Mjedisi Dhe Shoqeria e Saj

QENDRA RAJONALE E MJEDISIT PËR EVROPËN QENDRORE DHE LINDORE(REC), është një organizatë e pavarur, jofitimprurëse e themeluar më 1990, membështetjen e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, Komisionit Evropian dhe Hun-garisë. Misioni i REC-ut është të ndihmojë në zgjedhjen e problemeve mjedisorenë Evropën Qendrore dhe Lindore, duke inkurajuar procesin drejt zhvillimit tëqëndrueshëm. Qendra e REC-ut është në Szentendre, Hungari, dhe ka zyre nëShqipëri, Bosnje e Hercegovinë (edhe ne Republika Sërpska), Bullgari, Kroaci,Republikën Ceke, Estoni, Hungari, Letoni, Lituani, IRJ të Maqedonisë, Poloni,Rumani, Sllovaki, Slloveni, RF të Jugosllavisë, dhe Kosovë. Që nga muaji Prill 2000,REC është emruar Sekretariat i Grupit Punues Mjedisor në kuadër të Programit përRindërtim të Paktit të Stabilitetit për Evropën Juglindore.

Misioni i Zyres së REC-ut në Kosovë është të ndihmoj në zhvillimin dhe riorganiz-imin e shoqërisë civile mjedisore në Kosovë, dhe të mbështesë zhvillimin dhe zba-timin e politikës së mirëfilltë mjedisore.

Shoqëria dhe Mjedisi i saj

Qendra Rajonale e Mjedisit për Evropën Qendrore dhe Lindore

Zyra në KosovëKodra e Diellit • Rruga 3 • Lamela 26

FP 160 • Prishtinë • KosovëTel: (381-38) 552-123 • Fax: (381-38) 552-123

E-mail: [email protected]: http://kos.rec.org

QQEENNDDRRAA RRAAJJOONNAALLEE EE MMJJEEDDIISSIITTpër Evropën Qendrore dhe Lindore

Zyra në Kosovë

nga

Egbert Tellegen dheMaarten Wolsink

përshtatur në shqip ngaQendra Rajonale e Mjedisit

për Evropën Qendrore dhe LindoreZyra në Kosovë

DHJETOR 2002

Shoqëria dhe Mjedisi i saj

QQEENNDDRRAA RRAAJJOONNAALLEE EE MMJJEEDDIISSIITTpër Evropën Qendrore dhe Lindore

Zyra në Kosovë

P Ë R M B A J T J A

S H O Q Ë R I A D H E M J E D I S I I S A J 3

Titulli origjinal:

SOCIETY AND ITS ENVIRONMENTAN INTRODUCTION

Egbert Tellegen and Maarten WolsinkUniversity of Amsterdam, the Netherlands

Publisher:Gordon and Breach Science Publishers

Amsteldijk 1661st Flor

1079 LH AmsterdamThe Netherlands

Mendimet e shprehura në këtë tekst janë përgjegjësi e autorit e jo e botuesit.

Në qoftë se ky tekst apo disa pjesë të këtij teksti kopjohen, ri-printohen apo përdoren në ndonjë teksttjetër, kërkohet nga përdoruesi që të referohet te Gordon and Breach Science Publishers.

Përgatitur nga:Qendra Rajonale e Mjedisit për Evropën Qendore dhe Lindore, Zyra në Kosovë

FP 160, Kodra e Diellit, Rruga 3, Lamela 26, Prishtinë, KosovëTel/fax: (381-38) 552-123, E-mail: [email protected], Website: http://kos.rec.org/

Parathënie 5

Organizatat 7

Organizatat dhe përmirësimet në mjedis 7

Organizatat mjedisore 7

Ndërmerrjet industriale dhe përmirësimi 15mjedisor i prodhimit

Shërbimet komunale dhe menaxhimi i kërkesës 18

Rregulloret shtetërore dhe mjedisore 25

Shteti-kombëtar dhe mjedisi 25

Funksionet e shtetit modern 25

Shpërndarja e pabarabartë 31

Procesi politik 34

Një model racional për vendim-marrje mjedisore 43

Rregulloret mjedisore 45

Mbeturinat: Një shembull i opcioneve rregulluese 50

Përfocimi i transparencës dhe demokratizimit 55

Globalizimi 59

Globalizimi dhe problemet mjedisore: 59Studim i ndotjes së ajrit

Planeti Tokë: Çfarë lloj sistemi ka? 60

Tri rreziqe globale 61

Shterrimi i shtresës së ozonit 61

Ndryshimi i klimës 62

Varfërimi i biodiversitetit 65

Aktorët globalë mjedisorë 68

Prej sinjalizimit deri te zgjidhja e problemit 71

Mbrojtja mjedisore dhe prioritetet e tjera 73

P A R A T H Ë N J A


Koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm dhe krijimi i politikave mjedisore në Kosovë janë çështjeqë kërkojnë fokusim më të madh se sa i është dhënë deri më tash.

Qendra Rajonale e Mjedisit për Evropën Qendrore dhe Lindore, Zyra në Kosovë, gjatë vitit2002 ka zbatuar projektin që i kontribuon krijimit të politikave mjedisore në Kosovë.Vendimmarrësit, autoritetet lokale dhe institutet mjedisore kanë vijuar seminarin një javor gjatë tëcilit janë njoftuar me konceptet, mjetet dhe teknikat e përpilimit të politikave mjedisore.

Profesori i nderuar, z.Egbert Tellegen, nga Universiteti i Amsterdamit, Holandë, erdhi nëKosovë dhe mbajti seminarin një javor pa kompenzim. Gjithashtu, na lejoi që pjesë të zgjedhuranga libri i tij t'i përkthejmë dhe të përpilojmë publikimin që e keni përpara. E falënderojmëpërzemërsisht prof. Tellegen për këtë akt fisnik.

Falënderojmë Ministrinë Holandeze për Planifikim Hapësinor dhe Mjedis për përkrahjen finan-ciare të këtij projekti.

Me nderime,

Shkipe DedaUdhëheqëse e ZyresREC Kosova

S H O Q Ë R I A D H E M J E D I S I I S A J4

Parathënja

O R G A N I Z A T A T


1.1 OOrganizatat ddhe ppër-mirësimet nnë mmjedis

Aktivitetet njerëzore mund të ndahen nëato individuale dhe kolektive, si dhe në atospontane dhe të kontrolluara. Koncepti i"organizatës" ka të bëjë me bashkpuniminkolektiv të njerëzve, aktivitetet e të cilëve nukjanë plotësisht spontane, por pak a shumë tëplanifikuara dhe të kontrolluara. Organizatatmund të pushojnë së ekzistuari. Njerëzitmund ta fillojnë dhe ta përfundojnëantarësimin në një organizatë. Por, është emundshme, që organizata t'i mbajë të gjithëantarët që i ka për një kohë të caktuar.Organizatat mund të kenë caqe të ndryshme.

Nga pikëvështrimi i mbrojtjes mjedisoremund të vërehen dy ekstreme. Pjesa e parë ekëtij kapitulli do të përqëndrohet në organi-zatat mjedisore. Këto janë organizata të cilatmbrojtjen mjedisore e konsiderojnë si cakune tyre kryesor. Në teori, këto organizatamund të dallohen qartë nga organizatat qëshkatërrojnë mjedisin në mënyrë të qël-limshme. Mirëpo, gati asnjë organizatë nukështë e gatshme të deklarohet se ka për qël-lim shkatërrimin e natyrës dhe mjedisit.Nganjëherë aktivitetet e organizataveushtarake mund të kualifikohen si aktivitetetë qëllimshme shkatërruese për mjedisin.

Shumë më shpesh ndodh që shkatërrimi imjedisit të shkaktohet nga efektet e paqël-limshme të aktiviteteve të organizatave.Mund të përmenden shembuj të pafundmë tëkëtij lloji të pasojave në mjedis nga organi-

zatat e ndryshme, siç është ndotja e ajrit dhezhurma si rezultat i agjencive turistike, si dhendotja e ujërave sipërfaqësorë dhe hedhja embeturinave si rezultat i aktiviteteve të ndër-marrjeve industriale. Nga llojet e ndryshme tëorganizatave që kanë efekte negative nëmjedis ne i kemi zgjedhur ndërmarrjet indus-triale që t'i shqyrtojmë më hollësisht nëpjesën e dytë të këtij kapitulli. Mirëpo pyetjajonë kryesore nuk do të jetë se si këto organi-zata e dëmtojnë natyrën dhe mjedisin, por ekundërta, se si këto organizata provojnë t'ikufizojnë ndikimet negative të aktiviteteve tëtyre prodhuese.

Kategoria e tretë e orgranizatave për tëcilat do të flitet më poshtë përfshin të ash-tuquajturat shërbime publike. Në këtë kon-cept ne i fusim të gjitha organizatat që përm-bushin funksionet themelore, si furniziminme energji dhe mbledhjen e mbeturinave.Sikur në rastin e ndërmarrjeve industrialepyetja jonë kryesore do të jetë se në çfarëmënyre këto organizata provojnë t'i kufizojnëefektet negative në mjedis, që krijohen gjatëofrimit të shërbimeve të tyre.

1.2 OOrganizatat mmjedisore

1.2.1 DDjegia ee mmbeturinave - iinsineri-mi, ssi mmënyrë ee llargimit ttë mmbeturi-nave

Kur flasim për qëndrimet dhe sjelljet


Organizatat



Aksioni mjedisor mund të definohet siçfarëdo aktiviteti që ka për qëll imndryshimin e sjelljeve të tjerëve në mënyrëqë të mbrohet mjedisi.

Ekzistojnë ekstremet e sjelljeve mjedisoreqë nuk kanë ndikim në shoqëri, siç ështëkonsumimi i shujtës vegjetariane në shtëpiapo ekstremi tjetër që ka ndikim të madh nëshoqëri, siç janë aksionet mjedisore kundërvendimeve politike që nuk janë të ndikuaranga sjellja individuale. Në mes të këtyreekstremeve kemi edhe rastet e përziera kusjellja mjedisore ka edhe efekt demonstrativedhe qëllim për t'i ndërruar sjelljet e tëtjerëve, duke përfshirë këtu edhe sjelljet evendimmarrësve. Si shembuj të aksionvemjedisore demonstrative kemi rastet kurmënyrat "ekologjike" të prodhimit dhe kon-sumimit të ushqimit, të përdorimit tëenergjisë dhe transportit, praktikohen nëmënyrë që të influencojnë te qytetarët dhe tevendimmarrësit, që t'i përcjellin këta shem-buj dhe të përhapin mënyrën ekologjike tëjetesës.

1.2.2 LLëvizja ddhe oorganizataKoncepti i aksionit mjedisor ka të bëjë me

aktivitetet njerëzore që zhvillohen në niveletë ndryshme. Ky koncept mund të përdoretpët të treguar aktivitetet e një personi tëvetëm që mundohet të parandalojë, gjatë njëkohe të shkrutër, prerjen e një druri parashtëpisë së tij. Mirëpo, ky koncept mund tëpërdoret pët të treguar edhe refuzimin eenergjisë nukleare që mund të bëhet ngashumë njerëz në shumë vende dhe për njëperiudhë kohore disavjeçare. Aksioni i llojittë fundit mund të quhet edhe lëvizje mjedis-ore. Karakteristikë e çfarëdo lëvizjejeshoqërore është mobilizimi i njerëzve nëmënyrë që të arrihet caku i përbashkët.Ekzistojnë lloje të ndryshme të lëvizjeve, si

ato paqësore, lëvizjet emancipuese dhelëvizjet mjedisore. Koncepti "lëvizje" ka tëbëjë me rastet kur njerëzit ndërmarrinaktivitete që nuk i takojnë modelit të sjell-jeve të përditshme, si për shembull modeli itë qenit anëtarë i familjes, student, punëtorapo anëtar i ndonjë organizate.Demonstratat, bllokadat, nënshkrimi i peti-cioneve dhe veshja e rrobave speciale janëaksione të përsëritshme të lëvizjeveshoqërore.

Termi lëvizje (mjedisore) shumë shpeshpërdoret si sinonim për një apo më shumëorganizata (mjedisore). Mirëpo është erëndësishme të bëhet dallimi në mes tëkëtyre dy llojeve të grupimeve. Ekzistojnëorganizata të mëdha turistike, por termi"lëvizje turistike" përdoret shumë rrallë aponuk përdoret fare. Arsyeja për këtë është seanëtarët e organizatave turistike paguajnëpër anëtarësimin e tyre, por nuk janë tëmotivuar të kryejnë aktivitet në mënyrë që tëmbrojnë interesat e turistëve. Në të njëjtënmënyrë njerëzit mund ta kufizojnë anë-tarësimin e tyre në organizata mjedisorevetëm në pagesat e kontributeve të tyre vje-tore. Në këtë rast, ata janë anëtarë të organi-zatës mjedisore, por nuk i përkasin lëvizjesmjedisore. Përdorimi i termit "lëvizjemjedisore" duhet të kufizohet dhe ky termduhet të përdoret vetëm në situatat në tëcilat jo vetëm personeli profesional, por tëgjithë anëtarët e grupit punojnë aktivisht qët'i arrijnë caqet e përbashkëta të grupit.Dallimi në mes të "lëvizjes" dhe "organiza-tës" nuk përjashton bashkimin e organi-zatave dhe lëvizjeve mjedisore. Organizatatmjedisore mund të inicojnë mobilizimemasive të njerëzve në mënyrë që të arrijnëcaqe të përbashkëta. Në anën tjetër, lëvizjetspontane mund të jenë të sukseshme vetëmnëse aktivitetet e tyre koordinohen meaktivitetet e organizatës. Siç do të shihet më



njerëzore duhet të përmendim edhe shumëfaktorë që shpesh parandalojnë qëndrimetmjedisore të marrin çfarëdo influence ngasjelljet e duhura mjedisore. Ne jemi krye-sisht të interesuar në ndikimin e të gjithasjelljeve në mjedis si dhe në mënyrat se sinjerëzit mund ta kufizojnë ndikimin eaktviteteve të tyre personale në mjedis. Sishembuj të sjel l jeve, që nuk janë tëmotivuara nga brengat për shkaktimin edëmeve në mjedis, janë edhe kursimi ienergjisë shtëpiake si dhe klasifikimi i për-bërësve të mbeturinave shtëpiake. Në disaraste sjelljet janë të motivuara nga brengatpër shkaktimin e dëmeve në mjedis, që janëpasojë e aktiviteteve njerëzore dhe si shem-bull mund të marrim përdorimin e biçikletësdhe trenit në vend të automjeteve privatedhe aeroplanëve si mjete transporti.

Kryesisht vendimet politike, me pasojamjedisore afatgjate, nuk janë të ndikuara ngasjelljet individuale mjedisore. Si shembull

mund të marrim vendimet në lidhje mendërtimin e centraleve nukleare, pendave,rrugëve dhe punëve të tjera infrastrukturalesi dhe vendimet në lidhje me nivelet elejueshme të ndotjes mjedisore të shkaktuaranga ndërmarr jet private. Në këto rasteshohim se nuk është e rëndësishme sjelljaindividuale por është e rëndësishme të influ-encohet procesi i vendim-marrjes në mënyrëqë të pakësohen pasojat e padëshiruaramjedisore. Qëllimet dhe veprimet e organi-zatave private dhe publike duhet tëndryshohen. Në kuptim të gjerë termiaksion mjedisor përdoret për të gjithaaktivitetet njerëzore që kanë për qëllimndryshimin e sjelljeve të njerëzve të tjerë nëmënyrë që ta mbrojnë mjedisin.

Pra, individët që janë të vetëdijësuar përçështjet mjedisore mund t'i ndryshojnë sjell-jet e tyre apo të mundohen t'i ndryshojnësjelljet e të tjerëve (fig 1.1).

Kjo e fundit quhet aksion mjedisor.

Pikëpamjetmjedisore

Sjelljet e motivuara Aksionet mjedisore mjedisore

Ndryshimi i sjelljeve Ndryshimi i sjelljeve personale të tjerëve

Fig. 1.1 Pikëpamjet mjedisore, sjelljet dhe aksionet



organzatat mjedisore janë duke vendosurcaqe, paditur në gjyq apo janë duke përdorurmundësitë e ofruara nga sistemi juridik që tëbëjnë presion tek autoritetet politike, tekanëtarët e parlamentit dhe këshilltarët e tjerëpolitikë, si dhe nëpunësit e shtetit.

Si shembull i mobilizimit mund të merretmbledhja e nënshkrimeve për përkrahjen eaksioneve protestuese, demonstratave apobllokadave. Zgjedhja në mes të argumentitdhe mobilizimit është zgjedhje në mes tëkualitetit të argumentit dhe sasisë sëmbështetjes. Natyrisht, të dyjat mund tëkombinohen. Si shembuj të kombinimit tëargumentimit dhe mobilizimit janë format einformimit publik, si ekspozitat dhe ekskur-sionet.

Metodat psikike dhe fizikeShpesh bëhen dallime në mes të mënyrave

të dhunshme dhe jo të dhunshme të veprim-it. Mirëpo dallimi në mes të këtyre dy kate-gorive nuk është gjithmonë i qartë. Bllokimii hyrjes së ndojnjë centrali nuklear, nga disanjerëz mund të shihet si mënyrë e dhun-shme e veprimit, ndërsa nga njerëzit e tjerëshihet si mënyrë jo e dhunshme. Kështu qëne preferojmë të bëjmë dallimin në mes tëmënyrave psikike të veprimit, qëllimi kryesori të ci lave është t ' i bindë njerëzit dhemënyrave fizike të veprimit, qëllimi kryesor itë cilave është shqetësimi i aktiviteteve tënjerëzve të tjerë.

Llojet e ndryshme të argumentimit dhemobilizimit, siç janë mbledhja e nën-shkrimeve për peticion dhe demonstratatmasive, u takojnë mënyrave psikike përveprim.

Metodat fizike mund të përdoren jovetëm nga grupet e mobilizuara, por edhenga grupet e vogla dhe individët. Aksionetspektakulare të Greenpeace-it për ndaljen eprovave nukleare janë shembuj të përdorimit

të mënyrave fizike nga një numër i vogël iaktivistëve profesionalë. Në të kaluarën,bllokimet e centraleve nukleare në Gjermaniishin shembuj të përdorimit të mënyravefizike nga aktivistët e mobilizuar.

Llojet dhe përmasat e aksioneve mjedis-ore mund të shpjegohen nga shkalla e çrreg-ullimeve mjedisore të shkaktuara nga sjelljetnjerëzore. Në disa raste, llojet ekstreme tëpasojave mjedisore që vijnë nga dora e njeri-ut nuk do të provokojnë asnjë (re)aksion,derisa në rastet e tjera ndikimet më të voglanjerëzore në mjedis do të shkaktojnë protes-ta të fuqishme mjedisore. Hulumtimet eprotestave antinukleare kanë konfirmuar"mungesën e l idhjes direkte në mes tëkushteve objektive, ankesave dhe mobilizim-it" (Kriesi, 1995, fq. 162).

Argumenti dhe mobilizimi mund të shko-jnë bashkë si metoda të aksionit brenda njëorganizate apo edhe brenda një aksioni tëvetëm. Është më vështirë të kombinohenmënyrat fizike dhe psikike të veprimit.Greenpeace është një organizatë mjedisoreqë përdor metodat psikike të veprimit, sipresioni nga grupet ndikuese dhe procesetjuridike, si dhe metodat fizike të veprimit qëparandalojnë hedhjen e mbeturinave nuk-leare. Por në shumë raste, brendaGreenpeace-it ekzistojnë tensione në mes tëformave të ndryshme të veprimit. Përdorimii mënyrave fizike për veprim mund t'i dëm-tojë interesat e përbashkëta të organizatavemjedisore profesionale. Këto veprime mundtë kenë ndikime negative te donatorët, nëmobilizimin e anëtarëve dhe në presionin epolitikanëve nga grupet ndikuese. Njerëzitqë merren me aksione të dhunshme dhe errezikojnë veten për çështje mjedisore kanënjë kulturë tjetër organizuese, e cila dallonnga ajo e grupeve ndikuese, të cilët mundo-hen të bëjnë presion dhe t'i dërgojnë prod-huesit e ndotjes në gjyq.



poshtë, në disa raste mobilizimi masiv iaktivistëve mjedisorë do të përkrahë punën eorganizatës mjedisore, ndërsa në rastet tjeraky mobilizim do të jetë jorelevant, por edhemund të dëmtojë qëllimin e organizatësmjedisore.

Duke mos përjashtuar prezencën e orga-nizatave të mëdha mjedisore që funksiono-jnë në gjithë botën, si Greenpeace, organzi-atat e vogla lokale janë duke vazhduar punëne tyre madje janë duke u themeluar edhedisa të reja. Definicioni ynë i problemevemjedisore tregon që aktivitetet e reja njerë-zore dhe mendimet e reja në lidhje mepranueshmërinë e pasojave të shkaktuaranga aktivitetet njerëzore, vazhdimisht krijo-jnë probleme të reja mjedisore. Individëtgjithmonë mund të marrin iniciativë tëthemelojnë organizatë mjedisore, e cila dot'u kundërvihej ndikimeve njerëzore nëmjedis, ndikime që ata i konsiderojnë siproblematike. Duke verpruar në këtëmënyrë ata mund të inspirohen nga vleratdhe qëllimet e ndryshme siç janë kërkimi përpavarësi individuale dhe ruajtja e kulturëskombëtare (Yanistky, 1993, fq, 30-39).

1.2.3 SStrategjitë ddhe mmetodatOrganizatat mjedisore mundohen që t'i

arrijnë qëllimet e tyre nëpërmes strategjivedhe metodave të ndryshme.

Strategjitë e organizatave për mbrojtjen emjedisit mund të ndahen në dy kategori tëgjëra: ndikimi në sjelljet individuale dhe atoinstitucionale (pjesa 1.3.1) si dhe ndikimi nëvendim-marrje politike (pjesa 1.3.2).

1.2.4 NNdikimi nnë ssjelljet iindividualedhe iinstitucionale

Një pjesë e aktiviteteve të organizatave

mjedisore janë të drejtuara kah qytetarët,ndërmarrjet private dhe organizatat tjerajoqeveritare. Një pjesë të rëndësishme tëaktiviteteve të organizatave mjedisore e për-bën shpërndarja e informatave dhe argu-menteve me shkrim, në mënyrë vizuele apogojore, te qytetarët. Shumë organizatamjedisore kanë revistat e tyre dhe shpeshkanë qasje të lehtë në mediumet informativesiç janë: shtypi, radio dhe televizioni.Aktivitetet tjera në këtë fushë janë edheekspozitat, ekskursionet dhe projektetdemonstruese në bujqësinë ekologjike oseamvisëri.

Ka mënyra të ndryshme për t'iu qasurorganizatave që kryejnë aktivitete tëdëmshme për mjedisin. Këto organizatamund të qasen në mënyrë të tërthortë dukendikuar në vendimmarrjen qeveritare, dhenë mënyrë të drejtpërdrejtë duke bërë mar-rëveshje me ndërmarrjet private që të ulinnivelin e ndotjes pa përfshirë autoritetetqeveritare.

1.2.5 NNdikimi nnë vvendimmarrjenpolitike

Shumë lloje të dëmtimeve mjedisoremund të parandalohen apo të ndalen për-fundimisht nga vendimet që marrin organi-zatat, e posaçërisht vendimet e autoriteteveqeveritare. Për atë arsye organizatat mjedis-ore shpenzojnë shumë energji në mënyrë qëtë kenë ndikim në proceset e vendimmarrjestë autoriteteve qeveritare, në niveli lokal ederi te ai botëror. Kjo strategji mund tëpraktikohet nëpërmes disa metodave qëmund të ndahen në argumente dhe mobiliz-ime dhe në përdorimin e metodave psikikedhe fizike për aksion.

Argumenti dhe mobilizimiLlojet e ar gumenteve që përdoren nga



e sipërfaqeve prej të cilave banorët vendasjanë plotësisht të varur.

Përveç situatave ku ka marrëdhënie pozi-tive ose negative në mes të interesavemjedisore dhe personale, ekzistojnë edhe sit-uata në të cilat interesat personale nuk janënë marrëdhënie pozitive as negative meçështjet mjedisore. Këto situata mund tëpërshkruhen me rastin kur një organizatëbotërore, si Greenpeace, lufton aktivitetetçrregulluese mjedisore në vendet e tjera tëbotës. Në vendet ku nuk ka interesa të për-bashkëta në gjueti të balenave, njerëzit nukdo të kenë përfitime, por as nuk do të vua-jnë nga aksionet kundër gjuetisë së balenave.

Një faktor tjetër që ndikon në reagimet enjerëzve ndaj aksioneve mjedisore është dal-limi në mes të aksioneve kundër situatave qëtashmë ekzistojnë dhe aksioneve kundër sit-uatave të ardhme. Njerëzit mund të adapto-hen në çfarëdolloj shqetësimi mjedisor. Nëqoftë se njerëzit nuk shohin kurrfarë

mundësie për përmirësimin e situatës, ata dota mbrojnë veten me iluzion se përmirësimiekziston. Për këtë arsye ata mund të kundër-shtojnë aksionet mjedisore dhe t'i shohinkushtet ekzistuese mjedisore si tëkënaqshme. Këto tendenca për mbrojtje meiluzione shpjegojnë faktin pse nganjëherënjerëzit të ci lët janë më së shumti tëekspozuar ndaj ndotjes janë të fundit që dotë protestonin kundër saj. Ky lloj i refuzimittë vuajtjes nga çrregullimet mjedisore pritetmë pak në rastet e protestave mjedisorekundër çrregulimeve të ardhme si pasojë eprojekteve, të cilat janë vetëm të planifikuaraapo që janë në përgatitje e sipër. Në raste tëtilla më shumë pritet mbështetje nga njerëzitqë nuk kanë kurrfarë interesash personale nëprojektin e propozuar.

Një studim krahasues të protestave anti-nukleare në vende të ndryshme na mëson seka shumë më shumë opozitë kundër cen-traleve nukleare të planifikuara sesa kundër



1.2.6 KKoalicionet ddhe kkonfliktetPërkrahja publike e aksioneve mjedisore

varet nga interesat personale të qytetarëve.Shpesh ka konflikte të interesave në mes tëmbrojtjes së mjedisit me një anë dhe intere-save personale të qytetarëve në anën tjetër.Një shembull famëkeq i një konflikti të tillëështë konflikti në mes të "punësimit" dhe"mjedisit". Në teori, mbrojtja mjedisoremund të kombinohet me punësim të plotë.Prezentimi i të ashtuquajturit "ekotatim" nji-het si hapi i parë në shfrytëzimin më tështrenjtë të lëndës së parë dhe energjisë, dheshfrytëzimit shumë më të lirë të fuqisëpunëtore. Kjo do të mund të kontribuontenë kri j imin e vendeve të punës dhepakësimin e shfrytëzimit të resurseve tëpakta natyrore. Mirëpo, kur është në pyetje

funksionimi i një fabrike të vetme, atje gjith-monë ka konflikte interesash në mes tëpunëtorëve dhe punëdhënësve në një anë, tëcilët dëshirojnë t'i vazhdojnë apo edhe t'izgjërojnë aktivitetet e tyre prodhuese dheorganizatave mjedisore në anën tjetër, tëcilat dëshirojnë t'i limitojnë apo t'i ndalojnëplotësisht këto aktivitete ndotëse.

Disa forma të çrregullimeve mjedisorejanë shumë shkatërruese sa u përket intere-save personale të qytetarëve. Ndotja eujërave sipërfaqësore mund t'i dëmtojëinteresat personale të peshkatarëve.Posaçërisht në vendet në zhvillim mund tëgjenden shumë shembuj të shqetësimeve tëekosistemeve, si pyjet tropike, prej të cilavevaren jetërat e njerëzve vendas. Për shem-bull, ndërtimi i pendave për prodhimin ehidroenergjisë mund të shkaktojë zhdukjen

Martirët ee mmbrojtjes mmjedisore

Chico MMendes

Në mbrëmjën e 22 dhjetorit të vitit 1988, u vra Chico Mendes, udhëheqësi i sindikatës sëtregtisë me çelësa telegrafikë. Mendes ishte mjaft i suksesshëm në inicimin e aksioneve përndalimin e djegies dhe prerjes së pyjeve në Amazon. Suksese të mëdha Mendes-i kishte arriturnë Brazil si dhe jashtë vendit, ku ai aksionin e tij e fuste nën ombrellën e "mbrojtjes mjedisore".Ai u bë i famshëm si në Brazil ashtu edhe gjetiu dhe njerëzit e njihnin si 'fytyra njerëzore eluftës për ruajtjen e pyjeve'. Kur Mendes-i filloi të merret me çelës telegrafik, autoritetet nukmund të injoronin më mundin për ruajtjen e pyjeve tropike për shkak se edhe të huajt filluantë përziheshin në çështjet e Brazilit (Rowell, 1996, fq. 214).

Ken SSaro-WWiwa

Më 10 nëntor të vitit 1995, Ken Saro-Wiwa, udhëheqësi i Lëvizjes për Mbijetesën e fisit Ogoni(Movement for the Survival of Ogoni People, MOSOP), si dhe tetë ogonë të tjerë u varën nganjë juntë ilegale ushtarake në Nigeri pas një gjykimi që u vlerësua nga qeveria Britaneze si"vrasje juridike". Të vetmin krim që Saro-Wiwa kishte bërë, ishte nxjerrja në pah e dëmeveekologjike që shkaktonte kompania multinacionale "Shell" dhe kërkesa për një pjesë më tëmadhe të fitimit nga nafta që kjo kompani kishte nxjerrë përfundi Ogoniland-it (Tokës sëOgonëve). Fisi ogoni pagoi çmimin për luftën mjedisore që kishte nisur dhe për drejtësinëshoqërore që kishte kërkuar. Mbi 1,800 njerëz u vranë, rreth 30,000 mbetën pa shtëpi dhe njënumër i madh u burgosën, u dhunuan, u torturuan dhe u rrahën (Rowell, 1996, fq.1).

KORNIZA 1

Shembuj ttë iinteresave ttë nndryshme ppersonale qqë jjanë ppjesëmarrëse nnë aaksionet mmjedisorekundër ççrregullimeve eekzistuese ddhe ççrregullimeve ttë aardhshme mmjedisore

Çrregullimet Çrregullimet ekzistuese e ardhshme

Aksionet që përkrahin Peshkatarët në rastin Qytetarët lokalë në interesat personale e aksioneve kundër rastin e protestësd ndotjes së ujërave kundër zgjërimit të M sipërfaqësore aeroportit

Aksionet që nuk përzihen Qytetarët e vendeve ku Njerëzit e shteteve të me interesat personale nuk ka foka në protestën zhvilluara me rastin ed kundër gjuajtjes së fokave protestës kundër M ndërtimit të pendave në

shtetet në zhvillim

Aksionet që dëmtojnë Punëdhënësit dhe punëtorët Ndërtuesit e rrugëve me interesat personale e ndonjë ndërmarrjeje që rastin e protestaved është cak i aksioneve kundër ndërtimit të M mjedisore rrugëve

TABELA 1



Society që ende ekziston.Këto dhe organizatat e tjera për ruajtjen e

natyrës kanë të përbashkët qëllimin që t'imbrojnë pjesët e natyrës që kanë vlerë tëposaçme për shkak të bukurisë së tyre,interesave shkencore dhe rrallësisë.

Organizatat për mbrojtjen e mjedisit nëpërgjithësi kanë histori të shkurtër. Njëorganizatë e famshme që ka degë në shumëvende si "Friends of the Earth" (Miqtë eTokës) u themelua në San Francisco, SHBA,me 1969 (shiko pjesën 3.7). Përkundër orga-nizatave për mbrojtjen e natyrës, organizatatmjedisore nuk mundohen t'i mbrojnë pjesëtposaçërisht të vlefshme të natyrës, pormundohen t'i mirëmbajnë apo ripërtërijnëkualitetet mjedisore në përgjithësi.

Nëse i thjeshtësojmë dallimet, ato mundtë përmblidhen kështu: caqet kryesore tëruajtjes së natyrës janë pjesët e vlefshme tënatyrës dhe caqet kryesore të mbrojtësve tëmjedisit janë organizatat dhe individëtndotës. Gjithashtu ekziston edhe dallim nëstilin e këtyre dy llojeve të organizatave.Ruajtësit e natyrës kanë porosi pozitive:shiko sa të bukura, sa të veçanta dhe sainteresante janë pjesët e natyrës për të cilatne kujdesemi. Mbrojtësit e mjedisit kanëporosi negative: shiko sa i papastër është ajridhe uji në rrethinën e asaj fabrike dhe shikosa të tmerrshme janë vendet për hedhjen embeturinave (Hertz dhe Tellegen, 1995).

Më tutje, përveç strategjive dhe metodavetë përmendura më lart, organizatat për ruajt-jen e natyrës mundohen t'i arrijnë qëllimet eveta nëpërmes përvetësimit dhe menaxhimittë rezervave natyrore.

E drejta e posaçme që të vizitohen këtorezerva nganjëherë, është arsyeja e vetmepër t'u bërë anëtar i ndonjë organizate përmbrojtjen e natyrës.

1.3 NNdërmarrjet iindustrialedhe ppërmirësimi mmjedisor iiprodhimit

1.3.1 PProcesi ii pprodhimit ddhe ppro-duktet

Po ta pyetim dikë për burimin kryesor tëndotjes mjedisore do të përgjigjet se burimi iparë i ndotjes së natyrës është "prodhimiindustrial". Që nga fillimi, zhvillimi i prod-himit industrial është përcjellë me ankesa përndotje, zhurmë dhe rreziqe. Në të kaluarën eafërt, qëndrimet negative ndaj ndërmarrjeveindustriale ishin të ndikuara nga katastrofatmjedisore të shkaktuara nga industritë endryshme, siç është rasti i rrjedhjes së gazitizocianometil në Bhopal (Indi), më 1984, qëshkaktoi 3000 vdekje dhe 250 000 lëndimebrenda javës së parë pas aksidentit (Benett,1992, fq. 194) dhe lirimi i ndotësve kimikë nëlumin Rajna, si pasojë e një aksidenti qëndodhi më 1986 në centralin kimik nëSandoz të Zvicrës.

Mirëpo, nuk mund të thuhet se ndërrmar-rjet industriale nuk mundohen fare t'i pakëso-jnë ndikimet negative që ka prodhimtaria etyre në një mjedis. Përmirësimet mjedisore tëprodhimeve industriale mund të vërehen nëpërmirësimet e procesit të prodhimit dhevetë produktit.

Në përgjithësi, përmirësimi mjedisor i pro-cesit të prodhimit vjen para përmirësimitmjedisor të vetë produktit. Në pjesët emëposhtme ne nuk do të bëjmë vazhdimishtdallimin në mes të procesit të prodhimit dheproduktit. Pyetja jonë kryesore është pse dhesi mundohen ndërmarrjet që ta pakësojnëshqetësimin mjedisor të shkaktuar ngaaktivitetet e tyre.



atyre që janë në funksion. "Ka pasur shumëpak opozitë kundër instalimeve nukleareekzistuese. Pjesa më e madhe e vëmendjessë protestës është e drejtuar drejtkapaciteteve të planifikuara nukleare"(Rüdig, 1990, fq. 107; shiko pjesën 2.3.1).Tabela 1 kombinon dimensionin e interesavetë thjeshta me ato konfliktuese dhe kombi-non çr regull imet e tashme me ato tëardhmet.

1.2.7 RRuajtja ee nnatyrës ddhe mmbrojtja eemjedisit

Deri vonë, ne nuk kemi bërë dallim nëmes të mbrojtjes së mjedisit dhe ruajtjes sënatyrës. Ajo që u tha për organizatat mjedis-ore në përgjithësi mund të zbatohetgjithashtu edhe në organizatat për ruajtjen enatyrës. Shumë organizata (duke përfëshirëedhe Greenpeace-in) mund të konsiderohen

si organizata për mbrojtjen e mjedisit dhenatyrës edhe pse është e rëndësishme tëbëhet dallimi në mes të karakteristikave tëposaçme të organizatave për ruajtjen enatyrës dhe atyre të organizatave për mbro-jtjen e mjedisit. Organizatat tipike për ruajt-jen e natyrës në përgjithësi kanë histori mëtë gjatë se organizatat që janë kryesishtaktive në fushën e mbrojtjes së mjedisit.Organizatat për ruajtjen e natyrës nëEvropën Perendimore dhe AmerikënVeriore janë themeluar në fund të shekullitnëntëmbëdhjetë dhe në fillim të shekullitnjëzet. Në Francë, me 1854, u themelua"Société impériale zoologique d'acclimata-tion" me qëll im që ta ruajë faunënekzistuese dhe ta pasurojë atë duke i shtuarkafshë ekzotike. Më 1867, në Angli uthemelua "Commons, open space and foot-path preservation society" ndërsa në SHBAmë 1905 u themelua National Audubon

Dhjetë oorganizatat ee mmëdha mmjedisore nnë SSHBA ((emrat jjanë ttë sshkruar nnë oorigjinal)

Organizata u themelua më

The Sierra Club 1892

The National Audbon Society 1905

The National Parks and Conservation Association 1919

The Izaak Wakton League 1922

The Wilderness Society 1935

The National Wildlife Federation 1936

The Defenders of Wildlife 1947

The Environmental Defense Fund 1967

The Friends of the Earth 1969

The National Defense Council 1970

TABELA 2





1.3.2 PPresioni ii jjashtëm

Ndërmarrjet industriale janë shumë tëvarura nga përkrahja që e marrin në ambi-entin e tyre shoqëror. Organizatat dhe grupete ndryshme mund të bëjnë presion te ndër-marrjet që të pakësojnë lirimin e elementevendotëse dhe shkaktimin e çrregullimeve nëmjedis. Williams (1993, fq. 123) përmend disagrupe ndikuese si burime të mundshme përpresion të jashtëm mjedisor në ndërmarrjedhe ato grupe janë: Qeveria; punëtorët;furnizuesit; blerësit; investitorët dhe komu-niteti lokal.

Si pjesë e rregulloreve mjedisore, autoritetetqeveritare mund të bëjnë presion në ndërmar-rjet industriale duke i përdorur rregulloretmjedisore në nivele të ndryshme. Në kapit-ullin e dytë, ku flitet mbi shtetin dhe rregul-loret, ne do të zgjërohemi më shumë nëinstrumentet e ndryshme të rregullorevemjedisore që mund të përdoren ngaautoritetet qeveritare, në mënyrë që të shtyjnëndërmarrjet industriale të përshtaten mestandardet mjedisore.

Punëtorët mund të kërkojnë nga punëd-hënësit të merren masa mjedisore për shkakse ato masa do të kenë ndikim të mirë nëshëndetin e tyre. Një arsye tjetër pse punë-torët mund të ishin të interesuar në marrjen eatyre masave është edhe dëshira që fabrika e"tyre" të ketë reputacion më të mirë. Nëpërgjithësi, punëtorët nuk dëshirojnë të fajë-sohen vazhdimisht, nga anëtarët e familjesdhe shoqëria, ngaqë punojnë në një fabrikë tërrezikshme dhe shumë ndotëse.

Furnizuesit e të mirave materiale për blerësitmund të preferonin shitjen e produkteve ngafabrikat me reputacion të mirë mjedisor dheblerësit mund të preferonin t'i blenin ato pro-dukte.

Investitorët mund të kërkojnë të bëjnë"investime të gjelbërta" për shkak se ata edinë se tregu kërkon produkte nga ndërmar-rjet me reputacion të mirë mjedisor. Njëarsye tjetër për investime të gjelbërta ështëedhe obligimi që kanë ndërmarrjet (sidomosnë SHBA) për shkatërrimet mjedisore(Williams, fq. 122).

Komuniteti lokal ka interes direkt në për-

Përmirësimi mmjedisor ii pprocesit ttë pprodhimit ddhe pprodukteve

Organizimi i përmirësimeve sistematike mjedisore të produkteve është më i ndërlikuar dhe mëi vështirë se organizimi i përmirësimit sistematik të procesit të prodhimit. Ndërlikimi dhevështirësia vijnë nga shkaku se nevojitet një numër i madh i aktorëve që normalisht do të mer-rnin pjesë në përmirësimin e sukseshëm të produktit. "Gjebërimi" i suksesshëm i prodhimitshpesh tregon bashkëpunimin në mes të kompanive që marrin pjesë në nivelet e ndryshme tëciklit jetësor të produktit dhe bashkëpunimin e ngushtë në mes të departamenteve tëndryshme brenda një kompanie, si për shembull, bashkëpunimi në mes të departamentit tëshitjes/marketingut, departamenit që merret me blerjen e pajisjeve/të hyrat dhe departamentitqë merret me dizajnim.

Reijnders, 1996b, fq.28.

KORNIZA 2 mirësim mjedisor të ndërmarrjeve të afërtaindustriale.

Organizatat mjedisor e janë gjithashtupjesëtare të kategorisë së grupeve ndikuese tëcilat i përmend Williams. Këto organizatamund të bëjnë presion të konsiderueshëm nëndërmarrjet që të ndërmarrin masa mjedis-ore. Nëse një apo më shumë grupe do tëbëjnë presion në ndonjë ndërmarrje që tërritet kualiteti mjedisor i proceseve të tyreprodhuese dhe nëse ky presion do të jetë isuksesshëm, varet nga shumë rrethanashoqërore, ndër të cilat çështja e punësimit(apo e papunësisë) është shumë e rëndë-sishme.

1.3.3 IInternalizimi ii kkontrollit mmjedis-or

Nga perspektiva sociologjike dheteknologjike, zhvillimi i masave mjedisore ngandërmarrjet industriale në vendet e pasura

perendimore mund të karakterizohet si pro-ces i internalizimit.

"Internalizimi" i teknologjisë mjedisoremund të ilustrohet nga zhvillimi i masaveteknologjike drejt pakësimit të ndotjes së ajrit.Në të kaluarën janë ndërtuar tymtarë të lartënë mënyrë që ndotja ajrore industriale të rral-lohet dhe shpërndahet. Hapi tjetër ishteprezentimi teknologjisë së fundit, ku filtratjanë vendosur nëpër tymtarë dhe ndotja e ajrittransformohet në mbeturina të ngurta. Faza etretë në zhvillimin e një teknologjie (më) tëpastër, ishte prezentimi i proceseve prod-huese (më) të pastra në kombinim me për-dorimin e matrialeve (më) të pastra brendaproceseve prodhuese. Masat preventive mundtë ndahen në "reduktim në burim/fillim"dhe"riciklim të brendshëm".

Si proces shoqëror, zhvillimi i prodhimevemë të pastra në vitet e fundit mund të defino-het si transfer nga qasja e përputhshmërisëapo qasja mbrojtëse në qasjen novatore apo

Dy mmënyra ppër pparandalimin ee mmbeturinave ddhe llirimit ttë nndotësve bbrendaindustrive

PAKËSIMI I BURIMIT: minimalizimi i sasisë dhe/apo rrezikshmërisë së mbeturinave dhe lir-imeve të ndotësve në burim:

- duke ndryshuar produktin

- duke ndryshuar teknologjnë e procesit të prodhimit si dhe vetë procesin e prodhimit

RICIKLIMI I BRENDSHËM: riciklimi i mbetjeve të produkteve dhe atë:

- të riciklohen si lëndë e parë në atë proces apo ndonjë proces tjetër prodhimi

- të përpunohen me qëllim që të rikthehet materiali në gjendje fillestare, apo

- të përdoren për qasje tjera të dobishme

Dieleman, 1991, fq.4

KORNIZA 3



moderne kanë marrë përgjegjësinë përfurnizimin e popullatës me disa të mira mate-riale dhe shërbime, të cilat konsiderohen tëjenë themelore për mirëqenien njerëzore.Furnizimi me ujë të pijshëm dhe energji elek-trike si dhe largimi i mbeturinave të ngurtadhe i mbeturinave të kanalizimit, janë funk-sione shoqërore, furnizimi i të cilave ështëpak a shumë nën përgjegjësinë e shtetevemoderne (pjesa 9.2.2).

Në këtë paragraf ne do të flasim vetëm përfurnizimin e shtëpive me energji elektrike dhelargimin e mbeturinave të ngurta shtëpiake.Ekzistojnë organizata për furnizimin me këtotë mira materiale dhe shërbime, që kryesishtquhen shërbime komunale. Në shekullin ekaluar në shumë vende këto shërbime janëvendosur nën kontrollin e shtetit në mënyrëtë tërthortë (nëpërmes rregulloreve të shtetit)dhe mënyrë të drejtpërdrejta (nëpërmes kom-bëtarizimit apo zhvillimit të trupave publikëdhe ndërmarrjeve shtetërore).

Siguria e shërbimeve në çdo moment,mundësia për qasje të shërbimeve në çdovend si dhe mundësia për pagesë të këtyreshërbimeve nga të gjithë qytetarët, përfshi-heshin në kriterin kryesor për përmbushjen edetyrave të shërbimeve komunale. Në deka-dat e fundit ruajtja e energjisë dhe pakësimi imbeturinave janë bërë prioritet i politikavemjedisore. Janë marrë masa për pakësimin eshfrytëzimit të energjisë si dhe prodhimit tëmbeturinave. Organizatat shtetërore dhepublike që bëjnë furnizimin me energji dhelargimin e mbeturinave duke ofruar shërbimeekstensive mund të vijë në kundërshtim mepolitikat e propozuara për zvogëlimin eshfrytëzimit të energjisë dhe sasisë së mbe-turinave.

Si mund të kontribuojnë këto organizatanë pakësimin e mbeturinave dhe rujatjen eenergjisë, e posaçërisht pakësimin e për-dorimit të resurseve jo të ripërtëritëshme?

1.4.2 MMenaxhimi ii oofertës ddhekërkesës

Detyrat e vjetra të organizatave tëpërgjegjshme për furnizimin me energji dhelargimin e mbeturinave kërkonin "menax-himin e ofertës": mundësinë për përmbush-jen e nevojave të tanishme dhe të ardhme tëkonsumatorit, për shfrytëzimin e energjisëdhe largimin e mbeturinave. Qëllimet e reja tërregulloreve për ruajtjen e energjisë dhepakësimin e mbeturinave kërkojnë "menax-himin e kërkesës": mundësinë për stimulimine klientëve që të ndërrojnë shfrytëzimin eenergjisë dhe prodhimin e mbeturinave, kumund të përfshihet edhe pakësimi i kërkesëspër energji dhe prodhim të mbeturinave.Organizatave u nevojiten aftësi të ndryshmedhe të llojllojshme për menaxhimin e ofertësdhe kërkesës. Sfida më e madhe për menax-himin e furnizimit është zhvillimi dhe menax-himi i impenjanteve, që kanë kualitet të lartëteknik, por që në të njëjtën kohë shpenzojnësa më pak që është e mundshme, në mënyrëqë kushtimisht t'i plotësojnë nevojat e kon-sumatorëve. Në menaxhimin e kërkesës, sfidakryesore është komunikimi dhe bashkëpuni-mi me konsumatorët në mënyrë që tëndryshohet sjellja e tyre. "Në furnizimin meenergji, teknologjia është brenga kryesore,ndërsa në efikasitet të (prodhimit dhe shfry-tëzimit të) energjisë, kontratat negociuese dhefinancimi, janë shumë të rëndësishme përarritje të suksesit" (Flavin dhe Durning, 1988,fq. 51).

Organizatat me origjinë furnizuese kanëvështirësi në adoptimin e rregullorevekërkuese. Ato filluan të përmbushin disa caqedhe njihen si organizata që vazhdojnëaktivitetet e tyre dhe stimujojnë nevojën përrezultatet e aktiviteteve të tyre, pa marrëparasysh se a janë ato organizata publike apo



qasjen sulmuese. Në qoftë se qasja e për-puthshmërisë mbijeton, hapi i parë i masavebrenda ndërmarrjeve do të jetë nevoja përpakësimin e emisionit të ndotjes në mënyrëqë t'u binden standardeve të fiksuara të rreg-ulloreve mjedisore qeveritare. Do të kërko-hen mënyra që aktivitetet e ndërmarrjeve tëpërputhen me standardet e formuluara nga tëtjerët, në mënyrë që kjo përputhshmëri tëkushtojë sa më pak. Mirëpo, në qoftë seshkohet kah qasja novatore, hapi i parë ështëdizajnimi i proceseve prodhuese që përm-bushin më së miri kriteret ekonomike dheekologjike. Në dekadën e fundit, në shumëvende është arritur sukses i madh me qasjennovatore (Groenewegen, 1995; van Berkel,1996). Në shumë raste ishte e mundshme tëmerren masa parandaluese që krijuan situataekonomiko-ekologjike, ku të dy sferat dolënfituese. Shumë industri mjedisore janë bazuarnë parimin "parandalimi i ndotjesshpaguhet".

1.3.4 PPengesat ee bbrendshme ddhe ttëjashtme

Duke mos i përjashtuar rezultatet pozitivefinanciare të shumë projekteve për parandal-imin e mbeturinave nëpër industritë endryshme, mund të themi se ato projekteshpesh kanë hasur në shumë rezistencë bren-da ndërmarrjes. Një nga pengesat është pozi-ta e aktiviteteve të brendshme për mbrojtjene mjedisit. "Sistemet për mbrojtjen e mjedisit,të formalizuara kohë më parë, ende janë tëorientuara kah personeli. Ka shumë pak, aponuk ka fare orientim të këtyre sistemeve kahdetyrat dhe përgjegjësitë e menaxhmentitekzekutues të organizatës. Më tutje, gjith-monë ekziston mundësia që përgjegjësitë tëngushtohen: vetëm një person në kompani ka

përgjegjësinë për çështje mjedisore dhe sipasojë, askush tjetër nuk ka nevojë ta përqën-drojë vëmendjen për çështje të tilla. Kjoshpesh shkakton një ndikim mbyllës të orga-nizatës ndaj prezentimit të koncepteve paran-daluese, për shkak se ato kërkojnë një qasjepërfshirëse dhe shpesh kërkojnë edhendërhyrjen e personelit dhe të ekspertëve"(Dieleman, 1991, fq. 59-60). Përveç penge-save të brendshme të organizatës, ekzistojnëedhe pengesat e jashtme për prodhim (më) tëpastër (Dieleman, 1991, p.64). Njëra ndër atoështë mungesa e bashkëpunimit në mes tëkompanive që i takojnë të njejtës vijë prod-huese. Shumë produkte janë rezultat i shumëproceseve prodhuese të ndërmarrjeve tëndryshme. Përmirësimet mjedisore kërkojnëbashkëpunimin në mes të ndërmarrjeve tëndryshme që kanë të bëjnë me të njëjtin pro-ces prodhues (Cramer dhe Schot, 1993). Njëpengesë tjetër e jashtme ka të bëjë me rregul-loret mjedisore qeveritare, në të cilat, masatqë merren kundër ndotjes së ajrit, ujit dhetokës, nuk përfshijnë njëra-tjetrën dhe stimu-lojnë teknologjitë e fundit, që përcjellin njëlloj të ndotjes në një lloj tjetër dhe shkatërro-jnë masat parandaluese. Në anën tjetër, rreg-ullorja përfshirëse që merr parasysh llojet endryshme të ndotjës dhe llojet e tjera tëshqetësimeve mjedisore, do të stimulojnëmasa parandaluese.

1.4 SShërbimet kkomunale ddhemenaxhimi ii kkërkesave

1.4.1 CCaqet ee vvjetra ddhe ttë rreja ttëshërbimeve kkomunale

Në kohërat moderne, oferta dhe kërkesa etë mirave materiale dhe e shërbimeve rregul-lohet nga mekanizmi i tregut. Mirëpo, shtetet



ruajtjes së energjisë (Nadel, 1992). Mirëpo,shumë nga aktivitetet e menaxhimit tëkërkesës janë të drejtuara nga përdorimi mëefikas i kapaciteteve të instaluara. Shërbimetkomunale mundohen t'i largojnë dallimet nëkonsumim të energjisë brenda periudhave tëkërkesave të larta dhe të ulëta, që nënkuptonpakësimin e kërkesave të larta, mirëpo, nërealitet, kjo rezulton në stimulimin e shitjes sëenergjisë gjatë periudhave të kërkesave tëulëta. Shërbimet energjetike janë posaçërishttë interesuara për këtë lloj të menaxhimit tëkërkesave, duke marrë parasysh se kursimi ienergjisë nuk mund të bëhet në sasi aq tëmëdha. Kapacitetet e prodhimit duhet të jenëtë mëdha aq sa është kërkesa gjatë periudhëssë kërkesave të larta. Sa më i vogël të jetë dal-limi në mes të periudhave të kërkesave tëlarta dhe të mesme për energji, aq më efikasdo të jetë përdorimi i kapaciteteve për prod-him dhe shpenzimet do të jenë më të ulëta.Shumë nga programet për menaxhimin ekërkesës janë të drejtuara nga koha gjatë sëcilës përdoret energjia e jo drejt sasisë së për-dorimit (Vine, 1995). Mirëpo, viteve të funditprodhuesit e energjisë elektrike kanë filluar tëmarrin masa për pakësimin e sasisë sëpërgjithshme të energjisë elektrike të kon-sumuar. Çka i motivon këta prodhues tëshesin më pak nga prodhimet e tyre?Motivimet kanë burime të ndryshme: tregun,rregulloret shtetërore dhe opinionin publik.

TreguProdhuesit e energjisë elektrike mund të

kenë interes financiar në shtyrjen e ndër-timeve të centraleve të reja për shërbimekomunale, që do të ndërtoheshin për t'ipërmbushur nevojat e reja për energji elek-trike. Kjo do të ndodhte po qe se shpenzimete energjisë elektrike të prodhuar nga pajisjet ereja i tejkalojnë shpenzimet e prodhimevenga pajisjet ekzistuese (Nadel, 1992). Nëse

hidroenergjia i ka arritur limitet e veta,atëherë çdo prodhim shtesë mund të kërkojëpërdorimin e burimeve më të zgjëruaraenergjetike. Ligjvënia mjedisore mund tëkërkojë mjete të shtrenjta për pastrimin ekëtyre pajisjeve të reja që do të çojë nëshpenzime të larta prodhuese. Në këtokushte rritja e prodhimit sjell shpenzime mëtë larta të prodhimit që prodhuesit e energjisëelektrike mundohen t'u ikin duke investuar në"NegaVat" në vend të MegaVatëve (VonWeiszäcker, 1995, fq. 194). Për këtë arsyemenaxhimi i kërkesës mund të bëhet biznes imadh. Si nga fundi i viteve të 80-ta menaxhi-mi i kërkesës ishte "segmenti që rritej më sëshpejti në fuqinë e biznesit të SHBA-ve, dukearritur rreth 2.8 miliardë dollar amerikan me1993" (Flavin dhe Lenssen, 1994, fq. 1033).

Rregulloret shtetëroreRregulloret shtetërore të SHBA-ve, duke u

bazuar në parimin e "planifikimit me shpenz-im sa më të vogël", kanë obliguar prodhuesite energjisë elektrike të marrin masa përpakësimin e kërkesës për energji elektrike nërastet kur shpenzimet e masave për të pakë-suar kërkesën ishin më të vogla se shpen-zimet e masave për zgjërimin e ofertës. "Njëndër planet më ambicioze për shërbimekomunale është Plani Rajonal i KonservimitVeri-Perëndimor dhe i Energjisë Elektrike ihartuar nga ligjvënia federale në fillim tëviteve të 80-ta. Ky plan kërkon që në tëardhmen efikasiteti i energjisë të bëhet doe-mosdoshmëri në centralet e reja" (Flavin dheDurning, 1988, fq. 52).

Opinioni publikProdhimi i energjisë dhe hedhja e mbeturi-

nave kërkojnë pajisje të mëdha të cilat shpeshkonsiderohen si përdorime të padëshiruara tëtokave. Opozita kundër pajisjeve të rejamund të shkaktojë shumë probleme të cilat



private. Starbuck (1971) përmend disa faktorëtë ndryshëm që i kontribuan dëshirës përzgjërimin e organizatave dhe i veçon këto"motive për zgjërim": vetëperceptimi i orga-nizatës; aventurat dhe risqet; prestigji; fuqiadhe siguria në punë; rrogat ekzekutive; për-fitimet; shpenzimet; të ardhurat; fuqia emonopolit; stabiliteti; mbijetesa.

Për shembull, shërbimet elektrike, privateapo publike, nuk kanë interes për zvogëlimine shfrytëzimit të energjisë elektrike. Sepsezvogëlimi i shfrytëzimit të energjisë do t'juzvogëlonte të ardhurat që si pasojë do tëkishte ngritjen e çmimeve të atyre shërbimeve(Johansen dhe Hoog, 1995). E njëjta gjë vlenedhe për aplikimin e burimeve të ripërtërit-shme (turbinat private të ajrit apo qelizatfotovoltike) apo teknikave efikase për konver-tim (bashkëprodhimi, pompat për nxehtësi)nga klientët e shërbimeve komunale. Kjoshtron pyetjen nëse ruajtja e energjisë dhepërdorimi efikas përfundimtar mund të stim-ulohen nga kompanitë që furnizojnë meenergji.

Në veçanti kur detyrat e reja të shërbimevekomunale tregojnë se kërkesa për shërbimeduhet të pakësohet, organizatat ekzistuesedhe strukturat e sektorëve nëpër të cilët shër-bimet publike operojnë, sipas të gjithagjasave, nuk do të ofrojnë kushte më të mirapër këto pakësime. Sa i përket prodhimit tëenergjisë, disa pjesë të prodhimit efikas tëenergjisë mund të jenë interesante për pjesëtekzistuese të sektorit për shkak se u ofronatyre mundësi për zgjërim (Slingerland,1997). Për shembull, bashkëprodhimi kërkonndërtimin e centraleve të reja dhe shtonfurnizimin me energji përmes shpërndarjes sënxehtësisë apo ujit të nxehtë. Aplikimi iresurseve të ripërtëritëshme, veçanërisht ngaklientët e shërbimeve komunale, si dhe kërke-sa për pakësim të furnizimit me energji, janëmë pak interesante për organizatat ekzistuese.

Në sektorin e hudhjes së mbeturinave, nëdisa vende ka shumë pengesa për pakësimburimor të mbeturinave. Interesat që ekzisto-jnë për hedhjen e mbeturinave, e posaçërishtinvestimet e larta në furrat për djegien e mbe-turinave, janë duke krijuar pengesa përpakësimin e mbeturinave (De Jong dheWolsink, 1997). Kur ndëtohen furrat përdjegien e mbeturinave, ato fillojnë të tërheqinshumë mbeturina dhe po të mos ndodhte kjo,atëherë këto furra nuk do të shfrytëzoheshinnë mënyrë efikase. Këto interesa janë duke urritur vazhdimisht për shkak se në disa vendendërlidhja në mes të sektorëve të energjisëdhe të mbeturinave është duke u përforcuarshumë. Faktor i rëndësishëm është rritja epajisjeve për transformimin e mbeturinave nëenergji. Pjesëmarrja e dukshme dhe gjithnjëmë e madhe e shërbimeve energjetike nëinvestimet financiare për pajisje për mbeturi-na, është gjithashtu e rëndësishme (Benzler,1995). Tregu anon kah djegia e mbeturinavemë shumë se kah pakësimi apo riciklimi ityre, ku përfshihet edhe presioni i madh ngagrupet ndikuese që, në disa vende, rigjenerimii energjisë të "ridefinohet" si riciklim (Gandy,1994, fq. 114).

Nëse organizatat e vjetra dhe sektori ishërbimeve komunale nuk janë në gjendjë tëimplementojnë pakësimin e kërkesës dheprogramet për përdorim të fundit efikas, cilatndryshme do ta përmirësonin këtë? Në çfarëmënyre mund të kombinohen detyrat e vjetratë menaxhimit të ofertës me detyrat e reja tëmenaxhimit të kërkesës? Dy mënyra tëmundshme janë integrimi i organizatave dhendarja e detyrave.

1.4.3 IIntegrimi ii oorganizataveShërbimet energjetike kanë pasur eksperi-

encë me menaxhimin e kërkesës ku disa prejtyre kanë dalë të suksesshme në arritjen e



të jetë i rëndësishëm në zgjidhjen e dilemësku furnizimi me energji dhe me pajisje tëmbeturinave bëhet aq sa është e nevojshmedhe në të njëjtën kohë kufizohet përdorimi ityre aq sa është e mundshme. Në rastin eenergjisë, kjo do të thotë se, detyrat e prod-himit të nxehtësisë, të dritës dhe të energjisëelektrike si dhe shpërndarja e tyre te kon-sumatorët, do të ndaheshin nëpër organizatatë ndryshme. Në rastin e mbeturinave njëndarje e detyrave do të mund të bëhej në mestë organizatave që menaxhojnë gropat e mbe-turinave dhe furrat për djegien e tyre, si dheorganizatave që largojnë mbeturinat.

Njihet përvoja e re e ndarjes së detyrave nëmes të "prodhimit" dhe të "shpërndarjes" sëenergjisë elektrike në Holandë."Shpërndarësit" janë duke i marrë të gjithamasat për të stimuluar ruajtjen e energjisë,por duhet të përmendet se të gjitha aktivitetetpër ruajtjen e energjisë nuk mund të lidhenvetëm me ndarjen organizative të detyraveprodhuese dhe shpërndarëse (Telegen dheGiliamse, 1994). Mirëpo, ndarja e detyraveinstitucionale në mes të menaxhimit tëkërkesës dhe ofertës, është model që meritontë provohet dhe ka nevojë për hulumtime tëmëtutjeshme.



do të krijonin qëllime të reja për nxitjen eruajtjes së energjisë apo pakësimit të mbeturi-nave. "Gjëja e parë që duhet bërë është t'ibindësh njerëzit se me të vërtetë të nevojitetcentrali elektrik dhe të gjitha mënyrat për rua-jtjen e energjisë janë marrë parasysh. (…) Njëmotiv tjetër është të mbahet sektori ienergjisë elektrike sa më i përjashtuar ngapjesëmarrja e politikanëve dhe autoriteteve tëndryshme. (…) Derisa ruajtja e energjisëelektrike është në interes të përgjithshëm tëpopullatës, do të ishte shumë tërheqëse përnjë politikan të fillojë të merret me detajet nëkëtë fushë në mënyrë që të fitojë sa mëshumë vota." (Jacobsson, 1991).

Menaxhimi i kërkesës në përpunimin embeturinave nuk është studiuar dhe diskutuarshumë deri tani. Mirëpo, në këtë fushë, mundtë gjinden shembuj të trupave publikë qëkanë furra për djegie të mbeturinave dhe nëtë njëjtën kohë stimulojnë riciklimin e për-bërësve të ndryshëm të mbeturinave.Autoritetet lokale mund të prezentojnë pro-grame për pakësimin e mbeturinave nëmënyrë që ta bindin popullatën lokale përnevojën e ndërtimit të një furre për djegien embeturinave në afërsinë e tyre (Ehrenfeld,1989).

Përvoja na ka mësuar se tregu, rregulloretshtetërore dhe opinioni publik, mund ti stim-ulojnë organizatat që të ndërrojnë orientimine menaxhimit nga ai furnizues në atë tëkërkesës.

Mirëpo, dikush mund të pyetet se sa stabilështë integrimi i aktiviteteve të kërkesës nëorganizata kryesisht të orientuara kah oferta.Zhvillimet e reja mund të bëjnë investime nëpajisjet e reja që janë tërheqëse ekonomikisht,shteti mund të jetë gjithnjë e më pak i intere-suar në marrjen e masave për pakësimin embeturinave dhe opinioni publik gjithmonëmund të ndryshojë. Nuk mund të garantohetqë organizatat me orientim furnizues do të

adaptojnë aktivitete të kërkesës, nëse kushtete jashtme ndërrojnë.

1.4.4 NNdarja ee ddetyraveNë vend që të integrohen menaxhimi i

kërkesës dhe i ofertës në të njëjtën organiza-të, mund të zhvillohen organizata tëndryshme që mund t'i pëmbushin këtodetyra. Në disa vende, në ndonjë sektor tjetërshoqëror, ndarja e detyrave ka traditë të gjatë.Dilema e furnizimit me pajisje dhe e kufizim-it të përdorimit të tyre, siç është përshkruarkëtu, për shpërndar jen e energjisë dhelargimin e mbeturinave, është një dilemë paka shumë e njëjtë, apo edhe më urgjente, nëshëndetësi. Ndihma mjekësore duhet të jetë emundësuar me një çmim të volitshëm në çdokohë dhe në çdo vend ku ka më së shumëtinevojë, por konsumimet mjekësore dheposaçërisht, shtrirja në spital, duhet të kufizo-het dhe kjo nuk është vetëm për shkaqeekonomike. Posaçërisht, shtrirja e pacientëveme sëmundje psikike mund të ketë efektenegative te pacientët. Sistemet përkrahësemund të shkatërrohen dhe riintegrimi nëshoqëri mund të pengohet nga sindrometstigmatizuese dhe hospitalizuese të pacien-tëve në spitalet psikiatrike. Në disa vende,njëra ndër zgjidhjet e dilemës se si të ofrohetndihma e nevojshme dhe t'i iket përdorimitshumë të madh të ndihmës në shëndetësi, kaqenë "shkallëzimi" i shërbimeve. Nga pacien-tët pritet që së pari të vizitojnë mjekun epërgjithshëm para se të shkojnë te specialisti,pa marrë parasysh nëse ai gjendet brenda apojashtë spitalit. Mjekët e përgjithshëm nukkanë kurrfarë interesi në shtimin e shër-bimeve spitalore. Prej tyre pritet që t'i çojnëpacientët te specialisti kur është e nevojshmedhe t'u ikin terapive speciale kur nuk është enevojshme apo edhe të dëmshme për paci-entin. Një rregullim i tillë i organizatës mund

R R E G U L L O R E T S H T E T Ë R O R E D H E M J E D I S O R E


2.1 Shteti-kombëtar dhemjedisi

Gjatë shqyrtimit të problemeve mjedisoreshumë njerëz propozojnë shtet autoritar mepushtet të pakufishëm. Sipas tyre, nevojitetnjë autoritet i tillë në mënyrë që të zgjidhendilemat shoqërore dhe të thehen modeletnëpërmjet të cilave dëmet mjedisore janëpërcjellë vazhdimisht. Por, a mund të pande-him se shteti autoritar do ta përdorë gjith-monë pushtetin e vet në mënyrë që t'i zgjid-hë problemet mjedisore? A janë idetë e tillatë respektueshme me detyrat kryesore tështetit modern? A përfshijnë këto detyraruajtjen e mjedisit? Duke kërkuar autoritetetë fuqishme që të merren me çështjetmjedisore, njerëzit pandehin që shteti ifuqishëm dhe pak a shumë autoritar do tapërdorë pushtetin e vet që të luftojë ndotjene mjedisit. Ata e shohin Shtetin si një gjyq-tar, detyrat e të cilit janë që të zgjidhin kon-fliktet dhe i cili është në pozitë t'i imponojëvendimet e veta në shoqëri. Është shteti që ishtyn të gjitha par titë të pajtohen memënyrat e ruajtjes së mjedisit dhe të tejkalo-jnë interesat konfliktuese. Pra, shteti ështënjë mishërim i "një detyrimi të dyanshëmme të cilin janë pajtuar të dy anët" (Hardin,1968, fq. 1247). Por, a e merr shteti rolin ereferit që përcjell gjykime në interesa per-sonale, që janë në konflikt me interesa tëtjera, posaçërisht me interesat epërgjithshme? Pyetja kryesore është nëseshteti është plotësisht i aftë që të përfaqëso-

jë të mirat e përbashkëta apo "interesin epërgjithshëm".

2.2 Funksionet e shtetit modernDisa teoricienë, si John Stuart Mill-i, e

kishin pranuar mjedisin si prioritet të lartëqeveritar, më herët se një shekull më parë.Sot është pak a shumë e pranueshme nëgjithë botën se shteti ka për detyrë mjedisin.Por në disa raste kur shumë shtete kanë ven-dosur të luajnë një rol të kufizuar në sfera tëndryshme apo së paku këtë e kanë për qël-lim, është e qartë se nuk ka kurrfarë koncen-susi për rolin që shteti duhet ta marrë gjatëruajtjes së mjedisit.

Ne po pandehim se vendimet përmënyrën më të mirë të zgjidhjes së proble-meve mjedisore janë pjesë e proceseve poli-tike dhe shteti luan një rol të rëndësishëmbrenda këtij procesi. Mirëpo, ky rol nukmund të përshkruhet thjesht si i "fortë" ose"referues" që e then të ashtuquajturën"dilemë e të burgosurit" (Ostrom, 1990).Shteti modern ka disa role në të njëjtënkohë, duke reflektuar në këtë mënyrë funk-sione të ndryshme.

Në të kaluarën, intervenimet nga qeveritëkanë qenë kryesisht reaktive në të gjithafushat. Shteti kombëtar dhe përgjegjësitë qëi ka, janë prodhim i një procesi gradual tëreaksioneve në zhvllimet brenda shoqërisë.Si rezultat i këtij procesi, shteti modern taniushtron një numër të funksioneve që kanëprejardhje nga reaksionet në "krizat" brenda


Rregulloret shtetërore dhe mjedisore



përbashkëta, jo vetëm për siguri të qyte-tarëve, por edhe për arsimim dhe vendban-im. Pengesa kryesore e zhvillimit ekonomiktë shoqërive industriale në fund të shekullit19 nuk ishte pengesë mjedisore, por kishtetë bëjë më shumë me çështje shoqërore. Njënumër i madh i popullësisë përendimore upunësua si rezultat i revolucionit industrial.E gjithë kjo rezultoi në një strukturë të reshoqërore, strukturë që u karakterizua medallime klasore. U vërtetua se ky problem qenjë pengesë për zhvil l imet e ardhme.Largimi i pengesave shoqërore nga zhvillimii vazhdueshëm ekonomik i hapi rrugë shtetittë përkujdeset për mirëqenien sociale. Njënumër i konsiderueshëm i problemeveshoqërore kishin natyrë mejdisore.

Shteti është një bashkësi e marrëveshjevetë detyrueshme dhe atyre kolektive, të kri-juara për përmirësimin dhe kontrollimin eefekteve të jashtme nga frenimet në ekono-mi. Duke kombinuar teorinë e aksionitkolektiv (Olson, 1971) dhe teorinë e civi-lizimit nga Elias (1978) De Swaan, tregohetse si strukturat e detyrueshme janë rezultat iprocesit të kolektivizmit, të shkaktuar nganevoja për të zgjidhur dilemat e caktuarashoqërore. Ai e përshkruan kolektivizmin eaktiviteteve përkujdesore nga ana e shtetit siproces civil izues (De Swaan, 1987).Impenjantet kolektive të përbëra nga infra-struktura dhe organizatat e shërbimet komu-nale, janë krijuar për furnizimin e popullatësme të mira materiale kolektive, siç janëfurnizimi me energji dhe ujë. Disa nga këtotë mira materiale kolektive janë më kualita-tive sa i përket higjienës mjedisore. Nëpërqytete, ndotja e mjedisit dhe mungesa eushqimit shkaktojnë sëmundje të ndryshmeqë pengojnë pjesëmarrjen e punëtorëve nëprocesin prodhues. Këto gjithashtu rezul-tuan edhe në epidemi të ndryshme që i kërc-noheshin, jo vetëm klasës punëtore, por

edhe të pasurve. Koncentrimi i skamjes dhetej-popullimit nëpër lagjet e klasës së ulëtpati efekt negativ në higjienë dhe siguri.Veçanërisht, kanalizimi, mbledhja e mbeturi-nave dhe shpërndarja e ujit të pijshëm ubënë pjesë e funksionit arritës të shtetit.Shteti pra, mori për sipër këto marrëveshjekolektive si rezultat i presioneve nga grupetndikuese dhe për shkak të mundësisë qëkishte shteti ta detyrojë popullatën të pagua-jë për shërbimet që u ofronte. Në këtëmënyrë funksioni arritës i shtetit u zgjëruapërtej pjesëve të varfëra ekonomike.Përgjegjësitë e shtetit tani përfshinin njënumër të detyrave që kishin të bënin mehigjienën mjedisore.

2.2.3 FFunksioni ddrejtuesKriza ekonomike e viteve të 80-ta shkak-

toi nevojën për intervenime të mëdha ngaana e shtetit. Detyrat e shtetit më nuk ishintë kufizuara vetëm në furnizimin e popul-latës me shërbime themelore dhe në krijimine kushteve të nevojshme për prodhim. Siç upërshkrua në teorinë ekonomike të JohnMaynard Keynes-it, shteti luan rol shumë tërëndësishëm në procesin ekonomik. Për tatejkaluar depresionin ekonomik, shteti zhvil-loi funksionin drejtues kryesisht të përqën-druar në stimulimin e ekonomisë.

Zhvillimi ekonomik u bë njëri ndër qël-limet kryesore dhe më urgjente të shtetit. Qëtë arritet ky qëllim u zhvilluan një sërëinstrumentesh si: rregullimet, taksat, sub-vencionet dhe instruksionet e ndryshme përndikim në proces. Detyrat e shtetit shiko-heshin kryesisht në saj të mundësive tëautoriteteve të nxisin një nivel optimal tëpërparimit.

Sa i përket zhvillimit ekonomik, si qëllimkryesor i shtetit u bë lufta kundër papunë-sisë. Të gjitha lëvizjet e mëdha politike



shoqërisë. Në qoftë se i rendisim, funksionete shtetit do të ndaheshin në:

• Funksioni strukturues• Funksioni arritës • Funksioni drejtues• Funksioni arbitruesRregulloret qeveritare që kanë të bëjnë me

probleme mjedisore, mund të shikohen ngaperspektiva e këtyre katër funksioneve.

2.2.1 FFunksioni sstrukturuesStrukturimi është funksioni më i vjetër i

shtetit . Qysh nga Renesansa e deri teIluminizmi, dijetarët që hartonin teori nëlidhje me rolin e shtetit, gradualisht larguanelementin religjioz, duke u hapur rrugëteorive të para "moderne". Idetë eMachiavelli-t (1469-1527) dhe Hobbes-it(1588-1679) mbi rolin e shtetit ishin ideabsolutiste. Machiavelli thoshte se autoritetii shtetit nuk duhet të ngushtohet nga kon-sideratat etike, juridike ose fetare. Çdoveprim është arsyetuar nëse ai veprim kaçuar kah ruajtja dhe përforcimi i shtetit përshkak se kjo është në përshtatshmëri mefunksionin strukturues. Sipas Hobbes-it,shteti është krijuar mbi një kontratë "vull-netare" shoqërore. Në mungesë të një mar-rëveshjeje të tillë të gjithë do të vuanin përshkak se ne do të kishim një shoqëri tëpacivilizuar ku çdo individ do të ishte i lirëtë bënte çfarë të donte edhe në llogari tëtjetërkujt. Hobbesi e shihte shtetin si njëinstrument absolut dhe qytetarët plotësishttë nënshtruar ndaj shtetit; ai besonte se kjoishte e nevojshme në mënyrë që të sigurohejnjë strukturë që do të ishte e drejtë për tëgjithë.

Një shekull e gjysmë më vonë John Locke(1632-1704) i dha shtetit një rol instrumen-tal. Në mënyrën se si shteti strukturontejetërat e të nënshtruarëve u shtua edhe një

obligim struktural i shtetit ndaj këtyre tënënshtruarëve. Shteti nuk kishte vetëm tëdrejta, por edhe obligime ndaj mirëqeniesfizike të vendit dhe banorëve të atij vendi.Shteti duhej të siguronte krijimin e struktu-rave që do të garantonin të drejtat e qyte-tarëve të tij. Për këtë arsye, detyrat e shtetitishin të kufizuara dhe kishin natyrëmbikëqyrëse: mbështetjen e ligjit, organiz-imin e mbrojtjes së shtetit dhe mbrojtjen epronës. Ky koncept shpesh quhet "Shteti ikujdestarit të natës". Funksioni strukturuespërfshin detyrën klasike të shtetit tëkujdestarit të natës. Mbrojtja e pronës u bëposaçërisht e rëndësishme sa u përket çësht-jeve mjedisore. Sot koncepti i detyrimit mepagesë është një instrument i rëndësishëmmjedisor. (Pjesa 2.6.2)

Teoria e Locke-ut u bë baza e liberalizmitjo vetëm se sipas mendimit të tij, mbrojtja epronës ishte detyrë kryesore e shtetit, poredhe pse liberalëve kjo u mundësoi kushtemë të mira në zhvillimin e industrisë dhe tëtregtisë. Si pasojë e kësaj, zhvillimi maksimalu bë qëllim kryesor i të gjitha aktiviteteveshtetërore dhe në fund çoi deri te funksioniarritës i shtetit.

2.2.2 FFunksioni aarritësTë arriturat e shtetit kryesisht ishin pajis-

jet e rënda që përdoreshin për zhvillimeekonomike dhe që mund të konsiderohen sitë mira të përbashkëta materiale. Me fjalë tëtjera, ky lloj i infrastrukturës, siç janë urat,nuk do të realizoheshin në qoftë se do tëishin lënë në duart e tregut të lirë. Të arritu-rat më të mëdha të shtetit ishin llojet endryshme të infrastrukturës siç janë: rrugët,urat dhe portet. Në fazën tjetër, funksioniarritës filloi t'i reflektojë përgjegjësitë eshtetit për sigurinë sociale të qytetarëve tëvet. Kjo gjithashtu përfshinte shërbimet e





detyra të rëndësishme strukturore, arritësedhe drejtuese, që fillimisht janë ushtruar ngaperspektiva e zhvillimit ekonomik në kushtegaruese.

Nëse një vendim duhet të merret dukemarrë parasysh renditjen hapësinore, siçështë rasti i planifikimit të zonave tëndryshme, atëherë duhet të vlerësohet nëseështë më mirë që ajo zonë të përdoret përagrikulturë apo industri, për transport apondërtim shtëpish, pamje të bukur apo nxjer-rje resursesh, etj. Shteti nuk duhet të luajëvetëm rolin e mediatorit në mes të interesavekonfliktuese të qytetarëve, por duhet të kon-tribuojë në mirëqenien e të gjithë qytetarëve,duke kri juar kushte të nevojshme përaktivitet ekonomik, punësim, etj. Në këtëmënyrë, roli gjykues i shtetit ndikohet ngaqëllimet e trupit vendim-marrës. Kjo mundtë jetë plotësisht legjitime, mirëpo në tënjëjtën kohë mund ta bëjë shtetin aspak tëbesueshëm, posaçërisht për ndikimet afatg-jate mjedisore. Kjo, në fakt, mund edhe tëmos jetë legjitime. Ka shumë raste kur trupatpublikë marrin pjesë në aktivitete ndotëse.Kemi shumë raste të t i l la në EvropënLindore, vendet me ish-ekonomi të plani-fikuar, por edhe në Perëndim, nëpër vendetpluraliste kapitaliste. Vënia e standardeve,monitorimi dhe mirëmbajtja, janë detyra tëinjoruara plotësisht për shkak se pasojat etyre në ekonomi janë shumë të dëmshme.Në të kaluarën, shumë shtete, provinca dhekomuna, kanë qenë pjesëmarrëse në hudhjenilegale të mbeturinave të rrezikshme, dukedhënë leje për këto hedhje, duke mos përfor-cuar r regulloret apo duke u gëzuar meeksportin e ndikimeve negative të këtyrembeturnave (Wynne, 1987). Funksioni struk-turues ka marrë formë kryesisht nëpërmjetrregullave të qëndrueshme ku janë shpjeguarmardhëniet legale në mes të një qytetari menjë tjetër dhe e qytetarëve me shtetin. Ky

funksion është i garantuar sepse përgjegjësitëpër implementimin e këtyre rregullave u janëbesuar trupave të pavarur të gjyqit. Autoritetii shtetit mund të merret efektivisht meçështje mjedisore atëherë kur vlerat mjedis-ore vlerësohen veçmas vlerave të tjera,posaçërisht atyre ekonomike. Momentalisht,funksioni gjykues nuk mund të garantohetnga shteti modern sepse rregullat mjedisorenuk përforcohen nga fuqitë që janë tëpavarura nga funksioni arritës dhe drejtues.

Në disa shtete janë krijuar trupa me masëtë caktuar të pavarësisë, siç është Agjenciapër Mbrojtjen e Mjedisit në SHBA. Nëpërgjithësi, organizatat e tilla nuk janë nënivelin e duhur që të funksionojnë si arbitërtë pavarur. Funksioni arbitrues është efikasvetëm në rastet kur gjyqi mund të përdorettë përforcojë vlerat mjedisore. Nëse vleratmjedisore janë të mishëruara në ligjvënien qëofron mundësi për procedura ligjore civile,gjyqet mund të përdoren në mënyrë efektivepër t'u dhënë përparësi vlerave mjedisore.Për shembull, ligjvënia mbi detyrimet mundtë përdoret efektivisht në rastin e dëmtimitmjedisor.

Zhvillimi i organizatave publike që janë tëpavarura aq sa është e mundur, është qenë-sore për politika efektive mjedisore. SipasJanike (Jänicke, 1990, fq. 223) dy faktorë për-caktojnë atë efektivitet: faktori kulturor dheai institucional. Janike thotë se kultura poli-tike duhet të jetë e hapur me kapacitet tëlartë për ndërtimin e konsensuseve. Faktoriinstitucional përmban transparencë juridike,një sistem njohës të hapur ndaj informataveqë dallojnë nga informatat e zakonshme, njëekonomi që është e hapur ndaj zhvillimevetë reja dhe e fundit, një përgjegjësi ndajripërtëritjes së sistemit politik. Në një studimtjetër ku janë krahasuar rregulloret gjermanedhe angleze mbi acidifikimin, është konklud-uar se sistemi politik dhe kultura politike

gjenin bazën e tyre teorike në teoritëekonomike të mirëqenies shoqërore, qëthotë: çka është përfituese në ekonomi, kon-siderohet përfituese edhe për shoqëri. Nëkombet e industrial izuara moderne,preokupimi kryesor i qeverisë është numri ivendeve të punës. Kështu që mund të themise funksioni arritës dhe drejtues i shtetitështë drejtuar kryesisht nga krijimi i vendevetë reja të punës dhe mbajtja e punësimitekzistues. Mënyra se si shqyrtohen çështjetmjedisore është e ndikuar nga fakti seekonomia është prioritet në shtetin modern.Kjo nuk ka të bëjë vetëm me prioritetet poli-tike (cila çështje zë vend qendror në pro-gramin politik), por edhe me pengesat insti-tucionale për implementimin e rregullorevemjedisore.

Në shoqëritë e industrializuara moderneshumë institucione janë të bazuara nëligjvënien shtetërore, që do të thotë sepjesërisht janë të përcaktuara nga zgjidhjetpolitike të së kaluarës. Institucionet janërregulla punuese të shoqërisë (Ostrum, 1990,fq. 51). Sistemet qeveritare si të tilla janë tëndërtuara në bazë të institucioneve, siç janërregullat e marrëdhënieve ndërqeveritare,parimeve të taksave, demokracisë përfaqë-suese apo rregullave të byrokracisë. Shumëinstitucione që kanë të bëjnë me marrëd-hëniet në mes të mjedisit dhe shoqërisë, nukjanë vetëm pjesërisht të përcaktuara ngaintervenimet shtetërore, por janë edhe pjesëe sistemit (nën)politik. Çështja kryesore këtuështë se institucionet janë prodhim i inter-venimeve të shtetit dhe krijimi i tyre është ipërcaktuar nga funksioni strukturues, arritëse sidomos ai drejtues i shtetit. Masat politiketë drejtuara nga përmirësimi i menaxhimitmjedisor duhet të përshtaten me institu-cionet për zhvillim ekonomik, gjë që krijondisa pengesa për implementim të këtyremasave. Për shembull, prezantimi i disa tak-

save pigoviane (nga parimet e Pigou) nëBashkësinë Evropiane për internalizimin eshpenzimeve të jashtme apo rregullat eveçanta në lidhje me paketimet e shtetevefqinje, nuk mund të implementohen pa indërruar rregullat ekzistuese të BE-së përzhvillim të tregut të lirë.

2.2.4 FFunksioni aarbitruesFunksioni arbitrues është i l idhur

drejtëpërdrejt me zgjidhjen e çështjevemjedisore. Në vendet me numër të madh tëbanorëve, rritja ekonomike dhe rritja e pop-ullatës rezultuan në një situatë ku furnizimime hapësirë të lirë gradualisht u tejkalua ngakërkesa për hapësirë të lirë. Funksioni arbi-trues mund të krahasohet me funskionin enjë trupi autoritar kur kemi të bëjmë medilema shoqërore. Mungesa e hapësirës upërcjell më vonë edhe nga një "mungesë ere" e shumë resurseve mjedisore, për të cilënnevojitej funksioni arbitrues. Në këkë funk-sion, shteti kryen detyrën e arbitrit në kon-fliktet që rrjedhin nga mungesa e re e resur-seve mjedisore.

Funksioni arbitrues duhet të përforcohetkur zgjidhja e problemeve mjedisore shihetsi përgjegjësi e shtetit. Përdorimim i resurse-ve mjedisore dhe shfrytëzimi i gropave përndotje është çështje e ndarjes së gjërave tëpakëta mjedisore dhe ka të bëjë me konflikteinteresash. Në lidhje me këtë Mill-i thotë(pjesa 2.2): "Duhet të vendosen të drejtatdhe kushtet nën të cilat një person mund tëveprojë në trashëgiminë tonë të përbashkët".Në shoqërinë tonë, parimisht, përdorimi imjedisit është i lirë. Institucioni që mundë-son "përdorim shumë pak të restrikuar" tëfunksioneve mjedisore, duhet të ndërrohetnga intervenimi i shtetit, siç thuhet në citatine Mill-it. Problemi është se vendimet arbi-truese vijnë nga trupat qeveritarë që kanë





Rastet kur autoritetet janë pjesëmarrësaktivë në hedhjen e mbeturinave toksikejanë shembuj të qartë se përforcimi i masavemjedisore shihet si më pak e rëndësishme seinteresat ekonomike. Çka nevojitet është njëqeveri me restrikcione sesa një qeveri meautoritet fuqiplot. Kjo nuk do të arrihetduke kufizuar detyrat dhe përgjegjësitë eautoriteteve, por më shumë duke e shpërn-darë pushtetin e shtetit. Për shkak të rëniesekonomike në fillim të viteve të 80-ta, nuk ukërkua më nga shteti që t'i zgjërojë fuqitë eveta. Në fakt, në shumë vende janë hapurdiskutime mbi tërheqjen e plotë të qeverisëdhe "çrregullimin", shpesh të shkaktuar ngaproblemet me buxhet që kishin qeveritë ecentralizuara si dhe ngadalësimi i zhvillimitekonomik. Ka shembuj të "stagnimit tështetit" dhe "kriza të shtetit", që tregojnëdyshim në lidhje me kualitetin e funksionim-it shtetëror. Krahasimet ndërkombëtare tëefektivitetit të rregulloreve mjedisore trego-jnë se nuk ka "venitje të shtetit".Intervenimet rregulluese nga administratatpublike janë treguar shumë të rëndësishmenë të gjitha rastet e përmirësimeve tëkualitetit mjedisor (Jänicke dhe Weidner,1995, fq. 21). Në shtetet ish komuniste,tërheqja e qeverisë paraqet probleme të njënatyre tjetër. Monopoli shtetëror dhe kon-troll i absolut në të gjitha aspektet eshoqërisë, kanë pasur një ndikim shkatër-rues në gati të gjitha llojet e aktivitetitekonomik. Në të njëjtën kohë mjedisi ishtedëmtuar në shumë mënyra. Për atë arsyendoshta është ndihmesë në qoftë se defino-het se çka duhet e çka nuk duhet të përfshi-het nën pushtetin e shtetit. Është e rëndë-sishme t'u thuhet këtyre shteteve se nëEvropën Perëndimore, intervenimi (ikufizuar) shtetëror dhe posaçërisht rregullate qarta, kanë qenë forca shtytëse e për-parimit ekonomik dhe se në vendet me nivel

të lartë të laissez-faire ku qeveritë gati janëlarguar plotësisht nga ekonomia, një ndërviktimat kryesore të këtij procesi ishte mje-disi.

2.3 Shpërndarja e pabarabartëTë mirat mjedisore janë në shumë mënyra

vitale për shoqërinë, por me terma ekonomikëkëto të mira nuk mund të shiten në treg të lirëdhe nuk kanë çmime. Ndikimet mjedisore për-bëhen nga shpenzimet e jashtme dhe përshkak të dilemave shoqërore, kufizimi i këtyrendikimeve kërkon një qasje të përbashkët.Nëse shteti ka apo nuk ka një qasje të tillë, dotë varet nga ajo se kush ndikohet nga këtondikime të jashtme dhe forca që ata mund t'imobilizojnë.

2.3.1 PPeriferizimiEdhepse të mirat mjedisore janë të për-

shkruara në ekonomi si të mira kolektive, qëtregon se ato mund të përdoren ngagjithkush që ka lidhje me to, në praktikëbarra pse mjedisi mund të shkatërrohet itakon gjithkujt. Kjo tregon se të miratmjedisore nuk kanë vlerë të barabart për tëgjithë. Çdo veprim që pakëson efektin eshkatërrimit të të mirave mjedisore ose qëparandalon atë dëmtim, ka një vlerë tëveçantë në krahasim me subjektin që vuannga ato dëmtime.

Një shembull i shpërndar jes sëpabarabart, ku fuqia është faktor përcaktues,është edhe fenomeni i periferizimit që do tëthotë grumbullim dhe shpërndarje të pajis-jeve të rrezikshme (Blowers dhe Leroy,1994). Në përgjithësi, bashkësitë lokale do tëjenë periferike, nëse struktura e tyre socio-ekonomike është e dobët, për shkak se atavaren nga një industri e vetme. Ky fenomenlidhet ngusht me pajisjet nukleare.

gjermane kanë mundësuar një njohje mëhershme të problemeve të acidifikimit dhekanë zhvilluar rregullore më të mira. Nëveçanti, centralizimi në Britani të Madheështë më i madh derisa ndarja në mes të qev-erive federale dhe Länder të Gjermanisë ekanë bërë sistemin politik më të hapur ndajçështjeve të reja. Kjo ndarje ka inkurajuarkonkurrencën që ka ofruar një shtytje nëpërmirësimet e mbrojtjes mjedisore(Boehmer-Christiansen dhe Skea, 1991, fq.114).

Momentalisht kjo transparencë ështëvetëm pjesërisht e garantuar në disa shtete(Eder, 1996). Në përgjithësi, aktivitetet simonitorimi dhe publiciteti shpesh, janë bërënga organizatat mjedisore që nuk janë agjen-cione shtetërore. Edhe pse këto organizatajanë të pavarura nga animet politike, në tënjejtën kohë, këto organizata nuk kanëpushtet të vendosin sankcione. Ajo që nevo-jitet për funksionin arbitrues, është njëimplementim i ri ose edhe një zgjërim i"ndarjes së pushtetit". Ky parim u zhvilluanga Locke derisa ai e definonte garancionin

mbi të drejtat (e pronësisë) e qytetarëve."Trias politica" e Monteskiusë ishte njëmënyrë e ndarjes së fuqive që u implemen-tua në pjesën më të madhe të kombeveperëndimore.

Për një përmirësim të një funksioni arbi-trues detyra e kontrollit dhe përforcimitduhet t'u besohet organizatave publike qëjanë më pak të pavarura, jo vetëm në fushëne ligjislacionit civil, por edhe brenda ligjitpublik, gjithashtu. Një model i tillë ekzistonpër rregulloret financiare në shumë shteteperëndimore, derisa bankat nacionale janëorganizata publike që mund të funksionojnënë bashkëpunim me qeverinë, por në bazë tëstrukturës janë të pavarur nga qeveria. Njëlloj tjetër i gjykimit të pavarur të veprimeveqeveritare ofrohet nga gjyqi ndërkombëtar idrejtësisë. Edhe pse në shumë raste këto nukkanë autoritet në fushën e mjedisit, në rastetë t jera, siç është Gjyqi Evropian iDrejtësisë, ofrohen mundësi që të veprohetpavarësisht prej qeverive kombëtare. Mëtutje, këto gjyqe ofrojnë edhe mundësi përpaditjen e qeverive.

Brukseli ee vvë IIrlandën nnë bbankën ee ttë ppandehurit ppër ddëmtime eekologjike

Irlanda është duke u gjykuar për mossukses në ruajtjen e habitateve të ndieshme të kafshëvedhe pamjet unike, pasi që koservatorët u ankuan se nxjerrja e dheut dhe pylltaria është lejuarnë disa zona para se të bëhet vlerësimi i ndikimit në mjedis. Në fund të këtij viti, qeveria do tëballafaqohet me akuza në Gjyqin Evropian të Drejtësisë, për shkak se më shumë se 256 hek-tarë të gurit gëlqeror që shërben për shtrim rrugësh dhe vegjetacionit alpik të Burren-it në CoClare, janë shkatërruar gjatë dy viteve të fundit. (...) Akuza tjetër është se fondet Evropianejanë përdorur njëkohësisht për të ruajtur dhe zhvilluar moçalin e Clonfinane-s që ka vlerëndërkombëtare. Zyra e punëve publike në Dublin shpenzoi 300,000 funta britaneze për bler-jen e 800 hektarëve të moçalit në të njëjtën kohë kur Brukseli financonte për zhvillimin e njëprogrami për ruajtjen e moçalit.

Sunday Times (gazetë angleze), 12 janar 1997.

KORNIZA 4



Kur centralet e reja nukleare ose depoz-itimet e mbeturinave nukleare planifikohennë vende ku ka impenjante nukleare, nëpërgjithësi hasin më pak opozitë se sa kurato të ndërtohen në sipërfaqe të reja kuvarshmëria e këtyre sipërfaqeve nga indus-tria nukleare fi l lon pas ndërtimit. "Nëvendet si Kanada, Belgjika, Britania eMadhe, Finlanda dhe Suedia, mbeturinatnukleare kryesisht janë grumbulluar. Në tëgjitha këto shtete opozita lokale është mën-januar me një qasje të tillë ndaj mbeturinavenukleare. Shtetet ku mbeturinat shpërnda-hen, si SHBA-ja dhe Gjermania, kanë përjet-uar revolta më të mëdha nga opozita lokale"(Rüdig, 1990, fq. 298).

Edhe kur impenjantet nukleare nuk janëtë përqëndruara në një vend, megjithate syn-ohet vendosja e tyre në regjione të varfëraekonomike. Slovic (1991) erdhi në për-fundim që në SHBA rajonet mund të bëhentë varura nga impenjantet nukleare. Nërastin e themelimit të impenjanteve nuklearenë Nevada ka pasur edhe përforcim të varë-sisë nga aktivitetet nukleare. Rajonet efuqishme janë në gjendje të refuzojnëaktivitetet e rrezikshme më lehtë dhe do tabëjnë atë posaçërisht kur ata shohin se nukka aq shumë dëshirë për të investuar në atëpjesë.

Këto çështje janë shembuj të vendimmar-rjes politike mbi shpërndarjen e elementevetë rrezikshme brenda shoqërive industrialemoderne. Mungesa e mundësive për shpërn-darjen e jashtme të këtyre elementeve tërrezikshme një ditë do të bëhet qëllim krye-sor i politikës (Beck, 1992, fq. 183).

Ky periferizim nuk ndodh vetëm në nivelrajonal, por çështjet e shpërndarjes së ele-menteve të rrezikshme ekzistojnë edhe nënivel global si dhe atë lokal.

2.3.2 MMjedisi: pproblem ppër nnjë ggruptë vvogël ttë nnjerëzve?

Ekziston një numër i detyrave që shtetimund t'i kryejë. Siç u tha më lart, gjatë dhepas revolucionit industrial , zhvil l imiekonomik u bë detyrë kryesore e shtetit. Tëgjitha detyrat e reja që janë marrë nga shtetijanë krahasuar me interesat ekonomike. Kjoishte sidomos e vër tetë për shërbimetshoqërore si dhe për të gjitha detyrat që lid-heshin me mjedisin.

Sipas De Swaan (1987), gjasat që njëbashkësi lokale do të inicojë ndonjë procesqë do të kufizojë ndikimet negative nëmjedis, janë shumë më të mëdha nëse pjesamë e madhe e atyre ndikimeve bie mbi elitëne asaj bashkësie. Në atë proces kolektiv,agjencitë e shtetit mund të ftohen që të mer-ren në mënyrë efektive me kërcënimetmjedisore. Me fjalë tjera, shteti merr masakundër dëmtimeve mjedisore nëse elita krye-sisht ndikohet nga këto dëmtime. Pyetjashtrohet se kush është në pozitë që ta shfry-tëzojë shtetin dhe mekanizmat e tij përinteresa personale? Shkurtimisht, se a merrshteti masa efektive apo jo nuk është vetëmçështje e vendimmarrjes racionale, por edheçështje e fuqisë.

Që t'i përgjigjemi pyetjes nëse problemimjedisor është detyrë e shtetit, ne duhet sëpari t ' i analizojmë jo vetëm grupetshoqërore që mbajnë barrën e ndikimevemjedisore, por gjithashtu edhe grupet qëmarrin pjesë në shkaktimin dhe zgjidhjen eproblemit. Përfundimisht kjo është çështjeinteresash në mes të cilave mund të vëreheninteresat e viktimës, interesat e ndotësit dheinteresat përkrahëse (Von Prittwitz, 1990).Këto tri kategori mund të dallohen gjithash-tu duke iu përgjigjur këtyre pyetjeve:

• Kush ka interes në zgjidhjen e prob-lemit?



Një shembull i kësaj dobësie dhe përforci-mi i saj ndodh kur vendimet duhet të mer-ren në lidhje me fushën ku mbeturinat nuk-leare duhet të hidhen. Bllouers (1991) për-shkruan tentimet e Ekzekutivit përMbeturina Radioaktive të IndustrisëNukleare Britanike (British Nuclear IndustryRadioactive Waste Excutive, NIREX) të gje-jnë fusha për deponimin nëntokësor të mbe-turinave radioaktive. Dhe pas shumë ten-timeve që ishin bllokuar nga kundërshtarëtnë procesin politik, i vetmi vend i përshtat-

shëm që ata e quanin "oaza nukleara" ishteSellafield, një vend ku veç kishte instalimenukleare. Kjo fushë nuk është zgjedhur përshkak se është vërtetuar se ka përshtat-shmëri gjeologjike për deponim nuklear, porpër shkak se opozita nuk do të mund tarezistojë këtë deponi, duke marrë parasyshpozitën e dobët politke dhe ekonomike tërajonit, posaçërisht se atje veç ekzistonte njëvarshmëri nga pajisjet nukleare. Mirëpo,edhe ajo ishte gabim dhe aprovimi përdeponi u refuzua më 1997.

Mbeturinat nnxisin vvendime ttë nngutshme

Energjia nukleare nuk doli bekim ashtu siç priti njeriu i përparuar. Përveç tjerash, ata e prezan-tuan këtë energji si diçka të pastër - nuk ka më djegie të thëngjillit - por kur flasim për pastërt-inë ky është një problem tjetër i kobshëm. Çështja nukleare është problem i hedhjes së mbe-turinave-çka do të bëjmë me shufrat e shpenzuara të lëndëve djegëse që janë humë toksikepër të cilat momentalisht nuk ka vendhedhje afatgjate. (...) Në vitet e 80-ta, Kongresi vendosiqë deponi e përjetshme e këtyre mbeturinave të jetë Yucca Mountain në Nevada. Qytetarët eNevadës kundërshtuan, por Teksasi dhe Washingtoni si dhe kandidatët e tjerë ishin më të për-faqësuar në Kongres dhe arritën të dalin nga situata. (...)

The Washington Post (gazetë e Washingtonit), 16 Korrik, 1996

Senati mmiraton lligjin ppër kkrijimin ee nnjë ddeponie ppër mmbeturinat nnukleare

(...) Duke u munduar të zgjidhin çështjen e deponimit të mijëra tonë mbeturina nukleare,Senati e miratoi ligjin të mërkurën për krijimin e një deponie të brendshme në YuccaMounain, në veri-përendim të Las-Vegas-it. (...)

Dy senatorët demokratikë të Nevadës arritën që të marrin masa me disa manovra parla-mentare. Mirëpo, sa i përket parlamentit, dy përfaqësuesit e shtetit të Nevadës duket se nukpatën mundësi të kenë ndikim shumë të madh. "Ky është një shtrembërim i madh" tha NevadaSen. Richard H. Bryan. "Kjo është një ligjvënie mbi interesat e veçanta...me shumë para qëqëndrojnë prapa saj". Por, qytetarët e Nevadës, arritën të krijojnë një dilemë shumë intere-sante: refuzimi i atij ligji nga qytetarët e Nevadës përcillet edhe me numrin e shteteve që nukkonsiderohen si vende për ndërtimin e deponive të mbeturinave.

Los Angeles Times, 1 gusht 1996

KORNIZA 5



në favor të shfrytëzimit të ndonjë konfliktiapo të ndonjë shtypjeje, që ushtrohet mbi tëtjerët për shkak se organizatat janë mobiliz-ime të njëanësisë (apo të njerëzve me tënjëjtin përcaktim). Disa çështje organizohendhe futen në politikë, ndërsa të tjerat për-jashtohen nga politika"(Schattschneider,1960, fq. 71).

Një koncept shumë i rëndësishëm në pro-cesin politik është edhe pushteti: kush ështënë gjendje të "organizojë" çështje dhe t'ifusë në politikë apo t'i përjashtojë nga poli-tika. Një shembull ekstrem i kësaj ështëdhënë më poshtë. Pushteti është aftësia eaktorëve të parashtrojnë rrugë alternativepër aktorët e tjerë. Brenda shkencës politikeështë shumë e kuptueshme se ekzistojnëinteresa si "pushteti" dhe "influenca". Gjatënjë periudhe shumëshekullore zëri ështëngritur për shumë pikëpamje dhe gradual-

isht u krijua një nevojë për matjen e koncep-tit të pushtetit në mënyrë që të përcaktohetse kush ka pushtet, ku është i koncentruarpushteti dhe si. Kishte studime të ndryshmembi pushtetin qysh nga vitet e 50-ta që e fil-luan zhvillimin e mëtutjeshëm të këtij kon-cepti.

2.4.2 ""Jo-vvendimet"Duke u munduar të gjindet origjina e

pushtetit, janë bërë shumë studime dheshumë mënyra janë zhvilluar për matjen epushteti. Njëra ndër to është mënyra e ash-tuquajtur mënyra e "reputacionit" ku indi-vidët, që kanë qenë pjesë e sistemit të studi-uar shoqëror, janë pyetur se kë e konsidero-jnë të jetë i fuqishëm apo influencues. Njëmënyrë tjetër është mënyra e pjesëmarrjesqë fokusohet në aktivitetet e individëve



• Kush përfiton nga intervenimet qëshkaktojnë problem mjedisor?

• Kush përfiton nga pjesëmarrja në masate marra për zgjidhjen e problemit?

Në përgjithësi gjasat për vendime politikeefektive në lidhje me mjedisin rriten kurinteresat e viktimave gjinden në mesin e gru-peve më të fuqishme në shoqëri. Këto gjasabëhen edhe më të mëdha kur interesat epërkrahësve mund të gjinden në mes tënjerëzve të fuqishëm, ndërsa gjasat do tëjenë të ulëta kur interesat e ndotësit koncen-trohen në grupe njerëzish të fuqishëm qënuk kanë interes për zgjidhjen e problemitdhe që nuk kanë interesin e viktimës. Sirezultat i ndarjes në mes të përparësive dhedëmeve të aktiviteteve që ndikojnë mjedisin,zgjidhja e problemit mjedisor përfshin kra-hasim interesash. Kjo çon drejt një konfliktiinteresash që përfundimisht bëhet konflikt ivërtetë. Nëse masat shtetërore përdoren aponuk përdoren në emër të mjedisit, do tëvaret nga balancimi i fuqive për të cilat do tëflasim më vonë.

2.4 Procesi politikGjatë diskutimit tonë disa herë erdhëm në

përfundim se, kur ka ndarje në mes të përparë-sive dhe dëmeve të aktiviteteve, që kanë pasojamjedisore, kjo çon drejt konflikteve të intere-save. Në këtë situatë është balancimi i fuqiveqë përcakton nëse shteti është në anën e mje-disit apo përdoret për promovimin e intere-save tjera.

Procesi i bashkëveprimit nga i cili vlerat epërbashkëta në shoqëri caktohen ngaautoritetet e ndryshme, njihet si proces politik(Easton, 1965, fq. 21). "Vlerat e caktuara" dotë thotë vendimmarrja mbi çështjet që janë tërëndësishme për tërë shoqërinë. Edhe pse kjoshtrirje e vlerave të përbashkëta merr formëne vendimit qeveritar, definicioni i procesit poli-

tik nuk i përgjigjet asaj që në përgjithësi quhet"politikë". Edhe pse vendimi përfundimtar përdisa probleme shoqërore mund të merret ngaqeveria, shumë grupe të tjera kanë luajtur rolnë formulimin e atij vendimi. Kompanitë,kishat, asociacionet, organizatat standarde,bashkësitë tregtare, grupet ndikuese dhe atovepruese, janë të gjitha "aktorë" në procesinpolitik.

2.4.1 PPushtetiRregulloret kryesisht përshkruhen si pro-

cese vendim-marrëse racionale që shkruhennë një dokument të veçantë l igjor.Problemet janë identifikuar dhe analizuar,opcionet për zgjidhjen e problemeve janëformuluar, qëllimet janë përcaktuar dhemjetet për arritjen e këtyre qëllimeve janëzgjedhur. Mirëpo, në të gjitha nivelet e pro-cesit të formulimit të ndonjë rregulloreje,vendimet duhen të merren brenda kornizëspolitike. Procesi politik zgjedh mënyra tjerapërveç nisjes nga problemi, përcaktimin eqëllimeve dhe instrumenteve deri te zgjidhjae problemit. Procesi politik dallon shumëprej procesit politik racional të paraqitur nëdokument dhe kjo nuk ndodh për shkak seaktorët pjesëmarrës veprojnë në mënyrëjoracionale, por se të gjithë këta aktorëveprojnë në bazë të caqeve të tyre, caqe qëpërcaktohen nga interesat konfliktuese. Pra,të gjithë aktorët janë të njëanshëm dhe përshkak se ata nuk e kontrollojnë procesin,veprimet e tyre nuk bazohen vetëm në caqete tyre, por edhe në mënyrat se si veprojnëaktorët e tjerë në proces. Pjesëmarrja e tyrenë proces është pjesërisht e përcaktuar ngastrategjia që secili ka zgjedhur. Kjo përfshi-het shumë mirë në një citat ngaSchattchneider mbi procesin e vendim-mar-rjës demokratike në Amerikë: "Të gjitha llo-jet e organizatave politike janë të njëanshme

"Ryshfeti" jjaponez rrrezikon kkafshët ee eegra

Japonia u akuzua për "blerjen" e votave të shteteve të vogla të Karribeve përmes ndihmavehumanitare në mënyrë që të pengojë përpjekjet për ruajtjen e llojeve të rrezikuara të kafshëvesi elefantët, breshkat dhe balenat. Një raport mbi "ryshfetin" japonez u është dhënë delegatëvenë Konventën mbi Tregtinë Ndërkombëtare për Llojet e rrezikuara të Kashëve (Concention onInternational Trade in Endangered Species-Cites) që hapet të hënën në kryeqytetin eZimbabvesë, Harare. (...) "Operaconi për përforcimin e votës", siç u quajtën ndihmat human-itare në Karribe nga dokumentet e ministrisë së peshkatarisë në Tokio, është i diseinuar për tëmbrojtur interesat e Japonisë kundër grupeve ndikuese mjedisore. Disa nga shembujt e ndih-mave humanitare, janë grantet që arrijnë shumën e 19 milionë funtave që janë dërguar në StLucia në mes të viteve 1987 dhe 1995 dhe një shumë e ngjashme në St Vincent përgjatë peri-udhës së njëjtë kohore. (...)

"Programi për përforcimin e votës" së Japonisë u dyshua për të parën herë më 1992. Një bllok-votë, në Komisionin Ndërkombëtar për gjuajtjen e Balenave, e përbërë nga pesë ishujt eKarribeve, krahas me Japoninë dhe Norvegjinë, ishte e mjaftueshme që të luftonte votatkundër gjuajtjes së balenave.

The Guardian (Gazetë Britaneze), 7 qershor 1997

KORNIZA 6





brenda organizatës, derisa mënyrat tjera ekonsiderojnë pozitën e aktorit si më tërëndësishmen.

Në mënyrën e vendosjës, një numër iproblemeve të zgjedhura vihen përpara nëmënyrë që të zbulohet se cilët aktorë janëmunduar të ushtrojnë influencë, në cilatvende, në çfarë kohe dhe nëpërmes cilaveaktivitete (Dahl, 1961). Përdorimi i kësajmënyre e ka influencuar shumë mënyrëntonë të të menduarit në lidhje me pushtetin.Mënyra e vendosjes merret me vendimet qëveç janë marrë dhe nuk merr parasysh faktinse një aktor mund të jetë pjesëmarrës i"mobilizimeve tjera të njëanësisë". Në qoftëse aktorët kanë mundësi të parandalojnëmarrjen e disa vendimeve, kjo gjithashtu tre-gon një lloj të pushtetit. Bachrach dheBaratz e quajnë këtë "fytyra tjetër epushtetit" derisa termi jovendim është për-dorur për përshkrimin e fenomenit.

Jovendimmarrja është ilustruar në njëstudim krahasues se si është zgjidhur proble-mi i ndotjes së ajrit në dy paralagje tëChicago-s (Crenson, 1971). Crenson kahulumtuar se sa ka qenë ndotja e ajrit çësht-je në agjendën politike dhe nëse këto çështjekanë përfunduar në masa qeveritare.Konkludimi i tij ishte se pushteti i industrisëka mbajtur temën e ndotjes së ajrit jashtëtemave të diskutimit, jo duke influencuar nëpërmbajtjen e vendimit, por duke përcaktuarnëse problemi është diskutuar në rend tëparë.

2.4.3 ÇÇështjet mmjedisore nnëprogramin ppolitik

Ndryshimi i mënyrës së sjelljes ështëbazike për të gjitha rregulloret mjedisore.Shpesh prezantimi i qëllimeve mjedisore nërregullore ka të bëjë me disa rreshta të rinjqë u shtohen rregulloreve që veç ekzisotjnë.

Futja e parimeve dhe e qëllimeve të rejapolitike në rregulloret ekzistuese, është njëpërpjekje e madhe që bëhet brenda të gjithasistemeve rregulluese, qofshin ato në nivellokal apo kombëtar.

Duhet të ekzistojnë kushte shumë tëveçanta në mënyrë që të merren vendimethelbësore nga ndryshimet në rregulloretekzistuese. Kurrë nuk ka mjaft informatapër problemet mjedisore dhe dijeni përmënyrat e parandalimit dhe zgjidhjes sëkëtyre problemeve. Rregulloret e reja efek-tive do të themelohen vetëm kur ngjarjetdhe zhvil l imet e ndryshme shoqërorebashkohen. Sipas teorisë së programit poli-tik të Kingdon-it (1995) nuk është probleminë fazën e programit politik si i vetëm, porvjen si çift me një zgjidhje. Një problemmund të arrijë në fazën e programit politikvetëm nën kushte të caktuara, duke përfshirëkëtu kushtin se ekziston një zgjidhje përproblemin e paraqitur. Vetëm atëherë mundtë krijohet e ashtuquajtura "dritare e rregul-lores". Çështjet mjedisore duhet që së pari tëarrijnë në programin politik, gjë që në tëshumtën e rasteve nuk ndodh kështu. Për tëshpjeguar këtë fenomen ne do të shikojmëstrukturën e nënsistemeve politike. Këtokryeshisht dominohen nga koalicionet eaktorëve shoqërorë dhe politikë që mund tëbëhen barriera për implementimin e rregul-loreve mjedisore. Së pari ne do të diskuto-jmë për kornizat teorike që u përkasin koali-cioneve dhe që quhen "koalicione tëmbështetjes" e pastaj do të paraqesim njëmodel të procesit politik ku do të zgjërohe-mi më tepër në konceptin e jovendimit.

2.4.4 KKoalicionet mmbrojtëseQasja teorike për të shpjeguar rezistencën

kundër ndërrimeve në rregullore është eashtuquajtura kornizë e koalicioneve mbro-

jtëse (advocacy coalition framework, ACF)që "thotë se ndërrimet në rregullore shihensi lëkundje të sistemeve kryesore dogmatikebrenda një fushe për të cilën përkujdeset njërregullore apo nënsistemit të asaj rregullore-je, përgjatë një kohe të caktuar. Derisa anal-izat dhe studimet e rregulloreve mund tëkenë ndikim të madh në aspektet dytësore tësistemeve të tilla dogmatike, ndërrimetbazike të nënsistemeve të rregulloreve vijnëkryesisht si rezultat i ndërrimeve të parame-trave sistematikë dhe atyre jonjohës"(Sabatier, 1987, fq. 650). Kjo kornizë ështënjë model që mund të aplikohet gjatëvlerësimit të ndërrimit të rregulloreve, qëpërfshin të gjithë aktorët dhe institucionet qëmarrin pjesë në nënsistemin rregullues.Është përdorur në disa raste të zhvillimit tërregulloreve mjedisore, siç janë rregulloretpër hedhjen e mbeturinave nukleare(Jenkins-Smith, 1991), rregulloret për kon-trollimin e ndotjes nga automjetet (Grant,1995), rregulloret mbi menaxhimin e mbe-turinave (Egberg, 1997), rregulloret rajonalemjedisore (Sabatier dhe Jenkins-Smith,1993), etj.

Kusht paraprak në ACF është njësia eanalizimit për studimin e rregulloreve, e cila(njësi) nuk guxon të vijë nga asnjë organiza-të qeveritare, por duhet të vijë nga nënsitemii rregullores, që do të thotë, nga aktorëtpjesëmarrës në fushën për të cilën përkujde-set ajo rregullore. Aktorët pjesëmarrës vijnënga të gjitha nivelet qeveritare, por ka edheaktorë që nuk janë pjesë e qeverisë. Kuraktorët publikë dhe ata privatë, që kanëinteresa të përbashkëta në një rregullorebashkëpunojnë, ata krijojnë koalicion mbrojtës.Brenda një nënsistemi, mund të ekzistojnëkoalicione kundërshtuese që do të thotë sekëto koalicione kanë interesa të ndryshme nëmes veti. Për shembull, në rastin e rregul-loreve mbi mbeturinat në Bavari, Eberg

(1997, fq. 84) gjeti dy koalicione. Koalicionidominues për djegien e mbeturinave për-bëhej nga Ministria për Mjedis, furrat pri-vate dhe komunale për djegien e mbeturi-nave, firmat për menaxhimin e mbeturinavedhe shërbimet energjetike. Koalicioni kundërdjegies së mbeturinave përbëhej nga organi-zatat mjedisore dhe nga grupet politikemjedisore. Në përgjithësi ekzistojnë koali-cionet dominuese mbrojtëse që do të thotëse rregullorja ekzistuese bazohet në një sis-tem dominues dogmatik të rregullores (poli-cy belief system, PBS), që përbëhet nga trinivele:

• "Bërthama e thellë", që përmbansupozimet themelore normative, të cilatnuk janë specifike për sferën e ndonjëregulloreje të caktuar. Një shembull isupozimit të këtillë është ideologjia se tëgjithë qytetarët parimisht shikojnëinteresin e tyre personal dhe se të gjitharregulloret parimisht duhet të përcakto-hen nga kjo.• Niveli i dytë është "bërthama e rregul-lores" që përmban strategjinë epërgjithshme për t'i futur supozimet e"bërthamës së thellë" në sferën e rregul-lores së caktuar. Në nivelin e dytëgjithashtu prezentohen supozimet krye-sore për sferën e asaj rregulloreje. Çësht-jet mjedisore paraqiten kryesisht brendanënsistemeve që parimisht merren mezhvillim ekonomik, që do të thotë se vler-at ekonomike do të jenë dominuese nësistemet ekzistuese dogmatike.• Niveli i tretë i PBS-së është një grup iaspekteve dytësore që merret kryesishtme instrumentet dhe informatat që nevo-jiten për implementimin e "bërthamës sërregullores" brenda sferës së një rregul-loreje të caktuar.

Dogmat e rregulloreve kanë të bëjnë meçështjet që i takojnë ndonjë karakteristike të



pastaj në vendim-marrjen politike, për-shkruhet duke u ndarë nëpër faza. Në liter-aturë, ky model njihet si qasje e programitpolitik në procesin politik dhe mjedisi ështënjë fushë ku mund të aplikohet kjo qasje. Nee ndajmë modelin e pengesave në procesinpolitik në katër faza:

I. Nevojat dhe dëshirat shoqërore: një prob-lem brenda shoqërisë që është identi-fikuar dhe për të cilin duhet të gjindenzgjidhjet; për shembull, zbulimi i Molina-s dhe Rowland-it (1974) se CFC-ja dëm-ton shtresën e ozonit.II. Kërkesa: një problem për të cilin njëapo më shumë grupe janë duke kërkuarzgjidhje të përbashkët; këkresat nga disagrupe mjedisore për përjashtimin e prod-himit të CFC-së për ftohës.III. Çështje publike: një kërkesë apo dëshirëqë ka arritur deri në programin publikdhe ka mbështjetje publike; kërkesa ngapubliku për kanaçe spërkatëse me pre-sion pa CFC.IV. Çështje politike: një kërkesë që ka ështënë rrugë drejt programit politik dhe përtë cilën po diskutohet drejtë vendimit;disa kufizime kombëtare (SHBA-të me1978, BE-ja më 1980) në prodhimin dhepërdorimin e CFC-së, që u përcjell mëvonë nga Trakti i Montrealit i vitit 1988(Benedick, 1991a).

Edhe kur të arrihet në fazën e vendimit,gjithmonë ekziston mundësia që vendimipërfundimisht të mos implementohet.Rezultati politik mund të jetë vetëm simbo-lik apo i shtrembëruar.

Dallimi analizues i këtyre katër fazavebazohet kryesisht në faktin sesa e njeh opin-ioni publik ekzistencën e problemit. Këtokatër faza janë faza analizuese dhe nuk do tëthotë se janë kronologjike. Kalimet prej njëfaze në tjetrën kanë një numër të pengesave

që mund të demonstrohen në mënyrëempirike. Pengesat në procesin politik janërezultat i marrdhënieve strukturore në mestë aktorëve pjesëmarrës. Barrierat vijnë ngastrukturat shoqërore dhe pozita në shoqëri etë gjitha organizatave dhe grupeve që marrinpjesë në zgjidhjën e problemit, si dhe ngamardhëniet në mes tyre,apo më mirë tëthemi, këto pengesa janë rezultat i struktu-rave politike, duke përfshirë këtu të gjithatrupat shtetërorë dhe ato gjysmështetërorë.Dhe në fund, natyra e problemit përcaktonpengesat e masave efektive rregulluese. Nërastin e problemeve mjedisore, për shem-bull, është e rëndësishme të përmendet sekëto probleme janë rezultat i ndërhyrjevenjerëzore dhe mund të përcillen deri teshkaqet shoqërore që i kanë krijuar këtoprobleme.

Në secilën prej katër fazave të identi-fkuara, procesi politik mund të stagnojë.Kur kemi të bëjmë me probleme mjedisore,kërkesat shpesh vijnë nga organizatatmjedisore, puna e të cilave përbëhet krye-sisht nga ndikimi i opinionit publik përshkak se ato janë rrallë pjesë të koalicionevedominuese mbrojtëse. Ata nuk janë gjith-monë të suksesshëm në vendosjen e ndonjëçështjeje në programin politik dhe kjo tre-gon pengesën e parë drejt zgjidhjes së prob-lemit: problemi nuk është vënë para pub-likut. Nuk është i rëndësishëm vetëm numrii njerëzve që dinë për ndryshimet të cilat pondodhin rreth nesh, por edhe njohja ekëtyre ndryshimeve si ndryshime tëdëmshme për mjedisin. Në vendet ku roli ishtetit është të krijojë kushte më të mira përzhvillimit ekonomik, ka shumë pak trupa tëpajisur në mënyrë që t'i njohin problemetmjedisore, edhe pse numri i trupave publicësiç është Agjencia e SHBA-ve për Mbrojtjene Mjedisit është rritur dukshëm në shumëvende. Si intervenim në strukturën e nënsis-



veçantë të sferës së rregullores. Rregulloretgjithonë përmbajnë supozime për mënyrënse si do të reagojnë qytetarët për inter-venimet e ndryshme në atë rregullore. Këtosupozime përmbajnë teori të patundshme(që nganjëherë dalin të sakta), për mënyrënmë të mire të arritjes së qëllimit të asaj rreg-ulloreje.

Tri nivelet e PBS-së janë të renditura nëmënyrë që të prezentojnë pakësimim e rezis-tencës për ndryshim. Teza kryesore është senënsistemet rregulluese zyrtare shumë pak"mësojnë" nga ajo që njohin. "Mësimi" ivërtetë, i përcjellë nga një rregullore e re, kanevojë për ndryshim në dogmat e rregul-loreve, së paku në nivelin e bërthamës sërregullores e ndonjëherë edhe në nivelin ebërthamës së thellë të vetë dogmës. Përndryshim fundamental në rregullore nevo-jiten koalicionet e kundërta mbrojtëse, pasiqë ndryshimet e tilla mund të ndodhinvetëm nëse ndonjë koalicion tjetër dominondhe ndryshon PBS-në. Kjo nuk mund tëndodh shumë lehtë, dhe sidomos nukndodh vetëm prej informatave dhe dijenisësë re. Ngjarjet e jashtme në nënsistemet erregulloreve duhet të ndihmojnë drejt arrit-jes së ndryshimeve brenda nënsistemit. Këtongjarje përfshijnë ndryshimet në kushtetsocio-ekonomike, ndryshimet në koalicionetqeveritare, vendimet e përfshira në rregul-lore dhe ndryshimet në ndikimin prejfushave të t jera r regulluese si dhendryshimet në opinionin publik (Sabatierdhe Jenkins-Smith, 1993, fq.224). Aktorët,brenda nënsistemit, gjithmonë do të mundo-hen t'i përfshijnë këto ndryshime brendarregullores ekzistuese. Kjo mund të bëhetnga adaptimet në dogmat e rregulloreve, porvetëm me ndryshimin e aspekteve dytësore.Ndryshimet në rregullore të shkaktuara sireagim ndaj ngjarjeve të jashtme bëhen meqëllim që t'i mbrojnë dogmat thelbësore

rregulluese.Shumë përpjekje drejt ndryshimit të rreg-

ulloreve që të marrin kahje më të qën-drueshme, hasin në barriera gjatë procesit tëkrijimit të rregullores. Për implementimin erregulloreve mjedisore, dogmat thelbësore tër regulloreve duhet të ndryshojnë.Rregullorja mjedisore në shumë raste ka tëbëjë me ndryshimet brenda rregulloreveekzistuese, duke u bazuar në sisteme të fortadogmatike dhe koalicione mbrojtëse stabile.Si rezultat i kësaj, rregullorja mjedisore nukdo të jetë më shumë se ndryshim në aspek-tet dytësore të rregulloreve ekzistuese. Përshembull: një rregullore për marrjen e kon-trollit mbi automjetet për shkak të pasojavenë mjedis që shkaktojnë ato (ndotjen e ajrit,dioksid karboni, kongjestionin, shterrjen eajrit), do të duhej të përputhej me rregul-lorën ekzistuese dhe PBS-në e koalicionitmbrojtës dominues për transport. Masakonkrete mund të merren vetëm atëherë kurndryshimet kanë të bëjnë me aspektet dytë-sore.

2.4.5 PPengesat nnë pprocesin eepërpilimit ttë pprogramit ppolitik

Jovendimet bëhen në dy mënyra: dukepenguar një çështje për t'u vendosur në pro-gramin politik (parandalimi i përpilimit tëçështjes) dhe duke penguar zgjidhjen eproblemit që ka arritur të vendoset në pro-gramin politik (shtrembërimi i kërkesës; Vander Eijk dhe Kok, 1975, fq. 283). Me fjalëtjera, problemet sociale mund të ngatërro-hen gjatë rrugës drejt zgjidhjes së problemit.

Duke u bazuar në atë që u tha, ështëzhvilluar një model i ashtuquajtur i penge-save (Bachrach dhe Baratz, 1970; Cobb dheElder, 1971). Në këtë model të pengesave,përparimi i një problemi social dhe arritja eatij problemi deri në programin politik dhe



deponimin e mbeturinave nukleare. Edhepse në veçanti çështja e mbeturinave nukështë zgjidhur askund , shumë vendime nëlidhje me deponimin janë marrë në shumëvende të botës, duke përdorur fuqinë nuk-leare. Shumë probleme mjedisore, e ndër toedhe ngrohja globale, përdoren si argumentepozitive për fuqinë nukleare (Pasztor, 1991).Edhe pse aktorët dhe koalicionet që mbro-jnë fuqinë nukleare janë duke e bërë këtë gjëme dekada, si argument kryesor duket se epërdorin pakësimin e dioksidit të karbonitme fuqi nukleare, çështje që u zbulua vetëmnjë dekadë më parë.

Edhe nëse vendimet politike në lidhje meproblemet mjedisore merren përfundimisht,kjo nuk do të thotë se ato do të jenë të mirapër mjedisin. Problemi i sigurisë që u paraqitme centralet nukleare është shembullekstrem i mënyrës se si një artikull mund tëlargohet nga programi polit ik. Në tëshumtën e rasteve alternativat e mira përmjedisin krahasohen me alternativet që ipërmbushin interesat tjera. Rezultati përcak-tohet nga meritat që u takojnë atyre intere-save, por nga fuqia dhe influenca e grupeveqë qëndrojnë prapa këtyre interesave. Kjodo të thotë se në disa raste rezultatet janëparadoksale. Si shembull i kësaj është dekretipër ajër të pastër i SHBA-ve. Në këtë rast uformua një koalicion kundër ligjvënies, koa-licion i posaçëm i përbërë nga industritë,kompanitë energjetike, kompanitë mihësedhe shumë kompani tjera që bënë disandryshime në standardet dhe mënyrën se siato do të implementoheshin (Melnick,1984). Derisa dekreti për ajër të pastërkishte për qëllim pakësimin e ndotjes, sirezultat i disa akteve, niveli i ndotjes u rritnë disa rajone.

Qeveritë shpesh praktikojnë masa që janëshumë pak, apo nuk janë fare detyruese, siçjanë fushatat për informim të publikut. Kjo

ndodh edhe pse dihet se vetëm fushatatinformative nuk kanë ndonjë sukses. Duke umunduar që të japin më shumë informata nëmënyrë që të zgjidhin problemet mejdisore,autoritetet vetëm i ikin nevojës për vendimpolitik, që bazohet në zgjedhje reale. Në tënjëjtën kohë ata publikisht duken se e kanëproblemin nën kontroll, derisa e tërë kjoështë vetëm një paraqitje e rrejshme. Nëshumë raste, mbajtja e fushatave të gjithëm-barshme informative është një l loj ijovendim-marrjes.

2.4.8 PPresioni nnga oopinioni ppublikNjë faktor i rëndësishëm në përpilimin e

programit politik është opinioni publik. Nëmodelin me katër faza të procesit politikdallohet faza e çështjes publike. Nëpërgjithësi, opinioni publik mund të ndikojënë dy mënyra: si faktor shtytës apo si kusht inevojshëm.

Opinioni publik mund të jetë një forcështytëse për të futur një çështje në pro-gramin politik. Një problem që është zhvil-luar dhe ka arritur deri te faza e çështjespublike, nuk mund të injorohet më ngaautoritetet. Në shumë raste, të shtyrë ngagrupet ndikuese, autoritetet mund të tento-jnë t'i injorojnë problemet. Në kornizënteorike të koalicioneve mbrojtëse,ndryshimet në opinionin publik janë faktorëqë, në kushte të caktuara, mund të krijojnëndryshim në rregullore. Mirëpo, opinionipublik është i përshkruar si faktor jashtënënsistemit të rregulloreve (Sabatier dheJenkins-Smith, 1993, fq.224). Kur opinionipublik kërkon zgjidhje për një çështje, mundtë bëhet faktor i rëndësishëm që nuk mundtë injorohet mëtutje

E dyta, opinioni publik mund të jetëkusht kryesor për ndryshimin e rregulloreve.Shumë zgjidhje të problemeve mjedisore që



temeve të rregulloreve, të cilat mund tëndihmojnë në identifikimin e problemevemjedisore, është krijimi i trupave të pavarur,si këshillat e ndryshme, që mund të marrininiciativën për t'i vënë këto probleme nëprogramin politik. Paanshmëria e këtyre tru-pave është shumë e rëndësishme.

2.4.6 RRidefinimi ii pproblemeve Ekzistimi i pengesave do të thotë,

gjithashtu, se gjatë kalimit prej një faze nëtjetrën, problemi dhe zgjidhjet e propozuara,janë përsëritur dhe ridefinuar apo "shtrem-bëruar". Në rrugën drejt programit politikprocesi i ridefinimit shkakton anshmërinëkryesore. Shumë çëshjte mjedisore mund tëshihen si ndërtime njerëzore (Hannigan,1995). Kjo nuk do të thotë se problemetmjedisore janë "trilluar" dhe se karakteris-tikat fizike që përbëjnë problemin, janëvetëm fiksion dhe nuk ekzistojnë në realitet.Kjo do të thotë se mënyra se si këto prob-leme janë definuar dhe vlera e cila u ështëdhënë pasojave fizike dhe shoqërore, ështëvetëm pjesërisht e përcaktuar nga realitetifizik, realitet, i cili ndoshta nuk njihet mirënë rend të parë. Zbulimet shkencore janëgjithashtu pjesë e këtij procesi të ndërtimitshoqëror të problemeve. Siç i përshkruanJasanoff-i, në një analizë të mënyrës se sifunksionon Agjencia e SHBA-ve përMbrojtjen e Mjedisit, zbulimet shkencore upërshtaten kërkesave të politikës (Jasanoff,1992, fq.23).

Manifestimi i çështjes është pjesërisht indërtuar nga njerëzit (shiko 3.7.1). Si shem-bull mund të merret dëmtimi i shtresës sëozonit nga CFC-ja. Këtë e dëshmon edheBenedick (1991) kur thotë se, komuniteti ishkenctarëve ka qenë forcë shtytëse prapaçështjes së ozonit që të bëhet çështje poli-tike. Kur problemi u identifikua më 1974,

CFC-ja përdorej si propelent në kanaçetspërkatëse me presion (llaqet për flokë dhedezodorantet). Në periudha kohore afatg-jate, rreziku më i madh vjen nga frigoriferëte vjetër dhe klimatizuesit e automjeteve.CFC-ja, jo vetëm që e dëmton ozonin, poredhe kontribuon në ngrohjen globale, esidomos kjo vjen nga alternativat e CFC-së,HCFC-të (Kroeze dhe Reijnders, 1992)

Grupet mjedisore në shumë vende i shih-nin rregulloret qeveritare si shumë të buta.Arsyeja për këtë ishte se problemi ishtedefinuar ndryshe nga qeveria e ndryshe ngagrupet mjedisore. Grupet mjedisore i panëndalimet mbi ndotjen si ndalime mbienergjinë e shpenzuar kot dhe prodhimevejoesenciale. Sipas mendimit të tyre, kufizimii çështjes së CFC-së në çështjen "e prope-lentëve në kanaçe spërkatëse me presion"ishte shtrembërim i çështjes. Mënyra se siishte defnuar problemi, dukej se ishte enevojshme që problemi të vendoset në pro-gramin politik. Brenda politikës ndërkom-bëtare, edhe mënyra se si komuniteti ishkenctarëve e ka promovuar këtë çështje,është konsideruar të jetë ndërtuar nganjerëzit (Yearley, 1996, fq. 110).

2.4.7 VVendimet qqë nnuk zzgjidhin aasgjëNuk do të thotë se secili vendim në nivel

politik çon deri te ndonjë "zgjidhje" të prob-lemit në fjalë. Në shumë raste, vendimetjanë simbolike. Në rastet e tjera masat rreg-ulluese reklamohen para se të identifikohetmirë problemi që duhet të zgjidhet,fenomen të cilin Kingdon (1995) e quan"zgjidhjet që kërkojnë problemet" (shiko2.4.3). Një ilustrim i mirë i këtij problemimund të gjindet në përpjekjen për imple-mentimin e centraleve nukleare në shumështete. Këto përpjekje koncentrohen nëçështjet e sigurisë të reaktorëve nuklearë dhe





autoritetet mund t'i zgjedhin, mund të jenëzgjidhje të vër teta vetëm atëherë kurshoqëria i ka pranuar ato dhe ato zgjidhjemund të implementohet në mënyrë efektive.

Dallimi në rolin e opinionit publik, si fak-tor shtytës dhe si kusht, varet nga origjina einiciativave brenda shoqërisë që do ta ven-dosnin këtë çështje në programin politik.

Cobb (1979) bën dallimin në mes të "qas-jes së brendshme", ku iniciativa për zgjidhjene problemit qëndron brenda agjencivezyrtare për përpilimin e rregulloreve, dhe"qasjes së jashtme", kur iniciativa gjendetdiku në shoqëri. Për qasjen e jashtme, opin-ioni publik është instrument për marrjen endonjë përgjigjeje nga rregulloret. Në shumëraste opinioni publik është instrument përgrupet mjedisore, si për shembull përGreenpeace. Opinioni publik mund të bëhetinstrument i fuqishëm, por nuk është lehtë

të veprohet me të. Komunikimi përmesmediave nuk është në duart e grupevemjedisore. Mediumet, si televizioni dhegazeta, luajnë një rol të rëndësishëm në ven-dosjen e çështjeve mjedisore në programinpolitik, por analizat e përmbajtjeve që kanëkomunikimet përmes mediumeve, tregojnëse pikëpamjet zyrtare të shkruara nga për-faqësuesit e autoriteteve kanë më shumëqasje në media sesa pikëpamjet e grupevelokale kritike dhe mjedisore (Stallings, 1990).

Siç u tha më parë, gjatë kalimit prej njëfaze në fazën tjetër, problemi apo zgjidhja epropozuar mund të rishikohen apo edhe tështrembërohen. Disa aktorë në procesinpolitik mundohen të manipulojnë në ndonjëmënyrë me opinionin publik. Si shembull ikësaj mund të merret çështja e hedhjes sëplatformave të vjetra të naftës, çështje që uvendos në programin politik me masat e

Mospërfillja ee ççështjeve mmjedisore mmund tti kkushtojë sshtrenjtëRepublikanëve nnë zzgjedhje

Një analiste kryesore zgjedhore Republikane ka paralajmëruar udhëheqësit e partisë se duke umunduar që ti zvogëlojnë shpenzimet lidhur me mjedisin dhe duke ulur ndikimin e ligjevemjedisore, ata rrezikonjë Republikanët në zgjedhjet e Nëntorit.

'Atakimi i Agjencisë për Mbrojtjen e Mjedisit është gjë e dështuar', konludoi raporti i përgatiturnga analistja kryesore zgjedhore, Linda DiVall. 'Republikanët duhet të theksojnë kujdesin përmbrojtje mjedisore të arsyeshme dhe të balancuar e bërë në mënyrë më efektive.'(...) Anketaishte kryer nga Superfund Reform Coalition, një organizatë biznesi që synon të zvogëloj kostottë vendosura nga ligji Superfund për pastrimin e vendndodhjeve të mbeturinave toksike. (...)Anketa zbuloi se ka përkrahje të fortë për ligjet federale që mbrojnë mjedisin. Katërdhjetë egjashtë përqind e të anketuarve thanë se asnjë ndryshim nuk duhet bërë në Ligjin për Ujëra tëvitit 1972, që paraqet shembullin dhe themelin për luftimin e ndotjes së liqejve dhe lumjenëvetë vendit. Të anketuarit shprehën përkrahjen e tyre për rregulloret për mbrojtjen e llojeve tërrezikuara dhe burimeve të ujit të pijshëm.

International Herald Tribune, 25 janar 1996

KORNIZA 7 rastit të Brent Spar-it të Greenpeace-it(Dickson dhe McCulloch, 1996). Në këtërast planet parashikonin që këto platforma tëfundoseshin në një luginë të nëndetëseve nëAtlantik. Mënyra se si Greenpeace mundohejta influenconte opinionin publik dhe për-fundimisht edhe qeveritë e shteteve tëbashkimit evropian, shkaktoi shpërndarjen edezinformatave për sasinë e substancavetoksike që përmbanin kontejnerët përdeponimin e naftës.

Problemet e veçanta mjedisore nuk arrijnëtë bëhen shumë shpesh çështje publike.Opinioni publik rrallë koncentrohet nëvendime të posaçme politike. Vëmendjashpesh u drejtohet çëshjteve të mëdha dhe tëdefinuara shumë gjerë si "kriminaliteti","papunësia" apo "mjedisi". Porprapëseprapë, mbështjetja e problemit tëpërgjithshëm të mjedisit që është e rëndë-sishme dhe zgjidhjet e ndryshme që janëshumë të nevojshme, janë kushte për njërregullore mjedisore me vendime që me tëvërtetë ndihmojnë zgjidhjen e problemeve.Në përgjithësi, është shumë e rëndsishmeatmosfera e opinionit publik ku duhet tëmerren vendimet e rëndësishme mjedisore.Përkrahja e përgjithshme për rregulloremjedisore, duhet të jetë rezultat i një rrethitë vëmendjes (Downs, 1972) e jo e një nivelikonstant.

2.5 Një model racional përvendim-marrje mjedisore

Problemi i vendosjes së çështjeve mjedisorenë programin politik është problem që njihetqëmoti dhe janë bërë shumë përpjekje që tëzgjidhet ky problem. Më 1969, SHBA-të eaprovuan një ligj, i cili kërkonte të bëhej njëPasqyrë e Ndikimit në Mjedis (EnvironmentalImpact Statement, EIS) para se të lejohejndonjë intervenim në mjedis. Në dekadat e

kaluara, në gati të gjitha vendet e EvropësPerëndimore, janë krijuar kornizat ligjore përtë raportuar pasojat e shkaktuara nga inter-venimet në mjedis. Si rezultat i atyre raporteveu krijua një fushë e re e hulumtimit e përqën-druar në vlerësimet e pasojave në mjedis qëquhet Vlerësimi i Ndikimit në Mjedis(Environmental Impact Assessment, EIA).Parimisht, EIA përfshin mjedisin fizik, qëpërmban përbërës abiotikë, biotikë dheekologjikë, si dhe mjedisin shoqëror që përm-ban përbërësit personal, ndërpersonal dheinstitucional (Erickson, 1994, fq.6). Një inter-pretim i ngushtë i EIA-së përfshin vetëm mje-disin fizik, ndërsa për pasojat shoqërore ështëzhvilluar Vlerësimi i Ndikimeve Shoqërore(Social Impact Assessment, SIA). Këto instru-mente, të bazuara në obligime legale për tëraportuar ndikime mjedisore, ishin fillimisht tëparapara për njohjen e pasojave në mjedis ngaintervenimet si vendosje e pajisjeve industriale.Në këtë mënyrë, çështjet mjedisore do të ven-doseshin në programin politik. Si rezultat iprezentimit të raporteve të detyrueshme tëndikimit në mjedis, ishte zhvillimi i procedu-rave për vendim marrje racionale ku në teori,ndikimet në mjedis dhe pasojat shoqërore,maten krahas përparësive që vijnë nga inter-venimet në mjedis.

2.5.1 VVlerësimi ii nndikimit nnë mmjedisDerisa në SHBA ndikimet shoqërore janë

të përfshira në dokumentin e vlerësimit tëndikimit në mjedis, ato nuk përfshihen nëprocedurat zyrtare për vlerësim të ndikimitnë shumë vende të Evropës. Mospërfillja endikimeve, që intervenimet në mjedis kanënë shoqëri, vjen nga refuzimi i këtyre proce-durave nga ata që kanë projekte me pasojanë mjedis. Sipas tyre, "ndikimet shoqërorekanë të bëjnë gjithnjë me shpenzimet e kurrëme përfitimet, që tregon se pse shoqëria





gjithmonë të nevojshme kur të flitet përnatyrën dhe rëndësinë e ndikimeve nëmjedis. Për një kohë më afatgjate, injorimi ikonf likteve që përcjel l in projektet mendikim mjedisor do të krijojnë probleme përimplementimin e vendimeve politike. NëShtetet e Bashkuara, për shembull, njerëzitvazhdimisht e vinin në pyetje plan-propoz-imin për një furrë për djegien e mbeturi-nave për derisa alternativat që përfshininedhe pakësimin e mbeturinave nuk merrenparasysh (Siskind dhe Susskind, 1989,fq.319). Këto konkludime janë dhënë ngahulumtuesit pjesëmarrës në raportimin endikimeve në mjedis. Mirëpo, praktikisht,këto konkludime nuk janë të pranuara ngapubliku i gjerë. Si rregull, fondet e dhënanga autoritetet janë të dedikuara vetëm përhulumtim dhe vlerësim ndikimesh(Finsterbusch, 1985, fq.199).

Edhe pse një numër i shteteve kanë tanieksperiencë të mjaftueshme në raportimin endikimeve në mjedis, dyshohet nëse kjo kapërmirësuar sadopak mënyrën se si trajtohetmjedisi. Vlerësimet e ndikimeve janë pjesë epërpjekjeve të përgjithshme për racionaliz-imin e mënyrës se si trajtohen çështjetekologjike, që është pjesë e proceseve tëmodernizimit ekologjik (Weale, 1992; Hajer,1995). Në shumë raste vlerësimet endikimeve kanë thelluar pikëpamjet tona përefektet e intervenimeve të ndryshme nënatyrë dhe mjedis. Mirëpo, dikush mund tëpyes se sa me të vërtetë ndikon kjo nëvendimin e marrë përfundimisht. Nëse mer-ren apo jo parasysh ndikimet mjedisore tëndonjë intervenimi, kjo nuk varet nga tëdhënat në raport, por nga prioritetet evendim-marrësve. Me fjalë tjera, është çësht-je e dëshirës politike nëse merren parasyshndikimet në mjedis.

Siç u tha në pjesën 2.4, praktika është mëe fuqishme se teoria e vendim-marr jes

racionale. Nga qasja e drejtuar nga studimi irregulloreve ne e dimë se ndryshimet nërregullore duhet të përshtaten me dogmatdominuese mbi rregulloret. Pra, të gjithakontributet njohëse drejt një rregulloreje tëre që del nga vlerësimet e ndikimit, mund tëinterpretohen brenda kornizës së dogmavedominuese mbi rregulloret.

Edhe pse ne nuk jemi të sigurt për influ-encën e vlerësimeve të ndikimeve mjedisoredhe shoqërore në vendimet përfundimtare,vlerësimi si vlerësim u tregua mjaft idobishëm. Shumë informata ekzistojnë taninë lidhje me ndikimet e ndryshme në mjedis,falë hulumtimeve dhe vlerësimeve. Sipasteorisë së studimit të drejtuar nga rregulloret(Sabatier dhe Jenkins-Smith, 1993), faktorëtnjohës të këti j l loj i kurrë nuk janë tëmjaftueshëm për ndryshime në rregullore.Vetëm aspektet dytësore të dogmave politikemund të adaptohen (pjesa 2.4.4).

2.6 Rregulloret mjedisoreEvropa Lindore ende mbetet vend për

hudhjen e mbeturinave nga shtetetPerëndimore. Me dekada EvropaPerëndimore, e sidomos GjermaniaPerëndimore, e ka përdorë GjermaninëLindore si vend-hudhje për mbeturina tërrezikshme. Pas rënies së Murit të Berlinit,transportimi i mbeturinave në lindje vetëmsa u shtua më shumë. Vendet që i mirëpresinreformat e Lindjes dhe janë si shembull iligjvënies së ashpër mjedisore, janë po tënjejtat vende që vazhdojnë të dërgojnë mbe-turina të rrezikshme në Lindje. Secili vendduhet të jetë i përgjegjshëm për mbeturinat eveta e jo t'i eksportoj ato në vende tjera qëndoshta as nuk e kanë teknologjinë e nevo-jshme për përpunimin e tyre.

gjithmonë ndal apo pengon zhvillimin"(Burdge, 1987, fq.143).

Ka shumë tema që mund të shikohen mëme kujdes në hulumtimet e SIA-s. Temat nëlidhje me mënyrën se si njerëzit e çmojnërrethinën e tyre, ku përfshihen ndryshimetnë vlera, besime dhe qëndrime. Zhvillimetnë jetën në bashkësi lokale, ku përfshihenndikimet në shëndet dhe shërbime njerëzore,janë të shkaktuara nga ndryshimet mjedisore.Një kategori tjetër përfshin pasuritë komu-nale, si zhvillimet në ofertën dhe kërkesënpër energji dhe ujë, dhe ndikimet në resursetnatyrore si pyjet, kafshët e egra dhe parqet.Ndikimi shoqëror në ndryshimet mjedisoreka rëndësi për zhvilimin ekonomik të komu-niteteve, pasi që ndikimi mund të përcilletderi te fuqia punëtore dhe niveli i shkollimit,zhvillimet rekreative dhe industriale si dhetransporti masiv.

2.5.2 PProcedurat rracionale ppërvendim-mmarrje

Raportimi i ndikimeve në mejdis dheshoqëri duhet të jetë pjesë e procesit tëvendim-marrjes në projektetet e ardhme. Nëprocedurat e themeluara zyrtarisht në shumëvende, hulumtimet dhe vlerësimi i ndikimevepërfundimtare janë vetëm disa hapa të atyreprocedurave. Mirëpo, janë mjaft të rëndë-sishme edhe mënyrat se si merren vendimetdhe roli i atyre që ndikohen nga këtovendime.

Një proces i kompletuar i vlerësimit tëndikimit teoretikisht përfshin dhjetë hapa(Wolf, 1983):

(1) Shtrir ja: vlerësimi i madhësisë sëproblemit (kufijtë sipërfaqësorë, kohorëetj)(2) Identifikimi: definimi i problemit dheanalizimi i shkaqeve.

(3) Alternativat: formulimi i alternativaveqë u përgjigjen brengave të identifikuara(4) Profilimi: definimi i kategorive, ikritereve dhe i treguesve të ndikimit.(5) Projektimi: mbajtja e analizave tëndikimit.(6) Analizimi; analizat e ndjeshmërisë përrezultate alternative nga planet alternative.(7) Vlerësimi: formulimi i preferencave tëmatjes, kritereve dhe mënyrës së radhitjes,analizat shkëmbyese dhe alternativa epreferuar.(8) Lehtësimi: Identifikimi i ndikimeve tëpashmangshme dhe identifikimi i masavelehtësuese(9) Mbikëqyrja: matja e ndryshimeveaktuale dhe krahasimi i tyre mendryshimet e parashikuara(10) Menaxhimi: definimi i planit menax-hues për pakësimin e ndikimit.

Karakteristikë e rëndësishme eracionalitetit të këtij procesi teorik është for-mulimi dhe zhvil l imi i alternativave tëndryshme (hapi 3). Pasi që vlerësimi indikimit gjithmonë ka të bëjë me vendim-marrje, pranueshmëria e ndikimeve mund tëthemelohet vetëm kur alternativat endryshme të merren parasysh. Kjo ështëshumë e rëndësishme, sepse ndikimet nëmjedis, si r reziku dhe ngacmimet endryshme, kurrë nuk mund të "pranohen"në mënyrë universale. Vetëm opcionet mundtë vlerësohen të jenë të 'pranueshme" në kra-hasim me opcionet e t jera. Kështu që,vlerësimet e ndikimit nuk mund të bëhen nësituata kur ka vetëm një opcion, por duhet tëzhvillohen disa opcione në vendim-marrjeracionale. Është gjithashtu e rëndësishme tëtheksohet se gjatë debatit rëndësi të posaçmeu jepet alternativave për planet që kanë paso-ja në mjedis. Është e qartë se negociatat janë





2.6.1 DDetyrimiDetyrimi është kategori që mund të

ekzekutohet vetëm me ligj publik, që ne equajmë detyrim legjit im. Instrumentetdetyruese bazohen në mardhënie të njëan-shme: Shteti shtyn njerëzit të veprojnë në njëmënyrë të caktuar apo i kufizon aktivitetet etyre. Detyrimi përfshin shumë lloje të regul-limeve direkte si ndalesat, lejet dhe urdhërat.Ndalesat absolute bëhen për shumë substan-ca në shumë vende si, për shembull, për pes-ticide dhe azbest. Nganjëherë, për disa sub-stanca jepen ndalesat e kufizuara që kufizo-jnë numrin e aplikimeve të tyre dhe kohënapo rajonin në të cilin përdoren, si në rastine CFC-së.

Detyrimi gjithashtu përfshin standardet qëpërdoren si kusht për leje. Lejet për ndotjeapo për ndërtim kryesisht përmbajnë njëlistë të kushteve për gjërat si sasia dhekualiteti i lirimit të substancave apo pjesa e

ditës gjatë së cilës mund të bëhet zhurmë.Standardet nuk përdoren vetëm përaktivitete, por ato mund të ekzistojnë edhepër produkte. Për shembull, standardet endotjes që përdoren për tymin që lëshojnëautomjetet i detyrojnë industritë e autom-jeteve që të dizajnojnë dhe prodhojnë mod-ele më pak ndotëse. Në kategorinë e urd-hëresave ne gjejmë instrumente si, obligimetpër kthim të depozitit për prodhime të cak-tuara, për aplikimin e sistemeve ekonomikemjedisore dhe për raportim mjedisor në biz-nese. Një instrument që është diskutuar mëgjerë në pjesën 2.5 është vlerësimi i ndikimitnë mjedis, si instrument që bazohet nëdetyrimin për mbajtjen e raporteve përndikim në mjedis Ky është një rast special,sepse ky obligim është posaçërisht detyruespër vetë autoritetet.

Ana tjetër e instrumenteve detyruese rreg-ulluese është se ato kërkojnë përpjekjet eqeverisë dhe autoriteteve tjera për mbikëqyr-

jen dhe përforcimin e tyre. Mbikëqyr javështirë mund të arrihet për shkaqe tëndryshme si, mungesa e infrastrukturësshkencore dhe teknike si dhe të gjitha prob-lemet që lidhen me analizat e rrezikut. Që tailustrojmë më mirë këtë, mund të marrimshembullin e Wynne-s (1987), që përshkruanpamundësinë e identifikimit dhe testimit tëkarakterstikave toksike të të gjitha substan-cave që paraqiten në treg. Praktikisht, për-forcimi është vështirë të arrihet, për shkak senë shumë raste do të ndikojë në aktivitetetekonomike dhe është në kundërshtim meprioritetet, që dalin nga funksioni drejtues ishtetit (2.2.3).

2.6.2 IInstrumentet bbindëseKategoria e instrumenteve bindëse përf-

shin të gjitha rregullimet shoqërore që janëbërë në baza vullnetare. Fushatat përinformim dhe programet edukative drejto-hen nga përmirësimi i dijenisë dhe i vetëdi-jes, derisa krijimi i kushteve më të mira(ndihmëse) për opcione të mira mjedisore,mund të ndikojë në ndryshimin e sjelljes.

Instrumentet komunikative mundohen tëndikojnë në sjellje, duke u mundësuar t'indryshojnë qëndrimet. Procesi i bindjesështë proces i mundimshëm për shkak tëshumë barrierave në mes të komunikimitdhe vendosjes së mënyrave të qëndrueshmetë sjelljes. Ekzistojnë probleme gjatë hyrjessë përmbajtjes komunikuese dhe gjatë kupti-mit të asaj përmbajtjeje. Edhe nëse përmba-jtja është pranuar, kjo nuk do të thotë se dotë arrihet niveli i dobisë, adaptimi aktual isjelljes së re e cila përshtatet me qëndrimin eri që përcillet nga ruajtja e sjelles-qëndrimittë ri. Instrumentet mund të aplikohen ngaautoritetet apo nga organizatat publike dheprivate, të cilat janë të obliguara t'i përdorinato istrumente. Në fushën e ruajtjes së

energjisë , për shembull, programet përmenaxhimin e kërkesës (shiko pjesën 1.4.2)përfshijnë shumë instrumente komunikative,por gjithashtu edhe instrumente ndihmëse(Nadel, 1992). Këto mund të aplikohen ngashërbimet energjetike apo nga agjencitëqeveritare.

Instrumentet komunikative dhe ato ndih-mëse nuk do të thotë se duhet të drejtohenvetëm nga individët, por mund të aplikohentë ndikojnë gjithashtu edhe në sjelljen eorganizatave. Prezantimi i proceseve më tëpastra të prodhimit në industri dhe ndërmar-rje të vogla varet, për shembull, nga infor-matat për teknikat dhe kushtet organizative(pjesa 1.3). Opcionet për ruajtjen e energjisë,teknikat për parandalimin e mbeturinave,aplikimi i sistemeve mbikëqyrëse dhemënyrat për menaxhimin e brendshëmmjedisor, në përgjithësi, nuk njihen dhe nukjanë përfitime dhe shpenzime të të gjithakëtyre aktiviteteve. Shpenzimet dhe për-fit imet janë shumë të rëndësishme përvendimet në biznes dhe në informata, të cilatu servohen industrive dhe firmave tjera, nukjanë efektive, nëse ato paraqiten në fushatatë përgjithshme. Këto informata duhet tëpërmbajnë vlerësime të proceseve dhe tënevojave të ndërmarrjeve, të cilat duhet tëimplementojnë opcione të reja për procesete veta të prodhimit. (Van Berkel dheKortman, 1993). Rregulloret qeveritaremund t'i lehtësojnë programet informativeme ofrimin e infrastrukturës dhe mbështjet-jes financiare.

2.6.3 IInstrumentet qqë nndikojnë nnëshkëmbimet pprivate

Marrëdhëniet e dyanshme ku shkëmbehengjërat (substancat, të drejtat, të hollat) quhenshkëmbime. Shpesh trupat qeveriatre nukmarrin pjesë si aktorë edhe pse ekziston një

Standardet ee nndotjes jjanë ttë ppërshpejtuara, tthonë iindustritë

Nevojitet mmë sshumë sstudim, tthonë nndërtuesit ee aautomjeteve ddhe rrafineritë

Ndërtuesit e automjeteve dhe rafineritë janë duke kërkuar që ministrat e mjedisit të shtyjnëstandardet kombëtare për automjete më të pastra që punojnë me lëndë djegëse më të pastërnëpër rrugët e Kanadës.

Ministrat filluan të hënën një mbledhje dyditëshe në Whitehouse. Por fabrikuesit e autom-jeteve dhe rafineritë kundërshtuan shpejtësinë për të cilën u vendos të mbahet kjo mbledhje.(...)

Detajet nuk dihen, por një projekt i hershëm iu dërgua qeverive. Ky projekt tregonte se pastri-mi i lëndëve djegëse, e posaçërisht pakësimi i nivelit të squfurit, do të shtyjë rafineritë tëshpenzonin rreth 1 miliard dollarë për ndërrimin e pajisjeve dhe 420 milionë dollarë për funk-sionimin me to. Në pompa, çmimi do të rritet për më shumë se një cent për një litër dhe etërë kjo mund edhe të shkaktojë mbylljen e pompave humbëse.

The Globe and Mail, 21 tetor 1995

KORNIZA 8





dorimin e pasurive të përbashkëta, janë kri-juar përmes lejeve. Këto leje mund të bëhentë shkëmbyeshme me qëllim që të krijohetnjë treg që ofron zgjidhje për problemin eshpërndarjes së të drejtave për ndotje apokuotave.

Çështja e përgjegjësisë së ligjshme lidhetngushtë me përgjegjësitë dhe të drejtatshkëmbyese. Pasi që shoqëritë moderne janëshumë të bazuara në ndarjen e fuqisë punë-tore dhe specializimin e tyre, shumë prod-hime dhe shërbime përmbajnë kontributenga shumë organizata. Një produkt, gjatëciklit të plotë jetësor, është i ndërtuar ngashumë përbërës, të prodhuar nga kompanitëe ndryshme nga materialet e prodhuara ngaindustritë e ndryshme. Ai produkt pastajtransportohet, shpërndahet, konsumohetdhe hidhet. Të gjitha fazat e ciklit mund tëshkaktojnë dëm në mjedis, por nuk dihet sekush është i përgjegjshëm për atë. Ligjimund të përcaktojë se kush është ipërgjegjshëm: a është konsumatori, prodhue-si apo hedhësi? Kur rregulloret mjedisoreaplikojnë konceptin e përgjegjësisë së prod-huesit, ndodh që pastaj përgjegjësia përpasojat në mjedis në të gjitha fazat e ciklit t'itakojë prodhuesit. Shpenzimet që i përcjellinpasojat në mjedis si dhe të drejtat e pronë-sisë për përdorimin e të mirave mjedisore,duhet të ndahen mes firmave pjesëmarrësenë procesin e prodhimit. Shitblerja e këtyretë drejtave mund të jetë e dobishme për rish-përndarjen e të ashtuquajturave "shpenzimetë shkëmbimeve" (Williamson, 1979).

Qëllimi kryesor i përgjegjësisë që i vihetprodhuesit është shmangia e dëmeve mjedis-ore duke ndërmarrë masa të parandalimit.Mendohet se nëse prodhuesit janë tëpërgjegjshëm për pasojat e hedhjes së pro-duktit të tyre në fazën e hedhjes, që do tëthotë se prodhuesi duhet të paguajë nëmënyrë që hedhja e prodhimit të tij të jetë sa

më pak e dëmshme apo prodhuesi do tëmbahet i përgjegjshëm për dëmtimin e mje-disit, ata do të mundohen ta evitojnë tërëkëtë gjatë dizajnimit dhe prodhimit të pro-duktit. Sa janë të suksesshme këto instru-mente në praktikë, nuk është e qartë, pasi qësukesesi i tyre varet nga struktura e sektoritku ato aplikohen (De Jong dhe Wolsink,1997, shiko edhe 1.4.2). Përgjegjësia e pro-duktit është një ide tjetër që është aplikuarnë Gjermani ku prodhuesit kanë përgjegjësipër paketimin e produktit të tyre. Përpjekjetmë të mëdha të industrive nuk ishin të drej-tuara nga implementimi i mënyrës së paran-dalimit, por në drejtim të investimit në hed-hjen dhe ndar jen e ambalazheve (pjesa2.7.3).

2.6.4 SShkëmbimet nnë mmes ttë SShtetitdhe aaktorëve pprivat

Kategoria e dytë e instrumenteve shkëm-byese është formuar prej shkëmbimeve kutrupat publikë apo qeveritë janë një ndëraktorët. Këto shkëmbime janë të rregulluarame ligjin publik dhe janë kryesisht shkëm-bime të natyrës ekonomike. Këtu përfshihenshkëmbimet financiare: tatimet, detyrimet endryshme me pagesë si instrumente përkufizim të sjelljeve, dhe subvencionet siinstrumente ndihmëse për ndërrim të sjell-jeve.

Të gjitha taksat kanë ndikim në sjelljet enjerëzve dhe të organizatave, por një kate-gori e rëndësishme e instrumenteve mjedis-ore përbëhet nga tatimet e bazuara nëparimet e Pigou (1920). Në ekonomi, humb-ja e mirëqenies së disa grupeve, e shkaktuarnga aktivitetet ekonomike, quhet disekonomiapo pasojë negative. Ndikimet në mjedis, nëpërgjithësi, konsiderohen si shpenzime tëjashtme. Për krijimin e mekanizmave që ibëjnë të brendshme këto shpenzime, duhet

kategori e rëndësishme e instrumenteverregulluese e bazuar në shkëmbime. Kushtete shkëmbimeve në mes të aktorëve do tëpërcaktohen nga shteti, në ligjin privat, dhekëto kushte mund të ndryshohen që të arri-hen qëllimet mjedisore. Një shembull irëndësishëm është mënyra se si rregullohenpërgjegjësitë. Në rastet kur interesi i person-ave privatë apo i organizatave të ndryshmedëmtohet nga ndikimi në mjedis i shkaktuarnga të tjerët, ligji privat tregon nëse ndotësiduhet apo nuk duhet të paguajë dëmshpër-blim. Zgjerimi i kushteve për përgjegjësi dhepërhapja e mundësive për përforcimin e tëdrejtave të viktimave të dëmtimit mjedisor,është instrument i fuqishëm në parandalimine ndikimit mjedisor. Përgjegjësia duhet tëkonsiderohet si rrezik ekonomik që lidhetme të gjitha aktivitetet. Probabiliteti i shpen-zimeve që përcjellin borxhin, apo shpër-blimet e sigurimit për t'i evituar këto shpenz-ime, duhet të merren parasysh kur aktorëtprivatë vendosin për aktivitetet e tyre.Kompanitë e sigurimit gjithashtu do t'i dety-rojnë klientët e tyre që të veprojnë nëmënyrë që të kufizojnë sa më shumë

rrezikun e përgjegjësisë.Një çështje t jetër e rëndësishme për

kualitetin e mjedisit, është mënyra se si janëtë rregulluara të drejtat e pronësisë në ligjinprivat. Pasi që të mirat mjedisore janë krye-sisht të mira të përbashkëta, qasja në toështë pa pagesë. Mirëpo, kjo qasje e lirëmund të restrikohet me anë të masave si,lejet apo kuotat që mund ta kenë edhe për-bërësin shkëmbyes. Ky është instrumenti i tëdrejtave ndotëse apo i lejeve që mund tëshkëmbehen, që pjesërisht është i bazuar nëteorinë e Coase-it (1960).

Nëse viktimat e ndotjes kanë të drejta tëpronësisë për të shfrytëzuar pasuritë naty-rore, për shembull, ajrin e pastër, këtu përf-shihet edhe e drejta që kjo pasuri të mosdëmtohet nga asnjë ndotës. Nëse krijohetnjë treg për të drejtat e pronësisë, ato mundtë shiten. Pastaj ndotësi dhe ai që vuan ngandotja mund të bëjnë shitblerjen e ndotjes. Edrejta për të mos ndotur mund t'i shitetndotësit. Për shumicën e të mirave mjedisorenuk ka treg për shitjen e të drejtave përndotje nga viktima ndotësit, kështu që tëdrejtat për ndotje apo të drejtat për për-

Rënia ee ppërgjegjësisë mmbi ddrejtorët

Drejtorët e kompanive dhe administratorët e lartë mund të kenë përgjegjësi personale nëse atajanë pjesëmarrës në vendimin që çon kompaninë e tyre të shkaktojë ndotje dhe kundërshtarëtmund t'i përfshijnë ata në procesin gjyqësor (...).

Përveç rreziqeve të shkaktuara ndaj civilëve, drejtorët ndoshta do të ballafaqohen edhe mepaditje kriminale për "krime mjedisore" sipas dekretit të Mjedisit të vitit 1995 dhe dekretit përKontrollimin e Ndotjes të vitit 1974. Për shembull, është krim shkelja e rregullit mbi sasinë ekontrolluar të mbeturinave, dhe nevojitet leje për disa lloje të mbeturinave. Bordet mund tëpaditen për "miratim dhe mbyllje të syve", që përfshin ndotjen për ekzistimin e së cilës njëdrejtor ka qenë i njoftuar dhe nuk e ka ndalur.

The Daily Telegraph, 29 korrik 1996

KORNIZA 9





lart në "hierarkinë e menaxhimit të mbeturi-nave" (Wilson, 1996).

2.7.1 QQëllimet zzyrtareNë mënyrë që të pakësohen mbeturinat

në rrethin e substancave dhe të produkteve,duhet të përcillet kjo hierarki:

(1) Shmangia e prodhimit të mbeturinave.Mbeturinat që nuk mund të shmangenduhet të(2) Pakësohen. Sasia minimale e mbeturi-nave duhet të shkojnë në(3) Riciklim. Çfarëdo mbeturine që nukmund të reciklohet duhet të shkojë në(4) Trajtim. Tani është e gatshme për(5) Hedhje, që duhet të bëhet nën kon-trollin e plotë të ndikimeve në mjedis dhepër qëllim që të zbuten ndikimet nëmjedis. Djegia e kontrolluar dhe ekushtëzuar e mbeturinave është më emirë se groposja e kontrolluar dhe ekushtëzuar, sepse shkakton rrezik nëprodhimin e ujit të pijshëm dhe nështetet që kanë dendësi të madhe të pop-ullatës për shkak të hapësirës që marrinkëto mbeturina.

Mirëpo, praktikisht rregulloret nuk për-puthen me qëllimet e përshkruara në hierar-ki. Në shumë vende të Bashkimit Evropian,për shembull, groposja dominon mbi tëgjitha mënyrat për hedhjen e mbeturinave,përderisa djegia e mbeturinave në disa vendeështë duke u bërë gjithnjë më e rëndësishme.Së pari ne do t'i përmbledhim opcionet përimplementimin e rregullores zyrtare. Pastajdo të flasim për ngecjen në zbatimin e hier-arkisë së menaxhimit të mbeturinave.

2.7.2 OOpcionet ppër iimplementimin ee

rregulloreveNë mënyrë që qëllimet e rregulloreve të

jenë sa më efikase, duhet të aplikohen disainstrumente në faza të ndryshme të ciklitjetësor të produktit.

• Instrumentet detyruese, që shihen në fig.2.1, përfshijnë masat e mëposhtme që kanëpër qëllim ndikimin në ciklin jetësor të pro-duktit:

(1) Obligimet për menaxhimin e brend-shëm mjedisor për pakësimin e mbeturi-nave në burimin e tyre.(2) Standardet dhe sistemet edetyrueshme mbikqyrëse të trajtimit tëmbeturinave.(3) Standardet dhe normat, si dhembikqyrja e detyrueshme e hedhjes sëmbeturinave.

• Instrumentet bindëse që ndikojnë në ciklinjetësor të mbeturinave:

(4) Fushatat arsimuese për bashkëpunimnë programet për riciklimin, klasifikimine mbeturinave dhe kthimin e tyre(kthimin e paketimeve të mbeturinave tefurnizuesi i produktit që përmban atëpaketim).(5) Organizimi i sistemeve informativepër prodhim më të pastër dhe menaxhimmjedisor.(6) Organzimi i sistemeve për klasi-fikimin e mbeturinave me qëllim të ripër-dorimit, kthimit dhe riciklimit.

• Instrumentet shkëmbyese që përdoren nëciklin jetësor të produktit:

(7) Sistemet për kthim të hollave kurkthehen paketimet ripërdoruese nga kon-sumatorët.(8) Masat për përgjegjësinë e prodhuesvepër produktin.

të prezentohen tatimet në përdorimin eburimeve natyrore apo të drejtat për ndotje.Ky instrument quhet "eko-tatim" kur qëllimii tij është ndryshimi i sistemit tatimor, kutatimet në të ardhura zëvendësohen metatime në pasuri primare, siç është energjiaelektrike (Von Weizsacker dhe Jesinghaus,1992). Kategoritë tjera janë detyrimet mepagesë për t'i financuar masat mjedisore dhedetyrimet rregulluese që përdoren si shtytjepër ndryshim të sjelljeve, ku fitimi kthehetnë ekonomi dhe si shembull i këtyredetyrimeve r regulluese janë tatimet eposaçme për karburante (WRR, 1992, fq.37). Mirëpo, momentalisht, ndalimi i iniciati-vave negative në sistemin tatimor ekzistues,si lirimi nga tatimi për karburante aero-planësh, është më e rëndësishme se vënia etatimeve të reja (Huckestein, 1996, fq.398).

Një lloj tjetër i shkëmbimit që përfshinaktorët qeveritarë, është kategoria e gjerë esubvencioneve. Subvencionet janë një instru-ment që nuk është i drejtuar nga pakësimi iaktiviteteve për zgjerimin e spektrit tëaktiviteteve. Këto janë kryesisht masa tëpërkohshme të dizajnuara për provokimin einvestimeve për aktivitete pozitive për mje-disin. Në këtë mënyrë mund të rritet aftësiaekonomike për mënyra më të pastra të prod-himit apo për burime të ripërsëritshme tëenergjisë. Efektiviteti i subvencioneve tëinvestimeve shpesh vihet në pyetje, mirëpoefektiviteti mjedisor i këtyre aktiviteteve tëreja nuk përcaktohet nga vetë ekzistenca esistemeve të shëndosha mjedisore por varetnga mënyra se si ato sisteme funksionojnë.Për shembull, rregullat mbi çmimet mini-male që duhet të paguhen për energjinë elek-trike të prodhuar me teknika për energji tëripërtëritshme, siç është energjia e erës, utreguan të suskesshme për prodhimin opti-mal të energjisë. Ato u treguan më efektivesesa subvencionet e investimeve (Wolsink,

1996). Investimet aktuale në kapacitetin eturbinave të erës duken të jenë të mëdha.Vendet evropiane si Danimarka dheGjermania, që prezantuan çmime të mira përenergjinë e prodhuar nga era, duke i rregul-luar çmimet e energjisë që shitet, dhe blehetprej shërbimeve energjetike, ishin mjaft tësuksesshme në implementimin e fuqisë sëerës, në krahasim me vendet që përdorënsubvencione për investimet.

Një instrument relativsht i ri është mar-rëveshja në lidhje me rregulloren, që ështënjë marrëveshje vullnetare në mes të aktoritpublik dhe një grupi aktorësh privatë, nësektorin industrial. Edhe pse parimisht këtomarrëveshje mund të përmbajnë paragrafe tënatyrës ligjore, praktikisht përforcimi me ligjnuk është qëllimi kryesor i këtyre marrëvesh-jeve (WRR, 1992, fq.48). Qëllimi kryesorështë të arrihen caqet mjedisore përmeskonsultimit dhe bashkëpunimit vullnetar.Arsyeja për përdorimin e këtyre marrëvesh-jeve është se pranueshmëria e marrëveshjevevullnetare është e lartë, kur dihet se njërindër problemet kryesore me instrumenterregulluese është pranueshmëria e tyre.

Problemi i pranueshmërisë do të shqyrto-het në pjesën 2.7.

Së pari ne do të marrim një shembull nganjë fushë që përfshihet në një rregullore tëcaktuar, në mënyrë që t'i kuptojmë më mirëopcionet për masat rregulluese dhe prob-lemet e implementimit të tyre.

2.7 Mbeturinat: një shembull iopcioneve rregulluese

Rritja e sasisë së mbeturinave të ngurtaështë çëshjte e rëndësishme mjedisore. Për mëshumë se një decade, qëllimi zyrtar i rregul-loreve, në shumë vende të industrializuara,ishte që të pakësohet sasia e mbeturinave, nëmënyrë që menaxhimi i mbeturinave të ngjitet





(9) Tatimi (internalizimi i shpenzimevemjedisore) në përdorimin e lëndëve tëpara.

(10) Detyrimet me pagesë për organiz-imin e sistemeve recikluese, ripërdoruesedhe të kthimit.

(11) Shkalla e konsumatorëve për sasi tëmbeturinave.

(12) Masat detyruese për pasojat nëmjedis.

(13) Tatimi (internalizimi i shpenzimevemjedisore) për hudhje të mbeturinave.

(14) Subvencionet për ripërdorim, kthimdhe riciklim.

(15) Zhdukja e të gjitha sistemeve sub-vencionuese për hudhjen e mbeturinave,duke përfshirë këtu edhe internalizimin eshpenzimeve të jashtme, posaçërisht tëshpenzimeve mjedisore.

Varësisht nga faza e ciklit të produktit dhenga lloji i produktit, efektive do të jenë kom-binimet e ndryshme të instrumenteve. Përshembull, sistemi i kthimit të hollave kurkthehen ambalazhet e produkteve tefurnizuesi i atyre produkteve mund të jetësistem efektiv kur të krijohen pajisjet që emundësojnë këtë sistem dhe që i qasen lehtësi dhe programet edukative përkrahin pjesë-marrjen publike në këto sisteme. Sistemetpër kthimin e të hollave nuk mund të kenëefekt nëse implementohen si të tilla dhengritja e vetëdijs nuk mund të jetë efektivevetëm nëpërmes fushatës vetëdijësuese. Nëanën tjetër, të gjitha instrumentet duhet tëvlerësohen për ndikimet e padëshiruara, qëmund të shkaktojnë ato. Shtytjet financiaremund të ndikojnë në shkallë më të ulët tëpjesëmarrjes në kthimin e ndonjë paketimi tëproduktit te furnizuesi apo t'i klasifikojëmbeturinat, dhe mund të shkaktojë hedhje tëdëmshme të mbeturinave (Thorgersen,1995)

Mirëpo, të gjitha sistemet që u përmendënmë lart duhet të merren parasysh në mënyrëqë të krijohet një sistem i menaxhimit tëmbeturinave që do të pakësojë sistematikishtmbeturinat. Edhe pse qëllimi zyrtar dhekryesor i rregulloreve për mbeturina ështëpakësimi i burimit të mbeturinave, në disashtete janë marrë vetëm disa nga masat elartpërmendura.

2.7.3 LLëvizjet ee kkundërtaPa marrë parasysh qëllimet zyrtare, hedhja

e mbeturinave gjen mjaft subvencione nëpopullatën lokale. Rregulloret e mbeturinave"kanë qenë vetëm fjalë, që kanë vlerësuarpozitivisht prioritetin e parandalimit të mbe-turinave, pakësimin dhe riciklimin, përderisapraktikisht, pjesa më e madhe e mbeturinavetë shteteve anëtare të BE-së kanë përfunduar

nëpër gropa apo nëpër furra për djegien embeturinave" (Wilson, 1996, fq.385).

Edhe një herë duhet ta përmendim prob-lemin që krijohet kur qëllimet mjedisorekombinohen me funksionet tradicionale tështetit. Instrumentet rregulluese për mbetu-rina, të paraqitura në fig. 2.1, përmbajnëshumë intervenime në zhvillimin ekonomik.Disa nga masat që mund të merren janërestriksionet, kushtet e ndryshme dhemënyrat e reja tatimore. Pasi që shteti mod-ern, me funkcionin e tij drejtues dhe arritës,është pjesëmarrës në stimulimin e zhvillimitekonomik dhe heziton të marrë masarestrikuese, e posaçërisht në kohën kur kakonkurrencë globale (kapitulli 3), shumë ngainstrumentet e përmenduara nuk janë tëfavorshme. Koalicionet e aktorëve, në fushatrelevante të r regulloreve, mendojnë serestriksionet në zhvillimin ekonomik duhettë shmangen dhe shpenzimet për biznesetduhet të zvogëlohen. Kjo shpjegon se psezgjidhjet teknike janë më të favorizuara,sidomos në menaxhimin e mbeturinave. Nëkëtë rast, zgjidhjet teknike gjinden në fazën efundit të ciklit jetësor të produktit, në fazëne trajtimit dhe hedhjes. Edhe ashtu, të gjithapërpjekjet në fazat e mëhershme kanë tëbëjnë më shumë me organizimin shoqërorsesa me organizim teknik. Pra, fazat e para,përveç interesit të zhvillimit ekonomik,kërkojnë më shumë ndryshim sjelljesh, gjëqë gjithmonë has në kundërshtime.

Rrjeti i aktorëve në sektorin e mbeturinavetregohet më favorizues ndaj hedhjes së mbe-turinave dhe nuk është i përshtatshëm përimplementimin efektiv të aktiviteteve tëmenaxhimit të kërkesës. Nga perspektiva ehigjienës mjedisore, komunat investojnë nëpajisjet për mbeturina si, furrat për djegien embeturinave. Kur këto pajisje fillojnë punëne tyre, fitimet që i nxjerrin varen shumë ngapërdorimi i plotë i kapaciteteve të tyre. Pasi

Fig 2.1 Cikli jetësor i produktit dhe opcionet për masa rregulluese të drejtuara ngapakësimi i mbeturinave

burimet primare

riciklimi

ripërdorimi

kthimi

prodhimetprimare

prodhimi

distribuimi shitja

konsumi

10, 13

4, 6, 14

4 , 7 , 1 4

1 , 9 , 1 2

7, 8

7, 8

8, 9

10, 11

trajtimi

HEDHJA

5,12

1,5,12

1,10,14

13

2,12

3,12,15



2.8 Përforcimi i transparencësdhe demokratizimit

Ashtu si aktorët që janë në gjendje të influ-encojnë proceset politike që çojnë tevendimet në lidhje me mjedisin, në të njëjtënmënyrë ata mund të distancohen nga imple-mentimi i masave aktuale. Ky është njëri ndërshkaqet për joefektivitetin e rregullorevemjedisore. Rregullorja duhet të zhvillohetdhe koalicionet e fuqishme duhet të ndikojnënë këtë proces. Pastaj rregullorja duhet tëimplementohet dhe prapë, shumë aktorë kanëresurse për pengimin e atij procesi. E gjithëkjo duket mjaft dekurajuese, mirëpo, siç e për-mendëm edhe më parë, rregulloret që përfshi-jnë vendime me ndikim të madh negativ nëmjedis hasim në kundërshtime te publiku.

Në rastin e vendimeve që ndikojnë nëmjedis, pikëpamjet e njerëzve që ndikohennga këto vendime, mund të jenë plotësisht tëndryshme me pikëpamjet e atyre që marrinpjesë në vendim-marrje. Shembull i mirë janëproblemet që lidhen me centralet për energjinukleare. Përpjekjet nga shteti që të gjendenvendhedhjet për mbeturina radioaktive,

shpesh përcillen me mungesë bashkëpunimime autoritetet lokale dhe kundërshtime ngabanorët (Blowers, 1991). Prodhimi i energjisëelektrike nëpërmjet reaktorëve nuklearë ështërregullore e papranueshme nga popullata egjerë e shumë shteteve, ku qeveria nuk shihetsi mbrojtës i të mirave të përbashkëta, e as sindërmjetësues në konfliktet e interesave përtë mirat e përbashkëta, por shihet si njërandër grupet e interesuara për të mirën e për-bashkët.

Konflikti në mes të pikëpamjeve tëautoriteteve dhe pikëpamjeve brenda bashkë-sive lokale mund të jetë rezultat i ndarjes sëpërparësive dhe humbjeve që rezultojnë ngamasat rregulluese. Kjo shkakton dilemënshoqërore që lidhet me problemet mjedisoredhe që njihet me emrin "LULUS" ("locallyunwanted land use" apo "përdorimi i tokës sëpadëshiruar nga popullata lokale") dhe"NIMBY" ("not in my backyard" apo "jo nëoborrin pas shtëpisë sime"). Këto fenomenelokale shfaqen në momentin kur popullatalokale e pranon dobinë e përgjithshme tëimpenjanteve të planifikuara (një hekurudhëapo një central energjetik), por ndihen se



që ndërmarrjet private shpesh mendojnë serreziqet financiare janë shumë të mëdha,komunat apo mbledhësit e tjerë të mbeturi-nave bartin rreziqet e investimeve në furrapër djegien e mbeturinave tek konsumatorët.Pasi të bëhen investimet e tilla, çfarëdopakësimi në rrjedhën e mbeturinave krijondeficit në shfrytëzimin e atyre furrave, kësh-tu që nuk ka më interesim për pakësimin embeturinave (de Jong dhe Wolsink, 1997).

Pjesmarrja e përshpejtuar e shërbimeveenergjetike në investimet financiare për pais-je të mbeturinave, është duke u bërë gjithnjëe më e rëndësishme. Aleancat e fuqishme qëjanë pro ndërtimit të furrave për djegien embeturinave, duke e përdorur argumentin sedjegia e mbeturinave prodhon energji elek-trike, pengojnë përpjekjet për kontrollimindhe pakësimin e sasisë së mbeturinave nëshumë vende (Gandy, 1994, fq.115). Kurfurrat për djegien e mbeturinave lidhen meprodhimin e energjisë, drejtuesve tëaktiviteteve të tilla u pëlqen ta quajnë atëpërpunim edhe pse shpesh vihet në pyetjedefinimi i një aktiviteti të tillë si përpunim(riciklim) e jo hedhje (Powell, 1993). NëGjermani, për shembull, vërehet pjesëmarrjae madhe e shërbimeve energjetike në hed-hjen dhe përpunimin e mbeturinave meresurse financiare që kanë qenë të paraparatë investohen në ndërtimin e centraleve nuk-leare, është shumë interesante që për njëzhvillim të tillë në Gjermani, ku shërbimetkomunale kanë marrë përsipër anën embledhjes së mbeturinave, janë bërë inves-time në Duales System Deutschland (Sistemii Dyfishtë (Dual) i Gjermanisë). Kjo ështënjë organizatë kombëtare që është themeluarnga prodhuesit e paketimeve me qëllim tëimplementimit të përgjegjësisë së prodhuesitpër paketim (Fishbein, 1994). Kjo organiza-të ka tendenca të forta drejt shndërrimit nëmonopol dhe tani kjo organizatë është

marrë parasysh mjaft nga prodhuesit eenergjisë (Benzler, 1995). Prodhuesit eenergjisë dëshirojnë të vëjnë nën kontrollmbeturinat si burim të sigurt të lëndësdjegëse për të shëndruar mbeturinat nëenergji elektrike.

Ekziston një lëvizje kundër lëvizjes përinvestim në hedhje, në vend të investimit nëpakësimin e mbeturinave. Në Shtetet eBashkuara të Amerikës problemet që vijnëpas ndërtimit të furrave për djegien e mbe-turinave, kanë treguar se ka zgjidhje alterna-tive që duhet të merren parasysh ngaautoritetet, nëse ata (autoritetet) mendojnëse vendimi i tyre duhet të pranohet.

Nuk është e rëndësishme vetëm të disku-tohen të gjitha altenativat që shpesh kanëpër qëllim parandalimin apo pakësimin esasisë së mbeturinave, duhet të tregohetedhe dëshira politike për t'i implementuarato. Është vërtetuar se mbështetja publikepër ndërtimin e furrave për djegien e mbe-turinave është më e madhe kur ekzistojnëprogramet për pakësimin e mbeturinave(Ehrenfeld, 1989).

Ka mjaft përfundime që bazohet nëhulumtimet e bëra në SHBA, që vërtetojnëpranueshmërinë e dobët nga publiku përfurrat për djegien e mbeturinave (Rabe,1991). Nga rezultatet e një pyetësorihulumtues mbi problemet që janë pasojë efurrave për djegien e mbeturinave nëBritaninë e Madhe, Petts (1992, fq.175) kon-kludon se teknologjia për djegien e mbeturi-nave has në përkrahje nga publiku vetëm nëkushte specifike. Industritë pjesëmarrëse nëhedhjen e mbeturinave kanë reputacion tëulët dhe shpesh vihet në pyetje profesional-izmi i tyre. Më tutje, ka dyshime për dijeninëtonë në lidhje me rreziqet, posaçërisht atoafatgjate shëndetësore, që paraqiten ngandotësit që dalin prej furrave për djegien embeturinave.

Qyteteve jju oofruan ttë hholla ppër lleje qqë ttë bbëhen vvendhedhje mmbeturinash

Korporata shtetërore Taiwan Power Co (Taipower) ka ofruar shumë të holla për vendet brendaTajvanit, të cilat mund të jenë vendhedhje e ardhme për mbeturina nukleare.

Nënkryetari i Taipower, Kuo Chun-huei tha se Taipower është duke ofruar të holla deri në 3miliardë dollarë të rinj tajvanez (109 milionë dollarë amerikan) për secilin qytet apo qytezë kudo të hidheshin mbeturinat nukleare nga Taipower. Taipower, gjithashtu, është duke ofruar 50mil. dollarë të rinj tajvanez (1.8 mil dollarë amerikan) për cilëndo qeveri lokale që ka kandid-uar të lejojë vendhedhje në qytetin e vet, edhe nëse ato vende nuk janë zgjedhur si vendhed-hje. Kudo tha gjithashtu se përveç 3 miliardë dollarëve të rinj tajvanez, qyteti i zgjedhur do tëfitojë edhe 50 mil. dollarë tajvanez si subvencion për menaxhim.

BBC Summary of World Broadcasts, 13 gusht 1996

KORNIZA 10



tar, ky proces i modernizimit ekologjik kërkonmbrojtjen nga sulmet e disa grupeve ndikuese(Hajer, 1996, fq.252). Nëse shteti është aponuk është plotësisht i pajisur për të ofruar njëmbrojtje të tilë, është çështje e interesave dhee pushtetit, apo me fjalë të tjera, është çështjee politikës. Duke u munduar të analizojmështetin në këtë kapitull, kuptuam se shtetiështë një aktor që luan rol shumë të rëndë-sishëm në përmirësimin e mardhënieve nëmes të mjedisit dhe shoqërisë, por përmomentin, shteti nuk është plotësisht i për-gatitur për t'i trajtuar në mënyrë efektive këtoçështje.



dobia që vjen nga këto pajisje tejkalohet ngajopërparsia që i vihet si barrë në shpinë pop-ullates lokale. Këto jopërparësi janë kryesishtpasojat në mjedis. Kur jepet leja për të nxjerrënaftë, ai vendim merret për arsye ekonomike,përderisa kundërshtimet nga popullata lokalevijnë nga frika për aksidentet dhe dëmtimetqë mund t'i bëhen rrethinës (Marks dhe VonWinterfield, 1984).

Publiku mund të motivohet të kundërshtojënjë vendim të tillë në katër mënyra. Vetëm njënga këto mënyra mund të tejkalohet ngaarsyet ekonomike e ajo është NIMBY. Përkëtë lloj të kundërshtimit është propozuar njëqasje e tregut si strategji duke përfshirë këtuedhe ekonomitë negative lokale (Gregory dheKunreuther, 1990). Prej qasjes së tregut sipikënisje është propozuar gjithashtu edhembajtja e aukcioneve për gjetjen e vendeveprej ku do të nxirret nafta (O'Sullivan, 1993).Ndikimi i kufizuar i kësaj qasjeje është ilustru-ar nga Inhaber (1997) që thotë se ankandetjanë opcion për t'iu shmangur negociatave.Mirëpo, për kategoritë e tjera të kundër-shtarëve këto strategji nuk do të zhdukinlëvizjen e kundërt. Njerëzit që janë tëmotivuar të kundërshtojnë, por jo për arsyeekonomike (përfitimet minus shpenzimet) dota quajnë këtë proces "ryshfet". Ata shpeshkundërshtojnë zgjedhjen e ndonjë vendi apondërtimin e impenjanteve për nxjerrjen enaftës. Në raste të tilla, arsye për këtëpapranueshmëri mund të jetë fakti se njerëzitkanë pasur shumë pak ndikim në vendimet qëpërcaktojnë formën konkrete të ndonjë rreg-ulloreje. Njerëzit ndiejnë se shoqëria ështëduke i transformuar shpenzimet në komu-nitete që nuk kanë kurrëfarë fuqie të rezisto-jnë, gjë që çon kah periferizimi që u përmendnë pjesën 2.3.1. Ky proces mund të interpre-tohet si tendencë pozitive. Gore (1992, fq355) e njeh faktin se në përgjithësi, vetëdijamjedisore e çështjeve globale mjedisore, fillon

me brengosjen për ndikimet lokale në mjedis.Lidhja në mes të ndikimeve që rrezikojnëmjedisin dhe kualitetin e jetesës së njerëzve,dhe vlerat mjedisore që ata i zhvillojnë, nukduhet të nënvlerësohet. Këtu, të gjitha bren-gat mjedisore që filuan nga ndjenja NIMBY"jo në oborrin pas shtëpisë sime" janë brengavitale. Në lidhje me këtë Hays thotë: a do tëketë vetëdijësim për çëshjtet globale, nëse tëmenduarit për rreziqet lokale nuk është nisurnga ndjenja NIMBY? (Hays, 1987, fq.529).

Për atë arsye, të drejtat ligjore të shtruara nëligjin publik, që janë krijuar për përmirësimine proceseve demokratike, mund të jenë instru-mentet më të rëndësishme nëpër rregulloreefektive mjedisore. Siç thuhet në literaturatmbi rreziqet e vendimeve politike, demokraciae përmirësuar dhe transparenca janë çelësapër prioritetin e dhënë ndaj rreziqeve mjedis-ore (Renn, 1995). Të drejtat ligjore për pjesë-marrje, si "ligjvënia mbi të drejtën për tëditur", janë shumë të rëndësishme për pro-cesin e vendosjes së çështjeve mjedisore nëprogramin politik (Sorokin dhe Schulkin,1991). Është e rëndësishme të përmendet serefuzimi i paisjeve nga ana e publikut, gru-peve ndikuese lokale dhe autoriteteve lokale,nuk janë refuzime për interesa personale, siçsygjeron fraza jo-në-oborrin-tim. Planifikimi iprocedurave që mundohen të kundërshtojnëNIMBY-zmin nuk do të jetë produktive përpjesët e rezistencës që nuk kanë origjinëNIMBY (Wolsink, 1994).

Mirëpo, së paku për një pjesë të popullatës,motivet vetjake do të dominojnë, gjë që krijonprobleme duke përfshirë këtu edhe imple-mentimin e regulloreve mjedisore. Këto llojemotivesh apo protestash që kanë vlera ego-iste, mund të shkaktojnë probleme në vetëpajisjet që shërbejnë për moderniziminekologjik. Në veçanti, kur problemet mjedis-ore globale janë të sulmuara në mënyrë efek-tive nga ndonjë lloj i menaxhimit ndërkombë-

G L O B A L I Z M I


3.1 Globalizimi dheproblemet mjedisore: studimi ndotjes së ajrit

Në ditët e sotme problemet mjedisore janëgjithnjë më të definuara si çështje globale. Atondihen gjithkund nëpër botë. Numri i aksion-eve mjedisore dhe i marrëveshjeve globalemjedisore është vazhdimisht duke u rritur.Problemet mjedisore janë një fenomen shumëdinamik. Sot jemi duke përjetuar një rritje tëmadhe të problemeve mjedisore. Problemetqë në të kaluarën janë konsideruar të jenëprobleme lokale apo rajonale, tani trajtohen siprobleme globale. Pjesërisht kjo ndodh përshkak të ndikimeve tejkufitare që shkaktojnëkëto probleme. Problemet mjedisore qëshkaktohen në një vend, gjithmonë ndihendhe ka reagime në to në vendet e tjera. Njëarsye tjetër për t'i ridefinuar problemetmjedisore si çështje globale është edhe ndiki-mi i tyre në ndërvarësitë e planetit tokë sitërësi.

Një shembull i mirë i globalizimit të proble-meve mjedisore është edhe brengosja epërgjithshme për ndotjen e ajrit në Holandë,që është studiuar gjerësisht nga Dinkelamni(Dinkelman, 1995). Gjatë viteve të 70-ta ndot-ja e ajrit është trajtuar si problem rajonal izonës së Rijnmond-it afër Rotterdam-it qëdëmton shëndetin e popullatës rajonale. Nëvitet e 80-ta, ndotja e ajrit u ridefinua si prob-lem tejkufitar evropian. Gjatë atyre viteve,problem kryesor konsiderohej acidifikimi qëshkaktonte, pos tjerash, dëmtimin e pyjeve

dhe liqeneve. Gjatë viteve të 90-ta, ngrohjaglobale u bë çështje e madhe. CO2 u shtua nëlistën e gazrave që ndotin ajrin. Vërshimet,mungesa e lagështisë, përhapja e malaries dherreziqet e tjera botërore për mirëqenien njerë-zore, mendohej se krijoheshin nga ngritja etemperaturave në tokë.

Tri definicione plotësisht të ndryshme tëproblemit të ndotjes së ajrit ishin dominuesegjatë një periudhe kohore prej 25 vitesh. Sëpari, problemi u definua në mënyrëantropocentrike: si problem shëndetësor. Paskësaj, problemi u definua në mënyrë ekocen-trike: si problem i pyjeve dhe i liqeneve që povdesin. Ndërsa më vonë, prapë u definua nëmënyrë antropocentrike: si problem i sigurisë,i shëndetit dhe i mirëqenies së gjeneratave tëardhme të qenieve njerëzore.

Ndryshimet e definicioneve gjithashtu tre-gojnë ndryshimet e institucioneve rregulluesemjedisore që merrnin pjesë në problemin endotjes së ajrit. Institucionet lokale, rajonaledhe kombëtare të Holandës, të gjitha merrninpjesë në masat e marra për parandalimin endotjes së ajrit në Rijnamond. KomisioniEkonomik për Evropë (EconomicCommision for Europe, ECE) i Kombeve tëBashkuara u bë kornizë mbi të cilën u zhvillu-an rregulloret për pakësimin e acidifikimit.Kjo inicoi programin për mbikëqyrjen dhematjen e ndotjes tejkufitare të ajrit dhe për-gatiti konventën për Ndotje Ajrore tëZgjeruar Tejkufitare (Long RangeTransboundary Air Pollution, LRTAP) që umiratua më 1979 nga shtetet e Evropës


Globalizimi

G L O B A L I Z M I


timin e hirearkisë së sistemeve duke vënë re se"derisa ne kalojmë shkallën e kompleksitetit tëorganizimit ndaj sistemeve të gjalla, karakter-istika e vetëmbajtjes së strukturës në mes tënxjerrjes së materialeve bëhet shumë e rëndë-sishme" (Boulding, 1968, fq. 7). Ne njohimshumë lloje të mekanizmave vetëmbajtës nëtrupat e njerëzve dhe të kafshëve. Koncepti ihomostazës ka të bëjë me procesin gjatë tëcilit temperatura trupore, përqëndrimi i sub-stancave dhe baraspeshimet e tjera mirëmba-hen edhe gjatë ndërrimit të kushteve tëjashtme. Boulding krijoi modelin e hierarkisësë sistemeve në mënyrë që "niveli i analizaveteorike që është nën nivelin e botës empirikeqë ne po e hulumtojmë, të mos pranohet sinivel përfundimtar" (Boulding, 1968, fq. 9).

Me 1969 Lovelock nxorri hipotezën e tij tëGaia-s që tregon se ne duhet t'i interpretojmëfunksionet e planetit tokë me një model siste-mi që ka nivel më të lartë të kompleksitetit nëkrahasim me ato që janë përdorur deri tani.Emri Gaia apo "nëna tokë" tregon se tokaështë një tërësi e gjallë dhe ky emër është për-dorur nga grekët 2000 vjet më parë. Lovelockdefinon Gaia-n si "një tërësi komplekse qëpërfshin biosferën, atmosferën, oqeanet dhedherat e tokës; tërësinë që përmban njëkundërverprim apo një sistem kibernetik qëkërkon mjedis fizik dhe kimik më të mirë përjetën në këtë planet" (Lovelock, 1988, fq. 11).

Hipoteza e Gaia-s ka qenë mjaft e kritikuarpër shkak të kontraditave të brendshme dhemungesës së mbështetjes empirike (Schneider,1990). Mirëpo, mekanizmat kundërvepruesnegativë (gjithashtu edhe ata pozitivë!)botërorë, prapëseprapë ekzistojnë. Mund tëthemi që për shkak të mungesës së kuptimit tëthelbit të planetit Tokë, rreziqet globale që idiskutuam në këtë kapitull janë të rrethuarame shumë pasiguri.

3.3 Tri rreziqe globaleNë fund të shekullit të njëzetë janë këto tri

fenomene që konsiderohen si probleme tëmëdha mjedisore: shterrimi i shtresës sëozonit, ndryshimi i klimës dhe pakësimi i bio-diversitetit. Nga këto tri probleme, dy të paratjanë të definuara si shqetësime të planetit tokënë tërësi. I treti është më shumë si një prob-lem "ombrellë" që përfshin problemet që janëtë definuara dhe luftohen në nivele lokale dherajonale për një kohë të gjatë. Cilat janë karak-teristikat kryesore të këtyre problemeve glob-ale dhe si trajtohen ato?

3.4 Shterrimi i shtresës sëozonit

3.4.1 SShkaqet ddhe ppasojatShtresa e ozonit që gjindet në stratosferë

mbron jetën në tokë prej r rezatimit tërrezikshëm diellor. Qysh nga viti 1970 botau alarmua për një rrezik të shterrimit tështresës së ozonit. Pakësimi i shtresës sëozonit mendohet se shkakton kancerin elëkurës dhe mendohet të ketë efekte nega-tive në prodhimtarinë bujqësore dhe zinx-hirin detar të ushqimit (Benedick dhePronovo, 1992, fq.137).

Së pari mendohej se aeroplanët super-sonikë transportues si ata Concorde, që flu-turojnë në pjesën e ulët të stratosferës,mund të dëmtojnë shtresën e ozonit nëpër-mjet NOx që lirohet prej këtyre aeroplanëve(Crutzen, 1971). Më vonë, hulumtuesitamerikanë, Molina dhe Rowland, zbuluannjë kërcnues tjetër të shtresës së ozonit: klo-rofluorokarbonet (CFC) që përdoren nëfrigoriferë dhe spërkatës të ndryshëm, qëpërfundimisht arrijnë në stratosferë. Atoshpërbëhen nga rrezet ultraviolete dhe klori

G L O B A L I Z M I


Lindore dhe Perëndimore dhe AmerikësVeriore (SHBA-ve dhe Kanadasë). Brendakornizës së konventës së LRTAP-së u nën-shkruan shumë protokole mbi ndotës tëndryshëm. Më 1985, 18 vende nënshkruanprotokolin e Helsinkit që u angazhuan nëpakësimin e nivelit të lirimeve të SO2 deri në30% deri në vitin 1993, duke e krahasuar menivelin e vitit 1980. Nën Protokolin e Sofjës tëvitit 1988, nënshkruesit u angazhuan drejt sta-bilizimit të lirimeve të NOx nga viti 1987 derimë 1994. Protokoli i tretë, ai i Gjenevës i vitit1991, kishte për qëllim kufizimin e përbërësvetë paqëndrueshëm organikë (volatile organiccompounds, VOC) deri në 30% deri në vitin1999 krahasuar me 1988 (Hordjik, 1991;OECD, 1993a, fq. 179-181). Të gjitha vendetpërendimore dhe pjesa më e madhe eEvropës Lindore deri më 1993 kanë arritur tapakësojnë nivelin e SO2 deri në 30%. Shumëvende arritën një pakësim më të madh të SO2(Tellegen, 1996, fq. 82).

Jo vetëm ndotja e ajrit por edhe problemete tjera mjedisore janë rritur dhe globalizuar.Ndotja e ujit, mbeturinat e rrezikshme dheato nukleare, si dhe aksidentet industriale, janëshembuj të çështjeve tjera që janë transfor-muar në çështje mjedisore globale. Sot ekzis-tojnë tri çështje mjedisore që janë të parat nëlistën politike globale: shterrimi i shtresës sëozonit, ndryshimi i klimës dhe pakësimi i bio-diversitetit. Ne do t'i përshkruajmë shkur-timisht karakteristikat fizike të tyre dhe do tëflasim mbi ndikimet shoqërore në pjesën 3.3.Ne vazhdojmë prezantimin e këtyre proble-meve globale me disa vërejtje mbi karakteris-tikat fizike të planetit Tokë.

3.2 Planeti Tokë: çfarë llojsistemi ka?

Rritja e ndikimeve njerëzore në planetintokë është dokumentuar shumë herët nga

shkenctarët e ndryshëm. Më 1864, gjeografiamerikan George P. Marsh botoi librin"Njeriu dhe natyra: apo Gjeografia fizike emodifikuar nga veprimet njerëzore" (Marsh,1864). Marsh-i përshkroi ndikimin eaktiviteteve njerëzore nëpër gjithë botën dhekonkludoi se ka hapësira shumë të mëdha nëTokë që janë kursyer nga ndikimi njerëzor.Porosia e këtij libri është përmbledhur në njëcitat nga pastori protestant Horace Bushnell,që gjindet në faqën e parë të librit, ku thuhet:"As era e as shtërngata, as tërmetet, as detërate as stinët e vitit, nuk e kanë revolucionarizuarTokën si Njeriu, burim i jetës së pafundme,qysh nga dita kur erdhi mbi tokë dhe filloi tadominojë" (Marsh, 1864, fq.1). Më shumë senjë shekull e gjysmë më parë, shkenctari rusVernadsky pati thënë se aktivitetet njerëzorejanë duke ndërruar "biosferën" dhe janë dukekrijuar një "noosferë" (të ndërtuar nga dora enjeriut). Fenomenin e ri gjeologjik, ku njeriubëhet fuqia më e madhe gjeologjike mbi plan-et, ai e quajti noosferë (Vernadsky, 1945 dhe1991, fq. 241). Në shekullin e njëzetë, ndikimii njeriut në jetën në Tokë u zgjerua shumë.Një pjesë e madhe e biomasës së tokës për-doret nga qeniet njerëzore (Vitousek, 1986).

Ne jemi shumë mirë të informuar në lidhjeme të gjitha llojet e ndikimeve njerëzore nëelementet e gjalla dhe jo të gjalla në tokë.Mirëpo, ne dimë shumë pak për efektet afatg-jate të këtyre ndryshimeve antropologjenike.Arsyeja për këtë është moskuptimi i llojit tëmardhënies që ekziston në mes të elementevetë gjalla dhe jo të gjalla në tokë. Shumë vjetmë parë, Boulding prezantoi "hierarkinë ekompleksitetit të sistemit të përgjithshëm",duke filluar nga kornizat si sistem më ithjeshtë dhe vazhdoi deri te orët dhe ter-mostatet. Pas kësaj, ai vazhdoi me "sistemet ehapura" apo "strukturat vetëmbajtëse", prej tëcilave flaka dhe lumenjtë ishin të përmendurasi më të thjeshtat. Boulding-u vazhdoi prezan-

G L O B A L I Z M I


(Van Beukering dhe Vellinga, 1996, fq. 198).Pa të ashtuquajturin "efekti natyral i serrës",temperaturat në tokë do të ishin rreth 33 Cnën nivelin ekzistues.

Qysh nga viti 1986, shkenctari suedezArrhenius-i tha se djegia e lëndëve djegësefosile në sasi të mëdha, mund të rris diok-sidin e karbonit në atmosferë, që kush-timisht ngrit temperaturën në sipërfaqe tëtokës (Brenton, 1994, fq. 163). Më vonë uzbulua se gazrat, si metani (CH4), oksidi iazotit (N2O) dhe CFC-të që lirohen si rezul-tat i aktiviteteve njerëzore, gjithashtu përfor-cojnë efektet e serrës në atmosferë. Kyfenomen njihet si efekti (i zmadhuar) i ser-rës. Burimet e gazërave të serrës janë tëndryshme (shiko tabelën 3).

Nuk ka kurrfarë ndryshimi në lidhje merritjen e përqëndrimit të gazrave të sipërpër-

mendur në atmosferë si rezultat i aktivitetevenjerëzore gjatë dy shekujve të fundit. Mirëpo,marrëdhënia në mes të përqëndrimit më tëlartë të këtyre gazrave dhe rritjes së temper-aturës në tokë nuk është e ndërsjellë. Djegia elëndëve djegëse fosile nuk rezulton vetëm nëlirimin e dioksidit të karbonit (CO2), porndikon në formimin e aerosoleve në atmos-ferë, të cilat reflektojnë rrezatimin dhe ndiko-jnë në formimin e reve që përfundimishtpakësojnë ngrohjen globale, që është si pasojëe lirimit të gazrave të serrës. Përveç kësaj,ndryshimi i klimës nuk varet vetëm ngakushtet atmosferike, por edhe nga faktorëtbiologjikë siç është gjendja e pyjeve tropikaledhe prezenca e poliplanktoneve nëpër oqeanedhe kapaciteti i tyre për të absorbuar dioksidine karbonit. Efektet e serrës mund të rritennga kundërveprimet pozitive dhe mund të

G L O B A L I Z M I


atomik lirohet. Klori është katalizues që eshpërbën ozonin (O3) në oksigjen (O2).Hulumtuesit kanë konkluduar se nëse lirimi iklorofluorokarboneve nuk pakësohet, shtre-sa e ozonit do të shter rohet në një tëardhme të afërt (Molina dhe Rowland,1974). Pakësimi i ozonit mbi rajonin eAntarktikut dhe Arktikut është konfirmuarprej atëherë disa herë, edhe pse nuk ka qenëmjaft e qartë se deri në çfarë shkalle kjoështë shkaktuar nga aktivitetet e njerëzveapo nga shkaqet natyrore, si shpërthimi ivullkaneve.

3.4.2 MMasat rrregulluesePas botimit të artikullit të Molina-s dhe

Rowland-it, në kuvendin e SHBA-ve u mbajtnjë gjykim më 1975. Tri vjet më vonë për-dorimi i spërkatësve që përmbajnë CFC undalua plotësisht në SHBA.

Rrezultati i parë i rregulloreve globale përmbrojtjen e shtresës së ozonit ishte "kon-venta e Vienës për mbrojtjen e shtresës sëozonit" të vitit 1985. Kjo konventë kishtepër qëllim stimulimin e masave rregulluesendërkombëtare dhe hulumtimeve tëndryshme. Më 1987 vjen "protokoli iMontrealit mbi substancat që shterrojnështresën e ozonit", që u nënshkrua në atëkohë nga 24 shtete. Prej atëherë shtetetpjesëmarrëse u morën vesh të pakësojnëpërdorimin e gazrave që shterrojnë ozonin.Vendim-marrjet e tjera u bënë gjatë mbled-hjeve vjetore të partive të protokolit tëMontrealit dhe konferencave dyvjetore tëpartive të konventës së Vjenës (Benedickdhe Pronovo, 1992).

3.4.3 SSukseset ddhe ddështimetMasat rregulluese globale mbi parandal-

imin e shterrimit të shtresës së ozonit kon-

siderohen si sukseset më të mëdha të diplo-macisë globale mjedisore (Benedick, 1991;Gijswijt, 1996). Përdorimi i gazrave shkatër-ruese për ozonin, siç janë CFC-të dhehalonet, është zvogëluar në shumë shtete.Një pjesë e këtij suksesi botëror janë mar-rëveshjet speciale për shtetet në zhvillim.Atyre u janë lejuar periudha të cakutarakohore para se t'i ndalonin plotësisht gazratqë shkaktojnë shterrimin e ozonit dhe kanëmarrë mbështetje teknike dhe financiare ngashtetet e zhvilluara, në mënyrë që të kenëmundësi t'i implementojnë masat rregulluesepër të cilat janë marrë vesh.

Vendimet politike ndërkombëtare kanëkontribuar në stabilizimin dhe pakësimin elirimit të gazrave që shterrojnë ozonin. Nëqoftë se pakësimi i këtyre gazrave vazhdontë bëhet në të njëjtën mënyrë sikurse deritani, pritet që deri në mes të shekullit njëzete një, shtresa e ozonit të ketë të njëjtëndendësi si në mes të shekullit njëzet para setë fillojnë ndikimet dëmtuese të aktivitetevenjerëzore.

3.5 Ndryshimi i klimës

3.5.1 SShkaqet ddhe ppasojatNë shtetet me temperatura të ulëta dhe

klima të ftohta, pemët dhe perimet kultivo-hen nëpër serra. Muret dhe kulmet e këtyreserrave nga qelqi transmetojnë rreze diel-lore, por pengojnë daljen e ajrit të ngrohtë.Në atmosferë, avulli i ujit (H2O), dioksidi ikarbonit (CO2), oksidi i azotit (N2O), ozoni(O3) dhe gazrat e tjera të ashtuquajturagazra natyrale të serrave, kanë të njëjtinfunksion sikur qelqi në serra. Këto gazralejojnë rrezatimin diellor të arrijë në sipër-faqen e tokës, por e kufizojnë ngjitjen e nxe-htësisë deri në shtresat e larta të atmosferës

Burimet ddirekte rrelative ttë ggazrave gglobale ttë sserrës ((përqindjet ee llirimeve ttotaleantropogjenike mmë 11990)

Burimet CO2 CH4 N2O CFCs

Energjia 80 26 9 -

Spastrimi i tokës nga pyjet 18 - 17 -

Industritë e tjera 3 - 15 100

Tokat e plehërosura - - 48 -

Fermentimi enterik - 24 - -

Kultivimi i orizit - 17 - -

Groposja e mbeturinave - 11 - -

Djegia e biomasës - 8 11 -

Mbeturinat e kafshëve - 7 - -

Kanalizimi shtëpiak - 7 - -

TABELA 3

Kjo tabelë është marrë nga: IPPC (1992); Stanners dhe Bourdeau (1995, fq.515)

G L O B A L I Z M I


shkalle kohore që do t'u mjaftonte ekosiste-meve të adaptohen në mënyrë natyrore nëndryshimet e klimës si dhe të mundësojëzhvil l im të qëndrueshëm ekonomik"(Stanners dhe Bourdeau, 1995, fq. 520).

Kjo konventë nuk kërkon stabilizimin elirimit të gazrave të serrës në vendet e zhvil-luara ku më së shumti prodhohen këtogazëra. Për dallim nga Shtetet e Bashkuaraqë kundërshtuan masat rregulluese në atëkohë, Bashkimi Evropian vendosi të kërkojëstabilizimin e lirimeve të gazrave më tërrezikshëm si CO2, nga niveli i 1990 në vitin2000. Disa shtete, anëtare të BashkimitEvropian, ishin edhe më ambicioze dhe udeklaruan se qëllimi i tyre ishte pakësimi iplotë i lirimeve të dioksidit të karbonit nështetin e tyre. Mendohet se qëllimi i rregul-loreve për stabilizimin e lirimeve të CO2nuk do të arrihet nga Bashkimi Evropiandhe shtetet e tjera të zhvilluara. Në EvropënLindore, përkeqësimi ekonomik që ka ndod-hur për shkak të transformimeve nga ekono-mia e planifikuar në ekonomi të tregut, kandikuar në pakësimin e përkohshëm të lir-imeve të CO2. Mirëpo, parashikohet se kurperiudha e përkeqësimit zëvendësohet menjë periudhë të rritjes ekonomike, niveli i lir-imeve të CO2 do të rritet prapë. Në shtetete tjera në tranzicion si Kina dhe vendet etjera të industrializuara tani vonë, si vendet eAzisë jug-lindore, lirimet e CO2 janë rriturshpejt viteve të fundit. Pas Shteteve tëBashkuara të Amerikës, Kina u bë vendi idytë në botë për lirimet më të mëdha tëCO2.

Lirimet e gazit më të rrezikshëm të serrës,CO2, janë shkaktuar nga djegia e lëndëvedjegëse fosile për prodhimin e energjisë, qëdo të thotë se l idhet ngushtë me disaaktivitete thelbësore të vendeve të zhvilluaradhe atyre që janë në zhvillim e sipër. Masatpër pakësimin e dioksidit të karbonit tako-

hen me kundërshtime të forta nga interesatkundërshtuese. Duke mos përjashtuar faktinse ka shumë mundësi për ruajtje efektive tëenergjisë, shtetet shpesh thonë se marrja emasave brenda një shteti të vetëm dëmtoninteresat ekonomikë të atij shteti dhe kon-tribuon shumë pak në zgjidhjen e problemit:shembull i qartë i një dileme shoqërore.

Përveç kësaj, ndryshimet klimatike nukkanë pasoja të njëjta antropogjenike në tëgjitha pjesët e botës. Disa vende të ftohta, siSiberia, mund edhe të përfitojnë ngandryshimet klimatike dhe mund të kenë për-parësi bujqësore. Shtetet e vogla ishullore, siishujt e Maldiveve në oqeanin Indian, qëballafaqohen me rrezikun e vërshimit ngangritja e nivelit të detit, tani kanë krijuarAleancën e shteteve të vogla Ishullore,AOSIS. Ata kërkojnë të merren masa tëfuqishme botërore në mënyrë që të pakëso-het rritja e efektit në serrës. Mirëpo papërkrahjen e shteteve të tjera ata nuk kanëaftësi të mbrojnë interesat e tyre vitale nëparandalimin e ngritjes katastrofale të nivelittë detit. Për shkak të këtyre kushteve dhekushteve tjera të përmendura më lar t,pamundësia për parandalimin e ndryshimeveklimatike mund të bëhet njëri ndër dësh-timet më të mëdha të rregulloreve globalemjedisore në një të ardhme të afërt.

3.6 Varfërimi i biodiversitetit

3.6.1 SShkaqet ddhe ppasojatJeta në tokë manifestohet në ekosisteme,

lloje dhe gjene të ndryshme. I ashtuquajturibiodiversitet është një fenomen dinamik qëinfluencohet shumë nga kushtet natyroredhe aktivitetet njerëzore.

Numri i llojeve që jetojnë në tokë, si dhezhdukja antropogjenike e disa prej tyre,

G L O B A L I Z M I


zvogëlohen nga kundërveprimet negative. Sishembull i rritjes së efekteve të serrës mund tëjetë rritja e temperatures, e shkaktuar ngaefektet e serrës, që çon deri te lirimi i sasive tëmëdha të metanit si rezultat i shkrirjes së tun-drave që në fund rezulton në përforcimin eefekteve të serrës. Një shembull ikundërveprimit negativ është rritja e bimëve eshkaktuar nga rritja e temperaturës që rezul-ton në absorbim më të madh të gazrave tëserrës (Van Beukering dhe Vellinga, 1996, fq.191).

Duke mos përjashtuar pasiguritë e lartpër-mendura, hulumtuesit shkencorë qëbashkëpunojnë në një panel ndërqeveritar mbindryshimin e klimës (IntergovernmentalPanel on Climate Change, IPPC), janë duke upajtuar gjithnjë e më shumë se koncentrimet emëdha të gazrave të serrës veç kanë filluar tëngrisin temperaturat në sipërfaqen e tokës.Rritja e nivelit të detit dhe vërshimet, munge-sa e ujërave lokale, moti ekstrem (posaçërishtshtrëngatat) dhe rritja e përhapjes së sëmund-jeve tropikale, si malaria, janë disa nga pasojatqë priten nga ndryshimi i klimës.

3.5.2 MMasat rrregullueseDerisa në rastin e tkurrjes së shtresës së

ozonit kaluan dhjetë vjet para se të mer-reshin parasysh vërejtjet e shkencëtarëve dhetë merreshin masa rregulluese në lidhje metkurrjen e shtresës së ozonit, në rastin e rrit-jes së efektit të serrës, periudha kohore nëmes të porosisë së parë shkencore dhemasave të para rregulluese zgjati gati njëshekull.

Me 1985 Programi Mjedisor i Kombeve tëBashkuara (UNEP) së bashku meOrganizatën Botërore Meteorologjike(World Meteorological Organization, WMO)dhe Këshillin Ndërkombëtarë të UnionitShkencor (International Council of

Scientific Unions) diskutuan mbi rolin egazrave të serrës në shkaktimin e ndryshimittë klimës (Van Beukering dhe Vellinga, 1996,fq. 198). Botimi i raportit të Brundland-it tëvitit 1987 i dha çështjes së ndryshimit tëklimës pritoritet shumë të lartë në agjendënglobale për rregullore mjedisore. Në SHBA,vera e nxehtë dhe e thatë e vitit 1988, që patindikime shkatërruese për agrikulturë, për-forcoi besimin në ekzistimin e një rritjejeantropogjenike të efektit të ser rës.Gjithashtu në vitin 1988, 300 ekspertë qëishin pjesëmarrës të konferencës sëTorontos mbi ndërrimin e atmosferës,propozuan se shtetet duhet të pakësojnëlirimet e CO2 deri në 20% deri në vitin 2005në krahasim me vitin 1988. Në të njëjtin vit,paneli i lartpërmendur ndërqeveritar mbindryshimin e klimës (IPPC) u themelua ngaWMO-ja dhe UNEP-i. IPPC-ja u bë platfor-më botërore për shkëmbim dijesh mbindryshimin e klimës dhe krijimin e masaverregulluese drejt pakësimit të ndikimeve kli-matike në aktivitetet njerëzore. Ndryshimi iklimës ishte ndër çështjet e kryesore të kon-ferencës për mjedis dhe zhvil l im tëKombeve të Bashkuara në Rio de Janeiromë 1992. Gjatë asaj konference u nënshkruakonventa kornizëpunuese e Kombeve tëBashkuara mbi ndryshimin e klimës (UnitedNations Framework Convention on ClimateChange, FCCC) nga 155 shtete dheBashkimi Evropian.

3.5.3 SSukseset ddhe ddështimetKonventa e Kombeve të Bashkuara nuk

përmban caqe dhe orare të rrepta. Qëllimipërfundimtar i kësaj konvente është "stabi-lizimi i gazrave të serrës të përqëndruar nëatmosferë deri në nivel që do të paran-dalonte ndërhyrjet e rrezikshme antropog-jenike në sistemin klimatik brenda një

G L O B A L I Z M I


Waterfowl (Ramsar Convention onWetlands of International Importance,especially for Waterfowl Habitat, 1971)• Konventa e Washingtonit mbi TregunNdërkombëtar të llojeve të rrezikuara tëfaunës dhe të florës së egër (WashingtonConvention on International Trade inEndangered Species of Wild Fauna andFlora, CITES, 1973)

Konventa e Ramsar-it dhe CITES ilustro-janë dy mënyra të ndryshme për mbrojtjen ellojeve të rrezikuara të kafshëve. CITES ilus-tron qasjen direkte që ka për qëllim parandal-imin e gjuajtjes dhe rrëmbimit të kafshëve.Konventa e Ramsar-it është shembull i qasjesindirekte dhe mbron vedbanimet e llojeve tërrezikuara të kafshëve. Këto dy strategji janëreaksion i shterrimit direkt dhe indirekt tëburimeve të ripërtëritshme.

Tokat moçalore (wetlands) janë shembull injë lloji të vendbanimit të kafshëve që ështëshumë i rëndësishëm për mbijetesën e kaf-shëve të rrezikuara. Pyjet tropike janë shem-bull tjetër. Interesa të mëdha ekonomike janëtë përziera në shfrytëzimin dhe ruajtjen epyjeve tropike.

Ekziston një interes global mjedisor përpyjet tropike për shkak të biodiversitetit tëpasur që kanë dhe rolit të rëndësishëm nërregullimin e përqëndrimit të CO2 në atmos-ferë (Kolk, 1996). Por pyjet tropike,përkundër shtresës së ozonit, atmosferës dheoqeaneve, ato janë të vendosura brenda kufi-jve të shteteve të ndryshme. Pyjet janë"përkatësi globale", që i furnizojnë të gjithëme të mira kolektive të cilat të gjithë i gëzojnëdhe janë "prone" e ndonjë shteti individual(Hurrell, 1992, fq.402).

Shkatërrimi i pyjeve tropike nuk çon vetëmderi te pakësimi i biodiversitetit, por gjithash-tu kontribuon në rritjen e gazrave të serrës sërezultat i lirimit të dioksidit të karbonit.

Shkaqet për humbjen e pyjeve tropike janënjerëzore dhe dallojnë mjaft prej shtetit nështet, p.sh. shkaqet në Brazil prej atyre nëMalezi. Bujqësia që zhvillohet për jetesë dheprerja e drunjve për lëndë djegëse nga popul-lata lokale, si dhe bujqësia dhe prodhimi i dru-rit për eksport, kontribuojnë në zhdukjen epyjeve.

3.6.3 SSukseset ddhe ddështimet Më pare, (shiko 3.3) ne, e quajtëm biodi-

versitetin një ombrellë që përfshin llojet endryshme të degradimeve natyrore, që janëditur qysh kohë më parë dhe është më lehtëtë reagohet në të sesa në fenomene abstrak-te si "varfërimi i biodiversitetit".

Për një kohë të gjatë publiku mbështestembrojtjen e kafshëve të egra të rrezikuara.Organizatat që funksiononin nëpër gjithëbotën si Greenpeace dhe World WildlifeFund (Fondi botëror për kafshë të egra)ishin mjaft të suksesshme në luftën e tyrepër mbrojtjen e e të ashtuquajturës"megafaunë karizmatike": një numër i vogëli llojeve të kafshëve siç janë fokat, balenatdhe elefantët, që zgjon ndjenja të fortaposaçërisht tek shikuesit e televizionit nëvendet e zhvil luara (Hannigan, 1995,fq.154). Një numër i madh i kafshëve tërrezikuara mbrohet nga konventa CITES, qëe përmendëm më lart, që konsiderohet sikonventë e sukseshme globale.

Sukseset e kësaj konvente bazohen nëinteresat e përbashkëta të shteteve të zhvil-luara dhe ato në zhvillim. Shtetet e zhvillu-ara janë të interesuara në mbrojtjen e llojevevendore (dhe atrakcioneve të mëdha turis-tike) nga vjedhja dhe shitja ilegale e tyre dheshtetet në zhvillim kanë presion nga zgjed-hësit që të kontribuojnë në ruajtjen e kaf-shëve të egra (Brenton, 1994, fq. 101-102).

Çështje më kontraverse sesa mbrojtja e

G L O B A L I Z M I


mund të prezentohet vetëm në shifra tëpërafërta. Mendohet se në tokë jetojnë prej5 deri në 15 milion lloje të qenieve të gjalla.Shkalla e zhdukjës së llojeve për një vjetështë përafërsisht prej 10.000 deri në 20.000lloje (Barnes, 1996, fq.221). Në të kaluarën,ngjarjet natyrore kanë çuar deri te varfërimi,nganjëherë edhe dramatik, i biodiversitetit.Aktivitetet njerëzore mund të kontribuojnënë pasurimin dhe në varfërimin e biodiver-sitetit. Bujqësia e zgjeruar dhe e zhvilluar kakontribuar në rritën e biodiversitetit. Sot,bujqësia intensive është njëra ndër shkaqetkryesore të varfërimit të biodiversitetit.

"Varfërimi i biodiversitetit" mund të shp-jegohet me konceptin e ombrellës që mbu-lon problemet e ndryshme dhe mjaft tëpërhapura mjedisore. Në përgjithësi, njerëzitnuk alarmohen nga zhdukja e "ekosiste-meve" dhe "llojeve të qenieve të gjalla", porata emocionohen kur flitet për zhdukjen epyjeve tropikale apo ndonjë lloji të veçantëtë kafshëve dhe bimëve në rajonin e tyre,apo edhe kudo në botë. "Zhdukja e diver-sitetit gjenetik" shihet si nocion shumëabstrakt nga shumë njerëz. Mirëpo, ndër-marrjet bioteknologjike kanë interesa të

mëdha komerciale në ruajtjen e këtij lloji tëbiodiversitetit.

3.6.2 MMasat rrregullueseNë të kaluarën, "humbja e biodiversitetit"

nuk ishte çështje themelore që ar rinteaktivizmin dhe rregulloret kombëtare si dheato ndërkombëtare. Por më 1992, konventapër mbrojtjen e biodiversitetit ishte një ngarezultatet kryesore të UNCED-it në Rio deJaneiro.

Mbrojtja më e veçantë e biodiversitetit, siçështë përkujdesi mbi llojet e veçanta të kaf-shëve dhe bimëve, ka histori më të gjatëndërkombëtare. Mbrojtja ndërkombëtare ellojeve të rrezikuara të kafshëve ka filluar qyshnga shekulli i nëntëmbëdhjetë.

Marrëveshjet e reja ndërkombëtare u bënënjëqind vite pas iniciativës së parë ndërkom-bëtare për mbrojtjen e llojeve të rrezikuara tëkafshëve. Marrëveshjet më të rëndësishmeishin:

• Konventa e Ramsar-it mbi tokat e lagë-ta që kanë rëndësi ndërkombtare,posaçërisht vendbanimeve të kafshëve në

Historia ee mmbrojtjes ssë kkafshëve ttë rrrezikuara

Më 1972, zviceranët, të parët propozuan themelimin e një komisioni ndërkombëtar për mbro-jtjn e shpezëve shtegtare. Ndoshta marrëveshja e parë që është bërë ndonjëherë ështëKonventa mbi ruajtjen e kafshëve, shpezëve dhe peshqve në Afrikë, e nënshkruar me 1900 nëLondër nga të gjitha fuqitë kolonizuese evropiane me qëllim (largpamës) të ruajtjes së kafshëvedhe shpezëve të egra në Afrikë, duke kufizuar eksportet e fildishit nga rajoni. Në fund tëshekullit të nëntëmbëdhjetë dhe në fillim të shekullit të njëzetë, u mbajt edhe një konventëtjetër për mbrojtjen e fokave me gëzof, një marrëveshje në mes të shteteve bregdetare përmenaxhimin e Rhine-s dhe një marrëveshje në mes të SHBA-ve dhe Kanadasë për mbrojtjen eshpezëve shtegtare.

Brenton, 1994, fq. 15-16

KORNIZA 11

G L O B A L I Z M I


problematike nga qeniet njerëzore. Nëkapitujt e mëparshëm diskutuam përreagimet e individëve dhe sistemeve politike,siç është shteti, mbi këto ndryshime mjedis-ore të shkaktuara nga njerëzit. Nëse i shiko-jmë dëmtimet që u janë bërë njerëzve dhenatyrës nga ndryshimet antropogjenikemjedisore, mund të themi se problemetmjedisore janë të "ndërtuara" nga njerëzit.Hannigan, në një studim mbi ndërtimin eproblemeve mjedisore, bën dallimin në mestë detyrave që i kanë grupet e ndryshmegjatë ndërtimit të problemit mjedisor.Shkenctarët luajnë rol të rëndësishëm nëzbulimin dhe definimin e problemeve,ndërsa mediumet informative vetëdijësojnëpublikun dhe politikanët për problemetmjedisore dhe i shtyjnë ata që t'i vendosinato në programin politik (Hannigan, fq.42).

Ky karakterizim i ndërtimit të problemevemjedisore nuk mund të aplikohet plotësishtnë problemet e vogla mjedisore. Pjesëmarrjae shkenctarëve dhe gazetarëve nuk ështëgjithmonë e nevojshme për "ndërtimin" eproblemeve mjedisore lokale, si shqetësimetnga zhurma, era e keqe dhe trafiku i rrezik-shëm, si dhe rrëzimi vetvetiu i drunjve nëpërlagje. Mirëpo, në zbulimin e ndryshimeveglobale të shkaktuara nga njerëzit dhe nëvetëdijësimin popullatës në lidhje me këtondryshime, rol kryesor luajnë shkenca dhemediumet. IPPC-ja është shmebull i mirë irolit të rëndësishëm që luajnë shkenctarët nëdefinimin e ndryshimit klimatik si problemmjedisor (Smith, 1996). Mediumet informa-tive luajnë rol të rëndësishëm në mobiliz-imin e përkrahjes për problemet mjedisoreglobale duke paraqitur ndonjë l loj tërrezikuar të kafshëve si lloj "spektakular"dhe duke vizualizuar "vrimën në shtresën eozonit". Në anën tjetër, kontraverzet shken-core dhe rënia e interesit të mediumeveinformative në çështje të ndryshme mjedis-

ore, mund të kontribojnë në "shkatërrimin"e problemeve mjedisore. Funksionimi i rrje-tave globale të shkenctarëve dhe shpërndarjaglobale e informatave nga mediumet infor-mative luajnë rol të rëndësishëm në procesine sinjalizimit të zgjidhjes së problemevemjedisore globale. Mirëpo, shkenctarët dhegazetarët nuk janë aktorët e vetëm që luajnërol në këtë proces. Ekzistojnë aktorë tjerë tërëndësishëm, siç janë autoritetet publike, fir-mat private dhe organizatat joqeveritare.

3.7.2 AAutoritetet ppublikeTrupat e ndryshëm publikë, prej organi-

zatave botërore e deri te ato komunale, janëapo mund të jenë pjesëmarrëse në çështjetglobale mjedisore. Organizatat e rëndë-sishme botërore përfshijnë edhe Kombet eBashkuara (KB) dhe departamentet e spe-cializuara në kuadër të KB-së si UNEP-i(United Nations EnvironmentalProgramme, Programi Mjedisor i Kombevetë Bashkuara) dhe UNDP (United NationsDevelopment Programme, Programi përZhvillim i KB-së), si dhe organizatat finan-ciare si Banka Botërore dhe FondiNdërkombëtar Monetar. Organizatat e tjerame një numër të kufizuar të shteteveanëtare, që kryesisht janë shtetet e industri-alizuara dhe Bashkimi Evropian si OECD-ja(Organization for Economic Cooperationand Development, Organizata për Zhvillimdhe Bashkëpunim Ekonomik), gjithashtuluajnë rol të rëndësishëm në rregulloretmjedisore globale. Autoritetet lokale, sikomunat, gjithashtu mund të marrin pjesënë çështjet mjedisore globale. Shembull ipjesëmarrjes lokale është ndalimi i për-dorimit të drurit tropik për ndërtim ngaautoritetet komunale në shtetet ku importo-het druri.

G L O B A L I Z M I


llojeve ekzistuese është çështja e pronësisëmbi llojet e kafshëve, që janë krijuar dhezhvilluar nga ndërrmarrjet bioteknologjike.Këto çështje kontraverse ishin arsye qëSHBA-të të mos e përkrahnin konventën ebiodiversitetit në Rio de Janeiro, më 1992.

Në mënyrë që të mbrohen pyjet tropike, qëjanë vendbanimi i llojeve të ndryshme të kaf-shëve, është i nevojshëm bashkëpunimi nëmes të shteteve në zhvillim që përpunojnëdrurin dhe shteteve të zhvilluara që konsumo-jnë drurin tropik. Këto shtete punojnë sëbashku në Organizatën Ndërkombëtare përDrunj Tropikë (International Tropical TimberOrg.), organizatë e bazuar në MarrëveshjenNdërkombëtare mbi drunjtë Tropik(International Tropical Timber Agreement,ITTA) të vitit 1983. ITTA nuk cek qartëobligimet për mbrojtjn e pyjeve tropike dhekompensimet financiare në rast të pakësimittë eksportit të drunjve tropikë. Deri më tani,

kjo marrëveshje si dhe mënyrat e tjera tëbashkëpunimit ndërkombëtar, nuk kanë qenëefektive në ndalimin e shkatërrimit të pyjevetropike.

Mbrojtja e biodiversitetit është vënë nëpraktikë vetëm nëpërmjet mbrojtjes së ekosis-temeve dhe llojeve të kafshëve që ekzistojnënë numër të kufizuar. Vetëm pjesët e veçantatë natyrës apo llojet e veçanta të kafshëve janëtë mbrojtura e jo e gjithë llojllojshmëria enatyrës.

3.7 Aktorët globalë mjedisorë

3.7.1 ""Ndërtimi" ii pproblemevemjedisore

Ndryshimet e bëra nga dora e njeriutbëhen probleme mjedisore vetëm atëherëkur ato ndryshime konsiderohen të jenë

Komercializimi ii bbiodiversitetit

Një shembull i qartë i komercializimit të natyrës është shembulli me fara. Përgjatë historisë sënjerëzimit, bujqit gjithnjë kanë pasur qasje në fara. Deri tani vonë bizneset e vogla apoagjencitë qeveritare që janë marrë me përmirësimin e prodhimtarisë në bujqësi, janë marrëgjithashtu me furnizimin e bujqve me fara. Mirëpo, qysh nga zhvillimi i farërave hibride (qëzhvillohen nëpër laboratore dhe nuk lejojnë fara rimbjellëse apo fara vjelëse), bizneset emëdha kanë filluar ta kontrollojnë tregun. Lloje të ndryshme të farërave mund të jenë pronë enjë kompanie private dhe askush nuk guxon t'i kopjojë. Në mënyrë që interesat e kapitalit takontrollojnë tregun e farërave, nevojiten mekanizma për kontrollim, dominim dhe pronësim tëkësaj të mire natyrale, farës. Kjo lehtësohet tani nga mekanizmat patentues. (...)

Njësoj si me fara, llojllojshmëria gjenerike në vendet Jugore (posaçërisht ato që gjinden nërajonin e Amazonit) u bë burim strategjik, për shkak se ka potencial për furnizimin e industrivenë vendet e zhvilluara aq sa kanë nevojë. Nuk është rastësi që interesat e kapitaleve të mëdhatë tregojnë "brengosjen" e tyre për biodiversitetin që ende ekzison në planet edhe duke umunduar gjithnjë e më shumë të bëhen pronarë të këtyre burimeve.

Couto Soares (ed.), 1992, fq.18

KORNIZA 12

G L O B A L I Z M I


gorive të ndryshme (për shembull, në mes tëOJQ-ve dhe mediumeve informative).

Organizatat mjedisore gjithnjë e mëshumë marrin pjesë në formulimin dheimplementimin e marrëveshjeve publikemjedisore.

3.8 Prej sinjalizimit deri tezgjidhja e problemit

Do të ishte e pamundur që në këtë libër tëbëhet përshkrimi i zhvillimit të lidhjeve tëshumëfishta në mes të aktorëve të ndryshëm,dhe ndikimi i tyre në çështjet globale mjedis-ore, edhe nëse i kufizojmë problemet mjedis-ore globale në tri më të rëndësishmet, të cilat ipërmendëm në pjesën 3.3. Por, në vend tëkësaj, ne do t'i formulojmë dhjetë pyetje qëjanë të rëndësishme për të kuptuar se çkandodh me problemet mjedisore prej sinjal-izimit e deri te zgjidhja e tyre. Përgjigjet nëkëto pyetje do të jenë të shkurtra dhe do tëpërqëndrohen vetëm në tri çështjet mjedisoreglobale që i diskutuam në pjesën 3.4.

1. A ka prova shkencore për ekzis-timin e problemit?

Kur i përgjigjemi kësaj pyetje ne nuk jemi tëinteresuar të dimë përmbajtjën e revistaveshkencore, por vetëm faktin se publiku iinteresuar është i informuar për zbulimetshkenore. Duket se kohëve të fundit ka mëpak kontraverza shkencore në lidhje me shter-rimin e ozonit sesa me ndryshimin e klimës.Për ndryshimin e klimës publiku është më iinformuar për kontraverzat dhe pasiguritë eshkenctarëve për relacionin shkak-pasojë. Nërastin e fenomenit "ombrellë" të varfërimit tëbiodiversitetit, publiku është i informuar menjë përzierje të shifrave të sakta të llojeve tëvetme të kashëve dhe shifra të pasakta përbiodiversitetin në përgjithësi.

2. A është prezantuar problemi ngamediumet informative në mënyrë qëzgjon vëmendjen e publikut?

Mediumet informative luajnë rol të rëndë-sishëm në aksionet botërore për mbrojtjen ellojeve të rrezikuara të kafshëve, si balenat dheelefantët dhe, ekosistemeve si, pyjet tropike.Më vonë, ngjarja tragjike e vrasjes së ChicoMendes-it (shiko kapitullin 1) stimulon repor-tazhi mbi luftën për mbrojtjen e natyrës dhetë njerëzve. Vizualizimi i "vrimës në shtresëne ozonit" nga mediumet informative gjithash-tu mbështeti masat rregulluese botërore përmjedisin në këtë fushë. Ndryshimi i klimësështë një fenomen që vështirë prezantohet nëmënyrë që të zgjojë vëmendjen e publikut.

3. A është e qartë se problemi ështëshkaktuar kryesisht nga aktivitetetnjerëzore?

Edhe pse dihet se shpërthimet e vullkanevekontribuojnë në shterrimin e shtresës sëozonit, aktivitetet njerëzore gjithashtu kon-tribuojnë në këtë fenomen. Në rastin e efek-teve të zmadhuara të serrës, nuk ka dyshim seaktivitetet njerëzore kanë kontribuar në rritjene përqëndrimit të gazrave të serrës, por nukdihet nëse rritja e përqëndrimit të këtyregazrave ndikon në ndryshimin e klimës nëgjithë botën. Nuk ka dyshim për efektetshkatërruese të aktiviteteve njerëzore në bio-diverstetin në përgjithësi, por nuk është eqartë nëse këto aktivitete kontribuojnë në var-fërimin e biodiversitetit.

4. A kanë këto fenomene kryesishtefekte negative?

Në rastin e shterrimit të shtresës së ozonitpërgjigja është pozitive. Edhe pse në këtë rastka dikush që përfiton nga nevoja për mbrojt-jen kundër rrezeve ultraviolete. Në rastin e

G L O B A L I Z M I


3.7.3 FFirmat pprivateFirmat private, duke u nisur prej firmave

multinacionale e deri te firmat e voglakëshilluese, luajnë rol të rëndësishëm në traj-timin e problemeve globale mjedisore.

Shpesh ndërmarrjet kundërshtojnë masatglobale rregulluese të mjedisit, për shkak sekëto masa i shtyjnë ata të pakësojnë prod-himin e tyre apo të investojnë në procese mëtë pastra prodhuese. Mirëpo, disa ndërmar-rje mund edhe të përfitojnë nga masat glob-ale rregulluese të mjedisit. Rregulloret përzvogëlimin e efektit të ser rës, duke izvogëluar lirimet e CO2 u ofrojnë mundësitë reja ndërmarrjeve që specializojnë nëteknologjitë për ripërtrirjën e energjisë. Këtondërmarrje, duke bashkpunuar në "Këshilline biznesit për ardhmëri të qëndrueshmeenergjetike", përkrahin masat rregullueseglobale për pakësimin e lirimeve të gazraveqë shkaktohen nga përdorimi i lëndëvedjegëse fosile. Një degë tjetër e biznesit pri-vat që është pro rregulloreve që parandalo-jnë ndryshimet klimatike, është sektori i sig-urimit. Kompanitë e sigurimit frikohen ngahumbjet e mëdha financiare si pasojë ekushteve ekstreme të motit të shkaktuaranga ndryshimet klimatike.

3.7.4 OOrganizatat ((mjedisore)joqeveritare ((OJQ-ttë)

Një rol të rëndësishëm në çështjet mjedis-ore luajnë organizatat botërore mjedisore.Tri nga organizatat më të rëndësishmebotërore mjedisore janë IUCN-ja,Greenpece dhe Friends of the Earth.

Bashkimi Ndërkombëtar për Ruajtjen eNatyrës (the International Union for theConservation of Nature, IUCN), është njëorganizatë botërore dhe ka karakter të ash-tuquajtur "hibrid". Qeveritë si dhe institu-

cionet e financuara nga sektori publik, siuniverzitetet dhe organizatat joqeveritare(p.sh. Greenpeace) janë anëtare të IUCN-së.Ruajtja e natyrës është fusha kryesore eaksioneve të IUCN-së.

Greenpeace u bë i famshëm me aksionetspektakulare në det kundër vrasjes së bale-nave. Sot kjo organizatë lufton shumëaktivitete tjera dëmtuese në det (si nxjerrjene naftës dhe të gazit nga deti dhe hedhjen embeturinave radioaktive në det) dhe në tokë(si testimin e bombave nukleare dhe shkatër-rimin e pyjeve). Kjo organizatë nuk mundo-het vetëm t'i ndalë industritë ndotëse, poredhe të stimulojë industri të pastra. Përshembull, Greenpeace u bë reklamues i frig-oriferëve pa CFC, që i prodhonte kompaniaScharfenstein in Chemnitz në ish-Gjermaninë Lindore. Greenpeace kombinonaksione spektakulare kundër aktivitetevekonkrete dëmtuese për mjedisin dhe hulum-time dhe aktivitete ndikuese më pak spek-takulare.

Friends of the Earth (Miqtë e Tokës)është themluar në SHBA më 1969 dhe taniështë organizatë ndërkombëtare me shumëdegë nëpër shumë vende të botës. DerisaGreenpeace është një organizatë e central-izuar me zyra lokale nëpër shtete tëndryshme, "Miqtë e Tokës" është organizatëjo e centralizuar, ku organizatat e ndryshmeanëtare, që gjinden në vende të ndryshme tëbotës, marrin pjesë me qëll imet dhestrategjitë e tyre të veçanta.

Shumë lloje të tjera të organizatave, prejatyre që ofrojnë shërbime komunale e derite univerzitetet, pa qëllim apo me qëllim,bëhen pjesëmarrëse në çështjet mjedisoreglobale. Është zhvilluar një nivel më i lartë ikomunikimit në mes të aktorëve të të njëjtitl loj (për shembull , në mes të OJQ-vebotërore dhe grupeve lokale që mundohent'i mbrojnë pyjet tropike) dhe atyre të kate-

G L O B A L I Z M I


vuajnë më së shumëti nga këto prob-leme?

Udhëheqësit e pasur të industrive si dhepolitikanët e fuqishëm mund të bëhen viktimatë kancerit të lëkurës që shkaktohet nga shter-rimi i ozonit. Thuhet se përkrahja e presiden-tit Regan për masa globale për parandalimin eshterrimit të ozonit ishte stimuluar nga faktise ai ishte bërë operacion dy herë nga kancerii lëkurës, më 1985 dhe 1987 (Benedick, 1991a,fq.67). Në rastin e ndryshimit të klimës dhezhdukjës së biodiversitetit, rreziqet personaletë njerëzve të fuqishëm janë shumë më tëkufizuara. Udhëheqësit e lartë të kompanivetë sigurimit, në rastin e ndryshimeve kli-matike, mund të frikohen nga humbjet finan-ciare që janë pasojë e kushteve jostabile tëmotit. Ndërmarrjet bioteknologjike dheindustritë farmaceutike mund të frigohen ngahumbja e biodiversitetit. Në përgjithësi,njerëzit që kanë më pak fuqi dhe që vijnë ngashtetet në zhvillim, në krahasim me njerëzit efuqishëm nga vendet e zhvilluara, janë tëvarur në mënyrë direkte nga kushtet klimatikedhe biologjike që mbizotërojnë në vendin kuata jetojnë. Shkatërrimi i pyjeve tropike upamundëson njerëzve vendorë qasje nëushqim dhe strehim. Vërshimet e shkatuaranga nxemja globale shkaktojnë skamjen më tëmadhe në vendet e pafuqishme në zhvillim siçështë Bangladeshi.

10. A ka interesa personale në sinjal-izimin dhe zgjidhjen e problemeve?

Organizatat joqeveritare mjedisore,agjencitë mjedisore qeveritare dhe institutethulumtuese kanë interesa vetjake në ekzis-timin e problemeve mjedisore. Për shembull,rolin udhëheqës të SHBA-ve në parandaliminbotëror të shterrimit të ozonit e ka inkurajuarpër interesa hulumtuese Administrata e

Gjithësisë dhe Aeronautikës Kombëtare(National Aeronautics and SpaceAdministration, NASA). Ekzistojnë organiza-ta të tjera që mund t'i shtohen kësaj liste. Përsecilin problem mjedisor mund të shtrohetpyetja se kush është i interesuar në "ndër-timin", vazhdimin dhe zgjidhjen e atij proble-mi.

Interesimi i ndonjë organizate për çështje tëposaçme mund të ndërrojë me kohë. Nëpjesën 3.2 ne folëm për studimin eDinkelman-it mbi rregulloret për ndotjen eajrit në Holandë. Gjatë viteve të tetëdhjeta,ndryshimet klimatike janë injoruar nga mnis-tria holandeze e mjedisit për shkak se proble-mi nuk mund të zgjidhej me mënyra të "fun-dit të gypit". Dhjetë vjet më vonë, ky disad-vantazh u bë përparësi. Pakësimi i efektit tëserrës u bë stimulim për ruajtje të energjisëdhe masa tjera parandaluese, siç është prodhi-mi i pastër, që janë të nevojshme për arritjen eqëllimeve të reja të rregulloreve mjedisore,qëllime që nuk mund të arrihen me masa tëteknologjisë së "fundit të gypit".

3.9 Mbrojtja mjedisore dheprioritetet e tjera

3.9.1 IInteresat kkundërthënëse gglobaleProblemet mjedisore ndihen çdokund

nëpër botë. Sipas rezultateve të hulum-timeve botërore, problemet mjedisore janë"çështje të dukshme dhe të rëndësishme, sinë shtetet e pasura ashtu edhe në ato të var-fëra dhe banorët e shteteve të varfëra bren-gosen për kualitetin mjedisor njësoj sikursenjerëzit në shtetet e pasura" (Dunlap, 1993,fq.36). Problemet mjedisore janë ndër tëparat në agjendat politike. Mirëpo, ka prior-itete tjera globale që është vështirë të kom-binohen me qëllimet mjedisore. Do t' i

G L O B A L I Z M I


zmadhimit të efektit të serrës dhe varfërimittë biodiversitetit, dikush del humbës e dikushfitues. Një klimë më e ngrohtë çon kah për-fitimet më të mëdha bujqësore në pjesët e fto-hta të tokës. Gjithashtu, blegtorët dhepeshkatarët mund të përfitojnë nga "varfërimii biodiversitetit" nëse me këtë pakësimnënkuptojmë zhdukjen e disa llojeve tëshpezëve.

5. A ndihen efektet negative gjithkundnjësoj nëpër botë?

Përgjigjja është JO për të tri fenomenet.Shterrimi i ozonit në veçanti është problem irajoneve të Arktikut dhe Antartikut dhe jo ipjesëve tropike të botës. Por ky fenomenparaqet rreziqe për shëndet në shtetet epasura të botës. Nxemja globale ka efekte tëndryshme klimatike në vende të ndryshme tëbotës. Biodiversiteti ndoshta po rritet e nukzvogëlohet në shumë vende. Për shembull, nëdisa qytete, paraqiten lloje të zogjve dhe tëbimëve që nuk janë parë kurrë më parë.

6. A ka efekte negative për shëndetin?

Përgjigjja është PO, në rastin e shterrimit tëozonit, por është më pak evidente në dy rastete tjera. Rritja e përhapjes së malarjes për-mendet si pasojë e mundshme e ndryshimit tëklimës (Zwick, 1997), mirëpo kjo nuk luan roltë rëndësishëm në prezantimin e problemit nëpublik. Humbja e biodiversitetit mund të kufi-zojë zhvillimin e mjekësisë së re, por kjo nukmund të definohet si problem shëndetësor.

7. A shkaktohet ky problem nga njënumër i vogël aktorësh?

Shterrimi i ozonit, në krahasim me dyçështjet e tjera, shkaktohet nga një numër ivogël i aktiviteteve njerëzore. Një numër ikufizuar i ndërmarrjeve, siç janë prodhuesit e

materiaeve izoluese, frigoriferëve dhespërkatësve, kanë interes në përdorimin eCFC-së. Ndryshimi i klimës, veç tjerash lidhetngushtë edhe me një sërë aktivitetesh, gjatë tëcilave digjen lëndët djegëse fosile dhe memetanin që lirohet në prodhimtarinë bujqë-sore. Shtetet ku prodhohet nafta, ndërmarrjetindustriale, kompanitë ajrore dhe industritë eautomjeteve kanë grupe të fuqishme ndikueseqë mbrojnë interesat e tyre për parandalimin emasave për varfërimin e lirimit të CO2.Shumëllojshmëria e aktiviteteve njerëzore, qëkontribuojnë në mënyrë direkte apo indirektenë zhdukjen e llojeve të kafshëve, është më emadhe se sa në rastin e ndryshimit të klimës.Pushteti i aktorëve që mundohen të bllokojnëmasat parandaluese për biodiversitetin dallonnë mes të aktorëve që mbrojnë llojet e kaf-shëve dhe atyre që mbrojnë ekosistemet.

8. A është e mundshme të evitohenapo ndërrohen me pak mundaktivitetet që kontribuojnë në këtoprobleme?

Edhe një herë, përgjigjja është pozitive nërastin e shterrimit të ozonit dhe jo aq pozitivenë rastin e ndryshimit të klimës dhe zhdukjessë biodiversitetit. Ka qenë lehtë të gjendenalternativa, që nuk kanë kushtuar shumë, përCFC-në që përdoret në spërkatës dhe frig-oriferë. Masat për zgjidhjen e dy problemevetjera kërkojnë më shumë mund dhe shpenz-ime edhe pse, për parandalimin e ngrohjesglobale ka shumë mënyra që ende nuk janëpërdorur për pakësimin e konsumimit tëenergjisë në mënyrë përfituese. Në rastin endryshimeve klimatike dhe humbjes së biodi-versitetit kjo pyetje duhet të shtrohet veçmaspër aktivitetet e ndryshme që kontribuojnë nëkëto dy probleme globale.

9. A janë të fuqishëm ata që (do të)

G L O B A L I Z M I


3.9.4 AAutonomia Shumica e shteteve në zhvillim ishin

koloni deri kah mesi i shekullit të njëzetë.Ato shtete kanë kaluar procesin e dhemb-shëm të dekolonizimit. Shtypja nga qeveritë,kishat dhe ndërmarrjet perendimore ishtenjë aspekt i kolonizimit perendimor. Aspektitjetër ishte glorifikimi i kushteve "natyrale"të jetesës së qytetarëve vendorë të paprekuranga civilizimi perendimor (Grove, 1995).Ndërhyrja perendimore në çështjet mjedis-ore të vendeve në zhvillim sot quhet neokol-onizim i këtyre vendeve."Ekototalitarianizmi" dhe "ekopopullizmi"janë terme që përdoren për t'i përshkruarmënyrat e reja të kontrollit nga lart dhe tëglorifikimit nga poshtë, nga Perëndimi(Dietz, 1996). Iniciativat perendimore përmbrojtjen e natyrës në vendet në zhvillim,janë shpesh kundërshtuese me interesat enjerëzve që jetojnë në ato vende. Një ish-anëtar i Kuvendit Evropian analizoi masat emarra nga Kuvendi Evropian dhe autoritetettjera ndërkombëtare për mbrojtjën e fokavenë Grenlandë, kengurëve në Australi, arinjve

në Beringsea dhe elefantëve në Afrikë(Muntingh, 1995). Ndalimi i gjuetisë nëarinj, i tregtisë me fildish dhe i importimit tëgëzofit të fokave dhe llojeve të ndryshme tëkengurëve, ishin masat kryesore rregulluesepër mbrojtjen e llojeve të rrezikuara të kaf-shëve. Mirëpo, në disa raste, kjo shkaktoipapunësi dhe alkoholizëm, varësi nga drogadhe vetëvrasje në popullatën lokale gjuetare.Në Afrikë, si pasojë e ndalimit të tregëtisëme fildish ishte rritja e numrit të elefantëvenë disa shtete të Afrikës. Elefantët filluan tëshkatërrojnë arat e mbjella dhe shtëpitë epopullatës lokale si dhe vendbanimin e vetëelefantëve. Ndërhyrja botërore në çështjetlokale në mënyrë që të mbrohet natyra dhemjedisi, ka rrezik se dëmton interesat lokaledhe nganjëherë edhe vetë natyrën dhe mje-disin, për shkak të pasojave negative tëpapritura.

3.9.5 KKush ëështë kkundër kkujt?Dilema e fundit e diskutuar më lart tregon

se këtu kemi të bëjmë me konflikte intere-sash në mes të autoriteteve dominuese

G L O B A L I Z M I


shqyrtojmë shkurtimisht tri qëllime politikeglobale që shpesh janë në konflikt me qël-limet mjedisore.

3.9.2 ZZhvillimi eekonomikKriza globale mjedisore është

"ndërtuar"në shtetet e zhvilluara. Në kon-ferencën e parë mjedisore të Kombeve tëBashkuara në Stokholm, më 1972, shtetetkomuniste dhe ato në zhvillim, kritikuanshtetet e zhvilluara për keqkuptimin e prob-lemit, që është vetëm problem i të pasurve,si problem që përfshin vendet komunistedhe ato në zhvillim. Në veçanti porosia eraportit të famshëm të Klubit të Romës që ubotua me 1972 dhe thoshte se ka "kufij nëzhvillim", u refuzua nga shtetet komunistedhe ato në zhvillim.

Kundërthëniet në mes të botës kapitalistedhe asaj komuniste, janë bërë fenomen his-torik, por konfliktet e interesave "mjedisorë"me ato të "zhvillimit" janë ende gjallë.Botimi e raportit "E ardhmja jonë e për-bashkët", raport që doli nga komisioni iBrundland-it më 1987, dhe konferenca edytë botërore e Kombeve të Bashkuara nëRio de Janeiro më 1992, kishin për qëllimzvogëlimin e zbrazëtirës në mes të "mjedis-it" dhe "zhvillimit". Emri i konferencës ishte"Konferenca e Kombeve të Bashkuara përZhvillim dhe Mjedis". Në këto raste, si dhenë shumë raste tjera, është thënë se zhvilliminjerëzor i bazuar në zhvillim ekonomik nukpengon mbrojtjen mjedisore, por e ndihmonatë duke financuar përmirësimet e nevo-jshme teknologjike.

Po qe se kjo do të ishte e vërtetë, shtetet"më të zhvilluara" do të ishin mbrojtësit mëtë mirë të natyrës dhe të mjedisit .Përkundrazi, në përgjithësi këto shtete liro-jnë më shumë ndotës dhe shfrytëzojnë mëshumë resurse të pakëta për një individ se nështetet më të pazhvilluara. Shembull i mirë i

gj ithë kësaj është l ir imi i CO2. Nëpërgjithësi , shtetet e pasura përdorinenergjinë në mënyrë më efikase kështu qëlirojnë më pak CO2 për njësi të prodhimitkombëtar sesa vendet e varfëra. Mirëpo, sipasojë e nivelit të lartë të konsumimit, nivelii lirimit të CO2 për person është më i lartësesa në vendet e varfëra.

3.9.3 TTregu ii llirëTregu i lirë është qëllim i rëndësishëm

global. Organizata Botërore e Tregtisë(World Trade Organization, WTO) ështëthemeluar që të përforcojë tregun e lirë përtë mira materiale në gjithë botën. Kualiteti inatyrës dhe i mjedisit mund të përfitojë ngatregu i lirë. Ky është rasti kur tregu i lirëstimulon prodhimin nëpër vendet ku pasojatnë mjedis janë më të ulëtat dhe ku përfitimetmjedisore janë më të larta se sa ndikimetnegative të transportit të këtyre të miravemateriale deri te konsumatori. Situata idealeështë larg prej realitetit.

Në përgjithësi, prodhimi bujqësor dheindustrial do të jetë më i lirë në vendet mestandarde më të ulëta sesa në vendet mestandarde dhe kontroll të fuqishëm mjedis-or. Për këtë arsye, tregu i lirë do të stimulojëprodhimin në vendet ku efektet negative tëmjedisit do të jenë më të mëdha. Kur ndodhkjo, rajonet me kontroll të rreptë mjedisordo të joshen të zbusin r regullat e tyremjedisore në mënyrë që të mbrojnëaktivitetet ekonomike në vend dhe të stimu-lojnë investime nga ndërmarrjet e reja si dheato ekzistuese (Daly, 1996). Kjo dilemë nukzgjidhet gjithmonë me marrëveshjendërkombëtare. Disa marrëveshje ndërkom-bëtare përmbajnë sanksione kundër prod-himeve dëmtuese për mjedisin, që është nëkundërshtim me parimet e tregut të lirë(Reijnders, 1996a, fq. 3).

Konferenca ee KKB-vve ppërkrah ""masat ppër ttregti" qqë ttë nndihmojë mmjedisin

Sanksionet tregtare duhet të lejohen në disa raste që të përforcohen rregulloret botëroremjedisore thanë të premten ministrat dhe ekspertët e 43 vendeve në deklaratën e botuar paskonferencës dyditore në Gjenevë. Çështja e sanksioneve ishte ndër më kontraverset në mbled-hjen e organizuar nga Konferenca për Tregti dhe Zhvillim (Conference on Trade andDevelopement, UNCTAD) dhe Programi Mjedisor i KB-ve (U.N. Enviromental Programme,UNEP), mbledhje për Tregti, Mjedis dhe Zhvillim të Qëndrueshëm Ndërkombëtar. Ministrat upajtuan se "masat tregtare" ishin legjitime në disa raste për të përkrahur marrëveshje ndërkom-bëtare, por nuk e veçuan nëse këto masa përfshinin bojkotimet e produkteve apo pakësimevetjera në tregti.

Deutsche Presse-Agentur (Agjencia Gjermane e Lajmeve), 1 tetor 1996

KORNIZA 13

G L O B A L I Z M I


G L O B A L I Z M I


botërore që vijnë nga vendet e zhvilluaradhe autoriteteve lokale të vendeve në zhvil-lim apo rajoneve të varfëra. Mirëpo, realitetiështë më i komplikuar se kaq. Shumë aktorëjanë pjesëmarrës në marrëdhëniet dhedilemat botërore në mes të mbrojtjes së mje-disit dhe prioriteteve tjera politike. Mund tamarrim si shembull transportin e mbeturi-nave të rrezikshme. Mbeturinat e rrezik-shme, në krahasim me vendet ku prodho-hen, janë shumë më të rrezikshme në vendetku ato importohen. Mbeturinat kimike,posaçërisht, janë eksportuar nga vendet mepajisje të kualitetit të lartë për përpunimin embeturinave dhe me masa të rrepta kontrol-luese ku mbeturinat nuk mund të hidhen ile-galisht, por vetëm të digjen duke bërëshpenzime të mëdha, në vendet ku masatkontrolluese dhe përpunimi i mbeturinavejanë të një kualitetit më të ulët. Transportimii mbeturinave të rrezikshme nëpër vende tëlargëta është fenomen i ri. Nganjëherë kjobëhet fshehurazi. Në disa raste tjera indi-vidët e ndryshëm nga vendet ku pranohenkëto mbeturina, paguhen për importimin ile-gal të këtyre mbeturinave, ndërsa në rastettjera, importimi i këtyre mbeturinave pra-nohet nga autortetet publike që janë të eturpër t'i marrë paratë me të cilat paguhen atapër këtë importim dhe refuzohet nga grupetapo qytetarët e vendit që i pranon mbeturi-nat (Vallette dhe Spalding, 1990).Organizatat botërore, si Greenpeace dheFriends of the Earth, i përkrahin qytetarëtlokalë në vendet në zhvillim që nuk dëshiro-jnë mbeturina të rrezikshme në lagjet e tyre(Princen dhe Finger, 1994).

Shembulli i transportit botëror të mbe-turinave ilustron faktin se shumë aktorë qëkanë interesa të ndryshme mund të jenëpjesëmarrës në problemet mjedisore globale.Interesat konfliktuese janë gjithnjë e më paknë mes të vendeve "eksportuese" dhe atyre

"importuese" të mbeturinave, por më shumënë mes të vetë aktorëve që funksionojnë nënivel ndërkombëtar dhe ku hyjnë ndërmar-rjet multinacionale dhe organizatat joqever-itare botërore.

Mjedisi Dhe Shoqeria e Saj

Documents

Transcript of Mjedisi Dhe Shoqeria e Saj