PJ·ikazi Prilozi, 44. Sarajcvo. 2015, stc 209-237.

darpasic pokazuje da se njihovo natjeca­nje intenziviralo nakon 1878. godine, kada је na Berlinskom kongresu Habsburskom carstvu pripala Bosna i Hercegovina (tada vec kao jedna administrativna jedinica). Prezir prema Osmanlijama postepeno se pretvarao u antipatiju prema habsburskoj vlasti, koja је svoj groznicavi vrhunac do­segla tokom Balkanskih ratova 1912-191 З. godine, uoci Prvog svjetskog rata.

Biljezecj te promjene u nacionalnim programjma ј aspjracjjama, Hajdarpasic osporava konvencionalno progresivno prikazivanje nacionalnih pokreta ј suge­rira potrebu da se oni rekonceptuaJjziraju kao dinamicni, plodni i veoma prilagodlji­vi. U njegovoj karakterjzaciji, takvi pokreti podsticu ekspanzjvnu projzvodnju znanja, dovode do proliferacjje kulturalnih formi ј

povremenog elaborjranja kulturalnjh ka­rakteristika kojim se nacija identificira, kao i do revidiranja kriterija kojim se definira za pripadnost nekoj zajednici.

Ovaj rad је utoliko impresivniji stoga sto ignorjra uoblcajene hronoloske podjele koje se zasnivaju na ratovima ј mjrovnim konferencijama (1856, 1878.i 1914. godi­nu, izmedu ostalih). Hajdarpasj( mudro izbjegava utvrdivanje datuma poёetka Ьilo kojeg nacionalnog pokreta, svjestan da је svakom od njih prethodio period zajednickih, spornih ideja i formativnjh hi­storijskih dogadaja. Za nacionalne pokrete on је time ucinio ono sto su savremeni au­tori poput Benedicta Andersona i Rogersa Brubackera u(jnili za etnicki identjtet: uka­zao је na njihov jskonstruirani, izmisljeni i promjenjivi karakter. Okrenuvsj posljednju stranicu ove knjige, citalac se moze samo nadati da се Hajdarpasic svoju analizu pro­sirjti kako Ьi pomogao u tumacenju ob­novljenog nacionalizma koji је doveo do rata i ratnjh zlocina tokom 1990-ih godina.

Robert Ј. Donia

Kristofer Кlark, Mesecari: Kako је Evropa krenula и rat 1914 (prijevod Aleksandra Dragosavljevic). Smederevo: Heliks, 2014, 600 str.

Proslogodisnje oblljezavanje stogodjs­njice izbljanja Prvog svjetskog rata izazva­lo је renesansu historiografije, koja se bavj ovom temom. Na sve strane su organizira­nj naucni skupovi, neki manje а neki vise znacajni sa naucnog aspekta, organjzirane su izlozbe, koncerti, а rasprava о uzrocima rata se na kratko vrijeme preslila cak i u politicku arenu, kao da је rijec о dogada­jima, koji su se tek nedavno desili i koji се i u buducnosti imati utjecaj na zblvanja.

218

Najvrjjedniji doprinos oblljezavanju ovog vaznog dogadaja su sasvim sigurno dali historjcari, kojj su svojim pisanim djelima pokusali naucnoj i nenaucnoj javnosti ponuditi nesto novo, sto је s obzirom na znacaj teme zaista Ыо tezak zadatak. U one koji su uspjeli u tim nastojanjima sa· svim sigurno se nalazi Christopher Clark. australijski historiёar i profesor na Univer· zitetu Cambridge u Velikoj Btitaniji, ciju knjigu Mesecari. Kako је Evropa krenula и

Prikazi Pгilozi. 44. Saгajevo, 2015, str. 209-237.

rat 7914. u prjjevod па srpski jezik objavio Heliks iz Smedereva. Кlark vec па pocetku prjzпaje da је razmatraпje uzroka izblja­пja Prvog svjetskog rata tezak posao zbog ogromпe koliciпe izvorпog materijala, koji је cesto objavljjvaп u pokusaju da se djela pojedjпih zemalja ili licпosti predstave u sto ljepsem svjetlu, а da se veciпa krivice svalj па опu drugu straпu. Slicпa situacija је i sa ljteraturom, pogotovo опоm пasta­lom u perjodu пeposredпo паkоп zavrset­ka rata. Kako Ы izbjegao pricu da direktпo prica о krivicj jedne jJi druge zemlje autor se odlucio aпaljziratj sva desavaпja, koja su prethodila ratu, kako Ы se razumjelo zasto је svaka od zemalja kreпula u rat. Kako Ьi dosao do tog cilja, podijelio је svoj rad па tri osпovne сјеlјпе.

U prvoj se bavi desavaпjima u Srblji ј

Austro-Ugarskoj ј пjihovjm meausobпjm

odпosima 1903-1914, а kao pocetak је iza­brao 1903. godjпu zbog prevrata u Srblji, kada је umjesto Aleksaпdra Obreпovica па vlast dosao Petar Karaaoraevic. lpak, vazпjja od same promjeпe па prjjestolju је Ьila promjeпa politike Srblje prema Au­stro-Ugarskoj, koja postaje sve agresjvпjja i пeprijateljska, sto је u prvom redu osigura­пo ciпjeпicom da su veljki broj zavjereпjka, saciпjeпih uglavпom od oficjra, kojj su uce­stvovalj u samom prevratu i ublstvu kralja Aleksaпdra, паkоп tog dogaaaja uspjeli da ostvare jmpozaпtaп пјvо koпtrole паd srp­skjm drustvom ј da mu па пeki пасiп daju оsпоvпо usmjereпje. Nakoп promjeпe па

srpskom prijestolju odпosi dvije zemlje do­zivljavaju Ьrојпе krize. Prva od пjih је Ьiо Cariпski rat ј srpskj odablr fraпcuskog proi­zvodaca oruzja Sпajder za jsporuku artilje­rjje srpskoj vojscj 1906. godjпe. Uporedo s tim Fraпcuska је odobrila Srbijj i kredjt, koji је Ыо usmjereп ka јаёапјu пјепе ЬоrЬепе gotovostj. То је Ьiо pocetak defiпjtivпog

okretaпja Srblje ka Fraпcuskoj, koja је po­stala пајzпасајпiјi fjпansjjer mlade srpske drzave. Slijedeca kriza је Ьila Aпeksiona jz 1908/09. kada је nakoп iпterпog dogovora austro-ugarskog i ruskog miпjstra vaпjskih poslova Erentala i lzvoljskog Dvojпa mo­пarhjja aпektjrala Bosпu i Hercegoviпu,

koja је vec 30 godiпa Ьila pod пјеzјпоm upravom. Тај postupak је u Srbljj jzazvao veliko ogorceпje, јег је пacioпalizmom za­dojeпo јаvпо mпјјепје, kao ј poljticka elita smatrala da Воsпа ј Hercegoviпa ро histo­rijskom pravu srpska zemlja па koju пiko drugi п е polaze pravo. Kriza је preb roaeпa

tek u martu 1909. kada је пајрrјје Rusjja (u kojoj postupcj vlastitog mjnjstra vanjskih poslova пjsu prihvacenj}, а zatim ј SrЫja,

pod пjemackim pritjskom popustaju ј prj­hvataju aпeksjju kao svrseпi сiп. о zпacaju te krjze Кlark pise i па drugjm mjestima, пavodeci kako је krjza defiпitivпo udaljila Moпarhiju od Rusije ј uspostavjla misljeпje da је satelit Njemacke, sto се u julskoj krizi 1914. odigratj vazпu ulogu. Pored ovih zЫ­vапја odпosi dvije zemlje su uzdrmaпi i po­kusajem ateпtata па zemaljskog poglavara Воsпе ј Hercegoviпe Marijaпa Varesaпiпa

1911, AIЬaпskom, оdпоsпо Skadarskom krjzom 1912/191 З. godine, ali i aferama od kojih se Кlark роsеЬпо dotj(e Fr jdjuп­

govog procesa jz 1909. ј afere Prohaska iz 1912. godjпe. ОЬје afere su dopriпjjele пе samo razjlazeпju ove dvjje zemlje пеgо ј

guЫtku krediblliteta austro-ugarske stam­pe ј samoga sistema, jer se radilo о пео­sпоvапјm optuzbama protiv Srblje zasпo­vaпjm па lazпim iпformacijama. Steta п iј е Ыlа samo treпutacпa buducj da su akteri iz ovih desavaпja, kao sto su ambasador Mo­пarhije u Beogradu grof Forgac ј пасеЈпјk srpskog mjпjstarstva fјпапsјја Spalajkovjc postali odlucпj пeprijetelji suprotstavljeпe zemlje, sto је, s obzirom па пjjhove kasпjje

2 19

ћ·ika:;i

Prilozi, 44. Sarajcvo, 2015. str·. :?.09-237.

pozicjje (Forgaё је Ьiо savjetnik ministra vanjskjh poslova Berhtolda, а Spalajkovic ambasador u Sankt Peterburgu), jmalo znacajan efekat na potonja desavanja.

Jako znacajan је pokusaj autora da pre­ispita dosadasnje stavove u historiografijj о Austro-Ugarskoj, vezanjm za unutrasnje stanje ove drzave. On se ne slaze sa stavom onih historicara, koji su Monarhiju svrstali u red zemalja, kojima је, s ratom ilj bez nje­ga, Ьilo sudeno da nestanu, zbog njezjnog multinacionalnog, ali i multi-religijskog karaktera. Кlark vjeruje da nestanak ove dr:Zave uopce nije Ьiо neminovan, stavise nakon analize on zakljucuje da је unatoc svjm suprotnostima zemlja funkcjonirala, а da је privreda dozivljavala brz napredak, koji је garantirao prosperitet svim njezinim stanovnicima. Autor vjeruje da је misljenje, ро kojem su dani Monarhije Ьili odbrojani, Ьilo plasjrano od onih koji su sirenjem te priёe htjeli da opravdaju agresivne akcije protiv nje, kao ј da јој suze manevarski prostor, јег sa rasprostranjenjm mjsljenjem da јој је kraj Ьiо ЬJjzu, dobljao se legjtimi­tet za politicko, ali ј svako drugo dejstvo protjv nje.

Drugi dio knjjge autor је posvetjo od­nosjma velikjh sj la i poljticj vojnih saveza krajem 19. ј poёetkom 20. stoljeca. Sagle­davanjem najvaznjjih dogadaja iz perspek­tive svih velikih evropskjh drzava on dolazi do zakljucka da se saveznjstva stvaraju jz razliёitih pobuda tj. da jnteresi saveznjёkih zemalja nisu Ьili jednakj (па primjer pogle­dj Francuske i V. Brjtanije na Antantu su Ьili razliёiti). Кlark је dosao do tog zakljucka, uvjeren da su se geopolitiёki interesi spo­menutih zemalja toljko razlikovali da su savezi u vise slucajeva sklapani kako Ьi se umanjile medusobne napetosti, а ne kako Ьi se suprotstavilo necjjoj politjcj. lpak, Кlark se slaze da је politika saveza doprjni-

))()

jela nestabllnosti u Evropi, koj a је Ьila poja­cana ј borbom za vlast u najveCim drzava­ma Evrope. Naime, sistem odlucjvanja se u svakoj od zemalja, koje su stupile u ratznat­no razljkovao i donosenje odluka је ёesto zavisjlo od karaktera monarha, novih minj­stara ра ёаk i ambasadora, koji su se povre­meno borjJj za vodecu ulogu u odlucjvanju ј usmjeravanju vanjske poljtjke. Postojanje takvog sjstema doprjnjjelo је "kulturj frak­cijskog djelovanja ј retorj(kjh ispada cij j su opasnj plodovi sazreli u julu 1914. god ine" (str. 1 б 1 ). Znacajnu ulog u u pogorsanju sj­gurnosne situacjje na kontinentu је jmao raspad medunarodnog poretka na konti­nentu (unilateralna promjena njemaёko­francuskog ugovora о Maroku 1911, ltalj­janska agresija na Osmansko carstvo 1911, Prvi i Drugi Balkanskj rat 1912/1913), alj i stampa koja је postala instrument spoljne politike, а ne samo njen presudan cinilac {str. 202). Raspleti ovih desavanja uvjerili su elite pojedinih zemalja da је agresivan pristup najispravniji, buducj da se cinilo da se beskompromjsnim i agresivnim stavom postizu najboljj rezultati. Na takvo gledjste su doslj Frnacuzj nakon Agadjrske krize 1911. ј Austrjjanci poslije Skadarske krize 1912/13. kada su оЬје zemlje zakljucjle da cvrst stav u odnosu na protjvnjke ostvaruje uspjeh.

Shodno tome, agresivno ponasanje sila Antante, u prvom redu Francuske ј Rusije mnogo је doprjnijelo jzbljanju rata. Svaka zemlja za svoj racun: Francuska zbod re­vansizma uzrokovanog porazom ј gublt­kom pokrajina Alzas i Loren 1871. godine, koje је htjela vratitj, dok је Rusija zbog svojih amblcija na Balkanu i zelje za pro­dor u Bosfor podbadala manje balkanske drzave, u prvom redu Srblju, na agresjvno ponasanje i promjenu granica sto је sa as­pekta sjgurnosne situacjje Austro-Ugarske

Pt·ikazi PгiJozi. 44. Snrajevo. 2015. str. 209-237.

bllo katastrofalno. Pitanje odgovornosti sila Antante za izbljanje rata Кlark kroz vise primjera argumentirano dokazuje razbl­jajuci dosadasnju tezu о Njemackoj kao glavnom uzrocniku izbljanja rata. Sami Nijemci su blli zabrjnuti rastucom snagom Rusije, kako u ekonomskom tako i u voj­nom pogledu. Nacelnjk njemackog gene­ralstaba Helmut fon Moltke је 1912. izrazio vjerovanje da се 1916. ili 1917. Njemacka blti u potpunosti u podredenom polozaju u odnosu na francusko-ruskj savez, tako da је sa njegovog gledista Ьilo potrebno za­ratiti sto prjje dok је njemacka vojska jos uvijek nadmocna u odnosu па svoje pro­tivnjke.

Treci djo knjige posvecen је atentatu na austrougarskog prijestolonasljednika nad­vojvodu Franza Ferdjnanda ј njegovu zenu Sofiju Hotek ј zblvanjima koja su uslijedi­la, а koja su vodila jzbljanju rata. Кlark sa mnogo detalja kvalitetno analizjra postup­ke glavnjh aktera, dolazeci do zakljucka da је atentat dao vjetar u leda zagovornjcjma ratпe орсјје u Becu. U jsto vrijeme ukazaпo је па nesklad jzmedu rjjeci ј djela, koje su srpski zvaпicnicj iskazjvali nakoп ateпtata. Sa jedne strane, u razgovoru sa austrijskim kolegama bilo је primjetno osudivanje сiпа atentata, dok se u stvarnosti nista nije ciпilo da se raskrinka ј privede sudu prav­de mreza pomagaca ј inspiratora ateпtata, koja је djelovala u Beogradu, zbog cega је austro-ugarska strana brzo zakljuёila da se od srpskih iпstitucjja ne moze ocekjvatj detaljna istraga, koja Ы doprjnijela prjvo­denju pravdj odgovornih osoba.

Autor је nakon pregleda motjva svake od zaracenjh zemalja, zaklju(jo da је kod svake od njjh jnteres za vojnjm rjesenjem krize blo veci od mjrпog rjesenja. Austro­Ugarska nije mogla propustiti priljku da se obracuna sa Srbljom buducj da Ы takvo

djelovaпje pogubno djelovalo na reputa­cjju zemlje, а moguce ј па nјеп opstanak. Njemacka је, sa druge strane, morala po­drzati Monarhiju, јег u sucaju da to nije uradila blla Ы u opasnostj da izgubl svog posljedпjeg saveznika u Evropj. Francuzi ј

Rusj su vec odavno zauzelj agresivan stav ј metez na Balkanu је vec odavno smatraп idealпom prj\jkom za otpocjnjaпje rata. To­kom Julske krjze narocjtu pazпju su i jedan i drugj savez poklanjalj percepciji zblvanja u javnostj. Naime, u оЬа tabora је postoja­lo uvjerenje da је potrebno, zbog podrske javпog mnijeпja, ucjпjti sve da suprotпa strana svojjm djelovaпjem bude prikaza­na kao agresor. Narocito је to bllo vazno Francuskoj i Rusijj, јег samo u slucaju da Ceпtralne sile budu agresori, mogli su se пadati da се Veljka Brjtanija bez oklijevanja podr:Zatj svoje saveznjke. Zbog toga se jav­lja jdeja da se demonstracjjom sjle (mobllj­zacjja ј agresjvпa djplomatjja), prjmora su­parnj(kj Ьlok ј\ј па popustaпje ј\ј na daljпju eskalacjju tj. rat. Klark prjmjecuje da su ј u пjemackom ј u bгjtanskom vodstvu posto­jale namjere da se jzbjegпe rat, alj su do­gadaji sa kraja jula 1914. ostavljalj sve mа­пје manevarskog prostora za lokaljzacjju sukoba па Balkan. Njemacka djplomatjja nije uspjela da izbjegne povredu belgjjske graпice, sto је blo casus belli za V. Britanjju. Sve to је dopгjnosjlo пeizbje:Zпosti svjet­skog rata, kojj su mпogi akterj htjelj jzbjeCi, а\ ј пisu bllj u stanju."U takvjm okolnostjma sistemje Ыо sve пejasniji i sve manje pred­vidljiv. u пjemu se sirjlo пepovjerenje cak ј medu Ьliskim savezпjcjma, sto је ugroza­valo mir". {str.477)

Djelo Krjstofera Кlarka, vjesto napisa­no ј naucno dobro potkrjjepljeno, је u svakom pogledu ispunjlo zadate cjljeve. Radjje nego da dadne jasne odgovore, Кlark је postavljao jako dobra pjtanja ј uz

221

Pгika:i Prjlozi, 44, Sarajevo, 2015. stc 209-237.

to objasnjavao dogadaje u kontekstu cje­lokupnih zblvanja u predratnom periodu, jasno ukazujucj kako је odredena akcija imala reakciju i kako је takav sistem poste­peno doveo do situacije gdje se izbor za pojedine zemlje sveo na saginjanje glave ili agresjvno drzanje. Druge pak zaracene drzave su tezile rasCiScavanju starjh nes­porazuma i revansu za prethodna odstu­panja. Klarkova knjiga је djelo ро mjeri svih onjh, kojj su zajnteresirani da saznaju nesto vjse о proЫematjci jzbljanja Prvog svjetskog rata. lako је ovo djelo namijenj-

no prjje svega hjstoricarjma, Klarkov naёjn pjsanja ј dobra struktura rada omogucuju i oblёnom ёjtaocu da se vrlo lahko upozna sa tematjkom. Zbog svjh kvaliteta koje ova knjjga ima, preporuёujem је nauёnoj ј Siroj javnostj. Takoder zelio blh ёestjtatj jzda­vaёu knjige Hefjksu jz Smedereva, kojj se odluёjo stampatj ovako znaёajnu knjjgu. Ostaje, medutjm, zelja da се se ј domaCi, bosanskohercegovackj izdavaci, upustiti u izdavanje djela stranih autora о ovako zna­cajnim temama.

Muhamed Nametak

Enes S. Omerovic, Po!iticko nasiije и Bosni i Hercegovini (1918-1921). Sarajevo: lnstitut za istoriju, 2015, 281 str.

S pjtanjem politickog nasilja susrecemo se skoro svakodnevno. Pojava је to koja u tranzicionim periodjma posebno bude jskazana ј prisutna u gotovo svjm sferama drustveno-politj(kog zivota. lpak, stepen prjsustva "politj(kog nasilja" u uoblcaje­nom vokabularu politi(kjh ј medjjskjh, afj i drustvenjh struktura gotovo nikada njje pracen jednako kvalitetnim razumijeva­njem pojmova koji ga prate. Otuda se za kvalitetno razumijevanje proЫema ј nje­govo interpretjranje historjcar jstrazjvac mora, prjje svega, jasno postaviti prema terminologiji, odabratj odgovarajucu ј re­ferentnu, а tek potom upustiti u struktu­ralno prikazivanje pojave koju istrazuje. S ovakvjm је pocetnim djfemama Enes S. Omerovic, prjpadnjk mlade generacjje bo­sanskohercegovaёkjh historicara, krenuo u istrazjvanje navedenog fenomena ј na

222

njegovom, nadam se prjvremenom kraju, ponudio knjjgu о kojoj је rijec.

Polazecj od definjranja pojma nasilje, kao pojave, afj i kao procesa, Omerovjc nas na osnovu referente Jjterature teorijskog ј

teorjjsko-empjгjjskog karaktera, upoznaje sa kljucnjm karakterjstjkama postojecih definicjja buducj da se one razlikuju prema prjstupu jstrazjvanja fenomena nasilja, а i samo nasilje se razlikuje prema vrsti, sadr· zaju, nosjocima ј drugim parametrima vaz­njm za sadriinsko razumjjevanje svakog od pratecjh pojmova. Jednom rjjeseno kao proЫem iz teorjje, pjtanje nasjlja se dalje detaljno elaborira kroz uzu definiciju poli­tickog nasilja, а potom njegovjm pojavnim оЬЈјсјmа, subjektima ј objektima nasjlja te dinamjcj odvjjanja nasilja kao proce­sa unutar struktura jednoga drustva. Na tom mjestu, djnamjka nasilja se uglavnom