกเปล�ยนแรงงานแบบลงแขก การผลดกนชวยสรางบานใหสมาชกในชมชน และการระดม

แรงงานเพ�อกจกรรมสวนรวมของชมชน เปนตน หลกการน� จะเนนความเทาเทยมกน เปนบรรทดฐาน

ท�ถกผลตซ� าเร�อยมาจนกลายเปนสถาบนสาคญในชมชน ท�สรางหลกประกนความม�นคงของชวต

เชน กลมเมองฝายและยงพบรปแบบการตอบแทนอยางอ�น ๆ อก เชน การเอาของมาแลกขาว จะตอง

ใหขาวปรมาณเทากบส�งของท�คนขาดแคลนขาวเอามาแลก ในปจจบนหลกการน� ไดถกผลตใหม

ใหเปนพ�นฐานของการรวมกลมชวยเหลอกนเองในวงกวาง เชน กลมฌาปนกจ ท�สมาชกผลดกน

ชวยออกคาใชจายในการจดการงานศพ (อานนท กาญจนพนธ. 2546 : 25)

ทนทางสงคมจงเปนส�งท�ดารงอยในสงคม ซ� งเก�ยวพนกบวถชวตของมนษย โดยสราง

คณคาแหงความดความงามหรอคณคาทางศลธรรมเพ�อเปนพลงใหแกสงคม ทนทางสงคมจงเปน

ระบบความคดท�เกดการยอมรบจากความร ภมปญญา ประสบการณแลวสรางความสมพนธระหวาง

มนษยกบมนษยและมนษยกบธรรมชาต โดยทนทางสงคมกอใหเกดคณคาทางสงคม ซ� งกคอความ

ไววางใจ เปนผลจากความสมพนธของมนษยท�งในแนวราบและแนวต�ง ท�มความเช�อ มการยอมรบ

การไววางใจ ความสามคค การเสยสละและการตางตอบแทนกน ความสมพนธเพยงอยางเดยวไม

สามารถกอใหเกดประโยชนแกบคคลอ�นและสาธารณะ และจะชวยลดตนทนทางดานแรงงาน เงน

และเวลาได เชน การลงแขกเก�ยวขาว การรวมกนดแลปาและน� าในรปของคณะกรรมการหรอองคกร

(อานนท กาญจนพนธ. 2546 : 25)

เสร พงศพศ (2547 : 78) กลาววา เครอขาย เม�อความสมพนธระหวางมนษยดวยกน เกดความ

ไววางใจ ความเอ�ออาทรท�จะชวยเหลอกน เปนความสมพนธระหวางกลม องคกรท�งในแนวราบ

25

และแนวต�งเปนความสมพนธท�เช�อมตอกนระหวางสมาชกภายในกลม องคกร และชมชนดวยกนเอง

และความสมพนธสภายนอกกลม ชมชน เพ�อประสานความรวมมอและสนบสนนเปนการแลกเปล�ยน

เรยนรกนในรปแบบของเครอขายหรอประชาสงคม ซ� งมเปาประสงคเพ�อสาธารณะรวมกน บรรทดฐาน

ทางสงคม เปนการยอมรบรวมกนของคนในสงคม เพ�อท�จะชวยสรางความเปนระเบยบเรยบรอย

และสรางความเปนตวตนหรออตลกษณของชมชนหรอสงคมน�น ๆ บรรทดฐานทางสงคม มองได

จากระเบยบ กฎเกณฑ จารต คานยม ความเช�อ ประเพณ และวฒนธรรมขององคกร ชมชนและสงคม

น�น ๆ

ดงน�นเม�อเราวเคราะหแนวคดทนทางสงคมของตางประเทศจะพบวา เนนไปท�เร�องความ

ไววางใจ แตสาหรบบรบทของประเทศไทยน�นจะเนนไปท�ความเมตตากรณา ความเอ�อเฟ� อเผ�อแผ

ท�งน� เน�องจากรากความคดท�แตกตางกน ทางตะวนตกมรากความคดของศาสนาครสตอยเบ�องหลง

โดยมพ�นฐานความคดท�วา มนษยทกคนเกดมาเทาเทยมกน มศกด� ศรและสทธเสรภาพเหมอน ๆ กน

เม�อเปนเชนน� ทกคนจงมการปกปองสทธของตนเอง ซ� งบางคร� งอาจมการล�าเสนของคนอ�น แตหาก

เรามความไวเน�อเช�อใจกนแลวกจะชวยลดปญหาตรงน� ไปได สวนทางตะวนออกมพ�นฐานความเช�อวา

มนษยไมเทาเทยมกน และสาเหตของความไมเทาเทยมกนน�น เน�องมาจากกฎแหงกรรมท�แตละคนทา

กรรมมาตางกน ถาเราจะอธบายกรรมในทางวทยาศาสตร สามารถใชหลกการของ ชาล ดารวน เขา

มาอธบายวา คนทกคนตองผานววฒนาการการตอเช�อมของชวตมาเปนลาน ๆ ป แลวคนอยใน

ส�งแวดลอมท�ตางกน แตถาจะอธบายทางพทธธรรมกคอ ทกอยางมเหตของความเปนมา จงทาให

เหนไดวาความแตกตางของมนษยเปนเร�องธรรมดา และท�สาคญท�สดคอความแตกตางเร�องสตปญญา

ของมนษย คนท�มสตปญญาสงกวากควรมความเมตตาเอ�อเฟ� อผท�มสตปญญาดอยกวา หรอชวยให

คนท�มสตปญญาดอยกวามสตปญญาท�สงข�น

สรปแนวคดทนทางสงคมท�จะนามาใชสาหรบงานวจยน� คอ ทนทางสงคมเปนความสมพนธ

ในสงคม ท�มปฏสมพนธกนระหวางสมาชกระหวางกลมคน โดยออกมาในรปของเครอขาย สถาบน

และบรรทดฐาน

แนวคดเก�ยวกบกระบวนการสะสมทนทางสงคม

ทนทางสงคมไดถกนกเศรษฐศาสตรเรยกวา “Civic Matters” กลไกการทางานของทน

ทางสงคมท�นาไปสความรงเรองทางเศรษฐกจและการเมอง ประกอบดวย 3 กระบวนการ คอ (วรวฒ

โรมรตนพนธ. 2548 : 22-24)

1. การเกดข�นของเครอขายท�มบรรทดฐานท�แขงแรงในสญญาประชาคม ท�ใชเปนหลก

ในการชวยเหลอกน จะเกดสภาพของหวใจหลกของการแบงปน (Favor Bank) ชวยเหลอและเอ�ออาทร

26

ตอกนของสมาชกในสงคมน�น ๆ ซ� งเปนหลกการในสงคมเกษตรกรรมดงท�กลาวไวตอนตน

โดยหลกการน� สามารถนามาใชกบทางเศรษฐกจได ซ� งความไววางใจจะเปนตวอานวยใหกลไกน�

ดาเนนไปโดยสะดวก กลายเปนสวนหน�งของรปแบบการดารงชวตทางสงคม (Social Life)

2. เครอขายของสญญาประชาคม จะนาไปสความรวมมอ (Coordination) การส�อสาร

และการกระจายขอมลขาวสารสผอ�นท�เนนความไววางใจกน ท�จะมกลไกตาง ๆ ในสงคมท�ซบซอน

ในการพสจนความไวใจดงกลาว ซ� งเปนการงายท�จะเกดความรวมมอกนดวยกระบวนการท�เคยเกด

มาแลว (Repeat Play) และจะถกฝงเปนสวนหน�งของปฏสมพนธทางสงคมน�น

3. สดทายรปแบบความรวมมอตาง ๆ จะเปรยบเสมอนรปแบบทางวฒนธรรมท�สาเรจรป

(Cultural Template) ท�ผานการเรยนรผดถกท�แพรกระจายใหพลเมองสาหรบความรวมมอในอนาคต

ในลกษณะเครอขาย ซ� งกคอกลายมาเปนรปแบบทางประเพณ (Tradition)

การศกษากระบวนการทนทางสงคมจะแบงออกเปน 3 สวน ไดแก

1. สวนท�เปนกระบวนการทนทางสงคม ประกอบไปดวย 3 สวน อนไดแก

1.1 สวนท�เปนระบบคด จะเปนสวนท�มความเปนนามธรรมสง ระบบคดดงกลาวจะม

ท�งสวนท�มมาต�งแตเดม อนไดแก ความเช�อ ศรทธา คานยม ขนบธรรมเนยมประเพณ วฒนธรรม

ภมปญญา ท�ปจเจก กลม องคกร สถาบน หรอชมชนไดสบทอดมาจากบรรพชนในอดต นอกจากน�น

ระบบคดอกสวนหน� งอาจจะมาจากส�งท�ไดเรยนรในปจจบน ซ� งรวมท�งความเช�อ ศรทธา คานยม

หรอธรรมเนยมปฏบตแบบใหม สาหรบสาระหลกท�อยในระบบคดดงกลาว ไดแก ระบบคดท�เกดจาก

คานยมท�มการเอ�ออาทรตอกน มการตางตอบแทนกน มความไววางใจระหวางกน และมความสามคคกน

เปนตน

1.2 สวนท�เปนวธปฏบต จะเปนสวนท�มความสมพนธกบสวนท�เปนระบบคด

น�นหมายความวา เม�อปจเจก กลม องคกร สถาบน หรอชมชนท�มระบบคดเก�ยวกบคานยมในการ

ชวยเหลอเก�อกลกน ระบบคดดงกลาวจะสงผลใหสมาชกมการปฏบตตอกนดวยความเอ�ออาทรและม

ความรวมกน ชวยเหลอซ�งกนและกน เปนตน

1.3 สวนท�เปนผลลพธ จะเปนสวนท�เกดจากการท�สมาชกมระบบคดและวธการปฏบต

อยางไร ซ� งผลลพธดงกลาวอาจจะอยในรปของทรพยากรท�เปนประโยชนตอสวนรวมหรอเปนทน

ในรปแบบตาง ๆ ท�เปนประโยชนตอสวนรวม อาท ทนท�เปนตวเงน (ทนในรปของกองทนชมชน)

ทนมนษย (แรงงานท�มการลงแขกเอาแรงชวยเหลอกน) ทนทรพยากรธรรมชาต (มปาไมท�เปนปา

ของชมชน) ทนภมปญญา (มความรท�เปนภมปญญาของชมชน) โดยท�ทรพยากรหรอทนตาง ๆ เหลาน�

เปนของชมชน หรอเปนของสาธารณะท�สมาชกในชมชนสามารถเขาถงและมาใชประโยชนได

2. สวนท�เปนสภาพแวดลอมของกระบวนการ อนไดแก ปจจยภายนอกตาง ๆ ท�เปนท�ง

รปธรรม (เงนทนจากภายนอก) เคร�องมอท�ไดรบความชวยเหลอจากภายนอก บคลากร หรอนกวชาการ

27

จากภายนอก และนามธรรม (ความชวยเหลอทางวชาการจากภายนอก ขอมลขาวสาร ความรตาง ๆ

จากภายนอก) รวมท�งผลท�เกดจากระบบเศรษฐกจ สงคม การเมองการปกครอง วฒนธรรม ส�งแวดลอม

และเทคโนโลยจากภายนอกท�มผลกระทบตอระบบความคด และวธปฏบตภายในกลม องคกร สถาบน

และชมชน

การศกษากระบวนการทนทางสงคมจะตองศกษาใน 2 สวน ไดแก 1) สวนท�เปนกระบวนการ

ตามขอ 1 และ 2) สวนท�เปนเง�อนไขปจจยแวดลอมภายนอกของกระบวนการทนทางสงคม ท�งเปนปจจย

ท�มตอกระบวนการโดยตรงสวนท�เปนรปธรรม อาท ทรพยากรจากภายนอกไมวาจะเปนงบประมาณ

ทรพยากรบคคล และสวนท�เปนนามธรรม อาท ขอมลขาวสาร ความร รวมถงผลกระทบจากปจจย

ท�ดานเศรษฐกจ สงคม การเมอง ส� งแวดลอมและเทคโนโลยท�มตอระบบคด และการปฏบตการ

ภายใน

1. ความสมพนธระดบครอบครว หรอความสมพนธระหวางเครอญาต

ความสมพนธระหวางเครอญาตต�งอยบนแนวคดเร�องกตญ�กตเวทหรอบญคณ การให

กาเนดลกทาใหพอแมเปนผมพระคณอยางลนเหลอ ผเปนลกจะตองตอบแทนหน� บญคณ ขณะท�พ�นอง

อ�น ๆ จะมบญคณไดกดวยการกระทา นอกจากน� บญคณเปนปจจยหลกท�กาหนดสทธและพนธกรณ

ในระหวางญาต คน ๆ หน�งจงสามารถกาหนดเองวาขอบเขตของญาตท�จะสมพนธกนใกลชดน�นจะ

ครอบคลมใครบางและความสมพนธกบญาตจะมระดบและลกษณะอยางไร การตอกย �าในเร�องของ

บญคณเชนน� ยงทาใหความสมพนธทางเครอญาตมความคลายคลงกบความสมพนธระหวางเพ�อน

และความสมพนธแบบอปถมภ ซ� งเปนสถาบนท�ปรากฏอยางแพรหลายในสงคมไทย (อคน รพพฒน.

2540 : 77)

ดงน�นการมองเร�องความสมพนธในครอบครวมคานยม บรรทดฐาน เร�องความกตญ�

และการตอบแทนบญคณเปนคาอธบาย เปนการตอบแทนในรปของการแลกเปล�ยน ซ� งไมอาจ

ตคาเปนเงนตราเพราะบญคณเปนส�งท�ตอบแทนกนไมหมด

2. ความสมพนธระดบชมชนและสงคม

ระบบอปถมภ ในระดบชมชนและสงคมในสมยตนรตนโกสนทรกบสมยปจจบนน�น

มความแตกตางกน ในสมยตนรตนโกสนทรน�นระบบอปถมภกบโครงสรางชนช�นเปนส�งเดยวกน

หรอคนละส�งท�สอดคลองกนหรอมความขดแยงกน ท�งน� เพราะภาพของชนช�นกบภาพของระบบ

อปถมภซอนกนอยจนดเปนส�งเดยวกน (อคน รพพฒน. 2540 : 14) ความสมพนธเชงอปถมภของ

เจานายและบาวไพร จงเปนความสมพนธของการพ�งพาอาศยกนแมจะไดเปรยบเสยเปรยบกนอยบาง

เม�อเปรยบเทยบกบสภาพปจจบนแลว สงคมสมยตนรตนโกสนทรเปนสงคมท�ปราศจากความ

โหดราย ไมมกลมคนท�กระทาความรนแรงตออกกลมหน�ง ผดกบสภาพของปจจบนท�เปล�ยนแปลง

28

ไปสสงคมอตสาหกรรม ความสมพนธเชงอปถมภไดเปล�ยนรปแบบไป มการปฏบตอยางไมเปนธรรม

วฒนธรรมชนบทถกทาลาย สงคม รฐชาต ระบบราชการ และกระบวนการพฒนาไดพาสงคมไทย

ไปสสภาพท�เกอบลมสลาย (ปรตตา เฉลมเผากออนนตกล. 2540 : 19)

แนวคดเก�ยวกบเครอขาย การตอบแทน และใชประโยชนรวมกน อานนท กาญจนพนธ (2544 : 129) ช� ใหเหนวาทนทางสงคมน� มความจาเปนและมบทบาทสาคญตอการพฒนาสงคมในหลาย ๆ ดานรวมถงการใหความชวยเหลอสงเคราะหผดอยโอกาสท�งหลาย การชวยเสรมสรางทางเลอกอนหลากหลายใหแกสงคม โดยการสนบสนนใหกลมชนตาง ๆ สามารถปรบตวตอการเปล�ยนแปลงไดดข�นอกท�งยงจะนาไปสการชวยพทกษสทธ และการนาเสนอทศทางใหม ๆ ในการพฒนาสงคมในอนาคต ทนทางสงคมไทยอยภายใตหลกการสาคญ 2 ประการคอ หลกตอบแทนกน และหลกการใชประโยชนรวมกน (Communality) 1. หลกการตอบแทนกน ถอวาเปนหลกการสรางพนธะทางสงคมในการตอบแทนกน เปนกลไกการสรางความรวมมอเพ�อทากจกรรมตาง ๆ ยกตวอยางเชน การแลกเปล�ยนแรงงานแบบลงแขก การผลดชวงกนสรางบานใหสมาชกในชมชน รวมถงการระดมแรงงานเพ�อกจกรรมสวนรวมของชมชน เปนหลกการท�เนนความเทาเทยม เปนบรรทดฐานท�ถกผลตซ� าเร�อยมาจนกลายเปนสถาบนสาคญในชมชน ถอเปนการสรางหลกประกนความม�นคงอกทางหน�งของชวต 2. หลกการใชประโยชนรวมกน ถอเปนทนทางสงคมอกรปแบบหน�ง ซ� งหมายถง การใชพ�นท�สวนรวมของชมชนในดานตาง ๆ กลาวคอ นอกจากจะเปดโอกาสใหคนในชมชนมาใชประโยชนรวมกนไดแลว ยงแฝงในการจดการรวมกนของชมชนโดยกาหนดกฎเกณฑข�นมาเพ�อควบคมการใชพ�นท�อนถอเปนของสมาชกในชมชน เชน ปาสาธารณะของชมชน หรอการจดการเหมองฝาย (อานนท กาญจนพนธ. 2544 : 132) สาหรบการเลอกต�งและระบบหวคะแนน คอ ตวอยางของการใชประโยชนจากทนทางสงคมในสงคมไทย การท�ผมอทธพลในบางพ�นท�สามารถใชทนทางสงคมท�ตนไวจากการใหความชวยเหลอผยากไร หรอผดอยโอกาสอยางตอเน�อง ทาใหผมอทธพลสามารถดงทนทางสงคมน�นมาใชเม�อ มการเลอกต�ง ทนท�ตนไวปรากฏเปนรปธรรมท�ชดเจนและสามารถเรยกคะแนนเสยงไดดกวาคาสญญาวาจะให “ทน” ในอนาคต กรณน� เปนการใชหลกเกณฑตางตอบแทนกนท�ชดเจนตามท�อานนท กาญจนพนธ อธบายไว นอกจากน�กรณของการลงทนทางสงคมในการสรางสาธารณสถาน จะเปนการลงทนเพ�อใหเกดการใชประโยชนรวมกน และเปนการสรางเครอขายในชมชน ผท�สรางทนทางสงคมไวในอดตสามารถชกทนคนไดเม�อมโอกาส สมาชกของเครอขายจะรวมกนตอบแทนบญคณดวยความเตมใจ (อมรา พงศาพชญ. 2546 : 8) นกคด นกวจย และนกวชาการสวนใหญใหทศนะของทนทางสงคมไวอยางกวางขวาง โดยสามารถสรปไดเปน 4 ทศนะหลก (Woolcock. 1998 : 251-252) คอ

29

1. ทศนะเชงชมชนนยม (Communitarian View)

ผสนบสนนทศนะน� เหนวาทนทางสงคมมความสมพนธโดยตรงกบองคกรระดบ

ทองถ�น เชน สมาคม สโมสร และองคกรประชาชน การวดทนเหลาน� คอการพจารณาจากจานวน

และความหนาแนนของกลมเหลาน� ในชมชนหน� ง ๆ น�นคอย�งมากย�งด และจะสงตอการใหความ

ชวยเหลอแกคนยากจน และผดอยโอกาสในชมชน อยางไรกตาม ทศนะน�มองขามผลกระทบในทาง

ลบ กรณท�มการรวมกลมกนทากจกรรมในทางท�ผด เชนการคายาเสพตด อาชญากรรม เปนตน

นอกจากน�ยงมผโตแยงวา หลกฐานจากหลายประเทศพบวา การรวมกลมกนในลกษณะน�

ไมไดเปนหลกประกนวาจะนาไปสการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจเสมอไป เชน ในประเทศเคนยาท�ม

องคกรชมชนในลกษณะน�กวา 200,000 องคกร แตสมาชกยงไมสามารถหลดพนจากความยากจน

ไดเน�องจากองคกรเหลาน� โดยสวนใหญไมไดเช�อมโยงกบองคกรและทรพยากรจากภายนอกมากนก

รวมท�งการไมสามารถเจาถงอานาจท�จะอานวยประโยชนใหแกกลมได

2. ทศนะเชงเครอขายนยม (Network View)

แนวคดน�มองความสมพนธของคนท�งในแนวราบ น�นคอระหวางคนในชมชนเดยวกน

และในแนวด�ง หรอความสมพนธระหวางชมชนกบองคกรอ�น ๆ ท�อยภายนอกชมชน จากการศกษา

ของแกรนโนเวทเทอร (Granovetter) พบวา นอกจากความสมพนธของคนในชมชนท�มความรสก

เปนเจาของชมชนและมเปาประสงครวมกนแลว ชมชนยงตองการปฏสมพนธกบชมชนอ�น ๆ ท�ม

ความแตกตางทางดานศาสนา ชนช�น ชนชาต เพศ เศรษฐกจและสงคมดวย หากไมแลวชมชนน�น ๆ

จะสนองประโยชนใหแกคนบางกลมเทาน�น (Woolcock. 1998 : 157) ซ� งแนวคดดงกลาวสอดคลอง

กบผลการศกษาอกหลายช�น ท�เหนวาทนทางสงคมควรประกอบดวย 2 รปแบบ ไดแก “การยดโยง

และเช�อมโยง” (Bonding and Bridging) มตวอยางท�เปนเคร�องพสจนทศนะในเร�องน� ไดแก การดาเนน

ธรกจของผประกอบการทองถ�นในประเทศท�กาลงพฒนาตาง ๆ ท�แรกเร�มจาเปนตองพ�งพาเพ�อนฝง

และคนภายในชมชนในดานตาง ๆ เชน เงนลงทน ทรพยากร และแหลงจาหนายสนคา แตเม�อธรกจ

ขยายตว ผประกอบการจาเปนตองแสวงหาปจจยดานการผลตและการตลาดจากภายนอกเพ�มเตม

นอกจากน� เครอขายทางสงคมยงชวยตอบสนองความตองการของคนท�มสถานะ

ทางเศรษฐกจระดบตาง ๆ ดวย เชน ในกลมคนยากจน เครอขายของคนจนมบทบาทสาคญในการ

คมครอง การจดการความเส�ยงและความสามคค ในขณะท�กลมคนท�มฐานะด เครอขายจะชวย

สงเสรมการทางานในเชงรก เชน การแลกเปล�ยนขอมลทางดานเทคโนโลย และความเปนไปไดใน

ตลาดโลกโดยมเปาหมายเพ�อเพ�มผลผลต กาไร และสวนแบงการตลาด เปนตน

30

3. ทศนะสถาบนนยม (Institutional View)

ผสนบสนนทศนะสถาบนนยม มความเหนวาความสาเรจของเครอขายชมชนและ

ประชาสงคมตางเปนผลพวงของการมบรรยากาศทางดานการเมอง กฎหมาย และสถาบนท�เอ�อตอ

การรวมกลม และการสรางเครอขายโดยชมชน และเครอขายท�ถอไดวาเปนการรวมกลมกนอยาง

ไมเปนทางการ ไมไดเกดข�นดวยตวของตวเอง แตจะตองพ�งพาปจจยทางดานสถาบนท�เปนทางการ

ท�งน� มงานวจยหลายช�นท�พสจนแนวคดในเร�องน� เชน การกระจายอานาจในประเทศบราซล ท�เนน

ความสาคญของการมระบบบรหารจดการภาครฐท�ด เพ�อเปนแรงผลกดนใหกจกรรมในทองถ�นหรอ

ชมชน สามารถดาเนนไปไดอยางมประสทธภาพ ในทางตรงกนขามการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจ

ท�ลาชา เปนผลจากสงคมหรอชมชนท�แตกแยก และมสถาบนทางการเมองท�ออนแอหรอไมมระบบ

บรหารจดการท�ด

4. ทศนะการรวมพลง (Synergy View)

นกวชาการกลมน�ไดเสนอแนวคดท�ผสมผสานระหวางแนวคดเร�องเครอขาย และสถาบน

เขาดวยกน และไดทาการทดลองศกษาในประเทศตาง ๆ 5 ประเทศ (อนเดย เมกซโก รสเซย เกาหลใต

บราซล) ผลการศกษาโดยสรป พบวา การพฒนาตองการความรวมพลงอยางแขงขนระหวางภาค

การพฒนาตาง ๆ และความสมพนธอนดระหวางภาครฐ และภาคประชาสงคม ท�งน� เน�องจากการ

ดาเนนการท�งของภาครฐ และภาคสงคมตางกอใหเกดผลกระทบตอการพฒนาประเทศในการบรรล

เปาหมายรวมกน ในขณะเดยวกน ภาครฐ ภาคธรกจ และชมชนเพยงฝายใดฝายหน� งไมสามารถเปน

เจาของทรพยากรท�จาเปนเพยงพอตอการสงเสรมการพฒนาท�ย �งยน แตตองการเสรมสรางซ� งกน

และกน (Complementarities) และการเปนหนสวนกน (Partnership)

หากมองในแงผลประโยชนทางเศรษฐกจ ทนทางสงคมโดยตวของมนเอง มไดเปนปจจย

การผลตโดยตรงหากแตเปนตวกลางในการเขาถงปจจยการผลต หรอทนอ�น เชน ขาวสารขอมล

ทนมนษย ทนกายภาพ และทรพยากรธรรมชาต เปนตน ในราคาท�ถกลงโดยผานความสมพนธทาง

สงคมหรอโครงสรางทางสงคมน�นเอง กลาวโดยกวาง ๆ แลว ทนทางสงคมใหผลประโยชนทาง

เศรษฐกจไดโดยผานสองชองทาง คอ ลดตนทนทางธรกรรมและลดตนทนการตรวจสอบ (Monitoring

Cost) ถาเราอาศยคานยามหลกทนทางสงคมตามท�ไดนาเสนอผานมาวาหมายถง ความไวเน�อเช�อใจ

เรากพอจะเขาใจไดวา เม�อคนเรามาทาสญญา ทากจกรรมรวมกน หรอทาธรกรรมรวมกน มนจะเสย

ตนทนตรงสวนน�นอยลง ยกตวอยางเชน พอคาเพชรสองคนท�มความเช�อถอไววางใจกนสามารถทา

การแลกเปล�ยนเพชรเพ�อตรวจสอบกอนซ�อขายจรง โดยไมตองมการทาประกนภยหรอทาสญญา

อยางเปนทางการ ซ� งทาใหไมจาเปนตองเสยตนทนของธรกรรมในเร�องดงกลาว ย�งไปกวาน�น เม�อม

การตกลงสญญาหรอทากจกรรมรวมมอกนแลว ตนทนในการกากบดแลใหผท�เก�ยวของยดถอและ

ปฏบตตามขอตกลงท�ใหไวแกกน กจะเสยตนทนดงกลาวนอยลง โดยเฉพาะการจดหาคนกลางให

เขามาควบคมดแล (Coleman. 1988 : 36)

31

ปฏบตการของทนทางสงคมท�เกดจากปฏสมพนธทางสงคมระหวางเครอขาย โดยอาศย

บรรทดฐานความไววางใจ ความชวยเหลอเก�อกลกนเปนสาคญยงชวยลดปญหาความขดแยงและใช

สนตวธมากข�น แหลงของทนทางสงคมดงกลาวสะสมอยภายใตความเปนเพ�อนบาน การเปนอาสาสมคร

รวมท�งการมสวนรวมของทกฝาย การท�จะสรางใหเกดบรรทดฐานท�ประกอบข�นเปนทนทางสงคม

เพ�อใหแสดงปฏบตการตอไปไดน�น จาเปนตองชกนาใหเกดความรวมมอภายในกลม (เพ�อท�จะสราง

บรรทดฐานการชวยเหลอไววางใจกน) ดงน�นจงเก�ยวของกบจารตปฏบต คณความด เชน ความซ�อสตย

สจรต เพราะส�งเหลาน�ธารงไวซ� งพนธะสญญาและขอผกมดภายในกลม (Fukuyama. 1999 : 66)

นอกจากน�นการเปล�ยนแปลงภายในระบบสงคม เชน โครงสรางทางกายภาพ และโครงสรางทาง

สงคม จะสงผลกระทบตอทนทางสงคมของทองถ�น และปฏบตการของทนทางสงคมดวย (Lomas.

1998 : 25)

การสรปถงปฏบตการทนทางสงคมของพทนม (Putnam. 1994 : 22) ท�วาจาเปนตองอาศย

บรรทดฐานความชวยเหลอเก�อกลกน ความไววางใจภายในกลม หรอระหวางเครอขายเปนสาคญ

และทนทางสงคมจะแสดงปฏบตการเฉพาะในกลม หมบาน ประเทศ หรอภมภาคท�บคคลน�น ๆ

สงกดอยเทาน�น ผานการท�เขาเขารวมกจกรรมแลวเกดความคาดหวงวาจะเกดความคมคาในการ

ทาเชนน�น กอใหเกดคาถามตามมาเชนกน กลาวคอ การประสานความรวมมอ ความไววางใจและ

การแลกเปล�ยนท�เทาเทยมกนน� สามารถเกดข� นในลกษณะท�วไป และเปนไปอยางกวางขวางจน

กลายเปนบรรทดฐานท�ถอปฏบตในชวตประจาวนไดจรงหรอไม

ทนทางสงคมกอใหเกดผลดตอผท�เขามาสมพนธกนในหลาย ๆ ดาน ท�สาคญคอการทาให

เกดพลงในการตอสเพ�อใหบรรลเปาหมาย ชวยใหคนไดสรางสรรคและพฒนาความสามารถ รวมท�ง

เปดโอกาสใหคนไดทาหรอเขาถงส�งท�ตองการได ซ� งท�งหมดน�อาจถอไดวาทนทางสงคมมความสาคญ

ตอการพฒนาคนเพ�อใหสามารถทาส�งตาง ๆ ใหบรรลเปาหมายได

พลงชวต (Vitality) คอแรงจงใจท�ทาใหสรางทนทางสงคม คนใช “ทนทางสงคม” เพ�อให

บรรลผลท�ตองการ เชน การเขาถงทรพยากร เพ�อใหเกดอานาจตอรอง เพ�อลดตนทนในการแลกเปล�ยน

ในแงน� ถอวาเปนการใชทนทางสงคมเปนเคร�องมอ (Instrument) คอถาปราศจากทนทางสงคม

คนไมอาจบรรลเปาหมายท�ตองการได ดงน�นทนทางสงคมจงอาจเกดข�นจากความตองการจาเปนท�จะ

ดารงชวต เม�อทนทางสงคมเกดข�นแลวอาจพฒนาไปเปนบรรทดฐานของการพ�งพาซ� งกนและกน

บรรทดฐานน�กลายเปนส�งท�กลมมอยรวมกน ความม�นใจของสมาชกท�เช�อวาจะไดความชวยเหลอเม�อ

ตองการหรอความรสกรวมทกขรวมสข คอเม�อเหนคนอ�นประสบปญหา อปสรรค วกฤตพรอม

จะชวยเหลอ ซ� งในขณะเดยวกนผชวยเหลอสามารถคาดหวงดวยวาเม�อตวเองประสบภาวะวกฤตกจะ

ไดรบความชวยเหลอดวยเชนกนส�งเหลาน� คอพลงชวตท�ทาใหคนรสกวาสามารถจะทาส�งตาง ๆ ให

บรรลเปาหมายได (อานนท กาญจนพนธ. 2544 : 135-138)

32

โอกาส (Opportunity) การมสายใยทางสงคม (Socialites/ Networks) ซ� งนบเปนทนทางสงคม

ไมวาจะเปนเครอขายหรอการตดตอเช�อมโยงกนแบบเหนหนากนทกวน การมาพบปะพดจากน

ปรกษากนเปนคร� งคราว หรอเม�อมความจาเปนจะชวยใหบคคลท�เขามาสมพนธกน สามารถสราง

กลไกในการระดมทรพยากรท�ตองการไดหรอทาใหเกดการเรยนรรวมกน แตถาไมมใครท�มความร

ความสามารถท�จาเปนสาหรบการทากจกรรมหรอการปฏบตท�จะทาใหบรรลวตถประสงค แมทกคน

จะพรอมใจเขามารวมกน แตการเขามารวมกนไมกอใหเกดผลอะไร ดงน�นความสามารถของสมาชก

เร�องท�จะทาหรอดาเนนการใหบรรลเปาหมายจงเปนส�งท�จาเปนและสนบสนนใหเกดทนทางสงคม

อยางไรกตามความสามารถเหลาน� ของบคคลอาจไมปรากฏหรอไมอาจนามาใชประโยชนใด ๆ ได

หากไมมการรวมมอกนหรอไมมทนทางสงคมเกดข�น ความสามารถน� มท�งความสามารถท�เปนความ

เช�ยวชาญเฉพาะ และความสามารถเสรม

ความสามารถท�เปนความเช�ยวชาญเฉพาะ เปนความสามารถเฉพาะทางท�มความสาคญ

สาหรบการทากจกรรมใหบรรลผลสาเรจ คอถาขาดผมความสามารถในดานน� การเขามารวมกน

ของสมาชกไมมความหมายหรอไมบรรลผล เชน ในกรณของการทอผายกดอกท�หมบานผายกดอก

ซ� งมบคคลท�สาคญมากคอ ดวงใจท�สามารถออกแบบลายผายกดอกไดหลากหลายแบบ ความสามารถ

ของดวงใจในการเปนคนออกแบบ ถกตะกอ และเขาฟม ถอเปนความสามารถพเศษเฉพาะตว

คอนขางมาก อยางไรกตามหากไมมการรวมกลมเพ�อทาผายกดอก ดวงใจจะไมไดพฒนาความสามารถ

ของตนเองเพราะเม�อมคนมาใหดวงใจออกแบบลวดลาย ดวงใจกไดพฒนาความสามารถและไดใช

ความสามารถของตนเองอยางเตมท� เชนเดยวกนกบในชมชนเอ�อดน พอหลวงมความรความสามารถ

ในการบรหารจดการดานการทองเท�ยวเพราะเคยไปอบรมไปดงานในเร�องน� และพอหลวงเปนคนท�

สนใจในเร�องน� เปนพเศษไดลองมาพยายามจดบรการการทองเท�ยวแบบโฮมสเตยในหมบาน ความ

เช�ยวชาญพเศษไมวาจะเปนการพด การอธบาย การตดตอประสานงานกบองคกรภายนอกเปน

ความสามารถพเศษของพอหลวงซ�งมสวนสาคญ

ความสามารถเสรม เปนความสามารถของคนในชมชนซ� งมอยมาแตเดม แตหากไมมกจกรรม

หรอการรวมตวเพ�อทากจกรรมกไมสามารถนามาใชประโยชนหรอไมมคณคาแตอยางใด แตเม�อม

กจกรรมของกลมหรอองคกรข�น กไมสามารถนามาใชประโยชนได กรณของชมชนเอ�อดน คนใน

ชมชนมประเพณและการละเลนหลายอยางเชน การเลนดนตรพ�นเมองท�เรยกวา สะลอ ซอ ซง ซ� งคน

ในชมชนมความสามารถแตมไดนามาใชประโยชนอะไรมากนก นอกจากมการเลนเพ�อเปนการ

พกผอนสวนตวหรอในยามท�มงาน นกดนตรพ�นเมองเหลาน� ไดรวมกนเปนวงดนตร และมาเลนให

นกทองเท�ยวฟงในตอนเยนในขณะรบประทานอาหารเยนและหลงอาหารเยน เปนการเสรมบรรยากาศ

การพกผอนหยอนใจ และบางคร� งเปนความสนกสนานโดยเฉพาะเม�อนกทองเท�ยวมารวมเลนดนตร

33

ดวย การมวงดนตรพ�นเมองทาใหนกทองเท�ยวไดมโอกาสช�นชมวฒนธรรมพ�นเมอง และเพ�ม

คณภาพใหกบการบรการทองเท�ยวเชงอนรกษของชมชน ในสวนของวงดนตรนกดนตรไดมโอกาส

รวมกลมกนซอมดนตรเกดความผกพนถอเปนการใชเวลาวางท�มคณคา และยงมรายไดจากการเลน

ดนตรจากนกทองเท�ยวท�มาเปนกลม ในปจจบนมเยาวชนเร�มใหความสนใจกบดนตรพ�นเมอง มการ

ฝกหดเลนอยางกวางขวางในหมบาน

นอกจากวงดนตรแลวคนท�มความสามารถในดานอ�น ๆ เชน การฟอน ไดมโอกาสแสดง

ความสามารถทางดานน�ดวย ในหมบานเมองดนมคณะฟอนซ� งสวนใหญเปนเยาวชนผหญง ซ� งมผใหญ

ท�มความสามารถเปนผฝกการฟอน จดเตรยมเคร�องแตงกาย สวนกจกรรมอ�น ๆ เชน การบายศรเปน

การนาประเพณพ�นบานมาตอนรบนกทองเท�ยว มคนเฒาคนแกมาทาพธและผกขอมอ ทาให

นกทองเท�ยวมความประทบใจ ขณะเดยวกนเปนการเปดพ�นท�ใหกบกจกรรม หรอความรท�ไดถก

บดบง หรอเกบไวเปนเพยงความทรงจาของคนรนเกาไดรบการร�อฟ� น เกดบรรยากาศท�มชวตชวา

ข�นในชมชน

ความสามารถดงกลาวขางตนอาจถอไดวาเปนความสามารถของมนษยหรอทนมนษย

แตอกนยหน� ง ความสามารถเหลาน� เปนภาพสะทอนของการท�คนมบรรทดฐานคอวฒนธรรม ประเพณ

รวมกน มความรสกวาตองการเขามารวมกนทากจกรรมเพ�อใหบรรลเปาหมาย และเปดโอกาสให

คนท�มความรความสามารถไดเขามารวมกจกรรมหรอรวมเปนสมาชก เกดจตสานกรวมกนจงถอเปน

ส�งท�ชวยสรางความเขมแขงใหกบทนทางสงคม

34

ภาพประกอบ 2 ขอเสนอโมเดลแสดงการเกดข�นของทนทางสงคม

ท�มา (อานนท กาญจนพนธ. 2544 : 139)

ทนธรรมชาต ทนความร ทนมนษย

ส�งแวดลอมธรรมชาต

คน

ระบบความร

ระบบ

- การเรยนร

- พลงชวต

- ความกลาหาญ

- ความสามารถ

- โอกาส

ความเขมแขง

ของชมชน

ทนทางสงคม

แบบแผนความรวมมอ

- เครอญาต

- กลม

- องคกร

จตสานกรวม

- ความไววางใจ

- ชวยเหลอเก�อกล

- รวมทกขรวมสข

35

จากภาพแสดงใหเหนกระบวนการเกดข�นของทนทางสงคมในชมชนวา ไมอาจแยกออกจาก

ทนธรรมชาต ทนความร หรอทนวฒนธรรม และทนมนษยได ความสมพนธของคนกบส�งแวดลอม

ทางธรรมชาตทาใหคนสามารถสรางระบบความรและระบบความสมพนธ ท�ทาใหสามารถใชประโยชน

จากธรรมชาตเพ�อการดารงชวต ความรท�เกดข�นจงเปนความรท�เช�อมโยงกบสภาพแวดลอมของคน

เปนความรท�คนสรางข�นและสามารถปรบเปล�ยนไดเม�อกาลเวลาผานไป และสภาพแวดลอมเปล�ยนแปลง

ระบบความรชดตาง ๆ ท�คนในชมชนสรางข�นไมวาจะเปนระบบความรเก�ยวกบการเกบหาของปา

ระบบความรเก�ยวกบการทานา ระบบความรในการทาสวนเม�ยง ระบบความรในการทอผา ฯลฯ จงเปน

เสมอน “ทนความร” ท�แตละชมชนมไมเหมอนกน เพราะเปนระบบความรท�สรางข�นเพ�อสนองตอบ

ตอความตองการจาเปนของแตละชมชน แตส� งท�ไมแตกตางกนคอ ระบบความรเหลาน� มความ

เช�อมโยงกบระบบความสมพนธ ท�คนสรางข�นอยางยากท�จะแยกออกจากกนไดอยางชดเจนวาอะไร

เกดข�นกอน อะไรเกดข�นทหลง แตท�งสองมตน� มปฏสมพนธตอกน และเปนส�งท�คนสามารถทาให

ส� งแวดลอมทางธรรมชาตกลายเปน “ทนธรรมชาต” ท�คนสามารถพ� งพงเพ�อการดารงชวตได

(อานนท กาญจนพนธ. 2544 : 140-141)

ระบบความสมพนธท�คนสรางข�น มลกษณะสาคญ 2 ประการ ลกษณะแรกคอ แบบแผน

ความสมพนธซ� งอาจมท�งท�เปนความสมพนธแบบเครอญาต กลม องคกรชมชน สหกรณ เครอขาย

ชมชน ฯลฯ แตละแบบแผนความสมพนธอาจมลกษณะของความสมพนธหลากหลายแตกตางกน

ไป ความสมพนธท�จะทาใหชมชนมความเขมแขง คอลกษณะความสมพนธท�คนมความไววางใจ

ซ� งกนและกน มการชวยเหลอเก�อกลกน รวมทกขรวมสขกน การรวมมอรวมใจกนทาส� งตาง ๆ

การรวมกนสรางกตกา รวมท�งการแบงปนอยางเปนธรรม ส�งเหลาน�อาจเรยกรวมกนวาเปนจตสานก

รวมของคนในชมชน ซ� งถอเปนทนทางสงคมท�สาคญ

ท�งระบบความรและระบบความสมพนธท�คนสรางข�นดงกลาวขางตนนบไดวา เปนทน

ความรและทนทางสงคมของชมชน เพราะเปนส�งท�ทาใหคนและชมชนดารงอยได คนมการสรางสรรค

ผลผลตและส�งตาง ๆ ท�เปนประโยชน มคณคาทางจตใจและทางรางกายทาใหคนท�มความสามารถ

ในการเรยนร มพลงชวต มความกลาหาญ มความสามารถ และทาใหคนมโอกาสท�จะเลอกทาส�งตาง ๆ

ท�งหมดน� คอการสรางคนท�มคณคาหรอเปนการสราง “ทนมนษย” น�นเอง

ดงน�นในการมองถงเง�อนไขและกระบวนการสรางความเขมแขงของชมชน จาเปนจะตอง

ใหความสาคญกบกระบวนการสรางทนชมชนท�งท�เปนทนธรรมชาต ทนความร ทนทางสงคม และ

ทนมนษยแตละมตของทนชมชนเปนส�งท�คนในชมชนสามารถสรางสรรคข�นมาได หากคนในชมชน

สามารถสบสานทนเหลาน� คร� งหน� งถกสรางข�นจากการท�ไดดารงชวตอยกบธรรมชาตและส�งแวดลอม

36

การหล�งไหลเขาไปของความร กฎเกณฑกตกาท�คนไมไดมสวนรวมในการสราง หรอระบบความ

สมพนธท�มไดอยบนฐานของความเสมอภาค มสวนสาคญตอการชะงกงนของกระบวนการ สะสม

ทนของชมชน การจะสรางทนใหกบชมชนจงตองเปดโอกาสใหชมชนสามารถเปนผกาหนดกฎเกณฑ

กตกาตาง ๆ ท�จะทาใหชมชนไดรบประโยชนจากกฎเกณฑกตกา รวมท�งชวยใหชมชนสามารถจดระบบ

ความสมพนธท�สามารถกระจายผลไดตาง ๆ สสมาชกอยางเสมอภาค จะทาใหคนในชมชนมพลงชวต

มการเรยนร มความกลาหาญ และมความสามารถท�จะฟนฝาอปสรรคตาง ๆ ใหบรรลเปาหมายท�ต�งไว

ซ� งท�งหมดน�จะทาใหชมชนมความเขมแขงอยางแทจรง

แนวคดเก�ยวกบสถาบนการเงนชมชน

สวทย คณกตต (2548 : 25) ไดใหความหมายของสถาบนการเงนชมชน หมายถงสถาบน

การเงนของชมชนท�จดต�งข�นโดยกองทนหมบานและชมชนเมอง เพ�อใหบรการทางการเงนท�สามารถ

ตอบสนองความตองการแกประชาชนในชมชน ซ� งขาดโอกาสในการเขาถงและใชบรการทางการเงน

ของสถาบนการเงนท�วไป ตามวตถประสงคหลกเกณฑมาตรฐานและรปแบบ ซ� งทางคณะกรรมการ

กองทนหมบานและชมชนเมองแหงชาตกาหนดไว โดยมแนวความคดจากเงนทนท�ไดจากสมาชก

ไดแก เงนรบฝากเงนหนหรอเงนสนบสนนจากภาครฐ รวมไปถงเงนกยมจากแหลงอ�นนามารวมกน

ต�งสถาบนการเงนชมชน แลวบรหารจดการเงนทนเหลาน�นใหเกดผลกาไร นาผลกาไรท�ไดมาพฒนา

สถาบนการเงน จดสรรสวสดการใหแกชมชน และแบงบนผลประโยชนคนใหแกสมาชก ในสวนของ

วตถประสงคไดกาหนดวตถประสงคของการจดต�งสถาบนการเงนชมชน เพ�อเปนแหลงเกบออมท�ม

ความม�นคงปลอดภย และมผลตอบแทนท�เหมาะสมใหเปนแหลงเงนทนเพ�อการพฒนาเศรษฐกจ

และบรรเทาความเดอดรอน ท�งในระดบบคคลครวเรอนและชมชน โดยใหมการเสรมสรางสวสดการ

และสวสดภาพของชมชนควบคกนกบการเสรมสรางระเบยบวนยทางการเงน มการใหคาแนะนา

ปรกษาดานการเงนแกชมชน และใหเปนศนยกลางการเรยนรรวมกนในการพฒนาเศรษฐกจและ

สงคมของชมชน เร�องรปแบบของสถาบนการเงนชมชนไดถกกาหนดไว 4 รปแบบดวยกนคอ

รปแบบท� 1 สถาบนการเงนชมชนท�จดต�งข�นโดยเปนกจกรรมสวนหน�งของกองทนหมบาน

หรอกองทนชมชนเมอง

รปแบบท� 2 สถาบนการเงนชมชนท�เกดจากกองทนหมบานหรอกองทนชมชนเมองหลาย

กองทนรวมกนจดต�ง

รปแบบท� 3 สถาบนการเงนชมชนท�เกดจากการยบรวมกองทนหมบานหรอกองทนชมชน

เมองเขาดวยกน

รปแบบท� 4 สถาบนการเงนชมชนท�เกดข�นโดยหมบานรวมกบกลมการเงนชมชนและ

กองทนหมบานรวมกนจดต�งข�น

37

ขวญใจ รจเรข และอรญญา คมภรานนท (2549 : 28) กลาววา หลงจากท�รฐบาลไดดาเนนงาน

กองทนหมบานไปแลวไดเกดนโยบายท�จะใหธนาคารของรฐเขาไปดแลตอยอดกองทนหมบาน

เพ�อสรางความย �งยนดานระบบการเงนและความเขมแขงใหแกชมชน โดยการยกระดบกองทนหมบาน

เปนสถาบนการเงนชมชน (ธนาคารชมชน) เพ�อเปนแหลงเงนทนท�เขาใจความตองการของชาวบาน

อยางแทจรง เพราะเม�อเปนธนาคารชมชนจะไดรบฝากเงน และการใหกเงนจากเดมท�กองทนหมบาน

ทาไดเฉพาะการปลอยเงนใหกเพยงอยางเดยวเทาน�นนบวายงไมครบวงจร เม�อเปนสถาบนการเงน

ชมชนแลว ตองมการพฒนารปแบบการจดการนาระบบธนาคารเขามาบรการจดการ สถาบนการเงน

ชมชนจะทาหนาท�เปนแขนขาใหแกธนาคารของรฐ แทนท�จะเปดสาขาในทองถ�นธนาคารของรฐ

สามารถใหเงนกผานไปยงสถาบนการเงนชมชน และสถาบนการเงนชมชนไปใหกตอใหแกชาวบาน

นอกจากน�สถาบนการเงนชมชนยงมการใหบรการตาง ๆ เพ�อเพ�มรายไดคอคาธรรมเนยมตาง ๆ เชน

รบชาระคาน� าประปา คาไฟฟา คาโทรศพท เปนตน ถอวาเปนการสรางบรการสาหรบชมชน มการ

สรางงาน และสรางรายไดใหแกชมชนอกดวย

รฐบาลไดแถลงนโยบายตอรฐสภาเม�อวนท� 23 มนาคม พ.ศ. 2548 วาจะพฒนาระบบการเงน

ท�สนบสนนเศรษฐกจฐานรากจากกองทนหมบาน ท�มความพรอมสธนาคารหมบานท�ใหโอกาส

ประชาชนเขาถงแหลงเงนทนอยางย �งยน (คมอสานกงานกองทนหมบานและชมชนเมองแหงชาต)

สถาบนการเงนชมชน หมายถงสถาบนการเงนของชมชนท�จดต�งข�นโดยกองทนหมบานและชมชน

เมอง เพ�อใหบรการทางการเงนท�สามารถตอบสนองความตองการแกประชาชนในชมชน ซ� งขาด

โอกาสในการเขาถงและใชบรการทางการเงนของสถาบนการเงนท�วไปตามวตถประสงค หลกเกณฑ

มาตรฐานและรปแบบ (คณะกรรมการกองทนหมบานและชมชนเมองแหงชาต. 2548 : 12-15) ดงน�

1. วตถประสงค

1.1 แหลงเกบออมเงนท�มความม�นคงปลอดภยและมผลตอบแทนท�เหมาะสม

1.2 แหลงเงนทนเพ�อการพฒนาเศรษฐกจและบรรเทาความเดอดรอนท�งในระดบ

บคคลครวเรอนและชมชน

1.3 เสรมสรางสวสดการและสวสดภาพของชมชน

1.4 เสรมสรางวนยทางการเงนและใหคาปรกษาทางการเงนแกชมชน

1.5 เปนศนยกลางการเรยนรรวมกนในการพฒนาเศรษฐกจและสงคมของชมชน

2. รปแบบ

เปนกจกรรมสวนหน� งของกองทนหมบานหรอกองทนชมชนเมองหลายกองทนรวมกน

จดต�งข�น เกดจากการยบรวมกองทนหมบานหรอกองทนชมชนเมองเขาดวยกน หมบานรวมกบกลม

การเงนในชมชนและกองทนหมบานรวมกนจดต�ง

38

3. กจกรรม

3.1 สงเสรมการออมเงนของชมชนท�งสมาชกและประชาชน

3.2 รบฝากเงนจากสมาชกและประชาชน

3.3 ใหสนเช�อแกสมาชกและประชาชนหรอองคกรการเงนอ�น

3.4 กยมเงนจากแหลงเงนทนอ�นตามท�คณะกรรมการกองทนหมบานและชมชน

เมองกาหนด

3.5 ใหบรการธรกรรมทางการเงนและธรกรรมอ�น ๆ ท�อานวยความสะดวกและตอบสนอง

ความตองการใหแกสมาชกและประชาชน

3.6 จดสวสดการและสวสดภาพแกสมาชกและชมชน

3.7 จดสรรรายไดเพ�อดาเนนการใหบรการและพฒนาศกยภาพ

4. กระบวนการและข�นตอนการพฒนา

ข�นตอนท� 1 เครอขายระดบอาเภอและระดบตาบลจะรวมกนคนหา (Scan) กองทนท�ม

ความประสงคจะยกระดบเปนสถาบนการเงนชมชนเขาสกระบวนการคดเลอก จากน�นเครอขาย

ระดบอาเภอดาเนนการคดเลอก (Screen) กองทนท�มความประสงคโดยใชกาหนดมาตรฐานและ

คณสมบตเปนเคร�องมอในการคดเลอก และกาหนดวากองทนใดผานการคดเลอกกองทนใดไมผาน

การคดเลอก (กองทนท�ไมผานการคดเลอกเครอขายระดบอาเภอดาเนนการพฒนาเบ�องตนตอไป)

ข�นตอนท� � กองทนท�ผานในการคดเลอกจะเขาสกระบวนการพฒนาโดยการฝกอบรม

ใหมความรความสามารถในการดาเนนกจกรรมสถาบนการเงนชมชน เม�อผานการฝกอบรมจะทา

การฝกปฏบตโดยใหทดลองใชโปรแกรมธนาคาร ผฝกอบรมจะเปนผประเมนวาผานการฝกอบรม

หรอไม หากยงไมสามารถใชโปรแกรมไดจะทาการพฒนาโดยการฝกอบรมซ� า

ข�นตอนท� � ผท�ผานการฝกอบรมและการทดลองปฏบตใชแลว จะตองไปปฏบตจรง

และเรยนรเพ�มเตมจนไดระยะเวลาหน� ง สานกงานกองทนหมบานและชมชนเมองแหงชาตและ

อนกรรมการสนบสนนระดบจงหวด จะทาการประเมนโดยใชเกณฑมาตรฐานสถาบนการเงนชมชน

เปนเคร�องมอการประเมนและออกหนงสอรบรองมาตรฐานสถาบนการเงนชมชน กรณท�ไมผานการ

ประเมนจะสงใหเครอขายระดบจงหวดและอาเภอวางแผนการพฒนาเพ�อแกไขขอบกพรองและสงให

สทบ. และอนกรรมการสนบสนนระดบจงหวดประเมน ถายงไมผานจะสงกลบไปใหเครอขายระดบ

ตาบล อาเภอ ดาเนนการพฒนาและคดเลอกเขาสระบบการพฒนาตอไป

มาตรฐานและคณสมบตของกองทนท�จะพฒนาเขาสมาตรฐานสถาบนการเงนชมชน

ประกอบดวย (คณะกรรมการกองทนหมบานและชมชนเมองแหงชาต. 2548 : 16-17)

39

1. สถานภาพของสถาบนการเงนชมชน เปนกองทนหมบานหรอกองทนชมชนเมอง

ซ� งจดทะเบยนนตบคคลตามพระราชบญญตกองทนหมบานและชมชนเมองแหงชาต พ.ศ. 2547

2. ปจจยความสมพนธภายใน

2.1 สมาชก มสวนรวมในการถอหนและการออมอยางสม�าเสมอ เขารวมเวทการ

เรยนรการประชมหรอประชาคมมความเขาใจและใหการสนบสนนกองทน

2.2 กรรมการ คณะกรรมการสามารถบรหารจดการกองทนไดด โปรงใสเปนไป

ตามวตถประสงคและมตของท�ประชมสมาชกกองทน คณะกรรมการมความรความเขาใจท�ถกตอง

เก�ยวกบบทบาท ภารกจของสถาบนการเงนชมชน และบรหารจดการสถาบนการเงนชมชน มโครงสราง

การบรหาร และกาหนดหนาท�ความรบผดชอบเปนลายลกษณอกษร และปฏบตหรอดาเนนการ

ตามท�กาหนดไว กรรมการ และคณะกรรมการไมเคยถกฟองรองดาเนนคด และถกศาลพพากษาวาม

ความผด

2.3 ระเบยบ มระเบยบขอบงคบเปนลายลกษณอกษรชดเจน ในการดาเนนงานกองทน

มระบบการตรวจสอบและการควบคมการดาเนนงานและการบรหารงานกองทน มกจกรรมระดม

เงนออมและการใหก มความสม�าเสมอในการใหบรการ มการจดสวสดการและสวสดภาพแกสมาชก

และชมชน มการจดการเรยนรเพ�อพฒนาอาชพและการตลาดใหสมาชก มการจดทางบการเงนได

ถกตองและเปนปจจบน มความสามารถในการหารายไดและทากาไร มหน�คางชาระเกน 3 เดอน

ต�ากวารอยละ 2 ของเงนใหกยม มเงนสารองไมต�ากวารอยละ 5 ของวงเงนกยมแกสมาชกและเงนก

จากแหลงเงนทนภายนอก

3. ปจจยและความสมพนธภายนอกไดรบการยอมรบจากภาคพฒนาอาท พฒนาชมชน

การศกษานอกโรงเรยน ธนาคารกรงไทย / ออมสน / ธ.ก.ส. และจากกองทนหมบานอ�น ๆ เคยหรอ

ไดรบการสนบสนนงบประมาณการดาเนนกจกรรมตาง ๆ จากหนวยงานราชการองคกรเอกชนและ

อ�น ๆ ไดรบการสนบสนนจากองคกรปกครองสวนทองถ�น

4. โครงสรางพ�นฐาน มสถานท�เปนสานกงานท�สะดวกแกการใชบรการ มคสายโทรศพท

เพ�อการส�อสารและเช�อมโยงระบบฐานขอมลสารสนเทศ มคอมพวเตอรและอปกรณใชในการปฏบตงาน

อนไดแก

4.1 ความรสถาบนการเงนชมชนท�จาเปน

4.2 ประมวลองคความรท�มอย

4.3 วเคราะหปญหาและจดออนของกองทน

4.4 ความคาดหวงการเปนสถาบนการเงนชมชน

40

4.5 สรางตามรปแบบสถาบนการเงนชมชนท�เหมาะสมกบกองทน

4.6 เรยนรกจกรรมการบรหารจดการและการปฏบตดวยระบบสารสนเทศ

4.7 มระบบการควบคมตรวจสอบและประเมนผลการบรหารจดการ

การพฒนากองทนสมาตรฐานสถาบนการเงนชมชน เร�องการบรหารจดการการเงนชมชน

ประกอบดวย

1. การวางแผนดานการเงนและระบบการดาเนนการ

2. การบรหารการเงนและบญชและระบบการเงนฐานราก

3. การบรหารจดการเพ�อลดความเส�ยง

4. การควบคมและการตรวจสอบ

การจดระบบสารสนเทศเพ�อการบรหารสถาบนการเงน เร� องการบรหารกองทนแบบ

อตโนมต ประกอบดวย

1. การบนทกรายการสมาชกหรอลกคา

2. บรหารระบบบญช

3. บรหารระบบเงนก สญญา คานวณดอกเบ�ย

4. บรหารระบบเงนฝากคานวณดอกเบ�ย

5. บรหารระบบเงนหนคานวณการปนผล

6. ระบบรายงาน

การพฒนาสผลลพธของสถาบนการเงนชมชน ประกอบดวย

1. ความสามารถในการพ�งพาตนเองอยางย �งยน

2. ความหลากหลายของบรการทางการเงนแกชมชน

3. การขยายโอกาสการเขาถงและใหบรการทางการเงนแกคนจน

4. ความพงพอใจของสมาชกและผใชบรการ

รงสรรค ปตปญญา (2543 : 36) ไดแบงธรกจชมชนดานการเงนหรอองคกรทางการเงน

ชมชนออกเปน 4 ประเภทใหญ ๆ ดวยกน คอ

1. กลมออมทรพยเพ�อการผลตอยภายใตการสงเสรมของกรมการพฒนาชมชน

2. ธนาคารหมบานอยภายใตการสงเสรมของสมาคมนกพฒนาหมบาน มลนธเผยแพร

ชวตประเสรฐและองคกรอ�น ๆ

3. เครดตยเน�ยนภายใตการสงเสรมของชมนมสหกรณเครดตยเน�ยนแหงประเทศไทย

4. กลมอ�น ๆ เชน กลมออมทรพยแบบพฒนาครบวงจรชวต กลมสจจะสะสมทรพย

แมวาจะใชช�อแตกตางกนและขอปลกยอยบางประการท�แตกตางกน คอการออม การใหก การจดสรร

สวสดการใหแกสมาชก การบรหารสถานภาพทางกฎหมาย แตโดยท�วไปแลวมวตถประสงค หลกการ

41

และวธการดาเนนกจการท�คลายกนคอใชกจกรรมการออมเปนกศโลบายในการพฒนาคนและสงคม

ใหดข�น โดยยดหลกคณธรรมพ�นฐานท�วาดวยความซ�อสตย ความเสยสละ ความรบผดชอบ ความเหนใจ

และการไววางใจกน ซ� งกอใหเกดสนตสขข�นในชมชนและสงคมโดยรวม เงนท�ไดจากการออมจะถก

บรหารเพ�อใหความชวยเหลอแกเพ�อนสมาชกท�เดอดรอน ในรปของเงนกยมผลตอบแทนท�ไดจาก

การใหกยมจะถกนามาจดสรรไปใชในกจกรรมตาง ๆ รวมท�งการจดใหบรการดานอ�น ๆ ท�จาเปน

และสรางความม�นคงแกชวต และทรพยสนของสมาชกและสงคม เชน สวสดการประเภทตาง ๆ

กจกรรมอนรกษสงเสรมศลปวฒนธรรมทองถ�นและส�งแวดลอม เปนตน

งานวจยท�เก�ยวของ

จากการสารวจองคความรทางดานผลการศกษาท�ตรงหรอใกลเคยงกบหวขอในการวจย

พบวา มเอกสารงานวจย ดงน�

กนกรตน กตตววฒน (2543) ไดศกษาเร�อง การจดการทนทางสงคมในชมชนเมอง ศกษา

กรณเครอขายกลมออมทรพยบางซ�อพฒนา พบวา การมเครอขายความสมพนธทางสงคมท�สมาชก

มความสมพนธเชงซอนตอกนน�น นบเปนตนทนทางสงคมท�สาคญของชาวชมชนเมอง โดยผานการ

ตอบแทนและการแลกเปล�ยนผลประโยชน ตลอดท�งกระบวนการเก�อกลกนและกนดวยความสมพนธ

เชนน�ทาใหพวกเขามชวตอยรอดไดในสภาวะท�ฝดเคอง นอกจากน�การมคานยมรวมกนในเร�องการม

เครดตท�ดหรอการเปนผนาเช�อถอน�น มสวนอยางสาคญในการเก�อหนนกองทนสวสดการในชมชน

สาหรบการศกษากระบวนการทางานระดบองคกรเครอขาย พบวา วธการดงกลาวไมไดทาใหเกดเฉพาะ

ผลดานบวกในความหมายของการเพ�มทนทางสงคม หรอทาใหชาวบานมความสมพนธท�แนบแนน

ข�นเทาน�น หากแตการเกดกระบวนการเรยนรจากการทางานรวมกน อาจเกดผลดานลบตอองคกรหรอ

ตอความสมพนธของสมาชกไดเชนเดยวกน ไมวาจะเปนการแบงกลมพวกพองหรอความหวาดระแวง

ระหวางสมาชก ซ� งลกษณะดงกลาวถอเปนขอจากดในการพฒนากลมท�จะตองใหความสาคญอยาง

มาก เน�องจากมผลอยางสาคญในการพฒนาองคกรชาวบานใหเตบโตและเขมแขงตอไป

กวพฒน สขแจม (2547) ศกษาเร�อง ทนทางสงคมกบการแกไขปญหายาเสพตด : กรณศกษา

บานคลองจระเขนอย ตาบลเกาะไร อาเภอบานโพธ� จงหวดฉะเชงเทรา ผลการศกษา พบวา ความ

อดมสมบรณของทรพยากรธรรมชาตทาใหชมชนมทนส�งแวดลอมทนมนษยและทนทางวฒนธรรม

ท�สามารถตอบสนองความตองการของคนในชมชนไดอยางพอเพยง เปนผลทาใหคนสามารถอยรวมกน

และอยรวมกบสภาพแวดลอมไดอยางปกตสข มความเอ�ออาทรและชวยเหลอเก�อกลกน ซ� งความสมพนธ

ท�ดน� ไดนามาซ� งการส�งสมของทนทางสงคมในชมชน ผลการศกษาสรปบทเรยนไดวา ทนทางสงคม

เปนปจจยสาคญท�ทาใหการแกไขปญหายาเสพตดประสบผลสาเรจ กระบวนการทนทางสงคมกอใหเกด

42

พลงท�นาไปสการแกไขปญหาของชมชนโดยอาศยปจจยภายในตาง ๆ อาท ความเขมแขงของผนา

คานยมท�ดงามของคนในชมชน และการประสานกบหนวยงานภายนอกเขามารวมเพ�อกอใหเกดเปน

พลงทางสงคมในการขบเคล�อนชมชน สามารถดาเนนการแกไขปญหายาเสพตดไดอยางมประสทธภาพ

มากย�งข�น ปจจยภายในท�สาคญประการหน�งไดแก ผนาธรรมชาตซ� งทาหนาท�เปนกลไกท�สามารถ

ดแลชมชนอยางใกลชดและตอเน�อง รวมท�งเปนแกนนาท�กอใหเกดการมสวนรวมของคนในชมชน

ในการแกไขปญหายาเสพตดใหเกดวามย �งยนได สวนปจจยภายนอกท�สาคญคอวทยากร

เกษมวฒน เปรมกมล (2548) ศกษาเร�อง พฒนาการของการเผยแพรศาสนาครสตนกาย

โรมนคาทอลกในจงหวดจนทบร โดยไดศกษาความเปนมา การดาเนนงาน และอปสรรคของการ

เผยแพรศาสนาครสตนกายโรมนคาทอลกในจงหวดจนทบร สถานการณเม�อจนทบรถกฝร�งเศส

ยดครองระหวาง พ.ศ. 2436-2447 การคกคามผนบถอศาสนาครสตในประเทศไทย ซ� งรวมท�งจนทบร

ระหวาง พ.ศ. 2483-2488 ความเจรญกาวหนาของเขตปกครองแขวงจนทบรท�มคณะนกบวชหญง

ชายรวมงานแพรธรรม ซ� งในปจจบนไดนาแผนแมบททศทางงานอภบาลมาแกปญหาการบรหาร

และการปกครอง ทาใหครสตชนมสวนรวมในการแกปญหาของชมชน

ไกรวฒ วฒนสน (2549) ศกษาเร�อง ทนทางสงคมกบการปองกนอาชญากรรม ผลการศกษา

พบวา กระบวนการทนทางสงคมเปนความสมพนธของสมาชกในชมชน ท�มความสมพนธซ� งกน

และกน บนฐานของทรพยากรธรรมชาตท�อดมสมบรณ เอ�ออานวยใหเกดวถการผลตท�พ�งตนเอง

และบนฐานของชมชนท�มประวตความเปนมา มความคดความเช�อรวมกนบนหลกการของพทธศาสนา

และมภมปญญาในการจดการทรพยากรธรรมชาต ทาใหชมชนมความเปนปกแผน มพลงในการ

จดการแกไขปญหาตาง ๆ ไดดวยตวเอง และเม�อมการเปล�ยนแปลงไปสระบบเศรษฐกจท�ชมชนตอง

พ�งพงภายนอก ความเจรญท�เขามาทาใหชมชนพ�งพากนเองนอยลง รวมท�งลดการพ�งพงภมปญญา

ของตนเอง ทาใหทนทางสงคมท�มอยบางสวนจางหายไป จนเม�อประสบปญหาเศรษฐกจปญหาสงคม

ท�เปนผลกระทบจากระบบเศรษฐกจแบบใหม ไดมแกนนากระตนปลกจตสานกการรวมมอแกไข

ปญหาฟ� นฟทนทางสงคมข�นมาใหม ทาใหเกดระบบคดและแนวทางการปฏบตในชมชนท�เพยงพอ

อยรวมกนบนพ�นฐานของความเก�อกลรวมมอรวมใจกน พ�งพาอาศยกน ความสาเรจของชมชนนาปง

ในการแกไขปญหายาเสพตดเปนผลมาจากองคประกอบภายในชมชนผนา ท�มความรความสามารถ

และความเสยสละ ความเปนเครอญาตของคนในชมชนและขยายผลสการแกไขปญหาอ�นในชมชน

เชนเดยวกบชมชนไมเรยงซ� งเปนตนแบบของชมชนแหงการเรยนรแผนชมชน ท�ไดมการสราง

กระบวนการเรยนรรวมกนในการแกไขปญหาผลผลตทางการเกษตรในชมชน และตอมาไดพฒนา

รปแบบไปสกจกรรมอ�น ๆ ขณะท�ชมชนบางเจาฉาอาศยภมปญญาในการจกสานเปนจดยดโยงไปส

การรวมกลมเปนธรกจชมชน ความสาเรจดงกลาวในการแกไขปญหาชมชน นอกจากเกดจาก

43

องคประกอบภายในชมชนขางตนยงอาศยการสนบสนนจากองคประกอบภายนอก เชน เจาหนาท�

ตารวจเจาหนาท�อ�นของรฐ ท�งในรปการเสยสละมงม�นในการทางานตามหนาท�ใหความร และการ

สนบสนนงบประมาณไดถกแปลงเปนทนทางสงคมอนเปนพลงท�สาคญ ใหเกดระบบคดใหสมาชก

ในชมชนมความเอ�ออาทรตอกน เหนอกเหนใจกน ไมเอารดเอาเปรยบกน เปนวถชวตของชมชนท�ม

ความรวมมอรวมใจปฏบตและเคารพปฏบตตามบรรทดฐานของชมชน สงผลกระทบในการลดเง�อนไข

ในการเกดองคประกอบของอาชญากรรม ไมวาจะเปนผกระทาผดเหย�อและโอกาสในการกระทาผด

ในชมชน ทาใหชมชนมความสงบสขตอไป

เคยว อคล (2539) ศกษาเร�อง การเผยแพรศาสนาครสตกบการตอบสนองของชาวพ�นเมอง

ในเอเชยตะวนออกเฉยงใต ระหวาง ค.ศ. 1511-1990 ผลการวจย พบวา การเขามาของศาสนาครสต

ในเอเชยตะวนออกเฉยงใตน�น เร�มต�งแตโปรตเกสเขายดครองมะละกา ใน ค.ศ. 1511 จากน�นการ

เผยแพรศาสนาครสตกมมาตลอดจนถงปจจบน รวมเปนเวลาประมาณ 480 ป แบงไดเปน 3 ชวงเวลา

คอ ระยะแรกคอต�งแต ค.ศ. 1511 ถงตนศตวรรษท� 19 ชวงเวลาน� เปนการพ�งพาอานาจตะวนตก เชน

อานาจทางการคา ชวงน�ศาสนาครสตกบการเมองแยกกนไมออกในสายตาของมสชนนารและชาว

พ�นเมอง ระยะท�สองของการเผยแพรศาสนาครสตเร�มต�งแตปลายศตวรรษท� 19 วธการเผยแพรศาสนา

ครสตในชวงน� คอ การปลกฝงอารยธรรมตะวนตกในเอเชยตะวนออกเฉยงใต เชน การสรางโรงเรยน

โรงพยาบาล งานสงคมสงเคราะห ซ� งชาวพ�นเมองยอมรบอารยธรรมตะวนตก แตปฏเสธศาสนาครสต

ระยะท�สามเร�มต�งแตหลงสงครามโลกคร� งท�สอง มสชนนารไมชวยสรางใหเปนศาสนาครสตแบบ

ชาวพ�นเมอง แตกลบปลกฝงความเปนตะวนตกไว ดงน�นชาวพ�นเมองจงเหนวาศาสนาครสตเปน

ตวแทนของศาสนาตะวนตก

จตเทพ ยาสมทร (2543) ไดศกษา ทนทางสงคมและแบบแผนการมสวนรวมทางการเมอง

ของภาคประชาชนในประเทศไทย พบวา ทนทางสงคมในชมชนแมทา มอยหลายประเภทท�งท�เปน

รปธรรมและนามธรรม ทนท�เปนรปธรรมไดแก 1) ทนท�เปนธรรมชาต คอดนน� าและปาไม ซ� งกอใหเกด

ความอดมสมบรณเปนแหลงตนน� ามดนท�อดมสมบรณดวยแรธาตตาง ๆ 2) ทนท�เปนทรพยากรมนษย

ไดแก ผนาของชมชนท�งท�เปนทางการและผนาตามธรรมชาตหรอท�เรยกวาปราชญของชาวบาน

และชาวบาน ผเปนสมาชกของกลมกจกรรมตาง ๆ 3) ทนดานการเงน ไดแก การระดมทนในชมชน

เพ�อรวมกนจดต�งกลมกจกรรมตาง ๆ เชน กลมออมทรพยทาใหเกดการหมนเวยนของกระแสเงน

ชวยสรางเศรษฐกจของชมชนไดดข�น ทนท�เปนนามธรรม ไดแก 1) วฒนธรรมประเพณ ความเช�อ

ระบบคณคา ภมปญญาทองถ�น การมความสมพนธทางสงคมในแนวราบ เชน ครอบครวเครอญาต

สถาบนผอาวโสรวมถงการชวยเหลอดานแรงงาน เชนการลงแขกและการผกเกลอผกเส�ยว เปนตน

2) ทนท�เปนองคกรภายนอก ไดแก การมเครอขายความสมพนธกบองคกรภายนอกชมชน ท�งในของ

44

ภาครฐบาลและเอกชนรวมถงกลมและองคกรเครอขายท�ดาเนนกจกรรมสาธารณะตาง ๆ ในชมชน

เชน กลมพทกษปาชมชน กลมออมทรพย กลมสหกรณรานคา เปนตน ปจจยสาคญท�ทาใหทนทาง

สงคมดารงอยและนาไปใชพฒนาทองถ�น ไดแก 1) ปจจยการสบทอด ไดแก การสบทอดเจตนารมณ

ท�บรรพบรษต�งเปาหมายไว จะรกษาทนทางสงคมทกประเภทดารงอยในชมชน และการดาเนนการ

สบทอดความรถายเทจากผอาวโสท�มากดวยความร และประสบการณใหกบคนรนใหมชวยสบสาน

ทนใหคงอยตอไป 2) ปจจยกระบวนการจดการท�ดมคณภาพอาศยกรรมการท�มความซ�อสตยในการ

ดาเนนกจกรรมกลมตาง ๆ ท�งตวผนาและสมาชกทกคนถอวาเปนปจจยสาคญท�ทาใหกลมกจกรรม

ตาง ๆ ไมเลกลมโครงการไปกอนกาหนดเวลา กระบวนการจดการท�ดตองอาศยความเสยสละ และการ

มสวนรวมคอความรวมแรงรวมใจของคนทกคนหรอของกลมทาใหเกดพลงของกลมการสรางความ

ยตธรรม ท�งดานการจดสรรปนสวนผลประโยชน ดานการเงนและความรบผดชอบของแรงงานอยาง

เสมอภาค ตลอดจนกลมองคกรมกฎระเบยบเปนท�ยอมรบและใหสมาชกทกคนยดถอเปนแนวปฏบต

3) ปจจยผนา กลาวคอ การมผนาชมชนท�ด มวสยทศน มความรบผดชอบและเปนผนาเก�ยวกบการ

ดาเนนกจกรรมตาง ๆ ได ตลอดจนการมสมาชกของกลมท�ดเชน มการชวยเหลอซ� งกนและกนเพ�อ

ดาเนนงานใหสาเรจ มความสามคคเช�อฟงและปฏบตตาม 4) ปจจยเครอขายสนบสนนใหเกดมองคกร

เครอขายท�งภายในชมชนกนเอง และประสานงานกบองคกรเครอขายภายนอก เพ�อจะชวยทาให

องคกรภายในเขมแขงอาศยการพ�งพาตนเองไดมากท�สด

ณฐกานต จตรวฒนา (2551) ไดศกษาเร�อง พฒนาการทนทางสงคมของกลมทอผายอมส

ธรรมชาตบานโปงคา ตาบลดพงษ อาเภอสนตสข จงหวดนาน ผลการศกษา พบวา สภาพแวดลอม

ท�งในและนอกชมชนเปนปจจยสาคญท�สงผลตอกระบวนการทนทางสงคม อนไดแก ระบบคดวธ

ปฏบตและผลลพธรวมท�งผลกระทบท�มตอคนในชมชน การศกษาไดพบวา ปจจยท�มสวนชวยเก�อหนน

ใหกระบวนการทนทางสงคมขบเคล�อนไปไดน�น มาจากปจจยทางดานผนาหรอทนมนษยทนทาง

ทรพยากรส�งแวดลอม ความเปนเครอญาต ความเช�อ คานยมในเร�องเดยวกน ความเอ�ออาทรตอกน

การชวยเหลอกนความไววางใจกนและกระบวนการเรยนรระหวางกน ซ� งส�งเหลาน� มสวนชวยลด

ตนทนในการดาเนนกจกรรมอกดวย สวนปจจยในเชงลบท�มผลตอกระบวนการทนทางสงคมของ

กลมทอผายอมสธรรมชาต อนไดแก เร�องของตลาดเร�องราคาของผลตภณฑท�กลมยงตองการแสวงหา

กาไรจากการทอผา โดยท�เนนปรมาณมากกวาคณภาพซ� งดเหมอนวาจะเนนเร�องมลคามากกวาคณคา

แตขณะเดยวกนกลมทอผา ตองการท�จะอนรกษวฒนธรรมภมปญญาทองถ�นและทรพยากรธรรมชาต

ซ� งลกษณะดงกลาวยงเปนความไมชดเจน และดเหมอนจะเปนความขดแยงภายในตวเองของสมาชก

กลมผลจากการดาเนนกจกรรมกลมทอผา ทาใหทนของชมชนเพ�มข�นและกอเกดพลงในการขบเคล�อน

กจกรรมของกลม เชน การท�ชมชนมเงนออมมากข�น มรายไดจากการทอผาเพ�มข�นและสามารถลด

45

ตนทนจากการใชวสดจากธรรมชาต ผลจากการศกษายงไดพบวา การสนบสนนจากองคกรภายนอก

เปนปจจยสาคญท�ชวยขบเคล�อนกระบวนการทนทางสงคม ใหสามารถดาเนนงานไปไดโดยอาศย

การประสานความรวมมอกบหนวยงานจากหลาย ๆ ฝายในลกษณะพหภาค ทาใหกลมสามารถดาเนน

กจกรรมไปไดอยางตอเน�อง นอกจากน�นยงพบวา การทอผาสามารถเปนส�อกลางในการเรยนรรวมกน

ของคนในชมชน และนอกชมชนชวยใหเกดการเรยนรท�จะพฒนาตนเองกลมและชมชนใหมความ

เขมแขงและย �งยน

ธนพล พรมสวงษ (2546) ไดศกษาเร�อง ความสมพนธของทนทางสงคมกบการจดการปา

สมนไพร : ศกษาเฉพาะกรณชมชนปลกไมลาย ตาบลทงขวาง อาเภอกาแพงแสน จงหวดนครปฐม

ผลการศกษา พบวา วธการจดการปาสมนไพรของชมชนปลกไมลายเปนลกษณะของการทางาน

แบบพหภาคระหวางพระสงฆ หนวยงานภายในและหนวยงานภายนอกชมชน โดยพระสงฆไดแสดง

บทบาทในการเปนผนาในดานตาง ๆ ในการจดการปาสมนไพร อาท การเปนผนาดานการพฒนาจตใจ

ผนาดานการอนรกษและบทบาทของการเปนผใหการศกษา สวนหนวยงานภายใน อนไดแก สมาชก

ในชมชน หนวยงานสาธารณสขและโรงเรยนไดเขามามสวนรวมในการดาเนนงาน สาหรบหนวยงาน

ภายนอก อนไดแก มหาวทยาลยศลปากร การทองเท�ยวแหงประเทศไทย ชมรมแพทยแผนไทยและ

กระทรวงสาธารณสข ไดเขามามสวนรวมในการใหการสนบสนนทางวชาการและงบประมาณ

กระบวนการทนทางสงคมท�เกดข�นเปนการปรบเปล�ยนทนประเภทตาง ๆ เชน ทนมนษย ทนความร

ทนทรพยากรธรรมชาตไปเปนทนของชมชน ซ� งกระบวนการดงกลาวเปนส�งท�เกดข�นจากศรทธา

ความไววางใจ การพ�งพาอาศยกน การรกถ�นฐาน ความรสกเปนเจาของและความรสกภาคภมใจของ

ประชาชนและผเก�ยวของ อนนาไปสกระบวนการเรยนรและการกอใหเกดองคความรท�สงผลตอการ

จดการปาสมนไพร ผลการศกษาไดเสนอแนะวาการทางานดานการอนรกษปาสมนไพร ท�ตองอาศย

องคความรแบบสหวทยาการจาเปนตองอาศยการทางานแบบพหภาค ท�มหลายหนวยงานมารวมทางาน

ดวยกนและควรมการใชกระบวนการทนทางสงคมในการทางาน โดยอาจจะเร�มจากผนาธรรมชาต

อนไดแก พระสงฆท�เปนท�ศรทธาของประชาชนและหนวยงานตาง ๆ สาหรบการท�จะใหการอนรกษ

ปาสมนไพรมความย �งยนน�น อาจจะตองแสวงหาองคความรใหม ๆ เพ�อสรางใหปาสมนไพรคงไว

ท�งความมคณคา และเพ�มมลคาและดวยเหตท�สงคมไทยม“ทนทางสงคม” อยแลวในวถชวตการสราง

เสรมเพ�อใหเกดกระบวนการทนทางสงคมในกระบวนการทางาน ซ� งจะสงผลใหเกดความเขมแขง

ของชมชนและเกดผลดตอการทางานดานการพฒนาชมชน จงเปนเร�องท�สมควรนามาพจารณาอยางย�ง

พรรณ พลไชยขา (2536) ศกษาเร�อง บทบาทของมสชนนารโรมนคาทอลกในอสาน ป พ.ศ.

2424-2496 ผลการวจย พบวา มสชนนารคาทอลกเขามาเผยแพรศาสนาในอสานต�งแตป พ.ศ. 2424

มสชนนารไดอาศยสนธสญญามงตญญ เปนหลกฐานอางสทธในการทางาน การดาเนนงานในระยะแรก

46

ข�นอยกบสงฆมณฑลกรงเทพ ฯ ตอมาในป พ.ศ. 2442 ไดแยกออกเปนมสซงลาว ซ� งตอมาเปล�ยนช�อ

เปนมสซงทาแร-หนองแสง บทบาทและวธการเผยแพรศาสนาไดใชวธการตาง ๆ คอ การใหความ

คมครองแกคนท�สมครเขาเปนคาทอลก การต�งชมชนคาทอลก การจดต�งโรงเรยนคาทอลก การใช

ภาษาพ�นเมอง และการปรบตวเขากบสงคมอสาน ผลกระทบของศาสนาคาทอลกท�มในภาคอสาน

คอ ดานการเมอง ทาใหผปกครองมโอกาสเอารดเอาเปรยบและกดข�ไดนอยลง ดานเศรษฐกจมการ

ชวยเหลอบรรเทาทกขแกชาวบานท�ไดรบความเดอดรอน เปนการแบงเบางบประมาณของรฐบาล

สวนผลดานสงคม ทาใหเกดการยอมรบความเช�อ และคนอสานยอมรบศาสนาครสตนกายโรมน

คาทอลก

ยาณ ภานรกษ (2548) ศกษาเร� อง บทบาทงานพฒนาและกระบวนการสรางศกยภาพ

เสรมพลงของนกบวชหญงคาทอลกในประเทศไทย พบวา บทบาทของนกบวชหญงคาทอลกเร�มม

มาต�งแตสมยกรงศรอยธยา เม�อป พ.ศ. 2215 ทาใหเหนวานกบวชหญงคาทอลกมบทบาทในงานพฒนา

เร�องการใหความร ชวยเหลองานดแลเดกและผหญงในสงคมไทยและยงทามาเร�อย ๆ จนถงปจจบน

ยคแรกเปนยคกอรางสรางตว ต�งแตสมยกรงศรอยธยาถงกรงธนบร พ.ศ. 2383 มนกบวชหญงกลมแรก

ในประเทศไทยท�มช�อวาคณะรกกางเขน มหนาท�ชวยงานอภบาลของบาทหลวง ดแลรกษาผเจบปวย

ฝกอาชพใหผหญง เชน ทอเส�อ ทอผา ยคท�สอง ยคสรางหลกปกฐาน นกบวชหญงเขามาชวยงาน

ดานการศกษาใหกบเดกและเยาวชน การพยาบาลดแลผปวยดวยเคร�องมอท�ทนสมย นกบวชหญง

มความรเหลาน� จงไดรบการยอมรบจากสงคมไทย ยคท�สาม ยคพฒนาขยายไปสรากหญา เร�มต�งแต

พ.ศ. 2508 จนถงปจจบน มการเปดศนยสาหรบนกบวชหญงเอง เพ�อใหมการอบรมท�ทนสมยและ

ทนตอเหตการณในสงคมมากข�น ทาใหนกบวชหญงสามารถท�จะเขาไปชวยเหลอสงคมไดมากข�น

ระรน สรวฒนานนท (2551) ศกษาเร�อง ทนทางสงคมในชมชนชาตพนธ ศกษากรณชมชน

มอญในกรงเทพมหานคร การศกษาน� เปนการวเคราะหพฒนาการทนทางสงคมของชมชนชาตพนธ

มอญ พบวา ในชวงการต�งถ�นฐานของชมชนมอญ เกดการปะทะสงสรรคระหวางชมชนมอญกบจน

มการไปมาหาสกนเฉพาะชนชาตมอญดวยกน สวนในปจจบนอตลกษณของมอญยงปรากฏเดนชด

แตกเกดพลวต กระบวนการทนทางสงคมท�สมพนธกบระบบความคดความเช�อของชมชน ทนทาง

สงคมท�คงอยในชมชนมอญและบงบอกถงความเปนมอญ คอ วฒนธรรม ความเช�อ พธกรรม และ

ผนาชมชน

สชาต พนธรกษ (2550) ศกษาเร�อง บทบาทของคณะนกบวชชายครสตศาสนานกาย

โรมนคาทอลกในประเทศไทย ต�งแต พ.ศ. 2444 หลงจากคณะมสซงตางประเทศแหงกรงปารสได

เขามาเผยแพรความเช�อทางศาสนาของนกายโรมนคาทอลก คณะนกบวชน� ไดเขามาพฒนาความร

47

และชวยใหคนไทยมคณภาพชวตดข�น ดานการศกษาคณะนกบวชชายครสตศาสนานกายโรมนคาทอลก

ไดต�งโรงเรยนคาทอลก เพ�อใหนกเรยนในชมชนตาง ๆ ไดเรยนหนงสอ ต�งแตระดบประถมศกษา

จนถงอดมศกษา โรงเรยนท�มช�อเสยงและประสบความสาเรจมาก คอ โรงเรยนอสสมชญ โรงเรยน

ดอนบอสโก มหาวทยาลยอสสมชญ สวนทางดานงานสงคมสงเคราะห คณะนกบวชชายครสต

ศาสนานกายโรมนคาทอลกไดกอต�งหนวยงานท�สาคญ เชน โรงพยาบาลคามลเล�ยน เพ�อใหการดแล

รกษาผเจบปวย มลนธสงเคราะหเดกพทยา เพ�อใหความชวยเหลอเดกกาพรา และเดกยากจนใหมท�อย

อาศยและเรยนหนงสอ

สพชรา ศรณวฒน (2549) ไดศกษาเร�อง การพฒนาทนทางสงคมเพ�อการจดการศกษาดาน

อาชพ : ศกษาเฉพาะกรณชมชนแขวงบางระมาด เขตตล�งชน กรงเทพมหานคร ผลการศกษา พบวา

ระดบประถมศกษาอาศยอยในชมชนระหวาง 26-30 ปข�นไป ลกษณะทนทางสงคมท�มอยในชมชน

ไดแก ผนาชมชนวทยากรทองถ�น วด โรงเรยน ชมชนและวฒนธรรมในชมชน โดยภาพรวมกลมตวอยาง

มการดาเนนการในการใชทนทางสงคมกบการจดการศกษาดานอาชพ ไดแก การประสานสมพนธ

การมสวนรวม การประสานความรวมมอกบองคกรอ�น การใหความชวยเหลอเก�อกลในระดบปานกลาง

สวนการสงเสรมดานอาชพและรายไดน�น มการดาเนนการในระดบนอย ผนาชมชนมความเหนดวย

เปนอยางมากในเร�องของการใชทนทางสงคมมาพฒนาในการจดการศกษาดานอาชพ เน�องจากจะ

ชวยแกไขปญหาการวางงานในสงคมได และตองอาศยกระบวนการมสวนรวมเพ�อสรางชมชนแหง

การเรยนรท�มความตระหนกและรบผดชอบรวมกนในชมชน ไมวาจะเปนคนในชมชนคณะกรรมการ

ชมชน ผนาทางสงคมท�มในชมชนหนวยงานตาง ๆ ของภาครฐหรอเอกชนท�งภายในและภายนอก

ชมชน เพ�อใหเกดการมอาชพมรายไดและสรางความเขมแขงใหกบชมชน ขอเสนอแนะจากการศกษา

ระดบนโยบายควรจะมการกาหนดบทบาท และหนาท�ของหนวยงานท�จดการศกษาดานอาชพใน

กรงเทพมหานคร จดทานโยบายการใชทนทางสงคมเพ�อการจดการศกษาดานอาชพในชมชน เพ�อให

องคกรและชมชนไดมการแลกเปล�ยนเรยนรกน จดอบรมสรางความเขาใจกบกลมเปาหมายดานนโยบาย

และเปนภาคองคกรการปฏบตงานจากหลากหลายหนวยงาน ใหเปนเอกภาพทางการปฏบตอยาง

เดยวกน ระดบแผนงานควรมการนาระบบขอมลสารสนเทศมาพฒนา และกาหนดเปนแผนงานเพ�อ

สนบสนนและผลกดนทาใหเกดเปนรปธรรม โดยนาขอมลสารสนเทศของชมชนนามาวเคราะห

จดแขงจดออนโอกาสและอปสรรค จดใหมเวทประชาคมเพ�อแลกเปล�ยนเรยนรในการใชทนทาง

สงคมและระดบปฏบตการ ควรมการจดประชมเชงปฏบตการเพ�อสรางความเขาใจระหวางหนวย

ราชการหนวยงานท�เก�ยวของ มการจดต�งเปนกลมเครอขายกลมอาชพในระดบชมชน มการจดต�งเปน

ศนยสงเสรมอาชพในระดบเขต และควรจดใหมการแลกเปล�ยนเรยนรระหวางชมชนกบชมชนดวยกน

48

ขอเสนอแนะตอการศกษาในคร� งตอไป ควรจะมการศกษาเปรยบเทยบการพฒนาทนทางสงคมเพ�อ

การจดการศกษาดานอาชพระหวางชมชนเมองกบชมชนชนบท และศกษาลกษณะเครอขายของทน

ทางสงคมเพ�อการจดการศกษาดานอาชพในชมชนเมอง จากการศกษางานวจยท�เก�ยวกบแนวคดทน

ทางสงคมสรปไดวา ทนทางสงคมมสวนสาคญสงผลตอความเขมแขงของชมชน ไมวาจะเปนทนจาก

ภายในชมชนเองท�มท�งทนท�เปนรปธรรม เชน ทนท�เปนธรรมชาตคอดนน�าและปาไม ทนท�เปน

ทรพยากรมนษย ไดแก ผนาชมชนผนาตามธรรมชาต ปราชญของชมชนหรอทนดานการเงน ซ� งไดแก

การระดมทนต�งเปนกองทนตาง ๆ สวนทนท�เปนนามธรรม ไดแก ทนดานวฒนธรรมประเพณ ความเช�อ

ระบบคณคาภมปญญาทองถ�น ความสมพนธทางสงคม ความรกความเอ�ออาทร ความสามคคตลอดจน

ทนจากภายนอกชมชน เชน เครอขายความสมพนธกบกลมองคกรภายนอกทนตาง ๆ เหลาน� ผาน

กระบวนการเรยนรรวมท�งการดาเนนงานในลกษณะของเครอขาย และพหภาคสาหรบปจจยสาคญ

ท�ทาใหทนทางสงคมดารงอยไดรวมท�งเปนประโยชนตอการนาไปพฒนาทองถ�นไดแก 1) ปจจย

การสบทอดโดยเฉพาะการสบทอดถายเทความรจากผอาวโสหรอบรรพบรษ 2) ปจจยกระบวนการ

จดการท�ดมคณภาพโดยท�ผนาและสมาชกมความเสยสละและเนนการมสวนรวม 3) ปจจยดานผนา

ท�มวสยทศนและความรบผดชอบ 4) ปจจยดานเครอขายท�งเครอขายภายในและภายนอก

สรพนธ สวรรณศร (2552) ศกษาเร�อง การสรางความสงบสขในสงคม : การศกษาแนวทาง

บรณาการกระบวนการเผยแผพระพทธศาสนาและครสตศาสนาในภาคอสาน ผลการวจย พบวา

กระบวนการเผยแผพทธศาสนา พระสงฆไดนาหลกธรรมไปประยกตใชกบสภาพแวดลอมของสงคม

ขนบธรรมเนยมประเพณ ตลอดจนอปนสยและระดบภมปญญาของผฟงแตละกลม มการเปล�ยนแปลง

คาสอนและหลกความเช�อบางประการของศาสนาเดม เพ�อใหเหมาะสมกบสภาพสงคมและวฒนธรรม

ของชมชน สวนกระบวนการเผยแผครสตศาสนา บาทหลวงและผนาศาสนาไดใชหลกมนษยสมพนธ

คอการเขาถงบคคลหรอชมชนดวยตนเอง ใชหลกสงคมสงเคราะห คอ การใหท�นาทากนแกชาวบาน

ใหทนการศกษาแกเดกยากไร และสอนหนงสอใหกบเดกและเยาวชน พยายามปรบตนเองโดยนาภาษา

พ�นบานไปใชในการเผยแผสอนโดยผานครคาสอน เพราะเปนคนในพ�นท�ท�นบถอครสตศาสนาสามารถ

เลอกและสรางสถานการณท�เหมาะสมไดเปนอยางด

อไรวรรณ พวงสายใจ (2545) ศกษาเร� อง ทนทางสงคมท�สงผลตอความเขมแขงของ

องคกรชมชน การวจยคร� งน� มจดมงหมายเพ�อ ศกษาความสมพนธระหวางทนทางสงคมท�มอยใน

ชมชนกบความเขมแขงขององคกรชมชน วธการศกษาใชการวจยเชงคณภาพ เกบขอมลโดยการ

สมภาษณแบบก� งโครงสราง และอยางไมเปนทางการ ศกษาหมบานสนปายาง หมท� 2 ตาบล

สนปายาง อาเภอแมแตง จงหวดเชยงใหม ชมชนน� เปนชมชนท�เกาแก มการสบทอดวฒนธรรม

49

ประเพณกนมาก มความสมพนธระบบเครอญาตสง ทาใหชมชนอาศยอยกนแบบเครอญาต พ�งพา

อาศยกน โดยมกระบวนการเรยนรเกดข�นตลอดท�งในการดารงชวตและการทางาน ทนทางสงคม

ท�เกดข�นเปนทนท�มาจากภายในชมชนเองและภายนอกชมชน จงสามารถตอบสนองความตองการ

ของชมชนและแกปญหาของชมชนได