Prikazi , osvrti, promocije _Ј Prilozi, 30, Sarajevo, 2001., str. 217-381 ~....;:......... ___ _ NOYE STUDIJE О HISTORШ BOSNJAKA I BOSNE 1 HERCEGOVINE*:

Sacir Filandra, Bosnjacka politika и П stoljecu. Sejtarija, Sarajevo 1998., 398. рр+ indeks; Mustafa Imamovic, Historija Bosnjaka. Prepoюd, Sarajevo 1997., 592 рр. + indeks; Ahшed S. Alicic, Pokret za autonomiju Bosne od 1831. do 1832. Orijentalni institut, Sarajevo 1996., 418 рр. + indeks;

Behija Zlataг, Zlatno doba Sarajeva, Svjetlost, Sarajevo, 1996., 260. рр.

Nova bosпjacka 11istorija stvarana је u iskusenjima rata. Nasilje iz 1990-tih godina duboko је djelovalo na naucnike i шnoge је povelo da sire istrazuju svoje nacionalne i historijske korijene i suvremeni identitet. Autori studija 0 kojiшa se ovdje raspravlja zivjeli su i pisali u Sarajevu u vrijeme opsade grada. mada su im djela objavljena пakon rata, mnoge njihove inspiracije i pripreme nastale su u bumom ratnom periodu, 1992-1995. i1i ranije.

Kпjige koje su ovdje recenziraвe su razlicita individua1пa djela, koja su objavile l'azne stamparije u Sarajevu. Djela se raz1ikuju ро kvaliteti, sti1u i temi. lako su ove studije temeljene na nekoliko propozicija, koje su zastupali bosпjacki naucпici u 1960-tim i 1970-tiш, djela odrazavaju veliko dodatno istrazivanje, а karakteristika im је originalnost, hrabrost i zaniшanje za ono sto је bosпjackom ideпtitetu predlюdilo. Zbog toga su ta djela veliki doprinos novoj bosпjackoj 11istoriji, sto bi se moglo definirati kao recentna djela bosnjaёkih alJtora о bosnjackoj proslosti.

Termin "Bosnjak", sam ро sebl, iziskuje objasnjenje. U septembru 1993. godine 1ideri Ьosanskih Muslimana su se okupili na saboru u opkoljenom Sarajevu i izglasali termin "Bosnjak" za svoju naciona1nost. Promjena imena e1iminirala је zagonetku, koja је raпije donosi1a velike nevolje njenim pripadnicima а konfuziju Jjudima sa strane: ranija oznaka "bosaпski Musliman" imp1icirala је da se radilo о vjerskoj zajednici, а ne potpuno t·azvijenoj svjetovnoj пacioпalnosti jedпakoj drugim juznoslavenskim nacijama. Veciпa Bosпjaka је ovo dozivjela kao povratak tradicioпalпom koristeпju imena i kao afirmaciju пjilюve Ьliske historijske veze sa bosaпskom drZзvom. 1ako шedunarodna zajednica, sada, rutiпski koristi ozпaku "Bosпjak" u zvaпicвim dokшnentima, kriticari tvrde da se bosnjacki пacionalisti bave jezicnom шaпipulacijom da unaprijede transformaciju Bosne i Hercegovine iz multietпickog drustva u nacionalnu bosnjacku drzavu. Termin ''Вosnjak", koji se odпosi на pripadпika ove nacioпalnosti lako se moze pobrkati sa rijeci

' 0\Jj;J.\'ljeno u Nationalites Рареп. vol. 28, N 2, 2000

250

Prikazi. osvrti, promocije Prilozi. 30, Sarajevo, 2001., str. 217-381

"Bosanac" (siri koncept, koji se odnosi na sve stanovnike teritorije Bosne i Hercegoviпe). Tako, mпogi SrЫ, Нrvati i Jevreji koji su u Bosпi zivjeli bojali sн se da bi пjilюv politicki zпасај u Bosпi i Hercegovini Ьiо marginaliziran pнtem terminoloske smutnje.

Porijeklo. Veciпa Bosпjaka prihvata jedan mit о porijeklu, koji vodi u njihovu etnogenezu u sredпjem vijeku. Popнlama legeпda је jednostavпa, privlacna i nedvosmisleпa. Nakoп doseljavanja па Balkanski poluotok u sestom i sedmom stoljecu, prica kaze, da su staпovnike Воsпе koji su govorili slaveпskim jezikom, pokrstili krscanski misionari iz Rima па zapadu i Koпstaпtinopola па istoku. Bosanci, koji nisu htjeli pripasti pod katolike ili pravoslavne, stvorili su svoju crkvu i mnogi su vjernici priћvatili dualisticku herezu, pozпatu kao /юgumilst\-'0. Srednjovjekovna bosaпska dгZava pod vodstvom Kuliпa Ьапа (vladao od 1180-1204) i kralja Tvrtka (vladao 1353-91) zauzimala је velika prostгanstva. Ona је stvorila sigurno uporiste za Crkvu bosansku i bogumilske heretike. Nakon osmanskog osvajanja Bosne (zavrseno 1463), bogumili i plemstvo srednjovjekovne Bosne је en masse primilo islam i postali su bosansk.i Muslimani, pripadnici grupe, koja је daпas poznata kao Bosпjaci.

U Нistoriji Bosnjaka Mustafa I 111 а 111 о v i с zauzi111a nesto drukciji stav о bosnjackoj etnogenzi i ne negira popularпi mit. On citira brojne (receпtne studije о Crkvi bosanskoj i zakljucuje da se malo zпа о doktriпama, ostavUajuci otvorenim pitaпje, da li је crkva Ьila upot·iste bogumilske hereze. Vise se zna о llijerarltiji i strtJktшi Crkve bosaпske i Imamovic tvrdi daje crkvena orgaпizacija podrZavala etпopoliticki razvoj srednjovjekovne bosanske drzave.

Imamovic је primaпje islama u Bosпi ocrtao kao duzi proces (а nije Ьiо brz) i sa malim izuzetcima Ьiо је dobrovoljan. Оп citira mnoge recentne studije, koje se osnivaju па osmanskim dokumentima popisivaпja stanovnistva i izvjestajima katolickih vizitatora, da pokaze kako se primanje islama odvUalo postepeno, od 1450-tih do pocetka sedamnaestog stoUeca. Nadalje, oni koj i su primili islam dolazili su iz sve tri krscaпske vjeroispovijesti: katolicaпstva,

pravoslavlja i Crkve bosaпske. Оп је odbacio spoznaju da је bosaпsko SI"edпjovjekovno plemstvo en masse primilo islam, da sacuva svoje posjede i privilegije, оп tvrdi, da је sultan davao zemlju samo onima koji su u Ьitkama sluzili Carstvн. Он пе hvali hipoteze о rapidпom i prisilпom primanjн islatna, sto su neki l1isto•·icari zastupali i izjavUuje, da se ovim zeli diskreditirati auteпticпost bosпjacke пacionalnosti.

U srednjovjekovnom bosaпsko111 · kraljevstvu, tradiciji i drzavпosti [шamovic nalazi najubjedU ivije uђelovljenje historijskog kontinuiteta. Оп kaZe da је bosaпska driava Ьila пajstarija medu raпim juznoslaveпskiш feudalnim drZзvaшa. U пekoliko stoljeca, опа је bila cvrsto postavljeпa u јеdпој

geografskoj •·egiji, dol ini Sarajeva/Visoko/Zenica, za razliku od пek.ih drнgih sredпjovjekovnih kгaljevstava u ovoj regiji, koja su svoje tei·itorije pomicale dok

25l

Prikazi, osvrti, promocije Pri1ozi, 30, Sarajevo, 2001., str. 217-381

su postojala. Suprotпo optuzbaшa da su Bosпjaci izdali ostale juzne Slavene kapitulacijoш i pasivпosti рrеша osmanskiш osvajaciшa u petпaestoш stoljecu lшaшovic raspravlja da se bosanska drfava snazno oduprla osшanski~ пapredovaпjiшa. lшamovic је povukao paralele sa susjedniш drfavaшa i zapazio, da su Srbija i Воsпа opstale u пekoliko desetljeca-Bosansko kraljevstvo 77. godina, Srpsko carstvo 88. godiпa od pocetka dolazka snaga Osшanskog carstva. Kada Sll Turci zavlada\i пestala је srpska drzava sve do devetпaestog stoljeca, dok је bosaпsko drustvo opstalo kao geopoliticki koncept u Osmanskom carstvu.

Imamovic istrazuje nastanak Bosnjaka, kao zasebne grupe u prva dva stoljeca osшaпske vladavine. Relativna nepokretljivost bosanskog slavenskog stanovпistva u sredпjem vijeku, doprinijela је nastanku domacih muslimana, koji govore slavenskim jezikoш, te је пastalo domace, muslimansko plemstvo sa slavenskim jezikom, а djelovalo kao politicka klasa. Osmaпskiш dekretom iz 1516. godine utvrdeno је da sашо lokalпi staпovпici mogu doЬiti zemlju u posjed u zamjenu za sluzbu u vojsci. Oviш dekretom је reafinnirana domaca klasa ratпika, Muslimani u Bosni stvorili su svoju vlastitu, domacu elitu prije nego sto se isto dogodilo пegdje u Evropi. U sedamпaestom stoljecu su zemljisni posjedi velikim dijelom postali пasljedni, sto је ojacalo tendencUu vojnog plem­stva da se priЫizi plemstvн vап Воsпе. Ovaj razvoj, islamska vjera i kultura su dopriпUeli definicij i роsеЬпе bosnjacke пасiје, vlastite ideologUe i jediпstveпe kulture. Tako su Bosnjaci razvijali svoj interes i aspiracije о kultumom porijeklu, koje ih је razlikovalo od ostalih muslimana u Osmanskom carstvu.

Zlatno doba Sarajeva Behije Z 1 а t а r odnosi se na historijat bosanskog vodeceg grada, od пastaпka ( oko 1462) do kraja sesnaestog stoljeca. Ona govori о vezi izrastanja Sarajeva i postepene islamizacUe grada i oЫiznjЉ sela. Na te­melju dokumenata iz osmanskog vremena, опа пе sшnnja da је velika veCina staпovпistva Sarajeva u sesпaestom stoljecu govorila slaveпskim jezikom, а koje је doslo iz okolnih sela i1i drugih krajeva Bosne i Hercegovine. Sarajevo је pos­talo muslimansko, preko 90%, komЬinacijom primanja islama i doseljavanja iz oЫiznjih sela, јег se primaпje islaшa odigravalo i u seoskim srediпama, i cijela regija se sastojala od muslimana koji su se sluzili slavenskimjezikom, а koji su presli па islam iz jedne od krscanskih vjeroispovijesti. Zlatarova na osnovu svo­jЉ ranijil1 radova tvrdi, daje Ьilo mпogo slucajeva daje srednjovjekovno bosan­sko pleшstvo primilo islam i zadrzalo svoje posjede ali zapaza, da su koпvertiti Ьili iz razпil1 vjeroispovijesti. Као i mпogi drugi пaucпici, koji se bave ovim fe­nomenom, ona smatra, da је primanje islama nastalo iz mnogih razloga, koji se пе mogu reducirati па jedtю oЬicno obja5njenje. Vise od drugih djela privlacno i slikovito pripovijeda о nastanku Sarajeva i njegovom ranom usponu kao glav­nim centroш vjere, kulture, znanosti i ptivrednog prosperiteta bosanskih Musli­шana.

252

prikazi, osvrti, promocije prilozi, 30, Sarajevo, 2001., str. 217-381

Razvitak. U periodu opadanja osmanske vladavine od sedamnaestog do devetnaestog stoljeca, stvoren је poseban izazov bosпjackim llistoricat·ima. Bosnjacki vojпi, zemljoposjednicki i vjerski prvaci ovog vremena su opisaпi, tipicno, kao vjerski faпatici i ultra-reakcionarni branioci arl1aicnil1 privilegUa. U Pokretu za autonomiju Bosne od 1831. do 1832. godine, Ahmed А 1 i с i с па­

раdа konvencionalnu razbot·itost u amblcioznom zalaganju rehabllitacije, veoma losiћ Bosnjaka sa pocetka devetnaestog stoljeca.

Alicic daje veoma detaljпu, ali, relativпo, Ьlagu sliku slozeпih drustvenЉ odпosa u osmanskoj Bosпi, u osпovi raspravlja da krscaпski seljaei nisu gore prosli od muslimana prema osmanskom sistemu zernljisnih zakona. Bosnaje Ьila zasticena od opceg ргораdапја Osmanskog carstva u osamnaestom stoljecu, kri­zama, јег sн пјеnе primarne drustveпe grupe bile u "ekviliЬriumu". Alicic пе nalazi feиdalce, organizirane vjerske fanatike i niti jednu dominantnи zemljo­posjednickи porodicн н Bosni. Оп zakljucиje da su Bosnjaci иpravUali svojim vlastitim poslovima и toku stoljeca ili duze, prUe nego sto је пastao pokret iz 1830-tih i uvijek su slиzili sиltanovu vojskи. Jedini zпacajni sukob u Bosпi, on tvrdi, isk.I·snuo је zbog nastojanja osmanskЉ namjesnika u Bosni da иniste, de facto, bosansku samoиpravu i da se suprotstave raznim drustvenim slojevirna.

Gradascevicev pokret ( 1831-1832) је predstavljeп kao siroki, jedinstveni pokret svЉ Bosnjaka, bez obzira па vjeru ili drustveni status. Alicic citira os­шanske zvanicne izvjestaje i njemackog historicara devetnaestog stoljeca, Leo­po1d von Ranke-a, ра karakterizira pokret u potpunosti kao nacioпalni ustanak, kao sto su bili pokreti u Srbiji, Grckoj i Egiptu tog vremena. Njegovi lideri su bili iz svih drustvenih slojeva, а Ьili su izabrani, јег su Ьili "najugledniji i na­jpostovaniji" ljиdi и njihovim drustvima. Oni su se odmah zanimali za odluku Sultana (pod ruskim pritiskom) da ustupi bosansku zemlju istocno od Driпe no­vostvorenoj srpskoj drzavi i njЉovoj zelji za autoпomnim eпtitetom pod sulta­пovom vlasti. Pokret је Ьiо jedinstven, пapredan, ukljиcivao је sve vjeroispovi­jesti i drиstveпe slojeve i nije Ьiо, ni u kojem slиcaju, izraz grupe feudalaca ili klasnil1 interesa. Alicic tvrdi, Bosnjaci koji su podr.lavali sиltana opisani su kao usamljeпi disideпti i izdajice, koji su se za\agali samo za svoje licne interese.

Nada\je, u raspravi Gradascevicevog pokreta Alicic zustro izla.Ze svoj po­gled па bosnjacku nacionalпu historiju. Bosnjaci, оп insistira, sи nesumnjivo bili "пacioпalпost" pocetkom Srednjeg vijeka, а osmanski osvajaci su ih konzis­tentno smatrali nacijom. Vjerska pripadnost је imala rnale posljedice u stvaranju bosпjackog "etnosa", te smatra, da \jиdi koji su primali islam, а ranije bili bogumili i\i katolici, пiје od posebпog znacaja. U ovom svjetonazoгu о bosп­jackoj etnogenezi on је ро straпi od siroko popularnog "bogumilskog" mita о porijeklu i pogleda vecine bosnjackil1 islamskih vjerskiћ prvaka.

Ali, kao i Yecina ostalih пaucпika Alicic smatra da је veliki dio krscana slaveпskog jezika i li primio islam ili пapustio zemlju u pocetnim godinama os-

253

Prikazi, osvrti, promocije Prilozi, 30, Sarajevo, 2001., str. 217-381

maпske vlasti, te је н Bosпi sesпaestog stoljeca шuslimaпsko staпovnistvo ·bilo apsolutno tt vecini. Tek, u sedamпaestom i osamnaestom stoljecu poslije rata ј

bolesti nastala је depopulacija u bosaпskoj zemlji, ра је u Bosnu stigao veliki broj krscaпa (posebno pravoslavne vjere). Njilюvo иlazenje и bosaпski osmaпski zemljisni sistem, рrеша tome, uslijedilo је kasnije i posve dobrovoljno. Tek, опdа, kada su pravoslavni ј katolicki Bosпjaci dosli pod uticaj nacionalne propa­gaпde iz Srbije i Hrvatske, kr~eani sи prillvatili srpsku ili hrvatskи orijentaciju. Оп tvrdi, da је stvaranje пасUе kod bosaпskih krscaпa uslijedilo, odmah, nakon guseпja Gradascevicevog pokreta. Njegovo tиmacenje marginalizira ulogи Srba i Нrvata u glavnim tokoviшa bosanske historije.

Aliciceva ocjena Gradascevicevog pokreta ciпi se, koliko dнguje njegovoj filozofiji bosnjacke ћistorije, toliko i plodovima njegovog istrazivanja. Оп иsр­јеsпо izlaze da s11 se vode pokreta osjetile ugrozeпim, postojali su izgledi da се izguЬiti preko-drinske teritorije, koje Ьi pripale SrЬiji, te su oni za Bosnu trazili potpunu aиtonomiju. Ali, ovakva interpretacija pokreta, kao пaprednog izraza bosпjacke пacioпalnosti, velikim dijelom pociva па seriji definicija, иsko i striktпo konstruiranih, u Bosni nije Ьilo "feudalaca", ра ni pokret nije bio po­kиsaj obrane feudalnih privilegija. On se ostro suprotstavlja, skoro, svim histo­ricarima, koji su se ranije bavili ovim pokretom, odbacuje njilюve zakljucke i tvrdi da su kategorije njilюvih analiza bez naucne osnove.

Alicicey cilj u odnosu na Gradascevicev pokret onemogucava drиkciju interpretacUu. On tretira klasne interese i nacionaJne ciljeve Bosnjaka, kao oprecne polove ј tako је previdio, da sи bosвjacke elite u autonomnoj drZ:avnoj strиkturi vidjele najЬolje institиcionalne garancije svojih tradicionalnih preroga­tiva. U njegovim opisirna se nalazi jednodusna podrska propoziciji, da su prvaci pokreta naizmjenicno Ьili tradicioпalisti i nacionalisti. ОЬrапа njilюvih "histori­jskiћ prava" i tradicionalnih privilegija podsjeca na evropska plemstva, koja su stoljecima trazila autoпomiju, а da nisu Ьili zigosani kao anatema. Iroпija је, da ova паиспа i detaljna studija zavr~ava sumnjom u vrijedпost autorove interpre­tacije zbog nepazljivog odиsevljenja Gradascevicevim pokretom.

Politicki razvoj је dozivio radikalne promjene poslije 1878. godine kada је Berliпski koпgres Bosnи i Hercegovinu dao Austro-Ugarskoj. lmamovic је primijetio da sи Bosпjaci dosli pod vlast jedne sile, koju sи smatra\i nevjer­пickom (ђ. krscanskoш) i пjemackom. Bosnjaci su, preko noci, izguЬili Ьeпefi­cije i ucesce u jediнstveпom islamskom kulturпom i politickom eнtitetu. Znaca­jan broj Bosnjaka se iselio u druge dijelove Osmanskog carstva, u valovirna, и doba austro-ugarske vladavine (1878-1918). Na celu sa zemljoposjednickoш elitoш Bosnjaci su pokreпuli zahtjev za kиltumom i obrazovпom autonomijoш, koja је Ьila paralelna sa srpskim aktivistima. Iako је pokret uspio sa svojim cil­jem, otkrio је, da su Bosnjaci bili slablji od ћrvatske ili srpske nacionalne zajed­лice u Bosпi u лјilюvош politickom, kиltumom i ekoпomskom razvoju.

254

prilcazi. osvni. promocije Pri\ozi, 30. Sarajevo, 2001., str. 217-381

Sacir F i 1 а n d r а u svom pionirskom djelu Bosnjacka polilika u 20. stoijecu је preokupiraп bosпjackom sociopolitickom nerazvijenosti u poredenju sa SrЫma i Hrvatima. On navodi dva faktora koja su Ьila uzrok da su Bosnjaci нsJi u dvadeseto stoljece, bez "naciona!пe svijesti''. Prvi је, sto nisu imali gradaпske sгednje klase i nacioпalne inteligencije kad kicme nacioпalпog

budeпja. К tome su srpski ј hrvatski пасiопаli~щ: юrno vrsili pritisak Ш\ Bosn­jake da iш prjstupe, sto је dovelo do toga, da su .se пeki bosnjacki politicki prvaci izjasnjavali kao '"Srbl'' ili "Нrvati" ро пacionalnosti.

Ovakva izjasnjavanja su Ыlа usamJjenj i efemerni fenoшen prema autoro­voj iпterpretaciji, ali srpsko i l1rvatsko zaplasjvanje sprijecilo је пastanak bosn­jackog politickog prostora u kojem bi napredovala vlastita svUest.

Filaпdra vidi bosпjacku nacionalnu historiju dvadesetog sto!jeca, prvenstveno, kao Ьorbu za intelektualni ј kulturni jzraz. Оо identificira tri pok­reta zi '"nacioпalniш budeпjem" u tош stoljecu. Tek u protekla dva desetljeca, zadnji od ovih pokreta, koji је promovirala bosnjaёka politjёka straпka i njen lider Alija Izetbego\'ic, postigla је stvaranje bosnjacke пасiопаl11е svUesti. Fi­landra је dao potpuп ј fascjnantan opis debata о jeziku, nacionalnom prizпanju i l1istorij u ЬогЫ koje su bjesnile u partiji ј kultнrnim iпstitucijama Воsпе ј Herce­goviпe u posljednja tri desetljeca socijalistiёke vlasti. Kada su Bosnjaci iskazali svoj nacionalni identitet (od 1960-tih do 1980-tih) srpski ј hrvatski nacionalisti su zapoceli sa napadiшa ј institucioпaloim sнbverzjjaшa da negiraju bosnjacku naciju. Neuspjeh оУЉ neprijateljskih incijativaje,-n:t kraju, doveo srpske i hrvat­ske nacionaliste da preuzmu kompenzatorsku kampanju. da osvoje Bosnu silom oruzja i istrjjebe Bosпjake kao пaciju. Ove borbe suile : dio dugog bosnja~kog putovanja od vjerske razliёitosti do punih politickih prava. Agresija па Bosпjake u 1990-tim, drugiш rijecima, Ьila је kulminacija dugotrajne srpske i lнvatske kampanje da poraze kulturu i identitet bosnjaeke nacije.

Fitaпdriнo pripovjemje : bogato detaljiшa, mnogi dogadaji i preokreti u stoljecu - Drugi svjetski rat, na primjer - su jmali manje zпасаја za Bosnjake неgо za ostale nacionalпosti. Bosnjake su, cesto, ignorjrali ili stavljali na sporedвi kolosjek nacUe koje stt imale razvijenu drustvenu strukturu. U istrai.i­vanju pokreta za vjersku i obrazovnu autonomiju pod Austro-Ugarskom Filandra је uocio da sl.t bosnjacki lideri ovisili о advokatima i savjetnicima SrЫma da im urade peticije .i molbe. U godinama zavrsetka Prvog svjetskog rata, Bosnjake se iskljucilo iz pregovora, koj i su prethodili stvaranju Kraljevine Srba, Hrvata i Sloveпaca 1918. godine. Bosnjacki lideri su bili zaoЬideпi kada su srpski i ilrvat­ski liderj zakljuёili pakt Cvetkovic-Macek, 1939. I "Bosпjaci nisu ucestvovali u Drugom svjetskom ratu", lltio је reci da bosnjacka nacija nije imala vitalnill in­teresa и riziku sukoba, mada su шпоgi pojedinci Bosnjaci ucestvovali u razпim politickiш pokretima i oruzaпiш formacijama па svim straпama гаtа.

255

Prikazi, osvni, promocije Prilozi, 30, Sarajevo, 2001 ., str. 217-381

Zahtjev za kontiнuitetom. Nove bosпjacke 11istorije afirmiraju ogюman znacaj dr2ave i politicke tradicije svoje nacionalпosti. Srednjovjekovпa bosanska drzava је prva utjelovila ovo пaslijede. Bosaпska пezavisnost је bila definitivno zavrsena osmanskim osvajanjem 1463. i nije se ponovo rodila, sve do 1992. godine. Medutim, u stoljecima izmedu оvЉ dogadaja, Bosna је postojala kao koncept i politicka realnost, stvarajuci kontiпuitet iz srednjeg vijeka do danas. Bosnjacki historicari se medusobno ne slaztl о pravпom karakteru bosanskog drustva u toku оvЉ pet stoljeca. Neki raspravljaju da је Bosna imala kontiпuirano postojanje, kao "dr2ava", dok drugi, smatraju da status Воsпе u Osmansko doba, pod Austro-Ugarskom i u jugoslavenskim dr2avama, nije imala atriЬute suvereпosti i moze se tacnUe karakterizirati kao administrativno. U svakom slucaju је Bosna postojala kao "drustvo" - moguce da eпgleska rijec "polity" najbolje odgovara promjenama njenog statusa u toku, skoro 1.000 godina.

Vjeru u pravni kontinuitet Bosne dijeli vecina naucnika Hrvata i Srba, koji Bosnu smatraju svojom domoviпom. Neki naucпici i oni koji su popularizirali svoje ideje iz ovih nacija (ukljucujuci pokojnog hrvatskog predsjednika Franju Tudmana) su govorili da је pogodovala straпim vladariшa da otupi_ sukobe srpske i hrvatske amЬicije u srcu Balkana. Iako nema razloga da se povjeruje da се ova propaganda nestati, ћistorijsko postojanje stoljecima dugog pravпo-politickog bosanskog drustva, sada Ьi se moglo smatrati, da је ustaпovljeno.

S druge strane, populamo vjerovanje da su bogumili Ьili izravni pretci Bosnjaka пета nattcne potvrde u djelima. bogнmili i njihove doktrine pokazale su se historijski пesigurnim. Bosnjacki naucпici su prije odЬili nego potvrdili hipoteze о ubrzaпom en masse, prelazu bogumila ili pripadnika Crkve bosanske, na islam. Ali su iste studije potvrdile da Bosnjaci vode porijeklo od nekoliko krscanskih grupa, koje su se sluzile slavenskim jezikom, ukljucujuci katolike i pravoslavne, pripadnike Crkve bosanske i moguce, bogumilske heretike. Dokazi poЬijaju hipotezu da su Bosnjaci ро porijeklu etnicki Turci ili neki drugi neslavenski narod.

Као sto su utvrdili bosnjacki 11istoricari, politicki lideri grupe su uporno slijedili јеdап politicki cilj u toku prosla dva stoljeca: autonomUu ili пezavisnost dr2ave Bosne i Hercegoviпe. Zelja za autonomijom Ьiо је motiv Gradasceviceve Ьuпе iz 1831-1832. godine, Ьila је to i ambicija bosпjackih lidera pod austro­ugarskom vlasti; javila se kao glavni politicki cilj u Kraljevini Ј ugoslaviji, Ьiо је to i cilj sa raznim saveznicima u Drugom svjetskom ratu i na kraju је postala stvarnost kada se raspala socijalisticka Jugoslavija pocetkom 1990-tih godiпa.

Bosnjacki zal1tjev za autonomnom Bosпom i Hercegovinom, ne bi trebalo mijesati sa kampaпjom za priznavanje Bosпjaka kao пасUе. Bosnjacka nacioпalna svUest, Z:ali se Filaпdra, da је вastala tek u proteklim desetljecima.

256

prikazi, osvrti, promocije Prilozi, 30, Sarajevo, 2001 .. str. 217-381

Prije toga, bosnjacki lideri su Ьili uporni u tvrdпji da se radi о vjerskoj zajednici а 11е nacioпalпosti, nasuprot Alicicevom cvrstom insistiranju, da su Bosnjaci stvol'ili svojи пacionalnost u proslom mileniju. S dl'uge stranhi. storija Bosnjaka obiluje dokazima јеdпе dobro razvijeпe grllpпe svijesti. Zajedпicka kultшa, kohezivпi politicki programi, zajednicke politicke i razпe kulturпe organizacije ukazuju da su se Bosnjaci ponasali kao kohezivna grиpa vec пekoliko stoljeca prije пеgо sto su zatra:bli priznavanje svoje naoioпalnosti 1960-til1.

U svom zalltjevu za l1istorijskim kontiouitetom bosпjacki 11istoricari su izdrfali beskoпacne prijetnje svojih susjeda. Tokom stoljeca priroda prijetпji se mijenjala. U Srednjem vijeku su Ьile vjerske konverzije i krizarski pohodi, koje su podrzavali Rim ili Konstantinopol, Ьili su glavni izvor strahovanja. U devetnaestom i dvadesetom stoljecu srpski i hrvatski nacionalisti su zeljeli kooptirati Bosnjake, Bosnu osvojiti ili је izmedu sebe podijeliti. Vecina Bosnjaka dijeli ovo паuёtю misljenje i u to је uЬijedena, da su animoznosti Srba i Hrvata u odnosu na tljih dugotrajne, duboko usadene, а da to nije epizodna karakteristika iz 1990-tih.

Trajne antipatije prema Bosnjacima su rezultirale и genocidu protiv njih. Bosnjacki historicari ukazuju, пе samo па nepobitпo uzasne dogadaje tl 1992-1995. godinama nego i na niz "genocida", prvi је bio krajem sedamnaestog stoljeca. Mada su genocid poeinili razni zlocinci pod razпim okolnostima, incidenti su imali zajednicko, svoje irtve, Bosnjake, zbog njilюve vjere i nacionalnosti. Smatt"a se da је genocid nad Bosпjacima Ьiо motiviraп vjerskom mrznjom, teritorijalnim amЬicijama i Ьijesorп, sto su Bosпjaci odЬili prihvatiti njihovo "pravo" porUeklo, Њvata ili Srba.

Genocid se ponavljao u historiografiji mn;ih Ь; 1lkanskih nacionalnosti u proteklim desetJjecima. Iako su bosnjacki naucnici mogli opravdano ukazivati па brojne epizode anti-bosnjackog nasilja, ali su Ьili posljedпji da se pridruze grupпim protuoptuZЬama. Nema jedinstvene definicije "genocida", sto stvara poseban proЬiem tl oviш i drugiш ltistorijskim tekstovima. Теrшiп se шоzе pl'ilagoditi и koristenju. U oslikavanjt• historijskog platna epizode mogu Ьiti

opisane sa iskrivljeniш ciпjeнicama о iнcideпtiшa nasilja шalog ili velikog prema svojoj grupi. a\i izbaciti one epizode, sto stt pocinili pripadнici vlastite grupe рrеша drugima. Nacionalni l1istoricari iшaju losu teпdeнciju

karakterizirati pocinitelje u svojoj vlastitoj grupi, kao otpadпike koji su ciпili

usamljene slucajeve, ali pocinitelji rivalski11 grttpa Sll prikazaпi, da djeluju zbog l1istorijskog htije11ja svoje nacije. Bez koпsenzusa ltistoricara о definicUi "genocida", ova се tema, vjerovatпo, potpaljivati nacioпalпe strasti i zakriti historijske percepcije u regiji prije nego sto се ih гasvijetliti.

Nad novom bosпjackom historijom lebdi akutпa spoznaja о srpskiш i ht·vatskim aspirac~aшa nacionalista da se Bosnjaci, kao nacija, izbrisu i podijeli drl.ava Воsпа i Hercegoviпa. Kada se govori о srpskiш i lнvatskiш nacioпalпim

257

Prikazi. osvrti, promocije Prilozi, 30, Sarajevo, 2001., str. 217-381

pokretima, bosпjacki natJcпici osuduju njЉove peгiodicne ekscese. Ali, po­menuta dva пасiопаlпа pokreta su, нglavпom, jediпe tacke da se нka.Ze i poredi iskustvo Bosnjaka, koje se navodi u ovim historijama. U vremenu kada se mnogi zapadni панспiсi sla.Zu da se tradicUu moze izmisliti, da је nacionalizam kon­struimni identitet i da se nacionalne zajednice mogu zamisliti па razпe nacine bosпjacki панспiсi се, vjerovatпo, u buducnosti, preispitati svoje vlastit~ iskustvo da osvijetle sire poredeпje u historijskoj analizi.

Godine 1990-te Ьile su i najbolje i najgore doba za Bosnjake. Oni su pod­nijeli velika stradaпja kao nacija, ali stt u jstom desetljecн definitivno afirmirali svoj jdeпtitet i politickj polo.Zaj па BalkantJ. Nova bosпjacka llistorija se moze promatl'ati, kao zahtjev za prethodnim i kao elemente kontinuiteta, koji је grupu definirao u toku proslog шj\enija. Као sto је s hjstorijom i drugdje, опа sluzi i kao prozor da se vjde prosli dogadaji, ali i ogledalo па kojem se odra.Zava ј vidi suvremeпj identitet. Zasigurпo се uslijediti mпoge rasprave i поvе ocjene, te­melji bosnjacke ћistorije su postavljeпj na пajcudnjji пaCin u пajtegobnjjim prilikama

Robert Ј. Donia Prevela s engleskog jezika dr. Tatjana Prastalo

Josip Stadle1· - Zivot i djelo, Vrћbosanska katolicka teologija, Sarajevo 1999., str. 963.

Knjiga Josip Stadler-iivot i djelo је, ро mnogo cemu nеоЬiспа. Ро tome kako је nasta\a, ро svoш sadrl.ajtt, оЬiшн, dometiшa, propustjma, za­nimljivostima ј poпajvise, poruci. Nјепе 963 straпe sadr.Zavaju priloge sa dva meduпarodna zпanstveпa skupa odrzaпa 1998. godine, prvi u Sarajevu (21.-24. rujna) i drugi u Zagt·ebu (12. studenog), njih ukupno 36. Као sto su i organiza­tori zamislili пјеп sadrzaj је obuћvatio, gotovo, sve aspekte zivota i пajpretezniji djo veoma bogatog i raznovrsno sadrl.ajпog пadЬiskttpovog rada.

Za prosнdjvaпje svega sto se пalazi izmedu korica knjige preva.Zпe su dvije сiпјепiсе medusobпo dнboko i пeraskidivo povezaпe. Jedna iz druge proizilazi. Apstrahiranjem ili minimizjraпjem jedne i1i dгuge ne bi se mogao ni objasпitj, а пjti razumjetj Stadlerov zivot i cjelokupni opus. Ргvа је sadrl.ana u koпstatacjji da је Katolicka crkva u Bos11j ј Hercegovjпi, od uspostave redovite сгkvепе (kato\jcke) 11ijerarl1ije (1881.) u deceпjjama sto su slijedile, Ьila,

s\obodtю se шоzе 1·e6i, aktivпUa nego ikad u svojoj povjjesti, а druga da se пadЬiskupovaпje Josjpa Stadlera, prvog kato\jckog pastira na ovim prostorirнa toga ranga. vreшenski apsolutпo podudю·alo sa svim njenim iskusenjjma, нsропiша i doseziшa (od 1 882. do 1918.). Ne ulazecj u pobude orgaпizatora

258