Rrezatimi dhe mjedisi

RREZATIMI DHE MJEDISI 1/187

Mr. sc. Shyqri Dumani prof.

RREZATIMI DHE MJEDISI

PRISHTIN 2010


PARATHNIE

Mungesa e literaturs n gjuhen shqipe nga lmi i mbrojtjes nga rrezatimi

jonizues dhe jojonizues si dhe mungesa e nj vetdije shoqrore dhe institucionale,

m shtyn q ti prvishem puns n hartimin e ktij teksti nga kjo fush . Libri u dedikohet t gjitha kategorive, niveleve arsimore dhe jep mundsin pr njohjet

themelore t natyrs s rrezatimeve, me theks t veant t rrezatimit jonizues.

do her, kur theksohet rrezatimi, mendohet n veprimin e dmshm n

organizmat e gjall, gj q nuk qndron. Rrezatim jonizues ka lindur ather kur sht krijuar planeti yn toka , dhe evoluimi i bots s gjall i dedikohet veprimit t

rrezatimit. Sot nuk mund t imagjinohet zhvillimi ekonomik, industrial, shkencor dhe

zhvillimi i prgjithshm , pa aplikimin e rrezatimit. Nj segment i jets ekonomike

sht edhe prodhimi i energjis elektrike nga energjia nukleare. M s 15% e

produktit botror t energjis elektrike vjen nga energjia nukleare, ndrsa kjo energji

llogaritt t jet relativisht e pastr, pr sa i prket ndotjes s mjedisit jetsor, kundrejt

energjis s lndve fosile. Sikur do t shihni, prodhimi i energjis elektrike nga

burimet radioaktive, sht nj sistem trsisht i mbyllur.

Krahas aplikimit t rrezatimeve n segmentet e jets ekonomike , jan

zhvilluar edhe teknikat e avancuara t mbrojtjes s shndetit t popullats dhe

puntorve.Siguria tekniko- teknologjike e elektranave nukleare , eshte n nivelin e

avansuar, perveq n rastet e katastrofave t medha natyrore (termeteve, uraganeve apo

sulmeve teroriste). Aksidenti i Qernobilit ishte si rezultat i konstruksionit t reaktorit

(teknologji jo e avancuar), n t vrtet i elektrans nukleare dhe gabimit t njeriut.

Ndrsa aksidenti n EN Fokushima Japoni, ishte si rezultat i ardhjes se vales

oqeanike,pas termetit, me lartesi 14-te metra , vershimit ne EN dhe kyqjes se energjise elektrike dhe pompave ftohse t berthames se reaktoreve.

Fillet e mbrojtjes s mjedisit nga rrezatimi jonizues n territorin Kosovs kan

filluar me ngritjen e shrbimit t par (Shrbimi pr Mbrojtje nga Rrezatimi Jonizues)

n vitin 1978, n kuadr t OP Dispanseria e Mjeksis s Puns , OPPB

Elektroekonomia e Kosovs , me nj vendim t qeveris s athershme t KSA t

Kosovs. Pioniert e par t formimit t shrbimit ishin Shaip Fazliu prof. i fiz.,

Mr.sc.Shyqri Dumani prof.. dhe Hilmi Morina prof. i fiz. Shrbimi kishte Laboratorin

e Radioekologjis, Laboratorin e Dozimetris personale dhe Laboratorin e

Dozimetris s Burimeve t Hapura dhe t Mbyllura. Punt e shrbimit u reduktuan

n minimum nga viti 1989 e deri n vitin 1999 , kur dhe u aktivizua pjesrisht. Sot ky

shrbim punon n kushte t rnduara , duke mos pasur prkrahje nga institucionet

shtetrore prgjegjse t RP t Kosovs.

Libri prmbledh tetmbdhjet (18-t) kapituj t ksaj lmie, duke filluar nga

struktura e atomit, dukuris s radioaktivitetit, njsit pr matjen e radioaktivitetit,

teknikat e matjeve, zbatimin e rrezatimit, efektet biologjike etj. Nj kapitull t

veant i kemi kushtuar radonit gaz radioaktiv, duke pasur parasysh

pjesmarrjen n rrezatimin e prgjithshm radioaktiv nga 40- 60%, varsisht nga

vendi si dhe legjislaturs ekzistuese n fuqi. Kosova nga viti 1978 kishte t

zhvilluar sistemin e monitorimit t kontaminimit t mjedisit jetsor , kshtu q

kemi paraqitur rezultatet e matjeve t kontaminimit radioaktiv t territorit t

Kosovs pr vitin 1986, me rastin e shprthimit t elektrans nukleare Qernobil

Ukrain (ish BRSS).

Pr ndihmn e mirfillt t dhn , rreth hartimit t ktij libri dshiroj q t

shpreh falnderim pr Dr.sc. Rexhep Gashin prof. kolegve t mi t puns Sehad

Kadirin inxh. i fiz.dhe Gzim Hodollit inxh. i fiz.


Pr nj mjedis m t shndetshem, pr nipin tim Diellin dhe gjith fmijet e bots. RREZATIMI DHE MJEDISI

PRMBAJTJA:

Faqe nr.

I. Struktura e atomit.................................................................................4

II. Bashkshortt Maria Skllodovska dhe Pier Kiri pionier n

dukurin e radioaktivitetit..................................................................6

III. Dukuria e Radioaktiviteti................................................................12

IV. Njsit pr matjen e radioaktivitetit.. .............................................18

V. Teknikat e matjeve t rrezatimit......................................................20

VI. Zbatimi i burimeve t rrezatimit jonizues.....................................24

VII. Rrezatimi jojonizues-rrezatimet elektromagnetike t natyrs

elektrike...........................................................................................33

VIII. Kontaminimi Radioaktiv..............................................................34

IX. Dekontaminimi Radioaktiv..............................................................44

X. Radoni gaz radioaktiv n mjedisin jetsor......................................47

XI. Efektet biologjike t rrezatimit........................................................59

XII. Qernobili msim se si nuk duhet punuar.......................................63

XIII. Niveli i Kontaminimit t Mjedisit Jetsor t Kosovs me

rastin e shprthimit t elektrans nukleare n Qernobil-

Ukrain ish BRSS(viti 1986)...........................................................69

XIV. Mbeturinat Radioaktive.................................................................90

XV. Elektranat nukleare dhe elektranat me thngjill..........................93

XVI. Aksidenti n elektranat nukleare Fukushima n Japoni

Daichi...............................................................................................97

.

XVII. Aksidentet nukleare dhe radioaktive........................................112

XVIII. Gjendja dhe mbrojtja e mjedisit nga rrezatimet jonizuese

dhe jojonizuese pr territorin e Republiks s Kosovs...........117


XIX. Plani i Veprimit pr Sigurin Nukleare dhe Mbrojtje nga

Rrezatimi Jonizues dhe Jojonizues..........................................128

XX. Ligji pr Mbrojtje nga Rrezatimi Jonizues, Jojonizues dhe

Siguri Nukleare..........................................................................135

XXI. Zgjidhje detyrash .........................................................................161

XXII. Tabelat e masave izotopike dhe prmbajtja e tyre natyrore dhe

tabela e radioelementeve natyrore dhe artificiale....................170

XXIII. Literatura...................................................................................185


HYRJE

Kuptimi i ndotjes s mjedisit

Ndotja e ajrit, ujit , dhe toks, me gjas daton qysh nga njeriu i shpells i cili e

ka zbuluar zjarrin dhe e ka shfrytzuar pr nxehje dhe pr zierje. Ndotja e ajrit bht

m e theksuar sidomos gjat kohs s revolucionit industrial si dhe shfrytzimit t

thngjillit si burim energjie.

Ndotja sipas veprimit mund t jet ndotje e mjedisit t gjer, ndotje e mjedisit

t puns dhe ndotja individuale.

Me ndotje kuptojm prezencn e nj ose m shum substancave t

padshiruara t ngurta, t lngta ose t gazta , n ajr, tok, uj, etj. n sasi t

caktuar, me veti t caktuara dhe me interval t caktuar kohe, q paraqesin rrezik pr

shndetin e njeriut, botn bimore dhe shtazore ose n fardo mnyre pengojn jetn

komfore dhe knaqsin n mjedisin e njeriut , ose me ndotje kuptojm ndrrimet

cilsore dhe sasiore t vetive kimike, fizike ose biologjike t komponentve kryesore

(ajrit, ujit, toks, ushqimit etj.) t rrethit jetsor, q bien deri t ndrrimi i ligjshmris

s ekosistemit, i cili sht i mbshtetur n mekanizmat e vet t vetkthimit.

N materialet e Kombeve t Bashkuara mund t takohen definicione t

ndryshme t kuptimit t ndotjes s rrethit jetsor. Nj nga definicionet sht: Mjedisi jetsor n kuptimin e gjer sht multidimensional , me t cilin kuptojm element t

llojllojshm dhe t shumt , sidomos natyral (ajri, uji, toka etj.) , pastaj rrethi t cilin e

ka krijuar njeriu (zonat industriale, urbane dhe rurale etj. )dhe shum aspekte t

gjendjes s njeriut (biologjike , kulturore, etnike, morale, ekonomike etj.).

Natyra dhe biodiversiteti, mjedisi jetsor dhe trashgimia kombtare, jan

prgjegjsi pr secilin. Institucionet e pushtetit publik angazhohen pr ti garantuar secilit mundsin q t ndikoj n vendimet q kan t bjn me mjedisin jetsor ku

ajo/ai jeton. Ndikimi n mjedisin jetsor merret parasysh nga institucionet publike n

procesin e marrjes s vendimeve (Kushtetuta e Republiks s Kosovs , neni 52)

I. Struktura e Atomit Pikpamjet e filozofeve grek, q atomi sht thrmija m e imt e materies dhe

nuk mund t ndahet me kurrfar mjete, sht hedhur posht me provat dhe punn e

shkenctarve t shekullit t tetmbdhjet (XVIII-t). Sot na sht e njohur se atomi

sht nj thermi e prbr nga dy pjes: brthams dhe mbshtjellsit elektronik

(fig.1dhe 2) N brtham jan t vendosura protonet (me ngarkes pozitive) dhe

neutronet (elektroneutrale) q paraqesin gjith masn e atomit. Mbshtjellsi

elektronik prbhet nga shtresa npr t cilat lvizin elektronet me ngarkes elektrike

negative. Numri i elektroneve sht i barabart me numrin e protoneve n brtham,

pr elementin e dhn, prandaj atomi si thermi sht elektroneutral. Elektronet npr

shtresat e tyre lvizin me shpejtsi t madhe (rreth 100km/s). Numri i llojeve t

atomeve q gjenden ne natyr, sht i barabart me numrin e elementve kimike (mbi

102 element) t renditur n sistemin periodik


.

Thermat prej t cilave sht i ndrtuar atomi quhen therma elementare. Sot

njihen rreth 100 therma elementare, prej t cilave shumica nuk jan stabile, koha e

gjysm zbrthimit t tyre sht m e vogl se 6-10 sekonda, ndrsa prodhohen me

energji m t madhe se 100 MeV-a.

N zbrthimet radioaktive lirohen energji m t vogla se disa MeV-a , prandaj

zbrthimi radioaktiv dhe proceset e iniciuara me rrezatim bjn pjes n fushn e

fenomeneve me energji t ult (fig.3).

Fig.3 . Zbrthimi i burimit radioaktiv

Fig.2 Struktura e atomit


Fenomenet me energji t ult munden t prshkruhen me an t ktyre

thermave: proton, neutron, elektron, neutrino dhe foton.

Vetit fizike t atomit i caktojn numri i protoneve dhe neutroneve n

brtham. Analizat kan treguar se ekzistojn atome t nj elementi t njjt q n

brthamn e tyre kan numr t njjt t protoneve, ndrsa numr t ndryshm t

neutroneve. Atome t ktilla kan veti kimike t njjta, por dallohen sipas konstantave

fizike dhe mass dhe quhen izotope. Disa nga atomet e elementit t njjt nuk jan

stabile, zbrthehen duke emituar rrezatim, prandaj quhen element radioaktive apo

izotope radioaktive. Disa t tjer jan stabile, prandaj pr ti zbrthyer duhet nj sasi e

energjis n eV (elektron volt).

II. Bashkshortt Maria Skllodovska dhe Pier Kiri

Pionier n Dukurin e Radioaktivitetit

II.1. Maria Skllodovska Kiri

Maria Skllodovska Kiri (polonisht Maria Skllodovska Curie; lindur me 7

Nntor 1867 Varshav , vdekur me 4 Korrik 1934, Salansh, Franc) fizikane dhe

kimiste e njohur me prejardhje polake (fig.4 dhe 5). Ka pasur nnshtetsi franceze

dhe polake. Kohn m t madhe t jets s saj e ka kaluar n Franc, ndrsa atje ka

filluar edhe karriern e saj shkencore. Ka kryer hulumtime nga kimia dhe fizika. sht

gruaja e Pier Kiris dhe nna e Eva Kiris dhe Irene Zholi Kiris.

N t arriturat m t mdha bjn pjes: puna n teorin e radioaktivitetit,

teknikat e ndarjes s izotopeve radioaktive si dhe zbulimi i dy elementve kimike t ri

radonit dhe poloniumit. Nn mbikqyrjen e saj personale jan kryer hulumtimet e para botrore rreth mundsis s shrimit t kancerit me an t radioaktivitetit. sht

nj prej themelueseve t degs s re t kimis radiokimis.


Fig.4. Maria Skllodovska Kiri Fig.5. Maria Skllodovska Kiri

(07.11.1867)

sht fituese e dyfisht e mimit Nobel, s pari her n vitin 1903 nga fizika,

s bashku me burrin Pier Kiri dhe Antoine Henri Bekerel pr t arriturat shkencore n

analizn e radioaktivitetit, ndrsa pr t dytn her n vitin 1911 nga kimia pr

ndarjen e radonit elementar. Ajo deri m sot ka mbetur e vetmja grua q ka fituar

mimin Nobel dy her.

II.2. Fmijria dhe rinia Poloni

Maria ka lindur si fmij i pest n familje msuesish. Gjyshi i saj Jozef

Skllodovski ka qen pedagog i njohur. Babai, Vlladisllav Skllodovski ka qen

arsimtar i matematiks dhe fiziks, si dhe drejtor i dy gjimnazeve t Varshavs. Nna

ka qen e smur nga tuberkulozi dhe ka vdekur kur Maria isht 12 vjee. Babai i saj

ka qen me pikpamje t lira, ndrsa nna ka qen nj katolike e devotshme.

Gjimnazin e ka kryer me 12 Qershor 1883. Pas kryerjes s gjimnazit, 1 vit ka

kaluar n fshat n nj familje tok-punuese t babait vet, dhe m pastaj t babai n

Varshav, ku her pas here ka punuar duke dhn or privat.

N fillim t vitit 1890 motra e saj Bronjisllava, e cila ka qen e martuar n

Paris, e ka thirr Marin q t shkoj tek ajo. Megjithat Maria nuk ka shpreh dshir

q t shkoj, pasi q kishte llogaritur t martohet me nj person q quhej Kazimjezh

me t cilin ishte par n Varshav. Pr kt arsye e ka refuzuar ofertn e motrs dhe

sht kthyer tek babai ku ka mbetur deri n vitin 1891. N tetor, t po t njjtit vit, pas


insistimit t motrs, ndrpren lidhjet me Kazimjezhin dhe vendos q t shkoj n

Franc.

II.3. Studimet n Sorbon

Maria n vitin 1891 n Paris, n Sorbon ka regjistruar studimet e degs s

fiziks dhe kimis. Gjat dits ka studiuar ndrsa natn ka punuar duke dhn or

privat. N vitin 1893 ka diplomuar e para n gjenerat dhe sht punsuar si laborant

n laboratorin industrial n pajisjet e Litmanit (fig.6).. Derisa ka punuar edhe m tutje

ka vazhduar studimet, duke e kryer matematikn n vitin 1894.

II.4. Puna shkencore

Maria n vitin 1894 e njofton edhe burrin e saj t ardhshm, francezin Pier

Kiri, i cili n at koh ishte n studimet e doktoraturs n laboratorin e Bekerelit. Kur

Pieri doktoron n vitin 1895, Maria martohet me t.

Pieri e udhzon Marin t Bekereli, i cili m pastaj i propozon studimet e

doktoraturs nn mbikqyrjen e tij(fig.7). Bekereli i propozon q t kryej

hulumtimet, pr arsye radioaktiviteti i disa llojeve t xeheve t uraniumit sht shum m i madh sesa radioaktiviteti i uraniumit t pastr.

Fig.6. Maria Skllodovska Kiri Fig.7. Pier dhe Maria Kiri n vitin 1906

Maria me ndihmn e kimistit t ri Andre Louis Debierne fillon t ndaj xehen e

uraniumit n komponime kimike ve e ve dhe t krkoj komponimin i cili shkakton

radioaktivitet t lart t ksaj xehe. M von, ksaj pune i bashkngjitt edhe Pieri.

Kto hulumtime pas 4 viteve, kan pru deri t zbulimi i poloniumit, dhe m pastaj

radiumit radioaktiv t dukshm. Kto hulumtime kan pasur pr rezultat edhe

sqarimin e dukuris s radioaktivitetit, si efekti i zbrthimit s brthams s atomit.

N vitin 1903 Maria sht br gruaja e par e cila ka fituar titullin e doktorit t

fiziks. N t njjtin vit, e ka fituar edhe mimin Nobel.


Kur e kan fituar mimin Nobel Maria dhe Pier Kiri, kan arritur fam t lart.

Pieri sht br profesor n Sorbon dhe ka fituar lejen pr hapjen e laboratorit n t

cilin shef i hulumtimeve ka qen Maria. Pieri me 19 Prill 1906 ka vdekur n nj

aksident, kur e ka shkelur nj kerr me kuaj. Maria me 13 Maj e ka fituar katedrn e

burrit t saj. N kt mnyr Maria sht br gruaja e par profesor n Sorbon.

N vitin 1911 sht votuar pr pranimin e saj n Akademin Franceze t Shkencave,

mirpo nuk sht pranuar.

II.5. Skandali me Pol Lanzhevinin

N vitin 1911 sht lajmruar lidhja n mes t Maris dhe fizikantit francez

Pol Lanzhevinos. Kjo lidhje ka zgjatur rreth 1 vit (1910-1911). Lanzhevini ka qen i

martuar dhe e ka ln familjen pr shkak t ksaj lidhjeje. Gazetat e kan dnuar

Marin si person i cila e ka shkatrruar familjen e Lanzhevinve. Pasi q Maria ka

qen 4 vite m e vjetr, gazetat kan pasur arsye shtes q ta akuzojn at.

Fig.8. N konferencn e par n Solvej, Fig.9. Maria dhe Pier Kiri n

(ulur, e dyta nga e djathta) duke folur me laborator

Andrea Poenkarin. Qndrojn Ernest Raderfordi

(i katrti nga e djathta), Albert Ajnshtajni

(i dyti nga e djathta), dhe Pol Lanzhevini

(ne fund, djathtas).

Pasi q sht caktuar si asistent, ndrsa me prejardhje nga Polonia, n t ciln ather

kan jetuar numr i madh i jevrejve, jan lajmruar edhe zrat q ajo sht jevreje, ani

pse ajo ka rrjedh nga nj familje fisnike polake.

II.6. Instituti pr radium

N fundin e vitit 1911 Maria ka fituar mimin e dyt t Nobelit. Duke iu

falnderuar ksaj ka arrit q t bind qeverin franceze q t ndaj mjete pr

Institutin Privat pr Radium. Instituti sht ndrtuar n vitin 1914 dhe n t jan br


hulumtimet nga fusha e kimis, fiziks dhe mjeksis. Nga ky institut, n vitet e

mvonshme, kan dal edhe katr nobelist.

II.7. Lufta e par botrore

Gjat kohs s Lufts s Par Botrore, Maria Kiri sht br shefe e Ods

Medicinale Ushtarake, e cila ka organizuar stacionet fushore t fotografimit me

rntgen. Kta rntgen kan shfrytzuar gypat me gaz pangjyr, nusproduktin e

radiumit, i cili m von sht identifikuar si radon. Maria personalisht i ka siguruar

kta gypa me gaz, t fituar nga radiumi t cilin ajo e ka pastruar. Prmes ktyre

stacioneve fushore, kan kaluar rreth 3 milion ushtar francez.

II.8. Koha pas lufts

Pas Lufts s Par Botrore, Maria dy her ka qen n Shtetet e Bashkuara t

Ameriks, me 1921 dhe 1929, q t mbledh para pr hulumtimin e radiumit. Kjo

trheqje nga puna shkencore dhe kujdesi i teprt nuk iu ka prshtatur, por ka arritur q

t siguroj mjet pr punn e saj. N turnin e dyt t vizits n Amerik, ka arritur q

t tuboj mjet q t pajis Institutin pr Radium, i cili sht themeluar n vitin 1925,

nn udhheqjen e motrs s saj, Bronjisllavs.

Maria Kiri ka vdekur n vitin 1934 afr Salanshit nga anemia, gj q sht gati

e sigurt q shkaktar ka qen ekspozimi me rrezatim , pasi q deri ather nuk ishin t

njohura efektet e dmshme t rrezatimit jonizues, ndrsa ajo pjesn m t madhe t

puns e ka br n nj barak pa mjet mbrojtse. Ka bartur gypat provues me izotope

radioaktive n gjepin e saj, dhe i ka mbajtur n dollapin e tavolins s saj. sht

varrosur afr burrit t saj Pierit n Sceaux ,por, n vitin 1995 mbetjet mortore t saj

jan bartur n Panton Paris. Vajza e madhe e tyre Irena Zholi Kiri n vitin 1935 ka fituar mimin e Nobelit pr kimi pr zbulimin q alumini mund t jet radioaktiv dhe t emitoj

neutrone kur t bombardohet me alfa rreze. Vajza m e re Eva e ka shkruar biografin

e nns Madam Kiri

II.9. Pier Kiri

Shkenctar, i cili kurr nuk sht pranuar zyrtarisht dhe si i till, nga ana e

trups shkencore franceze t asaj kohe dhe nj prej tragjedistve jetsor m t

mdhenj sht Pier Kiri (fig.10).

Me 15 Maj 1859, ka lindur Pier Kiri, pionier i kristalografis, magnetizmit,

piezoelektricitetit dhe radioaktivitetit. Qysh n moshn 14 vjeare ka treguar afinitet

pr matematik, n mnyr q n moshn 16 vjeare e ka regjistruar Sorbonn dhe ka

diplomuar n moshn 18 vjeare. Pr shkak t gjendjes s rnd financiare, studimet e


doktoraturs i ka ln pr koh m t mira, q kan qen para tij, ndrsa deri ather

ka qen vetm nj teknik laboratori i paguar pak.

Fig.10 . Pier Kiri Fig.11 . Pier, Maria, Irena dhe dr. Kiri

(nga e majta)

Bashkpunimi i par i rndsishm shkencor i tij ka qen me vllan e tij

Zhakun. N t vrtet, kur Pieri ka mbushur 21 vjet, s bashku me vllan ka arritur

q t sqaroj fenomenin e piezoelektricitetit. Vllezrit Kiri kan zbuluar q kur t

ndrroj shtypja n disa kristale t caktuara ata krijojn tension elektrik. Ai gjithashtu

ka zbuluar edhe ekzistencn e marrdhnies n mes dukurive negative dhe

temperaturs. Temperatura e kalimit nga faza feromagnetike dhe paramagnetike, sht

quajtur pr nder t tij temperatur e Kirievit.

Pas insistimit t Maria Skllodovsks, t ciln e ka njohur si student n vitin

1894 n Sorbon, fillon t shkruaj pr hulumtimet e tij n magnetizm dhe paraqet

tezn e doktoraturs. Pas disa muajve ka fituar titullin e doktorit t shkencave dhe

martesn me Maria Skllodovskn. Maria ja ka ngacmuar ndrrat, duke i thn q ka

qen n kufirin e zbulimit t elementit kimik t ri, dhe me kt e ka nxitur q puna e

tij t jet: krkimi pas asaj q nuk ekziston. Megjithat qifti bashkshortor Kiri ka

ardhur deri t zbulimet revolucionare n fushn e radioaktivitetit. N t vrtet, me

punn e prbashkt, kan zbuluar dy element t ri kimik: poloniumin dhe radiumin.

Pieri m detajisht sht marr me hulumtimin e vetive t radiumit. Kshtu, ifti

bashkshortor Kiri, t cilt kan vrejtur se thrrmija e radiumit emiton nxehtsi, kan

zbuluar at q sot quhet energji nukleare. Pr kto hulumtime t jashtzakonshme, n

vitin 1903 Pier Kiri ka fituar mimin e Nobelit pr fizik s bashku me Maria

Skllodovska Kirin dhe bashkpuntorin Antoine Henri Bekerel.

Megjithat, prkundr t gjitha nderimeve dhe titujve q Pier Kiri i ka pasur,

akademia e shkencave disa her ka refuzuar kandidaturn e Pier Kiris pr akademik,


por kjo pr t nuk ka qen guri i pengess por vetm er n shpin. Maria Kiri kurr

nuk ja ka fal shtetit francez pr marrdhniet brutale ndaj burrit t saj dhe lshimet

q i ka br pr nobelistin q nuk i ka dhn kurrfar respekti.

Me 19 Prill t vitit 1906, Pieri sikurse zakonisht ka kryer aktivitetetin e tij, kur

n dern e tij ka trokitur postieri me letrn nga akademia franceze, n t ciln e kan

thirr q gjat dits t vij n bised pasi q sht br antar i akademis. Nuk ka

pasur kufij t fatit pr Pierin, e ka lshuar edhe eksperimentin q ka filluar ta punoj

n mnyr q lajmin e gzueshm ta ndaj me bashkshorten Marin. I preokupuar

me mendimin, q m n fund i sht realizuar ndrra e tij, q t bhet antar i

prhershm i akademis, sht nisur pr n akademi. Duke shkuar rrugs, i

preokupuar me mendime, Pieri nuk ka qen mjaft i kujdesshm, duke u kthyer pas

kndit deri t akademia, sht rrzuar n rrug, dhe n at moment ka arrit kerri me

kuaj dhe ia ka shtypur kokn. Pieri nuk ka arrit t bhet akademik. Truri i ktij gjeniu

t madh sht gjendur nn rrotat e qerres.

III. Dukuria e Radioaktivitetit N gjysmn e dyt t shekullit t 19-t shum fizikan jan marr intensivisht

me analizn e vetive t rrezeve X, me rast fenomenit t fluoroscencs (ather sht quajtur fosforoscenc) i sht dhn rndsi e posame.

Kshtu n vitet e tetdhjeta t po atij shekulli fizikanti francez A. Beqerel duke

prgatitur komponimin sulfatin e uranium-kaliumit (K2UO2SO4xH2O) ka vrejtur q

kjo materie fluorescon shum kur i ekspozohet rrezeve ultraviolet.

Duke eksperimentuar m tutje me kt komponim, Bekereli m 24.02.1986 kumtoi se

ka arritur deri t ky rezultat: kur kristalet e Sulfatit t Uranit i ekspozohen drits s

fort t dellit, ato emitojn rrezatim i cili pasi t kalon npr letr t zez, qelq, apo

substanca tjera, mundet me e nxir pllakn fotografike. M von u vrtetua se t

gjitha kriprat e uranit si dhe urani metalik emitojn rrezatim deprtues. T gjitha kto

t arritura t Bekerelit dhe t tjerve i rrumbullakuan bashkshortt Kiri n vitin 1898

duke gjetur se rrezet e uranit jan fenomen atomik, karakteristik pr element, pa

marr parasysh gjendjen e tyre fizike dhe kimike. Kt fenomen e quajtn

radioaktivitet.

Duke br analizn edhe t elementve tjer zbuluan se edhe komponimet e

toriumit emitojn rreze t ngjashme me t uranit. Shpejt bashkshortt Kiri (Pier Kiri

dhe Maria Kiri) arritn q nga xehja Pehblenda, e pasur me uran, t izolojn dy

element t reja radioaktive, t cilat spontanisht rrezatojn, poloniumin dhe radiumin.

Elementt, atomet e t cilve kan marrdhnie t pandryshueshme t numrit t

protoneve dhe neutroneve n brtham, jan atome stabile. Por, nse nga fardo

shkaku vjen deri t rregullimi i marrdhnieve t numrit t protoneve dhe

neutroneve, ather nj brtham e till bhet jo stabile prderisa t mos lshoj

sasin e teprt t energjis n form rrezatimi dhe t kaloj n gjendje stabile. Kjo

periudh e kalimit t brthams n gjendje stabile mund t zgjas nga disa pjes t

sekonds e deri me mija vite, varsisht nga lloji i atomit, dhe sht prcjell me

rrezatim, ndrsa quhet radioaktivitet. Brthamat plotsisht stabile njihen 270. T

gjitha brthamat jo stabile i nnshtrohen nj zbrthimi spontan, prej t cilve jan t

njohur zbrthimi alfa, beta dhe fisioni spontan. Brthama mund t prjetoj edhe nj

varg zbrthimesh t njpasnjshme pr t mbrritt struktur stabile. Deri m sot jan

vrtetuar m se 50 element radioaktive natyrore. Mendohet se q nga formimi i

shumics se elementve kimike t cilt gjenden ne toke kane kaluar disa miliarda vite,

kshtu q shum brthama t cilat qen t formuara, kan pasur koh t mjaftueshme


q m zbrthim radioaktiv t kalojn n gjendje stabile. . Kshtu, mendohet q

brthamat t cilat i gjen ende n natyr jan formuar me zbrthimin e brthamave

tjera. Pr nga rndsia praktike po i cekim tri brthama t mbetura: toriumi-232 (koha e gjysm zbrthimit 1.4x1010 vite), urani-238(4.5x109 vite) dhe urani-235 (koha

e gjysm zbrthimit 7,1x108 vite), tabela 1.

Fig.12. Spektri Elektromagnetik


Tabela .1. Rendet Radioaktive Natyrore

Pr dallim nga t tjert, me zbrthimin e tyre fillon formimi i nj serie

vargjesh t brthamave jostabile (radioaktive), t cilat zbrthehen njra pas tjetrs,

deri n brtham stabile t fundit.

Sot njihen rreth 2000 brthama radioaktive t krijuara artificialisht nprmjet

bombardimeve me rrezatim t brthamave t qndrueshme ose nprmjet procesit t

ndarjes s brthamave t rnda gjat puns s reaktorve brthamor.

T gjith elementt radioaktiv i nnshtrohen procesit t zbrthimit radioaktiv,

me rast emitojn rrezatim i cili mund t jet: alfa, beta ,gama , neutronik ,protonik , X-rrezatimi etj. Rrezatimi alfa paraqet, n t vrtet, emisionin e thermave t cilat

prbhen nga brthama e heliumit, q prmban dy protone dhe dy neutrone, ndrsa

kan ngarkes elektrike pozitive (++). Kto therma deprtojn n ajr 5-11 cm, ndrsa


n inde deri n 0.1mm. Kto therma mund ti ndali letra e zakonshme (fig.13, 14 dhe 15).

Fig.13. Deprtimi i grimcave radioaktive

Fig.14. Aftsia deprtuese e grimcave radioaktive


Fig.15. Aftsia deprtuese e grimcave radioaktive

Veprimi i ktyre thermiave sht dhjet her m i fort sesa rrezatimi gama,

nse gjenden brenda n organizm. Duke pasur parasysh vetit e cekura, elementt

radioaktive q emitojn thermiat alfa jan m t dmshme si kontaminues t

brendshm se sa si burime t jashtme t rrezatimit. Kto thermia i emitojn elementt

radioaktive natyrore dhe elementt radioaktive artificiale. Rrezatimi beta paraqet

elektrone me ngarkes negative por mund t jen edhe pozitive me mas m t vogl

se thermiat alfa (prmbi 7000 her). Deprtojn n ajr, varsisht prej energjis, prej

disa centimetrave deri n disa metra (fig.13, 14 dhe 15). Rrezet gama paraqesin

rrezatim elektromagnetike, gjatsia valore e t cilave sht shum e vogl (0.005-0.4

A), ndrsa kan aftsi t madhe t deprtimit: pr ti absorbuar kto rreze nevojitt

trashsi e elikut prej disa centimetrave. Rrezet gama nuk kane kurrfar ngarkese

elektrike, ndrsa shpejtsia e tyre sht prafrsisht me shpejtsin e drits.

Deprtojn ne ajr disa metra (deri ne 100 m) duke krijuar disa efekte si jonizimi etj.

Sipas vetive fizike dhe biologjike rrezet gama jan t ngjashme me rrezet X (rrezet e

rntgenit). Rrezatimi neutronik paraqet emisionin e thermave elementare-neutroneve.

Kto therma nuk jan t elektrizuara. Ekzistimi i neutroneve sht me tepr i lidhur

me procesin e reaksioneve nukleare (bombardimi i brthamave pr destabilizim).

Kane aftsi t madhe t deprtimit. Rrezet X jan t natyrs elektromagnetike dhe

quhen shpesh rreze t rntgenit . Kto rreze prodhohen ne gypa special elektronik, ku

mbizotron nj tension i lart (afro 10000 V) ndrmjet anods the katods dhe kane

deprtueshmri t madhe(fig.25.). T gjitha rrezet radioaktive t cekura i emitojn

elementt radioaktiv ose radioizotopet natyror dhe artificial.

Nj prej karakteristikave fizike t elementve (brthamave) radioaktive sht

edhe koha e gjysme zbrthimit, qe paraqet kohen e nevojshme pr prgjysmimin e

radioaktivitetit fillestar apo koha e gjysme zbrthimit sht koha pr t cilin aktiviteti

fillestar i ndonj burimi radioaktiv zvoglohet prgjysm (T ). P.sh Sr-90

(Stronciumi-90) ka kohe gjysme zbrthimi 28 vite, nse aktiviteti i tij sht 200 Bq,

ather pas 28 viteve aktiviteti i tij bie ne 100 Bq. Jodi-131 ka kohe gjysme zbrthimi

8 dit, nse aktiviteti i tij sht 500 Bq, ather pas 8 ditsh do t humbe gjysma e

aktivitetit (250 Bq). Nj brthame radioaktive mund t jet emetues beta, alfa dhe

gama apo vetm beta, apo beta-gama etj. N tabeln nr.3. po japim kohen e gjysm

zbrthimit t disa radioizotopeve:


Tabela 2 . Simbolet e grimcave elementare

Tabela 3. Koha e Gjysm zbrthimit t disa radioizotopeve (y-vit; d-


dit; h-or; min-minuta; s-sekonda; +-pozitron; --beta thermi(elektron); -alfa thermi).

Pr matjen e aktivitetit apo detektimin e rrezatimit, shrbejn aparatt q quhen

detektor. Si cekem m lart, rrezatimi jonizues duke kaluar npr materie bn

jonizimin ose ekscitimin e atomeve, prandaj detektimi i rrezatimit sht rezultat i ktij

efekti t atomeve t materies q e bn vllimin efikas t detektorit. Varsisht nga

lloji i detektorit mund t matt intensiteti, energjia dhe vetit tjera t rrezatimit.

N baz t efektit q bn rrezatimi kur bie n materie dallojm disa principe t

detektimit dhe ket n baze t: jonizimit, efektit kalorik, ndryshimeve kimike,

proceseve fotokimike dhe fotofizike etj. Varsisht nga principi i detektimit t

rrezatimit edhe detektort mund t ndahen n detektor jonizues, kalorimetrit,

kimik, fotografik, shintilues, termoluminiscent, gjysmprues etj.

IV. Njsit e Radioaktivitetit dhe Njsit e Rrezatimit Me aktivitetin apo radioaktivitetin e ndonj burimi radioaktiv nnkuptojm

numrin e zbrthimeve pr nj sekonde. Njsia themelore me t ciln matt

radioaktiviteti sht Bekereli (Bq), ndrsa njsia e vjetr ishte Kiri (Ci), (l

Ci=3,7x1010 Bq). Kshtu aktivitetin prej 1 Bq e ka burimi n t cilin brenda 1

sekonde ndodh nj zbrthim alfa, apo beta apo gama etj., ndrsa mund t

shprehet edhe si njsi specifike p.sh. Bq/kg, Bq/m2, Bq/l etj. Aktivitetin prej 1 Ci e

ka ai burim n t cilin brenda 1 sekonde ndodhin 3,7x1010 zbrthime.

Pr t shprehur njsit m t mdha apo m t vogla t radioaktivitetit nga ato

themelore , prdoren shumfishat dhe nnfishat (shih tabeln nr.4 .)

A K T I V I T E T I

1 MCi = 37 PBq 1 Ci = 3,7 x 1010 Bq = 37 GBq

1 Bq = 27,03 x 10-12 Ci = 27,03 pCi 100 kCi = 3,7 PBq

10 kCi = 370 TBq

1 kCi = 37 TBq 1 kBq = 27,03 nCi

1 MBq = 27,03 Ci 1 GBq = 27,03 mCi

1TBq = 27,03 Ci 100 Ci = 3,7 TBq

10 Ci = 370 GBq

1 Ci = 37 GBq 100 mCi = 3,7 GBq

200 mCi = 7,4 GBq

300 mCi = 11,1 GBq

400 mCi = 14,8 GBq

100 mCi = 3,7 GBq

10 mCi = 370 MBq

1 mCi = 37 MBq

72 Ci = 2,66 MBq 15 = 555 kBq 5 = 185 kBq 100Ci = 3,7 MBq

10 Ci = 370 kBq Pasqyra e shumfishave dhe nnfishave t njsive SI


1 Ci = 37 kBq Vlera emrtimi shenja Vlera Emrtimi shenja

1018

1015

1012

109

106

103

102

101

Eksa

Peta

Tra

Giga

Mega

Kilo

Hekto

Deka

E

P

T

G

M

k

h

da

10-1

10-2

10-3

10-6

10-9

10-12

10-15

10-18

Deci

Centi

Mili

Mikro

Nano

Piko

Femto

Ato

d

c

m

n

p

f

a

100 nCi = 3,7 kBq

10 nCi = 370 Bq

1 nCi = 37 Bq

100 pCi = 3,7 Bq

10 pCi = 0,37 Bq

1 pCi = 0,037 Bq

Tabela 4 . Pasqyra tabelore e Aktivitetit , shumfishave dhe nnfishave

Gjat kalimit t rrezatimit jonizues npr materien e gjall, npr disa atome t

qelizave dhe indeve ndodhin procese t jonizimit, ekscitimit t atomit dhe t

ngjashme, n mnyre analoge sikur me materien e vdekur. Veprimi biologjik i

rrezatimit sht energjia e rrezatimit t ciln materia e gjall e absorbon. Lnda e

dozimetrise s rrezatimit sht matja e energjis t ciln rrezatimi e dorzon ne

materialet e rrezatuara. Nga kjo energji varn edhe ndryshimet (qofshin t

dmshme apo t dobishme) t cilat rrezatimi i bn. Njsia pr matjen e sasis s

energjis se absorbuar quhet doze rrezatimi dhe mund t jet doze ekspozuese dhe

absorbuese. Njsia pr matjen e dozs ekspozuese sht Kulon pr kilogram (C/kg).

Pr t matur rrezatimin shfrytzohen kto madhsi:Doza ekspozuese e

rrezatimit ka pr njsi kulon (Culon) pr 1kg dhe shnohet me C/kg. C/kg sht

doza ekspozuese e rrezatimit jonizues e cila n sasin e ajrit me mas prej 1 kg

mundet t krijoje jone me shenj t njjt t ngarkess elektrike t prgjithshme

prej 1 kuloni nse densiteti i fluksit energjetik sht i njjt n gjith sasin e

ajrit t rrezatuar:

1C/kg. = 1C/kg

Njsia m e vogl sht mC/kg

Njsia e vjetr pr dozn ekspozuese t rrezatimit ishte rntgeni (r):

1R = 2, 58x10-4 C\kg.

Pr t llogaritur dozn ekspozuese t rrezatimit nga njsit e vjetra n njsi t

reja SI, mundet t shfrytzohet barazimi n vazhdim:

R x 0,258 = mC/kg


mR x 0,258 = C/kg.

Doze absorbuese e rrezatimi jonizues ka pr njsi grejin (Gy). Greji sht

doza e absorbuar ne trup masa e t cilit sht 1 kg, dhe t cilit me rrezatim

jonizues t densitetit t prhershm t fluksit energjetik i sht bart energji prej

1 xhuli:

1Gy=1J/1kg.

Njsia e vjetr rad (rd) gjegjsisht rem.

1 rad = 10-2 Gy

1 rem = 12-2 Gy

Fortsia e dozs ekspozuese t rrezatimit (gabimisht prdoret shprehja intensitet

i rrezatimit), shprehet n C/(kg.s.). Njsia e mhershme sht quajtur R/s (rendgen n 1 sekond).

1 R/s = 2,58 x 10-4 C/(kg.s.).

N praktikn e deritanishme sht prdor edhe njsia R/h.

Fortsin e dozs ekspozuese t rrezatimit , t shprehur n njsi t vjetra,

mundemi ta llogarisim n njsi t reja n kt mnyr:

R/min x 430 = C/(kg.s), R/h x 0,00717 = C/(kg.s), mR/h x 0,0717 = C/(kg.s).

V. Teknikat e Matjeve t Rrezatimit

Rrezatimi jonizues nuk mundet direkt t hetohet , pa pajisje adekuat. Por, duke ju falnderuar efekteve t shumta t rrezatimit, q fitohen gjat kalimit t rrezatimit

npr mjedise (gazra, fluide, materie t ngurta, inde etj.) , sikur q jan: ekscitimi i

atomeve, efekti termik, efekti fotoelektrik, krijimi i impulseve elektrik etj. sht i

mundshm detektimi, regjistrimi dhe matja e rrezatimit jonizues.

Detektimi i thermiave nukleare t elektrizuara beht n baz t jonizimit primar

(direkt) t cilin kto therma shkaktojn n nj mjedis t caktuar (m s shpeshti gaz).

Megjithat , disa rrezatime nukleare , t cilat prbhen nga therma dhe kuantet q nuk

kan ngarkes elektrike, si p.sh. neutronet, -kuantet dhe t ngjashme, nuk shkaktojn jonizimin direkt t mjedisit. Megjithat, pr kt arsye se kto rrezatime , kur kan

energji t mjaftueshme munden n ndeshjet me molekulat e gazit t shkaktojn

dukurin e efektit fotoelektrik ose Efektit t Kontonit, me rast krijohen elektrone t lira me energji kinetike t madhe (fotoelektron ose elektroni i Kontonit) i cili m


pastaj mundet t bj jonizimin e gazrave, sht i mundshm detektimi i ktyre

rrezatimeve.

V.1. Parimet e Detektimit

Me kalimin e rrezatimit nuklear npr mjedisin detektues vjen gjer ke

paraqitja e efekteve dhe proceseve t ndryshme. N vazhdim po shqyrtojm efektet

themelore dhe proceset n t cilat bazohet detektimi i rrezatimit jonizues.

Jonizimi sht proces gjat t s cilit nj pjes energjis harxhohet n

shndrrimin e sistemeve neutrale (molekule dhe atome) n sisteme t elektrizuara

(jone), duke krijuar sasi t njjta t ngarkesave elektrike pozitive dhe negative, dmth.

35 eV pr qiftin jonik t krijuar. Elektriciteti i krijuar n kt mnyr, nuk mundet

direkt t lexohet , pasi q sht energji e vogl e rrezatimit radioaktiv- dhe rrezet kan energji deri n disa MeV-a , ndrsa thermat deri n dhjetra MeV-a. Prandaj ky elektricitet i vogl i krijuar nga rrezatimi, drejtohet n fitimin e impulsit i cili n

aparaturn shtes elektronike mtej forcohet, matt dhe regjistrohet.

Numr m i madh i detektorve t sotm punon n principin e prueshmris s

gazrave t krijuar pr shkak t jonizimit, prandaj kto aparate quhen detektor gazi.

Ata sipas mnyrs s funksionimit ndahen n tri grupe: oda jonizuese, numrues

proporcional dhe numrues t Gajger-Mylerit (fig.16 , 17 dhe 18).

Ekscitimi i atomeve sht fenomen i cili formohet gjat kalimit t rrezatimit

nuklear npr mjedisin detektues, dhe edhe ky shfrytzohet pr t regjistruar

rrezatimin; sinjali fillestar m von forcohet deri n intensitetin e nevojshm. N

rrezatimet elektromagnetike jan t ndijshm disa nga kristalet , t cilt nn ndikimin

e rrezatimit t ktill fillojn japin dritza (shintillojn). Ky fenomen i shintilimit

(scintilimit) sht shfrytzuar pr zhvillimin e grupit special t detektorve

shintilues .

Foto 16. Detektor Geiger Muler Foto 17. Detektor Shintilues


Fig.18. Detektort e rrezatimit radioaktiv:

a)Numruesi Gaiger-Muler

b) Numruesi proporcional

c) Numruesi scintilues

Efekti termik i cili krijohet gjat kalimit t rrezatimit jonizues npr mjedis

(materie t lngta, gazta, ngurta etj.) mund t shfrytzohet pr t matur rrezatimin e

burimeve radioaktive t forta. Pr kt qllim shfrytzohen detektort kalorimetrit.

Krijimi i impulsit elektrik sht fenomen i cili krijohet gjat kalimit t

rrezatimit npr disa trupa t ngurt sikur q jan gjysmpruesit. Detektort e till

quhen detektor gjysmprues. Kta detektor jan zhvilluar n kohet e fundit dhe

gjasat jan t bhen shum t rndsishm sidomos pr detektimin e thermave t

rnda t elektrizuara.

Efekti fotoelektrik q lajmrohet si pasoj e kalimit t rrezatimit npr

foto-emulsionin special, bien deri t njollosja e pllaks fotografike. Efekti fotoelektrik

shfrytzohet shfrytzohet pr detektimin dhe matjen e pragut ve e ve t thermiave

nukleare. Detektort e ktill quhen foto-detektor. N vazhdim po japim disa lloje t

detektorve.

V.2. Dozimetrat termoluminishent

Parimi i puns s dozimetrave termoluminishent bazohet n at q rrezatimi ,

gjat interaksionit me mbshtjellsin e atomit t materialit termoluminishent, kryen

ekscitimin n gjendje e cila n temperatura normale nuk mund t deekscitohen.

Deekscitimi kryhet tek n temperatura t ngritura, diku nga 400-500 K. Kur detektori

(preparati) nxehet n nxemsa t ndrtuar special, fillon deekscitimi i atomeve me

emisionin e fotoneve( fig.19). Pr kt arsye ky efekt quhet termoluminishenca. Veti t


termoluminishencs kan substancat: CaSO4 , LiF, LiF2, 6LiF, Li2B4O7 dhe disa t

tjera.

Sasia e fotoneve t liruara sht n proporcion me numrin e atomeve t eksituar t

dozimetrit termoluminishent, ndrsa ai numr sht proporcional me dozn

ekspozuese t rrezatimit me t ciln detktori ka qen i eksponuar(fig.20.). Funksioni

i prgjigjes s detektorit sht linear n diapazonin e gjer t dozave ekspozuese, t

cilat lvizin n intervalin prej 2,6 x 10-8 C kg-1 e deri n 2,6 x 104 C kg-1 ( 0,1 mR deri

n 108 R). Nj diapazon i till i gjer me prgjigje lineare , reproduktiviteti i mir,

shpejtsia dhe automatikja e leximit, thjeshtsia e prdorimit, gjersia e prdorimit

dhe qasja e madhe e bjn kt dozimetr posarisht atraktiv n teknikat e

prgjithshme t matjeve e posarisht n dozimetrin personale t mbrojtjes nga

rrezatimi jonizues.

Foto 19. Lexuesi i Dozimetrave Termoluminishent Harshaw model 6600


Fig. 20. Dukuria e termoluminishencs : tri fazat e termoluminishencs t

prshkruara nga Aitken (1985, 1998 ) t zbatuara n nj kokrr

kuarci (Keizars, 2008 b)

V.3. Dozimetri i gjepit me fije kuarci

Ky dozimetr sht n mesin e atyre dozimetrave t cilt ende prdoren si

dozimetr personal. sht i ngjashm me stilografin dhe quhet edhe stylo dozimetr,

ndrsa bartt n xhepin e mantelit laboratorik (fig. 21 dhe 22.). Ky dozimetr n t

vrtet paraqet nj elektroskop. Duke kaluar rrezatimi npr dozimetr shkakton

jonizimin e gazit me t cilin oda jonizuese sht e mbushur , m rast vie gjer ke zbrazja e elektroskopit. Me kt rast treguesi kuarcit lviz, gj q mundson leximin

direkt t dozs s pranuar n shkalln e dozimetrit, e cila fabrikisht sht e kalibruar

me etalon standard t ndonj radioizotopi jetgjat (psh. me radium).

Ekzistojn disa fusha t matjeve t ktyre dozimetrave, dhe kt deri n 200

mR, pastaj deri n 1 R, si dhe deri n 5 R.

Pr mbushjen e stylo-dozimetrave duhet paisja plotsuese e cila mundson q

dozimetri t mbushet me elektricitet statik dhe me kt rast fija (fija) i kuarcit bie n

pozit zero.


Fig.21. Mbushsit dhe lexuesit e Fig.22. Paraqitja skematike e Stylo Dozimetrit Stylo Dozimetrit me fije kuarci

VI. Zbatimi i Burimeve t Rrezatimit Jonizues

Gjithher kur prmendet rrezatimi jonizues apo rrezet jonizuese, menjher

mendohet n efektet negative dhe rrezikun q sjell ky fenomen. Pr formimin e nj

vetdije t ktill n opinion ka pasur ndikim t madh edhe bomba atomike e hedhur

n Hiroshime (fig.23.) dhe Nagasaki ne vitin 1945 s bashku me viktimat dhe pasojat q la pas veti.


Fig.23. Eksplodimi i bombs Nukleare n Hiroshim

Gjithashtu prsosja e armeve nukleare, potenciali i madh i tyre si dhe rreziku nga

ndonj shprthim eventual, krijuan opinionin dhe disponimin negativ ndaj rrezatimit

jonizues. Harrohet e dhna qe rrezatimi jonizues lindi ather kur u krijua planeti yn, ndihmoi dhe e prcolli evolucionin e planets son. Rrezatimi jonizues sot gjen

zbatim t madh n gjith aktivitetet e njeriut, sht pjese e zhvillimit dhe prosperitetit

ekonomik, tekniko-teknologjik, industrial, shkencor dhe kulturor.

Zbatim praktik, rrezatimi jonizues gjen n medicin, bujqsi, energjetik,

industri, gjeologji, xehetari, teknologji , ndrtimtari etj. (fig.24, 25, 26, dhe 27).

Fig.24. Lajmruesi radioaktiv i zjarrit


N shkencat medicinale rrezatimi jonizues ndihmon ne diagnostifikimin, terapi dhe

hulumtime. Diagnostifikimi i smundjeve t ndryshme bht me rreze rntgeni dhe

radioizotope t ndryshme.

Fig. 25. Paraqitja skematike e gypit t rntgenit me burimin e tensionit t

lart dhe t ult.

Nj aktivitet i till nuk do t mund t paramendohet pa ekzistimin e rrezatimit

jonizues. Kshtu p.sh. Gjendrra mbrojtse ka veti t jashtzakonshme t grumbulloje

jodin-113 radioaktiv, prandaj ky izotop prdort pr analizn e fiziologjis se

gjendrrs mbrojtse tiroide. Me ane t rrezatimit jonizues sot matn dhe analizohen

nj varg funksionesh t organeve t njeriut. Gjithashtu duke shfrytzuar izotopet

radioaktive mundet t prcillet shpejtsia e resorpcionit t disa barnave nga trakti

digjestiv si dhe efektin terapeutik. Kshtu p.sh. Duke prdorur insulinn e shnuar me

jod-131 sht caktuar shpejtsia e eliminimit e insulins nga gjaku i diabetikve.

Duke i shnuar disa antibiotik me izotope radioaktive, sht br i mundshem q

saktsisht t vrtetohet mekanizmi i tyre si dhe t dihet pr arsye disa baktere pas nj kohe bhn rezistonte ndaj terapis me antibiotik t caktuar. Prve rasteve t

prmendura, rrezatimi jonizues( radioizotopet) prdoret edhe pr diagnostifikimin e

mlis, t veshkave, diagnostifikimin e rregullimeve t enve t gjakut, prcaktimin

e gjatsis s jets s eritrociteve, diagnostifikimin e smundjeve malinje, sterilizimin

e mjeteve dhe pajisjeve. N medicin m s teprmi prdoren izotopet radioaktive

Jodi-131, hekuri-55, hekuri-59, kromi-51, kobalti-57, kobalti-60. etj

N bujqsi rrezatimi jonizues prdoret pr t fituar hibride t ndryshme,

hulumtimin e proceseve t fotosintezs dhe koncentrimit t radioizotopeve npr pjes

t ndryshme t pemve dhe perimeve si dhe bimve t tjera, sterilizimin dhe

konservimin e ushqimit etj.

N gjeologji dhe xehetari pr hulumtimin e burimeve t nafts dhe gazit natyror,

pastaj pr hulumtimin e rezervave t ujit etj.

Burimet radioaktive prdorn edhe si rrufeprits radioaktiv efikas, pasi qe bjn

jonizimin e ajrit deri n 50 m diametr dhe n kt mnyre m leht bht zbrazja e

ngarkess elektrike t reve. Gjithashtu burimet radioaktive prdoren edhe si lajmrues

efikas t zjarrit, npr objekte me rendsi t posame.

N industri burimet radioaktive kan gjetur nj zbatim t gjer si p.sh. mats t

trashsis, mats t densitetit, mats t nivelit, kontroll t gjendjes s proceseve,

numrim t prodhimeve, kontroll t mbushjes, pozicionim t vagonve dhe veglave,

numrim t rrotullimeve, matje t sasis s materialit t kaluar, matje t lagshtis,

eliminim t elektricitetit statik, sterilizim dhe konservim t ushqimit, polimerizim,

sintez, analiza hidrogjeologjike, caktimin e bilancit t ujrave etj. Nj lmi e


posame e zhvilluar kohve t fundit sht edhe Defektoskopia, qe merret me

kontrollin e kualitetit t ngjitjes (saldimit) t konstruksioneve metalike. Metodat

defektoskopike bazohen n fotografimin e thell t sendeve t cilat analizohen , me

rast n vend t aparatit rntgen me rreze X, shfrytzohen izotopet radioaktive gama ose beta imitues, t cilt rrezatojn metalin e salduar dhe n filmin pas metalit t

salduar len fotografin n baze t s cils vlersohet gjendja e sendit t fotografuar

dhe anulohen defektet n t.

Fig.26. Rrufepritsit Radioaktiv n kulmet e objekteve n Prishtin

Fig. 27. Matsi izotopik i trashsis s llamarins

Nn ndikimin e rrezatimit bhn disa ndryshime n zinxhirt e polimerve,

ndrsa gjithashtu disa monomer kalojn n polimer. Kshtu p.sh. me rrezatimin e

goms, polietilenit, teflonit, celulozs etj. vjen deri t ndrrimi i vetive t tyre fizike-

viskozitetit, elasticitetit, tretshmris etj. Kauuku i paprpunuar forcohet, gjithashtu

polietilenet dhe polivinilt forcohen, bhn termikisht m t fort dhe jo t tretshm

n trets t cilt zakonisht i tretin.

Radioaktiviteti, n t vrtet radioizotopet prdoren edhe si burim i energjis

se bollshme. Kshtu urani-235 i pasuruar i futur n reaktor dhe i bombarduar me


neutrone, liron nxehtsi e cila bartt deri n kazant e avullit, prej nga avulli ven n

lvizje gjeneratort elektrik pr prodhimin e rryms:

nXeSrfnU1

0

139

54

95

38

235

92 32),(

(T=48 s) (T=41 s)

nBaKrfnU1

0

140

56

94

36

235

92 32),(

(T=1.4 s) (T=1.1x106 s)

Kt reaksion fision e prcjell lirimi i energjis nukleare prej rreth 200 MeV dhe

mesatarisht 2-3 neutrone t energjis mesatare prej 2 MeV sipas reaksionit nuklear

(fig.28).

Fig. 28. Reaksioni i fisionit

Reaksioni termonuklear i fuzionit sht reaksioni i bashkimit t dy brthamave t

hidrogjenit , duke formuar nj brtham t heliumit dhe liruar energji t bollshme

(shih fig.29). Ky reaksion ndodh n kontinuitet n diell , por, edhe me rastin e

shprthimit t bombs hidrogjenike (fig. 30.).

Fig.29. Reaksioni i fuzionit


Fig. 30. Reaksioni nuklear fuzion n Diell

Pra, n elektranat, n vend t thngjillit si lende djegse prdoret urani. Elektranat nukleare (fig,31.) n vit kursejn rreth 480 milion ton naft, q sht me

shume se sa gjysma e prodhimtaris s vendeve antare t OPEC-ut. Sot n bot rreth

15% t rryms elektrike prodhohet ne elektranat nukleare (fig.34.),

Fig.31. Elektrana Nukleare


Fig.32. Deponia e hirit Fig.33. Termoelektrana me

Kosova-A linjit Kosova-B

Fig.34. Prqindja e prodhimtaris botrore t energjis

elektrike nga burime t ndryshme

.

ndrsa n France afro 70% (tabela 5.) dhe sht n vendin e pare ne bot pr nga

pjesmarrja me energji elektrike nukleare. Tendencat pr ndrtimin e elektranave

nukleare jan ne rritje e sipr, pa marre parasysh aksidentin n elektrann nukleare n


Qernobil ne vitin 1986. Neve n vazhdim t ktij libri do t ndalemi m shume dhe do

t shoshisim disa t dhna n lidhje me pjesmarrjen n ndotjen e ambientit t njeriut

t elektranave nukleare dhe atyre me thngjill, gazra dhe mazut.

Tabela . 5. Numri i elektranave n pun, n ndrtim t planifikuara dhe t propozuara

n bot


Rrezatimi jonizues sikur cekem m lart, njeriut i ka sjelle dhe i sjelle t mira,

dhe i ka ndihmuar q t hec me hapa m t shpejt n shum lmi, ndrsa ia ka br

jetn m t begatshme, ather kur sht prdor me arsye dhe pr qllime paqsore.

Por, ekziston edhe ana tjetr e medaljes, radioizotopet mund t prdoren edhe pr mbarimin e armeve nukleare me fuqi shkatrruese, bombave atomike, projektileve me

rreze t gjat dhe t mesme t veprimit me kok brthamore, topat me mbushje

nukleare si dhe nndetset nukleare etj. I gjith ky potencial brthamor ekzistues,

mund ta shkatrroje rruzullin toksor pesdhjet her.

VII. Rrezatimi Jojonizues-Rrezatimet Elektromagnetike t

Natyrs Elektrike

N spektrin e valve elektromagnetike nga frekuenca e ult e deri n

hiperfrekuenca, punon nj numr i madh dhe i llojllojshm i pajisjeve elektrike dhe

elektronike , duke filluar nga aparatet elektrike e deri t pajisjet pr prcjellje t

radiotelefonis, TV-s dhe radarit (fig. 12).

N vazhdim do ti trajtojm vetm ato pajisje fushat e t cilave munden t

veprojn dmshm n organizmin e njeriut gjegjsisht n organizmat e gjall. T

cekim se n raport me frekuencn , kto fusha elektromagnetike mund t

sistematizohen n t ulta (deri n 3kHz), n t mesme (nga 3-30kHz), n t larta (nga

3OkHz-30MHz), n ultra t larta (nga 30-300MHz) dhe hiper frekuencat (prtej

300MHz).

Neve ktu do t ndalemi n fushat elektromagnetike hiper t larta ,dmth . prtej

300MHz . Ktu bjn pjes sistemet pr bartje , radio dhe radari dhe kt:

radiolokatort , radionavigatoret, lidhjet radioreleje, pajisjet pr radioastronomi,

radiometeorologji, radiospektrografi, pajisjet pr radioinformim dhe lidhjet tjera radio

dhe radarike.

Valt elektromagnetike fitohen gjithkund ku sht shpejtimi (nxitimi) dhe

drejtimi i lvizjes s thermiave elektrike (elektroneve apo joneve), ku kemi rrymn

alternative. Energjia e valve elektromagnetike sht direkt proporcional me

intensitetin e fushs elektrike dhe magnetike, t cilat formojn val elektromagnetike

tek qarqet e mbyllura oscilator ,ajo energji sht e koncentruar n kondensator dhe

selenoid. Tek qarqet oscilator energjia e valve elektromagnetike emitohet n

mjedis-hapsir n largsi q mund t jen shum t mdha.

N praktik, elementt e qarqeve elektrike , instalimet dhe pajisjet me veti

induktive dhe kapacitive, npr t cilat lviz rryma alternative , plotsojn kushtet pr

formimin e valve elektromagnetike.

Kto fusha dhe veprimet dmtuese varn nga intensiteti i rryms elektrike dhe

tensioni, dhe lajmrohen kudo n hapsir ku eksploatohen pajisjet me fuqi t mdha

elektrike dhe frekuenca t larta.

sht treguar se n vartsi nga intensiteti i rrezatimit dhe frekuenca, kto fusha

munden t veprojn shum dmshm n organizmin e njeriut, n organe t veanta

dhe organe t ndijimit.

Rreth qarkut oscilator t hapur ose antens dipol, formohet fusha

elektromagnetike. N baz t principit t dipol antens jan konstruktuar nj numr i


madh i antenave dhnse t radarve dhe t radios, t cilat n hapsirn rreth vetit

rrezatojn dhe jan fusha m t forta elektromagnetike.

N aspektin e mbrojtjes nga fusha elektromagnetike, duhet analizuar mjedisin e

afrt. N largsi kto fusha jan t parrezikshme. Antena si shndrrues

elektromagnetik emiton val elektromagnetike prmes mediumit barts deri t

marrsi(Fig.35).

N baz t disa hulumtimeve sht konstatuar se nse personi eksponohet me

val elektromagnetike t larta dhe ultra t larta, vjen gjer t rregullimi i sistemit

nervor. Personat e rrezatuar ankohen n lodhje, ngacmime, dhembje koke dhe ndrra

t kqija.

Fig.35. Prhapja e valve elektromagnetike nga antenat baz t

telefonis mobile

VIII. Kontaminimi Radioaktiv

Me radiokontaminim nnkuptojm prezencn jo t dshiruar t materieve

radioaktive n ndonj rreth (toke, ajr, uj, ushqim etj.) mbi nivelin e rrezatimit

natyror ose mbi nivelin e lejuar maksimal. Kontaminimi radioaktiv i rrethit jetsor t

njeriut mund t bhet pr shkak t rritjes s radioaktivitetit natyror, zbatimit paqsor

t energjis nukleare, provave nukleare dhe n rast t lufts nukleare.

Burim i fort i rrezatimit jonizues natyror sht kozmosi. Nga kozmosi n

siprfaqen e toks arrijn sasi t dukshme t rrezatimit jonizues. Fortsia e tyre ka


vlera t ndryshme n vende t ndryshme t plants son. Rrezatimi nga kozmosi sht

i vjetr sa edhe planeti yn. Gjithashtu burim tjetr i rrezatimit jonizues jan

shkmbinjt dhe mineralet nga prbrja e siprfaqes se toks. Ktu vlen t theksohet

edhe kontributi n kontaminimin e rrethit jetsor t termoelektranave me thngjill, q kohve t fundit jan hulumtuar, e q nuk sht aspak i vogl dhe varet nga disa

faktor. Kto rrezatime kontribuojn n kontaminimin radioaktiv natyror t ajrit, ujit,

ushqimit, toks, objekteve etj.(fig.42 dhe 43.). Ket rrezatim e emitojn me se 60

radioizotope natyror. N baz t hulumtimeve dhe rezultateve shumvjeare, n

vendin ton duhet t llogarisim kto nivele t radioaktivitetit natyror (tabela 6.):

Rrethi (prodhimi) Aktiviteti n Bq/kg t mostrs s freskt

K-40 Ra-226 Po-210

Dheu

1722

62

56

Bari

1251

2

4

Mishi 73 0.1 0.26

Qumshti

53

0.1

0.07

Djathi 47 0.2 0.44

Gruri 0,162

Grosha 0,303

Misri 0,111

Qept 0.962

Lakra 0.088

Patatja 0.077

Tabela 6. Niveli i radioaktivitetit natyror n disa prodhime

Zbatimi paqsor i energjis nukleare gjen zbatimin m t gjere n punn e

reaktorve nuklear. Mbeturinat radioaktive t cilat fitohen gjat operacioneve t

ndryshme n sistemet nukleare munden t bjn kontaminimin e ajrit (tek reaktort t

cilt ftohen me ajr) si dhe kontaminimin e ujrave gjeografike (lumenjve, liqeve,

deteve) pr shkak t lshuarjes s efluentve( fig.36.). Gjithashtu fabrikat t cilat

prodhojn material fisioni si dhe pajisjet t cilat prpunojn lndn e harxhuar

(mbeturinat radioaktive) munden t jene burimi i kontaminimit t rrethit jetsor t

njeriut.


Provat nukleare jan rezultat i fisionit t brthamave t Uranit-235 dhe

Plutoniumit-239. Gjat do prove nukleare formohen nj numr i madh i elementve

radioizotopeve, aty rreth 200 dhe quhen radionuklid. Radiokontaminimi i mjedisit jetsor t njeriut (Biosfers) q sht si rezultat i shprthimit t armeve nukleare n

luft, mundet plotsisht t identifikohet me radiokontaminimin i cili bhet pr shkak

t provave nukleare (atomike), me t vetmin dallim q provat nukleare kohet e fundit

bhen nn toke dhe n vende t pabanuara.

Sa pr t pasur parasysh njohurit m elementare, ndrsa pr shkak t

gjersis se lendes s shtruar, neve n vazhdim do ti prshkruajm vetm disa nga

elementt karakteristike t shprthimeve nukleare emisione. Duhet t dallojm dy


shprthime nukleare: shprthimi nuklear fision (fig. 37 , 38 dhe 41) dhe fuzion. E

para ka t beje me armen nukleare qe prmban uran-235 dhe plutonium-239, ndrsa

vjen deri t shpartallimi i brthamave t mdha n brthama m t vogla t prcjelle

me lirimin e sasive t mdha t energjis termike, rrnuese, t drits dhe rrezatimit

jonizues.

Fig. 37. Eksplodimi nuklear i

realizuar ne principin e iplozimit

Fig.38. Konstruksioni i

bombes nukleare.


Ndrsa e dyta sht proces

atomik (bomba hidrogjenike ,fig.

40.) me q rast vie deri t bashkimi i brthamave t lehta (deuterium dhe

tritium) n brthama m t renda

(heliumi). Kshtu p.sh. Gjat

bashkimit t 0.6g t brthams se

triciumit dhe 0.4g t deuteriumit,

lirohet energji sa 30 tona trotil

eksploziv ose sa 4g uran gjat

fisionit. Fuqia e armeve nukleare

fision matt me kiloton (KT),

ndrsa e armeve termonukleare me

megaton (MT). Eksplodimi i

bombs nukleare prej 20 kiloton

(KT) sht baras me fuqin e

Fig.39. Projektilet me mbushje nukleare eksplodimit t 20000 tonve trotil

eksploziv, ose bomba

termonukleare prej 5 megaton

(MT) sht baras me fuqin e 5 milion toneve t trotilit. Energjia e prgjithshme

gjat eksplodimit nuklear shprndahet n tri forma: si veprim rrnues, i nxehtsis

dhe radioaktiv. Qe t tri kto veprime lajmrohen gati menjher, njsoj sikur

nxehtsia nga dielli, por jan shume t shprehura pr territor t caktuar. Nxehtsia m

e madhe emitohet n sekondn e par dhe lviz me shpejtsi t madhe n t gjitha

drejtimet. Veprimi rrnues shpejt zgjerohet n t gjitha ant dhe formon val

rrnuese t fuqishme me shpejtsi t madhe (m e madhe se shpejtsia e zrit). Ky

veprim rrnon objektet t cilat nn ndikimin e veprimit t nxehtsis digjen. Veprimi

radioaktiv manifestohet menjher dhe shprehet me emetimin e fluksit t rrezeve

gama, beta, neutroneve dhe thermave alfa. Rrezet gama npr ajr deprtojn 2-3km

ndrsa npr plumb deri n 10cm. Rrezet beta deprtojn npr ajr rreth 15cm ndrsa

n uj 4mm ,varsisht nga energjia. Thermat alfa npr ajr deprtojn rreth 8cm, dhe

jan t rrezikshme nse deprtojn brenda n organizm. Neutronet apo fluksi i

neutroneve deprtojn 800m n ajr, ndrsa formohen n momentin e eksplodimit t

bombs atomike.


Fig.40. Shprthimi i bombs hidrogjenike Fig.41. Shprthimi i bombs atomike

nukleare

Rrezatimi radioaktiv vepron dmshm n organizmin e njeriut dhe t

shtazve, pasi q shkakton smundjen e rrezatimit e cila manifestohet n mnyra t

ndryshme (lodhje, dhembje koke, agoni, vjellje, ndrsa n rastet e renda paralize dhe

vdekje). Pas eksplodimit nuklear, materiali i zbrthyer radioaktiv si dhe materiali i

induktuar nga siprfaqja n forme t reshurave radioaktive ndotin ajrin, ujin, tokn,

vegjetacionin, objektet (fig.42) etj. dhe paraqesin kontaminant me aktivitet t lart me

koh gjysm zbrthimi nga disa pjese t sekonds e deri me mija vite. Ky veprim

kontaminues sht afatgjat dhe i njjt me kontaminimin radioaktiv t elektrans

nukleare n Qernobil. Eksplodimet nukleare t viteve 1954-1955 kan treguar se kto

t reshura shprndahen n siprfaqe prej 1300 km2 nga vendi i eksplodimit.

Fig.42. Kontaminimi me materie radioaktive nga t reshurat


Fig.43. Kontaminimi me materie radioaktive nga t reshurat e ngurta dhe t lngta

Kontaminimi me t reshura radioaktive nga eksplodimet e provave nukleare,

eksplodimet e elektranave nukleare( Qernobili), prishjet n pajisjet n satelitt rreth

toks, prishjet n elektranat nukleare- lshuarja e materieve radioaktive etj. (fig.42

dhe 43.), paraqesin problem t veant me t cilin ballafaqohet bota sot, pr ka n

siprfaqen e toks jan grumbulluar sasi t konsiderueshme t radioizotopeve. Nj

shprndarje t radioizotopeve kemi edhe n ushqim t gjitha llojeve, pemve dhe

perimeve, uj, ajr, n organizmin e njeriut etj. N intensitetin e kontaminimit prve

sasis s materieve radioaktive, n nj territor t caktuar, ndikojn edhe faktort tjer

si ata meteorologjik (era, temperatura, lagshtia) ashtu edhe reliefi. Prej t reshurave

radioaktive t depozituara, nj pjese lidhet me bim (pem, perime, drunj etj.), nj

pjese tjetr mbett e lidhur me siprfaqen e toks, ndrsa nj pjes deprton n thellsi

duke kontaminuar ujrat siprfaqsore dhe nntoksore. Nga bimt radioaktiviteti

deprton n botn shtazore dhe prmes qumshtit dhe mishit deri t njeriu.

T njeriu materiet radioaktive mbrrijn prmes organeve t frymmarrjes,

pemve dhe perimeve, qumshtit, mishit, ujit etj.(fig.43.). Prej t gjitha

radioizotopeve neve do t veojm disa t cilat biologjikisht jan t rndsishme dhe

t cilat hyjn n ciklin ekologjik, e kta jan: stronciumi-90 dhe stronciumi-89,

ceziumi-137 dhe ceziumi-134, bariumi-140, ceriumi-144,jodi-131,zinku-65,

plutoniumi-239, kobalti-60 etj.

Stronciumi-90 dhe stronciumi-89 kan koh gjysm zbrthimi prej 27.7 vite

dhe 55 dit. Stronciumi-90 sht imitues i rrezeve beta, sillet njsoj sikur edhe

kalciumi, prandaj koncentrohet dhe lidhet pr eshtra t njeriut dhe shtazve (q jan

n rritje e sipr), pr kt arsye n rast t kontaminimit masiv duhet konsumuar

ushqim t pasur me kalcium n mnyre q t pengohet lidhja e tij n eshtra.


Ceziumi-137 dhe ceziumi-134 jan gjithashtu dy radioizotope t cilt

paraqitn n procesin e emisionit, kshtu vetm gjat vitit 1957, kur jan br provat

nukleare, jan liruar rreth 1,1x107 Bq. Koha e gjysme zbrthimit e ceziumit-137 sht

rreth 32.2 vite, ndrsa e ceziumit-134 3.2 or, q t dy jan beta dhe gama imitues,

kshtu q gjendet n t gjitha indet. Vlen t ceket e dhna se gjat eksplodimit n

Elektranen Nukleare Qernobil jan krijuar sasi m t mdha t ktyre radioizotopeve.

Sipas t dhnave t Byros pr bujqsi, organizmi n dit merr rreth 2.48Bq Cs-137.

Jodi-137 i cili gjithashtu krijohet gjat proceseve emision, sht nder izotopet e

rndsishm biologjikisht pasi q koncentrohet n gjendrrn mbrojtse tiroide. Jodi-

131 ka kohe gjysm zbrthimi prej 8 ditsh, sht beta dhe gama imitues. Gjat

eksplodimit t EN. ne Qernobil, qytetaret n mnyre t pakontrolluar kan marre sasi

t jodit, pr t mbrojtur gjendrrn mbrojtse tiroide, nga jodi radioaktiv, gj q ka

qen lshim q n t ardhmen nuk duhet lejuar, gjithsesi nj pjese t prgjegjsis

mbajn barnatoret dhe kuadri mjeksor, i cili sht dashur ta caktoj sakt dozn e

nevojshme.

N vazhdim po paraqesim n mnyr grafike ,n prqindje, disa nga

radioizotopet t cilt krijohen gjat procesit fision (grafiku nr. 1 .), si dhe tabeln e

disa radioizotopeve biologjikisht t rndsishm (tabela nr. 7.). Sipas disa

karakteristikave q kan disa radioizotope si psh. koha e gjysm zbrthimit, aftsit

resorbuese gjegjsisht shpejtsia e eliminimit nga organizmi etj., mund t jen

biologjikisht t rndsishm kto radioizotope: Sr-90, Sr-89, Cs-137, Ce-144, Ba-140,

Jodi-131 etj.

Grafiku 1. Paraqitja grafike n prqindje e radioizotopeve gjat fisionit t U-235


Radio

izotopet

Lloji i

emetuesit

% e

Rendime

ntit

gjat

fisionit

% e Resorpcionit % e Eliminimit gjat 7-t

ditve t para

Nga

trakti

digjestiv

Nga

mushkrit

Fecesi

Urina

Qumshti

P-32

Co-60

Sr-90

Zr-95

Nb-95

J-131

Cs-137

Ba-140

Ce-144

-

- ,

-

- ,

- ,

- ,

- ,

- ,

- ,

5

6,4

6,4

2,8

6,2

6,0

5,3

75

30

30-80

deri 0,05

deri 0,2

100

100

5

deri 0,05

63

40

40-50

25

25

75

75

75

25

95

20

30

98

1,5

50

30

1

0,90

8

10

0,6

Tabela 7 .Radionuklidt biologjikisht t rndsishm

Gjat shkrirjes s brthams s reaktorit t bllokut t katrt t EN.(fig. 44.) , n

atmosfer jan lshuar 1.85x1018Bq aktivitet t radioizotopeve t ndryshme (jan

identifikuar rreth 90 radioizotope t ndryshme) t radioizotopeve n reaktor. N

figurn 45 dhe 46 duken t dhnat mbi t ekspozuarit e popullats nga burimet e

ndryshme para dhe pas katastrofs s Qernobilit , sipas IAEA (Agjencia

Ndrkombtare pr Energji Atomike) :


Fig. 44. Elektrana nukleare Qernobil pas shprthimit

Fig.45. Pjesmarrja n prqindje e burimeve t rrezatimit


Fig. 46. Pjesmarrja n prqindje e burimeve t rrezatimit pas katastrofs n

Qernobil-Kiev ish BRSS

N figurn 46. shihet pjesmarrja n rrezatim e aksidentit n Qernobil n vitin

1986, pr vitin 1986-87 n prqindje. Nga kto dy figura-t dhna, shihet qart rritja e

pjesmarrjes s rrezatimit me 20% nga aksidenti nuklear.

IX. Dekontaminimi Radioaktiv

Me dekontaminim radioaktiv kuptohet do veprim i cili on n zvoglimin

ose eliminimin e materieve radioaktive. Rezultatet e dekontaminimit shprehen si

Faktor i Dekontaminimi q paraqet prpjestimin e aktivitetit fillestar dhe atij pas

dekontaminimit. Personi i cili kryen dekontaminimin duhet t jet mir i mbrojtur dhe duhet q t kt kujdes q m dekontaminimin e nj sendi t mos shkaktoj kontaminimin e tjetrit (fig.47). sht e domosdoshme ,para dekontaminimit, zhveshja

dhe veshja e rrobave komplet nga goma (mantelit me kapulan, dorzave, izmeve,

syzeve, masks). Gjat dekontaminimit nuk guxohet t hahet ushqim, pihet pije ose

tymoset duhan. Pas kryerjes s dekontaminimit , duhet lar dorzat dhe zhveshur

rrobat mbrojtse, mir t lahen duart dhe t bhet nj dush (sht fjala pr personin i

cili kryen dekontaminimin). Ekzistojn dy metoda t dekontaminimit: Mekanike dhe

Kimike si dhe kombinimi i t dyja metodave. Metoda mekanike konsiston n largimin mekanik t materieve radioaktive

nga sendet (metalet, druri, masat plastike, toka etj.) e kontaminuara. Kjo arrihet me

fshirje, larje etj. me uj dhe tretje detergjenti 3,5%. Shtresa siprfaqsore mund t

largohet edhe me komplekson sikur q sht kripa e natriumit-EDTA dhe acid limoni

, acid oksalik, acid acetik, acid klorhidrik, acid nitrik, acid sulfurik , baza (NaOH), si

dhe trets organik (alkool, benzin, trekloretilen, terpentin). Ultrazri gjithashtu mund

t prdort pr dekontaminimin mekanik. Siprfaqet e metaleve dhe t betonit mund

t dekontaminohen me grryerje ose me prdorimin e abrazivve (p.sh. zallit).

Natyrisht, pas dekontaminimit materiali i kontaminuar duhet larguar dhe deponuar.


Metoda kimike mund t kryhet me kmbim jonik, Komplekson (Na-EDTA

3,5%), kriprat e acidit t limonit (5-10%), kriprat e acidit oksalik (5-10%), kriprat

e acidit acetik (5-10%), acide t forta (HCl, HN03, H2SO4) , hidroksid natriumi

(NaOH), alkool, benzin, trekloretilen, terpentin.

Matja e suksesit t dekontaminimit bhet duke matur aktivitetin me detektor ,

para dekontaminimit (A1) dhe pas dekontaminimit (A2) dhe gjetur faktorin e

dekontaminimit (FD):

FD = A1 / A2

Nse kryhet dekontaminimi masiv, me organizimin e ndonj institucioni, ather

duhet t prgatitt vendi pr dekontaminim. Me kt rast duhet t kihet parasysh q n

afrsi t jet nj burim i madh pr furnizim me uj (puse, rezervuar akumulues,

cistern, prrosk, lum etj.), natyrisht q uji pr dekontaminim duhet t mos jet i

kontaminuar si dhe rrjedha e ujit t jet n drejtim t zons s kontaminuar.

Dekontaminimi i ushqimit sht nj pun shum e ndrlikuar, duke pasur

parasysh lloj-llojshmrin e ushqimit si dhe prejardhjen dhe metodat e zbatimit.

Dekontaminimi i ushqimit bhet gjithmon me kusht q t mos ndrrojn vetit

organoleptike t ushqimit.

Dekontaminimi i drithrave . Nse drithrat jan t paketuara n thas letre

shum shtresor, ather largohen nj apo dy shtresa t letrs , varsisht sa thell ka

deprtuar kontaminimi, pastaj drithrat vendosen n thas t tjer. Drithrave n grumbull, t mbuluara me mbules adre apo mbules tjetr, u largohen 3-5 cm trashsi t siprfaqes.

Drithrat e paketuara me materiale t padeprtueshme , munden t

dekontaminohen ashtu q siprfaqet e jashtme t ambalazhimit shprlahen, lahen apo

gdhenden. Drithrat, nse jan t kontaminuar , munden t shprlahen me uj, dhe

pastaj t teren. Nse drithrat jan t kontaminuar me radioizotope jetshkurtr,

ather ato lihen nj koh , derisa t zbrthehen radioizotopet jetshkurtr.

Dekontaminimi i groshs, bizeles s gjelbr, sojs etj. bhet n t njjtn

mnyr, sikurse edhe drithrave.

Dekontaminimi i produkteve t mullinjve beht duke e zhytur thesin n uj.

N siprfaqen e thesit krijohet nj shtres brumi n t cilin sht lidhur edhe

radiokontaminuesi . Pas terjes s prmbajtjes s thesit me cilindr metalik bartt n

ambalazhim t pastr. Dekontaminimi i pemve dhe perimeve t freskta. Nga pemt dhe perimet e freskta (lakr, qep, purri dhe t ngjashme) s pari largohen flett e kontaminuara

dhe pastaj disa her shprlahen me uj t pastr. Pr dekontaminimin e patates,

trangujve, specave, domateve, rrepanve, qeps dhe t ngjashme, bhet me metodn e

shplarjes. Munden t prdoren en t shpuara n fund ose makina pr larje dhe

prpunim t perimeve. Shkall m e lart e dekontaminimit arrihet me largimin shkoqitjen e lvores s patates, rrepanit, karots, trangujve etj.

Dekontaminimi i krips, sheqerit, kafes dhe artikujve t ngjashm mund t bhet duke i ln koh t gjat , n mnyr q radioizotopet jetshkurtr t

zbrthehen , apo me fshirje, brushim ose shplarje, nse ambalazhi sht nga qelqi,

metali ose plastika.

Dekontaminimi i yndyrave, djathit dhe artikujve t ngjashm . N

situatat kur kta artikuj nuk jan t mbrojtur, dekontaminimi kryhet ashtu q i largohet

shtresa siprfaqsore me thik, tel metalik ose me gdhends metalik. Trashsia e


shtress q largohet duhet t jet me e madhe se sa thellsia e deprtimit t

kontaminuesit. do her kontrollohet niveli i radioaktivitetit. Nse artikujt jan t

paketuar dhe t ambalazhuar, ather dekontaminimi bht vetm n muret e jashtme

t ambalazhit (shplarje, larje, fshirje).

Dekontaminimi i mishit, produkteve t mishit dhe mishit t peshkut.

Zgjedhja e metods pr dekontaminim varet nga lloji i kontaminimit gjegjsisht

mnyra e kontaminimit, e cila mund t jet i jashtm dhe i brendshm. N rastet e

kontaminimit t jashtm bhet shplarje e shumfisht me vrushkull uji. Nse niveli i

radioaktivitetit nuk bie pas shplarjes s dyfisht, hiqet shtresa me trashsi prej 1 cm.

derisa nuk arrihet niveli i dshiruar i radioaktivitetit.

Dekontaminim i ngjashm mund t kryhet edhe n artikujt e lngshm,

dekontaminim t duhanit, ushqimit t shtazve, shtazve pr therje, materialeve t

ndryshme, ujit , rrobave, infrastrukturs (shesheve, rrugve, terrasave, shtpive).

Fig.47 . Dekontaminimi dhe pajisjet pr dekontaminim


X. Radoni Gaz Radioaktiv n Mjedisin Jetsor

Radoni gaz radioaktiv sht krcnim pr shndetin pr shkak se shfaqet n

shtpi dhe objekte tjera (fig.49), n disa raste n sasi t mdha. Si rezultat, radoni

sht burimi m i madh i ekspozimit nga rrezatimi natyror. (shih fig.48).

Fig. 48. Pjesmarrja n prqindje e burimeve t rrezatimit

Burimet e Rrezatimit Jonizues

T tjerat:

- profesionale 0.3%

- t reshurat


Fig. 49. Rrugt e deprtimit t radonit n shtpi

Kimisti Gjerman Friedrich E. Don zbuloi radonin-222 n vitin 1890 dhe e

emroi at lirim i radonit. Sidoqoft, nj izotop m i rrall, radoni-220, u vzhgua

fillimisht, n vitin 1899, nga shkenctari Britanik Ernest Rutherford. Komuniteti

mjeksor anemban u njoftua mbi mundsin e shtrirjes s zgjerimit t radonit n

vitin 1984. Po at vit, nj puntor i nj fabrike nukleare n Pensilvania zbuloi

radioaktivitet n rrobat e tij derisa ishte duke dal nga vendi i tij i puns dhe kjo

nprmes detektorve t rrezatimit. Burimi i rrezatimit ishte prcaktuar t jen

pasardhsit e zbrthimit t radonit n rrobat e tij t cilat ishin marr nga shtpia e tij.

Radoni-222 sht produkt gjegjsisht pasardhs i radiumit-226. Radoni-222

dhe prindi i tij, radiumi-226 jan pjes e nj zinxhiri t gjat t zbrthimit nga

uraniumi-238. Pasi q uraniumi sht thellsisht i gjith pranishm n koren e toks,

radiumi-226 dhe radoni-222 jan t pranishm gati n secilin shkmb dhe kudo n

tok dhe uj.

Radoni sht nj gaz inert dhe nuk bashkohet me element tjer. Radoni sht

nj gaz i rnd, i cili njihet pr tendencn e tij q mblidhet n bodrume apo vende

tjera t ulta n shtpi. Nuk ka ngjyr, er ose shije. Radoni-222 krijohet nga

zbrthimi i radiumit, ka nj gjysm-jet prej 3.8 ditsh dhe emeton nj alfa grimc

duke u zbrthyer kshtu n polonium-218 si dhe n plumb t qndrueshm (fig.51).


Radoni-220, sht produkt i zbrthimit t toriumit ndonjher quhet edhe toron, dhe ka nj gjysm-jet prej 54.5 sekondave, emeton grimca alfa dhe zbrthehet

n polonium-216.

Radoni-222 sht produkt radioaktiv i zbrthimi s radiumit-226, i cili gjendet n

sasi t vogla gati n t gjith shkmbinjt dhe tok. Radoni gjenerohet n shkmbinj

dhe tok dhe deprton nprmes arjeve ose hapsirave n mes grimcave deri lart n

ajrin e jashtm. Edhe pse sasit e jashtme t radonit jan zakonisht t ulta, rreth 0.4

pCi/l (14,6Bq/m3) t ajrit, mund t deprtoj npr ndrtesa nprmes t arave ose

hapjeve dhe mund t krijohet n sasi m t mdha brenda, nse burimet jan mjaft t

mdha.

Sasia mesatare e radonit brenda shtpive sht rreth 1.3 pCi/l (47,6Bq/m3).

Sidoqoft, nuk sht e pazakonshme q nivelet e radonit brenda t jen prej 5-50pCi/l

(183-1830Bq/m3), dhe jan gjetur n nivele deri 2000 pCi/l (73200Bq/m3). Sasit e

radonit t matura n nj shtpi varen nga shum faktor, prfshir edhe dizajnin e

shtpis, prbrjen gjeologjike t trollit (toks), si dhe faktort mikroklimatik.

Pasardhsit e radonit jan t gjitha metale dhe kur zbrthimi i radonit ndodh n ajr,

produktet e zbrthimit mund t ngjitn pas aerosolve dhe pluhurit, gj q ato i bn

t mundshme t inhalohen n mushkri.

Fig 50. Numri vjetor i vdekjeve n Amerik nga disa shkaktar t ndryshm.

Prqendrimi i radonit zakonisht sht m i lart n katet prdhese (shih tabeln

8 ). T gjitha rezultatet e hulumtimeve tregojn se prqendrimet m t larta jan n

podrume, pastaj n katet prdhes, duke psuar rnie rapide n katin e par (I-r), n

katin e dyt (II-t) dhe t tret (III-t).


Vendi-niveli

i matjeve

Prqendrimi

mesatar i

Rn-222

(Bq/m3)

0

100

200

300

400

500

600

Pod

rum

Pr

dhes

e

Kat

i i p

ar

Prqendrimi mesatar i Rn-222 (Bq/m3)

Podrum 565

Prdhes 267

Kati i par

(I-r) 5

Kati i par

(I-r) 5

Tabela 8 . Prqendrimi i radonit Grafiku 2 . Paraqitja grafike e radonit

sipas niveleve t sipas niveleve (Kosov)

objektit (Kosov)


Fig.51. Rendi radioaktiv i Ra-226 (Uraniumit)


Radoni trett leht n uj. N vendet e nj shteti t cilat kan prmbajtje t

madhe t radonit n tok dhe shkmbinj, uji toksor lokal mund t prmbaj sasi t

mdha t radonit. Pr shembull, shkmbinjt nntoksor si graniti ose shkmbi

fosfat, zakonisht kan t ngritur prqendrimin e uraniumit , radiumit si dhe radonit.

Prderisa radoni leht trett n uj, ai gjithashtu largohet nga uji kur i ekspozohet

faktorve fizik. Si pasoj, sasit e radonit jan shum t ulta n lumenj dhe liqene,

por ende mund t jen t larta n ujrat e pompuara nga toka. Disa burime natyrore, si

Hot Springs n Arkanzas, prmbajn radon dhe m hert jan konsideruar si t mira

pr shndet.

Pr arsye se radoni sht kimikisht gaz inert (joreaktiv), ai leht mund t lviz

npr shkmbinj dhe tok dhe t arrij n siprfaqe. Gjysm-jeta e radonit-222 sht

3.8 dit. Gjat zbrthimit radioaktiv, radoni-222 lshon alfa thermia dhe kalon n

polonium-218, nj pasardhs radioaktiv jetshkurtr. Pas disa transformimeve tjera

kto prfundojn n plumb-206, q sht stabil (shih fig.51.). Ekzistojn disa

radioizotope t radonit radioaktiv (Rn-222, Rn-220 , Rn-219 etj.) , mirpo pjesmarrja

e radonit-222 sht rreth 99% , prandaj ky radioizotop determinon prqendrimin n

mjedis.

Pjesa m e madhe e ekspozimit publik ndaj rrezatimit natyror vjen nga radoni

(fig.48.) i cili mund t gjendet n shtpi, shkolla dhe ndrtesa . Agjencia Amerikane e

Mbrojtjes s Mjedisit EPA(United States Enviromental Protection Agency) vlerson se niveli kombtar mesatar i radonit brenda n shtpi sht rreth 1.3 pCi/l

(47,6Bq/m3) t ajrit. Gjithashtu vlersohet q 1 prej 15 shtpive n tr vendin kan

nivele n ose mbi nivelin 4 pCi/l (146,9Bq/m3), nivel n t cilin AMA rekomandon

marrjen e veprimeve pr zvoglimin e sasive. Nivele m t mdha se 2000 pCi/l

(73200 Bq/m3) t ajrit jan regjistruar n disa shtpi.

Radoni gjithashtu gjendet n uj n shtpi, e sidomos n shtpit t cilat kan

burimet (bunar) e veta e jo furnizim komunal me uj. Kur uji sht i trazuar, si n

rastin e larjes se enve, radoni lirohet n ajr. Sidoqoft, radoni nga ujrat shtpiake

zakonisht kontribuon vetm nj proporcion t vogl (m pak se 1%). n ajrin brenda

shtpis. Sistemet komunale t ujit mbajn dhe trajtojn ujin, gj q ndihmon lirimin e

radonit, n mnyr q nivelet t jen shum t ulta n kohn kur uji arrin shtpit

tona. Por njerzit t cilt kan burime (bunar) privat, sidomos n vendet ku ka shum

radium n tok, mund t jen t ekspozuar ndaj niveleve t larta t radonit.

Njerzit mund t glltisin sasi t radonit prmes ushqimit dhe ujit. Sidoqoft,

inhalimi sht rruga kryesore e hyrjes s radonit dhe produkteve t tij t zbrthimit n

trup. Produktet e zbrthimi t radonit mund ti bashkngjitn grimcave dhe aerosolve n ajrin t cilin e thithim (pr shembull avujt e vajit t zierjes). Kur ato inhalohen, disa

nga kto grimca gjithashtu kapen dhe mbahen n mushkri. Produktet e zbrthimit t

radonit gjithashtu ngjitn pr gjethe t duhanit, t cilat jan t ngjitshme, gjat sezonit

t rritjes, dhe hyjn n mushkri kur duhani tymoset. Tymosja e duhanit n ambient t

mbyllura sht gjithashtu nj mnyr efektive pr kapjen e produkteve t zbrthimit t

radonit nga ajri dhe vnien e tyre n dispozicion pr inhalim. sht shum e

mundshme q produktet e zbrthimit t radonit t kontribuojn n mnyr

domethnse n rrezikun e kancerit n mushkri nga tymi i duhanit (tabela 9 ).


Numri i t smurve nga kanceri i mushkrive n 1000 persona

Rrezatimi Tymuesit e duhanit (duhangjinjt) Jotymuesit e duhanit

732 Bq/m3 14 % 135 0,8 % 8

366 Bq/m3 7 % 71 0,4 % 4

146 Bq/m3 3 % 29 0,2 % 2

73,2 Bq/m3 2 % 15 0,1 % 1

Tabela 9 . T smurt nga kanceri i mushkrive t cilt tymosin dhe nuk tymosin

duhan si dhe prqendrimi i radonit

Shumica e gazit t radonit t cilin ju inhaloni gjithashtu ekshalohet. Sidoqoft,

disa nga produktet e zbrthimit t radonit ngjitn n pluhur dhe aerosol n ajr dhe

pastaj depozitohen n mushkri. Disa nga kto pastrohen nga sistemi natyror i

mbrojtjes s mushkrive dhe glltitn ose qitn jasht me koll. Kto grimca, t cilat

mbahen mjaft gjat, lirojn rrezatim i cili dmton indet e afrta t mushkrive. Nj

sasi e vogl e produkteve t zbrthimit t radonit absorbohen ne gjak.

Shumica e radonit t glltitur nprmes ujit ekshalohet pas disa orve.

Ekziston rreziku nga pirja e ujit me radon t ngritur, s

Rrezatimi dhe mjedisi

Documents

Transcript of Rrezatimi dhe mjedisi