Pl-ikazi Prilozi, 34, Sarajevo, 2005., str. 341-450.

koje tretirta i knjiga "Uvod u komparativnu historijи", ne samo radi razvoja histo­rijske nauke и pravcu modemih kretanja, nego i zbog toga sto komparativna histori­ja moze posluziti i kao recept za pravilnije i objektivnije tumacenje tema vezanih za proslost Bosne i Hercegovine, i tako omoguciti da se konacno stane и kraj pogl"es­nim intet"pretacijama.

"Dijalog medu glиhima, od kojih svatko pogresno odgovara na pitanja drugog, staro је sl"edstvo komedije kojim se zeli izazvati smijeh puЬlike, spl"enшe za zabavи, ali to nije preporucljiva intelektualna zadaca."3

•

Amila Pиstahija

3 Marc Bloch, stг. 64

Triplex confinium (1500-7 800): Ekoh'istorija. Zbornik radova sa medunarod­nog znanstvenog skupa odrianog od З. do 7. sviЬnja 2000. godine и Zadru.

Uredili: Drago Roksandic, lvan Mimica, Natasa Stefanec i Vinka Gluncic-Bu­zancic. Split: Knjizevni krug; Zagreb: Zavod za hrvatsku povijest Filozof­

skog fakulteta Sveucilista u Zagrebu, 2003., 450 str.

Zbomik radova "Triplex Confiniиm ( c.l500.-1800): ekohistorija" је nastao iz priopcenja pripremljenih za Trecu medunarodtш projektnu koпferencUu TRIPLEX CONFINIUM, kojaje odrzana na Filozofskom fakultetu u Zadru, od З. do 7. svibnja 2000. godine, и organizaciji Zavoda za hrvatsku povijest Odsjeka l.a povijest Filo­zofskog fakиlteta u Zagrebи, Abteiluпg fur Sudosteuropaische Geschichte, Universi­tat Graz i History Department, Central European University, Bиdapest. Те sи tri иsta­nove projekt i иtemeljile 1996. godine. Naziv projekta Triplex Confinium potekao od toponima nastalog pгvim medиnarodno-pravnim razgraпicenjem Habsburske Моnагћiје, Mletacke Repиblike i Osmanskog carstva poslije Karlovackog mira (1699.) na mjestu gdje sи se sиsrele tri imperijalne gt-anice (Medvida glavica na De­belom brdи kod Кnina).

Zbomik saCinjava predgovor i cetiri cjeline pod sljedecim nazivima: Promatra­jиci prirodи, Promisljajuci pгirodи, Kot·isteci prirodu i Mijenjajиci pril"odи, te popis slikovniћ priloga, kazalo imena, kazalo zemljopisniћ ројшоvа i sadrzaj.

U prvoj cjelini pod nazivom "Promatrajиci pril"Odи", Damir Magas razmatra glavne toponime SI dijela zemljovida koja se nalazi и blizini tocke triplex confiniu­ma kod Кnina, иnнtar crte Lapaz-Chиmic-Zиonigrad-Zegar-Beгgane-Lab-Stermiza,

387

ћ'ikazi

Prilozi, 34, Sarajevo, 2005., str. 341-450.

te иz analizи i usporedbu nekadasпjih i sada8njih naziva gradova, pojasnjava podri­jetlo naziva naselja i gradova (иglavnom ро hrvatskim plemenitaskiш obiteljima).

Dubravka Mlinaric analizira toponime sire regije Triplex Confiniuma и 16. sto­ljecи kompariranjem prvog hrvatskog romana 'Planine' Petra Zoranica iz 1536. sa zemUovidom Matea Раgапа 'Тиtо el Contado di Zara е Sebenicho' iz 1530. godine. Za priшjer, и Zoranicevom knjizevnom djelи planina Dinara је iskazana u likи mi­toloske zene koja је и korelaciji s antickom figurom Dejanire. Sиsrevsi је Zoranic је prosao katarzи, oslobodio se svih ljиbavnih boli i patnje i pronasao svoj mir i utje­hи. Pagano је pak, prepoznao i zabiljezio dva razlicita elementa: planinи (М. dina­ra) i grad kao tocku (Dinaric).

Josip Faricic pojasпjava da је toponimima bogata Mercatorova karta Нrvatske, Slavonije, Bosne i dijela Dalmacije s kraja 16. st. vrijedan izvor za proиcavanje Tri­plex Confiniuma. Karta pokazuje onodobпo znanje о koшpleksnim geografskim obi­ljezjima Ђ·iplex Confiniuma (reljef, vode, vegetacija, naselja), tada vrlo zanimljivog europskoj politickoj i kulturnoj javnosti radi krupnih vojno-politickih promjena.

Mirela Slиkan-Altic pise о Кrajinama, kao prostoru sиstjecanja razlicite poli­tike, filozofije i kulture triju velikih imperija, koje sи Щekom svoje povijesti ima­le vrlo specifiCne иvjete razvoja. Aиstro-turskim ratom koji је zavrsen шirom и Sr. Karlovcima 1699. godine, habsburska Кrajina је dozivjela znatne promjene. Zbog nedostatka odgovarajиce dгzavne regulative doseljenici sи se naseljavali svojevolj­no uzimajиci slobodna zeпЩista i odbijajиci placati poreze. Nakon НilЬurghaиseno­ve reorganizacije Karlovackog generalata iz 1746. kojim је иkinиo dotadasпje kape­tanije i Кrajinи podijelio na pukovnije, 1754. godiпe Мю·iја Terezija doпosi poseban carski иkaz, tzv. Кrajiska prava (MiliHir Graenitz Rechten) kojim sи ро prvi риtа na razini citave Кrajine odiedene dиznosti i povlastice krajisпika. Zemljisne ш·еdЬе Ha­bsburske Monarhije i Mletacke RepиЬlike pokazujи velike slicпosti и pogledи podr­zavljeпja zemljista i pravila о nasljedivanjи posjeda. Velike sи razlike и novokolo­njzit-anim naseljima Vlaha и habsburskoj krajini i Morlaka и mletackoj krajini. Aи­torica zakljиcиje kako razliCita stгuktura novokoloniziraпih гuralnih naselja proizla­zi iz razlicitih odnosa Venecije i Веса prema svojim pogt-anicnim podrиcjima i kra­jisniciшa koji и нjima zive.

Borna Furst- Bjelis, Giovanni D' Alessio i Olga Diklic sи koristili originalne fragmente шletackog katastra iz 18. stoljeca tгanskriЬiranih za istrazivanje о Mletac­kom katastrи 18. stoljeca ј ekohistorijske evalиacije troшede. Mletacki teritorij pri­je prosu·enja је пazivan Starom steceviпoш (Aquisto Vecchio). Temeljna razlika iz­medи Stare i пovih stecevina је u vlasnistvu nad zeшljom. U pravnom sustavu Sta­re steceviнe zeшUa је bila u privatnom vlasnistvu, dok нovostecena zemlja pripada driavi i podjeljиje se samo и zakиp. Autori zakljиcиju kako је и sirem prostomom ј

388

Pгikazi

Prilozi, 34, Sarajevo, 2005., str. 341-450.

vremeпskom smislu, razlika pretetno posljedica razlicitiћ agrarnih pravnih sustava i politike, kao sto је to izmedu Mirlovica i Кniпа, odnosno izmedu Vendramiп kata­stra i Grimanijevog katastra, dok su uпutarnje razlike izmedu pojediniћ dijelova Mir­lovica uglavnom rezиltat razlicitiћ (mikю)иvjeta prirodпe sredine.

Dino Mиjadzevic pise о пovim spoznajama о povijesti razvoja hrvatsko-bo­sanskohercegovacke granice и Роипји i koristi izvornи hиdиdnamu, osmanski spis (isprava) о razgranicenju iz 1795. godiпe, koji detaUno opisиje graпicnи crtu, иspo­redujиci је s ranije poznatim hudиdnamama (Hududпama iz 1795. nije dosada bila poznata niti u иsko specijaliziranoj osmanistickoj literaturi; pюnadena је 1999. go­dine и istanbиlskom Osmaпskom arhivи Predsjedпistva vlade; prilozenje i prijevod teksta lшdиdname iz 1795.). Aиtor istice da је Svistovski mirovпi ugovor od 4. 8. 1791. godine izraz habsburskog prizпanja sloma vlastitiћ imperijalnih ambicija па europskom jugoistoku.

Snjezana Susnjara је kroz podatke iz tranjevackih hronika о prirodпiш nepo­godama dala pregled пekoliko razlicitil1 aspekata ekoћistorije Bosne i Hercegoviпe, kao dijela Triplex Confiniuma u njegovu sirem znacenju.

Marin Кnezovic pise о dalmatinskozagorskim Morlaciшa и kasnom 18. sto­ljecи, prema radovima AlЬerta Fortisa, lvana Lovrica i Balthasara Hacqиeta. Zale­de dalmatinske obale bio је svijet Morlaka. Pod ovim se imenom tada podгazumi­jevalo stanovnistvo u zaledи Dalmacije, od Nina i zadt-a do Neretve. Zanimanje za primitivno, divlje је sгedstvo za preispitivanje vlastite kulturc i drustva. Primitivno, divlje, morlacko nudi lijekove za boljke civiliziгanog drustva. Morlakjosjasno cuje zov dгevnЉ, и kulturnom svijetu zaboravljenih, pгirodnih zakona koji trebaju regиli­rati odnose medu ljudima. U пј emu otkucava nagonski kod koji svaki covjek prima ро rodeпju, ali ga civilizirani covjek kasnije gura u straпи. Moгlak, kao i drugi nje­mи sюdni 'plemcniti divljaci' u eшopskoj literaturi, na vise razina је superioraп ci­viliziraпom covjeku. Covjek koji zivi и skladu s pril'odom mentalno је okretaп, mo­ralno postojan, iskt·eno dгuZeljиbiv, solidaran i fizicki sпаzап. Autor zakljucuje kako Morlak nije covjek bez шапа. Morlaci trcbajи pomoc i otvaranje prema novim spo­znajama. Treba ih osloboditi od ropstva, zaostalosti i tradicije, kako bi prvenstveno poboUsali svoj gospodarski polozaj.

Zcljko Holjevac ukazuje па ekohistorijske opservacijc u Vиkasovicevim i Ha­cqиetovim djelima, opisu Like i Кrbave i okolnoga krskog ozemUa iz 1770-ih i 1780-tЉ godina, и шjeri u kojoj se one posebno odnose па ulogu i znacenje vode u prirod­пoj sredini i zivotu ljudi u tim dijelovima tromede u dгugoj polovici 18. stoljeca.

U drugoj cjelini, pod nazivom "PromisUajuCi prirodu", Suzana Marjaпic pise о spjevu Jerolima Kavaпjina, kao prilogи kultunюj botanici i kиlturnoj zoologiji. U ovom se spjevu ideja о ћijeгaгhijskoш zlatnom iancu (catena аигеа) promatra kao

389

P,·ikazi Prilozi, 34, Sarajevo, 2005., str. 341-450.

regresija (post)tridentske barokne slike svijeta prema srednjovjekovnoj slici svijeta i antropocentrickalandro centricna etosorij entacij а ( teo/ antro pocentrizam).

Valentiпa Gulin Zmic interpretira razlicite diskurzivne razine izabrane grade (kronicarska, putopisna, znanstvena i sl.) navodeci okvire poimanja odnosa covjeka i prirode: od ljetopisnog hiperrealizma do simbolickog svijeta иsmene knjizevnosti; od tradicionalnih kultumill praksi i vjerovanja do angaziranih fiziokratskih nastoja­nja za mijenom tih odnosa.

Zrinka Blazevic izdvaja i analizira slabo poznati lirsko - epski spjev Pavla Ri­ttera Vitezovica Plorantis Croatia Saecula Duo koji је objavljen 1703. godine и Za­grebu.

Stjepan Halikowski - Smith analizira proces otkrivanja Plitvickih jezera kao prirodnog feнomena, istra:lujuci kako sи jezera mogla и raznim vremenima imati ra­znolika znacenja za ljude-istrazivace koji su njima bili privuceni.

U trecoj cjelini "Koriste6i prirodu" Sпjezana Buzov identificira elemente kon­tinuiteta i promjene ki-ajolika u slucaju jednog spora izmedи Mletacke repиblike i Osmanskog carstva oko zemlje u zaledu Sibenika i Trogira, zakljucujиCi kako ovaj slucaj oslikava razlike и nacinu na koji su dvije strane predstavljale krajolik u svo­jim zahtjevima.

Marko Saric analizira koliko sи turski ratovi, odnosno, politicke, etno-demo­grafske i socio-ekonomske promjene izazvane osшanskom invazijoш иtjecale na ukupni regionalпi eko-sistem na prostoriшa Like i Кrbave.

Ivan Mimica prikazuje koji sи elementi prirodne sredine odrazeni и ju:lnoht-vat­skirn usmenim epskim pjesmarna, na koji su ih nacin pjevaci stvaraoci oЬlikovali i uplitali и poetsko tkivo svojih urnotvora i kakve sи urnjetnicke rezultate postizali.

Zivko Bjelanovic је obradio prezimena Trornede, osobna irnena i nadimke koji se nalaze и njihovoj osnovi, navodeci и zakUucku kako је 250 prezimena motivirano prirodnom sredinom prostora sjeveme Dalmacije, Like i Кrbave te Bosanskc krajine и 17. i 18. stoljecи. U prilogu rada naveden је Ijecnik apelativa i korpus prezimena.

Ivan Jшisic analizira tradicionalne prehrane krajisnika u Karlovackoш genera­latu и 18. stoljecи, иkljиcujиCi jela i pica, s obzirom na naCin njihove priprave, hra­njivosti i kvantitetu konzumacije (zitarice, rneso, krumpir i kиkuruz, voce, povrce, rnijeko i mЩеспi proizvodi, ishrana- krajiska jela, pica: bezalkoholna i alkoholna).

Jelka Vince-Pallиa је priredila i prevela s talijanskog jezika arhivsku gradu iz druge polovice 18. stoljeca i prve polovice 19. stoljeca, ukazujuCi na morlacki na­Cin zivota i navodi kako taj nacin Zivota pokazuje da se kulture ponasajи selektiv­no, и morlackorn slucaju cak kapriciozno, prema sredini и kojoj zive i da se tu radi о pojmu poznatorne u ekoloskoj antroplogiji- environmental possihilism, zakljиcиju­Ci kako је morlacki prirnjer jos jedan и nizи dokaza da se nekoc prevladavaju6e mi-

390

Prikazi Prilozi, 34, Sarajevo, 2005., str. 341-450.

~1jenje о eko1oskom determinizmu treba odbaciti. U eetvrtoj cjelini "Mijenjajuci prirodu" Sime Pi1ic analizira pиtopise sagleda­

vajиci socijalnи ekohistoriju krajeva иz rijeku Кrku. Zakljucиje kako ekosistem kao pojam hиmane ekologije "oznacava cje1okupnost 'odnosa'1jиdi i okoline, svu 'pre­radenи' i 'nepreradenи' prirodu koja је ljиdima dostupna i potrebna, te najzad i 1jud­ske tekovine i odnose koji su uvjetovani njihovim razmjestajem u prostoru i okoli­ni" (Suvar, 1988.: 115).

Nata~a Stefanec opisuje trgovinu drvetom na Triplex Conjiniumu i sa habsbur­~ko-m1etackog aspekta odgovora na pitanje tko је i kako iskoristavao senjske sшne. Autorica је koristi1a zbirkи dokumenata "Comissiones, Instructiones, Relationen, samt der ganzen hand1ung der Murlaggischen Ьеу Zeng gelegenen Wiilder und de­reпse!Ьen von Stockerraumиng halЬen.c. 1600.-1630." Drvo је u Primorskoj krajini Ьilo iskoristavano od prethistorije, no nikada u to1ikoj mjeri da Ьi to ugrozilo obnav-1janje ~иmskog pokrova i poremetilo eko1o~ku ravnotefu regije. Deforestacija pri­morskih planina Ьi1а је rezultat sprege ljudskih i k1imatsko-geoloskih faktora, koji sи pospjesivali jedni druge od trenutka kadje sjeca pre~la prirodno dozvo1jeпu grа­шси.

Anna Maria Gruenfelder rekonstruira sto se dogada1o s ve1eЬitskim sumama od 16.-18. stoljeca, fokusirajuci se na 18. stoljece (па teme1ju niza izvora mletacke i ha­bsbиrske provenijencije, kronika, vedиta, dnevnika i s1uzbenih akata), donoseci niz novih иvida и habsbursku sluzbenu sumarsku politiku и veleЬitskom podrucju. Mo­demo gospodarenje sumama Vojne krajine Ьi1jezi se tek od razdoЬlja neposredno pred sam kraj Vojne krajine, kad је donesen prvi sишski zakon za cijelи Monarhijи (1852, а priшijenjen и Vojnoj krajini 1860.).

Karl Kaser daje pregled iskoristavanja drveta i krcenja suшa па veleЬitskom prostoru и prvoj polovici 18. stoljeca s osvrtom i па ranija razdoЬlja. Posebnи pa­znjи posvecuje naseljavanju prostora i razmjemom povecanju potrosnje drveta, kao i nizu gospodarskih mjera usmjerenih na gospodarenje sшnama koje su poduzima­le becke vlasti, kao i one u Karlovackom Generalatu. Prve financijske mogucnosti za posиm1javanje stvorene su 70-ih godina kad је vec Ьi1о odlиceno da се se Vojna krajina ukinuti.

Samиel Wilcocks predocava kako sи pиtnici percipirali rudarenje, poseЬice ru­darenje srebra, te opadanje rudarske aktivnosti u Bosni, SrЬiji i dijelovima Grcke od vremena vrhиnca proizvodnje и 15. stoljecu. Opadanje pri tome pripisиje kako uvo­zu srebra iz Novog svijeta tako i iscrp1jivanjи samih rudnika.

Њvоје Petric и tekstu иsporeduje odnos covjeka i oko1isa na visegranicju u·z ri­jeku Dravu, а kao primjer је иzeta Torcanska Podravina, sjeveroistocno od Kopriv­nice. Teziste ovoga rada је na razdoЬlju druge polovice 18. stoljeca, а aиtor izdvaja

391

Pгikazi

Prilozi, 34, Sarajevo, 2005., str. 341-450.

kako је tada doslo do znatпog porasta broja stanovnika, sto је иtjecalo na inteпziv­nijи obradu zemlje radi osiguranja prel1rane, dakle, intenzivna poljoprivredna proi­zvodnja, ali i tradicionalno graditeljstvo od prirodnih materijala, te prehrana i sva­kodnevni zivot staпovnika sela Torceca.

Brojni sи aиtori sa razlicitih aspekata и оvош Zborniku radova razmatrali pita­nja и vezi toponiшa Triplex Confinium и razdoЬljи 16.-18. stoljeca. Svakako valja iskazati izuzetno priznaпje uredпicima Zbornika na dragocjenom objedinjenjи obi­шne aиtorske grade i dobro izabranih preglednih cjelina sa radovima koji pokazu­jи znanstveпu vrijednost ovoga Zbornika, kao jednog od radova u Medunarodnom istrazivackom projektu Triplex Confinium, hгvatska visegranicja u euromediteran­skoш kontekstu. Zbornik radova ne samo da је izuzetan izvor podataka za znanstve­пe i strucne krиgove, nego moze koristiti i sirem drustveпom krugu citalaca kojima mogu biti zaпimljiva Ьrојпа istrazivanja. Ukratko, Zbornik гadova "Triplex Coпfi­nium ( c.l500.-1800): ekohistorija" је zanimljiv i vrijedaп dopriпos u izucavanju ra­пovjekovne povijesti i euromcditeraпskog koпteksta promjena и htvatskoj povijesti koji vrijedi biti predstavljeп u bosaпskohercegovackoj javnosti. •

Vesna Ivaпovic

Thomas Bremer (ur.), Religija, drustvo i politika. Kontroverzna tumacenja i pri­Ьiiiavanja, Wissenschaftliche Arbeitsgruppe fйr weltkirchliche Aufgaben der

Deutschen Bischofskonferenz, Bonn, 2002, str. 343.

Tisiвa, пastala tokom ratova па prostoru bivse Jugoslavije, imperativпo је пala­gala svoje ukidanje i uspostavljanje komunikacija, u оvош slucajи izmedи istoгica­ra novoпastaliћ drzava, jer је komunikacija bitna osnova pieispitivanja vlastite uloge и пovim politickiш sistemima, te otvara mogucпosti Ьиdисе sat-adnje i novillшetoda rada, kao i noviћ istoriografskih pt·oЬlema, rada u noviш uslovima nastale evropske integracije i prije svega pokusaja da se pojedine koпtгaverzne tеше otvorc, pokusaju obraditi i u zajedвickoш radи i razgovoru ukloпiti kao prepreke buducoj saradnji.

U оvош sшislu prvobitna ideja za iniciranje dijaloga izmedu Bosne i Hercegovi­ne, Њvatske i Srbije, nastalaje jos tokoш rata, tacnije u jesen 1993. godine, na sastan­ku katolickih i pt-avoslavпill biskupa u Нildesћeiшu. Mada su slicпe iпicijative posto­jale i kod drugЉ orgaпizacija (zagrebacki ogranak Friedriclz-Nauman Stiftung је ta­kode organizatoг zajedпickih razgovora beogradskill i zagrebackih istoricara, а u sa-

392