PhD in Gerdoci Blendi, Fakulteti Ekonomik, Departamenti the ...

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI MENAXHIMIT

QEVERISJA E MARRËDHËNIEVE TË SHKËMBIMIT

DHE FAKTORËT PËRCAKTUES TË SAJ –

një qasje e kombinuar e kostove të transaksionit dhe teorive të

rrjeteve

Punim për gradën shkencore:

“DOKTOR I SHKENCAVE NË EKONOMI”

Dizertanti Udhëheqës shkencor

Blendi GËRDOÇI, MBA Prof.Dr. Suzana PANARITI

Tiranë, Prill 2014

i

ABSTRAKT

Ky punim hulumton marrëdhëniet e shkëmbimit mes firmave në hallka të ndryshme të rrjetit të

aktorëve që operojnë në sektorin e Bimëve Aromatike Mjeksore (BAM), nga prodhimi dhe

përpunimi tek eksporti, përmes hetimit të formave të qeverisjes. Punimi shtrin më tej perspektivën e

kostove të transaksionit duke konsideruar se marrëdhëniet dypalëshe të shkëmbimit ndikohen jo

vetëm nga transaksioni në vetëvete, por dhe nga faktorë të tjerë të rrjeteve si konkurrenca, besimi,

etj. Modeli teorik integron qasje të ndryshme të kornizave teorike të rrjeteve duke vënë theksin në

atë të kostove të transaksionit. Përshtatja e qeverisjes e ndikuar nga faktorët e rrjeteve dhe nga ato

“klasike” të kostove të transaksionit, si asetet specifike dhe pasiguria qëndron në bazë të pyetjeve

kërkimore, hipotezave të këtij punimi dhe modelit koceptual. Metoda mikse transformuese

mundëson mbledhjen, analizimin dhe integrimin e të dhënave që përftohen nga kërkimi sasior dhe

ai cilësor, duke shërbyer gjithashtu si një qasje e përshtatshme për të siguruar vlefshmërinë përmes

triangulacionit, në nivel të dhënash dhe metode. Rezultatet e hulumtimit të hallkave të ndryshme

përmes kësaj metode provojnë se prania e aseteve specifike dhe pasigurisë ndikojnë si në

marrëdhëniet në rrjedhën e sipërme të zinxhirit, ashtu dhe në atë të poshtme. Ndërsa në rrjedhën e

poshtme të zinxhirit kontratat me blerësit ndërkombëtar janë instrumenti përmes të cilit ndërtohen

format e specializuara të qeverisjes, besimi dhe faktorët sociale përcaktojnë qeverisjen relacionale

në rrjedhën e sipërme. Konkurenca mes furnitorëve dhe blerësve ndikon marrëdhëniet e shkëmbimit

dypalëshe në varësi të nivelit të pasigurisë që përjetojnë palët e përfshira në shkëmbim. Ky punim

parashtron disa kontribute në aspektin teorik dhe atë empirik. Rezultatet e tij kanë implikime të

rëndësishme në sferën e politikëbërjes dhe atë menaxheriale. Punimi mbyllet me disa kufizime dhe

sugjerime për kërkime të mëtejshme.

ii

FALENDERIME

Ky punim përbën produktin i një pune studimore disa vjeçare, realizuar me mbështetjen e pakursyer

të kolegëve, miqve dhe familjarëve të mi të cilëve gjej rastin t’i shpreh, mirënjohjen time më të

thellë.

Një falenderim i veçantë shkon për Prof.Dr. Suzana Panariti, e cila ka qenë jo vetëm udhëheqësja

ime shkencore por dhe një drejtuese në karrierën time si pedagog. Gjatë këtyre viteve, ajo ka qenë

për mua një mentore e përkushtuar në fushën akademike dhe një shembull i integritetit, korrektësisë

dhe profesionalizmit. Gjej rastin të shpreh mirënjohjem time për Prof. Asoc. Engjell Skreli, i cili më

ka ndjekur në çdo etapë të punës për realizimin e këtij disertacioni. Njohuritë e tij gjëra, qasja

metodike, si dhe gjykimi i thelluar kanë ndikuar jo vetëm në punimin tim, por më kanë rritur në

aspektin akademik dhe atë njerëzor.

Gjej rastin të falenderoj miqtë e mi, Arzen Rexha, Sefedin Mata dhe Dali Horeshka të cilët kanë

dhënë një kontribut të rëndësishëm në mbledhjen e të dhënave dhe realizimin e intervistave në

rajone të ndryshme të vendit. Falenderoj gjithashtu, miq, bashkëpunëtorë dhe kolegë të tjerë që kanë

qenë një ndihmë e vyer në mbledhjen e të dhënave, diskutimet në lidhje me qasjen e punimit, apo

redaktimin e disertacionit.

Me mirënjohje falenderoj familjen time për mbështetjen, inkurajimin dhe dashurinë e tyre.

U kry!

Blendi Gërdoçi

Tiranë, Prill 2014

iii

PASQYRA E LËNDËS

FALENDERIME ............................................................................................................................................ ii

PASQYRA E LËNDËS ................................................................................................................................. iii

LISTA E TABELAVE .................................................................................................................................. vi

LISTA E FIGURAVE ................................................................................................................................... vi

SHKURTIME .............................................................................................................................................. viii

I. HYRJE ................................................................................................................................................... 1

1. Motivimi dhe rëndësia e punimit ........................................................................................................... 1

2. Formulimi i problemit ........................................................................................................................... 5

3. Qëllimi i studimit ................................................................................................................................... 7

4. Pyetjet kërkimore ................................................................................................................................... 8

5. Kufizimet e studimit .............................................................................................................................. 9

6. Supozime ............................................................................................................................................. 11

7. Përkufizimi i termave .......................................................................................................................... 11

8. Përmbledhje e shkurtër dhe struktura e punimit .................................................................................. 13

II. ANALIZË E SEKTORIT TË BIMËVE AROMATIKE DHE MJEKËSORE NË SHQIPËRI ........... 14

1. Zhvillimi socio-ekonomik i Shqipërisë ............................................................................................... 14

2. Zhvillimi bujqësor ............................................................................................................................... 15

3. Zhvillimi i sektorit të bimëve aromatike dhe mjekësore ..................................................................... 18

3.1. Vështrim i përgjithshëm .................................................................................................................. 18

3.2. Struktura e eksporteve ..................................................................................................................... 21

3.3. Struktura e zinxhirit – aktorët kryesorë dhe vlera e shtuar .............................................................. 24

3.4. Vlera e shtuar dhe kostot e operimit ................................................................................................ 29

3.5. Korniza institucionale dhe shërbimet mbështetëse .......................................................................... 30

4. Përmbledhje ......................................................................................................................................... 31

III. RISHIKIM I LITERATURËS ......................................................................................................... 33

1. Qasja e zinxhirit global të të mirave dhe zinxhirit global të vlerës ..................................................... 34

2. Qasja e teorisë së kostove të transaksionit ........................................................................................... 41

3. Qasja e rrjeteve sociale ........................................................................................................................ 44

4. Qasja e teorisë së menaxhimit të zinxhirit të furnizimit ...................................................................... 47

5. Kritikë dhe kufizime të teorisë së kostove të transaksionit ................................................................. 49

6. Kritikë dhe kufizime të teorisë së zinxhirit global të vlerës ................................................................ 50

7. Teoritë kryesore të rrjeteve dhe qasjet në lidhje me qeverisjen ........................................................... 51

7.1. Teoria e zinxhirit global të vlerës .................................................................................................... 52

7.2. Këndvështim i Humprhey dhe Schmitz (2004) për qeverisjen sipas GVC-së ................................. 53

7.3. Teoria e kostove të transaksionit ..................................................................................................... 54

7.4. Një këndvështrim mbi teorinë e kostove të transaksionit nga Rindfleisch e Heide (1997) ............. 56

iv

7.5. Teoria e sistemit input-output e Storper dhe Harrison (1991) ......................................................... 57

7.6. Teoria e Heterarkisë e Jessop (1998) ............................................................................................... 58

7.7. Përmbledhje e qeverisjes sipas teorive te ndryshme të rrjeteve dhe rafinimeve të tyre nga autorë të

ndryshëm ..................................................................................................................................................... 58

8. Përmbledhje ......................................................................................................................................... 59

IV. MODELI TEORIK DHE HIPOTEZAT E STUDIMIT .................................................................. 63

1. Dimensionet e teorisë së kostove të transaksionit ............................................................................... 63

1.1. Format e qeverisjes .......................................................................................................................... 63

1.2. Qeverisja relacionale ....................................................................................................................... 66

1.3. Asetet specifike ............................................................................................................................... 67

1.4. Pasiguria .......................................................................................................................................... 69

1.5. Pasiguria e ambientit ....................................................................................................................... 69

1.6. Pasiguria e sjelljes ........................................................................................................................... 71

1.7. Shpeshtësia ...................................................................................................................................... 72

2. Faktorë të tjerë përcaktues lidhur me qeverisjen – teoria e rrjeteve .................................................... 72

2.1. Rrjetet .............................................................................................................................................. 72

2.2. Pozicioni qendror në rrjet dhe dendësia – ndikimi i tyre në problemet e masave mbrojtëse dhe

përshtatjes .................................................................................................................................................... 73

2.3. Bashkëpunimi horizontal ................................................................................................................ 74

2.4. Konkurrenca .................................................................................................................................... 75

2.5. Besimi .............................................................................................................................................. 76

3. Hipotezat e studimit ............................................................................................................................. 77

4. Korniza teorike dhe modeli konceptual ............................................................................................... 82

5. Përmbledhje ......................................................................................................................................... 84

V. METODOLOGJIA .............................................................................................................................. 86

1. Përqasja në lidhje me dizenjimin e kërkimit ....................................................................................... 86

2. Strategjia e kërkimit ............................................................................................................................ 89

3. Metodat për mbledhjen e të dhënave ................................................................................................... 90

4. Metoda për analizimin e të dhënave .................................................................................................... 93

5. Vlefshmëria dhe besueshmëria e kërkimit dhe instrumentëve të përdorur .......................................... 96

6. Përkufizimi dhe operacionalizimi i variablave .................................................................................... 97

7. Përmbledhje ....................................................................................................................................... 107

VI. GJETJET KËRKIMORE ............................................................................................................... 110

1. Pjesa e parë – kanalet e shitjes dhe qeverisja .................................................................................... 110

2. Pjesa e dytë – qeverisja mbështetur në rezultatet e analizës sasiore integruar me atë cilësore ......... 142

2.1. Hipotezat minore ........................................................................................................................... 143

2.2. Rezultatet e modelit ....................................................................................................................... 145

2.3. Rezultatet në lidhje me supozimin bazë të teorisë së kostove të transaksionit .............................. 151

3. Përmbledhje ....................................................................................................................................... 151

v

VII. KONKLUZIONE, DISKUTIME DHE KONTRIBUTE TË STUDIMIT ..................................... 155

1. Kontributet teorike dhe konkluzionet empirike të studimit ............................................................... 156

2. Kontributet menaxheriale dhe rekomandime..................................................................................... 170

3. Kontributet në politikëbërje ............................................................................................................... 173

4. Sugjerime për kërkime të mëtejshme ................................................................................................ 175

5. Kufizime të studimit .......................................................................................................................... 176

VIII. BIBLIOGRAFI .............................................................................................................................. 179

IX. SHTOJCA ...................................................................................................................................... 197

Shtojca 1: Pyetsor për furnitorët (fermerët) ............................................................................................... 197

Shtojca 2: Pyetsor me eksportues, përpunues dhe grumbullues ................................................................ 201

Shtojca 3: Rezultatet në lidhje me efektin moderues të pasigurise së sjelljes ........................................... 204

Shtojca 4: Rezultatet ne lidhje me vlefshmërinë për konstruktin e Kostove të Negocimit ....................... 205

Shtojca 5: Rezultatet në lidhje me besueshmërinë për konstruktin e Kostove të Negocimit .................... 206

Shtojca 6: Rezultatet në lidhje me vlefshmerinë për asetet specifike - konstrukti, investimi në kultivim dhe

prirja për të investuar ................................................................................................................................. 206

Shtojca 7: Rezultatet në lidhje me besueshmerinë per asetet specifike – konstrukti, investimi në kultivim

dhe prirja për të investua ........................................................................................................................... 206

Shtojca 8: Rezultatet në lidhje me besueshmërinë për asetet specifike - investimi në kultivim dhe prirja për

të investuar në rajonin e Shkodrës ............................................................................................................. 207

Shtojca 9: Rezultatet në lidhje me vlefshmerinë për konstruktin e Pasigurisë së Sjelljes në lidhje me

karakteristikat e produktit dhe çmimin ...................................................................................................... 208

Shtojca 10: Rezultatet në lidhje me besueshmeri në për konstruktin e Pasigurisë së Sjelljes në lidhje me

karakteristikat e produktit dhe çmimin ...................................................................................................... 208

Shtojca 11: Lidhja mes pasigurisë dhe kostove të transaksionit ................................................................ 208

Shtojca 12: Lidhja mes pasigurisë dhe aseteve specifike .......................................................................... 209

Shtojca 13: Lidhja mes besimit dhe aseteve specifike ............................................................................... 210

Shtojca 14: Lidhja mes matësve të besimit dhe aseteve specifike ............................................................. 211

Shtojca 15: Tabelat e SPSS për modelin me shumë variabla .................................................................... 212

Shtojca 16: Testimi i lidhjes dyshe ndërmjet konkurencës mes blerësve dhe shitjes tek i njëjti blerës .... 213

Shtojca 17: Testimi i lidhjes dyshe mes konkurencës ndërmjet furnitorëve dhe qeverisjes relacionale ... 214

Shtojca 18: Testimi i lidhjes dyshe mes konkurencës ndërmjet furnitorëve dhe shitjes tek i njëjti blerës 214

Shtojca 19: Përmbledhje e disa artikujve empirike ................................................................................... 215

Shtojca 20: Intervista në thellësi ................................................................................................................ 217

Shtojca 21: Platforma e kanalit marketing të bimëve mjekësore në Europë ............................................. 218

Shtojca 22: Të dhëna mbi analizën e sektorit të BAM-ve ........................................................................ 219

vi

LISTA E TABELAVE Tabela 1. Struktura e popullsisë në Shqipëri, 2013 .................................................................................... 15

Tabela 2. Treguesit kryesorë të fuqisë punëtore në Shqipëri, 2007 – 2013 ................................................ 16

Tabela 3. Kontributi i sektorit të bujqësisë në ekonominë shqiptare, 2007-2013 ...................................... 16

Tabela 4. Vlera e shtuar e sektorit (% ndaj PBB-së), 2000-2012 ................................................................ 17

Tabela 5. BAM-e të kultivuara sipas rajoneve ................................................................................................ 20

Tabela 6. BAM-e kryesore të kultivuara në disa rajone të veriut (ton/vit) .................................................. 20

Tabela 7. Eksportet nga Shqipëria në tregjet botërore, 2000-2012 ............................................................ 21

Tabela 8. Struktura e eksporteve të BAM-ve sipas shteteve ...................................................................... 22

Tabela 9. Dinamika e çmimit të sherebelës nga vende të ndryshme eksportuese drejt SHBA-së ($/Mt) 23

Tabela 10. Dinamika e eksportit të sherebelës drejt SHBA-së .................................................................. 24

Tabela 11. Eksportet e BAM-ve nga vende të ndryshme drejt BE-së ........................................................ 24

Tabela 12. Vlera e shtuar në hallka të ndryshme të zinxhirit ..................................................................... 30

Tabela 13. Faktorët kryesorë përcaktues në Qeverisjen e Zinxhirëve Globale të Vlerës ........................... 53

Tabela 14. Format e qeverisjes sipas GVC-së ............................................................................................ 53

Tabela 15. Faktorët përcaktues të qeverisjes në zinxhirin e vlerës ............................................................... 53

Tabela 16. Forma e qeverisjes, (Williamson, 1973, 1975, 1985) ............................................................... 56

Tabela 17. Natyra e kostove të transaksionit sipas Rindfleisch e Heide (1997) ........................................ 57

Tabela 18. Tipet e strukturave të qeverisjes, Storper dhe Harrison (1991) ................................................ 57

Tabela 19. Përmbledhje e teorive dhe këndvështrimeve kryesore në lidhje me qeverisjen .................... 58

Tabela 20. Përmbledhje tabelare e variablave, konceptit mbi të cilin janë ndërtuar, operacionalizimi

dhe mënyra e matjes së tyre ........................................................................................................................

97

Tabela 21. Efekti moderues i pasigurisë së sjelljes në qeverisjes relacionale dhe ndikimi në kostot e

transaksionit ................................................................................................................................................

100

Tabela 22. Rezultatet e modelit .................................................................................................................. 146

LISTA E FIGURAVE Figura 1. Importet dhe eksportet e prodhimit bujqësor (në Mln Lekë) ...................................................... 17

Figura 2. Eksportet e BAM-ve, kundrejt totalit të eksporteve bujqësore (në Mln Lekë) ........................... 19

Figura 3: Eksportet drejt BE-së (në 000 Euro) ........................................................................................... 21

Figura 4. Harta e zinxhirit të vlerës së BAM-ve ........................................................................................ 29

Figura 5. Skema e Modelit konceptual ...................................................................................................... 83

Figura 6. Dizenjimi i njëkohshëm transformues ........................................................................................ 87

Figura 7. Shitjet sipas kanaleve marketing ................................................................................................ 111

Figura 8. Llojet e kontratave sipas kanaleve marketing ............................................................................ 111

Figura 9. Kontratat afatgjata sipas kanalit marketing ............................................................................... 112

Figura 10. Format e kontratës në funksion të përkushtimit të furnitorit në të njëjtin kanal shitje ............ 113

Figura 11. Periudha e pagesës sipas përkushtimit të furnitorit në te njejtin kanali shitje .......................... 113

Figura 12. Periudha e pagesës .................................................................................................................... 114

Figura 13. Periudha e pagesës në funksion të kanaleve të shitjes dhe sjelljes............................................ 114

Figura 14. Niveli i edukimit........................................................................................................................ 116

Figura 15. Shitja dhe përpunimi i BAM në bashkëpunim mes fermerësh.................................................. 119

Figura 16. Përdorimi i magazinave të ruajtjes dhe tharjes ......................................................................... 120

Figura 17. Niveli i përceptuar i konkurrencës mes fermerëve ................................................................... 121

Figura 18. Niveli i perceptuar i konkurrencës mes blerësve ...................................................................... 122

Figura 19. Format e pagesës sipas kanaleve marketing ............................................................................. 132

Figura 20. Praktikat e porositjes së produktit ............................................................................................. 132

Figura 21. Metodat e vlerësimit të produktit të prodhuar, sipas kanaleve të shitjes .................................. 133

Figura 22. Ndikimi i furnitorëve në negocimin e çmimit sipas kanaleve marketing dhe sjelljes së tyre

ndaj kanalit të shitjes ...................................................................................................................................

136

Figura 23. Ndikimi i furnitorit në përcaktimin e çmimit, sipas sjelljes së furnitorit në kanalin e shitjes... 136

Figura 24. Kostot e përceptuara të negocimit në lidhje me çmimin, sipas kanalin marketing .................. 137

Figura 25. Kostot e perceptuara të negocimit në lidhje me karakteristikat e produktit, sipas kanalit

vii

marketing .................................................................................................................................................... 138

Figura 26. Kostot e perceptuara të negocimit në lidhje me transportin, sipas kanalit ............................... 138

Figura 27. Kostot e perceptuara të negocimit në lidhje me çmimin, sipas sjelljes..................................... 139

Figura 28. Kostot e perceptuara të negocimit në lidhje me karakteristikat e produktit, sipas sjelljes në

kanalin e shitjes .........................................................................................................................................

139

Figura 29. Kostot e perceptuara të negocimit në lidhje me transportin tek blerësi, sipas sjelljes në

kanalin e shitjes ..........................................................................................................................................

140

Figura 30. Niveli i pasigurisë në lidhje me çmimin, sipas sjelljes në kanalin e shitjes ............................. 141

Figura 31. Aryet përse furnitorët shesin tek i njëjti blerës ......................................................................... 142

viii

SHKURTIME

BAM Bimë Aromatike Mjeksore

BE Bashkimi Europian

EUROSTAT Zyra e Statistikave e Komunitetit Europian

GCC Zinxhiri Global i të Mirave

GVC Zinxhiri Global i Vlerës

JA Marrëveshjet për Veprim të Përbashkët

LPM Modeli i Probabilitetit Linear

LRM Modeli i Regresionit Logjistik

MBUMK Ministria e Bujqësisë Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsumatorit

NAFTA Marrëveshja e Tregtisë së Lirë e Amerikës së Veriut

NES Sociologjia e Re Ekonomike

NIE Ekonomiksi i Ri Institucional

PBB Prodhimi i Brendshëm Bruto

PM Probit Model

QTTB Qendra e Transferimit të Teknologjive Bujqësore

RBT Teoria e Mbështetur në Burime

SCI Integrimi i Zinxhirëve të Furnizimit

SCM Menaxhimi i Zinxhirit të Furnizimit

SHBA Shtetet e Bashkuara të Amerikës

SNV Organizata hollandeze per zhvillim

TCA Analiza e Kostove të Transaksionit

TCE Ekonomiksi i Kostove të Transaksionit

TCT Teoria e Kostove të Transaksionit

TSI Investime Specifike Transaksionale

USDA Departamenti i Bujqësisë në Shtetet e Bashkuara

1

I. HYRJE

Dy ndër karakteristikat kryesore të ekonomisë së sotme janë globalizimi i prodhimit dhe

tregtisë, faktorë, të cilët kanë ndikuar në rritjen e aftësive dhe kompetencave të firmave në vendet

në zhvillim dhe disintegrimin vertikal të korporatave ndërkombëtare (Gereffi et al., 2005). Këto

ndryshime i kanë “dhënë jetë” një shumëllojshmërie formash qeverisje që qëndrojnë mes

shkëmbimive të drejtpërdrejta të tregut dhe integrimit vertikal. Kërkimi i sotëm empirik në fushën e

ekonomiksit organizativ, menaxhimit strategjik dhe marketingut është përqëndruar në format e

“ndërmjetme” të qeverisjes, qartësisht të dallueshme nga shkëmbimet e drejtpërdrejta të tregut dhe

hierarkia (Williamson 1991).

1. Motivimi dhe rëndësia e punimit

Tradicionalisht, koncepti i qeverisjes ka qënë në qendër të kornizave teorike që studiojnë

dhe shpjegojnë dinamikat e rrjeteve (p.sh., Williamson 1975, 1983; Powell 1990; Gereffi et al.,

2005). Studimi i formave të qeverisjes, në kuadër të marrëdhënieve të shkëmbimit, është mbështetur

më shpesh në teorinë e kostove të transaksionit (TCT1) (Geyskens et al. 2006; Shelanski dhe Klein

1995; Rindfleisch dhe Heide 1997). Duke analizuar sesi palët e përfshira në një shkëmbim mbrojnë

veten nga rreziqet që shoqërojnë marrëdhënien e shkëmbimit, TCT-ja mund të përcaktohet si

studim i institucioneve alternative të qeverisjes (Shelanski dhe Klein 1995). Megjithatë, shumica e

kërkimit empirik, i mbështetur në këtë kornizë teorike, është përqendruar në marrëdhënien e

shkëmbimit dypalëshe mes blerësit dhe furnitorit (Geyskens et al., 2006).

Në ndryshim nga ky afrim mjaft i përdorur, por me disa kufizime në shtrirje, literatura e

rrjeteve globale, si p.sh., zinxhiri global i të mirave (GCC2) (Gereffi dhe Korzeniewicz 1994;

Hopkins dhe Wallerstein 1994), i kushton më shumë vëmendje strukturave të brendshme të

qeverisjes në kontekstin e marrëdhënieve mes gjithë aktorëve të rrjetit, duke i konsideruar ato të

ndërlidhura me kornizën institucionale (Gibbon 2001). Roli i firmës udhëheqëse është vendimtar në

përcaktimin e qeverisjes (Gereffi dhe Korzeniewicz 1994) dhe faktorët e jashtëm gjithashtu, kanë

një ndikim të konsiderueshëm në qeverisje. Në një zhvillim të metejshëm të GCC, Gereffi et al.,

(2005) në punimin e tyre seminal që prezantoi zinxhirin global të vlerës (GVC3), identifikojnë pesë

tipologji të qeverisjes në zinxhirin e vlerës, të cilat risjellin fokusin në marrëdhëniet dypalëshe, duke

humbur mjaft nga afrimi “global” i shpjegimit të qeverisjes në të gjithë zinxhirin (Bair 2005).

Korniza të ndryshme teorike kanë afrime më të fokusuara, ose më gjithpërfshirëse në lidhje me

1 Transaction cost theory (TCT) 2 Global commodity chain (GCC) 3 Global value chain (GVC)

2

afrimin ndaj hallkave të veçanta të rrjetit/zinxhirit, apo tërësisë së tyre, në hulumtimin e formave të

ndryshme të qeverisjes.

Duke nënvizuar rolin e faktorëve socialë, kulturorë dhe hapësinorë, autorë të rrymave si

sociologjia e re ekonomike (NES4) argumentojnë se modelet ekonomike neoklasike thjeshtëzojnë së

tepërmi ndërveprimet ekonomike, duke nënvleftësuar të gjithë aspektet jo-ekonomike të jetës

sociale (Granovetter 1985). Ky afrim sociologjik, është “përqafuar” edhe nga studiuesit e rrjeteve

globale, apo të tjerë të rrymës së rrjeteve sociale. GCC i kushton vëmendje balancimit të pushtetit

që gjendet në faktorët jo-ekonomike (socialë, kulturorë, hapësinorë, etj) me koordinimin e

sistemeve të prodhimit të fragmentuara, por gjithsesi të ndërlidhura (Hopkins dhe Wallerstein

1994).

Në po të njëjtën linjë mendimi janë edhe përfaqësues të rrjeteve sociale, pavarësisht se

theksi i tyre ështe më i përqëndruar në rolin lehtësues që ka besimi, reputacioni dhe përsëritja e

transaksioneve, si dhe lidhje të tjera sociale në formën e qeverisjes së marrëdhënieve të shkëmbimit

(p.sh., Gulati 1998; Coleman 1990). Përfaqësuesit e teorisë së menaxhimit të zinxhirëve të

furnizimit (SCM5) (Stank et al., 2001; Carr et al., 2008) i shohin faktorët socialë si ndikues në

qeverisje, duke konsideruar bashkëpunimin në rrjet, si tepër të rëndësishëm në përcaktimin e

performancës së firmave (Christopher 2005). Pavarësisht nga influenca e këtyre faktorëve jo-

ekonomikë, afrimi shumë i “territorializuar” i NES ka rafinuar, sipas teoricienëve të rrjeteve,

kornizën teorike të TCT-së (Powell 1990).

Përfshirja e besimit, p.sh., përmirëson aftësinë shpjeguese të TCT-së (Chiles dhe McMackin

1996). I njëjti afrim vihet re në kornizën teorike të GVC-së, ku argumentohet se varësia reciproke

mund të ndërtohet përmes reputacionit, afërsisë hapësinore dhe sociale, lidhjeve familjare, etnike,

etj (Gereffi et al., 2005). Pavarësisht nga ky fakt, mbivlerësimi i faktorit territorial ka shkaktuar një

farë miopie në afrimin për të shpjeguar qeverisjen, sidomos në lidhje me rrjetet globale (Bair 2008).

Gjithësesi dimensionaliteti i shumëfishtë i faktorëve socialë dhe hapësinorë të rrjeteve ka ndikuar në

të gjitha kornizat teorike në masë të ndryshme, duke përmirësuar fuqinë shpjeguese ose/dhe duke

integruar kornizat me njera-tjetrën.

Përqëndrimi kryesor i kërkimit në shpjegimin e marrëdhënieve dypalëshe duke përdorur

kornizën e TCT-së ka krijuar një hendek sasior në numrin e studimeve empirike të fokusuara në

këto marrëdhënie dhe studimeve që zgjerojnë hulumtimin, duke përfshirë rolin e rrjeteve

organizative në shpjegimin e qeverisjes në kanalet e shitjes/zinxhir (Geyskens et al. 2006;

Williamson 1991). Kërkimet empirike që kanë hulumtuar rolin e rrjeteve në marrëdhëniet

4 New economic sociology (NES) 5 Supply Chain Management (SCM)

3

dypalëshe, bashkëpunimi (Iacobucci dhe Hopkins 1992), “marrëveshjet për veprim të përbashkët”

(JA6) (Joshi dhe Stump 1999), pasiguria në kushtet e konkurrencës (Walker dhe Weber 1987),

besimi si masë mbrojtëse ndaj oportunizmit (Uzzi 1997; Gulati 1995; Noordewier et al., 1990;

Heide dhe John 1992), përbejnë disa prej kërkimeve me fokus më të zgjeruar. Gjithësesi,

hulumutimi i përshtatjes së marrëdhënieve dypalëshe ndaj ndryshimeve në rrjetet organizative nuk

është shqyrtuar në nivelin e duhur (Powell dhe Smith-Doerr 1994).

Gjithashtu, numri i studimeve empirike që mbështeten në kornizën e TCT-së, në të cilat janë

analizuar edhe kostot e prodhimit në funksion të formës së qeverisjes është mjaft i vogël (p.sh.,

Walker dhe Weber 1984, 1987; Anderson 1985; John dhe Weitz 1988). Për më tepër, vërehet një

divergjencë në rezultatet e studimeve që përfshijnë kostot e prodhimit dhe ato të transaksioneve, si

faktorë ndikues në qeverisje, duke bërë që roli i kostove të prodhimit, kundrejt atyre të

transaksionit, të mos jetë hulumtuar sa duhet (Rindfleisch dhe Heide 1997). Në këtë drejtim, GCC i

kushton më shumë rëndësi kostove të transaksionit në përcaktimin e qeverisjes, edhe pse nuk i

konsideron ato si faktorin e vetëm. Duke argumentuar sesi kostot e punës (si kosto prodhimi) ulen

me nënkontraktimin ata përcaktojnë një marrëdhënie, shpesh të zhdrejtë mes këtyre kostove. Nga

ana tjetër, në terma qeverisje, firmat mund të zgjedhin përdorimin e formave pluraliste të qeverisjes

(Bergen et al., 1995), duke përfituar nga ekonomitë e shkallës dhe nxitësat e fuqishëm, kur përdorin

shkëmbime të drejtpërdrejta tregu7, si formë qeverisje, apo duke siguruar përfitime në uljen e

kostove të transaksionit, kur përdorin integrimin vertikal.

Duke u bazur në studimin e Commons (1934), analiza e kostove të transaksionit (TCA8)

përdor si njësi analize transaksionet individuale. Si rrezultat, evidentohet një përqëndrim në

marrëdhëniet e shkëmbimit në një moment të caktuar kohor (Nooteboom 1992). Por duhet theksuar,

se eksperiencat e mëparshme të shkëmbimit me një palë të veçantë ndikojnë në përcaktimin e

qeverisjes, duke kufizuar përdorimin e formave më formale të saj, sikundër sugjeruar nga teoricienë

të rrjeteve sociale (p.sh., Gulati 1995). Horizonti kohor i sjelljes dhe marrëdhëniet e njëpasnjëshme,

të cilat trajtohen në teorinë e lojës, përcaktojnë dhe lidhjen midis teorive që mund të shfrytëzohen

në përfitim të të dy kornizave (Parkhe 1993). Në këtë këndvështrim, korniza e GCC-së dhe GVC-së

paraqet një dimension kohor të marrëdhënieve mes blerësve dhe furnitorëve (Gereffi dhe

Memedovic 2003), si dhe në marrëdhëniet e brendshme të klasterave (Giuliani et al., 2004), të cilat

mund të ndryshojnë në sajë të zhvillimit të furnitorit, nën presionin e blerësve ndërkombëtarë të tij.

6 Joint Action (JA) 7 Shënim: Në vijim të punimit termi “treg i lirë” është përdorur si formë sinomimike e “shkëmbimeve të drejtpërdrejta

tregu” në të gjithë ato raste, kur kjo është konsideruar e përshtatshme nga autori për të ruajtur një nivel të caktuar të

rrjedhshmërisë se fjalisë. 8 Transaction Costs Analyses (TCA)

4

Rëndësia e punimit

Kërkimet empirike që mbështeten në kornizat e lartpërmendura janë të shumëllojshme në

lidhje me sektorët e studiuar, fokusin e përdorur, qasjen metodologjike, kombinimet e kornizave

teorike, etj. Ky punim ka në themel të objektit të tij të studimit marrëdhëniet e shkëmbimit mes

aktorëve të ndryshëm që operojnë në sektorin e bimëve aromatike mjeksore (BAM) nga prodhimi i

lëndëve të para, përpunimin, deri në eksportin e tyre. Punimi përbën një ndër përpjekjet e pakta për

të analizuar qeverisjen duke konsideruar të dy palët në marrëdhëniet dypalëshe të shkëmbimit, në

hallka të ndryshme të zinxhirit, si dhe ndikimin e faktorëve të tjerë të tij në këto marrëdhënie. Qajsa

e furnitorëve ndaj qeverisjes së marrëdhënieve të shkëmbimit është hulumtuar gjerësisht. Meqënëse,

kërkimi në nivel furnitorësh është mjaft i kufizuar (Geyskens et al. 2006), ky punim përbën një

kontribut në këtë drejtim.

Duke konsideruar larminë e studimeve të realizuara për sektorin e BAM-ve, disa të fushës

teknike (p.sh., Beka dhe Kruja, 2012; Doka 2011) dhe disa të tjerë me një afrim më sektorial (p.sh.,

USAID 2010; Stefanllari 2013), ky punim sjell një kontribut shtesë në njohjen më të mirë të

sektorit, duke përditësuar disa prej treguesve, por çfarë është më e rëndësishme, duke hulumtuar në

thellësi dinamikat e qeverisjes në zinxhirin e aktorëve që operojnë në sektor. Në këtë drejtim,

disertacioni ka një rëndësi të konsiderueshme për studjuesit e sektorit të BAM-ve, të cilët do gjejnë

një afrim të ndryshëm, qoftë në rrafshin teorik, ashtu dhe në çështjet e studjuara, duke kontribuar në

zgjerimin e njohurive për sektorin.

Në aspektin e politikave, disertacioni mund të shërbejë politikbërësve për të kuptuar më

mirë dinamikat në zinxhirin e BAM-ve dhe rrjedhimisht, për të mbështetur iniciativa të cilat

përqëndrohen në përmirësimin e transferimit të informacionit dhe mallrave mes hallkave të

ndryshme të rrjetit/zinxhirit, ofrimin e shërbimeve që ndihmojnë uljen e kostove që lidhen me

aksesin në tregje të aktorëve të ndryshëm të zinxhirit. Në aspektin menaxherial, implikimet

praktike të ketij punimi mund të shërbejnë si një modus operandi për menaxherët e firmave për të

krijuar marrëdhënie të qendrueshme me furnitorët dhe aplikimit të formave të qeverisjes më të

specializuara. Nga ana tjetër, rezultatet e këtij studimi “hedhin dritë” mbi natyrën e marrëdhënieve

të ndryshme dypalëshe, mes eksportuesve të ndryshëm dhe klientëve të tyre ndërkombëtare, duke

përbërë kështu, një nxitje për të ndryshuar natyrën e marrëdhënieve me blerësit dhe duke evidentuar

vendimet që duhen marrë në terma strategjikë dhe operacionalë, për të bërë të mundur “kalimin” në

forma qeverisje më efektive.

5

Afrimi teorik dhe metodologjik i përdorur bën të mundur që rezultatet e këtij studimi të

paraqesin një kontribut të konsiderueshëm në aspektin teorik dhe metodologjik, përveç atij praktik.

Studimet që përdorin metodën mikse nuk janë të shpeshta (Creswell 2003, 2009) dhe kombinimi i

aspekteve të ndryshme teorike duke përdorur këtë metodë përbën një sfidë dhe njëkohësisht një

mundësi për autorin. Integrimi i këtyre dimensioneve të ndryshme qofshin teorike apo

metodologjike krijon dhe vlerën e shtuar që sjell ky disertacion.

2. Formulimi i problemit

Mbështetur në afrimet e kornizave të ndryshme teorike që përcaktojnë avantazhet në

instrumentat kërkimore, aftësinë për të plotësuar njera-tjetrën, dimensionet e ndryshme kohore dhe

hapësinore, rolin e rrjeteve në qasjen ndaj qeverisjes, është ravijëzuar problemi i këtij disertacioni:

Çfarë përcakton qeverisjen në kontekstin e një rrjeti organizativ, duke konsideruar dinamikën e

marrëdhënieve në kohë dhe në hapësirë dhe influencën e faktorëve të tjerë të rrjetit, apo të

brendshëm të organizatave? Ky problem kërkimi në trajtën e një pyetje, shtyn autorin drejt

hulumtimit të supozimeve kryesore të teorive, duke kuptuar më mire mbi ç’baza ndërtohet

konstrukti i tyre, i cili përcakton dhe avantazhet dhe disavantazhet përkatëse në funksion të

hulumtimit të problemit të kërkimit.

TCT-ja ndërtohet mbi bazën e dy supozimeve të Williamson (1975, 1985) – racionaliteti i

kufizuar dhe oportunizmi. Racionaliteti i kufizuar lidhet me argumentin se vendimarrësit kanë disa

limite njohurish. Pavarësisht nga dëshira e tyre për të ndërmarrë vendime racionale ata nuk e kanë

gjithë informacionin, apo aftësinë përpunuese për ta bërë një gjë të tillë (Simon 1957). Sipas TCT-

së, këto kufizime krijojnë probleme të përshtatjes së njërës palë në kushtet e pasigurisë së ambjentit,

pra atëherë, kur rrethanat e shkëmbimit nuk mund të përcaktohen ex ante, apo pasiguri vlerësimi të

sjelljes së palës tjetër, kosto ex post pas realizimit të transaksionit. Oportunizmi lidhet me faktin se

palët, me t’ju dhënë mundësia do përndjekin interesin e tyre vetjak. Për më tepër, është e vështirë të

njohësh kush është i besueshëm dhe kush nuk është (Bamey 1990). Furnitori p.sh., mund të sillet në

mënyrë oportuniste ndaj blerësit të tij duke i kërkuar avantazhe të pamerituara. Në këtë rast, krijimi

i masave mbrojtëse duke e shtyrë furnitorin të investojë në asete specifike është e vetmja zgjidhje,

kur konkurenca e tregut nuk kufizon dot oportunizmin.

Rrjetet e shpërndara globalisht (dimensioni hapësinor) mund të krijojnë pasiguri të lartë ex

ante dhe ex post dhe si rrjedhim, mund të ndikojnë në integrimin vertikal të firmave për të

zvogëluar nivelet e larta të pasigurisë (Williamson 1975). Megjithatë, gjeografë si Hughes (2000)

dhe Henderson et al., (2002) nënvizojnë faktin se pavarësisht kompleksitetit të sistemeve të

prodhimit në shkallë globale, koordinimi mes firmave mund të arrihet pa nevojën e pronësisë së

6

vetme të këtyre sistemeve, meqënëse qeverisja e specializuar zgjidh problemet e përshtatjes dhe të

vlerësimit të performancës.

Teoricienë të rrjeteve sociale (p.sh., Powell 1990), argumentojnë se lidhjet sociale bëjnë të

mundur ndarjen e punës dhe ndërvarësinë mes firmave më shumë sesa parashikon TCT-ja. Nga ana

tjetër, duke ju referuar shkëmbimit të produkteve të standartizuara, të cilat shiten dhe blihen,

përkatësisht nga një numër i madh furnitorësh dhe blerësish, Gereffi et al., (2005) argumenton se

problemet e masave mbrojtëse që lindin, si rrezultat i aseteve specifike zvogëlohen në mënyrë të

ndjeshme, kur konsiderohet numri i aktorëve. Faktorët e rrjeteve mund të ndikojnë edhe në

funksionimin e mirë të formave të qeverisjes, të cilat, sipas TCT janë teorikisht të papërshtatshme

për të minimizuar kostot e transaksionit.

Duke integruar, dimensionin kohor në analizë Gereffi et al., (2005), argumentojnë se tregu i

lirë funksionon shumë mirë me produkte të standartizuara, të cilët mund të përshkruhen dhe

vlerësohen lehtë. Për më tepër, këto produkte janë shpesh prodhim për rezervë duke mundësuar

ruajtjen e inventarëve dhe shitjen sipas nevojave të tregut. Ky dimension kohor i natyrës së

produkteve dhe informacionit ndikon në marrëdhënien mes firmave. Duke ndërtuar dy ndër tre

faktorët përcaktues të teorisë së GVC, kompleksitetin e informacionit dhe mundësinë për ta koduar

atë, Gereffi et al., (2005), përfshin edhe këtë dimension në analizimin dhe zhvillimin e mundshëm

të marrëdhënieve mes firmave, rrjedhimisht dhe formave të qeverisjes.

Nga ana tjetër, teoricienët e teorisë së mbështetur në burime (RBT)9 si Mahoney (2001),

pohojnë se renta shpjegon ekzistencën e firmave. Me fjalë të tjera, ekzistenca e potencialit të

firmave për të gjeneruar rentë shpjegon arsyen pse një firmë duhet të ekzistojë. Firmat mbështeten

në kompetencat e tyre bazë dhe burimet e tyre për të gjeneruar rentë, duke i motivuar ato (firmat) të

zhvillojnë vetëm ato aktivitete që janë në funksion të kompetencave të tyre (Penrose 1959) dhe të

mbështeten në aftësi plotësuese të njëra-tjetrës (Prahalad dhe Hamel 1990). Duke konsideruar këtë

dimension të brendshëm të firmave, Gereffi et al., (2005) përfshijnë aftësinë e firmave për t’ju

përshtatur kërkesave të blerësit, si faktori i tretë përcaktues i qeverisjes. Ky aspekt i brendshëm,

përcakton aftësitë e firmave dhe rrjedhimisht raportin kosto/cilësi, si një supozim bazë mbi të cilin

ndërtohet afrimi mbi qeverisjen i GVC-së.

Në një studim empirik që hulumton efektet e qeverisjes në zinxhirin e furnizimit, Wathne

dhe Heide (2004) argumentojnë se fleksibiliteti i blerësve në rrjedhën e poshtme të zinxhirit varet

nga qeverisja në rrjedhën e sipërme. Një strukturë fleksibël e furnitorëve krijon një formë të re

pasigurie për blerësit, të cilët duhet të përshtasin strukturat e tyre të qeverisjes, kur shfaqen situata të

tilla fleksibiliteti. Përdorimi i formave statike të qeverisjes mund të krijojë problemin e përshtatjes

9 Resource based theory (RBT)

7

dhe si rrjedhim kosto të shtuara, duke detyruar firmat të ndryshojnë formën e qeverisjes

(Williamson 1991).

Pavarësisht kontributit shpjegues të teorive të ndryshme të rrjeteve në përfshirjen e faktorëve

dhe dimensioneve të tjera në kornizën e TCT-së, apo në sugjerimin e këndvështrimeve të ndryshme

në marrëdhëniet mes firmave, afrimi më i përdorur në shpjegimin e marrëdhënieve dypalëshe

mbetet ai i kostove të transaksionit (Geyskens et al. 2006; Shelanski dhe Klein 1995; Rindfleisch

dhe Heide 1997). Edhe teoritë më të fundit si GVC-ja, mbështeten në këtë logjikë dhe në mënyrë të

pashmangshme ndërtojnë qasje të ngjashme që shpjegojnë marrëdhëniet dypalëshe mes palëve të

përfshira në shkëmbim (Bair 2005, 2008). Si shprehet dhe Williamson (1985: 9):

“Çdo problem që mund të formulohet, direkt ose indirekt, si një problem kontraktimi mund

të hetohet përmes qasjes së kostove të transaksionit”.

Diversiteti analitik i teorisë së kostove të transaksionit ka bërë që shumë kërkues, ta përdorin në

hulumtimin e një diapazoni të gjërë problemesh dhe çështjesh që lidhen me marrëdhëniet e

shkëmbimit (Rindfleisch dhe Heide 1997).

3. Qëllimi i studimit

Qëllimi i këtij studimi është të shtrijë më tej prespektivën e TCT-së duke përdorur kornizat e

teorive të tjera të rrjeteve për të hulumtuar format e qeverisjes në kuadër të rrjeteve/zinxhirëve

vertikale në sektorin e BAM. Sikundër është vënë në dukje në hyrjen e këtij disertacioni, përpjekjet

kërkimore janë përqëndruar në marrëdhëniet dypalëshe, por me integrimin e organizatave në rrjete

vertikale lind nevoja për të kuptuar ndikimin e këtyre rrjeteve në marrëdhëniet dypalëshe mes

organizatave (Geyskens et al., 2006). Në rastin e “zinxhirit” të marrëdhënieve të ndryshme

dypalëshe në sektorin e BAM-ve, hulumtimi i ndikimit të faktorëve të tjerë të rrjetit ndihmon në

kuptimin më të plotë të vetë këtyre marrëdhënieve. Ky qëllim kërkimi, implikon dhe sfida të mëdha

jo vetëm në trajtimin e këndvështrimeve të ndryshme teorike, por dhe në metodologjinë e kërkimit

dhe dizenjimin e saj.

Duke analizuar kërkimin empirik nga këndvështrimi i metodës së mbledhjes së të dhënave,

Rindfleisch dhe Heide (1997) argumentojnë se numri më i madh i studimeve që përdorin kornizën e

TCT-së janë survejime. Megjithatë, një pjesë e kërkimit mbështetet në teknika të përdorimit të të

dhënave dytësore, ose të metodologjive si eksperimenti, ku simulohen disa skenarë përmes

ndryshimeve në faktorët përcaktues të TCT-së. Nga këndvështrimi i subjektit të studimit, Shelanski

dhe Klein (1995), argumentojnë se studimet e mbështetur në TCT mund të përshihen në këto

tipologji kryesore: raste studimore cilësore, raste studimore sasiore dhe analiza ekonometrike ndër-

8

sektoriale. Nga ana tjetër, shumica e studimive empirike të GVC-së janë mbështetur në të dhëna

dytësore dhe raste studimore për të analizuar format e ndryshme të qeverisjes (Bair 2008, Gibbon

2008).

Qëllimi i kërkimit dhe afrimi i punimit përmes përdorimit të kornizave të ndryshme teorike

paraqet implikime të rëndësishme në lidhje me metodën e kërkimit. Kërkimi empirik i mbështetur

në korniza të ndryshme teorike shoqërohet dhe me një diversitet mostrash në terma sasiore dhe

diversitet analizash, kundrejt hallkës/ave në rrjet/zinxhir, të cilat drejtojnë dhe metodën e kërkimit.

Këto dy faktorë kanë ndikuar në përzgjedhjen e një metode kërkimi mikse (Creswell 2003, 2009) e

cila parashikon përdorimin e të dy metodave, sasiore dhe cilësore, dhe integrimit të tyre, si në

mbledhjen dhe analizimin e të dhënave, ashtu dhe në shtjellimin e tyre në rezultatet kërkimore të

studimit. Pavarësisht se shumica e kërkimit sasior është mbështetur në TCT, kornizat e tjera ose

janë integruar me këtë qasje, ose janë përdorur paralelisht në kërkimin cilësor duke përmirësuar dhe

rrituar thellësinë e kërkimit, sidomos në aspektin induktiv.

4. Pyetjet kërkimore

Ky studim hulumton qeverisjen dhe faktorët që ndikojnë në përcaktimin e strukturës së saj

në rrjetin/zinxhirin e prodhimit, përpunimit dhe tregtimit BAM-ve. Meqënëse ky sektor është i

orientuar nga eksportet, afrimi i GVC-së dhe GCC-së ndihmon për të përcaktuar rolin e firmave

ndërkombëtare, si firma udhëheqëse, në tërësinë e zinxhirit (Gereffi et al., 3005; Gereffi dhe

Korzeniewicz 1994), si dhe për të ravijëzuar qeverisjen mbështetur në këto perspektiva teorike. Nga

ana tjetër, TCT-ja si një paradigmë kryesore e qeverisjes ndër-organizative, përmes kombinimit me

elementë të tjerë teorikë si ato të rrjeteve sociale, apo SCM-së, mund të na ofrojë një njohje më të

qartë të marrëdhënieve të shkëmbimit në rrjete vertikale furnizimi, ku integrimi vertikal nuk përbën

një mundësi reale për të mbajtur nën kontroll kostot e transaksionit.

Mbështetur në këtë kontekst të studimit, ku perfshihen dhe implikimet metodologjike, si dhe

për të përmbushur qëllimin e përcaktuar më sipër, janë ngritur pyetjet e mëposhtme të kërkimit:

1. Cilat janë format kryesore të qeverisjes që shfaqen në zinxhir? A ka ndryshime mes këtyre

formave të qeverisjes në hallka të ndryshme të rrjetit/zinxhirit? Çfarë instrumentesh mund të

përdoren në përcaktimin e formave të qeverisjes?

2. Cilët janë kanalet kryesore të shitjes dhe karakteristikat e tyre? Çfarë ndikimi kanë firmat

udhëheqëse në rrjet/zinxhir? Çfarë ndikimi kanë në formën e qeverisjes?

3. Cilët janë faktorët ndikues në përcaktimin e qeverisjes në zinxhir në këndvështrimin e

teorive të ndryshme të rrjeteve? Si ndikojnë këta faktorë në qeverisje? Cilët janë elementet e

përbashkët dhe ndryshimet? Çfarë force shpjeguese tregojnë në përcaktimin e qeverisjes?

9

4. Si ndikon përdorimi i afrimit mbështetur në shumë korniza teorike në shpjegimin e

marrëdhënieve dypalëshe dhe në tërësinë e hallkave të rrjetit/zinxhirit?

5. Cili është roli i faktorëve të rrjeteve në format e qeverisjes? Si ndikojnë në marrëdhëniet

dypalëshe në rrjet/zinxhir? Cilat janë implikimet e mundshme teorike?

Në fuksion të qëllimit të kërkimit dhe në përputhje me metodologjinë e përzgjedhur, janë

hulumtuar marrëdhëniet dypalëshe mes furnitorëve të lëndës së parë dhe blerësve të tyre.

Mbështetur në pyetjet e mëposhtme kërkimore, rishikimin e literaturës dhe survejimit në nivel

furnitorësh janë ndërtuar dhe hipotezat bazë të kërkimit sasior të disertacionit:

6. A ndikojnë dhe si ndikojnë faktorët përcaktues të TCT-së në formën e qeverisjes në

marrëdheniet dypalëshe? Në çfarë mase?

7. A ndikojnë faktorët e rrjeteve, si konkurrenca, bashkëpunimi dhe besimi në marrëdhënien

dypalëshe? Në çfarë mase?

8. A ndikojnë format e specializuara të qeverisjes që përcaktojnë natyrën e marrëdhënieve

dypalëshe në kostot e transaksionit?

9. A ka lidhje mes vetë faktorëve përcaktues të TCT-së dhe cilët janë ato?

Duke u mbështetur në pyetjet në kërkimin sasior dhe cilësor, metoda mikse e kërkimit

implikon dhe integrimin e analizës së këtyre metodave, që mundëson dhe shpjegimin e pyetjes së

mëposhtme kërkimore:

10. A mund të përcaktohet qartë forma e qeverisjes duke konsideruar hulumtimin e njerës anë të

marrëdhënies dypalëshe? Çfarë ndikimit ka sjellja e ndryshueshme e palëve të përfshira në

transaksion në qeverisje? A mundësojnë teoritë e tjera të rrjetit shpjegimin e ndryshimeve

duke konsideruar dimensionin kohor dhe hapësinor?

Metoda mikse transformuese, që është përdorur në realizimin e këtij punimi kërkimor

mundëson jo vetëm hulumtimin e gjerë dhe integrimin të kornizave teorike, këndvështrimeve të

aktorëve të ndryshëm në rrjet/zinxhir duke përvijuar një potencial për rafinim të afrimit teorik dhe

përgjithësim të rezultateve, por lejon dhe përdorimin e triangulacionit (Creswell 203, 2009; Yin

2009), si në nivel metode, ashtu dhe në nivel burime të dhënash.

5. Kufizimet e studimit

Ky disertacion përveç rëndësisë dhe vlerave të lartpërmendura ka dhe disa kufizime.

Së pari, përfshirja e kornizave të tjera teorike në studimet që mbështeten në TCT, edhe pse

përbën një afrim të sugjeruar nga mjaft autorë që kanë realizuar meta-analiza (p.sh., Geyskens et al.

2006; Shelanski dhe Klein 1995; Rindfleisch dhe Heide 1997), është kufizuar në dy, ose tre

10

kombinime të këtyre kornizave teorike, duke paraqitur kështu një mungesë literature që integron

tërësisht afrimet e ndryshme ndaj rrjeteve. Ky aspekt, ka kufizuar deri në një farë mase punimin,

duke drejtuar autorin të përdorë metodologji mikse dhe të përndjek një afrim induktiv në disa

elemente minorë të punimit.

Së dyti, pavarësisht se në rishikimin e literaturës janë përfshirë dhe autorë që kanë studiuar

sektorët e agro-përpunimit, shumica e studimeve empirike mbështetur në TCT-të hulumtojnë

fenomenet e qeverisjes në sektorë të industrive të rënda, ose sektorin e shpërndarjes. Nga ana tjetër,

mungesa e studimeve të ngjashme nga autorë shqiptarë, pavaresisht se i shton vlerë në vetëvete këtij

studimi, përbën dhe një kufizim, duke mos i dhënë mundësinë autorit, apo lexuesit të krahasojë

rezultatet në një kontekst social, kulturor dhe ekonomik si Shqipëria.

Së treti, metodologjia e përdorur në këtë studim edhe pse është shumë e përshtatshme për të

siguruar vlefshmërinë dhe besueshmërinë e të dhënave (Creswell 2009) paraqet disa kufizime në

detaje minore të saj. Përshtatja e gjuhës dhe termave gjatë intervistave përbën një sfidë për autorin

duke kufizuar në ndonjë rast dhe mundësitë e tij. P.sh., në matjen e disa variablave është përdorur,

sikundër sugjeruar në literaturë (p.sh., Laatz 1993: 31) matja me shumë elemente, por shkalla e

matjes në ndonje rast nuk ka qënë tipike e Likert-it, nga 1 deri në 5, por është përdorur një “më e

kuptueshme” për kampionin e synuar, ku secili prej elementeve përbërës është përshkruar (p.sh., i

ulët, mesatar, i lartë). Këto elemente janë rezultat i pilotimit të pyetsorëve të strukturuar në bazë të

intervistës, ku autori ka preferuar të “sakrifikojë” nga saktësia skrupuloze e matjes për të arritur një

besueshmëri të lartë të të dhënave. Po në këtë sferë diskutimi, pavarësisht se autori ka trajtuar forma

pluraliste mes hallkave të ndryshme të zinxhirit dhe në kërkimin e tij cilësor, edhe brenda së njëjtës

hallkë (Bergen et al., 1995), nuk ka trajtuar format pluraliste në kërkimin e tij sasior. Ky aspekt

kufizues “gjen rrënjët” e tija në shtrirjen shumë të madhe që do merrte studimi në këtë rast.

Kufizime të pakta të kësaj natyre janë trajtuar edhe gjatë shtjellimit të metodologjisë së punimit.

Së katërti, edhe pse studimi në tërësinë e tij ka hulumtuar dinamikat e qeverisjes duke shtrirë

bazën e të dhënave në të gjithë territorin e vendit, pjesa e kërkimit sasior është përqëndruar në

zonën veriore të vendit. Pavarësisht se dinamikat janë shumë të ngjashme, konfirmuar si fakt dhe

nga kërkimi cilësor, përfshirja e subjekteve të tjera në survejim, që operojnë në rajone të Shqipërisë

qëndrore, apo jugore do i shtonte më shumë vlerë këtij studimi.

Disa prej këtyre kufizimeve janë trajtuar me kujdes nga autori gjatë realizimit të studimit

përmes metodologjisë së zgjedhur dhe hulumtimeve të mëtejshme për të kufizuar dhe eleminuar sa

më shumë ndikimin e tyre në cilësinë e punimit. Pavarësisht këtyre përpjekjeve të autorit, disa prej

kufizimeve nuk janë tejkaluar tërësisht dhe disa elementë specifike të tyre janë pasqyruar në

konkluzionet e disertacionit.

11

6. Supozime

Në këtë studim është supozuar se:

Së pari, personat e intervistuar janë përgjigjur me sinqeritet, ekuilibër dhe kujdes.

Së dyti, konceptet për të cilat është kërkuar informacion janë të qarta për personat e

intervistuar. Gjithsesi, sqarime janë dhënë për ata koncepte që besohet se nuk janë aq gjerësisht të

përdorura, si dhe gjuha e përdorur është përshtatur me kontekstin kulturor të zonës.

7. Përkufizimi i termave

Në këtë disertacion janë përdorur natyrshëm një gamë e gjerë termash. Termat kyç për të

cilët ka një diskutim lidhur me përkufizimin, i cili çon dhe në këndvështrime të ndryshme për ta,

janë sqaruar gjatë punimit në çështjet përkatëse. Ndërkohë, më poshtë paraqiten përkufizimet e disa

termave të tjerë gjerësisht të përdorur në punim:

i. Qeverisja është një marrëdhënie e pushtetit dhe autoritetit që përcakton se si burimet

financiare, materiale dhe njerëzore alokohen dhe rrjedhin në zinxhir” (Gereffi dhe

Korzeniewicz 1994: 97). Nga një këndvështrim tjetër, shumë studjues e konsiderojnë

qeverisjen si një continuum midis tregut të lirë dhe hierarkisë (p.sh., Gereffi et al., 2005;

Williamson 1975, 1983; Dyer 1996).

ii. Konceptualisht, një rrjet është tërësia e aktorëve që marrin pjesë, si dhe natyra e

marrëdhënieve që i lidhin këta aktorë me njëri-tjetrin (Iacobucci dhe Hopkins 1992), duke

përshirë marrëdhëniet horizontale dhe vertikale përmes firmave, industrive dhe vendeve të

ndryshme (Gulati et al., 2000).

iii. Qeverisja relacionale lidhet me ndërveprimin mes firmave të përfshira në një shkëmbim, i

cili karakterizohet nga një nivel i konsiderueshëm asetesh specifike, si dhe nga një nivel i

lartë besimi ndërorganizativ (Zaheer dhe Venkatraman 1995; Ring dhe Van de Ven 1992).

iv. Specificiteti i aseteve reflekton masën me të cilën burimet që i janë përkushtuar transaksionit

mund të përdoren në mënyrë të ndryshme (Pitelis 1998). Williamson (1985: 55) përcakton

asetet specifike si “investime të qëndrueshme që realizohen në mbështetje të një

transaksioni, kostoja oportune e të cilave është shumë më e ulët, sesa alternativa më e mirë e

përdorimit të ndryshëm të tyre”.

v. Pasiguria mund të përkufizohet si pamundësia për të parashikuar sjelljen e palës tjetër në

transaksion si ndryshime në ambjentin e jashtëm të organizatave (Williamson 1983).

12

vi. Shpeshtësia i referohet masës me të cilën shkëmbimet mes palëve përsëriten (Williamson

1983).

vii. Pozicioni qendror lidhet me vendin strategjik që zë organizata në rrjet, në terma të lidhjes

me shumë aktorë të tjerë (Wasserman dhe Faust 1994).

viii. Dendësia ka të bëjë me sasinë dhe e lidhjeve të ndërvarësisë mes aktorëve në një rrjet

(Coleman 1988).

ix. Koordinimi vertikal i cili u fut në leksikun e studimeve të fushës nga Stern dhe Reve (1980)

konsiderohet si një formë hibride e qeverisjes dhe është përkufizuar si, masa me të cilën

palët në shkëmbim janë të përfshirë në aktivitete të përbashkëta, të koordinuara dhe në

frymën e bashkëpunimit (Buvik 2000; Andersen dhe Buvik 2001), ose si, “proçesi përmes

të cilit funksione të sistemit vertikal vlerështues realizohen në harmoni mes palëve” (Marion

1976: 180)

x. Besimi është një bindje positive, karakteristikë personale, veprim, karakteristikë e një

situate, ose strukture sociale (p.sh. Hosmer, 1995; Sitkin dhe Roth, 1993).

xi. Oportunizmi përcakton që aktorët, të cilët marrin pjesë në një marrëdhënie shkëmbimi

udhëhiqen nga interesi i tyre vetjak (Williamson 1975).

xii. Racionaliteti i kufizuar përcaktohet si pamundësia e aktorëve të përfshirë në marrëdhënie

për të marrë vendime racionale “perfekte” për arsye se këta aktorë nuk e kanë gjithë

informacionin apo aftësinë përpunuese për ta bërë një gjë të tillë (Simon 1957).

xiii. Kostot e transaksionit janë kostot që shfaqen gjatë shkëmbimit dhe klasifikohen në tre

kategori kryesore: kosto informacioni, kosto negocimi dhe kosto monitorimi (Williamson

1975, 1979).

xiv. Embeddedness10

i referohet “faktit se shkëmbimet dhe diskutimet brenda një grupi kanë

zakonisht një histori prapa dhe kjo traditë stabilizon dhe “rutinizon” lidhjet mes anëtarëve të

grupit. Aktorët, si elementë të strukturave sociale nuk ndjekin vetëm interesin e tyre...

struktura e marrëdhënieve ndikon veprimet e individëve që përbëjnë grupin duke kufizuar

mundësitë e këtyre individëve dhe duke ndryshuar qendrimin e të tjerëve në varësi të

veprimeve të ndërmarra.” (Marsden 1981: 1210)

xv. Një zinxhir vlere mund të përkufizohet si “një proces përmes së cilit teknologjia kombinohet

me inpute të tjera si materiale dhe pune, të cilat më tej përpunohen, asemblohen,

marketohen dhe shpërndahen. Një firmë e vetme mund të jetë vetëm një hallkë e këtij

procesi ose mund të integrohet vertikalisht…” (Kogut 1985: 15).

10 Shënim i autorit: Disa terma të përdorur në këtë disertacion janë paraqitur në gjuhën angleze në pamundësi për ti

përshtatur në gjuhën shqipe

13

8. Përmbledhje e shkurtër dhe struktura e punimit

Shumica e afrimeve teorike që studiojnë rrjete dhe qeverisjen në rrjete përqëndrohen tek

marrëdhëniet dypalëshe. Kjo qasje, vihet re, si tek TCT-ja, ashtu dhe tek teoritë që janë ndërtuar

mbi bazën e supozimit se do të jenë më shpjeguese, si GVC. Ndikimi i faktorëve të rrjeteve në

marrëdhëniet dypalëshe përbën një aspekt jo shumë të hulumtuar në kërkimin empirik. Nga ana

tjetër, gërshetimet e kornizave të ndryshme teorike mund të rrisin aftësinë shpjeguese të TCT-së

(Geyskens et al., 2006), e konsideruar nga shumica e kërkuesve, si korniza kryesore në hulumtimin

e marrëdhënieve të shkëmbimit (Rindfleisch dhe Heide 1997).

Në këtë kontekst, ky punim mbështetet në TCT-në dhe në ndikimin e teorive të tjera të

rrjeteve si GVC, SCM dhe rrjetet sociale për të hulumtuar qeverisjen në zinxhirin e vlerës së BAM-

ve, përmes përdorimit të metodës mikse që parashikon integrimin e metodave sasiore dhe cilësore.

Një afrim i tillë, jo vetëm që i jep vlerë të konsiderueshme punimit, por rrit dhe vlefshmërinë dhe

besueshmërinë e të dhënave, duke minimizuar dhe kufizimet e këtij disertacioni. Qasja

metodologjike, përdorimi i disa kornizave teorike, si dhe aplikimi i kërkimit empirik në një sektor të

caktuar kanë ndikuar në strukturimin e punimit që në këndvështrimin e autorit përpiqet të

thjeshtëzojë leximin e këtij punimi.

Disertacioni është ndarë në shtatë kapituj kryesorë. Kapitulli i dytë trajton një analizë të

sektorit të BAM-ve, duke nënvizuar një sërë zhvillimesh në sektor, si dhe duke përshkruar aktorët

që operojnë në të. Kapitulli i tretë parashtron një rishikim të gjerë të literaturës në lidhje me kornizat

e ndryshme teorike. Kapitulli i katërt parashtron modelin teorik duke u përqendruar në trajtimin e

TCT-së dhe faktorëve që ndikojnë në qeverisje dhe duke integruar në modelin teorik dhe atë

konceptual dhe faktorë të tjerë të rrjeteve. Kapitulli i pestë analizon metodologjinë e kërkimit.

Kapitulli i gjashtë, i ndarë në dy pjesë kryesore, parashtron gjetjet kërkimore të disertacionit. Së

fundmi, kapitulli i shtatë është trajtuar si një diskutim në lidhje me konkluzionet, rekomandimet,

sugjerimet për kërkime të mëtejshme dhe disa kufizime të punimit.

14

II. ANALIZË E SEKTORIT TË BIMËVE AROMATIKE DHE MJEKËSORE NË

SHQIPËRI

Kapitulli i dytë ka si qëllim kryesor të trajtojë një analizë të hollësishme të sektorit të

prodhimit, mbledhjes, përpunimit dhe eksportimit të bimëve aromatike mjeksore (BAM), duke u

mbështetur në një rishikim të gjerë të studimeve ekzistuese, gërshetuar me të dhëna nga intervista

dhe vëzhgime të vetë autorit. Kapitulli është strukturuar në katër pjesë kryesore: (i) zhvillimet

socio-ekonomike në Shqipëri; (ii) zhvillimi bujqësor; (iii) analizë e sektorit të BAM-ve; (iv)

përmbledhje e kapitullit. Ky afrim i mundëson autorit të paraqesë kontekstin në të cilin zhvillohet

sektori, duke evidentuar potencialet dhe rëndësinë e tij në kuadër jo vetëm të zhvillimit bujqësor

dhe atij agro-përpunues, punësimit dhe rritjes së të ardhurave, por edhe rolit që luan ky sektor në

rritjen e tregtisë ndërkombëtare dhe përmirësimin e bilancit tregtar të vendit.

1. Zhvillimi socio-ekonomik i Shqipërisë

Pas zhvillimeve demokratike në fillim të viteve ’90, vendi ynë ka njohur një rritje

ekonomike të qendrueshme. Megjithatë, që nga fillimi i krizës financiare globale 2008-2009, rritja

ekonomike në Shqipëri ka pësuar një ngadalësim të konsiderueshëm. Për herë të parë pas një

periudhe rreth 10-vjeçare norma e rritjes ka rënë në 3.3% në vitin 2009, ndërkohë që rritja

ekonomike mesatare ka qëndruar në nivelet 6%11

, për pothuajse një dekadë. Kriza po ndikon në

zvogëlimin e remitancave dhe të potencialit eksportues, faktorë që kanë kontribuar në nivele të

ulëta rritje dhe pakësim të të ardhurave fiskale. Prodhimi i brendshëm bruto (PBB) është rritur me

3.5% në 2010 dhe 3% në 2011, mbështetur kryesisht nga rritja në sektorin e shërbimeve dhe

industrisë. Megjithatë, këto ritme në rritje u zvogëluan gjatë vitit 2012, duke reflektuar në këtë

mënyrë situatën e përkeqësuar në Eurozonë, si dhe situatën e vështirë të sektorit energjetik12

.

Për herë të parë që prej krizës së 2009, gjatë tremujorit të parë të vitit 2012 rritja e PBB-së u

raportua negative13

. Të dhënat e PBB-së për tremujorin e tretë të vitit treguan një përmirësim të

aktivitetit ekonomik, me një normë reale rritjeje prej 2.7% nga 2.1% që ishte në tremujorin e dytë

(ndërkohë që norma vjetore ka qenë 1%). Bujqësia u rrit me 5.6%, duke ndikuar në përmirësimin

me një pikë përqindje në rritjen totale. Shërbimet e tjera gjithashtu kanë pasur ndikim pozitiv duke

kontribuar në normën e rritjes me 2.3%14

.

Gjatë vitit 2012, Shqipëria u klasifikua si vend me të ardhura mesatare të ulëta, ndërsa për

vitin 2013 Banka Botërore e klasifikon si një vend me të ardhura mesatare të larta, duke ngjitur një

11Burimi: World Bank Database 12Burimi: BERZH, Country Assessment, Transition Report, Albania, 2012 13Burimi: Banka Botërore, Albania Overview, aksesuar Gusht 2013, përditësuar Tetor 2012 14Burimi: World Bank Group Partnership, Program Snapshot, Albania, Mars 2013

15

shkallë nga pozicioni i vitit paraardhës15

. PBB-ja për frymë në Shqipëri është rreth 447,000 Lekë

për frymë, e barasvlershme me 3,200 Euro për frymë. Megjithatë, në renditjen e Doing Business,

Shqipëria humbet tre pozicione, duke u renditur në vendin e 85-të (2013) krahasuar me një vit më

parë, ku pozicionohej në vendin e 82-të16

, duke paraqitur një situatë më realiste për zhvillimin e

vendit. Pritjet e organizatave ndërkombëtare për zhvillimin ekonomik të vendit mbeten më pak

optimiste se vlerësimet e bëra nga agjencitë qeveritare dhe institucionet e vendit. Kriza financiare

pritet të ndikojë në ritme të ulëta të zhvillimit.

Shqipëria ka një popullsi rreth 2,8 milion banorë (viti 2013), 55% prej së cilës jeton në zonat

urbane. Migrimi i brendshëm drejt zonave urbane, i kombinuar me emigrimin, ka ndikuar në

ndryshimin e strukturës së popullsisë (shih tabelën 1). Në vitin 2008 rreth 1 milion shtetas shqiptarë

jetonin në vendet e Bashkimit Europian (BE), shumica e tyre në Greqi dhe Itali. Fluksi më i madh i

emigrantëve vjen nga zonat rurale dhe shumica e tyre janë të rinj. Kjo prirje demografike me

migrim të të rinjve, kryesisht për arsye pune, ndikon negativisht në disponueshmërinë e forcës së

punës, në sektorët punë intensivë, por edhe në sektorë, ku kërkohet njohuri dhe kualifikim i një

niveli më të lartë.

Tabela 1. Struktura e popullsisë në Shqipëri, 2013

Treguesit Urbane Rurale Total Rurale/Totali

Total 1,522,630 1,264,985 2,787,615 45.4%

Meshkuj 754,831 642,638 1,397,470 46.0%

Femra 767,798 622,347 1,390,145 44.8%

Femra/totali 50.4% 49.2% 49.9%

Burimi: INSTAT, Raporti i strukturës së popullsisë, Janar 2013

Megjithatë, kohët e fundit është vënë re që disa emigrantë, sidomos nga zonat rurale, po

kthehen në Shqipëri. Rreth 16,5% e emigrantëve shqiptarë e konsiderojnë kthimin në Shqipëri si

strategjinë e tyre kryesore për t'u përballur me krizën në Greqi dhe Itali.

2. Zhvillimi bujqësor

Bujqësia mbetet një prej sektorëve më të mëdhenj dhe të rëndësishëm në Shqipëri. Ky sektor

është burim kryesor punësimi dhe të ardhurash, veçanërisht në zonat rurale të vendit, dhe

kontribuon në rreth 20% të PBB-së, ndërkohë që përbën gjysmën e punësimit të përgjithshëm (shih

tabelën 2). Në vitin 2011, rreth 55% e të punësuarve, ose 507,000 individë, numëroheshin si të

punësuar me kohë të plotë në sektorin bujqësor, ndërkohë që një tendencë rënie është vënë re që prej

15Burimi: Banka Botërore, Country Classification List, Qershor 2012/2013 (“Të ardhura të mesme të ulëta”: $1,026 deri

$4,035, kurse “Të ardhura të mesme të larta”: $4,036 deri $12,475) 16Burimi: Raportet “Doing Business, Albania” 2012 dhe 2013

16

vitit 2009 (3-5% nga vitet paraardhëse). Megjithatë, sektori bujqësor në Shqipëri pritet të përballet

me të njëjtin zhvillim strukturor që kanë përjetuar dhe shumë shtete të reja të BE-së, duke çuar në

ulje të numrit të vendeve të punës. Nëse në Shqipëri do të evidentohet i njëjti nivel ulje (4% në vit),

numri i vendeve të punës në vitin 2020 do të reduktohet në 336,000 (një pakësim prej 130,000 vendesh

pune).

Tabela 2. Treguesit kryesorë të fuqisë punëtore në Shqipëri, 2007 - 2013

Treguesi 2007 2008 2009 2010 2011 2012 T1 2013

Popullsia në moshë pune, e aftë për punë

('000) 1082 1114 1041 1059 1070 1098 1109

Numri i të punësuarve (000) 939 974 899 917 928 955 967

Numri i të punësuarve në sektorin e

bujqësisë (000) 542 568 496 507 507 522 522

Përqindja e punësimit në bujqësi kundrejt

numrit total të të punësuarve (%) 58 60 55 55 55 55 54

Numri i të papunëve (000) 143 140 142 143 142 143 142

Shkalla e papunësisë (%) 13.2 12.5 13.6 13.5 13.3 13 12.8

Meshkuj 11.2 10.4 11.5 11.2 12.4 11.5

Femra 16.3 15.9 16.7 16.7 14.3 14.8

Burimi: INSTAT, 2013

Vlera e prodhimit bujqësor e shprehur (kontributi në PBB) është rritur nga 112,9 miliardë

Lekë (878 milion Euro) në vitin 2000 në 245,7 miliardë Lekë në vitin 2012 (1,755 milionë EUR)

(shih tabelën 3). Norma e rritjes reale vjetore ekonomike e sektorit bujqësor ka qenë e

konsiderueshme (5,6% në vitin 2012). Megjithatë, sektori i bujqësisë në Shqipëri vijon të përballet

me një sërë sfidash, duke përfshirë këtu përmasat e vogla të fermave dhe copëzimin e tokës,

infrastrukturën e dobët, kufizimet e tregut, aksesin e kufizuar në kreditim dhe grante, si edhe

institucione të papërshtatshme të zhvillimit rural17

.

Pavarësisht disa zhvillimeve të dukshme pozitive në shtimin e prodhimit në terma absolutë,

rritjen e eksporteve, rritjen e përqindjes së sektorit në PBB-në e vendit (shih tabelën 3),

produktiviteti i punës (vlera e shtuar bruto/punësuar)18

është i ulët krahasuar me mesataren e

përgjithshme të BE-së dhe 10 shteteve të reja, anëtare të BE-së.

17Banka Botërore, Albania Overview, aksesuar Gusht 2013, përditësuar Tetor 2012 18 Vlera e Shtuar Bruto ose kontributi në PBB për Njësi Vjetore të Punës. NJVP shpreh një punonjës të punësuar me

kohë të plotë.

17

Tabela 3. Kontributi i sektorit të bujqësisë në ekonominë shqiptare, 2007-2013

Treguesi Njësia 2007 2008 2009 2010 2011 2012 T2

2013

Përqindja e sektorit të

bujqësisë në PBB

Në % të PBB-së

(çmimet aktuale) 17.1 16.7 16.7 17.3 17.5 17.5

Eksportet agro-ushqimore Lekë (milionë) 7,522 7,399 7,536 9,154 12,098 12,983 6,277

Importet agro-ushqimore Lekë (milionë) 62,896 73,087 69,217 80,293 84,794 87,493 43,391

Deficiti tregtar Lekë (milionë) 55,374 65,688 61,681 71,139 72,696 74,510 37,114

Deficiti tregtar/volumi tregtar Përqindje 79 82 80 80 75 74 75

Bilanci tregtar agro-ushqimor Eksporti: Importi 1:8 1:10 1:9 1:8 1:7 1:6.7 1:6.9

Burimi: INSTAT, 2013

Në vitin 2012, niveli i rendimentit të punës në bujqësinë shqiptare ishte 3,615 Euro për çdo

të punësuar, krahasuar me 6,914 Euro për të punësuar në 10 shtetet e reja të BE-së (Zyra e

Statistikave e Komunitetit Europian (EUROSTAT), 2013). Produktiviteti në bujqësinë shqiptare në

vitin 2011 ka treguar një rritje të konsiderueshme, me më shumë se 46% krahasuar me vitin 2007,

gjë që reflektohet gjithashtu në reduktimin gradual të fuqisë punëtore në bujqësi. Produktiviteti i

ulët i punës, si dhe niveli i ulët i teknologjisë së aplikuar, së bashku me arsye të tjera strukturore dhe

ligjore, kanë ndikuar në uljen e nivelit të vlerës së shtuar kundrejt PBB-së (shih tabelën 4).

Tabela 4. Vlera e shtuar e sektorit (% ndaj PBB-së), 2000-2012 Viti 2000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Vlera në % 29.1 22.8 22.0 20.5 19.9 19.2 19.1 18.6 18.0

Burimi: World Bank Indicator, 2013

Tregtia vazhdon të mbetet e orientuar drejt importit të produkteve të gatshme dhe lëndëve të

para për agro-përpunim, për shkak të produktivitetit të ulët në vend dhe kostove të larta të prodhimit

(Figura 1).

Figura 1. Importet dhe eksportet e prodhimit bujqësor (në Mln Lekë)

Niveli i zhvillimit të sektorit bujqësor dhe produktivitetit të punës janë pjesërisht rezultat i

investimeve në sektor. Sektori ka njohur zhvillime pozitive nga mbështetja e dhënë për të nga

Ministria e Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsumatorit (MBUMK). Buxheti vjetor total i

MBUMK-së është rritur me 28%, nga 5,264 milionë Lekë (37,6 milionë Euro) në vitin 2007, në

-

20.000

40.000

60.000

80.000

100.000

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Eksport

Import

18

6,781 milionë Lekë në vitin 2012 dhe është planifikuar 7,318 milionë Lekë për vitin 2013. Ndërsa,

mbështetja totale e drejtpërdrejtë në bujqësi në vitin 2011 u ul në 723 milionë Lekë, skemat e

mbështetjes gjatë vitit 2012 u kthyen në një nivel prej 1,120 milionë Lekë. Gjatë vitit 2012, në

sektorin bujqësor janë investuar minimalisht 20 milionë Euro, shifër e cila përbën një tregues ende

të ulët investimesh19

.

Sigurimi i burimeve të financimit është një ndër sfidat aktuale të sektorit. Financimi nga

buxheti i shtetit vazhdon të mbetet në nivele shumë të ulëta. Buxheti i akorduar për bujqësinë zë

vetëm 2.7% të buxhetit të shtetit dhe pjesa më e madhe e fondeve shkojnë në drejtim të dy linjave

kryesore buxhetore: zhvillimi rural duke mbështetur prodhimin bujqësor, blegtoral, agro-industrinë

dhe marketingun, si dhe menaxhimi i infrastrukturës së kullimit dhe ujitjes (pesha e tyre në buxhetin

total të MBUMK është pothuajse e njejtë, reth 31%)20

. Asistenca financiare e huaj për vitet 2011-

2012 ka arritur vlerën prej 56 milionë Euro21

, kurse mbështetja nga sistemi bankar është thuajse e

papërfillshme (gjatë vitit 2012, kredia në këtë sektor pësoi një rritje 12% nga viti paraardhës,

megjithatë kjo rritje përbënte vetëm 1.3% të totalit të kredisë së disbursuar nga sistemi bankar)22

.

Zhvillimi bujqësor është i rëndësishëm në përmirësimin e standardit të jetesës, zbutjen e

varfërisë, si dhe zhvillimin ekonomik të vendit në përgjithësi. Përqendrimi në sektorë, ku Shqipëria

ka një avantazh konkurues apo krahasues, mund të përmirësojë performancën dhe të rrisë

produktivitetin e sektorit.

3. Zhvillimi i sektorit të bimëve aromatike dhe mjekësore

3.1. Vështrim i përgjithshëm

Për shkak të pozicionit të saj gjeografik, Shqipëria është një vend shumë i përshtatshëm për

rritjen e BAM-ve. Në vendin tonë rriten rreth 3,250 lloje të bimëve, që përbëjnë rreth 30% të të

gjitha BAM-ve që rriten në Mesdhe (Beka dhe Kruja, 2012). Shqipëria karakterizohet nga një

diversitet i lartë biologjik dhe ekologjik dhe, pjesa më e madhe e këtyre bimëve, i janë përshtatur

rritjes dhe zhvillimit në terrene të thyera, në toka të varfëra e të thata, ku bimët e tjera nuk mund të

rriten, qoftë edhe përmes kultivimit.

Rritja, kultivimi dhe eksporti i BAM-ve janë aktivitetet më të rëndësishme në sektorin agro-

pyjor jo-drusor, duke gjeneruar të ardhura për një numër të madh familjesh që jetojnë në zonat

rurale, si dhe duke rritur kontributin e bujqësisë në eksportet shqiptare (shih Figurën 2). Nga një

19 Sektori do të përballet me ulje të të ardhurave marxhinale për çdo Euro shtesë të investuar me rritjen e sektorit, si dhe

do të rriten edhe kostot e nevojshme për investimet. 20Burimi: Ministria e Financave, Buxheti i vitit 2011/2012 sipas Ministrive të Linjës dhe Institucioneve Buxhetore 21 Burimi: Departamenti i Bashkërendimit të Strategjive dhe Koordinimit të Ndihmës së Huaj 22Burimi: Banka e Shqipërisë

19

vlerësim i bërë për punësimin në këtë zinxhir vlere, personat e angazhuar në mbledhjen e BAM-ve

arrijnë 75,000-100,000 në të gjithë vendin23

. Punësimi është sezonal, i përqëndruar në periudhat në

të cilat realizohet dhe mbledhja e pjesës më të madhe të bimëve. Në rajonet malore, angazhimi i

familjeve në këtë aktivitet arrin në nivele shumë të larta përfshirjeje. Të ardhurat nga mbledhja e

këtyre bimëve llogariten 10-17% të të ardhurave familjare24

.

Figura 2. Eksportet e BAM-ve, kundrejt totalit të eksporteve bujqësore (në Mln Lekë)

Burimi: Drejtoria e Përgjithshme e Doganave (2005-2010), INSTAT (2011-2012)

Grumbullimi i BAM-ve është një traditë e hershme e popullit shqiptar. Këto bimë janë

përdorur si mjet për të trajtuar sëmundje të ndryshme (rreth 300 lloje bimësh përdoren për këtë

funksion), ose janë përdorur në formë çajrash. Eksporti i BAM-ve sillte në kohën e komunizmit

rreth 50 mln$ të ardhura në vit dhe mbledhja e tyre punësonte rreth 100,000 persona25

.

Rreth 90% e bimëve rriten në habitatet e tyre natyrore, ndërkohë që vitet e fundit është rritur

pak numri i fermave të specializuara për kultivimin dhe përpunimin fillestar të tyre, duke ndryshuar

gradualisht strukturën e prodhimit. BAM-et janë të përhapura pothuajse në të gjithë vendin, por

rajonet më të populluara janë: Malësi e Madhe, Shkodër, Skrapar, Kukës, Dibër, Elbasan, Korçë,

Berat etj. Bima më e rëndësishme e sektorit është sherebela, e cila përbën pjesën më të madhe të

ekportit të BAM-ve. Produkte të tjera të rëndësishme janë rigoni, bari i bletës, zhumrica dhe timusi

(shih tabelën 5). Secili prej këtyre produkteve ka cilësi specifike, që i japin karakteristika unike

krahasuar me produktet e vendeve të tjera: sasia mesatare e vajit esencial të prodhuar nga sherebela

shqiptare është më e madhe se ajo e vendeve mesdhetare fqinje; lloji i veçantë i rigonit të bardhë që

rritet në Shqipëri, është më i mirë në përdorim se varietetet turke, apo italiane të rigonit. Produkte të

23Burimi: The Agribusiness Sector in Albania, Inward Investment Opportunities, UNDP & EU Trade Liberalization and

Promotion Program, 2005 24Burimi: The Medicinal and Aromatic Plants Value Chain in Albania – USAID (ACC Program), 2010 25Burimi: Doka (2011) Albania’s Forgotten Export Success

0

2.000

4.000

6.000

8.000

10.000

12.000

14.000

Eksporte totale të produkteve bujqësore Eksportet e BMA

20

tjera që janë të përhapura janë: molla e egër, lavanda, kanella, boronica, trëndafili i egër, kamomili,

rozmarina, etj26

.

Tabela 5. BAM-e të kultivuara sipas rajoneve27

Rajoni BAM të kultivuara

Malësi e Madhe Sherebelë, lavandul, timus

Shkodër Sherebelë, lavandul, timus

Skrapar Sherebelë

Berat Sherebelë, trumëz

Vlorë Rigon

Kolonjë Sherebelë, mollë e egër

Pogradec Fletë qumështore, cian,

Tropojë Boronicë, aguliçe

Korça Mollë e egër, dëllinjë, fletë qumështore

Dibër Trumëz, zhumrica, mollë e egër

Elbasan Lule murrizi, cian, bar blete

Në rajonet e veriut, si: Kukësi, Shkodra dhe Dibra, ku dhe është përqëndruar një pjesë e

kërkimit të autorit, gjenden disa nga BAM-et me interes të lartë për eksport (shih tabelën 6). Në

këto zona relativisht të varfra, sektori i BAM-ve ka një rëndësi të veçantë në sigurimin e mbijetesës

për shumë familje në zonat rurale, por dhe ato urbane.

Tabela 6. BAM-e kryesore të kultivuara në disa rajone të veriut (ton/vit)

Nr Rajoni

Sh

ereb

elë

Tru

mza

Dël

lin

jë e

zezë

Moll

ë e

egër

Zhu

mri

ca

Dël

lin

jë e

ku

qe

Rig

on

i

ku

q

Mës

hte

kn

a

Trë

nd

afil

i i

egër

Lule

Bal

sam

Bo

ron

ica

Lav

and

a

Tim

us

Të

tjer

a28

1 Dibër 90 160 90 130 120 110 52 N/A N/A 70 N/A N/A N/A 1700

2 Kukës 150 15 35 N/A 8 10 5 90 30 90 20 N/A N/A 50

3 Malësi e Madhe 1040 N/A N/A N/A N/A N/A N/A N/A N/A N/A N/A 35 18 N/A

Totali 1280 175 125 130 128 120 57 90 30 160 20 35 18 1750

Burimi: Specialistët Sefedin Mata, Dali Horeshka dhe Arzen Rexha, përkatësisht në prefektuarat Kukës, Dibër dhe

Shkodër

Rëndësia e sektorit shihet veçanërisht në nivelet e tregtisë së jashtme (shih dhe Shtojcën 22),

ku Shqipëria luan një rol të rëndësishëm në ekportin e këtyre bimëve në nivel global (shih tabelën

7). Në disa tregje apo segmente specifike, prodhimet shqiptare janë udhëheqëse të tregut.

26Burimi: The Medicinal and Aromatic Plants Value Chain in Albania – USAID (ACC Program), 2010 27Burimi: Stefanllari (2013), Increase access to International Markets by Improving Supply Chain Coordination in the

Medicinal and Aromatic Plant Value Chain, Maj 2013 28Shënim: në grupin “Të tjera” përfshihen: Bari i bletës, shpatore, lule shtogu, murrizi, kin fushe, krizantema etj.

21

Tabela 7. Eksportet nga Shqipëria në tregjet botërore, 2000-2012 VitiViti Viti Vlera Sasia (kg)

2000 $9,462,856 7,519,458

2001 $9,395,007 8,453,515

2002 $10,386,915 9,023,755

2003 $11,182,355 8,486,759

2004 $13,238,754 7,026,558

2005 $14,625,741 7,334,594

2006 $15,673,737 7,908,710

2007 $18,742,957 8,110,334

2008 $22,995,274 8,367,495

2009 $13,263,648 4,854,744

2010 $14,001,228 5,565,254

2011 $19,510,061 7,376,779

2012 $21,057,598 8,237,572

Burimi: UNSTAT

3.2. Struktura e eksporteve

Eksportet kryesore të Shqipërisë janë në tregjet e Amerikës së Veriut dhe ato të Europës

(shih Figurën 3), ku është përqëndruar dhe shumica e kompanive përpunuese ndërkombëtare. Këto

vende përbëjnë natyrshëm dhe tregun më të madh të konsumimit të produkteve dhe nënprodukteve

të BAM-ve. Europa është më e njohur në përpunimin për industritë kimike dhe farmaceutike, ndërsa

BAM-të që eksportohen në Shtetet e Bashkuara të Amerikës (SHBA) përdoren kryesisht për

kulinari, konstatim ky i Z. Primavera, specialist ndërkombëtar i sektorit, i intervistuar për qëllim të

këtij studimi.

Figura 3. Eksportet drejt BE-së (në 000 Euro)

Burimi: Eurostat

Siç paraqitet në grafik, vendi që ka “përthithur” pjesën më të madhe të eksporteve drejt

vendeve të BE-së është Gjermania (54% e eksporteve totale për të gjithë harkun kohor të analizuar).

0

1.000

2.000

3.000

4.000

5.000

6.000

7.000

8.000Të tjerë

Austri

Poloni

Spanjë

Rep. Çeke

Greqi

Itali

Francë

Gjermani

22

Më pas, vijnë Franca dhe Italia, respektivisht me 14% dhe 12%. Vihet re një trend rritës në vitet e

fundit në eksportet në Gjermani nga 27% në 200829

, duke arritur në rreth 36.5% në 2010 dhe rreth

38% në 2012. Ndërsa, në rang global, Turqia është vendi i dytë drejt të cilit shkon një pjesë e

konsiderueshme e eksporteve tona, duke përbërë rreth 17% të totalit të eksporteve të BAM-ve ose

6% më shumë se një vit më parë30

. SHBA-ja është një importues i rëndësishëm i produkteve

shqiptare (50-60% e importit amerikan të sherebelës vjen nga Shqipëria31

). Megjithatë, tendenca e

eksportit drejt SHBA-së ka pësuar luhatje, nga 11.5% (viti 2010) në 10.1% (viti 2012). Një ndër

arsyet që shpjegojnë këtë është hyrja në treg e Turqisë, si palë e tretë ndërmjetëse në tregtinë me

SHBA-në (shih Tabelën 8).

Tabela 8. Struktura e eksporteve të BAM-ve sipas shteteve

Vendi importues Përqindja

Viti Vlera

Total

Sasia (kg)

Total

Vendi

importues

Vlera Sasia (kg) Vlera Sasia (kg)

2012 Gjermani $8,315,106 3,116,307 39.5% 37.8%

2012 Turqi $3,195,704 1,378,654 15.2% 16.7%

2012 SHBA $2,933,734 830,969 13.9% 10.1%

2012 Francë $1,274,212 505,616 6.1% 6.1%

2012 Maqedoni $921,447 385,416 4.4% 4.7%

2012 $21,057,598 8,237,572 Itali $899,981 358,739 4.3% 4.4%

2011 Gjermani $9,439,131 3,411,611 48.4% 46.2%

2011 SHBA $2,367,816 689,909 12.1% 9.4%

2011 Turqi $1,690,831 819,915 8.7% 11.1%

2011 Maqedoni $1,204,488 455,555 6.2% 6.2%

2011 Itali $747,943 241,639 3.8% 3.3%

2011 $19,510,061 7,376,779 Francë $653,897 281,196 3.4% 3.8%

2010 Gjermani $5,662,788 2,030,827 40.4% 36.5%

2010 SHBA $2,223,240 638,692 15.9% 11.5%

2010 Turqi $1,532,682 691,475 10.9% 12.4%

2010 Maqedoni $731,972 273,154 5.2% 4.9%

2010 Itali $595,331 277,395 4.3% 5.0%

2010 $14,001,228 5,565,254 Francë $513,834 218,887 3.7% 3.9%

Burimi: UNSTAT

Shqipëria është lider në tregtimin e sherebelës në SHBA dhe zhumricës së egër në

Gjermani, ndërkohë që së bashku me Bullgarinë janë furnizueset më të mëdhenj të tregut botëror

nga vendet e Ballkanit32

. Ekporti është i përqëndruar në lëndë të parë të papërpunuar, ose produkte

me një përpunim fillestar.

29 Burimi: Drejtoria e Përgjithshme e Doganave, 2013 30 Burimi: Eurostat, 2013 31Burimi: The Medicinal and Aromatic Plants Value Chain in Albania – USAID (ACC Program), 2010 32Burimi: The Medicinal and Aromatic Plants Value Chain in Albania – USAID (ACC Program), 2010

23

Avantazhi që kanë produktet shqiptare krahasuar me ato të vendeve të tjera është se, këto

produkte janë kryesisht bimë të egra, të cilat kanë vlerë tregu më të madhe, sidomos në rastet, kur

janë mbledhur, përpunuar dhe transportuar me kujdes. Krahasuar me bimët e kultivuara, ato të egra

kanë përmbajtje më të madhe heterovajore dhe shumëllojshmëri mikro-elementësh.

Kërkesa e tregut për produktet shqiptare ka qenë në rritje të vazhdueshme gjatë viteve të

fundit (mbi 21 milion $ vetëm për vitin 2012). Tregues i rëndësishëm në këtë drejtim është dhe

çmimi i produkteve, i cili ka pësuar rritje, sidomos në dy vitet e fundit. Duke ju referuar të dhënave

nga Departamenti i Bujqësisë së Shteteve të Bashkuara (USDA33

) për çmimet e importit të

sherebelës nga Shqipëria dhe vendet e tjera furnizuese në Amerikë, vihet re në mënyrë të dukshme

diferenca në këto çmime. Një pamje të qartë jep tabela në vazhdim.

Tabela 9. Dinamika e çmimit të sherebelës nga vende të ndryshme eksportuese drejt

SHBA-së ($/Mt) Viti Shteti Jan Shk Ma Pri Maj Qer Kor Gus Sht Tet Nën Dhj Totali

2009

Shqipëri 4.6 2.6 3.3 3.7 3.1 3.4 3.2 3.7 3.5 3.3 3.8 3.6 3.5

Gjermani 3.8 3.8 3.1 3.0 2.9 3.0 3.1

Itali 3.9 3.9 3.9 3.9 4.0 3.9 3.9 3.9 3.7 3.4 3.8

Turqi 5.7 3.2 2.6 3.7 5.5 3.7 5.1 1.1 5.7 1.5 2.0 5.0 3.7

2010

Shqipëri 3.6 3.1 3.5 3.5 3.4 4.2 2.4 4.2 3.4 3.1 3.7 2.9 3.4

Gjermani 2.7 3.0 3.0 3.0 3.0 3.1 2.8 2.9 2.9

Itali 3.9 3.9 3.9 3.9 3.9 3.9 3.9 3.8 4.0 3.9

Turqi 1.3 1.3 1.9 3.2 1.6 3.7 4.2 4.3 2.7 3.5 5.7 3.3

2011

Shqipëri 3.3 3.2 3.3 3.80 3.74 3.71 4.07 4.52 3.73 4.46 3.46 3.37 3.80

Gjermani 3.4 2.9 3.1 3.12 3.18 3.12 0 3.20 3.26 3.16 3.44 3.63 3.12

Itali 4.0 4.0 4.0 4 4

Turqi 2.4 2.0 1.8 4.53 4.74 1.69 4.74 1.92 3.94 2.68 2.19 0 4.53

2012

Shqipëri 3.88 3.51 4.01 3.67 4.73 4.32 5.00 4.58 4.10 3.98 3.56 3.52 3.88

Gjermani 3.43 3.36 0 3.45 3.35 3.29 3.40 4.23 3.54 3.36 3.37 3.67 3.43

Itali

Turqi 4.09 2.60 2.50 3.48 2.41 3.08 0 2.16 2.28 1.67 1.56 2.50 4.09

Burimi: USDA

Nga ana tjetër, luhatja e çmimeve është në funksion të dinamikave të tregut të huaj dhe

kapaciteteve prodhuese dhe përpunuese të vendit. Gjatë periudhës së parë të vitit, sasia e produktit

është relativisht e vogël, duke ndikuar kështu, në rritjen e çmimeve të brendshme dhe atyre në

tregun ndërkombëtar (shih tabelën 10). Ky është një faktor i rëndësishëm që ka ndikuar në rritjen e

kapaciteteve magazinuese, si në nivel eksportuesish, ashtu dhe në nivel përpunuesish dhe grupeve të

fermerëve.

33 United States Department of Agriculture (USDA)

24

Tabela 10. Dinamika e eksportit të sherebelës drejt SHBA-së Viti Njësia Jan Shk Mar Pri Maj Qer Kor Gus Sht Tet Nën Dhj Totali

2009 Mt 75 39 128 66 89 56 86 128 242 96 146 123 1,273

000 $ 346 101 422 241 279 189 271 471 853 312 560 440 4,486

2010 Mt 123 96 125 89 91 85 127 49 170 102 84 82 1,223

000 $ 447 301 438 310 307 354 307 207 582 317 309 241 4,120

2011 Mt 203 129 149 86.3 136.2 74.2 116.9 95.6 101.4 76.2 106.9 110.7 1,386

000 $ 664 419 489 328 510 275 476 432 378 340 370 373 5,053

2012 Mt 69.4 130.2 153.5 192.6 125.3 118.4 17.8 78.6 189.9 136.2 89.9 65.3 1,367.20

000 $ 269 457 616 706 593 512 89 360 778 542 320 230 5,473

Burimi: USDA

Vitet e fundit, vendi ynë është kthyer në një ndër prodhuesit kryesorë në Europë dhe,

eksportuesit shqiptarë janë ndër partnerët më të rëndësishëm të firmave të mëdha europiane të

përpunimit të BMA-ve. Mjafton të krahasojmë të dhënat (shih tabelën 11) mes vendeve më të

rëndësishme në eksportin e BAM-ve dhe mund të verifikohet lehtësisht roli i Shqipërisë në tregun

Europian, krahas Bullgarisë dhe Turqisë.

Tabela 11. Eksportet e BAM-ve nga vende të ndryshme drejt BE-së Shteti 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Shqipëri 4,576 5,123 4,533 5,524 6,783 6,474 4,399 6,108 7,566 7,438

Turqi 8,020 8,143 9,886 10,886 13,227 12,982 11,439 11,822 10,968 12,149

Maqedoni 2,460 2,094 2,016 2,240 2,213 2,440 1,468 1,882 2,315 1,629

Bullgari 11,580 10,348 10,726 13,223 18,054 11,902 10,863 12,531 17,479 16,891

Burimi: Eurostat

Rritja e konsiderueshme në eksporte e këtyre produkteve, ka nxitur dhe vëmendjen e

fermerëve për të kultivuar në mënyrë të qëndrueshme këto produkte. Nga ana tjetër, ka një

sensibilizim të agjencive qeveritare në mbështetjen e këtyre iniciativave, përmes investimit direkt

nëpërmjet skemave të suvencionit të MBUMK. Në pranverën e vitit 2013 p.sh., vetën në rajonin e

Shkodrës, janë mbjellë mbi 1,000 hektarë BAM-e, të mbështetura nga skemat e suvencioneve34

.

3.3. Struktura e zinxhirit – aktorët kryesorë dhe vlera e shtuar

Mbështerur në afrimin e Kaplinsky dhe Morris (2001), më poshtë do përshkruhen aktorët e

brendshëm, të cilët kanë ndikim të drejtpërdrejtë në zinxhir, si dhe aktorët e jashtëm, influenca e të

cilëve është e tërthortë, por jo e parëndësishme. Pikërisht, integrimi i përbashkët i këtyre aktorëve,

karakteristikave që mbartin dhe ndërlidhjeve brenda zinxhirit krijon hartën e zinxhirit të vlerës35

.

34 Burimi: Drejtoria e shërbimeve të ekstensionit, Shkodër 35 Zinxhiri i vlerës përshkruan tërësinë e aktiviteteve të kërkuara për të kaluar një produkt/shërbim nga faza e

konceptimit, në faza të ndryshme të prodhimit (duke përfshirë kombinimin e transformimit fizik dhe shërbimeve të

25

Rezultati përfundimtar është që të ndërtohet një hartë fillestare, e cila paraqet kufinjtë e zinxhirit

duke përfshirë aktorët, aktivitetet dhe lidhjet kryesore, si dhe disa tregues të madhësisë dhe

rëndësisë.

Mbledhësit përbëjnë numrin më të madh të aktorëve në këtë zinxhir me rreth 70-80 mije,36

sipas disa studimeve dhe deri në 100 mijë,37

sipas studimeve të tjera. Ata kanë një përhapje të

madhe në të gjithë territorin, ku rriten BAM-e në kushte natyrore. Mbledhja e BAM-ve është një

proces punë-intensiv, i cili kërkon një nivel relativisht të ulët njohurish dhe aftësish që lidhen

kryesisht me periudhën e mbledhjes, mënyrën, pajisjet që duhet të përdoren, etj. Ky proces,

theksohet nga fermerët e intervistuar, realizohet shpesh nga femrat dhe fëmijët dhe karakterizohet

nga punësimi sezonal, zakonisht 2 muaj në vit. Të ardhurat janë relativisht të larta dhe luhaten

zakonisht, nga 20 deri në 40% të të ardhurave totale të familjeve që merren me mbledhjen e BAM-

ve.

Mbledhësit kryejnë shumë pak aktivitete vlerështuese në zinxhir. Ata thjesht mbledhin

produktin dhe në shumicën e rasteve realizojne një proces tharje në kushte relativisht të vështira.

Produkti shitet brenda një periudhe të shkurtër në pamundësi për ta magazinuar atë. Tharja dhe

magazinimi mbeten dy pengesat më të mëdha në këtë nivel, ku sipas një survejimi të realizuar nga

Organizata Holandeze për Zhvillim (SNV) dhe në bazë të intervistave të realizuara me fermerë dhe

grumbullues, rezulton se në shumicën dërrmuese të rasteve kushtet e këtij përpunimi fillestar janë

mjaft primitive. Si pasojë, nuk ka një respektim të rregullave të higjienës dhe këto aktivitetete kanë

pasoja të drejtpërdrejta në cilësinë e prodhimit (konstatim i Z.Primavera, ekspert ndërkombëtar për

BAM), e cila mbartet edhe në hallkat e mëtejshme të zinxhirit. Përveç kësaj, në disa raste, procesi

shoqërohet me kosto të larta transporti dhe pune. Në disa zona të vendit është bërë gjithnjë e me e

vështirë të mblidhen në natyrë sasi të konsiderueshme të BAM-ve, si rezultat i tejshfytëzimit dhe

kostove të larta të transportit. Gjithashtu një problem tjetër i evidentuar është mungesa e pajisjeve të

përshtatshme të vjeljes së bimëve, të cilat gjithashtu cënojnë cilësinë e bimëve të mbledhura.

Kultivuesit

Numri i fermave kultivuese në vendin tonë është ende shumë i kufizuar dhe përbën një

tendencë të kohëve të fundit. Përfaqësuesin e Drejtorive të Bujqësisë Kukës dhe Shkodër,

konstatojnë se vitet e fundit, vihet re një rritje e kulturës së kultivimit të BAM-ve, pasi fermerët janë

ndryshme të prodhimit), shpërndarjen te konsumatori përfundimtar dhe mënyrën e përdorimit të tij (Kaplinsky dhe

Morris 2001) 36 Burimi: “The Medicinal and Aromatic Plants Value Chain in Albania”, (2010) studim i përgatitur nga DSA për

USAID – Albania Agriculture Competitiveness (AAC) Program 37 Burimi: “The Agribusiness Sector in Albania”, Nëntor 2005, UNDP dhe EU.

26

ndërgjegjësuar për rëndësinë që ka sektori dhe për të ardhurat që ai gjeneron, të cilat janë burimi më

i rëndësishëm i të ardhurave për një numër të konsiderueshëm familjesh. Një tjetër arsye e

angazhimit në kultivim, e përmendur nga eksportuesit, lidhet me plotësimin e kërkesës së lartë për

BAM, e cila vjen nga blerësit ndërkombëtarë, duke rritur dhe çmimet përkatëse për disa prej tyre,

në mënyrë të veçantë për bimë si sherebela. Shumica e eksportuesve shfaqin shqetësim në lidhje me

përqëndrimin në kultivimin e disa bimëve duke sugjeruar diversifikimin në prodhim, për të mos

rrezikuar saturimin e tregjeve dhe, rrjedhimisht, rënien e çmimit.

Vlera e shtuar e realizuar nga fermerët është relativisht më e lartë, si rezultat i uljes së

kostove të punës dhe përfitimit nga ekonomitë e shkallës. Problemet që hasen në këtë nivel të

zinxhirit dhe cënojnë vlerën e shtuar lidhen me papërshtatshmërinë e farave/fidanëve dhe tokës, që,

në të shumtën e rasteve, lindin nga mungesa e studimeve të fizibilitetit të tokës, shqetësim ky i

ngritur dhe nga perfaqësues të Qendrës së Transferimit të Teknologjive (QTTB), të intervistuar në

Shkodër. Një tjetër pengesë që haset në këtë stad është mungesa e ekperiencës, sidomos në zona ku

kultivimi i BAM-ve nuk është kthyer në traditë (p.sh., Kukës). Probleme të theksuara mbeten tharja

dhe magazinimi i BAM-ve.

Grumbulluesit

Fermerët që mbledhin apo kultivojnë BAM kanë kapacitete përgjithësisht të vogla në terma

sasiore dhe nuk kanë akses të mirë në tregje, si dhe kushte për të ruajtur produktet. Për këtë arsye,

ata e dërgojnë produktin tek grumbulluesit, të cilët kryejnë një përpunim të mëtejshëm të produktit

(si pastrim, tharje, etj) përpara se ai të transferohet drejt përpunuesve. Grumbulluesit, konsiderohen

nga eksportuesit e intervistuar si ndërmjetës në zinxhir dhe nuk kanë linja të mirëfillta përpunimi.

Ata shfrytëzojnë magazina të vjetra ose ambjente të tjera, zakonisht të vogla, rreth 200- 300 m².

Sasia e bimëve të mbledhura luhatet nga 20-150 ton në vit (vlerë kjo e konstatuar nga eksportues

dhe grubullues të intervistuar). Nuk ka të dhëna të sakta mbi numrin e grumbulluesve në Shqipëri,

edhe pse në nivel rajonesh, shoqatat e BAM-ve, vlerësojnë një shifër, mes 30 dhe 40 grumbullues të

një niveli mesatar, apo të madh.

Përpunuesit dhe eksportuesit

Gjatë viteve të fundit, është vënë re një proces konsolidimi në nivel përpunuesish dhe

ekportuesish, ku disa përpunues janë fuqizuar, duke rritur dhe sasinë e BAM-ve të eksportuara.

Ndryshimet përfshijnë dhe daljen e disa aktorëve nga tregu, siç është rasti i Alb-Ducros, që, në vitin

2000-2001, konsiderohej pothuajse një monopol dhe fuqizimin e disa eksportuesve, si Filipi sh.p.k.,

27

dhe Gjedra sh.p.k. Numërohen rreth 29 eksportues në vend, prej të cilëve një grup prej 8-10 janë më

të mëdhenjtë, konstatim ky dhe i një prej përfaqsuesve më të mëdhenj të eksportuesve, Z.Gjokaj.

Përpunuesit/tregtarët e vegjël

Në këtë grup janë të përfshira kompani38

si Bashota EN sh.p.k., Tealb sh.p.k., Keka sh.p.k.,

Galen sh.p.k., Zagora sh.p.k., Orlando sh.p.k., GBE shpk, Keka shpk, Gjergj Cibuku, etj, kapaciteti

përpunues mesatar i të cilave arrin 150-500 ton. Shumica e këtyre kompanive shesin për tregun e

huaj ose për eksportuesit më të mëdhenj, por, në ndonjë rast, ato shesin dhe për tregun e shitjes me

pakicë të vendit, si p.sh., Bashota sh.p.k. Në këtë hallkë mbizotërojnë marrëdhëniet informale mes

palëve, sidomos në procesin e furnizimit, ndërsa shitja tenton të jetë më e formalizuar.

Këta aktorë të zinxhirit të vlerës marrin lëndën e parë nga grumbulluesit, mbledhësit ose

kultivuesit, e cila i nënshtrohet më tej disa proceseve vlerë-shtuese që variojnë në bazë të

teknologjisë së përdorur. Shpesh, produkti thjesht pastrohet, copëzohet dhe paketohet në thasë të

mëdhenj. Tërësia e proceseve varet shumë nga varieteti i BAM-ve të përpunuara. Ka procese, që

nuk kërkojnë teknologji industriale në përpunim, por më tepër kujdes në procesin e pas-vjeljes, siç

thekson dhe një ndët të intervistuarit, Z. Rexha, Agronom. Përpunimi i realizuar në këtë nivel është

i vogël për shkak të pamjaftueshmërisë së kapaciteteve teknologjike dhe financiare për të bërë

përpunim përfundimtar, si dhe shpesh, të pamundësisë për të aksesuar tregje, ku vlera e shtuar e

produktit të vlerësohet siç duhet, shqetësim i ngritur dhe nga përfaqësuesi i Bashota shpk. Produkti i

përpunuar në këtë nivel, i shitet përpunuesve të mëdhenj që, zakonisht, janë eksportues. Disa prej

përpunuesve të vegjël realizojnë edhe procese, si paketimi për sasi të vogla, të cilat synojnë tregun

vendas.

Përpunuesit/eksportuesit mesatarë dhe të mëdhenj

Në këtë kategori përfshihen kompani që kanë kryer investime të konsiderueshme në

teknologji përpunimi (linja pastrimi, seleksionimi, përpunimi i vajrave esencialë) dhe tregëtojnë

mesatarisht midis 500 dhe 2,300 ton të BMA-ve në vit. Në vendin tonë, numri i përpunuesve

mesatarë është i vogël. Në treg operojnë 8 deri në 10 kompani, ku përmenden Filipi sh.p.k., Xherdo

sh.p.k., Muçaj sh.p.k., Elba-Shehu sh.p.k., Relikaj sh.p.k., Herba-Fruktus sh.p.k. ATC sh.p.k.

Gjedra shpk, Mucaj shpk, Albanian Herb sh.a.

38 Burimi: “The Medicinal and Aromatic Plants Value Chain in Albania”, (2010) studim i pergatitur nga DSA per

USAID – Albania Agriculture Competitiveness (AAC) Program, si dhe intervista me eksportues

28

Një kategori tjetër janë kompanitë e huaja që kanë krijuar joint-venture me kompanitë

shqiptare, si Albanian Herb Sh.a. që ka krijuar një aleancë me kompaninë turke Kutas, ose ATC me

një kompani italiane. Kohët e fundit, Albanian Herb sh.a. ka vendosur të mbyllë joint-venture me

Kutas, por vazhdon të jetë furnitori i saj kryesor.

Edhe këta aktorë të zinxhirit të vlerës marrin lëndën e parë nga grumbulluesit, mbledhësit

ose kultivuesit, e cila i nënshtrohet më tej disa proceseve vlerë-shtuese që variojnë në bazë të

proceseve, produkteve që përpunojnë dhe teknologjisë së përdorur. Produktet i nënshtrohen një

kontrolli cilësie, pastrohen, seleksionohen, copëzohen, pastrohen nga metalet e rënda dhe të lehta,

presohen dhe paketohen me amballazhim të përshtatshem për eksport, si dhe transpotohen në tregjet

e huaja. Në disa raste, në varësi të tregut të synuar, produkti distilohet dhe kthehet në vaj esencial.

Ky proces, përveç produktit të përftuar, ul dhe koston totale të prodhimit, meqënëse në të përdoren

mbetjet nga procesi i pastrimit. Përpunimi i realizuar në këtë nivel është shumë më i avancuar, sesa

në rastin e njësive më të vogla të eksportit, pavarësisht se teknologjitë që përdoren janë të

ndryshme. Vetëm disa prej eksportuesve kanë teknologji për përpunimin ASTA, që mundëson

aksesin në disa tregje të veçanta.

Shumë eksportues, në mënyrë që të sigurojnë fitime më të larta, përdorin si strategji biznesi

diversifikimin. Nga intervistat me këta eksportues rezulton se vlera e shtuar e produktit e marrë për

bimë më “ekzotike”, është më e lartë. Ndërsa, vlera e shtuar që mbetet në pjesën e sipërme të

zinxhirit është më e ulët. Në nivel eksportuesi, prodhimi agregohet duke krijuar parti më të mëdha,

që mund të tregtohen me çmime dhe marzh më të lartë për eksportuesin (shih Grunert 200639

).

Kompanitë ndërkombëtare

Blerësit kryesorë të eksportuesve shqiptarë janë kompanitë kryesore të përpunimit gjermane,

si: Martin Bauer, Krauter Mix, Voller etj., apo amerikane si: Kaluksian. Kompani, si Martin Bauer

dhe Krauter Mix, tregtojnë me shumë eksportues shqiptarë. P.sh., Martin Bauer punon aktualisht me

eksportues, si: Gjedra sh.p.k., Elba Shehu sh.p.k., Relikaj sh.p.k., dhe Herba Fruktus sh.p.k.

Ngjashmërisht, kompania amerikane Kaluksian punon me Gjedra sh.p.k., Mucaj sh.p.k., Relikaj

sh.p.k., dhe të tjerë, apo Krauter Mix punon me Elba Shehu sh.p.k., Herba Fruktus sh.p.k., Mucaj

sh.p.k., dhe të tjerë, përfundime këto të evidentuara dhe nga intervistat me eksportues.

39 Diversifikimi në shumë produkte ka kosto të larta pune në seleksionim dhe përshtatje të proceseve. Vlera e shtuar në

pjesën e sipërme të zinxhirit është mjaft e ulët, ndërsa pjesa e sipërme përfiton vlerën e shtuar në sajë të agregimit dhe

uljes së kostos së punës (Grunert 2006).

29

Kompanitë ndërkombëtare që blejnë BAM nga vendi ynë mund t’i klasifikojmë në dy

kategori kryesore:

(i) Përpunues, që realizojnë blerjen e lëndës së parë, pastrimin e saj të thellë, bluarjen dhe

paketimin. Më pas, produkti shpërndahet tek përdorues industrialë për përpunim të mëtejshëm, si

kompani farmaceutike, kimike, etj. ose në dyqanet e shitjes me pakicë për përdorim ushqimor, ose

terapeutik.

(ii) Përpunues agro-ushqimor, të cilët kërkojnë sasi të mëdha për prodhimin e produkteve

ushqimore. Ka raste që këta prodhues i blejnë vetë produktet, por, zakonisht, ata blejnë tek

përpunuesit e mëdhenj botëror. Kompanitë farmaceutike, të cilat zakonisht, blejnë sasi të vogla nga

përpunuesit e mëdhenj, kanë filluar të kontraktojnë ekportuesit shqiptarë për disa lloje BAM.

Gjithsesi, ky është një treg relativisht i vogël për ekportuesit shqiptarë, por ka tendenca të spikatura

rritje.

Mbështetur në afrimin e Kaplinsky dhe Morris (2001), si dhe analizën e mësipërme, është

ndërtuar dhe harta e zinxhirit, mbështetur në studime të mëparshme dhe përditësimin e realizuar

gjatë këtij studimi (Figura 4).

Figura 4. Harta e zinxhirit të vlerës së BAM-ve

Përshtatur nga USAID (2009)

3.4. Vlera e shtuar dhe kostot e operimit

Për disa produkte, siç është rasti i produktit me prodhimin më të madh në vend – sherebelës,

situata paraqitet krejt e ndryshme. Vlera e shtuar më e madhe përftohet në dy hallka të zinxhirit: në

30

nivel fermeri dhe në nivel eksportuesi (shih tabelën 12). Nga ana tjetër, në një analizë më të thelluar

në lidhje me kostot e operimit, rezulton se fitimet neto të këtyre dy aktorëve në zinxhir janë të

ndryshme. Në rastin e fermerëve, fitimi neto shkon nga 50-60% të shitjeve, ndërsa ai i eksportuesve

shkon nga 5-10%, për shkak të kostove të larta të operimit të këtyre të fundit.

Tabela 12. Vlera e shtuar në hallka të ndryshme të zinxhirit

Fermer

(Kultivim & Tharje) Grumbullues Përpunues Eksportues

Çmimi i shitjes (Lek/kg) 160 175 245 345.6

Kosto (Lek/kg) 27 165 230 250

Marzhi bruto (Lek/kg) 133 10 15 95.6

Marzhi Bruto (si % e çmimit) 83.13% 5.71% 6.12% 27.66%

Mark up (Lek/kg)

15 70 100.6

Mark up (% ndaj çmimit final) 46.30% 4.34% 20.25% 29.11%

Vlera e shtuar (%)

9.38% 40.00% 41.06%

Në të gjithë zinxhrin, objektivi i performancës së kërkuar nga të gjithë aktorët është cilësia,

e cila përfshin një sërë karakteristikash të produktit, të cilat ndryshojnë nga produkti në produkt.

Ndër objektivat e performancës të synuar në marrëdhëniet e eksportuesit me grumbulluesit është

edhe siguria për sasinë e kërkuar. Ndërsa, në marrëdhëniet mes ekportuesve dhe kompanive

ndërkombëtare, përveç sa më sipër, kërkohet shpesh edhe shpejtësia dhe fleksibiliteti i volumit. Në

këtë drejtim, sipas intervistave me fermerë, grumbullues dhe eksportues, sjellja e ekportuesve është

e ndryshme në varësi të strategjive të tyre të biznesit, kapaciteteve prodhuese dhe teknologjive të

përdorura.

3.5. Korniza institucionale dhe shërbimet mbështetëse

Duke e parë në këndvështimin makro, faktorët që krijojnë infrastrukturën e nevojshme

brenda së cilës operon një zinxhir vlere, konsiderohen influencues në zinxhir (Kaplinsky dhe Morris

2001). Zhvillimi i zinxhirit të vlerës kushtëzohet në një masë të madhe nga legjislacioni, rregullimet

ligjore e politikat e ndërmarra, të cilat mund të nxisin ose të pengojnë prodhimin dhe

konkurrueshmërinë. Në këtë drejtim, mund të përmendim ndikimin e politikave favorizuese ose

diskriminuese fiskale, investuese, infrastrukturore, etj.

Në vendin tonë, institucionet qeveritare të përfshira në sektorin e BAM-ve janë: MBUMK;

Ministria e Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit të Ujërave, si dhe organizma të licensimit, doganat,

etj. Kuadri ligjor për veprimtarinë në këtë sektor rregullohet me anë të disa ligjeve ( Ligji Nr.

31

7623/92 për “Pyjet dhe politikat e shërbimeve pyjore), Ligji Nr. 7722/93 për “Ruajtjen e bimëve

mjekësore, aromatike dhe tanifere”), të cilët krijojnë kornizën ligjore që duhet t’i nënshtrohen

bizneset e përfshira në këtë sektor. Ndërsa, elementët kryesorë të politikave të qeverisë, paraqiten

në Strategjinë Ndërsektoriale të Bujqësisë dhe Ushqimit (2007-2013). Me anë të VKM. Nr. 41 datë

11.01.2012, BAM-et janë bërë tashmë edhe pjesë e skemës së subvencionit. Nga ana tjetër, vërehet

një konfuzion i madh në lidhje me kompetencat e secilës agjenci shtetërore në lidhje me mbrojtjen e

mjedisit dhe ruajtjen e trashëgimisë gjenetike të bimëve lokale.

Duke iu referuar sektorit të bujqësisë, institucionet financiare në përgjithësi karakterizohen

nga mungesa e aftësive për të menaxhuar riskun e huadhënies ndaj sipërmarrjeve bujqësore. Aktorët

në zinxhir të intervistuar për qëllimin e këtij studimi, hasin vështirësi të mëdha financiare për të

rritur investimet në biznes, në drejtim të zgjerimit dhe rritjes së kapaciteteve me makineri e pajisje

bashkëkohore.

Aktorët e zinxhirit të vlerës mund të mbështeten me konsulenca financiare dhe biznesi, të

ofruara kryesisht nga donatorë ndërkombëtarë apo dy organizatat e eksportuesve dhe prodhuesve të

BAM-ve. Konsulencat e biznesit përfshijnë procese, si: hartimi i planeve të biznesit, vlerësimeve

realiste të fluksesve të ardhshme, ofrimi i ekspertizës për të aplikuar për kredi, fonde subvencioni

etj, të cilat kërkojnë një nivel të caktuar njohurish. Ofrimi i këtyre shërbimeve i ndihmon bizneset

që të zhvillojnë perspektivë dhe vizion më afatgjatë.

Shërbimet mbështetëse, që ofrojnë përgjithësisht organizatat jo qeveritare dhe organizatat

ndërkombëtare, përfshijnë trajnime të punëtorëve, me qëllim përmirësimet e njohurive që do t’i

shërbejnë realizimit dhe funksionimit më efektiv të zinxhirit. Në të njejtën kohë, suporti i duhur me

shërbime kërkim-zhvillimi dhe promovimi i produkteve përmes pjesëmarrjes në panaire

ndërkombëtare, krijojnë në tërësi vlerë të shtuar për zinxhirin. Nevoja për këto shërbime është e

rëndësishme, sidomos në kuadër të domosdoshmërisë së rritjes së konkurrueshmërisë së prodhimit

vendas në tregjet e huaja.

4. Përmbledhje

Kriza financiare globale 2008-2009, ka ndikuar në zvogëlimin e ritmeve të rritjes

ekonomike në Shqipëri. Në kundër-tendencë me zhvillimet ekonomike në sektorët e tjerë, bujqësia

ka njohur një rritje të konsiderueshme, duke përmirësuar dhe treguesit e rritjes së PBB-së.

Megjithatë, produktiviteti i ulët i punës, fragmentimi i tokës, niveli i ulët i teknologjisë së aplikuar,

32

së bashku me arsye të tjera strukturore dhe ligjore kanë ndikuar në uljen e nivelit të vlerës së shtuar

të realizuar ne këtë sektor.

Nënsektori që përfaqëson më së miri këto prirje pozitive, si dhe interesin e ringjallur për

sektorin e bujqësisë, është dhe ai i BAM-ve, duke siguruar punësim dhe të ardhura për një numër të

konsiderueshëm familjesh shqiptare. Nga ana tjetër, ky nënsektor karakterizohet nga nivele shumë

të larta eksporti, meqënëse konsumi i brendshëm është i papërfillshëm. Rritja e konsiderueshme e

eksporteve në vendet e Europës dhe SHBA-ve, sidomos në dy vitet e fundit, ka ngjallur vëmendjen

e shumë aktorëve: fermerëve, që kanë rritur kultivimin; agjencive qeveritare, që po mbështesin

zhvillimin e sektorit, si dhe organizatave ndërkombëtare.

Aktorët kryesorë të këtij zinxhiri vlere janë fermerët dhe mbledhësit, grumbulluesit,

përpunuesit dhe eksportuesit e mëdhenj. Produktet e prodhuara dhe përpunuara u shiten firmave të

mëdha ndërkombëtare në trajtën e lëndëve të para, pavarësisht se vërehet një tendencë për të

investuar në përpunimin më të thellë të BAM-ve. Gjithsesi, vlera e shtuar e arritur përmes

proceseve teknologjike të përdorura dhe aplikimit të një modeli biznesi të mbështetur në prodhimin

dhe përpunimin punë-intensiv, është akoma e ulët. Mbështetja nga agjencitë qeveritare, organizatat

ndërkombëtare, si dhe nga sektori bankar do shërbente si katalizator për zhvillimin e qëndrueshëm

të një sektori që kontribuon në mënyrë të konsiderueshme në përmirësimin e jetës së shumë

familjeve shqiptare, rritjes së tregtisë ndërkombëtare dhe përmirësimit të bilancit të pagesave të

vendit tonë.

Rëndësia e sektorit, orientimi i tij drejt eksportit, si dhe njohuritë e autorit në këtë fushë kanë

qenë një shtytje e konsiderueshme për të realizuar këtë punim shkencor. Ky disertacion është një

përpjekje në njohjen e mëtejshme të dinamikave të sektorit, duke vënë theksin në aspekte të

qeverisjes. Kërkimi shkencor dhe aplikimi i njohurive teknike mund të nxisin një qasje më të

strukturuar të vendimmarrësve dhe aktorëve të zinxhirit, duke përmirësuar performancën e

politikave, ndërhyrjeve, investimeve dhe mbështetjes në përgjithësi.

33

III. RISHIKIM I LITERATURËS

Gjatë dekadave të fundit paradigmat e rrjeteve, si zinxhirët globalë të furnizimit, teoria e

kostove të transaksionit (TCT), manaxhimi i zinxhirëve të furnizimit (SCM) apo manaxhimi i

zinxhirëve të të mirave kanë tërhequr interesin e kërkuesve të shkencave shoqërore dhe të

ekonomisë. Në nivel politikash, shumë qeveri dhe organizata ndërkombëtare, të interesuara në

konkurrueshmërinë e organizatave të biznesit në vendet në zhvillim dhe reduktim të varfërisë, kanë

përqafuar disa prej këtyre afrimeve për të ndërtuar dhe zbatuar programet e tyre të zhvillimit (p.sh.,

Bair 2005; Trienekens 2011). Me rritjen e numrit të studimeve në lidhje me industritë, firmat dhe

rajonet e ndryshme, shtohet po ashtu edhe kompleksiteti i aparatit teorik që duhet përdorur për të

kuptuar dinamikat e rrjeteve organizativë (Bair 2009a; Gibbon 2008).

Hulumtimi i mekanizmave të qeverisjes së marrëdhënieve mes organizatave, që përbën dhe

fokusin e qëllimit të këtij punimi, është ndikuar shumë nga TCT-ja (p.sh., Rindfleisch dhe Heide

1997; Geyskens et al. 2006). Kërkimet e mëvonshme nga sociologë dhe teoricienë të rrjeteve kanë

theksuar ndikimin e lidhjeve sociale në qeverisjen e këtyre marrëdhënieve (p.sh., Powell 1990,

Anderson et al., 1994; Gulati 1998; Granovetter 2005). Në përputhje me qëllimin e tij për të

hulumtuar format e qeverisjes në marrëdhëniet mes aktorëve në sektorin e bimëve aromatike

mjeksore (BAM) dhe efektin e tyre në kostot e transaksionit, disertacioni mbështetet në këtë rrymë

mendimi, duke përfshirë në analizën e kostove të transaksionit (TCA) efektet e rrjeteve në

marrëdhëniet dypalëshe mes organizatave. Sikundër, pranuar nga Williamson (1985: 393):

“Megjithëse TCT-ja shpjegon kushtet ex ante dhe ex post të një kontrate,…ky afrim i trajton

këto të fundit si të ndara,…ndërvarësitë mes një tërësie kontratash mund të nënvlerësohen, apo mund

të mos kuptohen. Duhet një vëmendje më e madhe për implikimet e shumëanshme të kontratave mes

palëve të përfshira në transaksione.”

Përdorimi i kornizave të ndryshme teorike të rrjeteve i ofron mundësinë autorit të pasqyrojë

në mënyrë më të plotë kontekstin e këtyre marrëdhënieve dypalëshe. Analiza e këtyre

marrëdhënieve, pa konsideruar ndikimin e rrjeteve, nuk mundëson të kuptuarin e plotë të

marrëdhënies së shkëmbimit në vetvete (Achrol dhe Kotler 1999; Uzzi 1996; Eccles 1981;

Granovetter 1985).

Në literaturën e sotme ka një shumëllojshmëri përkufizimesh në lidhje me rrjetet, afrime në

lidhje me mënyrën se si rrjetet funksionojnë dhe implikime në lidhje me strukturat e qeverisjes.

Secila prej literaturave që hulumton teoritë dhe evidencën empirike në lidhje me rrjetet dhe

qeverisjen është mjaft e gjerë dhe ky rishikim literature mund të mos përfshijë kontribute me vlerë

në fushën përkatëse. Megjithatë, përdorimi i kontributeve kryesore teorike më gjithëpërfshirëse, si

34

zinxhiri global i vlerës (GVC), zinxhiri global i të mirave (GCC), SCM dhe ai i rrjeteve sociale, i

integruar me aparatin teorik dhe metodologjik të TCT-së, i mundëson autorit të zgjerojë horizontin

e studimit duke ruajtur një fokusin në hulumtimin e qeverisjes dhe kostove të transaksionit.

Në këtë kapitull do të parashtrohen afrimet kryesore teorike, kontribute analitike, si dhe

evidenca empirike që ilustrojnë fuqinë shpjeguese të këtyre teorive, duke u përqëndruar në

ndryshimet dhe mbivendosjet e këtyre kornizave teorike. Do të vijohet me analizën e

këndvështrimeve dhe argumentimeve kritike ndaj afrimeve kryesore duke evidentuar elementë

dobësie analitike dhe metodologjike, si dhe mangësi në evidencën empirike. Më tej, duke u

mbështetur në punimet seminale, lidhur kryesisht me teoritë e GVC-së dhe ekonomiksit të kostove

të transaksionit (TCE40

) dhe në hulumtimet e mëvonshme të disa autorëve, si dhe në disa

këndvështrime alternative në lidhje me qeverisjen, do të pasqyrohen elementë të përbashkët në

përkufizimin e formave të ndryshme të qeverisjes dhe ndryshimet përkatëse si në përkufizime, ashtu

edhe në faktorë përcaktues.

Në kapitullin pasardhës do të vijohet me rishikimin e literaturës përmes trajtimit të

dimensioneve dhe faktorëve përcaktues të TCT-së, si dhe faktorëve të tjerë nga teoritë e rrjeteve që

ndikojnë në formën e qeverisjes. Duke u mbështetur në një literaturë të pasur empirike (shih

Shtojcën 19), elementet e rrjeteve trajtohen të integruar me kornizën teorike të TCT-së, duke

ndërtuar kështu dhe modelin teorik të studimit. Kapitulli mbyllet me diskutimin rreth ndikimit të

këtyre faktorëve në qeverisje dhe në kostot e transaksionit, duke përcaktuar dhe hipotezat dhe

modelin konceptual të disertacionit.

1. Qasja e zinxhirit global të të mirave dhe zinxhirit global të vlerës

Në hyrjen e volumit që parashtroi kornizën e GCC-së, Gereffi dhe Korzeniewicz (1994),

mbështetur në punën e Hopkins dhe Wallerstein (1994), përkufizuan zinxhirin e të mirave si

“tërësinë e rrjeteve ndërorganizative që nxjerrin në pah lidhjet sociale të organizimit ekonomik” dhe

që mundësojnë analizën e “lidhjeve makro dhe mikro ndërmjet proceseve të cilat konsiderohen të

përfshira në mënyrë diskrete në njësi analize globale, kombëtare dhe lokale” (1994: 2). Në këtë

ekspoze të GCC-së, autorët nënvizojnë aspektin e lidhjeve sociale të rrjeteve ndërorganizative

krahasur me konceptimin e Hopkins dhe Wallerstein, të cilët përkufizuan GCC-në si një “rrjet pune

dhe procesesh prodhuese, rezultati final i të cilëve është një e mirë e përfunduar” (1994: 16). Fokusi

në këtë afrim të ri (GCC) është qeverisja - referuar kornizës institucionale dhe marrëdhënieve mes

firmave.

40 Transaction costs economics (TCE)

35

Në të njejtën punë kërkimore, Gereffi dhe Korzeniewicz përkufizuan qeverisjen si

“marrëdhënie e pushtetit dhe autoritetit, që përcakton sesi burimet financiare, materiale dhe

njerëzore alokohen dhe rrjedhin në zinxhir” (1994: 97). Mbështetur në këtë afrim në lidhje me

qeverisjen e GCC-së, Gereffi dallon dy tipe ideale qeverisjeje: qeverisja e orientuar nga prodhuesi

dhe qeverisja e orientuar nga blerësi, si dhe sqaron më tej sektorët ku ato shfaqen më shpesh.

Zinxhirët e vlerës me qeverisje të orientuar nga prodhuesi gjenden në sektorë kapital-intensivë, ku

njësi të mëdha prodhuese, zakonisht monopole ndërkombëtare, luajnë një rol qendror duke përfituar

nga ekonomitë e shkallës dhe inovacionet në teknologji. Këta zinxhir kapital-intensivë dhe

teknologji-intensive, si p.sh prodhimi i avionëve, automobilëve, etj. karakterizohen nga barriera të

larta hyrjeje, faktorë që i bëjnë firmat udhëheqëse të forcojnë pozicionin e tyre dominues dhe të

kontrollojnë lidhjet e poshtme dhe të sipërme në zinxhir. Zinxhirët e vlerës me qeverisje të orientuar

nga blerësi gjenden në ato sektorë, ku shitës të mëdhenj me pakicë dhe prodhues marke luajnë një

rol drejtues në ndërtimin e rrjeteve të decentralizuara të prodhimit në shumë vende eksportuese,

zakonisht vende në zhvillim. Ky model industrializimi që udhëhiqet nga logjika e tregtisë nga është

bërë i zakonshëm në të gjithë sektorët e punës intensive si veshjet, këpucët, punimet e dorës,

produkte elektronike konsumi, ku prodhimi është i ndarë nga dizenjimi, ku reklama dhe marketingu

shërbejnë si barriera hyrjeje në industri (Gereffi dhe Memedovic 2003). Ky aspekt i rëndësishëm i

teorisë së GCC-së që lidhet me rolin e firmave udhëheqëse i ka dhënë jetë një sërë studimesh

empirike të përqëndruara në mënyrën sesi këto firma i diktojnë kushte furnitorëve të tyre.

Autorë të tjerë eksploruan pushtetin e firmave udhëheqëse në drejtim të rolit të këtyre

blerësve globalë në zhvillimin apo pengimin e furnitorëve të tyre, për përmirësimin e proceseve,

produkteve, apo firmave të tyre në përgjithësi (Dolan dhe Humphrey 2000; Schmitz dhe Knorringa

2000). Disa kritikë argumentuan se një tipologji e tillë e qeverisjes ishte shumë e ngushtë dhe

abstrakte (Clancy 1998; Henderson et al., 2002). Puna e mëtejshme në nivel teorik dhe empirik

tregoi se forma qeverisjeje të orientuara nga blerësi apo prodhuesi mund të gjenden në të njëjtin

zinxhir vlere, ose mund të ndodhë që format e qeverisjes me orientim prodhuesin të transformohen

në qeverisje me orientim blerësin (Bair 2005).

Afrimi i Gereffi-t në lidhje me qeverisjen nuk mund të kuptohet pa e inegruar me tre

elementë të tjerë që përcaktojnë GCC: (a) struktura input-output, (b) struktura territoriale, (c)

korniza institucionale dhe padyshim (d) struktura e qeverisjes (Gereffi 1999b: 97). Kjo lloj qasjeje i

kushton vëmendje balancimit të pushtetit që gjendet në faktorët jo-ekonomikë (socialë, kulturorë,

hapësinorë, etj) me koordinimin e sistemeve të prodhimit të fragmentuara, por gjithsesi të

ndërlidhura. Struktura e input-output-it dhe ndikimi i faktorëve gjeografike në GCC-së kanë pasur

një rol përshkrues në këtë kornizë analitike. Vëmendja është përqëndruar tek strukturat e brendshme

36

të qeverisjes të ndërlidhura me kornizën institucionale, ku dhe janë aplikuar nocionet e barrierave të

hyrjes dhe koordinimit në zinxhir (Gibon 2001). Megjithëse marrëdhëniet mes firmave në një

zinxhir të mirash mund të shfaqin një logjikë relacionale të një rrjeti të ndërthurur mes lidhjesh jo-

ekonomike, siç sugjerohet nga rryma e re e sociologjisë ekonomike (NES), fokusi i GCC-së nuk

është përqëndruar në marrëdhëniet sociale – ato janë thjesht faktorë me ndikim të vogël në format e

qeverisjes.

Evidenca empirike ka vërtetuar në mënyrë të qartë fuqinë shpjeguese të afrimit të GCC-së

në dinamikën e zhvillimit të aktorëve dhe të qeverisjes së orientuar nga blerësi. Dolan, Humphrey

dhe Harris-Pascal (1999) analizuan zinxhirin ndërkombëtar të furnizimit të produkteve të

hortikulturës në Britaninë e Madhe, zinxhir ky që përfundon me supermarketet. Autorët vëzhguan

se ky zinxhir karakterizohet nga një “nivel i lartë i orientimit nga blerësi,” rezultat i përqëndrimit të

madh në sektor (të njësive të mëdha të shitjes me pakicë) dhe të një kotrolli të theksuar të

supermarketeve ndaj informacionit në lidhje me tendencat e sjelljes së konsumatorëve. Rezultati i

evidentuar në studim është një kombinim i zhvillimit të aftësive të furnitorëve në përmbushjen e

standarteve të larta të vendosura dhe të një tendence të importuesve të produkteve për të transferuar

shumë funksione të reja në rrjedhën e sipërme të zinxhirit tek eksportuesit e vendeve prej nga vijnë

produktet. Kjo situatë e re solli përqendrimin e sektorit të prodhimit në vendet në zhvillim –

zinxhirë që dikur fillonin me ferma të vogla tashmë dominohen nga ato të mëdha.

Artikulli i Calvin dhe Barrios (1998) në të cilin analizohet evolimi i tregtisë së perimeve

mes Meksikës dhe SHBA-së ilustron më së miri dinamizmin e zinxhirëve të vlerës41

. Tregtia e

perimeve mes dy vendeve filloi kur blerësit nga SHBA filluan të udhëtojnë dhe të blejnë në “treg të

lirë” produkte meksikane. Brenda pak vitesh, kompani private meksikane “morën në dorë”

operacionet e shitjes dhe ndërmjetësimin nga organizatat publike që kotrollonin fillimisht procesin.

Prodhimi gjithashtu u përqëndrua në “dorën” e prodhuesve të mëdhenj të cilët u integruan

vertikalisht përpara duke ndërmarrë dhe rolin e shpërndarjes përmes ndërtimit të kanaleve të

dedikuara të shpërndarjes.

Këto zhvillime mbështeten edhe nga natyra e produkteve si perimet, të cilat kanë një

qëndrueshmëri dhe jetë të shkurtër. Gibbon (2000) argumenton me kujdes se shumë produkte

bujqësore tregtohen në mënyra të ndryshme. Zinxhirët e tyre karakterizohen nga integrimi vertikal

dhe kontrolli nga kompani ndërkombëtare, ndërsa të tjerë dominohen nga tregtarë ndërkombëtare.

Argumentimi i Gibbon nënvizon rolin koordinues të tregtarëve ndërkombëtare dhe të standarteve të

cilësisë, sidomos në zinxhirët e lëndëve të para. Tregu i lirë mund të mbizotërojë si logjike

41 Termi “zinxhir vlere” krijuar nga Michael Porter pasqyron karakterin “vlerë-shtues” të proceseve të biznesit brenda

kufinjve të firmës (Porter, 1985).

37

qeverisje, por ky treg është i organizuar dhe i koordinuar. Autori del në konkluzionin se kundërshtia

mes tregjeve të qeverisura dhe anarkisë (tregjeve të parregulluara - alias tregu i lirë) është e stisur.

Tregjet mund të koordinohen nga standartet e cilësisë, reputacioni i furnitorit dhe blerësit,

koordinimi mes tyre, etj.

Klasterat kanë qënë një tjetër objekt i analizës së GCC-së. Ato mund të konsiderohen si

instrumente për të inkurajuar transferimin e njohurive ndërmjet partnerëve të një rrjeti (Humphrey

dhe Schmitz 2002). Duke analizuar një sërë studimesh empirike dhe rastesh studimore, Humphrey

dhe Schmitz dolën në përfundimin se klasterat janë të lidhura pozitivisht me nivelin e zhvillimit të

firmave pjesëmarrëse si dhe me performancën e tyre.

Afrimi i GCC-së ka tërhequr shumë vëmendje që në fillim të viteve 90të, shprehur kjo dhe

përmes një literature të gjerë që përfshin një sërë rastesh studimore që analizojnë dallimin mes

zinxhirëve të orientuar nga blerësi dhe atyre të orientuar nga prodhuesi. Sektorët ku janë

përqëndruar këto kërkime empirike shtrihen nga elektronika (Kenney dhe Florida 1994), veshjet

(Gereffi 1999b), pjesët e këmbimit për automjete (Kaplinsky dhe Morris 1999), madje dhe të mira

si kokaina (Wilson dhe Zambrano 1994), etj.

Megjithëse ndryshimet mes afrimit të GCC dhe GVC nuk janë aq të dukshme dhe të dy këto

afrime janë shpesh të ndërkëmbyeshme, ka disa ndryshime të evidentueshme në teorinë e qeverisjes

së ndërtuar në fillim të mijëvjeçarit të ri nga Gereffi, Humphrey dhe Sturgeon (2005). Kërkimet

empirike të Sturgeon (2002) dhe Sturgeon dhe Lee (2001) krahasuan, duke u mbështetur në nivelin

e standartizimit të produktit dhe procesit, tre lloj marrëdhëniesh të blerësve me furnitorët përkatës

duke klasifikuar këta të fundit si: (1) “furnitor i të mirave” i cili ofron të mira të standartizuara që

shiten në një treg të lire, (2) “furnitor i kapur”, i cili prodhon produkte jo të standartizuara duke

përdorur makineri të qëllimit të veçantë42

dhe (3) “furnitor i gatshëm” që prodhon produkte sipas

kërkesave të klientit duke përdorur makineri të qëllimit të përgjithshëm43

. Sturgeon (2002) duke ju

referuar sistemeve prodhuese që mbështeten në furnitorët e kapur si “rrjete modulare të prodhimit”

meqënëse blerësit mund të kalojnë lehtësisht nga njëri furnitor tek tjetri sipas nevojave që kanë.

Humphrey dhe Schmitz (2000; 2002) duke analizuar marrëdhëniet “pothuajse-hierarkike” mes

firmave që kanë kompetenca plotësuese, nënvizojnë faktin se aftësitë e këtyre furnitorëve të kapur

janë përcaktuese në marrëdhënien e ndërvarësisë mes tyre dhe blerësve.

Problemi i përcaktimit të masave mbrojtëse ndaj një sjelljeje oportuniste të këtyre

furnitorëve u zgjidh nga Gereffi et al., (2005) përmes këtij argumentimi: “nëse blerësit globalë kanë

nevojë të investojnë në zhvillimin e kompetencave të furnitorëve të tyre atëherë ata duhet të

42 Makineri të veçanta që i përshtaten nevojave specifike të blerësit (shënim i autorit). 43 Makineri fleksibël që përshtaten nevojave të shumë bleresve (shënim i autorit).

38

specifikojnë qartë parametrat e proceseve dhe produkteve të cilat duhen përmbushur nga furnitorët,

ndërsa blerësi mbron investimin e tij duke qënë partneri dominant ose ekskluziv i furnitorit”. Duke

u mbështetur në analizën e Williamson (1983) mbi përkushtimin e besueshëm dhe “pengmarrjes”44

dhe në punën e autorëve të tjerë si Menkhoff (1992) që konsiderojnë besimin dhe reputacionin si

faktorë të rëndësishëm në ruajtjen e qendrueshmërisë në marrëdhënie në rrjete me shtrirje të gjerë

hapësinore, Gereffi et al., (2005) dolën në përfundimin që varësia reciproke mund të ndërtohet

përmes reputacionit, afërsisë hapësinore dhe sociale, lidhjeve familjare, etnike, etj. Mbështetur në

këtë konceptualizim të qeverisjes si një continuum mes tregjeve të lira dhe hierarkisë, Gereffi et al.,

(2005) prezantuan disa kategori të tjera të qeverisjes së rrjeteve: modulare, relacionale, dhe “të

kapura”. Në përfundim të prezantimit të tyre, autorët paraqiten pesë tipe kryesore të qeverisjes:

Tregje të lira ku lidhjet mes palëve janë transitore dhe kostot e kalimit nga një partner biznesi tek

tjetri janë të ulëta; Modulare ku furnitorët të mirat i prodhojnë me makineri të qëllimit të

përgjithshëm sipas kërkesave të klientit; Relacionale ku evidentohet një ndërvarësi e madhe mes

palëve si rrjedhim i investimeve në asete specifike duke rritur kështu rolin e faktorëve jo-ekonomikë

si besimi dhe reputacioni në qendrueshmërinë e marrëdhënies së shkëmbimit; “të kapur” ku

furnitorë të vegjël janë të varur nga blerësa shumë më të mëdhenj; Hierarki që karakterizon rrjetet

me integrim vertikal ku forma dominuese e qeverisjes është kontrolli manaxherial (Gereffi et al.,

2005).

Në trajtimin e GVC-së dhe GCC-së është shtjelluar gjerësisht dhe upgrading45

si një

koncept që pasqyron fokusin e teorisë së GVC-së dhe GCC-së tek performanca dhe vlera e shtuar,

aspekt i cili ndikohet nga forma e qeverisjes dhe kolonat e tjera mbi të cilat janë ndërtuar këto dy

teori. Pavarësisht se ka shumë konfuzion në lidhje me konceptin, më poshtë do paraqesim disa

përkufizime kryesore si dhe klasifikimet përkatëse. Gereffi (1999b: 40) përkufizon upgrading si:

“….procesin e përmirësimit të aftësisë së një firme ose të një ekonomie të “lëvizur” drejt qosheve të

me përfitim më të lartë dhe/ose teknologjikisht më të sofistikuara dhe me aftësi të larta.”

McDermott (2007:104) përkufizon upgrading si: “kalimin nga aktivitete me vlerë të shtuar të ulët

në ato me vlerë të shtuar më të lartë duke përdorur kapacitetet lokale dhe duke realizuar

përmirësime të vazhdueshme në procese, produkte dhe funksione.”

Mbështetur në punimin përmbledhës të Trienekens (2011) përshtatur për ekonomitë e

vendeve në zhvillim, autori përcakton tre tipe upgrading:

44 Investimi në asete specifike ose të veçanta bën që palët e përfshira në një shkëmbim të kenë“duar të lidhura” në

marrëdhënien e tyre duke çuar në “pengmarrje” të furnitorit nga ana e blerësit dhe në përkushtim të besueshëm të të

parit në marrëdhënie (Williamson, 1975, 1983, 1985). 45 Në pamundësi për të shqipëruar në mënyrë të përshtatshme këtë term, në vijim të disertacionit do përdoret termi në

gjuhën origjinale “upgrading” (shënim i autorit).

39

(i) upgrading të prodhimit me vlerë të shtuar përmes produkteve inovative dhe diferencimit

të tyre, inovacionit në procese dhe në aktivitete marketing;

(ii) upgrading të rrjetit apo zinxhirit të vlerës përmes “kapjes” së tregjeve të “duhura” dhe

pjesëmarrjes në kanalin “e duhur” marketing,

(iii) upgrading të formës së qeverisjes përmes përzgjedhjes së formës më të përshtatshme

organizative në lidhje me lidhjet horizontale dhe vertikale të saj.

Bair dhe Gereffi (2001) u mbështetën në GCC-të për të analizuar sektorin e veshjeve, por

implikimet në format e qevesisjes që më vonë u përcaktuan në kornizen teorike të GVC-së janë

mjaft të rëndësishme për t’u evidentuar. Autorët argumentuan se si marrëveshja e tregtisë së lirë të

Amerikës së Veriut (NAFTA46

) inkurajoi lindjen e rrjeteve “paketë e plotë”47

mes firmave të

SHBA-së dhe atyre meksikane duke bërë të mundur kalimin e tyre nga forma “të kapura” të

qeverisjes drejt atyre relacionale.

Kërkimet empirike në shumë sektorë dhe në disa raste dhe përmes sektorëve apo klusterave

janë një evidencë e aplikueshmërisë së modelit të GVC-së, të lidhjeve të forta që ka ky model me

atë të GCC-së dhe në ndonjë rast, i pamjaftueshmërisë së konstruktit teorik. Evidenca empirike

sugjeron se dinamikat në modelet e qeverisjes janë të tilla sa e bëjnë nganjëherë të pamundur

klasifikimin e formave të qeverisjes në një nga modelet e parashikuar nga Gereffi et al., (2005) në

teorinë e tij të GVC-së (Ivanson dhe Alvstram 2010). Këta autorë në kërkimin e tyre të fokusuar në

marrëdhëniet midis furnitorëve dhe blerësave dështuan të klasifikonin marrëdhëniet e firmës së

prodhimit të mobiljeve IKEA me furnitorët e saj në Azi në përshtatje me kornizën e GVC-së. Ata

demostruan ekzistencën e një forme shtesë të qeverisjes, të ashtëquajtur “zhvillimore”, e cila

qëndron mes tregut të lirë dhe hierarkisë, por që nuk mund të klasifikohet si modulare, relacionale

ose “e kapur”. Në Azi, IKEA blen nga furnitorët vendas me kapacitete dhe aftësi të ulëta

teknologjike produkte me kosto të ulët dhe punë intensive. Marrëdhëniet mes furnitorëve dhe

blerësit janë shpesh komplekse meqënëse transaksionet nuk janë tërësisht të kodifikuara nga IKEA

për arsye të kërkesës fleksibël që ka kompania në lidhje me produktet dhe proceset për prodhimin e

tyre. Për këtë arsye furnitorët duhet të jenë fleksibël ndaj ndryshimeve në dizenjim dhe në

specifikime teknike. Por, vetëm pak të tillë mund të kenë aftësitë e mjaftueshme. Që këtu, mund të

kuptojmë se qeverisja në këto marrëdhënie nuk është relacionale siç ndodh në Europë ku IKEA ka

marrëdhënie të ngushta me disa furnitorë me aftësi të shkëlqyera. Për më tepër, IKEA dëshiron të

jetë një blerës dominues por jo ekskluziv, kështu që furnitorët e saj nuk janë “burgosur” në një

46 North American Free Trade Agreement (NAFTA) 47 Paketë e plotë (full package) është një model biznesi që fokusohet më tepër në prodhimin dhe dizenjimin sesa në

markën e produkteve. Një firmë full package në sektorin e veshjeve realizon të gjitha hapat në prodhimin e një

veshjeve duke përfshirë dizenjimin, blerjen e lëndëve të para, prerjen, qepjen, dekorimin, paketimin dhe shpërndarjen.

(Gereffi & Memedovic, 2003).

40

marrëdhënie që karakterizon qeverisjen “e kapur”. Së fundmi, IKEA përdor shumë rrallë integrimin

vertikal. Autorët përfundojnë me konkluzionin që forma “zhvillimore” e qeverisjes duhet të

konsiderohet që të integrohet me kornizën teorike të GVC-së.

Në dy dekadat e fundit janë ndërmarrë shumë studime në fushën e klasterave rajonale në të

cilat është vërtetuar që marrëdhëniet horizontale dhe vertikale mes klasterave mund të rrisin

efiçencën dhe efektivitetin e rrjeteve të biznesit (Giuliani et al., 2004). Në studimin empirik që

mbështet këtë konkluzion Giuliani et al., (2004) studiuan klustera të ndryshme në disa vende të

Amerikës Latine. Duke përdorur afrimin e GVC-së, autorët vërtetuan se upgrading varet nga natyra

e lidhjes mes firmave dhe qeverisjes në zinxhirët e vlerës. Niveli i dijes së akumuluar, së bashku me

kodifikimin e informacionit e që këtu, forma e qeverisjes, ndikojnë në kapacitetin e firmave për

upgrade-im, si dhe mënyrën sesi kjo realizohet. Më specifikisht, në zinxhirët e vlerës pothuajse-

hierarkike, presioni për të përmbushur standartet, i imponuar nga udhëheqësit e zinxhirit, i shtyn

furnitorët të zhvillojnë proceset dhe produktet e tyre, megjithëse një upgrading funksional pengohet

gjithnjë nga firmat udhëheqëse.

GVC-ja fokusohet në njohjen dhe shpjegimin e shumëllojshmërisë se rrjeteve duke

nënvizuar marrëdhënien mes firmave, koordinimin dhe upgrading (Bair, 2008), duke u përpjekur të

shpjegojnë fenomene në një nivel më mikro. Në ndryshim me këtë këndvështrim, Hopkins dhe

Wallerstein (1994), si përfaqësues të teorisë së GCC-së janë më klasike në qëndrimet e tyre. Autorët

i japin më shumë rëndësi kostove të transaksionit48

në përcaktimin e formës së shkëmbimit në një

zinxhir të mirash edhe pse nuk e shohin këtë element si faktorin e vetëm. Ndërkohë që fimat

përpiqen të minimizojnë kostot ato përpiqen të reduktojnë edhe kostot e punës. Këto dy objektiva

kërkojnë “ndryshime në organizimin social dhe vendosjen gjeografike që janë në kundërshti me

njëri-tjetrin. Në përgjithësi, kostot e transaksionit zvogëlohen përmes integrimit vertikal dhe

kovergjencës gjeografike të hallkave të ndryshme të zinxhirit… Nga ana tjetër, kostot e punës

reduktohen zakonisht përmes nënkontraktimit… dhe shpërndarjes së prodhimit në hallka

gjeografikisht larg njëra-tjetrës…” (Hopkins dhe Wallerstein 1994: 19-20).

Megjithëse teoritë janë mjaft të ngjashme në disa elemente të tyre, GVC-ja nuk i referohet

tashmë strategjive të një firme për të udhëhequr dhe koordinuar një zinxhir gjatë gjithë kohëzgjatjes

së tij. Ky afrim mbi qeverisjen e ka ngushtur perspektivën e GVC, duke e fokusuar vëmendjen në

zinxhirë të veçantë, apo lidhje specifike në zinxhir (Gibbon et al., 2008).

48Kosto që lidhen me shkëmbimin e të mirave (shih Commons (1934), Coase (1937), Williamson (1975).

41

2. Qasja e teorisë së kostove të transaksionit

TCT i ka rrënjët në dy fusha studimore – ekonomiksin e ri institucional dhe ekonomiksin e

organizatave (Williamson 1991, 1993a, b, 1998). TCA është një ndër kornizat teorike më të

përdorura në kërkimet dhe hulumtimet me fokus marrëdhëniet e biznesit. Kjo teori evoloi nga një

numër i madh autorësh, studimesh dhe artikujsh. TCA-ja mund të konsiderohet një harmonizim i

analizës së ekonomiksit institucional, asaj ligjore dhe analizës së organizatës (Heide 1994; Joshi dhe

Stump 1999). Bazat teorike të TCT-së, ndërtuar nga Ronald Coase (1931, 1937) dhe ravijëzuar

qartësisht nga Oliver Williamson, mbështeten në disa supozime bazë në lidhje me sjelljen njerëzore

(Williamson 1975, 1979, 1985).

Sikundër pohuar në botimin i tij klasik “Ekonomiksi i kostove të transaksionit: qeverisja e

marrëdhënieve kontraktuale”, Williamson (1979) përcakton dhe qëllimin e rrymës kryesore, pjesë e

së cilës është dhe TCE - “Ekonomiksi i ri institucional (NIE49

) trajton origjinën, shpeshtësinë, dhe

degëzimet e kostove të transaksionit” (Williamson 1979: 1).

John R. Commons (1934) përcaktoi një afrim të ri për ekonomiksin institucional duke u

shprehur se: “njësia më e vogël e ekonomiksit institucional është njësia e aktivitetit – një

transaksion dhe pjesëmarrësit në të”. Në vitet 30të, Ronald Coase (1937) publikoi artikullin e tij

seminal “Natyra e firmave” duke shtruar pyetjen – pse firmat adoptojnë një strukturë të caktuar dhe

përse prodhimi nuk realizohet nga një firmë e vetme? Ai doli në përfundimin se ekzistenca e

firmave duhet shpjeguar me faktin se, shkëmbimi i mallrave në treg shkakton kosto dhe si rrjedhim

çmimi si mekanizëm i tregut nuk mund të shpjegojë sjelljen e firmave dhe format e qeverisjes.

Autori argumentoi se pa marrë në konsideratë kostot e transaksionit është e pamundur të kuptohet

sesi funksionon sistemi ekonomik (Coase 1937). Disa dekada më vonë, Williamson e zhvilloi më

tej këtë vëzhgim, duke u përpjekur të përcaktonte kushtet në të cilat kostot e transaksionit çojnë

drejt integrimit vertikal si një zgjidhje më efiçente.

Argumenti bazë i TCT-së përcakton se në një kontekst të caktuar, një firmë ka disa mundësi

përzgjedhjeje për të realizuar një detyrë apo operacion të caktuar që përfshijnë kontraktimin,

outsourcing dhe realizimin nga vetë firma të operacionit. Alternativa e fundit i jep firmës më shumë

kontroll për të ulur kostot e transaksionit, por e përball atë me kosto më të larta integrimi. Kostot e

transaksionit janë kostot që shfaqen gjatë shkëmbimit dhe klasifikohen në tre kategori kryesore:

kosto informacioni, kosto negocimi dhe kosto monitorimi, ndërsa kostot e integrimit lidhen me

tërësinë e kostove që shfaqen gjatë integrimit vertikal përpara, ose pas të firmave. Struktura e

49 New institutional economics (NIE)

42

qeverisjes që përzgjidhet nga firma në një situatë të caktuar varet shumë nga kostot e transaksionit

me të cilat ajo përballet (Williamson 1975).

Sikundër përmendur shkrutimisht më lart, TCT-ja mbështetet në dy supozime bazë të

sjelljes: racionalitetin e kufizuar dhe oportunizmin.

Së pari, TCT-ja konsideron se të gjithë aktorët ekonomikë karakterizohen nga racionaliteti i

kufizuar (Simon 1957, 1961; Williamson 1975). Si aktorë racionalë, palët e përfshira në transaksion

marrin pjesë në shkëmbim duke u përpjekur të minimizojnë kostot e transaksionit. Por, në një

kontekst organizativ ku vendimmarrës kanë prirje të jenë racionalë, ata janë të kufizuar nga aftësia

dhe njohuritë e tyre për të specifikuar të gjithë detajet dhe kushtet që lidhen me shkëmbimin

(Williamson 1985). Kapaciteti për të gjetur dhe përpunuar informacionin e nevojshëm kufizon

hapësirën për një sjellje racionale duke kufizuar kështu racionalitetin e aktorëve. TCT-ja konsideron

racionalitetin e kufizuar si një problem në kushtet e pasigurisë. Duke marrë të mirëqenë

racionalitetin si të pakufizuar, të gjithë kontingjencat mund të përfshihen në një kontratë dhe kështu

nuk do të ketë rrezik për sjellje oportuniste nga partneri në shkëmbim (Grover dhe Malhotra 2003).

Përderisa ka pasiguri, kontratat nuk mund të jenë të plota dhe të parashikojnë çdo element

kontigjence. Një firmë që parashikon të realizojë një investim specifik është në disavantazh nëse

shfaqen rrethana në të ardhmen që detyrojnë firmën të rinegociojë kontratën. Kjo çon në problemin

e njohur si “pengmarrje” dhe na drejton nga supozimi i dytë i TCT-së – oportunizmi (Williamson

1975, 1985).

Oportunizmi përcakton që aktorët, të cilët marrin pjesë në një marrëdhënie shkëmbimi

udhëhiqen nga oportunizmi. Zvogëlimi i oportunizmit është qëllimi kryesor i konceptit të qeverisjes

mbështetur në kosto transaksioni (Stump dhe Heide 1996). Në TCT-të, ekzistenca e oportunizmit

nxit lindjen e kostove të transaksionit në formën e sjelljes kontrolluese dhe monitoruese, si dhe e

masave mbrojtëse ndaj aseteve specifike. Williamson (1975, 1985) argumenton se në një bote jo

perfekte, ku individët kanë informacion dhe kapacitet përpunues të kufizuar dhe janë subjekt i

sjelljeve oportuniste, pasiguria e lartë e bën më të vështirë për blerësin të vlerësojë sjelljen e

furnitorit dhe anasjelltas. Investimi i blerësit në asete specifike bën që sjellja oportuniste e furnitorit

të jetë me shumë risk për blerësin.

TCT-ja fokusohet në sjelljen oportuniste si një konstante e transaksioneve mes blerësit dhe

furnitorit dhe ndryshimet në këtë sjellje lidhen me karakteristikat e transaksionit: (1) niveli i

pasigurisë, (2) shpeshtësia dhe (3) niveli i aseteve specifike të cilat përcaktojnë dhe nivelin e

oportunizmit (Williamson 1979). Në artikujt e publikuar më vonë, Williamson (1995) zvogëlon

rëndësinë e shpeshtësisë duke konsideruar se në mungesë të aseteve specifike dhe të pasigurisë,

transaksionet qeverisen më mirë nga tregu i lirë, pavarësisht nga shpeshtësia. Niveli i lartë i

43

investimeve specifike transaksionale (TSI50

) ka impakt negativ në marrëdhëniet midis blerësit dhe

furnitorit të tij sepse rrit varësinë dhe oportunizmin (Williamson 1985).

Sipas kornizës së TCT-së, marrëdhëniet furnitor-blerës duhet të vetë-strukturohen në një

mënyrë të tillë që të minimizojnë kostot e transaksionit (Williamson 1975, 1993a, b). Williamson

(1975) argumenton se ka tre tipe strukturash qeverisjeje në funksion të kostove të transaksionit: jo

specifike, gjysëm specifike dhe shumë specifike. Duke përdorur klasifikimin e kontratave ligjore të

Macneil, autori përcakton tre klasifikime kontraktuale që rregullojnë shkëmbimin në secilën

strukturë qeverisje: klasike, neoklasike dhe relacionale. Tregu përbën strukturën qeverisëse klasike

me transaksione jo-specifike dhe shërben për shkëmbimin e menjëhershëm të të mirave të

standartizuara. Shkëmbimi rregullohet nga kontrata klasike që mbështeten në një tërësi rregullash

ligjore formale. Në kontrast me të, strukturat specifike janë të përshtatshme për transaksione të

veçanta. Transaksionet rregullohen nga kontratat neoklasike që përfshijnë marrëveshje afatgjata të

cilat nuk parashikojnë çdo rrethanë të mundshme, por që përcaktojnë rolin e një qeverisje tjetër

(p.sh., arbitrazh). Strukturat gjysëm specifike qëndrojnë ndërmjet këtyre strukturave dhe

përfaqësohen nga disa forma hibride si kontratat, aleancat strategjike, joint ventures dhe forma të

tjera bashkëpunimi mes aktorëve në shkëmbim. Kontrata “relacionale” përdoren për të përcaktuar

marrëdhënien mes palëve kotraktuese dhe përfshijnë marrëveshje të heshtura dhe eksplicite,

Williamson (1975).

Heide (1994) argumenton se ka një tendencë në qeverisje për të kaluar drejt formave

bilaterale të saj, gjë që implikon se të dy palët e përfshira në transaksion duhet të kufizojnë

oportunizmin në bashkëpunimin me njëri-tjetrin. Kjo formë bilaterale qeverisje është përshkruar si

marrëveshje afatgjatë, partnership, aleanca strategjike (Achrol 1991), hibride (Williamson 1991),

shkëmbim relacional (Dwyer et al, 1987), etj.

Kërkimet empirike që mbështeten në supozimet e TCE-së janë ndërmarrë në shumë sektorë.

Mbështetur në afrimin e TCT-së Lee et al., (2009) realizuan një survejim mes 175 firmave të

prodhimit të produkteve elektronike. Duke u përqëndruar në marrëdhënien mes pasigurisë së

ambjentit, aseteve specifike, blerjes strategjike dhe aleancave të furnitorëve, autorët testuan disa

hipoteza. Rezultatet konfirmojnë supozimet bazë të TCE-së. Ky kërkim tregon se ndryshimet e

teknologjisë (si matës i pasigurisë së ambjentit) kanë ndikim pozitiv në zhvillimin dhe forcimin e

aleancave, shtimin e investimeve në asete specifike dhe të blerjeve strategjike. Rezultatet e kërkimit

tregojnë gjithashtu se blerjet strategjike dhe TSI-të janë të lidhura pozitivisht me aleancat me

furnitorët. Ndërkohë pasiguria e tregut rezulton të jetë e lidhur negativisht me investimet në asetet

specifike.

50 Transactional specific investments (TSI)

44

Duke përdorur sektorin e prodhimit dhe shitjes së automjeteve të përdorura, Akerlof (1970)

hapi një diskutim shkencor në lidhje me modelet ekonomike ku garancitë e pashkruara (të

pashprehura në kontrata) kanë rëndësi të veçantë dhe besimi mes paleve ul pasigurinë. Informcioni

asimetrik që kanë blerësit në lidhje me makinat e mira dhe ato të këqija (të quajtura “limonë” në

SHBA) i bën blerësit të përpiqen shumë për të kuptuar cilësinë e tyre, megjithëse cilësia e

automjetit do të mund të kuptohet vetëm pas shumë kohësh. Prodhuesit e automjeteve me cilësi të

dobët janë mëse të motivuar për të promovuar makinat e tyre. Si rezultat i kësaj situate, tendeca e

prodhuesve të automjeteve të mira është që të ulin çmimin në mënyrë që të jenë konkurrues, dhe si

rrjedhim, ulet dhe cilësia e produkteve. Përfundimi – ka një tendencë të dukshme për të ulur cilësinë

mesatare të automjeteve. Autori e zgjeroi analizën e tij edhe në sektorë të tjerë si, tregu i kreditit në

vendet e pazhvilluara, punësimi i minoriteteve dhe sigurimet.

Kur përcaktimi i cilësisë së mirë, apo të keqe si një fenomen normal në botën e biznesit nuk

është i qartë, atëherë pasiguria do të rritet dhe prodhuesit e blerësit e cilësisë së mirë të produktit do

të vuajnë. Ky aspekt i pasigurisë është eksploruar edhe nga kërkuesit që aplikojnë teorinë e lojës

dhe shpjegon numrin e madh të institucioneve që janë ngritur për të garantuar cilësinë dhe për të

zvogëluar pasigurinë (Akerlof 1970).

Gjatë ketyre 4 dekadave, ka pasur shumë kërkime empirike në sektorë të ndryshëm, zinxhirë

furnizimi, marrëdhënie dypalëshe, madje dhe aplikime të TCE-së në kontekstin e marrëdhënieve

ndërpersonale. Brinig (1990) u përpoq të shpjegojë arsyen që qëndron pas rritjes së kërkesës për

diamantë në SHBA në mesin e viteve 30të. Autorja lidhi heqjen e “detyrimit për martesë” me rritjen

e kërkesës për diamantë. Përpara abrogimit të ligjit që përcaktonte se një premtim fejese kishte vlerë

juridike, në rastin e ndarjes së një çifti të fejuar çështja mund të përfundonte në gjykatë. Autorja

argumentoi se heqja e pasojave ligjore të premtimit për martesë (përfaqësuar nga lidhja në fejesë) u

zëvendësua nga unaza e fejesës me gur diamanti. Unaza mund të konsiderohet një masë mbrojtëse

për investimin e ardhshëm të nuses në marrëdhënie - reputacionin e saj.

3. Qasja e rrjeteve sociale

Që në fillim të viteve ‘90, teoria e kapitalit social është bërë një degë shumë e rëndësishme e

afrimit të rrjeteve. Perspektiva e rrjeteve është ndërtuar mbi nocionin e përgjithshëm që konsideron

veprimet ekonomike si të influencuara nga konteksti social në të cilin ato realizohen dhe nga

pozicioni i aktorëve pjesëmarrës në këto rrjete sociale (Trienekens, 2011). Ndikimi i fushave

studimore si sociologjia dhe i rrymave ndërdisiplinore si “sociologjia e re ekonomike” (NES), është

i pranishëm në teorinë e rrjeteve sociale.

45

Kjo rrymë (NES) me përfaqësues pionier Granovetter, u prezantua në 1985 si axhendë

kërkimi për këtë fushë të re studimi, e cila karakterizohet nga dëshira për të sfiduar modelin

neoklasik përmes zhvillimit të një afrimi alternativ sociologjik. Granovetter argumenton se modeli

ekonomik neoklasik thjeshtëzon ndërveprimet ekonomike, duke mbajtur brenda një “kutie të zezë”

të gjithë aspektet jo-ekonomike të jetës sociale. Autori i jep shumë rëndësi disiplinave të tjera të

afërta me ekonominë të cilat “kanë bërë përparim të madh në shpjegimin e fenomeneve

sociale…Kur kutia e zezë hapet, bëhet shpesh me qëllimin për t’i bërë rrjetet, normat, institucionet

dhe kulturën, endogjene me modelet ekonomike, duke konsideruar në mënyrë implicite se pa këta

faktorë nuk mund të ndërtohet asnjë argumentim sistematik” (Granovetter 2005:47). Teoria e

Granovetter u shfaq si një kundërshti ndaj punës së Oliver Williamson në ekonomiks, me

specifikisht me teorinë tij të transaksioneve, ndoshta dega më e rëndësishme e NIE, duke e

konsideruar atë si të zhvilluar në një kontekst të “nën-socializuar” (Granovetter 1985). Kjo kritikë

reflekton në njëfarë mënyre kundërshtine klasike midis racionalitetit dhe “jo-racionalitetit.” Paul

Samuelson (1947), në një mënyrë tejet të thjeshtuar, bën dallimin mes ekonomisë dhe sociologjisë

në funksion të orientimit drejt racionalitetit, ku racionaliteti është një zotërim i ekonomisë, ndërsa

“jo-racionaliteti” është një zotërim i sociologjisë. Ekonomistët shqetësohen sesi individët marrin

vendime, ndërsa sociologët konsiderojnë individët si produkte të eksperiencave të tyre dhe si

rrjedhim nuk kanë ndonjë vendim për të marrë (Samuelson 1947).

Kundërshtia mes NES dhe TCE-së mund të jetë shumë ndriçuese, sikundër është pohuar nga

Powell (1990), një përfaqësues i njohur i teorisë së rrjeteve. Autori argumenton me mjaft kujdes se

rrjetet nuk mund të përcaktohen, as si “treg i lirë” dhe as si hierarki, në ndryshim nga këndvështimi

i Williamson që i konsideron si forma të ndërmjetme mes shkëmbimeve të drejtpërdrejta të tregut

dhe hierarkisë, meqënëse marrëdhëniet sociale në të cilat këto rrjete operojnë, gjenerojnë besim, i

cili lind nga transaksionet e përsëritura. NES-i ka propozuar konceptin e “embeddedness51

” për të

përshkruar sesi konteksti social i jep formë veprimeve ekonomike dhe redukton pasigurinë, problem

ky i konsideruar si udhëheqës i veprimeve të organizatave (Granovetter 1985).

Koncepti i embeddedness i referohet:

“Faktit se shkëmbimet dhe diskutimet brenda një grupi kanë zakonisht një histori prapa dhe kjo

traditë stabilizon dhe “rutinizon” lidhjet mes anëtarëve të grupit. Aktorët, si elementë të strukturave

sociale nuk ndjekin vetëm interesin e tyre... struktura e marrëdhënieve ndikon veprimet e individëve

që përbëjnë grupin duke kufizuar mundësitë e këtyre individëve dhe duke ndryshuar qëndrimin e të

tjerëve në varësi të veprimeve të ndërmarra.” (Marsden 1981: 1210)

51 Në pamundësi për të shqipëruar në mënyrë të përshtatshme këtë term, në vijim të disertacionit do përdoret termi në

gjuhën origjinale “embeddedness”, ose do të përdoret si proxy termi faktorë jo-ekonomike të lidhur me kontekstin social

(shënim i autorit).

46

Koncepti i embeddedness implikon prezencën e rrjeteve. Konceptualisht, një rrjet është

tërësia e aktorëve që marrin pjesë, si dhe natyra e marrëdhënieve që i lidhin këta aktorë me njëri-

tjetrin (Iacobucci dhe Hopkins 1992) duke përshirë marrëdhëniet horizontale dhe vertikale përmes

industrive dhe vendeve të ndryshme (Gulati et al., 2000).

Në teorinë e organizatave, rrjetet janë përshkruar si “forma rrjet të organizatave” (Powell

1990), “rrjete ndër-firma” (Uzzi 1996) dhe “pothuajse-firma” (Eccles 1981). Duke u mbështetur në

perspektivën e sistemeve të hapura teoricienët e organizatave përcaktuan rrjetet sociale si “një tërësi

nyjesh (p.sh., persona, organizata) të lidhura nga marrëdhenie sociale (p.sh., shoqëria, anëtarësia në

organizata) “të veçanta” (Laumann, Galaskiewicz, dhe Marsden, 1978: 458).

Ndërkohë, kërkuesit në fushën e marketingut si Achrol dhe Kotler (1999) përkufizojnë

rrjetet si një kualicion i pavarur i entiteteve ekonomike me aftësi të veçanta (firma të pavarura, ose

njësi autonome firmash) që operojnë pa një kontroll hierarkik, por që janë të lidhur me njëri-tjetrin

nga reciprociteti dhe forma të tjera lidhjesh sociale brenda një kuadri vlerash, të cilat përcaktojnë

rolet dhe përgjegjësitë e “pjesëmarrjes” në këtë kualicion. Achrol dhe Kotler (1999) përcaktojnë

rrjetet vertikale si:

Një grup firmash të specializuara në produkte, teknologji apo shërbime që përbëjnë input-e për një

industri të veçantë të organizuar rreth një firme kryesore, e cila fokusohet në monitorimin dhe

menaxhimin e rrethanave kritike me të cilat përballen anëtaret e rrjetit (Achrol dhe Kotler 1999).

Afrimi i rrjetit social i shikon kompanitë si të përfshira në një tërësi marrëdhëniesh

komplekse vertikale, horizontale dhe mbështetëse me kompani dhe organizata të tjera, marrëdhënie

që zhvillohen në një kontekst historik, social, kulturor dhe gjeografik të caktuar (Trienekens 2011).

Evidenca empirike sugjeron se lidhjet e ngushta vertikale që karaktezohen nga një shkëmbim i

pasur informacioni dhe përkushtim afatgjatë mund të çojnë në një bashkëpunim më të madh dhe

përfshirje në aktivitete të përbashkëta midis partnerëve, investime më të larta në asete specifike të

ndërsjellta të cilat përkthehen në përfitime në performancë për të gjithë partnerët e përfshirë (Heide

dhe Miner, 1992).

Sipas teorisë së rrjeteve, marrëdhëniet nuk marrin trajtë mbështetur vetëm në faktorë

ekonomikë; koncepte si besimi, reputacioni dhe pushteti kanë një impakt kyç në strukturën dhe

jetëgjatësinë e këtyre marrëdhënieve (Uzzi 1997). Në kërkimin e tij empirik që hulumtonte rrjetet

mes 23 firmave të prodhimit të veshjeve në New York, autori ndryshon njësinë e analizës nga

cilësia dhe sasia e transaksioneve në cilësinë e marrëdhënieve. Gjetjet kërkimore të Uzzi-t tregojnë

se në rrjetet me lidhje të forta mes aktorëve, motivimi nuk është tërësisht “egoist”. Në kundërshtim

me teorinë e transaksioneve dhe teorinë e lojës që sugjeron “pazarllëkun” dhe oportunizmin si një

sjellje e pritur të furnitorit kur blerësi mbështetet për furnizim në pak shitës, autori del në

47

konkluzion që sjellja oportuniste nuk shfaqet kur faktorët jo-ekonomike si besimi, reputacioni dhe

historiku i bashkëpunimit janë të fortë, pavarësisht nga numri i aktorëve të përfshirë në shkëmbim.

Nëse këto faktorë jo-ekonomike (përveç atyre ekonomikë natyrisht) inkurajojnë firmat të investojnë

në asete specifike ose të kenë frekuencë të lartë transaksionesh, atëherë jemi në kushtet e duhura për

të promovuar aleanca mes firmave.

Studimi i Uzzi (1997) konfirmon këndvështrimin e Burt (1992) se struktura e rrjetit e

influencuar ndjeshëm nga faktorët jo-ekonomikë dhe lidhjet sociale është pikërisht ajo çfarë duhet

për firmat që të shkëmbejnë informacione mes tyre. Të kuptuarit e ndryshimit mes “tregut të lirë”

dhe rrjeteve ku lidhjet mbështeten në faktorë jo-ekonomike, si dhe aftësia për të përfituar nga

mundësitë e kontratave dhe rrjeteve strategjike varet shumë nga cilësia e marrëdhënieve (Burt,

1992a). Nga ana tjetër, marrëdhëniet në rrjet mund të rrisin “kapitalin social” të një kompanie duke

ia lehtësuar asaj mbledhjen dhe aksesin ndaj informacionit, dijeve teknike dhe t’i sigurojnë

mbështetje financiare (Coleman 1990).

Disa autorë të tjerë të rëndësishëm analizuan lidhjet mes rrjeteve të mbështetura në lidhje të

forta sociale dhe besimi me aleancat strategjike. Rritja e besimit, komunikimit mund të reduktojnë

oportunizmin duke zvogëluar kështu kostot e transaksionit dhe duke përmirësuar aksesin e këtyre

aleancave në tregje (p.sh. Gulati 1998). Të tjerë studiues vëzhguan dhe analizuan disa industri dhe

dolën në përfundimin se rrjetet dhe jo firmat janë niveli organizativ ku konkurrojnë firmat. Si

rrjedhim, performanca e firmës ndikohet shumë nga rrjeti të cilit ajo i përket. Gjithsesi, përfshirja e

firmave në një sjellje të mbështetur në bashkëpunim, besim dhe marrëdhënie me lidhje të forta

sociale varet nga vendi që zë firma në rrjet. Kërkimet empirike dalin në përfundimin se një firmë e

cila zë një rol qendror52

brenda një rrjeti ka më pak mundësi të veprojë në mënyrë oportuniste, sepse

kjo do ndikonte në reputacionin e saj dhe nivelin e besimit që do ketë kjo sjellje në aktorët e tjerë të

zinxhirit në rrjedhën e sipërme apo të poshtme të tij (Raub et al., 1990).

4. Qasja e teorisë së menaxhimit të zinxhirit të furnizimit

Manaxhimi i zinxhirit të furnizimit (SCM) u shfaq në literaturën e logjistikës në vitet 80të

dhe ishte fillimisht i fokusuar në manaxhimin e materialeve përmes kufijve funksionale të

brendshëm të organizatës. Më vonë, ky koncept u shtri përtej kufijve organizativë duke përfshirë

gjithë nyjet në rrjedhen e sipërme dhe të poshtme të zinxhirit (p.sh., Womack et al., 1990;

Christopher 1992). Si zinxhiri i vlerës (shih Porter, 1985), ashtu dhe zinxhiri i furnizimit,

52 Pozicioni qëndror i referohet vendit që zë organizata në rrjet (Wasserman and Faust, 1994).

48

përqëndrohen në analizën e proceseve primare si p.sh., proceset transformuese apo transaksionet

brenda dhe ndërmjet firmave të lidhura vertikalisht (shih Christopher, 1992).

Disa studime prezantuan zinxhirin e rrjeteve si një shtrirje të konceptit të zinxhirit të

furnizimit (Lamming 2000; Harland, et al., 2001). Studime të tjera e konsiderojnë zinxhirin e

furnizimit si sistem dhe si rrjet; rrjet si një sekuencë lidhjesh mes njësive organziative me qëllim

shkëmbimin e produkteve dhe informacionit dhe si sistem që tregon ndërvarësinë e aktiviteteve,

organizatave dhe proceseve (p.sh., Schary dhe Skjott-Larsen 2001).

SCM-ja është i orientuar nga konsumatori duke pasur si qëllim integrimin e planifikimit të

biznesit dhe balancimin e kërkesës dhe ofertës përmes gjithë zinxhirit të furnizimit nga prodhuesi

fillestar deri tek klienti/konsumatori i fundit (Cooper et al., 1997). Sistemet e informacionit dhe të

komunikimit kosiderohen si shtylla kurrizore e afrimit të SCM-së. Manaxhimi i këtyre elementëve

kërkon zbatimin e proceseve ndërfunksionale dhe ndërorganizative, të cilat mbështeten në ndarjen e

informacionit, koordinimin e operacioneve dhe ngritjen e bashkëpunimeve të ngushta mes firmave

(Trienekens, 2011).

Një afrim më inovativ i SCM-së, i cili fokusohet pikërisht në këto aspekte të zinxhirëve të

furnizimit është integrimi i zinxhirëve të furnizimit (SCI53

). Ky term është përkufizuar thjesht si

masa me të cilën firmat përfshihen në marrëdhënie me furnitorët dhe klientët (Frohlich dhe

Westbrook 2001), ndërsa termi “bashkëpunim në zinxhirin e furnizimit” (Stank et al., 2001) dhe

“koordinimi i zinxhirit të furnizimit” (Carr et al, 2008) përdoren për të përshkruar elementët

përbërës të SCI-së. Integrimi i informacionit, operacioneve dhe marrëdhënieve lehtëson lidhjen në

zinxhir mes firmave duke e integruar firmën me klientët, furnitorët të brendshëm, apo të jashtëm.

Ndarja e informacionit i mundëson kompanive që përshihen të operojnë më me efiçencë

(Zhou dhe Benton 2007). Disa studime empirike hetojnë pikërisht impaktin e zhvillimit të furnitorit

në drejtim të SCI duke dalë në përfundimin se ka një lidhje të fortë mes përfshirjes së blerësit në

trajnim dhe performancës së marrëdhënies midis blerësit dhe furnitorit si dhe rezultatet e

bashkëpunimit të tyre (Humphreys et al., 2004).

Nga perspektiva e vendeve në zhvillim, SCM-ja fokusohet kryesisht në përmirësimin e

proceseve dhe cilësisë, si dhe në optimizimin e shpërndarjes. Një kërkim i ndërmarrë nga Francis

dhe Simons (2008), me fokus sektorin e ushqimit dhe specifikisht përmirësimin e cilësisë në

Argjentinë dhe Britaninë e Madhe, konfirmoi rolin e implementimit të standarteve të cilësisë në

performancën e zinxhirit të furnizimit.

53 Supply Chain Integration (SCI)

49

Evidenca empirike tregon se integrimi i fortë është i korreluar pozitivisht dhe ka një ndikim

të fortë te performanca e firmave (Christopher 2005), ndërkohë që firmat që kanë marrëdhënie

afatgjata mund të arrijnë të kenë një nivel të lartë integrimi (Dyer dhe Singh 1998).

5. Kritikë dhe kufizime të teorisë së kostove të transaksionit

Demsetz (1988:149) argumenton se TCT-ja nuk na ofron një kornizë të plotë e cila përfshin

kostot e transaksionit dhe kostot e manaxhimit të firmës:

“Është e vështirë për të përcaktuar nëse kemi të bëjmë me kosto transaksioni apo me kosto

manaxhimi deri në momentin që do të kemi dijeni të plotë nëse po diskutojmë për firmën apo për

tregun... Kjo e bën të vështirë krahasimin e magnitudës së kostove të "transaksionit" kundrejt atyre të

"manaxhimit" në mënyrë që të parashikojmë sesi ndryshimi i rrethanave ndikon në organizimin

ekonomik”.

Autori vijon duke argumentuar se TCT-ja shpjegon përse tregjet dështojnë, por nuk

shpjegon përse firmat kanë sukses (Demsetz 1988). Në këtë kuadër, literatura në lidhje me aftësitë

dhe të mësuarin e firmave me përfaqësues kryesor Penrose (1959) na jep një këndvështrim tjetër.

Sipas Penrose, aftësia e firmave për të “kapur” vlerë varet nga kompetencat dhe burimet e

pareplikueshme që ato kanë. Edhe firmat më të integruara vertikalisht rrallë vendosin të “ushtrohen”

në të gjitha ato aftësi manaxheriale apo teknologjike që duhen për të sjellë produktin në treg. TCT-

ja e konsideron me kujdes këtë fakt dhe përdor frekuencën si variabël shpjegues. Nëse një input,

qoftë ky dhe i rëndësishëm, kërkohet rrallë, atëherë ai do të blihet nga firma të tjera (Gereffi et al,

2005). Këta autorë vijojnë argumentimin e tyre duke e konsideruar këtë zgjedhje të TCT-së si “një

argument për ekonomitë e shkallës” e cila nuk merr parasysh këndvështrimin se të mësuarit e

aftësive të reja harxhon kohë, është i vështirë dhe ndonjëherë i pamundur, pavarësisht nga frekuenca

dhe ekonomitë e shkallës (2005: 2). Doktrina e “kompetencave kyçe” e çon diskutimin në një nivel

tjetër, duke argumentuar se firmat krijojnë kompetenca plotësuese dhe nëse secila prej tyre

fokusohet në sektorin e vet të kompetencës, ato do të performojnë më mirë sesa firmat që janë të

integruara vertikalisht (Prahalad dhe Hamel 1990).

Duke komentuar TCT-në nga një këndvështrim tjetër, Perrow (1986) argumenton se

kategoritë e “tregut” dhe “hierarkisë” nuk janë shumë të dobishme. Vëzhgimet kanë treguar se

shumica e trasaksioneve nuk mund të karakterizohen në "treg i pastër", apo "hierarki e pastër"

(Stinchcombe, 1985). Duhet pranuar se Williamson (1985) në kërkimet e mëvonshme përshkruan

edhe format hibride apo të ndërmjetme të qeverisjes si mjaft të zakonshme54

.

54 Shenim i autorit

50

Teoricienët e rrjeteve (p.sh., Powell 1990; Lorenz 1988) theksojnë se besimi, reputacioni

dhe varësia e ndërsjelltë mund të zbusin sjelljen oportuniste duke mundësuar një ndarje më

komplekse mes operacioneve të firmave dhe një ndërvarësi. Në të njëjtën linjë, gjeografe si Hughes

(2000) dhe Henderson et al. (2002) nënvizojnë faktin se pavarësisht kompleksitetit të sistemeve të

prodhimit në shkallë globale, koordinimi mes firmave mund të arrihet pa nevojën e pronësisë së

vetme të këtyre sistemeve. Aktorët në një rrjet mund të kontrollojnë oportunizmin përmes

transaksioneve të përsëritura, normave sociale dhe reputacionit, dhe që kanë “rrënjë” në zona

gjeografike apo në grupe sociale të caktuara. Po ashtu, sociologë si Granovetter (1985, 2005),

nënvizojnë impaktin e strukturave sociale në aktivitetin ekonomik dhe në rezultatet e tij duke

kritikuar TCT-në që nuk merr parasysh se marrëdhëniet ndërpersonale mes aktorëve mund të

kufizojnë sjelljen oportuniste që është baza e argumentimit të Williamson në lidhje me qeverisjen

(Granovetter 1985), fakt ky i pranuar nga Williamson (1985: 22)55

.

Shelanski dhe Klein (1995), duke përdorur metanalizën argumentuan se ka pak evidencë

empirike të lidhjeve të kostove të transaksionit me performancën e firmave, duke u mbështur në

supozimin se sektorët e përzgjedhur janë konkurrues dhe të mbijetuarit kanë një performancë të

lartë. Në konkluzione të ngjashme, pavarësisht nga përjashtimet e bëra, arriti edhe një metanalizë

tjetër e Rindfleisch e Heide (1997) në të cilën nënvizohet pamundësia për të përcaktuar plotësisht

vlefshmërinë empirike të TCA-së në mungesë të implikimeve që kanë kostot e trasaksionit në

performancën e firmave. Nga ana tjetër, evidentohet edhe një divergjencë në rezultatet e studimeve

empirike në lidhje me efektin që kanë kostot e prodhimit dhe ato të transaksionit në formën e

qeverisjes. Në disa raste kostot e prodhimit janë më të rëndësishme se ato të transaksionit në

përcaktimin e tipit të qeverisjes (p.sh., Walker dhe Weber, 1984, 1987), ndërsa në disa raste të tjera

është vërtetuar e anasjellta (p.sh., Anderson 1985; John dhe Weitz 1988).

Pavarësisht nga këndvështrimet kritike teoria TCT ka gjetur aplikueshmëri në kërkimet

empirike dhe është një ndër kornizat teorike më të përdorura. Ajo ka evoluar përmes kontributit

përmirësues dhe inovativ të shumë autorëve (Joshi dhe Stump, 1999).

6. Kritikë dhe kufizime të teorisë së zinxhirit global të vlerës

Edhe pse GVC-ja mund të kosiderohet si një teori me gjithëpërfshirëse krahasuar me TCT-

në, ose të paktën ky është pretendimi kryesor i krijuesve të kësaj kornize teorike (Gereffi et al

2005), autorë të ndryshëm konstatojnë paradoksalisht se ajo fokusohet së tepërmi në kostot e

transaksionit në një mikro-nivel duke humbur në këtë mënyrë qartësinë në lidhje me tërësinë

55 Jencks (1990: 54) identifikon tre faktorw qw kufizojnw oportunizmin: empatine, moralin dhe ndjenjwn e komunitetit.

51

(Gibbon dhe Ponte, 2005). Mangësitë në njohjen e ndikimit të kornizës më të gjerë institucionale në

të cilën operojnë firmat bëjnë që analiza të jetë e orientuar në një meso-nivel ose në dinamika

sektoriale, si dhe në upgrading në nivel firme (Bair 2005). Mjaft autorë i kanë dhënë rëndësi të

madhe kornizës institucionale, rregullave, normave dhe institucioneve që lidhen me to “…elementë

të marrëdhënieve që ndërveprojnë me prodhimin, shpërndajnë dhe vënë në përdorim dije të reja dhe

të dobishme ekonomikisht...të cilat gjenden brenda kufinjve të një shteti” (Lundvall, 1992). Në

nivel kombëtar rëndësia e rregullave, vlerave dhe institucioneve (p.sh., sistemi financiar, edukimi,

etj) ndikojnë në zhvillimin e firmave (Berger dhe Dore, 1996). Kritika e Bair (2005, 2008), Gibon et

al., (2008) është e fokusuar pikërisht në mangësitë në horizontin e afrimit të GVC-së. Duke vijuar

me të njëjtin arsyetim, por me një këndvështrim tjetër gjeografë si Storper (1995) kanë evidentuar

faktin se dija “e heshtur”56

i ka rrënjët në realitete të caktuara gjeografike duke nënvizuar rëndësinë

e ndërvarësive të ngushta mes klasterave të përcaktuar gjeografikisht.

Në konceptimin e kornizës teorike të GCC-së, Gereffi et al., (1994) vë theksin në

klasifikimin e zinxhirëve të orientuar nga prodhuesi dhe bleresi duke u përqëndruar tek shpërndarja

e pushtetit në drejtim përkatësisht të prodhuesve dhe shitësve me pakicë. Kjo ndarje e zinxhirëve në

dy klasa nuk përfshinte natyrshëm konceptin e qeverisjes si një mënyrë për të shpjeguar

koordinimin e aktorëve në zinxhir. Analiza në këtë rast ishte më gjithëpërfshirëse, edhe pse, mjaft e

thjeshtëzuar. E kundërta ndodh me GVC-në. Korniza e re ndërtohet për të shpjeguar marrëdhëniet

në zinxhir përmes përcaktimit të një lidhje mes formave të qeverisjes dhe faktorëve përcaktues. Ky

afrim bën që të ndryshohet fokusi i analizës. Fokusimi në një nyje të veçantë të zinxhirit të vlerës

përbën një sfidë të vërtetë për të shpjeguar qeverisjen në zinxhir, sidomos kur analiza e qeverisjes së

lidhjeve dyshe përpiqet të shpjegojë tërësinë e zinxhirit (Bair, 2008).

Në punimet e fundit, Sturgeon (2008), i ndërgjegjshëm për disa mangësi në aftësinë

përgjithësuese të GVC-së, argumenton se GVC-ja mund t’i ofrojë kërkuesve dhe politikëbërësve një

kornizë të thjeshtë për një afrim të parë. Nëse format e parashikuara të qeverisjes nuk gjejnë

evidencë empirike, atëherë ky është një tregues i qartë i influencës së faktorëve të jashtëm të cilët

po luajnë një rol të rëndësishëm.

7. Teoritë kryesore të rrjeteve dhe qasjet në lidhje me qeverisjen

Koncepti i “qeverisjes” është qendror për afrimin e zinxhirit të vlerës. Termi përdoret për të

spjeguar sesi disa firma imponojnë standarte dhe parametra të caktuar për firmat e tjera. Një zinxhir

vlere pa qeverisje do ishte thjesht një shprehje tjetër e tregut (Humphrey dhe Schmitz, 2004).

56 Koncept mjaft i përdorur në GVC (shënim i autorit)

52

7.1. Teoria e zinxhirit global të vlerës

Duke u mbështetur në evidencën empirike në hortikulturë (Dolan dhe Humphrey 2000),

këpucë (Schmitz dhe Knorringa 2000), industri elektronike dhe në punën e Sturgeon (2002) dhe

Sturgeon dhe Lee (2001), Gereffi et al., (2005) arriti në përfundimin se “tregu i lirë” dhe hierarkia

janë dy fundet e një spektri koordinimi eksplicit dhe që marrëdhëniet në rrjet përfshijnë forma të

ndryshme qeverisje. Autorët identifikojnë pesë tipologji të qeverisjes në zinxhirin e vlerës, të cilat

përbëjnë një klasifikim analitik dhe jo tipikisht empirik, por që pjesërisht janë përcaktuar si rezultat

i vëzhgimeve empirike (Bair 2005).

Bazuar në klasifikimin prej pesë tipologjish kryesore, Gereffi et al., (2005), në përpjekje për

të operacionalizuar teorinë e tyre, përkufizuan dhe analizuan faktorët përcaktues që ndikojnë dhe

krijojnë kushtet për të ravijëzuar qartë format kryesore të qeverisjes, konkretisht treg, modulare,

relacionale, “e kapur” dhe hierarki. Duke e ngushtuar përcaktimin e qeverisjes në koordinimin

dypalësh mes dy firmave në një nyje të zinxhirit Gereffi, Humphrey dhe Sturgeon (2005) mundën të

operacionalizojnë teorinë e tyre duke ndërtuar disa varibla të pavarura që përfaqësojnë

karakteristika të zinxhirit në nivel industrie dhe variablën e varur – qeverisjen (Bair, 2008). Tre janë

faktorët kryesore përcaktues të qeverisjes (Tabela 13) sipas autorëve: (1) kompleksiteti i

informacionit dhe dijeve që kërkohen për realizimin e një transaksioni, sidomos ai që lidhet me

specifikimet e produktit dhe procesit; (2) mundësia e kodimit të informacionit dhe dijes dhe si

rrjedhim edhe mundësia për ta transmetuar në mënyrë efiçente pa transaksione specifike mes

palëve; (3) aftësia e furnitorëve për të përmbushur kërkesat që lidhen me transaksionin.

Produktet standarte nuk kanë nevojë për informacion kompleks dhe shkëmbimi i tyre mund

të realizohet përmes tregut të lirë. Kur produktet kërkojnë shkëmbimin e informacionit kompleks

forma e qeverisjes varet nga kompetencat e furnitorit dhe nga mundësia e kodimit të informacionit.

Nëse blerësi dyshon mbi kompetencën e furnitorit do realizojë më shumë kotrolle dhe monitorim, të

cilat mund të rezultojnë me kosto për blerësin. Ky kontroll është më efektiv ndaj furnitoreve “të

kapur”. Kur furnitori është i aftë të përballet me sfidat e prodhimit marrëdhënia mes blerësit dhe

furnitorit varet nga mundësia për të koduar informacionin. Informacioni i pakoduar, shpesh “i

heshtur” kërkon krijimin e marrëdhënieve më komplekse. Në këto raste qeverisja relacionale është

më e përshtatshme dhe çon shpesh në krijimin e aleancave strategjike. Nga ana tjetër, kur

informacioni kodohet dhe komunikohet me lehtësi ka shumë gjasa që të mund të realizohen

shkëmbime mes palëve pa krijuar marrëdhënie komplekse mes blerësit dhe furnitorit (Gereffi et al.,

2005).

53

Tabela 13. Faktorët kryesorë përcaktues në Qeverisjen e Zinxhirëve Globale të Vlerës

Tipi i qeverisjes Kompleksiteti Kodimi Aftësia

Shkalla e koordinimit

eksplicit dhe

asimetrisë së pushtetit

Tregu E ulët E lartë E lartë

E ulët

E lartë

Zinxhir Modular E lartë E lartë E lartë

Zinxhirët

relacionalë E lartë E ulët E lartë

Zinxhirë të mbyllur

(“të kapur”) E lartë E lartë E ulët

Hierarki E lartë E ulët E ulët

Burimi: Gereffi et al. (2005)

Ndërkohë që çdo produkt është specifik për furnitorin, udhëzimet në lidhje me mënyrën e

prodhimit te tij janë të thjeshta për t’u transmetuar dhe blerësi mund “të kalojë” lehtësisht nga një

furnitor tek tjetri. Qeverisja më e përshtatshme në këtë rast është ajo modulare meqënëse furnitorët

mund të futen në rrjet nga blerësi dhe të “nxirren që andej” me mjaft lehtësi. Këto forma qeverisje,

si dhe faktorët përcaktues ndikojnë në natyrën e koordinimit dhe asimetrisë së pushtetit në një

zinxhir vlere, element ky i rëndësishëm në përcaktimin e formës së qeverisjes (Tabela 14) në kuadër

të GVC-së (Gereffi et al, 2005).

Tabela 14. Format e qeverisjes sipas GVC-së Qeverisja Përshkrimi

Tregu

Lidhjet mes aktorëve në një treg mund të jenë tranzitore ose edhe mund të vijojnë për një kohë të

gjatë, por kostoja e kalimit nga një partner tek partneri tjetër i biznesit është e ulët për të dy palët e

përfshira në transaksion.

Zinxhir

Modular

Furnitorët në një zinxhir vlere modular realizojnë produkte sipas specifikimeve të blerësit. Megjithatë,

ata përdorin makineri të qëllimit të përgjithshëm që i kufizon mundësitë për të investuar në asete

specifike, por nga ana tjetër i bën jo shumë të varur nga blerësi i tyre.

Zinxhirët

relacionalë

Këto rrjete karakterizohen nga ndërveprime komplekse mes shitësve dhe blerësve, të cilët shpesh

krijojnë një ndërvarësi të ndërsjelltë si rrjedhim i investime në asete specifike. Lidhjet në këtë rrjet

mund të ndërtohen dhe forcohen duke u mbështetur tek besimi i ndërsjelltë, lidhjet familjare, afërsia

hapësirore.

Zinxhirë të

mbyllur (“të

kapur”)

Në këto rrjete, furnitorë të vegjël janë të varur nga blerës shumë të mëdhenj. Furnitori mund të

përballet me kosto të lartë kalimi nga një blerës tek tjetri. Që këtu, ata mund të quhen “të kapur”. Këto

rrjete karakterizohen nga një nivel i lartë i kontrollit dhe monitorimit nga ana e firmës udhëheqëse.

Hierarki Kjo formë qeverisjeje karakterizohet nga integrimi vertikal. I vetmi element qeverisjeje lidhet me

kontrollin manaxherial.

Burimi: Gereffi et al (2005)

7.2. Këndvështim i Humprhey dhe Schmitz (2004) për qeverisjen sipas GVC-së

Afrimi i Humprhey dhe Schmitz (2004) gjen mbështetje tek puna e Palpacuer (2000), i cili

argumenton se marrëdhëniet në rrjet, përfshirë edhe ato pothuajse-hierarkike, lindin në ato zinxhirë

vlere ku kërkohet koordinim. Sipas Palpacuer (2000), lidhjet e tregut janë të pamjaftueshme për të

zhvilluar koordinim sasior në lidhje me volume produkti dhe koordinim cilësor në lidhje me

54

karakteristikat e produktit. Secila prej palëve në transaksion kontrollon atë operacion për të cilin ka

kompetenca; furnitori cilësinë, ndërsa blerësi skedulimin e sasisë.

Tabela 15. Faktorët përcaktues të qeverisjes në zinxhirin e vlerës

Qeverisja Faktorët përcaktues

Marrëdhënie

tregu

Blerësit dhe furnitorët nuk bashkëpunojnë në përcaktimin e produktit. Ose produkti është i

standardizuar, ose furnitori e përcakton atë në mënyrë të pavarur nga blerësi i tij. Nuk ka risqe të

mëdha si nga blerësi ashtu dhe nga furnitori, sepse kërkesat në lidhje me karakteristikat e produktit

mund të përmbushen pa vështirësi

Rrjet

(Network)

Kooperim midis të barabartëve (pak a shumë të tillë). Blerësi dhe furnitori përcaktojnë karakteristikat

e produktit dhe kombinojnë kompetencat e tyre plotësuese. Risku për blerësin minimizohet nga

kompetencat e larta të furnitorit.

Pothuajse-

hierarki

Nivel i lartë kontrolli i blerësit ndaj furnitorit përmes përcaktimit të karakteristikave të produktit.

Blerësi mund të përballet me humbje nga mungesa e kompetencës së furnitorit. Kur ky i fundit është

kompetent, blerësi ka tendencën të investojë tek furnitorë të caktuar dhe të krijojë marrëdhënie të

qëndrueshme.

Hierarki

Blerësi zotëron të gjithë operacionet, përfshirë projektimin e produktit, procesit dhe teknologjisë.

Rreziku i performancës së një furnitori mund të dëmtojë cilësinë dhe emrin e mirë të blerësit, kështu

që ky i fundit vendos të marrë kontrollin e të gjithë procesit prodhues.

Burimi: Humprhey dhe Schmitz (2004)

Humprhey dhe Schmitz (2004) argumentuan se pothuajse-hierarkia lind në zinxhirin e vlerës

atëherë kur blerësi është i ekspozuar ndaj një risku të lartë të dështimit të mundshëm të furnitorit.

Në një kontekst më të gjerë, ku konsiderohen transaksionet mes blerësve të vendeve të zhvilluara

dhe furnitorëve nga vendet në zhvillim, autorët evidentojnë rolin e konkurrencës jo mbi bazë çmimi,

por faktorë të tjerë apo objektiva performance si cilësia, përgjigja në kohë, koha e lëvrimit, etj.

Pamundësia e këtyre furnitorëve për të përmbushur këto kërkesa dhe pritshmëri përbën një risk për

shumë blerës duke i shtyrë këta të fundit drejt formave të qeverisjes gjysëm-hierarki.

Humprhey dhe Schmitz (2004) përcaktojnë qeverisjen si koordinim të aktiviteteve

ekonomike përmes marrëdhënieve “jo-treg”. Duke e përjashtuar tregun si një formë qeverisjeje, ata

përcaktojnë tre lloje qeverisjeje: rrjet, “pothuajse-hierarki” dhe hierarki.

7.3. Teoria e kostove të transaksionit

TCT-ja është përdorur gjerësisht në analizimin e ndryshimeve të fundit në zinxhirët e vlerës

së sektorit agro-ushqimor në vendet në zhvillim, sidomos ato lidhur me koordinimin vertikal

(Pignali et al., 2005).

Williamson (1985; 1995) fokusohet në transaksionin si njësia bazë e analizës dhe qëllimi

kryesor është ekonomizimi i kostove të transaksionit. Williamson (1979, 1985) i konsideron firmat

jo si entitete që kërkojnë maksimizimin e fitimit, por më shumë si minimizuese, ose më mirë

ekonomizuese të kostove. Kostot e transaksionit vijnë nga oportunizmi i aktorëve që kërkojnë të

përfitojnë në interes të tyre dhe pamundësia e aktorëve për të marrë vendime racionale si rrezultat i

55

mungesës së informacionit dhe njohurive. Tendenca për të ekonomizuar këto kosto çon në

përcaktimin e llojit të qeverisjes (Tabela 16) në hallka të caktuara të zinxhirit. Autori i përshkruan

këto forma qeverisje si më poshtë:

(1) Qeverisja e tregut (transaksione jo-specifike) është struktura me e rëndësishme e

qeverisjes, ku transaksionet janë të shpeshta, meqenëse të gjitha palëve të përfshira në transaksion u

mjafton të mbështeten në experiencen e tyre për të vendosur nëse do blejnë tek një shitës, apo tek

një tjetër. Kalimi nga njëri shitës tek tjetri është i thjeshtë duke pasur parasysh natyrën e

standartizuar të të mirave, si dhe për faktin se mundësia per të gjetur një shitës tjetër është mjaft e

lartë. Që këtu, identiteti specifik i palëve në transaksion është krejtësisht i neglizhueshëm.

(2) Qeverisja trilaterale (transaksione gjysëm-specifike) nevojitet në transaksione rastësore,

ku shkëmbehen të mira mikse, ose shumë idiosinkratike. Kjo forme qeverisje karakterizohet nga

investime specifike dhe të specializuara, ku palët e përfshira kanë interes të ruajnë marredhënie të

qëndrueshme, sidomos në transaksionet shumë idiosinkratike.

(3) Qeverisja bilaterale (transaksione specifike) është e përshtatshme për transaksione të

shpeshta të mirash mikse, ose shumë idiosinkratike. Natyra jo e standartizuar e këtyre

transaksioneve nuk mund të mbështetet në tregun e lire si formë qeverisje. Nga ana tjetër,

shpeshtësia krijon mundësinë që të mbulohen kostot e një strukture qeverisëse të specializuar. Mund

të identifikohen dy struktura qeverisëse për transaksione spefike: struktura bilaterale, në të cilat

ruhet autonomia e paleve dhe struktura e unifikuar (integrim vertikal) (Williamson, 1979).

Mbështetur në afrimin e përshkruar më siper, autori paraqiti dhe disa supozime bazë që do

përbëjnë një bazë kërkimore për shumë autorë të tjerë: (1) transaksionet shumë të standartizuara nuk

janë të përshtatshme për struktura qeverisje të specializuara; (2) vetëm nëse evidentohen

transaksione të shpeshta mund të lindë nevoja për struktura të specializuara; (3) megjithëse

transaksionet e rastësishme të të mirave jo të standartizuara nuk kërkojnë struktura qeverisëse të

specializuara, këto transaksione kërkojnë një kujdes të veçantë (Williamson, 1979).

TCT përmban tre faktorë përcaktues të qeverisjes: asetet specifike, pasiguria dhe frekuenca

(Williamson, 1985). Problemi i “racionalitetit të munguar” evidentohet më shumë me rritjen e

pasigurisë së ambjentit ku firmat operojnë (kosto transaksioni ex ante) dhe pasigurinë e sjelljes së

aktorëve (kosto transaksioni ex post), ndërkohë që aktorët konsiderohen si risk neutral. Ndërsa,

problemi i oportunizmit theksohet me prezencën e aseteve specifike dhe sfidën e masave mbrojtëse

që lidhet me prezencën e këtyre aseteve. Përveç këtyre elementëve, frekuenca ndikon në llojin e

qeverisjes duke rritur tendencën drejt formave më të koordinuara të qeverisjes.

56

Tabela 16. Forma e qeverisjes, (Williamson, 1973, 1975, 1985)

Tipi i strukturës së

qeverisjes Përshkrimi

Tregu

Qeverisja karakterizohet nga një nivel i ulët i aseteve specifike. Në transaksionet me

frekuencë të lartë mjafton eksperienca e aktorëve të përshirë në transaksion për të përcaktuar

nëse do vijohet në shkëmbime biznesi apo jo.

Trilaterale ose rrjet

Qeverisja karakterizohet nga nivel relativisht i lartë i aseteve specifike dhe frekuencë të ulët.

Transaksionet në qeverisjen trilaterale janë të rregulluara nga kontrata, të cilat nuk mund të

përcaktojnë çdo element të shkëmbimit. Që këtu, institucionet ndërmjetëse janë të nevojshme

për të shërbyer si garanci. Në rast të një frekuence më të lartë dhe të invstimeve shumë

specifike, vazhdimësia e trasaksionit vlerësohet shumë dhe lejon që të rekuperojnë kostot e

një qeverisjeje të specializuar.

Bilaterale

Qeverisja karakterizohet nga asete specifike të larta dhe nga dy forma të saj. Palët mund të

jenë autonome, por ndajnë asete të përbashkëta ose shfaqet forma më hierarkike e qeverisjes

– integrimi vertikal.

Burimi: Williamson, (1973, 1975, 1985)

7.4. Një këndvështrim mbi teorinë e kostove të transaksionit nga Rindfleisch e Heide

(1997)

Rindfleisch e Heide (1997) realizuan një metanalizë ku strukturuan disa nga elementët e

TCT-së, duke përmbledhur të gjithë faktorët përcaktues të kostove të transaksionit, llojet e këtyre

kostove dhe burimet e tyre.

Duke ju referuar Rubin (1990) i cili i konsideron asetet specifike si burimin e masave

mbrojtëse, autorët vlerësojnë domosdoshmërinë e këtyre masave për t’u përballur me rrezikun e

shfytëzimit të situatës nga partneri në biznes (kosto direkte), ose humbjen në produktivitet nga

dështimi në investimin në asete specifike (kosto oportune).

Nga ana tjetër, pasiguria e ambjentit krijon një problem përshtatje. Në rastin e një blerësi që

kërkon që furnitori i tij të përshtasë proceset e tij prodhuese sipas kërkesave të blerësit, ky i fundit

mund të përballet me kosto transaksioni në bindjen e furnitorit të tij (p.sh., Walker dhe Weber

1984). Dështimi për t’u përshtatur mund të çojë në problemet e keqpërshtatjes (Malone 1987).

Pasiguria e ambjentit çon kështu dhe në të keqpërshtatjes, si dhe probleme të vlerësimit të

performancës (Eisenhardt 1985). Në rastin e vlerësimit të performancës, blerësi përballet me kosto

direkte ndërsa në rastin e keqpërshtatjes ai përballet me kosto indirekte.

Pasiguria e ambjentit lidhur me asimetrinë e informacionit shkakton probleme ex post në

vlerësimin e performancës. Kjo pasiguri mund të ekzistojë dhe ex ante nga pamundësia për të

zgjedhur një partner biznesi në mungesë të informacionit në lidhje me aftësitë e partnerit të biznesit.

Që këtu, kostot direkte lidhen me vlerësimin dhe përzgjedhjen e partnerëve, ndërsa ato oportune

lidhen me humbjen e një mundësie partneriteti të suksesshëm. Tabela 17 paraqet në mënyrë

skematike lidhjet mes kostove të transaksionit, burimeve dhe llojit të tyre.

57

Tabela 17. Natyra e kostove të transaksionit sipas Rindfleisch e Heide (1997)

Kostot e transaksionit Specifika e aseteve Pasiguria e ambjentit Pasiguria e sjelljes

Burimet e kostove te transaksionit

Natyra e problemit të

qeverisjes Masat mbrojtëse Adaptimi Vlerësimi i performancës

Tipi i kostove të transaksionit

Kosto direkte Kosto për krijimin e

masave mbrojtëse

Kosto komunikimi,

negocimi dhe koordinimi

-Kosto kontrolli dhe

seleksionimi

-Kosto matjeje

Kosto oportune Dështim në investim në

asete specifike Adaptim i keq

-Dështim në identifikimin e

partnerëve

-Humbje produktiviteti nga

adaptimi i keq

7.5. Teoria e sistemit input-output e Storper dhe Harrison (1991)

Duke u mbështetur në këndvështrimin e GCC-së, Storper dhe Harrison (1991) argumentuan

se një strukturë qeverisjeje i referohet nivelit të hierarkisë dhe lidershipit, ose bashkëpunimit në

koordinimin e sistemit input-output57

. Nga këndvështrimi i strukturës së pushtetit, autorët

përcaktuan konceptin “bërthamë” si një situatë në të cilën pushteti është asimetrik, ku disa firma të

rëndësishme kanë mundësi të përcaktojnë ekzistencën e të tjerave që bëjnë pjesë tek i ashtuquajturi

koncept i “unazës”. Ky i fundit, përfaqëson të kundërtën e “bërthamës”, ku ekzistenca e firmave

nuk varet nga firmat e tjera dhe pushteti është simetrik. Në rastin e parë, kemi të bëjmë me struktura

qeverisjeje të tipit hierarki, ndërsa në rastin e dytë tregu është struktura e qeverisjes.

Tabela 18. Tipet e strukturave të qeverisjes, Storper dhe Harrison (1991) Tipi i strukturës (qeverisja) Përkufizimi

Unazë pa një bërthamë Nuk ka një firmë udhëheqëse, dhe nuk ka asnjë hierarki.

Bërthamë-unazë me një

firmë koordinuese

Firma koordinuese udhëheq, por nuk mund të funksionojë e vetme dhe nuk përcakton

ekzistencën e firmave të tjera. Ka njëfarë hierarkie.

Unazë-berthamë me një

firmë udhëheqëse

Firma udhëheqëse është e pavarur nga unaza e furnitorëve, pra ka mundësi që të

rindërtojë rrjetin e saj, të paktën pjesërisht, duke përcaktuar ekzistencën e një pjese të

furnitorëve. Ka një nivel të konsiderueshëm hierarkie.

E gjitha bërthamë, pa një

unazë Firmat e integruara vertikalisht.

Burimi: përshtatur nga autori, mbështetur në Storper dhe Harrison (1991)

Autorët evidentuan dy faktorë përcaktues në këto marrëdhënie pushteti – numrin e

pjesëmarrësve në një zinxhir vlere (apo zinxhir furnizimi) dhe cilësinë e marrëdhënies. Me rritjen e

numrit të furnitorëve për një blerës të caktuar, fuqia e këtij të fundit do rritet dhe anasjelltas. Nga

ana tjetër, cilësia e marrëdhënies ndikon në formën e qeverisjes. Nëse një furnitor realizon një

investim specifik që i shërben realizimit të një output-i, i cili përdoret nga blerësi i tij si input, ky i

57 Sistemi i input-output-it është tërësia e aktiviteteve që çojnë në prodhimin e një outputi të tregtueshëm (Storper dhe

Harrison 1991).

58

fundit do e ketë të vështirë të sillet në mënyrë oportuniste, të paktën për pak kohë, duke e pasur të

vështirë të gjejë të njëjtën cilësi tek një furnitor tjetër. Kjo situatë mund të mos vazhdojë gjatë dhe

natyra e marrëdhënieve mes furnitorit dhe blerësit mund të përcaktojë dhe tipin e qeverisjes. Në

Tabelën 18 janë të paraqitura në mënyrë të përmbledhur llojet e qeverisjes si dhe përkufizimi në

funksion të faktorëve përcaktues sipas këtij afrimi.

7.6. Teoria e Heterarkisë e Jessop (1998)

Jessop (1998: 29) argumenton se në literaturën e qeverisjes ka dy afrime kryesore. I pari i

referohet çdo forme koordinimi të aktiviteve të ndërvarura. Mes këtyre formave ai konsideron tre si

më të rëndësishme: anarkinë e shkëmbimit, hierarkinë organizative dhe hierarkinë e vetë

organizuar”. Afrimi i dytë ka të bëjë me ‘heterarkinë’58

, që sipas Jessop i referohet koordinimit

përmes rrjeteve. Këndvështrimi i Jessop ngjan mjaft me atë të TCT-së, por ai nënvizon jo thjesht

marrëdhëniet diadike të shkëmbimit, por edhe influencën e rrjeteve në këto marrëdhënie, si dhe

ndërvarësinë mes vetë rrjeteve.

7.7. Përmbledhje e qeverisjes sipas teorive te ndryshme të rrjeteve dhe rafinimeve të

tyre nga autorë të ndryshëm

Duke përfshirë në një mënyrë skematike, teoritë kryesore në lidhje me qeverisjen mund t’i

paraqesim ato në formë të strukturuar në Tabelën 19.

Tabela 19. Përmbledhje e teorive dhe këndvështrimeve kryesore në lidhje me qeverisjen Williamson

(1973, 1975, 1985)

Storper dhe

Harrison (1991)

Humprhey dhe

Schmitz (2004) Gereffi et al. (2005) Jessop (1998)

Treg Unazë dhe pa një

bërthamë Marrëdhënie tregu Treg

Anarki në

shkëmbime

Biletarale

Bërthamë-unazë me

një firmë

koordinuese

Rrjet (Network) Zinxhir vlere

modular

Heterarki e vetë-

organizuar

Trilateral Unazë-bërthamë me

një firmë udhëheqëse Pothuajse-hierarki

Zinxhir vlere

relacional Hierarki organizative

E gjitha bërthamë, pa

një unazë Hierarki

Zinxhir vlere “i

mbyllur”

Hierarki

Duke analizuar të gjitha afrimet e lartpërmendura në një tabelë të vetme, mund të vërejmë

disa ngjashmëri të rëndësishme mes tyre, si dhe ndryshimet përkatëse. Shqyrtimi në mënyrë

sintetike i lidhjes mes kornizave teorike dhe afrimit të tyre për qeverisjen duke nënvizuar

ngjashmëritë, mbivendosjet dhe ndryshimet, do jetë dhe afrimi i përmbledhjes së kapitullit III-të.

58 Qeverisja në sensin e heterarkisë gjendet në tre nivele të ndryshme ndërpersonale, ndërorganizative dhe ndërsistemike

(Jessop, 1998)

59

8. Përmbledhje

Analiza e GVC-së nënvizon dimensionin ndërkombëtar të rrjeteve të prodhimit mbështetur

në teorinë e sistemeve botërore dhe në GCC (Bair 2008, 2009a). Gjatë viteve të fundit, GVC-ja

është duke u larguar nga logjika sistemike e GCC-së, në një konceptim tjetër të qeverisjes me

firmën në fokus duke nënvizuar sidomos rolin e firmave udhëheqëse ne zinxhir (Gibbon et al.,

2008). Ky koncept i ri me rolin qendror të firmës udhëheqëse, siç pohojnë Gereffi et al., (2005),

përcakton dhe formën e qeverisjes. Këta aktorë janë përgjegjës për transferimin e njohurive,

mundësitë e upgrading dhe të koordinimit në zinxhir.

Ndërkohë që shumë autorë i shikojnë rrjetet si rrjedha të strukturuara të informacionit,

kapitalit dhe hapësirës (p.sh., Hopkins dhe Wallerstein, 1994), të tjerë nënvizojnë aspektet sociale,

politike, kulturore dhe kontekstin institucional (p.sh., Granovetter, 1985). Ne po të njëjtën linjë

mendimi janë edhe përfaqesues të rrjeteve sociale pavarësisht se theksi i tyre ështe më i përqëndruar

në rolin lehtësues që ka besimi, reputacioni dhe përsëritja e transaksioneve, si dhe lidhje të tjera

sociale në uljen e kostove të transaksionit (p.sh. Gulati, 1998; Coleman 1990). Në mënyrë të

ngjashme, teoricienët e SCM-së dhe SCI-së, edhe pse më të fokusuar në efiçencën e marrëdhënieve

përmes shkëmbimit të informacionit dhe integrimin e hallkave të zinxhirit (p.sh., Christopher,

2005), i japin një rëndësi të konsiderueshme krijimit dhe ruajtjes së marrëdhënieve afatgjata si një

përcaktues për integrimin dhe performancën e zinxhirt (p.sh., Dyer dhe Singh, 1998).

Ndërsa TCT-ja shfaq një perspektivë të qartë ekonomike, kjo kornizë teorike ndryshon nga

ekonomiksi klasik duke e vënë theksin tek firma si njësi bazë analize. Një firmë shikohet si një

strukturë qeverisjeje kundrejt funksionit të saj të prodhimit. Premisa kryesore e TCT-së është që në

disa rrethana kostot e transaksionit mund të jenë shumë të larta duke bërë që fokusi i firmave të mos

jetë i përqendruar vetëm në kostot e prodhimit. Kostot e transaksionit përfshijnë kostot ex ante, si

ato të informacionit dhe negocimit, si dhe ex post si të monitorimit dhe zbatimit të kontratës. Në

këto kushte, kur kostot e transaksionit janë të larta, organizimi i transaksionit ekonomik duhet të

bëhet brenda firmës, ose në brendësi të strukturave hierarkike të qeverisjes. Ky trajtim “i ftohtë” i

TCT-së ka hasur kritika të forta nga përfaqësuesit e NES (p.sh. Granovetter 1985) për arsye se

korniza nuk përfshin aspektet sociale të lidhjeve në zinxhir. Kjo kritikë gjithsesi nuk “minon”

aftësinë shpjeguese të teorisë. Nga ana tjetër, NES-i ka pak argumente për të shpjeguar fenomenin

botëror të outsourcing të prodhimit dhe offshoring të shërbimeve në vende me kosto më të ulëta

(sidomos pune).

Megjithëse Gereffi et al., (1994) nuk e ndërtuan kornizën e zinxhirëve të orientuar nga

blerësi dhe atë të orientuara nga prodhuesi mbështetur në dikotominë e hierarkisë dhe tregut.

60

Autorët mbështeten fuqishëm në TCT. GCC-ja, teoria e rrjeteve dhe GVC-ja përfaqësojnë një

mënyrë të organizimit industrial që nuk është as “treg i lirë” apo hierarki, por një formë e

ndërmjetme që është shumë më e ngjashme me qeverisjen hibride të TCT-së, sesa me kornizën

teorike të NES. Duke analizuar me kujdes klasifikimet e qeverisjeve, vërehet qartësisht një

përcaktim i përbashkët i tregut dhe hierarkisë si dy ekstreme të continium-it të qeverisjes, ndërsa

format e ndërmjetme janë përcaktuar në mënyra të ndryshme. Përveç terminologjisë së ndryshme të

përdorur, përcaktimet e qeverisjes reflektojnë dhe faktorët përcaktues prej të cilëve janë të varur dhe

përmes të cilëve ato kanë marrë trajtë.

Të gjitha këto teori, edhe pse me afrime të ndryshme, kanë mjaft elementë të përbashkët.

Afrimet konvergojnë me këndvështimin e Porterit (1985), i cili pohon se një firmë nuk mund të

shihet si entitet i izoluar, meqënëse transaksionet janë të ndërvarura dhe të ndërlidhura mes tyre

duke ndikuar në kostot dhe efektivitetin e të gjithë rrjetit. Por, çështja në të cilën fokusohet ky

punim është – çfarë ndikon në qeverisje? Ndërsa afrimi i Porterit paraqet njëfarë fleksibiliteti në

aparatin e tij teorik, duke mos kërkuar domosdoshmërisht gjetjen e një tërësie përcaktuesish, si nje

deus ex machina, teoria e GCC-së, dhe më pak ajo e GVC-së e vënë theksin tek pushteti, si

përcaktues i formës se qeverisjes. Me fjalë të tjera, pushteti mbi teknollogjinë, kapitalin, njohjen e

tregut, informacionin, etj përcakton formën e qeverisjes. Duke mos u ndarë nga elementi i pushtetit,

Gereffi et al (2005) përcaktojnë format e qeverisjes mbi bazën e ndërthurjes së tre përcaktuesve -

kompleksitetit të informacionit, aftësisë për ta koduar dhe aftësisë dhe kompetencave të furnitorëve

për të përmbushur kërkesat e blerësit. Pushteti në marrëdhënie, apo në zinxhir vjen si rezultat i

kombinimeve të ndryshme të këtyre përcaktuesve, edhe pse kërkimet empirike e përfshijnë

pushtetin më shumë si faktor përcaktues sesa si një pasojë.

Koncepti i pushtetit në zinxhir përafrohet mjaft me problemet e masave mbrojtesë dhe të

adaptimit në TCT-së. A nuk trajton pikërisht pasojat e pushtetit koncepti i sjelljes oportuniste tek

TCT-ja?! Këto koncepte në lidhje me pushtetin janë të lidhura ngushtë me faktorët e aseteve

specifike dhe të pasigurisë, të cilat së bashku me shpeshtësinë përcaktojnë qeverisjen më të

përshtatshme (aq më tepër që janë kushtëzues për njëri- tjetrin). Në këtë kuadër, edhe aftësia për të

koduar informacionin, po ashtu dhe aftësia e furnitorit, nuk përcaktojnë gjë tjetër përveçëse

pasigurinë dhe rrjedhimisht nevojën për rritjen e aseteve specifike të furnitorit, duke shërbyer si

masë mbrojtëse ndaj aseteve specifike të blerësit dhe duke ulur pasigurinë e blerësit në lidhje me

adaptimin e furnitorit. Por, si koncepti i pasigurisë, ashtu dhe ai i aseteve specifike kanë një

horizont më të gjerë tek korniza e TCT-së, sesa afrimi i ngushtë i GVC-së. Kjo përbën një arsye të

vlefshme për të shpjeguar pse përdorimi i GVC-së në kërkime empirike është kufizuar vetëm në

61

disa sektorë, apo në disa nyje marrëdhëniesh, ndërsa TCT-ja ka pasur një përdorim shumë më të

gjërë në shumicën e sektorëve (Rindfleisch dhe Heide 1997).

Nga ana tjetër, aparati teorik i TCT-së, për nga vetë natyra e tij, fokusohet në nyje të

veçanta, por shpjegon qeverisjen me një logjikë bindëse. Mbetet sfidë për studimet empirike të

TCT-së, integrimi i kostove të prodhimit në analize, element që në GVC-në realizohet më shumë

efikasitet përmes konceptit të vlerës së shtuar. Përcaktimi sasior i kostove të transaksionit në

përgjithësi, apo në kudër të rritjes së pasigurisë në veçanti, përbën një kufizim të TCT-së në

shpjegimin e vendimarrjeve të firmave në lidhje me qeverisjen, në një kuadër më të gjerë

institucional, sektorial, apo dhe më gjerë, në një kuadër global të tregtisë ndërkombëtare. Në këtë

drejtim, teoria duket se bëhet më e përafert dhe shfaq mangësi në instrumentë shpjegues që GVC-ja

dhe GCC-ja i kanë më me “bollëk”.

Në kuadër të influencës së rrjeteve sociale në evolimin e teorive të rrjeteve, si GVC-ja ashtu

dhe TCT-ja, kanë filluar të “përqafojnë” përfshirjen e faktoreve socialë si besimi, përkushtimi,

afërsia gjeografike, lidhjet kulturore, etj si faktorë të rëndësishëm në përcaktimin e formës së

qeverisjes. Në qeverisjen relacionale të Gereffi et al., (2005), apo në punimet mbi qeverisjen hibride

të Williamson (1985), si dhe në një sërë punimesh të teoricienëve të rrjeteve, gjejmë shprehje të

këtyre faktorëve socialë. Nëse në TCT, këto faktorë zvogëlojnë pasigurinë dhe zbusin problemet e

masave mbrojtesë dhe adaptimit, në GVC këto faktorë janë rezultat i pamundësisë së firmave për të

koduar informacionin dhe si rrjedhim, firmat janë të detyruara të bashkëpunojnë në kuadër të një

qeverisje relacionale. Ky afrim, gjen mbështetje në kërkimet empirike ku përfshihen transaksione të

tregëtisë ndërkombëtare, por humbet aftësinë shpjeguese në transaksione që realizohen në kuadër të

lidhjeve të forta sociale dhe gjeografike, si dhe nuk mbart filozofinë e rrjeteve sociale. Korniza e

teorisë së rrjeteve sociale përfshin këto faktorë në një formë më shpjeguese për qeverisjen (p.sh.,

Noordewier et al., 1990; Gulati dhe Gargiulo, 1999; Powell et al., 1996), ndërkohë që SCM-ja i

përfshin si një kusht për efiçencën dhe shkëmbimin e informacionit” (p.sh., Carr et al, 2008; Stank

et al., 2001). Disa evidenca empirike konfirmojnë se elementi i pasigurisë së sjelljes përfshin këto

faktorë sociale në një mënyrë më të natyrshme në kornizën e vet teorike, edhe pse kërkimi me bazë

teorinë e rrjeteve është shumë më i sofistikuar në këtë drejtim.

Duke vënë theksin në dy kornizat kryesore të GVC-së dhe të TCE-së, mund të dalim ne disa

konkluzione pergjithësuese. GCV-ja duket se konsideron tërësinë e marrëdhënieve në zinxhir duke

pasur një afrim më “sektorial”, ndërsa TCT-ja fokusohet më shumë në marrëdhëniet dypalëshe në

zinxhir. Afrimi i përdorur nga GVC-ja duket se lejon një analizë më të gjerë, ndërsa evidenca

empirike konfirmon një forcë më të madhe hulumtuese të TCT-së. Teoria e rrjeteve sociale dhe

SCM-së krijojnë një aparat të mirë teorik për të operacionalizuar efektin e faktorëve sociale në

62

qeverisje duke ndihmuar që përmes TCT-së, të shpjegohen më mirë marrëdhëniet mes palëve të

përfshira në shkëmbim.

Nga pikëpamja metodologjike, evidenca empirike në analizën e marrëdhënieve diadike si

dhe qartësia për njësinë matëse tregon për një soliditet të TCT-së, pavarësisht kufizimeve në

mundësinë për ta kuantifikuar atë. Nga ana tjetër, zinxhiri global i vlerës (GVC) mundëson

përdorimin e një afrimi metodologjik më fleksibël që lehtëson identifikimin më të gjerë të faktorëve

të tjerë që mund të ndikojnë në formën e qeverisjes, pavarësisht disa kufizimeve të evidentuara nga

Gibbon dhe Ponte, (2005), Bair, (2005, 2008) dhe konfirmuar me elegancë nga Sturgeon (2008).

63

IV. MODELI TEORIK DHE HIPOTEZAT E STUDIMIT

Ky kapitull fillon me një rishikim të literaturës duke u përqendruar në hulumtimin e

strukturës së qeverisjes në marrëdhëniet dypalëshe, ku blerësi dhe furnitori janë organizata

autonome në një rrjet vertikal (Achrol dhe Kotler 1999). Në përputhje me qëllimin e kërkimit dhe

zhvillimet teorike (p.sh., Achrol dhe Kotler 1999; Uzzi 1996; Anderson et al., 1994) hulumtimi i

formave të qeverisjes integron faktorët përcaktues “tipikë” të teorisë së kostove të transaksionit

(TCT), me ato të teorisë së rrjeteve sociale (p.sh., Chiles dhe McMackin 1996; Heide dhe John

1992). Duke përdorur këtë qasje është ndërtuar modeli teorik i punimit i cili paraprin “shtrimin” e

hipotezave dhe realizimin e një modeli konceptual.

1. Dimensionet e teorisë së kostove të transaksionit

Dimensionet kryesore në TCT-së përfshijnë qeverisjen dhe format e ndryshme të saj, asetet

specifike, pasigurinë, si dhe shpeshtësinë (shih, Williamson 1975, 1983, 1993a, b).

1.1. Format e qeverisjes

Shumë studiues e konsiderojnë qeverisjen si një continuum midis tregut të lirë dhe hierarkisë

(p.sh., Gereffi et al., 2005; Williamson 1975, 1983; Dyer 1996). Studimi i këtyre formave të

qeverisjes në ekstremet e kësaj vazhdimësie dhe ndërmejt tyre, mund të realizohet duke u

mbështetur në TCT (Williamson 1975).

Grossman dhe Hart (1986) e barazojnë tregun e lirë me “jo-integrimin”. Qeverisja e tregut i

mundëson një blerësi të krahasojë strukturat e kostove të prodhimit dhe kompetencat e furnitorëve

të ndryshëm, ndërsa përballet me rrezikun e oportunizmit nga furnitorët, por duke i dhënë mundësi

blerësit të evitojë mangesitë në efiçencën e kostove, ose/dhe përgjegjësinë e pronësisë. Gjithsesi,

efiçenca në proceset e prodhimit nuk do të thotë që tregu i lirë është pa kosto, meqënëse aktorët

përballen me kostot e transaksionit që shfaqen gjatë shkëmbimit (Williamson 1975, 1985). Nga ana

tjetër, është argumentuar se “tregjet e lira” kanë qënë të afta të përballen në mënyrë mjaft efiçente

me cilësinë e produktit në një treg të karakterizuar nga diversiteti i produkteve, rritjen e kërkesës

dhe kontrollit për cilësi nga ana e klientëve, si dhe zhvillimin teknologjik (Kenneth et al., 1998).

Nga ana tjetër, qeverisja hierarkike përbën ekstremin tjetër të tregjeve të lira, qeverisje që

lidhet shpesh me konceptin e integrimit vertikal. Gjithsesi, integrimi vertikal nuk është forma e

vetme e qeverisjes së një strukturë vertikale. Megjithëse, koordinimi efektiv është i mundur të

arrihet përmes kanaleve të integruara vertikalisht, kjo mund të rezultojë e kushtueshme dhe jo

shumë fleksibël për firmën që kontrollon kanalin/zinxhirit e furnizimit (Anderson dhe Weitz 1986).

64

Firmat në përpjekjen për të pasur nën kontroll të plotë transaksionet e tregut “përjetojnë” kosto më

të larta, sesa po të blinin të mirat në treg. Mbështetur në evidencë empirike, Powell (1990)

argumentoi se integrimi vertikal me një furnitor mund të rrisë kostot e prodhimit.

Sikundër është përmendur më lart, ka disa forma të organizimit vertikal të kanaleve të

shitjes. Peterson dhe Wysocki (1997) nënvizuan se, në kundërshitm me afrimin e zakonshëm që e

përkufizon integrimin vertikal si një strukturë diskrete e qeverisje (p.sh., Ouden et al., 1996), nuk

është e nevojshme një pronësi e vetme për integrimin vertikal – kontrolli i centralizuar është mëse i

mjaftueshëm. Si format hierarkike të qeverisjes, ashtu dhe ato bilaterale janë përshtatur për të

qeverisur një marrëdhënie të veçantë me furnitorët, duke u konsideruar kështu forma “të

specializuara” të qeverisjes (p.sh., Heide 1994; Williamson 1985). Ndërsa format hierarkike dhe

hibride të qeverisjes pritet të reduktojnë kostot e transaksionit duke ulur rrezikun e oportunizmit,

pasi përdorimi i tyre mbart kosto që lidhen me personelin, kohën dhe burimet financiare që

nevojiten për t’i krijuar dhe mbajtur në funksion këto struktura (Frazier et al., 1988).

Qeverisja kontraktuale i referohet marrëveshjeve të arritura mes palëve për të zvogëluar

rrezikun dhe pasigurinë e marrëdhënieve të shkëmbimit (Hughes 1994). Këto marrëveshje kanë si

qëllim pikërisht uljen e pasigurisë e cila çon në shfaqjen e kostove të larta të transaksionit. Evidenca

empirike mbështet argumentin që kontraktimi i standartizuar është një instrument për të tejkaluar

problemin e pasigurisë (Poole et al., 1998). Problemet e përballjes me kostot e transaksionit në

sektorin e agro-përpunimit zgjidhen përmes marrëveshjeve kontraktuale si partneritetet mes firmave

që kanë për qëllim një koordinim vertikal më të lartë (Hughes 1994; Downe 1996).

Kotratat verbale përdoren shpesh nga fermerët për të specifikuar dy elemente kryesore –

prodhimin dhe marketingun. Një koordinim më i mirë mund të arrihet përmes përdorimit të

kontratave të shkruara të cilat specifikojnë karakteristikat e produktit dhe termat e transaksionit

(Poole et al., 1998). Megjithatë, disa studime kanë hulumtuar disa marrëveshje informale të tregtisë,

të cilat nuk kanë ligjërisht fuqi zbatuese dhe kanë theksuar rëndësinë e tyre. Palay (1985) në

kërkimin e tij empirik në lidhje me shoqëritë e transportit, zbuloi se format e marrëveshjeve

informale ishin konsistente me logjiken e TCT-së. Marrëveshjet ekskluzive janë një faktor tjetër i

rëndësishëm për të zvogëluar oportunizmin dhe si rrjedhim çojnë drejt integrimit vertikal të firmave

(Gallick 1984). Autori në kërkimin e tij empirk arriti në përfundimin se marrrëveshjet e

ekskluzivitetit parandalonin kapitenet e barkave të peshkimit t’u shesin rivalëve të blerësit të tyre

peshkun ton të cilësisë së parë, pavarësisht çmimeve më të larta të ofruara.

Përkushtimi i ndërsjelltë mes palëve të pavarura, të përfshira në transaksion është një formë

qeverisje e zakonshme (Powell, 1987). Kërkimi empirik ka treguar se në marrëdheniet mes

blerësve dhe furnitorëve përdorimi i “zotimit” (Anderson dhe Weitz 1992), veprimit të përbashkët

65

(Heide dhe John 1990), normave relacionale (Heide dhe John 1992) dhe integrimit vertikal (Levy

1985; Masten et al., 1991) mbrojnë palët e përfshira në transaksion nga oportunizmi ex post.

Koordinimi vertikal i cili hyri në leksikun e studimeve të fushës nga Stern dhe Reve (1980)

konsiderohet si një formë hibride e qeverisjes dhe është përkufizuar si masa me të cilën palët në

shkëmbim janë të përfshira në aktivitete të përbashkëta, të koordinuara dhe të karakterizuara nga

fryma e bashkëpunimit (Buvik 2000; Andersen dhe Buvik 2001), ose e njohur ndryshe si, “procesi

përmes së cilit funksione të sistemit vertikal vlerështues realizohen në harmoni mes palëve”

(Marion 1976: 180). Në këndvështirmin e studiuesve të marketingut, koordinimi vertikal

konceptohet si organizimi i rrjedhës së aktiviteteve dhe informacionit mes blerësit dhe furnitorit

(Andersen dhe Buvik 2001; Buvik dhe Gronhaug 2000; Buvik dhe John 2000).

Kjo formë e qeverisjes karakterizohet nga transaksione, të cilat nuk janë të rregulluara dhe të

imponuara nga ndonjë kornizë juridike dhe termat e vetë transaksionit janë të vendosura më shumë

përmes “pazarit” dhe marrëveshjeve ex post sesa përmes kontratave ex ante (Heide dhe John 1990).

Sikundër sugjeruar nga autorët, të cilët realizuan kërkime rreth koordinimit vertikal dhe “veprimit të

përbashkët”, këto forma qeverisje lejojnë një përshtatje më të mirë. Në studime empirike elementet

e përdorur për të matur koordinimin vertikal përfshijnë kooperimin në lidhje me sigurimin e cilësisë

së produktit (Andersen dhe Buvik 2001; Buvik dhe Gronhaug 2000; Buvik dhe John 2000), çështjet

e çmimvënies (Buvik dhe Gronhaug 2000; Buvik dhe John 2000), zhvillimit të produktit dhe

specifikimeve të tij (Andersen dhe Buvik 2001; Buvik dhe Gronhaug 2000).

Disa zhvillime interesante që përshtaten me fushën e agroindustrisë janë disa forma

bilaterale të qeverisjes – “marrëveshjet për veprim të përbashkët” (JA). JA janë forma qeverisje të

pambështetura në kapital të përbashkët, karakteristike e të cilave është kooperimi i të dy palëve në

disa aktivitete të rëndësishme. Nga perspektiva e përshtatjes, JA-të mund të shihen si një formë

proaktive e qeverisjes, meqënëse të dy palët të përfshira në transaksion koordinojnë përgjigje

fleksibël ndaj ndryshimeve në ambientin e jashtëm (Joshi dhe Stump 1999).

Mënyra alternative për të siguruar zbatimin e kushteve të transaksioneve në kontekstin e

qeverisjes hibride janë besimi, reputacioni dhe “pengmarrja” financiare (shih Klein 1980; Sako

1991; Dyer 1996). Kjo pikëpamje është në një linjë me arsyetimin teorik në literaturën e

negocimeve (Pruitt 1981), si dhe me perspektiven e TCT-së në të cilën pasiguria, si reflektim i

mungesës së besimit, është një përcaktues i rëndësishëm në marrëdheniet hierarkike (Williamson

1985).

66

1.2. Qeverisja relacionale

“Qeverisja relacionale” lidhet me ndërveprimin mes firmave të përfshira në një shkëmbim, i

karakterizuar nga një nivel i konsiderueshëm asetesh specifike, si dhe nga një nivel i lartë besimi

ndërorganizativ (Zaheer dhe Venkatraman 1995; Ring dhe Van de Ven 1992).

TCT-ja parashikon se rreziqet që lindin gjatë shkëmbimit duhet të shoqërohen me masa

mbrojtëse (Williamson 1985), të cilat minimizojnë kostot dhe humbjet në performancë, si rezultat i

rreziqeve të shfaqura (Macneil 1978; Heide 1994). Përgatitja e një kontrate komplekse mund të jetë

shumë e kushtueshme, kështu që palët e përfshira në transaksion përgatisin kontrata të tilla vetëm,

kur pasojat mund të jenë të konsiderueshme në terma kostosh. TCT-ja parashikon se asetet specifike

janë faktor përcaktues që i detyron palët të mbrohen përmes një procesi kontraktimi gjithnjë e me

kompleks. Kërkimi empirik ka vërtetuar lidhjen e parashikuar - asetet specifike rrisin

kompleksitetin e kontratave (Joskow 1988). Prania e aseteve specifike transformon shkëmbimin

nga një botë në të cilën “identiteti i palëve është i parëndësishëm” në një botë, ku çdo palë e

përfshirë në shkëmbim ka një rëndësi kritike (Williamson 1991). Në mënyrë që të mbrohen ndaj

“pengmarrjes”, si sjellje e palëve në shkëmbim, menaxherët promovojnë marrëdhënie afatgjata

duke mos specifikuar elementet kontraktuale, por kornizën në të cilën mund të zgjidhen probleme të

paparashikuara. Pasiguria gjithashtu, ka një rol të rëndësishëm në rritjen e kompleksitetit të

kontratave. Nivele të larta të pasigurisë dhe vështirësia për të matur nivelin e aseteve specifike, e

bëjnë kontraktimin shumë të rrezikshëm (Williamson 1985). Për të evituar këtë lloj ngerçi lind

nevoja e formave hibride, relacionale të qeverisjes. Në teorinë e kontraktimit relacional të Macneil

(1969, 1974), koncepti i kontratës u shtri në marrëdhëniet mes njerëzve që ndajnë norma dhe vlera

të përbashkëta. Format hibride janë të ngjashme me tregjet për faktin së partnerët ruajnë pavarësinë

në terma pronësie, por ndërveprimi me vendim të lirë të tyre, edhe pse është ligjërisht i

pazbatueshëm, shtrin marrëdhënien përtej termave të parashikuar zakonisht në kontrata.

Autorë të tjerë si Morgan dhe Hunt (1994) konsiderojnë përkushtimin, si një faktor të

rëndësishëm në suksesin e marrëdhënieve afatgjata. Ata argumentuan se përkushtimi dhe besimi

inkurajojnë palët: (1) të ruajnë investimin në marrëdhënie përmes bashkëpunimit të vazhdueshëm,

(2) t’i bëjnë ballë alternativave të fitimit afatshkurtër kundrejt përfitimeve afatgjata të marrëdhënies

me partneret aktualë të biznesit (3) të ndërmarrin iniciativa me një farë risku, meqënëse besojnë se

pala tjetër nuk do sillet në mënyrë oportuniste. Evidenca empirike që mbështet rolin e përkushtimit

në suksesin dhe kënaqësinë në marrëdhëniet e shkëmbimit është mjaft e gjerë. Geyskens dhe

Steenkamp (2000) pohojnë se “kënaqësia ekonomike” është ngushtësisht e lidhur me besnikërinë në

marrëdhënien e shkëmbimit. Zineldin dhe Jonsson (2001), duke studiuar marrëdhënien mes

67

shpërndarsëve dhe furnitorëve në industrinë suedeze të drurit, argumentuan se ka një lidhje të fortë

mes përkushtimit dhe kënaqësisë në marrëdhëniet e bashkëpunimit mes palëve.

Degëzimet dhe rrjedhojat e këtyre aspekteve të formave hibride dhe relacionale kanë

tërhequr vëmendjen e shumë kërkuesve. Sociologët kanë trajtuar ndërveprimet ekonomike në

kontekstin e lidhjeve sociale (p.sh., Granovetter 1985). Në marketing, Noordewier, John, dhe Nevin

(1990) kanë argumentuar se ndërveprimi i koordinuar lehtëson përshtatjen. Mesazhi i këtyre

studimeve është se një koordinim vertikal apo qeverisje relacionale, ka efekte pozitive në

marrëdhënie (p.sh., Noordewier et al., 1990; Klein 1980; Joshi dhe Stump 1999).

1.3. Asetet specifike

Specificiteti i aseteve reflekton masën me të cilën burimet që i janë përkushtuar transaksionit

mund të përdoren në mënyrë të ndryshme (Pitelis 1998). Williamson (1985: 55) përcakton asetet

specifike si “investime të qëndrueshme që realizohen në mbështetje të një transaksioni, kostoja

oportune e të cilave është shumë më e ulët, sesa alternativa më e mirë e përdorimit të ndryshëm të

tyre”. Arsyeja pas këtij veprimi (investimit në asete specifike) qëndron në faktin se, kostot e

prodhimit mund të reduktohen duke investuar në këto asete. Megjithatë, kur investimet janë

realizuar, kostot e transaksionit mund të shfaqen, meqënëse firmat duan të mbrohen nga rreziqet e

shkëmbimit (Williamson 1985) dhe faktit se diferenca mes përdorimit parësor dhe përdorimit të

dytë më të mirë, rritet (Mahoney 1992). Për këtë arsye, transaksionet që mbështeten në asete

specifike mund të dëmtojnë njërën pale, kur pala tjetër sillet në mënyrë oportuniste.

Asetet specifike amplifikojnë problemin e kostove të transaksionit për furnitorët (John dhe

Weitz 1988) dhe krijonë atë që Williamson (1985) e quan problem të masave mbrojtëse. Kjo vlen

për të dyja palët në transaksion, si në rastin kur blerësi investon në asete specifike, ashtu dhe në

rastin kur furnitori investon në asete specifike dhe blerësi shfrytëzon situatën. Nëse të dy palët që

investojnë në asete specifike dhe kanë ndërkohë një “marrëveshje besimi reciprok” (Williamson

1985:190), në ndryshim nga varësia e njëanëshme e njerës palë në një marrëdhënie dypalëshe,

atëherë problem i masave mbrojtëse zvogëlohet. Kur palët në një transaksion kanë “përkushtim të

besueshëm” (Anderson dhe Weitz 1992; Williamson 1985) në formën e aseteve specifike,

kërcënimi për oportunizëm gjithashtu zvogëlohet.

Një implikim tjetër i rëndësishëm në transaksione është dhe shpeshtësia e cila rrit mundësinë

e firmave për të rritur efiçencën e prodhimit (Williamson 1985). Kur shpeshtësia shoqërohet me

asete specifike firmat përballen me rreziqe dhe rrjedhimisht me kosto transaksioni, si dhe me

probleme përshtatje. Kjo shfaqet dukshëm në format e qeverisjes së tregut, apo ato hibride.

Hierakitë i japin firmave një kontroll më të lartë se tregjet apo format hibride në uljen e rrezikut të

68

oportunizmit dhe përmirësimit të aftësisë së përshtatjes ndaj ndryshimeve të ambientit, pavarësisht

nivelit të aseteve specifike (Williamson 1991).

Teoria e mbështetur në burime (RBT) argumenton se, avantazhet që përftohen nga pronësia

e aseteve specifike mund të rezistojnë për periudha të shkurtra kohe dhe se ato ekzistojnë vetëm në

rast se asetet specifike janë me vlerë të rallë, të paimitueshme dhe të pazëvendësueshme (Barney,

1991). Prandaj, mbështetur në logjiken e TCT-së, prania e këtyre aseteve strategjike dhe të

vlefshme implikon “përdorimin” e formave të qeverisjes hierarki.

Williamson (1996) identifikoi katër tipe të aseteve specifike: (1) asete specifike njerëzore, të

cilat lidhen me procesin e të mësuarit dhe të punës në grup; (2) asetet specifike fizike, të cilat

përfshijnë pajisje dhe investime të veçanta; (3) specificiteti i vendndodhjes, i lidhur me pozicionet

unike që sjellin avantazhe; (3) asete të dedikuara, të cilat nuk do realizoheshin, përveç se me

parashikimin për t’ja shitur pjesën më të madhe të produktit një blerësi të vetëm. Më vonë, Masten

et al. (1991) prezantoi dhe një tip të pestë (5) asetet kohore, që lidhen me faktin se këto asete duhet

të përdoren për një hark kohor të caktuar. Emri i mirë dhe marka (6) u konsideruan më vone si asete

specifike (Williamson 1998).

Mbështetur në RBT, asetet specifike të lidhura me vendodhjen, pajisjet dhe facilitetet

specifike, asetet e dedikuara dhe ato kohore janë zakonisht të zëvendësueshme dhe të imitueshme, si

rrjedhim nuk mund të japin avantazh të qëndrueshëm për një kohë të gjatë. Asetet specifike

njerëzore janë më të ralla, të paimitueshme dhe mund të ruajnë avantazhin për një kohë të gjatë

(Nayyar 1990).

Shumë kërkues kanë hetuar disa tipe asetesh specifike dhe forma qeverisje. Masters dhe

Miles (2002) zbuluan se, në rastet kur kërkohet një nivel i lartë i eksperitizës (p.sh., asete specifike

njerëzore), shumë firma preferojnë hierarkinë si formë qeverisje krahasimisht me format e tjera të

qeverisjes. Duke analizuar industritë amerikane të prodhimit të ushqimeve, Frank dhe Henderson,

(1992) dolën në konkluzionin se asetet specifike, përveç pasigurisë dhe përqëndrimit të furnitorëve

të inputeve, janë faktorët kryesore që çojnë në koordinimin vertikal të firmave.

Në kërkimin e tyre në sektorin hungarez të fruta-perimeve, Fertő dhe Szabó (2002) hetuan

ndikimin e aseteve specifike mbi kanalin marketing të përzgjedhur nga fermerët. Rezultatet ishin

disi kontradiktore me supozimet bazë të TCT-së. Fermerët që shesin produktet e tyre kooperativave

të shitjes janë të ndikuar negativisht nga asetet specifike dhe fuqia negociuese. Rezultatet janë të

ndryshme në lidhje me organizatat e prodhuesve, ku asetet specifike kishin një ndikim edhe pse jo

me nivel rëndësie të lartë.

69

Pranisë së aseteve specifike, të cilat konsiderohen si “lokomotiva” e TCT-së i dedikohet

shumica e përmbajtjes dhe aftësisë parashikuese të TCT-së. Kjo është arsyeja kryesore për të

justifikuar ndryshimet në formën e qeverisjes nga forma e tregut drejt formave të tjera “jo-treg”

(Williamson 1985:56). TCT-ja ka si postulat të sajin, se me shtimin e aseteve specifike të një

furnitori, ky i fundit do rrisë nivelin e integrimit vertikal me blerësin e tij (Williamson 1985; 1975).

1.4. Pasiguria

Pasiguria mund të përkufizohet si pamundësia për të parashikuar sjelljen e palës tjetër në

transaksion dhe ndryshimet në ambientin e jashtëm të organizatave (Williamson 1983). Ajo mund të

ndahet në dy kategori të mëdha: (1) pasiguri ambienti dhe (2) pasiguri sjellje.

1.5. Pasiguria e ambientit

Megjithëse investimet në asete specifike konsiderohen në kornizën teorike dhe në studimet

empirike si një zgjedhje e mirë, në mënyrë që të dy palët pjesmarrëse në një shkëmbim të zgjidhin

problemin e masave mbrojtëse, ato implikojnë dhe një mungesë fleksibiliteti. Mastens (1996) e

përmbledh këtë konkretisht. Masat mbrojtëse kufizojnë oportunizmin, por përshtatja kërkon më

tepër fleksibilitet në rast se rrethanat ndryshojnë. Fleksibiliteti i nevojshëm për t’u përballur me

rrethanat e së ardhmes shkaktohet nga pasiguria me të cilën firmat përballen (Mastens 1996).

Pasiguria e ambientit lidhet me vështirësinë për të bërë parashikime për të ardhmen (Achrol

dhe Stern 1988). Kjo pasiguri krijon dy probleme: (1) problemin e përshtatjes dhe (2) vlerësimit

(Heide 1994). Problemi i përshtatjes shfaqet, pasi disa aspekte kontraktuale nuk mund të

përcaktohen ex ante, ndërsa problemi i vlerësimit lidhet me vështirësinë për të kuptuar, nëse termat

e kontratës janë përmbushur apo jo. Këto probleme çojnë në rritjen e kostove të transaksionit dhe në

rinegocimin e kontratës (Rindfleish dhe Heide 1997). Specialistët e marketingut (Anderson dhe

Weitz 1992) argumentojnë, se sfida më e madhe me pasigurinë e ambientit është vështirësia për të

rinegociuar marrëveshjet dhe kontratat nën dritën e rrethanave të ndryshuara të ambientit. Në

punimet e tij të hershme, Williamson (1985) sugjeron, se efektet e pasigurisë në kostot e

transaksionit janë kusht për asetet specifike. Një prodhues që nuk është i kushtëzuar nga asetet

specifike mund të menaxhojë pasigurinë përmes shkëmbimit me disa furnitorë.

Williamson (1985) e konsideron pasigurinë si një ndër faktorët kryesorë të përfshirë në

vendimarrjet për t’u integruar vertikalisht. Pasiguria e ambientit mund të ndikojë në mundësinë për

të parashikuar ex ante të gjithë elementet e transaksionit në një kontratë. Në këto kushte,

marrëveshjet e drejtpërdrejta të tregut nuk janë mekanizmi i duhur për t’u përballur me problemet e

përshtatjes. Rritja e koordinimit mes palëve të përfshira në transaksion, brenda kornizës së

70

koordinimit vertikal ose aleancave me furnitorët, mund të motivojë këta të fundit të përshtaten dhe

të mos sillen në mënyrë oportuniste. Shumë kërkues të menaxhimit strategjik, si Porter (1985)

pohojnë se pavarësisht nga forma e qeverisjes, pasiguria do të shtyjë firmat të krijojnë lidhje me

furnitorë të tjerë, në një ambient në ndryshim të vazhdueshëm.

Duke konsideruar pasigurinë e ambientit59

si një konstrukt shumëdimensional, Walker dhe

Weber (1984) bëjnë dallimin mes pasigurisë së kërkesës – pamundësia për të parashikuar kërkesën

në terma volumesh dhe pasiguri teknollogjike – pamundësinë për të parashikuar ndryshimet në

kërkesat teknike. Këta cilësohen dhe si faktorët kryesorë që ndikojnë në pasigurinë e ambientit. Në

një këndvështrim tjetër (Lee et al., 2009), pasiguria teknologjike mund të konsiderohet si ritmi i

ndryshimit teknologjik në lidhje me karakteristikat e produktit dhe proceset prodhuese. Shumë

kompani, që nuk janë të afta të përballen me ndryshimet teknologjike, krijojnë aleanca me furnitorët

(Hagedoorn dhe Schakenraad, 1994).

Një numër i madh kërkimesh empirike kanë vërtetuar këtë këndvështrim në lidhje me

pasigurinë. Krause (1999) identifikon ndryshimin teknologjik, si një faktor kritik që shtyn firmat të

ndërmarrin iniciativa për të zhvilluar aftësitë e furnitorëve. Shumë kërkime të kohëve të fundit

mbështetur në analizën e kostove të transaksionit (TCA), sugjerojnë se pasiguria ka një efekt më të

fortë në qeverisje sesa u parashtrua në kornizën teorike origjinale. Kërkimi empirik ka treguar se

disa lloje pasigurie kanë ndikimin kryesor në përzgjedhjen e mekanizmave të qeverisjes (Heide dhe

John 1990; Masten et al., 1991; Stump 1995). Kërkues në fushën e organizatave (p.sh.,

Stinchcombe 1985) kanë treguar se marredhënia mes palëve “drejtohet” për nga hierarkia me

rritjen e pasigurisë. Në studimin e tyre empirik Noordewier, John dhe Nevin (1990) dolën në

përfundimin se firmat që blinin shërbime të standartizuara për mirëmbajtjen e pajisjeve të tyre

përballeshin me kosto më të vogla transaksioni, kur përdornin kontratat relacionale, në kushtet e një

niveli të lartë pasigurie.

Lee et al., (2009) realizuan një survejim me 175 firma të prodhimit të produkteve

elektronike. Duke u fokusuar në pasigurinë e ambjentit, asetet specifike dhe aleancat me furnitorët,

autorët testuan disa hipoteza. Rezultatet konfirmojnë se ndryshimet në teknologji kanë efekte

pozitive tek aleancat me furnitorët. Ndërkohë, pasiguria e tregut është e lidhur negativisht me

investimet në asete specifike. Mbështetur në afrimin e ekonomiksit të kostove të transaksionit

(TCE) në lidhje më pasigurinë, autorët ngritën hipotezën se pasiguria çon në zhvillimin e aleancave

me furnitoret. Duke marrë shkas nga një rishikim i hollësishëm i literaturës, ata konsideruan edhe

këndvështrime të tjera që sugjerojnë se firmat në kushte pasigurie të lartë duhet të evitojnë të lidhen

59 Coeurderoy dhe Quélin (1997) propozojnë ta disagregojnë pasigurinë e ambientit në dy komponentë: pasiguri e

ambientit socio-politik (arsyeja për të cilën kompanitë ndërkombëtare vendosin të realizojnë vetë prodhimin, ose të

integrohen vertikalisht) dhe pasiguri e tregut (niveli i kërkesës, ndryshimet tekonollogjike, etj).

71

me pak furnitorë duke qënë kështu të hapura për bashkëpunime me të tjerë. Rezultatet konfirmuan

të dy këto afrime dhe përkatësisht pasiguria teknologjike çon në aleanca, ndërsa ajo e tregut jo.

Pasiguria e tregut është e lidhur ngushtë me perceptimin e sjelljes së firmës nga ana e furnitorëve,

me pak fjalë, pasigurinë e sjelljes së blerësit. Fluktuacioni i çmimeve është një shenjë e pasigurisë

së tregut. Si rrjedhojë, ndryshimet e vazhdueshme në çmime të kombinuara me përshtatje të dobët

nga ana e blerësit, mund të ndikojnë në idenë që ka furnitori për blerësin. Dimensionet e ndryshme

të pasigurisë duket se kanë efekte të ndryshme në qeverisje.

Në industrinë agro-ushqimore kostot e transaksionit lidhen me pasigurinë që shfaqet e

industrisë ushqimore dhe janë mjaft të zakonshme për arsye të karakteristikave të veçanta të

produkteve, si dhe sfidave të marketingut. Këto karakteristika të veçanta të këtij sektori, rrisnin

nivelin e pasigurisë dhe nevojën për të kontrolluar më mirë zinxhirin e furnizimit (Frank dhe

Henderson 1992; Hobbs 1997).

Duket që pasiguria e ambientit është multidimensionale dhe pikërisht, dimensionet e

ndryshme të saj mund të krijojnë efekte të kundërta në marrëdhëniet midis blerësve dhe furnitorëve

(Balakrishnan dhe Wernerfelt 1986).

1.6. Pasiguria e sjelljes

Përveç pasigurisë së ambientit, Williamson (1985) prezanton dhe konceptin e pasigurisë së

sjelljes. Pasiguria e sjelljes përcaktohet si vështirësia për të vlerësuar ex post nëse janë respektuar

kontratat, apo jo (Williamson 1985; 1975). Në ndryshim nga pasiguria e ambientit, pasiguria e

sjelljes lind në një konteks shkëmbimi mes palëve për arsye të sjelljes oportuniste. Pasiguria e

brendshme, e lidhur me sjelljen mund të përcaktohet si “pamundësia për të parashikuar sjelljen e

partnerit në shkembim ose ndryshimet në ambientin e jashtëm” (Joshi dhe Stump 1999: 293).

Një prodhues përballet me pasiguri në lidhje me sjelljen e furnitorit, atëherë kur vetë

prodhuesi e ka të pamundur të parashikojë sjelljen e furnitorit në lidhje me elemente kyç si çmimi,

shpërndarja, dhe cilësia (Achrol dhe Stern 1988; Noordewier et al., 1990). E njëjta logjike vlen edhe

për furnitorin i cili përballet me sjelljen e blerësit dhe mund të përjetojë të njëjtën pasiguri lidhur me

sjelljen e këtij te fundit.

Suha dhe Kwonb (2006) studiuan katër firma amerikane dhe konfirmuan se pasiguria e

sjelljes do ulë besimin mes partnerëve në biznes, duke qënë se ajo ndikon në lindjen e problemit të

vlerësimit të performancës. Autorët argumentojnë se “duket e arsyeshme që të pohojmë se rritja e

kostove të vlerësimit të performancës është krijuar nga pasiguria dhe do të ulë nivelin e besimit mes

palëve” (Suha dhe Kwonb 2006: 195). Kjo pasiguri mund të ndikojë në nivelin e bashkëpunimit dhe

72

përkushtimit të partnerit në biznes, si dhe në formën e qeverisjes. Pasiguria në këtë rast është

vëzhguar si një faktor përcaktues i besimit. Ky koncept, eshte në perputhje me këndvështrimin e

Williamson (1983) për të përfshirë besimin si një shfaqje të pasigurisë.

1.7. Shpeshtësia

Shpeshtësia i referohet masës me të cilën shkëmbimet mes palëve përsëriten (Williamson

1983). Autori thekson se “në rast se transaksionet janë të shpeshta, investimet në asete specifike

mund të kenë një kthim më të shpejtë” (Williamson 1985: 60). Kështu që, roli i aseteve specifike

është kusht për shpeshtësinë, si faktor që çon në forma të specializuara të qeverisjes. Nëse asetet

nuk janë specifike në lidhje me trasaksionin, kostot e qeverisjes hierarkike për transaksionet me

shpeshtësi të konsiderueshme, do jenë më të mëdha se kostot e tregut të lirë (Williamson 1985;

1975). E njëjta situatë paraqitet me pasigurinë si kusht për ndikimin e shpeshtësisë në qeverisje. Në

kushtet e pasigurisë së ulët, transaksionet e shpeshta ndodhin më shumë në tregje, sepse përfitojnë

nga procesi i specializimit, ndërkohë që reputacioni bëhet i rëndësishëm duke ulur rrezikun e

sjelljes oportuniste (Hobbs dhe Young 2001: 40).

2. Faktorë të tjerë përcaktues lidhur me qeverisjen – teoria e rrjeteve

2.1. Rrjetet

Një marrëdhënie dypalëshe mes një blerësi dhe një furnitori nuk “jeton” në izolim nga

faktorët e tjerë të mjedisit të jashtëm. Një ndër faktorët më të rëndësishëm që ndikon ndjeshëm tek

organizatat, është rrjeti në të cilin ato ekzistojnë (Powell dhe Smith-Doerr 1994). Megjithatë, rrjetet

mbartin në vetvete një shumëllojshmëri marrëdhëniesh dypalëshe, që lidhin furniturë të ndryshëm

me blerës. Disa studiues i shohin si njësi autonome që luftojnë për avantazh konkurrues në një

mjedis të jashtëm konkurrues (p.sh., Porter 1985), ndërsa disa të tjerë i shohin si burime të

brendshme, ose aftësi (p.sh., Barney 1991). TCT-ja nuk përbën ndonjë përjashtim dhe mjaft

studiues të rrjeteve kanë përfshirë elementë të rrjeteve sociale në logjikën e TCE-së.

Imazhi i aktorëve individuale që konkurrojnë për fitime është i papërshtatshëm në një botë

ku firmat janë të përfshira në një rrjet marrëdhëniesh sociale, kulturore dhe shkëmbimi (Granovetter

1985; Gulati 1998). Fokusi tek firma, ose tek forma e qeverisjes, si një njësi matje, përjashton

mundësinë e veprimit (ose kundërveprimit) nga ana e firmave të tjera, si dhe nuk konsideron

realitetin social në të cilin veprojnë këto firma. Për më tepër, injoron elementet interaktive të tregut,

ku pjesmarrësit informohen përmes ndërveprimeve që kanë në treg (Hayek, 1949).

73

Disa nga faktorët kryesore të rrjeteve që ndikojnë në përcaktimin e strukturës së qeverisjes

janë pozicioni qendror, dëndësia, bashkëpunimi horizontal, konkurrenca dhe besimi.

2.2. Pozicioni qendror në rrjet dhe dendësia – ndikimi i tyre në problemet e masave

mbrojtëse dhe përshtatjes

Dy nga konceptet kryesore në lidhje me rrjetet janë: pozicioni qendror dhe dendësia e

rrjeteve. Pozicioni qendror lidhet me vendin strategjik që zë organizata në rrjet, në terma të lidhjes

me shumë aktorë të tjerë (Wasserman dhe Faust 1994). Dendësia ka të bëjë me sasinë e lidhjeve të

ndërvarësisë mes aktorëve në një rrjet (Coleman 1988).

Firmat me një numër të madh lidhjesh kanë akses në një informacion të gjerë (Coleman

1988). Autori argumenton se rrjetet që kanë lidhje të forta sociale, kulturore dhe besim reciprok mes

organizatave ndajnë norma dhe përgjegjësi të përbashkëta. Në rrjete me dendësi të lartë,

informacioni dhe burimet shpërndahen shpejt dhe në mënyrë efiçente për arsye të numrit të madh të

ndërlidhjeve mes anëtarëve të rrjetit (Coleman 1990).

Pozicioni qendror i organizatave dhe dendësia reduktojnë oportunizmin (Coleman 1988;

Granovetter 1985) duke zvogëluar kështu nevojën për masa mbrojtëse. Firmat janë më të prirura

dhe më efektive për të identifikuar sjelljen oportuniste, meqënëse kanë akses më të mirë tek

informacioni (Walker et al., 1997) dhe mund t’i përgjigjen më shpejt rrezikut të një sjellje të tillë.

Në rrjete me dendësi të lartë, ku anëtarët janë shumë të lidhur me njëri-tjetrin, informacioni për

sjelljen oportuniste shpërndahet më shpejt tek anëtarët e tjerë (Granovetter 1985), kështu që efektet

negative të sjelljes oportuniste shumëfishohen.

Dendësia ka implikime të forta si për lidhjet horizontale, ashtu dhe për ato vertikale. Disa

studime empirike kanë argumentuar që klasterat e firmave me lidhje të forta dhe të shumta mund të

ndërtojnë strategji të përbashkëta në përputhje me strategjitë konkurruese të njësive individuale

brenda klasterit (Bresser 1988). Duke zvogëluar mundësinë e sjelljes oportuniste, dendësia dhe

pozicioni qendror ulin kostot e transaksionit.

Nga ana tjetër, atributet e pozicionit qendror, aksesit në informacion dhe reputacionit në një

rrjet që kufizon oportunizmin, influencojnë dhe pasigurinë e ambientit të firmave. Në rastin e një

pasigurie të lartë të ambientit, shoqëruar me asete specifike, lind dhe problem i përshtatjes. Ky

problem krijohet kur drejtuesit e organizatave apo individët me racionalitet të kufizuar kanë

vështirësi të modifikojnë marrëveshjet kontraktuale, kur ndodhin ndryshime të mëdha në ambientin

e jashtëm të organizatave (Williamson 1975; 1985). Sipas logjikës së TCT-së zgjidhja në kushtet e

një pasigurie të ambientit është integrimi vertikal në mënyrë që të minimizohen kostot e

transaksionit të përshtatjes ndaj ndryshimeve në ambient (Williamson 1985; 1975). Por, aftësia për

74

të marrë informacion përmes rrjetit redukton pasigurinë me të cilën përballen organizatat, duke ulur

kostot e transaksionit dhe duke zvogëluar nevojën për një formë qeverisje hierarkike (Gulati dhe

Gargiulo 1999).

Kërkimi empirik ka treguar se qeverisja relacionale mund të ndihmojë në reduktimin e

pasigurisë së ambientit dhe uljen e kostove të transaksionit, që lidhen me problemin e përshtatjes

(Noordewier et al., 1990). Në një studim që hulumton ndikimin e ngjarjeve të pazakonta në

qeverisje dhe kosto transaksioni, Madhavan et al., (1998) argumentojnë se pozicioni qendror është

një faktor i rëndësishëm në zvogëlimin e pasigurisë në lidhje me ngjarjet e pazakonta, duke

sugjeruar kështu që ky pozicion mund të ofroj një akses më të mirë ndaj informacionit. Përsa i

përket marrëdhënieve të mëparshme të një furnitori me blerësit e tij, çdo firmë e ka më të lehtë të

reduktojë pasigurinë që lidhet me gjetjen e një bashkëpunëtori, duke ulur kështu kostot e kërkimit

dhe më vonë edhe ato të monitorimit (Powell et al., 1996).

Një rrjet i dendur redukton koston e kërkimit të informacionit (Coleman 1988), minimizon

pasigurinë dhe rrit ndarjen dhe aksin në informacion (Kraatz 1998). Ulja e pasigurisë së ambientit

në një transaksion redukton njëkohësisht dhe kostot e qeverisjes hibride, duke rritur kështu

investimet në asete specifike, në ato raste kur një rritje e tillë do kishte implikuar “përdorimin” e një

qeverisje hierarkike (Williamson 1991).

2.3. Bashkëpunimi horizontal

Bashkëpunimi në një kanal shitje dhe në një zinxhir vlere mund të gjendet si në lidhjet

vertikale, ashtu dhe në ato horizontale (p.sh., Lazarrini et al., 2001; Gereffi et al., 2005; Coleman

1990). Kooperativat janë konsideruar gjithnjë si një formë e besimit të organizuar. Normat sociale

dhe rrjetet informale janë një faktor i rëndësishëm në uljen kostove të transaksionit. Njohuri më të

mira dhe besimi mes anëtarëve të kooperativës, përbëjnë sekretin sesi këto të fundit mund të rrisin

efiçencën në terma të burimeve njerëzore, pavarësisht nga mungesa e burimeve financiare (Røkholt,

1999). Asetet specifike njerëzore mund të përbëjnë një faktor të rëndësishëm si në uljen e kostove të

informacionit, ashtu dhe në krijimin e një sigurie formale dhe ligjore ndërmjet anëtarëve duke u

mbështetur në marrëdhënie të besimit reciprok. Si rrjedhim, problem i “pengmarrjes” nuk është aq i

prekshëm sa në marrëdhëniet mes individëve, apo furnitorë dhe blerësve të tyre, sidomos në fushën

e bujqësisë (Fertő dhe Szabó 2002). Për arsye të kostove më të vogla të informacionit dhe negocimit

që burojnë nga rritja e fuqisë negociuese, bashkëpunimi horizontal është shpesh një zgjidhje e mirë

në marrëdhënie që karakterizohen nga kosto të larta transaksioni. Kur mekanizmat e tregut

funksionojnë mirë dhe kostot e transaksionit nuk janë të larta krahasuar me kostot e organizimit të

brendshëm, atëherë kooperativat nuk janë aq të përshtatshme (Harte 1997).

75

2.4. Konkurrenca

Roli i ambientit të jashtëm përfshihet zakonisht në kuadrin analitik të konkurrencës për

produkte ose për tregje. Mbështetur në TCT-në, sa më e ulët të jetë konkurrenca mes furnitorëve, aq

më e madhe është mundësia që blerësi të ekpozohet ndaj “një numri të vogël furnitorësh që bëjnë

pazar” apo formave të tjera të sjelljes oportuniste (Williamson 1985).

Ka një lidhje të qartë mes konkurencës dhe pasigurisë. Kur konkurenca në treg është e ulët,

kostot e përshtatjes për furnitorët rriten me ndryshimin e volumeve duke shtyrë një blerës ta

prodhojë vetë produktin, sesa ta blejë atë (Williamson 1975). Në këto raste, furnitorët priren të

sillen në mënyrë oportuniste, meqënëse blerësi mund të kalojë nga një furnitor tek tjetri. Në kushte

të një tregu të stabilizuar, blerësi dhe furnitori mund të bien në marrëveshje që të ndërtojnë një

kontratë, ku secila palë përcakton pasojat e sjelljeve të caktuara (Williamson 1975: 28). Megjithatë,

me rritjen e pasigurisë në lidhje me kërkesat e ardhshme të blerësit dhe për pasojë rritjen e kostove

të përshtatjes nga ana e furnitorit, kontratat bëhen gjithnjë e më të vështira. Hierarkia bëhet forma

më e përshtatshme e qeverisjes. Por nganjëherë, hierarkia nuk është formë e duhur e qeverisjes,

meqënëse blerësi mund të furnizohet nga një numër i madh furnitorësh. Në keto raste forma të tjera

të qeverisjes mund të jenë të përshtatshme, por përcaktimi i efektivitetit të këtyre formave varet nga

të dyja palët.

Në rast se furnitori shton një klienti të ri, i cili ka një pozicion qendror në rrjet, atëherë

krijohet për blerësit një konkurrencë për burimet e furnitorit (Cook dhe Emerson 1978). Furnitori

mund të ketë tendencë të bashkëpunojë me klientin e ri (Burt 1992a). Kjo sugjeron se blerësi i vjetër

duhet të mbrohet duke kërkuar klientë të tjerë, në rast se integrimi vertikal nuk është i mundur. Nga

ana tjetër, edhe dendësia në rrjet mund të ketë një rol në qeverisje. Meqenëse rrjetet e dendura

komunikojnë efektivisht informacionin, një sjellje oportuniste e furnitorit do kuptohej lehtë nga

blerësi (Williamson 1991). Blerësi mund të ushtrojë presion ndaj furnitorit për të vepruar në

përputhje me pritshmëritë (Coleman 1988). Përderisa blerësi e ka më të lehtë të kontrollojë sjelljen

e furnitorit, atëherë logjikisht ai ka me pak prirje për t’u koordinuar vertikalisht. Autorë të tjerë

sugjerojnë se për t’u mbrojtur nga një sjellje oportuniste nga ana e furnitorit dhe si masë mbrojtëse

për asetet e veta specifike, blerësi ka mundësi te kërkojë të ndërtojë një formë koordinimi vertikal

me furnitorin (Heide dhe John 1992). Pra, vendimmarrja nuk mund të jetë e qartë sepse varet nga

raporti i forcave, nga konkurrenca mes blerësave dhe furnitorëve, ku dendësia dhe pozicioni

qendror ndikojnë në formën e qeverisjes.

76

2.5. Besimi

Marrëdhëniet e shkëmbimit mund të konsiderohen si një seri transaksionesh diskrete të

bashkuara nga një mekanizëm qeverisje. Gjithsesi, transaksionet e pandërprera mund të krijojnë një

farë vazhdimësie mes palëve të përfshira në transaksion (Heide dhe John 1990), që siç

argumentohet nga teoricenët e teorisë së lojës kontrollojnë oportunizmin në transaksionet e tjera.

Dwyer et al., (1987) dhe Granovetter (1985) theksojnë se transaksionet që mbështeten në

embeddedness mbrohen nga oportunizmi. Chiles dhe McMackin (1996) argumentojnë se kushtet që

gjenerojnë besim mund të gjenden në normat sociale, lidhjet sociale dhe në logjikën ekonomike

racionale. Normat sociale dhe embeddedness janë respektivisht të shoqëruara me detyrime morale

dhe personale. Nga ana tjetër, duke marrë parasysh sjelljen racionale ekonomike, besimi lind si

rezultat i një analize kosto-përfitim i palëve që përndjekin interesin e tyre personal. Kjo kategori

besimi u quajt nga Williamson (1993) “besim i mbështetur në logjikën e llogarisë”.

Sido që është bërë një përparim i madh gjatë kohëve të fundit në përfshirjen e besimit në një

sërë fushash studimore, evidentohet një paqartësi në lidhje me çfarë është besimi (Rindfleisch e

Heide 1997). Afrimi i mbështetur në rrezikun, si pasqyrimi i kundërt i besimit është duke u pranuar

gjithnjë e më tepër nga kërkuesit (Gambetta 1988). Williamson (1993) pohon se besimi mund të

konsiderohet si një nënprodukt i rrezikut dhe në këtë mënyrë argumenton dhe nevojën për të

kufizuar përdorimin e termit “besim”.

Duke grupuar përkufizime të ndryshme të besimit Das dhe Teng (2004) e përkufizojnë atë

në tre konstrukte të veçanta: (1) besimi si perceptim (besim subjektiv), (2) pararendësit e besimit

subjektiv (pararendësit e besimit), dhe (3) veprime që burojnë nga besimi subjektiv (besim në

sjellje). Duke u mbështetur në punën e Williamson (1993) që e klasifikon besimin si një nënklasë të

riskut, meqënëse të dy këto koncepte trajtojnë pasigurinë dhe probabilitetin, Das dhe Teng (2004)

integrojnë të tre këto afrime në kornizën e besimit dhe riskut. Ata e klasifikojnë besimin jo si një

nënklasë të riskut, por si një pasqyrim të tij duke qartësuar në këtë mënyrë ambiguitetet teorike në

lidhje me besimin dhe riskun. Ky afrim i besimit i bazuar në risk ndihmoi autorët të përcaktojnë më

qartë vlerën normative të besimit.

Zhvillimet teorike (Chiles dhe McMackin 1996; Heide dhe John 1992) sugjerojnë se

“përfshirja e variablës së kontekstit social në kornizën teorike te TCT-së i japin këtij modeli një

aftësi parashikuese më të lartë” (Chiles dhe McMackin 1996:88).

77

3. Hipotezat e studimit

Ky punim përqendrohet në marrëdhënien mes faktorëve përcaktues të qeverisjes, formave të

qeverisjes dhe kostove të transaksionit në një moment të caktuar kohor. Hipotezat reflektojnë këtë

afrim metodologjik duke hulumtuar marrëdhënien mes këtyre variablave pa konsideruar dinamikën

në kohë të marrëdhënieve dypalëshe mes palëve. Aspektet kohore janë hulumtuar përmes metodave

cilësore duke plotësuar kështu hendekun e krijuar nga mangësitë e kërkimit sasior.

Mbështetur në rishikimin e literaturës, evidentohet se bashkëpunimi horizontal ka ndikim

pozitiv në rritjen e njohurisë dhe të besimit duke çuar dhe në rritjen e aseteve specifike njerëzore

dhe uljen e kostove të trasaksionit (Røkholt, 1999). Evidenca empirike e mbështet një argumentim

të tillë.

Në kërkimin e tyre Fertő dhe Szabó (2002) treguan sesi kooperativat e fermerëve mund të

jenë një zgjidhje e mirë për t’u përballur me pasigurinë që lidhet me mekanizmat e çmimit për të

ulur kostot e transaksionit. Studimi i autorëve rreth kooperativave hungareze të prodhimit të frutave

dhe perimeve arriti në përfundim se kooperativat bujqësore mund të zgjidhin shumë prej çështjeve

që lidhen me kostot e transaksionit dhe problemet e agjensisë.

Roli i organizatave të veprimit kolektiv si kooperativat në reduktimin e kostove të

transaksionit është një çështje mjaft e trajtuar në sektorin e prodhimit të qumështit dhe

nënprodukteve të tij. Staal, Delgado dhe Nicolson (1997) realizuan një kërkim për sektorin e

qumështit dhe nënprodukteve të tij të mbështetur në një survejim të prodhuesve të vegjël në Afrikën

Lindore. Ata dolën në përfundimin se, nëse këto kooperativa menaxhohen siç duhet, mund të

reduktojnë kostot e transaksionit për blerësin dhe për prodhuesin, duke u bazuar në shfrytëzimin e

ekonomive të shkallës dhe uljes së kostove të informacionit.

Pjesëmarrja në një grup fermerësh mund të ulë kostot e transaksionit (Staal et al., 1997) nga

njëra anë, dhe nga ana tjetër mund të çojë në rritjen e aseteve specifike njerëzore (Røkholt 1999)

dhe më tej në lidhje të qëndrueshme në zinxhir (Williamson 1983). Supozimi i lidhjes së

qëndrueshme të kooperativave mbështetet edhe në reagimin bashkëpunues të palës tjetër në kushtet

e një marrëdhënie dypalëshe. Pra, përfitimet e blerësit në uljen e kostove të transaksionit e shtyjnë

këtë të fundit të jetë më i gatshëm të përshtatet. Për sa më sipër, ndërtohet hipoteza e mëposhtme:

H1. Hipoteza për bashkëpunimin

H1.a Pjesëmarrja në një kooperative ndikon pozitivisht në prirjen e furnitorëve për të krijuar

marrëdhënie të qëndrueshme me blerësit, në kushtet e një niveli të ulët të pasigurisë së përceptuar

të sjelljes.

78

Asetet specifike janë një ndër faktorët kryesor që ndikojnë në përzgjedhjen e formës së

qeverisjes (Williamson 1975, 1983, 1996). Specificiteti i aseteve, asetet e dedikuara dhe nevoja për

produkte në përshtatje me kërkesat e klientëve, ka ndikuar në integrimin apo në koordinimin

vertikal në shumë sektorë (Shelanski dhe Klein 1995).

Disa kërkues kanë studiuar disa implikime të tjera të ndikimit të aseteve specifike në format

e qeverisjes. Dragonetti et al., (2003) testuan disa hipoteza mbështetur në Sesame, një database që

përmban të dhëna për sipërmarrje të vogla dhe të mesme, menaxhuar nga Banka Qendrore e

Francës. Mbështetur në sugjerimet e TCE-së, kompanitë që përballen në marrëdhëniet me furnitorët

e tyre me praninë e aseteve specifike janë më të gatshme të integrohen në mënyrë që të evitojnë

oportunizmin dhe “pengmarrjen” nga furnitorët e tyre. Autorët dështuan në përpjekjen e tyre për të

provuar se asetet specifike dhe pasiguria e kërkesës të jenë të lidhura negativisht me outsourcing,

edhe pse ata bënë dallim të qartë mes sourcing dhe outsourcing. Por, autorët vërtetuan se

outsourcing është formë e përshtatshme në kushtet e pasigurisë teknologjike dhe nivelit të lartë të

shkëmbimit të informacionit.

Në kërkimin e tyre Anderson dhe Weitz (1992), mbështetur në një survejim të 378 çifte

prodhuesish dhe shpërndarësish vërtetuan se asetet specifike kanë një ndikim të fortë në

përkushtimin e palëve në marrëdhënien diadike. Si prodhuesit ashtu dhe shpërndarësit, të cilët

realizojnë investime idiosinkratike kanë një përkushtim ndaj marrëdhënies me njëri-tjetrin. Të dy

palët konsiderojnë investime në asete specifike si sinjale të forta ose “premtime” të këtij

përkushtimi (fq. 27). Modeli u mbështet në perceptimin e palëve në lidhje me marrëdhënien e tyre.

Gjthësesi, në këto raste pritet një reciprocitet dhe konvergjencë perceptuale, siç shprehen për

modele të ngjashme John dhe Reve (1982).

Supozimet mbi rolin e aseteve specifike janë trajtuar gjerësisht në kërkimin empirik duke e

konsideruar si një përcaktues të qeverisjes. Mbështetur në sa më sipër dhe në supozimet kryesore

teorike të TCT-së, ndërtohet hipoteza e mëposhtme:

H2. Hipoteza për asetet specifike

H2.a Investimi në asete specifike ndikon pozitivisht në prirjen e furnitorëve për të krijuar

marrëdhënie të qëndrueshme me blerësit në kushtet e një niveli të ulët të pasigurisë së përceptuar të

sjelljes.

Pasiguria lidhet ngushtë me asetet specifike (Williamson 1983). Dështimi për të konsideruar

me kujdes marrëdhënien mes tyre mund të shkaktojë rezultate konfliktuale. Nëse nuk ka investime në

asete specifike ose gjysëm-specifike, TCT-ja nuk parashikon që pasiguria do çojë në një formë të

caktuar qeverisje (Shelanski dhe Klein 1995).

79

Pasiguria e sjelljes lidhet me vështirësinë për të monitoruar përformancën e palëve në

transaksion (Williamson 1985). Në studimin empirik në lidhje me bagëtitë e trasha dhe zinxhirin e

furnizimit të biftekut, Hobbs (1997) përdori një model tobit dy-limite për të analizuar rezultatet e

një survejimi të 100 blegtorëve në Britaninë e Madhe. Ajo doli në konkluzionin se katër variabla të

TCT-së ishin të rëndësishme: (1) pasiguria në lidhje me seleksionimin dhe vlerësimin e cilësisë që

lidhet me shitjen direkte të paketuesit dhe shpërndarërit e mishit, (2) koha që duhet të harxhonin

gjatë ankandeve, (3) rreziku që lidhet me pamundësinë për të shitur në ankand dhe (4) kompetenca

e stafit të prokurimit të kompanisë blerëse. Pasiguria në sjelljen e blerësve, e shfaqur përmes

matësave të ndryshëm, ishte një faktor përcaktues në kanalin e shitjes dhe në kostot e transaksionit

(Hobbs 1997).

Mbështetur në evidencen empirike dhe në kuadrin teorik ndërtohen hipotezat e mëposhtme

në lidhje me pasigurinë e sjelljes:

H3. Hipoteza e pasigurisë së sjelljes

H3.a Zvogëlimi i pasigurisë së sjelljes nga ana e blerësve ndikon në uljen e kostove të transaksionit.

H3.b Zvogëlimi i pasigurisë së sjelljes nga ana e blerësve ndikon pozitivisht në rritjen e nivelit të

investimeve në asete specifike nga ana e furnitorëve (fermerëve).

Konkurrenca në pjesë të ndryshme të zinxhirit krijon kushte për sjellje oportuniste

(Williamson 1979, 1985). Konkurrenca e madhe në pjesën e poshtme të zinxhirit mund të çojë në

tendencën e furnitorëve për të krijuar marrëdhënie më të qëndrueshme. E kundërta ndodh kur

furnitorët perceptojnë një nivel të lartë konkurrues mes blerësve duke i shtyrë të sillen në mënyrë

oportuniste.

Walker dhe Weber (1987) në studimin e tyre, ku analizuan 60 vendimmarrje “blej” ose “bej

vetë”, dolën në konkluzionin e pritur se pasiguria e lartë në lidhje me volumet ndikon në

vendimmarrjen për të bërë vetë produktin në një treg me konkurrencë të ulët, por jo në një treg me

nivel konkurrence të lartë. Në kundërshtim me këtë konkluzion, pasiguria teknologjike nuk ka asnjë

ndikim në vendimmarrjet e blerësit për të bërë vetë produktin ose për ta blerë atë nëse konkurrenca

mes furnitorëve është e ulët. Nëse konkurrenca është e lartë, atëherë vendimmarrja për të blerë është

më e përshtatshme. Duket se kovergimi mes nivelit të lartë të konkurrencës dhe nivelit të lartë të

pasigurisë çon në forma qeverisje të ngjashme me “tregun e lirë”.

Bazuar në këto rezultate empirike dhe në kornizën e TCT-së mbi rolin e konkurrencës në

marrëdhëniet dypalëshe, ndërtohen dy hipoteza, edhe pse këndveshtrimi është nga aktorët sipër

rrjedhës tek aktorët poshtë saj, pra nga furnitorët në drejtim të blerësve të tyre. Mbështetur në sa më

80

sipër dhe në supozimet kryesore të teorisë së rrjeteve sociale dhe aplikimeve të tyre në TCT-së,

ndërtohet hipoteza e mëposhtme:

H4. Hipoteza për konkurrencën mes blerësve

H4.a Konkurrenca mes aktorëve në rrjedhën e poshtme të zinxhirit çon në sjellje oportuniste nga

ana e fermerëve.

Williamson (1975) argumenton se pasiguria rrit koston e realizimit të transaksioneve në treg,

vetëm kur oportunizmi është i pranishëm në marrëdhënien e shkëmbimit. Në një treg konkurrues ku

asetet specifike janë të ulta, blerësi mund të kontraktojë me furnitorë të tjerë, ku nëse është e

nevojshme mund të bëhen ndryshime në kontrata. Nga ana tjetër, nëse ka pasiguri të ulët në

transaksion, blerësi mund të specifikojë të gjitha kontigjencat që mund të pengojnë kontratën që të

zbatohet (Walker dhe Weber, 1984). Një konkurrencë e madhe mes furnitorëve mund të kufizojë

sjelljen e tyre oportuniste (shih Williamson, 1975: 16-19). Duke vlerësuar sa më sipër dhe

supozimet kryesore të teorisë së rrjeteve sociale dhe aplikimeve të tyre në TCT, ndërtohet hipoteza

e mëposhtme:

H5. Hipoteza për konkurencën mes furnitorëve

H5.a Konkurenca mes aktorëve në rrjedhen e sipërme të zinxhirit ndikon pozitivisht në prirjen e

furnitorëve për të krijuar marrëdhënie të qëndrueshme.

Anderson dhe Weitz (1992), argumentuan se palët në një marrëdhënie të qëndrueshme kanë

nivele të ngjashme përkushtimit ndaj njëri-tjetrit, sepse reciprociteti është një ndër elementet kyç të

marrëdhënieve të qëndrueshme.

Joshi dhe Stump (1999) mbështetur në një kërkim mes 184 menaxhereve e prokurimit

hetuan faktorin besim, si një moderues të marrëdhenieve mes bleresave dhe furnitorëve. Autorët

dolën në konkluzionin se ka një marrëdhënie pozitive mes investimit të prodhuesve në asete

specifike dhe veprimit të përbashkët (JA) si një formë specifike e qeverisjes. JA-të do përmirësohet

me rritjen e nivelit të besimit.

Duke konsideruar pasigurinë në lidhje me çmimet dhe pagesat si një çështje me rëndësi në

vendimarrjet e prodhuesve, (Poole et al., 1998) studiuan perspektivën e TCE-së së prodhuesve të

agrumeve në zonën e Valencias në Spanjë. Autorët dolën në përfundimin se fermerët janë të

motivuar nga dy faktorë kryesorë: (1) qartësia e pagesës e garantuar nga reputacioni dhe

eksperienca e mëparshme; (2) çmimi që nuk ulet gjatë sezonit. Rezultatet treguan se ka një lidhje të

fortë inverse mes besimit dhe pasigurisë.

Fertő dhe Szabó (2002) cituan Behner dhe Bitsch (1995), të cilët analizuan marrëdhënien e

shpërndarësve dhe fermerëve që prodhojnë perime në Gjermaninë Veriore. Autorët dolën në

81

përfundimin se marrëdhëniet e qëndrueshme mes këtyre dy partnerëve të biznesit mbështeten në

reputacion, drejtësi dhe ofrimin e shërbimeve këshillimore për fermerët.

Në studimin empirik, Suha dhe Kwonb (2006) vërtetuan hipotezën se investimet në asete

specifike të partnerëve në një zinxhir furnizimi pësojnë rritje kur konsolidohet besimi mes tyre.

Blerësi e konsideron investimin në asete specifike nga ana e furnitorit si një shprehje devotshmërie

ndaj marrëdhënies. Megjithatë, nëse në treg ka edhe firma të tjera që ofrojnë produkte dhe shërbime

të ngjashme, pra me fjalë të tjera furnitori është i zëvendësueshëm atëherë kur ndikimi i aseteve

specifike nga ana e furnitorit tek besimi i blerësit mund të zvogëlohet. Kjo hipotezë e dytë nuk u

vertetua duke treguar ndikimin e fortë të besimit në marrëdhenien e shkëmbimit.

Besimi në këto raste forcon dhe aftësinë e qeverisjes duke mbështetur të gjithë argumentat

konceptuale të TCE-së (Chiles dhe McMackin 1996). Mbështetur në sa më sipër dhe në supozimet

kryesore të teorisë së rrjeteve sociale, ndërtohet hipoteza e mëposhtme:

H6. Hipoteza për besimin

H6.a Faktorët - paraprirës të besimit (reputacioni dhe ekperienca e mëparshme) ndikojnë

pozitivisht në prirjen e fermerëve për të krijuar marrëdhënie të qëndrueshme me blerësit në kushtet

e një niveli të ulët të pasigurisë së përceptuar të sjelljes.

H6.b Faktorët paraprirës (reputacioni dhe ekperienca e mëparshme) të besimit ndikojnë pozitivisht

në rritjen e investimeve në asete.

Studimet empirike të Noordewier et al., (1990), Klein (1980), Joshi dhe Stump (1999) mbi

format e qeverisjes kanë theksuar bindshëm rolin e qeverisjes relacionale në reduktimin e kostove të

transaksionit.

Leffler dhe Rucker (1991) në studimin e tyre empirik në lidhje me ndikimin e kostove të

transaksionit në organizata, u fokusuan tek lidhja mes formave të pagesës në kontratat me kompani

private që operojnë në sektorin e lendës drusore. Rezultatet empirike të bazuara në kuadrin e TCE-

së vërtetuan se format relacionale të qeverisjes së mbështetura në negocimin e kontratës ishin më të

dobishme në reduktimin e kostove të transaksionit sesa shitjet konkurruese.

Duke iu referuar një rasti studimor, Ruben, Boselie dhe Lu (2007) bënë krahasimin mes

regjimeve të ndryshme të prokurimit të perimeve nga zinxhirët e supermarketeve në dy rajone,

Nanjing dhe Bangkok, përkatësisht të Kinës dhe Tajlandës. Mbështetur në kompromisin midis

kostove të transaksionit dhe kostove të prodhimit, autorët identifikuan faktorët që vërtetojnë arsyet e

vendimmarrjes së dy zinxhirëve të supermarketeve për të ndryshuar kanalin e prokurimit nga

shitësat me shumicë tek furnitorët e preferuar. Pas ndryshimeve në formën e qeverisjes disa nga

aktivitetet vlerë-shtuese si kontrolli i cilësisë, prerja dhe paketimi realizoheshin nga furnitorët duke

82

bërë të mundur reduktimin e kostove të transaksionit që lidhen me monitorimin dhe negocimin.

Furnitorët e preferuar ofrojnë një siguri më të lartë në lidhje me shitjet në terma volumesh dhe

çmimi, forma pagese më të mira, transferim njohurie dhe përmirësim i pozicionit konkurrues.

Mbështetur në sa më sipër dhe në supozimet kryesore teorike të TCT-së ndërtohet hipoteza e

mëposhtme:

H7. Hipoteza në lidhje me qeverisjen

H7.a Qeverisja relacionale si formë e strukturës së qeverisjes ndikon pozitivisht në reduktimin e

kostove të transaksionit.

4. Korniza teorike dhe modeli konceptual

Fokusi i vendimeve menaxheriale në lidhje me menaxhimin e kanaleve është përqendruar në

krijimin dhe ruajtjen e përkushtimit ndaj marrëdhënies në kanalin e marketing/shitjes. Ky përbën

dhe qasje teorike të këtij punimi në lidhje me qeverisjen, me implikime metodologjike të cilat do

shpjegohet me gjërësisht ne kapitullin pasardhës. Morgan dhe Hunt (1994) në studimin e tyre

seminal mbi përkushtimin në kanale marketing, e kanë konsideruar përkushtimin si qendror në

marrëdhëniet e shkëmbimit mes një firme dhe partnerëve të saj të biznesit. Përkushtimi në kanal

konsiderohet si rezultati më i rëndësishëm i marrëdhënies mes palëve në një shkëmbim (p.sh.

Geyskens et al., 1998; Morgan dhe Hunt 1994). Duke e konsideruar përkushtimin si një besim që

marrëdhënia do vazhdojë pambarim, Morgan dhe Hunt (1994) e vlerësojnë atë si faktorin më të

rëndësishëm për qëndrueshmërinë e marrëdhënies. Përkushtimi në marrëdhënie rezulton, sipas

intervistave në thellësi me aktorë të sektorit të bimëve aromatike mjeksore (BAM), të jetë barometri

më i mirë i marrëdhënies së qëndrueshme relacionale mes palëve të përfshira në shkëmbime.

Por, nga ana tjetër, përkushtimi varet shumë nga pasiguria. Sipas Celly dhe Frazier (1996),

është e vështirë që rezultatet e koordinimit si përkushtimi të shërbejnë si motivues gjatë periudhave

të pasigurisë së ambjentit. Përceptimi i nivelit të lartë të pasigurisë së ambjentit mund të

ulininteresin në marrëdhënie dhe në zhvillimin e marrëdhënieve afatgjata (Joshi dhe Campbell

2003). Për më tepër, pasiguria e sjelljes bën që furnitorët të ulin përkushtimin dhe të sillen në

mënyrë oportuniste (Williamson 1983). Ajo mund të lidhet me elementë si çmimi, cilësia, etj

(Achrol dhe Stern 1988). Këto janë dhe elementët, mbështetur në intervistat në thellësi, mbi bazën e

të cilëve përcaktohet dhe niveli i pasigurisë nga ana e furnitorëve në sektorin e BAM-ve.

Duke u mbështetur në këtë afrim (Kumar et al., 1995; Celly dhe Frazier 1996; Sahadev

2008) pasiguria është konsideruar si një “pothuajse moderator” i përkushtimit në një kanal shitje.

Konceptimi i pasigurisë si “pothuajse moderator” lidhet me faktin që pasiguria moderon

83

marrëdhënien e bashkëpunimit dhe përkushtimin, por nga ana tjetër ndikon si faktorët përcaktues të

kësaj marrëdhënie (Sahadev 2008, Celly dhe Frazier 1996).

4.1. Modeli konceptual

Bazuar në kërkimin empirik dhe rezultatet e kërkimit cilësor, është ndërtuar modeli i

mëposhtëm konceptual i këtij studimi. Supozohet që asetet specifike, besimi, kooperimi horizontal,

dhe konkurenca mes fermerëve të ndikojnë pozitivisht në marrëdhënien e qëndrueshme.

Konkurrenca mes blerësve supozohet të ketë lidhje negative me qeverisjen relacionale. Ndikimi i

konkurencës varet nga niveli i pasigurisë. Ndërsa, qeverisja relacionale ul kostot e transaksionit.

Figura 5. Skema e Modelit konceptual

Pasigura e sjelljes

Variabla kontrolli-asete shumë specifike-volumi i prodhimit

Konkurenca mes blerësve

Kosto transaksioni

FORMAT E QEVERISJESqeverisje relacionale

&forma të specializuara

Asete specifike

Pararendësit e besimit

Bashkëpunimi mes furnitorëve

H1.a (+)

Pasiguria e ambientit

Konkurenca mes furnitorëve

H3.b (-)

H6.a (+)

H7.a(+)

H3.a (+)

H4.a (-)

H5.a (+)

H6.b (+)

(-)

(-)

Variabla Moderues-pasiguria e sjelljes

Ky studim nuk ka për qëllim të vërtetojë përmes analizës sasiore lidhjen mes elementeve të

pasigurisë së ambientit që kanë të bëjnë kryesisht me pasigurinë e volumit dhe teknologjinë.

Megjithatë, analiza cilësore, në pamundësi për të pasur një numër të madh që do bënte të vlefshëm

kërkimin sasior, mundëson përcakimin e rolit të këtij faktori në hallkat e rrjedhës së poshtme te

zinxhirit të BAM-ve. Mbi bazën e intervistave paraprake me blerës dhe furnitorë të rrjedhës së

sipërme të zinxhirit nuk evidentohet ndonjë ndryshim në pasigurinë e ambjentit lidhur me cilësinë

dhe kërkesën e tregut për shumicën e shportës së produkteve që prodhohen në këto zona (vazhdon

të jetë në rritje këto 2-3 vitet e fundit). Në këtë mënyrë pasiguria përcaktohet kryesisht nga

84

pasiguria e sjelljes (Achrol dhe Stern 1988) edhe pse ka elemente si çmimi që nuk janë terësisht në

varësi të blerësve shqiptarë, por të tregut ndërkombëtar. Si rrezultat, pasiguria e ambjentit nuk është

testuar në kërkimin sasior por është objektit i atij cilësor për rrjedhën e poshtme të zinxhirit të

BAM-ve.

Duke konsideruar vlerësimin për elementët që përbëjnë konstruktin e pasigurisë së ambientit

dhe për vetë afrimin metodologjik të ketij punimi, ky variabël nuk është përfshirë në analizë në

shprehjet e tij të zakonshme.

5. Përmbledhje

Williamson (1979, 1983) ndërtoi kornizën teorike të TCT-së duke u mbështetur në një

përqasje që e konsideronte qeverisjen si një vazhdimësi mes tregut të lirë dhe hierarkisë. TCT-ja

gjen mbështetje në teorinë e kontraktimit të Macneil (1969, 1974), ku koncepti i kontratës dhe i

formave te saj ishte shumë i rëndësishem në përcaktimin e qeverisjes. Kufizimet e kontratave për të

parashikuar rrethanat e ndryshme në varësi të idiosinkraticitetit të produkteve dhe shpeshtësinë e

transaksioneve përbën një trajtim të njohur të TCT-së. Kontrata konsiderohet si mjeti për të

reduktuar rrezikun dhe pasigurinë e marrëdhënieve të shkëmbimit. Kërkimi empirik i teoricienëve

të rrjeteve, si dhe ndikimet e fushave të tjera studimore si sociologjia, kanë treguar se në

marrëdhëniet mes blerësve dhe furnitorëve përdorimi i “zotimit” (p.sh., Anderson dhe Weitz 1992),

koordinimit vertikal (p.sh., Stern dhe Reve 1980), veprimit të përbashkët (p.sh., Heide dhe John

1990), perkushtimit (p.sh., Morgan dhe Hunt 1994), qeverisjes relacionale (Zaheer dhe

Venkatraman 1995) mbrojnë palët e përfshira në transaksion nga oportunizmi ex post, duke kufizuar

kështu rolin e kontratës në vetvete. Duket se këto forma qeverisje, shprehje të ndikimit të faktorëve

socialë, zbusin disi përqasjen sistematike të mbështetur në kontratën si “humusin e vetëm ku merr

jetë” logjika e TCT-së. Kjo kornizë teorike konsideron këto elementë në shpjegimin e qeverisjes

hibride duke marrë parasysh edhe besimin e mbështetur në logjikën ekonomike (Williamson 1993)

si një përcaktues në marrëdheniet e shkëmbimit.

Megjithatë, faktorët socialë, edhe pse mund të jenë ndër më të rëndësishmit në përcaktimin e

qeverisjes në hapësira të kufizuara gjeografike, sociale dhe kulturore, nuk janë të vetmet risi që

kanë ndikuar TCT-në. Mbështetur edhe në punimet e Porter (1985), i cili hulumton ambientin

konkurrues të firmave, autorë të tjerë mbështetur në këtë rrymë mendimi argumentojnë rolin e

konkurrencës (p.sh., Walker dhe Webber 1984, 1987) dhe tipareve të rrjetit si dendësia apo

pozicioni i firmave në rrjet (p.sh., Wasserman dhe Faust, 1994; Coleman 1988, 1990), si ndikues të

fortë në marrëdhënien mes firmave, rrjedhimisht në qeverisje. Konkurrenca ndikon në pasigurinë

dhe anasjelltas. Në kushte të caktuara pasigurie, niveli i konkurrencës çon në forma të ndryshme

qeverisje, pavarësisht nga disa ndikime të aseteve specifike në sjelljet e firmave. Megjithatë, Porter

85

(1985) nga ana tjetër, argumenton se pavarësisht nga forma e qeverisjes, pasiguria do i shtyjë firmat

të krijojnë lidhje me furnitorë të tjerë, kur ambienti i jashtëm është dinamik. Konkurenca mund të

jetë faktor i rëndësishëm për të shpjeguar situatat, ku faktorët “klasikë” të TCT-së nuk arrijnë të

jenë shpjegues, sa dhe siç duhet.

Përderisa asetet specifike dhe pasiguria janë kushtëzues ndaj njëri-tjetrit dhe pasiguria ka

shumë “fytyra”, ajo ka efekte të ndryshme në marrëdhëniet mes blerësve dhe furnitorëve. Nga ana

tjetër, pasiguria dhe konkurrenca në rrjete me dendësi të ndryshme ndikojnë në krijimin e formave

të ndryshme të qeverisjes në varësi të lidhjeve të këtyre faktorëve ndikues. Pasiguria dhe format e

ndryshme të saj vijojnë të mbeten një faktor i debatueshëm në lidhje me efektin që kanë në

qeverisje, sidomos nëse konsiderohen ndërvarësitë e saj me asetet specifike dhe konkurrencën.

Duke u mbështetur në shumë kërkime empirike që evidentojnë rolin e lidhjeve sociale në

qeverisje, teorisë së TCT-së i duhej një “Salva veritate” që të shpjegonte marrëdhëniet e

qëndrueshme mes firmave autonome – besimin si konstrukt shumëdimensional (p.sh., Chiles dhe

McMackin 1996; Heide dhe John 1992) apo besimin e mbështetur në logjikën ekonomike

(Williamson 1993). Prania e besimit si faktor përcaktues gjen përkrahje dhe nga kërkues në fushën e

organizatave, të cilët argumentojne se besimi ul pasigurinë, në të kundërt palët “drejtohen” për nga

hierarkia me rritjen e pasigurisë. Evidenca empirike duket se ka argumente të bollshme për të

vërtetuar rolin e besimit në qeverisje edhe pse, hulumtimi i lidhjeve mes konceptit të besimit dhe

pasigurisë së sjelljes përbën një fushë me mjaft interes për të shpjeguar simetri të mundshme.

TCT-ja është ndikuar nga teoria e rrjeteve dhe SCM, sidomos në shpjegimin e influencës së

faktorëve endogjenë (të marrëdhënies) dhe ekzogjenë (të ambientit të jashtëm dhe atij konkurrues)

në format e qeverisjes. Pavarësisht “daljes në skenë” të GVC-së, të GCC-së apo kritikave të

sociologjisë së re ekonomike (NES), TCT-ja vazhdon të zhvillohet dhe të pranojë natyrshëm në

kuadrin e saj, evolucionin e koncepteve që lidhen me përcaktuesit dhe marrëdheniet mes tyre.

Niveli i përshtatjes të konstruktit teorik të TCT-së mund të ilustrohet përmes përdorimit të logjikës

së tij në shumë kërkime empirike të realizuara nga studiues të fushave të ndryshme, disa prej të

cilëve kritikë ndaj kornizës teorike.

Duke ndjekur këtë linjë mendimi që bazohet në kërkimin empirik të viteve të fundit dhe

kërkimin cilësor të realizuar nga autori është ndërtuar modeli teorik, janë ngritur hipotezat e këtij

punimi, si dhe është përvijuar një model konceptual. Qëndrueshmëria në marrëdhënie, pasiguria e

sjelljes si një moderator të rëndësishëm në përcaktimin e përkushtimit, si dhe të qeverisjes në

vetvete përcaktojnë qeverisjen relacionale, ndërkohë që elementë të tjerë, si ato kontraktualë p.sh.,

përcaktojnë qeverisjen e specializuar në rrjedhën e poshtme të zinxhirit. Modeli teorik dhe ai

konceptual parashtron verifikimin e ndikimit të faktorëve klasikë të TCT-së dhe atyre të rrjeteve në

formën e qeverisjes.

86

V. METODOLOGJIA

Kërkimi për këtë punim është zhvilluar në dy faza. Në fazën e parë është realizuar një

analizë cilësore e shoqëruar me rishikimin e literaturës dhe një fazë para-testimi përsa i përket

përshtatjes së metodës së kërkimit me rishikimin e literaturës, për të kuptuar më mirë fenomenet që

lidhen me marrëdhëniet mes aktorëve të ndryshëm në sektorin e bimëve aromatike mejksore

(BAM). Në këtë fazë, në përputhje dhe me qëllimin e studimit dhe pyetjet kërkimore, është hetuar

ndikimi i faktorëve të teorisë së kostove të transaksionit (TCT) dhe atyre të rrjeteve në marrëdhëniet

dypalëshe mes aktorëve, por i shtrirë në një këndvështim më të gjerë, duke analizuar, sesi i gjithë

rrjeti ndikohet prej disa faktorëve apo aktorëve të caktuar. Në fazën e dytë, faktorët përcaktues të

TCT-së, si pasiguria, asetet specifike të kombinuara me faktorë të teorisë së rrjeteve si konkurrenca,

bashkëpunimi, besimi janë hulumtuar dhe analizuar në kuadrin e (i) intervistave gjysëm të

strukturuara me aktorë të hallkave të ndryshme të rrjetit dhe (ii) një survejim mbështetur në

intervista të strukturuara me fermerë. Hipotezat e kërkimit sasior janë testuar në grup variblash

ndërsa disa më “minore” janë testuar në lidhje dyshe variblash.

Ky kapitull përfshin argumentime dhe diskutime në lidhje me: i) arsyet pas afrimit të

kërkimit; ii) strategjinë e kërkimit; iii) metodën e mbledhjes së të dhënave; iv) metodën e analizimit

dhe përpunimit të të dhënave; v) vlefshmëria dhe besueshmëria e kërkimit dhe instrumenteve të

përdorur; vi) përkufizimin dhe operacionalzimin e variablave; vii) përmbledhje e kapitullit.

1. Përqasja në lidhje me dizenjimin e kërkimit

Ky kërkim mbështetet në filozofinë pragmatiste (Murphy 1990; Patton 1990). Pragmatizmi

lind më shumë nga veprimet, situatat, dhe pasojat, sesa nga kushtet paraprirëse të tyre (siç

parashtrohet në rrymën e post-pozitivimit, p.sh.). Pragmatizmi priret për të gjetur se - çfarë

funksionon?, si dhe mënyrën e zgjidhjes së problemeve (Patton 1990). Në vend që të fokusohet tek

metoda, kërkuesi nënvizon problemin e kërkimit dhe përdor çdo afrim të mundshëm për të kuptuar

më qartë problemin.

Struktura specifike e dizenjimit të kërkimit është mbështetur në metodën transformuese

mikse (Figura 6) që përcakton përdorimin e metodave cilësore kombinuar me ato sasiore (Creswell

2003, 2009) dhe i përshtatet filozofisë së kërkimit. Ky dizenjim implikon përdorimin e të dhënave

cilësore dhe sasiore njëkohësisht, si në procesin e mbledhjes së tyre, ashtu dhe në analizimin dhe

paraqitjen e një pjese të rezultateve kërkimore dhe konkluzioneve të disertacionit.

Kombinimi i teorive të ndryshme udhëheq strategjinë e kërkimit dhe përcakton metodën e

përzgjedhur dhe dizenjimin e kërkimit (Creswell 2009). Informacioni mbi të cilin është ndërtuar

87

analiza kërkimore është marrë përmes intervistave gjysëm të strukturuara me aktorë të ndryshëm në

zinxhirin e vlerës dhe një survejimi mbështetur në intervista të strukturuara me fermerë, mbledhës

dhe kultivues të BMA-ve. Instrumenti kryesor i përdorur në analizën cilësore dhe atë sasiore është

intervista me eksportues të rëndësishëm, përpunues, grumbullues, fermerë dhe disa intervista të

pastrukturuara me ekspertë të sektorit.

Figura 6. Dizenjimi i njëkohshëm transformues

Burimi: përshtatur nga Creswell (2009)

Njohja e dinamikave të marrëdhënieve mes palëve të përfshira në një transaksion kërkon një

analizë të këndvështrimeve të të dy palëve, aspekt ky, që mungon në kërkimet empirike mbështetur

në TCT (Geyskens et al., 1998). Kombinimi i informacioneve të përftuara nga metodat e

lartpërmendura i lejon autorit të gërshetojë këndvështrimet e aktorëve të ndryshëm, të konfirmojë

vlefshmërinë e informacionit specifik dhe kërkimit në tërësi, si dhe të pasurojë njohjen (Creswell

2003) e formave të qeverisjes mes partnerëve në biznes.

1.1.Kërkimi cilësor

Kërkimi cilësor karakterizohet nga përshkrimi i personave, vendeve dhe eventeve (Janesick

1994) duke nënvizuar natyrën sociale të realitetit (Denzin dhe Lincoln 1994a). Në këtë

këndvështrim, ky lloj kërkimi është i përshtatshëm për të eksploruar kuptimin që njerëz apo grupe i

japin një situate sociale, në një kontekst ose/dhe kohë të caktuar (Creswell 2009: 4 dhe 195).

Përgjithësimet në këtë lloj kërkimi janë të rralla dhe fokusohen kryesisht në zhvillimin e teorisë,

përdorimi i së cilës mund të shtrihet në raste të tjera (Maxwell 1998).

Ky punim mbështetet në zhvillimet teorike të TCT-së dhe ndikimin që kjo teori ka pasur nga

ajo e rrjeteve (Chiles dhe McMackin 1996; Heide dhe John 1992) dhe teori të tjera. Disertacioni

kërkon të provojë edhe aspektin e zhvillimeve teorike, qoftë përmes integrimit të tyre në një kërkim

88

sasior (Rindfleisch dhe Heide 1997) apo në kuadër të një kërkimi cilësor, sikundër është sugjeruar

nga Maxwell (1998). Përdorimi i të dy metodave (Creswell 2009 ) kërkon që vetë kërkimi të ketë

një nivel të caktuar strukturimi. Ideja që qëndron pas kërkimit cilësor të strukturuar është që të

sigurojë krahasueshmërinë e të dhënave të përftuara nga burime të ndryshme, duke u përballur dhe

shpjeguar ndryshimet eventuale që mund të shfaqen (Maxwell 1998: 85). Për më tepër, punimi

kërkon të hulumtojë rolin e disa faktorëve në marrëdhënie dypalëshe, ku përgjithësimi i metodës

sasiore mund të gjejë konfimim (ose jo) në analizën cilësore. Nga ana tjetër, kërkimi cilësor

mundëson dhe këndvështimin e aktorëve të tjerë në zinxhir dhe mund të shpjegojë arsyet përse

korniza teorike mund të shpjegojë (ose jo) disa prej rezultateve kërkimore të analizës sasiore, duke

pasur kështu një rol plotësues.

Duke qenë se punimi ka vijuar përmes dy fazave, ku përfshihen dhe disa takime me aktorët e

intervistuar, strukturimi i punimit ka evituar ngurtësinë duke e lejuar kërkuesin të jetë më fleksibël

duke modifikuar dhe rafinuar pyetjet e tij. Kërkimi ka “lindur gjatë zhvillimit” më shumë se si

rrezultat i një procesi “para-konfigurimi” (Creswell 2003: 181). Që këtu një pjesë e pyetjeve të

intervistave, si në kërkim cilësor ashtu dhe në atë sasior, ndahen në dy kategori : të mbyllura dhe të

hapura, duke mundësuar një interpretim më të mirë të tyre.

1.2.Kërkimi sasior

Në ndryshim nga metodat cilësore, ato sasiore realizojnë matjen, testimin dhe verifikimin e

hipotezave dhe të raporteve të shkakësisë mes variablave, përmes përdorimit të procedurave

statistikore (Denzin dhe Lincoln 1994a; Creswell 2009). Studimi sasior na ndihmon për të

konfirmuar disa hipoteza të rëndësishme që lidhen me TCT-në dhe teoritë e rrjeteve, përmes

agregimit të një numri të madh rastesh (Janesick 1994: 210), gjë që nuk mund të realizohet për

aktorët e tjerë në rrjedhën e poshtme të zinxhirt, të cilët janë të pakët në numër.

Duke u përqendruar në marrëdhënien mes fermerëve dhe blerësve të tyre, kërkimi sasior

përcakton një “pikturë” të realitetit të marrëdhënieve dypalëshe në një moment të caktuar kohor

(Achrol dhe Kotler 1999). Ky fakt, përball kërkimin me pamundësinë e evidentimit të faktorëve të

tjerë kontekstuale që mund të influencojnë marrëdhënien. Zhvillimi i një survejimi të dytë mund të

ndihmojë në izolimin e këtyre faktorëve të tjerë, por hendeku kohor mund të përfshijë në analizë

faktorë që krijojnë konfuzion dhe kufizojnë vlefshmërinë e rezultateve (Cook dhe Campbell 1979).

Përkundrazi, integrimi i dy metodave sasiore dhe cilësore i shton një dimension kohor punimit,

element që i mungon kërkimit sasior, kur ky i fundit është e vetmja metodë kërkimi e përdorur.

89

2. Strategjia e kërkimit

2.1.Zgjedhja për kërkimin cilësor dhe procesi i seleksionimit

Zgjedhja e qëllimshme e përdorur për kërkimin cilësor përqendrohet në përzgjedhjen

strategjike të individëve në popullatë, të cilët kanë informacion të pasur dhe lejojnë mirëkuptimin

në thellësi të çështjeve më të rëndësishme që lidhen me qëllimin e kërkimit (Patton, 2002: 230).

Seleksionimi i kampionit për kërkimin cilësor është mbështetur në disa kritere: i) gjeografike - në

mënyrë që studimi të “mbulonte sa më shumë territor të vendit” dhe të analizonte dinamikat e

marrëdhënieve në varësi të gjeografisë së vendodhjes; ii) eksperiencën e organizatave dhe

sipërmarrësve në biznes – një eksperiencë e konsiderueshme i lejon të kenë njohuri më të mira në

lidhje me marrëdhëniet e shkëmbimit; iii) madhësinë e biznesit – përgjithësisht janë zgjedhur

organizata të mëdha, ose individë që e kanë biznesin në sektorin e BAM si burimin me të

rëndësishëm të të ardhurave (shih Shtojcën 20).

Autori ka realizuar intervista me 6 (gjashtë) eksportues të rëndësishëm – 2 (dy) në rajonin e

Elbasanit, 1 (një) në Malësinë e Madhe, 1 (një) pranë Vorës, 1 (një) në rajonin e Beratit dhe një në

Laç. Përpunuesit e intervistuar janë 2 (dy) – 1 (një) në rajonin e Skraparit dhe 1 (një) në rajonin e

Shkodrës. Intervistat e realizuara me grumbullues janë gjithashtu 2 (dy) – 1 (një) në rajonin e

Korçës dhe 1 (një) në rajonin e Shkodrës. Fermerët e intervistuar janë 4 (katër) – 2 (dy) në rajonin e

Kukësit dhe 2 (dy) në rajonin e Shkodrës. Ekspertët e sektorit e intervistuar janë nga rajoni i

Shkodrës, Kukësit dhe një ekspert ndërkombëtar nga Italia. Një pjesë e intervistave eksploruese me

ekspertë të sektorit, ndonjë përfaqësues të përpunuesve dhe grumbulluesve janë zhvilluar gjatë vitit

2011-2012, ndërsa intervistat më të strukturuara janë zhvilluar në Mars-Maj 2013.

Zgjedhja e kërkimit cilësor ka përcaktuar edhe përqasjen në lidhje me formën e përpunimit

të të dhënave të përftuara përmes intervistave. Trajtimi i këtij disertacioni ka qenë dikotomik në

funksion dhe të dizenjimit të kërkimit, gjithashtu ka përfshirë raste studimore (Stake 1994) dhe

kërkimin e fenomeneve (Moustakas 1994).

2.2.Zgjedhja për kërkimin sasior dhe seleksionimi zonal

Ky punim përfshin gjithashtu edhe një survejim mbështetur në intervista të strukturuara me

fermerë kultivues dhe grumbullues të BAM-ve. Survejimi është realizuar gjatë muajve Prill-Maj

2013 në rajonet e Shkodrës, Kukësit dhe Dibrës. Rajonet e përzgjedhura përbëjnë dhe rajonet më të

varfra të vendit, ku përfshirja në sektorin e BAM-ve është mjaft e spikatur. Një kampion që mund të

90

përfshinte edhe rajone të tjera të vendit do ishte një pëfaqësim më i mirë i popullatës, megjithëse

mostra aktuale ka në përbërje komuna malore dhe fushore për secilin prej rajoneve, duke realizuar

një përfaqesim mjaft të mirë të aspekteve gjeografike, aq të rëndësishme në këtë sektor.

Pëzgjedhja e fermerëve ka qenë e rastësishme (Keppel 1991) duke siguruar një përfaqësim

të mirë të popullatës. Ajo është mbështetur në lista të realizuara në bashkëpunim me Drejtoritë

Rajonale të Bujqësisë. Përzgjedhja është bërë me hap dysh apo tresh, në varësi të numrit të

fermerëve në listë.

Intervistat e strukturuara janë realizuar nga agronomë me ekperiencë të gjatë në survejime.

Ata janë trajnuar dhe kanë marrë pjesë gjatë pilotimit të intervistave që u zhvillua nga autori në të

gjithë rajonet përkatëse. Përpara realizimit të survejimit, autori ndërmori 7 intervista pilot dhe 5 të

tjera u kryen, në një moment të dytë, nga intervistuesit në dy nga këto rajone (pyetësori është

pilotuar edhe më parë gjatë zbatimit të disa elementëve të rëndësishëm të tij). Pas pilotimit të

pyetësorit u identifikuan dhe përmirësimet e nevojshme në përshtatje me problemet e evidentuara.

Numri total i intervistave me fermerë që e kanë aktivitet primar mbledhjen e BAM-ve është

174, prej të cilave 170 janë hedhur në database për përpunim të mëtejshëm (katër paraqesin mangësi

të konsiderueshme). Një mostër e tillë mund të konsiderohet e mjaftueshme me një marzh gabimi

rreth 6.8% dhe shkallë besimi prej 95% (Israel 1992). Rreth 60% e intervistave janë përqendruar në

rajonin e Shkodrës, Pukës dhe Malësisë së Madhe, meqënëse dhe popullata e fermerëve që operojnë

në sektor është e madhe, si dhe për vetë faktin se kultivimi i BAM-ve është tashmë një realitet që ka

krijuar një farë tradite. Pjesa tjetër është shpërndarë në mënyrë pothuajse të barabartë mes rajonit të

Kukësit dhe Dibrës.

Anderson dhe Gerbing (1988), si dhe Schumacker dhe Lomax (1996) sugjerojnë se një

moster prej 100 deri në 200 subjekte është e përshtatshme për modele me një nivel të moderuar

kompleksiteti. Si rrjedhim, numri i intervistave të realizuara mund të konsiderohet i pranueshëm,

edhe pse një numër prej 400 subjektesh të intervistuar do rriste nivelin e sigurisë së survejimit dhe

rezultateve të tij. Ky mund të përbëjë një kufizim minor të këtij studimi.

3. Metodat për mbledhjen e të dhënave

Në kërkimin cilësor mund të përdoren një sërë metodash për mbledhjen e të dhënave, duke

përfshirë intervista, vëzhgime direkte, analizë të dokumentacionit, etj (Denzin dhe Lincoln 1994b;

Creswell 2009). Po kështu, kërkimi sasior mund të mbështetet në disa të dhëna cilësore gjatë

ndërtimit të instrumentit të kërkimit, i cili përfshin pyetësorët e plotësuar nga subjektet e kampionit

të përzgjedhur, ose në trajtën e intervistave të strukturuara. Mbledhja e të dhënave është realizuar

91

duke përdorur metodën e disa niveleve (Creswell 2009) dhe instrumentet kërkimore janë përdorur

në nivele të ndryshme të rrjetit/zinxhirit. Intervista është instrumenti kryesor kërkimor i përdorur në

këtë punim. Sipas Denzin dhe Lincoln (1994c), intervista është mjeti metodologjik i preferuar për

kërkimin cilësor. Intervista lejon kërkuesit të eksplorojnë botën njerëzore në mënyrë që të kuptohet

se çfarë po ndodh, pse individët sillen në një mënyrë të caktuar dhe si ata e kuptojnë botën (Rubin

dhe Rubin 1995). Mbështetur në metodën e disa niveleve, intervistat janë përdorur në të dy

kërkimet, por niveli i strukturimit tek intervistat që shërbyen për kërkimin sasior është më i lartë,

edhe pse përfshin disa pyetje të hapura.

Në mënyrë që të kuptohen sa më mirë marrëdhëniet mes aktorëve të ndryshëm në rrjet, janë

kryer një sërë intervistash, jo vetëm më vetë palët e përfshira në trasaksione si fermerë, përpunues

dhe ekportues, por edhe me njohës të sektorit si specialistë, agronomë, përfaqësues të agjencisë

qeveritare dhe organizatave ndërkombëtare që operojnë në sektor. Kombinimi i këtyre burimeve të

të dhënave eviton gabime vlerësimi që lindin si rezultat i përdorimit të një burimi të vetëm.

Triangulacioni konsiderohet si një mjet i fuqishëm për të siguruar rreptësi në saktësinë e të dhënave

të mbledhura (Janesick 1994; Creswell 2009; Yin 1994).

3.1.Intervista për kërkimin cilësor

Ashtu si u përmend dhe më lart, afrimet përkatëse të intervistave në kërkimin cilësor janë

strukturuar dhe analizuar në funksion të dy afrimeve – rastit studimor dhe kërkimit të fenomeneve.

Rasti studimor përfshin përshkrimin e detajuar të organizatës apo individit, i ndjekur nga një analizë

e të dhënave për çështje apo tema të caktuara (Stake 1994). Kërkimi i fenomenëve përdor analizën

e thënieve kuptimplota dhe gjenerimin e asaj, që Moustakas (1994) e quan “përshkrim thelbësor”.

Një afrim mbështetur në rastin studimor mund të përcaktohet, si një analizë në thellësi e një

fenomeni, njësie sociale, ose një sistemi i kufizuar nga koha, aktiviteti, apo vendi (Stake 1994;

Creswell 2009). Vlera e rasteve studimore është unike duke ndikuar edhe kërkimin e mëtejshëm

(Janesick 1994). Ky studim, edhe pse nuk paraqet në analizën e rezultateve të kërkimit trajtime

klasike të raste studimore të mirëfillta, ka integruar ilustrime dhe përgjithësime nga analiza e

rasteve të ndryshme studimore për të kuptuar më në thellësi ndryshimet dhe të përbashkëtat në

sjellje mes aktorëve të ndryshëm të rrjetit.

Afrimi i përdorur përshtatet me “rastin studimor instrumental” (Stake 1994: 237), meqënëse

autori është përpjekur të rafinojë elementët teorike dhe të konvergojë, po përmes teorisë, analizën e

kërkimit cilësor me atë sasior. Megjithatë, ky afrim i rastit studimor nuk pengon autorin të

shpjegojë veçantitë e secilit rast. Sikundër është argumentuar nga Stake (1994: 237), vija ndarëse

92

mes një rasti studimor intrinsik dhe atij instrumental është shumë e brishtë,duke qëne se të dy

afrimet ndahen nga një tërësi qëllimesh të kombinuara.

Intervista me eksportues, përpunues dhe grumbullues (shih Shtojca 2) ka si qëllim

mbledhjen e informacioneve thelbësore në lidhje me strukturën e organizatës, strategjitë e biznesit,

proceset, teknologjitë, kapacitetin, marrëdhëniet me klientët ose furnitorët, dhe perceptimet e

drejtuesve në lidhje me abjentin që e rrethon. Në mënyre specifike, ai është organizuar në seksionet

e mëposhtme: (i) background, zona e operimit, produktet kryesore, shitjet (ii) teknologjitë dhe

proceset vlerështuese, kapacitetet, struktura e kostove, objektivat e performancës; (iii) struktura e

kanaleve të shitjes, sjelljen në shitje dhe marketing, format e pagesave dhe çmimet, kosto të

informacionit dhe negocimit, nivelet e pasigurisë, asetet specifike; (iv) struktura e kanaleve të

furnizimit, sjelljen në blerje, format e pagesave dhe çmimet, kosto të informacionit dhe negocimit,

niveli i pasigurisë.

3.2.Survejimi dhe intervista për kërkimin sasior

Survejimi është mbështetur në intervista të strukturuara (pothuajse tërësisht të strukturuara)

në mënyrë që të shpjegoheshin më në thellësi pyetjet, të cilat në rastin e një survejimi me pyetësorë

të parapërgatitur që do plotësohej nga vetë fermerët, do çonte në uljen e cilësisë së të dhënave të

mbledhura. Pyetësorët që shërbyen për realizimin e survejimit janë mbështetur në një rishikim të

gjerë literature, këshillim me ekonomistë agrarë dhe kërkues të tjerë.

Pyetësori është pilotuar (Shtojca 1), sikundër përshkruhet më lart, dhe është përmirësuar pas

pilotimit. Ai ka si qëllim mbledhjen e informacioneve thelbësore në lidhje me strukturën e fermës

dhe prodhimit, karakteristikat e fermerit, marrëdhëniet me klientët dhe perceptimet e saj/tij në lidhje

me abjentin që e rrethon. Specifikisht, ai është i organizuar në seksionet e mëposhtme: (i)

background, (ii) struktura e kanaleve të tregut, (iii) sjelljen në shitje dhe marketing, (iv) format e

pagesave dhe çmimet, (v) kosto të informacionit dhe negocimit, (vi) asetet specifike, dhe të tjera,

(vii) si aksesi në shërbime dhe subvencione, etj.

3.3.Vëzhgimi

Vëzhgimi është instrument plotësues i intervistimit që përdoret gjatë një kërkimi cilësor dhe

ka të bëjë thjesht me prezencën fizike të kërkuesit (Wolcott 1995). Avantazhet më të rëndësishme të

mbledhjes së të dhënave, përmes këtij instrumenti përfshijnë: (i) lejon kërkuesin të njohë disa

aspekte të pazakonta; (ii) mundëson marrjen e informacionin ndërsa ngjarjet ndodhin; dhe (iii)

eksplorimin e çështjeve që mund të jenë “jo shumë të rehatshme” për t’u diskutuar gjatë një

interviste (Creswell 2009: 179).

93

Në këtë disertacion, vëzhgimi është përdorur sidomos për t’u njohur me disa aspekte të

teknologjisë të cilat nuk mund të kuptoheshin qartësisht përmes intervistave. Disa prej kostove të

prodhimit dhe vlera e shtuar e produkteve janë në varësi të teknologjisë dhe proceseve të përdorura

nga organizatat, sidomos përpunuesit dhe eksportuesit, të cilët ndikojnë dhe në sjelljen e

organizatave, si në marrëdhëniet e blerjes, ashtu dhe në ato të shitjes së produkteve. Nga ana tjetër,

disa prej aspekteve të standarteve që ndikojnë, sidomos në pasigurinë teknologjike nuk mund të

njihen përmes intervistave. Vëzhgimi ka ndihmuar autorin e këtij kërkimi të përcaktojë më mirë

këto aspekte, të cilat nuk trajtohen me vërtetësinë e duhur nga i intervistuari.

3.4.Dokumente

Analiza e dokumenteve është me vlerë të pakrahasueshme për kërkuesit (Denzin dhe

Lincoln 1994c). Dokumentet që mund të përdoren, gjatë procesit të mbledhjes së të dhënave janë

nga më të ndryshmet. Ato përfshijnë, libra, broshura, artikuj, raporte të organizatave të ndryshme,

materiale promovuese, të dhëna survejimesh, etj (Bowen 2009; Creswell 2009).

Si bazë për këtë kanë shërbyer raporte të ndryshme të organizatave që operojnë në këtë

sektor, qofshin organizata që përfaqësojnë industrinë ashtu dhe ato ndërkomëtare si USAID,

Organizata Holandeze për Zhvillim (SNV), GIZ, SDC, etj. Nga ana tjetër, janë studiuar edhe

broshurat dhe publikimet e disa eksportuesve, si dhe disa analiza kostosh dhe pasqyra kontabël për

ndonjërin prej tyre.

Nga ana tjetër, studimi mbështetet edhe në punën e bërë nga disa ekspertë të njohur

shqiptarë dhe të huaj, të cilët kanë analizuar aspekte të ndryshme që lidhen me upgrading në

zinxhir, certifikimin, modelimin e biznesit dhe analizën e zinxhirit të vlerës në përgjithësi.

Gjithashtu, janë analizuar dhe përpunuar të dhëna statistikore nga burime si INSTAT, ACIT,

Drejtoria e Përgjithshme e Doganave, Ministria e Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes së

Konsumatorit (MBUMK), të cilat na japin një pamje më të qartë të nivelit të zhvillimit të sektorit në

Shqipëri dhe rëndësisë që ky sektor ka për ekonominë shqiptare.

4. Metoda për analizimin e të dhënave

Proçedura e ndjekur gjatë këtij studimi për analizimin dhe sintetizimin e të dhënave

mbështetet në afrimin e Creswell (2003, 2009) për analizën në disa nivele, ku survejimi është

realizuar në nivel fermerësh, ndërsa intervistat cilësorë janë ndërmarrë për të eksploruar në

fenomenet që lidhen me qeverisjen në të gjithë hallkat e rrjetit/zinxhirit. Rezultatet paraprake të

analizës së të dhënave, si dhe procesi i ndërtimit të strukturës së rezultateve kërkimore është

mbështetur në kryqëzimin e rezultateve të kërkimit cilësor dhe atij sasior.

94

4.1.Analizimi i të dhënave për kërkimin cilësor

Shënimet e intervistave të pastrukturuara, ato që rezultuan gjatë vëzhgimit, dokumentet e

tjera ndihmëse janë lexuar me kujdes, në mënyrë që të kuptohet sa më qartë informacioni që ato

përmbajnë. Shënimet e gjata, shpjegimet, rastet e veçanta të rrëfyera gjatë intervistave janë

reduktuar duke ju përshtatur përvijimit të modeleve apo temave të veçanta që kanë paraqitur interes

gjatë analizës. Huberman dhe Miles (1998) e quajnë këtë proces “reduktim të dhënash”. Kategoritë

e gjeneruara, edhe pse të pakoduara, mbështeten në seksionet kryesore të intervistave dhe

ndihmojnë në klasifikimin e të dhënave dhe kategorizojnë pjesët e veçanta të intervistave të

kërkimit cilësor.

Numri i intervistave të realizuara është relativisht i ulët që të justifikojë përdorimin e

metodave elektronike si flip chart, etj në kodimin, seleksionimin dhe kategorizimin e të dhënave.

Një afrim më i thjeshtëzuar, i kategorizimit mbi bazën e shënimeve duke përdorur kodet e

intervistës është konsideruar si mëse i mjaftueshëm për të realizuar procesin e analizimit të të

dhënave.

4.2.Njësia e analizës së të dhënave cilësore

Organizata, sipërmarrësi dhe transaksionet përbëjnë nivelet e ndryshme të njësive analitike

të kërkimit cilësor. Karakteristikat e organizatës (kapaciteti, teknologjia, proceset, strategjitë)

perceptimi i sipërmarrësve në lidhje me pasigurinë, kostot e monitorimit, negocimit dhe informimit,

kostot e transaksionit që lidhen me transportin, sjelljet në marrëdhëniet e shkëmbimit janë

kombinuar për të kuptuar qëndrimin e organizatave të mëdha që operojnë në sektor për zhvillimin e

marrëdhënieve të qëndrueshme me blerësit dhe furnitorët e tyre.

4.3.Analizimi i të dhënave për kërkimin sasior

Për analizimin e të dhënave të kërkimit sasior është përdorur një formë për data entry,

përgatitur nga një profesioniste e informatikës. Përgatitja e kësaj forme që përmban një sërë

variblash është mjaft e rëndësishme për të evituar gabime në hedhjen e të dhënave. Të dhënat janë

transferuar në SPSS – 20 për përpunim të mëtejshëm.

4.4.Njësia e analizës të të dhënave sasiore

Fermeri është njësia e analizës së kërkimit sasior. Karakteristikat e fermerit (mosha,

edukimi, të ardhurat nga sektori, madhësia e fermës, punësimi, përfshirja në bashkëpunim

horizontal dhe vertikal), perceptimi i tyre në lidhje me pasigurinë, kostot e monitorimit, negocimit

95

dhe informimit, sjelljet në marrëdhëniet e shkëmbimit janë kombinuar për të kuptuar qendrimin e

fermerëve në zhvillimin e marrëdhënieve të qëndrueshme me blerësit e tyre.

4.5.Modeli

Për të përpunuar të dhënat e përftuara nga intervistat e kërkimit sasior, në këtë disertacion

është përdorur modeli i regresionit logjistik, si model ekonometrik për të testuar hipotezat e

punimit.

Meqënëse variabla e varur është dikotomike modeli nuk parashikon një vlerë numerike të

saj. Ky model përdor probabilitetin binomial, i cili në këtë rast parashikon dy vlera: 1 dhe 0, ose një

person/ngjarje bën pjesë në një grup ose bën pjesë te grupi tjetër.

Modeli i Regresionit Logjistik (LRM60

) është më i përshtatshëm se modele të tjera duke

qenë se përdorimi i varibalit të varur si një dummy lejon që modeli i përdorur të përcaktojë

qartësisht, se cilat raste mund të trajtohen, si qeverisje relacionale dhe cilat jo. LRM-ja është më i

përshtatshëm se modeli Linear Probabilitar (LPM61

) apo Probit (PM62

), të cilët trajtojnë

marrëdhëniet binare mes variablave, meqënëse LRM-ja është më i saktë, krahasur me LPM-në dhe

lehtësisht më i interpretueshëm se PM.

LRM-ja krijon një ekuacion më të mirë të përputhjes ose një funksion përmes përdorimit të

mundësisë maksimale të ndodhjes së një ngjarje, duke maksimizuar probabilitetin e klasifikimit të

të dhënave në kategorinë e përshtatshme, sipas koeficentëve të regresionit. Meqënëse LRM-ja

përcakton probabilitetin e suksesit kundrejt probabilitetit të dështimit, rezultatet e analizës janë në

formën e shanseve të ndodhjes së ngjarjes. LRM-ja na jep rezultate edhe në lidhje me marrëdhënien

dhe forcën e lidhjes mes variablave.

Modeli ka formën e mëposhtme:

(1) ezcxbaP

PLn iiii

i

i

....)1

(

Ku Pi, është probabiliteti që një furnitor të ketë marrëdhenie me blerësin e tij, të cilat mund

të konsiderohen si shprehje të qeverisjes relacionale; 1-Pi, probabiliteti që një furnitor ka

marrëdhënie me blerësin e tij, të cilat mund të konsiderohen, si formë e qeverisjes “treg i lirë”; a,

konstante; xi, zi, e kështu me rrallë janë variablat e pavarura; dhe bi, ci, e kështu me rradhë janë

vektorët e parametrave që duhen përcaktuar.

60 Logistic Regression Model (LRM) 61 Linear Probability Model (LPM) 62 Probit Model (PM)

96

Raporti i mundësive jepet nga ekuacioni i mëposhtëm:

(2)

1

1

zcxba iiieP

P

Raporti i mundësive duhet interpretuar si më poshtë: një ndryshim me një njësi, p.sh. në

nivelin e aseteve specifike rrit me eb1

raportin e probabilitetit (shansit) që furnitori të krijojë

marrëdhënie me blerësin, të cilat mund të përfshihen në qeverisjen relacionale, kundrejt krijimit të

marrëdhënieve që mund të konsiderohen si “treg i lirë”.

5. Vlefshmëria dhe besueshmëria e kërkimit dhe instrumentëve të përdorur

Në këtë punim janë përdorur disa metoda për të siguruar vlefshmërinë e kërkimit, qoftë atij

cilësor, ashtu dhe atij sasior.

Triangulacioni (Patton 2002, Yin 2009) është përdorur gjerësisht në studim, duke pasur

parasysh vetë strategjinë e studimit dhe aktorët e ndryshëm që kanë qënë subjekt i përdorimit të

istrumenteve kërkimore. Triangulacioni mundëson përforcimin e vërtetësisë së të dhënave të

përftuara përmes metodave të ndryshme dhe sheshon gabimet e mundshme të secilës metodë

(Patton 2002). Të dhënat e marra përmes intervistave të pastrukturuara janë konfirmuar përmes

intervistave pasuese gjysëm të strukturuara, të strukturuara, vëzhgimit dhe dokumentacionit. Ndërsa

faktori më i rëndësishëm, triangulacioni, është realizuar si në nivel metode, ashtu dhe në nivel

burimesh informacioni. Së fundmi, rezultatet paraprake të survejimit janë kryqëzuar me të dhënat

që rezultojnë nga intervistat e kërkimit cilësor dhe të dhënat e instrumenteve të tjerë të kërkimit.

Nga ana tjetër, është ndjekur parimi i zinxhirit të provave63

, një instrument tjetër i rritjes së

besueshmërisë përmes përdorimit të shëmbujve të veçantë gjatë analizës. Gjithashtu, në nivel të

instrumenteve të kërkimit është siguruar vlefshmëria “ballë për ballë”64

e pyetësorit që sipas

Carmines dhe Zeller (1979) nënkuton diskutimin e instrumentit me njohës të fushës. Një procedurë

e tillë është realizuar përmes pilotimit të pyetësorit dhe intervistës paraprakisht me profesorë që

zotërojnë eksperiencë të gjërë në fushën e kërkimit dhe specialistë të fushës. Vlefshmërinë e

brendshme dhe e formimit të pyetësorit e rrit, gjithashtu dhe fakti, se ky i fundit është mbështetur në

një rishikim të gjerë të literaturës.

Vlefshmëria e konstruktit në analizën sasiore është arritur përmes përdorimit të analizës së

faktorëve, ndërsa besueshmëria përmes përdorimit të Cronbach Alfa, metodë që përcakton

konsistencën e brendshme të instrumentit bazuar në korrelacionin e elementëve që përbëjnë

konstruktet. Vlefshmëria e jashtme e pyetësorit të përdorur për analizën sasiore është siguruar, si

përmes metodës“ballë për ballë”, por dhe përmes triangulacionit të të dhënave të përftuara

63chain of evidence 64face validity

97

nëpërmjet intervistave me aktorë të zinxhirit, të cilët operojnë në zona të tjera, përveç Shqipërisë së

Veriut, ku është realizuar survejimi. Sjellja e furnitoreve rezulton të paraqesë të njëjtat

karakteristika si në Veri, ashtu dhe në Shqipërinë Qendrore dhe atë Jugore.

6. Përkufizimi dhe operacionalizimi i variablave

Më poshtë do trajtohen në hollësi, koncepti i variablave dhe operacionalizimi i tyre, duke i

ndarë variablat në të varur, të pavarur, moderuese dhe kontrolli. Për një paraqitje më të përmbledhur

dhe praktike të variablave është ndërtuar dhe tabela e mëposhtme, e cila ndiqet nga shpjegimet

specifike për secilën prej tyre:

Tabela 20. Përmbledhje tabelare e variablave, konceptit mbi të cilin janë ndërtuar,

operacionalizimi dhe mënyra e matjes së tyre Koncepti Operacionalizimi në variabël Mënyra e matjes

Variabli i varur

Qeverisja relacionale

(Morgan dhe Hunt 1994; Klein,

1996; Anderson dhe Narus 1990)

Qëndrueshmëria dhe përkushtimi në

shitje në kushte të ulëta pasigurie

(Kumar et al., 1995; Celly dhe Frazier

1996; Sahadev 2008)

Dummy, 1= shitje tek i njëjti blerës në

kushte të ulëta pasigurie, 0= shitje tek

blerës të ndryshëm

Kostot e transaksionit (Buvik dhe

John 2000)

Masë shumë-elementesh, kosto

transaksioni në lidhje me çmimin,

karakteristikat e produktit dhe

transportin (Buvik dhe John 2000)

Dummy, 1= pasiguri e ulët, 0= pasiguri e

mesme dhe e lartë

Elementet përbërës – shkallë ordinale

(1= nivel të ulët të perceptuar, 2= nivel

mesatar, 3= nivel të lartë)

Variabla të pavarur

Asete specifike

(Fertő dhe Szabó 2002; Staal et al.,

1997)

Masë me element të vetëm, angazhimi

në kultivim (autori mbështetet në

konceptimin e autorëve të tjerë)

Dummy, 1= Kultivon, 0 = Nuk kultivon


(Anderson dhe Narus, 1990;

Das dhe Teng 2004; Schurr dhe

Ozanne, 1985)

Masë me element të vetëm, treg i sigurtë

(autori mbështetet në konceptimin dhe

strukturën operacionalizimin te Das dhe

Teng 2004)

Dummy, 1= arsye kryesore për të shitur tek

një blerës i caktuar, 0 = nuk përben një

arsye të rëndësishme për të shitur tek një

blerës i caktuar

Bashkëpunimi mes fermereve

(Røkholt, 1999; Fertő dhe Szabó

2002)

Masë me element të vetëm,

bashkëpunimi në shitje (autori,

mbështetur në konceptimin e autorëve të

tjerë)

Dummy, 1 = bashkëpunohet në shitjen e

produktit, 0 = nuk ka bashkëpunim në

shitje

Konkurrenca mes furnitorëve

(Walker dhe Webber 1984)

Masë me element të vetëm, perceptimi i

konkurrencës mes fermereve (Anderson

dhe Weitz 1992)

Shkallë ordinale, 1 = shumë e ulët deri në 5

= shumë e lartë (shkallë Likert)

Konkurrenca mes blerësve

(Walker dhe Webber 1984)

Masë me element të vetëm, perceptimi i

konkurrencës mes blerësve

(Anderson dhe Weitz 1992)

Shkallë ordinale, 1 = shumë e ulët deri në 5

= shumë e lartë (shkallë Likert)

Varibla moderuese

Pasiguria (Zaheer dhe Venkatraman

1995; John dhe Weitz 1988;

Akerlof 1970)

Masë shumë-elementesh, pasiguria në

lidhje me çmimin dhe karakteristikat e

produktit (Zaheer dhe Venkatraman

1995;

Dummy, 1= pasiguri e ulët, 0 = pasiguri e

mesme dhe e lartë

Elementet përbërës – shkallë ordinale

(1 = nivel të ulët të perceptuar, 2 = nivel

mesatar, 3 = nivel të lartë)

Varibla kontrolli

Madhësia (p.sh., Anderson 1985)

Sasia e prodhuar, si proxy e madhësisë

(autori mbështetet në konceptimin e

autorëve të tjerë)

Sasi më e madhe se 10 ton.

Asete shumë specifike (koncepti

teorik i Williamson 1983)

Prania e aseteve që ndikojnë ne sjellje

oportuniste (autori mbështetet në

konceptimin e autorëve të tjerë)

Dummy, 1= kanë kapacitete tharëse dhe

magazinuese, 0 = nuk kanë asete të tilla

98

6.1.Varibalat e varura

Qeverisja relacionale

Mbështetur në kornizën teorike të Williamson (1975, 1983, 1991), marrëdhëniet mes

fermerëve dhe blerësve të tyre mund të përfshihen në format gjysëm të strukturuara të qeverisjes,

meqenëse transaksionet nuk janë shumë të shpeshta (zakonisht dy herë në vit) dhe të mirat janë

idiosinkratike (deri në një farë niveli). Mbështetur në teorinë e rrjeteve, mund të argumentojmë se

forma alternative e qeverisjes ndaj asaj të “tregut të lirë” është ajo relacionale.

Modelet ekonomike të qeverisjes relacionale (Klein, 1996) nënvizojne rolin e shkëmbimeve

të përsëritura në motivimin e marrëdhënieve të bashkëpunimit afatgjatë, meqënëse shfaqja e

oportunizmit, në këto raste, do dëmtonte jetëgjatësinë e marrëdhënies në vetvete. Në një

këndveshtim më “relacional”, Morgan dhe Hunt (1994) në studimin e tyre seminal mbi përkushtimin

në kanalet marketing, e kanë konsideruar përkushtimin si qendror në marrëdhëniet e shkëmbimit

mes një firme dhe partnerëve të saj të biznesit. Përkushtimi në kanal konsiderohet si rezultati më i

rëndësishëm i marrëdhënies mes palëve në një shkëmbim (p.sh. Geyskens et al., 1998; Morgan dhe

Hunt 1994). Konsistent me këtë konceptim të shkëmbimeve të vazhdueshme, përkushtimit të

furnitorëve të pavarur ndaj blerësve të tyre, kjo masë është matur përmes sjelljes në shitje të

fermerëve, thjeshtëzuar, nëse shesin tek i njëjti blerës apo blerës të ndryshëm. Ky matës është

konsistent me kërkimin e John dhe Weitz (1988), që e shikonin integrimin vertikal si “përqindje e

shitjeve të përdoruesit e fundit” apo me kërkimin e (Zaheer dhe Venkatraman 1995), të cilët maten

pothuajse-integrimin si përqindje e premiumit total të linjave ajrore të realizuar nga një carrier

(kompani transporti ajror) tek i cili ishin fokusuar (me të cilin punonin rëndom). Megjithëse, afrimi i

këtij studimi nuk mbështetet mbi përqindje shitjeje, niveli i përkushtimit dhe shitjet e vazhdueshme

tek i njëjti blerës përcaktojnë dhe “formën e parë” të variablit të varur. Variabli është dummy dhe

merr vlerën 1 për “shes tek i njëjti blerës” dhe 0 për “shes tek blerës të ndryshëm”.

Kjo masë në ndryshim nga prezenca apo jo e kontratave verbale na siguron një nivel të mirë

të të kuptuarit të marrëdhënies mes blerësit dhe furnitorit. Në studimin e tyre, Poppo dhe Zenger

(2002) analizuan qeverisjen relacionale si një konstrukt i përbërë nga këto dimensione: komunikim i

hapur dhe ndarje informacioni, besim, varësi dhe bashkëpunim. Këto specifikime ishin konsistente

me studime të tjera (Macneil 1978; Anderson dhe Narus 1990). Ata përfshinë prezencën e

kontratave, si një element për të operacionalizuar qeverisjen relacionale, në një përpjekje për të

verifikuar komplementaritetin e kontratave me qeverisjen relacionale. Kombinimi i këtyre dy

mekanizmave, pra qeverisjes relacionale dhe asaj kontraktuale do gjeneronte një performance më të

lartë në marrëdhëniet e shkëmbimit dhe në mekanizmat e qeverisjes, sesa secili prej tyre i vetëm.

Por, sikundër nënvizohet nga North dhe Weingast (1989), vende pa një sistem të së drejtës së

99

pronësisë nuk mund të mbështeten tek kontratat për të bërë të mundur zbatimin e marrëveshjeve,

pritjeve dhe premtimeve. Vendi ynë është një rast tipik i një situate të tillë. Aq më tepër që kontratat

verbale nuk sigurojnë asnjë lloj mase mbrojtëse dhe premtim të besueshëm65

.

Shumë kërkues, argumentojnë se pasiguria e sjelljes e krijuar nga blerësi ka efekte

negative në besimin e furnitorit dhe në vullnetin e tij/saj për të përmbushur termat e marrëveshjes

duke ndikuar në formën e qeverisjes (Suha dhe Kwonb 2006). Pasiguria në këtë rast është vëzhguar

si një faktor përcaktues i besimit. Por, Das dhe Teng (2004) sugjeruan një afrim tjetër në lidhje me

përdorimin e besimit në kërkimin empirik. Masat matëse aktuale të besimit nuk mbështeten në

probabilitetin e realizimit të rezultateve të dëshiruara. Korniza e tyre teorike sugjeron se është e

nevojshme të krijohen masa matëse të besimit që janë në mënyrë eksplicite të orientuara nga risku.

Autorët evidentojnë tre konstrukte kryesorë të besimit: (1) besimi si perceptim (besimi subjektiv),

(2) si pararendësi i besimit subjektiv (pararendës të besimit), dhe (3) si veprim që lind nga një besim

subjektiv (besim në sjellje). Risku i perceptuar, ose pasiguria janë një pasqyrë e besimit.

Nga ana tjetër, perceptimi i nivelit të lartë të pasigurisë së ambientit mund të ulë interesin në

marrëdhëniet dhe në zhvillimin e marrëdhënieve afatgjata (Joshi dhe Campbell 2003; Heide dhe

John 1990). Për më tepër, pasiguria e sjelljes bën që furnitorët të ulin përkushtimin dhe të sillen në

mënyrë oportuniste (Williamson 1983). Duke u mbështetur në këtë afrim, autorë të ndryshem si,

Kumar et al., (1995), Celly dhe Frazier (1996) dhe Sahadev (2008), kanë konsideruar pasigurinë, si

një element pothuajse-moderator të përkushtimit në një kanal shitje. Operacionalizimi i pasigurisë

është mjaft kontekstual në rastin tonë dhe gjen mbështetje në punën e teoricienëve të marketingut.

Informacioni që shkëmbehet në marrëdhëniet e shkëmbimit ka lidhje me çmimin, karakteristikat e

produktit apo dhe përpjekjet e përbashkëta në zhvillimin e produktit dhe kontrollin e cilësisë së tij

(Achrol dhe Stern 1988) dhe se pasiguria e sjelljes ndaj blerësit/furnitorit ka lidhje pikërisht me këto

elementë.

Ky punim ndërtohet mbi këtë përqasje duke përdorur pasigurinë e sjelljes si e kundërta

perfekte e besimit subjektiv dhe të sjelljes dhe si një pothuajse-moderator i përkushtimit. Ky aspekt i

veçantë i pasigurisë do të përdoret për të përcaktuar qeverisjen relacionale. Matësit e pasigurisë janë

ndërtuar mbi baza perceptimi, kështu që, ata reflektojnë vetëm të kundertën e besimit subjektiv dhe

atij të sjelljes.

Qeverisja relacionale është matur si një variabel dummy (Qeverisja_dummy), që është një

konstrukt66

i përbërë nga sjellja e fermerit (përkushtimi në shitjen vetëm tek i njëjti blerës) dhe e

65 Burimi: intervistë e pastrukturuar me agronimin dhe specialistin e BAM, Arzen Rexha 66 Në kërkime të mbështetura në survejime, konstrukti është një ide abstrakte, subjekt, ose një ceshtje që kërkohet të

matet përmes përdorimit të pyetjeve të ndryshme përfshira në pyetësor. Konstrukti mund të përbëhet nga një, ose disa

elementë.

100

moderuar nga niveli i pasigurisë si një konstrukt në vetvete. Qeverisja_dummy është një variabël

dummy që merr vlerën 1 për “qeverisje relacionale” dhe vlerën 0 për “treg i lirë”.

Pasiguria në lidhje me çmimin dhe me karakteristikat e produktit janë përdorur si elementë

për të përcaktuar pasigurinë e sjelljes. Këto janë variabla ordinale që marrin vlerën 1, e cila shpreh

“nivel të ulët të perceptuar”, 2 “nivel mesatar të perceptuar” dhe 3 “nivel të lartë të perceptuar”.

Nëse fermerët shesin tek i njëjti blerës dhe kanë nivele të ulëta të pasigurisë së çmimit dhe

karakteristikave të produktit, atëherë ata janë të përfshirë në marrëdhënie që mund të klasifikohet si

qeverisje relacionale.

Mbështetur në afrimin e Kumar et al., (1995), Celly dhe Frazier (1996), Sahadev (2008)

efekti moderues i pasigurisë së sjelljes në përkushtimin e furnitorit ndaj blerësit është vlerësuar duke

përdorur tre regresione mbështetur në metodën e regresionit të shumëfishtë nga Aiken dhe West

(1991). Duke konsideruar rolin që ka pasiguria në uljen e kostove të transaksionit (Williamson 1975,

1983), testimi për rolin moderues të pasigurisë është realizuar duke analizuar regresionin mes

kostove të transaksionit si variabël e varur dhe niveleve të ndryshme të efektit moderues që ka

pasiguria mbi qëndrueshmërinë në marrëdhënien e shkëmbimit.

Në ekuacionin e parë (1) është vlerësuar ndikimi i variablës së pavarur – shitje tek i njëjti

blerës. Në ekuacionin e dytë (2) është vlerësuar ndikimi i variablës së pavarur – shitje tek i njëjti

blerës nën kushtet e pasigurisë së ulët ndaj çmimit. Ndërsa, në ekuacionin e tretë (3) është vlerësuar

ndikimi i variablës së pavarur – shitje tek i njëjti blerës në kushtet e pasigurisë së ulët ndaj çmimit

dhe karakteristikave të produktit (shih Shtojcën 3). Rezultatet janë paraqitur në Tabelën 21. Këto

rezultate tregojnë se pasiguria ka impakt negativ direkt në përkushtimin e furnitorit ndaj blerësin.

Me uljen e pasigurisë rritet përkushtimi në marrëdhënie, duke çuar në kosto transaksioni më të ulëta.

Pasiguria në këtë rast ndikon direkt dhe indirekt tek përkushtimi, duke e kthyer këtë variabël në një

pothuajse-moderator (Sahadev 2008). Rezultatet tregojnë që përkushtimi, pa marrë parasysh

pasigurinë (ekuacioni i parë), nuk ka një lidhje me kostot e transaksionit (sig=0,117), ndërsa në të

dytin ndikimi është i pranishëm edhe pse Exp(B) = 22,131 e ekuacionit të tretë (3) është më e lartë

kundrejt rezultateve më të mira të testit Nagelkerke R Square (test që në ekuacionin e fundit

parashikon një pothuajse gjysmën e variancës).

Tabela 21. Efekti moderues i pasigurisë së sjelljes në qeverisjes relacionale dhe ndikimi

në kostot e transaksionit Varibla në ekuacion Përqindja

e saktë

Sig. Exp(B) Cox & Snell

R Square

Nagelkerke R

Square

I njëjti blerës dummy 50,6 ,117 1,959 ,015 ,020

I njëjti blerës me pasiguri të ulët cmimi

dummy

72,4 ,000 8,743 ,205 ,273

I njëjti blerës me pasiguri te ulët cmimi dhe

karakteristika produkti dummy

82,4 ,000 22,131 ,366 ,488

101

Si përfundim, përkushtimi në marrëdhenie çon në uljen e kostove të transaksionit, vetëm në

rastin e një pasigurie të ulët në marrëdhëniene shkëmbimit, ndërsa pasiguria e lartë çon eventualisht

në uljen e përkushtitmit dhe ka ndikim në marrëdhënien e përkushtimit si dhe në rritjen e kostove të

transaksionit. Marrëdhënia e zhdrejtë mes përkushtimit dhe pasigurisë është një rezultat i

rëndësishëm empirik i këtij disertacioni.

Kostot e transaksionit

Fermerët mund të përballen me kosto në përpjekjen për të kërkuar informacion në lidhje me

çmimet, karakteristikat e produktit që kërkojnë blerësit67

. Kostot e negocimit dhe të monitorimit

lindin më vetë aktin e transaksionit, si negocimi i termave të kontratës apo format e pagesës,

monitorimi i cilësisë së produktit, etj (Williamson 1983). Megjithëse, kosto të tilla janë të

kudogjendura në çdo sektor, vlerësimi i tyre sasior paraqet disa vështirësi.

Përqasja e këtij punimi lidhet me vlerësimin e perceptimeve të fermerëve në lidhje me kostot

dhe transaksionet, kur këto kosto shfaqen. Sikundër është sugjeruar nga Buvik dhe John (2000), për

të percaktuar lidhjet e qëndrueshme në zinxhir duhet të përqendrohemi në kostot ex post të

rinegocimit dhe monitorimit. Fermerët përballen me këto kosto ex post, kur përcaktohen çmimet për

produktet apo cilësia e tyre, por edhe çështjet e transportit të produktit dhe ato të sasisë. Edhe pse

çështja e transportit nuk përbën një problem të madh në terma kostosh negocimi, meqënëse blerësi

përballon zakonisht transportin, ajo shfaqet si një kosto jo për t’u neglizhuar vetëm në disa zona

malore të vendit. Duke kuptuar natyrën e kësaj kostoje shitje që shfaqet në negocim, ka qenë

relativisht impenjuese t’i shpjegohej subjekteve natyra e kostos së transportit, si kosto transaksioni.

Kostot e transaksionit janë matur nga variabli Kosto transaksioni_dummy, i cili është një

kostrukt i përbërë nga tre elementë: kosto transaksioni lidhur me çmimin, kosto transaksioni lidhur

me karakteristikat e produktit dhe kosto transaksioni lidhur me transportin. Kosto

transaksioni_dummy është një variabël dummy që merr vlerën 1 në rastin e “kosto të ulëta

transaksioni” dhe vlerën 0 për “kosto të mesme dhe të larta transaksioni”. Secili prej elementëve

përbërës është matur me anë të një elementi ordinal, ku 1 shpreh “nivel të ulët të perceptuar”, 2

“nivel mesatar të perceptuar” dhe 3 “nivel të lartë të perceptuar”. Shkalla nuk është në përputhje me

studime të ngjashme, të cilat përdorin një shkallë 5-she, ose 7-she, meqënëse gjatë fazës së pilotimit

përdorimi i gjerë i shkallëve “të numëruara” paraqiti vështirësi në përgjigje për subjektet e

kampionit të përzgjedhur. Përdorimi i termave të ulëta, mesatare apo të larta rezultoi më efektiv,

edhe pse mund të ndikojë në një variancë më të lartë, kundrejt asaj të dëshiruar eventualisht nga i

intervistuari. Kjo përbën një zgjedhje nga ana e autorit, i cili në ndërtimin e shkallës ka preferuar një

shkallë qe të përshtatet më mirë me aftësitë njohëse të subjekteve të kampionit.

67 Shënim i autorit: mungesa e informacionit përpara transaksionit konsiderohet si kosto informacioni.

102

Vlefshmëria është testuar duke u mbështetur në punën e Nunnally (1978). Rezultatet (shih

Shtojcën 4) tregojnë se vlefshmëria e mostrës sipas testit Kaiser-Meyer-Olkin është 0.674

(minimumi 0.6) ndërsa faktorët ngarkojnë më shumë se 0.5, përveç njërit që është në nivele

relativisht më të ulëta (0.38), me faktor Eigenvalues, 2.06. Rezultatet për besueshmërinë (Nunnally

1978) janë brenda kufijve të pranueshëm (shih Shtojcën 5) duke u variuar nga 0.6 në 0.75, me

Cronbach Alpha, 0.77 (shih shtojcën x). Elementët përbërës të kësaj mase janë konsistentë me

konstruktin e Buvik dhe John (2000).

6.2.Variabla të pavarura

Variabla të pavarura në kërkimin sasior të këtij disertacioni janë: asetet specifike,

pararendësit e besimit, konkurrenca në rrjedhën e poshtme dhe të sipërme të zinxhirit dhe

bashkëpunimi horizontal.

Asetet specifike

Asetet specifike i referohen investimeve të qëndrueshme që ndërmerren në mbështetje të një

transaksioni, kostoja oportune e të cilave është më e ulët se përdorimi tjetër më i mirë (Williamson,

1985). Në proceset prodhuese të zinxhirit agro-ushqimor kërkohet shpesh realizimi i investimeve, të

cilët janë zakonisht kosto të mbytura, meqënëse asetet nuk mund të konvertohen lehtësisht për

qëllime të tjera, prandaj janë dhe specifike (Bijman 2002).

Në kërkimin e tyre në sektorin e përpunimit të qumështit Staal et al., (1997) identifikuan

disa variabla për të matur asetet specifike. Ata mbështesin idenë se madhësia e operacioneve të

njësive të përpunimit të qumështit dhe afërsia me zonat urbane ndikon tek produkti dhe kanalet e

shitjes të përdorura nga prodhuesit. Autorët argumentojnë gjithashtu se kostot e transaksionit rriten

në raport me distancën, me rritjen e kostove të informacionit si dhe nga rreziku i prishjes së

produkteve përpara se ato të arrijnë tek blerësit. Çmimi i shitjes së prodhuesve bie me rritjen e

largësisë dhe është në varësi të madhësisë së volumeve të shitjeve.

Nga ana tjetër, Fertő dhe Szabó (2002) operacionalizojnë asetet specifike përmes prirjes për

të investuar dhe investimeve, si dhe asetet specifike njerëzore përmes edukimit (përdorim i proxy

për asetet specifike).

Mbështetur në klasifikimin e Williamson (1983) mbi kategoritë e ndryshme të aseteve

specifike, në sektorin e BAM-ve mund të konsiderojmë:

i) Asetet specifike njerëzore që lidhen me eksperiencën e fermerëve si kultivues apo në mbledhjen e

BAM-ve. Megjithatë, niveli i njohurive të nevojshme për mbledhjen e BAM-ve është i

parëndësishëm, ndërsa ai për kultivim është më me ndikim në performancën e përgjithshme të

103

fermës, meqënëse procesi i kultivimit përfshin një sërë njohurish për tokat, fidanët dhe të gjithë

proceset e tjera deri në korrje.

ii) Pajisje të specializuara lidhen me investimet në pajisje të nevojshme për korrjen ose përpunimin

e parë pas vjeljes/mbledhjes.

iii) Specificiteti i vendodhjes, që në rastin tonë lidhet me avantazhet e zonave të kultivuara. Kostot e

transportit për fermerët kultivues janë përgjithësisht më të vogla sesa ato të mbledhësve. Edhe pse

mund të ketë rëndësi të vogël, në këtë punim, ky element nuk është konsideruar si aset specifik, por

ka marrë vëmendjen e duhur si kosto në transaksione.

iv) Asetet e dedikuara konsiderohen investimi në kultivim. Investimi në fidanë dhe në kosto pune

fillestare, investim nga i cili mund të vilen fitimet e para vetëm pas një viti, është një investim në

asete të dedikuara, sidomos po të konsiderojmë rrezikun e lidhur me varietetin e BAM-ve dhe

trajtimin që kërkohet në vitin e parë68

.

v) Asetet kohore lidhen me faktin se korrja e vjeshtës duhet shitur tek blerësit në një kohë

relativisht të shkurtër për arsye të mundësisë së dëmtimit të produktit nga lagështira.

Mbështetur në logjikën e mësiperme dhe në studimin e Fertő dhe Szabó (2002) dhe Staal et

al., (1997), investimi në kultivim, eksperienca dhe prirja për investim (si proxy të aseteve specifike

njerëzore dhe atyre të dedikuara) janë përdorur si elemente për të ndërtuar konstruktin e variablit-

asete specifike. Megjithatë, vetëm dy prej këtyre elementëve korrelojnë (Kultivim_dummy dhe

PrirjeInvest_dummy). Si rrjedhim vetëm këto dy matësa i janë nënshtruar testit të vlefshmërisë dhe

besueshmërisë.

Kultivimi matet nga variabli dummy Kultivim_dummy, e cila merr vlerën 1 “kultivoj” dhe 0

“nuk kultivoj”. Prirja për të investuar matet nga variabli skalare e kthyer në variabël dummy

PrirjeInvest_dummy e cila merr vlerën 1 “do investoj” dhe 0 “nuk do investoj”.

Vlefshmëria e elementëve që përcaktojnë asetet specifike është testuar (shih Shtojcën 6) dhe

rezulton se faktorët ngarkojnë në nivelin 0.594 (minimum i këshillueshëm është 0.5), me faktor

Eigenvalues 1.406. Vlerësimet për besueshmërinë (në nivelin 0.577 të treguesit Cronbach Alpha)

janë nën kufirin e pranueshëm (shih Shtojcën 7). Ky nivel i ulët lidhet kryesisht me faktin, se

elementi kultivues përjashton a priori elementin tjetër, mbledhës. Megjithatë, investimet realizohen,

si nga kultivuesit ashtu dhe nga mbledhësit. Madje këto të fundit kanë prirjen të investojnë në

kultivim shumicën dërrmuese të rasteve. Kjo situatë përcakton dhe nivelin më të ulët të korrelimit të

elementit “kultivues” me elementin prirje për “investim”. Përjashtimi i mjaft të dhënave, si rezultat i

elementit kultivues nuk paraqet një situatë të qartë të nivelit të besueshmërisë, pasi “prirja për të

68 Shënim i autorit: Hulumtimi në lidhje me investimin në kultivim është realizuar me mbështetjen e shumë

specialistëve të fushës.

104

investuar shtrihet” edhe në të dhënat e tjera. Duke përdorur një set tjetër të dhënash që përfshijnë

vetëm rajonin e Shkodrës, ku prirja për investim është më e lartë69

, rezulton se Cronbach Alpha

rritet në 0.644 (shih Shtojcën 8), duke treguar deformimin e të dhënave nga ndarja që investimi në

kultivim i bën këtyre të fundit. Për arsyet e lartpërmendura, të dy këto elemente që përfaqësojnë

asetet specifike nuk mund të shkrihen në një konstrukt, kështu që në model do të testohet vetëm

Kultivim_dummy duke përfshirë në analizë vetëm njërin element, pavarësisht arsyetimit të

mësipërm. Elementi përbërës i kësaj mase është konsistent me konceptimin sipas Fertő dhe Szabó

(2002) sepse në vetvete përbën një investim të realizuar dhe jo thjesht një prirje apo tendencë.


Normat sociale dhe embeddedness (Chiles dhe McMackin 1996), si dhe besimi i mbështetur

në “llogari ekonomike” i Williamson (1993) shoqëruar përkatësisht me detyrimet morale dhe

personale, si dhe me logjikën ekonomike konsiderohen si “fytyrat” e besimit.

Shumica e studimeve rreth besimit janë përqëndruar në këndvështrimin e blerësit. Studimet

për furnitorët janë të rralla dhe përfshijnë disa kërkime të realizuara nga Anderson dhe Narus

(1990), dhe John dhe Reve (1982), të cilët mblodhën të dhëna si nga blerësit, ashtu dhe nga

furnitorët (Geyskens et al., 1998).

Shumë kërkues e kanë operacionalizuar besimin si të lidhur me veçoritë e mëposhtme të

partnerit në biznes: ndershmëri dhe dashamirësi (Kumar et al., 1995). Besimi në ndershmërinë e

partnerit në biznes ka të bëjë me bindjen se partneri është i besueshëm, mban fjalën e dhënë,

përmbush detyrimet dhe është i sinqertë (Anderson dhe Narus, 1990). Një partner dashamirës nuk

do ndërmarrë veprime që do kenë një ndikim negativ tek partneri tjetër.

Mbështetur në punën e Das dhe Teng (2004), lidhur me pararendësit e besimit dhe i

ndërgjegjshëm për implikimet kulturore të termave të përdorur nga fermerët, treg i sigurtë është

elementi më i mirë për të operacionalizuar pararendësit e besimit. Duke e konsideruar blerësin si një

“treg i sigurtë” (që në fakt përbën dhe arsyen kryesore, përse fermerët shesin tek i njëjti blerës)

sintetizon në dy fjalë këndvështrimin në lidhje me pararendësit e besimit. Besimi në këtë rast shihet

si bindja se partneri do përmbushë të gjithë detyrimet, siç ka bërë më parë (Schurr dhe Ozanne,

1985). Tregu i sigurtë, si pararendës i besimit, përfshin edhe ndershmërinë nga ana e blerësit, i cili

pritet të përmbushë premtimet e tij, duke ulur kështu pasigurinë e sjelljes. Korrelacioni mes besimit

dhe pasigurisë së ambjentit është zakonisht negative (Geyskens et al., 1998). Nga ana tjetër,

përdorimi i tregut të sigurtë (Treg_Sig_dummy), si një masë për të operacionalizuar pararendësit e

besimit, ul edhe pasigurinë e ambjentit në lidhje me luhatshmërinë e tregut. Në këtë disertacion, në

përputhje me teorinë e rrjeteve, besimi shihet si një faktor përcaktues i qeverisjes relacionale. Tregu

69 Vëzhgime dhe intervista cilësore

105

i sigurtë matet nga variabla dummy Treg_Sig_dummy, e cila merr vleren 1 “arsye kryesore për të

shitur tek një blerës i caktuar” dhe 0 “nuk përbën një arsye të rëndësishme për të shitur tek një

blerës i caktuar”.

Variabla të tjerë të pavarur matur si perceptime

Mbështetur në punën e shumë teoricienëve të rrjeteve dhe TCT-së, faktorë të tjerë janë

konceptualizuar si perceptime ndaj fenomeneve të caktuara (p.sh., Anderson dhe Weitz 1992).

Konceptimi si perceptim në lidhje me faktorë që maten me vështirësi si pasiguria, kostot e

transaksionit, etj është përdorur edhe në rastin e variablave të mësipërm. Në rastin e variablave të

tjera, të trajtuara më poshtë, ato janë matur nga një element i vetëm. Kjo përbën një kufizim të

instrumentit të përdorur dhe mund të ketë ndikim tek konstrukti i përdorur, megjithatë në

pamundësi për të përdorur teknika shumë elementëshe të papërshtatshme për subjektet e kampionit

të survejuar dhe natyrës së transaksioneve, ky instrument, pavarësisht disa kufizimeve, mund të çojë

në një vlerësim të rëndësishëm të ndikimit të këtyre faktorëve në qeverisje.

Konkurrenca në rrjedhën e poshtme të zinxhirit është matur si variabël ordinal i thjeshtë që merr

vlerën 1 “shumë e ulët” deri në 5 “shumë e lartë”. Ky është një tregues i vetëm dhe mat perceptimin

e fermerëve në lidhje me konkurrencën mes blerësve.

Konkurrenca në rrjedhën e sipërme të zinxhirit është matur si variabël ordinal i thjeshtë që merr

vlerën 1 “shumë e ulët” deri në 5 “shumë e lartë”. Ky është një tregues i vetëm dhe mat perceptimin

e fermerëve në lidhje me konkurrencën mes vetë fermerëve.

Bashkëpunimi mes fermerëve është matur me një variabël dummy që merr vlerat 0 “nuk ka

bashkëpunim në shitje”, dhe 1 “bashkëpunohet në shitjen e produktit”. Ky është një tregues i vetëm

dhe merr parasysh faktin që fermerët në pak raste bashkëpunojnë në drejtime të tjera përveç se në

shitjen e produkteve të tyre.

6.3.Variabla moderues dhe të pavarur

Pasiguria e sjelljes

Pasiguria e sjelljes është një variabël pothuajse moderuese dhe do përdoret në të dy rolet si

variabël moderues dhe si variabël i pavarur.

Sikundër përmendet dhe gjatë rishikimit të literaturës, Akerlof (1970) ilustron lidhjen mes

pasigurisë dhe cilësisë. John dhe Weitz (1988) përkufizon pasigurinë si vështirësi për të vlerësuar

performancën. Autorët operacionalizojnë këtë variabël duke konsideruar se është e vështirë të

përmbushen detyrimet kontraktuale, në rastet kur ekzistojnë hapësira të konsiderueshme kohore në

ciklin e e shitjes së produkteve. Kjo përqasje e pazakontë, është me mjaft rëndësi në sektorin agro-

106

ushqimor, sidomos kur lënda e parë arrihet të ruhet (magazinohet) për periudha të gjata kohore. Ky

fakt paraqet implikime të konsiderueshme në lidhje me pasigurinë e sjelljes së furnitorëve.

Në kërkimin e tyre, Zaheer dhe Venkatraman (1995) mblodhën të dhëna nga 329 agjensi

fluturimi të ndryshme duke operacionalzuar pasigurinë e sjelljes me dy tregues kryesor, (1)

perceptimin e menaxherëve në lidhje me politikat e çmimeve dhe (2) produktet e reja të carrier-eve,

me të cilët agjensive të fluturimi realizojnë pjesën më të madhe të transaksioneve të biznesit.

Mbështetur në intervista me specialistë të fushës dhe fermerë, çmimi dhe cilësia (lidhur me

karakteristikat e produktit) si dy elementët kryesore të shkëmbimit janë objekt i pasigurisë së

furnitorëve ndaj sjelljes së blerësve. Kështu që, këto dy elementë përbëjnë konstruktin e pasigurisë

së sjelljes në këtë punim. Supozimi që qëndron në bazë të përdorimit të pasigurisë si moderator, siç

është sqaruar gjerësisht më lart, është që pasiguria e ulët ndikon në qëndrueshmërinë e

marrëdhënieve dypalëshe.

Është me rëndësi të nënvizohet se elementët me të cilët është operacionalizuar pasiguria e

sjelljes përfshihen shumë shpesh në kontratat e shitjes mes aktorëve në rrjedhën e poshtme të

zinxhirit. Kontratat e shitjes përcaktojnë kushtet e shitjes (çmimin dhe termat e pagesës) si dhe

detaje mbi karakteristikat e produktit (natyrisht së bashku me volumet përkatëse). Këto elemente

kontraktuale “mbarten” dhe në transaksionet mes aktorëve në rrjedhën e sipërme të zinxhirit.

Pasiguria e sjelljes është një variabël i përbërë nga 2 elementë. Pas “shkrirjes” së dy

elementëve përbërës ky konstrukt është kthyer në një variabël dummy, PasigurSjell_dummy, e cila

merr vlera 1 “pasiguri e ulët” dhe 0 për “pasiguri e mesme dhe e lartë”. Secili prej elementëve

përbërës është matur me anë të një shkalle ordinale që merr vlerën 1, e cila shpreh “nivel të ulët të

perceptuar”, 2 “nivel mesatar të perceptuar” dhe 3 “nivel të lartë të perceptuar”.

Vlefshmëria e konstruktit është testuar (shih Shtojcën 9) dhe rezulton se elementët ngarkojnë

afërsisht 0.5 (kundrejt kryesorit), me faktor Eigenvalues, 1.527. Rezultatet për besueshmërinë (shih

Shtojcën 10) janë brenda kufinjve të pranueshëm me treguesin Cronbach Alpha në nivelin 0.69.

Niveli i këtij treguesi është mjaft i mirë, sidomos në kushtet kur elementët masin shprehje të

pasigurisë së sjelljes që mund të deformohen nga ndonjë faktor i pasigurisë së tregut, p.sh. si çmimi.

Elementët përbërës të kësaj mase janë konsistentë me konstruktin e Zaheer dhe Venkatraman

(1995).

107

6.4.Varibala kotrolli

Në këtë disertacion janë përdorur dy variabla kontrolli: asetet shumë specifike dhe sasia e

prodhimit.

Asetet shumë specifike që rrisin sjelljen oportuniste

Asetet shumë specifike, si magazinat e tharjes, kanë një efekt të kundërt në sjelljen e

fermerëve, kundrejt aseteve specifike si kultivimi, duke i motivuar pronarët e tyre të presin derisa

kërkesa dhe rrjedhimisht çmimet për produktet e tyre të rriten. Gjatë periudhës së dimrit, kur oferta

për shumë produkte bie, kërkesa rritet duke shtyrë fermerët që zotërojnë asete shumë specifike të

sillen në mënyrë oportuniste. Kjo është arsyeja, konfirmuar në intervistat cilësore, se përse “asetet

shumë specifike” është përdorur si variabël kontrolli.

Një variabël dummy është ndërtuar duke marrë vlera 1 për individët që “kanë kapacitete

tharëse dhe magazinuese” dhe 0 për ata fermerë “të papajisur me asete të tilla”.

Sasia e prodhimit

Variabli tjetër i kontrollit është madhësia. Kërkimi empirik ka treguar se furnitorët apo

blerësit e mëdhenj integrohen më me vështirësi në forma qeverisjeje specifike (p.sh., Anderson

1985). Kjo përbën dhe arsyen e përdorimit të madhësisë si variabël kontrolli, duke përjashtuar nga

analiza ata fermerë që kanë sasi shumë të mëdha për të shitur. Përcaktimi i një mase të përshtatshme

që tregon madhësinë e organizatës është një çështje mjaft problematike (Osborn dhe Baughn 1990).

Asetet e firmave, shitjet, numri i punonjësve, janë variabla që përdoren shpesh për të përcaktuar

madhësinë e një firme. Në funksion të kontekstit, që zhvillohet ky studim dhe duke u mbështetur në

faktin se fermerët mund të na japin informacion më të saktë për sasinë e prodhimit vjetor, ky i

fundit është përdorur si një proxy për të matur madhësinë e firmës. Vlerat vjetore të prodhimit mbi

10 ton janë konsideruar si sasi e madhe prodhimi që mund të ndikojë në sjelljen e fermerit. Vetëm

10 fermerë prodhojnë sasi të tilla, ndërkohë që intervistat konfirmojnë se prodhuesit e mëdhenj kanë

disa blerës preferencialë, duke shfaqur sjellje mjaft oportuniste në shitje.

7. Përmbledhje

Realizimi i këtij punimi është mbështetur në njohjen e gjerë të sektorit nga ana e autorit,

eksperiencë që shtrihet në harkun kohor të pothuajse tre viteve, në sugjerimet e mjaft ekspertëve në

fushën akademike, konsulencës dhe specialistëve të sektorit. Eksperienca dhe njohja e sektorit ka

ndikuar në përvijimin e kërkimit të këtij punimi në dy faza, përmes së cilave është testuar së pari,

përputhshmëria e konstruktit teorik me metodën e kërkimit, në perputhje me kontekstin sektorial

108

dhe se dyti, nëpërmjet përdorimit të instrumentëve kërkimore, si intervistat dhe survejimi, është

hulumtuar mbi marrëdhëniet dypalëshe dhe ndikimin e faktoreve të rrjetit në qeverisje.

Duke qënë se kërkimi parashikon të analizojë faktorët që ndikojnë në qeverisje “nën dritën”

e zhvillimeve dhe ndikimit të kornizave të ndryshme teorike, filozofia e këtij kërkimi është

mbështetur tek pragmatizmi (Patton 1990), duke i mundësuar autorit që të kuptojë më mirë

problemin e kërkimit, pa u kufizuar nga njëra, apo tjetra kornizë teorike. Kjo filozofi reflektohet dhe

në dizenjimin e kërkimit, i cili duke përdorur metodën transformuese mikse (Creswell 2003, 2009)

ka integruar përqasjen cilësore dhe sasiore në procesin e mbledhjes së të dhënave, analizimin e tyre

dhe paraqitjen në një pjesë të rezultateve kërkimore dhe diskutimet rreth tyre.

Procesi i përzgjedhjes së kampionit dhe instrumentët e përdorur kanë krijuar mundësinë që

gjatë analizës së të dhënave dhe përpunimit të rezultateve të kryqëzohen dhe më pas të integrohen

me njëri-tjetrin të dy metodat e kërkimit. Përzgjedhja strategjike e individeve në popullatë (Patton,

2002) në kërkimin cilësor dhe përzgjedhja e rastësishme në kërkimin sasior (Keppel 1991) kanë

siguruar përkatesisht thellimin në analizë dhe një përfaqësim të mirë të popullatës, duke siguruar

njëkohësisht fleksibilitet dhe vlefshmëri të lartë të metodës kërkimore. Intervista, si instrumenti

kryesor i përdorur (Denzin dhe Lincoln 1994c), si në kërkimin cilësor ashtu dhe atë sasior,

pavarësisht nga nivelet e ndryshme të strukturimit, ka mundësuar hulumtimin e këndvështrimeve të

të dy palëve në marrëdhëniet e shkëmbimit.

Duke reduktuar dhe sintetizuar të dhënat e kërkimit cilësor dhe përballur ato me rezultatet e

përpunimit të të dhënave të survejimit të përftuara përmes përdorimit të LRM-së, janë kuptuar më

mirë rezultatet e hipotezave të ngritura në kërkimin sasior. Strukturimi i kërkimit sasior krijon një

kornizë të ngurtë, i cili trajton marrëdhëniet shkak – pasojë mes variablave, duke kufizuar

mundësinë për të kuptuar dinamikat e dyanshme të marrëdhënieve të shkëmbimit si dhe duke

përjashtuar dimensionin kohor në këto marrëdhënie. Kërkimi cilësor vjen si një zgjidhje

pragmatiste, duke konkretizuar rezultatet e survejimit dhe rrjedhimisht duke shpjeguar arsyet e

konvergjencës apo divergjencës të këndvështrimeve të ndryshme teorike. Ky kontribut i

disertacionit në rafinimin e zhvillimeve teorike lidhet ngushtë me metodën kërkimore të

përzgjedhur. Nga ana tjetër, kjo metode mundëson dhe një përdorim të gjerë të triangulacionit, duke

rritur vlefshmërinë e kërkimit në një këndvështrim më të gjerë sesa vlefshmëria apo besueshmëria e

brendshme e elementëve përbërës të tij.

Në këtë kapitull i është dhënë një hapësirë e konsiderueshme trajtimit të variablave të

përdorura në këtë studim. Konceptimi sa më i qartë, operacionalizimi i tyre i shoqëruar me evidenca

empirike, qoftë edhe me rezultate kontradiktore, i shërben autorit për të paraqitur jo vetëm trajtimin

rigoroz të variablave per se, por dhe trajtimin e një konteksti më të gjerë të lidhjeve mes variablave

109

të pavarura. Ky aspekt i konceptimit dhe operacionalizimit krijon mundësinë për të kuptuar

variablat në kontekstin e kërkimit sasior dhe atij cilësor, duke qartësuar sjelljet në transaksione në

përputhje me kornizat e ndryshme teorike. Kjo bivalencë e trajtimit të variablave ndikon në qasjen e

autorit në trajtimin e rezultateve kërkimore.

Duke u mbështetur në kornizën teorike dhe kërkimin empirik (p.sh., Willimson 1983, 1985;

Morgan dhe Hunt 1994; Klein 1996; Anderson dhe Narus 1990) është konceptuar variabla kryesore

e varur - qeverisja relacionale, si shprehje e përkushtimit në marredheniet e furnitorëve me blerësit.

Nga ana tjeter, qasja konceptuale e Suha dhe Kwonb (2006) dhe ajo metodologjike (p.sh., Kumar et

al., 1995; Celly dhe Frazier, 1996; Sahadev 2008), mbështesin afrimin e autorit në trajtimin e

pasigurisë si një pothuajse-moderator i përkushitmit në një kanal shitje. Testet e vlefshmërisë dhe të

besueshmërisë për pasigurinë si dhe krahasimi përmes regresionit i fuqisë shpjeguese të këtij

konstrukti konfirmojnë konceptin dhe operacionalizimin e këtij variabli.

Variabli tjetër i varur – kostot e transaksionit, është ndërtuar mbi bazën e konceptimit dhe

operacionalizimit të realizuar nga Buvik dhe John (2000), që konsideron disa prej aspekteve të

transaksioneve ex post, kostot e rinegocimit në lidhje me përcaktimin e çmimit, karakteristikave të

produktit dhe ato të transportit. Testet e vlefshmërisë dhe besueshmërisë së konstruktit provojnë se

elementët e tij masin të njëjtin variabël. Ky variabël është ndërtuar për te konfirmuar kornizën e

TCT-së, e cila përcakton se qeverisja relacionale ul kostot e transaksionit.

Variablat e pavarura janë mbështetur në shumë kërkime të autorëve të njohur, si psh.,

Anderson dhe Narus (1990), Das dhe Teng (2004), Walker dhe Webber (1984, 1987) si dhe në disa

autorë të tjerë, si Fertő dhe Szabó (2002) dhe Staal et al., (1997), te cilët kanë hulumtuar fushën e

bujqësisë dhe agro-përpunimit duke përdorur kornizën e TCT-së, SCM-së dhe atë të rrjeteve

sociale. Duke marrë shkas nga një numër shumë i madh studimesh që përfshijnë besimin si faktor

përcaktues në qeverisje, ndikimin e faktorëve socialë si pararendësit e besimit, bashkëpunimin si

dhe faktorë të tjerë të rrjetit si konkurenca, këto variabla janë konceptuar dhe operacionalizur si një-

elementëshe.

Variblat e kontrollit janë ndërtuar mbi bazën e intervistave të kerkimit cilesor dhe rishikimit

të literaturës. Prania e aseteve specifike shumë të larta mund të çojë në sjellje oportuniste të

fermerëve, ndërsa sasia e lartë e prodhimit ndikon në mundësinë e lidhjeve të qëndrueshme me

blerësit. Të dy këto faktorë vlerësohen se mund të ndikojne në analizë dhe të deformojnë rezultatet

e saj.

110

VI. GJETJET KËRKIMORE

Mbështetur në afrimin metodologjik që përdor metodën transformuese mikse, e cila

përcakton përdorimin e njëkohshëm të metodave cilësore kombinuar me ato sasiore (Creswell 2003,

2009), gjetjet kërkimore të këtij disertacioni janë ndarë në tre pjesë: (i) në pjesën e parë, integrohen

gjetjet kërkimore përshkruese të kërkimit sasior me ato të analizës cilësore; (ii) në pjesën e dytë,

rezultatet e përpunimit të të dhënave të survejimit do integrohen me rezultatet e kërkimit cilësor;

(iii) përmbledhje e kapitullit.

1. Pjesa e parë – kanalet e shitjes dhe qeverisja

Pjesa e parë e rezultateve kërkimore është ndarë në dy pjesë të rëndësishme: analiza e

kanalit të shitjes dhe qeverisja në hallka të ndryshme të zinxhirit. Mbështetur në afrimin e Lazarrini

et al., (2001), që integron disa prej kornizave teorike në analizimin e kanaleve të shitjes, në vijim do

paraqiten disa gjetje kërkimore në lidhje me marrëdhëniet vertikale në zinxhir, si dhe ato

horizontale mes aktorëve të së njëjtës hallkë të zinxhirit. Strukturat e rrjeteve paraqiten në dy

kategori kryesore: strukturat vertikale dhe ato horizontale (shih p.sh., Lazarrini et al. 2001; Uzzi

1997; Trienekens 2011). Strukturat e rrjeteve dhe kanalet e ndryshme të shitjes shfaqin implikime të

rëndësishme në lidhje me formën e qeverisjes. Korniza të ndryshme teorike kanë aftësi dhe fuqi të

ndryshme shpjeguese në lidhje me ndikimin e kanaleve të shitjes në qeverisje.

Qeverisja në zinxhir trajtohet e ndarë, sipas dy afrimeve kryesore teorike, atë të zinxhirit

global të vlerës (GVC) dhe teorisë së kostove të transaksionit (TCT), kombinuar me kornizat e tjera

të rrjeteve, si menaxhimi i zinxhirit të furnizimit (SCM) dhe rrjetet sociale. Dy teoritë e mësipërme

kanë faktorë të ndryshëm përcaktues të qeverisjes, të cilët plotësohen nga faktorë të tjerë, sidomos

ato të ndikuar nga teoria e rrjeteve sociale. Ky afrim, i paraqitjes së gjetjeve kërkimore mundëson

një trajtim krahasues të forcës shpjeguese të teorive dhe është në funksion të njërit prej objektivave

të kërkimit cilësor, atë të rafinimit të elementëve teorike.

Nga ana tjetër, trajtimi i qeverisjes është ndarë, edhe sipas rrjedhës në zinxhir. Qeverisja

trajtohet ndaras për rrjedhën e poshtme të zinxhirit dhe rrjedhën e sipërme të tij, meqënëse forca e

faktorëve përcaktues është e ndryshme. Në mënyrë që të ruhet njëtrajtësia në arsyetim, kjo ndarje

është konsideruar nga autori si më e përshtatshmja për të qartësuar analizën dhe për ta bërë atë më

të rrjedhshme.

111

1.1. Strukturat vertikale dhe kanalet e shitjes

Struktura vertikale të kanaleve të shitjes në sektorin e bimëve aromatike mjeksore (BAM)

përbëhet nga: (1) mbledhës, (2) kultivues, (3) grumbullues, (4) përpunues/eksportues të vegjël (5)

përpunues/eksportues të mëdhenj dhe (6) blerësit ndërkombëtar.

Mbledhësit dhe kultivuesit

Si mbledhësit, ashtu dhe kultivuesit shesin në dy kanale kryesore: (1) kultivues dhe

mbledhës – grumbullues dhe kultivues dhe mbledhës – përpunues dhe ekportues. Faktorët kryesor

që ndikojnë në përzgjedhjen e kanalit (Figura 7) kanë lidhje kryesisht me marrëdhëniet me blerësit,

por edhe me të tjerë si afërsia gjeografike nga blerësi dhe çmimi.

Figura 7. Shitjet sipas kanaleve marketing

Nga analiza, rezulton se kontrata e shkruar është një formë e përdorur shumë rrallë mes

fermerëve dhe blerësve të tyre, pavarsisht nga kanali i shitjes (Figura 7). Kontratat verbale

rezultojnë të jenë forma më e preferuar mes fermerëve. Të dhënat nga survejimi nuk paraqesin

ndonjë ndryshim të konsiderueshëm mes përdorimit të kontratave në varësi të kanalit të shitjes.

Vihet re një prezencë më e madhe kontratash verbale në rastin kur fermerët shesin tek eksportuesit

(28%), kundrejt shitjeve tek grumbulluesit lokale (20%).

Figura 8. Llojet e kontratave sipas kanaleve marketing

35,90%

1,80%

52,90%

9,40%

Eksportues

Tregtar shumicë

Grumbullues lokal

Përpunues

2% 15%

18%

2%

44%

3%

72%

14%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Eksportues

Tregtar shumicë

Grumbullues lokal

Përpunues

E shkruar E pashkruar Nuk ka kontratë

112

Pavarësisht se kontratat verbale rezultojnë të jenë të përdorura, konfirmohet se ato nuk kanë

ndonjë efekt të prekshëm në marrëdhënien e shkëmbimit. Rezultatet e survejimit (Figura 8) dhe ato

të kërkimit cilësor mbështetesin konkluzionet e mësipërme. Në rastet kur kemi kontrata verbale

afatshkurtra ato janë me shumë dakordësi për shitjen e produkteve, zakonisht pas sezonit të vjeljes.

Duke konsideruar vetëm kontratat afatgjata si formë për të kufizuar oportunizmin (shih Hughes,

1994) rezulton se edhe këto forma kontraktimi nuk përbëjnë ndonjë kushtëzim të qëndrueshëm në

marrëdhënien e shkëmbimit. Në të shumtën e rasteve këto kontrata përbëjnë thjesht konfirmimin e

shitjes pas negociatave të rastit. Mungesa e nje efekti te prekshëm të kontratës verbale në formën e

marrëdhënies është një gjetje e rëndësishme duke konsideruar edhe mënyrë e operacionalizimit të

qeverisjes.

Ky fenomen i mungesës së ndikimit të kontratave verbale në marrëdhëniet e shkëmbimit

duket se është i shtrirë dhe në sektorë të tjerë të prodhimit dhe përpunimit të produkteve bujqësore

në Shqipëri (shih Imami et al., 2013). Në rastin e kampionit të marrë në studim në këtë disertacion,

vetëm 5.4% e të intervistuarve kanë kontrata një vjeçare, ose më të gjata me eksportuesit, duke

konfirmuar një tendencë për lidhje kontraktuale vetem me aktorë me pozicion më qendror në

zinxhir, siç janë eksportuesit.

Mungesa e besimit në vënien në zbatim te kontratave, kostot e kontraktimit dhe mungesa e

vullnetit nga ana e bleresve shihen nga fermerët si arsyet kryesore që shpjegojnë këtë situatë.

Eksportuesit paraqesin si arsye mungesën e kulturës së kontraktimit dhe kontratës si institucion që

krijon garanci dhe besim të ndërsjelltë. Nga ana tjetër, të gjithë aktorët konfirmojnë se niveli i lartë i

informalitetit në ekonominë shqiptare ndikon dukshëm në mungesën e kontraktimit. Shumë prej

aktorëve, sidomos në rrjedhën e sipërme të zinxhirit, janë tërësisht informalë. Këto mangësi

kulturore dhe aspekte të tjera të zbatueshmërisë së ligjit, shoqëruar me nivelin e lartë të

informalitetit mes aktorëve, sugjerojnë se mund të duhet një kohë relativisht e gjatë deri sa kontratat

të “rregullojnë” dhe ndikojnë qeverisjen në rrjedhën e poshtme të zinxhirit.

Figura 9. Kontratat afatgjata sipas kanalit marketing

40,50%

2,70%

2,70%

48,60% 5,40%

0,00% 20,00% 40,00% 60,00% 80,00% 100,00%

Pa përgjigje

Deri në një vit

Më shumë se një vit

Eksportues Grumbullues lokal Përpunues

113

Nga ana tjetër, duke analizuar përkushtimin e fermerëve ndaj blerësit të tij, pavarësisht nga

kanali i shitjes, vëmë re se ka një prezencë shumë më të theksuar të kontratave verbale, kur fermerët

kanë një marrëdhënie afatgjatë (Figura 9). Pavarësisht se kontratat verbale nuk pasqyrojnë natyrën

relacionale të marrëdhënieve ato janë më të pranishme, kur dallojmë mes shitjes tek i njëjti blerës,

kundrejt shitjes tek blerës të ndryshëm. Kjo gjetje kërkimore, paraqet interes në studimin e

mëtejshëm të mënyrës sesi fermerët përcaktojnë kontratat jo verbale në kuadër të marrëdhënieve

afatgjata të shkëmbimit. Formalizimi i firmave do krijojë mundësi të tjera për të strukturuar përmes

kontratave marrëdhëniet e shkëmbimit.

Figura 10. Format e kontratës në funksion të përkushtimit të furnitorit në të njëjtin

kanal shitje

Përkushtimi në kanalin e shitjes, pavarësisht nga karakteristikat dhe lloji i tij, mund të

evidentohet edhe përmes kohës së pagesës. Besimi dhe përkushtimi ndaj blerësit, me të cilin ka

marrëdhënie të qëndrueshme vërehet duke analizuar përdorimin e pagesave të mëvonshme për

fermerët që zgjedhin të shesin tek të njëjtët blerës (Figura 11). Siç duket qartë në figurën e

mëposhtme, pagesat që kalojnë harkun kohor të një muaji janë shumë më të pranishme, kur

fermerët shesin tek i njëjti blerës. Ky rezultat konfirmon edhe një herë rolin që ka perkushtimi ndaj

të njëjtit blerës në përcaktimin e qeverisjes, pavarësisht nga prezenca apo jo e kontratave.

Figura 11. Periudha e pagesës sipas përkushtimit të furnitorit në te njejtin kanali shitje

0,60%

0,60%

20,60% 62,40%

15,90%

I njejtë

I ndryshëm

E shkruar E pashkruar Nuk ka kontratë

30,0%

2,4%

32,9%

13,5%

11,2%

0.60%

9,4%

0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0% 80,0% 90,0%

I njejtë

I ndryshëm

Menjëherë deri në një javë Një javë deri në një muaj

Një muaj deri në tre muaj 3 muaj deri në një vit

114

E njëjta tendencë e besimit vërehet dhe në marrëdhëniet e fermerëve dhe eksportuesve kur

krahasohet sjellja në pagesa në varësi të kanalit të shitjes (Figura 12).

Figura 12. Periudha e pagesës

Kur kombinohen të dy këto afrime krahasuese, pra sipas kanalit të shitjes edhe sipas sjelljes

në shitje (blerës i njëjtë, apo i ndryshëm), rezulton se shitja tek të njëjtit eksportues shoqërohet dhe

me një nivel më të lartë besimi në lidhje me periudhën e pagesës. Është e zakonshme në këto raste

që për pagesa të vonuara, eksportuesit paguajnë dhe një çmim më të lartë, rreth 10%, duke bërë

transaksionin më të favorshëm për fermerët, siç pohon dhe Z. Beka, menaxher i shitjeve të Relikaj

sh.p.k në intervistën e zhvilluar me të.

Figura 13. Periudha e pagesës në funksion të kanaleve të shitjes dhe sjelljes

8,2%

1,2%

22,9%

15,9%

0,6%

28,2%

1,8%

5,3%

1,8%

4,7%

6,5%

2,9%

0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0%

Eksportues

Tregtar shumicë

Grumbullues lokal

Përpunues

Menjëherë deri në një javë Një javë deri në një muaj

Një muaj deri në tre muaj 3 muaj deri në një vit

21,30%

1,60%

66,70%

40,00%

3,30%

41,00%

3,30%

33,30%

31,10%

22,20%

18,80%

14,80%

2,20%

1,10%

50,00%

18,00%

31,20%

0,00% 20,00% 40,00% 60,00% 80,00% 100,00% 120,00%

I njejtë

I ndryshëm

I njejtë

I ndryshëm

I njejtë

I ndryshëm

I njejtë

Eksp

ort

ues

Treg

tar

shu

mic

ëG

rum

bu

llues

loka

lP

ërp

un

ues

Menjëherë deri në një javë Një javë deri në një muaj Një muaj deri në tre muaj 3 muaj deri në një vit

115

Distanca është një tjetër faktor i rëndësishëm në përzgjedhjen e kanalit, sidomos për

mbledhësat e vegjël që ndodhen në zona të largëta (shpesh malore) duke kufizuar mundësinë e

përzgjedhjes së kanalit, konstatim ky dhe të intervistuarit si Z. Kalemi, pronar i Kalemi sh.p.k., në

Çorovodë, Skrapar. Kostot e transaksionit që lidhen me transportin janë mjaft të larta në këto raste

dhe ndikojnë në përzgjedhjen e kanalit, pra furnitoret shesin tek i vetmi blerës i zonës. Megjithatë,

kohët e fundit vërehet një tendencë e disa eksportuesve për të krijuar lidhje direkte mes fermerëve

dhe grumbulluesve nëpër zona mjaft të largëta të vendit duke realizuar vetë transportin, siç pohon

gjatë intervistës dhe Z.Gjoka, eksportues dhe drejtues i një prej dy organizatave që bashkojnë

operatorët në sektor. Sipas eksportuesve dhe grumbulluesve kryesorë ka mjaft zona në vend që kanë

potencial të madh të pashfrytëzuar për mbledhjen e BAM-ve. Në rast se furnitorët nxiten

mjaftueshëm do rritet sasia e mbledhur. Garantimi i një tregu të sigurtë dhe realizimi i transportit

nga ana e blerësve është një faktor motivues për fermerët që të përfshihen në mbledhjen e BAM-ve.

Megjithatë, eksportuesit dhe përpunuesit e mëdhenj përpiqen të blejnë në zona sa më të arritshme

dhe nga fermerë që ofrojnë sasi të mëdha BAM, në mënyrë që të përballojnë më me efiçencë kostot

e transportit (sikundër evidentuar dhe nga Boselie et al., 2003)70

.

Nga ana tjetër, shumë eksportues preferojnë të përzgjedhin mes furnitorëve të tyre mbi

bazën e kompetencës në përmbushjen e standarteve të trajtimit të produkteve pas vjeljes, si tharja

dhe magazinimi (sikundër evidentuar dhe nga Kuehn dhe Braun 2004)71

. Trajtimi i BAM pas vjeljes

përbën dhe një ndër kushtet, se përse blerësit zgjedhin furnitorët e tyre duke përzgjedhur mbështur

në nivelin e tyre të edukimit (Figura 14) dhe njohuritë që kanë krijuar gjatë ekperiencës në punë

(sikundër evidentuar dhe nga Gomes 2004)72

. Kompetenca e disa grupe fermeresh që kanë

eksperiencë të gjatë përgjithësisht vlerësohet nga bleresit përmes rritjes së çmimit të blerjes dhe

blerjet e përsëritura.

Grumbulluesit dhe përpunuesit/eksportuesit e vegjël

Grumbulluesit e mbështesin modelin e tyre të biznesit në informacionin asimetrik që

zotërojnë, lidhjet e forta sociale në zona dhe kapacitetet e tyre magazinuese. Kanalet kryesore të

shitjes së grumbulluesve janë eksportuesit e mëdhenj dhe përpunuesit e vegjël, ndërsa baza e

furnizimit janë shpesh mbledhës të BAM dhe më rallë kultivues të tyre. Në këtë nivel të zinxhirit

70 Shkalla e prodhimit ndikon në uljen e kostove për blerësit përmes përfitimeve nga ekonomitë e shkallës (Boselie et

al. 2003). 71 Plotësimi i standarteve ka një rol të rëndësishëm në procesin e përzgjedhjes së furnitorëve nga ana e blerësve (Kuehn

dhe Braun 2004). 72 Niveli i edukimit dhe eksperienca janë të lidhura pozitivisht me cilësinë e produkteve të prodhuara nga fermerët

(Gomes, 2004).

116

prodhimi agregohet duke krijuar parti më të mëdha, të cilat mund të tregtohen me çmime dhe marzh

më të lartë tek eksportuesin (sikundër evidentuar dhe nga Grunert 2006)73

.

Figura 14. Niveli i edukimit

Kërkimi cilësor konfirmon se përpunuesit dhe eksportuesit e vegjël punojnë në mënyrë të

qëndrueshme më pak firma të huaja, me të cilat kanë një ekperiencë të gjatë bashkëpunimi,

zakonisht për të ulur pasigurinë e tregut. Nga ana tjetër, intervistat në thellësi konfirmojnë se këto

firma përdorin diversifikimin në kanale shitje të ndryshme, si p.sh., me eksportuesit e mëdhenj dhe

shitësit me pakicë të produkteve për të krijuar tregje të tjera shitje me marzh fitimi më të lartë

(sikundër evidentuar nga Fitter dhe Kaplinsky 2001)74

si dhe për të adresuar pasigurinë e volumit.

Këta aktorë të zinxhirit të vlerës marrin lëndën e parë nga grumbulluesit, mbledhësit ose

kultivuesit, e cila i nënshtrohet më tej disa proceseve vlerë-shtuese që variojnë në bazë të

teknologjisë së përdorur. Tërësia e proceseve varet shumë nga varieteti i BAM të përpunuar. Sipas

Z.Rexha, agronom i intervistuar në kuadër të studimit, ka BAM, përpunimi i të cilave, nuk kërkon

teknologji industriale në përpunim, por më tepër kujdes në procesin e pas-vjeljes. Në përgjithësi,

përpunimi i realizuar në këtë hallkë të zinxhirit është në nivele të ulëta për shkak të

pamjaftueshmërisë së kapaciteteve teknologjike dhe financiare për të bërë përpunim përfundimtar,

si dhe shpesh të pamundësisë për të aksesuar tregje, ku vlera e shtuar e produktit të vlerësohet siç

duhet, dukuri e konstatuar dhe nga Z.Bashota, përfaqësues i Bashota sh.p.k. Ky afrim në lidhje me

vlerën e shtuar ka implikime të rëndësishme për nivelin e lartë të pasigurisë dhe tendecen për t’u

diversifikuar.

73 Diversifikimi në shumë produkte ka kosto të larta pune në seleksionim dhe përshtatje të proceseve. Vlera e shtuar në

pjesën e sipërme të zinxhirit është mjaft e ulët ndërsa pjesa e sipërme përfiton vlerën e shtuar në sajë të agregimit dhe

uljes së kostos së punës (Grunert 2006). 74 Diversifikimi në tregun e kafesë përbën një strategji për rritjen e pjesës së tregut (Fitter dhe Kaplinsky 2001).

2,40%

1,20%

50,60%

22,40%

14,70%

8,80%

0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00%

Pa përgjigje

Shkollë fillore (4 vjeçare)

Shkollë 8/9 vjeçare

Shkollë e mesme bujqësore

Shkollë e mesme e përgjithshme/tjetër

Universitet

117

Përpunuesit dhe eksportuesit e mëdhenj

Mbështetur në intervistat e zhvilluara me eksportuesit e BAM-ve, konstatohet se përpunuesit

dhe ekportuesit e mëdhenj në këtë sektor, shesin rreth 60-70% të prodhimit në një numër të kufizuar

klientësh që janë dhe përpunuesit më të mëdhenj në rang global. Kjo përzgjedhje e kanalit lidhet

kryesisht me garancinë për shitjen e produkteve të tyre mbështetur në kontrata dhe faktin që tashmë

ato njohin kërkesat e këtyre klientëve. Eksportuesit shqiptar duan të evitojnë problemet e vlerësimit

dhe të monitorimit të cilat rezultojnë me kosto të larta përshtatje. Vetëm 30-40 % e prodhimit shitet

tek “të tjerë”, blerës në tregje jo shumë të rëndësishme të Europes Lindore, të cilët ofrojnë çmime

më të larta për parti më të vogla. Aktualisht, këto kanale shitje si firma farmaceutike apo dhe

përpunues më të vegjël shihen nga eksportuesit e intervistuar si alternativa diversifikimi.

Vendimmarrja e ekportuesve shqiptar në këtë rast lidhet kryesisht me strategjitë e biznesit (shih

Porter 1985)75

që ndikojnë në uljen e pasigurisë së tregut.

Meqënëse tregu është shumë heterogjen dhe dinamik në rrjedhën e poshtme të zinxhirit, si

në terma të aktorëve, numrit të produkteve dhe nivelit të zhvillimit të aktorëve, konstatohet një

tendencë e fortë drejt fokusimit të eksportuesve në aktivitete me orientimin nga tregu, si psh

porositë për produkte janë bërë më të hershme (p.sh., Gjedra sh.p.k., Elba Shehu, sh.p.k., etj), në

disa raste organizohen trajnime (p.sh., Gjedra), në të tjera vërehet një përfshirje e eksportuesve në

nxitjen e kultivimit të disa bimeve (p.sh., Elba Shehu sh.p.k., Relikaj sh.p.k.). Po kështu me rritjen e

hetereogjenitetit të blerësve si në produkte ashtu dhe në praktikat e tyre të blerjes (p.sh., madhësia e

partisë së porositur), tendenca e ekportuesve është që të rrisin pjesmarrjet e tyre në panaire ku

zhvillojnë takime bilaterale me blerësit (sikundër argumentuar edhe nga Grunert, 2006)76

.

Këta aktorë të zinxhirit të vlerës kanë një bazë të diversifikuar furnizimi. Eksportuesit e

blejnë lëndën e parë nga grumbulluesit, mbledhësit, kultivuesit ose përpunues më të vegjël.

Produktet i nënshtrohet më tej disa proceseve vlerë-shtuese që ndryshojnë në varësi të produkteve

që përpunojnë dhe teknologjisë së përdorur. Përpunimi i realizuar në këtë nivel është shumë më i

avancuar nga pikëpamja teknologjike, sesa në rastin e njësive më të vogla të eksportit, pavarsisht se

teknologjitë që përdoren janë të ndryshme. Vetëm disa prej eksportuesve kanë teknologji për

përpunimin ASTA77

që mundësojnë aksesin në disa tregje që sjellin fitime më të larta (p.sh., Relikaj

sh.p.k. që shet në tregun amerikan) duke mundësuar edhe reduktimin e pasigurisë teknollogjike

(sikundër argumentuar nga Hagedoorn dhe Schakenraad, 1994).

75 Frimat diversifikohen pavarësisht nga niveli i pasigurisë i tregjeve të reja (Porter 1985) 76 Heterogjeniteti i blerësve ndikon në rritjen e nivelit të aktiveteteve të orientuara nga tregu (Grunert, 2006) 77 Pastrim i thellë i BAM me standarte të larta në lidhje me përmbajtjen e pluhurave dhe papastërtive të tjera.

118

Në marrëdhëniet mes ekportuesve dhe kompanive ndërkombëtare, kërkohet siguria në

volume, dhe shpesh dhe shpejtësia dhe fleksibiliteti i volumit. Intervistat e zhvilluara me fermerë,

grumbullues dhe eksportues për këtë çështje, evidentojnë se në këtë drejtim, sjellja e ekportuesve

është e ndryshme, në varësi të strategjive të tyre të biznesit, kapaciteteve prodhuese dhe

teknollogjive të përdorura (sikundër evidentuar dhe nga Dolan et al., 1999). Këto aspekte të

objektivave të performancës dhe kompetencave kyçe të organizatave ndikojnë në strategjitë e

organizatave dhe natyrën e qeverisjes që ato nxisin në rrjedhën e sipërme të zinxhirit.

Blerësit ndërkombëtar

Mbështetur në intervistat me eksportues, si dhe kontratat dhe komunikimet e tyre me firmat

ndërkombëtare rezulton se firmat e huaja përpunuese bëjnë porosi në Shqipëri në bazë të aftësive

grumbulluese dhe cilësisë së produkteve (sikundër evidentuar nga Lee et al., 2009)78

. Martin Bauer,

një kompani e madhe ndërkombëtare, merr informacion në lidhje me rrjetin e përpunuesve dhe mbi

këtë bazë vendos dhe mbi sasitë që do kontraktojë me secilën prej kompanive, konstaton gjatë

intervistës, Z. Qosja, përfaqësues i Gjedra sh.p.k. Shumica e firmave të mëdha që blejnë BAM në

Shqipëri menaxhojnë pasigurinë e volumit përmes diversifikimit në shumë furnitorë, pavarësisht se

kanë kontrata më të mëdha me disa prej tyre. Kjo sjellje e blerësve ndërkombëtare është e

mirënjohur nga të gjithë eksportuesit shqiptarë.

Tradicionalisht, kanalet e shitjes së firmave ndërkombëtare (shih Shtojcën 21) janë mjaft të

diversifikuara duke përfshirë importues, broker, përpunues, etj. Vitet e fundit, dallimet mes firmave

në lidhje me funksionet që ato realizojnë në kanalet e shitjes, janë bërë gjithnjë e më të vagullta dhe

rolet shpesh mbivendosen. Ndryshimet strukturore në tregje kanë ulur shumë numrin e

ndërmjetësve, sidomos në Europën Perëndimore. Marzhet e fitimit te secili prej këtyre kanaleve

ndryshon në varësi të produkteve dhe marrëveshjeve. Gjithsesi, mesatarja e marzheve të fitimit

varion si vijon: (1) agjent/broker - nga 0.2 deri në 5%; importues – nga 10 deri në 15%; bluajtës dhe

paketues – nga 5 deri në 15%; përpunues dhe paketues - 20%79

. Përgjithësisht, firmat e mëdha që

blejnë BAM në vendin tonë, shesin në firma të tjera që prodhojnë direkt për përdorues përfundimtar

të produkteve. Niveli i përpunimit të produkteve realizohet në varësi të kërkesave të klientëve të

tyre. Këto klientë operojnë zakonisht në industrinë farmaceutike, kimike dhe atë ushqimore.

78 Në kushtet e pasigurisë së volumit, bashkëpunimi mes firmave bën të mundur reduktimin e pasigurisë (Lee, et al.,

2009) 79 Burimi: Report “Trade structure and channels for spices and herbs”, CBI, 2011

119

1.2. Strukturat horizontale

Strukturat horizontale nuk janë shumë të pranishme dhe efektive në sektorin e BAM. Ka

disa përpjekje për të organizuar në rang kombëtar shoqatat e prodhuesve, mbledhësve, përpunuesve

dhe eksportuesve të BAM, por përgjithësisht roli i tyre nuk është shumë i rëndësishëm në drejtim të

strukturimit të zinxhirit. Drejtuesit e këtyre shoqatave, Z. Hysenaj dhe Z. Gjoka, gjatë intervistës të

zhvilluar me ta, shprehen se organizatat që ata përfaqësojnë, kanë një rol ndikues të kufizuar në

politikat qeveritare. Aktualisht, aktorët e sektorit janë të organizuar në këto dy shoqata të mëdha

duke çuar në një rivalitet mes eksportuesve, ndërsa ndikimi i tyre në organizimin e një

bashkëpunimi mes fermerëve dhe konsoliduesve në zona të ndryshme duket të jetë mjaft i kufizuar.

Nga pikëpamja e rrjetit këto organizata nuk kanë arritur të bëhen katalizatorë klusterash dhe mund

të konsiderohen si një faktor influencues në zinxhir.

Në nivel fermerësh ka disa tendenca për t’u organizuar në formën e kooperativave, ose

grupeve të prodhimit. Kooperativa është konsideruar, si nga qeveria ashtu dhe nga aktorë të tjerë të

rëndësishëm, si një mjet efiçent për të rritur koordinimin dhe agregimin e prodhimit (sikundër

argumentuar nga Damiani 2002). Raste sporadike organizimesh në trajtën e kooperativave (Figura

15), konstatohen vetëm vitet e fundit në ato rajone, ku dhe kultivimi i BAM-ve është në përmasa të

konsiderueshme (p.sh., rajoni i Shkodres). Iniciativat janë akoma embrionale por po gjejnë

mbështetjen e fuqishme të disa organizatave dhe agjensive të ndryshme qeveritare.

Figura 15. Shitja dhe përpunimi i BAM në bashkëpunim mes fermerësh

Kjo prirje bashkëpunimi ka disa implikime për kanalin e shitjes dhe qeverisjen në

përgjithësi, në varësi të formës së bashkëpunimit. Në rastet, kur fermerët bashkëpunojnë në shitjen e

7,60%

5,30%

0,60%

86,50%

0,00% 20,00% 40,00% 60,00% 80,00% 100,00%

Pa përgjigje

Gjithmonë

Shpesh

Asnjëherë

120

produktit, duke mos e shoqëruar me prezencën e lartë të asete të tjera specifike, përgjithësisht kostot

e informacionit dhe ato të negocimit ulen. Eksportuesit kanë një prirje të lidhen me grupe

mbledhësish apo kultivuesish, meqënëse në këtë mënyrë mund të sigurojnë parti të mëdha te BAM-

ve. Bashkëpunimi rezulton të rrisë fuqinë negociuese (sikundër evidentuar nga Fertő dhe Szabó,

2002), por pasiguria (që lidhet me magazinimin e produktit sidomos gjatë sezonit të vjeshtës) bën

që prirjet e këtij lloj kooperimi të çojnë drejt lidhjeve më të qëndrueshme me përfitim për të dy palët

dhe jo shfrytëzimit të fuqisë negociuese më të lartë. Raste të tilla të kooperimit konstatohen në

rajonin e Kukësit (mbështetur në intervistat në thellësi të zhvilluara me fermërët e kësaj zone), edhe

pse niveli i bashkëpunimit është akoma i ulët.

Situata paraqitet e ndryshme kur pasiguria ulet dhe fuqia negociuese rritet, si rezultat i

aseteve “shumë specifike”. Në rastin e një grupi fermerësh në rajonin e Shkodrës, i cili ka rreth 4-5

vite që bashkëpunon, vërehen disa avantazhe përsa i përket zvogëlimit të kostove të prodhimit të

kultivuar (konstatime të qarta të ekonomive të shkallës), uljeve të humbjeve pas vjeljes dhe në sajë

të aseteve specifike shumë të larta për një grup fermerësh (një magazinë dhe pajisje të tjera për

tharjen e BAM) shfaqet një rritje e konsiderueshme e forcës së tyre negociuese (sikundër

argumentuar dhe nga Buvik dhe John 2000)80

. Nga ana tjetër, fermerët përjetojnë një nivel më të

ulët pasigurie si rezultat i kontrollit mbi cilësinë dhe njohjes më të mirë të tregut, sikundër

konfirmuar gjatë intervistë Z. Zekja, përfaqësues i grupit të fermerëve.

Figura 16. Përdorimi i magazinave të ruajtjes dhe tharjes

Shtysa për t’u bashkuar dhe për të forcuar pozitën në treg lidhet dhe me nivelin e perceptuar

të konkurrencës mes fermerëve. Në kushtet aktuale niveli i konkurrencës rezulton të jetë i ulët edhe

në rajonin me më shumë fermerë, qofshin kultivues apo mbledhës, atë të Shkodrës (Figura 17).

Intervistat me fermerë konfirmojnë se bashkëpunimi lind vetëm në kushte presioni të fortë

konkurrues. Situata të tilla janë shfaqur edhe në të kaluarën kur janë evidentuar kriza të tregut për

80 Me rritjen e ndjeshme te aseteve specifike kostot e negocimit rriten (Buvik dhe John 2000)

7,70%

2,90%

89,40%

0,00% 20,00% 40,00% 60,00% 80,00% 100,00%

Pa përgjigje

Po

Jo

121

ndonjë nga produktet e prodhuara. Tendenca për të bashkëpunuar, si me fermerë të tjerë ashtu dhe

me blerës, është më e lartë në kushte konkurrence të fortë. Me rritjen e sasise se prodhimit, sidomos

atij të kultivuar po vërehen tendencat e parë si të rritjes se konkurrencës, ashtu dhe të bashkëpunimit

horizontal.

Niveli i bashkëpunimit horizontal, pavarësisht nga nxitja nga ana e qeverisë, rezulton të jetë

e ulët në përgjithësi, ashtu sikundër në shumë sektorë të tjerë të bujqësisë (sikundër evidentuar nga

Skreli et al., 2009). Kjo situatë ku blerësit përballen me një numër të vogël (konkurrenca si proxy

për numrin e vogël) furnitorësh i shtyn ata të jenë të interesuar për t’u integruar vertikalisht,

ndërkohë që furnitorët kanë prirje të sillen në mënyrë oportuniste. Mbështetur në eksperiencat e

mëparshme të konfirmuara nga intervistat si me ekportues, përpunues ashtu dhe me fermerë

rezulton se kjo sjellje është mjaft fluide vetëm për një pjesë të furnitorëve dhe blerësve të tyre.

Figura 17. Niveli i përceptuar i konkurrencës mes fermerëve

Në hallkat e poshtme të zinxhirit të vlerës vërehet një tendencë e fortë drejt rritjes së

konkurrencës. Secili prej eksportuesve të intervistuar dëshmon për përfitimet e mundshme të një

bashkëpunimi mes eksportuesve dhe nga ana tjetër konstaton nivelin shumë të lartë të

konfliktualitetit mes operatorëve në hallkën e eksportit. Kërkimi cilësor konfirmon se kjo

konkurrencë mund të ndikojë në rritjen e nivelit të oportunizmit mes fermerëve duke çuar në

deformimin e qeverisjes relacionale në zona me rrjete të forta sociale e duke e përafruar me një

qeverisje të afërt me tregun e lirë. Megjithatë, ky nuk është i vetmi faktor që ndikon në qeverisje

dhe efekti i tij mund të moderohet nga faktorë të tjerë.

Në rajonin e Shkodrës, ku evidentohet dhe një prezencë më e madhe e eksportuesve,

përceptimi i fermerëve në lidhje me konkurrencën mes blerësve (Figura 18) është mjaft i lartë

krahasimisht edhe me rajonet e tjera. Kërkimi sasior e konfirmon këtë aspekt, ndërsa kërkimi cilësor

4,80%

9,60%

62,50%

23,10%

0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00% 70,00%

Pa përgjigje

Nuk ka fare konkurrencë

Konkurrencë e dobët

Konkurrencë mesatare

122

sqaron disa elemente të dinamikës së reagimit të blerësve në kushtet e një niveli të lartë

konkurrence, qoftë reale apo të perceptuar.

Figura 18. Niveli i perceptuar i konkurrencës mes blerësve

Nga njëra anë, kjo situatë ka implikime të konsiderueshme në lidhje me kostot e

informacionit, të cilat rezultojnë të jenë të papërfillshme. Nga ana tjetër, tendenca e blerësve në këtë

rast per t’u përshtatur, si në terma çmimi, ashtu dhe në lidhje me kërkesat për karakteristikat e

produktit është më e theksuar se në zona të tjera.


Firmat kanë një shumëllojshmëri lidhjesh dhe kontratash që përcaktojnë format e ndryshme

të qeverisjes (shih p.sh., Williamson 1985; 1999; Gereffi et al. 2001, Gereffi et al. 2005). Faktorët

përcaktues të kornizave të ndryshme teorike shpjegojnë format e ndryshme të qeverisjes duke ofruar

kështu dhe këndvështrime të ndryshme mbi marrëdhëniet shkak-pasojë.

Analiza globale e zinxhirit të vlerës përcakton qeverisjen si një proces specifikimi,

komunikimi dhe zbatimi të kërkesave më kryesore në lidhje me produktet më të rëndësishme dhe

parametrat e proceseve për prodhimin e këtyre produkteve përgjatë zinxhirit të vlerës (Humphrey

dhe Schmitz 2004). Nevoja për qeverisjen lind kur njëra firmë vendos kushtet ndërsa tjetra i zbaton.

Parametrat kryesore lidhen me: (1) çfarë duhet prodhuar, pra specifikimet e produktit; (2) Si duhet

prodhuar, specifikimet e procesit; (3) sa duhet të prodhohet dhe kur (Humphrey 2005).

4,80%

30,80%

51%

13,50%

0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00%

Pa përgjigje

Konkurrencë mesatare

Konkurrencë e fortë

Ka konkurrencë shumë të fortë

123

1.3.1. Qeverisja në rrjedhën e poshtme të zinxhirit mbështetur në GVC dhe teorinë e

rrjeteve

Format e qeverisjes me blerësit e mëdhenj ndërkombëtare

Duke u mbështetur në afrimin e Humphrey (2005), intervistat me eksportuesit konfirmojnë

se shumica e tyre kanë kontrata një vjeçare (ndonjëherë më të gjata si p.sh. Elba Shehu sh.p.k.) me

blerësit e tyre të mëdhenj. Në këto kontrata përcaktohet zakonisht lloji i produktit, sasia, standartet e

cilësisë me parametra të detajuar, koha e realizimit të kontratës, format dhe modalitetet e pagesës, si

dhe çmimi, i cili në shumicën e rasteve është i përcaktuar dhe vetëm ndonjëherë objekt ndryshimi.

Standartet e cilësisë janë të përcaktuara në mënyrë të qartë për secilin produkt dhe eksportuesit

shprehen gjatë intervistave se përpiqen që t’i përshtaten sa më shumë këtyre standarteve në

përputhje me kapacitetet përkatëse. Vërehet qartë se zinxhiri është i udhëhequr nga disa firma

kryesore të mëdha si ato gjermane, amerikane, turke dhe franceze, të cilat imponojnë standartet e

cilësisë dhe deri në një fare mase dhe çmimet.

Firmat eksportuese i nënshtrohen disa kontrolleve monitoruese, të cilat së pari, lidhen me

produktet (p.sh., çdo parti kontrollohet pasi dorëzohet pranë firmës ndërkombëtare) me proceset

(firmat e mëdha eksportuese i nënshtrohen një kontrolli periodik të përvitshëm në lidhje me

facilitetet e tyre), si dhe së dyti, përmes vlerësimit të bazës së tyre të furnitorëve dhe nivelit të

likuidimit, ku përcaktohet dhe sasia e prodhimit që secila kompani e huaj do kontraktojë. Në të

gjitha rastet, një numër i vogël firmash të mëdha ndërkombëtare vendosin në varësi të vlerësimit së

kompetencave të eksportuesve shqiptarë. Nëse këta të fundit, shfaqin mungesë kompetence, atëherë

kontrolli bëhet më i fortë dhe furnitori mund të ndëshkohet me kthimin e mallit, siç nënvizohet nga

Z. Qosja, një ndër eksportuesit më të mëdhenj. Sipas vlerësimit të eksportuesve të intervistuar,

kostoja e kthimit të një kamioni shkon rreth 5000 Euro. Si përfundim, edhe pse informacioni ka

kompleksitet të lartë dhe padyshim blerësit kanë aftësi ta kodojnë atë, në disa raste shfaqet një

paftësi e eksportuesit për t’ju përshtatur secilit prej standarteve. Në këto raste, shfaqen format “e

kapura” të qeverisjes (sikundër sugjeruar nga Gereffi et al., 2005). Kjo formë qeverisje është mjaft e

përhapur në marrëdhëniet mes ekportuesve shqiptarë dhe blerësve të tyre të huaj (p.sh. Elba Shehu

sh.p.k., Herba Fruktus sh.p.k.). Për firmat që janë nën kushte të larta të specificitetit të aseteve nuk

mbetet gjë tjetër, përveçse të jenë të “burgosur” në marrëdhënie të tilla.

Nga ana tjetër, blerësit përveç varësisë, i japin mundësi firmave të realizojnë fitime të

pranueshme duke i mbajtur “të lidhura” në biznes. Intervistat në thellësi konfirmojnë një nivel të

lartë informacioni nga ana e blerësve ndërkombëtarë më të mëdhenj në lidhje me modelin e biznesit

124

të disa prej eksportuesve kryesorë shqiptare. Ajo që vërehet qartazi gjatë intervistave është se niveli

i pushtetit që firmat e mëdha ndërkombëtare kanë mbi ekportuesit është faktori kryesor përcaktues

në kujdesin dhe në ruajtjen e këtyre marrëdhënieve nga ana e ekportuesve shqiptarë.

Nga intervista me disa eksportues rezulton se lidhjet afatgjata influencojnë edhe sjelljen e

palëve në transaksion (sikundër argumentuar nga Dyer dhe Singh, 1998). Gjedra sh.p.k, siç pohon

dhe Z. Qosja, pronar i kësaj kompanie, ka një marrëdhënie të tillë me klientë të mëdhenj duke bërë

që çmimet në lidhje me produktet të negociohen edhe pse disa çmime drejtuese janë përcaktuar në

kontratë. Në rast se çmimi i përcaktuar në kontratë është i papërshtatshëm për kushtet e tregut të

brendshëm, atëherë ai i kërkon blerësve të tij të ndryshojnë termat përkatës të kontratës. Kontratat

në përgjithësi bëhen me komplekse dhe fleksibël dhe marrëdhëniet me blerësit më ndërvepruese dhe

të mbështetura në besim reciprok.

Nga ana tjetër, sipërmarrjet si Gjedra sh.p.k., konsiderojnë informacionin, si një faktor të

rëndësishëm të suksesit të marrëdhënieve (sikundër sugjeruar nga teoricienët e SCM si p.sh., Stank

et al, 2001; Carr et al, 2008). Blerësit e Gjedra sh.p.k., i japin këtij të fundit informacion në lidhje

me tendencat e tregut dhe ndryshimet e çmimeve. Ndërkohë që nuk ka ndryshuar asgjë në terma

kodifikimi të produktit dhe nuk kërkohet ndonjë ndryshim thelbësor në aftësinë e ekportuesit

shqiptar, shfaqen në zinxhir forma qeverisje relacionale, që gjejnë shpjegim në teorinë e rrjeteve

sociale apo të ekonomiksit të kostove të transaksionit (TCE).

Format e qeverisjes me blerësit e vegjël ndërkombëtar

Një pjesë e konsiderueshme e prodhimit, 30-40%, i shitet firmave të vogla ndërkombëtare,

të cilat përgjithësisht porosisin parti të vogla dhe një shumëllojshmëri produktesh. Situata në lidhje

me kompleksitetin e informacionit, aftësinë e firmave për ta koduar atë si dhe aftësitë e

eksportuesve shqiptar për t’ju përshtatur kërkesave dhe parametrave nuk ndryshon shumë.

Megjithatë, sjellja e tyre në qeverisje është krejt e ndryshme. Faktori kryesor në marrëdhënien e

shkëmbimit tashmë nuk lidhet me qeverisjen, por kryesisht me çmimin. Pra, forma e qeverisjes

ngjan shumë me tregun. Një shembull i raporteve të eksportuesve shqiptarë me klientët e rinj,

evidentohet nga intervista me Z.Qosja dhe Z. Shehu. Kur eksportuesit shqiptarë negociojnë me

klientë të rinj dhe përgjithësisht jo të mëdhenj, është praktikë e zakonshme që eksportuesit shqiptarë

të vëzhgojnë me kujdes produktet në fund të listës, sepse kompanitë e huaja vendosin në fund të

gjithë ato produkte për të cilat janë të interesuara. Në këtë mënyrë këto kompani përkujdesen që të

marrin çmime të mira për produktet që vërtet kanë interes. Me rritjen e numrit të transaksioneve të

suksesshme dhe krijimit të një marrëdhënie afatgjatë, palët ndryshojnë formën e qeverisjes në

125

relacionale. Në kushte të ngjashme në lidhje me faktorët kryesorë përcaktues, sipas GVC-së, firmat

sillen në mënyra të ndryshme. Duket qarte se disa faktorë të tjerë ndikojnë në formën e përzgjedhur

të qeverisjes.

Duket se pushteti në zinxhir është mjaft përcaktues për qeverisjen dhe faktorët e tjerë të

GVC-së nuk janë dhe aq të fortë për të ravijëzuar formën e qeverisjes. Firmat e mëdha

ndërkombëtare që sigurojnë një garanci në vetvete përmes reputacionit të tyre, pavarësisht nga forca

imponuese e tyre kanë një ndikim më të fortë në formën e qeverisjes në këtë hallkë. Zinxhiri global

i të mirave (GCC) që është më e fokusuar tek pushteti, ka fuqi më të madhe shpjeguese për situatën

në këtë hallke te zinxhirit (sikundër argumentuar nga Gibon 2008 dhe Bair 2005, 2008)

1.3.2. Qeverisja në rrjedhën e poshtme të zinxhirit mbështetur në TCT dhe teorinë e

rrjetëve

Format e qeverisjes në marrëdhëniet mes blerësve të mëdhenj ndërkombëtar dhe

eksportuesve shqiptare

Siç u theksua më lart, firmat ndërkombëtare kanë si qëllim kryesor zvogëlimin e pasigurisë

së volumit duke kërkuar nga eksportuesit shqiptar kapacitete grumbulluese, kapital qarkullues dhe

cilësi (e cila lidhet me nivelin e teknologjisë, proceseve dhe rrjetin e furnitorëve). Nga ana tjetër, ky

nivel pasigurie shoqërohet dhe me një nivel të lartë konkurrence nga ana e furnitorëve, jo vetëm të

Shqipërisë, por edhe vendeve të tjera. Në këto kushte, nuk vërehet një prirje të fortë nga ana e

blerësve ndërkombëtar për t’u lidhur në marrëdhënie shumë të ngushta me një ose pak eksportues,

edhe pse, duhet nënvizuar që këto marrëdhënie janë relativisht të qëndrueshme. Kjo prirje

reflektohet në zinxhir në një pjesë të marrëdhënieve mes tregtarëve ndërkombëtar dhe eksportuesve

shqiptarë. Nga ana tjetër, blerësit ndërkombëtar kanë edhe një nivel të caktuar të pasigurisë në

lidhje me sjelljen e furnitorëve të tyre, sidomos lidhur me nivelin e cilësisë së produktit. Kjo rrit

nivelin e pasigurisë si faktor, duke e bërë gjithnjë e më të favorshme për këto firma përdorimin e një

logjike më afër tregut sesa qeverisjeve të specializuara. Gjithsesi qeverisja në këtë zinxhir nuk është

e njëtrajtëshme, duke shfaqur disa përjashtime.

Në mënyrë që t’i përshtaten këtyre kërkesave të blerësve të huaj, shumica e eksportueseve

shqiptarë kanë investuar në asete specifike që kanë të bëjnë kryesisht me linjat e tyre të

seleksionimit, pastrimit, copëzimit, pastrimit të thellë apo dhe në sipërfaqe të mëdha magazinimi

etj. Nivelet e investimeve ndryshojnë nga firma në firmë, në varësi të produkteve që ato tregtojnë, të

kapaciteteve prodhuese, si dhe të mundësive financiare dhe strategjisë së secilës prej këtyre

126

firmave. Të gjithë këto firma kanë një nivel përgjithësisht mbi mesataren të aseteve të dedikuara.

Në disa raste, këto asete përdoren për disa procese shumë të veçanta për përpunimin e disa bimeve,

sipas standarteve më të larta të cilësisë. Disa prej këtyre firmave kanë investuar mjaft në burimet e

tyre njerëzore. Gjedra sh.p.k., Xherdo sh.p.k, apo Relikaj sh.p.k kanë investuar shumë në drejtim të

burimeve njerëzore, përkatësisht të stafit teknik si biologe, dhe staf administrativ, ndarje të qarta të

roleve dhe përgjegjësive, staf i specializuar për shitjet në tregjet ndërkombëtare.

Megjithatë, në disa raste firmat janë më të kujdeshme në lidhje me kostot e investimit në

asete specifike dhe ato të prodhimit. Herba Fruktus sh.p.k., ka një strategji që është më shumë e

orientuar drejt reduktimit të kostove të prodhimit përmes kufizimit të shpenzimeve operative dhe të

investimit. Niveli i aseteve specifike nuk është i lartë, i mjaftueshem vetëm për të realizuar një nivel

të mirë të cilësisë (cilësi e qëndrueshme). Kompania ka një qasje më të spikatur drejt qeverisjes

“treg i lirë” duke rritur nivelin e inventareve, pothuajse në sasinë e shitjeve vjetore të saj. “Blej lirë

dhe shit shtrenjtë” mund të konsiderohet si strategji e kompanisë që ka rezultuar me fitime

pothuajse dy herë më të mëdha, në terma relative, sesa kompani të tjera që kanë një qasje tjetër me

qeverisjen. Megjithatë, kjo firmë, edhe pse ndër firmat me shitje të konsiderueshme vjetore, nuk

mban pozicionin dominues që ka patur vite me parë. Përfaqësuesit e kompanisë janë të

ndërgjegjeshme se ekpansioni dhe diversifikimi në BAM të tjera mund të çojë në rritjen e shitjeve

vjetore. Kjo kërkon investime në asete specifike të cilat kompania synon t’i realizojë në

bashkëpunim me blerës ndërkombëtarë duke ndarë kështu ekspozimin ndaj rriskut. Ulja e nivelit të

pasiguriseë përmes verpimit të përbashkët në investime në asete specifike, si formë e koordinimit

vertikal, konsiderohet nga përfaqësuesit e firmës si strategjia më e përshtatshme për të ardhmen

(sikundër argumentuar dhe nga Joshi dhe Stump 1999).

Pasiguria e ekportuesve të mëdhenj shqiptare në lidhje me volumet, në shumicën e rasteve,

është relativisht e moderuar. Firmat nënshkruajnë kontrata mbi baza vjetore ku përcaktohen dhe

sasitë për produktet kryesore. Në këtë mënyrë kontraktohet rreth 60-70% e prodhimit. Niveli i

pasigurisë që lidhet me cilësinë e produkteve dhe rrjedhimisht me teknologjinë që përdoret është

relativisht më i lartë, ndikuar kryesisht nga niveli i kërkuar i cilësisë së produktit. Vetëm pak firma

si Xherdo sh.p.k., Relikaj sh.p.k., dhe deri në një farë mase Gjedra sh.p.k., kanë nivele më të ulta

pasigurie në lidhje me këtë aspekt të pasigurisë. Të gjitha firmat e lartpërmendura kanë plane për të

investuar në përmirësimin e linjave teknologjike, sidomos në përshtatje me kërkesat e disa prej

klientëve të tyre (sikundër argumentuar nga Williamson (1983) për pasigurinë si kusht për asetet

specifike). Investimi në këto asete shumë specifike zvogëlon kërcënimin për oportunizëm, duke

bërë që blerësit ndërkombëtarë të ndërtojnë marrëdhënie më të afërta me këto firma (sikundër

127

argumentuar nga Anderson dhe Weitz (1992) dhe Williamson (1985) për “përkushtimin e

besueshëm”).

Përfitimet nga këto marrëdhënie të qëndrueshme janë më të spikatura, sidomos në kostot e

transaksionit ex ante. Kostoja e gjetjes së informacionit, për çmimin p.sh., për Gjedra shpk është

shumë e ulët, krahasimisht me kompani të tjera si Elda Shehu sh.p.k., Herba Fruktus sh.p.k., apo

Filipi sh.p.k. Nga ana tjetër, po të konsiderojmë kostot ex post të negocimit dhe monitorimit mund

të evidentojmë dhe masën e formave hibride të qeverisjes. Kompanitë Filipi sh.p.k., dhe pjesërisht

Relikaj sh.p.k., që operojnë në tregjet e SHBA-ve, mbështeten në agjentë për të shitur produktet e

tyre (shih Williamson 1983 për karakteristikat e marrëdhënieve të tregut dhe mungesën e identitetit

të aktorëve) duke zvogëluar kështu pasigurinë përmes rritjes së kostove të negocimit. Kostot e

informacionit vijojnë të jenë të larta. Përfaqësuesi i Filipi sh.p.k., shprehet se klientët nuk japin

informacion në lidhje me sasinë dhe dhe çmimet. Informacioni sipas Z. Gjoka merret kryesisht

indirekt81

.

Ekpsortues shqiptarë si Gjedra sh.p.k. kanë fuqizuar aleancat me pak firma ndërkombëtare

përmes përshtatjes së kontratave, rritjes së nivelit të shkëmbimit të informacionit, ndarjes së rrezikut

mes dy palëve, aspekt që verifikohet lehtësisht duke analizuar rritjen e nivelit të përshtatjes së

kontratave në kohë. Kontratat janë bërë gjithnjë e më fleksibël dhe me terma shumë specifike

sidomos në lidhje me pagesa, paradhënie dhe çmimet e produkteve. Përveç cilësisë, volumi është

aspekti tjetër i rëndësishëm kontraktual që sigurohet nga eksportuesi shqiptar. Përshtatja e

kompanisë ndaj kërkesave të blerësve në terma cilësie, varieteti dhe volumi mund të konsiderohet si

nje ndër aspektet që karakterizon marrëdhëniet kontraktuale dhe format e qeverisjes specifike në

këtë hallkë të zinxhirit.

Intervistat konfirmojnë përfshirjen e blerësve ndërkombëtare në investimet e realizuara nga

kompanitë, edhe pse përfshirja shpesh shtrihet vetë në këshillim dhe rritje kapacitetsh. Plane për

investime të përbashkëta, ka p.sh., Herba Fruktus sh.p.k. Ky fakt konfirmon natyrën hibride të

qeverisjes në disa prej marrëdhënieve mes eksportuesve shqiptarë dhe blerësve ndërkombëtare. Të

gjithë aspektet e lartpërmendura të formave te specializuara të qeverisjes janë pjesë e elementëve që

karakterizojnë koordinimin vertikal si formë qeverisje (sikundër sugjeruar nga Heide dhe John

1990; Andersen dhe Buvik 2001; Joshi dhe Stump 1999), edhe pse elementë relacionalë që

mbështeten kryesisht në pararendësit të besimit shfaqen në raste të veçanta si p.sh., Gjedra sh.p.k.

81 Në një rast Z. Gjoka i kishte kërkuar tregtarëve turq rigon dhe nga përgjigja e tyre evazive kishte kuptuar se në atë

periudhë do kishte një mungesë në treg. Mbështeur në këtë informacion ai kishte blerë sasi të mëdha të këtij produkti

duke realizuar një fitim neto të konsiderueshëm

128

Format e qeverisjes me blerësit e vegjël ndërkombëtar dhe tregjet e largëta

Kompanitë eksportuese shqiptare janë diversifikuar në tregje me vlerë të lartë të shtuar duke

u përballur me kosto më të larta, por edhe me fitime më të mëdha. Konjukturat e tregut

ndërkombëtar shtyjnë mjaft blerës të vegjël të kontraktojnë direkt firmat shqiptare duke evituar

ndërmjetësit e tjerë që janë zakonisht firmat më të mëdha në Europë. Këto firma kërkojnë volume të

ulëta dhe varietet të lartë produktesh. Ato janë të gatshme të blejnë me çmime më të larta sesa

klientët e mëdhenj të eksportuesve shqiptarë. Megjithatë blerësit e vegjël nuk ofrojnë garanci për

volume të larta, ndërsa nga ana tjetër, prodhuesit shqiptar, jo gjithmonë ofrojnë një nivel të lartë

përpunimi, i cili kërkon asete të specializuara, ose të dedikuara. Kjo është situata tipike, sipas

Williamson (1975, 1983), ku firmat preferojnë të përdorin çmimin, si motivuesit kryesorë në

transaksione, aspekt që gjen konfirmim në intervistat me eksportuesit.

Tregu i blerësve të vegjël është në rritje të vazhdueshme dhe përbën një mundësi të mirë për

mjaft eksportues. Në kushtet e inventareve të larta në shumë lloje BAM-esh, mjaft ekportues,

sidomos në Shqipërinë Qendrore e kanë mjaft të lehtë të plotësojë kushtet e varietetit të gjerë të

kërkuar. Disa prej tyre, kanë mundësi të plotësojnë edhe kërkesat në lidhje me cilësinë e

produkteve. Sfidat më të mëdha ngelen ato të transportit dhe të menaxhimit të partive të vogla.

Gjithësesi, ky treg po paraqet interes të veçantë, pavarësisht nga pasiguria e tregut dhe e volumeve

që paraqet.

Pavarësisht se diversifikimi paraqet implikime të rëndësishme strategjike për ekportuesit,

kompani si Relikaj sh.p.k., janë në drejtimin e duhur për të krijuar marrëdhënie me kompanitë e

mëdha përtej oqeanit (SH.B.A), duke ndryshuar gradualisht formën e qeverisjes. Kushtet për

kompanitë e huaja për qeverisje të specializuar, lidhen me investime në asete specifike dhe

standarte prodhimi, ndërsa për eksportuesit shqiptar zvogëlim i pasigurisë në lidhje me volumet dhe

pasigurinë e sjelljes së palës në biznes. Pasiguria është element shumë i rëndësishëm në kushtet e

nivelit të lartë të aseteve specifike dhe implikon faktin, që pavarësisht nga mundësitë e diversifikimi

investimet e larta në asete të dedikuara, shtyn firmat drejt formave të qeverisjes më të integruara

(sikundër sugjeruar nga Stinchcombe), aspekt evident në qasjen e shumë eksportuesve shqiptar.

Në rastin e Gjedra sh.p.k., që ka klientë kryesisht europianë, me të cilët ka marrëdhënie të

gjata, shkëmbimi i informacionit dhe integrimi me strategjinë e blerësve ndikojnë në krijimin e

marrëdhënieve relacionale në zinxhir (sikundër sugjeruar nga teoricinë të SCM-së si Burt, 1992a).

Kjo krijon mundësinë që kontratat të negociohen ex post duke zgjidhur me kosto të arsyeshme

129

problemin e përshtatjes. Elementë të tillë të integrimit të zinxhirëve të furnizimit (SCI) ulin

dukshëm kostot e transaksionit siç konfirmon Z. Beka, menaxher i Relikaj sh.p.k.

Përqendrimi i eksportuesve shqiptare në dy segmente tregu të ndryshme shoqërohet me një

tendencë për forma të ndryshme qeverisje. Nga njëra anë, ekportuesit shqiptare përpiqen të

ndërtojnë forma të specializuara të qeverisjes me mjaft kompani të mëdha ndërkombëtare. Nga ana

tjetër, kompanitë shqiptare përpiqen të shfrytëzojnë nevojën e blerësve të vegjël për BAM duke

përdorur çmimet më të larta si një mundësi e mirë për të arritur fitime të larta. Megjithatë, kjo

tendencë mund të jetë objekt i ndryshimi në të ardhmen kur mund të krijohen marrëdhënie më të

qëndrueshme. Tendenca e diversifikimit të ekportuesve shqiptare ka dhënë rezultate ë mira,

sidomos në rritjen e fitimeve duke ruajtur dhe rritur pjesën e tregut në Europë dhe SH.B.A.

1.3.3. Qeverisja në rrjedhën e sipërme të zinxhirit mbështetur në GVC dhe teorinë e

rrjeteve

Kanalet e shitjes në pjesën e poshtme të zinxhirit ndikojnë në formën e qeverisjes në pjesën

e sipërme të zinxhirit në varësi të lidhjeve më aktorë të ndryshëm të zinxhirit. Për këtë arsye ato

janë paraqitur të ndarë në analizën e gjetjeve kërkimore te mëposhtme.

Qeverisja në marrëdhëniet eksportues-grumbullues dhe përpunues të vegjël

Duke analizuar qeverisjen nga prespektiva e GVC-së, rezulton se niveli i kompleksitetit të

transaksioneve ndryshon në varësi të produkteve dhe nivelit të përpunimit që kërkon produkti.

Duhet thënë se një pjesë e mirë e vlerës së shtuar të produktit arrihet në nivel ferme, meqënëse

cilësia e produktit përfundimtar është e varur nga trajtimi pas vjeljes dhe ndonjëherë teknologjia e

kultivimit. Që këtu, mund të deduktojmë lehtësisht se niveli i kompleksitetit të informacionit është

mbi mesataren. Aftësia për ta kodifikur informacionin është relativisht e lartë, sidomos në kanalin

eksportues-grumbullues, i cili është dhe kanali më i shpeshtë i furnizimit për eksportuesit. Nga ana

tjetër, aftësia e grumbulluesve është për të përmbushur kërkesat e blerësve, që ndryshon në varësi të

eksperiencës në sektor dhe mundësive që kanë në përpunimin e produktit.

Mbështetur në afrimin e GVC-së (Gereffi et al., 2005), rezulton që në shumicën e rasteve

qeverisja modulare duhet të jetë një ndër format dominuese në zinxhir. Kjo formë qeverisëse

rezulton të jetë e pranishme në zinxhir, sidomos në disa marrëdhënie mes eksportuesve dhe disa

grumbulluesve të mëdhenj me eksperiencë dhe me fuqi negociuese shumë të lartë. Por, ndërsa nuk

shfaqen ndryshime në aftësinë për të kodifikuar informacionin (që është elementi që bën

ndryshimin në format modulare dhe relacionale), forma relacionale është po ashtu, e pranishme mes

130

eksportuesve dhe grumbulluesve/përpununuesve të vegjël. Më shumë se 60% e produkteve

sigurohet nga të ashtëquajtur “furniturë të sigurtë”, të cilët informohen që në fillim të sezonit (p.sh.,

Herba Fruktus sh.p.k.) rreth sasive që duhen mbledhur dhe çmimet e përafërta me të cilët do blihen

produktet. Kjo shfaqet shpesh në ato raste, kur eksperienca e bashkëpunimit është e gjatë duke

forcuar lidhje, të cilat janë ndërkohë të qëndrueshme. Nga ana tjeter, kur aftësia e grumbulluesve

nuk është e lartë nuk ndodh të shfaqen forma të “kapura” të qeverisjes përveç rasteve kur kostot e

transportit janë të larta dhe grumbulluesi është i varur nga një eksportues me pushtet në rajon.

Kombinimi i faktorëve përcaktues duket se nuk shpjegon edhe rastet kur shfaqen format e

tregut të lirë, si qeverisje e preferuar nga ekportuesit, përpunuesit apo grumbulluesit. Pushteti si një

shprehje e formës qeverisjes shpjegon vetëm pjesërisht këtë ndryshim. Reputacioni, bashkëpunimi i

gjatë dhe përkushtimi janë faktorë të rëndësishëm në ruajtjen e marrëdhënieve të qëndrueshme që

karakterizojnë qeverisjen relacionale, siç shprehen dhe grumbulles të ndryshëm të intervistuar.

Shpehje e kësaj marrëdhënie të stabilizuar është dhe fakti që disa eksportues blejnë produktet nga

grumbulluesit me çmime jo shumë të favorshme për këta të fundit, pavarësisht nga konjuktuarat e

tregut të huaj, duke i qendruar kështu premtimeve të dhëna. I njejti afrim përdoret nga vetë

grumbulluesit apo përpunuesit e vegjël.

Në të shumtën e rasteve grumbulluesit që kanë një sjellje e cila kategorizohet si modulare,

orientohen shumë shpesh nga çmimi (shih Humprhey dhe Schmitz 2004), duke pasur një qasje të

ngjashme me tregun e lirë. Kjo gjen shpjegim përmes GVC-se, e cila konsideron nivelin e

kompleksitetit të informacionit si shumë të rëndësishëm në përcaktimin e formës së qeverisjes “treg

i lirë”. Marrëdhëniet modulare mes grumbulluesve dhe eksportuesve mbështeten në mundësinë e

grumbulluesit për të kaluar nga një klient tek tjetri, duke ruajtur një pushtet që vjen kryesisht, si

rezultat i informacionit asimetrik që këta të fundit kanë kundrejt fermerëve. Eksportues të ndryshëm

(p.sh., Gjedra sh.p.k., Elba Shehu sh.p.k.) përpiqen që të reduktojnë pushtetin e grumbulluesit në

zinxhir duke informuar direkt fermerët, ose, siç Z.Qosja deklaron për Gjedra sh.p.k, duke i trajnuar

dhe kontraktuar këta të fundit, në mënyrë që të ulin asimetrinë e informacionit dhe pushtetit. Ky

fakt përbën një motivues të fortë për grumbulluesit që të krijojnë marrëdhënie më “pozitive” me

blerësit e tyre.

Një aspekt tjetër që ilustron pushtetin e ekportuesve në zinxhir është dhe aftësia e tyre

paguese. Eksportuesit janë të detyruar të kenë sasi të konsiderueshme (nga 0.5 deri në 1 milion

EUR), në mënyrë që të mbulojnë nevojat e tyre për kapital punues që zakonisht shtrihet gjatë një

pjesë të mirë të vitit. Në periudha piku të blerjeve eksportuesit përdorin kreditin bankar si zgjidhje

131

të mundshme të problemit të mungesës së likuiditeteve. Kjo bën që grumbulluesit, të cilët kanë

aftësi paguese të vogla, të kenë një varësi të konsiderueshme nga eksportuesit.

Një pjesë e grumbulluesve përpiqen që përmes diversifikimit të ruajnë një farë autonomie

nga blerësi, por duke ruajtuar njëkohësisht dhe marrëdhënie që karakterizojnë qeverisjen

relacionale. P.sh., Z. Riza Shaholli konsolidues nga Devolli furnizon me një lloj produkti Xherdo

sh.p.k., më te cilin ky i fundit prodhon vaj esencial. I njëjti grumbullues realizon shitje për bimë të

tjera (ndonjëherë edhe të njëjtat) tek disa eksportues të tjerë, pohon Z.Qosja i Gjedra sh.p.k. Në

rastet kur marrëdhëniet janë të gjata, grumbulluesit preferojnë të respektojnë “paktet” dhe të

refuzojnë fitimet afatshkurtra, siç konfirmohet dhe nga një grumbullues tjetër i madh në zonën e

Dibrës, Z. Gjoni. Sjelljet e grumbulluesve varen nga një sërë faktorësh duke shfaqur forma të

ndryshme marrëdhëniesh që i përgjigjen formave të ndryshme të qeverisjes. Pushteti që palët kanë

në zinxhir, si element i rëndësishëm në kornizën teorike të GVC-së, duket se shpjegon më shumë

formën e qeverisjes dhe sjelljen e palëve të ndryshme në hallkat e zinxhirit.

Format e qeverisjes grumbullues/perpunues i vogel-fermerë

Meqënëse, në këtë hallkë të zinxhirit mungojnë kontratat formale me aktorët e tjerë në

pjesën e sipërme të tij dhe tregëtia është e ndërtuar kryesisht, mbi baza besimi dhe njohje të

territorit, vlera e shtuar që përftohet lidhet kryesisht me rentën relacionale, si dhe në sajë të

kapaciteteve teknollogjike në ruajtjen dhe përpunimin e BAM, edhe me rentën teknollogjike (shih

Kaplinsky 2000)82

. Me rritjen e nivelit të perpunimit dhe sasisë që mund të tregtojnë rritet dhe

pushteti i këtyre aktorëve në zinxhir, duke i bërë me “tërheqes” për disa eksportues dhe më të

besueshëm për fermerët.

Në marrëdhëniet mes grumbulluesve dhe fermerëve format e “kapura” të qeverisjes janë të

rralla. Këto forma janë të pranishme, kur fuqia e grumbulluesve është e madhe në sajë të izolimit

gjeografik të fermerëve. Mbizotërojnë, përgjithësisht, format relacionale, sidomos në rastet, kur e

njëjta formë qeverisje shfaqet dhe në marrëdhëniet në rrjedhën e poshtme të zinxhirit (me

eksportuesit). Format relacionale janë të “justifikuara” edhe nga roli shpesh vetëm ndërmjetësues i

grumbulluesve të cilët mbështeten fuqishëm në rentën relacionale për t’ia shtuar vlerën produkteve

të tyre.

Pagesat cash janë forma kryesore në transaksionet në të gjitha hallkat e zinxhirit (Figura 19).

Niveli i kapitalit punues është relativisht i ulët mes grumbulluesve. Ky sasi kapitali është e

82 Vlera e shtuar mund të “kapet” përmes disa formave, si rente tregtare, relacionale, teknologjike, etj (Kaplinsky 2000)

132

nevojshme sidomos gjatë sezonit përkatës të korrjeve të BAM-ve për të cilat këta grumbullues janë

të specializuar. Kështu që, shumica e grumbulluesve kanë një arsye më tepër për të krijuar lidhje të

qëndrueshme me eksportuesit, meqënëse niveli i pushtetit të eksportuesve është i konsiderueshëm

në këtë aspekt. Nga ana tjeter, ata duhet të ruajnë edhe lidhje të mira me fermerët për të “mbajtur”

pozicionin e tyre si ndërmjetës duke konsideruar dhe natyrën informale të marrëdhënieve të

shkëmbimit. Analiza tregon qartë se ekziston një lidhje e fortë mes formës së qeverisjes

grumbullues-fermerë dhe natyrës së marrëdhënies mes grumbulluesve dhe eksportueve.

Figura 19. Format e pagesës sipas kanaleve marketing

Format e qeverisjes në kanalin eksportues-fermerë

Nga pikëpamja e marrëdhënieve mes eksportuesve dhe fermerëve, largësia gjeografike,

volumi dhe kohëzgjatja e marrëdhënies janë përcaktues të rëndësishëm të formës së qeverisjes. Në

rajonin e Shkodrës, ku dhe fermerët kultivues kanë nje pozicion më qendror dhe rrjeti është më i

dendur lidhjet mes palëve janë më të qëndrueshme sesa kur eksportues nga rajone të tjera vijnë dhe

blejnë vetë apo përmes ndërmjetësve të BAM-ve.

Figura 20. Praktikat e porositjes së produktit

35,30%

1,80%

52,90%

9,40%

0,60%

0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00%

Eksportues

Tregtar shumicë

Grumbullues lokal

Përpunues

Me para në dorë Me Bankë

1,20%

14,70%

0,60%

0,60%

10,00%

28,80%

23,50%

7,10%

6,50%

1,80%

2,40%

2,90%

0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00%

Eksportues

Tregtar shumicë

Grumbullues lokal

Përpunues

Një ditë Një javë Një muaj Tre muaj Tjetër

133

Mjafton të analizohet sa kohë përpara porositen (Figura 20) produktet dhe shihet se

eksportuesit kanë një tendencë për të krijuar marrëdhënie të qëndrueshme, duke porositur shumë

përpara produktet, krahasuar me grumbulluesit lokalë që janë aktorët e tjerë kryesorë në zinxhir.

Niveli i asimetrisë së informacionit në këto rrjete është më i ulët. Vasel Mucaj p.sh.,

grumbullon shumicën e produkteve (rreth 80%) kryesisht nga fermerë dhe grumbullues të vegjël me

të cilët ka një lidhje afatgjatë. Pjesa tjetër, blihet në treg të lirë, zakonisht tek grumbullues të tjerë

me të cilët ka një qasje të orientuar nga tregu, ku çmimi shërben si faktor për të përcaktuar

marrëveshjen e shkëmbimit. Në këto rrjete me nivel të lartë densiteti, ku eksportuesit hyjnë në

marrëdhënie shkëmbimi me fermerët, shfaqen karakteristikat e marrëdhënieve të qëndrueshme në

një formë më të strukturuar. Vizitat paraprake në fshatra ku mblidhen BAM-et apo në fusha ku këto

bimë kultivohen është një praktikë e ndjekur kryesisht nga eksportuesit (Figura 21).

Figura 21. Metodat e vlerësimit të produktit të prodhuar, sipas kanaleve të shitjes

Format e qeverisjes në kanalin eksportues të mëdhenj – përpunues dhe eksportues të vegjël

Në marrëdhëniet mes përpunuesve dhe eksportuesve të vegjël me eksportuesit e mëdhenj

forma e zakonshme e qeverisjes është “tregu i lirë”. Këta aktorë të zinxhirit, kur nuk arrijnë të kenë

kontrata me blerës të huaj, shesin sasi të konsiderueshme tek eksportuesit e mëdhenj duke marrë

çmime më të larta, për një vlerë të shtuar të produktit më të lartë. Vlera e shtuar përftohet nga rentat

teknologjike që arrihen përmes proceseve vlerështuese të përpunimit, rentat relacionale që lidhen

me marrëdhëniet në pjesën e poshtme dhe të sipërme të zinxhirit si dhe nga renta organizative

(sikundër sugjeruar nga Kaplinsky 2000) që përftohet në sajë të menaxhimit të mirë të kanaleve të

ndryshme të shitjes dhe operacioneve të brendshme të kompanive.

12,40%

2,90%

21,80%

1,80%

46,50%

9,40%

1,80%

0,60% 2,90%

0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00%

Eksportues

Tregtar shumicë

Grumbullues lokal

Përpunues

Vizitë paraprake në fushë Vlerësim produkti para/në momentin e blerjes Analizë laboratorike Besimi personal

134

1.3.4. Qeverisja në rrjedhën e sipërme të zinxhirit mbështetur në TCT-të dhe në

teorinë e rrjeteve

Tendencat e tregut të huaj dhe dinamikat në tregun e brendshëm – ndikimi te pasiguria dhe

sjellja e furnitorëve

Siç u theksua më lart, pasiguria në volume shtyn disa prej firmave të huaja të diversifikojnë

këtë risk përmes kontraktimit të shumë prej eksportuesve në vend duke rritur numrin e

konkurrentëve gjithashtu dhe duke shtuar densitetin e tyre. Ky numër i konsiderueshëm

konkurrentësh që konkurrojnë për një sasi të kufizuar produktesh, përçon pasigurinë e volumit në

nivel eksportuesish. Rritjet në sasinë e eksportuar janë shoqëruar vitet e fundit dhe me

tejshfrytëzimin e burimeve të disa rajoneve, ndërsa shpopullimi i disa zonave të vendit ka kufizuar

sasitë e përgjithshme të mbledhura në natyrë. Që këtu, mund të kuptohet lehtësisht dhe tendenca e

kultivimit që rezulton të jetë më kosto-efektiv, konstatuar nga Z. Laçi, një ndër ekspertët e

intervistuar të BAM-ve, sesa mbledhja në natyrë e cila është e përshtatshme për zona shumë të

varfra, me mundësi të vogla investimi në asete specifike. Mbështetur në intervistat me aktorë të

ndryshëm të zinxhirit, autori evidenton se me rritjen e të ardhurave për frymë bie dhe tendenca për

të mbledhur BAM në natyrë, fenomen ky që vihet re në disa zona të Shqipërisë Qendrore. Siç

mund të deduktohet lehtë nga të dhënat e EUROSTAT, apo USDA, si dhe nga intervistat me

eksportues kërkesat rriten me ritme të shpejta. Ndërkohë, oferta ka filluar të rritet vetëm vitet e

fundit, në sajë të zhvillimit të kultivimit, si dhe nga një tendencë për të rritur mbledhjen e BAM-ve

në disa zona, sidomos me thellimin e krizës ekonomike.

Format e qeverisjes në marrëdhëniet mes eksportuesve dhe grumbulluesve/përpunues të

vegjël

Lidhjet mes eksportuesve dhe grumbulluesve mund të kategorizohen në dy forma kryesore

qeverisjeje: relacionale dhe marrëdhënie të drejpërdrejta shkëmbimi ose “treg i lirë”.

Një pjesë e mirë e marrëdhënieve mes blerësve dhe grumbulluesve, siç konfirmohet nga

intervistat me të dy palët udhëhiqet nga pasiguria. Eksportuesit ndikohen në sjelljen e tyre nga

pasiguria në volume dhe cilësi, pra nga pasiguria e ambjentit dhe ajo e sjelljes së grumbulluesve.

Kjo i shtyn eksportuesit të kërkojnë lidhje të qëndrueshme (sikundër evidentuar dhe nga Hobbs,

1997) që mundësojnë përkushtimin e furnitorëve ndaj cilësisë dhe përmbushjes së kërkesave të

ekportuesve në terma volumesh dhe shumëllojshmërisë së produkteve. Nga ana tjetër, grumbulluesit

shfaqin pasiguri në lidhje me sjelljen e ekportuesve në terma çmimi dhe karakteristikave të

135

produktit. Grumbulluesit janë shpesh dhe objekt i pasigurisë në lidhje me volumet, meqënëse ata

mund të specializohen për një numër të caktuar bimësh që prodhohen në zonën ku operojnë.

Pamundësia që të diversifikohen gjerësisht në disa produkte i shtyn grumbulluesit të përpiqen të

diversifikohen në kanale shitje. Pavarësisht nga kjo tendencë besimi, reputacioni i eksportuesit, si

dhe “pengmarrja” financiare ndikojnë shpesh në ruajtjen të marrëdhënieve të “veçanta” me disa prej

eksportuesve (siç pohon dhe Z.Bashota), të cilët ofrojnë dhe garancinë e pagesës në kohë të

furnitorëve të tyre.

Në rastet, kur grumbulluesit arrijnë të krijojnë inventare të mëdha në sajë të aksesit të

veçantë gjeografik dhe lidhjeve sociale, si dhe janë të diversifikuar në një numër të madh

eksportuesish, zakonisht për një numër të kufizuar BAM, shfaqen format e qeverisjes “treg i lirë”.

Një sjellje e tillë ndodh për BAM-të, të cilat kanë një “tërheqje të lartë” tregu, pra kur pasiguria e

volumeve është e ulët (Williamson 1985) dhe niveli i konkurrencës mes blerësve (Walker dhe

Webber 1984) është i lartë. Në këto raste, kostot e negocimit të eksportuesve janë më të larta dhe

shoqërohen me kosto të larta të blerjes së produkteve. Kjo është një arsye e vlefshme për

eksportuesit, të diversifikohen në zinxhir furnizimi (Porter 1985), duke krijuar lidhje direkte me

fermerë në zona të caktuara ku sasia e produktit është e konsiderueshme.

Format e qeverisjes në marrëdhëniet eksportues-fermerë dhe grumbullues fermerë

Shkurtimi i zinxhirit të blerjes ka rritur në një masë të kufizuar aftësinë negociuese të

fermerëve, sidomos në zona me dendësi të lartë aktorësh të zinxhirit dhe në kushtet e uljes së

ndjeshme të kostove të informimit si rezultat i përdorimit të gjerë të lidhjeve telefonike celulare.

Sigurisht që tregu është i drejtuar nga blerësit ndërkombëtare dhe impakti i aktorëve të zinxhirit

brenda vendit është i kufizuar, por gjithsesi në marrëdhëniet mes grumbulluesve, përpunuesve dhe

eksportuesve nga njëra anë dhe fermerëve nga ana tjetër, ka tendenca që tregojnë rritjen e aftësisë

negociuese të këtyre të fundit (Figura 22).

Duket qartë se ndikimi nuk është i lartë, megjithatë mund të vihet re tendenca e pritur e një

ndikimi në marrëdhëniet e shkëmbimit mes fermerëve dhe eksportuesve. Konkurrenca mes

eksportuesve jep një kontribut në këtë drejtim. Deri në vitin 2007, Filipi sh.p.k. p.sh., është

mbështetur në një rrjet prej 26 mbledhësit lokal dhe rajonal që mblidhnin BAM-et për këtë kompani

në rajone të ndryshme të vendit. Gjatë atij viti, grumbulluesit nuk arritën të mblidhnin sasitë e

nevojshme për të përmbushur kontratat që kompania kishte me blerësit e huaj. Si rrezultat kompania

ndryshoi me kujdes afrimin në lidhje me kanalin e përzgjedhur. Tashmë, ajo ka nje rrjet prej 230

familjesh fermerësh dhe grumbulluesish të vegjël, përveç disa grumbulluesve të mëdhenj, të cilët

136

magazinojnë rreth 2-5 ton BAM në shtëpitë e tyre. Në këtë mënyrë kompania ka ulur pasigurinë e

volumit, që rrjedh nga marrëdhëniet me grumbulluesit. Strategji të ngjashme aplikohen edhe nga

kompani të tjera si Albanian Herb sh.a., Gjedra sh.p.k, dhe në mënyrë më të natyrshme, nga

kompani që janë më pranë lëndës së parë si Relikaj sh.p.k.

Figura 22. Ndikimi i furnitorëve në negocimin e çmimit sipas kanaleve marketing dhe sjelljes

së tyre ndaj kanalit të shitjes

Rritja e fuqisë negociuese së fermerëve mund të ndikojë dhe në sjelljen oportuniste të tyre

shprehur përmes tendencës për të influencuar çmimet. Kur fermerët shesin produktetet duke u

mbështetur në bazë çmimi dhe jo marrëdhëniesh në zinxhir, ata përpiqen të negociojnë (Figura 23).

Tendenca për të ndikuar çmimin shfaqet qartazi tek ata fermerë që nuk shesin tek të njëjtët blerës.

Figura 23. Ndikimi i furnitorit në përcaktimin e çmimit, sipas sjelljes së furnitorit në kanalin e

shitjes

39,30%

33,30%

32,20%

10,00%

75,00%

50,80%

1,60%

33,30%

34,40%

14,40%

25,00%

4,90%

33,30%

6,70%

2,20%

3,30%

0,00% 20,00% 40,00% 60,00% 80,00% 100,00% 120,00%

I njejtë

I ndryshëm

I njejtë

I ndryshëm

I njejtë

I ndryshëm

I njejtë

Eksp

ort

ues

Treg

tar

shu

mic

ëG

rum

bu

llue

s lo

kal

Për

pu

nu

es

Ndikim shumë i vogël Ndikim i vogël Ndikim mesatar Ndikim i madh

38,80%

5.30%

38,80%

8.80%

5,90%

1.20% 1.20%

0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00% 70,00% 80,00% 90,00%

I njejtë

I ndryshëm

Ndikim shumë i vogël Ndikim i vogël Ndikim mesatar Ndikim i madh

137

Në mënyrë që të ulin pasigurinë në sjellje, shumë eksportues dhe grumbullues përpiqen që të

krijojnë marrëdhënie sa më të mira me fermerët apo grupimet e fermerëve duke ndikuar në krijimin

e formave relacionale të qeverisjes. P.sh., Z. Filip Gjoka zhvillon një sërë trajnimesh dhe takimesh

nëpër fshatra në lidhje me BAM-të që duhen mbledhur. Ai përdor dhe mediat lokale për të

informuar fermerët duke ulur dukshëm kostot e informimit për fermerët. Në mënyrë që të ndikojë

në uljen e pasigurisë mes fermerëve në lidhje me çmimet, ai përcakton çmime fikse duke u

përballur kështu me riskun e uljes së çmimit. Në disa raste, kjo praktikë mund të rezultojë kundër-

produktive, duke krijuar bindjen se ka kërkese të madhe për BAM dhe duke shtyrë një pjesë të

fermerëve të sillen në mënyrë oportuniste.

Kjo situatë, ku si eksportuesit ashtu dhe grumbulluesit janë përfshirë në një “garë” për të

siguruar sasi të caktuara të BAM-ve, çon në rritjen e sjelljeve oportuniste. Në këto kushte,

eksportuesit kanë një avantazh të konsiderueshëm duke pasur një fuqi paguese dhe marzh më të

lartë bruto (në sajë të aktiviteteve vlerështuese më të pasura që realizojnë) që i lejojnë këtyre të

fundit të ofrojnë kushte më të mira shkëmbimi. Nga ana tjetër, shumë fermerë janë të prirur të

ruajnë marrëdhënie të mira me blerësin-eksportues, meqënëse kanë kapacitete të vogla ruajtëse dhe

i kanë BAM-të si një ndër burimet kryesore të jetesës. Ulja e kostove të informacionit dhe rritja e

nivelit të trajnimit dhe të marrëveshjeve paraprake, çon në nivele më të ulëta të kostove të

negocimit në rastet kur këto forma qeverisje relacionale janë më të forta (Figura 24). Vihet re, ashtu

sikundër pritej, që kostot e negocimit në lidhje me çmimin rezultojnë të jenë më të larta në rastin e

grumbulluesve dhe tregtarëve të shumicës, kundrejt aktorëve të tjerë si përpunues apo eksportues.

Figura 24. Kostot e përceptuara të negocimit në lidhje me çmimin, sipas kanalin marketing

E njëjta situatë shfaqet edhe në lidhje me kostot e negocimit për karakteristikat e produktit,

ku shfaqen kosto të larta negocimi tek grumbulluesit lokalë. Shumica e vlerës së shtuar tek

grumbulluesit “kapet” përmes ruajtjes së një niveli të lartë cilësie, ku raporti çmim - cilësi ka

0,60%

32,50%

34,40%

9,20%

3,10%

1,80%

13,50% 4,90%

0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6

Eksportues

Tregtar shumicë

Grumbullues lokal

Përpunues

Pa përgjigje E ulët Mesatare E lartë

138

rëndësi të veçantë. Gjithsesi, prirja drejt kufizimit të kostove të blerjes është shumë e lartë për arsye

se rentat lidhen kryesisht me rentat tregtare.

Figura 25. Kostot e perceptuara të negocimit në lidhje me karakteristikat e produktit, sipas

kanalit marketing

Së fundmi, kostot e negocimit në lidhje me transportin janë më të larta në rastin e

grumbulluesve dhe ndryshimi është i dukshëm. Kostot e transportit ndikojnë dukshëm në

avantazhin për negocim të eksportuesve ndaj kanaleve të tjera marketing. E njëjta situatë shfaqet

edhe me tregtarët, me përpunuesit dhe me marrëdhëniet e shkëmbimit, të cilat shfaqin kosto

negocimi më të ulta në lidhje me transportin (Figura 26).

Figura 26. Kostot e perceptuara të negocimit në lidhje me transportin, sipas kanalit

Kostot e negocimit janë dhe kostot kryesore të transaksionit, meqënëse ato shoqërohen

njëkohësisht dhe me kostot e monitorimit. Procesi i monitorimit lidhet ngushtë me cilësinë e

produktit që përbën dhe aspektin kryesor të monitorimit të termave të marrëveshjes verbale që

mund të jenë bërë përpara procesit të shkëmbimit. Nga survejimi rezulton qartazi se kanali kryesor

që ul kostot e negocimit është ai i eksportuesve.

0,60%

25,20%

1,20%

30,10%

7,40%

10,40%

17,80%

1,80%

0,60%

4,90%

0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6

Eksportues

Tregtar shumicë

Grumbullues lokal

Përpunues


2,50%

34,40%

1,80%

31,30%

9,20%

1,20%

15,30% 4,30%

0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6

Eksportues

Tregtar shumicë

Grumbullues lokal

Përpunues


139

Kur analizojmë kostot e negocimit duke krahasuar ato në funksion të sjelljeve të fermervëe

në lidhje me përkushtimin ndaj të njëjtit partner biznesi, vëmë re se nuk ka ndonjë shpërndarje të

qartë të tendencës së kostove, që konfirmon se shitja të njëjtit blerës çon në uljen e kostove të

transaksionit (Figura 27). Në rastin e kostove në lidhje me negocimin e çmimit rreth 25% e

fermerëve që shesin tek prodhues të ndryshëm i konsiderojnë këto kosto si të mesme apo të larta.

Ndërsa, në rastin kur fermerët shesin tek i njëjti blerës, kostot e perceptuara si të mesme ose të larta,

janë rreth 22% të rasteve. Diferenca nuk është e konsiderueshme dhe nuk përputhet me supozimet e

TCT-së.

Figura 27. Kostot e perceptuara të negocimit në lidhje me çmimin, sipas sjelljes

I njëjti rezultat, por me “nuanca” më të forta paradoksi vihet re, kur analizojmë kostot në

lidhje karakteristikat e produktit. Vetëm 14.5% e fermerëve që shesin tek prodhues të ndryshëm, i

konsiderojnë këto kosto si të mesme apo të larta. Ndërsa, në rastin kur fermerët shesin tek i njëjti

blerës, kostot e perceptuara si të mesme apo të larta janë rreth 39.5 % të rasteve. Edhe pse, çmimi

është faktor i rëndësishëm motivues në marrëdhëniet e qëndrueshme, karakteristikat e produktit janë

elementë po aq të rëndësishëm në kostot e monitorimit të blerësit dhe ndikojnë në marrëdhënien e

ndërsjelltë. Kërkimi cilësor tregon se marrëdhënia me të njëjtit blerës përcakton dhe standarte të

larta të cilësise. Kjo shpjegon dhe paradoksin që vihet re në lidhje me kostot e negocimit.

Figura 28. Kostot e perceptuara të negocimit në lidhje me karakteristikat e produktit, sipas

sjelljes në kanalin e shitjes

0,60% 63,80%

12,30%

14,70%

3,70%

4,30%

0,60%

0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00% 70,00% 80,00% 90,00%

I njejtë

I ndryshëm


0,60% 49,70%

14,10%

28,20%

1,80%

4,90%

0,60%

0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00% 70,00% 80,00% 90,00%

I njejtë

I ndryshëm


140

Situata paraqitet në përputhje me supozimet e TCT-së në rastin kostove të negocimit për

transportin. Rreth 37% e fermerëve që shesin tek prodhues të ndryshëm, i konsiderojnë këto kosto si

të mesme apo të larta. Ndërsa, në rastin kur fermerët shesin tek i njëjti blerës, kostot e perceptuara si

të mesme apo të larta përbëjnë 17.5 % të rasteve.

Figura 29. Kostot e perceptuara të negocimit në lidhje me transportin tek blerësi, sipas sjelljes

në kanalin e shitjes

Rezultatet tregojnë një tendencë jo shumë të fortë të lidhjes, së shitjes tek i njëjti blerës, si

tregues i përkushtimit në marrëdhënie, me uljen e kostove të transaksionit (sikundër sugjeruar nga

Williamson 1975). Ka një rezultat, i cili shfaq kundërshti me TCT-në, në lidhje me kostot e

transaksionit në funksion të karakteristikave të produktit, siç u analizua dhe më lart, shfaqet më

shumë në kanalin e shitjes fermer-grumbullues. Kjo mangësi, në konfirmimin e qartë të supozimeve

të TCT-së, na shtyn të shtrojmë pyetjen se, a ka faktorë të tjerë që çojnë në shitjen tek i njëjti blerës

pavarësisht nga kostot e transaksionit me të cilat përballet një furnitor? Në fakt gjatë intervistave me

fermerë rezulton se disa faktorë socialë dhe ekonomikë mund të ndikojnë në qëndrueshmërinë në

marrëdhënie, pavarësisht se ajo nuk mund të përcaktohet si një qeverisje relacionale: (1) forca e

zakonit është e pranishme, sidomos për ata fermerë që nuk prodhojnë sasi të mëdha dhe nuk e kanë

burim kryesor të ardhurash; (2) në zonat malore, situata e monopolit të grumbulluesit çon në

zgjedhjen e tij si partner biznesi pavarësisht nga kostot e transaksionit, (3) kostot e transportit për të

kontaktuar me blerës të tjerë janë relativisht të larta, ndonjëherë më të larta se kostot e transaksionit,

sidomos në zonat e thella malore, siç e konstatojnë dhe fermerët në këto rajone. Këto faktorë

ndikues e bëjnë jo shumë kosto-efektive kërkimin e tregjeve të tjera.

Faktorët e një qeverisje relacionale nuk lidhen vetëm me prirjen e furnitorit për t’i shitur të

njëjtit blerës në rast se kostot e transaksionit nuk bien në mënyrë sistematike. Niveli i lartë i kostove

të transaksionit shoqërohet shpesh me pasiguri nga ana e furnitorit, në rast se kostot e transaksionit

që lidhen me negocimin janë të larta. Në këtë pikë, mund të kuptohet qartë se sjellja e furnitorit

2,50% 66,30%

10,40%

11,00%

5,50%

3,70%

0,60%

0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00% 70,00% 80,00% 90,00%

I njejtë

I ndryshëm


141

duhet integruar me nivelin e pasigurise për të kuptuar qartësisht dhe lidhjen mes qeverisjes

relacionale dhe kostove te transaksionit.

Figura 30. Niveli i pasigurisë në lidhje me çmimin, sipas sjelljes në kanalin e shitjes

Sikundër, trajtuar dhe në kapitullin e metodologjisë, pasiguria shërben si moderator për

lidhjen e qëndrueshme në marrëdhënie, duke lejuar që vetëm ata blerës që ndikojnë në nivele të ulta

të pasigurisë së sjelljes, influencojnë që furnitorët e tyre të jenë vërtet të përkushtuar në

marrëdhënie, duke mundësuar që forma e qeverisjes së shfaqur të jetë ajo relacionale. Le të marrim

aspektin më delikat të marrëdhënies – çmimin. Tendenca është e mjaft e qartë: 75% e fermerëve që

shesin në blerës të ndryshëm, kanë një nivel të lartë të pasigurisë kundrejt 23% që shesin tek i njëjti

blerës (Figura 30). Pasiguria në lidhje me çmimin si një ndër përcaktuesit kryesor të qeverisjes është

tërësisht në përputhje me logjikën e TCT-së dhe përdorimi i saj si një moderator të lidhjes së

qëndrueshme është në përputhje me pasigurinë si kusht për ndikimin e aseteve specifike në

marrëdhënie (shih Williamson 1983).

Mund të vëzhgohet me lehtësi se ka sjellje të fermerëve në “përkushtimin” në lidhje me

kanalin e shitjes që nuk shpjegohen përmes formës hibride të TCT-së dhe janë të kushtëzuara nga

faktorë ekzogjenë të marrëdhënies. Në këto raste sjellja është e ngjashme me format e kapura të

qeverisjes së GVC-së, por që shpjegohen nga parimet bazë të tregut të lirë-raporti kërkesë ofertë.

Kështu që këto nuk mund të konsiderohen si qeverisje relacionale por thjesht si forma të

shkëmbimit të drejtpërdrejtë në tregun e lirë në kushtet e: (1) situatës pothuajse monopson të

blerësit; (2) kostove të larta të shitjes (kryesisht transporti) për të gjetur tregje të reja; (3) kostos së

lartë oportune.

Në mënyrë që të kuptohet më mirë qeverisja relacionale duhet të analizohen dhe arsyet përse

fermerët shesin tek të njëtët aktorë në zinxhir. Aspektet relacionale të marrëdhënies mund të

“hedhin dritë” mbi rolin e faktorëve sociale (p.sh., Noordewier et al., 1990; Klein 1980; Joshi dhe

Stump 1999) në krijimin e formave relacionale te qeverisjes. Tre faktorët kryesore sipas fermerëve

1,20% 62,90%

4,10%

13,50%

12,40%

5,90%

0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00% 70,00% 80,00% 90,00%

I njejtë

I ndryshëm


142

(1) treg i sigurtë, (2) besimi dhe (3) pagesa e shpejtë dhe e sigurtë, janë arsyet përse ata shesin tek i

njëjti blerës pavarësisht nga kanali i shitjes (Figura 31).

Figura 31. Aryet përse furnitorët shesin tek i njëjti blerës

Këto arsye të përzgjedhura nga vetë fermeret mes 10 arsyeve të ndryshme përbëjnë

pararëndësit e besimit, besim subjektiv dhe besim në sjellje (shih Das dhe Teng 2004). Këto faktorë

përcaktojne direkt dhe indirekt qeverisjen relacionale duke qartësuar sjelljen e fermereve në kushtet

e pasigurisë së ulët e ndikuar nga besimi mes paleve. Fytyrat e ndryshme të besimit qëndrojnë në

bazë të teorive të rrjeteve, duke konfirmuar edhe një herë sesi faktorët e ndryshëm socialë mund të

“trupëzohen” natyrshëm në TCT.

2. Pjesa e dytë – qeverisja mbështetur në rezultatet e analizës sasiore integruar me atë

cilësore

Duke u mbështetur në punën e Williamson (1993), që e klasifikon besimin si një nënklasë të

riskut, në vijim të trajtimit të gjetjeve kërkimore, pasiguria është përdorur si moderator i

përkushtimit në kanalin e shitjes, ndërsa parendësit e besimit (shih Das dhe Teng 2004) si faktorë

ndikues në marrëdhëie. Ky afrim përkon me afrimin e shumë studiuesve të rrjeteve që mbështesin

kërkimin empirik në përkushtimin e furnitorit në kanalin e shitjes (shih Morgan dhe Hunt 1994).

Në pjesën e dytë të gjetjeve kërkimore, do shtjellohen në këndvështrimin e TCT-së,

integruar me korniza të tjera teorike, rezultatet kërkimore të analizës sasiore në lidhje me qeverisjen

në marrëdhënien dypalëshe mes fermerëve dhe blerësve të tyre. Afrimi metodologjik mbështetet në

pasqyrimin e rezultateve të lidhjeve dyshe në regresion të variablave të pavarura, modelit ku janë

përfshirë në regresion disa variabla rrjeti dhe përcaktuesit e TCT-së, duke e integruar me rezultatet e

kërkimit cilësor që “gërmon” në thellësi të fenomeneve të lidhura me rezultatet e analizës sasiore.

14,10%

14,10%

0,70%

85,90%

85,90%

70,40% 28,90%

0,00% 20,00% 40,00% 60,00% 80,00% 100,00% 120,00%

Treg i sigurt

I besoj blerësit aktual

Pagesa e shpejtë dhe e sigurt

Pa përgjigje Po Jo

143

Pjesa e dytë e këtij kapitulli, fillon me trajtimin e disa hipotezave “minore”, duke vazhduar më tej

me modelin dhe së fundmi duke konfirmuar supozimin bazë të TCT-së.

2.1. Hipotezat minore

Këto hipoteza testojnë lidhjen mes variablave të varura një e nga një dhe mbështeten në

supozimet bazë që lindin nga teoria TCT-së. Nga ana tjetër, testimi i këtyre hipotezave na ndihmon

të përcaktojmë marrëdhëniet mes faktorëve përcaktues të rrjetit dhe faktorëve “klasik” të TCT-së,

duke na paraqitur një tabllo më të gjerë të ndërveprimit mes tyre. Integrimi i këtyre rezultateve me

analizën cilësore përbën një afrim që lejon rafinime të mundshme teorike të TCT-së. Hipotezat nuk

janë paraqitur në rendin e tyre numerik meqënëse një pjesë e tyre janë testuat në kuadër të një

modeli më shumë variabla.

Hipoteza 3.a që parashtron se “zvogëlimi i pasigurisë së sjelljes nga ana e blerësve ndikon

në uljen e kostove të transaksionit”, vërtetohet (p<0,05) dhe Exp(B) = 20,117. Lidhja mes këtyre dy

variblave është shumë e fortë (shih Shtojcën 11) dhe rezulton në një forcë parashikuese të modelit

prej 81,8%, krahasuar me 50,6% të analizës fillestare (tabela e klasifikimit fillestar përcakton

përqindjen e rasteve të shpjeguara pa përfshirjen e variablës së pavarur), ndërkohë Nagelkerke R

Square konfirmon një nivel të lartë të parashikimit të variancës (0,471), pra mbi 47% të rasteve.

Kjo lidhje e fortë e dy variablave, konfirmon dhe supozimet bazë të TCT-së mbi ndikimin e

pasigurisë së sjelljes në kostot e transaksionin (shih Williamson 1975; Hobbs 1997). Pasiguria e

sjelljes është faktor përcaktues në marrëdhënie edhe për blerësit. Ata argumentojnë se, ajo shpesh

lidhet jo aq me çmimin e negociuar me furnitorët, sesa me cilësinë dhe karakteristikat e produktit.

Kostot e transaksionit rriten ndjeshëm në ato raste, kur produkti nuk është ai “i premtuar”, duke

bërë që blerësit të përballen me kosto të larta oportune, në terma kohe të harxhuar, si dhe kosto

transporti. Produktet në këto raste, nuk janë në cilësinë e duhur dhe blerësi nuk pranon të marrë

mallin e porositur, shqetësim i ngritur dhe nga Z. Bashota në cilësinë e përpunuesit dhe Z.Qosja dhe

Z. Koldashi si eksportues. Kostot e rinegocimit janë mjaft të larta dhe në shumicën e rasteve,

shkëmbimi nuk realizohet dhe marrëdhënia humbet qëndrueshmërinë, si rezultat i pasigurisë së lartë

të sjelljes nga ana e furnitorit. Për të evituar këtë situatë, fermerët e lidhur në marrëdhënie të natyrës

relacionale janë shumë më të përgjegjëshëm në lidhje me cilësinë e produktit/ve që ofrojnë, ndërsa

blerësit nxisin përmes çmimeve më të larta furnitorët e produkteve cilësore, sjellje e konstatuar nga

intervista me Z.Gjeloshaj, përfaqësues i grupit të fermerëve Reç, kur ai shprehet në lidhje me

marrëdhëniet me Xherdo sh.p.k.. Këto marrëdhënie relacionale të krijuara implikojnë dhe një

144

shkëmbim më të lartë të informacionit, trajnim të furnitorit dhe vizita në terren, siç është rasti i

Filipi sh.p.k.

Hipoteza 3.b që parashtron së “zvogëlimi i pasigurisë së sjelljes nga ana e blerësve ndikon

pozitivisht në rritjen e nivelit të investimeve në asete specifike nga ana e furnitorëve (fermerëve)”

vërtetohet (p<0,05) dhe Exp(B) = 4,637. Lidhja është mjaft e fortë (shih Shtojcën 12) dhe ka një

forcë parashikuese për 68,2%, krahasuar me 54,7% të tabelës së klasifikimit fillestar, ndërkohë

Nagelkerke R Square tregon për një nivel mesatar të parashikimit të variancës (0,170). Ky nivel jo

shumë i lartë (17%) është i pritur, meqënëse variabla e varur shfaqet vetëm në pak më shumë se

gjysmën e subjekteve, ndërkohë që pasiguria si variabël karakterizon edhe subjektet e tjera.

Rezultatet e këtij regresioni, konfirmojnë supozimet bazë të TCT-së për një lidhje të fortë

mes pasigurisë (në rastin tonë të sjelljes, meqënëse, siç kemi sqaruar gjatë këtij punimi, ajo e

ambjentit është në nivele relativisht të ulta) dhe aseteve specifike (shih Williamson 1983).

Intervistat me fermerë paraqesin një panoramë më të qartë të dinamikës së lidhjes. Në zonat e

Shqipërisë, pa ndonjë traditë në fushën e kultivimit (rasti i rajonit të Kukësit p.sh.), niveli i

pasigurisë se ambjentit ka qënë mjaft i lartë deri para pak kohësh. Pavarësisht nga tendencat

pozitive të tregut të BAM-ve, shumë fermerë ishin të lëkundur në vendimmarrjen për të kultivuar, si

rrezultat i mungesës së njohurive (sikundër evidentuar dhe nga Krause 1999) dhe i pasigurisë së

tregut. Me nxitjet nga skema mbështetëse të organizatave ndërkombëtare dhe agjensive qeveritare83

,

u realizuan investimet e para duke ulur ndjeshëm kostot e lidhura me investimin, si dhe duke

minimizuar pasigurinë teknologjike përmes trajnimeve të kultivuesve të rinj. Rezultatet e para janë

shumë pozitive. E gjithë sasia e prodhimit është shitur me çmime mjaft të favorshme. Pasiguria e

volumeve dhe ajo teknologjike është ulur ndjeshëm. Me zvogëlimin e pasigurisë së ambjentit,

fermerët kanë një prirje më të theksuar për të investuar në kultivim dhe tashmë e vetmja “e

panjohur” mbetet pasiguria e sjelljes së blerësve. Tendenca e këtyre fermerëve të rinj në zona me

dendësi të vogël të rrjetit, është që të krijojnë marrëdhënie të qëndrueshme për të minimizuar këtë

dimension të pasigurisë. Këto zhvillime në kohë tregojnë një lidhje të fortë mes dimensioneve të

ndryshme të pasigurisë dhe aseteve specifike sikundër argumentuar nga Williamson (1983;

1993a,b).

Hipoteza 6.b që parashtron se “faktorët paraprirës (reputacioni dhe ekperienca e mëparshme)

të besimit ndikojnë pozitivisht në rritjen e investimeve në asete” vërtetohet (p<0,05) dhe Exp(B) =

2,667. Lidhja është mjaft e fortë (shih Shtojcën 13) por ka forcë shpjeguese të ulët 62,4%, krahasuar

me 54,7% të fillimit (mund t’i dedikohet faktorëve të rastit), gjë që konfirmohet nga testi

83 Shënim: Skemat mbështetëse kanë filluar të implementohen këto 2-3 vitet e fundit

145

Nagelkerke R Square, i cili tregon për një nivel shumë të ulët të parashikimit të variacës (0,075). Ky

element ul vlefshmërinë e lidhjes duke shtyrë autorin të konsiderojë përdorimin e njëkohshëm të tre

“fytyrave” të besimit (shih Das dhe Teng 2004). Përmes përdorimit të modelit (shih Shtojcën 14),

rezulton se, pararendësit e besimit, si “tregu i sigurt” ndikojnë tek investimi në asete specifike

(p=0,091) dhe Exp(B) = 1,797, ndërsa konstrukti i pasigurisë që pasqyron të kundërtën e besimit

subjektiv dhe veprimeve që lindin prej tij, ndikon shumë më tepër (p<0,05) me Exp(B) = 3,9.

Tashmë, modeli me një nivel të mirë të parashikimit të variancës (Nagelkerke R Square 0,189) dhe

vlefshmëria e tij vërtetohet nga testi i Hosmer dhe Lemeshow84

(0,293), ndërkohë që shpjegon

68,2% të rasteve të studjuara.

Ky rezultat, ku pararendësit e besimit kanë një ndikim më të vogël në asetet specifike sesa

besimi subjektiv dhe veprimet që rrjedhin prej tij, gjen konfirmim në natyrën e marrëdhënieve që

furnitorët kanë me blerësit e tyre. Pararendësit e besimit, siç do argumentohet më poshtë janë

përcaktues të qeverisjes, ndërsa pasiguria e ulët përveç se karakterizon qeverisjen relacionale

ndikon edhe në rritjen e aseteve specifike. Investimi në asete nga ana e fermerëve, sjellje tipike e

konstatuar gjatë intervistave me fermerë në zonën e Shkodrës, ku shfaqet dhe një eksperiencë e

gjatë në kultivim, mbështetet në besimin subjektiv se blerësi do sillet në mënyrë të drejtë dhe të

ndershme. Ndërsa, lidhja e qëndrueshme krijohet me kohën dhe përsëritjen e transaksionev), duke

ndikuar në përkushtimin në marrëdhënie. Ky përbën një konfirmim të mëtejshëm të mënyrës me të

cilën është përcaktuar variabla e pavarur, si dhe të këndvështrimit të Das dhe Teng (2004) në lidhje

me konceptimin e besimit përmes riskut.

2.2.Rezultatet e modelit

Hipotezat e tjera të kërkimit sasior janë testuar në kuadër të një modeli që përfshin të gjithë

faktorët përcaktues të qeverisjes relacionale (shih Shtojcën 15). Bashkëpunimi mes fermerëve,

konkurrenca mes tyre, konkurrenca mes blerësve dhe besimi, si faktorë të rrjetit dhe asetet

specifike si faktorë përcaktues “klasike” të TCT-së, janë testuar si faktorë përcaktues të qeverisjes

relacionale. Numri i të dhënave të analizuara është 153, meqënëse 2 variblat e kontrollit

përjashtojnë 17 subjekte nga analizimi i mëtejshëm i të dhënave (3 nga këto raste janë raste të

përbashkëta, ndërkohë që secila prej variablave të kontrollit ndikon në përjashtimin e 10

subjekteve). Modeli fillestar, pa përfshirjen e variblave të pavarura, parashikon 50,3% të rasteve të

marrëdhënieve që mund të përshtaten me qeverisjen relacionale dhe rreth 49.3% që përshtaten me

tregun e lirë. Pra, situata është e ngjashme me rezultatet e hedhjes së një monedhe. Ndërsa për rastet

e papërzgjedhura, pavarësisht se efekti i variablave të kontrollit është i zhdrejtë, përqindja e

84 Vlera duhet të jetë p>0,05, meqënëse vërteton hipotezën nule.

146

saktësisë është 57,1% duke na sugjeruar një ndikim më të fortë të sasisë së prodhimit në lidhjen

relacionale, kundrejt rasteve të sjelljes oportuniste, si rezultat i aseteve të larta specifike. Tabela që i

paraqet variablat jo në ekuacion, por të ndara, na tregon se bashkëpunimi dhe konkurrenca mes

blerësve paraqesin një nivel rëndësie të ulët (p>0,05), duke na sugjeruar se këto variabla mund të

mos jënë faktorë që ndikojnë në variablin varur. Ndërkohë që testi onmibus na tregon se modeli i

ndërtuar është i saktë, meqënëse p<0.05, madje shumë afër zeros. Rreth 1/3 e variancës së

rezultateve shpjegohen nga parashikuesit e modelit (vlera Nagelkerke R Square eshte 0,329). Testi i

Hosmer dhe Lemeshow tregon një vlerë më të madhe se p=0.05, gjë që na siguron, edhe një herë, se

modeli është i vlefshëm. Tabela e klasifikimit që paraqet rezultatet e parashikimeve të rasteve duke

përfshirë edhe variblat e pavarura tregon se modeli parashikon 73,2% të rasteve kundrejt 50,3% të

tabelës se klasifikimit fillestare, ku nuk ishin shtuar dhe variablat e pavarura që testohen në model.

Ndërkohë, që rezultati për variablat e kontrollit është 57,1%, duke na vërtetuar se përdorimi i këtyre

variablave ka ndikuar në përmirësimin e modelit. Rezultati na siguron se modeli ka

parashikueshmëri të lartë (shih Hosmer dhe Lemeshow 2000). Tabelat e mëposhtme paraqesin

rezultatet e modelit të përpunuar me SPSS 20:

Tabela 22. Rezultatet e modelit

Variabla në ekuacion

B S.E. Wald Df Sig. Exp(B) 95% C.I.for

EXP(B)

Lower Upper

Kultivim_dummy 1,544 ,385 16,096 1 ,000** 4,685 2,203 9,961

Bashkepunim_dummy ,678 ,964 ,494 1 ,482 1,969 ,298 13,032

Treg_Sig_dummy 1,422 ,394 13,044 1 ,000** 4,144 1,916 8,964

Konkurrenca furnitore ,434 ,262 2,745 1 ,098* 1,544 ,924 2,580

Konkurrenca blerës -,178 ,203 ,772 1 ,380 ,837 ,563 1,245

Konstante -1,495 ,746 4,017 1 ,045 ,224

a. Variabla në hapin e parë: Kultivim_dummy, Bashkepunim_dummy, Treg_Sig_dummy, Konkurrenca

mes furnitorëve, Konkurrenca mes blerësve.

b. **p<0,05 dhe *p<0,1

Hipoteza e parë që parashtron se “pjesëmarrja në një kooperative ndikon pozitivisht në

prirjen e furnitorëve për të krijuar marrëdhënie të qëndrueshme me blerësit, në kushtet e një niveli

të ulët të pasigurisë së përceptuar të sjelljes” nuk vërtetohet (p>0.05).

Sikundër përmendur më lart, numri i fermerëve që bashkëpunojnë në shitjen e produkteve

është relativisht i vogël dhe si rrjedhim, rezultati i modelit mund të mbështetet në pak subjekte

(vetëm 7 të tilla). Gjithsesi, fermerët që përfshihen në këtë kategori e shohin bashkëpunimin

ngushtësisht të lidhur me mundësinë e ndonjërit prej anëtarëve të grupit për të krijuar lidhje të mira

me eksportuesit. Përgjithësisht, këto individë janë njerëz që shfaqin aftësi udhëheqëse dhe

reputacion në komunitet (sikundër konfirmuar nga Gopalakrishna dhe Sharma 2003), ose janë të

147

përfshirë në biznes më herët sesa anëtarë të tjerë të grupit, konstatim ky në bazë të intervistave me

fermerë në zonën e Kukësit. Në zona me densitet të ulët të rrjetit furnitor blerës siç është zona e

Kukësit, fermerët janë më të prirur të krijojnë lidhje me njëri-tjetrin (edhe pse akoma embrionale)

duke reduktuar pasigurinë (kryesisht të sjelljes së blerësit), ndërsa blerësit, meqë nuk kontrollojnë

lehtë furnitorët janë më të prirur për të përdorur forma qeverisjet treg i lirë. Kjo i shtyn ata të lidhen

me pak përfaqësues të grupimeve për të reduktuar pasigurinë që vjen nga rrjet jo i dendur, ku kostot

e informimit janë relativisht më të larta. Në zonën e Shkodrës, ku rrjetet janë shumë më të dendura,

duke ndikuar që kostot e informacionit dhe të negocimit të ulen ndjeshëm, fermerët të cilët janë

përfshirë rishtas në kultivimin e BAM-ve kanë prirje për të shitur produktin tek sipërmarrës, kryetar

grupimesh apo kooperativash të cilët sigurojnë çmime të larta për produktet e tyre dhe kanë më

shumë informacion për produktet dhe tregjet, siç konstaton dhe Z.Gjeloshaj, përfaqësues i një

kooperative në Reç, Malesi e Madhe. Këta individe shërbëjnë më shumë si agjente, sesa si

përfaqësues të grupit duke kërkuar në këtë rast një fitim afatshkurtër, përmes një afrimi që

kushtëzon marrëdhëniet kryesisht me çmimin e produktit. Rendja pas fitimit afatshkurtër të personit

të kontaktit të fermerëve, çon në shfaqjen e karakteristikave të tregut të lirë dhe krijimin e një roli të

ri për përfaqësuesin e fermerëve – rolin e grumbulluesit. Ndërsa, në zonat ku fermerët kanë një

eksperiencë të gjatë në kultivim, grupimet e fermerëve janë më të rralla dhe marrëdhëniet

individuale me eksportuesit janë të qëndrueshme. Në këto raste, nuk vërehet ndonjë ambiguitet në

marrëdhëniet mes blerësve dhe furnitorëve, meqënëse në këto rrjete, sjelljet jashtë normave të

krijuara ndër vite “dënohen” lehtësisht, duke pasur parasysh faktin se informacioni është mjaft i

shpejtë dhe përshtatja e palëve mjaft e lartë.

Në zonat më të thella, prirja për t’u bashkuar lidhet kryesisht me pasigurinë për të gjetur

klientë të qëndrueshëm, si dhe për të siguruar çmimin, shpërndarjen, etj. Në zonat me pozicion më

qendror të fermerëve dhe me dendësi të lartë të rrjetit, si p.sh., rasti i Shkodrës, tendenca e

grupimeve horizontale, për arsye të kostove të ulta të transaksionit ex ante dhe përshtatjes së lehtë të

blerësve, ka dy drejtime kryesore: (1) tendencë për të marrë çmime më të larta përmes

mekanizmave të tregut nëpërmjet përfaqësimit të grupimit dhe (2) lidhje të qëndrueshme afatgjata

induviduale të rregulluara nga lidhjet e forta sociale të krijuara ndër vite. Kjo situatë, ku shfaqet një

kompromis mes përfitimeve të fuqisë negociuese dhe atyre që rrjedhin nga marrëdhëniet e

qëndrueshme mundëson një dikotomi të sjelljes së fermerëve duke ndikuar dhe në rezultatin që

tregon mungesën e një lidhje mes bashkëpunimit dhe qeverisjes relacionale.

Hipoteza e dytë që parashtron se “investimi në asete specifike ndikon pozitivisht në prirjen e

furnitorëve për të krijuar marrëdhënie të qëndrueshme me blerësit në kushtet e një niveli të ulët të

pasigurisë së përceptuar të sjelljes së blerësit” vërtetohet për matësin e aseteve specifike, kultivimin

148

(p<0.05). Exp (B)=4,685 tregon se me prezencen e aseteve specifike si kultivimi, raporti i

probabiliteteve (probabiliteti qe nje fermer krijon lidhje të qëndrueshme me një blerës kundrejt të

kundërtës së saj – probabilitetit që fermeri nuk krijon lidhje të qëndrueshme) rritet me 4.685 herë.

Ky rezultat i kërkimit sasior, konfirmohet edhe gjatë intervistave me fermerë, të cilët

argumentojnë se kultivimi është një aktivitet që kërkon sasi të konsiderueshme kapitali dhe

përpjekjesh. Nga ana tjetër, gjetja e tregut, kur nuk ka lidhje relacionale me blerësit, paraqet disa

vështirësi dhe kosto oportune relativisht të lartë (Williamson 1975, 1983), në terma kohe. Fermerët

që i dedikohen procesit të kultivimit kanë prirjen për të rritur investimet në kultivim dhe në pajisje

që lehtësojnë proceset dhe përmirësojnë produktet. “Sigurimi” i një marrëdhënie të qëndrueshme

paraqet një mundësi për të eleminuar këto kosto, si dhe për t’ju dedikuar shtimit të vlerës së

produkteve, duke ulur kështu dhe pasigurinë e blerësve. Shpesh, blerësit kanë prirje për të krijuar

lidhje të qëndrueshme me kultivues, meqënëse ata garantojnë sasi të konsiderueshme dhe cilësi të

qëndrueshme, konstatim ky dhe i Z.Bashota, përpunues në zonën e Shkodrës, i cili deklaron se sasia

e BAM-ve të kultivuara që përpunoheshin para 3 viteve, ishte 10% e totalit, ndërsa aktualisht është

rreth 40%. Pavarësisht, hezitimeve të para nga ana e eksportuesve dhe përpunuesve për të blerë

BAM-e të kultivuara, kjo praktikë siguron një qëndrueshmëri të lartë të furnizimit, shkurtimin e

kanaleve marketing dhe krijimin e lidhjeve më të qëndrueshme. Pra, nga njëra anë, fermerët që

investojnë në asete specifike kanë prirjen të lidhen me blerës në mënyrë të qëndrueshme, si një

mënyrë për të ulur pasigurinë. Nga ana tjetër, blerësit kërkojnë partnerë të besueshëm dhe që

ofrojnë cilësi të lartë dhe sasi te konsiderueshme produktesh.

Hipoteza e katërt që parashtron se “konkurrenca mes aktorëve në rrjedhën e poshtme të

zinxhirit çon në sjellje oportuniste nga ana e fermerëve” nuk vërtetohet (p>0,05). Edhe pse,

tendenca është në drejtimin e duhur, rezultati i modelit hedh poshtë këtë hipotezë. Ndërsa, hipoteza

e pestë që parashtron se “konkurrenca mes aktorëve në rrjedhën e sipërme të zinxhirit ndikon

pozitivisht në prirjen e furnitorëve për të krijuar marrëdhënie të qëndrueshme” vërtetohet me një

nivel rëndësie të pranueshëm (p=0,098), me Exp(B)= 1,544. Lidhja është pozitive, sikundër

parashtruar në hipotezë edhe pse jo shumë e fortë (për intervali i besimit 95%, Exp(B) shtrihet nga

0,924 në 2,580).

Këto rezultate paraqesin interes të veçantë sidomos, kur konsiderojmë natyrën e variablës së

varur. Meqënëse, variabla e varur përcaktohet si qëndrueshmëri në marrëdhënie në kushtet e

pasigurisë së ulët, kunkurenca e lartë në nivel blerësish, mund të mos ndikojë në natyrën e

qeverisjes, kur përshtatja e blerësit është mjaft e lartë. Ky rezultat, gjen vlefshmëri në disa prej

intervistave me fermerët e zonës së Shkodrës, gjatë të cilave nënvizohet fakti se prania e

149

konkurrencës mes blerësave rrit përshtatjen e tyre, ndërkohë që faktorë të tjerë, si besimi, etj

sigurojnë qëndrueshmërinë në marrëdhënie. Kjo situatë merr trajtë më të qartë, sidomos kur niveli i

aftësive të fermerëve për t’ju përshtatur kërkesave të blerësve në terma të karakteristikave të

produktit është i lartë. Përcaktimi i variablit të varur kufizon analizën duke mos krijuar mundësinë

për të hulumtuar lidhjen mes qeverisjes dhe konkurrencës në kushte të pasigurisë së lartë sikundër

sugjeruar nga Walker dhe Weber (1987).

Duke u mbështetur në këtë logjikë, është testuar lidhje dyshe mes nivelit të konkurrencës së

blerësve dhe qeverisjes në kushtet e pasigurisë së ulët dhe në kushtet kur pasiguria nuk është

përcaktuar. Me fjalë të tjera, variabla e varur është përcaktuar si shitje tek i njëjti blerës në kushtet e

pasigurisë së ulët dhe shitje tek i njëjti blerës pa specifikuar nivelin e pasigurisë. Lidhja e parë ashtu

siç pritet nuk ekziston (p>0.1), ndërsa në rastin e dytë lidhja është e fortë (shih Shtojcën 16) dhe në

drejtimin e duhur p=0,027 dhe Exp(B) = 0,519. Vërehet qartazi se pasiguria e ulët në lidhje me

blerësin nuk çon në probleme të vlerësimit duke moderuar rolin e konkurrencës mes blerësve

sikundër sugjeruar nga Williamson (1983). Në rastin e rritjes së pasigurisë, konkurrenca e lartë çon

në sjellje oportuniste duke ndikuar në krijimin e marrëdhënieve karakteristike për tregun e lirë.

Analiza cilësore tregon se një situatë e tillë nuk është shumë e përshtatshme për blerësit, të cilët do

preferonin qëndrueshmëri në marrëdhënie. Në kushtet kur integrimi vertikal, edhe pse zgjidhja më e

përshtatshme, rezulton të jetë pothuajse i pamundur (për arsye të kuptueshme), veprimi i përbashkët

(shih Joshi dhe Stump 1999) është duke u përdorur si rrugëzgjidhje për blerësit. Investimi i tyre në

kultivim duke bashkërenduar veprimet me fermerë dhe duke i ofruar këtyre të fundit fidanë dhe

fara, konstatim dhe i Z.Shehu, përfaqësues i Elba Shehu sh.p.k, është duke u kthyer në një tendencë

për t’u analizuar.

Ndërkohë, hipoteza e pestë që lidh konkurrencën mes fermerëve dhe qëndrueshmërinë e

marrëdhënies, konfirmohet edhe nga kërkimi cilësor për të dy palët e përfshira në shkëmbim, edhe

pse, për arsye të ndryshme. Nga njëra anë, niveli i lartë i konkurrencës mes furnitorëve në kushtet e

pasigurisë së volumit shtyn blerësit të përdorin më shumë shkëmbimin e drejtpërdrejtë në treg (“treg

i lirë”) si formë qeverisje (rasti i Herba Fructus sh.p.k., i evidentuar nga intervista me përfaqësuesin

e kësaj firme, Z. Koldashi), ndërsa nga ana tjetër furnitorët vetë janë më të gatshëm të lidhen me

blerësit e tyre për të minimizuar pasigurinë e tregut.

Tendenca për formë qeverisje “treg i lirë” shfaqet vetëm me disa eksportues. Disa të tjerë, si

p.sh. Elba Shehu sh.p.k., dhe Gjedra sh.p.k., janë më të prirur të sigurojnë cilësi të lartë me të njëjtët

furnitorë, në kushtet e konkurrencës së madhe, ose mungesës së tregut për një produkt, kur

pasiguria e volumit është e lartë. Në kushtet kur, pasiguria e tregut për shumicën e produkteve të

150

prodhuara është relativisht e ulët, të dy palët përshtaten. Furnitorët mbështeten në bashkëpunimin

me blerësit duke ofruar cilësi të produkteve, kompetencat në trajtim dhe sigurimin e sasive të

konsiderueshme për të reduktuar pasigurinë e volumit ndërsa blerësit në përshtatje të çmimit. Në

kushtet, kur niveli i konkurrencës do rritet, edhe si rrezultat i rritjes së nivelit të ofertës, pritshmëritë

janë për një forcim të mëtejshem të qeverisjes së specializuar.

Duke ndërtuar analizën mbi këtë supozim, është testuar lidhja dyshe mes konkurrencës

ndërmjet fermerëve në kushtet, kur variabla e pavarur është e moderuar me pasigurinë (shih

Shtojcën 16) dhe në kushtet kur ajo nuk është moderuar nga niveli i ulët i pasigurisë (shih Shtojcën

17). Në rastin e parë rezulton një lidhje e konsiderueshme (p<0.05) dhe Exp(B) = 1,498, por

treguesi Nagelkerke R Square është mjaft i vogël (0,033). Në rastin e dytë lidhja është shumë më e

fortë (p<0.05) dhe Exp(B) = 5,334, ndërsa treguesi Nagelkerke R Square është shumë i mirë

(0,264), duke shpjegur më shumë se ¼ e variancës së variablit të varur. Ky test konfirmon edhe një

herë lidhjen mjaft të fortë mes konkurrencës dhe pasigurisë në përcaktimin e qeverisjes.

Në kushtet aktuale, pasiguria e volumit e përjetuar nga disa eksportues me nivele të

moderuara të konkurrencës së furnitorëve krijon mundësinë që një pjesë e eksportuesve të jenë të

interesuar për të “ushqyer” forma qeverisje të specializuara (sikundër evidentuar nga Walker dhe

Weber 1984). Me ndryshimin e këtyre kushteve edhe prirjet mund të ndryshojnë, ashtu sikundër

sugjeruar nga analizat e regresionit të shtjelluara më sipër.

Hipoteza e gjashtë që parashtron se “faktorët paraprirës të besimit (reputacioni dhe

eksperienca e mëparshme) ndikojnë pozitivisht në prirjen e fermerëve për të krijuar marrëdhënie të

qëndrueshme me blerësit në kushtet e një niveli të ulët të pasigurisë së përceptuar të sjelljes”

vërtetohet (p<0,05) dhe Exp(B)= 4,144, duke konfrirmuar ndikimin e faktorëve sociale në

qeverisjen e marrëdhënieve dypalëshe.

Ky rezultat është në përputhje me kërkimin cilësor dhe gjen mbështetje në të gjithë

intervistat me fermerë, grumbullues, përpunuesë apo eksportues. Reputacioni, lidhjet sociale dhe

krahinore, dhe eksperiencat e mëparshme, sidomos ato të shtrira në kohë paraqiten si një “garanci”

për marrëdhënie të qëndrueshme85

. Në rastin e grumbulluesve në zonat e thella malore, lidhjet

sociale marrin një trajtë më të fortë. Në zona me dendësi të lartë, si zona e Shkodrës, besimi ndikon

në ruajtjen e vazhdimësisë duke “holluar” disi efektin e besimit mbështetur në logjikën e llogarisë

85 Edhe ekportues si Herba Fructus, që përdorin tregun e lirë si qeverisje e përshtatshme për prokurimin e lëndës së

parë, sigurojnë një pjesë të konsiderueshme të saj përmes furnitorëve të besuar me të cilët “firma ka lidhje të

hershme”.

151

dhe duke u mbështetur kryesisht në pararendësit e besimit dhe veprimet që rrjedhin nga besimi

subjektiv i përforcuar nga nje nivel i lartë përshtatje i palëve.

2.3.Rezultatet në lidhje me supozimin bazë të teorisë së kostove të transaksionit

Hipoteza e shtatë që parashtron se “qeverisja relacionale si formë e strukturës së qeverisjes

ndikon pozitivisht në reduktimin e kostove të transaksionit” vërtetohet (p<0,05) dhe Exp(B) =

22,131. Lidhja është shumë e fortë (shih Shtojcën 3) dhe shpjegon se 82,4% të rasteve të studiuara,

ndërkohë Nagelkerke R Square tregon për një nivel të lartë të parashikimit të variancës (0,488).

Regresioni i këtyre dy varibalave, konfirmon edhe një herë supozimet bazë të TCT-së që lidhin

kostot e transaksioneve me qeverisjen e specializuar. Pra, qeverisja e specializuar (hibride,

relacionale ose koordinim vertikal) ndikon në uljen e kostove të transaksionit dhe e anasjellta, ulja

e kostove të transaksionit është shtysa kryesore për të ndërtuar marrëdhënie që karakterizojnë

qeverisjen e specializuar (sikundër evidentuar dhe nga Noordewier et al., 1990; Klein 1980; Joshi

dhe Stump 1999).

Nga ana tjetër, ndikimi i kësaj formë qeverisje në uljen e kostove të transaksionit nënvizohet

edhe nga blerësit, të cilët evidentojnë nivelin e lartë të përshtatjes, pasqyruar në cilësinë më të mirë

të produkteve dhe marrëveshjen e shpejtë në lidhje me çmimin, uljen e pasigurisë së sjelljes dhe

zvogëlimin e problemit të masave mbrojtëse. Marrëdhëniet me të ashtëquajturit, “furnitorë të

sigurtë”, karakterizohen dhe nga kosto të ulta ex ante, duke i dhënë informacion blerësve në lidhje

me gjendjen e prodhimit, në terma cilësie dhe sasie dhe pritshmëritë e tyre për sezonin pasardhës.

Këto lloj marrëdhëniesh shoqërohen dhe me shkëmbimin e informacionit edhe nga pala tjetër e

përfshirë në transaksion, pra blerësit, të cilët informojnë furnitorët (sikundër argumentuar dhe nga

kërkuesit e SCM-së, Zhou dhe Benton 2007) në lidhje me sasitë e përafërta që ata kërkojnë për

sezonin në vijim, deklarim ky dhe i të intervistuarve përfaqësues të Filipi sh.p.k., Gjedra sh.p.k.,

Relikaj sh.p.k., etj.

3. Përmbledhje

Gjetjet kërkimore të analizës përshkruese, përveç se na japin një panoramë të gjerë të

formave të qeverisjes dhe ndikimit të kanaleve të ndryshme marketing në format e qeverisjes,

paraqesin dhe kontekstin në të cilin është zhvilluar kërkimi sasior. Integrimi i teorive të GVC-së,

SCM-së, GCC-së, TCT-së apo i teorisë së rrjeteve, mundësojnë një vlerësim realist të fuqive

shpjeguese të secilës teori, por dhe mund të plotësojnë kornizën teorike dhe konstruktit

metodologjik, duke ofruar instrumente të rinj në hulumtimin në kërkimin empirik. Ky aspekt i

152

rëndësishëm i gjetjeve kërkimore, përbën dhe afrimin e këtij punimi, ku përpjekjet e autorit janë

mbështetur në integrimin e këtyre teorive me TCT-në, si “qendër graviteti” e këtyre kornizave

teorike.

Rezultatet kërkimore tregojnë për një përdorim të papërfillshëm të kontratave të shkruara

në marrëdhëniet në hallkat e rrjedhës së sipërme të zinxhirit. Kërkimi cilësor përcakton gjërësisht

arsyet, të cilat lidhen me mungesën e kulturës së kontraktimit, mungesën e dëshirës nga blerësit dhe

një nivel të ulët të besueshmërisë ndaj institucioneve që ndihmojnë, lehtësojnë apo imponojnë

zbatimin e tyre. Ndërkohë në marrëdhëniet mes eksportuesve dhe blerësve ndërkombëtare kontratat

rezultojnë të ndikojnë dukshëm në vetë transaksionet dhe kostot që i shoqërojnë ato. Niveli i

kompleksitetit dhe i fleksibilitetit te kontratave ndryshon edhe në varësi të formës së qeverisjes të

“përdorur” nga palët e përfshira në shkëmbim, sikundër evidentuar nga Hughes (1994) dhe Downe

(1996).

Përzgjedhja e kanaleve të shitjes nga ana e palëve të përfshira në shkëmbime realizohet mbi

bazën e disa faktorëve. Së pari, kostot e transportit ndikojnë dukshëm si në përzgjedhjen e kanalit të

shitjes nga ana e fermerit, ashtu dhe nga ana e blerësit. Përzgjedhja e grumbulluesve lokalë si

partnerë biznesi nga ana e fermerëve përbën një ndër arsyet e vetë ekzistencës së kësaj hallke. Roli

i tyre vlerë-shtues është mjaft i kufizuar dhe kostot e transportit ndikojnë në uljen e kostove të

transaksionit në përgjithësi, sikundër argumentuar në kornizën e TCT-së. Së dyti, sasia e përpunuar

ndikon në tendencën e prodhuesve dhe blerësve të mëdhenj per t’u lidhur me njëri- tjetrin. Sa më e

madhe sasia aq më të shpeshta dhe rastet e shkurtimit të kanaleve të shitjes, pra lidhjes direkte të

eksportuesve me fermerët. Ky aspekt i përballjes me pasigurinë e volumeve, sikundër sugjeruar nga

Walker dhe Weber (1984), shtyn firmat ndërkombëtare të përzgjedhin partnere të caktuar biznesi

dhe të forcojnë marrëdhëniet me këta të fundit, në pamundësi të një integrimi vertikal. Së treti,

kompetencat e furnitorëve janë një element i pranishëm në çdo hallkë të zinxhirit, jo vetëm në

përzgjedhjen e partnerit të biznesit, por edhe të kanalit marketing. Eksportues të ndryshëm pranojnë

të bëjnë marrëveshje me fermerë apo grupe femerësh vetëm në rast se kompetencat e tyre

konsiderohen si të pranueshme. Së katërti, furnitorët dhe blerësit përzgjedhin dhe ruajnë kanale të

caktuara të shitjes mbështetur në lidhjet sociale që ata kanë krijuar ndër vite, qoftë si rezultat i

lidhjeve kulturore, fisnore, reputacionit, qoftë si rezultat i besimit të krijuar nga veprimet e

mëparshme. Së pesti, format e bashkëpunimit horizontal mes fermerëve janë akoma të brishta. Ato

shtrihen kryesisht në procesin e shitjes dhe në raste të veçanta edhe në përpunimin pas vjeljes, duke

siguruar dhe një fuqi më të lartë negociuese. Rezultatet e këtij punimi në lidhje me arsyet e

përzgjedhjes së kanaleve të shitjes janë në përputhje si me konceptet kryesore të GVC-së, ashtu dhe

të TCT-së. Ato gjithashtu “zbulojnë” deri në një farë mase dhe faktorët që ndikojnë në lidhjet e

153

qëndrueshme mes palëve të përfshira në transaksion. Megjithatë, ata ofrojnë një panoramë të qartë

të kontekstit të rrjetit, duke përfshirë në analizën e mëtejshme dhe rolin e faktorëve të rrjetit në

qeverisje.

Rezultatet e kërkimit në lidhje me qeverisjen në rrjedhën e poshtme të zinxhirit, duke

përdorur afrimin e GVC-së, konfirmojnë se elementi më i fortë shpjegues i teorisë është pushteti i

firmave udhëheqëse (sikundër argumentuar dhe nga Bair 2009), koncept ngushtësisht i lidhur me

trashëgiminë e GCC-së në këtë kornizë teorike. Format e “kapura”, ato të tregut të lirë dhe

relacionale përbëjnë strukturat kryesore qeverisëse, të cilat nuk gjejnë gjithmonë shpjegim përmes

faktorëve përcaktues, por reflektojnë përkufizimin teorik të GVC-së. Nga ana tjetër, konstrukti i

TCT-së shfaq një nivel më të lartë përshtatje në shpjegimin e qeverisjes duke përcaktuar asetet

specifike dhe pasigurinë si elementet kryesore përcaktues të formës së qeverisjes. Faktorë të tjerë të

rrjetit si besimi rezultojnë të kenë një nivel të caktuar në krijimin e formave të specializuara të

qeverisjes. Gjithsesi, konkurrenca mes furnitorëve shoqëruar me një nivel të caktuar të pasigurisë

së volumeve përcakton forma qeverisëse që ngjajnë mjaft me tregun e lirë, në shumicën e rasteve.

Rezultatet e analizës cilësore shpjegojnë se investimi në asete specifike dhe ulja e pasigurisë së

volumit janë faktorët kryesorë që çojnë në shfaqjen e formave të qarta të koordinimit vertikal

shoqëruar me elemente të qeverisjes relacionale.

Rezultatet e kërkimit në lidhje me qeverisjen në rrjedhen e sipërme nënvizojne disa mangësi

në forcën shpjeguese të GVC-së. Pavarësisht nga unifomiteti i nivelit të faktorëve përcaktues të

kësaj teorie rezulton të shfaqen në zinxhir disa forma qeverisje. Duket se shpjegimin më të mirë në

drejtim të formave relacionale të qeverisjes nuk e japin faktorët “klasikë” të GVC-së, por ato të

teorisë së rrjeteve sociale. Analiza cilësore konfirmon se përkushtimi, bashkëpunimi i gjatë dhe

besimi janë faktorët që ndikojnë në formën relacionale të qeverisjes. Duke përdorur analizën

cilësore dhe atë sasiore, ky punim konfirmon ndikimin e faktorëve të TCT-së, si asetet specifike dhe

pasiguria në formën e qeverisjes, sikundër sugjeruar nga Williamson (1975, 1983). Nga ana tjetër,

faktorët e rrjetit si konkurrenca, dhe pararendësit e besimit ndikojnë në qeverisjen në zinxhir.

Ndikimi i konkurrencës rezulton të jetë ngushtësisht i lidhur me nivelin e pasigurisë, ndërsa faktorët

e besimit subjektiv mund të konsiderohen si shprehje e kundërt e nivelit të pasigurisë.

Rezultatet e këtij punimi paraqesin interes edhe në aspektin metodologjik. Trajtimi i

pasigurisë si nje variabël moderuese të qeverisjes relacionale dhe konfirmimi i një lidhje të fortë

mes konstruktit të qeverisjes dhe kostove të transaksionit përbën një qasje “inovative”

metodologjike në shpjegimin e qeverisjes. Konceptimi i pasigurisë si pasqyrim i kundërt i

154

pasigurisë dhe lidhja negative e kësaj të fundit me përkushtimin, hapin disa horizonte të reja në

hulumtimin e lidhjes mes faktorëve socialë dhe “klasikë” të TCT-së.

155

VII. KONKLUZIONE, DISKUTIME DHE KONTRIBUTE TË STUDIMIT

Qëllimi i këtij studimi përqëndrohet në shtrirjen më tej prespektivën të perspektivës së

teorisë së kostove të transaksionit (TCT) duke përdorur kornizat e teorive të tjera të rrjeteve për të

hulumtuar format e qeverisjes në kuadër të rrjeteve vertikale. Një ndër kufizimet e TCT-së

konsiderohet dështimi i kornizës teorike për të hulumtuar “ndërvarësitë mes një serie kontratash të

ndërlidhura mes tyre” (Williamson 1985: 393), ndërkohë që analizohen marrëdhëniet dypalëshe

mes blerësit dhe furnitorit. Ky aspekt ka shërbyer si shtysë për të përdorur TCT-në si kornizë

teorike kryesore duke e pasuruar atë me kontribute nga afrime të tjera teorike.

Sikundër është nënvizuar në hyrjen e këtij punimi, përpjekjet kërkimore të shumë autorëve

janë përqëndruar në marrëdhëniet dypalëshe, megjithatë me integrimin e organizatave në rrjete

vertikale lind nevoja për të kuptuar ndikimin e këtyre rrjeteve në marrëdhëniet dupalëshe mes

organizatave, sikundër sugjeruar dhe nga Geyskens et al., (2006). Kërkimet empirike që kanë

hulumtuar rolin e rrjeteve në marrëdhëniet dypalëshe (p.sh., Iacobucci dhe Hopkins 1992; Joshi dhe

Stump 1999; Walker dhe Webber 1987; Uzzi 1997; Gulati 1995; Heide dhe John 1992) kanë

vërtetuar ndikimin e faktorëve të rrjeteve në marrëdhëniet mes firmave.

Duke përdorur kornizën teorike të TCT-së, ky disertacion përfshin, besimin (Granovetter

1985; Uzzi 1997; Gulati 1995), konkurrencën (Walker dhe Webber 1984, 1987) si në rrjedhën e

poshtë ashtu dhe të sipërme të zinxhirit, kooperimin (Røkholt 1999) si faktorë përcaktues të formës

së qeverisjes. Duke konsideruar ndikimin që ka pasur zinxhiri global i të mirave (GCC) dhe

zinxhiri global i vlerës (GVC) në studimin e zinxhirëve të ndikuar nga firmat ndërkombëtare

(Gereffi dhe Korzeniweicz 1994; Hopkins dhe Wallerstein 1994; Gibon 2001; Gereffi et al., 2005)

ky punim është përshkuar nga një afrim krahasues, plotësues dhe integrues i këtyre kornizave

teorike me ato të menaxhimit të zinxhirit të furnizimit (SCM), TCT-së dhe rrjeteve sociale.

Mbështetur në qëllimin e kërkimin, afrimin integrues dhe plotësues të kornizave teorike dhe

metodologjinë mikse të përzgjedhur, pyetjet kërkimore janë përqendruar kryesisht në: (1) format

kryesore të qeverisjes që shfaqen në zinxhirin e bimëve aromatike mjeksore (BAM) dhe faktorët

përcaktues të qeverisjes në secilën prej hallkave mbështetur kryesisht në TCT dhe GVC, plotësuar

nga teori të tjera të rrjeteve; (2) ndikimi i faktorëve të rrjeteve, si konkurrenca, bashkëpunimi

horizontal, dendësia, pozicionin qëndror dhe besimi në qeverisjen në rrjedhen e sipërme dhe të

poshtme të zinxhirit, si dhe në marrëdhëniet dypalëshe; (3) kanalet kryesore të shitjes dhe ndikimi i

tyre në rrjet, si dhe implikimet në qeverisje; (4) ndikimin e faktorëve hapësinorë, kohorë,

strategjikëdhe operacionalë në format e qeverisjes.

156

Rezultatet e këtij kërkimi provojnë se marrëdhëniet mes firmave në hallka të ndryshme të

zinxhirit ndikohen në masë të ndryshme nga faktorët përcaktues të TCT-së, ndërkohë që faktorët e

rrjetit ndikojnë në marrëdhëniet dypalëshe mes firmave. Përfshirja e faktorëve të rrjeteve në

logjikën e kostove të transaksionit, mundëson më mirë të kuptuarin e formave të specializuara të

qeverisjes. Kornizat e tjera si GVC-ja, GCC-ja dhe SCM-ja ndihmojnë në shpjegimin e disa prej

vendimmarrjeve të firmave mbështetur në kostot e prodhimit dhe vlerën e shtuar që kalojnë përtej

logjikës së kostove të transaksionit, si dhe rolin e pushtetit të firmave udhëheqëse të qeverisjes në

zinxhir.

1. Kontributet teorike dhe konkluzionet empirike të studimit

Në aspektin teorik, rezultatet e këtij kërkimi kanë mundësuar përpunimin e pesë

konkluzioneve kryesore.

Së pari, qeverisja relacionale apo format e tjera të qeverisjes së specializuar në zinxhir

përcaktohen jo vetëm nga marrëdhëniet e qëndrueshme të shkëmbimit, por dhe nga niveli i

përkushtimit të palëve, duke përfshirë besimi subjektiv dhe veprimet që lindin prej tij, të cilët

ndikojnë në uljen e pasigurisë dhe rrisin nivelin e përshtatjes së palëve të përfshira në shkëmbim.

Qeverisja relacionale në marrëdhëniet mes furnitorëve nga njëra anë, dhe grumbulluesve dhe

eksportuesve nga ana tjetër, ndikohet direkt dhe indirekt nga pasiguria e sjelljes, duke i dhënë kësaj

të fundit një rol moderues. Qeverisja e specializuar në marrëdhëniet mes eksportuesve dhe

tregtareve ndërkombëtarë paraqet trajtat e koordinimit vertikal të përzierë me elemente të qeverisjes

relacionale.

Së dyti, niveli i specificitetit të aseteve, pasigurisë së volumit dhe tregut, pasigurisë së

sjelljes ndikon në krijimin e formave të specializuara të qeverisjes në marrëdhëniet dypalëshe, ashtu

sikundër është parashikuar në supozimet bazë të TCT-së. Kërkimi cilësor dhe ai sasior vërtetojnë

supozimet bazë të TCT-së në të gjitha marrëdhëniet dypalëshe të hallkave të ndryshme të zinxhirit,

si në rrjedhën e sipërme, ashtu dhe në atë të poshtme (përkatësisht marrëdhëniet e përpunuesve me

furnitorët dhe marrëdhëniet e ekportuesve me tregtarët ndërkombëtare).

Së treti, faktorët e rrjeteve si, konkurrenca mes furnitorëve, dendësia e rrjeteve dhe

pararendësit e besimit ndikojnë në krijimin, zhvillimin dhe forcimin e qeverisjes relacionale.

Konkurrenca si në pjesën e sipërme ashtu dhe në atë të poshtme të zinxhirit ndikon në formën e

qeverisjes, në varësi të nivelit të pasigurisë së ambjentit dhe pasigurisë së sjelljes.

157

Së katërti, qeverisja e specializuar, ajo relacionale dhe koordinimi vertikal ndikojnë në uljen

e kostove të transaksionit. Ky përbën dhe konfirmimin e njërit nga supozimet kryesore të TCT-së.

Së pesti, faktorët përcaktues të GVC-së, shpjegojnë mjaft mirë qeverisjen në rrjedhën e

sipërme të zinxhirit, por këto korniza humbasin fleksibilitetin në shpjegimin e marrëdhënieve në

pjesën e poshtme të tij. Pushteti i firmave udhëheqëse (faktor ndikues si GVC-së, ashtu dhe GCC-

së), afrimi analitik i mbështetur mbi vlerën e shtuar, si dhe strategjitë e firmave mbështetur në

upgrading, kombinuar me kostot e transaksionit shpjegojnë vendimarrjet e firmave në disa rrethana

të caktuara. Ndërkohë, TCT-ja, e zgjeruar në perspektivën e saj nga teoritë e tjera të rrjeteve, ofron

një fuqi shpjeguese më të madhe të tërësisë së marrëdhënieve në zinxhir, pavarësisht nga afrimi i saj

i fokusuar në marrëdhëniet dypalëshe. Përgjithësimi i qeverisjes mbështetur në këtë afrim integrues

rezulton të jetë më i qartë, por paraqet disa sfida metodologjike dhe analitike.


Hulumtimi i qeverisjes në zinxhirin/rrjetin e aktorëve që operojnë në sektorin e BAM-ve

tregon se qëndrueshmeria e marrëdhënieve mund të matet dhe të shpjegohet në mënyrë sistematike.

Format kryesore të qeverisjes janë të ndryshme në hallka të ndryshme të zinxhirit, por mbizotërojnë

format e “tregut të lirë” dhe ato relacionale, apo dhe koordinimi vertikal, në rrjedhën e sipërme dhe

të poshtme të zinxhirit. Rezultatet kërkimore të këtij disertacioni, në përputhje me rezultate të

studimeve të tjera (p.sh., Noordewier et al., 1990; Klein 1980; Joshi dhe Stump 1999), tregojnë se

lidhjet sociale dhe personale përmirësojnë ndjeshëm cilësinë e marrëdhënieve të shkëmbimit.

Mbështetur në analizën sasiore dhe cilësore të këtij studimi rezulton se, besimi subjektiv dhe

veprimet që rrjedhin prej tij strukturojnë formën e qeverisjes, duke konfirmuar rezultatet e

teoricieneve të rrjeteve sociale (p.sh., Granovetter, 1985; Gulati, 1995a, 1995b; Uzzi, 1997),

autorëve të rëndësishëm të GVC-së (Gereffi et al., 2005) dhe të kërkuesve në fushën e kontratave

(Macneil, 1978, 1980).

Rezultatet që përbëjnë një kontribut të veçantë të këtij studimi, vërtetojnë se qëndrueshmeria

në marrëdhënie ndikon në uljen e kostove të transaksionit, vetëm në rastin e një pasigurie të ulët në

marrëdhënie, ndërsa pasiguria e lartë ndikon në uljen e përkushtimit dhe ka ndikim në rritjen e

kostove të transaksionit. Vetëm në raste të tilla mund të konsiderohet se marrëdhënia e shkëmbimit

karakterizohet nga përkushtimi mes palëve. Në përputhje me rezultatet kërkimore të autorëve të

tjerë, si Morgan dhe Hunt (1994), analiza cilësore tregoi se përkushtimi në marrëdhënie, është një

faktor i rëndësishëm në suksesin e marrëdhënieve afatgjata, si në qeverisjen në rrjedhën e poshtme

të zinxhirit, ashtu dhe në rrjedhën e sipërme. Rezultatet empirike vërtetojnë se përveç rolit

158

moderues, pasiguria e sjelljes ndikon direkt në qëndrueshmërinë e marrëdhënies, duke shërbyer

kështu në qartësimin më të mirë të konstruktit të përkushtimit si variabël, si dhe duke shpjeguar

pjesërisht faktorët që e përcaktojnë atë. Marrëdhënia e zhdrejtë mes përkushtimit dhe pasigurisë

është një rezultat i rëndësishëm empirik i këtij disertacioni, i cili sugjeron në vetvete hulumtimin e

mëtejshëm të lidhjes mes përkushtimit, pasigurisë dhe besimit subjektiv

Analiza cilësore vërteton gjithashtu se marrëdhëniet e gjata të shkëmbimit dhe familjarizimi

mes palëve janë të nevojshme për të ndërtuar mekanizmat e qeverisjes relacionale. Me kalimin e

kohës, palët e përfshira në transaksione zhvillojnë, testojnë dhe konfirmojnë ekzistencën e besimit

dhe normave të tjera të bashkëpunimit, duke u mbështetur kështu, në marrëdhëniet relacionale për të

qeverisur shkëmbimet mes tyre. Ky aspekt i qeverisjes relacionale konfirmon ndikimin e horizontit

kohor në procesin e krijimit dhe zhvillimit të saj, duke sugjeruar implikime për procesin e krijimit të

kësaj forme qeverisje, sikundër është evidentuar edhe në kërkime të tjera (p.sh., Zaheer dhe

Venkatraman 1995).

Ndërsa ndikimi i variablës së pasigurisë është përcaktuar në teori, ky aspekt i ndikimit direkt

dhe indirekt të saj në variablën e varur, e cila është konceptualizuar pjesërisht mbi bazën e

përkushtimit në marrëdhënie (shitjes tek i njëjti blerës), paraqet disa implikime me rëndësi në lidhje

me rolin e pararendësve të besimit tek përkushtimi. Rezultatet e analizës cilësore dhe sasiore

konfirmojnë ndikimin e pararendësve të besimit, si në rrjedhën e sipërme, ashtu dhe në atë të

poshtme të zinxhirit. Lidhjet personale të krijuara gjate viteve, mes eksportuesve dhe klientëve të

tyre ndërkombëtare dhe mes eksportuesve dhe furnitorëve të tyre, shërbejnë si motivim për të

ruajtur nivelin e përkushtimit në marrëdhënie dhe për të evituar sjellje oportuniste që sjellin fitime

afatshkurtra.

Marrëdhëniet e maturuara forcojnë pararendësit e besimit dhe ulin nivelin e pasigurisë së

sjelljes, duke ndikuar në rritjen e përshtatjes mes palëve të përfshira në transaksionin dhe

zvogëlimin e problemeve të keq-përshtatjes, në përputhje me supozimet e TCT-së (p.sh., Macneil

1978; Williamson 1991). Në marrëdhëniet relativisht të reja mes palëve evidentohet një nevojë për

shkëmbim të lartë informacioni në mënyrë që të ulet pasiguria e sjelljes dhe të krijohen gradualisht

format e specializuara të qeverisjes, sikundër është sugjeruar nga teoricienët e SCM-së (p.sh., Stank

et al., 2001; Zhou dhe Benton 2007; Carr et al., 2008). Pasiguria nuk ndikon vetëm në strukturën e

qeverisjes por edhe në proceset e saj. Ky arsyetim i lidhjes mes fytyrave të ndryshme të besimit dhe

pasigurisë së sjelljes, si dhe ndikimit në proceset e qeverisjes meriton një vëmendje më të madhe në

studimet e ardhshme për qeverisjen relacionale.

159

Mjaft prej konkluzioneve të mësipërme të punimit gjejnë evidencë më të fortë empirike në

rrjedhën e sipërme të zinxhirit, megjithëse ato shfaqen edhe në rrjedhën e poshtme të tij. Në

përputhje me kërkimin empirik në fushën e menaxhimit strategjik dhe marketingut (p.sh., Heide dhe

John 1990; Andersen dhe Buvik 2001; Joshi dhe Stump 1999), rezultatet e analizës cilësore tregojnë

se blerësit ndërkombëtar përdorin forma hibride të qeverisjes me eksportuesit shqiptar duke rritur

shkallën e koordinimit vertikal, përmes përshtatjes së kontratave, rritjes së nivelit të monitorimit

dhe shkëmbimit të informacionit dhe rritjes së përshtatjes. Roli i aseteve specifike bëhet i

rëndësishëm për të konfirmuar përkushtimin e palëve në marrëdhënie dhe strukturimin e qeverisjes.

Koordinimi vertikal i mbështetur në këto elemente mbështetet edhe në elemente relacionale, të cilët

forcohen me përsëritjen e transaksioneve. Këto konkluzione të analizës cilësore sugjerojnë kërkime

të tjera në lidhjen mes integrimit vertikal dhe qeverisjes relacionale, duke nënvizuar më qartë

perspektivën sociologjike dhe atë ekonomike të faktorëve ndikues.

1.2. Format e qeverisjes dhe kontratat

Në fushën e kërkimit strategjik shumica e kërkimit empirik dhe teorik përcakton qeverisjen

relacionale si një mekanizëm i vetë-imponuar. Në këtë kuadër, shumë autorë e konsiderojnë

kontratën si një zëvendësues të kushtueshëm të qeverisjes relacionale (p.sh., Gulati l995b; Dyer dhe

Singh 1998). Rezultatet e këtij punimi konfirmojnë se në marrëdhëniet në rrjedhën e sipërme të

zinxhirit kontratat janë një formë e kushtueshme për të rregulluar marrëdhëniet e shkëmbimit,

sidomos kur ato karakterizohen nga lidhje sociale të forta dhe afatgjata, si dhe nivel i lartë

përkushtimi (qeverisje relacionale). Nuk janë të pakta rastet kur vetë koncepti i kontratës mund të

konsiderohet si shprehje mosbesimi, duke krijuar probleme në marrëdhënien e shkëmbimit,

sikundër sugjeruar nga autorë të tjerë që kanë hulumtuar rolin e kotrnatave (p.sh., Bernheim dhe

Whinston, 1998). Mungesa e kontratave të shkruara shpjegohet edhe me informalitetin e lartë në

sektor, si dhe nivelin e ulët të aplikueshmërisë së ligjeve dhe zhvillimin disi kaotik të sektorit. Këto

rezultate të studimit i përjashtojnë kontratat si faktorë ndikues në përcaktimin e qeverisjes, duke

nënvizuar rolin e marrëveshjeve informale.

Në kundërshtim me këtë dinamike që shfaqet në marrëdhëniet mes aktorëve në rrjedhën e

sipërme të zinxhirit, si dhe në kundërshtim me këndvështrimet teorike që i konsiderojnë kontratat

dhe qeverisjen relacionale si zëvëndësues të njëri-tjetrit, rezultatet e këtij studimi tregojnë se në

rrjedhën e poshtme shfaqet karakteri plotësues i kontratave dhe qeverisjes relacionale, sikundër

është evidentuar dhe nga autorë të tjerë (p.sh., Poppo dhe Zenger 2002). Në rastet kur marrëdhëniet

e shkëmbimit karakterizohen nga një përshtatje e palëve, e njëjta dukuri përshtatje shfaqet dhe në

kontratat mes tyre. Këto të fundit përfshijnë plane kontigjencë dhe termat kryesore kontraktuale si

160

shpejtësia e pagesës, paradhënia, madje dhe çmimi janë fleksibël. Gjithsesi, kontrata të tilla nuk

zvogëlojnë rolin e përkushtimin, mirëkuptimit reciprok në zgjidhjen e konflikteve eventuale.

Kompleksiteti i kontratave në kushtet e qeverisjes relacionale rrit performancën e shkëmbimit mes

palëve të përfshira në transaksione, duke shërbyer si përforcues i qeverisjes relacionale në vetvete.

Ky rezultat gjen konfirmim edhe në rastet, kur qeverisja e “kapur” shfaqet në marrëdhëniet

mes blerësve ndërkombëtare dhe eksportuesve shqiptarë. Kontratat paraqesin nivele më të ulëta të

përshtatjes dhe kanë specifikime të ngurta lidhur me cilësinë dhe penalitete të konsiderueshme për

ato transaksione, kur këto standarte nuk përmbushen. Rezultatet e analizës cilësore konfirmojnë se

në kushtet e qeverisjeve “më pak të specializuara”, kontratat reflektojnë një nivel më të vogël

përshtatje, duke sugjeruar kështu kërkime të mëtejshme në lidhje me këtë aspekt të rëndësishëm

mbi të cilin është ndërtuar korniza e TCT-së.

1.3. Faktorët përcaktues të qeverisjes

Asetet specifike

Testimi empirik i këtij studimi vërtetoi ndikimin e fortë të aseteve specifike në formën e

qeverisjes, siç argumentohet dhe nga Williamson (1975, 1983). Përfshirja e fermerëve në kultivim

është pozitivisht e lidhur me strukturimin e qeverisjes relacionale, një formë qeverisje, e cila

shërben si masë mbrojtëse ndaj rrezikut të oportunizmit. Nga ana tjetër, blerësit, eksportuesit dhe

grumbulluesit, e konsiderojnë investimin në asete specifike nga ana e fermerëve si një garanci në

marrëdhënie dhe si një faktor që ndikon ndjeshëm në uljen e pasigurisë së volumit. Asetet specifike

konsiderohen edhe nga fermerët si garanci në marrëdhënie dhe rrisin reputacionin e blerësit. Nuk

janë të pakta rastet kur përzgjedhja e kanalit të shitjes bëhet mbi bazën e një kompromisi mes

besimit mbështetur në logjikë ekonomike dhe atij subjektiv. Me fjalë të tjera, fermerët mund të

ndryshojnë kanalin e shitjes sepse kanë më besim tek një blerës me asete specifike të larta, kundrejt

një grumbulluesi me të cilin kanë besim subjektiv. Edhe pse asetet specifike nuk janë i vetmi faktor

i vendimmarrjes, ato ndikojnë ndjeshëm në qëndrueshmërinë e marrëdhënieve. Ky aspekt i

strukturës së qeverisjes dhe i qëndrueshmërisë ka implikime të rëndësishme në lidhje me

grumbulluesit që kërkojnë të qëndrojnë në biznes në kushtet e rritjes së konkurrencës nga

eksportuesit.

I njëjti ndikim i aseteve specifike vihet re edhe në hallka të tjera në rrjedhën e poshtme të

zinxhirit. Blerësit ndërkombëtarë kanë prirjen të lidhen në marrëdhënie me disa eksportues që

investojnë në asete specifike, të cilat jo vetëm që ulin pasigurinë e tyre të volumeve, por edhe atë

161

teknologjike, duke siguruar ndërkohë edhe një mbrojtje ndaj oportunizmit. Investimi nga të dy palët

përbën bazën e përkushtimit reciprok, duke siguruar jetëgjatësinë dhe qëndrueshmërinë e

marrëdhënies së shkëmbimit. Kjo situatë simetrie në shkëmbim ngjason me teorinë e lojës,

specifikisht me “dilemën e të burgosurit” të Paretos, ku bashkëpunimi mes palëve është zgjedhja më

e mirë, kur horizonti kohor është i pafund, sikundër sugjeruar nga teoricienët e teorisë së lojës dhe

aplikimeve të saj në TCT, si Parkhe (1993). Në raportet mes aktorëve në rrjedhën e poshtme të

zinxhirit, simetria në investime bëhet edhe më e fortë, kur përcaktohen strategji ndërorganizative të

përbashkëta, pra në çastin kur organizatat shkëmbejnë informacion të vazhdueshëm mes tyre në

lidhje me shportën e produkteve, çmimet, cilësinë, investimet, etj.

Investimet nga të dy palët, si nga ana e blerësve ndërkombëtare ashtu dhe nga ana e

ekportuesve shqiptarë, konsiderohet si një “fjalë e mbajtur” dhe konfirmon përkushtimin mes

palëve. Ajo që evidentohet në këtë rast është konvergjenca e përceptimit mes palëve duke

konfirmuar kështu dhe rezultatet e John dhe Reve (1982) mbi simetrinë në përceptim. Implikimet e

simetrisë në investime janë shumë të qarta në lidhje me vendimmarrjen e eksportuesve shqiptarë për

investime të mëtejshme në asete specifike – këto investime janë një garanci për qëndrueshmërinë e

marrëdhënieve në të ardhmen.

Në rastet e investimeve simetrike dhe bashkërendimit të veprimeve, kontratat formale nuk

luajnë një rol të rëndësishëm, ndërsa ato implicite, pra që përfshijnë përshtatjen dhe mirëkuptimin

mes paleve, kanë një ndikim të fortë në uljen e kostove të transaksionit. Në rastet kur marrëdhëniet

e shkëmbimit janë të gjata, por eksportuesit shqiptarë nuk kanë ndërmarrë investime të rëndësishme

në drejtim të përmirësimit të standarteve të cilësisë, përceptimi i blerësit ndërkombëtare është

negativ, duke e konsideruar këtë fakt si mungesë përkushtimi. Ky konkluzion gjen konfirmim dhe

në disa studime të TCT-së, ku Williamson (1985) zvogëlon rendësinë e kontratave në marrëdhënie

afatgjata dhe në transaksione komplekse, duke nënvizuar rolin e përshtatjes.

Testi empirik vërteton lidhjen mes pranisë së aseteve specifike dhe nivelit të pasigurisë së

sjelljes në hallkat e sipërme të zinxhirit. Me uljen e nivelit të pasigurisë së sjelljes rriten dhe asetet

specifike, ashtu sikundër përcaktuar në kornizën teorike të TCT-së. Kjo lidhje e fortë mes aseteve

specifike dhe pasigurisë është evidentuar edhe përmes analizës së kërkimit cilësor në rrjedhën e

poshtme të zinxhirit. Një pjesë e mirë e eksportuesve shqiptarë nuk investojnë në asete shumë

specifike, pikërisht sepse përceptojnë një nivel shumë të lartë të pasigurisë së tregut shoqëruar me

pasiguri edhe në lidhje me teknologjinë dhe sjelljen e blerësit. Në hallka të tjera të zinxhirit (p.sh.,

në nivel gupime fermerësh që luajnë rolin e grumbulluesit), ku kjo pasiguri e ambjentit është e ulët

për arsye të kërkesës së lartë të tregut për disa BAM, vërehet një tendencë për të investuar në asete

162

specifike të larta. Lidhja mes niveleve të larta të pasigurisë (qoftë të ambjentit apo të sjelljes) nga

njëra anë, dhe mungesës së investimit në asete specifike nga ana tjetër, ndikon në “përqafimin” e

qeverisjes “treg i lirë”, duke konfirmuar dhe rezultatet e studimeve të tjera (p.sh., Balakrishnan dhe

Wernerfelt 1986).

Rezultatet e disertacionit janë konsistente me logjikën e kostove të transaksionit, duke

konfirmuar se asetet specifike rrisin besimin, i cili ndikon në përkushtimin mes palëve dhe

gjithashtu, në rritjen e kompleksitetit dhe fleksibilitetit të kontratave dhe rrjedhimisht shtyjnë palët

drejt formave të qeverisjes së specializuara. Kombinimi i formave relacionale të qeverisjes dhe

kontratave me specifikime me fleksibël zgjidh problemin e përshtatjes dhe ul kostot e transaksionit,

sikundër argumentuar nga Williamson (1983) dhe teoricienë të tjerë, si Powell (1990) dhe Palay

(1985).

Pasiguria dhe format e saj

Rezultatet e kërkimit cilësor dhe sasior konfirmojnë argumentimin e TCT-së në lidhje me

ndikimin e fortë që kanë format e ndryshme të pasigurisë në qeverisje. Në kushtet e pasigurisë së

ulët të tregut dhe të volumit për një pjesë të aktorëve në rrjedhen e sipërme të zinxhirit të BAM-ve,

forma më e pranishme e pasigurisë në hallkat e sipërme të zinxhirit është ajo e pasigurisë së sjelljes.

Ajo shfaqet si mundësi e sjelljes oportuniste të blerësit në lidhje me raportin çmim/cilësi të

produkteve. Ky konstrukt përcakton qartazi dhe bazën mbi të cilën ndërtohen marrëveshjet e

shkëmbimit mes fermerëve dhe blerësve të tyre. Kjo lloj pasigurie ndikon direkt dhe indirekt në

formën e qeverisjes në zinxhir.

Në nivel grumbulluesi, forma më e zakonshme e pasigurisë është një nivel i kufizuar i

pasigurisë së tregut dhe nivele relativisht më të larta të pasigurisë së sjelljes së blerësit. Sikundër

sugjeruar edhe në kornizën teorike të TCT-së, rezultatet e kërkimit cilësor konfirmojnë se krijimi i

formave të specializuara ul nivelet e pasigurisë. Grumbulluesit kanë prirjen të krijojnë marrëdhënie

që mbështesin qeverisjen relacionale, si me furnitorët e tyre ashtu dhe me blerësit. Megjithatë,

analiza cilësore tregon për një lidhje mes rritjes së tendencës për sjellje oportuniste me rritjen e

konkurrencës, duke konfirmuar gjithashtu rezultatet empirike të autorëve të tjerë si, Walker dhe

Weber (1987).

Sjellja oportuniste shfaqen në varësi të rolit qendror në rrjet të konkurrencës së shtuar, pra të

rolit që luan konkurrenca e blerësit të zakonshëm në tregun e blerësve. Roli qëndror i blerësit

konkurrent ka ndikim të fortë në pushtetin që eksportuesit kanë tek grumbulluesit e tyre, duke

163

ndryshuar situatën e tregut dhe duke modifikuar marrëdhëniet dhe qeverisjen. Në rast të një roli

periferik të tij dhe rol qendror të blerësit fillestar, konkurrenca nuk ka të njëjtin ndikim në sjelljen e

furnitorit dhe në nivelin e pasigurisë së blerësit. Në këtë rast pozicioni qendror i blerësit fillestar

ndikon në ruajtjen e marrëdhënieve të shkëmbimit dhe formës së specializuar të qeverisjes, sikundër

argumentuar ngjashmërisht nga Coleman (1990). Ndryshimet në strukturën e rrjetit që “rrethon”

marrëdhëniet dypalëshe rrit mundësinë për sjellje oportuniste nga ana e grumbulluesve dhe

pasigurinë e volumit nga ana e eksportuesve, të cilët duhet të përshtaten në mënyrë që të mos

përballen me kosto keq-adaptimi. Ky rezultat ka implikime të rëndësishme në lidhje me strategjinë

e eksportuesve për të siguruar tregje të reja furnizimi. Kostot e futjes në këto tregje janë relativisht

të larta, meqenëse kërkojnë një përpjekje të konsiderueshme për të mënjanuar konkurrentët e tjerë

me rol qendror në treg.

Pasiguria e ambjentit, në disa forma të saj, shfaqet kryesisht në marrëdhëniet në pjesën e

poshtme të zinxhirit duke ndikuar në nivelin e koordinimit vertikal mes blerësve dhe furnitorëve.

Ajo merr disa trajta në varësi të formës së qeverisjes mes blerësve ndërkombëtare dhe eksportuesve

shqiptarë. Në rastet kur niveli i koordinimit vertikal është i ulët apo kur shfaqen format e “kapura”

të qeverisjes, pasiguria e tregut (kërkesës) është mjaft e lartë, duke ndikuar në kujdesin e

eksportuesve në investimet në asete specifike. Në situata të tilla, të dy palët e përfshira në

shkëmbim ruajnë marrëdhënie në të cilat mungon përkushtimi i fortë.

Pasiguria e kërkesës është një shtysë e rëndësishme për krijimin e formave të qeverisjes së

specializuar. Kur në marrëdhëniet mes palëve shfaqen forma qeverisje si koordinimi vertikal ose

relacionale, pasiguria e kërkesës zvogëlohet, por njëkohësisht lindin forma të tjera të pasigurisë, si

ajo e volumit dhe ajo teknologjike, duke konfirmuar dhe konkluzionet e studimeve të ngjashme

(p.sh., Walker dhe Webber 1984).

Pasiguria e volumit është motivimi kryesor që blerësit ndërkombëtare të krijojnë

marrëdhënie relacionale me pak eksportues shqiptarë, duke i garantuar atyre kontrata të

përshtashme, të cilat eleminojnë pasigurinë e tregut të këtyre të fundit. Kjo formë pasigurie mbartet

tek eksportuesit të cilët e zvogëlojnë atë përmes krijimit qeverisjes relacionale në pjesën e sipërme

të zinxhirit. Kjo garanton eksportuesit se sasitë e kërkuara do mund të prodhohen dhe përpunohen,

duke përmbushur kështu kontratat.

Ndërkohë, pasiguria teknologjike lidhet kryesisht me investime në asete specifike të cilat

shërbejnë si masë mbrojtëse për blerësit ndërkombëtare dhe mjet për të rritur vlerën e shtuar, siç

argumentohet ngjashmërisht në studimet empirike të Fitter dhe Kaplinsky (2001) dhe Kuehn dhe

164

Braun (2004). Roli që ka pasiguria e volumit që shaqet një hallkë të zinxhirit në përcaktimin e një

formë qeverisje në një hallkë tjetër përbën një rezultat me interes të këtij disertacioni që vlen të

hulumtohet më tej, duke konsideruar implikimet që ky rezultat ka për vendimmarrjet e

eksportueseve.

Marrëdhëniet e eksportuesve shqiptarë me blerësve të vegjël ndërkombëtare mbështeten në

nivele të larta pasigurie, volumi dhe sjellje, por nga ana tjetër, përbëjnë një mjet për t’u

diversifikuar dhe për të rritur fitimet. Por pozicioni i këtyre blerësve mbetet jo qendror dhe blerësit

e mëdhenj ndërkombëtarë monitorojnë me kujdes sjelljen e furnitorëve të tyre. Në rastet kur, roli i

blerësve të rinj bëhet më i rëndësishëm, firmat e mëdha ndërkombëtare e konsiderojnë si sjellje

oportuniste dhe ulin sasitë e porositura duke ndërruar furnitor, meqënëse nuk janë të sigurtë për

volumet që do i sigurojë ky i fundit. Ky rezultat i kërkimit është në përputhje me konkluzionet e

Powell et al., (1996) që konsideron se krijimi i marrëdhënieve të reja të furnitorit me një blerës me

pozion qendror, e shtyn blerësin “tradicional” të largohet drejt furnitorëve të tjerë, në rast të një

dendësie të lartë në rrjet, meqënëse blerësi i ri është më inovativ dhe i gatshëm për “lëshime”.

Strategjitë e firmave evoluojnë në kohë dhe pasiguria në sjellje vijon të mbetet në qendër të

kujdesit të blerësve ndërkombëtarë, të cilët kanë nivel të lartë monitorimi edhe me firma të cilat

kanë marrëdhënie që mund të “klasifikohen” si qeverisje relacionale.

1.4. Faktorët e rrjetit dhe ndikimi i tyre në qeverisje

Besimi

Duke testuar rolin moderues të besimit, analiza konfirmon ndikimin e besimit subjektiv në

formën e qeverisjes. Rezultatet e analizës sasiore tregojnë se lidhja mes besimit subjektiv dhe

pasigurisë së sjelljes shpjegon formën relacionale të qeverisjes. Ky afrim me qeverisjen relacionale

gjen shpjegim edhe në kërkimin cilësor. Në rastin e marrëdhënieve në pjesën e sipërme të zinxhirit

besimi subjektiv dhe kostot e larta të ndryshimit të blerësit përbëjnë faktorët më të rëndësishëm që

mbështesin qeverisjen relacionale në zonat më të izoluara të vendit. Ky fakt shpjegon përse mjaft

prodhues të BAM-ve vijojnë të bashkëpunojmë me grumbullues lokal, pavarësisht pushtetit më të

vogël të tyre në zinxhir, sikundër sugjeruar në GVC. Përzgjedhja e kanalit të shitjes, në këtë rast,

mbështetet në shumë faktorë socialë, si besimi dhe pararendësit e tij, faktorët hapësinorë dhe

kohorë, si largësia nga tregje alternative dhe kohëzgjatja e marrëdhënies. Lidhja mes besimit dhe

pasigurisë së sjelljes, si pasqyrime të kundërta të njëri-tjetrit, përbëjnë një konkluzion të

165

rëndësishëm të analizës sasiore të këtij disertacioni, duke përballur kërkimin e mëtejshëm empirik

me sfida si në nivel konceptual, ashtu dhe metodologjik.

Kërkim cilësor, konfirmon gjithashtu, se ndërsa analizohen hallkat e zinxhirit që vijnë pas

prodhimit të lëndës së parë, pararendësit e besimit bëhen gjithnjë e më të rëndësishëm, ndërsa

besimi subjektiv humbet disi forcën e tij ndikuese. Marrëdhëniet mes njësive të ndryshme

përpunuese p.sh., mbështeten kryesisht në pararendësit e besimit dhe ekperiencat e mëparshme.

Besimi subjektiv shpjegon qeverisjen relacionale në marrëdhëniet në pjesën e sipërme të zinxhirit,

ku dhe risqet që vijnë nga oportunizmi në sjellje, qoftë i blerësve, qoftë i furnitorëve është

relativisht i lartë. Faktorët e besimit subjektiv si pasqyrim i pasigurisë së sjelljes nuk gjejnë shprehje

të qartë si faktorë ndikues në raportet mes aktorëve në rrjedhën e poshtme të zinxhirit. Besimi

subjektiv, edhe pse ndikues në marrëdhënie nuk përcakton formën e qeverisjes relacionale. Ky

rezultat ka implikime të rëndësishme në afrimin që duhet përdorur në kërkimin empirik në lidhje me

koceptualizimin dhe operacionalizimin e formave të specializuara të qeverisjes në këtë hallkë të

zinxhirit.

Rezultatet e analizës cilësore tregojnë se ekperienca e mëparshme ka një rol të rëndësishëm

në reduktimin e një lloji tjetër pasigurie që shfaqet tek blerësit ndërkombëtarë, pasiguria e volumit.

Me fjalë të tjera, blerësit ndërkombëtarë duke u mbështetur në eksperienca të mëparshme, krijojnë

besim se furnitori i tyre do t’i përmbahet kontratës dhe do të ndërmarrë veprime në sinergji me

blerësin për të ndërtuar dhe përmirësuar performancën duke lehtësuar transaksionet e shkëmbimit.

Këto veprime, sikundër shpjeguar dhe më lart, kanë të bëjnë jo vetëm me përkushtimin e furnitorit

për t’ju përmbajtur kontratave, por edhe nivelit të investimit në asete specifike. Pra, pararendësit e

besimit janë një faktor shumë i rëndësishëm në marrëdhëniet në rrjedhën e poshtme të zinxhirit.

I njëjti ndikim i pararëndësve të besimit vërehet edhe në kërkimin sasior, përmes së cilit u

testuan lidhjet mes pararendësve të besimit dhe formës së qeverisjes në rrjedhën e sipërme të

zinxhirit. Rezultatet tregojnë se lidhja është shumë e fortë, sikundër dhe supozuar, duke konfirmuar

rolin e rëndësishëm të pararendësve (sikundër argumentuar nga Das dhe Teng 2004) dhe të

konstruktit të besimit, si faktor përcaktues në qeverisje. Implikimet e këtij rezultati kanë rëndësi në

përcaktimin e strategjive të eksportuesve në marrëdhëniet e tyre të biznesit me blerësit

ndërkombëtarë. Qëndrueshmëria në furnizim ka ndikim afatshkurtër dhe afatgjatë në marrëdhëniet e

shkëmbimit.

Duke përdorur të njëjtin afrim, por dhe duke testuar lidhjen e pararendësve të besimit në

prirjen për të investuar në asete specifike rezulton se ekziston një lidhje e fortë mes këtyre dy

166

faktorëve. Investimi në asete nga ana e furnitorëve mbështetet në besimin se reputacioni dhe lidhja e

qëndrueshme e krijuar me kohën dhe përsëritjen e transaksioneve, duke përbërë kështu një

konfirmim të mëtejshëm të shumë autorëve të rrjeteve sociale (p.sh., Schurr dhe Ozanne, 1985;

Morgan dhe Hunt 1994). Lidhja mes besimit dhe shprehjeve të ndryshme të tij ndikon në ruajtjen e

vazhdimësisë dhe përkushtimi në marrëdhënie dhe duke përforcuar nivelin përshtatjes së palëve të

përfshira në transaksion, sikundër evidentuar edhe në studime të tjera (p.sh., Heide dhe John 1992).

Si përfundim, mund të argumentojmë se lloji i pasigurisë përcakton dhe ndikimin që kanë

shprehje të ndryshme të besimit në formën e qeverisjes. Në rastet kur pasiguria e sjelljes është

vendimtare në marrëdhënie, besimi subjektiv është faktor i rëndësishëm në përcaktimin e vetë

qeverisjes. Gjithsesi, pararendësit e besimit kanë rëndësi të madhe. Ndërsa, në rastet kur pasiguria e

ambjentit, specifikisht ajo e volumit dhe e tregut është e lartë pararendësit e besimit përbëjnë një

faktor të rëndësishëm që përcakton formën e qeverisjes. Megjithatë, investimi në asete specifike

konsiderohet si kusht që të konfirmohet përkushtimi i furnitorit në marrëdhënie.

Konkurrenca

Rezultatet e këtij studimi tregojnë se kur konkurrenca mes furnitorëve është e lartë,

ekzistojnë dy prirje të kundërta, të cilat shpjegohen vetëm po të konsidërojmë lidhjen e

konkurrencës me pasigurinë duke konfirmuar edhe një here rezultatet e disa studimeve empirike

(p.sh., Walker dhe Weber 1987).

Rezultatet e analizës sasiore konfirmojnë një ndikim të konsiderueshëm të konkurrencës mes

furnitorëve dhe qeverisjes relacioanle. Në mënyrë që të mbrohen nga një sjellje eventuale

oportuniste, në kushtet kur pasiguria e sjelljes që përceptohet e lartë, si rezultat i konkurrencës,

fermerët kanë prirje të lidhen më shumë me blerësit e tyre. Ndërkohë, blerësit kur perceptojnë

nivele të larta të konkurrencës mes furnitorëve, në kushtet e pasigurisë së lartë kanë tendencë të

përdorin afrimin e tregut të lirë, sidomos kur kostot e kalimit nga një furnitor tek një tjetër nuk janë

të larta dhe dendësia e rrjetit është e ulët, si rezulton nga kornizat teorike të TCT-së dhe teorisë së

rrjeteve sociale (p.sh., Williamson 1991; Coleman 1990). Në kushtet e konkurrencës së lartë mes

furnitorëve, blerësit kanë dy kushte kryesore për të mbështetur një qeverisje relacionale: (1) kur

kostot e ndryshimit të kërkesave të tyre për volume janë të ulëta; (2) kur kostot e transaksionit nga

sjellja oportuniste janë të vogla si rezultat i përshtatjes nga ana e furnitorëve. Rezultatì përfundimtar

janë dy forma qeverisje, marrëdhëniet e shkëmbimit të drejtpërdrejta (“treg i lirë”) dhe qeverisje

relacionale, që shfaqen në varësi të kombinimit të faktorëve të lartpërmendur. Në rastin e dytë,

blerësit kanë pritshmëri më të larta ndaj furnitorëve në terma të karakteristikave të produktit, ndërsa

vetë përshtaten më shumë në terma të çmimit. Kjo “matrice fiton-fiton” përbën dhe rezultatin

167

përfundimtar që vërehet në rastet, kur marrëdhëniet shfaqin karakteristikat e qeverisjes relacionale,

në kushtet e konkurrencës së lartë mes furnitorëve. Vërehet qartazi se pasiguria e ulët në lidhje

blerësin nuk çon në probleme të vlerësimit duke moderuar rolin e konkurrencës mes blerësve. Në

rast se pasiguria rritet shoqëruar me situatën e konkurrencës së lartë, atëherë qeverisja treg i lirë

është më e përshtatshme, sikundër argumentuar dhe nga Walker dhe Weber (1987). Rezultatet

paraqesin interes sidomos për implikimet që ato parashtrojnë në lidhje me sjelljen e palëve në

kushtet e konkurrencës mes furnitorëve.

Analiza sasiore nuk nxjerr ndonjë lidhje mes qeverisjes dhe konkurrencës mes blerësve.

Arsyeja lidhet kryesisht me mënyrën me të cilën është konceptuar dhe operacionalizuar qeverisja

relacionale. Duke testuar vetëm përkushtimin e furnitorëve ndaj blerësve në kushte pasigurie

normale, rezultatet e kërkimit tregojnë një lidhje të qëndrueshme. Ky testim i dytë tregon edhe një

herë lidhjen mes nivelit të pasigurisë dhe konkurrencës duke konfirmuar se kur pasiguria rritet në

kushtet e konkurrencës së lartë zgjedhja më e mirë është tregu i lire. Pritshmëritë për sjellje

oportuniste ndikojnë në krijimin e marrëdhënieve karakteristike për tregun e lirë, sikundër

argumentuar nga Williamson (1983, 1985) dhe Walker dhe Weber (1987). Ky rezultat mund të

qartësojë se çfarë mund të pritet në rastin e rritjes së pasigurisë së sjelljes së përceptuar nga fermerët

në kushtet e konkurrencës së lartë mes blerësve. Implikimet për eksportuesit janë të qarta. Me

rritjen e kësaj pasigurie në kushtet e lartpërmendura mund të pritet një rritje e sjelljes oportuniste

nga ana e fermerëve.

Nga ana tjetër, konkurrenca mes eksportuesve rrit mundësinë e sjelljes oportuniste nga ana e

tregtarëve ndërkombëtare, në kushtet e kostovo të vogla të kalimit nga një eksportues tek tjetri.

Rezultatet në këtë drejtim janë të mbështetura në një analiza cilësore, e cila nuk kanë gjerësinë e

duhur, për arsye të mangësive të kontrollit përmes triangulacionit. Gjithsesi, niveli i pasigurisë i

shkaktuar nga konkurrenca, ka ndikuar që shumë eksportues të përdorin dy afrime të ndryshme: (1)

të mbështesin krijimin e formave të specializuara të qeverisjes, ose (2) të diversifikohen në tregje të

tjera. Implikimet e kësaj situate paraqesin interes sidomos në lidhje me vendimmarrjen e

eksportuesve qoftë në terma strategjike, po ashtu dhe operacionale.

Kombinimi i rezultateve të analizës cilësore dhe sasiore konfirmon se qeverisja në rrjedhën e

sipërme të zinxhirit është shumë më e ndikuar nga faktorët e rrjetit, ndërsa qeverisja në rrjedhën e

poshtme, funksionon mbi bazën e faktorëve klasik të TCT-së me një ndikim më të vogël të

faktorëve të rrjeteve duke përjashtuar konkurrencën, siç argumentohet nga disa studime nga

teoricienët e TCT-së, si Williamson (1991), rrjeteve sociale dhe SCM-së, si Gulati (1998), Powell

dhe Smith-Doerr (1994), Coleman (1988), etj.

168

1.5. Ndikimi i qeverisjes në kostot e transaksionit

Rezultatet e analizës cilësore dhe sasiore konfirmojnë se format e specializuara të qeverisjes

ulin kostot e transaksionit në të gjitha marrëdhëniet dypalëshe, në hallka të ndryshme të

zinxhirit/rrjetit. Hallkat e rrjedhës së sipërme të zinxhirit karakterizohen nga ulja e kostove të

transaksionit ex post, kryesisht kostot e rinegocimit. Ndërsa, hallkat e poshtme karakterizohen nga

ulja e kostove të transaksionit ex ante, si kostot e informimit, negocimit dhe ex post, si dhe kostot e

monitorimit dhe të rinegocimit.

Nga këndvështrimi i blerësve, marrëdhëniet që karakterizojnë qeverisjen relacionale apo

koordinimin vertikal, ofrojnë një siguri më të lartë në lidhje me volumet, çmimin dhe karakteristikat

e produktit. Format e specializuara të qeverisjes ndikojnë gjithashtu në një transferim më të lehtë të

njohurive nga blerësit tek furnitorët dhe përmirësim të pozicionit konkurrues të të dy palëve të

përfshira në shkëmbim.

Nga këndvështrimi i furnitorëve, marrëdhëniet që karakterizojnë format e specializuara të

qeverisjes sigurojnë një nivel më të lartë përshtatje, siguri tregu, investimeve të realizuara, çmime të

favorshme dhe fleksibilitet në kontrata. Nga ana tjetër, furnitorët zhvillojnë modelin e tyre të

biznesit në funksion të strategjive afatgjata, duke ndikuar kështu në një performancë më të

qëndrueshme të bizneseve të tyre.

1.6. Fuqia shpjeguese e kornizës teorike te GVC-së, GCC-së dhe TCT-së

Korniza teorike e GVC-së mbështet shpjegimin e formave të ndryshme të qeverisjes mbi

bazën e kombinimit të tre faktorëve, kompleksitetin e informacionit, aftësinë e blerësit për ta koduar

atë dhe kompetencën dhe aftësinë e këtij të fundit për të përmbushur kërkesat e blerësit. Ky afrim i

GVC-së shpjegon mjaft marrëdhënie në rrjedhën e poshtme të zinxhirit duke klasifikuar qeverisjen

në tre forma: treg, “e kapur” dhe relacionale, mbështetur në karakteristikat e këtyre formave të

qeverisjes. Në secilin prej këtyre rasteve, njëri nga faktorët përcaktues duhet të jetë i ulët,

përkatësisht kompleksiteti i informacionit apo aftësia për ta koduar, ndërkohë që faktorët e tjerë

duhet të kenë një nivel të lartë. Rezultatet e analizës cilësore tregojnë se pavarësisht nga

kombinimet e faktorëve të sugjeruara nga GVC-ja, format e qeverisjes nuk reflektojnë gjithmonë

kombinimet e “duhura” të faktorëve. Përputhjen më të madhe mes ndikimit të faktorëve dhe formës

së qeverisjes, e gjejmë në disa marrëdhënie dypalëshe në rrjedhën e sipërme të zinxhirit.

Shumëllojshmëria e marrëdhënieve në rrjedhën e poshtme të zinxhirit nuk shpjegohet qartë

nga faktorët përcaktues të GVC-së. Për të njëjtin nivel të faktorëve përcaktues shfaqen forma të

169

ndryshme të qeverisjes. P.sh., nëse forma “e kapur” e qeverisjes është më e zakonshmja mes

eksportuesve shqiptarë dhe blerësve ndërkombëtare, shfaqet dhe forma e qeverisjes relacionale apo

koordinimit vertikal. Ndërkohë që nuk ka ndryshuar asgjë në terma kodimi të informacionit në

lidhje me produktin dhe nuk kërkohet ndonjë ndryshim thelbësor në aftësinë e eksportuesit shqiptar

për të përmbushur kërkesat e klientit të saj/tij, shfaqen në zinxhir forma qeverisje relacionale apo

treg i lirë, të cilat gjejnë shpjegim në teorinë e rrjeteve sociale, apo të ekonomiksit të kostove të

transaksionit (TCT).

Format e ndryshme të qeverisjes shpjegohen më qartë përmes “përdorimit” të faktorëve

kryesorë të TCT-së, nivelit të aseteve specifike (sidomos pasigurisë), të sjelljes dhe të ambjentit.

P.sh., format e qeverisjes “treg i lirë” që shfaqen me blerësit e vegjël ndërkombëtare shpjegohen

lehtësisht përmes nivelit të lartë të pasigurisë së tregut dhe volumit me të cilët përballen

eksportuesit shqiptarë, duke i shtyrë këta të fundit t’i konsiderojnë këto shkëmbime si një mundësi

për fitime më të larta (pra shitje me çmime më të larta), duke konfirmuar kështu supozimet e

ngritura nga Williamson (1975). Faktorët e tjerë të rrjetit, si besimi ndikojnë në forcën shpjeguese të

TCT-së dhe integrohen më së miri me konceptin e pasigurisë së sjelljes.

Nga ana tjetër, GVC-ja parashikon se format e qeverisjes, mbështetur në faktorët e

lartpërmendur, shfaqin një përputhje të plotë me nivelin e pushtetit të firmës udhëheqëse në zinxhir.

Analiza cilësore vërteton se ka një lidhje shumë të fortë mes formës së qeverisjes dhe nivelit të

pushtetit, por nuk ekziston një lidhje e qëndrueshme mes faktorëve përcaktues dhe nivelit të

pushtetit të firmës udhëheqëse. Ky i fundit përbën dhe elementin kryesor përcaktues për qeverisjen

në GCC dhe është trupëzuar në GVC për të shtuar fuqinë parashikuese të teorisë. Duket se pushteti

në zinxhir është mjaft përcaktues për qeverisjen dhe faktorët e tjerë të GVC nuk janë shumë të

dobishem për të percaktuar formën e qeverisjes. Faktorët përcaktues kanë aftësi shpjeguese vetëm

për marrëdhënie dypalëshe të veçanta, sikundër argumentuar dhe nga Bair (2008).

Pushteti i firmës udhëheqëse shpjegon më së miri përzgjedhjen e kanaleve të shitjes. P.sh.,

fermerët zgjedhin të ndryshojnë kanalin e shitjes, nga grumbulluesit lokalë tek eksportuesit, për

arsye të aftësisë paguese të këtyre të fundit dhe tendencës më të lartë për përshtatje; eksportuesit

preferojnë të mbajnë lidhje me disa firma të mëdha ndërkombëtare edhe atëherë kur konsiderojnë

marrëdhëniet me këto firma si jo shumë fitimprurese. GCC-ja është më e fokusuar tek pushteti, ka

fuqi më të madhe shpjeguese për situatën në këtë zinxhir.

Koncepti i pushtetit të firmave udhëheqëse, tipik i GCC-së, është ngushtësisht i lidhur me

konceptin e sigurisë së tregut dhe të ndërshkueshmërisë në rast të sjelles oportuniste nga furnitorët,

170

pra adresojnë pasigurinë e tregut dhe të volumeve. GCC-ja dhe pjesërisht GVC-ja mbështeten në

logjikën bazë të TCT-së në lidhje me pasigurinë dhe asetet specifike që “lidhin” një furnitor me një

blerës të caktuar. Në këtë drejtim, koncepti i pushtetit i GCC-së është lehtësisht i kuptueshëm,

ndërsa TCT-ja ofron një konstrukt më të ndërlikuar teorik që lidh format e ndryshme të pasigurisë

me asetet specifike.

Nga ana tjetër, disa prej vendimeve të firmave lidhen më tepër me strategjitë e

diversifikimit. Kërkimi cilësor, konfirmon një lidhje mes strategjive të diversifikimit dhe pasigurisë

së tregut, edhe pse çmimi më i lartë kundrejt të njejtës vlerë të shtuar shpjegon më mirë këtë

vendimmarrje dhe marrëdhëniet mes eksportuesve shqiptarë dhe blerësve ndërkombëtare, sikundër

sugjerojnë në konceptin e tyre të upgrading Humphrey dhe Schmitz (2004) dhe Humphrey (2005).

Koncepti i vlerës së shtuar që lidh kostot e prodhimit me strategjitë për upgrading të firmave

shpjegon disa prej vendimmarrjeve të firmave, por një lidhje mes tij dhe kostot e transaksionit mund

të ndihmonte për të hulumtuar më qartë lidhjen e kostove të transaksionit dhe atyre të prodhimit në

një këndvështrim operacional, si dhe lidhjen e këtyre të fundit me vendimmarrjet strategjike të

firmave nga këndvështrimi strategjik. Strategjitë e ndryshme mes eksportuesve, disa që investojnë

në ndërtimin e formave të specializuara të qeverisjes dhe disa të tjerë që përqëndrohen në uljen e

kostove në kuadër të qeverisjes treg i lirë gjejnë shpjegim në SCM dhe në konceptin e vlerës së

shtuar të GVC-së.

Vlera e shtuar dhe strategjitë për rritjen e saj i japin GVC-së një horizont kohor më të gjërë

sesa TCT-ja , sidomos në shpjegimin e disa vendimmarrjeve të përpunuesve që nuk eksportojnë, të

cilët investojnë në rritjen e vlerës së shtuar pavarësisht nga roli jo qendror në rrjet. Ky aspekt i

GVC-së e bën atë të përshtatshme në studime të orientuara drejt zhvillimeve në rrjete, që kërkojnë

një hark kohor të gjatë për të ndodhur.

2. Kontributet menaxheriale dhe rekomandime

Implikimet kryesore që lindin nga analiza e këtij disertacioni lidhen me drejtuesit e fermave

dhe menaxherët e sipërmarrjeve grumbulluese, përpunuese dhe eksportuese. Rezultatet kërkimore të

përftuara nga analiza cilësore dhe sasiore për të dy palët e përfshira në marrëdhënie dypalëshe, si

dhe tërësia e këtyre marrëdhënieve në hallka të ndryshme të rrjetit krijon një “pikturë” të

ndërveprimit të formave të qeverisjes dhe karakteristikave të rrjetit. Ky aspekt i menaxhimit të

rrjeteve gjen shprehje në literaturën e menaxhimit (p.sh., Achrol dhe Kotler 1999), ku trajtimi i

implikimeve të menaxhimit të rrjeteve ka shumë rëndësi në krijimin e avantazhit konkurrues. Duke

171

u mbështetur në qartësinë që ofron horizonti i gjerë i dinamikave të rrjeteve, qeverisjes dhe

faktorëve përcaktues janë përpunuar dhe kontributet në fushën menaxheriale që sjell ky studim.

Së pari, drejtuesit e fermave duhet të konsiderojnë se marrëdhëniet afatgjata kërkojnë që

blerësit të ndikohen nga disa elemente. Përkushtimi karakterizon marrëdhëniet afatgjata duke

përbërë kështu karakteristikën kryesore të këtyre marrëdhënieve. Kjo karakteristikë e

marrëdhënieve është e lidhur ngushtë me besimin dhe uljen e pasigurisë së sjelljes nga ana e

blerësit. Në mënyrë që të ndërtohen marrëdhëniet me këto karakteristika që ndikojnë në rritjen e

qëndrueshmërisë, rritja e komunikimit efektiv dhe frekuencës së tij shërbejnë si hapa të parë në

ndërtimin e një besimi subjektiv, i mbështetur në transparencën e transaksioneve. Lidhjet personale

në këto raste janë mjaft të rëndësishme për të siguruar që përkushtimi të jetë i dyanshëm dhe të

“përkthehet” në veprime konkrete. Me kalimin e kohës, kjo eksperincë pozitive, “lidh” më tej palët

e përfshira në transaksione që përsëriten.

Investimi në asete specifike të një niveli të moderuar, si investimet në kultivim, ndikojnë në

uljen e pasigurisë së volumeve që shfaqet në mjaft blerës. Fermerët të cilët investojnë në rritjen e

sipërfaqeve dhe të sasisë së kultivuar janë më tërheqës si partnerë biznesi, meqënëse volumet e larta

shoqërohen nga njëra anë me përfitime nga ekonomitë e shkallës për fermerët dhe me uljen kostove

të transaksionit për njësi (si p.sh., ato të transportit), si dhe sigurimin e volumeve të larta për

blerësit, nga ana tjetër. Në terma afatgjatë, divesifikimi në produkte të kultivuara përbën një tjetër

rekomandim për prodhuesit mesatarë dhe të mëdhenj në mënyrë që këta të fundit të ulin pasigurinë

e tregut në të ardhmen. Ky përbën dhe një element mjaft të rëndësishëm, në kuadër të zhvillimeve të

konsiderueshme që ka marrë kultivimi këto dy vitet e fundit në shumë zona të vendit.

Investimet në asete shumë të larta specifike, si magazina dhe pajisje të thjeshta për përpunim

parësor ndikojnë në rritjen e fuqisë negociuese. Këto asete të dedikuara duhet të realizohen në ato

raste, kur ekziston një numër i konsiderueshëm fermerësh që bashkëpunojnë, ose kur sasitë e

kultivuara janë të konsiderueshme. Përfitimet nga renta teknologjike shoqërohet nga përfitime prej

ekonomisë së shkallës. Në kushtet e pasigurisë së ulët të tregut, përfitimet nga një qeverisje treg i

lirë janë të konsiderueshme për arsye të nivelit të lartë të fuqisë negociuese. Në të kundërt, me

rritjen e pasigurisë së tregut, lidhjet e qëndrueshme me eksportues janë mjaft të rëndësishme për të

lehtësuar këtë formë të pasigurisë. Bashkëpunimi me pak eksportues të fuqishëm përbën një afrim

shumë të mirë për të ulur kostot e transaksionit në afatshkurtër dhe për të rritur sigurinë e tregut në

afatgjatë.

172

Së dyti, grumbulluesit dhe përpunuesit e vegjël, si një hallkë ndërmjetëse, e mbështesin

modelin e tyre të biznesit në kosto të ulëta transaksioni dhe lidhje të forta sociale me furnitorët. Nga

ana tjetër, sigurimi i sasive të mëdha për blerësit e tyre ndikon në uljen e pasigurisë së volumeve

dhe përfitime në terma të uljes së disa prej kostove të transaksionit në sajë të qeverisjes së

specializuar në këtë hallkë të zinxhirit. Meqënëse vlera e shtuar tregtare është relativisht e ulët, këta

aktorë duhet të kujdesen për reduktimin e kostove të përpunimit dhe atyre të transaksionit. Vlera e

shtuar teknologjike është e ulët krahasuar me kostot e përpunimit. Tregu i brëndshëm, ku këta

aktorë shesin, nuk reflekton një raport çmim/cilësi të përshtatshëm. Nga ana tjetër, kostot e

transaksionit janë të ulta vetëm në kushtet e qeverisjes relacionale, si në raportet me furnitorët ashtu

dhe me blerësit. Modelet e biznesit mbështetur në asete shumë të dedikuara rezultojnë të jenë të

përshtatshme vetëm në pak njësi, të cilat janë të vendosura në zona me akses të ulët, përgjithësisht

rajone malore, ku faktorët hapësinorë luajnë një rol të rëndësishëm në evitimin e konkurrencës mes

blerësve dhe lidhjet sociale ulin kostot e transaksionit. Strategjitë përkatëse të grumbulluesve duhet

të zhvillohen në funksion të kombinimit të faktorëve të lartpërmendur.

Së treti, eksportuesit shqiptarë, duke u përballur me sfida të rëndësishme si në prokurimin e

lëndës së parë, përmirësimin dhe upgrade-imin e proceseve dhe shitjen e produkteve, përbëjnë

hallkën më delikate, e cila ka ndikim të fortë në funksionimin e mirë të zinxhirit të BAM-ve. Fuqia

e lartë e udhëheqësve të zinxhirit (firmave ndërkombëtare) ndikon në vendimmarrjen e

eksportuesve shqiptarë, të cilët mund të ulin pasigurinë e tyre të tregut përmes qeverisjes relacionale

në rrjedhën e sipërme të zinxhirit dhe koordinimit vertikal në atë të poshtme, sikundër argumentuar

dhe ne studime të tjera empirike (p.sh., Andersen dhe Buvik 2001; Joshi dhe Stump 1999).

Koordinimi vertikal nga njëra anë implikon një sërë kostosh afatmesme, sidomos në rritjen e

investimeve në asete specifike, duke garantuar reciprocitetin e investimeve, por nga ana tjetër

siguron rritjen e firmave dhe reduktimin e pasigurisë së sjelljes dhe të tregut. Proceset teknologjike

të avancuara të përdorura nga firmat eksportuese për garantimin e sasisë dhe cilësisë së produkteve

janë të lidhura ngushtë me garancinë që krijojnë format e specializuara të qeverisjes në

marrëdhëniet me blerësit, duke shtyrë disa eksportuesit të shoqërojnë shkëmbimin e informacionit

me rritjen e kompleksitetit dhe fleksibilitetit të kontratave. Në tërësi, rezultatet e këtij punimi

konfirmojnë se firmat që kanë si objektiv rritjen, investojnë në asete specifike, rrisin standartet e

prodhimit, rrisin shkëmbimin e informacionit dhe nivelin e përshtatjes, duke përfituar një siguri më

të lartë për tregun dhe fleksibilitet në kontrata.

Diversifikimi në tregje të tjera dhe rritja e numrit të klientëve të vegjël përbën një alternativë

tjetër për eksportuesit për të siguruar fitime afatshkurtra dhe afatmesme. Strategji të tilla biznesi

luajnë një rol të rëndësishëm në sigurimin e marzheve më të larta të fitimit. Nga njëra anë, ndërtimi

173

i marrëdhënieve të mbështetura në një qeverisje treg i lirë, kërkon rritjen e aktiviteteve promovuese

të firmave. Nga ana tjetër, kujdes i veçantë duhet treguar për kostot operacionale që lidhen kryesisht

me kostot e mbajtjes dhe të porositjes që mund të lindin si rrezultat i tregtimit të partive të vogla.

Strategjitë e diverisfikimit sugjerojnë gjithashtu, përdorimin e formave pluraliste të qeverisjes.

Në marrëdhëniet në pjesën e sipërme të zinxhirit, eksportuesit duhet të investojnë në

krijimin e formave të qeverisjes relacionale me furnitorët duke rritur nivelin e trajnimit të

grumbulluesve dhe fermerëve të mëdhenj, shkëmbimin e informacionit, bashkëpunimin me

organizata dhe agjenci qeveritare që operojnë në mbështetjen e sektorit. Kjo formë qeverisje siguron

gjithashtu, fleksibilitet dhe përshtatje në lidhje me çmimet, duke ulur pasigurinë e sjelljes që përbën

dhe motivin kryesor të sjelljes oportuniste nga ana e furnitorëve. Qeverisja relacionale rezulton të

ulë dukshëm kostot e transaksionit, si dhe në ato të blerjes afatgjatë, duke përbërë një alternativë që

kërkon përpjekje të larta, por me rezultate mjaft të sigurta.

Shkurtimi i zinxhirit të furnizimit nga ana e eksportuesve është një alternativë e volitshme

vetëm në rastet kur lidhja bëhet me grupe kultivuesish ose mbledhësish që sigurojnë sasi të mëdha,

duke ulur kostot e transportit dhe pasigurinë e volumit. Kostot e hyrjes në tregje me dendësi të lartë

rezultojnë të jenë më të larta (duhen ofruar çmime më të larta për produktet), por ndryshimi i

kanaleve marketing përbën alternativën më të mirë për t’u ndjekur nga eksportues me pozicion

qendror të rëndësishëm. Në rastet e zonave të thella dhe me dendësi të ulët, krijimi i marrëdhënieve

me grumbulluesit lokal mund të jetë çelësi i suksesit për eksportuesit, duke ruajtuar gjithsesi

kontrollin e zinxhirit.

3. Kontributet në politikëbërje

Analiza dhe rezultatet kërkimore të këtij disertacioni përmbajnë dhe nënkuptojnë një sërë

implikimesh për politikat që ndërmerren dhe zbatohen nga agjensitë qeveritare dhe organizatat

ndërkombëtare. Këto implikime shtrihen nga sfera e trajnimeve dhe programeve të udhëheqjes,

përmirësimi i aksesit në financë, nxitja dhe lehtësimi i lidhjeve mes hallkave të zinxhiri, si dhe

ndërtimin e strategjive që sigurojnë një sinergji veprimi të aktorëve që ndikojnë zhvillimet e sektorit

të BAM-ve në përgjithësi.

Së pari, rritja e shkëmbimit të informacionit mes hallkave të ndryshme të zinxhirit mund të

realizohet jo vetëm përmes mekanizmave të tregut, por edhe nëpërmjet shërbimeve të ekstensionit

dhe organizatave të sektorit. Praktikat e ndjekura gjatë periudhës së ekonomisë së centralizuar, apo

ato që ndiqen aktualisht nga disa vende të rajonit të Ballkanit, ku qendrat e transferimit të

174

teknologjive luajnë një rol koordinues dhe monitories, do ndikonte pozitivisht në disa drejtime.

Këto qendra mund të shërbejnë si instrumente në uljen e kostove të informacionit, sidomos në lidhje

me teknologjitë e kultivimit, sigurimin e sinergjinë në produktin miks (konkretisht, harmonizimin e

kërkesave të tregjeve ndërkombëtare, potencialeve të eksportuesve dhe kapaciteteve prodhuese

vendase), ndërmjetësimin mes aktorëve në zinxhir, etj. Një afrim i tillë mund të ndikojë gradualisht

në krijimin e një rrjeti mbështetës për të gjithë aktorët në zinxhir, duke lehtësuar aksesin në tregje

dhe zvogëluar kostot e transaksionet të shkëmimeve mes aktorëve që operojnë në sektor.

Së dyti, programet e udhëheqjes për menaxherë dhe pronarë firmash eksportuese, si dhe

drejtues të grupimeve të fermerëve që kanë për qëllim rritjen e aftësive të tyre në drejtimin dhe

menaxhimin me më efektivititet të marrëdhënieve dhe burimeve natyrore, apo/dhe organizative

mund të rrisnin kapacitetet e këtyre drejtuesve, duke evituar së pari, humbjet që “përjeton” sektori

nga vendimarrje dhe sjellje që gjejnë shpjegim vetëm në mangësi të formimit dhe të kulturës

sipërmarrëse. Përpjekjet e shumë organizatave ndërkombëtare në drejtim të ngritjes së kapaciteteve,

përmes programeve të trajnimit, përfshirjes së ekportuesve shqiptare në panaire ndërkombëtare, si

dhe mbështetjen me projekte gjurmueshmërie, standartizimi, etj janë për t’u lavdëruar, megjithëse

mungon një konvergjencë dhe harmonizim i ndërhyrjeve që ndikon në qëndrueshmërinë e

iniciativave të tilla. Zhvillimi i një plani veprimi që synon sinergjinë e programeve të rritjes së

kapaciteteve mund të konsiderohet si një imperativ në kushtet aktuale të zhvillimit të sektorit.

Së treti, ndërtimi dhe fuqizimi i disa agjensive shtetërore ekzistuese në drejtim të kontrolli

dhe ngritjes së kapaciteteve në lidhje me standartet e cilësisë dhe sistemet e gjurmueshmërisë mund

të ketë një ndikim shumë pozitiv në zhvillimin e sipërmarrjeve përpunuese, ruajtjen e imazhit të

produkteve shqiptare dhe luftën ndaj konkurrencës së pandershme. Sistemet e gjurmueshmërisë dhe

standartet më të larta të cilësisë ndikojnë në rritjen e tregut të BAM-ve në botë dhe zvogëlojnë

rreziqet e sanksioneve, fenomene që janë shfaqur në të kaluarën. Përdorimi i këtyre standarteve dhe

sistemeve ul ndjeshëm kostot e hyrjes në tregje të reja për firmat shqiptare, meqënëse ul pasigurinë

e firmave ndërkombëtare. Standartet shihen shpesh si zëvendësues të mjaft prej termave

kontraktuale që rregullojnë shkëmbimet mes firmave.

Së katërti, rritja e aksesit në financë përmes programeve të mbështetjes nga ana e qeverisë

dhe donatorëve të ndryshëm duhet marrë një trajtë më të integruar që kalon përtej konceptit të

suvencionimit, duke përfshirë një analizë teknike, operacionale dhe strategjike me të thelluar. Në

këtë drejtim, diversifikimi në kultivim përbën një drejtim të sugjeruar nga të gjithë ekportuesit të

shqetësuar për përmasat që po merr kultivimi i pak BAM-ve, duke rrezikuar rritjen e ofertës dhe

uljen e çmimit (në disa raste Shqipëria përbën prodhuesin më të madh botëror për BAM, si

175

sherbela). Rritja e investimeve në magazinim dhe trajtimin e parë pas vjeljes në të gjitha zonat ku

mblidhen dhe prodhohen BAM-et, dhe përmirësimi i teknologjisë së përpunimit në nivel eksporti

janë drejtime të mundshme ku mund të shtrihet mbështetja e agjensive qeveritare, duke harmonizuar

kështu proceset vlerështuese me hallkën më të përshtatshme, ku duhen realizuar procese të tilla. Një

afrim i tillë do harmonizonte funksionet në zinxhir duke rritur efektivitetin e operimit të tij dhe

shpërndarjes së vlerës së shtuar mes hallkave të tij. Rritja e vlerës së shtuar në nivel prodhimi do

motivonte zhvillimin e sektorit afatmesëm, duke shtyrë njëkohësisht përpunuesit dhe eksportuesit

në zhvillimin e proceseve dhe teknologjive vlerështuese.

4. Sugjerime për kërkime të mëtejshme

Së pari, duke konsideruar ndikimin që kanë “fytyrat” e ndryshme të besimit, atij subjektiv

dhe pararendësve të besimit në marrëdhëniet mes aktorëve në hallka të ndryshme të zinxhirit, roli i

shprehjeve të ndryshme të besimit duhet hetuar më tej. Në zona të izoluara ku lidhjet sociale,

aspektet kulturore dhe fisnore janë më të theksuara, ndikimi i formave të ndryshme të besimit mund

të jetë më i fortë, sikundër argumentuar në këtë studim dhe në kërkime të tjera (p.sh., Dwyer et al.,

1987; Granovetter 1985). Ndërsa, kur këto lidhje nuk janë aq të theksuara, roli i pararendësve të

besimit rezulton të ketë influencë më të madhe në përcaktimin e marrëdhënieve. Këndvështrimi i

autorëve si Gambetta, (1988) dhe Williamson (1993) për të përdorur një afrim ndaj besimit të

mbështetur në risk duket se është më i përshtatshëm për të shpjeguar marrëdhëniet mes palëve të

përfshira në shkëmbim. Një studim më i hollësishëm i pararendësve të besimit mund të përcaktojë

lidhje të qarta mes tij dhe pasigurisë se ambjentit dhe investimit në asete specifike. Rezultatet e këtij

disertacioni treguan se ekzistojnë disa lidhje, megjithatë një konceptim më i hollësishëm si dhe një

operacionalizim me më shumë elementë si shprehja të besimit dhe lidhjes së tij me pasigurinë, do

mundësonin realizimin e studimeve empirike që do “hidhnin dritë” në lidhjet e lartpërmendura.

Së dyti, duke konsideruar, rezultatet e kërkimit sasior, i cili konfirmon rolin e konkurrencës

si faktor përcaktues në qeverisje në kushtet e pasigurisë së lartë, kërkime të tjera mund të trajtojnë

variablin e pavarur në mënyrë të ndryshme nga ky disertacion për të kuptuar më mirë në një test

empirik rolin e konkurrencës në kushtet e ndryshimit të nivelit të pasigurisë, sikundër sugjerohet

nga Walker dhe Weber (1987). Një kërkim i tillë mund të sqaronte gjerësisht dhe një farë hendeku

që vihet re mes rezultateve të modelit të këtij disertacioni dhe kërkimit cilësor, i cili nënvizon rolin

e konkurrencës mes blerësve në rritjen e sjelljes oportuniste mes furnitorëve. Në pamundësi për

blerësit për t’u integruar vertikalisht, veprimi i përbashkët, konkretisht bashkëpunimi në kultivim,

po konsiderohet nga blerësit si një zevëndësues i integrimit vertikal.

176

Së treti, për të kuptuar më qartë rolin që kanë dhe kostot e investimit në asete specifike dhe

rrjedhimisht kostot e prodhimit në vendimmarrjen e firmave për të përzgjedhur forma qeverisje të

specializuar duhet të ndërmerret një kërkim më një qasje më të thelluar në lidhje me të dhënat

financiare, dhe të kostove të kompanisë, i cili mund të na japë rezultate më të qarta në lidhje me

kompromisin mes kostove më të ulta të transaksionit si rezultate të formave hibride të qeverisjes,

kundrejt kostove më të ulëta të prodhimit. Hulumtimi i zhvillimeve në treg në lidhje me pjesën e

tregut që do zënë këto kompani në të ardhmen mund të jetë një tregues tjetër i lidhjes mes qeverisjes

dhe performancës. Kjo implikon që analiza longitudinale dhe seria kohore të jenë mjaft të vështira

për t’u realizuar duke pasur parasysh nivelin e ruajtjes së të dhënave nga kompanitë shqiptare.

Gjithsesi, rastet studimore krahasuese të realizuara në momente të ndryshme kohore mund të

nxjerrin rezultate interesante për të hulumtuar këtë aspekt të rëndësishëm dhe pak të trajtuar edhe në

kërkimin empirik në botë, sikundër argumentohet në metanalizat e Geyskens et al., (2006),

Shelanski dhe Klein (1995) dhe Rindfleisch dhe Heide (1997).

Së katërti, në kushtet e ekzistencës së formave pluraliste të qeverisjes në marrëdhëniet mes

eksportuesve shqiptarë dhe blerësve ndërkombëtarë, hulumtimi i ndikimit të këtyre formave të

qeverisjes dhe strategjive të diverisfikimit në performancën e firmave, ka rëndësi të veçantë.

Thuajse të gjithë firmat e mëdha përdorin këtë lloj qasje, duke konfirmuar këtë si një strategji që ka

ndikim pozitiv në performancën e tyre financiare, por dhe vështirësi të konsiderueshme në aspektet

operacionale të firmave. Hulumtime të mëtejshme mund të “hedhin dritë” në lidhjet e

lartpërmendura, përmes përdorimit të një konstrukti analitik të mbështetur në TCT, SCM nga

këndvështrimi teorik dhe të dhëna longitudinale nga një pikëpamje metodologjike.

Së pesti, me ndryshimet eventuale në kërkesën e tregut për disa BAM dhe rritjen e

pasigurisë së ambjentit në pjesën e sipërme të zinxhirit, hulumtimi i ndikimit të këtij faktori është

mjaft i rëndësishëm për përcaktimin e formave të qeverisjes. Konceptualizimi i qeverisjes së këtij

disertacioni mbështetur në rolin moderues të pasigurisë krijon hapësirë për një hulumtim të tillë.

Rezultatet e një studimi të tillë në kushtet e rritjes së pasigurisë së tregut në mënyrë të veçantë mund

të jenë lehtësisht të krahasueshme me ato të këtij studimi.

5. Kufizime të studimit

Së pari, ky punim është i kufizuar nga pamjaftueshmëria për të dalluar mes shpjegimeve

ekonomike dhe sociologjike për qeverisjen relacionale. Koncepti sociologjik i mbështetur në një

këndvështrim me emotiv të besimit kundrejt atij të ekonomistëve, pra besimit të mbështetur në

logjikë llogaritje, është një aspekt që nuk gjen përgjigje të plotë në këtë punim. Trajtimi i qeverisjes

177

përmes konceptimit të pasigurisë si refleksi i kundërt i besimit i jep një dimension më të matshëm të

gjithë konstruktit të qeverisjes relacionale. Ky punim mbështet në këndvështrimin që përpiqet të

përballet me këtë pamjaftueshmëri të qeverisjes së specializuar, e cila përshtatem mjaft mirë me

marrëdhëniet në pjesën e sipërme të zinxhirit. Gjithsesi, një hulumtim më qartësues në krahasimin e

këtyre dy afrimeve dhe gjetjen e shpjegimeve përkatëse mund të ndihmojë kërkuesit në qartësimin e

trajtimit të qeverisjes relacionale dhe faktorëve që e përcaktojnë atë.

Së dyti, në rrjedhën e poshtme të zinxhirit qeverisja karakterizohet nga elementë të

koordinimit vertikal. Analiza cilësore e këtij studimi ka trajtuar këto elementë pjesërisht, duke u

mbështetur në informacione të njeanshme që nuk përfshijnë këndvështimin e firmave

ndërkombëtare që janë blerësit e eksportuesve shqiptarë. Një studim më i hollësishëm në elementët

përcaktues të kësaj forme qeverisje, përmes një studimi të dy palëve në transaksion mund të

qartësonte jo vetëm formën në vetvete, por edhe rolin e besimit në këto marrëdhënie.

Së treti, hulumtimi i rolit të kontratave në përcaktimin e formave të qeverisjes në rrjedhën e

poshtme të zinxhirit është i kufizuar. Analiza cilësore e ka trajtuar këtë çështje, duke hulumtuar

edhe disa prej termave të kontratave. Megjithatë, hulumtimi është karakterizuar nga informacion i

pjesshëm dhe jo tërësisht i strukturuar. Sigurisht, një kërkim më i strukturuar, në kushtet e një niveli

më të lartë transparencë dhe bashkëpunimi nga subjektet e pyetura mund të ofronjë një kuptim më

të qartë të rolit të kontratave në forma të ndryshme të qeverisjes.

Së katërti, analiza sasiore mbështetet në 170 subjekte të intervistuara, vetëm në sektorin e

BAM-ve në veri të vendit i karakterizuar nga një shportë produktesh të caktuar. Rezultatet e këtij

studimi nuk mund të përgjithësohen në tërësinë e sektorit agropërpunues. Ato mund të konsiderohen

si një indikacion për faktorët përcaktues dhe format e qeverisjes në këtë sektor. Nga ana tjetër,

analiza krahasuese për zona apo/dhe subjekte që kanë miks të ndryshëm produktesh mund të

paraqesin element specifikë. Kërkime të mëtejshme empirike që përfshijnë disa sektorë dhe një

numër më të madh subjektesh mund të zgjerojnë njohjen e qeverisjes duke hulumtuar çështjet e

trajtuara në këtë kërkim.

Së pesti, integrimi i kornizës teorike të GVC-së dhe GCC-së në këtë kërkim ka ndihmuar në

hulumtimin e shumë aspekteve që kalojnë përtej analizës së TCT-së apo kornizave të tjera teorike,

sidomos në analizimin e formave të qeverisjes. Lidhja mes shpërndarjes së vlerës së shtuar mes

hallkave të ndryshme të zinxhirit, pushtetit në zinxhir dhe tërësisë së marrëdhënieve dupalëshe nuk

është trajtuar në thellësinë e duhur në këtë punim. Kërkime të tjera si në rrafshin teorik,ashtu dhe në

rrafshin empirik, kërkojnë së pari zgjidhjen e sfidave metodologjike që ky afrim integrues paraqet.

178

Rezultatet e këtij punimi mund të konsiderohen si një ftesë për kërkuesit për të hulumtuar

mundësinë e përdorimit të këtyre kornizave në analizimin e vlerës së shtuar dhe kostove të

transaksionit në bashkërendim me njëra-tjetrën.

179

VIII. BIBLIOGRAFI

Achrol, R.S., Stern, L.W., (1988).Environmental determinants of decision-making uncertainty in

marketing channels. Journal of Marketing Research 25(1), 36–50.

Achrol, Ravi S. (1991). “Evolution of the Marketing Organization: New Forms for Turbulent

Environments.” Journal of Marketing 55 (October): 77-93.

Achrol, Ravi S., Kotler, P., (1999), "Marketing in the Network Economy, "Journal of Marketing, 63

(Special Issue), 146-163.

Aiken, L., West, S.G. (1991), Multiple Regression: Testing and Interpreting Interactions, Sage,

London.

Akerlof, A.G (1970) "The Market for "Lemons": Quality Uncertainty and the Market Mechanism".

The Quarterly Journal of Economics, Vol. 84, No. 3 (Aug., 1970), pp. 488-500

America and the Caribbean', Rome, International Fund for Agricultural Development

Andersen, Otto dhe Arnt Buvik (2001), "Inter-Firm Co-Ordination: International versus Domestic

Buyer-Seller Relationships," Omega, 29 (2), 207-219.

Anderson, Erin (1985), "The Salesperson as Outside Agent or Employee: A Transaction Cost

Analysis," Marketing Science, 4 (Summer), 234-54.

Anderson, Erin dhe Barton Weitz (1992), "The Use of Pledges to Build and Sustain Commitment in

Distribution Channels," Journal of Marketing Research, 29(1), 18-34.

Anderson, Erin, dhe Benton Weitz. (1986). "Make or Buy Decisions: Vertical Integration and

Marketing Productivity," 27 Sloan Management Review 3-20.

Anderson, J.C. dhe Narus, J.A. (1990), “A model of distributor firm and manufacturer firm working

partnerships”, Journal of Marketing, Vol. 54 No. 1, pp. 42-58.

Anderson, J.C., Gerbing, D.W., (1988). Structural equation modeling in practice: A review and

recommended two-step approach. Psychological Bulletin 103 (3), 411–423.

Anderson, James C, Hakan Hakansson, dhe Jan Johanson (1994), "Dyadic Business Relationships

Within a Business Network Context," Journal of Marketing, 58 (4), 1-15.

Bair, J. (2005). Global Capitalism and Commodity Chains: Looking Back, Going Forward.

Competition and Change, Vol. 9, No. 2, pp. 153-180.

Bair, J. (2008). Analyzing Economic Organization: Embedded Networks and Global Chains

Compared. Economy and Society, Vol. 37, No. 3, pp. 339-364.

Bair, J. (ed.) (2009a) Frontiers of commodity chains research, Stanford: Stanford University Press.

Bair, J. dhe Gereffi, G. (2001). Local clusters in global chains: the causes and consequences of

export dynamism in Torreon's blue jeans industry. World Development 29(11), 1885-1903.

Balakrishnan, S., Wernerfelt, B., 1986. Technical change, competition and vertical integration.

Strategic Management Journal 7 (5), 347–359.

180

Barney, J. B. (1991). Firm Resources and Sustained Competitive Advantage. Journal of

Management, 17(1): 99-120.

Barney, Jay B. (1990), "The Debate Between Traditional Management Theory and Organizational

Economics: Substantial Differences or Intergroup Conflict?" Academy of Management

Review, 15 (3), 382-93

Behner, J.B. dhe Bitsch, V. (1995). Abnemher-Lieferanten-Beziehungen im Produktionsgartenbau.

Eine transaktionkostentheoretische Analyse. Agrarwirtschaft, 44, 131-137

Beka, R. dhe Kruja, D. (2012) ) Upgrading and certification in the Albanian MAP industry.

Research Paper for SNV, Promali Program

Bergen Mark Jan B. Heide, dhe George John (1995), "Understanding Dual Distribution: “The Case

of Reps and House Accounts,” Journal of Law, Economics, and Organization, 1 1(April),

189-204.

Berger, S., dhe Dore, R. (Eds.) (1996). National diversity and global capitalism. Ithaca, NY: Cornell

University Press.

Bernheim BD, Whinston MD. 1998. Incomplete contracts and strategic ambiguity. American

Economic Review 88: 902-932.

Bijman, J. (2002), “Essays on agricultural co-operatives. Governance structure in fruit and

vegetable chains”, PhD thesis, Erasmus University, Rotterdam.

Boselie, D., Henson, S. dhe Weatherspoon, D., 2003, 'Supermarket procurement practices in

developing countries: Redefining the roles of the public and private sectors', American

Journal of Agricultural Economics, Vol 85 No 5: 1155-1161

Bowen, G.A. (2009). Document Analysis as a Qualitative Research Method. Qualitative Research

Journal, Vol. 9, No. 2, pp. 27-40.

Bresser, R. (1988). 'Matching collective and competitive strategies', Strategic Management Journal,

9(4), pp. 375-385.

Brinig, M. (1990) “Ring and Promises” 6 Journal of Law, Economics and Organization, 203-15

Bromiley, P. dhe Cummings, L. (1995), “Transaction costs in organizations with trust”, in Bies, R.,

Sheppard, B. and Lewicki, R. (Eds), Research 012 Negotiation in Organizations, JAI Press,

Greenwich, CT.

Burt R. (1992a), "The Social Structure of Competition," in Networks and Organizations: Structure,

Form and Action, Nitin Nohria and R.G. Eccles, Eds. Boston, MA.: Harvard Business

School Press, 57-91.

Burt R. (1992b), Structural Holes: The Social Structure of Competition. Cambridge, MA: Harvard

University Press.

181

Buvik, Arnt dhe George John (2000), "When Does Vertical Coordination Improve Industrial

Purchasing Relationships?" Journal of Marketing, 64 (4), 52-64.

Buvik, Arnt dhe Kjell Gronhaug (2000), "Inter-Firm Dependence, Environmental Uncertainty and

Vertical Co-Ordination in Industrial Buyer-Seller Relationships," Omega, 28 (4), 445-454.

Buvik, Arnt dhe Otto Andersen (2002), "The Impact of Vertical Coordination on Ex Post

Transaction Costs in Domestic and International Buyer-Seller Relationships," Journal of

International Marketing, 10 (1), 1-24.

Buvik, Arnt, (2000), "Is Vertical Co-Ordination an Effective Response to Economic and

Technological Ties in Industrial Purchasing Relationships?" Journal of Business to Business

Marketing, 7 (4), 69-92.

Calvin, L. dhe Barrios, V., 1998, 'Marketing Winter Vegetables from Mexico', Vegetables and

Specialities, Vol 274, Available on http://usda.mannlib.cornell.edu/ on ERS, Vegetables and

Specialities page

Carmines, E., Zeller, R., (1979), “Reliability and Validity Assessment” Sage Publications, Beverly

Hills, California.

Carr, A. S., Kaynak, H., dhe Muthusamy, S. (2008). The crossfunctionaI coordination between

operations, marketing, purchasing and engineering and the impact on performance.

International Journal of Manufacturing Technology and Management, 13 (1), 55–77.

Celly, K.S. dhe Frazier, G.L. (1996), “Outcome-based and behaviour-based coordination efforts in

channel relationships”, Journal of Marketing Research, Vol. 33 No. 2, pp. 200-10.

Chiles, Todd H., dhe McMackin, John F. (1996). Integrating variable risk preferences, trust, and

transaction cost economics. Academy of Management Review, 21(1), 73– 99.

Christopher, M. G. Logistics and Supply Chain Management. London: Pitman, 1992.

Christopher, M.G., (2005). Logistics and Supply Chain Management. Harlow: Pearson Education

Limited

Clancy, M. (1998) Commodity chains, services and development: theory and preliminary evidence

from the tourism industry, Review of International Political Economy, 5(1), pp. 133–148.

Coase, R. H. (1937). The nature of the firm. London: Economica.

Coeurderoy R. dhe Quélin B. “L’économie des couts de transaction. Un bilan des études empiriques

sur l’intégration verticale”, Revue Economie Politique, 1997, 107, 2, pp. 145-181.

Coleman, James S. (1988), "Social Capital in the Creation of Human Capital," The American

Journal of Sociology, 94 (Supplement), S95-S120.Commons, J. (1934). Institutional

economics - Its place in political economics. New York: Macmillan.

Coleman, James S. (1990), Foundations of Social Theory. Cambridge, MA: Harvard University

Press.

182

Cook, Karen S. dhe Richard M. Emerson (1978), "Power, Equity and Commitment in Exchange

Networks," American Sociological Review, 43 (5), 721-739.

Cook, Thomas D. dhe Donald T. Campbell (1979), Quasi-Experimentation: Design and Analysis

Issues for Field Settings. Boston, MA: Houghton Mifflin.

Cooper, M.C., D.M. Lambert dhe J.D. Pagh. 1997. Supply Chain Management: More Than a New

Name for Logistics. International Journal of Logistics Management, 8(1):1-14.

Creswell, J. W. (2003). Research design: Qualitative, quantitative, and mixed methods approaches.

Thousand Oaks, CA: Sage Publications.

Creswell, J. W. (2009). Research Design: Qualitative, Quantitative, and Mixed Methods

Approaches. Third Edition. Sage Publications, Inc. Thousand Oaks, U.S.A.

Damiani, O., 2002, 'Small Farmers and Organic Agriculture: Lessons Learned from Latin

Das,K.T., dhe Bing-Sheng Teng (2004), “The risk-based trust-A conceptual framework.” Journal of

Business and Psychology, Vol. 19, No. 1, pp. 85-116.

Demsetz, H. (1988), "The Theory of the Firm Revisited," Journal of Law, Economics, and

Organization, 4, 141-161.

Den Ouden, M., Dijkhuizen, A.A., Huirne, R.B.M., dhe Zuurbier, P.J. P. (1996). Vertical

Cooperation in Agricultural Production-Marketing Chains, with Special Reference to

Product Differentiation in Pork. Agribusiness, 12 (3) 277-290

Denzin, N.K., dhe Lincoln, Y.S. (1994a). Introduction: Entering the Field of Qualitative Research.

In Denzin, N.K., and Lincoln, Y.S. (Eds), Handbook of Qualitative Research. Sage

Publications. Thousand Oaks, U.S.A.

Denzin, N.K., dhe Lincoln, Y.S. (1994b). Strategies of Inquiry: Entering the Field of Qualitative

Research. In Denzin, N.K., and Lincoln, Y.S. (Eds.), Handbook of Qualitative Research.

Sage Publications. Thousand Oaks, U.S.A.

Denzin, N.K., dhe Lincoln, Y.S. (1994c). Methods of Collecting and Analyzing Empirical

Materials: Entering the Field of Qualitative Research. In Denzin, N.K., and Lincoln, Y.S.

(Eds.), Handbook of Qualitative Research. Sage Publications. Thousand Oaks, U.S.A.

Doka, Dh. (2011) Albania’s Forgotten Export Success, research paper, Alexander von Humboldt-

Stiftung/Foundation", e aksesueshme online ne http://www.avh.de/web/kosmos-

humboldtians-in-focus-91-4.html.

Dolan, C. and Humphrey, J., 2000, 'Governance and trade in fresh vegetables: the impact of UK

supermarkets on the African horticulture industry', Journal of Development Studies, Vol 37

No 2: 147-176

183

Dolan, C., Humphrey, J. dhe Harris-Pascal, C., 1999, 'Horticulture Commodity Chains: The Impact

of the UK Market on the African Fresh Vegetable Industry', Working Paper No 96,

Brighton: Institute of Development Studies

Downey, W. D. (1996) The challenge for food and agri products supply chains. In Proceedings of

the 2nd International Conference on Chain Management In Agri- and Food Businesses,

Conference held at Ede, Netherlands, 30–31 May, eds. J. H. Trienekens, P. J. P. Zuurbier.

Department of Management Studies, Wageningen Agricultural University. pp. 3–13.

Dragonetti, N., Dalsace, F., Cool, K, (2003) A comparative test of the efficiency, focus and learning

perspectives of outsourcing, Strategic Management Society conference.

DSA, (2010), ‘The Medicinal and Aromatic Plants Value Chain in Albania’, report prepared for

USAID – Albania Agriculture Competitiveness – AAC progam, i aksesueshëm në internet

në http://mpepca.com/epca/images/stories/vcaherbsandspices-jul1.pdf.

Dwyer, F. Robert, Paul H. Schurr, dhe Sejo Oh. 1987. “Developing Buyer-Seller Relationships.”

Journal of Marketing 51 (April): 11-27.

Dyer, J. H., dhe Singh, H. (1998). The relational view: Cooperative strategy and sources of

interorganizational competitive advantage. Academy of Management Review, 23 (4), 660–

679.

Dyer, J.H. (1996), “Specialized supplier networks as a source of competitive advantage: evidence

from the auto industry”, Strategic Management Journal, Vol. 17, pp. 271-91.

Eccles, R.G. (1981), "The Quasifirm in the Construction Industry," Journal of Economic Behavior

and Organization, 2 (4), 335-357.

Eisenhardt, Kathleen M. (1985), "Control: Organizational and Economic Approaches,"

Management Science, 31 (February), 134-49.

Fertő, I., dhe Szabó, G.G., (2002), "Vertical coordination in transition agriculture: a Hungarian

cooperative case study", Discussion Papers 2002/10 Institute of Economics Hungarian

Academy of Sciences.

Fitter, R., dhe R. Kaplinsky. 2001. Who Gains from Product Rents as the Coffee Market Becomes

More Differentiated?: A Value Chain Analysis. IDS Bulletin 32(3): 69-82.

Francis, M., D Simmons, dhe M. Bourlakis. 2008. Value Chain Analysis in the UK Beef

Foodservice Sector. Supply Chain Management-an International Journal 13(1): 83-91.

Frank, S.D. dhe Henderson, D. (1992). Transaction Costs as Determinants of Vertical Coordination

in U.S. Food Industries. American Journal of Agricultural Economics, 74, 941-950

Frazier, Gary L., James D. Gill, dhe Sudhir H. Kale. 1989. “Dealer Dependence Levels and

Reciprocal Actions in a Channel of Distribution in a Developing Country.” Journal of

Marketing 53 (January): 50-69.

http://mpepca.com/epca/images/stories/vcaherbsandspices-jul1.pdf

184

Fritz, M. dhe Fischer, C. (2007), “The role of trust in European food chains – theory and empirical

findings”, paper presented at the 17th Annual World Food and Agribusiness Forum and

Symposium, Parma, 23-26 June.

Frohlich, M. T., dhe Westbrook, R. (2001). Arcs of integration: An international study of supply

chain strategies. Journal of Operations Management, 19 (2), 185–200.

Gallick, Eduard C. 1984. Exclusive Dealing and Vertical Integration: The efficiency of Contracts in

the Tuna Industry (Federal Trade Commission Bureau of Economics Staff Report).

Washngton, D.C.: Federal Trade Comission.

Gambetta, D. (1988). Can we trust trust? In D. Gambetta (Ed.), Trust: Making and breaking

cooperative relations (pp. 213-237). New York: Basil Blackwell.

Gereffi, G and Memedovic, O., (2003), “The Global Clothing Value Chain: What Prospects for

Upgrading by Developing Countries”, UNIDO, Vienna

Gereffi, G. (1999b). The organization of buyer driven global commodity chains: How US retailers

shape overseas production networks. In G. Gereffi, & M. Korzeniewicz (Eds.), Commodity

chains and global capitalism (pp. 95±122). Westport, CT: Praeger.

Gereffi, G., and Korzeniewicz, M. (1994). Commodity Chains and Global Capitalism. Praeger

Gereffi, G., Humphrey, J., Kaplinsky, R., and Sturgeon, T. J. (2001). Introduction: Globalisation,

Value Chains and Development. IDS Bulletin Vol. 32, No. 3, 2001 “The Value of Value

Chains: Spreading the Gains of Globalization” edited by Gary Gereffi and Raphael

Kaplinsky. Institute of Development Studies.

Gereffi, G., Korzeniewicz M. dhe Korzeniewicz, R. (1994). Introduction. In G. Gereffi and M.

Korzeneiwicz (Eds.), Commodity Chains and Global Capitalism. Westport, CT: Praeger.

Gereffi, G., Korzeniewicz, M., 1994, The organisation of buyer- driven global commodity chains:

how US retailers shape overseas production networks.

Gereffi, G; Humphrey, J; Sturgeon, T. 2005. The governance of global value chains. Review of

International Political Economy. Vol.12n.1, p. 78-104, Fev

Geyskens, I. dhe Steenkamp, J.B.E.M. (2000), “Economic and social satisfaction: measurement and

relevance to marketing channel relationships”, Journal of Retailing, Vol. 76 No. 1, pp. 11-

32.

Geyskens, I., Steenkamp, J.B.E.M. dhe Kumar, N. (1998), “Generalizations about trust in marketing

channel relationships using meta-analysis”, International Journal of Research in Marketing,

Vol. 15, pp. 223-48.

Geyskens, Inge, Jan-Benedict E. M. Steenkamp, dhe Nirmalya Kumar (2006), "Make, Buy, or Ally:

A Transaction Cost Theory Meta-Analysis," The Academy of Management Journal, 49 (3),

519-543.

185

Gibbon, P. (2001) Upgrading primary production: a global commodity chain approach, World

Development, 29(2), pp. 345–363.

Gibbon, P. (2008). Governance, entry barriers, upgrading: a re-interpretation of some GVC

concepts from the experience of African clothing exports. Competition and Change 12(1),

29-48.

Gibbon, P., (2000), 'Global Commodity Chains and Economic Upgrading in Less Developed

Countries', World Development.

Gibbon, Peter, dhe Stefano Ponte (2005), Trading Down? Africa, Value Chains and the Global

Economy, (Temple University Press).

Giuliani, E., Pietrobelli, C., and Rabellotti, R. (2004). Upgrading in Global Value Chains: Lessons

from Latin American Clusters. University of Piemonte Orientale. Novara, Italy.

Gomes, R., (2004), 'Farming for Supermarkets: Its Collective Good Problems and What Brazilian

Growers Have Done About Them', PhD Thesis, Massachusetts Institute of Technology,

Department of Urban Studies and Planning

Gopalakrishna, P.K. dhe Sharma, A. (2003), “Mature relationships: why does relational orientation

turn into transaction orientation?”, Industrial Marketing Management, Vol. 32 No. 8, pp.

643-51.

Granovetter, G. (2002). A Theoretical Agenda for Economic Sociology. In M. Guillen et al. (Eds.),

New Economic Sociology: Developments in an Emerging Field. New York: Russel Sage

Foundation.

Granovetter, G. (2005). The Impact of Social Structure on Economic Outcomes. Journal of

Economic Perspectives 19(1), 33-50

Granovetter, Mark (1985), "Economic Action and Social Structure: The Problem of

Embeddedness," American Journal of Sociology, 91 (November), 481-510.

Grossman, Sanford J., dhe Oliver D. Hart, The Costs and Benefits of Ownership," Journal of

Political Economy, 1986, 94(4), pp. 691-719.

Grover, V., dhe Malhotra K. M., (2003) Transaction cost framework in operations and supply chain

management research: theory and measurement, Journal of Operations Management 21, pp.

457–473

Grunert, K. G., (2006). How changes in consumer behaviour and retailing affect competence

requirements for food producers and processors. Economia Agraria y Recursos Naturales

6(11).

Gulati, R. 1995a. Does familiarity breed trust? The impli cations of repeated ties for contractual

choice in alliances. Academy of Management Journal, 38: 85-112.

Gulati, R., 1998. Alliances and Networks. Strategic Management Journal, 19: 293-317

186

Gulati, R., Nohria, N., dhe Zaheer A., (2000), “Strategic networks”, Strategic Management Journal,

Vol. 21, No. 3, Special Issue: Strategic Networks (Mar.,2000), pp. 203-215

Gulati, Ranjay (1995), "Does Familiarity Breed Trust? The Implications of Repeated Ties for

Contractual Choice in Alliances," Academy of Management Journal, 38 (February), 85-112.

Gulati, Ranjay (1995b), "Social Structure and Alliance Formation Patterns: A Longitudinal

Analysis," Administrative Science Quarterly, 40 (4), 619-652.

Gulati, Ranjay dhe Martin Gargiulo (1999), "Where Do Interorganizational Networks Come

From?" The American Journal of Sociology, 104 (5), 1439-1493.

Hagedoorn, J., Schakenraad, J., 1994. The effect of strategic technology alliances on company

performance. Strategic Management Journal 15 (4), 291–311.

Harland, C. M., R. C. Lamming, J. Zheng, dhe T. E. Johnsen. “A Taxonomy of Supply Networks.”

Journal o f Supply Chain Management Vol. 37.4 (2001): 21-27.

Harte, N. L. (1997): Creeping Privatisation of Irish Cooperatives: A Transaction Cost Explanation.

In Strategies and Structures in the Agro-Food Industries, J. Nilsson and G. van Dijk, eds.,

Assen: Van Gorcum, 31–53.

Hayek, F.A. (1949) Individualism and Economic Order, London: Routledge & Kegan Paul

Heide, J. dhe A. Miner (1992). 'The shadow of the future: Effects of anticipated interaction and

frequency of contact on buyer-seller cooperation', Academy of Management Journal, 35, pp.

265-291.

Heide, Jan B. 1994. “Interorganizational Governance in Marketing Channels.” Journal of Marketing

58 (January): 71-85.

Heide, Jan B. dhe George John (1990), "Alliances in Industrial Purchasing: The Determinants of

Joint Action in Buyer-Seller Relationships," Journal of Marketing Research, 27 (1), 24-36

Heide, Jan B. dhe George John (1992), "Do Norms Matter in Marketing Relationships?" Journal of

Marketing, 56 (2), 32-44.

Henderson, J., Dicken, P., Hess, M., Coe, N. dhe Yeung H.W--C. (2002) 'Global production

networks and the analysis of economic development', Review of International Political

Economy 9 (3): 436--64.

Hobbs, J. E. (1996) Transaction Costs and Slaughter Cattle Procurement: Processors’ Selection of

Supply Channels Agribusiness, Vol. 12, No. 6, 509-523 John Wiley & Sons, Inc.

Hobbs, J.E. (1997). Measuring the Importance of Transaction Costs in Cattle Marketing. American

Journal of Agricultural Economics, 79, 1083-1095

Hobbs, J.E., dhe Young, L. M. (2001). Vertical Linkages in Agri-food Supply Chains in Canada

and The United States. Research and Analysis Directorate, Strategic Policy Branch.

Agriculture and Agri-Food Canada.

187

Hopkins, T. dhe Wallerstein, I. (1994). Commodity chains: Construct and research. In G. Gereffi &

M. Korzeniewicz (Eds), Commodity chains and global capitalism. Westport, CT: Praeger.

Hosmer W. D., dhe Lemeshow S., (2000) Applied Logistic Regression, Second Edition. John Wiley

& Sons, Inc.

Hosmer, L. T. (1995). Trust: The connecting link between organizational theory and philosophical

ethics. Academy of Management Review, 20, 379-403.

Huberman, A. M., dhe Miles, M. B. (1998). Data Management and Analysis Methods. In Denzin,

N.K., and Lincoln, Y.S. (Eds.), Collecting and Interpreting Qualitative materials. Sage


Hughes, A. (2000) 'Retailers, knowledges and changing commodity networks: the case of the cut

flower trade', Geoforum 31: 175--90.

Hughes, D. R. (Ed.) (1994) Breaking with tradition: building partnerships and alliances in the

European food industry. Wye College Press, Wye, Kent.

Humphrey, J (2005) “Producers Consumers -Shaping Value Chains for Development: Global Value

Chains in Agribusiness” retrievable at http://www2.gtz.de/dokumente/bib/05-0280.pdf.

Humphrey, J. dhe Schmitz, H. (2000) 'Governance and upgrading: linking industrial cluster and

global value chain research', IDS Working Paper 120, Brighton: Institute of Development

Studies, University of Sussex.

Humphrey, J. dhe Schmitz, H. (2002) 'How Does insertion in global value chains affect upgrading

in industrial clusters?', Regional Studies 36 (9): 1017--27.

Humphrey, John, dhe Hubert Schmitz (2004), “Governance in global value chains”, in Hubert

Schmitz (ed.), Local Enterprises in the Global Economy, (Cheltenham: Edward Elgar), pp.

95-109.

Humphreys, P. K., W. L. Li, dhe L. Y. Chan. “The Impact of Supplier Development on Buyer-

supplier Performance.” Omega 32 (2004): 131-43.

Iacobucci, Dawn dhe Nigel Hopkins (1992), "Modeling Dyadic Interactions and Networks in

Marketing," Journal of Marketing Research, 29 (1), 5-17.

Imami, D., Zhllima, E., Viaggi, D., dhe Bokelmann, W., (2013). Between weak markets and weak

regulations: determinants of contracting in orchard farming in Albania, Journal of Chain and

Network Science Vol 13 (1): 37-46

Israel, Glenn D. 1992. Sampling the Evidence of Extension Program Impact. Program Evaluation

and Organizational Development, IFAS, University of Florida. PEOD-5. October.

Ivanson, I. dhe Alvstram, C., (2010) “Supplier Upgrading in the Home-furnishing Value Chain: An

Empirical Study of IKEA’s Sourcing in China and South East Asia,” World Development

Vol. 38, No. 11, pp. 1575–1587, 2010

http://www2.gtz.de/dokumente/bib/05-0280.pdf

188

Janesick, V.J. (1994). The Dance of Qualitative Research Design: Metaphor, Methodolatry, and

Meaning. In Denzin, N.K., and Lincoln, Y.S. (Eds.), Handbook of Qualitative Research.

Sage Publications. Thousand Oaks, U.S.A.

Jencks, C. (1990), "Varieties of Altruism," in J. Mansbridge (Ed.), Beyond Self Interest, Chicago

and London: University of Chicago Press.

Jessop, B. (1998) The rise of governance and the risks of failure: the case of economic

development. International Social Science Journal. n. 155, p.29-45.

John G. dhe Weitz A.B (1988). Forward Integration into Distribution: An Empirical Test of

Transaction Cost Analysis. Journal of Law, Economics, & Organization, Vol. 4, No. 2, pp.

337-355

John, G., dhe Reve, T., (1982) “The reliability and validity of key informant data from dyadic

relationships in marketing channels”, Journal of Marketing Research, 517-24.

Joshi, Ashwin W. and Alexandra J. Campbell (2003), "Effect of Environmental Dynamism on

Relational Governance in Manufacturer-Supplier Relationships: A Contingency Framework

and an Empirical Test," Journal of the Academy of Marketing Science, 31 (2), 176-188.

Joshi, Ashwin W. dhe Rodney L. Stump (1999), "The Contingent Effect of Specific Asset

Investments on Joint Action in Manufacturer-Supplier Relationships: An Empirical Test of

the Moderating Role of Reciprocal Asset Investments, Uncertainty, and Trust," Journal of

the Academy of Marketing Science, 27 (3), 291-305.

Joskow, Paul L. (1988), "Asset Specificity and the Structure of Vertical Relationships: Empirical

Evidence," Journal of Law, Economics, and Organization, 4 (Spring), 95-117.

Kaplinsky, R. 2000. Globalisation and Unequalisation: What Can be Learned from Value Chain

Analysis. Journal of Development Studies 73(2):117-146.

Kaplinsky, R. dhe Morris, M. (2001). A handbook for value chain research. Retrieved from

www.seepnet.org

Kennet, J., Fulton, M., Molder, P. dhe Brooks, H. (1998). Supply chain management: the case of

UK baker preserving the identity of Canadian Milling wheat. Supply Chain Management 3:

157-166.

Kenney, M., dhe Florida, R. (1994). Japanese maquiladoras, production, organisation and global

commodity chains. World Development, 22(1), 27- Kaplinsky, R., & Morris, M. (1999).

Trade policy reform and competitive response. Kwazaulu Natal province, South Africa.

World Development, 27(4), 717-737.44.

Keppel, G. (1991). Design and analyses: A researcher’s handbook (3rd ed.). Englewood Cliffs. NJ:

Prentice Hall

http://www.seepnet.org/

189

Klein BA., (1996). Why hold-ups occur: the self-enforcing range of contractual relationships.

Economic Inquiry 34: 444-463.

Klein, B. (1980), “Transaction cost determinants of unfair contractual arrangements”, American

Economic Review, Vol. 70 No. 2, pp. 56-62.

Klein, S., Frazier,G.L., Roth,V.J., (1990) A transaction cost analysis model of channel integration in

international markets. Journal of Marketing Research 27(May), 196–208.

Kogut, B. (1985) 'Designing global strategies: comparative and competitive value--added chains',

Sloan Management Review 26 (4): 15--28.

Kraatz, Matthew S. (1998), "Learning by Association? Interorganizational Networks and

Adaptation to Environmental Change," The Academy of Management Journal, 41 (6), 621-

643.

Krause, D.R., 1999. The antecedents of buying firms’ efforts to improve suppliers. Journal of

Operations Management 17 (2), 205–224.

Kuehn, A. dhe Braun, M., 2004, 'From Crisis to Progress: Capacity Building in the Pineapple

Industry of Ghana', Eschborn, GTZ, available http://www.gtz.de/agriservice/download/braun-

kuehn2004.pdf

Kumar, N., Scheer, L. K., dhe Steenkamp, J. E. M. (1995, August). The effects of perceived

interdependence on dealer attitudes. Journal of Marketing Research, 32, 348– 358.

Laatz, W. (1993). Empirische Methoden: Ein Lehrbuch f¨ur Sozialwissenschaftler. Frankfurt.

Lamming, R. C. “Japanese Supply Chain Relationships in Recession.” Long Range Planning Vol.

33.6: 747-78.

Laumann, E. O., J. Galaskiewicz dhe P. V. Marsden (1978). 'Community structure as inter-

organizational linkages', Annual Review of Sociology, 4, pp. 455-484.

Lazzarini, S.L., F. R. Chaddad dhe M. L. Cook. 2001. Integrating Supply Chain and Network.

Journal on Chain and Network Science 1(1): 7-22.

Lee K.C.P., Andy C.L. Yeung, T.C. Edwin Cheng (2009) Supplier alliances and environmental

uncertainty: An empirical study. Int. J. Production Economics 120 190–204

Leffler B.K., dhe Rucker R.R. (1991) Transactions Costs and the Efficient Organization of

Production: A Study of Timber-Harvesting Contracts. The Journal of Political Economy,

Vol. 99, No. 5 (Oct., 1991), pp. 1060-1087

Levy, David T. (1985), "The Transactions Cost Approach to Vertical Integration: An Empirical

Examination," The Review of Economics and Statistics, 67 (3), 438-445.

Lorenz, E. (1988) 'Neither friends nor strangers: informal networks of subcontracting in French

industry', in D. Gambetta (ed.) Trust - Making and Breaking Cooperative Relations, Oxford:

Basil Blackwell.

http://www.gtz.de/agriservice/download/braun-kuehn2004.pdf

http://www.gtz.de/agriservice/download/braun-kuehn2004.pdf

190

Lundvall, B.-A., Joseph, K. J., Chaminade, C., dhe Vang, J. (Eds.) (2009). Handbook of innovation

systems and developing countries. Building domestic capabilities in a global setting.

Cheltenham: Elgar.

Macneil, R.I., (1969) “Whither Contracts?” 21 Journal of Legal Education 403.

Macneil, R.I., (1974) “The Many Futures of Contract” 47 Southern California Law Review 691

Madhavan, Ravindranath, Balaji R. Koka, and John E. Prescott (1998), "Networks in Transition:

How Industry Events (Re)shape Interfirm Relationships," Strategic Management Journal, 19

(5), 439-459.

Mahoney, J. (1992). The choice of organizational form: Vertical financial ownership versus other

methods of vertical integration. Strategic Management Journal, 13: 559-584.

Mahoney, J. (2001). A resource-based theory of sustainable rents. Journal of Management, 27, 651-

660.

Maione, Thomas W. (1987), "Modeling Coordination in Organizations and Markets," Management

Science, 33 (October). 1317-32.

Malone, T.W., Yates, J., Benjamin, R., 1987. Electronic markets and electronic hierarchies: effects

of information technology on market structure and corporate strategies. Communications of

the ACM 30 (6), 484–497.

Marsden, P. V. (1981). 'Introducing influence processes into a system of collective decisions',

American Journal of Sociology, 86, pp. 1203-1235.

Masten, S. E. (1996). Empirical Research in Transaction Costs Economics: Challenges, Progress,

Directions. In Groenewegen, J. (Ed.), Transaction Costs Economics and Beyond. Papers

presented in 1994 at the conference “Transaction Costs Economics and Beyond” organized

by GRASP at the Tinbergen Institute, Erasmus University Rotterdam. Kluwer Academic

Publishers, Massachusetts.

Masten, S. J., Meehan, J., dhe Snyder, E. (1991). The costs of organization. Journal of Law,

Economics and Organization, 7, 1–25.

Masters, J. dhe Miles, G. 2002. Predicting the use of external labor arrangements: A test of the

transaction costs perspective. Academy of Management Journal, 45: 431-442.

Maxwell, J. A. (1998). Designing a Qualitative Study. In Bickman, L., and Rog, D.J., (Eds.),

Handbook of Applied Social Research Methods. Sage Publications. Thousand Oaks, U.S.A.

McDermott, Gerald A., 2007. The Politics of Institutional Renovation and Economic Upgrading:

Recombining the Vines That Bind in Argentina. Politics & Society 35(1):103-144.

Mellewigta, T., Madhokb, A., dhe Weibeld, A., (2007) “Trust and Formal Contracts in

Interorganizational Relationships”, Managerial and Decision Economics 28: 833-847

191

Menkhoff, T. (1992) 'Xinyong or how to trust trust? Chinese non-contractual business relations and

social structure: the Singapore case', Internationales Asienforum 23 (1--2): 261--88.

Miles, M., Huberman, M., (1994), “Qualitative Data Analysis: An Expanded Sourcebook”, SAGE

Publications, 2nd Edition)

Morgan, R.M. dhe Hunt, S.D. (1994), “The commitment-trust theory of relationship marketing”,

Journal of Marketing, Vol. 58 No. 3, pp. 20-38.

Moustakas, C. (1994) Phenomenological research methods. Thousand Oaks, CA: Sage.

Murphy, J.P. (1990). Pragmatism: From Peirce to Davidson. Boulder, CO: Westview.

Nayyar, P. 1990. Information asymmetries: A source of competitive advantage for service firms.

Strategic Management Journal, 11(7): 513-519.

Noordewier, Tomas G., George John, dhe John R. Nevin (1990), Performance Outcomes of

Purchasing Arrangements In Industrial Buyer-Vendor Relationships, Journal of Marketing,

54, 80-93.

Nooteboom, Bart (1992), "A Postmodern Philosophy of Markets." International Studies of

Management and Organization, 22 (2), 53-76.

North D, Weingast B. 1989. Constitutions and commitment: the evolution of institutions governing

public choice in seventeenth-century England. Journal of Economic History 49: 803 -832.

Nunnally, J.C. (1978), Psychometric Theory, 2nd ed., McGraw-Hill, New York, NY

Osborn R. N., dhe Baughn, C. C. 1990. Forms of interorganizational governance for multinational

alliances. Academy of Management Journal, 33: 503-519.

Palay, T, (1985). Avoiding Regulatory Constraints: Contracting Safeguards and the Role of

Informal Agreements. Journal of Law, Economics, & Organization, Vol. 1, No. 1., pp. 155-

175.

Palpacuer, F., (2000). 'Competence-based strategies and global production networks: a discussion of

current changes and their implications for employment', Competition and Change, Vol 4 No

4: 1-48

Parkhe, Arvind (1993), "Strategic Alliance Structuring: A Game Theoretic and Transaction Cost

Examination of Interfirm Cooperation," Academy of Management Journal, 36 (August),

794-829.

Patton, M. Q. (1990). Qualitative evaluation and research methods (2nd ed.). Newbury Park, CA:

Sage.

Patton, M.Q. (2002). Qualitative Research and Evaluation Methods. Third Edition. Sage

Publications Inc. Thousand Oaks, U.S.A.

Penrose, E. (1959) The Theory of the Growth of the Firm, Oxford: Basil Blackwell. Perrow, C.

(1986), Complex Organizations: A Critical Essay (3d Ed.), New York: Random House.

192

Peterson, H.C. dhe Wysocki, A. (1997). The Vertical Coordination Continuum and the

Determinants of Firm-Level Coordination Strategy. Michigan State University, Staff Paper

No. 97-64, 1997.

Pingali, P., Khwaja, Y., Meijer, M. (2005). Commercializing Small Farms: Reducing Transaction

Costs. ESA Working Paper, No. 05-08. FAO. Rome, Italy.

Piore, M. dhe Sabel, C. (1984). The Second Industrial Divide: Possibilities for prosperity. New

York: Basic Books.

Pitelis, C. (1998). Transaction costs and the historical evolution of the capitalist firm. Journal of

Economic Studies, 26(3), 221.

Poole, N. Del Campo Gomis, F. et al (1998) Formal contracts in fresh produce markets. Food

Policy, Vol. 23, No. 2, pp. 131–142.

Poppo L, Zenger TR. 2002. Do formal contracts and relational governance function as substitutes or

complements? Strategic Management Journal 23: 707-725.

Porter, M., 1985. Competitive Strategy. Free Press, New York, NY.

Powell Walter G. (1980), ‘Market, Bureaucracies and Clans,’ Administrative, Science Quarterly. 25

(September) 129-41.

Powell, Walter W. (1990), "Neither Market nor Hierarchy: Network Forms of Organization," in

Research in Organizational Behavior, B. Shaw and L. L. Cummings, Eds. Vol. 12.

Greenwich CT: JAI Press, 295-336.

Powell, Walter W. dhe Laurel Smith-Doerr (1994), "Networks and Economic Life," in The

Handbook of Economic Sociology, N.J. Smelser and R. Swedberg, Eds. Princeton, NJ:

Princeton University Press, 368-402.

Powell, Walter W., Kenneth W. Koput, dhe Laurel Smith-Doerr (1996), "Interorganizational

Collaboration and the Locus of Innovation: Networks of Learning in Biotechnology,"

Administrative Science Quarterly, 41 (1), 116-145.

Prahalad, C. dhe G. Hamel (1990), “The core competence of the corporation”. Harvard Business

Review 68 (3): 79--91.

Pruitt, D.G. (1981), Negotiation Behavior, Academic Press, New York, NY. Publishers. Westport,

CT. USA.

Raub, Werner dhe Jeroen Weesie (1990), "Reputation and Efficiency in Social Interactions: An

Example of Network Effects," The American Journal of Sociology, 96 (3), 626-654.

Rindfleish, A., Heide,J.B., (1997). Transaction cost analysis: Past, present, and future applications.

Journal of Marketing 61(October), 30–54.

Ring, P. S. dhe A. H. Van de Ven (1992). 'Structuring cooperative relationships between

organizations', Strategic Management Journal, 13(7), pp. 483-498.

193

Røkholt, P.O. (1999): Strengths and weaknesses of the co-operative form; A Matter of Perspective

and Opinion. Paper presented at the ICA International Research Conference, Quebec, 28–29

August 1999.

Ruben R., Boselie D., dhe Lu H. (2007). Vegetables procurement by Asian supermarkets: a

transaction cost approach. Supply Chain Management: An International Journal 12/1 60–68

Rubin, H. J., dhe Rubin, I. S. (1995). Qualitative Interviewing: The Art of Hearing Data. Sage


Rubin, Paul A. (1990), Managing Business Transactions. New York: The Free Press.

Sako, M. (1991), “The role of trust in Japanese buyer-supplier relationships”, Ricerche

Economiche, Vol. XLV, pp. 449-74.

Samuelson PA. (1947). Foundations of Economic Analysis. Cambridge, MA: Harvard University

Press

Schary P.B., dhe T. Skjott-Larsen. Managing the Global Supply Chain. Copenhagen S, Denmark,

Copenhagen Business School Press, 2001.

Schmitz, H. dhe Knorringa, P. (2000). Learning from global buyers. Journal of Development

Studies, Sturgeon, T. (2001). How do we define value chains and production networks? IDS

Bulletin.

Schumacker, R.E., Lomax, R.G., 1996. A Beginner’s Guide to Structural Equation Modeling.

Lawrence Erlbaum Associates, New Jersey.

Schurr, P.H., Ozanne, J.L., 1985. Influences on exchange processes buyers’ preconceptions of a

seller’s trustworthiness and bargaining toughness. Journal of Consumer Research 11, 939–

953.

Shapiro, Benson. 1977. Sales Program Management: Formulation and Implementation. New York:

McGraw-Hill.

Shelanski, H., Klein. P. (1995), Empirical Research in Transaction Cost Economics: A Review and

Assessment Journal of Law, Economics, & Organization, Vol. 11, No. 2. pp. 335-361.

Simon, Herbert A. (1957), Models of Management. New York: John Wiley& Sons.

Simon, Herbert A. (1961), Administrative Behavior (2nd ed.). New York: MacMillan.

Sitkin, S. B., dhe Roth, N. L. (1993). Explaining the limited effectiveness of legalistic "remedies"

for trust/distrust. Organization Science, 4, 367-392.

Skreli, E., Halbrendt, C., Balliu, Astrit (2009) Competitiveness of Albanian agriculture: value chain

analyses for fruit and vegetables sub-sector in Fier region, retrievable at

http://www.eoq.hu/iama/conf/1195_paper.pdf

Slack, N.; Chambers, S.; Johnson, R..Administração da Produção – Segunda Edição. Editora Atlas.

2002

http://www.eoq.hu/iama/conf/1195_paper.pdf

194

Staal, S., Delgado, C., Nicolson C. (1997), Smallholder Dairying Under Transactions Costs in East

Africa, World Developmt, Vol. 25, No. 5, pp. 779-794, 1997

Stake, R. (1994). Case Studies. In Denzin, N.K., and Lincoln, Y.S. (Eds.), Handbook of Qualitative

Research. Sage Publications. Thousand Oaks, U.S.A.

Stank, T. P., Keller, S. B., dhe Daugherty, P. J. (2001). Supply chain collaboration and logistical

service performance. Journal of Business Logistics, 22 (1), 29–48.

Stefanllari, A. (2013) Increase access to International Markets by Improving Supply Chain

Coordination in the Medicinal and Aromatic Plant Value Chain. Research Paper for SNV,

Promali Program

Stern, L.W., A.I. El-Ansary dhe A.T. Coughlan. 1996. Marketing Channels, London: Prentice Hall-

International, (5th ed.).

Stern, Luis. W. dhe Torger Reve (1980), "Distribution Channels as Political Economies: A

framework of Comparative Analyses," Journal of Marketing, 44, 52-64.

Stinchcombe, Arthur. (1985). "Contracts as Hierarchical Documents," in Organization Theory and

Project Management, A. L. Stinchcombe and C. A. Heimer. Oslo: Norwegian University

Press.

Storper, M. (1995). The resurgence of regional economies, ten years later. European Urban and

Regional Studies, 2(3), 191–221.

Storper, M; Harrison, B. (1991). Flexibility, hierarchy and regional developments: the changing

structure of industrial production systems and their forms of governance in the 1990s.

Research Policy, North-Holland, Vol.20, n.5.

Stump, Rodney L. 1995. “Antecedents of Purchasing Concentration: A Transaction Cost

Explanation.” Journal of Business Research 34:145-157.

Stump, Rodney L. and Jan B. Heide (1996), "Controlling Supplier Opportunism in Industrial

Relationships” Journal of Marketing Research, 33 (November), 431-41.

Sturgeon, T. (2002) 'Modular production networks: a new American model of industrial

organization', Industrial and Corporate Change 11 (3): 451--496.

Sturgeon, T. (2008). From Global Commodity Chains to Global Value Chains: Interdisciplinary

Theory Building in an Age of Globalization. In J. Bair (Ed.), Frontiers of Commodity Chain

Research. Stanford: Stanford University Press.

Sturgeon, T. dhe Lee, J.-R. (2001) 'Industry co-evolution and the rise of a shared supply-base for

electronics manufacturing', paper presented at Nelson and Winter Conference, Aalborg,

June.

195

Suha, T., G. Kwonb, G.I., (2006) Matter over mind: When specific asset investment affects

calculative trust in supply chain partnership. Industrial Marketing Management 35 pp. 191 –

201.

Suhadev, S., (2008) “Economic satisfaction and relationship commitments in channels-the

moderating role of environment uncertainty, collaborative communication and coordination

strategy” European Journal of Marketing Vol. 42 No. 1/2, 2008 pp. 178-195 Emerald Group

Publishing Limited

Trienekens, H. J. (2011) Agricultural Value Chains in Developing Countries A Framework for

Analysis. International Food and Agribusiness Management Review Volume 14, Issue 2.

UNDP dhe EU, (2005), ‘The Agribusiness Sector in Albania’ Inward Investment Opportunities,

UNDP & EU Trade Liberalization and Promotion Program.

Uzzi, B., (1997). Social Structure and Competition in Interfirm Networks: the Paradox of

Embeddedness. Administrative Science Quarterly 42: 35-67.

Uzzi, Brian., (1996), "The Sources and Consequences of Embeddedness for the Economic

Performance of Organizations: The Network Effect," American Sociological Review, 61 (4),

674-698.

Walker, G., dhe Weber, D. 1984. A transaction cost approach to make or buy decisions.

Administrative Science Quarterly, 29: 330-354.

Walker, Gordon dhe David Weber (1987), "Supplier Competition, Uncertainty, and Make-or-Buy

Decisions," The Academy of Management Journal, 30 (3), 589-596.

Walker, Gordon, Bruce Kogut, dhe Weijian Shan (1997), "Social Capital, Structural Holes and the

Formation of an Industry Network," Organization Science, 8 (2), 109-125.

Wasserman, Stanley dhe Katherine Faust (1994), Social Network Analysis: Methods and

Applications. Cambridge: Cambridge University Press.

Wathne, Kenneth H (2004), "Relationship Governance in a Supply Chain Network," Journal of

Marketing, 68 (1), 73-89.

Whitley, R. (1999). Divergent capitalisms: the social structuring and change of business systems.

New York: Oxford University Press.

Williamson, O.E. (1975), Markets and Hierarchies, The Free Press, New York, NY.

Williamson, O.E. (1983), "Credible Commitments: Using Hostages to Support Exchange,"

American Economic Review, 73 (September), 519-40.

Williamson, O.E. (1985), The Economic Institutions of Capitalism, The Free Press, New York, NY.

Williamson, O.E. (1991), “Comparative economic organization: the analysis of discrete structural

alternatives”, Administrative Science Quarterly, Vol. 36 No. 2, pp. 269-96.

196

Williamson, O.E. (1993a), “Transaction cost economics and organization theory”, Industrial and

Corporate Change, Vol. 2 No. 2, pp. 107-56.

Williamson, O.E. (1993b), “Calculativeness, trust, and economic organization”, Journal of Law &

Economics, Vol. 36, pp. 487-500.

Williamson, O.E. (1996), “Transaction-cost economics: the governance of contractual relations”,

The Journal of Law & Economics, Vol. 22 No. 2, pp. 233-61.

Williamson, O.E. (1998), “Transaction cost economics: how it works; here it is headed”, The

Economist, Quarterly Review of the Royal Netherlands Economic Association, Vol. 146 No.

1, pp. 23-59.

Williamson, Oliver. (1979). "Transaction Cost Economics: The Governance of Contractual

Relations," 22 Journal of Law and Economics 233-62.

Wilson, S., dhe Zambrano, M. (1994). Cocaine, commodity chains and drug policies: a

transnational approach. In G. Gere•, & M. Korzeniewicz (Eds.), Commodity chain and

global capitalism (pp. 297-315). Westport, CT: Praeger.

Wolcott, H.F. (1995). The Art of Fieldwork. Altamira Press a Division of Sage Publications, Inc.

Walnut Creek, U.S.A.

Womack, J. P., D. T. Jones, and D. Rosse. The Machine That Changed the World. London,

Macmillan, 1990.

Woolcock, M., dhe Narayan, D. (2000). Social Capital: Implications for Development Theory,

Research, and Policy. The World Bank Research Observer, Vol. 15, No. 2, pp. 225-49.

Yin, K., (2009), “Case study research: Design and Methods”, 4rthedition, Sage, Oaks

Yin, R. (1994), Case Study Research: Design and Methods, Sage Publications, Thousand Oaks, CA.

Zaheer, A., dhe Venkatraman, N. 1995. Relational governance as in interorganizational strategy: An

empirical test of the role of trust in economic exchange. Strategic Management Journal, 16:

373-392.

Zhou, H., dhe Benton, W. C. (2007). Supply chain practice and information sharing. Journal of

Operations Management, 25, 1348–1365.

Zineldin, M. dhe Jonsson, P. (2001), “An examination of the main factors affecting

trust/commitment in supplier-dealer relationships: an empirical study of the Swedish wood

industry”, The TQM Magazine, Vol. 12 No. 4, pp. 245-66.

197

IX. SHTOJCA

Shtojca 1: Pyetsor për furnitorët (fermerët)

Emri i të intervistuarit _______________________ Data _____/_____/_2013 Nr i pyetësorit

_________

Tel /Opsional _______________________ Komuna______________________ Fshati

______________________

A1.1 Mosha ___________________-_ vite A 1.2 Gjinia 1. Femër 2. Mashkull

A 1.3 Nr. i anëtarve te familjes _____ A 1.4 Vjetërsia e punës në bujqësi ? __________Vite

A 1.5 A jeni anëtar i ndonjë grupi fermerësh? 1. Po 2. Jo

A 2.1 Punësimi kryesor A.2.2 Niveli i aresimimit

(Zgjidhni vetëm një) (Zgjidhni vetëm një)

1. Punësim me pagë në sektorin publik

2. Punësim me pagë në sektorin privat

3. I vetëpunësuar ne sektor jo-bujqësor

4. I vetëpunësuar ne ferm

5. I punësuar ne biznes te familjes

1. Pa aresim

2. Shkollë fillore 4 vjeçare

3. shkollë 8/9 vjeçare

4. Shkollë e mesme bujqësore

5. Shkollë e mesme e përgjithshme/ose tjetër

6. Universitet

B1. Aktiviteti kryesor

(Zgjidhni vetëm një) B2. Kapaciteti për 2012 B3. Prodhimi për 2012

Njësia Sasia Njësia Sasia

1. Mollë dynym kv

2. Gjedhe/të imta krere: lope /te imta kv

3. Bimë aromatike e mjekësore dynym kv

Për bimet mjekesore & aromatike përfshir

edhe mbledhjen në natyrë

B1/1. Cili është profili juaj në aktivitetin e bimëve mjekësore : 1. Vjelës 2. Kultivues 3. Vjelës dhe kultivues

B4. Vjetërsia/eksperienca në këtë aktivitet _________ Vite

B5. Pjesa e të ardhurës totale që vjen nga aktiviteti kryesor (i zgjedhur tek B1) _____ %

B6. A keni plane të investoni në zgjerimin e aktivitetit kryesor (të zgjedhur tek B1)

1. Po 2. Jo C1

B7. Cfare investimi keni planifikuar ? _________________________ B8. Vlera e perafert e investimit________leke(te vjetra)

C1. A keni ndonje magazinë, magazinë frigoriferike, tank ftohës apo ndonje mjedis ruajtje/pajisje tjeter?

1. Po 2. Jo

C2. A përdoren asetet e C1 në grup fermerësh? (Kaloje këtë pyetje nëse përgjigja për C1 është Jo)

1. Gjithmone 2. Shpesh 3. Disa herë 4. Rralle 5. Asnjehere

C3. Nese zgjidhet 1-4 (me siper), komentoni_______________________________________________________________

C4. Në vlerësimin tuaj, sa % të prodhimit është humbje/dëmtim pas vjeljes _______%

D1. Ku i shisni produktet tuaja (referoju aktivitetit kryesor të zgjedhur në B1)

Zgjidh vetem nje

kanal marketingu

( me kryesorin)

Kanali

ku shitet

Kontrate / marreveshje

3. Nuk

ka kontrate

Periudha e kontrates

1. E

shkruar

2. E

pashkruar

4.Deri

nje muaj

5.Deri

nje vit

6. Me

shume se

nje vit

7. E pa

percaktuar

1. Eskportues

a. I njëjti

b. I ndryshëm

2.Tregtar shumicë

a. I njëjti

b. I ndryshëm

3. Grumbullues lokal

a. I njëjti

198

b. I ndryshëm

4. Përpunues

a. I njëjti

b. I ndryshëm

5. Tregtar pakice

6. Shitje direkte

D2. Nëse nuk ka një marrëveshje të shkruar, kjo është sepse:

(shëno te gjitha arësyet e përmendura nga intervistuesi)

D 5 . Ju lutem identifikoni arësyen kryesore.

( Vendos vetem nje numer nga D2: 1 ne 6 )

1. Nuk kam besim tek gjykatat 2. Bleresi nuk eshte i interesuar

Vendos numrin ketu /_________/ 3. Nuk jam mesuar me kontratat 4. Nuk deshiroj te lidhem

5. Nuk besoj se ka ndonje perfitim 6. Nuk i besoj bleresit ================ ^

D4. A mendoni se kontratat e pa shkruara janë më të zbatueshme? 1. Po 2. Jo

Pse?

______________________________________________________________________________________________

E1. A e shisni produktin tuaj ne grup (fermeresh?

1. Gjithmone 2. Shpesh 3. Disa herë 4. Rralle 5. Asnjehere

E2. Nese zgjidhet 1-4 (me siper), komentoni aresyen:

_______________________________________________________________

E3. Arsyet për shitjen e produktit në grup (kalo tek F1 nëse nuk tregtohet në grup)

(Rrethoni vetëm një numër 1-5 për çdo rresht) 1. Kam me shume informacion lidhur me tregun dhe çmimin

Nuk

jam aspak

dakord

1 2 3 4 5

Jam shumë

dakord

2. Mund te ndikojmë në çmimin e shitjes 1 2 3 4 5

3. Blerësi kërkon sasi të mëdha : kjo na shtyn te bashkohemi 1 2 3 4 5

4. Perfitojm nga një çmim me i larte 1 2 3 4 5

5. Të tjera 1 2 3 4 5

E4. Sa e ndikon anëtarësia në grup në zgjedhjen e kanalit të marketingut/shitjes (kanalet 1-6, Pyetja D1)

(kalo tek F1 nëse nuk tregtohet ne grup)

1.

Eksportues

2. Tregtar

shumice

3. Grumbullues

lokal

4. Përpunues 5. Tregtar

pakice

Vendosni numrat nga kolona 1.

Vetëm një nr për secilën pyetje. Vetëm për kanalin kryesor te zgjedhur

F1. Sa i madh është ndikimi juaj ne vendosjen e

çmimit ?

Ndikim

shumë i vogël 1 2 3 4 5

Ndikim

shumë i madh

F2. Ju paguheni kryesisht : 1. Me para në dore

2. Me Banke

F3. Kur paguheni zakonisht?

1. Menjëherë deri në një jave 2. Një jave deri në një

muaj 3. Një muaj deri në tre muaj 4.3 muaj deri në

një vit 5. Me shume se një vit

F4. Para sa kohesh porositet produkti zakonisht?

1. Një dite 2. Një jave 3. Një muaj

4. Tre muaj 5. Tjetër

F5. Si e vlerëson zakonisht blerësi prodhimin ?

1. Vizite paraprake ne fushe 2. Vlerësim produkti para /

ne momentin e blerjes 3. Analize laboratorike 4. Përmes

garancis së ndërmjetësve 5. Besimi personal 6. Tjetër

Nuk ndikon

aspak 1 2 3 4 5 Ka shumë ndikim

199

G1. Pse e shisni tek blerësi aktual ? (Referoju kanalit të zgjedhur në pyetjen D1.)

(Plotësoni vetëm në rast se produkti shitet vetëm tek një blerës) G2. Rendisni faktorët e zgjedhur ne G1

(Shënoni të gjitha arsyet e përmendura nga i intervistuari) Numrat 1-10 nga G1

1. Treg i sigurt 6. I besoj blerësit aktual 1. Faktori i pare më i rëndësishëm

2. Çmime produkti me te drejta 7. Thjesht për force zakoni 2. Faktori i dyte më i rëndësishëm

3. Blerësi nga furnizon me inpute 8. Distanca me e shkurtër 3. Faktori i trete më i rëndësishëm

4. Blerësi merr përsipër garantimin e kredisë 9. Kam kontrate

5. Blerësi ofron informacion, këshillim e

trajnim

10. Pagesa e shpejte dhe e sigurt

G3. Sa kohë ju duhet për të transportuar produktin deri tek blerësi ? ____________________minuta

H1. A interesoheni mbi nivelin e çmimit te pakicës/rishitjes pas e keni shitur produktin tuaj?

1. Po H2 & H3 2. Jo H4 & H5

H. Sa te larta i vlerësoni kostot për gjetjen e informacionit ne tregun e pakicës, mbasi e keni shitur produktin?

(Plotësoni vetëm njërin nga kanalet e shitjes sipas përgjigjes ne D1 – ose kolonën H2 ose kolonën H3)

Kostot e informacionit H2. Shitje tek i njëjti blerës

(vendosni një x) H3. Shitje jo tek i njëjti blerës

(vendosni një x )

Nuk e di

3. E larte 2. Mesatare 1. E ulet 3. E larte 2. Mesatare 1. E ulet

1. Niveli i çmimit

2. Karakteristikat e produktit

H. Sa te larta i vlerësoni kostot e negocimit (rënies në një marrëveshje) ?

(Plotësoni vetëm njërin nga kanalet e shitjes sipas përgjigjes ne D1 – ose kolonën H4 ose kolonën H5)

Kostot e negocimit H4. Shitje tek i njëjti blerës

(vendosni një x) H5. Shitje jo tek i njëjti blerës

(vendosni një x)

Nuk e di 3. E larte 2. Mesatare 1. E ulet 3. E larte 2. Mesatare 1. E ulet

1. Niveli i çmimit


3. Transporti tek blerësi

H6. Kush e bën transportin ?

1. Unë 2. Blerësi 3. Ndërmjetësi

H7. Kush paguan për transportin ?

1. Unë 2. Blerësi 3. Ndahen mes palëve

I. Pasiguria mbi çmimin e shitjes dhe karakteristikat e produktit është:

Pasiguria I1. Shitje tek i njëjti blerës

(vendosni një x )

I2. Shitje jo tek i njëjti blerës

(vendosni një x )

Nuk e di 3. E larte 2. Mesatare 1. E ulet 3. E larte 2. Mesatare 1. E ulet

1. Niveli i çmimit


J. Sa të fortë e vlerësoni konkurrencën mes fermerëve dhe blerësve ? (Sa me i madh numri aktoreve, aq me e madhe

konkurrenca) (Zgjidhni vetëm një numër për çdo rresht)

J1. Konkurrenca mes fermerve Nuk ka fare

konkurrence

1 2 3 4 5 Ka konkurrence shume te forte

J2. Konkurrenca mes blerësve 1 2 3 4 5

K1. A keni përfituar ndonjë subvencion vitet e fundit ? 1. Po 2. Jo

Nëse Po, për çfarë e keni përdorur ____________________________________________

K2. Nëse nuk keni përfituar nga subvencioni, kjo është sepse:

1. Nuk kam pasur informacion 2. Nuk kam aplikuar, edhe pse kam pasur informacion

3. Kam aplikuar por nuk kam fituar 4. Te tjera ___________________________________________

200

K3. Ku i merrni zakonisht këshillat lidhur me teknologjit e prodhimit ?

1. Agronomi i komunës 2. Ekstensionisti

3. Tregtari i inputeve 4. Blerësi apo tregtari

5. Të tjere _______________

K4. Pikat kryesore te informacionit lidhur me çmimet dhe tregjet .

1. Tregtari i inputeve 2. Ekstensionisti

3. Blerësi apo tregtari 4. Te tjerë_____________________________________________

201

Shtojca 2: Pyetsor me eksportues, përpunues dhe grumbullues

I. TË DHËNA TË PERGJITHSHME

1. Të dhënat personale të të intervistuarit dhe pozicioni i tij në firmë.

2. Cila është eksperienca juaj në sektorin e grumbullimit të bimëve mjekësore dhe aromatike?

3. Nga cilat zona furnizoheni zakonisht me bimë? A ka ndonjë arësye tjetër të fokusimit në këto zona përveç

venndodhjes gjeografike? Cilat janë këto arsye?

4. A ka zona të veçanta për cilat përdorni grumbullues dhe të tjera zona nga cilat i grumbulloni vetë direkt tek

fermerët? Në çfarë përqindje? Pse e keni marrë një vendim të tillë?

5. Me sa grumbullues bashkëpunoni? Çfarë mund të thoni lidhur me marrëdhëniet me ta?

6. Çfarë mund të thoni lidhur me bashkëpunimin me familjet fshatare grumbulluese?

7. Mesatarisht, nga sa familje fshatare furnizoheni me bimë gjithsej? A ka pasur një ndryshim të këtij numri me

kalimin e viteve? A ka ndryshuar numri i furnitorëve?

8. A mund të na jepni disa tregues të përafert mbi sasitë që grumbulloni mesatarisht çdo vit për bimët e

mëposhtme si dhe çmimet e blerjes dhe shitjes?

II. TREGUES OPERACIONAL DHE FINANCIAR

1. Çfarë procesesh përpunimi realizoni në fabrikën/hangarin tuaj (psh, tharje, pastrim, ndarje te gjetheve,

copëzim, vaj esencial, paketim)? Çfarë mund të thoni lidhur me rëndësinë e tyre?

2. Çfarë pajisjesh dhe makinerish përdorni në procesin e përpunimit? Sa është kapaciteti i tyre përpunues?

3. Cili është procesi që ju krijon më shumë probleme? Cili përfaqëson një bottleneck në proces?

4. Cili proces përbën kosto të lartë për ju?

5. Cili mendoni se është celësi i suksesit tuaj në treg? (psh. makineritë dhe tekonollogjia; lidhja me eksportuesit;

pozicionimi i mirë gjeografik pranë burimeve; diversifikimi në shumëprodukte; lidhja me furnitorët, etj).

6. Në çfarë teknollogjish/procesesh/facilitetesh dëshironi të investoni? Pse? Me çfarë kostoje?

7. Cila është kostoja më e madhe operative që përballoni? (psh.energjia elektrike, tranporti në tregjet e huaja

pagat e punonjësve; mirembajtja; transporti për në magazinë etj).

8. Sa është afërsisht fitimi para taksave si përqindje ndaj shitjeve? A keni bërë përllogaritje të tilla?

Bimet

Sasia e

Grumbulluar

Çmimi Blerjes Çmimi shitjes

Caj Mali

Trëndafil i Egër

Lule Murrizi

Cian

Rigoni i Zakonshëm

Fletë Qumështore

Dëllinja e Zezë

Molla e Egër

Sherebelë

Lulekuqje

Rrënja e rrodhës

Rrënja e mullagës së bardhë

Rrena e ithjes

Koriander

Salep (etj)

202

9. Çfarë mendoni se i jep vlerë të shtuar produktit që ju përpunoni?

10. Cili është objektivi kryesor i performancës?

III. MARRËDHËNIET ME KULTIVUESIT DHE GRUMBULLUESIT

1. A i keni stimuluar ju grumbulluesit/kultivuesit/mbledhësit dhe si?

2. A keni kontrata me grumbulluesit/kultivuesit/mbledhësit?

3. Nëse po, çfarë lloj kontratash keni me ta? (p.sh. e shkruar; e pashkruar) dhe me çfarë afati (p.sh., deri një vit,

më shumë se një vit e pacaktuar)

4. Nëse nuk keni marrëveshje të shkruara, pse veproni në këtë mënyrë? (psh. është më tepër çështje besimi tek

gjykatat, ndodh që vetë blerësi të mos jetë i interesuar, juve vetë nuk jeni i mësuar me kontratat, nuk keni

besim se do ketë ndonjë përfitim, thjeshtë nuk doni të lidheni, apo ka ndonjë tjetër arësye). Shpjegoni.

5. A mendoni se kontratat e pa shkruara janë me të zbatueshme? Pse?

6. Si shënohet çmimi në kontratën e shkruar ose të pashkruar?

7. A keni interes të kultivoni vetë bimë mjekësore? Nese po, pse? Cila është pengesa?

8. A mund t’i përshkruani marrëdhëniet me grumbulluesit/kultivuesit/mbledhësit?

9. Sa prej grumbulluesve/kultivuesve/mbledhësve i konsideroni si furnitorë të sigurtë? Cila është arsyeja?

Shpjegoni.

10. Cilat janë kostot kryesore të transaksionit? Cila prej tyre i konsideroni si më të rëndësishme? Si i realizoni

negociatat me furnitorët tuaj?

11. Sa të larta i vlerësoni kostot e negocimit mbi nivelin e çmimit? Pse?

12. Sa të larta i vlerësoni kostot e negocimit mbi karakteristikat e produktit? Pse?

13. Sa të larta i vlerësoni kostot e negocimit mbi transportin tek bleresi? Pse?

14. Si e konsideroni nivelin e pasigurisë në lidhje me çmimin dhe karakteristikat e produktit? Shpjegoni dhe jepni

shembuj.

15. Cfare marrëdhëniesh keni me eksportues/grumbullues konkurentë? Cili është niveli i konkurencës? Shpjegoni

dhe ilustroni me shembuj.

IV. MARRËDHËNIET ME BLERËSIT

1. Me sa klientë punoni dhe cilët janë ata?

2. Çfarë lloj kontratash keni? (p.sh. e shkruar; e pashkruar) dhe me çfarë afati (p.sh., deri një vit, më shumë se një

vit, e pacaktuar).

3. Cilat janë arësyet që shisni tek blerësi/t aktual? (p.sh. tregu i sigurt, vendos çmime produkti me te drejta,

blerësi nga furnizon me inpute; blerësi merr përsipër garantimin e kredisë; blerësi ofron informacion,

këshillim e trajnim; keni besim tek blerësit aktual; thjeshtë për forcë zakoni; distanca me të është me e

shkurtër; kontrata që keni me të; pagesa e shpejtë dhe e sigurt)? Cilat nga arësyet e evidentuara janë më të

rëndësishme? Pse?

4. Sa afatgjata janë kontratat me blerësit?

5. Prej sa vitesh punoni me klientet kryesorë dhe pse?

6. Si kryhen porositë nga blerësit?

7. Si përcaktohen cilësitë e produktit?

8. Si i mësoni ju cilesitë e produktit të kërkuar? A është një proces i vështirë? Shpjegoni.

203

9. Para sa kohësh porositet zakonisht produkti? (një ditë; një javë; një muaj; tre muaj; etj.)

10. Si mesoni se cilat bimë kërkohen vitin që vjen? Kur?

11. Si i përzgjedhin klientet e huaj eksportuesit shqiptare për të plotesuar kërkesën për bimë specifike?

12. Sa mendoni që ndikoni në vendosjen e çmimeve në zinxhirin e vleres? Pse ju krijohet kjo bindje?

13. Si merrni informacion për çmimet?

14. Përveç marrëdhënieve me eksportuesit, a keni burime të tjera për t’u informuar mbi çmimet dhe kërkesen e

tregut?

15. Ju paguheni kryesisht me para në dorë apo me bankë ?

16. Afërsisht, sa zgjat periudha e pagesës tuaj? (p.sh., në moment deri në një javë; një jave deri në një muaj; një

muaj deri në tre muaj; 3 muaj deri në një vit; më shumë se një vit etj.) A mund të jepni shembuj?

17. A merrni ndihmë në kapital nga klientët? Sa shpesh ndodh një situatë e tillë?

18. Në çfarë mënyre e vlerëson zakonisht blerësi prodhimin (p.sh. vizitë në firmë; vlerësim produkti para/në

momentin e blerjes; analizë laboratorike; përmes garancisë së ndërmjetëseve; besimi personal; etj)

19. Sa të larta i vlerësoni kostot për gjetjen e informacionit mbi çmimin në tregun e pakicës, pasi e keni shitur

produktin?

20. Sa të larta i vleresoni kostot për gjetjen e informacionit mbi karakteristikat e produktit në tregun e pakicës, pasi

e keni shitur produktin?

21. Sa të larta i vlerësoni kostot e negocimit mbi nivelin e çmimit? Pse?

22. Sa të larta i vlerësoni kostot e negocimit mbi karakteristikat e produktit? Pse?

23. Sa të larta i vlerësoni kostot e negocimit mbi transportin tek bleresi? Pse?

24. Kush e bën zakonisht transporitin? (ju, blerësi apo ndërmjetësi)

25. Kush paguan zakonisht për transporitin? (ju, blerësi apo ndërmjetësi)

26. Ç’mund të thoni për pasigurinë lidhur me nivelin e çmimit? A është kjo pasiguri e lartë? Pse?

27. Ç’mund të thoni për pasigurinë lidhur me karakteristikat e produktit? A është kjo pasiguri e lartë? Pse?

28. Afërsisht, sa përqind të produktit e shisni sipas kontratave dhe sa % në treg të lirë? Me cilët blerës?

29. Për çfarë % çmimi më të lartë do të linit një kontratë me klientin ekzistues?

204

Shtojca 3: Rezultatet në lidhje me efektin moderues të pasigurise së sjelljes

Classification Table

a,b

Vëzhgime Predicted

Kosto Negocimi Dummy Përqindja që plotëson

kushtin ,00 1,00

Hapi 0 Kosto Negocimi Dummy

,00 86 0 100,0

1,00 84 0 ,0

Përqindja e përgjithshme 50,6

a. Constant is included in the model.

b. The cut value is ,500

Model Summary

Hapi -2 Log likelihood Cox & Snell R Square Nagelkerke R Square

1 233,099a ,015 ,020

a. Estimation terminated at iteration number 3 because parameter estimates changed by less than ,001.

Variables in the Equation

B S.E. Wald df Sig. Exp(B)

Hapi 1a I njëjti blerës Dummy ,672 ,429 2,460 1 ,117 1,959

Constant -,588 ,394 2,221 1 ,136 ,556

a. Variabli i përfshirë në Hapin 1: I njëjti.

Classification Tablea

Observed Predicted

Kosto negocimi Dummy Përqindja që plotëson

kushtin ,00 1,00

Hapi 1 KostoNegocimi Dummy

,00 51 35 59,3

1,00 12 72 85,7


a. The cut value is ,500

b.

Model Summary


1 196,622a ,205 ,273




Hapi 1a

I njëjti blerës me pasiguri të ulët cmimi

Dummy 2,168 ,381 32,333 1 ,000 8,743

Constant -1,447 ,321 20,338 1 ,000 ,235

a. Variabli i përfshirë në Hapin1: I njëjti blerës me pasiguri të ulët çmimi

205

ClassificationTablea

Observed Predicted

Kosto negocimi Dummy Përqindja që plotëson

kushtin ,00 1,00

Hapi 1 Kosto negocimi Dummy

,00 73 13 84,9

1,00 17 67 79,8



Model Summary


1 158,236a ,366 ,488




Hapi

1a

I njëjti blerës me pasiguri te ulët cmimi dhe karakteristika

produkti Dummy 3,097 ,405 58,352 1 ,000 22,131

Constant -

1,457 ,269 29,282 1 ,000 ,233

a. Variabli i përfshirënëHapin1: I njëjti blerës me pasiguri te ulët çmimi dhe karakteristika produkti

dummy.

Shtojca 4: Rezultatet ne lidhje me vlefshmërinë për konstruktin e Kostove të Negocimit

KMO and Bartlett's Test

Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. ,674

Bartlett's Test of Sphericity

Approx. Chi-Square 132,952

Df 3

Sig. ,000

Communalities

Kostot e negocimit Initial Extraction

1.Niveli i cmimit 1,000 ,762

2. Karakteristikat e produktit 1,000 ,672

3. Transporti tek blerësi 1,000 ,626

Extraction Method: Principal Component Analysis.

Total VarianceExplained

Component Initial Eigenvalues Extraction Sums of Squared Loadings

Total % of Variance Cumulative % Total % of Variance Cumulative %

1 2,060 68,679 68,679 2,060 68,679 68,679

2 ,565 18,842 87,521 3 ,374 12,479 100,000 Extraction Method: Principal Component Analysis.

206

Shtojca 5: Rezultatet në lidhje me besueshmërinë për konstruktin e Kostove të Negocimit

Reliability Statistics

Cronbach's Alpha Cronbach's Alpha Based on Standardized

Items

N of Items

,770 ,771 3

Item Statistics

Kosto tranasaksioni Mean Std. Deviation N

1.Niveli i cmimit 1,28 ,559 163

2. Karakteristikat e produktit 1,40 ,605 163

3. Transporti tek blerësi 1,23 ,559 163

Inter-Item Correlation Matrix

Kosto tranasaksioni 1.Niveli i cmimit 2. Karakteristikat e

produktit

3. Transporti tek blerësi

1.Niveli i cmimit 1,000 ,599 ,549

2. Karakteristikat e produktit ,599 1,000 ,439

3. Transporti tek blerësi ,549 ,439 1,000

Item-Total Statistics

Kosto tranasaksioni Scale Mean if

Item Deleted

Scale Variance if

Item Deleted

Corrected Item-

Total Correlation

Squared Multiple

Correlation

Cronbach's Alpha

if Item Deleted

1.Niveli i cmimit 2,63 ,975 ,678 ,460 ,608

2. Karakteristikat e produktit 2,50 ,968 ,589 ,376 ,709

3. Transporti tek blerësi 2,68 1,083 ,550 ,320 ,747

Shtojca 6: Rezultatet në lidhje me vlefshmerinë për asetet specifike - konstrukti, investimi në

kultivim dhe prirja për të investuar

Total Variance Explained



1 1,406 70,319 70,319 1,406 70,319 70,319

2 ,594 29,681 100,000 Extraction Method: Principal Component Analysis.

Shtojca 7: Rezultatet në lidhje me besueshmerinë per asetet specifike – konstrukti, investimi

në kultivim dhe prirja për të investua Case Processing Summary

N %

Cases

Valid 170 100,0

Excludeda 0 ,0

Total 170 100,0

a. Listwise deletion based on all variables in the procedure.



Items

N of Items

,577 ,578 2

207

Item Statistics

Mean Std. Deviation N

Kultivues ,4529 ,49925 170

Prirja per investim dummy ,3235 ,46920 170


Cultivator Prirja per investim dummy

Kultivues 1,000 ,406

Prirja per investim dummy ,406 1,000


Scale Mean if

Item Deleted

Scale Variance if

Item Deleted

Corrected Item-

Total Correlation

Squared Multiple

Correlation

Cronbach's Alpha

if Item Deleted

Cultivator ,3235 ,220 ,406 ,165 .

Prirja per investim dummy ,4529 ,249 ,406 ,165 .

Scale Statistics

Mean Variance Std. Deviation N of Items

,7765 ,660 ,81228 2

Shtojca 8: Rezultatet në lidhje me besueshmërinë për asetet specifike - investimi në kultivim

dhe prirja për të investuar në rajonin e Shkodrës



Items

N of Items

,644 ,644 2

Item Statistics


Kultivues ,6635 ,47481 104

Prirja per investim dummy ,3462 ,47805 104


Cultivator Prirja per investim dummy

Kultivues 1,000 ,475

Prirja per investim dummy ,475 1,000


Scale Mean if

Item Deleted

Scale Variance if

Item Deleted

Corrected Item-

Total Correlation

Squared Multiple

Correlation

Cronbach's Alpha

if Item Deleted

Kultivues ,3462 ,229 ,475 ,226 .

Prirja per investim dummy ,6635 ,225 ,475 ,226 .

Scale Statistics

Mean Variance Std. Deviation N of Items

1,0096 ,670 ,81842 2

208

Shtojca 9: Rezultatet në lidhje me vlefshmerinë për konstruktin e Pasigurisë së Sjelljes në

lidhje me karakteristikat e produktit dhe çmimin

Total Variance Explained



1 1,527 76,357 76,357 1,527 76,357 76,357

2 ,473 23,643 100,000 Extraction Method: Principal Component Analysis.

Shtojca 10: Rezultatet në lidhje me besueshmeri në për konstruktin e Pasigurisë së Sjelljes në

lidhje me karakteristikat e produktit dhe çmimin


Cronbach's Alpha Cronbach's Alpha Based on Standardized Items N of Items

,690 ,690 2

Item Statistics


1. Niveli i Cmimit 1,36 ,612 170

2.Karakteristikat e produktit 1,41 ,620 170


1. Niveli i Cmimit 2.Karakteristikat e produktit

1. Niveli i Cmimit 1,000 ,527

2.Karakteristikat e produktit I1 & I2 ,527 1,000


Scale Mean if

Item Deleted

Scale Variance if

Item Deleted

Corrected Item-

Total Correlation

Squared Multiple

Correlation

Cronbach's Alpha

if Item Deleted

1. Niveli i Cmimit 1,41 ,385 ,527 ,278 .

2.Karakteristikat e produktit 1,36 ,375 ,527 ,278 .

Shtojca 11: Lidhja mes pasigurisë dhe kostove të transaksionit Case Processing Summary

Unweighted Casesa N Perqindja

Rastet e perzgjedhura

Te perfshire ne analize 170 100,0

Raste qe mungojne 0 ,0

Total 170 100,0

Rastet jo te perzgjedhura 0 ,0

Total 170 100,0

a. If weight is in effect, see classification table for the total number of cases.


a,b

Vezhgime Parashikime

Kosto negocimi Dummy Perqindja qe ploteson

kushtin ,00 1,00


,00 86 0 100,0

1,00 84 0 ,0

Perqindja e pergjithshme 50,6



209

Omnibus Tests of Model Coefficients

Chi-square Df Sig.

Hapi 1

Step 74,169 1 ,000

Block 74,169 1 ,000

Model 74,169 1 ,000

Model Summary


1 161,478a ,354 ,471



Vëzhgime Parashikime

Kosto Negocimi Dummy Perqindja qe ploteson

kushtin ,00 1,00


,00 71 15 82,6

1,00 16 68 81,0




B S.E. Wald df Sig. Exp(B) 95% C.I.for EXP(B)

Lower Upper

Hapi 1a pasiguria_dummy 3,002 ,397 57,036 1 ,000 20,117 9,231 43,839

Constant -1,490 ,277 28,992 1 ,000 ,225 a. Variable(s) entered on Hapi 1: pasiguria_dummy.

Correlation Matrix

Konstante pasiguria_dummy

Hapi 1 Konstante 1,000 -,696

pasiguria_dummy -,696 1,000

Shtojca 12: Lidhja mes pasigurisë dhe aseteve specifike


a,b


Kultivues Perqindja qe ploteson

kushtin ,00 1,00

Hapi 0 Kultivues

,00 93 0 100,0

1,00 77 0 ,0



c. The cut value is ,500


Chi-square Df Sig.

Hapi 1

Step 23,071 1 ,000

Block 23,071 1 ,000

Model 23,071 1 ,000

Model Summary


1 211,091a ,127 ,170


210




kushtin ,00 1,00

Hapi 1 Kultivues

,00 63 30 67,7

1,00 24 53 68,8





Lower Upper

Hapi 1a pasiguria_dummy 1,534 ,331 21,448 1 ,000 4,637 2,423 8,877

Konstante -,965 ,240 16,187 1 ,000 ,381 a. Variabli i përfshirë në Hapin 1: pasiguria_dummy.

Correlation Matrix

Konstante pasiguria_dummy

Hapi 1 Konstante 1,000 -,724

pasiguria_dummy -,724 1,000

Shtojca 13: Lidhja mes besimit dhe aseteve specifike Case Processing Summary

Unweighted Casesa N Percent


Included in Analysis 170 100,0

Missing Cases 0 ,0

Total 170 100,0

Rastet jo te perzgjedhura 0 ,0

Total 170 100,0


Classification Tablea,b



kushtin ,00 1,00

Hapi 0 Kultivues

,00 93 0 100,0

1,00 77 0 ,0





Chi-square Df Sig.

Hapi 1

Step 9,752 1 ,002

Block 9,752 1 ,002

Model 9,752 1 ,002

Model Summary


1 224,410a ,056 ,075





kushtin ,00 1,00

Hapi 1 Kultivues

,00 62 31 66,7

1,00 33 44 57,1



211



Lower Upper

Hapi 1a Treg_Sig_dummy ,981 ,318 9,486 1 ,002 2,667 1,429 4,978

Konstante -,631 ,215 8,565 1 ,003 ,532 a. Variabli i përfshirë në Hapin 1: Treg_Sig_dummy.

Shtojca 14: Lidhja mes matësve të besimit dhe aseteve specifike


a,b



kushtin ,00 1,00

Hapi 0 Kultivues

,00 93 0 100,0

1,00 77 0 ,0





Chi-square Df Sig.

Hapi 1

Step 25,909 2 ,000

Block 25,909 2 ,000

Model 25,909 2 ,000

Model Summary


1 208,253a ,141 ,189


Hosmer and Lemeshow Test

Hapi Chi-square Df Sig.

1 2,453 2 ,293

Contingency Table for Hosmer and Lemeshow Test

Kultivues = ,00 Kultivues = 1,00 Total

Vëzhgime Expected Vëzhgime Expected

Hapi 1

1 50 47,750 13 15,250 63

2 13 15,250 11 8,750 24

3 12 14,250 20 17,750 32

4 18 15,750 33 35,250 51




kushtin ,00 1,00

Hapi 1 Kultivues

,00 63 30 67,7

1,00 24 53 68,8





Lower Upper

Hapi 1a

Treg_Sig_dummy ,586 ,346 2,861 1 ,091 1,797 ,911 3,543

pasiguria_dummy 1,361 ,346 15,514 1 ,000 3,900 1,981 7,678

Konstante -1,141 ,267 18,330 1 ,000 ,319 a. Variabli i përfshirë në Hapin 1: Treg_Sig_dummy, pasiguria_dummy.

212

Shtojca 15: Tabelat e SPSS për modelin me shumë variabla

Case Processing Summary

Unweighted Casesa N Përqindja


Të përfshira në analizë 153 95,6

Rasye që mungojnë 0 ,0

Total 153 95,6

Rastet jo te perzgjedhura 7 4,4

Total 160 100,0



a,b

Vëzhgime Predicted

Rastet e perzgjedhurac Rastet jo te perzgjedhurad

Qev. relacionale Perqindja qe

ploteson kushtin


ploteson kushtin ,00 1,00 ,00 1,00

Step 0

Qeverisje

relacionale

,00 77 0 100,0 4 0 100,0

1,00 76 0 ,0 3 0 ,0

Përqindja e përgjithshme 50,3 57,1



c. Rastet e perzgjedhura. Prodhimi për 2012 LE 100

d. Rastet jo te perzgjedhura. Prodhimi për 2012 GT 100

Variables not in the Equation

Score df Sig.

Hapi 0 Variablat

Kultivimi 26,245 1 ,000

Bashkëpun_dummy ,136 1 ,712

Treg_Sig_dummy 19,893 1 ,000

Konkurenca mes fermereve 4,946 1 ,026

Konkurenca mes bleresve ,002 1 ,961

Overall Statistics 39,665 5 ,000


Chi-square Df Sig.

Hapi 1

Step 43,423 5 ,000

Block 43,423 5 ,000

Model 43,423 5 ,000


a

Vëzhgime Predicted

Rastet e perzgjedhurab Rastet jo te perzgjedhurac


ploteson kushtin


ploteson kushtin ,00 1,00 ,00 1,00

Hapi 1

Qeverisja

relacionale

,00 54 23 70,1 1 3 25,0

1,00 18 58 76,3 0 3 100,0

Përqindja e përgjithshme 73,2 57,1


b. Rastet e perzgjedhura. Prodhimi për 2012 LE 100

c. Rastet jo te perzgjedhura. Prodhimi për 2012 GT 100

Model Summary


1 168,674a ,247 ,329




1 14,277 8 ,075

213



Lower Upper

Hapi 1a

Kultivim_dummy 1,544 ,385 16,096 1 ,000 4,685 2,203 9,961

Bashkepun_dummy ,678 ,964 ,494 1 ,482 1,969 ,298 13,032

Treg_Sig_dummy 1,422 ,394 13,044 1 ,000 4,144 1,916 8,964

Konkurenca furnit ,434 ,262 2,745 1 ,098 1,544 ,924 2,580

Konkurenca blere -,178 ,203 ,772 1 ,380 ,837 ,563 1,245

Constant -1,495 ,746 4,017 1 ,045 ,224 a. Variabli i përfshirë në Hapin 1: kultivimi, Coop_dummy, Treg_Sig_dummy, konkurenca mes bleresve dhe furnitoreve.

Observed Groups and Predicted Probabilities

20 + +

I I

I 0 1 I

F I 0 1 I

R 15 + 0 1 +

E I 0 1 I

Q I 0 1 I

U I 0 1 I

E 10 + 0 1 1 1 +

N I 0 1 1 1 I

C I 0 1 1 1 1 1 I

Y I 0 1 1 1 1 1 1 1 I

5 + 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 +

I 0 0 0 0 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 I

I 0 0 00 0 1 01 0 0 10 1 010 10 0 1 1 1 11 0 10 0 I

I 0 0 000 00 0 0 01 0 0 0 0 00 01 000 00 10 01 100 1 0 111 0 00 0 1 I

Predicted ---------+---------+---------+---------+---------+---------+---------+---------+---------+----------

Prob: 0 ,1 ,2 ,3 ,4 ,5 ,6 ,7 ,8 ,9 1

Group:

000000000000000000000000000000000000000000000000001111111111111111111111111111111111111111111111

1111

Predicted Probability is of Membership for 1,00

The Cut Value is ,50

Symbols: 0 - ,00

1 - 1,00

Each Symbol Represents 1,25 Cases.

Shtojca 16: Testimi i lidhjes dyshe ndërmjet konkurencës mes blerësve dhe shitjes tek i njëjti

blerës

Classification Tablea,b

Vezhgime Parashikime

Rastet e perzgjedhurac Rastet jo te perzgjedhurad

shet te i njejti bleres Perqindja qe

ploteson

kushtin

shet te i njejti

bleres

Perqindja qe

ploteson

kushtin ,00 1,00 ,00 1,00

Hapi 0 shet tek i njejti bleres

,00 0 25 ,0 0 3 ,0

1,00 0 135 100,0 0 7 100,0

Perqindja e pergjithshme 84,4 70,0



c. Rastet e perzgjedhura. Prodhimi për 2012 LE 100

d. Rastet jo te perzgjedhura. Prodhimi për 2012 GT 100

214



1 4,350 2 ,114

Variablat ne Ekuacion

B S.E. Wald Df Sig. Exp(B)

Hapi 1a

konkurenca mes

bleresve -,657 ,297 4,875 1 ,027 ,519

Konstante 4,199 1,204 12,156 1 ,000 66,629

a. Variabli i përfshirë: konkurenca mes bleresve

Shtojca 17: Testimi i lidhjes dyshe mes konkurencës ndërmjet furnitorëve dhe qeverisjes

relacionale


Chi-square Df Sig.

Hapi 1

Step 4,277 1 ,039

Block 4,277 1 ,039

Model 4,277 1 ,039

Model Summary


1 230,804a ,025 ,033




Hapi 1a

Konkurenca

furnitoreve ,404 ,199 4,139 1 ,042 1,498

Constant -,864 ,400 4,677 1 ,031 ,421

a. Variabli i përfshirë në Hapin 1: konkurenca mes fermereve (furnitoreve)

Shtojca 18: Testimi i lidhjes dyshe mes konkurencës ndërmjet furnitorëve dhe shitjes tek i

njëjti blerës


Chi-square Df Sig.

Hapi 1

Step 28,841 1 ,000

Block 28,841 1 ,000

Model 28,841 1 ,000

Model Summary


1 123,273a ,156 ,264




Hapi 1a J1 1,674 ,372 20,295 1 ,000 5,334

Constant -,953 ,539 3,118 1 ,077 ,386

a. Variabli i përfshirë në Hapin 1: konkurenca mes fermereve (furnitoreve)

215

Shtojca 19: Përmbledhje e disa artikujve empirike

Referencë Zgjedhja/Kampioni Variabla të pavarura kryesore Varibala të varura kryesore Gjetjet kryesore

Heide dhe John (1990)

155 firma prodhuese Specificiteti i aseteve; Pasiguria

e ambjentit dhe e sjelljes

Veprimi i përbashket dhe

vazhdimësia e marrëdhënies

Specificiteti i aseteve i të dy palëve të përfshira në

shkembim ndikon në veprimin e përbashkët.

Investimet në asete specifike të furnitorëve janë të

lidhura me pritshmërinë për vazhdimësi.

Noordweir et al.

(1990)

140 prodhues Pasiguria e ambjentit Niveli i kostove të blerjes dhe të

mbajtjes

Qeverisja relacionale ul kostot e mbajtjes në kushtet

e pasigurise së lartë të ambjentit.

Anderson dhe Weitz

(1992)

378 firma të mëdha

prodhuese dhe

shpërndarësit e tyre

Investimi në asete specifike për

të dy palët (real dhe i

perceptuar)

Përkushtimi në marrëdhënie Investimet në asete specifike janë të lidhura

pozitivisht me përkushtimin e prodhuesit dhe

shpërndarësit.

Walker and Weber

(1987)

60 vendimarrje për

outsourcing në industrinë

amerikane të

automobilëve

Konkurrenca e tregut; Pasiguria

e ambjentit

Outsourcing Ndërveprimi mes pasigurisë dhe konkurrencës

ndikon në vendimarrjen për

outsourcing

Balakrishnan dhe

Wemerfelt

(1986)

93 industri prodhuese Pasiguria teknollogjike

Niveli i integrimit vertikal Obsolenca teknollogjike ka një impakt negativ në

integrimin vertikal.

John dhe Weitz

(1988)

88 prodhues të

produkteve industriale

Asetet specifike; Pasiguria e

ambjentit;

Pasiguria e sjelljes

Përqindja e shitjeve të

prodhuesit përmes kanaleve

direkte të shpërndarjes.

Asetet specifike, pasiguria e ambjentit dhe e sjelljes

janë të lidhura pozitivisht me nivelin e integrimit

vertikal të prodhuesit në drejtim të shperndarjes.

Palay (1984) 51 transaksione mes

firmave të transportit

hekurudhor dhe agjensi të

dërgesave

Niveli i specificitetit të aseteve

(asete idiosinkratike)

Pesë elemetë të struktures së

qeverisjes

Transaksionet që karakterizohen nga asete specifike

(investime idiosinkratike) karakterizohen nga

qeverisja bilaterale mes palëve të përfshira në

shkëmbim.

Stump dhe Heide

(1996)

165 prodhues të

industrisë kimike

Niveli i aseteve specifike Kualifikimi i partnerit në biznes,

dizenjimi motivues dhe

monitorimi

Blerësit mbrojnë investimet në asete specifike

përmes përzgjedhjes së partnerëve të biznesit dhe

investimeve në asete specifike të furnitorëve.

Walker dhe Weber

(1984)

60 vendimarrje “bëj vetë

ose blej”

mes prodhuesve të

mëdhenj të automobileve,

SHBA

Niveli i konkurrencës në treg;

Pasiguria e ambjentit

(teknollogjike dhe e volumit)

Vendimarrja në lidhje me

blerjen e komponentëve apo

realizimit brenda firmës

Vendimarrja “blej ose bëj vete” ndikohet nga

konkurrenca e tregut dhe pasiguria e volumit

Suhadev (2006) 101 partnerë biznesi në

kanalin e shitjes mes

firmave të shërbimit të

telefonisë celulare në Indi

Përkushtimi në marrëdhënie Kënaqesia ekonomike moderuar

nga kordinimi i mbështetur në

sjellje, komunikimi

bashkëpunues dhe pasiguria e

ambjentit

Varibalat moderuese ndikojne ne lidhjen mes

kenaqesise ekonomike dhe përkushtimit në

marrëdhënie. Pervec rolit moderues këto variabla

kanë dhe një ndikim direkt në përkushtimin në

marrëdhënie.

216

Masten, Meehan,

dhe Snyder

(1991)

74 komponentë për një

projekt ndërtimi të

anijeve të medha

Specificiteti i aseteve; Pasiguria

e ambjentit

Prokurimi i brendshëm kundrejt

atij të jashtëm;

Kostot e organizimit të

brendshëm

Asetet specifike dhe pasiguria e ambjentit janë të

lidhura pozitivisht me prodhimin nga vetë

organizata e komponenteve. Megjithatë, ky efekt

lidhet kryesisht me uljen e kostove të brendshme të

prodhimit.

Anderson (1985) 159 menaxherë të shitjes

në industrinë e

komponentëve

elektronike

Asetet specifike;

Pasiguria e ambjentit; Pasiguria

e sjelljes;

Ndërveprimi mes pasigurisë së

ambjentit dhe aseteve specifike;

Shpeshtësia

Përdorimi i shitjes direkte

kundrejt përfaqesuesve të

prodhuesve

Pasiguria e sjelljes dhe ndërveprimi i aseteve

specifike me pasigurine e ambjentit janë të lidhura

pozitivisht me përdorimin e punonjësve të

brendshëm të organizatës si forcë shitje.

Poppo dhe Zenger

(2002)

284 ekzekutive

korporatash

Qeverisja relacionale dhe

kotratat komplekse

Kontratat dhe niveli i

fleksibilitetit dhe kompleksitetit

të tyre

Kontratat jane plotësuese dhe jo zëvendësuese të

qeverisjes relacionale.

Zaheer dhe

Venkatraman (1995)

329 agjenci sigurimesh Pothuajse-integrimi

Veprimi i përbashket

Asetet specifike, pasiguria,

investimet reciproke, besimi

Shpjegimi i qeverisjes relacionale kërkon

integrimin e perspektivës ekonomike dhe asaj

sociologjike si përcaktues të kësaj forme qeverisje.

Fertő dhe. Szabó

(2002)

62 fermere prodhues

perimesh

Tipi i kanaleve te shitjes Kosto informimi, kosto

negocimi, kosto monitorimi,

asetet specifike fizike, asete

specifike humane

Vendimarrja e fermerëve në lidhje me kanalin e

shitjes influencohet nga kostot e transaksionit në

mënyra të ndryshme. Shitja tek shitësit me shumicë

dhe kooperativat e fermerëve ndikohet nga faktorë

të ndryshëm, ndonjëherë me rezultate në

kundërshtim me supozimet e TCT-së.

Hobbs (1996) 93 firma të përpunimit të

mishit

Kanali i shitjes Kostot e transaksionit Kostot e monitorimit ndikojnë në vendimarrjen e

përpunuesve të mishit në përzgjedhjen e kanalit të

furnizimit. Këto kosto çojnë drejt koordimit

vertikal.

Staal et.al., (1997) Raste studimore të

marrëdhënieve mes

fermerëve dhe njësive të

përpunimit të qumështit

në Afrikën Lindore.

Kostot e transaksionit

(informacioni, monitorimi,

rinegocimi)

Madhësia e njësive të prodhimit,

distanca, niveli i investimeve

kapital-intensive, veprimi

kolektiv sjellja ne shitje e

furnitorëve (të njëjtët blerës apo

të ndryshëm)

Kostot e transaksionit rriten me distancen, madje

më shpejt sesa kostot e transaksionit.

Prodhuesit e vegjël përballen me kosto më të larta

transaksioni sesa njësitë e mëdha. Njësitë e mëdha

reduktojnë këto kosto për të dy palët e përfshira në

shkëmbim. Veprimi kolektiv ndikon në uljen e

kostove të transaksionit.

217

Shtojca 20: Intervista në thellësi

N. Emër mbiemër Rajoni Kompania Pozicioni/Roli i

të intervistuarit

Pozicioni në

rrjet/zinxhir

Periudha e

intervistimit

Kontakt

1 Gjergji Qose Berat

Gjedra sh.p.k. Pronar dhe

drejtues

Eksportues Prill 2013 www.gjedra.al

2 Filip Gjoka Laç Filipi sh.p.k Pronar dhe

drejtues

Eksportues Maj 2013 http://www.filipicompany.com/

0682021352

3 Xhavit Hysenaj Maminas, Durres Xherdo sh.p.k. Pronar dhe

drejtues

Eksportues Maj 2013 www.xherdo.biz

0692060915

4 Xhevdet Shehu Elbasan Elba-Shehu

sh.p.k.

Pronar dhe

drejtues

Eksportues Maj 2013 http://www.elbashehu.com

0692063575

5 Artan Koldashi Elbasan

Herba Fruktus

sh.p.k.

Pronar dhe

drejtues

Eksportues Maj 2013 0682048440

6 Rudin Beka Shkodër

Relikaj Sh.p.k Menaxher i

shitjeve

Eksportues Maj 2013 0694081582

7 Riza Shaholli

Devoll, Korçë N/A Pronar dhe

drejtues

Grumbullues,

Drejtues i EPCA

Prill 2013 0695392078

8 Xheladin Zekaj Koplik, Shkodër N/A Bashkepronar

dhe drejtues

Grumbullues,

Drejtues i “Lujz”

Tetor 2012,

Shkurt Prill 2013

0673036160

9 Edmond Kalemi Çorovodë,

Skrapar

Kalemi sh.p.k. Pronar dhe

drejtues

Përpunues i mesëm Shtator 2012 0682376594

10 Ndoc Bashota Bardhaj, Shkoder Bashota sh.p.k. Pronar dhe

drejtues

Përpunues i mesëm Maj 2012, Tetor

2012, Maj 2013

0685686451

11 Prekë Gjeloshaj Reç, Malësi e

Madhe

N/A Fermer Kultivues i BAM-ve Janar 2013, Mars

2013

0692372107

12 Shaban Murataj Gostil, Kukës N/A Fermer Kultivues i BAM-ve Mars 2013 0682384902

13 Dan Tërshalla Shtiqen, Kukës N/A Fermer Kultivues i BAM-ve Mars 2013

14 Fadil Zekaj Koplik, Shkodër N/A Fermer Kultivues i BAM-ve Janar 2013, Mars

2013

0682205809

15 Islam Laçej Shkodër N/A Inxhinier Pyjesh Shërbime

ekstensioni

Dhjetor 2011,

Nentor 2012

0682096885

16 Arzen Rexha Shkodër N/A Agronom Shërbime

ekstensioni

Shtator 2012,

Shkurt 2013

0692021325

17 Mynire Mandia Shkodër N/A Agronom Drejtoria e

ekstensionit

Maj 2013 0674035452

18 Andrea Primavera N/A N/A Agronom Ekspert i BAM-ve 2012 [email protected]

http://www.gjedra.al/

http://www.filipicompany.com/

http://www.xherdo.biz/

http://www.elbashehu.com/

218

Shtojca 21: Platforma e kanalit marketing të bimëve mjekësore në Europë

Burimi: CBI, Channels and Segments, 2013

219

Shtojca 22: Të dhëna mbi analizën e sektorit të BAM-ve

Eksportet e bimëve mjekësore për periudhën 2005-2012 (në 100mije)

Viti 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Eksport 5,386 6,143 7,079 7,215 7,513 9,455 11,178 12,819

Import 46,055 53,464 60,895 73,160 74,548 87,090 91,954 93,177

% e exp 11.70% 11.49% 11.62% 9.86% 10.08% 10.86% 12.16% 13.76%

Burimi:INSTAT, 2013

Eksportet e BAM-ve si % eksporteve bujqësore për periudhën 2005-2012

Viti 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

% e exp BMA-ve 28.78% 26.62% 21.19% 24.95% 19.97% 19.78% 20.29% 20.59%

Burimi:INSTAT, 2013

Eksportet e bimëve mjekësore shqiptare për përpunim drejt BE-së

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Vlera në Euro 4,532,897 5,523,958 6,783,297 6,473,635 4,399,160 6,108,297 7,565,772 7,438,472

Sasia nëMT 2,586,2 2804,6 3198,9 3036,6 2042,3 2810,9 3572,2 3508,6

Burimi: Eurostat

PhD in Gerdoci Blendi, Fakulteti Ekonomik, Departamenti the ...

Documents

Transcript of PhD in Gerdoci Blendi, Fakulteti Ekonomik, Departamenti the ...