TEMIVARSKI ZBORNIK

TEMIVARSKI ZBORNIK

4

4

MS

MATICA SRPSKA

MATICA SRPSKA Temivarski odbor The Timisoara Comittee of the Matica Srpska MATICA SRPSKA Comitetul Timioara

YU ISSN 0354-6721

TEMIVARSKI ZBORNIKTHE TIMISOARA REVIEW CULEGERE DE STUDII TIMIOARA

4Glavni i odgovorni urednik /Editor in Chief/ Redactorul ef i responsabil Dr Duan Popov Urednitvo / ditorial Board/ Redacia E Stevan Bugarski, mr ore uri, dr Vojislav Mati, dr Miqa Radan Glavni urednici Dr Boidar Kovaek (19912000), dr Miodrag Jovanovi (20002005), dr Duan Popov (2005)

NOVI SAD 2006

SADRAJ CUPRINSCONTENTS LANCI I RASPRAVE ARTICOLE I STUDII ARTICLES AND TREATISES Q u b o m i r S t e p a n o v, Statistiki podaci o Srbima u Rumuniji Date statistice despre Srbii din Romnia Statistical Data about the Serbs in Romania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B o i d a r P a n i , Crkva Svetog Jovana Krstiteqa u staroaradskom ukovcu Biserica cu hramul Sfantului Ioan Botezatorul din Arad The Church of Saint John the Baptist in Arad . . . . . . . . . . . . D u a n J . P o p o v, Veze Atanasija Stojkovia sa znamenitim qudima iz rumunskog dela Banata Unele legturi ale lui Atanasije Stojkovi cu personaliti de seam din actualul Banat romnesc Atanasije Stojkovi's Relations with the Renowned Figures from the Romanian Part of Banat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V l a d i m i r M i l a n k o v , Sava Arsi, gradonaelnik aradski Sava Arsi, primarul Aradului Sava Arsi, The Mayor of Arad . . . . . D u a n J . P o p o v, Jovan pl. Nako od Velikog Sent-Mikloa veleposednik i prvi kwievni zadubinar Matice srpske Nobilul Jovan Nako de Snnicolau Mare latifundiar i primul fondator literar n cadrul societii Matica srpska The noble Jovan Nako from Sannicolau Mare an estate-owner and the First Founder of Literary Endowment of Matica Srpska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Q i q a n a S t o i , Sveti Nikola na orlecu Sf. Nicolae pe orle Saint Nicholas on the Eagle-Rug . . . . . . . . . . . . . . . . D u a n k o r i , Tri barokna portreta iz Rumunije Trei portrete n stil baroc din Romnia Three Baroque Portraits from Romania . . . PRILOZI I GRAA NOTE I DOCUMENTE CONTRIBUTION AND MATERIALS S l a v k o G a v r i l o v i , Izvetaj iz 1812. o Savi i Petru Tekeliji Raport din anul 1812 despre Sava i Petar Tekelija Report about Sava and Petar Tekelija from 1812 . . . . . . . . . . . . . . . . .

9

31

51 63

77 95 103

111

S t e v a n B u g a r s k i, Onomastika sela srpskog Semartona Onomastica satului Snmartinu srbesc Onomastics of the Village Serbian Sanmartinu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . P a v l e S t a n o j e v i , Sreivawe arhivske grae u crkvi Svetog Petra i Pavla u Aradu i sumarni popis dokumenata Punerea n ordine a materialului de arhiv n Biserica Sf. Petru i Pavel din Arad i lista sumar a documentelor Classification of Archive Material in the Church of Saints Peter and Paul in Arad a Comprehensive List of Documents . A d r i j a n a S i d a M a w e a, O grobu dr ora okrqana Despre mormntul doctorului ore okrljan About the Grave of Dr ore okrljan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . S t e v a n B u g a r s k i, Varjaki medicinski zbornik Culegerea de prescripii medicale de la Varia The Varia Medical Collection . . . . S l a v k o G a v r i l o v i , Prilozi za biografiju generala Petra Duke (17561822) Contribuii la biografia generalului Petru Duca (1756 1822) Contributions to the Biography of General Petar Duka (1756 1822) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . S t e v a n B u g a r s k i, Kada je roena Jovanka Stojkovi? Cnd a fost nscut Jovanka Stojkovi? When Jovanka Stojkovi was Born? . . . I l i j a P e t r o v i , Srpski dobrovoqci iz rumunskog Banata 19121918 Voluntarii srbi din Banatul romnesc n perioada 19121918 Serbian Volunteers from the Romanian Banat 19121918 . . . . . . . SVEDOANSTVA MRTURII TESTIMONIES D u a n P o p o v, Pesniko pismo arka Vasiqevia u odbranu kolskog druga iz Temivara O scrisoare poetic a lui arko Vasiljevi in aprarea colegului de coal din Timioara arko Vasiljevi's poetic letter in defence on his school friend from Timisoara . . . . . . . . OCENE I PRIKAZI CRITIC I RECENZII CRITIQUES AND REVIEWS D r a g a n S t o j a n o v i : Mihaj Eminesku, Izabrana dela Mihai Eminescu, Opere alese Mihail Eminesku, Selected Works . . . . . . . M i r j a n a M a l u c k o v: Miqa Radan, Karaevski govor danas Milja Radan, Graiurile Caraovene Azi Milja Radan, The Kara vernaculars today . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D r a g a n T u b i : Miqa Radan, U pohode tajnovitom Karau. Etnoloke i folkloristike studije Milja Radan, Vizit n Caraul misterios. Studii de etnologie i folclor Milja Radan, A Visit to the mysterious Kara. Ethnological and folkloristic studies . . . . . . . . . . . . . A l e k s a n d r a N o v a k o v: ivko Milin, Leksikon poratnih Srba poslenika pisane rei u Rumuniji ivko Milin, Lexiconul srbilor postbelici, autori ai cavntului scris din Romnia ivko Milin, Lexicon of the post-war Serbs, entrepreneurs of written word in Romania . . . .

117

143

175 179

195 207

211

221

225

235

237

239

I s i d o r a M i l i : Miron Nenadovi, Izabrani dovi, Scrieri alese Miron Nenadovi, Selected S t a n k o V o j v o d i : Johan Jakob Erler, Banat Banat Johan Jakob Erler, Banat . . . . . .

spisi Miron Writings . . Johan Jakob . . . . . .

Nena. . . Erler, . . .

240 241 247 253 263

Saradnici u ovom broju Zbornika . . . . . . . . . . . . . . . . Registar imena linosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Registar geografskih imena . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

TEMIVARSKI ZBORNIK

Prevodi na engleski Dr Predrag Novakov Prevodi na rumunski Florijan Ursulesku Lektor i korektor Tatjana Pivniki-Drini Tehniki urednik Vukica Tucakov Kompjuterski slog Mladen Mozeti, GRAFIAR, Novi Sad tampa

tampawe ovog Zbornika omoguilo je Ministarstvo za nauku i zatitu ivotne sredine Republike Srbije

LANCI I RASPRAVEUDC 314(=163.41)(498)2002"

Qubomir Stepanov

STATISTIKI PODACI O SRBIMA U RUMUNIJISAETAK: Nedavno su objavqeni rezultati najnovijeg popisa stanovnitva u Rumuniji. U ovom pregledu sistematizovani su podaci koji se odnose na Srbe. Tablicama i grafikonima dodata su minimalna objawewa. Veina pokazateqa uklapa se u opti trend karakteristian za celu Rumuniju, mahom i za Srbiju. Najvie su zabriwavajui pokazateqi koji se odnose na starosnu strukturu i natalitet. Iz podataka prikazanih u ovom radu moe se naslutiti daqi nepovoqni demografski razvoj srpskog naciona na tlu Rumunije. Ali nije sve u koliini, ve i u kvalitetu. KQUNE REI: Popis stanovnika, natalitet, broj Srba, uzrast, udeo Srba u ukupnom broju.

SRBI U RUMUNIJI PREMA POPISU STANOVNITVA I STANOVA 2002. GODINE Najnoviji popis stanovnitva u Rumuniji obavqen je 18. marta 2002. godine. Nedavno su objavqeni i zvanini podaci sa rezultatima popisa.1 U ovom pregledu sistematizovali smo podatke koji se odnose na Srbe. Tablicama i grafikonima dodali smo minimalna objawewa. Napomiwemo da je popis stanovnitva i stanova uraen na osnovu Odluka Vlade Rumunije br. 680/2001. i br. 504/2001, shodno principu slobodnog izjawavawa ispitanih osoba, a trajao je, u stvari, od 18. do 27. marta 2002. godine. Prilikom popisa registrovani su svi rumunski graani sa stalnim mestom boravka u zemqi, nezavisno da li su bili kod kue ili privremeno borave u inostranstvu, kao i osobe sa stranim dravqanstvom ili bez dravqanstva koje su imale privremeno mesto boravka u Rumuniji. Upitnici za popis popuweni su podacima koji oznaavaju stawe zateeno u 0 asova dana 18. marta 2002. godine.1 Romnia. Recensmntul populaiei i al locuinelor 18. martie 2002, vol. IIV, Institutul de Statistic, Bucureti 2003.

10 Rezultati popisa prikazani su u teritorijalnom profilu, po sredinama i upanijama, saobrazno administrativno-teritorijalnoj podeli Rumunije na dan popisa, takoe i po razvojnim regijama. U gradsku (urbanu) sredinu ukqueno je 265 municipija i gradova, a u seosku (ruralnu) 2.686 optina. Prema ukupnom rezultatu popisa, Rumunija je imala 21.680.974 stanovnika (Tablica 1). Od toga Rumuni su predstavqali 89,47751% a nacionalne mawine 10,51353%.Tablica 1 Ukupni broj stanovnika2 Pokazateq Svega stanovnika od toga: a) Rumuni b) Pripadnici nacionalnih mawina v) Neizjaweni Broj 21.680.974 19.399.597 2.279.436 1.941 % 100,00000 89,47751 10,51353 0,00896

U ukupnom broju stanovnika Srba je bilo 22.561 dua, odnosno 0,10405%. Od nacionalnih mawina najbrojniji su Maari i oni predstavqaju 62,81% svih mawina. Srbi zauzimaju osmo mesto, odnosno 0,99% od svih 19 zasebno registrovanih mawina (Tablica 2).Tablica 2 Struktura nacionalnih mawina3 Nacionalna mawina Maari Romi Ukrajinci Nemci Rusi Lipoveni Turci Tatari SRBI Slovaci Bugari Hrvati Grci Jevreji esi Poqaci Italijani Kinezi2 3

Broj 1.431.807 535.140 61.098 59.764 35.791 32.098 23.935 22.561 17.226 8.025 6.807 6.472 5.785 3.941 3.559 3.288 2.243

% 62,81 23,48 2,68 2,62 1,57 1,41 1,05 0,99 0,75 0,35 0,30 0,28 0,25 0,17 0,16 0,14 0,09

Isto, Tom 1, str. 680681. Isto.

11Jermeni ango Druge narodnosti Ukupno 1.780 1.266 16.850 2.279.436 0,08 0,05 0,77 100,00

Kao zakquak, u poreewu sa rezultatima popisa od 5. marta 1992. godine, konstatuje se smawewe ukupnog broja stanovnika, ali i jo drastinije smawewe broja pripadnika nacionalnih mawina. Sve do popisa stanovnika 1992. godine, veina Srba u Rumuniji ivela je na selu (ruralna sredina). Prema podacima popisa iz 2002. godine (Tablica 3) sada veina Srba ivi u urbanoj sredini (u gradovima i municipijima). To nije zbog kakvog znaajnijeg pomerawa stanovnitva, nego su u meuvremenu jo neka naseqa u kojima ive Srbi proglaena za gradove (Reka, Gataja, Faxet itd.).Tablica 3 Raspored Srba prema sredini boravka4 Sredina Urbana Ruralna Ukupno Broj Srba 11.428 11.133 22.561 % 50,65 49,35 100,00

Pri odreivawu sredine gde Srbi ive, imalo se u vidu stalno mesto boravka ubeleeno u linim dokumentima (lina karta). U narednoj tablici (Tablica 4) prikazano je sintezno stawe srpske mawine u Rumuniji prema rezultatima zvaninih popisa stanovnika za razdobqe 19302002. godine.Tablica 4 Srbi, Hrvati i Slovenci 19301977. Godina popisa 1930. 1956. 1966. 1977. 1992. 2002. Broj popisanih5 50.310 46.517 44.236 43.180 29.080 22.561 Razlika prema 1930. Broj 3.793 6.074 7.130 % 100,00 92,46 87,93 85,82 Razlika prema prethodnom popisu Broj 3.793 2.281 1.056 6.519 % 100,00 92,46 95,10 97,61 77,58

Napomiwemo da je popis iz 1930. godine bio prvi zvanini popis stanovnika po razgraniewu nakon Prvog svetskoga rata (19141918), uraen prema onovremenim naunim i meunarodnim standardima, i wegovi se rezultati uzimaju kao osnova za sva kasnija poreewa.4 5

Isto, str. 760765. Isto, str. 2.

12 Pri konsultovawu tih podataka treba imati u vidu da u razdobqu 19301977. u obrascima za popis nije postojala zasebna rubrika za Srbe, ve su u istoj rubrici upisivani Srbi, Hrvati i Slovenci (kao konstitutivni narodi Kraqevine Srba, Hrvata i Slovenaca, potowe Jugoslavije); zaudo, po nekom automatizmu to je zadrano dugo ak i posle Drugog svetskog rata. Poev sa popisom iz 1992. godine u upitnicima za popis Srbi imaju zasebnu rubriku, i to je zadrano i pri popisu 2002. godine, tako da su od tada rezultati relevantni, ali se suoavamo sa diskontinuitetom uporeewa. Uporeewe je, ipak, koliko-toliko mogue, jer su u dotinoj popisnoj grupi Srbi uvek predstavqali oko 85%. Opaa se nagli pad ukupnoga broja pripadnika ovih nacionalnih mawina sa prosekom od oko 1.500 osoba na deceniju (od 1930. do 1977. ukupni broj spao je sa 50.310 na 43.180 stanovnika; opadawe od 7.130 znai oko 15%). Najvei pad zabeleen je izmeu 1930. i 1956. godine, to svakako treba bar delimino pripisati iwenici da se u meuvremenu desio i Drugi svetski rat, pa se objektivno moglo oekivati da se broj stanovnika umawi (to vai i za veinsko, rumunsko stanovnitvo). iwenica je da je 1992. godine izjawenih Srba bilo 29.080, da bi ih za deceniju kasnije bilo samo 22.561. To je najvei pad, 6.519 srpskih iteqa mawe, odnosno 22,47%. Mala je uteha to je i ukupni broj stanovnika Rumunije za deceniju 19922002. umawen za 1,1 milion, to je 4,83%. Tragajui za uzrocima opadawa broja stanovnika uopte, identifikovali smo: naglo opadawe nataliteta; negativni saldo migracije (kako legalne tako i ilegalne) u inostranstvo; asimilacija (u sluaju nacionalnih mawina). Ovo demografsko opadawe dovelo je i do smawewa broja stanovnika po kvadratnom kilometru. Grafiki prikaz evolucije broja Srba, Hrvata i Slovenaca u Rumuniji od 1930. do 1977, odnosno Srba od 1992. do danas (Grafikon 1) predoava poveawe strmine pada sa 1977. godinom.Tablica 5 Evolucija broja Srba, Hrvata i Slovenaca u Rumuniji 19301977, odnosno Srba 19772002. Godina popisa 1930. 1956. 1966. 1977. 1992. 2002. Broj stanovnika 50.310 46.517 44.236 43.180 29.080 22.561

13

Grafikon 1

Iz sinteze rezultata popisa stanovnika 2002. godine (Tablica 6) proizilazi da Srbi ive irom cele Rumunije. Tanije, ima ih u svim upanijama. Najvie ih je u Timikoj upaniji 13.273 stanovnika, a najmawe u upaniji Botoaw svega jedan pripadnik srpske mawine.Tablica 6 Raspored Srba po upanijama 2002. godine6 upanija Arad Bihor Dambovica Dol Kara-Severin Klu Konstanca Mehedinc Mure Satu Mare Sibiu Timi Hunedoara Municipij Bukuret Ostale upanije Ukupno Broj Srba u upaniji 1.217 35 33 37 6.082 24 26 1.178 23 20 23 13.273 52 324 214 22.561 % od ukupnog broja Srba 5,394 0,155 0,146 0,164 26,958 0,106 0,115 5,221 0,102 0,089 0,102 58,831 0,231 1,436 0,949 100,000

Dakle, na teritoriji Rumunije najvie Srba (96,404% od ukupnog broja) ivi u Banatu, i to u etiri upanije: Timi (sa 58,831% odnosno 13.273 Srbina), Kara-Severin (sa 26,958%, odnosno 6.082 Srbina), Arad (sa 5,394% odnosno 1.217 Srba) i Mehedinc (sa 5,221%, odnosno 1.178 Srba). Znai, u upaniji Timi ivi dvostruko vie Srba6

Isto, str. 680.

14 nego u upaniji Kara-Severin i vie od polovine ukupnoga broja stanovnika srpske nacionalnosti u itavoj Rumuniji. Ako za Srbe u Banatu istorijski podaci ukazuju na mnogovekovno bivstvovawe, treba pojasniti odakle Srba irom cele Rumunije. Istina je da je wihov broj izvan Banata srazmerno mali (3,596% odnosno 811 iteqa), ali ih ima mada ih 1930, osim u Bukuretu, nije bilo. Rasprivawe Srba po celoj Rumuniji usledilo je uglavnom posle Drugoga svetskog rata kao posledica onemoguavawa narodnih neprijateqa", pravilnog reavawa nacionalnog pitawa", skladnog razvoja privrede na itavoj dravnoj teritoriji" itd., a tu treba ubrojati: odreivawe obaveznog mesta boravka nekim nezgodnim" Srbima, nasilna raseqavawa i deportovawa (najmasovnije je bilo deportovawe u Baragan 1951), rasporeivawe na radna mesta irom drave nakon zavretka studija, zavisno od potreba nacionalne privrede (ovo je naroito vailo za osobe sa visokim obrazovawem i za visokokvalifikovane radnike), otvarawe gradilita i slino. Pogodovala je i okolnost to je u odreenom periodu (19501990) drava obezbeivala boqe ivotne i radne uslove (stan, vea plata i dr.) u podrujima u razvoju i izgradwi, tako da su poneki nai sunarodnici i dobrovoqno odlazili u ta podruja, tamo mahom zasnivali porodice i ostajali. Poseban je sluaj sa glavnim gradom Bukuretom. Tu sada ivi znatna srpska zajednica sa 324 due. I u meuratnom periodu tu je, uz starosedeoce Srbe, ivela jugoslovenska kolonija. Broj Srba u Bukuretu se uveao posle Rezolucije Informbiroa o stawu u Komunistikoj partiji Jugoslavije, kada je doao talas politikih emigranata. Krajem dvadesetog veka, kao posledica graanskog rata na teritoriji bive Jugoslavije, doselio se opet izvestan broj jugoslovenskih graana: neki u Temivar, neki i u Bukuret. Ipak, sredite srpskoga stanovnitva u Rumuniji ostaje Banat, gde je prisutan od davnine u 56 mesta. U poreewu sa prethodnim popisom, bilans je u 2002. godini negativan za 51 od tih mesta. Najvee opadawe belei se u Temivaru (preko 1.300 dua), to je donekle normalno, poto u gradu na Begeju (najveem srpskom selu") ivi skoro treina ukupnoga broja Srba u Rumuniji. Ali nagli pad se zbio i u vie naih poznatijih mesta, kao Varja, Veliki Semiklu, Veliki Sempetar, Deta, Ketfeq, Maevi, Nafala, Nemet, Rudna, Saravola, Svinica, Soka, Srpski Semarton, Stara Moldava, Fenlak, anad, enej itd. Porast broja Srba zabeleen je samo u pet mesta: Arad, Lukarevac, Ovsenica, Poeena i Reka, i on ukupno iznosi 136 dua, mahom naih povratnika iz gradova ili doseqenika sa sela. Samo u etiri naseqa Srbi ine vie od 80% od ukupnog broja stanovnika: Belobreka, Divi, Kraqevac i Radimna. U 32 naseqa Srbi ine mawe od 20% od ukupnog broja stanovnika. U 28 naseqa Srbi ine mawe od 10% od ukupnog broja stanovnika (Tablica 7), to predstavqa 50% od ukupnog broja naseqa u Banatu gde ive i Srbi. Ali brojna su mesta gde Srbi ine sada mawe od 5%, a to

15 su: Arad i Arad-Gaj, Veliki Semiklu, Kea, Knez, Mali Bekerek, Mali Gaj, Monotor, Nadlak, Ovsenica, Parac, Peka, Reka, Reica, Temivar, Tolvadija, akovo, anad. Uostalom to se oituje u Tablici 7.Tablica 7 Uporedni pregled Srba po mestima u Banatu7 1992. godina Mesto Arad i Arad-Gaj Belobreka Varja Veliki Semiklu Veliki Sempetar Gad Dean Denta Deta Divi Diwa ir Zlatica Ivanda Ketfeq Kea Knez Kraqevac Leskovica Lugovet Lukarevac Qupkova Mali Bekerek Mali Gaj Maevi Monotor Munara Nadlak Nafala Nemet Ovsenica Parac Broj 554 622 837 586 706 83 74 228 459 344 358 102 357 214 393 80 43 239 319 409 30 489 117 11 643 62 43 56 366 298 14 88 % Srba u mestu 0,3 87,4 20,8 4,5 35,3 39,0 30,2 10,4 7,1 90,1 37,3 15,1 41,9 39,7 26,5 4,4 1,6 94,5 73,8 59,3 28,8 37,2 5,1 5,3 89,6 4,4 14,3 0,7 24,4 37,8 4,1 4,6 2002. godina Broj 602 566 501 452 520 44 16 167 328 296 352 63 263 148 288 48 26 162 281 333 41 412 61 8 492 24 29 19 175 185 18 60 % Srba u mestu 0,3 81,2 12,4 3,5 24,7 23,2 6,0 7,4 5,7 83,0 35,1 9,2 28,2 24,2 18,8 2,5 0,9 81,8 61,8 47,1 33,1 26,5 2,5 4,1 76,4 1,2 8,6 0,2 3,7 22,9 4,8 3,4 Razlika popisa Broj +48 56 336 134 186 39 58 61 131 48 6 39 94 66 105 32 17 77 36 72 +11 77 56 3 151 38 14 37 191 113 +4 28 % 0 6,2 8,4 1,0 10,6 15,8 24,2 3,0 1,4 7,1 2,2 5,9 13,7 15,5 7,7 1,9 0,7 12,7 12,0 12,2 +4,3 10,7 2,6 1,2 13,2 3,2 5,7 0,5 10,7 14,9 +0,7 1,2

7 Qubomir S t e p a n o v, Savez Srba u Rumuniji, Temivar 1997. Za 2002. godinu podaci nisu objavqeni po mestima. Sistematizovali smo godine koje smo dobili u upanijskim direkcijama za statistiku ili od optina.

16Petrovo Selo Peka Poeena Radimna Reka Reica Rudna Saravola Svinica Soka Sokolovac Srpski Semarton Stanevo Stara (Nova) Moldava Temivar Tolvadija Torwa Ulbe Fenlak Few akovo anad enej enurac Ukupno 301 51 305 504 40 244 337 355 1.138 275 647 816 313 1.782 7.616 62 87 196 396 171 110 401 712 179 26.262 77,8 0,4 22,0 83,7 0,8 0,3 51,4 14,4 70,1 51,4 77,0 84,3 56,6 15,1 2,3 5,5 7,5 6,7 11,4 14,6 3,7 10,1 32,9 21,7 218 33 321 481 97 217 164 236 1.011 124 557 461 241 1.423 6.271 37 50 175 224 120 75 266 532 82 20.396 65,7 0,2 23,0 81,4 1,9 0,2 22,1 9,3 63,4 23,2 64,0 45,9 59,2 12,3 2,0 3,5 5,1 5,9 6,5 10,2 2,7 3,7 26,3 10,7 83 18 +16 23 +57 27 173 119 127 151 90 355 72 359 1.345 25 37 21 172 51 35 135 180 97 12,1 0,2 +1,0 2,3 +1,1 0,1 29,3 5,1 6,7 28,2 13,0 38,4 2,6 2,8 0,3 2,0 2,4 0,8 49 4,4 1,0 6,4 6,6 11,0

Izloeno opadawe broja Srba u Banatu tokom 19922002. nije uslovqeno wihovim raseqavawem irom Rumunije, jer je i stawe u itavoj Rumuniji sasvim slino:Tablica 8 Uporedni pregled Srba u Rumuniji Podruje Banat Ostala mesta Ukupno Godina popisa 1992. godina 26.262 2.818 29.080 2002. godina 20.396 2.165 22.561 Razlika popisa 6.519 653 6.519

Naglo opadawe srpskog stanovnitva propraeno je i demografskim starewem, poto je zbog umawenog nataliteta (sve mawe je dece do 14 godina) porastao kontingent osoba starijih od 60 godina. Poseban problem iskrsava u veim mestima gde je broj Srba mali, a to su gradovi ili sedita optina. Tu su oni udaqeni jedni od drugih, tee komuniciraju i zato je proces odnaroavawa izrazitiji. Zanimqiva je, meutim, evolucija broja Srba u Temivaru (Tablica 9). Kada su bili najmawe brojni, imali su najvei procenat u celo-

17 kupnom stanovnitvu grada, a kada su bili najbrojniji, imali su jedan od najmawih procenata u celokupnom stanovnitvu grada.Tablica 9 Srbi u Temivaru8 Godina 1854. 1880. 1910. 1930. 1940. 1956. 1977. 1992. 2002. Broj Srba 1.770 1.752 2.482 2.156 2.498 3.065 6.268 7.748 6.271 % od ukupnog broja stanovnika 8,6 5,2 4,7 2,4 2,3 2,2 2,2 2,3 2,0

Vrednost ove tablice je uslovna, jer se Temivar kao grad irio i ukquivao prigradska naseqa, pa je tako maltene pri svakom popisu imao drugo podruje, te su kao Temivarci popisivani Srbi koji su na prethodnom popisu pripadali nekoj zasebnoj optini. Nesporno je ipak da je do vrtoglavog porasta broja Srba u gradu na Begeju dolo kao posledica razvoja industrije, propadawa sela zbog kolektivizacije i stimulativne urbanizacije. Celi ovaj priliv dogodio se, dakle, na tetu naih sela, a nikako ne prirodnim rastom. U stvari, naglim prelaskom znaajnog dela srpskog ivqa iz sela u gradove, dolo je do razbijawa nae tradicionalne seoske zajednice. U novim sredinama Srbi nisu uspeli da vaspostave vrstu mawinsku zajednicu, i to su bili poeci pretapawa u veinsko, rumunsko okruewe. U nae doba Srbi su i u Temivaru u opadawu, kako u apsolutnom broju tako i relativno. Za deset godina, u razmaku od pretposledwega do posledwega popisa wihov broj je umawen za 1.477 osoba. Srbi u Rumuniji su veinom pravoslavci. U odgovarajuoj tablici popisa (ovde Tablica 10) javqa se rubrika Hriani staroga obreda" sa 1.056 Srba. Tome se ne moe verovati. Veroispovest hriana staroga obreda u Rumuniji ima sedite u Brajili i obuhvata samo Ruse Lipovane; uostalom, u celoj upaniji Brajili ivi svega 6 Srba. Posredi je najverovatnije banalna greka popisivaa, koji su pobrkali pojmove zbog toga to se Srbi, kao i Staroveri, dre Julijanskoga kalendara. Zato bi ovu tablicu trebalo razmatrati kao da je Srba pravoslavaca 21.532, odnosno 95,44%. Kao rimokatolici izjasnile su se 284 osobe; to bi mogli biti Karaevci koji su se opredelili kao Srbi. Blag porast broja registruju pripadnici neoprotestantskih verskih zajednica (3,13%).8 Temeschburg Temesvar Timioara, Karlsruhe 1994; Romnia. Recensmntul populaiei i al locuinelor 18. martie 2002, Tom , str. 314.

18Tablica 10 Srpsko stanovnitvo prema veroispovesti 2002. godine9 Veroispovest Pravoslavci Rimokatolici Pentikostalci Baptisti Adventisti Muslimani Hriani starog obreda Ostale Ukupno Broj dua 20.476 284 162 238 26 37 1.056 282 22.561 % 90,76 1,25 0,71 1,05 0,12 0,18 4,68 1,25 100,00

Veini Srba (88,42%) materwi jezik je srpski. Ipak vie od 10% Srba ima kao materwi jezik rumunski (Tablica 11). Samo oko 1% Srba ima kao materwi neki drugi jezik, sem srpskog i rumunskog. Sama iwenica da 11,58% Srba ima drugi materwi jezik, ne vie srpski, pravi je dokaz da se polako utapamo u okolnu sredinu, odnosno da je to proizvod asimilacije.Tablica 11 Srpsko stanovnitvo prema materwem jeziku 2002. godine10 Materwi jezik Srpski Rumunski Maarski Nemaki Drugi Ukupno Broj korisnika 19.948 2.427 72 31 83 22.561 % 88,42 10,76 0,32 0,14 0,36 100,00

Ali, s druge strane, takoe prema popisu, srpski jezik nije materwi samo Srbima. Godine 2002. 463 stanovnika Rumunije koji nisu Srbi izjavila su da im je materwi jezik srpski (Tablica 12). Meu wima najbrojniji su Rumuni, a to samo potvruje zakquak o prirodnoj asimilaciji.Tablica 12 Stanovnici Rumunije kojima je materwi jezik srpski11 Nacionalnost Srbi Rumuni Nemci Maari Broj 19.948 319 36 21 % 97,73 1,56 0,15 0,10

9 Romnia, Recensmntul populaiei i al locuinelor 18. martie 2002, Tom , str. 802803. 10 Isto, str. 196197. 11 Isto, str. 201204.

19Hrvati Romi (Cigani) Turci Ukrajinci Ostali Ukupno 19 17 11 10 83 20.411 0,09 0,08 0,05 0,05 0,19 100,00

Pregled prema uzrastu i polu (Tablica 13) sastavqen je raspodelom popisanih Srba u 16 grupa, prema starosnim grupama. Prva grupa obuhvata decu do 4 godine, a posledwa osobe starije od 74 godine; ostale grupe imaju raspon od 5 godina.Tablica 13 Srpsko stanovnitvo prema polu i uzrastu 2002. godine12 Starosna grupa do 4 god. od 5 do 9 god. od 10 do 14 god. od 15 do 19 god. od 20 do 24 god. od 25 do 29 god. od 30 do 34 god. od 35 do 39 god. od 40 do 44 god. od 45 do 49 god. od 50 do 54 god. od 55 do 59 god. od 60 do 64 god. od 65 do 69 god. od 70 do 74 god. od 75 i vie Ukupno Svega osoba Broj 626 788 1.013 1.173 1.238 1.381 1.609 1.064 1.452 1.750 2.017 1.491 1.649 1.708 1.615 1.987 22.561 % 2,77 3,49 4,49 5,20 5,48 6,12 7,13 4,71 6,43 7,75 8,94 6,60 7,31 7,60 7,16 8,80 100,00 Muki 338 395 556 596 644 777 895 584 770 899 995 740 756 723 655 683 11.006 % 3,07 3,59 5,05 5,42 5,85 7,06 8,13 5,31 7,00 8,17 9,04 6,72 6,87 6,57 5,95 6,20 100,00 Od toga enski 288 393 457 577 594 604 714 480 682 851 1.022 751 893 985 960 1.304 11.555 % 2,49 3,40 3,95 4,99 5,14 5,23 6,18 4,15 5,90 7,36 8,84 6,50 7,73 8,52 8,31 11,31 100,00

Tablica 14 Srbi prema ivotnoj dobi 2002. godine13 Starosna dob Deca (do 14 god.) Odrasli (1559 god.) Tree doba (od 60 i vie) Ukupno Svega osoba Broj 2.427 13.175 6.959 22.561 % 10,76 58,40 30,84 100,00 Muki 1.289 6.900 2.817 11.006 % 11,71 62,69 25,60 100,00 Od toga enski 1.138 6.275 4.142 11.555 % 9,85 54,31 35,84 100,00

12 13

Isto, Tom , str. 716718. Isto, str. 260261.

20 Najbrojnija grupa je od 50 do 54 godine, a najmalobrojnija do 4 godine. to se pak odnosa polova tie, ene su u prednosti i ima ih 549 vie od mukaraca. Opaa se da su mukarci brojniji u mlaem uzrastu, dok su ene brojnije u starijim godinama. Nagli pad nataliteta usledio je posle 1993, i taj trend nije prekinut do danawih dana. To moe da bude i posledica liberalizacije planirawa porodice (legalizacija prekida trudnoe na zahtev) posle 1989. godine, ali je i posledica fizikog smawewa broja pripadnika nae narodnosti, takoe i wihovoga starewa (preko 60% Srba starije je od 40 godina). Ako grupiemo nae sunarodnike prema ivotnoj dobi, konstatujemo da ih je najvie u grupi odraslih (58,4%) a najmawe je dece do 14 godina (10,76%). Tree doba (preko 60 godina) zauzima skoro treinu (30,84%). Ako predstavimo vizuelno podatke iz Tablice 13, dolazimo do stabla ivota za Srbe u Rumuniji 2002. godine (Grafikon 2). Oblik piramide ukazuje na iwenicu da je srpska mawina u naglom i sistematskom procesu starewa. Postoji odreeno uravnoteewe meu polovima, s tim to su ene brojno prevagnule u starijim godinama.

Grafikon 2 Srbi u Rumuniji po starosnim grupama i polovima

Dakle, po sposobnosti za raawe dece, prema meunarodnim standardima klasifikacije, proizilazi da je mawe od 30% pripadnika srpske nacionalne mawine (Tablica 15) teoretski bilo sposobno da raa 2002. godine. Kod enskog pola ovaj je procenat jo mawi: 26,61%, a to sutinski utie na na natalitet.

21Tablica 15 Srpsko stanovnitvo 2002. godine sposobno da raa decu14 Uzrast Deca i omladina (do 19 god.) Sposobni da raaju (2044 god.) (fertilni period) Osobe koje bioloki nisu sposobne da raaju (od 45 god.) Ukupno Svega osoba Broj 3.600 6.744 12.217 22.561 % 15,96 29,89 54,15 100,00 Muki 1.885 3.670 5.451 11.006 Od toga % 17,12 33,35 49,53 100,00 enski 1.715 3.074 6.766 11.555 % 14,84 26,61 58,55 100,00

Iz letiminog pregleda kolske spreme (Tablica 16) proizilazi da je velika veina Srba (98,47%) pismena. Sa zavrenom kolom raznih stupweva ima ih ak 94,56%. Najmawe 10 razreda ima 76,20% naih sunarodnika. Godine 2002. visoku nastavu, od popisanih Srba, zavrilo je 1.839 osoba (8,70%). U poreewu sa ostalim graanima Rumunije, Srbi u tom pogledu zauzimaju tree mesto (posle Jevreja i Maara).Tablica 16 Srpsko stanovnitvo starije od 10 godina prema kolskoj spremi15 kolska sprema Visoka nastava Postgimnazijska Licej, Via gimnazija Profesionalna kola Nia gimnazija (10 razreda) Osnovna kola Bez zavrene kole Nepismeni Neizjaweni Ukupno Svega osoba Broj 1.839 564 4.672 2.783 6.562 3.882 827 307 18 21.147 % 8,70 2,67 22,09 13,16 31,03 18,36 3,91 1,45 0,08 100,00 Muki 1.020 295 2.176 2.154 2.755 1.569 295 48 9 10.273 % 9,93 2,87 21,18 20,96 26,81 15,27 2,87 0,47 0,11 100,00 Od toga enski 819 269 2.496 629 3.807 2.313 532 259 9 10.874 % 7,53 2,47 22,95 5,78 35,01 21,27 4,89 2,38 0,11 100,00

Po polovima, mukarci su brojniji u kategoriji od profesionalne kole navie, a ene od nie gimnazije nanie. Od ukupnoga broja Srba u Rumuniji 2002. godine samo je polovina (49,74%) u branom odnosu. Iz priloene sinteze (Tablica 17) proizilazi da su mukarci u braku brojniji od ena za skoro 10%. Razvedeni su u nekoj ravnotei, ali ima znatno vie udovica (ak 18%). Na najnovijem popisu pojavila se nova kategorija: osobe u dogovornoj zajednici (nekada se to nazivalo divqim brakom"). U toj kategoriji Srba ima 4,33%, to je relativno malo i apsolutno dobro, jer nai smatraju brak jezgrom drutva.14 15

Isto, str. 260263. Isto, str. 862863, 878879.

22Tablica 17 Srpsko stanovnitvo prema polu i graanskom stawu16 Brano stawe Bezbrano Brano Dogovorne zajednice Razvedeno Udovstvo Svega Muki Broj 3.354 6.031 556 451 614 11.006 % 30,47 54,79 5,08 4,09 5,58 100,00 enske Broj 2.652 5.190 421 577 2.715 11.555 % 22,95 44,92 3,64 4,99 23,50 100,00 Broj 6.006 11.221 977 1.028 3.329 22.561 Svega % 26,62 49,74 4,33 4,56 14,75 100,00

Prilikom popisa stanovnika 2002. godine posebno su ubeleene sve Srpkiwe starije od 15 godina. One su razvrstane u dve grupe: koje su rodile ivu decu i koje nisu rodile ivu decu (Tablica 18). Svega je 7.689 Srpkiwa rodilo ivu decu, a to je 73,81% od ukupnoga broja. Ove su ene rodile 13.793 ive dece, to bi znailo prosek od 1.794 dece na 1.000 porodica. Napomiwemo da u kategoriji ena koje nisu raale ivu decu spadaju sve osobe enskog pola starije od 15 godina, pa i neudate. Na hiqadu Srpkiwa dolazi 1.324 ivoroene dece, to je znatno ispod proseka u Rumuniji.Tablica 18 Srpkiwe starije od 15 godina koje su rodile ivu decu17 Broj ene starije od 15 god. ene koje nisu raale ivu decu ene koje su rodile ivu decu od toga: 1 dete 2 deteta 3 deteta 4 deteta 5 dece 6 dece 7 dece 8 dece 9 dece 10 i vie dece Svega ivoroene dece Broj ivoroene dece na 1.000 Srpkiwa starijih od 15 god. Prosek ivoroene dece po porodiqi 10.417 2.728 7.689 3.250 3.440 668 193 67 36 14 6 1 14 13.793 1.324 1,78 % 100,00 26,19 73,81 42,27 44,74 8,69 2,51 0,87 0,47 0,18 0,08 0,01 0,18

Ako pratimo broj dece koje su rodile Srpkiwe pojedinano, velika veina (87,01%) ima 1 ili 2 deteta; samo 12,99% Srpkiwa rodilo je 3 ili vie deteta; desetoro i vie dece rodilo je svega 14 Srpkiwa.16 17

Isto, str. 260261. Isto, Tom , str. 438439.

23 Jedna porodiqa rodila je u proseku 1,8 dete, to je nedovoqno i za prostu obnovu, a kamoli za proirenu. Jasno je da je slab natalitet jedan od osnovnih faktora koji ugroava bioloki i fiziki opstanak Srba na ovim prostorima. Prilikom popisa stanovnika 2002. godine stanovnitvo Rumunije razvrstano je i u zavisnosti od ekonomske situacije (Tablica 19), i to u dve velike grupe: aktivno stanovnitvo i pasivno stanovnitvo. Srba u aktivnom poloaju ima 39,75%, a u pasivnom ak 60,25%.Tablica 19 Srpsko stanovnitvo prema ekonomskoj situaciji18 Pokazateq Svega stanovnika, od toga: Aktivno stanovnitvo koje privreuje nezaposleni Pasivno stanovnitvo uenici i studenti penzioneri domaice zbrinuti od drugih osoba ostalo Broj 22.561 8.967 8.440 527 13.594 2.903 7.819 1.221 1.171 480 % 100,00 39,75 94,12 5,88 60,25 21,35 57,52 8,98 8,61 3,54

Od aktivnih stanovnika Srba (uzrast sposoban za privreivawe) velika veina je zaposlena (94,12%), dok je broj nezaposlenih (zvanino) bio svega 527 osoba, mnogo ispod dravnog proseka. Pasivno stanovnitvo je proporcionalno brojno, i u okviru ove kategorije najbrojniji su penzioneri (57,52%), a zatim slede uenici i studenti. Od Srba koji privreuju, 63,60% je zaposleno dok su 1.675 porodini radnici u sopstvenom domainstvu; privatnih preduzetnika ima samo 3,20% (Tablica 20).Tablica 20 Srpsko stanovnitvo prema profesionalnom statusu19 Profesionalni status Svega stanovnika koji privreuju, od toga: zaposleni privatni preduzetnici radnici u sopstvenoj reiji lanovi poqoprivrednih udruewa porodini radnici u sopstvenom domainstvu ostalo Broj 8.440 5.368 270 1.112 4 1.675 11 % 100,00 63,60 3,20 13,18 0,05 19,85 0,12

18 19

Isto, str. 672673. Isto, str. 714.

24 Srpsko stanovnitvo koje privreuje, prema zanimawima (Tablica 21) podeqeno je u deset grupa: najbrojniji su zemqoradnici (31,40%), potom zanatlije i kvalifikovani radnici, tehniari i majstori dok struwaci sa intelektualnim i umetnikim zanimawima zauzimaju samo 10,08%.Tablica 21 Srpsko stanovnitvo koje privreuje, prema zanimawima20 Zanimawe Svega stanovnika, od toga: na rukovodeim poloajima struwaci sa intelektualnim i umetnikim zanimawima tehniari i majstori inovnici radnici u trgovini i usmerenim delatnostima poqoprivrednici zanatlije i kvalifikovani radnici kvalifikovani operateri nekvalifikovani radnici vojna lica Broj 8.440 514 851 976 407 625 2.650 1.317 677 389 34 % 100,00 6,09 10,08 11,56 4,82 7,41 31,40 15,60 8,02 4,61 0,41

Uporeujui ove podatke sa prosekom za celu Rumuniju proizilazi da su Srbi u znatnije boqem poloaju. Godine 2002. aktivno srpsko stanovnitvo je razvrstano i prema privrednim granama gde je zaposleno (Tablica 22). Najvie ih radi u poqoprivredi (33,70% odnosno 2.844 osoba). Sledi zatim preraivaka industrija, gde je zaposleno 16,95% aktivnih Srba i Srpkiwa. Trgovina i usluge uposlile su 10,63% naih aktivnih sunarodnika. U nastavi radi samo 613 osoba.Tablica 22 Aktivno srpsko stanovnitvo prema privrednim granama21 Privredna grana Svega stanovnika, od toga: Poqoprivreda umarstvo Ribolov Ekstraktivna industrija Preraivaka industrija Energetika Graevinarstvo Trgovina i usluge Hoteli i restorani20 21

Broj 8.440 2.844 35 10 370 1.431 170 235 897 122

% 100,00 33,70 0,41 0,11 4,38 16,95 2,01 2,78 10,63 1,44

Isto, str. 684685. Isto, str. 696697.

25 Transport Pota i telekomunikacije Finansije, banke, osigurawa Nekretnine i usluge firmama Javna administracija Nastava Zdravstvo i socijalna zatita Ostalo 263 131 82 188 378 613 366 305 3,12 1,55 0,97 2,22 4,48 7,26 4,34 3,65

Prilikom posledwega popisa stanovnika registrovana su i domainstva. Za srpsko stanovnitvo to je prikazano u izvodu (Tablica 23). Srbi ive u oko deset hiqada domainstava. U tim domainstvima ivi skoro 25.000 osoba (pored Srba, i suprunici drugih nacionalnosti). Od navedenoga broja domainstava 72,27% su porodina, dok je 27,73% domainstva sa po jednim lanom. Veina domainstava ima jedno porodino jezgro. Dva porodina jezgra ima 11,05%, a tri 0,56% domainstava. Izgleda da su od tradicionalne srpske porodine zadruge ostali samo jedva vidqivi tragovi.Tablica 23 Domainstva srpskog stanovnitva22 Broj Broj domainstava (kua, stanova) Broj osoba koje ive u ovim domainstvima Broj osoba po domainstvu Porodina domainstva, svega S jednim porodinim jezgrom a) bez drugih osoba brani par bez dece brani par sa decom jedan roditeq sa decom b) sa drugim osobama brani par bez dece brani par sa decom jedan roditeq sa decom Sa dva porodina jezgra Sa tri porodina jezgra Domainstva sa po jednim lanom 9.501 24.841 2,61 6.866 6.069 4.919 2.040 2.175 704 1.150 339 624 187 759 38 2.635 % 100,00 72,27 88,39 81,05 18,95 11,05 0,56 27,73

Najbrojnija su domainstva sa jednom ili dve osobe ak 5.228 (55%), dok domainstva sa vie od pet osoba jedva prelaze cifru od 400 (4,3%).Isto, str. 728.

22

26 Sva ova domainstva razvrstana su i prema stepenu udobnosti, odnosno povrini soba po osobi. Najbrojnija domainstva 5.852, odnosno 61,62%, imaju 16 i vie kvadratnih metara po stanaru. To je dobro i znatno je iznad proseka u dravi. Do 7,9 m2 povrine soba po osobi ima samo 628 stanara, odnosno 6,61% (Tablica 24).Tablica 24 Pregled srpskih domainstava23 Broj lanova 1 osoba 2 osobe 3 osobe 4 osobe 5 osoba 6 osoba 7 osoba 8 osoba 9 osoba 10 i vie Ukupno Broj domainstava 2.424 2.804 1.969 1.235 656 276 86 25 10 11 9.496 Povrina po osobi u m2 4 4 12 11 8 3 1 2 4 45 47,9 11 57 102 123 143 82 41 14 5 5 583 811,9 25 141 425 425 227 115 27 4 2 1 1.392 1215,9 88 432 538 349 156 47 7 5 1 1 1.624 5.852 16 i vie 2.300 2.174 900 326 119 24 8 1 Svega stanara 2.424 5.608 5.907 4.940 3.280 1.656 602 200 90 121 24.828

Ako pak pogledamo opremqenost naih domainstava (Tablica 25), videemo da je 6.291 domainstvo, odnosno 66,25% opremqeno instalacijama u stanu (prosek iznad nacionalnog), dok je samo 13,18% stanova bez osnovne opremqenosti.Tablica 25 Opremqenost srpskih domainstava24 Pokazateq A. Domainstva opremqena instalacijama u stanu: instalacije za snabdevawe vodom instalacije za snabdevawe toplom vodom instalacije za kanalizaciju elektrine instalacije centralno grejawe stanovi sa kuhiwom stanovi sa kupatilom stanovi sa nunikom B. Domainstva opremqena instalacijama izvan stana: instalacije za snabdevawe vodom instalacije za snabdevawe vruom vodom23 24

Broj 6.291 6.291 4.733 6.291 6.291 3.391 6.291 5.648 5.012 1.953 1.953 29

% 66,25 100,00 75,23 100,00 100,00 53,90 100,00 89,77 79,67 20,57 20,57 1,48

Isto, str. 196197. Isto, str. 806.

27 instalacije za struju kuhiwe kupatila nunici V. Domainstva sa stanovima bez osnovne opremqenosti Svega domainstava 1.910 264 89 364 1.252 9.496 97,80 13,52 4,55 18,63 13,18 100,00

Sva domainstva opremqena instalacijama u stanu imaju obezbeeno snabdevawe hladnom vodom, strujom, imaju kuhiwu i kanalizaciju. Toplu vodu u stanu ima 75,23% domainstava, kupatilo 89,77%, a nunik 79,67%. Domainstva opremqena instalacijama izvan stana imaju obezbeenu tekuu vodu i struju. Prema navedenim kriterijumima u najveem broju srpskih domainstava stanari imaju pristojne uslove za ivot i rad.

ZAKQUNA RAZMATRAWA Na prethodnim stranicama pokuali smo da prikaemo sistematski najvanije statistike pokazateqe koji se odnose na srpsku mawinu u Rumuniji prema rezultatima popisa stanovnika od 18. marta 2002. godine. Jo jedna tablica bie od koristi za sintezni zakquak.Tablica 26 Srpsko stanovnitvo prema uzrastu i polu Uzrast Deca (do 14 god.) Omladina (1519 god.) Svega (1+2), do 19 god. Potencijalno aktivni (1559 god.) Stari (60 i vie god.) Ukupno Svega osoba Broj 2.427 1.173 3.600 13.175 6.959 22.561 % 10,76 5,20 15,96 58,40 30,84 100,00 Muki 1.289 596 1.885 6.900 2.817 11.006 % 11,71 5,42 17,13 62,69 25,60 100,00 Od toga enski 1.138 577 1.715 6.275 4.142 11.555 % 9,85 4,99 14,84 54,31 35,84 100,00

Veina pokazateqa uklapa se u opti trend karakteristian za celu Rumuniju, mahom i za Srbiju. Najvie zabriwavaju pokazateqi koji se odnose na starosnu strukturu i natalitet. Izraunaemo u nastavku i nekoliko sinteznih pokazateqa. 1. Indeks starewa, kao odnos stanovnitva preko 60 godina i stanovnitva do 19 godina: a) Za ukupni broj stanovnika: 6.959 : 3.600 h 100 = 193,31%

28 b) Za muke: 2.817 : 1.885 h 100 = 149,44% v) Za enske: 4.142 : 1.715 = 241,52% Pokazateq je nepovoqan u sva tri sluaja: u proseku ima skoro dva puta vie staraca od omladine (193,31%); jo nepovoqniji je odnos kod ena, gde na svaku devojicu i omladinku dolaze dve i po starice (241,52%). Zakquak je isti: sve mawe mladosti meu Srbima u Rumuniji. 2. Stepen zavisnosti, kao zbir dece i starih u odnosu na potencijalno aktivno stanovnitvo iznosi: (6.959 + 2.427) : 13.175 h 100 = 71,24% Ovaj pokazateq i nije sasvim lo, jer je jo uvek mawi od 100%. On ukazuje na iwenicu da svaki potencijalno aktivni Srbin treba da obezbedi u proseku opstanak za 0,7 neaktivnih. Opte je prihvaeno da je sredina koja ima vie od 10% lanova starijih od 60 godina, ostarela sredina. Mi imamo 30,84% sunarodnika starijih od 60 godina. Kritini trenutak za budunost nacije nastaje kada broj stanovnika ispod 19 godina bude mawi od 20%. Srpsko stanovnitvo u Rumuniji mlae od 19 godina predstavqa samo 15,96%. Kakvi su izgledi za obnovu stanovnitva, prosudiemo po broju dece.Tablica 27 Srpske porodice prema broju dece Godina 1940.25 2002. Bez dece 2.086 2.728 12 deteta 34 deteta 5.667 6.690 1.836 861 56 dece 401 103 Vie od 6 dece 51 35 Svega porodica 10.040 10.417

Ovo poreewe opet nije strogo precizno, jer podaci za 1940. godinu obuhvataju samo podruje Pravoslavne srpske eparhije temivarske, dakle Banat, dok podaci za 2002. godinu obuhvataju sve Srbe iz Rumunije. Ipak, poto i sada van podruja Eparhije temivarske ivi 3,59% Srba, moe se, uz malu verovatnou da se pogrei za 1 ili 2%, jezikom brojki ustvrditi: poveao se broj porodica za 3,75%; poveao se broj porodica bez dece za 30,78%;25 Podaci prema: Slobodan K o s t i , Srbi u rumunskom Banatu. Istorijski, brojni ekonomsko-privredni pregled 1940. godine, Temivar 1941, str. 104.

29 poveao se broj porodica sa 1 i 2 deteta za 18,05%; smawio se broj porodica sa vie dece: za 53,10% sa 34 deteta, za 74,31% sa 56 dece, za 31,33/ sa vie od 6 dece. Poto ne raspolaemo potpunim podacima o broju roenih i umrlih za 2002. godinu, za daqa izraunavawa koristiemo i metod procene, odnosno uoptavawa. Kao to je ve reeno (Tablica 9), Srbi u Rumuniji u velikoj veini su pravoslavci. Prema parohijskim izvetajima Pravoslavne srpske eparhije temivarske za 2002. i 2003. godinu (Tablica 28), stawe je sledee:Tablica 28 Statistiki pregled Eparhije temivarske26 Pokazateq Broj vernika Broj krtenih Broj venanih Broj umrlih 2002. 19.859 159 84 450 2003. 19.442 157 81 468

Kao prvo, proizilazi da je broj vernika u opadawu, ali ne zabriwavajue, s obzirom na opti trend opadawa broja Srba u Rumuniji. Opada, takoe, broj krtenih i venanih, a raste broj umrlih. Ako uzmemo u obzir vrednosti iz ove tablice (i pojednostavimo ih u smislu da broj krtenih smatramo jednak broju roenih, a da je stawe vaee za sve Srbe u Rumuniji), moemo izraunati jo nekoliko sinteznih pokazateqa za godinu 2002:27 1. Opta stopa smrtnosti, kao odnos broja smrtnih sluajeva i broja stanovnika bila je: 450 : 19.859 h 1.000 = 22,66 odnosno, na svakih 1.000 naih sunarodnika umrlo je 23. 2. Opta stopa nataliteta, kao odnos broja roewa i broja stanovnika bila je: 159 : 19.859 h 1.000 = 8,01 odnosno, roeno je 8 dece na 1.000 stanovnika. 3. Prirodni prirataj, kao algebarski zbir broja roenih i broja umrlih: 159 450 = 291 negativan je, odnosno broj umrlih znatno je iznad broja roenih (na tri umrla, jedan roen).Prema izvetaju iz Kancelarije Eparhije temivarske. Metodologija prilagoena prema: Stevan B u g a r s k i, Semartonski letopisi, Kwiga druga, Temivar 2004, str. 365367.27 26

30 4. Stopa prirodnog prirataja: (159450) : 19.859 h 1.000 = 14,65 izrazito je nepovoqna, to bi teoretski znailo da nas za oko 75 godina vie nee biti na ovim prostorima sa odrednicom: Srbi. Meutim, ima tu i dosta teoretskih pretpostavki, pa se ponadajmo da ih ivot nee sve proveriti, odnosno da e nae ivqewe krenuti i nekim drugim tokovima.

DATE STATISTICE DESPRE SRBII DIN ROMNIA Ljubomir Stepanov Rezumat Recent au fost publicate rezultatele recensmntului populaiei din 18 martie 2002 din Romnia. n prezenta lucrare sunt sistematizate acele date, care se refer la srbii din Romnia. La tabele si grafice sunt date explicaii minime. Majoritatea indicatorilor se circumscriu tendinelor caracteristice pentru ntreaga ar, n parte i celor din Serbia. Dau, ns, de gndit mai ales indicatorii care se refer la structura de vrst i la natalitate. Datele prezentate sunt i interpretate prin comparare cu recensmintele anterioare, ncepnd cu cel din anul 1930, ct i cu date provenind din alte surse. Finalul lucrrii este o ncercare de a se pune concluzii, att pentru momentul recensmntului din 2002, ct i de perspectiv.

STATISTICAL DATA ABOUT THE SERBS IN ROMANIA Ljubomir Stepanov Summary The results of the last census in Romania have been published recently. This review systematizes the data related to the Serbs and adds minimal comments to the tables and graphs. Most of the indicators fit into the general trend characteristic for the entire Romania, and to a large degree for Serbia, too. The most disturbing indicators are those related to the age structure and birth-rate. The data presented in this paper enable us to envisage the further unfavourable demographic development of the Serbian nation in the Romanian territory. But quantity is not all that matters, there is quality, too.

UDC 271.222(497.11)-523.4(498)

Boidar Pani

CRKVA SVETOG JOVANA KRSTITEQA U STAROARADSKOM UKOVCUSAETAK: U centralnoj zoni Arada, na mestu gde se sada nalazi gimnazija Mojse Nikoara", postojala je do 1861. godine crkva hrama Svetoga Jovana Krstiteqa, saborna crkva Aradske eparhije, podvlaene Karlovakoj mitropoliji. Crkva je zidana 1791, za vreme arhipastirstvovawa episkopa Pavla Avakumovia, na mestu gde je do tada postojala druga, mnogo mawa crkva, prema predawu zadubina srpskoga plemia Dmitra Jakia iz Nadlaka, podignuta pod kraj H veka. Do godine 1704. to je bila parohijska crkva kvarta ukovac u Starom Aradu, a tada je, pri episkopu Isaiji akoviu, koji je preneo sedite episkopije iz Jenopoqa u Arad, postala sabornom crkvom. Poev od 1704, tokom vie od 150 godina, ta crkva je bila centar pravoslavqa na geografskom podruju koje je obuhvatalo dolinu Moria, Krianu i Bihor, bila je arite kulture za pravoslavne Srbe, Rumune, Cincare, Grke sa ovoga areala. U maloj ilirskoj koli" ove crkve uilo je mnogo generacija Araana. Do tridesetih godina HH veka bogoslubeni jezik u toj crkvi bio je slovenski, a zatim je, za vreme arhipastirstvovawa vladike Gerasima Raca, zamewen rumunskim. Ubrzo potom ukinuta je i srpska veroispovedna kola i zamewena je kolom u kojoj se predavalo na rumunskom jeziku. Poto se nalazila u neposrednoj blizini Aradske tvrave, nakon dogaaja iz 1848/49. godine, austrijske vojne vlasti naredile su weno ruewe, to je i uiweno godine 1861. KQUNE REI: crkva, Sveti Jovan Krstiteq, Arad, ukovac, Mori, vladika, svetenik, Jakii, Srbi.

Srpsko pravoslavqe u Pomoriju ima duboke korene. Tokom H H veka srpski despoti, vlastela, plemii grade crkve i manastire na svojim dobrima u ovom delu June Ugarske. Despot ura Brankovi imao je u vlasnitvu utvrewe Vilago (irija) sa 110 naseqa u Zarandskoj i Aradskoj upaniji. U Halmau i iriji gradio je crkve od 1439. do 1444. godine. Crkva u iriji zidana od kamena i danas postoji.1 Godine 1464. ugarski kraq Matija Korvin poklonio je Stefanu i1 Teodor V o t i n a r, Monografia comunei iria, Arad 1996, str. 41: Din faptul c Gheorghe Brancovici zidete n iria i Hlmagiu biserici din piatr deducem c aceste localiti erau

32 Dmitru Jakiu nadlako vlastelinstvo i druga dobra oko Moria.2 Oni su svoje zadubine gradili u Nadlaku, Bodrogu, Aradu. Na imawu Jakia, kraj sela Munare, sazidan je manastir Bezdin. U Lipovi, nekadawoj Lipi, iji je vlasnik dvadesetih godina H veka bio despot Radi Boi, ivela je veoma znaajna srpska zajednica. Na jednoj skici lipovskog utvrewa iz 16061609. godine vidno je obeleena srpska crkva (Rcz templom).3 Sem ove, u Lipovi je tada postojala jo samo jedna reformatska crkva.

Ploa ugraena u sveti presto crkve Sv. Jovana Krstiteqa Mrki Sndor, n. d., tom 2, str. 743 aezminte importante". str. 116: Probabil actuala biserica ortodox din iria a fost zidit de despotul Serbiei Gherghe Brancovici". 2 Aleksa I v i , Istorija Vojvodine, Novi Sad 1929, str. 16. 3 M r k i Sndor, Arad vrmegye s Arad szabad kirly vros trtnete, Arad 1895, tom 2, str. 56.

33 To to su srpski velikai gradili mnoge sakralne objekte ne moe se tumaiti iskquivo zadubinarskom tradicijom, inae veoma ivom u Srpstvu jo od vremena Nemawia. Ovo je, pre svega, odraz nasune potrebe da se u mnogim seobama izbegli narod sauva i odri u veri pravoslavnoj. U tuoj zemqi, u inoverskom okruewu, to je bio jedini nain da se ouva duhovni i nacionalni identitet srpskog naroda. Pored navedenih pomorikih crkava i manastira, svojim posebnim znaajem zavreuje pawu crkva Svetog Jovana Krstiteqa u staroaradskom ukovcu, najstarija srpska pravoslavna crkva u gradu na Moriu i vie od 150 godina saborna crkva Aradske eparhije pod jurisdikcijom Karlovake mitropolije. * * *

Od davnine pa negde do pred kraj HH veka, u Aradu se znalo i ta je i gde je ukovac. A kada su se vremenom potomci onih koji su mu to ime dali pretopili u veinsko stanovnitvo, kada je u ukovakoj crkvi ukinut crkvenoslovenski liturgijski jezik i prestala da radi srpska kola, wegovo ime potonulo je u zaborav. Na sreu, u aradskoj istoriografiji, u arhivima, ne samo aradskim, ima dovoqno dokaza koji kao svojevrsni Arijadnin konac vode tragom zaboravqenog staroaradskog ukovca. Kada je krajem H veka osloboen od Turaka, u estokim bojevima u kojima je uestvovalo i oko 5000 srpskih boraca,4 Arad bee neveliko naseqe sa nekoliko stotina domainstava,5 omeen Velikim Moriem sa istone i wegovim rukavcem Malim Moriem sa june strane. Godine 1702. dobija status komorske varoi pod upravom lokalnog plemstva, sa znaajnim ekonomskim povlasticama koje su iz toga proizilazile.6 U to vreme, na razmei dva stolea, u jeku sudbonosnih istorijskih dogaaja, po naredbi Evgenija Savojskog oko 500 pripadnika srpske milicije iz Sente sa svojim porodicama, pod vostvom kapetana Jovana Popovia Tekelije, naseqava reno ostrvo izmeu Velikog i Malog Moria. Tako je uz bok Starom Aradu niklo novo naseqe koje su wegovi iteqi nazivali Voinstvjena ili Velika varo a u zvaninim dokumentima belei se kao Civitas Rascianica, Civitas Tkliana, Rczvros, Die Raizen Stadt, odnosno Srpska varo. U prvoj polovini H4 Aleksa I v i , n. d., str. 311: I srpski vojnici u erdeqskoj vojsci pokazae uspeha, Subota Jovi je poetkom septembra 1691. osvojio Arad te ga grof Fridrih Veterani 12. septembra postavi za kapetana i komandanta aradskog." K o v c h Geza, Stpnirea habsburgic i destrmarea feudalismului, Aradul permanen n istoria patriei, Arad 1978, str. 155: Comandamentul suprem austriac decis s ocupe Transilvania, hotrte atacarea liniei Mureului cu fore puternice conduse de generalul Veterani ajutat de generalii Stahrenberg i Picolomini. n ajutorul lor au fost aduse trupe nsumnd aproape 5000 de srbi voluntari." 5 Prema opisu turskog putopisca Evlije elebije, severno od Jenopoqske kapije tadawe turske tvrave nalazila se Aradska palanka sa dve stotine aurskih kua. Vid.: Cltoriile prin Ungaria ale lui Evlia Celebi 16601664, Biserica i coala, nr. 11, 13/26. 3. 1905. str. 8586. 6 F b i n Gbor, Aradvrmegye leirsa, Buda 1835, str. 131133.

34 veka tu se nalazila komanda Pomorike vojne granice. Tako su se gotovo pola veka naporedo razvijale dve aradske varoi, jedna pod vojnom, a druga pod civilnom upravom. U srpskim istorijskim izvorima iz H veka i u memoarima Save Tekelije (HH vek) pomiwu se ukovac" i ukovaka crkva", bez dodatnih objawewa koja, sasvim razumqivo, u ono vreme nisu bila potrebna svako je tada znao o emu je re. Savremenom itaocu, meutim, teko je da dokui o kom se nasequ i o kojoj crkvi zapravo radi. U Tutorskom dnevniku Tekelijine crkve, sledei zapisi nastali negde krajem dvadesetih i poetkom tridesetih godina H veka odnose se na ukovac: Dragomir is ukovca [dade] salandar, 12 f."7, Dadosmo od ove crkve u ukovaku crkvu 15 f."8. A jedan zapis iz 1748. glasi: Za anbon to donee iz ukovca, 14 helera."9 Ostoja Tekelija u testamentu saiwenom godine 1731. zavetava: u manastiru Hodo da se dva kandila srebrna sprave, tako i u crkvu ukovaku spraviti dva kandila srebrna".10 U Opisaniju ivota Sava Tekelija belei: 1820. umre brat moj leti u Vilagou i doneen u ukovaku crkvu noom i tako sutradan bude zakopan u naoj s. Petra i Pavla crkvi".11 Aradska istoriografija na maarskom jeziku mnogo je izdanija kad je ukovac u pitawu. Tako Sondi Bela, nekadawi upravnik Aradskog arhiva, tvrdi da su 1708. godine Srbi iveli u oba dela Arada, u Tekelijinoj varoi i u ukovcu (Tikovecz, Csokovetz).12 Najdragocenije svedoanstvo o ukovcu svakako jeste mapa" andora Karoqija koju prilau u svojim monografijama Arada i Oto Lakato i Marki andor, a koja do kraja razreava nepoznanicu o zagonetnom ukovcu i wegovoj crkvi.13 Na woj se jasno vidi gde je nekada bio staroaradski ukovac. Danas je to priblino prostor u samom centru grada koji omeuju reka Mori, ulica George Lazar, Bulevar Revolucije sve do gradske kue. A ukovaka crkva", koja se pomiwe u Tutorskom dnevniku Tekelijine crkve, u testamentu Ostoje Tekelije, u Savinim memoarima, pojavquje se i na Karoqijevoj mapi". To je, dakako, crkva Svetog Jovana Krstiteqa koja se sve do 1861. godine nalazila na mestu gde je danas Kolex Mojse Nikoara".Tutorski dnevnik Tekelijine crkve 17281790, tabak 11. Isto, tabak 25. 9 Isto, tabak 22. Ovaj neznatni izdatak na ime prevoza amvona (mawe od etvrtine forinte) upuuje na zakquak da ukovac nije mogao biti daleko od Tekelijine crkve. 10 Aleksa I v i , Porodica Popovi Tekelija od 1686. do 1844. godine. Arhivski prilog za prouavawe formirawa srpske vojvoanske graanske klase (Testament Ostoje Tekelije dok. HH). Citirano prema: Aleksandar F o r i k o v i , Tekelije, vojniko plemstvo H veka, Novi Sad 1985, str. 220. 11 Sava T e k e l i j a, Opisanije ivota (predgovor i redakcija A. Forikovi), Beograd 1966, str. 228. 12 S z o n d y Bla, Arad npessge, Aradi millenniumi naptr, Arad 1896, str. 11: Annyi tny, hogy 1708-ben mr Aradnak kt rcz lakta vros rsze volt: a Tkli vros s Tikovecz (Csokovetz)". 13 L a k a t o s Ott, Arad Trtnete, Arad 1881, tom 1, str. 5455 (Prilog 1); M r k i Sndor, n. d., str. 288.8 7

35 Ovaj veoma znaajan dokument za istoriju Srba u Aradu nastao je u leto 1707. godine, u vreme kada su Arad opseli kuruci pod komandom andora Karoqija, satmarskog upana i generala Rakocijeve ustanike vojske. Na ovoj mapi", mimo pravila kartografije, Arad je predstavqen posmatran sa severne strane, iz pravca odakle je usledio napad. Pored glavnih topografskih elemenata Velikog i Malog Moria, obeleene su dve aradske varoi Tekelijina vojna varo (Civitas Tkliana) i Stari Arad sa wegove dve mahale: nemakom Civitas Germanica i srpskom Tyukocz Civitas, odnosno ukovac. Dok su u Tekelijinoj varoi sem vojnih objekata (tvrave, Rascijanskog anca, gradskih kapija) obeleeni i civilni (crkva Svetih apostola Petra i Pavla, porodina kua, pomona zgrada i vowak Tekelijin), a u ukovcu crkva Svetog Jovana Krstiteqa, dotle u Nemakoj varoi, nema nijednog obeleenog objekta, mada se pouzdano zna da je u to vreme tamo postojala katolika crkva frawevakog minoritskog reda izgraena istovremeno kad i Tekelijina, 1702. godine. Jasno je da Karoqijeva mapa" predstavqa, zapravo, plan vojne operacije sa oznaenim metama za wegovu artiqeriju. A one su tamo gde ive Srbi, svejedno da li su graniari Jovana Popovia Tekelije, vojni protivnici Rakocijevih ustanika, ili neduni civili zanatlije, trgovci, zemqedelci" komorske varoi. U citiranoj literaturi i izvorima na maarskom jeziku naziv ove staroaradske mahale nalazimo u sledeim oblicima: Tikovecz, Csokovetz, Tyukocz. Oigledno je da su sve te varijante mawe ili vie uspeni pokuaji da se maarskom jeziku i pismu prilagodi srpski toponim ukovac. S druge pak strane, ono poetno Tu" () Cs" ( ili ), potvruje da u starim srpskim tekstovima grafem erv" ima glasovnu vrednost " a ne ", pa prema tome, Vukovom irilicom treba pisati ukovac", odnosno ukovaka crkva", nikako ukovaka". Aradska istoriografija na rumunskom jeziku, nastala uglavnom u HH veku, pomiwe jedino naziv Tikovec" za taj deo Starog Arada, uz napomenu da je u pitawu deo grada u kome su oduvek iveli Rumuni, ne podupirui ovu tvrdwu nikakvim dokazima. * * *

Ne zna se pouzdano od kad postoji ukovac. Marki andor tvrdi kako nema sumwe da je Dmitar Jaki 1481. godine, naseqavajui po Junoj Ugarskoj zajedno sa Vukom Grgureviem 50 000 izbeglih Srba, deo wih doveo u Arad.14 Dogodilo se to posle vojnog pohoda Zmaja Ogwenog Vuka, Kneza Pavla (Pavle Kiwii) i Dmitra Jakia u jesen 1481. kada su, komandujui vojskom od 32 000 boraca, proterali Turke sa velikog prostora od Branieva i Golupca pa sve do Kruevca. Na povratku, poveli su sa sobom u Ugarsku vie od 50 000 Srba koji su, kae u jednom14 M r k i Sndor, n. d., tom 1, str. 498499: Jaksics Demeter, Vuk Gregorjevicscsel egytt 1481-ben jabb 50 000 szerbet vezetett Magyarorszgba; ktsgtelen, hogy Demeter, ki Isvnnal egytt mg 1478. jan. 16. kapta Fellakot, Serfestet s Farkasteleket, Aradnak e helysgeibe szmos szerbet teleptett le. E rczokal Demeter r hsies rsztvett Mtys kirly s klnsen Kinizsi Pl egyes hadjrataiban."

36 pismu kraq Matija Korvin, svojevoqno pristali uz hriansku vojsku i po wegovom nareewu naseqeni su u predelu oko Temivara.15 Da li je tada osnovan ukovac ili kasnije, ili je moda jo od ranije postojao teko je rei. O aradskoj crkvi Jovana Krstiteqa, Oto Lakato tvrdi da je wen ktitor, po svoj prilici, taj isti nadlaki vlastelin Dmitar Jaki. Naime, ne navodei izvor, Lakato kae: Stara i nova crkva nalazile su se na mestu sadaweg liceja. Govori se da je staru crkvu jo za vreme kraqa Matije sagradio bogati nadlaki vlastelin Dmitar Jaki.16 Licej koji se u navodu pomiwe nosio je, do Prvog svetskog rata, naziv Kyrlyi fgymnsium" (Via kraqevska gimnazija) a danas je to Kolex Mojse Nikoara". Stara crkva, zadubina Dmitra Jakia, postojala je vie od tri stolea, od kraja H pa do kraja H ili poetka HH veka. Tada je, u vreme stolovawa vladike Pavla Avakumovia na tronu Aradske eparhije, sagraena nova crkva na istom mestu na kom se nalazila zadubina Dmitra Jakia. Karakteristino za izgradwu nove crkve, prema Lakatou, jeste primena veoma retkog, moda jedinstvenog neimarskog postupka. Naime, oko stare crkve iskopani su temeqi za novu mnogo veu graevinu. Za sve vreme gradwe, od 1804. do 1814, u staroj crkvi odravana su redovna bogosluewa. Tek kada je nova crkva sazidana, stara je postepeno razgraivana, a delovi komad po komad iznoeni su iz nove zgrade.17 Za razliku od Lakatoa, drugi izvori kau da je nova crkva sagraena desetak godina ranije, 1791. Naime, na metalnoj ploi ugraenoj u sveti presto nove crkve pie da je podignuta u slavu Svetog trojstva i u ast svetog Jovana Krstiteqa, za vreme episkopa Pavla Avakumovia i pod tutorstvom Georgija Zaharia, Georgija Popovia i Jovana Dimitrijevia, 25. maja 1791. (Prilog 2) U propovedi odranoj u sabornoj crkvi, o Svetom Jovanu godine 1883. protoprezviter Joan Rusu, stareina aradske katedrale, navodi iste podatke o gradwi nove crkve Svetog Jovana Krstiteqa, verovatno prema navedenoj Lakatoevoj kwizi. Ne pomiwui Dmitra Jakia, niti da se radi o srpskoj crkvi, prota Rusu kae da je prema predawu stara crkva Jovana Krstiteqa sagraena u vreme kraqa Matije Korvina.18Aleksa I v i , n. d., str. 2324. L a k a t o s Ott, n. d., tom 2, str. 63: A rgi s az j szerb templom, a mai lyceum helyn llott. A rgi templomot llitolag mg Mtys kirli idejben Jaksits Demeter nagylaki dsgazdag birtokos pttete volna." 17 Isto: 1804-ben a rgi templom fl jak kezdettek epiteni; mikor az j templom 1814-ben flplt, rgit leromboltk s az j templombl kihordottk. A pspkk holt testei tvitettek az j templom sirboltjba." 18 Ioan R u s u, Cuventare, Nascerea Sf. Ioan Boteztorulu, patronulu bisericii catedrale din Arad, rostit de Prota presviterulu tit. Ioan Rusu parochulu Aradului, Biserica i coala, anul VII, duminec 10/22 iuliu 1883, nr. 28: Cea dinti zidire nchinat Sf. Ioan Boteztorulu dup cum spune tradiia a fost edificat nc de pe timpul regelui Ungariei Mathia Corvinul pe locul unde st astzi liceul. Biserica a fost mic, n forma unei mnstiri. Biserica mare a fost zidit peste cea mic, aa ct n biserica se fcea serviiu iar pe din afara se lucra i numai dup ce s'a gtatu cea mare s'a surpatu cea mic i s'a scosu afar."15 16

37 Uporeujui ono to tvrdi andor Marki o naseqavawu Srba sa onim to kae Oto Lakato o izgradwi crkve, moglo bi se zakquiti da je crkva sagraena izmeu 1481. godine, kada je Dmitar Jaki ovamo naseqavao izbeglo srpsko stanovnitvo, i 1486. kada ga je smrt zatekla. U rumunskoj strunoj literaturi svi autori, bez izuzetka, tvrde da je crkva Svetog Jovana Krstiteqa u Aradu oduvek bila rumunska.19 * * *

Malo je podataka iz H i H veka o crkvi Svetoga Jovana Krstiteqa. Jedno je sigurno uvek je delila istorijsku sudbinu ovoga kraja i aradskog naseqa kojem je pripadala. Od vanijih istorijskih zbivawa u tom periodu pomenimo da su Turci osvojili Banat 1551/52, pa i Arad koji e pod osmanlijskom vlau ostati blizu sto pedeset godina. U Banatu, kraj H i poetak H veka vreme je velikih nemira, buna i ratova s Turcima. Temivarski beglerbeg je u kaznenoj ekspediciji 1605. godine opustoio Pomorije i Krianu pa je tada stradao i Arad. Ne znamo kakva je oteewa pretrpela tom prilikom crkva Svetoga Jovana Krstiteqa. Dve godine kasnije, 1607. u opustoeni Arad doselilo se 160 srpskih porodica iz Lipove kojima je erdeqski knez igmond Rakoci grupno dodelio plemstvo, darovao zemqine posede i pravo da se nasele u Arad, kao nagradu za velike zasluge u borbi protiv Turaka. Arad se tada nakratko, nekoliko godina samo, oslobodio turskoga zuluma. Nema dokaza pa moe samo da se nagaa u kakvom su stawu doseqenici iz Lipove zatekli crkvu Svetoga Jovana Krstiteqa.19 Gh . C i u h a n d u, Romnii din cmpia Aradului de acum dou veacuri, Arad 1940, str. 219: La nord de amintitul bra al Mureului, n laturea dinspre Mure, era cartierul romnesc cu biserica romneasc i cu un cimitir propriu. Biserica romneasc a acestui cartier era n mijlocul lui, pe locul din curtea de azi a a liceului Moise Nicoar", ntre strzile de azi Moise Nicoar" i I. G. Duca". Aceast aezare a Romnilor, lng Mure pe locul pe care era biserica ortodox, din vremea lui Matia Corvinul, i pe care de tot sau numai n parte, l cumprase episcopul Isaia Diacovici denot nu numai o continuitate de tradiie, ci i o vechime organizat aici a Ortodoxiei, legat de cartierul romnesc. Episcopul Isaia, dei srb, venind ns din mediul ortodox i romnesc al Ineului, respect tradiia; el nu se aeaz ntre Srbii si, n cartierul srbesc care era bine limitat i ngrdit, i-i avea i biserica proprie, i unde l-ar fi ocrotot i vecintatea mai de aproape cu Cetatea, ci dnsul i aeaz sediul episcopesc n cartierul Romnilor." Gheorghe L i i u, nceputurile Catedralei din Arad, Mitropolia Banatului nr. 13/1968, str. 84: Romnii ortodoci din Arad au avut din timpuri strvechi o biseric situat n oraul numit german" (nmet vros), n realitate ns locuit n cea mai mare parte de romni, pn la venirea colonitilor i meteugarilor germani, pe la nceputul veacului al XVIII-lea." Horia M e d e l e a n u, Catedrala Aradului n veacul al XVIII-lea, Mitropolia Banatului nr. 78/1983, str. 447: Nu tim cnd a fost zidit biserica Sf. Ioan Boteztorul, catedrala Aradului din secolul XVIII. Tradiia aeaz nceputurile ei n secolul XV, pe vremea lui Matei Corvin. Un fapt este sigur: n anul 1706, cnd episcopul Isaia Diacovici se instaleaz la Arad, el gsete aici biserica romnilor i o nal la rangul de catedral." Mircea P c u r a r i u, Istoria Bisericii Ortodoxe Romne, vol 2, Bucureti 1994, str. 511: n 17021704, pe lng biserica veche romneasc s-a mai ridicat una, cu hramul Sfinilor apostoli Petru i Pavel. Oraul Arad a devenit un insemnat centru bisericesc ortodox i n mare parte romnesc, pentru c inutul nconjurtor era locuit aproape numai de romni. Srbii erau foarte puini n Arad i n comunele din jur."

38 Kada je 1557. obnovqena Peka patrijarija pod patrijarhom Makarijem (Sokoloviem), bratom turskog vezira Mehmed-pae Sokolovia, wena jurisdikcija proirena je na prostor severno od Save i Dunava, gde su iveli Srbi, sve do severnih granica Ugarske. Tako su, poseujui po drugi put Banat radi prikupqawa milostiwe, peki kalueri 1666. godine posetili Arad i u Pekom katastigu zabeleili: Arad 1666. Nedeqko pisa materi Petriji pros. Arad, mahala preko Moria. Knez Igwat prinese od vase varoi 4000 aspri i pisa sebe knez pros. i kova Mihailo sebe pros. Raosav pisa sebe pros. Anastasi sebe 80 lit. Andanije pisa sebe pros. Pop Ilija pisa sebe obti list. Pop Maksim sebe obti list. Pop Stania pisa sebe pros."20 Ovo je jedan od retkih zapisa, verovatno najstariji, i to sa lica mesta, o ukovcu, o wegovim iteqima i o svetenicima crkve Svetoga Jovana Krstiteqa. Mada se izriito ne kae, to je nesumwivo tako, jer u to vreme druge pravoslavne crkve u Aradu nije bilo. A mahala prjeko Moria", svakako jeste ukovac. Ako je 1707. nosila to ime, malo je verovatno da su je 40 godina ranije drukije nazivali. Pop Ilija, pop Maksim i pop Stania su najstariji poznati svetenici ove crkve. Iznos od 4000 aspri koji je knez Igwat priloio ot vase varoi" svedoi o znaajnoj ekonomskoj snazi Arada. Jo je samo Lipova priloila priblinu svotu, 3000 aspri. Sve ostale parohije dale su znatno mawe. * * *

Uz saglasnost srpske crkvene hijerarhije i Bekog dvora, godine 1704. usled pogoranih bezbednosnih prilika nastalih Rakocijevim ustankom, Isaija akovi, episkop jenopoqski, premeta sedite svoje eparhije iz Jenopoqa u Arad. Dvorski ratni savet izdao je, s tim u vezi, odgovarajui dekret. Sa dozvolom gradskih vlasti, vladika Isaija je tada otkupio imawe grofa kapetana Atomusa etiri kue sa duanima u Starom Aradu, dva vinograda, drveem ograeno zemqite duine 310 i irine 230,5 hvati na levoj obali Moria, kao i zemqini posed u gradskom ataru. Car Josif je odgovarajuom listinom 15. aprila 1706. potvrdio ovu kupoprodajnu transakciju.21 Tako je, sticajem istorijskih okolnosti, parohijska ukovaka crkva Svetog Jovana Krstiteqa postala saborna crkva nove Aradske eparhije koja je i daqe u svom nazivu zadrala odrednicu jenopoqska". Nije poznato da je tom20 I. D. S u c i u, R. C o n s t a n t i n e s c u, Documente privitoare la Mitropolia Banatului, Timioara 1980, str. 108. 21 Gheorghe L i i u, Istoria Eparhiei Aradului, Episcopia Aradului, Istorie, Viaa Cultural, Monumente de Art, Arad 1989, str. 29: n mprejurrile create de revoluia racoian, Aradul, cu noua lui cetate, a rmas credincios mpratului, n tim ce Bihorul era ocupat de aa-numiii curui" (partizanii lui Fr. Rcoczi). Att srbii ct i Curtea din Viena s-au declarat pentru fixarea sediului Episcopiei lui Isaia n Arad. Astfel, el a primit un decret de la Consiliul de rzboi din Viena ca s-i ia reedina n Arad. Pentru a-i asigura demnitatea episcopeasc n lumea moiereasc de atunci, Isaia a cerut o autorizaie din partea conducerii oraului, s-i poat cumpra aici case i intravilane. Astfel, n 1704, Isaia a cumprat averea contelui cpitan Attomus, care consta din patru case cu prvlii n Aradul Vechi, dou vii i un teren pe malul stng al Mureului, lung de 310 stnjeni i lat de 230,5 stnjeni, mprejmuit cu arbori i o moie innd de acest intravilan".

39 prilikom vladika Isaija akovi obnavqao crkvu, jo mawe da je zidao novu. Teko je rei i zato je za sabornu crkvu odabrao zadubinu Dmitra Jakia a ne novu crkvu Svetih apostola Petra i Pavla u Tekelijinoj varoi. Tu treba imati u vidu bar sledee tri okolnosti: Vojna varo nalazila se pod direktnom subordinacijom Dvorskog ratnog saveta, zatim, Tekelijina crkva tek to je sagraena bila i najzad, o samom nasequ Sava Tekelija u Opisaniju ivota kae da su prielci pod atori ivili i pokraj posla na tvravi jedva sebi malo domova mogli podii". Prema tome, vladika i da je hteo, nije imao gde u Vojnoj varoi da premesti sedite eparhije. Zauzet poslovima vanim za istorijsku sudbinu srpskog i drugih pravoslavnih naroda, Isaija akovi se nije dugo zadrao u Aradu, po nekima nije ak uopte tu boravio.22 Arad je u vreme Rakocijevog ustanka pretrpeo jedno od najstranijih razarawa u svojoj istoriji. Kuruci andora Karoqija su 1617. jula 1707. godine topovima bombardovali grad dokle ga nisu razorili i spalili. Istu sudbinu doiveli su tada svi anevi od Lipove do Segedina. Srbi su proterani preko Moria u Banat koji je jo uvek bio pod Turcima.23 Nije poznato kolika su razarawa pretrpele srpske crkve u ukovcu i Tekelijinoj varoi. Zabeleeno je, meutim, da je stradala minoritska katolika crkva u Nemakoj varoi, ona koje nema na Karoqijevoj mapi". Obnovqena je 1710. godine.24 Nestao je tada u plamenu i stari aradski arhiv, pa su tako zauvek propala dragocena dokumenta nastala pre H veka.25 Praksu voewa tutorskog dnevnika uveo je najpre u Tekelijinoj (28. H 1728) a zatim i u ukovakoj crkvi (4. 1729) mudri vladika Vikentije Jovanovi. Prve stranice oba dnevnika ispisao je vladika svojeruno. U Tutorskom dnevniku ukovake crkve on, izmeu ostalog, kae: Zdje, kako i sami vidite da cerkov prodrta i nesavrena stoji."26 Odgovornost za ovakvo stawe crkve, kae H. Medeqanu, vladika pripisuje svojim prethodnicima. Od novopostavqenih tutora (Mihajlo arnojevi, Petar Jeremi, Jerko Senanin, Stojiqko urija, Joan Subari, Teodor Bla, Jani Mihajlovi) trai da se potrude kako bi crkva bila ve jednom zavrena".27 Pozivajui se samo na jednu vladiinu re 22 Isto: Chiar dac Isaia n-a stat prea mult, sau chiar deloc, in Arad, el fiind venicul cltor pe drumurile imperiului, pe unde se aflau credincioii ortodoci, din Banatul timian i pn n Criana, actul din 1704 a nsemnat un moment de rscruce n istoria bisericeasc a cretinilor ortodoci din aceste pri. La 15 aprilie 1706, Isaia a obinut aprobarea imperial a cumprturii sale ardene. Aceasta confirmarte poate fi considerat ca actul de recunoatere legal a Episcopiei Aradului, inaugurndu-i existena dup toate rnduieile vremii." 23 L a k a t o s Ott, n. d., tom 1, str. 5455. 24 Isto, str. 60. 25 Isto, str. 59. 26 Horia M e d e l e a n u, n. d., str. 447. U fusnoti 5, autor pojawava da je ovaj tutorski dnevnik, koji obuhvata period 17291775, pisan na slavenosrpskom jeziku, da ga je on otkrio u Arhivu rumunske pravoslavne parohije Arad-centar i numerisao tabake od 1 do 78. 27 Isto, str. 447.

40 nedovrena", H. Medeqanu zakquuje da se radi o crkvi ija je izgradwa zapoela negde krajem H veka, posle osloboewa od Turaka, i do 1729. ostala nedovrena, a da je stara crkva iz doba vladavine Matije Korvina mogla biti na istom ili na nekom drugom mestu.28 Ovakvo tumaewe vladiinih rei zvui neuverqivo. To bi znailo da je posle vie od 30 godina gradwe crkva ostala nedograena. Kako li je tek izgledala 1704. kada je postala saborna crkva Aradske eparhije, ako ni 1729. nije bila dovrena? Mnogo je verovatnije da oteewa iz 1707. nisu jo uvek bila sanirana pa je stoga vladika zapisao da crkva prodrta i nesavrena stoji". Na takav zakquak upuuje i popis zateenih crkvenih dobara, prvi inventar u istoriji ukovake crkve, koji je vladika tada sainio (Prilog 4). Zdje priloene utvari to crkva ima", stoji u naslovu, a onda sledi popis bogoslubenih odedi, svetih sasuda, bogoslubenih kwiga (na crkvenoslovenskom jeziku, meu wima i sluba Svetog cara Lazara), litija, kandila, tasova, zvonia, svewaka, polijeleja, zavesa, makaza, maala, raznog posua, svea, tamjana, uqa, pekira, arava, marama. Na kraju je zavedeno u crkvenom inventaru: jedno kopqe i drveni krst,29 jedne dveri, 2 velike ikone, 6 ikona sredwe veliine i 18 malih ikona.30 Vladika Vikentije Jovanovi je, takoe, poev od 1730. godine po prvi put uveo obavezu voewa matinih kwiga pri ukovakoj crkvi.31 Prema tumaewu H. Medeqanua, iz matinih kwiga umrlih moe se zakquiti da su parohijani ukovake crkve koristili dva grobqa: staro grobqe koje se nalazilo u blizini danaweg eparhijskog dvora (juni deo ulice Eparhiei) i grobqe u crkvenoj porti za imune, ugledne ukovqane svetenstvo, zanatlije, trgovce, gradske senatore. Meu pogrebenima u ovom grobqu su Pavle i kapetan Dimitrije, braa vladike Isaije Antonovia, pa senator Mihajlo arnojevi. Radi se, dakako, o plemiu Mihajlu arnojeviu od Mae, poznatom jo i kao Mihajlo ak, Mihajlo Dijak ili, kako kae Sava Tekelija, Mijal ak. Po odlasku vladike Vikentija Jovanovia za mitropolita karlovakog 1731. tutorski dnevnik nije voen punih dvadeset godina, sve do 1752. kada je vladika Sinesije ivanovi napisao tekst tutorske zakletve i naimenovao nove tutore: Pavla Dragojlovia, Jovana Mihajlovia, Joana Muntjana Vlaha i ponovo inventarisao crkvene utvari.3228 Isto, str. 448: Faptul c era neterminat ne oblig s conchidem c ea nu fusese ridicat cu prea mult timp n urm, probabil nu nainte de eliberarea Aradului de sub stpnirea turceasc, la sfritul secolului XVII. Vechea biseric din timpul lui Matei Corvin a putut s existe n acelai loc sau n alt parte." 29 Ovaj krst ponovo oslikan 1777. uva se i danas u Crkveno-umetnikoj zbirci manastira Simeona Stolpnika u Arad-Gaju. 30 Isto, str. 459 (Prilog 4). 31 Isto, str. 448449. 32 Ostali tutori koje je imenovao vladika Sinesije ivanovi: 1754: Jovan Manojlovi, Pavle Dragojlovi, Dimitrije Jovanovi; 1756: Jovan Manojlovi, Lazar Bogdanovi, Jovan Petrovi; 1758: Jovan Manojlovi, Marko Dragojlovi, Stefan Moler; 1761: Pavle i Damaskin Popovi; 1764: Sima Dragojlovi, Pavle Grujin. (Horia M e d e l e a n u, n. d., str. 450)

41 Za vreme pastirstvovawa vladike Sinesija ivanovia crkva je obogaena mnogim bogoslubenim predmetima i ikonama, postavqen je po prvi put arhijerejski presto koji je izradio tiler" Sevastijan a pozlatio moler" Stefan Tenecki. Ovaj arhijerejski presto nalazi se danas u rumunskoj pravoslavnoj crkvi u oroku (Ghioroc) kraj Arada. Godine 1761. postavqeni su novi stolovi za koje su odgovarajue novane priloge uplatili: Marko Dragojlovi, Damaskin Popovi, Pavle Popovi, Onul Vlah, Onul Raan, Rista Sapunxija, Petar Pomu, Stefan Moler (Stefan Tenecki), Pavle Dragojlovi i drugi.33 Vladika Sinesije ivanovi poklonio je crkvi, izmeu ostalog, jevaneqe okovano srebrom i zlatom, veliki zlatni putir, diskos, kao i vredne utvari koje su pripadale wegovom prethodniku vladici Isaiji Antonoviu. U H veku, u sabornoj crkvi sluili su: prota Hristifor Grei, Georgije Panovi, Marko Mihajlovi, Pavle Nikoli, Mihajlo Sekuli, Jovan Marinkovi, Petar Kresti, Pavle Popovi, Mihajlo Jovanovi. * * *

Kako je ve reeno, episkop Pavle Avakumovi sagradio je 1791. novu crkvu namesto stare. Prema inventaru koji su 1828. sastavili svetenici Novak Dimitrijevi, Nikolaj Bradean i Vasilije orevi, u porti duine oko 100 m i irine oko 80 m nalazila se crkva i pomona zgrada (kelija, elija) pokrivena rogozom, sa dve sobe i kuhiwom, gde je kaluerica spremala poskure, prala odede, zavese, stolwake, pekire. Crkvena zgrada spoqawih dimenzija 38,54 h 13,9 m, visine zida 11,37 m, sazidana od cigle, bila je pokrivena crepom. U torwu visine 39,17 m nalazilo se est zvona.34 Oltarsku pregradu irine 7,14 m, visine 7,55 m, kao i 22 celivajue ikone oslikao je 17891790. aradski slikar Stefan Tenecki. U naosu su se nalazile dve pevnice i 45 stolova, a u pronaosu 42 stola. Pored episkopskog prestola nalazila se esnafska zastava staroaradskih izmexija". Saborna crkva imala je 1828. godine 58 bogoslubenih kwiga na crkvenoslovenskom jeziku, 2 na grkom i 27 na rumunskom jeziku.35 U jednom dopisu iz Arada 1845. Srpske narodne novine izvetavaju ta su sve Srbi Araani u novija vremena Svetoj Crkvi Katedralnoj uinili, dakle: Prestol od prekrasnog crvenog mramora izseen, koji je 600 f. vredio, 'Sej S. ertvenik userdstvova darovati Carski Sovjetnik Pavel arnojevi.' Kivot, koji je 300 f. v. kotao, 'Dar Lazara Mialovia Advokata i Notara.' Putir, kupqen u Beu za 800 f. v. 'Arsenija Panovia Grad. Arada vseuserdno prineena ertva Cer. Joanna Krest.' Gore na vr starog ikonostasa, stoji prekrasno od naeg iskusnog ikonorezca izgraeni i pozlaeni Krst 'Prilonik Lazar Mialovi, Svobodne kraqevske varoi Aradske vrhovni Sudija'. Sat za koji je plaeno 800 f. v. 'Dar Pavla i Alke Markovi.' Zvono33 34 35

Horia M e d e l e a n u, n. d., str. 452453. Isto, str. 454. Isto, str. 455.

42 od 22 Cente stalo je 3700 f. v. 'Vo slavu svjatija i ivotvorjaija Trojici i. t. d. idivenijem Potenorodnoga Gospodara Savve Georgijevia ustroisja zvono sije i. t. d.' Rad sam sad i o prilonicima Srbskim, koji su i u gotovom novcu svetoj ovoj Crkvi prineli, progovoriti. Arsenij Panovi po glasu testamente ostavio je 600 f. od kog kapitala svetenstvo da prima interes za godiwi spomen. Pavel Markovi na to isto 300 f. v. a za tri odede 1500 f. v. Savva Georgijevi 250 f. v. i Crkvi 600 f. v. Gospoa Evstahija ot Arsi 1000 f. v. Da je i sve drugo srbsko kao: Ikonostas, kandila, kadionice i pro. moe se iz nadpisa Srbskij viditi."36 * * *

Od 1721. godine, pri sabornoj crkvi Svetog Jovana Krstiteqa radila je ilirska trivialna kola"37 ili kako se tada jo govorilo ilirieska neunijatska mala kola". kolska zgrada nalazila se u porti pored ve pomenute kelije. U prvoj polovini H veka, trokove za odravawe kole i platu uiteqa magistra snosila je crkva od milostiwe prikupqane crkvenim kolskim tasom i crkvenom kolskom kutijom. Kasnije su uiteqi primali platu iz gradske blagajne. Prvi poznati katedralni magistri" su Dimitrije 1754, Gavril 1761, Jovan Mihajlovi 1767, Sava Dragojlovi 17701790. Iz arhivskih dokumenata Tekelijine crkve doznajemo da je do 1846. godine kola pri crkvi Svetoga Jovana Krstiteqa bila srpska, 1846 1850. meovita srpsko-rumunska, a od tada, naredbom velikovaradske Direkcije okrunih kola, srpsko odeqewe je ukinuto, uiteq Georgije Vukainovi dobio je otkaz, a kola je postala rumunska. Naime, prema zapisniku br. 89/15. 10. 1850. predsednik Crkvene optine Gavrilo Gavra Jankovi izmeu ostalog soptava tubu g. Georgija Vukainovia, pri mjestnoj S-toj crkvi Joana Krestiteqa serbskoga uiteqa, da je istom daqe predavawe od strane mjestnog romanskog Obtestva po uputstviju Velikovaradske okrune kola direkcije na 30 dana otkazato, koja pri S-toj crkvi Joana Krestiteqa serbska kola sa uiteqem zajedno imae biti u budute samo romanska. Zakqueno je: budui da ovdawi romani ne tek jednu, kao to su predloili, no dve iste vlake a druge dve meovite, u kojima se i vlaki i srbski predaje, imaju. Mi pak srbi tek jednu kolu pritjaavamo serbsku pri hramu S. S. A. A. Petra i Pavla jer u onoj pri S-tom Joanu Krestitequ, od 1846. god. predaje se i na serbskom i na romanskom jeziku meovito. A da su te obe kole od starina samo srbske dokazuje se fundacijom Save Arsi, koji je jednoj i drugoj na 4 lanca zemqe poklonio. Tako su Arseni Panovi i Pavel Markovi na kwige i druge potrebe kolske izvjestnu sumu ostavili. Po tome je nae ogorewe i sotim vee ukoliko primjeavamo da, pre neg to bi se i mi presluali, ve su se u ovom36 37

Serbske Narodne Novine, 1845, br. 1, str. 67. Horia M e d e l e a n u, n. d., str. 455.

43 predmetu takove uredbe izdale, koje su na uvredu naih prava upravqene." Izraavajui bojazan da edu Romani na ovaj nain i reenu srbsku kolu da prisvoje kao to su i crkvu nau, koju su 1846. god. bez da se i mi presluamo, zadobili",38 Crkveni odbor odluuje da se ponovo pismeno obrati visokom Ministerijumu" a od okrunog velikovaradskog kolskog nadzirateqa trai da se ne uvode nikakve promene dok vie instance ne donesu konano reewe na albe koje im je Odbor ranije uputio u vezi sa crkvom Sv. Jovana Krstiteqa i wenom kolom.39 * * * U vreme Revolucije 1848. u jesen, jedinica austrijske vojske pod komandom generala Bergera, koja se nalazila u tvravi pod opsadom maarskih ustanika, esto je topovima bombardovala grad. Tada je oteena i crkva Sv. Jovana Krstiteqa, ali je krajem 1849. popravqena, osveena i vraena svojoj nameni. Meutim, austrijske vojne vlasti 1857. godine donose odluku o eksproprijaciji zemqita oko tvrave. Poto se i crkva nalazila u tom pojasu (300 fati udaqena od tvrave), vojne vlasti su isplatile Aradskoj eparhiji 43 976 f. na ime odtete i naredile ruewe crkve.40 Tako je 1861. prestala da postoji crkva Sv. Jovana Krstiteqa u aradskom ukovcu, koju je 1791. sagradio vladika Pavle Avakumovi, na mestu gde se vie od 300 godina nalazila zadubina Dmitra Jakia. Tu, na crkvitu, iz sredstava zadubine Margarete Bibi, 18691873. podignuta je velelepna zgrada Vie kraqevske gimnazije, naslednice nekada uvene Aradske latinske kole, danas Kolex Mojse Nikoara". Od 1704. do 1815. deset srpskih vladika upravqalo je Aradskom eparhijom.41 Wihovom zaslugom Srbi, Rumuni, Cincari i pripadnici drugih pravoslavnih naroda u Pomoriju, Kriani i Bihoru uivali su zatitu od verskih progona katolike crkve koji su besneli tokom najveeg dela H veka. Citirajui, s tim u vezi, maarskog katolikog biskupa i istoriara Karaoni Janoa, prota dr George uhandu kae kako stoji nepobitna istorijska iwenica da bi Rumunska pravoslavna crkva u Ugarskoj nestala pod udarom katolianstva da nije uivala zatitu Srpske pravoslavne crkve.4238 Episkop Gerasim Rac je posle upornog viegodiweg nastojawa uspeo da, po prvi put u vievekovnoj istoriji crkve Sv. Jovana Krstiteqa, 1847. ukine crkvenoslovenski i uvede rumunski liturgijski jezik. Upor. Gheorghe L i i u, n. d., str. 54. 39 Arhiv Tekelijine crkve, Zapisnik Obtestva Crkvenog Aradskog od 1847. god. 6. aprila, do 1859. god. dekemvrija 30. 40 Gheorghe L i i u, nceputurile Catedralei din Arad, Mitropolia Banatului nr. 13/1968, str. 85. 41 Nikola G a v r i l o v i , Jurisdikcija Karlovake mitropolije nad pravoslavnim Rumunima u Banatu, Kriani i Erdequ, Temivarski zbornik 1, Matica srpska, Novi Sad 1994, str. 6770. 42 Gh. C i u h a n d u, Din viaa lui Nestor Ioanovici Episcopul Aradului 17671830, Arad 1920. str. 44: Trebuie s reinem un fapt istoric sigur, c fr de ngrdirile i ocrotirea din partea Bisericii srbeti, Biserica ortodox romn din statul ungar de pe vremuri s'ar fi desfinat n favorul catolicismului. Aceasta este mrturisirea franc a unui episcop catolic i istoric maghiar."

44

Opsada Arada 1707. prema svojerunom crteu grofa andora Karoqija

45

Tekst sa ploe zapisao 1947. prota Dragutin Ostoji, dugogodiwi paroh Tekelijine crkve

46

Crkva Sv. Jovana Krstiteqa 17911861, saborna crkva Aradske eparhije. Dagerotipski snimak iz 1854. godine. Horia Medeleanu, n. d., str. 451

47

Prvi crkveni inventar sainio episkop Vikentije Jovanovi 1729. Horia Medeleanu, n. d., str. 452

48

Tematski raspored na ikonostasu crkve Svetog Jovana Krstiteqa u Aradu, rad slikara Stefana Teneckog 17891790: 1 Sveti Dimitrije, 2 Bogorodica sa Mladencem, 3 na carskim dverima, gore Blagovesti, dole lomaa u plamenu i san Jakova, 4 Isus Hristos Pantokrator, 5 Sveti Jovan Krstiteq, na akonskim dverima a) Arhangel Mihailo, b) Arhangel Gavrilo, 9 Tajna veera, 678 i 101112 Hristovi praznici, 1627 dvanaest apostola, 14 Krtewe Bogorodice, 13 Roewe Hristovo, 15 Roewe Svetoga Jovana Krstiteqa.43 Prema kanonima pravoslavne crkve, levo od severnih dveri stoji ikona svetiteqa kome je crkva posveena. Ako je hram posveen sv. Jovanu, onda na tom mestu dolazi ikona svetiteqa kojeg narod u tom kraju najvie potuje ili ikona nekog srpskog svetiteqa. Moda se u sluaju ukovake crkve, postavqawe ikone sv. Dimitrija na ovom mestu moe dovesti u vezu sa predawem da je ktitor ove crkve bio nadlaki vlastelin Dmitar Jaki. Godine 1865. episkop aradski Prokopije Ivakovi prodao je ovaj ikonostas za 100 f. rumunskoj pravoslavnoj crkvi u selu Komlau (Comlu) kod Santane (Sntana), gde se i danas nalazi.

43

Horia M e d e l e a n u, n. d., str. 452, 455.

49BISERICA CU HRAMUL SFANTULUI IOAN BOTEZATORUL DIN ARAD Boidar Pani Rezumat n zona central a Aradului, pe locul unde se afl azi Colegiul Naional Moise Nicoar", a existat pn n anul 1861 biserica cu hramul Sfntului Ioan Boteztorul, catedrala Eparhiei Aradului, aparinnd Mitropoliei de Karlov. Biserica a fost zidit n 1791, pe vremea arhipstoririi episcopului Pavle Avakumovi, pe locul pe care se afla pn atunci o alt biseric mult mai mic, despre care tradiia spune c a fost ctitoria nobilului srb Dmitar Jaki din Ndlac, zidit la sfritul secolului al XV-lea. Pn n 1704, ctitoria lui Dimitrije Jaki a fost biserica parohial a cartierului Ciucova (ukovac) din Aradul Vechi, cnd episcopul Isaija akovi o ridic la rang de catedral, mutnd reedina Episcopiei de la Ineu la Arad. Din 1704, timp de peste 150 de ani, aceast biseric a fost centrul ortodoxiei n aria geografic cuprinznd valea Mureului, Criana i Bihorul i focarul de cultur pentru srbi, romni, aromni, greci de religie ortodox de pe aceste meleguri. n mica coala iliric" a acestei biserici au nvat multe generaii de ardeni. Pn n anii treizeci ai secolului al XIX-lea limba liturgic utilizat n aceast biseric a fost limba slavon, care, pe timpul arhipstoririi episcopului Gherasim Ra, a fost nlocuit cu limba romn. Curnd dup aceasta a fost desfiinat i coala confesional srb i nlocuit cu coala cu limba de predare romn. Pentru c se afla n imediat apropiere a cetii Aradului, dup evenimentele din 1848/49 autoritile militare austriece au dispus demolarea bisericii, ceea se a avut loc n anul 1861.

THE CHURCH OF SAINT JOHN THE BAPTIST IN ARAD Boidar Pani Summary In the central zone of Arad, in the place where the grammar school "Moise Nicoara" stands now, till 1861 there stood the church of the temple of Saint John the Baptist the cathedral church of the Arad Eparchy, subordinated to the Karlovci Metropolitanate. The Church was built in 1791, during the arch-pastorship of the episcope Pavle Avakumovi; another, much smaller church had stood there before, constructed at the end of the 15th century the endowment of the Serbian aristocrat Dmitar Jaki from Nadlak. Till 1704, it was a parish church of the ukovac sector of Old Arad, and then became the cathedral church, during the episcope Isaija akovi, who transferred the seat of the episcopate from Ineu to Arad. Starting from 1704, during more than 150 years, this church was the centre of Orthodoxy in the geographical region which included the Mure valley, Criana and Bihor; it was the focus of culture for the Orthodox Serbs, Romanians, Tzintzars and Greeks from this area. Many generations of the inhabitants of Arad studied in "the small Illyrian school" of this Church. Till 1830s, the language of the religious service in that Church was Slavic, and then, during the arch-pastorship of the bishop Gerasim Rac, it was replaced with Roma-

50nian. Soon after that, the Serbian confessional school was abolished and it was replaced with the school in which the Romanian language was used in teaching. Because it was located in the vicinity of the Arad fortress, after the 1848/49 events the Austrian military authorities ordered its destruction, which was done in 1861.

UDC 53:929 Stojkovi A.]:930.85(=163.41)(498)

Duan J. Popov

VEZE ATANASIJA STOJKOVIA SA ZNAMENITIM QUDIMA IZ RUMUNSKOG DELA BANATASAETAK: Atanasije Stojkovi, autor prvoga uxbenika fizike na srpskom jeziku (objavqenog u Beu, u tri toma, 1801, 1802. i 1803. godine), imao je mnotvo veza sa znamenitim kulturnim i verskim linostima sa podruja sadawega rumunskog dela Banata. U prvom redu re je o Dositeju Obradoviu, koji je imao pozitivan uticaj na wegovo stvaralatvo. Osim toga, meu prenumerantima na Fisiku, sa ovog podruja, izdvajaju se: Pavle Kengelac, Grigorije Obradovi, vladika Pavle Avakumovi, aradski senator Sava Arsi, a takoe i rumunski kwievnici Nikolaje Stojka od Hacega i Dimitrije Cikindeal. Sve te veze dokaz su da je ovaj enciklopedijski obrazovani ovek, cewena linost nae kulture, bio poznat i popularan i na ovim prostorima. KQUNE REI: Atanasije Stojkovi, Banat, Temivar, fizika, veze sa Dositejem Obradoviem.

UVOD Oduvek je Banat bio podruje gde su se odvijali vani istorijski, kulturni, duhovni i politiki procesi, pa zato ova istorijska regija ima neku posebnost koja privlai i navodi na istraivawe wene blie ili daqe prolosti, prepune zbivawima, rasporeenim u prostoru i vremenu. Kao centar Banata, Temivar je odigrao znaajnu ulogu u srpskoj kulturi i istoriji. U Temivaru, Aradu i drugim banatskim mestima iveli su ili delovali mnogi znaajni Srbi: istoriari, kwievnici, slikari, politiari i diplomate, crkveni velikodostojnici. Ovde su funkcionisale brojne kulturne, administrativne i verske ustanove koje su privlaile uene i sposobne qude, od kojih su neki poznata evropska, pa i svetska imena. Prouavajui naunu delatnost Atanasija Stojkovia (Ruma, 20. septembar 1773 Harkov, 2. jun (?) 1832) kao fiziara, prvenstveno u vezi s wegovom kwigom Fizika, prvim uxbenikom iz fizike na srpskom jeziku, utvrdio sam da je odravao bliske veze sa nizom znameni-

52

Pavel urkovi, Portre Atanasija Stojkovia (1830. u Odesi), svojina Matice srpske u Novom Sadu

tih qudi koji su iveli ili delovali na podruju danas rumunskog dela Banata. Proitavi deo literature koja se odnosi na Stojkovia (sigurno da ima jo mnogo dokumenata koje nisam imao prilike da konsultujem), uverio sam se da je mnogo linosti vezanih za ovo podruje imalo uticaja na wega, ili je pak wihovo miqewe Stojkovi cenio. S nekima je bio prijateq, s drugima se samo dopisivao, dok su ga trei cenili ili nabavqali wegove kwige. Na elu svih ovih linosti nalazi se, svakako, veliki srpski racionalista i prosvetiteq, akovanin, Banaanin, evropejac Dositej Obradovi, ovek koji je svojim naprednim idejama i delovawem zaduio srpsku kulturu i nauku a, u tom kontekstu, takoe i Atanasija Stojkovia. Osim Dositeja, ima jo uenih qudi koji su boravili ili

53 na neki nain bili vezani sa delom Banata koji pripada Rumuniji, a koji su posredno ili neposredno bili u kontaktu sa Stojkoviem, poznavali se ili dopisivali s wim. Ta poznanstva i veze Atanasija Stojkovia nije teko objasniti ako se imaju u vidu karakterne crte wegove linosti. Ustalilo se miqewe da je Stojkovi bio vrlo zanimqiva i, ujedno, vrlo kompleksna linost, ovek visokog obrazovawa steenog na uvenom Univerzitetu u Getingenu gde je, uostalom, i doktorirao. Bio je lan vie akademskih drutava, poznavao je sedam svetskih i skoro sve slovenske jezike. Ukratko, bio je jedan od najobrazovanijih Srba toga doba, kako ga je i Dositej okarakterisao u svom lanku O uewu istorije koji je uvren u kwizi Sobranie raznih nravouitelnih veej u polzu i uveselenije (izdao 1818. u Budimu Pavle Solari).1 Stojkovievo obrazovawe enciklopedijskog duha dozvoqavalo mu je da bude pomalo svatar, prilazei vrlo lako, ak lakomisleno, reavawu raznovrsnih problema, gledajui, u prvom redu, da se to vie istakne i da to vie zaradi".2 Ova odlika Stojkovieve linosti, ali i wegovo obrazovawe, omoguavali su mu da lako upoznaje qude i pobudi wihovo interesovawe, da skrene pawu na sebe i svoje delo. Uostalom, to mu