Doktoratura Elda Katorri, Fakulteti i Gjuheve te Huaja, Departamenti ...

UNIVERSITETII TIRANES FAKULTETI I GJUHEVE TE HUAJA

DEPARTAMENTI I GJUHES ITALIANE

GJUHA E GAZETAVE ITALIANE DHE SHQIPTARE. NDIKIMI, QASJET DHE NDRYSHIMI QE KETO TE FUNDIT KANE PESUAR NGA ANA

SINTAKSORE, MORFOLOGJIKE DHE LEKSIKORE.

Punim per graden shkencore “Doktor” ne Gjuhesi

Pergatitur nga Ma. Elda KATORRI

Udheheqes shkencor Prof. Dr. Klodeta DIBRA

Tirane, 2015

UNIVERSITETI I TIRANES FAKULTETI I GJUHEVE TE HUAJA

DEPARTAMENTI I GJUHES ITALIANE

GJUHA E GAZETAVE ITALIANE DHE SHQIPTARE. NDIKIMI, QASJET DHE NDRYSHIMI QE KETO TE FUNDIT KANE PESUAR NGA ANA

SINTAKSORE, MORFOLOGJIKE DHE LEKSIKORE.

Punim per graden shkencore “Doktor” ne Gjuhesi

KOMISIONI:

1. Prof. dr. Artur Sula (kryetar/oponent)2. Prof. dr. Ilo Stefanllari (anetar)3. Prof. as. dr. Shpresa Shamblli (oponent)4. Prof. as. dr. Lorena Dedja (anetar)5. Prof. as. dr. Arben Skendaj (anetar)

Pergatitur nga Ma. Elda KATORRI

Udheheqes shkencor Prof. Dr. Klodeta DIBRA

Tirane, 2015

FALENDERIME

Jane te shumte personat ndaj te cileve ndjehem mirenjohese dhe i falenderoj perzemersisht per ndihmen, keshillat, sugjerimet dhe mbeshtetjen e vazhdueshme.

Nje falenderim te posagem e te perzemert per Prof. Dr. Klodeta Dibren e cila mori persiper angazhimin per te me udhehequr e orientuar gjate punimit te kesaj teze, pa mbeshtetjen, ndihmen dhe inkurajimin e se ciles do te qe e veshtire t ’ia dilja mbane. Gjithashtu e falenderoj per keshillat dhe ndihmesen e vyer profesionale gjate etapave te trajtimit te punimit shkencor, per vleresimin dhe besimin e madh qe ka pasur tek une.

Falenderimet e mia i shkojne shefit te departamentit, Prof. Dr. Artur Sules per mbeshtetjen dhe perkrahjen e pakursyer qe me ka dhene, jo vetem mua, por edhe te gjithe kolegeve te departamentit ne drejtim te zhvillimit te punes shkencore dhe kualifikimit profesional te gjithsecilit.

Nuk mund te mos falenderoj dhe t ’u shpreh mirenjohjen time per mbeshtetjen dhe solidaritetin e pamate miqve dhe kolegeve te Departamentit te Gjuhes Italiane (Adi, Aida, Nardi, Dora).

Mirenjohja ime i shkon Irisit per mbeshtetjen kembengulese dhe dashamiresine e sinqerte qe e karakterizon, ndaj kolegeve e veganerisht ndaj meje.

Ne fund, nje falenderim i vegante per familjen time pa mbeshtetjen e pakushtezuar te se ciles nuk do t ’ia kisha dale mbane me sukses. Faleminderit per durimin, ndihmen dhe perkushtimin.

Prinderve, Gentes, Rajlines!

“Hap dritaren dhe shoh se si eshte koha; hap gazeten dhe mikpres boten”(Saul Bellow)

“Gazeta eshte lutja laike e mengjesit te njeriut modern”(Georg Wilhelm Friedrich Hegel)

Stampa nostraShtypi yne

Stampa quotidiana, che a noi ti sveli,Shtyp i perditshem, qe ne na shfaqesh,

sia letta la tua cronaca, u lexofte kronika jote,

divenga nota la tua storia, e ditur u befte e jotja histori,

sia fatta la tua correzione, dai refusi di tipografia agli e(o)rrori di ortografia. u befte korrigjimi yt, qe nga gabimet tipografike e deri tek b(gj)emat ortografike.

Dacci oggi la nostra notizia quotidiana, Lajmin tone te perditshem jepna ti sot,

e rimetti a noi la nostra scarsa cultura, dhe falna ne kulturen tone te paket,

come noi la rimettiamo a chi ci inonda di forestierismi e maldestra punteggiatura, sig ne ua falim atyre qe na nginjin me fjale te huaja e pikesim te mpaket

e non ci indurre in peccati linguistici, dhe mos na shtjer ne ngasje gjuhesore,

ma liberaci dagli sgarri della grammatica e gli abusi stilistici. por glirona nga lajthitjet e gramatikes dhe abuzimet stilistikore

Amen! Ashtu qofte!

(Elda Katorri)

PASQYRA E LENDES

HYRJE01. Perligjja e tem es.............................................................................................iii02. Objekti dhe synimet e punimit....................................................................... iv03. Metodologjia dhe struktura e punimit............................................................. v

PJESA E PARE: QASJA KOMUNIKATIVE

KREU I GJUHA DHE FUNKSIONI I SAJ KUMTUES

1.1. Gjuha, mendimi dhe raporti i saj me realitetin.............................................. 11.2. Ndyshimi i realitetit ne varesi te gjuhes........................................................ 41.3. Gjuha dhe kultura.......................................................................................... 71.4. Gjuha dhe shoqeria nepermjet mediave........................................................ 131.5. Pozicioni i subjekteve gjuhesore ne varesite gjuhes se perdorur dhendikimi qe ato ushtrojme nepermjet gjuhes........................................................ 161.6. Gjuha si mjet komunikimi dhe influence..................................................... 27

KREU II KOMUNIKIMI MEDIATIK, GAZETAT DHE OPINIONI PUBLIK

2.1. Komunikimi dhe elementet e tij perberes....................................................292.2. Komunikimi dhe funksionet e elementeve te tij perberes.............................302.3. Komunikimi mediatik dhe roli i tij ne transformimin e marredhenievesociale.................................................................................................................342.4. Gjuha e gazetave dhe opinioni publik...........................................................35

2.4.1. Panorama semantike e gazetave italiane per ngjarjet e vitit1997 dhe disa verejtje sintaksore............................................................. 362.4.2. Semantika e fillimit te ngjarjeve....................................................372.4.3. Semantika e kulmimit te ngjarjeve................................................ 432.2.4. Reflektimi, edhe gjuhesor............................................................... 46

2.5. Opinioni publik............................................................................................. 502.5.1. Opinioni publik ne te kaluaren......................................................542.5.2.Opinioni publik sot ....................................................................... 542.5.3.Opinioni publik nder shekuj............................................................. 552.5.4. Gazeta si pasqyre e shprehjes se opinionit......................................56

PJESA E DYTE: QASJA GJUHESORE

KREU III GJUHA E GAZETAVE NE RAPORT ME GJUHEN NE PERGJITHESI

3.1. Shqyrtime hyrese........................................................................................... 623.2. Rreth perkufizimit te gjuhes se gazetave dhe gjuheve sektoriale................633.3. Shfaqje te ligjerimeve sektoriale ne shtypin e perditshem...........................66

KREU IV VEgORITE E GJUHES SE GAZETAVE: FAKTORET QE EPERCAKTOJNE

4.1. Shqyrtime hyrese............................................................................................834.2. Gazeta: vepori te pergjithshme te organizimit.............................................. 86

4.2.1. Burimet e lajmit............................................................................. 874.2.2. Faqosja........................................................................................... 894.2.3. Faqja e pare: renditja e artikujve.................................................... 904.2.4. Faqet e brendshme: tematikat........................................................ 954.2.5. Diktati i hapesires dhe i kohes....................................................... 96

4.3. Gjuha e gazetave sipas studiuesve te ndryshem...........................................994.4. Mbi veporite gjuhesore te shtypit te sotem..................................................104

4.4.1. Tipologjia e artikujve: struktura e brendshme dhe strategji tekohezionit tekstual..................................................................................1054.4.2. Sintaksa e fjalise...........................................................................1104.4.3. Stili emeror....................................................................................1134.4.4. Titujt e gazetave dhe nje rast i analizuar.......................................1134.4.5. Sintaksa e periudhes: bashkerenditja............................................1194.4.6. Sintaksa e periudhes: nenrenditja..................................................1214.4.7. Leksiku..........................................................................................1274.4.8. Stili dhe figurat retorike................................................................130

4.5. Permbledhje.................................................................................................133

KREU V NDIKIME NE NIVELE TE NDRYSHME GJUHESORE TE ITALISHTES NE SHQIP DHE PASQYRIMI I TYRE NE SHTYP

5.1. Shqipja dhe italishtja si gjuhe ne kontakt.....................................................1385.2. Huazimet si shfaqje e drejtperdrejte e ndikimit te nje gjuhe mbitjetren..................................................................................................................1425.3. Llojet e huazimeve.......................................................................................1435.4 Ndikime fonologjike dhe drejtshkrimore....................................................1475.5. Ndikime leksikore.........................................................................................1485.6. Ndikime ne strukture dhe morfo-sintakse....................................................1505.7. Qendrimi ndaj huazimeve dhe disa keshilla per shkrimin ne shtyp............ 151

KREU VI HISTORIKU I GAZETAVE

6.1. Zanafilla e gazetave.....................................................................................1556.1.2. Shtypi i qindarkave.......................................................................155

6.2.1. Fillimet e gazetarise italiane.....................................................................1586.2.2. Gazetaria italiane ne shek. XIX...................................................1606.2.3. Vleresime te pergjithshme rreth rolit te shtypit ne shoqerineItaliane dhe prespektivat per te ardhmen................................................162

6. 3.1. Fillimet e shtypit shqiptar dhe Rilindja..................................................1646.3.2. Shtypi shqiptar ne gjysmen e pare te shekullit X X .....................1666.3.3. Shtypi shqiptar ne gjysmen e dyte te shekullit X X ......................1676.3.4. Shtypi shqiptar pas viteve ’9 0 ......................................................168

PERFUNDIME.......................................................................................................................171

SHTOJCA 1............................................................................................................................... 184

SHTOJCA 2 ...............................................................................................................................188

SHTOJCA 3 ...............................................................................................................................199

SHTOJCA 4 .............................................................................................................................. 203

BIBLIOGRAFIA 205

Hyrje

0.1. Perligjja e temes

Perzgjedhja e nje teme ne lemin e komunikimit mediatik rrjedh natyrshem si vijimesi e interesave tona te meparshme. Kete radhe u ndalem tek gjuha e gazetave si forma me e perhapur e gjuhes se shkruar ne kontakt me njerezit dhe te perditshmen e tyre. Sipas Umberto Eco-s, te shkruarit eshte nje akt social dhe si i tille ai duhet te jete i dobishem, ne shume kendveshtrime.

Ne formimin e identitetit tone, ne formimin e pervojave tona, mediat na ofrojne pika referimi qe shpesh jane thelbesore per ne dhe pa te cilat do ta ndjenim veten krejtesisht te humbur. Ato jane “pjese e mantelit te pergjithshem te pervojave qe na mbeshtjellin ” duke shpalosur perpara syve tane realitete tek te cilat, pa ndihmen e mediave, nuk do te kishim akses.

Per shume njerez, sig thote dhe profesor Shkurtaj, gazetat jane e vetmja mundesi leximi qe kane pas perfundimit te studimeve. Materiali me te cilin shtypi i shkruar mbrun dhe pergon kuptimet qe percjell eshte padyshim gjuha.

Te duash te organizosh sa me mire te shprehurit dhe mendimin, ne shoqerine e shek.XXI, eshte digka qe duhet ta ndermarrin te gjithe, por ajo gka vihet re ne keto 25 vitet e fundit eshte se, e ashtuquajtura demokraci politike eshte shoqeruar dhe me nje “demokraci gjuhesore”. Ky pluralizem gjuhesor nuk eshte gje tjeter vegse nje perdorim i shkujdesur i gjuhes apo, me mire te themi, shperdorim i saj nen dikimin e gjuheve te tjera, kryesisht anglishtes dhe italishtes, duke i shperfillur normat gramatikore te shqipes.

Keshtu politikane, gazetare, njerez te njohur e personazhe te rendesishem publike, me apo pa dashje, me apo pa vetedije, kane ndihmuar ne shtimin e papastertive ne gjuhen shqipe.

Pushteti dhe ndikimi i medias perpos se luan nje rol te rendesishem ne jeten politike te nje vendi, eshte edhe vendimtar ne perhapjen dhe njehsimin e normave gjuhesore te standardit ne rang kombetar. Pra, gazetaret tashme jane kthyer ne mesues te gjuhes per nje mase te gjere lexuesish dhe gjuha e perdorur ne gazeta luan nje rol kyg ne pervetesimin e standardit, ne pastrimin apo pasurimin e fjalorit si dhe ne mbrojtjen e gjuhes nga prurjet e huaja te panevojshme.

Kjo eshte nje kohe kur shoqeria shqiptare po perjeton nje periudhe te rendesishme ndryshimesh demografike, sociale dhe etno-kulturore. Te tilla ndryshime preken edhe gjuhen me te cilen keto dukuri filluan te pasqyroheshin neper faqet e gazetave.

Gazetaret tane nisen t ’i drejtonin syte nga homologet italiane “Corriere della Sera” apo “la Repubblica”. Shqiptaret e pas viteve ’90 filluan “te ushqeheshin me buke dhe italisht”. Nder to ishin intelektualet, shtetaret dhe sidomos gazetaret te cilet, per nje mije e nje arsye, filluan te perdorin fjale te huaja te panevojshme qe sig thekson prof. Shkurtaj, ne nje fare menyre, jane shprehje e nje imitimi te pamire dhe te nje peruljeje te kritikueshme.

Megjithate, te flasesh per mediat apo t ’i perflasesh ato nuk eshte aspak nje risi. Te tjere perpara nesh e kane bere. Tema qe do te trajtohet ne kete punim eshte pikerisht ndikimi qe kane pasur te

perditshmet italiane ne gjuhen e shtypit shqiptar ne rrafshin morfologjik, leksikor dhe ate sintaksor.

Te vetedijshem qe nuk shkelim ne nje terren te pashkelur me pare, (profesore te nderuar si Eqrem Qabej, Aleksander Xhuvani, Xhevat Lloshi, Gjovalin Shkurtaj, Emil Lafe, Jani Thomai, Kristina Jorgaqi etj., kane trajtuar e situr mjaft geshtje te lidhura me pastertine e gjuhes shqipe dhe huazimet e panevojshme nga gjuhet fqinje por jo vetem), si mesimdhenes te gjuhes italiane, perkthyes dhe lexues te rregullt te shtypit te shkruar, menduam te sjellim kontributin tone modest me nje punim perqases (kontrastiv) lidhur me gjuhen e gazetave italiane dhe shqiptare si dhe ndikimin, qasjet dhe ndryshimet qe keto te fundit kane pesuar nga ana sintaksore, morfologjike dhe leksikore. Ajo qe metojme te arrijme sadopak eshte sensibilizimi, reflektimi e sidomos kthimi i vemendjes tek roli qendror qe luan gjuha e gazetave ne pervetesimin e mire te shqipes dhe ne kulturen e te shkruarit te saj. Kjo na buron nga dashuria per gjuhen dhe nga deshira e mire per ta mbrojtur nga vershimi “pa karar” i fjaleve dhe togfjaleshave te huaj, atyre italiane ne rastin tone.

0.2. Objekti dhe hipotezat e punimit

Objekt studimi i punimit jane strukturat formale dhe stilistikore te gjuhes se gazetave, ajo e te perditshmeve italiane dhe atyre shqiptare ne harkun kohor 2009 - 2015. Pyetjeve qe synohet t ’u jepet pergjigje jane:

- Kur lind dhe ofare karakteristikash paraqet gjuha e gazetave? Qfare qellimesh ka ai qe perdor konstrukte dhe fjale te caktuara? Qfare reagimi nxisin tek lexuesi lloje te caktuara shkrimi? A ka struktura sintaksore dhe zgjedhje leksikore te vetat gjuha e gazetave dhe a mund te pershkruhen keto struktura? Cili eshte ndikimi i gjuhes italiane ne shqip? A e prekin huazimet italiane rrafshin fonetikor, leksikor, morfo-sintaksor dhe a pasqyrohen ato ne ligjerimin e shtypit te perditshem?

Objekti i punimit tone kufizohet vetem ne artikujt e kronikes qe lidhen me jeten qytetare apo ate politike te vendit, pra me pjesen informative. Qdo artikull tjeter i natyrres artistike apo publicitare eshte i perjashtuar. Synohet te radhiten dhe katalogohen format gjuhesore te prozes se gazetave duke ofruar dhe nje interpretim tonin ne kendveshtrimin sociolinguistik per te nxjerre ne pah arsyet ideologjike, kushtet redaksionale dhe ato te punes te cilat percaktojne formen e ligjerimit te tyre.

Gazeta sherben si vitrine e ligjerimit te shkruar dhe shihet pergjithesisht si “punishte ” ku per qellime te caktuara gjuha perpunohet e sterhollohet vazhdimisht nga pikepamja morfologjike, sintaksore e leksikore duke bere qe te ngjizen neologjizma, perzgjidhen e nguliten togfjalesha dhe shpalosen figura retorike. Jane sjelle shembuj konkrete nga te perditshme italiane dhe shqiptare lidhur me problematika te tilla si, gjuha dhe raporti i saj me realitetin, ndyshimi i realitetit ne varesi te gjuhes, raporti midis gjuhes, kultures dhe shoqerise si dhe pozicioni i subjekteve gjuhesore ne varesi te gjuhes se perdorur.

Kesisoj kemi menduar qe ne pjesen e pare te punimit te kemi nje qasje komunikative ndaj problemit dhe ta studiojme gjuhen ne kuader te funksioneve te saj kumtuese ne raport me individin dhe realitetin (Kreu I, II) ndersa ne pjesen e dyte te tij qasja eshte gjuhesore.Hipoteza jone, ajo gka metojme te provojme, eshte fakti se informacioni i percjelle ne gazeta, brendia e saj, realizohet permes disa formave dhe konstrukteve gjuhesore te caktuara modelet e te cilave ne mund t ’i pershkruajme.

Pershkrimi behet ne kuader te gjuhesise perqasese dhe ai prek rrafshin sinkronik te saj. Disa nga detyrat e punimit jane:

a) Te analizoje gjuhen e gazetave nga pikepamja e strukturave formale si nje gjuhe sektoriale ne raport me kodin e gjuhes ne pergjithesi. Gjate punimit tone do te dale ne pah se gjuha e gazetave eshte nje nenkod dhe marredhenia me kodin e gjuhes ne pergjithesi eshte nje marredhenie varesie.

b) Te ve theksin tek roli ndikues qe ka gazeta, si pjese e mjeteve te komunikimit masiv, ne formimin apo orientimin e opinionit publik ne lidhje me geshtje te ndjeshme te aktualitetit, vendas apo te huaj. Punimi sjell argumente dhe shembuj konkrete se si qasje te ndryshme gjuhesore, referuar te njejtave ngjarje, ngjallin perceptime te ndryshme ne masen e lexuesve te cilat rrjedhimisht gojne ne qendrime te ndryshme. Eshte forma, pra shenjuesi, ajo qe e kushtezon permbajtjen duke bere qe gjuha here te shihet me shume si mjet komunikimi ku percillen informacione, e, here te tjera si mjet influence ku pasqyrohen opinione.

c) Te pershkruaje italishten dhe shqipen si dy gjuhe ne kontakt dhe te paraqese faktoret jashtegjuhesore qe bene te mundur depertimin e italianizmave ne gjuhen tone.

d) Te pershkruaje dhe te sjelle shembuj nga shtypi i perditshem, te ndikimeve (huazimeve) italiane ne gjuhen shqipe ne rrafshin fonetik, morfologjik dhe leksikor.

Per te permbushur objektivat e ketij punimi, studim perqases ne rrafshin sinkronik, kemi shfrytezuar nje material te bollshen ne te dyja gjuhet. Korpusi i shembujve eshte vjele nga shtypi i perditshem (2009 - 2015) kryesisht versioni print e me rralle ai on line, i gazetave:

“Corriere della Sera”, “La Repubblica”, “Il Messaggero”, “Il giornale”, “Cronaca di Roma ”, “Il Gazzettino ”, “Il Mattino ”, “La Stampa ”, “Dita ”, “Standart ”, “Sot ”, “Panorama ”, “Shqip ”, “Shekulli ”, “Tirana Observer”, “Gazeta Shqiptare ”, “Shqiptarja. com ”, “Gazeta eSportit”, “Panorama Sport”, “Sport Ekspres”. (Shih Bibliografine)

Perzgjedhja e segmenteve gjuhesore nga te perditshmet e mesiperme ka qene krejt rastesore dhe eshte diktuar kryesisht nga mundesia per t ’i gjetur qofte ne fondin e Bibliotekes Kombetare, qofte ne fondin e bibliotekes personale, qofte ne arkivat on line te vete gazetave.

0.3.Metodologjia dhe struktura e punimit

Ne lemin e gjuhesise, ky eshte nje punim qe rreket te pershkruaje, analizoje dhe krahasoje gjuhen e shtypit te shkruar, te gazetave italiane dhe atyre shqiptare. Metodat e perdoruara per te realizuar punimin jane ato induktivo-deduktive, pershkrimore-analitike, statistikore, perqasese dhe interpretuese. Perzgjedhja e metodave te siperpermendura eshte bere ne funksion te

ballafaqimit te ligjerimit gazetaresk ne te dyja gjuhet per te nxjerre ne pah ngjashmerite dhe dallimet perkatese. Per kete arsye u pa e udhes qe punimi te strukturohej e te ndahej ne 6 kapituj.

Kreu I i kushtohet funksionit kumtues te gjuhes dhe problematikave te tilla si: raporti i gjuhes me realitetin ku gjuha shihet si nje rezervuar i madh dometheniesh dhe referimesh, te cilit i drejtohemi per te perzgjedhur ne varesi te nevojave, situatave e konteksteve. Gjuha e paraqit boten ne menyre simbolike, por ajo eshte edhe mjet per organizimin e botes nga perdoruesit, per strukturimin shoqeror te realitetit. Gjithashtu do te shohim se ne varesi te gjuhes se perdorur ndryshon edhe pozicioni i subjekteve gjuhesore. Jane sjelle shembuj konkrete nga gazeta te ndryshme dhe eshte interpretuar fakti se nje rend shoqeror percaktohet para se gjithash nga nje rend gjuhesor, nje rend leksikor. Keshtu psh. fjala demokraci apo komunizem percakton vetvetiu shtresezimin politik e shoqeror te nje vendi.

Kreun II trajton geshtje qe lidhen me komunikimin dhe elementet e tij perberes ne pergjithesi si dhe komunikimin mediatik dhe rolin e tij ne transformimin e marredhenieve sociale ne veganti. geshtje te tjera te trajtuara kane te bejne me ndikimin e gjuhes se gazetave ne ngjizjen dhe transformimin e opinionit publik, me faktin se si semantika dhe format sintaksore konturojne ngjarjet e realitietit dhe se si u serviret kjo gje lexuesve. Jane shkeputur segmente gjiuhesore nga shtypi i perditshem qe lidhen me ngjarje te rendesishme te historise vendase dhe asaj boterore duke sjelle nje interpretim tonin mbi keto kendveshtrime.

Kreu III u kushtohet vegorive gjuhesore te ligjerimit gazetaresk ne raport me gjuhen e zakonshme. Ne kuader te ketij kendveshtrimi jane trajtuar problematika te tilla si perkufizimi i gjuhes se gazetave, perkufizimi i gjuheve sektoriale apo atyre specialistike duke nxjerre ne pah marredhenien e varesise qe ato kane me kodin e gjuhes ne pergjithesi. Jane sjelle mjaft shembuj rreth shfaqjes se ligjerimeve sektoriale ne shtypin e perditshem, ate italian dhe ate shqiptar, ku del ne pah se keto ligjerime u besohen strukturave sintaksore dhe perzgjedhjeve leksikore te posagme dhe te qellimshme.

Kreu IV u kushtohet karakteristikave te pergjithshme te gjuhes se gazetave, faktoreve qe e percaktojne, ideologjive qe e udheheqin dhe strukturimit te lajmit. Jane marre ne shqyrtim faqet e para te gazetave duke analizuar strukturen emerore te titujve si dhe aspekte te tjera qe lidhen me faqosjen, imazhet (fotografite) dhe renditjen e artikujve ne gazete, tipologjite e tyre. Me ane te shembujve te shumte jemi perpjekur te ilustrojme se si gazetat shqiptare, per nje sere arsyesh qe lidhen me afersine gjeografike, me ngjashmerine kulturore dhe shkembimet njerezore, jane mjaft te ndikuara nga gazetat italiane. Nje rast tipik i asaj gka thame me lart eshte Gazeta Shqiptare qe vjen si zgjatim i Gazzetta del Mezzogiorno apo Gazeta e Sportit si imitim i Gazzetta dello Sport. Eshte analizuar fenomeni i huazimeve sidomos ne aspektin leksior, morfologjik e sintaksor. Raste perdorimesh e shperdorimesh gjuhesore ku eshte shmangur gjegjesi i tyre ne shqip.

Kreu V u kushtohet rrethanave jashtegjuhesore qe bene te mundur kontaktet midis ketyre dy gjuheve. U kushtohet ndikimeve te gjuhes italiane ne rrafshin fonetik, leksikor dhe morfo- sintaksor te shqipes, llojit te huazimeve dhe integrimit te tyre ne gjuhen tone.

Kreu VI i kushtohet historikut te gazetave. Eshte sjelle nje informacion ne rend kronologjik i historise se lindjes se ketij mjeti te fuqishqem informacioni dhe rendesise qe ai pati gjate viteve

te historise. Eshte nje historik i shkurter i gazetave ne bote, ne Itali dhe Shqiperi ku del ne pah roli vendimtar i shtypit ne promovimin dhe ruajtjen e gjuhes si pasuri dhe vlere e vyer kombetare.

Shkurtesat e perdorura per titujt e gazetave:

“Corriere della Sera” - CS.“Dita” - Di.“Gazeta e Sportit” - G.Sp.“Gazeta Shqiptare” - G.Shq.“Gazeta Sporti” - G.S.“Il Gazzettino” - Gaz.“il Gironale” - G.“Il Messaggero” - M.“La Gazzetta del Mezzogiorno” - G.M.“la Repubblica” - Re.“La Stampa” - St.a.“Mapo” - Ma.“Metropol” - Me.“Panorama Sport” - Pa.S.“Panorama” - Pa.“Republika” - Rep.“Shekulli” - She.“Shqip” - Shq.“Shqiptarja.com” - Shq.com.“Sot” - S.“Sporti Ekspres” - Sp.Ek.“Sporti Shqiptar” - Sp.Shq.“Standard” - St.“Telegraf” - Te.“Tema” - Te.“Tirana Observer” - T.Ob..it - per adresat e internetit

Gjuha e gazetave italiane dhe shqiptare. Ndikimi, qasjet dhe ndryshimet qe keto te funditkane pesuar nga ana sintaksore, morfologjike dhe leksikore

KREU I

GJUHA DHE FUNKSIONI I SAJ KUMTUES

1.1 Gjuha, mendimi dhe raporti i saj me realitetin

Une mendoj, pra ekzistoj1 - shprehej Dekarti.

E gjithe m rekullia e ekzistences njerezore, te g jitha trajtat dhe perm asat e dukurive natyrore, atyre biologjike, fizike, shkencore, artistike apo ndijore qe e shoqerojne ate, pervijohen m e ane te m endim it te shprehur ne gjuhe. Eshte fjala qe ngjiz dhe pagezon konceptin, pershkruan dukurine, em erton objektin, perkufizon ate te cilen m e pare nuk e kem i quajtur kurre, te rene, asgjene dhe gjithgkane. E fjala tingellon. N e te gjitha gjuhet.

Sipas fizikantit am erikan M urray Gell M ann gjuhet ngjajne si rezervuare te medhenj dometheniesh dhe referimesh, bote te vogla e te medha njeheresh, te maskuara brenda tingujsh e simbolesh. Por gfare eshte gjuha dhe si e kryen ajo nderm jetesim in apo tejgim in e dom ethenieve, sim boleve?

P ike se pari, na vjen te them i se ajo eshte digka e vetvetishme aftesine e se ciles na e ka m ekuar g jenetika qe ne ngjizje. Pra, per ne, qeniet njerezore, gjuha dhe te folurit jane nje fakt, nje fenomen natyror, ku fjala behet zedhenese e m endim it, e ndjenjave, e pervojave, e ndjesive, e deshirave dhe nevojave tona. M e ane te saj ne pasqyrojm e, shfaqim , tregojm e, rrefejm e, m esojm e aspekte te botes qe na rrethon, perligjim gdo veprim tonin, gdo sjellje tonen, gdo qellim tonin. M adje edhe kur heshtim ! N e kom unikojm e.

Te folurit ka n je rendesi te dores se pare ne je ten tone por rralle behem i te vem endshem ndaj tij, ndoshta sepse na duket kaq fam iljar dhe e m arrim si te m ireqene, ashtu sig eshte te m arresh frym e apo te ecesh.

M egjithate, hulum tim et, perpjekjet, perqasjet dhe perkufizim et rreth tem es ne fjale nuk kane m unguar, m adje ato kane qene te shum ta, si nga ana e filozofeve1 2 3 4, ashtu edhe nga ana e gjuhetareve te cilet u perpoqen dhe arriten ta k lasifikojne gjuhen si n je shkence m e vete.

G juha i ka dhene goje gdo disipline tjeter shkencore sig eshte m atem atika, biologjia, kim ia, fizika, psikologjia, filozofia apo antropologjia duke krijuar ndoshta idene e gabuar se gjuhesia ne vetvete nuk eshte n je shkence e m irefillte por vegjeton ne kurriz te ndonjeres apo disave prej tyre. E kunderta eshte e vertete. G juha jo vetem qe eshte e vetem jaftueshm e, tipari i saj

1 Descartes, R. (1637), Discorso sul metodo, IV.2 Gouthier, D. Ioli, E. (2007), Fjalet e Ajnshtajnit. Gjuha e shkences midis perpikerise dhe poezise, Dituria, Tirane, f. 56.3 Bloomfield, L. (1974), Il linguaggio, Il Saggiatore, Milano, f. 6.4 Shih: Cavalieri R. (2006), Breve introduzione alla biologia del linguaggio, Editori Riuniti, f. 12 -13.

1


m etagjuhesor i lejon te pershkruaje e percaktoje vetveten, por eshte edhe e dom osdoshm e per njohjen e realiteteve te siperperm endura.

G juha eshte ajo qe e dallon njeriun nga bota e kafsheve. N dryshe nga keto te fundit Homo sapiensi flet per te je tuar, per t ’u organizuar, por flet edhe per te m esuar, shpjeguar dhe rrefyer . 5 6 7 8 - pohon zoologu i njohur anglez D esm ond M orris ne librin e tij “The Naked Ape: A Zoologist’s Study of the Human A n im a l Pra, njeriu eshte “kafshe sociale” ndersa gjuha, pike se pari, eshte n je m jet njohes qe e karakterizon njeriun, m adje m e teper se edhe vete arsyeja.

E, n johja e vetvetes sipas P latonit, arrihet m e ane te gjuhes. M e tej, eshte p ikerisht gjuha ajo qe e m err persiper nderm jetesim in sem antik m idis njeriut dhe realite tit qe e rrethon.

Le te ndalem i tek disa term a dhe dikotom i te rendesishm e ne lem in gjuhesor. N e persiatjet rreth gjuhes, natyres se saj, funksionit dhe trasform im it te saj, si ne rrafshin sinkronik ashtu edhe ne ate diakronik, “Kursi i Gjuhesise se Pergjithshme”,6 shenoi n je kurs te ri ne gjuhesine e deriatehershm e (viti 1916) duke u bere pararendes i asaj m oderne. A i e perkufizoi gjuhen si nje sistem shenjash , ku per te perftuar kuptimin lipsej qe n je shenjues, pra, lenda tingullore , te lidhej (asocohej) m e nje te shenjuar, pra lenden m endore, ide te9, per te evokuar “imazhin” e asaj gka duam te percjellim . N e librin e siperperm endur, “B ibla e g juhesise” , nese do te shpreheshim ne kete m enyre, Sosyri rroku edhe ne n je sere term ash te tjera si, te folurit, gjuha, ligjerimi, sinkronia dhe diakronia, shenja gjuhesore, marredheniet sintagmatike dhe asociative ne gjuhe si edhe dallimi midis tyre. Sosyri e sheh te folurit (le langage) si aftesi, si tipar a veti te perbashket te njerezve per te kom unikuar. B renda kesaj teresie ai dalloi gjuhen (la langue) si perberes shoqeror i te folurit dhe ligjerim in (laparole) si akt individual dhe i vullnetshem . Sipas tij, gjuha eshte lidhja m es m endim it dhe tingullit dhe eshte n je m jet ku m endim i shprehet neperm jet tingullit. Pra, roli karakteristik i gjuhes perkundrejt m endim it nuk eshte te krijo je n je m jet tingullor m aterial per shprehjen e ideve, por te sherbeje si nderm jetes m idis m endim it dhe tingullit, ne rrethana te tilla qe bashkim i i tyre te nxjerre si rezultat te dom osdoshem percaktim in e ndersjelle te njesive. Pa gjuhen, te m enduarit do te m betej nje m jegullnaje e paorganizuar. V etem ajo i m undeson edhe te m enduarit qe te organizohet pasi shenja qendron e fiksuar ne kujtesen e folesit si digka e perfaqesuar nga tingujt nepermjet nje mbrese tingullore, qe s ’eshte gje tjeter vegse nje abstraksion mbi ate qe Sosyri e quan “lenda tingullore” 1 0 .

Shezai Rrokaj, ne librin e tij “Hyrje ne gjuhesine e pergjithshme”11, pohon se gjuha eshte nje sistem njesish dhe rregullash dhe se njesite e nje gjuhe hyjne ne kundervenie me njera-tjetren. Kjo kundervenie shfaqet te pakten ne n je nder tri aspektet them elore: forme, kuptim dhe funksion. Pra, ajo eshte sistem fonem ash, sistem form ash dhe sistem fjalesh. M e kete duhet kuptuar fakti se gjuha nuk eshte n je liste fjalesh qe m jafton t ’i dish per ta fo lur e kuptuar. K ushdo qe m eson nje gjuhe te huaj e kupton fare m ire se nuk m jafton vetem njohja e fjaleve per perdorim in e saj ne tere shtrirjen e veprim tarise njerezore. Bashkim i i shenjave (fjaleve) nuk behet rastesisht. Fjalet

5 Morris, D. (1967), La scimmia nuda. Studio zoologico sull’animale uomo, Tascabili Bompiani, Milano.6 De Saussure, F. (2002), Kurs i gjuhesise se pergjithshme, Dituria, Tirane.7 De Saussure, F., vep.cit.8 De Saussure, F., vep.cit., f. 132.9 Po aty.10Rrokaj, Sh. (2006), Strukturalizmi klasik ne gjuhesi, Shblu, Tirane, f. 138.11 Rrokaj, Sh. ( 2005), Hyrje ne Gjuhesine e Pergjithshme, Shblu, Tirane, f. 34.

2


futen ne klasa, ne kategori: ato grupohen sipas natyres, kuptim it e funksioneve qe kryejne. Por ato edhe lidhen m e raporte te caktuara ne njesi m e te m edha, si sintagm a (togfjaleshi) dhe fjalia. Edhe keto te fundit, nga ana e tyre lidhen duke na dhene njesi m e te m edha, si teksti. K eshtu pra, ne gjuhe gjejm e edhe m arredhenie bashkim i, edhe m arredhenie zgjedhjeje. Sipas Sosyrit, te parat quhen sintagmatike, te dytat asociative ose paradigmatike.

Fale aftesise per t ’u bashkuar te vete shenjave ne n jesi m e te m edha m e gjatesi te ndryshueshm e sig jane fjalite dhe teresite e fjalive, eshte praktikisht i pafund num ri i m esazheve qe m undeson secila gjuhe. Keshtu shpjegohet plotfuqishmeria e gjuhes: per domethenie te reja, perdoruesit kurdohere kane mjetin per te prodhuar mesazhe te reja.

Thene ndryshe, kur duam te jap im nje m esazh, na bie te zgjedhim nderm jet shenjave qe na jep sistem i; kjo m arredhenie quhet perzgjedhje. N eperm jet teresise se shenjave m es te cilave eshte e m undur kjo zgjedhje, ka lidhje te dyanshm e. Per te qene m e te sakte e te perpikte, m und te them i se fjalet grupohen ne nensistem e m es te cilave zgjedh folesi kur shprehet: keshtu, kur duam te perm endim kom besine e n je njeriu, do te perfshijm e ne thenie ate qe pershtatet nder em rat ose m biem rat, te cilet na i ve ne dispozicion gjuha per te shenuar kom besite (francez, anglez, gjerm an, spanjoll, italian, e tj.). G jithashtu, n je fjale shpesh ka shum e form a m e kuptim e pjeserisht te dalluara: per te perdorur n je folje, duhet bere zgjedhja nder trajtat e saj, qe upergjigjen koheve te foljeve ne gjuhe (e tashm e, e ardhm e, e pakryer, etj.), m enyrave (deftore,

1 2lidhore, kushtore, urdherore, paskajore, pjesore), njeres prej diatezave (veprore, pesore).

Prej ketej rrjedh tipari i gjuhes si strukture , term m e prejardhje latine qe vjen nga folja struere qe do te thote ndertoj, ve njeri mbi tjetrin. N e shek. X V II kuptim i i saj u zgjerua ne dy drejtim e. K uptim i i pare i referohej m enyres se ndertim it te trupit te njeriut, pra anatom ise, ndersa kuptim i i dyte lidhej m e ndertim in dhe m enyren e shperndarjes se fjaleve, te cilat, te vendosura ne m arredhenie ndervaresie funksionale, form onin nje kom pleks organik qe nenkuptonte n je njesi te bashkuar qe buronte nga vendosja e m arredhenieve reciproke te vete elem enteve qe e perbenin. Struktura gjuhesore karakterizohet nga rregullsia e fakteve te n je gjuhe, ekzistenca e klasave, perparesia e teresise m bi njesine dhe, se fundi, dallim et dhe ngjashm erite e struktures se nje gjuhe ne dallim nga tje tra12 13 14.

N e vitin 1957, ai qe do t ’i persoste m e tej studim et ne rrafshin strukturor te gjuhes duke shkaktuar n je ortek “revolucioni kognitiv”15 16 ishte N oam £o m sk i (Chom sky) m e librin e tij “Strukturat sintaksore’"16, botim i cili shenoi nje kthese ne botekuptim in gjuhesor te shekullit te njezete. N e punen e tij, £ o m sk i trajtoi konceptin e gramatikes gjenerative, e cila ndryshonte nga qasjet strukturaliste dhe qasjet e sjelljes se dekadave te m eparshm e duke qene se ato nuk m erreshin m e dallim et m idis niveleve te siperfaqes apo brendise. Kjo gjuhesi nuk pati m e si objekt te vetin ligjerim in, por gjuhen si m undesi e qenieve njerezore per ta shfrytezuar kete m jet kom unikim i. K endveshtrim i i m esiperm beri qe g juha te trajtohet jo si dukuri shoqerore, por si dukuri psikike. A jo konceptohet si n je sistem kategorish universale, te perbashketa per te gjitha gjuhet e botes. £o m sk i dalloi qartazi dy koncepte them elore si kompetenca ose njohuria e

12 Baylon, C. Mignon, X., vep. cit. f. 37.13 http://www.treccani.it/vocabolario/struttura/14 Rrokaj, Sh., vep. cit., f. 36.15 Chomsky, N.( 2011), Strukturat Sintaksore, Dituria, Tirane, f. 7.16 Chomsky, N., vep.cit.

3

http://www.treccani.it/vocabolario/struttura/


rregullave te gjuhes nga individi dhe performanca ose perdorim in real i gjuhes ne situata reale. Sipas tij, gjuhetaret nuk duhet te studiojne vetem perfo rm ance^ por edhe kom petencen duke qene se folesit e perdorin kom petencen per te shkuar pertej kufizim eve te gdo lloj korpusi, pasi jane te afte te krijojne dhe dallojne fjali te reja si dhe te identifikojne gabim et g jate perform ances

1 7se tyre.

N e pam je te pare, gjuha dhe ligjerimi tek Sosyri ngjajne m e kompetencen dhe performancen tek £om ski. N e te vertete nuk eshte keshtu. V ete £o m sk i pohon: “Dallimi kompetence-performance, qe une po bej ketu, ngjason me dallimin gjuhe-ligjerim te bere nga Sosyri; por duhet hedhur poshte konceptimi i tij, ku gjuha shihej si nje inventar sistematik te dhenash, dhe te drejtohemi nga koncepti i Humboldit, sipas te cilit kompetenca ishte nje system i nenteshem procesi gjenerues”. H um boldi, te cilit i referohet £om sk i, e shihte gjuhen jo si n je e rg o n (produkt historik), por si en e rg e ia (nje process dinam ik, n je energji). N e te vertete ka edhe dallim e te tjera. M e kryesori eshte ai qe lidhet m e kendveshtrim in e secilit prej tyre. Sosyri n iset nga faktet e pervojes gjuhesore per te m berritur tek sistem i (m etoda induktive), kurse £o m sk i niset nga sistem i (kom petenca) per te m berritur tek faktet e realizuara (m etoda deduktive). Per Sosyrin gjuha eshte nje dukuri shoqerore, per pasoje sistem i i saj perftohet ne shoqeri, kurse kom petenca tek £o m sk i shihet si nje aftesi e lindur 17 1 8 19 20 21 dhe gjuha sipas tij eshte nje “pasqyre e mendjes”19 dhe se kur e studiojm e gjuhen njerezore, ne i afrohem i gjithnje e m e shum e asaj qe disa m und ta quajne “thelbi njerezor” , cilesive te dallueshm e te m endjes te cilat deri m e tani jane karakteristike e njeriut.

1.2. N dysh im i i re a lite ti t n e v aresi te g juhes

Pam e qe gjuha i nderm jeteson njeriut kontaktin m e realitetin duke e m aterializuar ate m e ane te fjaleve. F jala shkakton lindjen e idese dhe ideja pershkruan nje fakt, nje realitet objektiv. JeanPaul Sartre pohonte se t ’u japesh nje emer gjerave, do te thote ne te njejten kohe t ’i krijosh ato

21dhe t ’i marresh.

Por, pertej realite tit te ekzistences objektive te gjuhes si nje sistem shenjash, gjuhetaret jane perballur vazhdim isht m e m enyrat subjektive dhe individuale te shfaqjeve te saj.

N je gjuhe, ne fakt, nuk shfaqet kurre m e te gjithe potencialin njekohesisht, por duke shfrytezuar natyren e saj subjektive, ose thene ndryshe, vetem neperm jet “prodhim eve gjuhesore” te sjella prej perdoruesve te saj . 2 2

17 Chomsky, N., vep.cit.18 Rrokaj, Sh., vep.cit., f. 70-71.19 Chomsky, N. (1972), Language and mind, f. 102-103.20 Chomsky, N., vep. cit.21 Gouthier, D. Ioli, E. (2007), Fjalet e Ajnshtajnit. Gjuha e shkences midis perpikerise dhe poezise, Dituria, Tirane, f. 208.22 Malo, A. (2012), Vlerat stilistikore te koheve te menyres deftore ne gjuhen italiane, ne perqasje me shqipen, Tirane, f. 7. (punim doktorate).

4


G jithashtu, gdo fjale m und te projektoje hije te ndryshm e, ku secila i jep force dhe je te nje perfytyrim i te ndryshem . Secila prej hijeve te m undshm e aktualizon nje prej shfaqeve te m undshm e te pushtetit, nje prej zgjedhjeve te m undshm e gjuhesore. Kesisoj, jem i ne prani te m e shum e sistem eve te gjuhes dhe m e shum e shfaqjeve verbale. Secila prej ketyre pergjedhjeve perben nje m enyre subjektive jo vetem te perdorim it te gjuhes, por edhe te qendrim it qe m ban

2 4

individi perkundrejt realitetit, te cilit i referohet .

Pra, m e ane te gjuhes njeriu kom unikon m e realitetin qe e rrethon, por kjo m arredhenie nderm jetesim i nuk zhvillohet vetem ne nje kah. A jo eshte e ndersjellte. Le ta ilustrojm e m e nje shembull:

^ Kompjuteri, interneti, smartfoni - jane neologjizm a qe linden kur u gjendem perballe n je dukurie te papritur, deri n je gast m e pare, te paparashikueshm e. Po ja qe shkenca dhe teknologjia, realiteti objektiv pra, na e pasuruan leksikun.

Portieri me “deshtak” ne boten e futbollit (G .S h q 11.2.2015)23 24 2 5

^ PD: Pazaret e Rames e Beqajt per ilaget po vdesin pacientet MSH: Barnat te sigurta, PD shpif (Shq.com, 11.2.2015)2 6 27

Te flasesh nje gjuhe nuk do te thote te radhitesh fjali apo paragrafe, por te kerkosh te zoterosh m ekanizm at sintaksore dhe strukturore qe e perbejne, te m prehesh veshin per te riprodhuar deri ne persosm eri tingujt, te je sh i vem endshem ndaj hollesirave fonetike, gram atikore, m orfologjike . K ete duhet te kete patur parasysh edhe shkrim tari argjentinas Jorge Luis Borges kur shprehej se “nje rrefim nuk eshte thjesht nje teresi frazash dhe konceptesh, por parakupton nje marredhenie qe realizon nje shnderrim tepermbajtjeve”.2 8 29 D he shnderrim i apo m aterializim i i perm bajtjeve ne korpus gjuhesor i takon vegse kreativ itetit te vete folesit. K eshtu, autori i lajm it ne shem bullin e dyte, ne vend te m biem rit “deshtak” , pavaresisht thonjezave qe e zbehin disi ngarkesen em ocionale te zhgenjim it, m und te kishte perzgjedhur n je term tjeter sinonim ik si i paafte, i pavemendshem, i hutuar, per te cilesuar portierin. M biem ri deshtak godet fort perceptim in m bi aftesite profesionale te m unguara te ketij portieri.

Rasti i shkem bim it te batutave ne shem bullin e trete eshte n je kontrast tip ik ligjerim or i dy subjekteve kundershtare ne politike: PD-se, si parti opozitare dhe Q everise ose shum ices socialiste. E para aludon per pazare , (pra, m arreveshje te ulet, jo te ndershm e qe bejne dy a me shum e njerez, pale, shtete etj. per interesa te ngushta ne dem te dikujt; leshim i padrejte qe i behet dikujt sipas perkufizim it te fjalorit te gjuhes shqipe) qe shpien ne vdekjen e pacienteve, ndersa e dyta replikon duke siguruar dhe akuzuar per shpifje. I m betet lexuesit shija e perceptim it sem antik te akuzave. £ d o gje varet nga kendveshtrim i, nga gjuha qe te gon te ky kendveshtrim .

23 Gouthier, D. Ioli, E., vep. cit. fq. 123.24 Malo, A., vep. cit. fq. 7.25 www.shqiptaria.com. konsultuar me 11.02.201526 www.balkanweb.com/gazetashqiptare/■ konsultuar me 11.02.201527 Gouthier, D. Ioli, E., vep. cit. fq. 123.28 Po aty, f. 208.29 http://www.fjalorshqip.com/

5

http://www.shqiptarja.com/

http://www.balkanweb.com/gazetashqiptare/

http://www.fjalorshqip.com/


30Pa gjuhen, te m enduarit do te m betej n je m jegullnaje e paorganizuar . V etem ajo i m undeson edhe te m enduarit qe te organizohet. Po ashtu sig nuk ka ligjerim ne vetvete, por ka vetem gjuhe te shum ta e te ndryshm e, edhe te m enduarit e individit ne n je shkalle te gjere m beshtetet te

31varesia prej gjuhes qe ka mesuar.

D uke m betur g jithm one ne kuader te gjuhes se perdorur nga shtypi, them i se perdorim i i gjuhes se tij, varet kryesisht nga kendveshtrim i i subjekteve qe shkruajne, ne kuader te interesave qe kultivojne e pikepam jeve qe mbrojne.

Pare ne optiken e thenies se fam shm e te H um boldit, “nje gjuhe, nje kendveshtrim”, gjuha karakterizohet si “mjet komunikimi, sipas te cilit pervoja njerezore zberthehet, ne menyra te ndryshme sipas seciles bashkesi folesish [...] ku larmia e gjuheve nuk rregjohet ne larmi etiketash ose sinjalesh, qe u ngjiten domethenieve te pandryshueshme, te cilat pasqyrojne drejtperdrejt realitetin. ”30 31 32 33

Ky realitet, g jithm one i ndryshueshem e ne varesi te ndersjellte nga gjuha, gjen shprehje ne te folurit e strukturuar, ne retorike, per ta thene m e term at e Platonit, ku retorika s’eshte gje tjeter vegse arti i fjales, krijuesi i bindjes, dom ethene nje hierarki kuptimesh, nje projekt qe merr forme ne nje arkitekture shumeformeshe dhe te menduar mire. N dertim i i kesaj arkitekture nuk varet vetem nga faktoret brendagjuhesore, por ndikohet sidom os nga faktoret jashtegjuhesore, sig jane m osha, seksi, feja, b indja politike, origjina, arsim im i, kultura dhe ekspozim i ndaj n je konteksti shoqeror ku ben pjese, g jithm one nen trysnine e n je zhvillim i te vrullshem .

Pra, perpunim i i n je sistem i sim bolik m e ane te te cilit perpunohet realiteti apo kendveshtrim i sipas te cilit ne inform ohem i m bi te, na ben te kuptojm e, se te folurit eshte m jeti m e efikas per te ndryshuar e m odifikuar m enyren e te m enduarit te te tjereve; nese nuk arrijm e te kuptojm e se te tjeret kane gjendje m endore, atehere nuk ka im puls zhvillim i per sinjalet sim bolike . 3 4 35

Synim i i ketij punim i eshte te ndalet p ikerisht ne kendveshtrim et e ndryshm e qe ofrojne te perditshm et tona dhe ato italiane, si pjese e kom unikim it m asiv, per geshtje te realite tit dhe aktualitetit qe na rrethon. Do te shikojm e se si qasje te ndryshm e gjuhesore referuar te njejtave ngjarje, ngjallin perceptim e te ndryshm e ne m ase. N e analogji m e thenien e sipercituar H um boltiane sipas se ciles nje gjuhe perfaqeson nje kendveshtrim3 5 , ne kapitu jt ne vazhdim , do te perpiqem i te sjellim shembuj te shtypit te perditshem ku do te shohim se kem i nje gazete, nje kendveshtrim.

30 De Saussure, F., vep. cit.31 Baylon, C. Mignon, X.(2003), Komunikimi, Nathan-Universite, f. 59, publikim i mundesuar nga Ambasada Franceze ne Shkup dhe i perkthyer nga frengjishtja nga Prof. Dr. Xhevat Lloshi.32 Humboldt, W.v.(2004), “Le diversita delle lingue”, Laterza, Bari.33 Baylon, C. Mignon, X., vep. cit.34 Li, Ch.N.(2002), L ’origine evolutiva del linguaggio: anelli mancanti, problemi e ipotesi, «Sistemi intelligenti», Nr. 3, f. 431-60.35 Humboldt, W.v., vep.cit.

6


1.3. Gjuha dhe kultura

A shtu si shenjuesi dhe i shenjuari ne kendveshtrim in e Sosyrit apo kom petenca dhe perform anca ne ate te £om sk it, gjuha dhe kultura ne kenveshtrim in antropologjik perfaqeson nje tjeter dikotom i ku secili prej elem enteve eshte i ngerthyer m e tjetrin m e lidhje ndervaresie, ku e para pasqyron te dyten dhe e dyta m odifikon te paren ndersa qe te dyja zhvillojne njera-tjetren. Po si e perkufizojm e konceptin e kultures?

N je nga studiuesit e m irenjohur shqiptar i cili i ka kushtuar vem endje te vegante kultures gjuhesore dhe te folurit ne aspektin sociolinguistik, eshte Prof. G jovalin Shkurtaj. L ibrat e tij, si “Sociolinguistika” , “Etnografi e te folurit te shqipes” , “Kahe dhe dukuri te kultures se gjuhes shqipe” , “K ultura e gjuhes” , “K undrim e gjuhesore” e “Si te shkruajm e shqip” , na kane ardhur m jaft ne ndihm e dhe u jem i referuar jo pak here g jate shtjellim it te ketij punim i.

N e perkufizim in qe Prof. Shkurtaj i ben fjales kulture, ajo shihet si term shkencor qe u referohet problemeve shoqerore e materiale te tilla, si: menyra e jeteses, shijet, parapelqimet dhe qendrimet ndaj ushqimit, arkitektures, shfrytezimit e perdorimit te natyres, qeverisjes dhe ligjit; normat e zakonet shoqerore, sistemi i edukimit dhe arsimimit. Pra, kultura, si term i gjeografise dhe i antropologjise kulturore, perben nje emertim shume te nderthurur (kompleks). Kultura eshte dinamike dhe, si e tille, ndryshon bashke me kohen. Ajo ndryshon gjithashtu ne lidhje me mjedisin, me permiresimin e teknologjive si dhe ne bashkeveprim me kulturat e tjera. Ndryshimet kulturore rezultojne nga proceset e perseritjes dhe te perhapjes36 37 38.

Po te m beshtetem i ne konceptin e M artinese “gjuha duhet pare si nje mjet komunikimi, me karakter ekonomik dhe synime universale. Sipas tij, nje gjuhe natyrore eshte nje mjet komunikimi sipas te cilit pervoja njerezore analizohet ne menyra te ndryshme per gdo bashkesi, ne njesi te pajisura me nje permbajtje semantike dhe nje shprehje tingullore, monemat[...]”

£ d o here qe ne angazhohem i ne n je nderveprim kom unikativ, ne fakt, ne aktivizojne n je teresi kom plekse burim esh sem iotike (fjale, gjeste, shikim e, qendrim e, levizje, arom a, perkedhelje apo shtrengim e duarsh, etj.) dhe kanalesh shqisore (degjim in, shikim in, prekjen, nuhatjen) karakteri kulturor i te cileve eshte fare i qarte: qe nga shenja m e e thjeshte gjuhesore e deri te perform anca m e e sofistikuar qe ne e m aterializojm e perm es shqisave te ndryshm e, ne m enyra po aq te ndryshm e, realizohen brenda kontureve te n je konteksti social.

Prandaj, kom unikim i, nuk eshte kurre n je shfaqje neutrale, por nenkupton nje tejgim dom etheniesh te m brujtura fort kulturalisht, gka ndikon edhe ne aspektin e identitetit te vete

38njeriut.

N e driten e n je perspektive antropologjike m und te them i se te kom unikuarit nuk ka te beje aq shum e m e transm etim in dhe shkem bim in e inform acionit, se sa m e te ndertuarit e identiteti tone

36 Shkurtaj, Gj. (2010), Shqipja e sotme, U.F.O Press, Tirane.37 Rrokaj, Sh., vep. cit.38 Matera, V. (2008), Comunicazione e cultura, Carocci editore, Roma, f. 7.

7


duke e negociuar ate m e te tjeret, duke i percj elle te tjereve nje im azh te vetes, nje shenje te ekzistences tone brenda shoqerise, kom unitetit.

Se sa e rendesishm e eshte gjuha, kete na e pohojne jo vetem gjuhetaret, por edhe vete shkencetaret e m edhenj te shkencave ekzakte. N der to, edhe m e i m adhi prej tyre, A jnshtajni.

Joshja dhe referim i i gdo qenieje njerezore ndaj lig jerim it te zakonshem , i jep te A jshtajn it nje argum ent vendim tar per te provuar natyren thellesisht shoqerore te dijes dhe te kultures: “Pjesa me e madhe e asaj qe dime dhe mendojme na eshte mesuar prej te tjereve, permes nje gjuhe qe te tjeret e kane ngjizur. Pa gjuhe, aftesia jone per te menduar do te ishte tejet meskine dhe do t ’i ngjante asaj te gjitareve te tjere superior[...].39 40

Po aty A jnshtajni shton se, “kur nje koncept i lidhet nje fjale, “mendimi behet i komunikueshem”. Por, kom unikim i nuk eshte i vetm i funksion i fjales. N e persiatjet e tij m e te shpeshta, atyre m e te hollesishm e e qartesisht te shprehura ne shenim et e vitit 1942, A jnshtajni kthehet e reflekton m bi “lidhjen e brendshme midis ligjerimit dhe mendimit” dhe arrin ne perfundim in se: “Mund te priremi dhe t ’i atribuojme aktit te vendimit nje pavaresi te plote nga ligjerimi, nese individi do te formonte ose do te ishte i zoti te formesonte konceptet e veta pa udheheqjen e te tjereve[...]. Mund te arrijme ne perfundimin qe zhvillimi mendor i individit dhe menyra e tyre per te formesuar konceptet, varen ne nje shkalle te larte nga ligjerimi [...]■ Mendimi dhe ligjerimi jane te lidhur anasjelltas”.41 42 43 * 45

Sipas sociologut am erikan R obert M erton , zbulim et e shkencetareve, teorike ose eksperim entale qofshin ato, nuk jane dhe nuk m und te konsiderohen njohuri shkencore, derisa te m os jene regjistruar ne m enyre te perhershm e. N je nga m jetet gjuhesore per te ngulitur e per te ruajtur theniet eshte edhe shkrim i, pasi e gjithe dija shkencore, historike, gjeogragike, kulturore e gjuhesore, duhet te je te e kom unikueshm e dhe e perkthyeshm e, dhe, sig thote Leibniz-i, jo vetem per dobine publike, por per dom osdoshm eri te brendshm e te vete shkencave, te cilat ne kom unikueshm erine dhe perdorshm erine e perfundim eve gjejne konfirm im perfundim tar per vlefshm erine e procedurave te tyre.

N dersa m atem aticieni R ichard von M ises, ne librin e tij “Kleines Lehrbuch des Positivismus. Einfuhrung in die empiristische Wissenschaftsauffassung”,4 4 kujtonte qe risite m e te m edha shkencore ndodhin ne kryqezim ose, per ta thene m e shkoqur, duke dalluar dhe duke provokuar kryqezim in ne fusha te ndryshm e te kerkim it shkencor. E gjitha kjo arrihet m e ane te kom unikim it ku m e te kom unikuarit dhe kom unikim in ne kuptojm e m irefilli venien ne m ardhenie te m endjeve njerezore ose, nese e parapelqeni, te trurit te n jerezve.4 5

39 Po aty.40 Gouthier, D. Ioli, E. vep.cit., f. 5.41 Po aty, f. 6.42 Po aty, f. 142.43 Baylon, C. Mignon, X., vep. cit., f. 11.44Von Mises, Richard. (1990), Kleines Lehrbuch des Positivismus. Einfuhrung in die empiristische Wissenschaftsauffassung, Suhrkamp.45 Baylon, C. Mignon, X., vep. cit. f. 22.

8


Shkenca eshte n je teresi dijesh, n je m etode hulum tim i, n je kom unitet studiuesish, n je m enyre per te pare gjerat dhe shum e te tjera. Per ne eshte n je m arredhenie m e gjuhen. Por shkenca eshte edhe im azhi publik, paragjykim et, bestytnite, m itet, te verteta ose te rrem e qofshin, si dhe burrat dhe grate qe e m isherojne. M e nje fjale, m bi shkencen “zbrazet” pjesa m e e m adhe e shpresave per perm iresim in e je tes, vetjake dhe kolektive, dhe, ne kete kendveshtrim , m bi supet e saj peshon pergjegjesia e zgjedhjeve qe burojne nga rezultatet e saj . 4 6

Pra, ashtu si gdo dije tjeter, jem i te b indur se shkenca duhet te kom unikohet, te njoftohet, qe studiuesit dhe kerkuesit duhet te kerkojne dhe te aktivizohen qe rezultatet e reja te behen trashegim i e pergjithshm e . 4 7 48 E gjithe kjo trashegim i, vete interpretim i shkencor i botes ushqehet dhe m beshtetet m bi n je zbulim prim itiv, pra te g juha (Jose O rtega Y G rasset) .

£ d o akt gjuhesor nga ana e vet nenkupton nderveprim in: kom unikuesit ndryshojne vazhdim isht ne progesin e kom unikim it dhe per shkak te tij.

R reth dikotom ise gjuhe-kulture, ose etnografise gjuhesore, ka pasur shum e persiatje, jane bere shum e studim e e interpretim e.

N der in terpretim et m e te hershm e eshte ai i bere nga etnologe si F. B oas49, M. G riaule50 51 52 53, E.E. Evans-Pritchard , M .J. H erskovits , te cilet e perkufizojne gjuhen si n je pasqyre, nje kaleidoskop, e cila reflekton kulturen e grupit: keta studiues jane te m endim it se individi nuk m und te kete akses ne njohurite e grupit pa nderm jetesim in e gjuhes. M egjithate, ne nje kendveshtrim m e teorik, qendrim et e m bajtura deri m e tani per m arredheniet qe ekzistojne mes gjuhes dhe kultures, e rrjedhim isht te n je disipline qe do ta studioje ate posagerisht, jane:

> G juha percakton vizionin qe n je shoqeri ka per boten

M beshtetes i kesaj ideje radhitet E. D urkheim , sipas te cilit gdo kulture karakterizohet nga nje sistem i organizuar konceptesh; ka natyrisht shfaqje vetjake te ketij apo atij koncepti, por, pertej tyre, duhet te ekzistoje “nje bote e nocioneve te gatshm e m bi bazen e te cilave individi form on idete e tij” dhe keto ide ne i perftojm e neperm jet gjuhes. Pra, n isur nga lloji i gjuhes ne m und te kuptojm e shoqerine.

N je konceptim i tille, here duke i m eshuar e here jo , ka pasur ithtaret e vet, si F. de Saussure, B. M alinow ski dhe tere shkollen e F. Boas deri B .L W horf, autor i n je h ipoteze qe ngjalli shum e

46 Gouthier, D. Ioli, E., vep. cit., f.18047 Po aty, f. 197.48 Po aty, f. 206.49 Boas, F. ( 1979), Introduzione alle lingue indiane d ’America, ne permbledhje e Giorgio R. Cardona-s, Universale Scientifica Boringhieri.50 Griaule, M. (1935), Abyssinian Journey. (Travel account o f an ethnographic and linguistic study on behalf o f the French Government in the 1930s.)51 E.E. Evans-Pritchard,(2004), I nuer: un’anarchia ordinata, Franco Angeli.52 Herskovits, M.J. (1948), L ’uomo e le sue opere.53 Shih: Durkheim, E. (2008), Le regole del metodo sociologico. Sociologia e filosofia, Einaudi, Torino.

9


debat, e njohur si hipoteza Sapir-W horf , 5 4 qe e shihte v izionin e botes qe n je popull kishte rreth saj pazgjidhshm erisht te lidhur m e llojin e gjuhes se perdorur.

> G juha nxjerr ne pah m enyren e je teses dhe vlerat kulturore te n je shoqerie

Te gjitha marredheniet shoqerore - pohonte antropologu E.E. Evans-Pritchard - te gjitha besimet, te gjitha zhvillimet teknike, me pak fjale, te gjitha fenomenet e jetes shoqerore jane te shprehur si me fjale ashtu edhe me gjeste dhe kur ta kemi kuptuar krejtesisht permbajtjen e te gjitha fjaleve te gjuhes, ne te gjitha situatat e shfaqura, atehere do te kete perfunduar studimi i shoqerise [...].

G juha eshte ajo qe e zbulon strukturen sociale dhe ndryshim et e ndodhura brenda nje shoqerie. D uke qene se asnje shoqeri nuk eshte hom ogjene, gdo dallim social, sado i vogel, duhet te shfaqet ne njefare m enyre qe te m und te kuptohet nga te tjeret dhe te respektohet prej tyre. Secili prej ketyre dallim eve ka n je gjegjes ne planin gjuhesor dhe eshte pikerish ky kontrast gjuhesor qe e veren fenom enin, e nxjerr ne pah ate.

N je shem bull tipik eshte dallim i m idis ligjerim it politik te para viteve ’90 m e ate te shfaqur pas viteve ’90. Fale ndryshim eve te ndodhura, g jate kalim it nga diktatura kom uniste ne dem okraci filloi te flitej e te shkruhej per pluralizem jo m e per n je parti te vetm e. Proletariati, imperializmi, lufta e klasave, ndermarrjet shteterore, kooperativat ua lane radhen demokracise, sipermarrjes private, konkurrences dhe tregut te lire.

^ [...] Burimi i rrezikut te luftes jane imperializmi amerikan dhe socialimperializmi sovjetik, por ka edhe te tjera fuqi hegjemoniste[...]. (Zeri ipopullit, 1978)55

^ [...] ajo konkurrence e mire midis vete ekonomive, midis ndermarrjeve shteterore dhe kooperativiste. (Zeri ipopullit, 23.5.1989)56

G jithashtu pas viteve ’90 shtypi filloi te flase per zgjedhje te lira e demokratike, shtet ligjor a shtet te se drejtes, per meritokraci, integrim europian etj. E g jitha kjo ne kuader te reformave, atyre ekonom ike, adm inistrative, politike, ligjore apo arsim ore.

^ [...]por nuk mund te pranoje nje reforme z.siedhore te njeanshme [...] reforma duhet te behet, ose me konsensus te plote, ose ne te kundert me nje komision te posacem

54 Shih: Sapir, E.(1972), Cultura, linguaggio e personality. Linguistica e antropologia, Einaudi, Torino; Shih: Whorf, B. L.(1970), Linguaggio, pensiero e realta, Torino, Boringhieri, 1970. Hipoteza e perbashket Sapir-Worf ndryshe njihet si teoria e relativizmit gjuhesor. Ne qender te kesaj teorie qendron ideja se: a) gjuha percakton mendimin, modelon vizionin qe ne kemi per boten dhe si njedhoje b) perceptimi qe ne kemi ndaj botes qe na rrethon eshte relativ, pra varet nga gjuha ne te cilen shprehet. Teoria e relativizmi gjuhesor, jo vetem qe nuk e pranon faktin se ka universale gjuhesore, por mendon se nuk ka as koncepte universale. Sipas Worf-it, gramatika e gdo gjuhe nuk eshte thjesht nje mjet riprodhimi per te shprehur idete, por vete ajo i jep forme ideve, eshte udherrefyese e aktivitetit mendor te individit, te pershtypjeve qe ka, te analizave qe ben, te sintezes se objekteve mendore me te cilat merret[...]. Ne e analizojme natyren pergjate vijave imagjinare te shenuara nga gjuhet tona [...] bota na shfaqet nepermjet nje kaleidoskopi permes te cilit filtrojne pershtypjet dhe perceptimet tona te cilat duhet te organizohet nga mendjet tona, gka do te thote te organizohen nga sistemi gjuhesor i mendjeve tona.55 Shih: Lloshi, Xh. (2001), Stilistika e gjuhes sheipe dhe Pragmatika, Shtepia Botuese e Librit Universitar, Tirane, f.23556 Po aty.

10


parlamentar [...] reforma zsiedhore duhet te reflektoje me se pari rekomandimet e OSBE/ODIHR.

(Shq.com, 25.3.2015)

^ Vijojne diskutimet [...] mbi reformen administrativo-territoriale.(She., 31.7.2013)

^ Diten e djeshme studentet e universiteteve publike kane protestuar kunder draftit te reformes per arsimin e larte. Pikat me problematike sipas tyre jane rritja e tarifes se shkollimit, menyra e financimit, por edhe heqja e se drejtes qe ata kane per te zgjedhur drejtuesit e universiteteve publike. Sipas studenteve, kjo menyre financimi favorizon privatet. Kunder reformes se arsimit te larte eshte shprehur edhe Senati Akademik i Universitetit te Tiranes [...].

(G.Shq, 3.12.2014)

^ Rama: Reforma ne drejtesi do tunde themelet e sistemit ne Shqiperi(Shq., 17.6.2015)

^ Diplomatet: Zgjedhjet e lira i hapen rrugen Shqiperise drejt integrimit.(Di, 30.6.2013, f.4)

Te denuarit per agjitacion e propaganda, te cileve ndoshta fati nuk u ndriti dhe aq m e kalim in nga nje sistem politik ne tjetrin, te pakten gjuhesisht sintaksa i rehabilitoi m e togefjaleshin te perndjekurpolitike duke i transform uar nga dhunues e kundravajtes ne te dhunuar e perndjekur.

^ “Greva e vdekjes ”, edhe pa ujeTe burgosurit _politike kalojne nga uria tek etja: Nuk dalim gjalle

(Shq., 13.10.2012)

^ Arvizu: Qeveria dialog ose ikenAmbasadori amerikan kerkon zgjidhje: Te perndjekurit nuk jane statistika

(Shq., 17.10.2012)

> Ka nje lidhje te forte m idis struktures shoqerore dhe struktures gjuhesore

N e kultivim in e m arredhenieve shoqerore brenda fam iljes, brenda kom unitetit, ashtu edhe m e te huajte, rol te rendesishen luan edhe qasja gjuhesore, sidom os perform anca, perpos kom petences £om skiane. Ne dim e qe m arredheniet m e te tjeret, edhe sikur te jene te heshtura, jo rrallehere shfaqen problem atike. D allim et, te gfaredo lloji qofshin ato, kulturore, kom betare, etnike, etj. shpesh shpien ne kontrast. N donjehere m adhor.

Le te m arrim si shem bull Luften e D yte Boterore. Pasi perfundoi, ajo shenoi fytyren e re te gjeografise dhe interesave te te gjithe botes. U vendos nje rend i ri shoqeror i cili, para se gjithash, nenkuptonte n je rend te ri kulturor, leksikor dhe klasifikues.

Fraktura e pare qe shkaktoi kjo lufte ndodhi ne nivel gjuhesor. K om unikim i nderkom betar u nderpre, sepse kufijte, tashm e te rrethuar nga te lat m e gjem ba ose m uret (M uri i B erlinit dhe

11


M uri i M adh Kinez), ngriten edhe barriera, si psikologjike ashtu edhe gjuhesore, gka solli edhe ndarjen e Evropes ne dy pjese, ate te L indjes dhe ate te Perendim it. N e lidhje m e kete Bronzich L ipizer shkruan:

“Diferencimi i kulturave” goi ne “distance kulturore”, gka u reflektua edhe ne kom petencat gjuhesore. M ungesa e kontakteve m idis etnive dhe m ungesa e rasteve per te kom unikuar bene qe kozm opolitizm i dhe poliglosia, fenom ene te cilat deri ne ate kohe kishin shenuar zona te gjera

57gjeografike perm es shekujve, hum ben ne pak vite.

Keshtu, n jerezit iu dorezuan paragjykim it racor, atij etnik e fetar duke qene se, p ike se pari:

“[...] njerezit nisen ta qellonin njeri-tjetrin me fjale perpara se me duar. Duke perdorur si arme,58ne fillim fjalet e me pas pushket[...]”

Fjala eshte me e rende se plumbi!- thote n je fjale e urte e gurres sone popullore. Sa here na e kane thene kete te tjeret, sa te tjereve ua kem i m esuar e plot here te tjera kem i qene ne ato qe e kane pesuar? E pesojne arabet, kur nuk kem i kuptuar digka dhe ham endesojm e se bashkebiseduesi yne po na flet arabisht, e pesojne zezaket, kur pas nje dite apo periudhe shum e te lodhshm e pune, them i ne anglisht “I have worked like a nigger” apo ankohem i per fatin tone te zi duke e quajtur “nigger luck” ose “nigger seat” kur jem i ulur ne ndonje vend te parehatshem duke degjuar ndoshta disa “nigger news” ose thashethem e.

Lista zgjatet akom a m e tej kur i drejtohem i dikujt m e “Ik, ore gifut!” duke ham endesuar se po i drejtohem i nje m ashtruesi, m atrapazi apo fajdexhiu. K eshtu, “to jew out of” do te thote te zhvasesh dike apo thjesht ta tallesh ate, nese kufizohem i vetem m e “to jew somebody”. I njejti fat u eshte rezervuar edhe barbareve apo gegeneve, ku bem at e tyre ne fushen e betejes nuk vonuan te rrenjoseshin ne leksikun m bareboteror, pavaresisht gjuheve perkatese, prane sinonim eve te tilla, si shkaterrues, gjaksor, te dhunshem , te pacivilizuar e plot sinonim e te tjera fyese qe nuk i bejne aspak m ire shendetit te m arredhenieve, shpeshhere te tendosura, nderkom betare.

G jithm one gabim in, vesin, zakonet e keqija, fajin jem i m unduar t ’ia veshim “tjetrit”, t ’ia ngarkojm e “atij qe eshte ndryshe nga ne”, “atij qe flet ndryshe nga ne”. Keshtu, italianet, nese e pi shum e duhanin, te thone “stai fumando come un turco” apo nese sillesh ne m enyre ekstravagante dhe te tepruar “stai facendo cose turche”, nese tregohesh i pasjellshem e largohesh pa pershendetur, do te degjosh te te thone pas shpine “se n ’e andato all’inglese”, shprehje e cila po te ndodhesh ne K alabri ndyshon kom besine e m biem rit dhe shprehja transform ohet ne “andarsene alla spagnola”, ne V enecia “andar via alla romana”, ndersa ne A ngli “to take french leave’’, m iresjellje te cilen francezet nuk ngurrojne t ’ua kthejne m e “filer o s ’en a l ’anglaise”, etj. Por, nese vesi yt, nuk eshte m e duhani, por pija, italianet zhvendosen pak gjeografikisht e te thone “bevi come un tedesco”, pa i m betur hatri gjerm aneve, sigurisht.Te gjitha keto jane geshtje kulture, qe g jejne pasyrim e ne gjuhe. 57 58

57Bronzich Lipizer, G. (1991), La mediazione linguistica come strumento della comunicazione tra l’ltalia ed il mondo di lingua tedesca : approccio didattico e metodologico, Trieste Consult, f. 23.58 Faloppa, F. (2004), Parole contro. La rappresentazione del “diverso” nella lingua italiana e nei dialetti, Garzanti s.p.a. Milano, f. 16.

12


1.4. Gjuha dhe shoqeria nepermjet mediave

M e lindjen dhe zhvillim in e m jeteve te inform im it m asiv ndryshoi kendveshtrim i i qasjes ndaj gjuhes dhe interesi i studim it te saj. Lehtesia e perhapjes se saj ne popull, efektet qe ajo shkaktonte ne m asa dhe ndervaresia m idis ketyre dy faktoreve, beri qe asaj t ’i kushtohej nje vem endje e vegante, sidom os ne kuader te kom unikim it. Lipsej pra, qe te studiohej ajo qe D.Hymes59 e quan etnografia e te folurit, e cila perm bledh gdo gje qe lidhet m e kom unikim in, si funksionin e tij, m enyrat se si zhvillohet, kanalet, kodet, ngjarjet, personazhet dhe kontekstit ku ato nderveprojne.

Tashm e nga nje plan dyperm asor Sosyrian te shenjuesit dhe te shenjuarit, kalojm e ne nje plan triperm asor brenda kontureve te trekendeshit sem iotik te perkufizuar nga Charles Sanders Pierce, i n johur si babai i sem iotikes 59 6 0 dhe pararendesi i pragm atikes, sipas te cilit nje shenje (fjale, fjali a tekst i gfaredoshem ) i referohet digkaje tjeter, objektit (gdo kuptim abstrakt apo konkret i lidhur m e shenjen) perm es nje ideje (reference m endore te evokuar nga shenja).

Po le t ’i k thehem i serish shtypit. Shtypi eshte n je kronike e pareshtur e ngjarjeve qe ndodhin ne vend dhe e ngjarjeve qe ndodhin ne arenen nderkom betare. Tanim e, brenda sistem it te shenjave, dom ethene gjuhes, nje rendesi te dores se pare m arrin studim i i kuptim i dhe ai i kontekstit, pasi, sig pohonte dhe V itgenshtajn i61, kuptim i i fjales del ne perdorim in e saj. N e kete loje ndervaresie te kuptim it m e kontekstin njerezor te perdorim it te fjales, m ediat luajne pjesen e luanit, pasi, perpos perhapjes se m esazheve ne publik, norm ave dhe vlerave, ato am plifikojne, m odelojne dhe diktojne sjelljet njerezore, pra veprim in.

M ediat luajne nje ro l them elor ne transform im in e raporteve sociale62. Perm es m ediave, na krijohet m undesia te form ojm e opinionet, te ngrem e apo te zgjidhim problem et, te kanalizojm e nevojat dhe aspiratat, te orientojm e qendrim et.

M cLuhan kem bengul ne n je ide te thjeshte persa u perket m ediave: ai thote se ato “nuk perfaqesojne” boten apo “i japin forme asaj", por i jap in form e pervojes qe kem i ne per boten” .

M ediat6 3 luajne n je ro l vendim tar ne form ulim in e n je perkufizim i rreth realitetit, i cili m endohet si n je kornize konsensuale “per te cilen gdonjeri nga ne bie dakort”, qe percakton kufinjte e asaj gka eshte e pranueshm e nga ana shoqerore, te asaj gka eshte e paqte dhe natyrore. Kjo “kornize” ideologjike e realiteti social vepron perm es m ekanizm ash te rafinuar dhe kom plekse, sig jane perfshirja/perjashtim i, te cilet nga njera ane i le jo jne n je hapesire te m adhe form ave shprehese dhe dukurive shoqerore, por nga ana tjeter percaktojne gfare duhet injoruar apo perjashtuar si sjellje jonorm ale . 6 4

59 Hymes, D. (1962), The Ethnography o f Speaking, In T. Gladwin & W. C. Sturtevant (Eds.), Anthropology and Human Behavior (f.13-53). Washington, DC: Anthropology Society of Washington.Shih edhe: Shkurtaj, Gj. (2004), Etnografi e te folurit te shqipes, SHBLU, Tirane.60 Shih: Eco, U. (2008), Trattato di semiologia generale, Bompiani, Milano.61 Lloshi, Xh. (2001), Stilistika e gjuhes shqipe dhe Pragmatika, Shtepia Botuese e Librit Universitar, Tirane, f. 291.62 Shih: Winslesky (1964), Mannucci (1967), Giner (1976), Gili (1990-2001).63 Perpos shtypit, ketu u referohemi edhe te tjera mjeteve te komunikimit masiv sig jane televizioni dhe radioja.64 Hall, (1982).

13


G jithsesi, kjo nuk eshte n je g je e ndare m e thike, pasi shtresa te ndryshm e apo grape shoqerore reagojne ne m enyra te ndryshm e ne baze te pozicionit qe zene ne strukturen e shoqerise. Pra, m arresit jo dom osdoshm erisht i pranojne ne te n jetjen m enyre ate gka na paraqesin m ediat.

Sipas Fiske-s (1989), kultura e m ases i ngjan nje superm arketi6 5 qe ofron n je shum ellojshm eri te pasur produktesh, nga te cilat gdonjeri nga ne m err ate qe i nevojitet dhe qe i perm bush m e m ire shijet dhe preferencat e tij duke “e gatuar” dhe e “perpunuar” ate ne m enyre vetjake. Sipas ketij kendveshtrim i, vete Fiske, thote qe m arresi nuk kufizohet vetem ne negocjim in e kuptim eve te “kultures se pergjithshme” qe perpunon kultura e m ases, por e perdor perm bajtjen e m ediave thjesht si pretekst, si n je m aterial “te paperpunuar” m e te cilat nderton opinionet e veta, qe ndonjehere m und te jene k rejt te pavarura dhe k rejt ndryshe nga vete produkti kulturor.

Pra, m ediat kontribuojne per form im in e n je ndergjegjie kolektive jo vetem sepse e ushqejne me ngjarje kete te fundit (gjera per t ’u ditur, m bi te cilat te flitet), por sepse ato veprojne si korniza ose “struktura interpretuese te realitetit”.

D uhet te m arrim parasysh faktin qe n je m esazh, m e t ’u shprehur, e hum b lidhjen m e qellim in qe kishte fillim isht dhe m err n je autonom i te veten kuptim ore, prandaj efektet qe ky m esazh m und te shkaktoje m und te jene shum e ndryshe nga ato qe ne deshironim fillim isht. Per shem bull, autori i n je rom ani apo i n je film i, kryesisht synon qe m e vepren e tij te defreje lexuesin duke ndare m e te kendveshtrim in e vet per je ten , gjithsesi, ndikim et e kesaj vepre m und t ’i tejkalojne qellim et fillestare qe m und te kishte pasur autori, duke shkaktuar tek publiku per shem bull, perforcim in e disa m odele sjelljesh, apo m odifikim in e disa te tjerave, m adje dhe venien ne diskutim te disa bindjeve. E njejta logjike vlen per shkrim in e n je artikulli ne gazete.

M e ne pergjithesi, m und te pohojm e se nuk m und te ekzistoje n je kom uninikim krejtesisht i paanshem , duke qene se gdonjeri nga ne shprehet dhe vepron sipas kendveshtrim it qe ai vete ka m bi boten, duke shprehur dashur apo padashur vlerat e veta, ndjenjat, bindjet, em ocionet, m endim et apo qendrim et.

N e kendveshtrim in e ndikim eve afatgjata, “pushteti” qe studiuesit i njohin m ediave, rezulton shum e m e i m adh se g’m endohej ne te shkuaren: m ediat jo vetem qe kane pushtetin te ndikojne ne qendrim et tona persa i perket anes m ateriale, sig eshte psh. blerja apo jo e gazetes, votim i per n je subjekt politik apo n je tjeter, por ato arrijne te program ojne dhe m endjen tone duke nisur qe ne fem ijeri. A to m bjellin dhe kultivojne tek ne disa vlera, besim e, m odele sjelljesh dhe injorojne apo denigrojne vlera, besim e, m odele te tjera.

Ky proces, i quajtur ndryshe nga studiuesit ndertimi social i realitetit, nuk eshte ne vetvete negativ; perkundrazi, ai eshte i dom osdoshem per rritjen sociale dhe intelektuale te njerezve; por ndikim i i m ediave m und te keqperdoret (me dashje apo padashje) dhe kjo m und te sjelle pasoja te renda. Edhe perpara se te lindnin m ediat, n johurite qe ne k ishim m bi boten, m bi shoqerine, m bi njerezit, na vinin kryesisht nga institucione te tilla sig jane fam ilja, shkolla, kisha, shoqeria, etj, te cilat, ne m enyre te qellim shm e apo jo , na m brunin m e ideologjine e tyre; pra, m ediat veprojne ne n je kontekst konkurues dhe konfliktual ekzistues ne te cilin subjektet e ndryshm e pjesem arrese synojne pak a shum e ne m enyre egoiste qe te pranohet dhe ligjerohet perkufizim i i

65 I tille mund te konsiderohet edhe realiteti i shtypit te shkruar ku titujt e ofTuar jane me dhjetra.

14


tyre m bi realitetin, apo le te them i m e m ire, ato synojne te perhapin pikepam jet qe perputhen m e m ire m e interesat e tyre, duke shfrytezuar instrum ente te ndryshm e qe kane ne dispozicion.

Shem bull tipik i kesaj dukurie jane qendrim et e kunderta qe gazetat partiake ose pro tyre m bajne per te n jejtat ngjarje. M e poshte po sjellin qendrim et e ndryshm e dy organeve te shpallura te pavarurra por qe perkatesisht anojne njera djathtas, 55-a, dhe tjetra m ajtas, Shekulli. N gjarja k a te beje m e levizjen drejt G jerm anise te n je num ri te m adh azilkerkuesish nga Shqiperia.

^ Eksodi, krimi kombetar i Rames

Zyrtaret vihet para pergjegjesise per paaftesi a shperdorim detyre, por sjellja shteterore qe inkurajon eksodin masiv te shqiptareve eshte nje krim kombetar qe ka pergjegjes kryesor kryeministrin e vendit. S ’eshte e qarte nese linja inkurajuese vjen nga takimet e shpeshta me kryeministrin serb, por Edi Rama duhet te perballet me pergjegjesine qe po merr persiper me krimin kombetar te Eksodit.

(55-a., 23.4.2015, f.1)

^ “Eksodi” i 600 shqiptareve drejt Gjermanise, ne pranga pronari i agjencise e 4punonjes

Ne pranga jane vene edhe 4 persona te tjere [...]. Arrestimi i ketyre shtetasve u krye pasi dyshohet se ne bashkepunim me njeri-tjetrin kane bere te mundur kalimin e paligjshem te kufirit te nje numri te konsiderueshem qytetaresh nga Shqiperia per ne Gjermani me qellim perfitimin financiar duke dezinformuar qytetaret.

(She., 19.12.2014, f . l )

Sig m und ta vem e re, ne shem bullin e pare, sipas gazetes 55-a, pergjegjesia eshte politike. A jo i vishet kreu t te qeverise Edi Ram a, i cili, sipas kesaj te perditeshm je, po kryen nje krim kom betar. O ptika e gjykim it eshte politike e si e tille nuk m und te pritet m e pak nga nje gazete, kete radhe opozitare.

E kunderta ndodh m e gazeten Shekulli. Kjo e perditeshm e e njeh dhe e pasqyron m e shifra fenom enin por pergjegjesit e saj jane em ra e m biem ra qytetaresh te thjeshte. Jane keta qe kane abuzuar m e ligjin, krim i eshte i tyre, pergjegjesia po ashtu.

Sig tham e m e lart, duke qene se fam ilja apo feja tani ne shekullin X X I e kane hum bur disi fuqine e tyre edukuese dhe sim bolike, jane m ediat ato te cilat sot e kesaj dite perfaqesojne institucionin m e m e influence nga pikepam ja socio-kulturore dhe ky ndikim qe kane m ediat, eshte m adje edhe m e i m adh se ai i shkolles, per vete faktin se ato m berrijne tek te gjitha shtresat e popullsise, pa dallim m oshe, pozite gjeografike, pikepam je ideologjike apo fetare. M endoni se sa m iliona njerez sot, kushedi per sa ore ne dite, shohin televizor, degjojne radio apo lexojne gazeta, ne versionin print apo on line te m undesuar nga interneti.

15


1.5. Pozicioni i subjekteve gjuhesore ne varesi te gjuhes se perdorur dhe ndikimi qe ato ushtrojme nepermjet gjuhes

G juha kocka s’ka e kocka thyen! - thote n je fjale tjeter e urte e gurres sone popullore.

Per te pare se sa e vertete eshte kjo shprehje, le te sjellim nje shem bull nga zhvillim et nderkom betare te diteve te fundit lidhur m e krizen ne U krahine 6 6 te pasqyruar ne shtypin e perditshem . Shem bujt jane vjelur nga Shqiptarja.com (on line)67, la Reppublica, Corriere della Sera, il Giornale, Il Messaggero, etj. ne harkun kohor prej pese ditesh (nga 7.02.2015 deri m e 12.02.2015) ku do te shikojm e se fjalet, jo vetem qe nuk i m err era, por perkundrazi, m und te te hedhin ne ere, sepse akti i te folurit, m brujtur m e nje qellim , sjell nje ndryshim te puneve, te gjerave, pasi fjalet mund te ndryshojne boten.68

Per te kuptuar se si fjalet e ndryshojne boten le t ’i drejtohem i pragm atikes. Pragm atika eshte nje disipline, qe e sheh gjuhen ne lidhje m e perdoruesit e saj, si perdoret g juha nga njerezit reale per qellim et e tyre dhe brenda caqeve te rrokjeve te ty re69.

^ Kriza ne Ukraine, Hollander Shansi i fundit per paqen, Putin: S’duam lufteA kordi per paqen ne U kraine m es B E-se,SH B A -se dhe R usise duket se eshte ende larg. N je konkluzion m e te qarte per krizen ne U kraine e ka bere presidenti francez Francois Hollande i cili shprehet se “Nese propozimi jone per paqen do te deshtoje i vetmi skenar qe mbetet eshte lufta”. Edhe kancelarja gjerm ane M erkel nuk duket shum e optim iste. N ga konferenca e sigurise ne M ynih per krizen ne U kraine Merkel deklaroi: “Nuk mund te them se takimi i se premtes pati sukses por tentativa ia vlejti. Ne duam te forcojme sigurine ne Europe se bashku me Rusine. Eshte thelbesore per t ’u perballur me sfidat nderkombetare sig jane armet e shkaterrimit ne mase dhe terrorizmi dhe per kete ne duhet te marrim vendime edhe ne bashkepunim me Rusine nese eshte e mundur. Kufijte duhen respektuar dhe jane popujt qe do vendosin per te ardhmen e tyre ” Keto deklarata te kancelares i referohen takim it per U krainen te zhvilluar ne K rem lin m e Putin e Hollande. Por nese Berlini dhe Parisi jane pesimiste ne m enyre paradoksale Moska duket optimiste.

66 Kjo krize i ka rrenjet ne shkurtin e 2014 pasi gadishulli i Krimese, me shumice popullsie ruse, pjese e Ukrahines qe ne vitin 1954, pas ndyshimit te qeverise ne Ukrahine, u aneksua nga qeveria ruse. Kjo e fundit, per te legjetimuar pushtimin e saj mbajti nje referendum ku mbi 97% e pjesemarresve u shprehen pro bashkimit me Rusine. Arena nderkombetare nuk e njohu kete referendum duke e konsideruar si te jashteligjshem. Si rrjedhoje Europa dhe SHBA- ja i vune sanksione Rusise nder te cilat ishin ato financiare, ekonomike, tregtare dhe politike. Konflikti pati disa faza e arriti disa kulme. Pas nje parabole rritese tensionesh dhe ferkimesh, palet gjeten gjuhen per nenshkrimin e armepushimit dhe rivendosjen e paqes. Nje ngjarje e tille pati jehone te jashtezakonshme ne shtypin mbarekombetar.67 Gjate kesaj periudhe kemi lexuar edhe te perditshme te tjera si “Panorama”, “Shekulli, “Shqip”, “Tema”, “Dita”, etj. Ajo qe vume re ishte se lajmet e shtypit shqiptar, te marra nga te njejtat agjensi telegrafike, ose te perditshme italiane, citojne udheheqesit boterore ne ligjerate te drejte e si rrjedhoje titujt jane pothuajse te ngjashem. Per kete arsye u pa e udhes qe te sillnim vetem shembujt nga nje e perditshme sa per ilustrim. Shembujt e tjere jane sjelle nga disa te perditshme italiane on line nder te cilat “la Reppublica”, “Corriere della Sera”, “il Giornale”, “Il Messaggero” etj.68 Lloshi, Xh. (2001), Stilistika e gjuhes shqipe dhe Pragmatika, Shtepia Botuese e Librit Universitar, Tirane, f. 329.69 Lloshi, Xh., vep.cit., f. 292.

16


“Nuk duam te luftojme me askend por duam te bashkepunojme ka thene presidenti rus Putin. N derkaq luftimet ne terren vijojne te shkaktojne viktima. N ga perplasjet e fundit raportohet te jene shkaktuar 10 viktim a, 5 civile dhe 5 ushtare ukrainas.

(Shq.com, 7.2.2015)

N e lajm in e dates 07.02.2015 kem i dy pozicione qartesisht te kunderta. N ga njera ane, boshti franko-gjerm an flet m e “gjuhen e luftes” per te m berritur te paqja (H ollande), ndersa nga ana tjeter, presidenti rus Putin shprehet se deshiron paqen, nderkohe qe luftim et ne terren vijojne te shkaktojne viktim a. Berlini dhe Parisi jane pesim iste, ndersa R usia duket optim iste: - shkruhet ne artikull. N e kete kontekst konflikti politik perfaqesite diplom atike jan e pozicionuar ne dy kahe krejt te kunderta dhe duket se palet nuk do ta gjejne gjuhen e perbashket. A ntitezat, jo vetem si figure letrare, jane udherrefyese te bisedim eve.

M egjithate, nga pikepam ja pragm atike, zhvillim i dinam ik i bisedes gon ne nje ndryshim dinam ik te kontekstit e si rrjedhoje, ndryshon dhe qendrim i i subjekteve ndaj realitetit. A to hyjne ne bashkeveprim .

^ Kriza ne Ukraine, te merkuren ne Bjellorusi shansi i fundit per Paqe

Telekonferenca m es 4 lidereve ka hapur n je m undesi te re pas disa ore negociatash te ethshm e m e qellim shm angien e n je pershkallezim i te krizes ne U kraine. K ulm i i tensioneve gjate dites se sotm e u shenuan m e deklaratat Uashington-Moske. Zyrtari i sigurise Joe Biden tha se SHBA do te vijoje te ofroje ndihme _per sigurine ne Kiev. Kjo u pasua me nje reagim te menjehershem nga Moska. Ministri i jashtem rus, Sergei Lavrov i eshte kunderpergjigjur zyrtarit amerikan Xhoe Biden duke i thene se po derguat arme ne Kiev, pasojat do te ishin te paparashikueshme dhe do te minonin perpjekjet per nje z.giidhie politike te krizes ne Ukraine. Por situata u gtensionua nga sekretari am erikan John Kerry, i cili siguroi per gjetjen e n je zgjidhje diplom atike. Ishte Britania ajo qe u tregua me e ashper. M inistri i jash tem Philip Hammond deklaroi se “Putin sillet ne Ukraine si nje tiran i shekullit XX”. Sipas tij, R usia duhet te braktise K rim ene dhe te nise respektim in e te drejtes nderkom betare. N dersa Italia u tregua me diplomate. M inistri i jash tem Paolo Gentilioni tha se SHBA eshte nje nga aleatet me te medhenj dhe do t ’u bashkohen gdo vendimi te tyre, ndonese Italia nuk eshte pro kesaj. N derkohe qe po bisedohej per paqe, ne U krainen lindore u shenuan se paku 8 v iktim a dhe dhjetera te plagosur.

(Shq.com, 8.2.2015)

^ Ucraina, Obama: «Valutiamo invio armi se fallisce la diplomazia»Il presidente U sa incontra alla Casa B ianca M erkel: «Putin ha violato tutti gli accordi»In forse l ’incontro per la pace previsto m ercoledi a M insk

(Ukraine, Obama: «Do te marrim parasysh dergimin e armeve nese diplomacia deshton» 70

70 Lloshi, Xh., vep.cit, f. 298-299.

17


Presidenti i SH B A -se takohet m e M erkelin ne Shtepine e Bardhe: “Putini i ka shkelur te gjitha m arreveshjet”Jo i sigurte takim in per paqen i planifikuar per te m erkuren ne M insk.

(CS.it, 8.2.2015)

^Ucraina, negoziato appeso a un filo Hollander se fallisce c’e solo la guerra(Ukraine, bisedim et ne fije te perit. Hollande: nese deshtojne, m betet vetem lufta)

(Re.it, 8.2.2015)

Tanim e aktoret qe m arrin pjese ne dialog jane shtuar dhe ngjyrim et sem antike qe m arrin deklaratat e g jithsecilit varen nga pushteti qe gezon secili vend apo te tjera interesa ekonom ike e politike te tyre. Perplasjet koke m e koke, edhe gjuhesore, jane m idis M oskes dhe U ashingtonit. N dihm a per K ievin nenkupton pasoja te paparashikueshm e ne rang boteror. Por ndersa m inistri i jash tem britanik quan tiran Putinin, ai italian shprehet m e tone m e te buta. M egjithate, Italia do t ’u bashkohet SHBA-ve, edhe pse nuk deshiron lufte. N derkohe qe Britania eshte e prere, fuqia e fjales se qeverise italiane tingellon m e e zbehur ashtu si edhe pesha e saj ne arenen nderkom betare. N e sfond te ketyre bisedim eve, vrasjet vazhdojne ende. V azhdon edhe dialogu.

^ SHBA - Obama: Uashingtoni do te vazhdoje te inkurajoje nje zgjidhje diplomatike te krizes ukrainase

U A SH IN G TO N , 9 shkurt /A TSH -A FP/ - Presidenti am erikan, Barack Obama deklaroi sot se nuk kishte vendosur ende te livronte arme ne Ukraine, nderkohe qe kancelarja gjerm ane, Angela Merkel, theksoi se ky konflikt kercenonte paqen ne Evrope.

N e nje konference te perbashket shtypi ne Shtepine e Bardhe, dy drejtuesit paralajm eruan R usine se nuk m und te riform onte m e force harten e Evropes, por qe, ne te njejten kohe, U ashingtoni nuk po kerkon te dobesoje M osken ne kete krize, m e e renda m es dy fuqive qe prej Luftes se Ftohte. “Per te ndihmuar Ukrainen, livrimi i armeve ofensive ne Kiev eshte nje prej mundesive te parashikuara, por nuk kam marre ende nje vendim”, theksoi Obama per shtypin, pas n je jave debatesh publike ne U ashington per m undesine apo jo te furnizim it m e arm e te forcave te arm atosura ukrainase qe luftojne ne lindje te vendit kunder rebeleve. “O bjektivi yne nuk eshte pajisja e U kraines m e arm e qe ajo te vazhdoje operacionet ofensive, por thjesht qe ajo te vetem brohet” , deklaroi O bam a, adm inistrata e te cilit duke e gatshm e per livrim in e arm eve ne K iev kunder nga G jerm ania dhe Franca. Kjo geshtje e m prehte m es SH B A -se dhe Evropes ka qene ne qender te negociatave mes presidentit am erikan, Barack O bam a dhe kancelares gjerm ane, A ngela M erkel, te cilet u takuan sot ne U ashington. K ancelarja i paraqiti gjithashtu presidentit am erikan iniciativen per paqe franko-gjermane, prezantuar keto ditet e fundit presidenteve ukrainas dhe rus, Petro Poroshenko dhe V ladim ir Putin. Presidenti am erikan, Obama theksoi se Moska nuk mund te riformonte kufijte e Evropes nepermjet forces se armeve duke siguruar se Uashingtoni do te vazhdonte te inkurajonte nje zgjidhje diplomatike te krizes ukrainase.

(Shq.com, 9.2.2015)

18


^Ucraina, Putin: “La crisi e colpa dell’Occidente”. Mercoledi vertice a MinskII leader russo: “Se K iev continua cosi sara una catastrofe” . M erkel da Obam a. G entiloni: “Progressi nel negoziato dipendono da M osca”

(Ukraine, Putin: “Kriza eshte faji i Perendimit”. Te merkuren samiti ne MinskU dheheqesi rus: “N ese K ievi vazhdon keshtu do te je te n je katastrofe” . M erkeli tek Obama. Gentiloni: “M barevajtja e bisedim eve varet nga M oska” )

(G.it, 9.2.2015)

Sfondi i kontekstit h istorik zgjerohet m e tej. N e nje kuptim m e te gjere, konteksti eshte gjithgka qe eshte thene m e pare dhe vjen m e n je inform acion plotesues stilistik, si dhe rrethanat e kuptim it m e inform acionin sociolinguistik. Por ne do te ndalem i te veprim i, te perm asa

72gjuhesore e bashkeveprim it shoqeror.

V eprim i pragm atik, sipas prof. L loshit, eshte sjellje pershtatese e kontekstualizuar. Kjo pershtatje eshte si m e nje kontekst, ashtu edhe e kontekstit m e veten, domethene duke u mbeshtetur ne situatat e kaluara dhe duke mbajtur parasysh situatat e ardhshme. E g jitha kjo me ane te gjuhes per te cilen J. M ey shprehet se, ajo (pra gjuha) mund te quhet korniza e pergjithshme ose skenari i gjithe konteksteve njerezore, si nje magazine e pervojes se meparshme

73dhe si kutia e veglave per ndryshimet e ardhshme.

Pra, ne n je kontekst m e te gjere historik, dihet qe palet jane shenuar nga Lufta e F tohte dhe pasojat qe solli ajo si rrjedhoje e konfigurim eve politike-gjeografike qe pesoi harta e botes pas perfundim it te Luftes se D yte Boterore. Si atehere, edhe tani, kem i nje perplasje U ashington- Rusi, konflikti m idis te cilave, po t ’i referohem i magazines se pervojes se meparshme, padyshim qe do te na servire n je shije te hidhur. N ga ana tjeter kem i nje Evrope m e te forte dhe te bashkuar e cila kerkon edhe ajo te im ponohet, p ike se pari m e forcen e fjaleve, e m e pas, po qe nevoja, me zerin e pushkeve. M egjithate, po te rim arrim pjesen e dyte te citim it te m esiperm , Evropa, si alternative, nxjerr nga kutia e veglave per ndryshimet e ardhshme, m odelin e paktit franko- gjerm an per paqe. Pavaresisht nga ky fakt, edhe brenda Evropes ka kundershti. Le Pen dhe B erluskoni jan e kunder luftes m e Rusine. K y i fundit nuk e ka fshehur kurre m iqesine personale qe e lidh m e Putinin dhe e qorton Italine se e m ban gojen m byllur rreth m arrezise se n je lufte ndaj Rusise. Ja si shprehet ai:

^ “Se falliamo a Mosca e guerra”. Hollande e Merkel, ultime carte.Chance finali per la pace, m a la Cancelliera tedesca parla di esito incerto. Putin: vogliam o collaborare. E Berlusconi: l ’ltalia tace sulla follia di uno scontro con la Russia

(“Nese deshtojme ne Moske, nis lufta.” Hollande dhe Merkel, kartat e fundit. 71 72 73

71 Lloshi, Xh., vep.cit., f. 298.72 Lloshi, Xh., vep.cit., f. 304.73 Lloshi, Xh., vep.cit., f. 342.

19


Shansi i fundit per paqe, por kancelarja gjerm ane flet per n je rezultat te pasigurt. Putini: Ne duam te bashkepunojm e. D he Berluskoni: Italia hesht lidhur m e m arrezine e nje perleshje me Rusine)

(G.it, 10.2.2015)

Le Peni eshte m e e ashper dhe akuzon Evropen si vasale te Shteteve te Bashkuara.

^Ucraina, Le Pen attacca Obama: “Vuole la guerra e l’Europa lo asseconda”Il leader del Front N ational contro W ashington e l ’Europa: “E serva degli Stati U niti”

(Ukraine, Le Pen-i sulmon Obamen: “Deshiron lufte dhe Evropa ia ploteson deshiren”U dheheqesja e F rontit K om betar kunder U ashingtonit dhe Evropes: “Eshte sherbetore e Shteteve te B ashkuara”)

(G.it, 9.2.2015)

K uptohet qarte pra, se rend shoqeror, do te thote para se gjithash rend leksikor, klasifikues. M egjithate, sipas Todeschini-t, gjuha dhe ligjerim i nuk jane vetem lem i ku marredheniet sundim- perjashtim-eleminim kristalizohen, por g juha eshte dhe terreni ne te cilin apo neperm jet te cilit, keto m arredhenie ndertohen, keto marredhenie negociohen, prodhohen, importohen e eksportohen.14 Si rrjedhoje, konteksi politik dhe ai gjuhesor vazhdojne te jene dinam ike.

^Kriza ne Ukraine, sot bisedime per paqe Kiev-Moske-OKB dhe rebele

R ebelet pro-ruse kane intensifikuar sulm et ushtarake ne qytetin e D ebaltseve ne lindje te U kraines dhe vetem te henen hum ben je ten 9 trupa ushtarake te K ievit dhe 7 civile. N e kete zone po luftohet ashper m e arm atim e te renda dhe pam jet tregojne se rebelet jan e te m irepajisur m e predha e deri dhe m e tanke. Sulm et jane pershkallezuar dhe ne qytetin e V uhlehirsk-ut, i cili eshte pothuajse i gjithi i shkaterruar pas avancim it te rebeleve. R aportim et nga qeveria e K ievit thone se shum e kam ione ruse qe pretendohet se kane ndihm a hum anitare, jane te m bushur m e arm atim e ushtarake dhe rreth 2 m ije ushtare ruse dyshohet se po sterviten ne afersi te kufirit rus. Nderkohe lideret europiane po pergatitet per nenshkrimin e marreveshjes se armepushimit mes Kievit-Moskes-OBS dhe rebeleve pro-ruse, serish ne Minsk te Bjellorusise. V endim i per nje m bledhje te tille erdhi pas takim eve diplom atike m es kancelares gjerm ane A ngela M erkel dhe presidentit francez Francois H ollande, m e presidentin e U kraines, Petro Poroshenkon dhe ate rus, V ladim ir Putin, per zgjidhjen e konflik tit dhe arritjen e paqes.

(Shq.com, 10.2.2015) 74

74 Todeschini, G. (1996), “Usura" ebraica e identita economica cristiana: la discussione medievale, in Ebrei in Italia, C. Vivanti ed., Torino, “Storia d’ltalia. Annali”, 11/1, Einaudi, f. 294.

20


^Ukraine, rritet numri i viktimave nje dite para diskutimeve per paqe

K R A M A TO R SK - Shkon ne 5 num ri i viktim ave dhe ne 26 num ri i te plagosurve te viktim ave ne sulm in e K ram atorsk ne lindje te U kraines. Sulm i eshte shkaktuar nga rebelet pro-ruse ndaj qytetit te kontrolluar nga forcat qeveritare, shum e prane nje zone te banuar civilesh.

Lajm i eshte bere m e dije nga kreu i policise rajonale te D onetsk-ut dhe eshte konfirm uar nga presidenti i U kraines Petro Poroshenko. Sipas ketij te fundit raketat qe shkaktuan m jaft v iktim a e te plagosur, ishin m jete luftarake ruse. N derkohe nje grup vullnetaresh te U kraines kane nisur n je sulm kunder separatisteve ne M ariupol.

Luftimet u pershkallezuan nje dite para bisedimeve per nenshkrimin e marreveshjes se armepushimit mes rebeleve e forcave ushtarake te Kievit, me ndermjetesimin e lidereve nderkombetare. R ebelet pro-ruse kane in tensifikuar sulm et ushtarake ne qytetin e D ebaltseve ne lindje te U kraines dhe vetem te henen hum ben je ten 9 trupa ushtarake te K ievit dhe 7 civile. Pas bisedim eve shum epaleshe te lidereve te G jerm anise dhe Frances, respektivisht A ngela M erkel dhe Francois H ollande m e presidentin e U kraines Petro Poroshenko dhe ate rus V ladim ir Putin, besohet se diten e merkure do te arrihet marreveshja e shum epritur e paqes per qetesim in e m arredhenieve ne konflik tin e U kraines lindore. Pas deklaratave te presidentit am erikan Barack Obama se ne rast te mos arritjes se nje dialogu diplomatik do te kete nderhyrje ushtarake, eshte kunderpergjigjur dhe sekretari i sigurise ruse Nikolai Patrushev, duke deklaruar se “prania e armeve amerikane ne Kiev do te pershkallezonte me tej konfliktin L idhur me nje reagim te m undshem te M oskes ai ka sqarua se Kremlini me shume gjasa do te pergjigjej me “instrumente diplomatike ”.

(Shq.com, 10.2.2015)

^ Obama vuole la guerra: “La Russia ha violato ogni impegno sull’Ucraina”Putin non ha ancora deciso se accettare il piano di pace franco-tedesco per pacificare il Donbass. La M erkel vola a W ashington per un faccia a faccia con Obam a. Che torna a m inacciare Putin

(Obama deshiron lufte: “Rusia ka shkelur ^do zotim per Ukrainen”Putin nuk ka vendosur ende nese do te pranoje planin e paqes franko-gjerm an per sjelle paqe ne Donbass. M erkel fluturon ne W ashington per n je bisede koke m e koke me O bam en i cili kercenon serish Putinin)

(G.it, 10.2.2015)

^ Ora Mosca risponde agli Stati Uniti: “Armi a Kiev? Ci sara un’escalation”W ashington valuta se inviare arm i in Ucraina. Il Crem lino: “Toni inaccettabili. V ogliono una destabilizzazione”

21


(Tani Moska i pergjigjet Shteteve te Bashkuara: “Armet ne Kiev? Do te kete nje pershkallezim”U ashingtoni m endohet nese duhet te dergoje arm e ne U kraine. K rem lini: “Tone te papranueshm e. D uan destabilizim .”)

(G.it, 10.2.2015)

^ Crisi Ucraina, l’esperto: “Siamo quasi al punto di non ritorno”(Kriza ne Ukraine, eksperti: “Jemi pothuajse ne piken ku nuk kthehemi dot mbrapsht”)

(Re.it, 10.2.2015)

M e c ’kuptohet, duket se bota do te shkoje drejt nje Lufte te Trete B oterore ku palet tashm e jane rrjeshtuar. D uket se konflik ti eshte i afert. Pershkallezim i i situates con ne pershkallezim te toneve te thenieve. Po t ’i referohem i A ustin it , ai dallon dy lloje theniesh: a) thenie konstatuese dhe b) thenie ekzekutuese (perform ative). T heniet e pushtetareve ne sam it jane thenie ekzekutuese, m e nje fjale, ato do te gjejne zbatim . Kjo pasi fjalite ekzekutuese i realizojne veprim et perkatese, sepse ka konvencione perkatese, qe i lidhin fjalite m e procedura institucionale75 76.

K ur ne komunikojme nje fjali, zakonisht duam te ndikojme per digka m bi degjuesin, te hyjm e ne nje bashkeveprim . Kjo eshte perm asa shoqerore ose nderpersonale e sjelljes gjuhesore. K uptim i i thenies perfshin edhe vleren si akt. A ustini dallonte tri ane te nje thenie, qe se bashku lejojne te bejme di^ka duke thene di^ka77 78:

Apekti lokucionar (nga lat. locutio - thenie, te folur): akti i thenies se fjalise m e nje kuptim e me nje referim . Eshte akti qe kryhet duke thene.

Aspekti ilokucionar (nga lat. in+locutio - ajo qe eshte ne kete thenie): akti i pohim it, prem tim it, urdhrit, etj. qe shprehet drejtperdrejt ose qe lidhet m e te per shkak te n je force konvencionale te shoqeruar m e te.

Aspekti perlokucionar (nga lat. per+locutio - ajo gka kryej m e kete thenie): akti i shkaktim it te pasojave, efekti m bi ndjenjat, m endim et, veprim et e degjuesit, te atij qe flet ose te te tjereve, sepse e shqiptojm e kete thenie, lidhur m e rrethanat e vecanta.

N e nje akt pragm atik njeriu ushtron nje fuqizim shoqeror. A i v ihet ne n je pozite pushteti, behet i afte per te kryer digka, sepse vendoset ne n je kontekst, per shkak te perkatesise ne institucione, brenda te cilave je ton e vepron. Por kjo pozite eshte edhe nje kufizim : do ta ushtrosh fuqine sipas shtrengesave shoqerore te ketyre institucioneve, do te flasesh “m e gjuhen e tyre” , dom ethene m e gjuhen e diplom acise ne rastin konkret.

75 Austin, J.L. (1962), How to Do Things With Words, Oxford University Press.76 Lloshi, Xh., vep. cit. f.32277 Lloshi, Xh., vep. cit., f.320-321.78 Lloshi, Xh., vep. cit., f.35.

22


Institucione ndertohen neperm jet perdorim it m akrosocial te gjuhes. A to percaktojne piken79ilokucionare te akteve perkatese te te folurit.

N e rastin konkret, gdo thenie eshte e vendosur brenda kontekstit te statusit shoqeror te folesve apo bashkebiseduesve dhe akti i tyre i te folurit behet m e nje qellim (aspekti ilokucionar) dhe shkakton disa pasoja (aspekti perlokucionar).

^ Situata ne Ukraine, Obama dhe Putin bisedojne rreth krizes

Shtepia e B ardhe ka n joftuar m e 10 shkurt se presidenti B arack O bam a ka telefonuar presidentin rus V ladim ir Putin, m e te cilin kane diskutuar per situaten ne U krainen lindore. Obama ka kerkuar nga Putin qe te gjendet nje zgjidhje paqesore e konfliktit, i cili sipas K om beve te B ashkuara deri m e tani ua ka m arre je ten m bi 5 m ije e 358 personave. Thirrja per arritjen e paqes nga O bam a eshte bere n je dite pasi Putin sebashku m e udheheqesit e Frances, G jerm anise dhe U kraines u takuan te takohen ne M insk. Shtepia e Bardhe paralajm eroi se “gmimet per Rusine do te rriten ”, ne qofte se M oska vazhdon te dergoje trupa dhe arm e ne lindje te Ukraines. K rem lini ka n joftuar se Putin dhe Obama kane diskutuar per gjetjen e nje zgjidhje politike perkitazi m e krizen. Obama gjate te m artes ka biseduar edhe m e presidentin ukrainas, Petro Poroshenko, te cilin edhe e ka ngushelluar per vdekjen e civileve gjate sulmeve te djeshme ne lindje te Ukraines.

(Shq.com, 11.2.2015)

^ KIEV - Poroshenko: Ukraina dhe evropianet do te flasin njezeri perballe Putinit

KIEV, 11 shkurt /A TSH -A FP/ - Ukraina, Franca dhe Gjermania do te flasin njezeri perballe presidentit rus, Vladimir Putin dhe do te kerkojne nje armepushim te pakushtezuar ne lindjen separatiste pro-ruse g jate sam itit te M inskut, konfirm oi presidenti ukrainas, Petro Poroshenko. “Ju siguroj se Ukraina dhe Bashkimi Evropian do te kene nje qendrim te perbashket gjate samitit ne Minsk dhe do te flasin njezeri”, deklaroi sot Poroshenko gjate keshillit te m inistrave. “Prioritet eshte nje armepushim pa kushte paraprake", shtoi ai.

(Shq.com, 11.2.2015)

^ BJELLORUSI - Hollande dhe Merkel mberrijne ne Minsk per samitin per paqen ne Ukraine

M IN SK - Presidenti francez, Frangois H ollande dhe kancelarja gjerm ane, A ngela M erkel, m berriten para pak m inutash ne M insk per nje sam it te konsideruar si shansi i fundit per paqen ne Ukraine. A vioni i presidentit francez H ollande u ul ne aeroportin e M inskut rreth ores 16:00, i ndjekur pas pak m inutash nga ai i M erkelit. “Hollande dhe Merkel do te udhetojne ne te njejten veture drejt pallatit presidencial bjellorus per sam itin ku do te 79

79 Lloshi, Xh., vep. cit., f. 352.

23


jene te pranishem dhe presidenti rus, V ladim ir Putin dhe ai ukrainas, Petro Poroshenko” , sipas burim eve bjelloruse.

(Shq.com, 11.2.2015)

^ MINSK - Fillon samiti Putin-Poroshenko-Merkel-Hollande per paqen ne Ukraine

(Shq.com, 11.2.2015)

D ata 11.02.2015 eshte dita qe paraprin nenshkrim in e m arreveshjes. T e vetedijshem per efektin e fjaleve te tyre (aspekti perlokucionar), qellim i i paleve (aspekti ilokucionar), pavaresisht toneve te larta, m betet dialogu. Edhe pse se te gjithe aktoret e artikulojne fjalen lufte, secili prej tyre i druhet kesaj zgjedhjeje e cila, ne kendveshtrim in e diplom acise, do te ishte nje zgjidhje e deshtuar.

Them i se ne nuk m undem i te m os kom unikojm e ne gdo kontekst a situate, m e gfaredo lloj sistem i, m e gjuhe verbale apo joverbale.

K om unikim i m ire eshte ai qe e ben te dukshm e per tjetrin, se folesi po synon t ’i jap e nje kum tim , ta binde, ta beje te besoje, etj. Pra, duhet bere n je prem tim dhe qe thenia te m os deshtoje, ajo duhet te kete n je perm bajtje prem tuese, e cila nuk eshte digka qe ndodh pavaresisht nga folesi, te parashikohet n je veprim i ardhshem i folesit (nenshkrim i i m arreveshjes, per shem bull), por qe te je te ne te m ire te atij te cilit i behet (do te hiqen sanksionet kunder Rusise, ne rastin konkret).

G juha eshte n je dukuri shoqerore dhe nje institucion shoqeror, duke qene njekohesisht n je m jet them elor i kom unikim it e i form esim it te ideve.

G juha e paraqit boten ne m enyre sim bolike, por ajo eshte edhe m jet per organizim in e botes nga perdoruesit, per strukturimin shoqeror te realitetit. G juha eshte regjistruese e veprim eve tona, i pasqyron dhe i ngulit ato, por edhe vlen si udhezuese per veprim et tona. G juha eshte vetedija praktike e veprim eve tona: na thote se gfare po bejm e, por eshte edhe m jet i p lanifikim it te veprim eve tona: na thote se gfare te be jm e80 81 82 83.

Pragm atika e sheh boten si n je bote perdoruesish te gjuhes dhe perpiqet te rroke kushtet e pergjithshm e, ne te cilat veprojne subjektet, gfare bejne ata konkretisht. B ashkebiseduesit kane te ashtuquajturen “strategji gjuhesore” , 2 dom ethene kane synim e te cilat m eshirohen ne skenarin gjuhesor, te quajtur ndryshe diplom aci, aty ku loja gjuhesore, ne sfondin e n je konteksti politik

80 Shih: Lloshi, Xh., vep. cit. f.322. Ne lidhje me thenien, prof. Lloshi shprehet se thenia, nga ana semantike, duhet ta beje degjuesin qe ta kuptoje se folesi po e merr persiper detyrimin, Qe thenia te kete force ilokutive, duhet te perdoret nje perftese treguese e kesaj force. Qdo premtim lidhet me digka reale, qe do te ndodhe ne te ardhmen, e lidhur me ate te cilit do t’i drejtohet, por kjo digka nuk eshte tashme e planifikuar dhe as ndodh vetvetiu, natyrshem. Degjuesi kerkon digka te nevojshme ose te leverdisshme per te, por jo gjera te paarsyeshme. Shkurt, ne premtim integrohen premtuesi, ai te cili i drejtohet dhe kushtet e bashkeveprimit te tyre.81 Lloshi, Xh., vep. cit. f.345.82 Po aty, f. 344.83 Menyre e sterholluar, mjeshteri, shkathtesi a dredhi e holle ose takt i vegante qe perdor dikush per te zgjidhur nje geshtje, per t’ia arritur nje qellimi (http://www.fialorshqip.com/).

24

http://www.fjalorshqip.com/


boteror, i ka rregullat e percaktuara qarte. Lufta e fjaleve i paraprin gjithmone fjales se luftes, ne m os e shm ang ate.

D he vertete, nje dite m e pas, palet e shm angin luften, prem tojne, nenshkruajne m arreveshjen e shum epritur pavaresisht tensioneve e kundershtive reciproke.

^Ucraina, vertiee Minsk: Putin spezza la matita (Ukraine, samiti i Minskut: Putini thyen lapsin)

(Re.it, 12.2.2015)

^ Putin s’kontrollon dot nervat, thyen lapsin ne samit

Presidenti rus Vladimir Putin duket se nuk ka mundur ta duroje dot me presionin e samitit 13-oresh te Minsk.Nje foto qe po qarkullon ne te gjitha faqet e rrjeteve sociale, por edhe te mediave boterore, tregon Putinin teksa thyen lapsin qe mbante ne dore.

(Shq.com, 12.2.2015)

^SHENIM - Drejtuesit evropiane skeptike pas nenshkrimit te marreveshjes se Minskut

(Shq.com, 12.2.2015)

^ Putin: Marreveshje esenciale per nje armepushim ne Ukraine

/A TSH -A FP/ - P residentet rus, ukrainas dhe francez, respektiv isht V ladim ir Putin, Petro Poroshenko dhe Frangois H ollande, si edhe kancelarja gjerm ane, A ngela M erkel, arriten te gjejne nje marreveshje esenciale per vendosjen e nje armepushimi duke filluar nga 15 shkurti, si edhe largim in e arm eve te renda nga linja e frontit, n joftoi sot presidenti rus, V ladim ir Putin, pas perfundim it te nje sam iti m bi paqen ne Ukraine.

“Arritem nje marreveshje esenciale ”, deklaroi Putin, pas oresh te tera negociatash me hom ologet ukrainas dhe francez, si edhe m e kancelaren gjerm ane.

M arreveshja perfshin arm epushim in duke filluar nga dita e diel, largim in e arm eve te renda nga linja e frontit, si edhe krijim in e n je zone tam pon.

(Shq.com, 12.2.2015)

^BJELLORUSI - Kievi dhe rebelet proruse nenshkruajne nje plan per zbatimin e paqes

(Shq.com, 12.2.2015)

^Maratona al vertiee di Minsk. Putin: “Raggiunto accordo per il cessate il fuoco”(M aratone ne sam itin e M inskut. Putini: “U arrit m arreveshja per arm epushim ”)

(Re.it, 12.2.2015)

25


Ûcraina, cessate il fuoco dal 15Obama: «Putin ritiri arm i e soldati»

(“Ukraine, armepushim nga data 15Obama: “Putini te terheqe arm et dhe ushtaret” )

(CS.it, 12.2.2015)

Ûcraina, accordo di pace a Minsk. Putin: «Cessate il fuoco dal 15»(Ukraine, m arreveshje paqe ne M insk. Putin: “A rm epushim nga data 15”

(M.it, 12.2.2015)

Ûcraina, accordo al vertice di Minsk: cessate il fuoco da domenicaV oci di un accordo dopo una m aratona di 13 ore, poi lo stop dei ribelli filo russi. M a un nuovo tavolo in m attinata porta a ll’intesa: cessate il fuoco dal 15 febbraio e ritiro delle arm i pesanti

(Ukraine, marreveshje ne samitin e Minskut: armepushim nga e dielaZera per arritjen e n je m arreveshje pas n je m aratone prej 13 oresh, pastaj ndalim i i rebeleve pro-ruse. Por pas nje tryeze tjeter (bisedim esh) ne m engjes, arrihet m arreveshja: A rm epushim nga 15 shkurti dhe terheqje e arm eve te renda

(G.it, 12.2.2015)

Leo Spitzer pohonte se kuptimi eshte barometri me i ndjeshem i nje klime kulturore , ndersa te m arrurit vesh - do te shtonim ne, - eshte m atesi m e i m ire i n je diplom acie funksionale.

85D iplom acine e bejne njerezit dhe keta te fundit, sipas U m berto Ekos, jane fakte gjuhesore. N der shum e aspektet qe perfshin n je form ulim i tille, na duket m e vend te vegojm e dy fakte te rendesishm e: i pari lidhet m e lindjen e gjuhes si nevoje ne progesin e shoqerizim it84 85 86 87 te njeriut, kurse i dyti ka te beje m e rolin e gjuhes ne shnderrim in e njeriut. G juha eshte keshtu jo vetem nje nevoje per rregullim in e m aredhenieve shoqerore, por edhe nje m jet per form im in kom pleks te form im it te sotem. Individi bashkeekziston gjuhesisht m e te tjeret ne ligjerate, e cila i krijon dhe i rikrijon lidhjet shoqerore.

84 Spitzer, L. (1954), Critica stilistica e storia del linguaggio, Laterza, Bari.85 Rrokaj, Sh. vep.cit, f. 11.86 Shih: Dunbar, Robin I.M. (2004), The human story. A new history o f mankind’s evolution, London. Njesoj si filozofi Eko, edhe antropologu Dunbar, e sheh gjuhen si nje process zhvillim ne funksion te shoqerizimit dhe rregullimit te jete shoqerore.87 Rrokaj, Sh., vep. cit. f. 11.

26


1.6. Gjuha si mjet komunikimi dhe influenceoo

Ne fillim ishte fjala! - thuhet ne Bibel.

G juha ka lindur per te kom unikuar, ajo eshte n je “m jet kom unikim i” qe i sherben qellim eve tona te je tes se perditshm e. Pra, gjuha perligj karakterin qellim or te kom unikim it, synim in e tij perfundim tar. A jo perdoret per te transm etuar ne m enyre te vullnetshm e dhe qarte n je m esazh.

Po t ’u referohem i alkim isteve, ro li i fjales na shfaqet i ngjashem m e form ulat m agjike qe m agjistaret perdorin per te ndikuar m bi ngjarjet dhe per te ndryshuar realitetin - ne rastin e tyre,09per te shnderruar m etalet ne ar. Kesisoj, ligjerim i rezulton te je te n je m jet m e peshe, i cili jo vetem qe perdoret per te pershkruar dhe per te kuptuat dukurite njerezore, por edhe per t ’i ndryshuar ato. N je shem bull tip ik eshte ligjerim i i m ediave.

M ediat jane vitrina gjuhesore ne te cilen reflektohen dhe shpalosen te gjitha ngjarjet njerezore, kom betare e nderkom betare. A ty, jo vetem qe percillet e transm etohet in fo rm ation , por kom unikohen edhe influenca, qendrim e, rrjeshtim e, interesa. D he sigurisht, po te vazhdojm e me krahasim in e vitrines, do te na duhet te pohojm e se ato nuk jane krejt te tejdukshm e, te pastra. Secila m edie, ne varesi te interesave dhe synim it te saj perfundim tar, do te na shpalose nje m ozaik ngjarjesh ku kom pozim i i im azhit eshte krejt ne doren e tyre. Inform acioni, influenca dhe propaganda, bashkejeto jne ne te njejten faqe gazete, m adje edhe ne te njejtin titull.

^ “Se falliamo a Mosca e guerra”. Hollande e Merkel, ultime carte.Chance finali per la pace, m a la Cancelliera tedesca parla di esito incerto. Putin: vogliam o collaborare. E Berlusconi: l ’ltalia tace sulla follia di uno scontro con la Russia

(“Nese deshtojme ne Moske, nis lufta.” Hollande dhe Merkel, kartat e fundit.Shansi i fundit per paqe, por kancelarja gjerm ane flet per n je rezultat te pasigurt. Putini: Ne duam te bashkepunojm e. D he Berluskoni: Italia hesht lidhur m e m arrezine e nje perleshje m e Rusine)

(G.it, 10.2.2015)

Il Giornale, gazete e djathte, m beshtetese e politikes se Berluskonit, nuk ka si te m os e shprehe dhe qendrim in e ketij te fundit. B erluskoni, tashm e nje udheheqes ne opozite, i denuar per evazion fiskal, sjelljen e te cilit Evropa jo vetem qe e perbuzi por edhe e kritikoi, nuk rrjeshtohet krah saj. D uke shprehur qendrim in e tij, Il Giornale na kujton (m jaft kronika do te deshm onin per kete) m iqesine qe lidh ish kryem inistrin italian m e presidentin rus. Pra, perpos raportim it te qortim it te B erluskonit ndaj Italise, si thenie qe m bart inform acion, shpaloset ne m endjen e lexuesve edhe “im azhi” i raportit te influencave qe orienton m arredheniet ne konteksin nderkom betar. 88 89

88 Dhjata e Re, (Gjoni 1:1-3)89 Gouthier, D. Ioli, E., vep. e cit., f. 18.

27


Inform acioni se ne krye te negociatave evropiane qendron M erkeli, nuk m und te na lere indiferent dhe te m os e kuptojm e se sa e rendesishm e eshte G jerm ania dhe se sa e pushtetshm e eshte kancelarja e saj. Pra, nga njera ane kem i boshtin Evrope - ShBA, ndersa nga ana tjeter boshtin R usi - te tjere, satelite te vegjel qe i udheheq orbita e interesave te veta, si Greqi, Serbi, etj. te cilet nuk do te ngurronin te gdhiheshin ne njeren ane te aleances e te ngryseshin ne tjetren. Pra, te kuptuarit eshte n je “sistem m arredheniesh” qe nenkupton si transm etim in e inform acioneve, ashtu edhe ate te influencave. Se si jane keto raporte, varet krejtesisht nga gazeta, interesat e saj, perkatesia politike, kom betare, etj. N e gjithe kete proces, m edia, gazetat, luajne n je rol vendim tar duke e shum efishuar dhe shperndare kontekstin e ngjarjeve dhe ate te thenieve.

A jo qe na m betet ne ne dore, eshte te perzgjedhim se cilen apo cilat gazeta te lexojme, per ta zgjeruar spektrin e informacionit dhe mbrujtjen semantike te realitetit rreth te cilit ato na bejne te mendojme.

28


KREU II

KOMUNIKIMI MEDIATIK, GAZETAT DHE OPINIONI PUBLIK

2.1. Komunikimi dhe elementet e tij perberes

N jeriu eshte n je qenie sociale dhe si i tille, ai e ka te pamundur te mos komunikoje pasi, nuk ekziston asnje sjellje qe te mos jete komunikuese. Kjo eshte njera nga aksiom at e kom unikim it te form uluar nga Paul W altzlaw ick90, filozof, psikolog dhe perfaqesues i shkolles se Palo A ltos, i cili ka dhene nje kontribut te vyer ne lidhje m e geshtjet dhe teorite e kom unikim it.

Por gfare kuptojm e m e fjalen komunikimi

Term i komunikim (nga lat. cum = m e dhe munire = lidh; si dhe communico = ndaj m e te tjeret, i bej pjesem arres) u referohet te gjitha m enyrave m e te cilat n jerezit bien ne kontakt m e njeri- tjetrin, dom ethene shkem bim in e qellim shem te m esazheve gjate ketij nderveprim i. ^ d o sjellje ka vlere m esazhi. Edhe heshtja eshte n je m esazh.

£ d o dije e jona, gdo pervoje, gdo inform acion, gdo qellim , m beshtillet brenda nje konturi sem antik te strukturuar ne kode e sistem e (gjuhe) te ndryshm e te cilat percillen tek bashkesia neperm jet n je kanali.

Secili akt kom unikim i m e ane te gjuhes, sig veren Gj. Shkurtaj , 9 1 92 sipas R. Jakobsonit e G. Berrutos, perbehet prej gjashte elem entesh, te cilet po i riform ulojm e si m e poshte:

9 2

1 - A i qe prodhon m e ane te gjuhes n je kom unikim quhet dhenesi. N e rastin e artikullit ne gazete, dhenesi eshte gazetari qe ka form uluar theniet.

2 - A i te cilit i adresohet ky kom unikim quhet marresi. N e rastin e artikullit, m arresi eshte publiku qe lexon.

3 - Tem a qe trajtohet ose argum enti te cilit i referohet kom unikim i quhet referenti; ne rastin tone referenti eshte n je ngjarje nga realiteti (kronike politike, kronike e zeze, opinion, e tj.).

4 - A jo qe percillet, pra kom unikohet, quhet mesazhi, p.sh., ne artikull eshte teresia e inform acionit. G jatesia e m esazhit varion. A i m und te je te i shkurter, nese eshte publicitar apo i gjate, nese behet fjale per zhvillim et politike te dites ne Kuvend.

90 Volli, U. (2007), Il nuovo libro della comunicazione. Che cosa significa communicare: idee, technologie, strumenti, modelli, Saggiatore, Milano.91 Shih: Gj. Shkurtaj, Sociolinguistika, Tirane, 1996, f. 124.92 Nderkohe qe skema e komunikimit te Jakobsonit kryesisht mbetet po ajo, ne librat e komunikimit, hasim emertime te ndryshme lidhur me elementet perberes te tij. Keshtu psh., dhenesit shpesh i referohen si adresuesi dhe marresit si i adresuari (shih: Baylon, C. Mignon, X., Komunikimi, vep. cit., perkthyer nga prof. Xhevat Lloshi), por thelbi eshte po ai.

29


5 - Sitem i i lidhjeve, i n johur si nga dhenesi ashtu edhe nga m arresi, qe rregullon vendosjen e shenjave dhe raporteve m es tyre reciproke ne m esazh, quhet kod. A i m und te je te dy llojesh:

- kod grafik (fotografite apo skicat qe perm ban artikulli)

- kod gjuhesor qe percaktohet nga gjuha ne te cilin form ulohet, per shem bull: shqipja, italishtja, anglishtja, gjerm anishtja, spanjishtja etj.

6 - M jeti fizik apo m jedisor qe ben te m undur transm etim in e n je inform acioni ose m esazhi quhet kanal kom unikim i. A i nenkupton nje bashkesi kushtesh te favorshm e, sig eshte m ungesa e zhurm ave apo nderhyrjeve te jashtm e, m irefunksionim i i m jeteve te kom unikim it, por edhe ekzekutim i i qarte i lig jerim it nga ana e dhenesit si dhe vem endja e m arresit.

Sa m e siper, ne m enyre skem atike, do te paraqitej si vijon:

KODI

DHENESI KANALI MESAZHI KANALI MARRESI

REFERENTI

2.2. Komunikimi dhe funksionet e elementeve te tij perberes

Secili nga elem entet e siperperm endur te skem es se kom unikim it luan nje funksion te caktuar gjate aktit te kom unikim it. Ky funksion eshte i ndryshem dhe varet nga fakti se ku perqendrohet vem endja gjate ekzekutim it te ketij procesi.

> M e dhenesin lidhet funksioni emotiv (shprehes). Funksion shprehes kane te gjitha ato pjese te aktit te kom unikim it (thenie ose tekst) qe na lejojne te kuptojm e m arredheniet m idis derguesit dhe m esazhit (dmth. kendveshtrim in e derguesit). Pra, funksioni em otiv lidhet m e aftesine qe ka secili dergues per te shprehur veten, ndjenjat dhe identitetin e tij neperm jet m esazhit.

> M e marresin lidhet funksioni konativ. Funksion konativ kane te gjitha ato pjese te aktit kom unikativ (thenie ose tekst), qe e vene theksin ne lidhjen qe ekziston m es m esazhit dhe 93

93 Shih: Gemini S. (2002), Elementi di semiotica, Carocci, Roma.

30


m arresit m e synim in per te nx itur n je reagim te ky i fundit. Pra, m esazhi m und te je te nje urdher, n je keshille, nje qortim qellim i i te cilave si kunderpergjigje duhet te shkaktoje n je reagim , frym ezoje n je qendrim apo krijo je n je bindje.

> M e mesazhin lidhet funksioni poetik. Funksion poetik kane te g jitha ato pjese te aktitkom unikativ (thenie ose tekst) qe e nxjerrin ne pah m esazhin, dom ethene e vene theksin ne organizim in e brendshem te tij. Jakobsoni e quan funksion poetik, pasi e konsideron ate si funksionin dom inues ne poezi apo edhe ne ne art, ne pergjithesi ku, sipas tij, m eshum e se sa m e perm bajtjen, kom unikohet m e form en. M egjithate, edhe ne gjuhen ezakonshm e nuk m ungojne rastet kur perdoren artifica fonetike, leksikore apo sintaksore per ta ngjyrosur kuptim in e nje thenieje. M etaforat jane nje rast i tille. Sloganet publicitare, gjithashtu.

> M e referentin lidhet funksioni referencial. Funksion referencial ose inform ues kane tegjitha ato pjese te aktit kom unikativ (thenie ose tekst) qe hyjne ne m arredhenie mekontekstin jashtegjuhesor ne te cilin ndodh procesi i kom unikim it pra, i referohenrealitetit. D henesi, kur flet, i jep shpesh m arresit inform acione qe shkojne pertej kuptim it te fjaleve qe ai perdor. K eshtu, secili dhenes, ne m om entin e ligjerim it, i percjell m arresit edhe prejardhjen e vet gjeografike (p.sh.: nese flet ne dialekt), g jinine (tim bri i zerit eshte fonetikisht i ndryshem per te dy gjinite), m oshen, kulturen apo edhe perkatesine shoqerore e statusin profesional (perdorim i i rafinuar ose jo i gjuhes, perdorim i i term inologjise qe lidhet m e fushen specifike te profesionit, e tj.). N der elem entet jashtegjuhesore te lidhur m e kontekstin bejne pjese edhe deiktiket, perem rat vetore, ndajfoljet e vendit apo te kohes (une, ti, ketu, atje, tani, neser etj.) qe sherbejne per te orientuar ligjerim in brenda kornizes se realitetit.

> M e kodin lidhet funksioni metagjuhesor. Funksion m etagjuhesor kane te g jitha ato pjese te aktit kom unikativ (thenie ose tekst), qe e vene theksin tek kodi i perdorur per te form uluar m esazhin. Pra, ky funksion i gjuhes ka karakter vetvetor, pasi eshte vete kodi i perdorur (gjuha) qe behet objekt i m esazhit dhe percakton nese folesit, pra dhenesi dhe m arresi, te cilet ne n je proces te vazhdueshem kom unikim i nderkem behen, m erren vesh m e njeri-tjetrin. Shem bull tip ik i ketij rasti jane shpjegim et e fjaleve ne fjalor (p.sh., natyre: gjithesia me tere sendet dhe qeniet, e cila zhvillohet sipas ligjeve te caktuara, bota organike dhe joorganike. Natyra e gjalle, bota organike, etj.) ose fjali te tipit: Qfare do te thuash me kete?

> M e kanalin lidhet funksioni fatik. Funksion fatik kane te g jitha ato pjese te aktit kom unikativ (thenie ose tekst), qe e vene theksin tek funksionim i i kanalit. Pra, te gjithe ato elem ente qe sigurojne funksionim in e m ire te m jeteve te kom unikim it e si rrjedhoje m barevajtjen e transm etim it te m esazhit. Shprehje tipike te ketij funksioni jane fjali te tilla si: Alo! Me degjon?- te cilat shqiptohen atehere kur kanali ka zhurm e, ndodhin nderprerje ne rrjet apo th jesht kur m arresi nuk tregohet i vem endshem .

31


N e m enyre te integruar, po e riparaqesim edhe nje here skem en 9 4 e Jakobsonit duke nderthurur elem entet perberes te kom unikim t se bashku m e funksionet e tyre.

N IV ELI D EN O TA TIV D EK O D IFIK IM

K O N TEK STI

funksion referencial

D ER G U ESI

funksionem otiv

KOD I

funksionm etagjuhesor

Burim i: Salerno, F. (2003), Le tecniche della scrittura giornalistica, Esselibri S.p.A, Napoli, f. 21.

Pra, nese do t ’i perm blidhnim funksionet e m esiperm e, do te thonim se, ne gdo rast, kem i nje dhenes i cili ne m enyre te qellim shm e percjell tek m arresi n je m esazh lidhur m e realitetin qe e rrethon ndaj te cilit ai shpreh qendrim et e veta. Per shprehjen e ketyre qellim eve m arresi perzgjedh nje kod (gjuhesor ose jo), m e ane te te cilit strukturon dhe kodifikon m esazhin e shprehur ne m enyre qe te ndikoje tek m arresi. M esazhi, i cili i referohet realitetit, kalon neper nje kanal kom unikim i i cili nga ana e tij, duhet te ofroje te gjitha kushtet e pershtatshm e qe transm etim i i m esazhit te m os cenohet e si rrjedhoje te m os kuptohet.

Pra, te kom unikuarit s ’eshte g je tjeter vegse n je proces i vazhdueshem qe ben te m undur qarkullim in e shenjave, sim boleve, ideve dhe inform acioneve nga njeri individ tek tjetri, nga njera shoqeri tek tjetra, nga shtypi tek lexuesit perm es kodit te gjuhes. Sig e theksuam edhe ne kapitullin e pare, eshte gjuha qe m odelon te g jithe qenien dhe ekzistencen tone, si ne nivel individual, ashtu edhe ne nivel shoqeror. Em ile Benveniste, studiues e gjuhetar francez, nder te paret qe hodhi drite rreth gjuhesise se tekstit, e konsideronte gjuhen si “instrumentin me te rafinuar, me te fuqishem te paraqitjes simbolike, pra, i asaj aftesie qe eshte baza e gjithe funksioneve konceptuale. Mendimi nuk eshte gje tjeter, vegse kjo lehtesi per te ndertuar paraqitje

94 Shih: Salerno, F. (2003), Le tecniche della scrittura giornalistica, Esselibri S.p.A, Napoli, f. 21.

32


simbolike te gjerave dhe te veprosh mbi to (jo mbi sendet materiale), te ndertosh shenja dhe sisteme shenjash te ndryshme prej atyre materiale.95E m eqe jem i te shenjat, e quajm e te udhes te ndalem i tek disa elem ente qe lidhen m e to, si shenjuesi, domethenia dhe referenti. Shenjuesi (sekuenca e tingujve apo shkronjave) i cili i referohet n je elem enti jash teg juhesor te realitetit (p.sh.: fjales shtepi, karrige etj.) duke krijuar ne m endje n je im azh, pra dom ethenie.

D om ethenia

K ur kom unikojm e neperm jet sekuencave te tingujve, ne nuk bejm e thjesht n je radhitje fonetike apo grafike, por kum tojm e m esazhe m endore dhe realitete konkrete, te cilat do t ’i analizojm e ne kontekstin e atij qe u quajt “trekendeshi O gden e R ichards” . 96 97

Sig del ne pah edhe nga skem a e m esiperm e, m arredhenia qe vendoset m idis shenjuesit (sh-t-e-p- i) dhe referentit (objektit shtepi) nuk eshte n je m arredhenie e drejtperdrejte (vijat e nderprera te trekendeshit nenvizojne pikerisht kete fakt), por n je m arredhenie e nderm jetesuar nga domethenia (kuptim i i fjales shtepi).

Te njejten g je ka parasysh edhe G ianfranco M arrone (2001: XI) kur veren se “sem iotika nuk perbehet vetem nga elem ente te llo jit sensorial (shenjuesi) as nga elem ente te llo jit intelektual (i shenjuari), por nga m arredhenia evokuese m idis te dyve (dom ethenia)” .

N e kapitu jt ne vazhdim do te ndalem i tek kom unikim i m ediatik dhe pikerisht tek fakti se si gjuha e shtypit (shejuesit qe ajo perdor dhe strukturim i i tyre), evokon kuptim e te caktuara per t ’iu drejtuar referentit, pra kontekstit real duke e ndryshuar ate. Do te shohim se si ndryshim i i realitetit m ediatik sjell si pasoje edhe ndryshim in e kontekstit shoqeror. E gjitha kjo pasi gjuha krijon nje realitet imagjinar, ben te shikohet ajo qe ende nuk ekziston, drejton ate qe ka humbur. Nuk ka pushtet me te larte, nga te gjitha pushtetet e tjera te njeriut se fjala dhe, pa perjashtim, te

97gjitha te tjerat burojne prej saj.”

95 Benveniste, E. (1994), Problemi di linguistica generale, tek “La grammatica dal testo”, Maria Luisa Altieri Biagi, Torino, f. 35. (Citim i marre nga Bergamin, A. (2012), Pershendetjet dhe urimet ne shqipen dhe italishten (studim sociologjik perqases), punim doktorate, FGJH; Tirane)96 Shih: Eco, U. (1996), "Semiotica e filosofia del linguaggio”, Einaudi, Torino; Eco, U. (2008), Trattato di semiologia generale, Bompiani, Milano; Eco, U. (2003), Dire quasi la stessa cosa. Esperienze di traduzione, Bompiani, Milano. Shih: Shkurtaj, Gj.(1996), Sociolinguistika, SHBLU, Tirane; Shih: Rrokaj, Sh. (2005), Hyrje ne Gjuhesine e Pergjithshme, Shblu, Tirane. Shih: Volli, U. (2007), Il nuovo libro della comunicazione. Che cosa significa communicare: idee, technologie, strumenti, modelli, Saggiatore, Milano.97 Benveniste, E., vep.cit. fq.35. (Bergamin, A., vep. cit.)

33


2.3. Komunikimi mediatik dhe roli i tij ne transformimin e marredhenieve sociale

M ediat na ndihm ojm e te m odelojm e ate gka jem i apo t ’i jap im form e asaj gka do te behem i. Ne te m ire e ne te keq, ne gezim e trishtim , ne festa apo m itingje, m ediat jane aty. A to bashke m e ne do t ’i ngjyrosin konturet e identitetit tone, te je tes tone, te vendit apo shoqerise tone. Sigurisht qe keto nuk jane gjera te pathena apo te pashkruara m e pare, nuk jane gjera te reja, te pacikura apo te patrajtuara nga te tjere, m egjithate rreth kesaj tem e ka gjithm one dicka tjeter per te shtuar. M ediat kane luajtur n je ro l thelbesor ne transform im in e m arredhenieve sociale , pasi sic thote M cLuhan, mediat nukpasqyrojne boten, por ato ‘i japin trajte asaj’" . Prej ketej rrjedh e drejta per t ’i konsideruar si pushteti i katert.

Por cfare fshihet pas kuintave te pushtetit te katert dhe cfare fshihet pas ngjyrim eve te gjuhes se tyre?

Perpara se t ’i jap im pergjigje kesaj pyetjeje, le te rim arrim edhe nje here perkufizim in e kom unikim it.

M e kom unikim do te kuptojm e cdo shkem bim m esazhi qe ka kuptim te plote, nderm jet individesh qe kane te njejtin kod per ta deshifruar ate. L loji m e i thjeshte dhe m e i perhapur i kom unikim it eshte kom unikim i nderpersonal: dy apo m e shum e njerez flasin m e njeri-tjetrin, shkem bejne m esazhe reciproke ne form en e fjaleve. Pra, ky eshte n je kom unikim i thjeshte m idis dhenesit dhe m arresit. L loji i kom unikim it per te cilin interesohem i ne eshte komunikimi masiv.

M e “kom unikim m asiv” do te kuptojm e ate form e kom unikim i qe rrjedh sipas kahut “nga nje tek shume persona”. N dyshe ai quhet kom unikim m e nje kah, pasi pjesa m e e m adhe e m esazheve shkojne vetem ne nje drejtim , dom ethene, nga nje dhenes i vetem ne shum e marres. Pra, per ta realizuar kom unikim in m asiv, per te prodhuar dhe/ose transportuar m esazhin ne distance, na duhet te shfrytezojm e teknologjine dhe instrum entet e vecante teknik. K eta instrum enta riprodhim i dhe/ose transportim i te m esazhit jane “mjetet”, dom ethene m ediat.

Fjala m edia vjen nga latinishtja, medium qe do te thote m jet perm es te cilit realizohet kom unikim i, ndersa lokucioni ne gjuhen angleze mass media tregon teresine e ketyre instrum enteve qe u transm etojne m esazhet apo inform acionet n je m ase te padiferencuar njerezish.

K om unikim i perm es m ediave ka rendesi te vecante, pasi pervec qellim eve te kom unikim it qe ka, ai i kushton vem endje edhe “m jetit” (dom ethene letres se shkruar, zerit, im azheve) qe i jep ngjyrim e shprehese perm bajtjes.

C ilesohen si m ultim ediatike ato tekste te cilat gershetojne kode te ndryshm e shprehese, sic eshte gjuha e folur, g juha e shkruar, figurat, grafika, m uzika, zeri, m ontazhi etj. V ecaneria ka te beje m e llojin e kom binim it, sigurisht. A jo cka i bashkon te gjitha m ediat jane funksionet qe kyejne dhe qellim i qe perm bushin. Shkurtim isht keto funksione do t ’i perm blidhnim si vijon: 98 *

98 Shih: Wilensky, 1Q64, Manucci, 1Q67, Giner, 1Q76, Gili, 1QQ0, 2001.QQ Mancini, P. Marini, R. (2006), Le comunicazione di massa. Teorie, contenuti, effetti, Carocci, Roma, f. 28.

34


S IN FO R M IM I (kryesisht m e ane te artikujve inform ues, ne rastin e gazetave)

S PER H A PJA E K U K TU RES (kulturen gjuhesore p ike se pari, ate historike, gjeografike, politike, m jeksore etj.)

S D EFR IM I I PU B LIK U T (faqet e gazetave sot jane te m bushura m e fjalekryqe, sudoku, kuriozitete apo dhe kronike roze)

2.4. Gjuha e gazetave dhe opinioni publik

£ d o dite ne i qasem i botes, m esojm e ate qe po ndodh rreth nesh, sidom os duke iu drejtuar gazetave, njeres apo disave prej tyre, qofte duke u ndalur vetem tek titujt. A to na ofrojne nje panoram e te gjere ngjarjesh, lajm esh, tem atikash e personazhesh qe na prekin nga afer, na perfshijne ose te pakten, ne n je fare m enyre, na ngjallin interes e m adje edhe ushtrojne ndikim tek ne. G azetat jane nje kronike e pareshtur e je tes se vendit dhe ngjarjeve nderkom betare, ku elem enti gjuhesor nderthuret m e ate pam or, ku inform acioni shpesh shoqerohet apo paraprihet nga opinioni apo ku kronika, te te gjitha ngjyrave, ngjyrosin hum orin tone te dites.

M e lindjen e shoqerise se m ases, ne fund te shek. X V III e fillim te shek. X IX, ne shum e vende te zhvilluara, per shkak te industrializim it te prodhim it, shtrirjes se te drejtes se votes, alfabetizim it dhe perm iresim it te arsim it publik, ndryshuan si struktura shoqerore, ashtu edhe m arredheniet m idis shtresave shoqerore. N dryshuan nevojat, interesat, pritshm erite etj.

Pra, ne kete kontekst dinam ik politiko-social, gazetat luajten nje ro l te pazevendesueshem ne zhvillim in e shoqerise, ne em ancipim in e individit, ne transform im in e dokeve dhe ne konsolidim in e dem okracise. L idhur m e kete te fundit, gazetari M ichael Schudson veren se “gazetaria inauguroi nje qasje demokratike ndaj ngjarjeve qe ndodhnin ne te gjithe boten.”100

D uke iu drejtuar publikut te gjere, perpos te qenit n je m jet i fuqishem e m e ndikim ne opinionin publik, ato behen edhe “edukatoret tane gjuhesor” duke qene se lenda e pare me dhe mbi te cilen punojne, eshte p ikerisht gjuha.

Tem at e ndryshm e ndiqen per periudha te caktuara e m adje shpeshhere gazetat i rikthehen atyre, duke bere qe perseritja ne shtyp te je te e pashm angshm e.101

Stili i gjuhes se gazetave ben pjese ne stilin e ligjerim it shoqeror e politik. Funksioni stilistik i ketij ligjerim i eshte kum tues e ndikues. Sig shprehet serish prof. Lloshi, kum tim ketu do te thote te jepe t inform acin, pra te paraqiten fakte, ngjarje, te dhena, njohuri nga politika, ekonom ia, kultura, shkenca, arti, sportet etj. zakonisht te dites, te koheve te fundit. N dersa funksioni ndikues do te thote qe jo vetem te paraqiten m endim e, qendrim e e vleresim e, por edhe synohet te ndikohet m bi m endim et, qendrim et e v leresim et e lexuesve e degjuesve ( _ ) synohen te nguliten bindje politike, te nxiten reagim e shoqerore e deri te perftohen te n jerezit paragjykim e, shije e

100 Cirillo, S. Neri, G. (2009), Dal nostro inviato. 50 anni di giornalismo italiano, Bulzoni editore, Roma, f. 18-19.101 Lloshi, Xh. (2001), vep. cit. f. 221.

35


1 02prirje sipas nje orientim i te caktuar . Funksionet shoqerore te ketij ligjerim i jane njeheresh inform ues e form ues, organizues e propagandues, njohes dhe edukues.

M irepo sig veren Schudson (1998:187): “nje ngjarje nuk eshte thjesht nje ndodhi ne bote, por ajo shpreh edhe nje marredhenie midis kesaj ndodhie dhe nje sistemi te caktuar simbolesh”.

Pra, ato bejne te mundur qarkullimin ne publik te formave simbolike, pasi te m irat e industrise m ediatike parim isht jane te hapura per te gjithe. Fakti qe gdo njeri m und te kete akses ne produktet m ediatike, i k then keto te fundit ne n je te m ire publike, ne kuptim in qe jane te m ira te hapura, te disponueshm e per publikun. N um ri i ketyre te m irave, pra kopjet e gazetave, e rrisin tirazhin ne kohe krize, pasi atehere n jerezit m e shum e se kurre iu drejtohen atyre, sig ndodhi, per shem bull, pas 11 shtatorit, pas firm ave piram idale m e 1997, pas tragjedise se G erdecit m e 2008, pas skandalit Pango m e 2009, pas vrasjeve ne bulevard m e 21 janar te 2011 etj., pasi gazetat, nder te tjera, na ndihm ojne ne krijim in e sigurive tona po aq sa na ndihm ojne edhe ne konfirm im in e pasigurive tona.

2.4.1. Panorama semantike e gazetave italiane per ngjarjet e vitit 1997 dhe disa verejtje sintaksore

M arsi i v itit 1997 m betet n je periudhe sa e zym te aq edhe e veshtire ne h istorine e Shqiperise. Sistem i i ngritur i piram idave financiare filloi te shkerm oqej e bashke m e to edhe kursim et e nje je te te tere. N jerezit u kthyen ne te pastrehe, te pashprese, te papune. Te pakteve qe u kishte m betur ende nje fije shprese, u perpoqen ta kultivonin ate jash te atdheut. Italia qe serish destinacioni i pare dhe m e i afert.

Synim i yne eshte te tregojm e se si u pershkrua gjuhesisht kjo vale e dyte em igracioni nga te perditshm et e kohes, si ndikoi ky perkufizim ne perceptim in e m ases se gjere te njerezve. A luajti rol sem antika e artikujve ne evolucionin e paraboles se perceptim it qe vete italianet, e mandej bota, paten per popullin shqiptar?

Ky kapitu ll m eton te nxjerre ne pah fuqine e gjuhes e shtypit, e cila ne varesi te sem antikes dhe leksikut qe perdor, arrin gjithm one ta rrenjose apo grrenjose im azhin e dikujt apo te digkaje.

G juha shkon aty ku te dhem b dhem bi, thote n je fjale e urte popullore. E gjuha e shtypit shkon m e se shum ti aty ku jan e plaget sociale e nevojat politike. N dodh qe fjalet here te gdhenden e here te m prihen, here te te godasin e here te te qajne hallin, here te te fajesojne e here te te shfajesojne.

Pra, ne varesi te m odelim it te fjaleve, fj alive, teksteve apo kontekste te ndryshm e nga ana e shtypit, gazetave ne veganti, tek lexuesi krijohet n je fare perceptim i, shija e te cilit eshte gati gjithm one e diktuar.

Ky kapitull i punim it tone sjell n je kronike gjuhesore te jehones qe paten ngjarjet shqiptare te vitit 1997 m atane A driatikut, pergjate brigjeve te vendit fqinj, kryesisht gjate m uajve shkurt - prill. C itim et e vjela i perkasin kater te perditshm eve italiane, si “la Repubblica”, e perditshm e * *

102103

Po aty.Thompson, J.B., (1998), Mezzi di comunicazione e modernita, Il Mulino, Bologna, f. 59-50.

36


m e orientim politik te m ajte m e seli ne Rom e, “Corriere della Sera”, gazete e m oderuar e qendres se djathte m e seli ne Torino dhe gazeta m e e shitur ne Itali, “il Giornale” m e qender ne M ilano, e orientuar qartesisht djathtas e pro Forza Italia-s, dhe “Il Gazzettino”, edhe kjo me orientim te djathte, gazeta kryesore e V enecias dhe e gjithe rajonit F riuli V enecia Xhulia.

N ga sa do te pershkruajm e m e poshte do te verejm e se funksioni i gazetarise nuk eshte vetem te nxise debate rreth aktualitetit social, politik apo ekonom ik. K y do te ishte n je perkufizim tejet reduktues. Do te shohim se dobia e n je artikulli lidhet m e nje larm i arsyesh, nder to edhe m bajtja e nje qendrim i personal dhe ideologjik. G azeta i ngjan n je teleskopi. Publiku do te shohe ate ane te realitetit tek e cila drejtohet objektivi. O bjektivi ne m e te shum ten e rasteve eshte ne doren e gazetarit te cilit, sig veren edhe gazetari italian N ello A jello, nder te tjera, i duhet qe, midis pershtypjeve dhe ngjyrave, te “fuse kontrabande” edhe ndonje ide personale.104

K rahasim i i teknikave dhe kendveshtrim eve te ndryshm e rreth te njejtave tem atika do te na jape m undesine te kuptojm e se si geshtje aktuale ose qe gjithsesi te in teresit te pergjithshem m und te adresohen dhe te trajtohen nga shum e kendveshtrim e; se si gazetaret apo opinionistet ne rastin tone, m und t ’i zgjerojne horizontet e d iskutim it duke iu referuar pervojave dhe njohurive te tyre, duke kerkuar p ika kthese, prapaskena, shkaqe te largeta dhe te fshehura rreth fakteve dhe ngjarjet, aty ku nje syri pa pervoje dhe nje vezhguesi siperfaqesor gdo gje do t ’i dukej e qarte dhe e mireqene.

2.4.2. Semantika e fillimit te ngjarjeve

Piram idat nuk kane rene ende, m egjithate preludi i asaj gka pritet te ndodhe se shpejti eshte i qarte dhe i pashm angshem .

^ Dhe kur, sig duket tashme e sigurte, do te bien edhe ato kompani qe deri me dje konsideroheshin si me te qendrueshme nga pikepamja ekonomike (...) shqiptareve nuk do t ’u mbetet gje tjeter vegse t ’u rikthehen trageteve, skafeve dhe gomoneve e te nisen drejt brigjeve puljeze.105

(“E quando, com e orm ai pare certo, cadranno anche le com pany fino a ieri ritenute piu solide da un punto di v ista econom ico [...] non restera agli albanesi altro che tornare ad im barcarsi sui traghetti, scafi e gom m oni alla volta delle coste pugliesi” ) (Re.,11 shkurt)

104 Cirillo, S. Neri, G., vep. cit. f. 19.105 Te gjitha citimet e vjela nga gazetat jane perkthime te autorit. Per nje pjese te ketyre citimeve shih: Vereni, P. (2008), Identita catodiche. Rappresentazioni mediatiche di appartenenze collettive, Veltemi editore, Roma, f. 69-99. Kapitulli i konsultuar nga ne, nga i cili jane marre citimet, eshte botuar per here te pare ne revisten antropologjike Achab, 2007, nr. XI. Shih: Vereni, P. (2007), Pinocchi, balordi e ballerini. Il mutamento dell'immagine degli albanesi nei mezzi di comunicazione italiani (1997-2006), ACHAB, nr. XI.Me teper se sa ne aspektin antropologjik, kendveshtrim nga i cili e analizon geshtjen autorit, ne jemi perpjekur te trajtojme aspektin gjuhesor dhe semantik te gjuhes se gazetave. Jemi perpjekur te theksojme faktin se informacioni i pasqyruar neper artikujt e gazetave eshte i ngerthyer brenda disa formash gjuhesore dhe se skema e ketyre modeleve mund te pershkruhet, pasi nga njera ane kemi nje permbajtje qe dikton modelet gjuhesore, ndersa nga ana tjeter shohim qe jane modelet gjuhesore ato qe percjellin permbajtjen.

37


Sig shihet, gjuha eshte thjesht pershkruese, por ai eshte pershkrim i n je te ardhm e te afert i diktuar nga im azhe te se shkuares, te cilen italianet, po aq sa vete shqiptaret, e kane ende te pashlyer. Jane ende te fresketa tragetet, skafet dhe gom onet m e te cilat ne, shqiptaret, u dyndem drejt brigjeve italiane ne v itet ’90. Frike ndaj nje fenom eni qe m e shum e gjasa do te perseritej. Kjo eshte tem a qe tani e tutje, per disa muaj m e radhe, do te ze faqet dhe rrjeshtat e pothuajse te gjitha gazetave italiane. N isja m e nje lidhez kohore, kur, e ve theksin p ikerisht tek fakti se sa e afert eshte kjo m undesi.

....nuk do t ’u mbetet gje tjeter - duket sikur autori po kerkon te gjeje n je justifik im

H ere pas here, m bizoteron ende toni rrefim tar ku im azhi i shqiptareve eshte ai i n je “populli folklorik” , i pershkruar m e dhem bshuri e m irenjohje qofte edhe per ato figura te pakta te rendesishm e qe i ka dhene botes.

tb “[... ]ne po hidhemi ne sulm ndaj atij qe, atehere, quhej si ‘pupolli fisnik shqiptar’. Na ishte nje mbret qe quhej Zog dhe qe ishte martuar me nje konteshe hungareze me emrin Gerandine: nje subjekt i bukur per nje pjese musical106[...]Vittorio Emanuele III u be sovran edhe i atyre popujve te qete qe i dedikoheshn rritjes se dhenve dhe qe i kane dhene botes Nene Terezen e Kalkutes dhe Ana Oxen nga Bari”.

(“ [...] noi andam m o all’attacco di quello che, allora, veniva definito ‘il nobile popolo schipetaro. C ’era un re che si chiam ava Zogu e che aveva sposato una contessina ungherese di nom e Geraldine: un bel soggetto per un m usical [...] V ittorio Em anuele III divento sovrano anche di quelle serene popolazioni dedite alla pastorizia e che hanno dato al m ondo M adre Teresa di C alcutta e A nna O xa da Bari” )

(CS.,5.m ars )

Ne po hidhemi ne sulm -(ketu referenti jane italianet)

Populli fisnik shqiptar - (ketu referenti jane shqiptaret)

Pra, te dy referentet jane antiteze e njeri-tjetrit. N jeri eshte sulm ues e tjetri fisnik.

M egjithate, perralla m e m bret (Na ishte nje mbret qe quhej Zog) e m e m bretereshe (martuar me nje konteshe hungareze me emrin Gerandine), nuk duket se do te zgjase shum e, as toni rrefim tar jo.

M e vone fillon te ndjehet n je frym e qortim i, pasi n jerezit e m ashtruar pershkruhen si “njerez qe i kishin besuar nje endrre: shumefishimit te pasurise permes shkembimit te letres; Perfaqesimi konvulsiv i nje kapitalizmit si ne filmat e Frank Capra-s” (“gente che aveva creduto a un sogno: la m oltiplicazione della ricchezza attraverso lo scam bio di carta; parossistica rappresentazione di un capitalism o da film di Frank C apra” , CS., 2 m ars) ose m e keq ende si pinoke (genjeshtare apo naive?) “shqiptaret jane pinoke qe i besojne ende Shllafarise” (“G li albanesi sono dei pinocchi che credono ancora nel Paese dei B alocchi” , Gaz., 15 mars).

106 Veper e teatrore e kenduar.

38


Fjalia e m esiperm e eshte n je periudhe m e bashkerenditje asindetike, ku rrethanori i zhdrejte i shprehur m e em er ne rasen kallezore, p.sh. nje endrre ndjek foljen besojne. Si zor t ’i zesh bese n je endrre, jo pa u bere realitet te pakten apo letres, te konsideruar jo m e vlere ne kete rast.

M egjithate kjo nuk ishte enderr, por m akth ose te pakten shum e shpejt do te kthehej ne nje te tille. F illim isht kjo u pershkrua m e keqardhje, por edhe m e njefare ndjenje epersie ndaj nje populli qe po perjetonte n je dram e te vertete: “nje popull me shpirtin bosh, edhe me bosh se vete xhepat” (“un popolo dall’anim o vuoto piu ancora delle tasche” (CS., 2 m ars).

K etu antiteza sem antike per shpirtin (pra, digka jo m ateriale) dhe xhepat (digka m ateriale) jepet m e te njejtin m biem er, bosh, a thua se keshtu keqardhja do u m bushe barkun m e buke fatkeqeve.

V etem se keqardhja e fo lklorizm i nuk do ta kene te g jate pavaresisht afersise gjeografike apo problem atikes se ngjashm e persa i perket em igrim it, (duhet pasur parasysh eksodi italian drejt A m erikes pas Luftes se D yte Boterore) pasi “il Giornale”, gazete e se djathtes, i qarteson gjerat qe ne fillim :

*b“Shqiptaret nuk jane ‘vellezerit tane nga te cilet jemi ndare’. Maksimumi jane kusherinjte tane te pa fa t”.

(“G li albanesi non sono i nostri ‘fratelli separati. Sem m ai sono i nostri cugini scalognati” )

(G., 2 m ars).

Pra, kur fenom eni perbuzet, edhe afersia biologjike largohet ne brezni. Jo m e vellezer, por kusherinj, te pafat m adje.Po kjo gazete, duke ruajtur te njejten linje, nuk le vend per dyshim e. N e rrjeshtat e saj shqiptaret pershkruhen si n je popull qe eshte ushqyer m e dhune. Ja si jane tanim e m arredheniet m e keta kusherinj:

^ “Kusherinj te cileve eshte mire te mos u zesh shume bese, sidomos po te kemi parasysh se jane nje “popull qe jane ushqyer gjithmone me dhune”.

(“C ugini di cui e bene fidarsi poco, soprattutto se si pensa che sono “una popolazione che di violenza si e sem pre nutrita” .)

(G., 4 m ars).

A utori u ka zene bese fjaleve te urta (fidarsi e bene, non fidarsi e m eglio - t ’u zesh bese eshte m ire, te m os u zesh edhe m e mire) dhe m etafores (ushqyer m e dhune) per te justifikuar qendrim in e vet.

Sig shihet ne rrjeshtat e m esiperm , ndihet gjuha e dhunes dhe dhuna e gjuhes e cila nuk m und te m os ndikoje ne perceptim in dhe krijim in e dikotom ive une dhe tjetri, ne dhe ata, italianet dhe shqiptaret, vendasit dhe te huajt. Frika ushqen dhunen, dhuna fjalet e fjalet gazetat.

*b“Shqiperia nuk perben nje perjashtim, por eshte thjesht hallka me e dobet e atij zinxhiri qe lidh Serbine, Kroacine, Bullgarine, Rumanine. Vende te ndryshme [...] te

39


lidhur nga nje fat i perbashket: paaftesia per te menaxhuar periudhen e tranzicionit nga komunizmi ne sipermarrjen e lire”.

(“L ’A lbania non e un eccezione, m a solo l ’anello piu debole di quella catena che collega la Serbia, la Croazia, la Bulgaria, la Rom ania. Paesi diversi [...] legati da un com une destino: l ’incapacita di gestire la transizione dal com unism o al m ercato” .)

(CS.,2 mars)

Enum eracioni i shteteve ne fjaline e nenrenditur lidhore duket sikur pervijon ne kohe nje kontekst h istorik qe i lidh te gjitha shtetet.

Keto rrjeshta deshm ojne serish se sa sa delikate dhe e paqendrueshm e ka qene gjithm one paqja ne rajonin e B allkanit, se sa i rendesishem vazhdon te je te ky rajon ne ruajtjen e barazpeshes m idis Lindjes dhe Perendim it.

^ “Sot e shkuara shqiptare duket se kerkon te marre hak, por qe ne kushtet e reja ku ndodhet kercenon t ’i vere flaken Kosoves, Maqedonise dhe mbare Ballkanit”.

(“Oggi il passato albanese sem bra volersi prendere una rivincita che nelle nuove condizioni m inaccia di infiam m are il K osovo, la M acedonia, e di tutti i B alcani” .)

(CS.,4 mars)

E shkuara qe m err hak nuk m und t ’i jape hakun tashm e Shqiperise ne kushtet e n je situate kur kercenohet i gjithe Ballkani.

D he serish droja se kjo dhune rrezikon te perhapet ne te g jithe vendet e lindjes ish-kom uniste: “Sot ne Shqiperi, neser ne Rumani dhe, ndoshta, ne Rusi? (“D unque: oggi in A lbania, dom ani in Rom ania, in B ulgaria e, forse, in R ussia?; Gaz., 4 m ars) dhe frika se jehona e kesaj ngjarjeje m und te ndikoje ne te gjitha vendet e Evropes, pa dallim:

^ “[...]nje krize qe destabilizon edhe me shume rajonin e Ballkanit, gka do te kete pasoja te rendaper te gjithe Europen”.

(“ [...] una crisi che destabilizza ancor piu l ’area balcanica e che m inaccia ripercussioni gravi per tutta l ’Europa” )

(Gaz., 4 mars)

K etu konektoret e tekstit, ndajfojlet kohore, si sot dhe neser, si dhe lidheza bashkerenditese edhe1 07(deiktik logjik qe shpreh nje m arredhenie te zgjerim it te inform acionit ) jap in idene e

pershkallezim it hipotetitk te konfliktit.

^ “Shtetet e Bashkuara [...] e dine qe pas Shqiperise mund te shpertheje Kosova [...]. Pastaj eshte edhe Maqedonia, plot me ushtare amerikane qe jane derguar per ta kufizuar 107

107 Dibra, K. Varfi, N. (2005), Gjuhesi teksti, Shblu, Tirane, f. 93

40


zjarrin e ndezur ne Ballkan. Nderkohe qe Greqia, nga ana tjeter, eshte e alarmuar per fatin e pakicave te veta kombetare ne jug te Shqiperise”.

(“G li Stati U niti [...] sanno che dopo l ’A lbania puo esplodere il K osovo [...]. Poi c ’e la M acedonia, piena di soldati am ericani m andati a circoscrivere l ’incendio dei Balcani. La Grecia, intanto, si allarm a per le sorti della propria m inoranza nel sud dell’A lbania” .)

(CS.,6 mars)

G juha ketu ka nxjerre ne pah te gjitha ato plage te cilat ende edhe sot e kesaj dite kane m betur te pasheruara ne rajonin e Ballkanit. Shqiperia, Kosova, M aqedonia, pretendim et greke per territoret ne jug te Shqiperise m und te perfshjne jo vetem Ballkanin, jo vetem Evropen, por m und te ushqejne e thellojne edhe m e teper duelin R usi-A m erike etj.

^ “Nje tjeter Somali, nje tjeter Liban? Jo, sepse Shqiperia eshte ketu, gjendet ne Evrope dhe, per te keqen (kusurin) tone te madhe, gjendet edhe ne Ballkan, nje zone qe i ngjan ‘fucise se barutit’, e pergjakur tashme prej nje shekulli ”.

(“U n’altra Som alia, un altro L ibano? No, perche l ’A lbania e qui, e in Europa e per m assim a disdetta e anche nei Balcani, nella nostra secolare e g ia tanto insanguinata ‘polveriera” .)

(CS., 15 mars)

K etu m onologu retorik i gazetarit m e ritem togfjaleshash qe hyjne ne m arredhenie percaktore , i jep ritem “eksploziv” shkrimit.

Thjesht perm endja e fugise se barutit, eshte barut gjuhesor per m endjet e njerezve. T ingulli i fjaleve buget shum e m e perpara se sa vete eksplozivi. D om osdo, njera nga pasojat e shum ta eshte edhe paragjykim i, m argjinalizim i, distancim i.

Padyshim qe e gjitha kjo gjendje, naiviteti i njerezve, m ashtrim i, m ashtruesit, terbim i dhe furia e njerezve nuk buronin nga higi. Qe nga ren ia e kom unizm it, periudha e tranzicionit dhe vendosja e dem okracise k ishin qene te gala pasi:

^ “[...j Dyzet e kusur vjet komunizem nen akullin e sistemit totalitar, nen raprezaljen e shtetit policor, i kishin lene gjerat ashtu sic kishin qene. Asgje nuk mundi te zhvillohej, maturohej”.

(“ [...] Q uattro decenni e piu di com unism o hanno lasciato sotto il ghiaccio del sistem a totalitario, sotto la repressione dello stato di polizia, le cose com e stavano. N ulla ha potuto evolversi, m aturare”).

(Re., 16 mars) 108

108 Shih: Geliku, M., Karapinjalli, M., Stringa, R., (2007), Gramatika praktike e gjuhes shqipe, ILAR, Tirane, f.436. Shih: Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhesise dhe i Letersise (1997), Gramatika e gjuhes shqipe, II, Tirane, f. 82-83.

41


K om unizem , sistem totalitar, shtet policor - fjale dhe togfjalesha m e kanotacion historiko-politik i cili rrezikon te skuqe (le te m betem i serish ne ideologjine kom uniste) m e gjak kesaj radhe, jo vetem m endjet, por edhe trupat e njerezve.Por faji nuk eshte vetem i diktatures. Eshte edhe i qeverise se kohes ose “regjim it” sig e quajne serish gazetat, qe nuk ka ditur aspak te sigurojne n je kalim te bute nga regjim i kom unist ne ate te ekonom ise se tregut.

*b“Regjimi i ri i Tiranes, pas viteve ’91, ka arritur te kryeje nje metamorfoze krejt ballkanike te vendit [...]. Pra, ne vend qe ky proces te pengohej, ndodhi ballkanizimi i vendit.

(“Il nuovo regim e di T irana ha infatti realizzato dopo il ’91 una m etam orfosi del tutto balcanica del paese [...]. Si e quindi sostenuta una ‘balcanizzazione del paese invece di contrastarla”)

(Re.,6 mars)

D uket sikur jem i ne tregim et e Kafkes, ku m etam orfoza, qofte edhe ballkanike, do t ’u shkaktoje dhim bje “kafke” jo vetem italianeve, por edhe Evropes.Sig shihet ne opinionet e siperperm endura, toni i teksteve shfaq nje qendrim em ocional dhe shpesh ngacm ues, polem izues ose godites sig do ta verejm e edhe ne vijim . M jeshteria e fjales eshte fort e kushtezuar nga synim et e saj. Sig edhe dihet, ne ate kohe, gjate shpalljes se gjendjes se jashtezakonshm e, ishte qeveria italiane qe u vu ne krye te m isionit “A lba” ne Shqiperi. K ryerja m e sukses e n je m isioni te tille do te thonte prestigj nderkom betar per Italine dhe avantazh politik per qeverise brenda vendit (asokohe, qeveria Prodi). £ d o levizje, m e se shum ti pritej m e padurim , e m e se paku shihej m e kersheri.

^ “Te perfshish Evropen do te thote te perfshish Greqine, e cila ka pretenduar gjithmone si gje te veten ate rajon te Shqiperise se jugut rreth Vlores e cila eshte aktualisht ne revolte te hapur kunder qeverise ne Tirane[...] ”

(“C oincolgere l ’Europa vuol dire coinvolgere la Grecia, che da sem pre rivendica com e cosa sua proprio quella regione dell’A lbania m eridionale attorno a V alona che e attualm ente in piena rivolta contro il governo di Tirana[...].)

( “il Giornale ”, 9 mars)

Tani h istoria nuk tregohet m e m e perralla. N uk ka m e na ishte nje here. Tanim e historia e Shqiperise i ngjan asaj te librave ku:

^ “ne fakt, pas gati gjysem shekulli stalinizmi baritor dhe disa shfaqjeve demokratike, eshte kthyer ne skene Shqiperia e librave te historise. Nje vend arkaik, pa nje themel te vertete statutor, qe ende bazohet ne ndarjet e veta rajonale, tek lidhjet familjare, tek klani dhe besnikeria fisnore”

( “ [...]e tornata in scena, in fatti, dopo quasi m ezzo secolo di stalinism o pastorale e qualche anno di parvenze dem ocratiche, l ’A lbania dei libri di storia. U n paese arcaico,

42


privo di un vero e proprio cem ento statutale, ancora fondato sulle divisioni regionali, il fam m ilism o, il clan e le lealta tribali)

(Re., 13 mars)

*bNe Shqiperi jane rishfaqur prishja e rendit, [...] banditizmi, te cilet kane qene gjithmone faktore te prapambetjes se saj.

“ [...] in A lbania sono tornati a galla il disordine, [...] la pratica del brigantaggio che erano sem pre stati i fattori della sua arretratezza.

(Re., 16 m ars).

2.4.3. Semantika e kulmimit te ngjarjeve

K ur katastrofa nuk m betet m e hipotetike dhe qeveria e Tiranes, aty nga m esi i m arsit, e pranon se situata ka dale jash te kontrollit, edhe gjuha e gazetave nuk i ndahet gjem ave m etaforike. Ja si shkruajne te perditshm et italiane:

^ “Shqiperia u shperbe” (“L ’A lbania si e d issolta”),(CS., 14 m ars);

^ “Ne dy jave protesta e atyre qe u mashtruan ndryshoi rrjedhe, fillimisht u shfaq si revolte politike, me pas kryengritje, ne fund u transformua ne katastrofe humanitare, politike, diplomatike ”.

( “ [...] In un paio di settim ane la protesta dei truffati ha cam biato natura, prim a e diventata rivolta politica, poi insurrezione, infine catastrofe um anitaria, politica, diplom atica”)

(CS., 14 m ars),

K em i nje pershkallezim hiperbolik rrites te gjuhes, ku fjala revolte kthehet ne kryengritje e kryengritja ne katastrofe.

N e kete situate, M inistri i Brendshem :

^ “perforconte kufijte dhe i mbyllte deren nje vale tjeter te mundshme refugjatesh”

([...] “potenziava le frontiere e chiudeva la porta a nuove possibili ondate di profughi”)

(CS., 14 m ars).

B ashkerenditja e fjalise, por edhe e sinonim ise kufij-porte, nuk le shum e per te shpresuar.

K eshtu, thuhej se “Shqiperia nuk ekziston me” (“l ’A lbania non c ’e piu” , CS., 18 m ars) apo se “ne Tirane thjesht ka rene Shteti” (“A Tirana e sem plicem ente crollato lo Stato” ; (G., 19 mars)N uk m ungojne as ngjyrim et m e ton horrori:

43


^ “Ne Shqiperi gdo gje qe e ben nje turme njerezish nje “shtet”, domethene rendi, ligjshmeria, bashkejetesa, dashuria per atdheun, besimi ne te ardhmen, tradita, ekonomia, kultura, feia duket se jane zhdukur nga nje magji e fuqishme e Zotit te se Keqes”

(“In A lbania tutto cio che fa di una m assa di gente un ‘paese ossia l ’ordine, la legalita, la convivenza, l ’am or di patria, la fiducia ne ll’avvenire, la tradizione, l ’econom ia, la cultura, la religione, sem bra svanita [...] n e ll’aria per effetto di una m agia potente da Signore del M ale” .

(“Gaz., 15 mars).

D uket sikur bashkerenditja e em rave dhe togfjaleshave em eror si gjym tyre kyefja lo re109, jane edhe kryefjala e artikullit.

M egjithate kjo perspektive alla H arry Potter m e m agji e Zota te se K eqes i ngjan m e teper nje trillim i se sa n je artikulli gazete. M istifikim i eshte larg te qenit racional, gazetaresk m egjithate eshte enum eracioni i fjalise qe e krijon kete efekt.

Sikur horrori te m os qe aq i frikshem , ja tek ia beh edhe m jekesia m e diagnostikim in e patologjive m jekesore te shoqerise. S im ptom at gjuhesore shfaqen si m e poshte:

^ “Mua me duket se Shqiperia eshte kthyer ne nje rast klinik te historise dhe politikes. Por te bejme kujdes, ne italianet... Mund te jemi vete ne, ne nje te ardhme jo fort te larget, ata qe do te te infektohen me ndonje llojsindrome shqiptare. ”

(“L ’A lbania, a m e sem bra, e diventato un caso clinico della storia della politica. M a stiam o attenti, noi italiani [...] potrem m o essere noi stessi, in un futuro non lontano, contagiati da una qualche form a di sindrom e albanese” .)

(Gaz., 15 mars).

G juha e gazetave shfaq nje m ozaik regjistrash e ligjerim esh. N uk m ungojne hiperbolat, enum eracioni, epitetet dhe m etaforat e regjistrave te ndryshem m jekesor. Ishte radha e m jekesise m e togfjalesha m etaforike te tille si rast klinik, sindrome shqiptare apo virus grregullimesh, sig do te shohim m e poshte:

^ “nje pushtim i masave [...] nje lume njerezish te afte te transportojne ne territorin tone virusin e crregullimeve dhe kryengritjeve ”.

(“u n ’invasione di m assa [...] una m area capace di esportare sul nostro territorio il virus del disordine e della rivolta” )

(Re., 19 m ars).

109 Shih: Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhesise dhe i Letersise (1997), Gramatika e gjuhes shqipe, II, Tirane, f. 167-172.

44


^ “[...] Shqiperia me viruset e saj te dekompozimit dhe luftes se bandave ”

“ [...] l ’A lbania con i suoi virus di decom posizione e di guerra di bande” (CS.,30 mars)

K etu pershkrim i i luftes se bandave iu besohet fuqise luftarake te togfjaleshave em eror me persh tatje ,110 si pushtimi i masave, lume njerezish, virus kryengritjesh etj.

A skush nuk po e m errte m e m undim in te tegohej i kuptueshem , i gatshem te justifiko je nje popull qe per 50 vjet kishte vuajtur ne kurriz njeren nga diktaturat m e te tm errshm e te ish bllokut kom unist. Pas renies se perdes se hekurt, serish hekuri gjuhesor. N doshta m e te drejte, ndoshta pa te drejte. Por a nuk duhet valle qe gazetari m e shum e se sa kom entit t ’i m eshoje fakteve, atyre shpjeguese, shteruese dhe deshm uese? A nuk duhet t ’ua lem e perrallave narrativen m e m ite e m agji, pasi te m os harrojm e se m agjia e sem antikes se fjaleve ka fuqine si ta ngreje e po ashtu edhe ta u le n je popull te tere, nje kom b te tere, n je reputacion. Por frika... N ga se? N ga gfare?

^ “Eshte ne te miren tone te shpiem ne Tirane nje dialog korrekt midis qeverise dhe opozites. (...) Nese kjo gje nuk do te ndodhe, do na duhet te t ’i bejme balle nje pushtimi te ri refugjatesh”.

(“E nostro interesse portare a T irana un dialogo corretto tra governo e opposizione (...) Se questo non dovesse avvenire aspettiam oci nuove invasioni di profughi. Piu di quelle che quotidianam ente gia abbiam o”)

(Gaz., 2 m ars).

Frika e m adhe eshte, duke cituar fjalet e n je gazete te djathte, se

^ “nga kaosi mund te shkohet madje edhe ne nje orgji perleshjesh etnike pa kufij, por jo te pagjasa”.

(“D al caos puo uscire perfino u n ’orgia di rissa etnica senza confini m a non senza precedenti” ,

(G., 14 mars)

G jendja eshte e rende, ngjyrim i sem antik ne gjendje te rende. £dokush do t ’i laje duart si Ponc Pilati duke i bere apel te treteve.

^ “Shqiperia, ashtu si Bosnja, jo nje geshje e jona: por nje problem per te gjithe Evropen. Mund te jete fillimi i nje vargu telashesh per te gjithe.”

(“L ’A lbania com e la Bosnia, non un fatto nostro: m a un problem a dell’Europa. Puo essere l ’inizio di una catena di guai per tu tti” )

(CS., 18 mars)

Te gjithe kane frike perballe n je “dyndjeje te deshperuarish, por edhe maskarenjsh” (“invasione di disperati, m a anche delinquenti” , G., 28 m ars).

110 Shih: Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhesise dhe i Letersise, vep. cit. f. 81-105.

45


N uk dim e se sa paralelizm i gjuhesor i shkon per shtat edhe atij njerezor, por qendrim i dhe opinioni i opinionisteve italiane m betet si vijon:

^ “nga ata, marrim ne kembim marihuane, si edhe punetore krahu pa te drejta, vajzat per t ’i nxjerre ne rruge dhe kriminele te mireorganizuar. Pike.”

(“D a loro riceviam o, per l ’interscam bio, m arijuana, e anche braccianti senza diritti, ragazze da avviare al m arciapiede, e organizzatissim i crim inali. Punto.)

(CS.,5 m ars).

Si rrjedhoje, u form esua nje refren. A spak i bukur per t ’u degjuar nese je ton ne brigjet shqiptare te A driatikut.

^ “T’i hedhim ne det, t ’i hedhim ne det”. Ne ditet e fundit kjo thirrje pershperitej nga buzet e shume, shume italianeve. Degjohej ne kafenete e Veriut, por edhe ne kafenete e Qendres apo te Jugut. Kryetaret e bashkive te Lega Nord-it duan te ngrene barriera per te mbrojturpastertine e qyteteve te tyre. Por edhe te majte i kerkojne qeverise t ’i kurseje, per hir te Zotit, nga dyndjet, duke u lutur qe t ’i lene barbaret tek dera”

(“B uttiam oli a m are, buttiam oli a m are” . N ei giorni scorsi l ’invocazione sibilava tra le labbra di tanti, troppi italiani. La si sentiva La si sentiva nei bar del Nord, m a anche nei caffe del Centro o del Sud. I sindaci leghisti vogliono alzare le barriere per diffendere la purezza delle loro citta. M a anche quelli di sinistra chiedono al governo di risparm iali, per carita, dall’invasione, supplicano di lasciare i barbari alle porte” )

(CS.,29 mars).

K etu urdhri eshte i qarte. U rdherorja, gjithashtu. M egjithate, eshte nje urdherore ne veten e pare shum es (t’i hedhim), pasi barra e rende e ndergjegjes lehtesohet disi nese faji eshte dhe m betet kolektiv.

B ashkerenditja gjuhesore e fjalise duket se sherben edhe per bashkerenditjen e qendrim eve te italianeve pa dallim e koordinatash gjeografike. K etu kundershtite i m beten vetem lidhezave111, asaj kundershtuese por dhe asaj veguese apo te cilat, perveg kundershtise apo vegim it ne aspektin gram atikor, nuk shfaqin kurrefare kundershtie sem antike, pasi qendrim i ndaj fenom enit te m esiperm eshte sinkron si ne Veri, ashtu edhe ne Q ender e Jug te Italise.

2.2.4. Reflektimi, edhe gjuhesor

U desh nje tragjedi edhe m e e m adhe, sig ishte m bytja e anijes shqiptare ne brigjet e K analit te O trantos naten e 28 m arsit te vitit 2007, qe t ’i jep te n je gotitje te forte ndergjegjes se shum ekujt prej tyre qe u ndjene te perfshire ne kete mes. Secili u gjend balle per balle m e brejtjen e ndergjegjes, pishm anet, tolerancen sa shum e te predikuar, po aq edhe te m unguar. G ishti tregues

111 Shih: Agalliu, F. Angoni E. Demiraj, Sh. Dhrimo, A. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, E. (2002), Gramatika e Gjuhes Shqipe, I, Akademia e Shkencave, Tirane, f. 405.

46


nuk drejtohet m e ndaj te tjereve por ndaj vetes. Shpesh e m ajta dhe e djathta ishin grindur ne duhej t ’i h idhnin apo jo ne det shqiptaret (ngjalli shum e polem ika atehere qendrim i i deputetes se Lega N ord-it e cila u shpreh: H idhini ne det!) dhe kur gjasat u vertetuan, ja si ishte klim a shpirterore e m andej ajo gjuhesore, e shtypit te kohes.

^ “Historia e shqiptareve na nxorri lakuriq [...Jperballe vetvetes, si te gjendeshim perballe nje pasqyre qe reflekton nje imazh real dhe jo te deformuar. Kurrefare iluzioni optik, jemi tamam keshtu

(“La vicenda degli albanesici ha m esso a nudo [...] davanti a noi stessi, com e di fronte ad uno specchio che rifletto un im m agine reale e non deform ata. N essuna illusione ottica, siam o proprio cost .” )

( Gaz., 1 prill).

Inversioni i rendit te fjalise (rendi do te ishte: Ne jem i tam am keshtu e ky nuk eshte n je iluzion optik) dhe elipsa e foljes ne pjesen e pare te fjalise nuk duket ta kete eklipsuar aspak rendesen em ocionale te saj. Perem ri i pacaktuar nessuna (kurrefare, asnje) duket se tani e tutje do ta percaktoje rrjedhen reflektuese te ligjerim it.

^ “Por si eshte e mundur qe nje komb me gjashtedhjete milione banore, qe nje komb i madh e i pasur evropian si Italia te trembet nga disa mijera refugjate shqiptare, aq shume sa te mos kete mbetur me asnje qytet, asnje fshat, asnje komune e gatshme te mikprese qofte edhe disa dhjetraprej tyre?”

(“M a com e e possibile che una nazione di sessanta m ilioni di abitanti, che una grande e ricca nazione europea com e l ’lta lia si faccia spaventare da qualche m igliaio di profughi albanesi, a tal punto che non vi sia piu una citta, un com une disposti ad accoglierne neppure qualche decina?)

(CS.,1 prill)

K om pleksiteti i pyetjes ndihm ohet edhe nga artikulim i i saj sintaksor. K eshtu kryefjales, Italise, autori i referohet si nje komb me gjashtedhjete milione, nje komb i madh e i pasur evropian, (gjym tyre hom ogjene kryefjalore) e cila trem bet nga disa mijera refugjate (kundrinor i zhdrejte m e parafjale). K ontrasti i num rave eshte m jaft i forte dhe ndryshim i m e shum e zero m idis te dyve do te duhej ta zeronte, te pakten parim isht, shqetesim in ne Itali. K y shqetesim eshte aq i m adh sa nuk ka m betur m e ne Itali asnje qytet, asnje fshat, asnje komune qe te hape deren. E vetm ja udhe e hapur eshte ajo e togfjaleshave em eror (gjym tyre hom ogjene) ne fjali ne rolin e kundrinorit.

^ “[...J Vendi yne i guditshem po sheh shume shperthimeve intolerance. I bindur se eshte katolik dhe solidar si pakkush, papritmas zsiohet me deshiren per te hedhur ne det nje nonull ne arrati. Dhe, gka eshte e pabesueshme, per pak nuk ia del. ”

(“ [...] Il nostro strano Paese assiste a troppi rigurgiti di intolleranza. Convinto di essere cattolico e solidaristico com e pochi, a ll’im provviso si sveglia con la voglia di gettare in m are un popolo in fuga. E, cosa incredibile, per poco non ci riesce”)

47


(Gaz., 1 prill).

A ntiteza ketu eshte m jaft e fuqishm e. Katolike qe duan te hedhin njerezit ne det?

^ “Italia: deri dje vendi i dashurise dhe i diellit, qejfli makaronash, kitaresh e mandolinash. Sot racist, cinik dhe egoist

(“Italia: fino a ieri il paese dell’am ore e del sole, tutto spaghetti, chitarre e m andolini. Oggi razzista, cinico e egoista”)

(Gaz., 3 prill).

Serish kontrasti i epiteteve eshte i forte. I forte edhe qortim i, m adje edhe nga kendveshtrim i i nje gazete te djathte.

D uke iu rik thyer serish pyetjes se gazetarit D ella Loggia, shkruar ne Corriere della Sera, se si eshte e m undur qe gati g jashtedhjete m ilione italianet te trem ben nga kaq pak refugjate shqiptar, ai thote se kjo nuk eshte n je g je per t ’u guditur, perkundrazi, eshte nje gje shume e mundur:

^ eshte mireqenia dhe frika se mos e humbasim ate, eshte perhapja qe nuk njeh kufij e vlerave dhe stileve te nje jetese qe udhehiqet nga materializmi e konsumizmi [...] E verteta eshte se, nese nje komb me gjashtedhjete milion banore, nese nje vend i pasur dhe i madh si Italia, trembet nga nje grusht refugjatesh shqiptare eshte pikerisht per faktin se ajo vete nuk ndjehet si nje komb.

([...] E possibilissim o, invece: sono il benessere e il tim ore di perderlo, e la diffusione orm ai senza lim iti di valori e di stili di v ita ispirati al m aterialism o e al consum ism o [...] La realta e che se una nazione di sessanta m ilioni di abitanti, se una ricca e grande nazione com e l ’lta lia si fa spaventare da una m anciata di profughi albanesi e precisam ente perche essa non si sente com e una nazione.)

(CS., 1 prill)

A utori i rik thehet serish geshtjes se num rave duke vene tashm e gishtin tregues m bi p laget e shoqerise italiane. N gjarjet shqiptare nuk bene gje tjeter vegse i theksuan m e shum e ato, i gervishten dhe i nxorren ne siperfaqe. M egjithate, ajo per te cilen ndjehet m e teper keqardhja jane retorika dhe fjalet boshe m ekuar e predikuar nga te gjithe, politika, shoqeria, feja etj. Ja si shprehet kjo keqardhje.

^ “[...]Vetem se do te kishim shpresuar qe kaq shume vite dhe kaq shume lumenj boje te harxhuarper predikime dhe moral ne te mire te tolerances [...] do ta kishin ndihmuar nje popull prej pesedhjete e shtate milion te kamurish t ’i ruanin nervat e qeta dhe te mos i ngaterronin dhjete mije shqiptaret me pushtimin e Visigoteve.”

([...] “E solo che ci sarem m o aspettati che tanti anni e tanti fium i di inchiostro spesi in predicazioni e serm oni a favore della to lleranza [...] avrebbero aiutato un popolo di cinquantasette m ilioni di benestanti a m antenere i nervi saldi e a non scam biare diecim ila albanesi per l ’invasione dei V isigoti” )

(Re.,27 mars)

48


^ “[...] nuk ishte pare kurre nje qeveri e qendres se majte dhe per me teper e mbajtur nga komunistet e fundit, te quhej fashiste, madje dhe nga norvegjezet e rinj. Te guditshem [italianet], sepse po me ate goje qe predikojme solidaritet, thone pastaj “t ’i hedhim ne det. Te guditshem, sepse po te shohim televizionin, publikun dhe privatin, duket se lideri i progresisteve eshte nje reaksionar dhe ai i te moderuarve nje revolucionar.

“ [...] non si era m ai visto un govem o di centrosinistra e per di piu sorretto dagli ultim i com unisti, beccarsi del fascista persino dai g iovani norvegesi. Strani [gli italiani] perche con la stessa bocca predichiam o la losidarieta e poi “buttiam oli a m are” . Strani perche a guardare la tv, pubblica e privata, sem bra che il leader dei progressisti sia un reazionario e quello dei m oderati un rivoluzionario.”)

(Gaz. 1 prill)

Po ta shihni m e kujdes, ne keto rrjeshta, eshte Italia tashm e ajo e cila nuk i ndjen gjym tyret e veta si ato nje kom bi te bashkuar. Eshte e rrezikshm e kur h istoria e “arm ikut” , “kundershtarit” , t ’i nxjerr ne pah te m etat e tua. Shtypi i kohes pohon se tashm e jane italianet qe jane nje popull i m betur “pa kom b e pa shtet” .

^ “Italianet i druhen dyndjeve te emigranteve shqiptare, jo sepse jane raciste apo shoviniste, por per dy arsye te kunderta. Ata i shohin shqiptaret si italiane te uritur, u druhen, sepse jane versioni yne primitiv. Dhe u druhen faktit se mund te vene ne rrezik mireqenien, sigurine, modernitetin: i tremb prapambetja, era qe bie e shkuara jone. Pastaj i refuzojne jo per krenari, perkundrazi u druhen sepse kane frike nga brishtesia e sitemit tone te rrenuar. Vend, qe ka brenda tij shume Shqiperi te vogla e papunesi. Nuk i zene bese Italise dhe ndjehen nje komunitet kombetar i shperbere”.

“G li italiani tem ono ondate di im m igrati albanese non perche siano razzisti o sciovinisti, m a per due opposte ragioni. Perche vendono gli albanesi com e degli italiani affam ati, li tem ono perche sono la nostra versione prim itiva. E tem ono di m ettere a repentaglio il benessere, la sicurezza, la m odernita: li spaventa l ’arretratezza, la puzza del nostro passato. E poi li respingono non per orgoglio nazionalista m a al contrario, perche tem ono la fragilita del nostro sgangherato sistem a Paese, con tante piccole A lbanie e disoccupazione. N on si fidano dell’Italia e si sentono una com unita nazionale spappolata”

(G., 5 prill).

Por faji m e i m adh i shqiptareve eshte se u ngjajne italianeve, u kujto jne te shkuaren e tyre po aq traum atike. U kujto jne kohen kur “Shqiptaret ishin ata” 112.

^ “Arsyeja e pare qe na vjen ne mendje eshte se shqiptaret kane faj se jane te bardhe, nga pikepamja somatike te padallueshem nga nje italian gfaredo [...] Pak te ndyshem, shume te ngjashem”

112Shih: Stella, G. A. (2003), L ’Orda: quando gli albanesi eravamo noi, BUR Rizzoli, Milano.

49


(“La prim a ragione che ci viene in m ente e che gli albanesi hanno la copla di essere bianchi, som aticam ente non distinguibili da un italiano qualsiasi [...]Poco diversi, troppo sim ili”)

(Re.,27 mars)

Keto ishin shembuj konkrete se si m odelim i m orfosintaksor i gjuhes se gazetave, leksiku dhe nuancat e tij stilistikore, i jap in udhe ravijezim it te perceptim it te im azhit, jo vetem te n je ngjarje, jo vetem te n je njeriu, por te nje kom bi mbare. Ne, ne syte e te tjereve, m adje edhe ne syte tane, pasqyrohem i ashtu si na pershkruan gjuha, m biem ri, cilesim i, ndajshtim i. Shtypi i perditshem e justifikon m e se m iri tagrin e tij prej pushteti te katert, sidom os ne aspektin dhe respektin gjuhesor. Parabola e perceptim it tone ndaj realitetit do te ndryshoje ne varesi te paraboles se perdorim it dhe funksionit te fjaleve te perdorura. N e fund te fundit, eshte sem antika gjuhesore ajo e cila na perkufizon ne syte e te tjereve. N e jem i ato gka na pershkrujne se jem i.

2.5. Opinioni publik

O pinioni publik ka ekzistuar gjithnje, por ja n e m jetet e kom unikim it m asiv ato qe e kane rritur dhe am plifikuar jehonen dhe ndikim in e tij. Jane keto te fundit qe e kane e zgjeruar fushen e veprim it te tyre, qofte nga ana hapesinore, qofte nga ana kohore duke luajtur n je rol them elor ne zhvillim in e dem okracise.

K etu ne m etojm e te theksojm e faktin se ro li i m ediave, pra i radios, televizionit, gazetave dhe internetit eshte vendim tar ne form im in dhe perforcim in e opinionit publik. Perdorim i, shperdorim i apo shtrem berim i qe keto m edia i bejne fjales, im azhit apo tingullit luan nje rol te patjetersueshem ne kristalizim in e opinionit publik. R reth ketij ndikim i e per ta sqaruar praktikisht ate, ne kem i sjelle shem bullin e n je anketim i113 114 te kryer m e studentet e Fakultetit te G juheve te H uaja e H istori-F ilologji, kryesisht dega G azetari, perdoruesit m e te rinj te ketyre m ediave.

Studenteve iu kerkua te jepn in m endim in e tyre rreth faktit se sa i rendesishem eshte roli i m ediave ne form im in e ideve te tyre, ne rang individual, e m andej se sa i rendesishem eshte roli i m ediave ne rang shoqeror, pra ne publik. Ja rezultatet e anketim it:

1) Sa perqind mendoni se mediat ndikojne ne formimin e ideve tona (rrethoni nje nga alternativat):

a. 0 - 20b. 20 - 40c. 40 - 60

113 Disa geshtje rreth opinionit publik dhe marredhenies se tij me mediat jane geshtje te rimarra nga punimi yne i mikrotezes. Shih: Katorri, Elda. (2009), Mediat, roli i tyre ne krijimin social te realitetit dhe ne forminin e opinionit.114Anketimi eshte rimarre nga punimi i sipercituar. Shih: Katorri, Elda. (2009), Mediat, roli i tyre ne krijimin social te realitetit dhe ne formimin e opinionit. Jane pyetje nga nje anketim i zhvilluar ne muajin mars te vitit 2009. Anketimi perfshiu 200 studente nga Fakulteti i Gjuheve te Huaja dhe ai Histori-Filologji, te te gjitha viteve.

50


d. 60 - 80e. 80 - 100

N um ri i studenteve te anketuar ishte 200. R ezultatet e m arra nga anketim i po i shprehim me shifra dhe m e perqindje si m e poshte:

Pergjigjet:________ Nr. Personavea. 0-20% 15

b. 20-40% 33

c. 40-60% 82

d. 60-80% 61

e. 80-100% 9

Tab. 1

Sa ndikojne m ediat ne form im in e ideve tona?

a. 0-20% b. 20-40% c. 40-60% d. 60-80% e. 80-100%

G rafiku nr.1

Gati 143 prej tyre ose 71.5 %, 115 i njohin m ediave, ne form im in e ideve te tyre, n je rol m e te m adh se sa vetes se tyre apo institucioneve te tjera. Jo m e kot e konsiderojm e m edian si pushteti i katert dhe ajo gka ne synojm e te sjellim ne kete punim eshte fakti se m ediat, sidom os ato te shkruarat, gazetat, jane institucioni gjuhesor m e m e ndikim ne je ten tone te perditshm e.

115 Themi gati, pasi ne pergjigjen c disa mund te mendojne 40-50%.

51


D uke iu rik thyer pergjigjeve te studenteve, m und te them i se ndoshta studentet kane te drejte. Sot je to jm e te rrethuar apo “pushtuar” nga m ediat dhe inform acioni qe na vjen prej tyre, prandaj zor se idete tona te m os jen e nxitur nga digka qe e kem i pare ne televizor, qe e kem i degjuar ne radio apo e kem i lexuar ne internet.

Sa i perket pergjigjeve ne dy skajet e gafikut m edojm e se njeriu, n isur nga rrethanat, nuk m undet te m os ndikohet fare nga m ediat apo te ndikohet krejtesisht prej tyre. N e rastin e pare do te ishte n je m bivleresim i pajustifikuar, ndersa ne te dytin n je nenvleresim i pam erituar.

Per n je pjese te kesaj shoqerie, pushteti i katert, pra m ediat, jane burim i kryesor nga i cili “pijne” dhe “mbrujne” idete apo pervojat e veta, te cilat lene shenje te njeriu, e karakterizojne dhe e dallojne nga te tjeret. Por kjo shoqeri, bashke m e te tjere individe, perben publikun, masat, shoqerine.

Tanim e studenteve iu kerkua qe te percaktonin fuqine e m ediave ne rang shoqeror, jo m e individual.

N e vijim te logjikes se pyetjes se pare, n je pyetje tjeter qe iu drejtua studenteve lidhej me rendesine dhe rolin e m ediave ne form im in e opinionit publik, pra ne formimin e ideve te shumices.

2) Roli i mediave ne formimin e opinionit publik eshte (rrethoni nje nga alternativat):

a. Shum e i m adhb. I m adhc. M esatard. I vogele. Shum e i vogel

Pergjigjet: Nr. i personavea. Shum e i m adh 27b. I m adh 92c. M esatar 74d. I vogel 7e. Shum e i vogel 0

"ab.2

52


Roli i mediave ne formimin e opinionit publik eshte:

G rafiku nr. 2

Sig shihet dhe nga rezultati, pergjigjja qe ka m arre m e teper “vota” eshte b-ja (rol te m adh). Pra, nga 200 studente te pyetur, 92 prej tyre (ose 46% ) m endojne se m ediat luajne n je ro l te m adh ne form im in e opinionit publik, ndersa 74 prej tyre (ose 37% ) m endojne se ky rol eshte mesatar.

D uke qene se m ediat jane burim i kryesor i inform acionit dhe m jeti kryesor i qarkullim it te tij, sigurisht qe ato jap in n je ndihm ese dom ethenese ne form im in e opinionit publik.

Edhe ne ndajm e te n jejtin men dim se m ediat luajne nje ro l te m adh ne form im in e opinionit publik, pasi per publikun e gjere (i referohem sidom os nje pjese te publikut shqiptar) ato jane e vetm ja “dritare” nga e cila m und te shohin boten e jashtm e.

Persa i perket pergjigjes a. (13.5% ) dhe pergjigjes d. (3.5% ) nuk pajtohem m e asnjeren nga te dyja, pasi i n johim individit n je fare doze lirie sa te m os ndikohet krejtesisht nga m ediat, por besojm e se ndikim i i ketyre te fundit eshte digka m e teper se “i vogel” .

Sa per pergjigjen e. (0% ), ajo flet vete, ose m e m ire te them i, ajo hesht.

D uke u bazuar ne ate qe tham e ne K reun I (lidhja e gjuhes m e m endim in dhe form esim i i realitetit m e ane te saj) na duket e udhes te theksojm e se formesimi i opinionit publik, pra i ideve te shumices, kalon neper shtigjet gjuhesore te mjeteve mediatike ku gazeta eshte pasqyra sinkronike e ligjerimit te shkruar. O pinionet tona m arrin trajte nga trajtat e shkruara te fjaleve dhe fjalive qe na servirin gdo dite te pertitshm et tona.

53


2.5.1. Opinioni publik ne te kaluaren

Eshte m jaft e qarte, duke patur parasysh karakterin social te njeriut, se opinioni publik ka ekzistuar gjithnje edhe pse ne perm asa m e te vogla; por sot ky opinion publik ushtron nje ndikim m e te dukshem ne m enyren e te m enduarit dhe te vepruarit te gdo individi, ndikon ne zgjedhjet elektorale, ne vendim m arrjet e qeverive dhe parlam enteve etj. Ka dokum ente te ndryshm e qe deshm ojne per te shkuaren tone ku ka te dhena per ekzistencen e n je “opinioni publik”.

Populli hebre g jate dyzet viteve te eksodit te tij nga Egjipti, shpesh ngrinte zerin dhe protestonte ne kor kunder M oisiut; athinasit e v jeter grum bulloheshin ne “A gora” per te diskutuar dhe per te dekretuar largim in, debim in e njerezve nga polisi duke shkruar em rin e ketyre te fundit m bi nje pllake balte; vete protestat e plebejve rom ake jo rralle here ndikonin orientim et e pushtetareve. Tre shem bujt e m esiperm jane shfaqje te qarta, ndonjehere edhe dram atike, te faktit se si opinioni publik m und te ndikoje ne zgjidhjen e problem eve te veganta; g jithm one ka ekzistuar dhe vepruar n je opinion publik “i nendheshem”, qe ne njefare m enyre, krijohej vetvetiu, ne m enyre te pavetedijshm e.

K ete te fundit shum e studiues bashkekohore e quajne “zanafilla” ose rrenja, burim i. K y opinion publik “i nendheshem” eshte n je sistem i konsoliduar idesh, sjelljesh, m itesh, vlerash te perbashketa, stilesh dhe m odelesh jetese. Shpesh zgjedhjet ideale dhe praktike te njerezve nuk jane fryt i veprim eve te tyre racionale dhe te m atura, por jane fryt i dokeve kom betare, i zakoneve te rrenjosura dhe im itim eve arkaike te asaj gka “njerezit bejne dhe mendojne”.

N e shekullin e V II filozofi anglez J.Locke dallonte tre lloje ligjesh: ate te Zotit, ate te shtetit dhe ate te opinionit publik (qe shpesh te vriste m e teper se dy te parat). Jo rastesisht disa shekuj m e pare D ante A lighieri e kishte stigm atizuar konform izm in e njerezve duke i krahasuar ato me delet e duke thene “aty ku shkon njera, shkojne dhe te tjerat”.N e analogji m e thenien e D antes, ne kontekstin e shtypit te shkruar, do te thonim se delet e publiku ndjekin “udhen e shkronjave" qe u servirin gazetat. N ese keto gazeta shkruajne keq, edhe ne do te m esojm e te shkruajm e keq e si rrjedhoje do t ’i strukturojm e m endim et m e nje gram atike, se paku te qortueshm e.

2.5.2. Opinioni publik sot

O pinioni publik, ne kuptim in e vertete te fjales, nuk eshte n je gjykim i bazur ne njohuri te thella, por n je vleresim pak a shum e siperfaqesor, qe lidhet m e pervojat e drejtperdrejta te njeriu t dhe m e gjendjen e tij shpirterore. “Opinionet” jane bindje jo te forta dhe te ndryshueshm e; kur keto kthehen ne bindje te rrenjosura dhe qe zgjasim ne kohe, m und te flitet per “besime”, dom ethene per organizim e m endore te qendrueshm e, per sjellje koherente. Fillim isht, opinionet form esohen nga karakteri dhe nga pervoja e gdo individi, nga gjendja em ocionale dhe sot m e teper se ne te kaluaren jane te kushtezuara nga konteksti social, nga “bindesit e fshehte”, veganerisht nga m ediat. O pinioni eshte k thyer dalengadale ne “publik”, p ikerisht nga bashkeveprim i i m jeteve te kom unikim it m asiv (gazeta, revista, radio, televizion, internet) m e organizatat sindikaliste,

54


politike, kulturore dhe fetare. Kjo gje i k a nxitur studiuesit te flasin per n je proces m asivizim i, per nje “qyteterim te masave”.

O pinioni quhet publik, pasi ai eshte i perbashket per pjesetaret e shoqatave te rendesishm e, ne te cilat ky opinion eshte n jekohesisht p ike referim i ideale dhe praktike, por edhe terren ku konkurojne interesa, pasione dhe vlera te ndryshm e. O pinioni publik eshte i afte te kushtezoje prodhim in dhe shitjen e te m irave m ateriale, m enyren e te m enduarit dhe sjelljen e njerezve. Por ai eshte objekt studim i i kerkim eve te ndryshm e dhe m err n je rendesi te vegante kur ka te beje m e sferen politike. O pinioni publik kuptohet si shprehje kolektive e gjykim eve dhe e sjelljeve, pra nuk eshte thjesht “nje kendveshtrim” indiferent, por nenkupton nje vullnet unanim , qe nuk ka ende nje rendesi ju rid ike, por m und ta kete ate m e ane te zgjedhjeve politike apo adm inistrative ose edhe neperm jet sondazheve te opinionit. N je shem bull m jaft i m ire i fuqise se opinionit publik do te ishte ai i rastit te refuzim it te arm eve kim ike ne nentor te vitit 2013, ku nje turm e e m adhe njerezish, grum bulluar perpara kryem inistrise e tha shkoqur qendrim in e vet rreth kesaj geshtjeje. M e poshte disa tituj te shtypit te atyre diteve:

^ “Armet kimike, protesta vijon te kryeministria. Rama: Shqiperia, te pamunduroperacionin e armeve kimike ”

(Shq.com, 15.11.2013, f.1)

^ “Armet kimike, Rama: Nuk i pranojme. I pamundur asgjesimi ne Shqiperi”

(Shq., 15.11.2013, f.1)

V ‘A rm et kim ike, Ram a: Shqiperia e ka te pam undur te perfshihet ne kete opera tion”

(St., 16.11.2013, f.1)

M egjithese ja n e citim e te m arra nga ligjerata e drejte e fjalim it te Ram es, qe te treja gazetat theksojne faktin qe ka qene e pam undur n je operacion i tille. Pra, jo i pavullnetshem , i padeshiruar, por i pam undur.

2.5.3. Opinioni publik nder shekuj

O pinioni publik, fale natyres se hapur shoqerore qe ka njeriu, ka ekzistuar gjithnje. N e te shkuaren e hershm e ky opinion form ohej dhe transm etohej brenda fam iljes patriarkale, brenda fisit, brenda fshatit apo brenda polis-it, pra brenda kufijve te ngushte hapesinore. Transm etim i gojor i opinionit publik (“tradita”) i shtrinte m e tutje kufijte kohore, sepse idete e brezave te shkuar rim erreshin vazhdim isht shekull pas shekulli nga brezat e rinj. Ja pse edhe sot e kesaj dite n jerezit jane te bindur qe tek fjalet e urta eshte perm bledhur dhe tejgohet dituria e urtesia e popujve, dom ethene opinioni publik i se shkuares. K ur u zbulua shkrim i, tradites gojore iu bashkangjit edhe tradita e te shkruarit qe fillim isht ishte privilegji i n je pakice, e cila ushtronte n je ndikim jo vetem kulturor, por edhe fetar tek m asa e gjere popullore.

55


M e shpikjen e shtypshkronjes dhe perhapjes se shkollave, kufijte hapesinore dhe kohore te opinionit publik u zgjeruan edhe m e tej. A lfabetizim i i te g jithe qytetareve, perhapja ne m ase e gazetave te perditshm eve dhe atyre periodike, prania gjithnje e m e e ndjeshm e e radios dhe e televizionit, perdorim i i ngjeshur i internetit, e kane k thyer ne vendim tar m arredhenien m idis opinionit publik dhe m ediave. N ga prania dhe zhvillim i i ketyre te fundit, opinioni publik i shoqerise eshte transferuar nga fam ilja, fisi, fshati, qyteti ne fam iljet, fiset, qytetet e m bare botes.

2.5.4. Gazeta si pasqyre e shprehjes se opinionit

M endim i i shum e studiuesve dhe eksperteve eshte se binom i m edia-opinion publik perben thelbin e proceseve politike dhe sociale qe karakterizojne je ten tone te perditshm e. L idhur me rolin e pazevendesueshem te shtypit, gazetave ne rastin tone, presidenti am erikan Tom as X heferson ka thene:

> “Po ta kisha ne dore te vendosja nese duhet te kishim nje qeveri pa gazeta apo gazeta pa qeveri, pa asnje hezitim do te zgjidhja kete te fundit.”

(Tom as X heferson, 1787)

Por le te m betem i ne kontekstin am erikan. N gjarjet e 11 shtatorit qe nderruan rrjedhen e historise se Shteteve te B ashkuara nuk lane indiferent askend. N jerezit u rrjeshtuan pas b indjeve te tyre. O pinioni publik u nda m e dysh. G azetaret po ashtu. Per t ’i pasqyruar keto ndryshim e po sjellim disa pjese te shkeputura nga artikujt e O riana Fallaci-t dhe D acia M araini-t, te dyja gazetare e shkrim tare, rreth ketyre ngjarjeve, te publikuar ne Corriere della Sera116.

ZEMERIMI DHE KRENARIA117

O riana Fallaci («Corriere della Sera», 29 shtator 2001)

“Ishte ora 9 e n je eerek . D he m os m e pyet se gfare kam ndjere gjate ketyre pesem bedhjete m inutave. N uk e di, nuk e mbaj m end. Isha n je cope akulli. Edhe truri im ishte aku ll. As nuk e mbaj m end nese ca gjera i kam pare tek kulla e pare apo tek kulla e dyte. N jerezit, qe te m os vdisnin te percelluar per se gjalli, hidheshin nga dritaret e katit te tetedhjete apo nentedhjete, per shem bull. Thyenin xham at e dritareve, i kapercenin, hidheshin poshte ashtu sie m und te hidhesh nga nje avion kur je m e parashute dhe zbrisnin poshte kaq ngadale. D uke perplasur kem be e duar, duke notuar ne ajer. Po, dukeshin sikur po notonin ne ajer. D he rruga nuk kish te sosur. M egjithate, aty nga kati i tridhjete e pershpejtonin ritm in. Te deshperuar fillonin te benin gjeste,

116 Artikujt ndjekin njeri-tjetrin ne distance prej pak ditesh. Qe te dyja grate, shkrimtare dhe gazetare mjaft te vleresuara ne vendin e tyre mbajne nje qendrim krejt te kundert me njera-tjetren. Sigurisht ka pika te perbashketa, por kenveshtrimi i seciles i paraqet me lente te ndryshme ngjarjet apo aktoret pjesemarres ne ngjarje. Keto qendrime dhe plot te tjere si ato e ndane me dysh opinioni publik dhe ndezen debate te zjarrta.117 Te gjithe paragrafet e artikullit jane perkthime te autorit te punimit.

56


te penduar m a do m endja, gati bertisnin ndihm e-help-ndihm e. D he vertete ashtu bertisnin. N e fund plandoseshin si su re bam! r...1

Por dobesia e A m erikes buron pikerisht nga fuqia e saj, nga pasuria e saj, nga fuqia e saj, m oderniteti i saj [...].

[...] K ur u takuam m ’u duke gati i shtangur nga zotesia heroike dhe bashkim i i adm irueshem me te cilen am erikanet i bene balle ketij qam eti. Ah, po. Pavaresisht te m etave qe te tjeret u perplasin vazhdim isht ne fytyre am erikaneve, te m eta qe edhe une ua njoh, (por ato te Evropes dhe ne veganti te Italise jan e edhe m e te renda), A m erika eshte n je vend qe ka shum e per te na mesuar.

[...] (K ryebashkiaku) G iuliani «Forca, njerez, forcaaa! Le te perveshim m enget. shpejttt!»

[...] aftesia e adm irueshm e per t ’u bashkuar, kom paktesia pothuajse ushtarake m e te cilen am erikanet u pergjigjen fatkeqesive dhe te arm ikut [...]: duhet ta pranoj se aty per aty m e m ahniti edhe mua.

[...] I dashur, ceshtja eshte se A m erika eshte n je vend i vecante. N je vend per t ’u pasur z ili, per te cilin te ndjesh xhelozi, per gjera qe nuk kane te bejne m e pasurine dhe keshtu m e radhe. Eshte i tille per arsye se ka lindur nga nje nevoje e shpirtit, nevojen per te pasur n je atdhe dhe nga idea m e sublim e qe N jeriu ka konceptuar ndonjehere: ideja e L irise, ose m e m ire te them i nga ideja e lirise gershetuar m e ate te barazise.

N atyrisht, nuk po u flas hienave qe gezohen kur shohin fo tografite e rrenojave dhe qeshin nen ze, m ire-t’u-behet-am erikaneve-m ire. Po u flas atyre njerezve, te cilet edhe pse nuk jane budallallenj apo te keqinj, e perkundin veten ne ndjenjen e m aturise dhe dyshim it. D he atyre u them: zgjohuni, njerez, zg johun i![...] nuk e kuptoni apo nuk deshironi ta kuptoni se ketu po ndodh nje K ryqezate e anasjellte .

Lufte te cilen e deshi dhe e shpalli njeri nga sektet e kesaj feje, ndoshta, por n je lufte fetare gjithsesi. N je lufte qe ata e quajne Xhihad. Lufta e Shenjte.

A nuk e kuptoni apo nuk doni ta kuptoni se nese nuk i kundervihemi, nese nuk mbrohemi, nese nuk luftojme, Xhihadi do te fitoje? D he do te shkaterroje ate bote qe, m ire apo keq, m undem ta ndertojm e, ta ndryshojm e, ta perm iresojm e, ta bejm e disi m e inteligjente, dom ethene m e pak fanatike apo m adje jo fanatike. D he bashke m e te do te shkaterroje kulturen tone, artin tone, shkencen tone, m oralin tone, v lerat tona, kenaqesite tona ... K rish tin ! [...] N uk ju behet vone as per kete, te m arre? U ne jam ateiste, shyqyr Zotit. D he as qe kam nderm end te lejoj te m e vrasin, sepse jam e tille.

Thuhet qe m asakra tjeter eshte e pashm angshm e [...]

D isa nuk jane as te kenaqur e as te pakenaqur. N uk ua ndjen dhe aq. Pastaj A m erika eshte larg, m idis Evropes dhe A m erikes ka nje oqean ne m es... Oh, jo , te dashurit e mi. Jo. Ka thjesht nje rreke uji m idis tyre. Sepse kur ketu luhet m e fatin e Perendim it, m bijetesen e qyteterim it tone, N ju Jorku jem i ne. A m erika jem i n e . N e italianet, ne francezet, ne anglezet, ne gjerm anet, ne austriaket, ne hungarezet, ne sllovaket, ne polaket, ne skandinavet, ne belget, ne spanjollet, ne

57


greket, ne portugezet. N ese A m erika bie, shem bet E vropa. B ie Perendim i, b iem ne. D he jo vetem ne kuptim in financiar, ne ate kuptim in qe, m e sa po kuptoj, ju shqeteson m e shume.

[...] U ne nuk shkoj te ngre tenda ne M eke. U ne nuk shkoj te recitoj Psalm e apo A vem arine perballe varrit te M uham edit. U ne nuk shkoj te pshurr ne m erm eret e xham ive te tyre, nuk shkoj te bej m.... ne kem bet e m inareve te tyre. K ur shkoj ne vendet e tyre (gka nuk m e jep kurrefare kenaqesie), nuk e harroj kurre qe jam nje m ysafire dhe nje e huaj. Bej kujdes te m os i fyej me veshje ose gjeste ose sjellje qe per ne jane norm ale, ndersa per ata te papranueshm e. I trajtoj me respektin e duhur, m e m iresjelljen e duhur [...].

Fallaci eshte n je shkrim tare dhe gazetare m jaft e njohur italiane. E rrjeshtuar politikisht dhe ideologjikisht shpesh eshte qortuar per qendrim in e saj kunder Islam it. A rtikulli i m esiperm eshte n je nder ato artikuj qe ngjalli shum e polem ika dhe e beri opinoni publik te ndahej m e dysh. Publicistika e saj m jaft e thuket te nx it te reflektosh, te arsyetosh e m andej edhe te besosh.

A rtikulli ia beh m e nje fraze rrefim tare qe bart inform acionin kohor lidhur m e zhvillim in e ngjarjeve (Ishte ora 9 e n je gerek). N e pam je te pare duket sikur ky eshte thjesht n je konstatim , n je saktesim objektiv ku lexuesi nuk ka pse te ndjehet i perfshire. Por jo , nuk eshte ashtu! Fill pas kesaj autorja i drejtohet vetes se dyte njejes (Dhe mos me pyet...) e duket sikur fillon te dialogoje m e lexuesin. A utorja nis te rrefehet e te tregoje m e hollesi ato gaste dram atike e duket se po i qan hallet p ikerisht m e lexuesin. I tregon atij tm errin qe i kane pare syte (Njerezit, qe te mos vdisnin te percelluarper se gjalli, hidheshin nga dritaret e katit te tetedhjete apo nentedhjete.... dukeshin sikur po notonin ne ajer, ... rruga nuk kish te sosur), ku ankthi dhe vuajtja gapiteshin ngadale e nuk i cyste nguti. Paragrafi m byllet m e zhurm e onom atopeike (Ne fund plandoseshin si gure bam!), si per te dhene ushtim in e te gjitha britm ave qe plandoseshin ne toke.

V em endja dhe i gjithe pershkrim i fokusohet tek A m erika dhe am erikanet. Tek ky vend, i cili nuk e hum b kurre besim in dhe di te ringrihet pas gdo tragjedie, sepse sig e quan autorja eshte nje vend i vegante. A i m beshtetet fuqishem tek ideja e lirise dhe e barazize.

O riana rrjeshtohet qartesisht pro A m erikes dhe fton lexuesin t ’i bashkohet qendrim it te saj, pasi, Lufta e Shenjte, X hihadi, e nisur nga m uslim anet (ketu gazetarja nuk ben dallim in m idis m uslim aneve dhe terroristeve) kercenon vlerat dhe kulturen e Evropes (do te shkaterroje kulturen tone, artin tone, shkencen tone, moralin tone, vlerat tona, kenaqesite tona... Krishtin!).

A m erika jem i te g jithe ne! (Nese Amerika bie, shembet Evropa. ) K ushtrim i eshte i fuqishem .

Persa i perket pales tjeter te perfshire ne konflikt, vendet m uslim ane, gazetarja shprehet se, kur shkon ne ato vende, i respekton traditat dhe zakonet e tyre (Une nuk shkoj te ngre tenda ne Meke. Une nuk shkoj te recitoj Psalme apo Avemarine perballe varrit te Muhamedit), nderkohe qe p ikerisht per kete respekt te m unguar ndaj tradites katolike te Perendim it duket se i qorton ato.

Fjala i m betet lexuesit. A sesi ai nuk m undet te m os e krijo je n je opinion te vetin. Mbresa tingullore e nje ligjerimi te tille mund te jete udherrefyesja e qendrimit tone.

Po ne te njejten gazete, ne Corriere della Sera, m e date 5 tetor 2011, nje tjeter shkrim tare e gazetare shkruan rreth ngjarjes. Q asja dhe kendveshtrim i i ngjarjes eshte k rejt i ndryshem .

58


POR DHIMBJA NUK NJEH FLAMUR118

D acia M araini («Corriere della Sera», 5 tetor 2001)

E dashur O riana,

P ikerisht tani kur te gjithe, duke nisur nga Papa e deri tek Presidenti i Shteteve te B ashkuara, po perpiqen te bejne dallim in m idis kultures islam ike dhe terrorizm it, p ikerisht ne kete rrethane kaq delikate dhe serioze per te ardhm en e botes, ti fajeson ata qe nuk jane te gatshem t ’i hyjne nje lufte fetare. Per ty ai qe e ndan terrorizm in nga Islam i eshte n je h ipokrit. [...]. Sipas ketij parim i i bie qe edhe Papa m adje te je te hipokrit [...].

Te paret qe e paguan haraein e fanatizm it fetar ishin p ikerisht ata, b ijte e A llahut [...I.

P ikerisht N ju Jorku , ku ti ke zgjedhur te je tosh , eshte qyteti m e m ultietnik ne bo te . N e ato rrokaqiej, ti e di, vdiqen 400 m uslim ane. Te zene perfund, te m bytur apo te djegur per se gjalli, per faj te disa krim ineleve.

N uk ishin m uslim anet ne pergjithesi ata qe e kryen m asakren [...], por njerez qe kane nje em er dhe m biem er. K eta jane njerezit qe duhen gjetur, duhen gjykuar dhe denuar, sie u be m e gjyqet e N urem bergut pas nazisteve. Lufta nuk eshte pergjigjja e duhur kunder terrorizm it, por ndoshta ajo qe do te lipsej eshte n je operacion i m adh nderkom betar policor.

[...] A nuk m endon se po e tepron? ”N ese bie A m erika, bie Evropa, bie Perendim i, biem ne” .

Pas m ijera v jet luftrash dhe urrejtjesh se paku duhet ta kem i m esuar kete gje: se dhim bja nuk njeh flam ur. Se ajo per te cilen aspiron shum ica e n jerezve eshte n je bashkejetese paqesore nderm jet individeve te kulturave dhe feve te ndryshm e.

[...] P ikerisht kullat e M anhattan-it jane deshm i e qarte e n je fakti te patjetersueshem : sot qyteterim i eshte n je perzierje kulturash te ndryshm e. N e ato kulla te gjym tuara per vdekje bashkejetonin ne m enyre te civ ilizuar njerez te dyzet kom besive te ndryshm e. A m erika nuk do te ishte ajo qe eshte sot, ne qofte se nuk do te kishte pranuar ne gjirin e saj te zinjte e Afrikes, m uslim anet e Lindjes, kinezet, japonezet, irlandezet dhe keshtu m e radhe [...]. E shte pjesa e m e e m ire e A m erikes ajo qe k a fituar, A m erika e m ikpritjes dhe e solidaritetit.

N uk m und te thuash se ne Itali «xham ite e M ilanos, Torinos dhe Rom es jane plot e perplot me m askarenj qe i thurin lavde O sam a Bin Laden-it apo terroriste qe presin te hedhin ne ere kupolen e Shen Pjetrit», sepse kjo nuk eshte e vertete. [...] N uk m und t ’i quash krim inele sa e sa njerez qe punojne, luten dhe eojne perpara m e dinjitet n je jete te veshtire ne m ergim .

Jemi bij te te nieitit Zot», ka thene perunjesisht Papa V ojtila. Per shum e shekuj, Islam i i ka m esuar Evropes se si te num eroje yjet, si te llogarise distancen m idis planeteve, se si te m endoje dhe te paraqese veprim et m atem atikore.

118 Te gjitha paragrafet e artikullit jane perkthime te autorit te punimit.

59


A rtikulli i m esiperm nis si te ishte n je leter (E dashur Oriana), ku veta e dyte njejes ti nuk synon m e te perfshije drejtperdrejt lexuesin, por eshte nje replike qe D acia M araini ben ndaj qendrim it te koleges se vet. R eplika ndertohet m bi bazen e kendveshtrim it te anasjellte, pra te perm bysur, qe gazetarja i ben ngjarjeve te 11 shtatorit.

P ike se pari, M araini e drejton m ajen e penes se vet jo m e nga am erikanet e vrare, por nga m uslim anet qe vdiqen ate dite ne kulla, duke i kujtuar koleges se nuk eshte hig e udhes, e m bi te gjitha aspak e vertete, te pohohet se Islam i dhe terroristet jane nje (Per ty ai qe e ndan terrorizm in nga Islam i eshte n je h ipokrit).

Kjo teze u hodh poshte, si nga Bushi, ashtu edhe nga vete Papa (nga Papa e deri tek Presidenti i Shteteve te Bashkuara, po perpiqen te bejne dallimin midis kultures islamike dhe terrorizmit...).

A m erika vertete qe eshte n je vend special, pohon M araini duke rim arre citim et e koleges, por kjo fale faktit qe ka ditur te perqafoje dhe m ikprese larm ine e vlerave, larm ine e prejardhjeve, larm ine e kulturave qe potencialin m aksim al te tyre e shfaqin p ikerisht ne N ju Jorku (NjuJorku, ku ti ke zgjedhur te jetosh, eshte qyteti me multietnik ne bote).

E pikerisht atje, ne ato kulla, vdekja nuk kurseu as m uslim anet (ne ato rrokaqiej, ti e di, vdiqen 400 m uslim ane ose [...lte paret qe e paguan haracin e fanatizm it fetar ishin p ikerisht ata, b ijte e A llahut [...]).

N uk m und te quhen krim inele, terroriste, te gjithe m uslim anet qe je to jne dhe punojne ndershm erisht neper te g jithe vendet e botes. Per to m adje duhet ndjere keqardhje, pasi je ta prej em igranti nuk eshte aspak fushe m e lule. N dersa Perendim i nga ana e tij, duhet t ’i je te m irenjohes Islam it, pasi ai u ka percjelle dije ne lem in e shum e shkencave, atyre ekzakte sidomos.

Fjalia qe m bart te gjithe peshen e qasjes se gazetares M araini eshte m aksim a: “dhimbja nuk njeh flamur” e vdekja gjithashtu, prandaj, duke thirrur ne ndihm e edhe fjalet e te m adhit Papa V ojtila («Jemi bii te te nieitit Zot»), ajo e fton kolegen Fallaci te reflektoje dhe te m os i fuse te gjithe ne te njejtin thes fajesh e fajtoresh.

A jo qe vem e re nga krahasim i i artikujve te m esiperm eshte fakti se per gdo ngjarjeje dhe ndodhi m und te kete po aq kendveshtrim e dhe qendrim e. Keto kendveshtrim e m und te bien ndesh m e njeri-tjetrin pavaresisht se ngjarja eshte po ajo. Kjo ndodh per faktin se gazeta nuk eshte nje produkt m aterial prej letre ku pershkruhet shoqeria dhe bem at e saj.

Pershkrim in e shoqerise ne gazeta e bejne pa dyshim gazetaret, te cilet sig veren Barbie Zelizer (1993), jane nje komunitet interpretuesish, kategori analitike shume e dobishme per te kuptuar produktin informativ si frut i pasqyrimeve sociale te realitetit, te percaktuara nga perkatesia sociale e gazetareve, nga kushtezimet qe lindin nga marredheniet e tyre te perditshme shoqerore e profesionale.119

K ur gazetaret jan e te ndryshem , edhe opinioni i tyre m e gjasa eshte i ndryshem e si rrjedhoje, edhe perceptim i qe ato do te krijojne tek m asa popullore ose opinioni publik, sic e quajtem ne, do

119 Mancini, P. Marini, R., vep. cit.f. 142.

60


te m arre ngjyrim e te diktuara. E vetm ja gje e m ire eshte se p luraliteti i llojeve te gazetave na jep m undesine qe edhe perzgjedhja jo n e te je te pluraliste. M e fjale te tjera, te pasurit m e teper se nje gazete ne treg, na ofron nje qasje p luraliste ndaj inform im it. G juha e gazetave, ndryshe nga ajo e zakonshm ja, standard, fu tet neper disa m ekanizm a gjuhesore e gram atikore te posagem qe na terheqin vem endjen dhe ndikojne tek qendrim et tona.

Per te kuptuar sig duhet ro lin dhe funksionin e m ediave ne shoqerine tone, duhet te zbulojm e origjinen e shoqerise m oderne dhe te nxjerrim ne pah lidhjen historiko-sociale qe ekziston m idis lindjes se m jeteve te kom unikim it m asiv, lindjes se opinionit publik dhe teorise se dem okracise. £don je ra prej tyre nuk m und te studiohet dhe te kuptohet, po te m os shihet ne m arredhenie m e te tjerat.

S tudiuesi gjerm an H aberm as hedh hipotezen se per te shpjeguar natyren e shoqerise m oderne - n je perzierje e revolucionit borgjez, zhvillim it te kapitalizm it, lindjes se dem okracise dhe perhapjes se shtypit - eshte e nevojshm e te shpjegojm e konceptin e sferes publike. H aberm as synon te identifikoje n je hapesire te re sociale, qe renditet m idis shoqerise civile (ne te cilen ben pjese) dhe shtetit, ne kuader te te cilit shtetasit - borgjezet e rinj, intelektualet ilum iniste, etj. - gezojne te drejten per te bere n je diskutim publik, gjithashtu dhe per te patur form im in e nje orientim i kolektiv dhe te nje “vullneti te pergjithshem” , te drejten per te pasqyruar procesin e vendim m arrjes dhe per te kontrolluar pushtetin. Pra, nuk m und te kem i dem okraci pa patur nje sfere publike, as nuk m und te kem i nje ballafaqim racional dhe te gezojm e te drejta pa patur nje hapesire publike, tek e cila m und te kene akses te gjithe.

Opinioni publik eshte i afte te vere ne veprim, te praktikoje publikisht, te shfaqe pasojat e orientimit te vet.

N e rastin e dy artikujve te sipercituar, m und te them i se keto pasoja udhehiqen nga linja qe ndjekin shkrim et. L inja Fallaci thote bashkohuni o njerez kunder kesaj te keqeje te m adhe, Islam it= terrorizm it=fondam entalizm it, ndersa linja M araini eshte m e e veteperm bajtur, m e reflektuese, m e e arsyeshm e. Sipas saj, duhet ndare m ielli nga krundet, islam i nga terrorizm i. A nim i nga njera apo tjetra linje qendrim i do ta rrjeshtoje opinionin publik m e njeren apo tjetren linje gazete. B lum er thekson se individet: “si eksponente te masave, jane te ekspozuar ndaj mesazheve, ndaj ngjarjeve dhe ndaj permbajtjeve qe shkojne pertej pervojave te tyre, qe u referohen disa universeve kuptimore dhe vlerave ”.

N e shoqerine e sotm e te m ases, procesi i form im it te opinionit publik nuk ndodh ne m enyre te vetvetishm e, por lipset nevoja e n je “lidershipi te opinionit” . Shpeshhere kete ro l e luajne gazetaret te cilet shprehin qarte dhe fort m endim et dhe qendrim et e veta sidom os per ato ngjarje qe shenojne rrjedhen e historise dhe e ndryshojne ate. N doshta gazetaret nuk kane fuqi te na m esojne te m endojm e, por ato jane vendim tare se rreth cilave geshtje ne m und te m endojm e, pasi m ediat per te cilet ata shkruajne e pershkruajne dhe e perkufizojne realitetin qe na rrethon duke i paraqitur publikut n je liste m e tem at rreth te cilave te diskutoje apo te shprehe nje opinion.” 120 121

120 Freidson, (1953), f. 199.121 Shaw, (1978), f. 96.

61


KREU III

GJUHA E GAZETAVE NE RAPORT ME GJUHEN NE PERGJITHESI

3.1. Shqyrtime hyrese

Te flasesh per gjuhen e gazetave apo ta perflasesh ate nuk eshte aspak nje risi. M egjithate arsyet per ta studiuar kete gjuhe m beten ende te shum ta dhe te pashteruara. Po t ’i referohem i gjuhetarit dhe gazetarit A llan Bell, arsyeja kryesore, ajo m e e vetvetijshm ja, m e e thjeshta, se perse duhet te studiohet gjuha e m ediave eshte fakti se ajo ekziston! Sipas B ell-it gdo koncept qe ekziston dhe ka ndikim ne shoqeri vlen te shqyrtohet dhe te m erret per studim.

G azeta eshte n je kronike e pareshtur e veprim tarise njerezore, nje vitrine e lig jerim it te shkruar ku flitet per sektore te ndyshem si ekonom ia, shkenca, politika, sporti, m jekesia, rendi etj. qe i drejtohet n je publiku m asiv te cilin e inform on, e edukon dhe e ndikon. M e ane te gjuhes!

N der g juhetaret italiane, nder te paret qe e njohu rendesine e m jeteve te kom unikim it m asiv ne zhvillim in e gjuhes ishte Tullio D e M auro.

N je tjeter g juhetar italian, A ndrea M asini , pohonte se ne shek. X IX shtrirja e shperndarjes se shtypit ditor ishte ende shum e m e e m adhe sesa shtrirja e perhapjes se m jeteve te tjera te m edha te transm etim it te gjuhes se shkruar: keshtu ne industrine e botim eve te librit, po te sjellim vetem nje shem bull, gjate gjithe shekullit te nentem bedhjete ajo gka u konsiderua si nje “sukses i dukshem ” ishte shitja, ne n je vit, e dhjete m ije kopjeve te n je vellim i. Pra, ne shek. X IX gazetat ishin m jeti i perhapjes se n je italishtjeje per qellim e jo letrare, m e tirazh, i cili edhe pse m odest, e kalonte num rin e kopjeve te rom aneve m e te suksesshem .

Sa i perket spektrit shqiptar, gazetat e asokohe, te botuara kryesisht ne m ergim , luajten n je rol thelbesor sidom os ne ruajtjen e gjuhes dhe identitetit te kom bit. N e krahasim m e Italine, ku levrim i i te shkruarit ne gazete daton qe ne vitin 59 para lindjes se K rishtit, (Italise i njihet prim ati boteror i botim it te nje gazete. G azeta e pare e botuar qe p ikerisht Acta Diurna e cila paraqiste n je perm bledhje zyrtare te ngjarjeve te rendesishm e te je tes ne qytetin e Rom es. Perm bajtja e kesaj gazete ishte pjeserisht zyrtare (njoftim e ligjore, dekretet perandorake, te Senatit dhe pretoreve) dhe pjeserisht private (njoftim et e lindjes, dasm es dhe vdekjes), Shqiperia kishte m betur shekuj m brapa.

G azeta e pare shqiptare u botua ne veren e vitit 1848, nga Jeronim de Rada, ne N apoli. G azeta titullohej I’Albanese d ’ltalia196 (A rbereshi i Italise). A jo u botua ne italisht dhe trajtonte problem e kryesisht te arberesheve. A jo sqaronte origjinen e tyre, virtytet, zakonet, folklorin dhe * * * * *

m193194195196

Bell, Allan. (1991), The Language o f News Media, Blackeell, Oxford, f. 3.Masini, A. (1977), La lingua di alcuni giornali milanesi dal 1859 al 1865, La Nuova Italia, Firenze, f. 5.Po aty.http://it.wikipedia.org/wiki/Acta DiurnaFevziu, B. (9005), Histori e Shtypit Shqiptar 1848 - 2005,Onufri, Tirane, f.7.

62

http://it.wikipedia.org/wiki/Acta_Diurna


1 27bem at e te pareve ne atdhe ne luften kunder turqve . “L ’A lbanese d ’ltalia” botohej afro 3 here ne muaj dhe num rat e botuara te revistes, deri ne qershorin e viti 1949, qene 27 gjithsej.

Gazeta, fale edhe periodicitetit te saj, perfaqesonte nje m jet te nje rendesie prim are per depertim in e gjuhes, detyre qe tradicionalisht ka qene ekskluzivitet i dijetareve, ne ato shtresa te popullsise te cilat, nga pikepam ja kulturore, ishin ende te prapam betura. M egjithate, perpara se te flasim per tiparet dhe vegorite e gjuhes se gazetave, na duket m e vend te sqarojm e fillim isht se si m und ta perkufizojm e “gjuhen e gazetave”. A kane nje gjuhe te tyren gazetat? A ka ajo karakteristika te veganta, te ndryshm e nga varietetet e tjera te gjuhes ne pergjithesi apo m os ndoshta eshte thjesht n je perzierje kodesh, nenkodesh, ligjerim esh, zhargonesh, dialektesh dhe regjistrash te ndryshem gjuhesor?

Q ellim i i ketij kapitulli eshte p ikerisht perkufizim i i gjuhes se gazetave ne raport m e gjuhen e zakonshm e ne pergjithesi. G juha e gazetave eshte n je m ikrogjuhe teknike apo perdorim i vegante i gjuhes sone? M arredheniet e saj m e te ashtuquajturin “perdorim te zakonshem ” te gjuhes, m e te folurit dhe form at e tjera te te shkruarit, ndertohen m bi bazen e kundervenieve apo jane nje sim bioze stilesh dhe form ash? Pra, a eshte gjuha e gazetave nje shum atore e kodeve gjuhesore dhe ligjerim eve qe pasqyrohen ne te apo ka edhe specifikat e veta? C ilat jane teknikat qe e m brujne gjuhesisht ligjerim in e gazetave? A i besohet ky ligjerim strukturave sintaksore dhe perzgjedhjeve leksikore te posagme?

N e fund te fundit, a eshte gjuha e gazetave nje g juhe speciale, sektoriale apo specifike?

Per t ’iu pergjigjur pyetjes duhet m e pare te sqarojm e se gfare jane gjuhet speciale dhe cilat jane rrethanat e lindjes se kesaj dege te rendesishm e te g juhesise qe lidhet m e origjinen e hulum tim it te tyre.

3.2. Rreth perkufizimit te gjuhes se gazetave dhe gjuheve sektoriale

Sipas burim eve te konsultuara, studim i i vegorive te ketyre gjuheve (per gjuhen italiane) daton ne 1939, kur doli num ri i pare i revistes «Lingua nostra», e cila u shfaq si n je risi nder revistat shkencore ne fushen e gjuhesise. Q ene gjuhetaret G iacom o D evoto dhe Bruno M igliorini ato te cilet e them eluan kete reviste ku trajtoheshin tem atika rreptesisht gjuhesore. P ikerisht ne kete reviste shum e gjuhetare italiane botuan artikujt e tyre qe m erreshin m e nenkodet e gjuhes se shkruar. Sot ekzistojne m jaft revista te tilla m egjithate revista ne fjale m betet m e prestigjozja dhe m e e vjetra. A jo u hapi rrugen shum e revistave te tjera qe ndoqen m odelin e saj.

Sipas perkufizim it te M ichele Cortelazzo-s “me gjuhe speciale kuptojme shumellojshmerine funksionale te nje gjuhe natyrore, qe lidhet me nje fushe te dijes ose sektor te aktiviteteve te veganta, e cila, ne teresine e saj, perdoret nga nje grup me i vogel folesish sesa teresia e folesve te kesaj gjuhe, ku gjuha speciale eshte vetem nje varietet i kesaj te fundit qe perdoret per te 127 128 129

127 Po aty, fq.12128 http://www.lelettere.it/site/d page.asp?IDPagina=40&Section129 Michele A. Cortelazzo, Le lingue speciali, Padova, Unipress, 1994, f. 8

63

http://www.lelettere.it/site/d_page.asp?IDPagina=40&Section


permbushur nevojat e komunikimit (kryesisht ato referenciale) te atij sektori specifik; nga pikepamja leksikore, gjuha speciale paraqet nje sere elementesh shtese ne krahasim me gjuhen e zakonshme ne pergjithesi, ndersa nga pikepamja morfosintaksore ajo shfaq nje sere perzgjedhjesh gjuhesore, te cilat perseriten rregullisht, brenda inventarit te formave qe gjuha ka ne dispozicion.”

Larm ia dhe specifikat e regjistrave gjuhesore qe pershkruajne dhe m bulojne te g jithe sektoret e je tes se njeriut, i kane nxitur gjuhetaret te m erren m e studim in e lig jerim it te ketyre sektoreve.

Sa i perket gjuhes shqipe, deri m e sot, “lig jerim it sektorial” dhe “lig jerim it specialistik” , si dhe ndryshim i m idis tyre, nuk eshte studiuar aq sa duhet. I pari qe u shpreh per dallim in e stilit shkencor nga stili le trar eshte Ernest Koliqi. Te stili shkencor K oliqi dallon dy vegori thelbesore: “qartesine” dhe te qenet i “preme”. Keto vegori burojne nga natyra m e e percaktuar dhe m e e sakte e natyres dhe logjikes shkencore gka shpjegohet m e synim in e shkencetarit per te shprehur sidom os ne form e sa m e te thuket e te sakte, pa ekuivoke e dykuptim esira, m endim in shkencor per objektin e vet. K urse per stilin e “artistit” te fjales apo te shkrim tarit i cili ndjenjat dhe m endim et e vete i vesh m e “figura vezulluese” dhe “ne vrullin e frym ezim it dhe te hovit te vet shprehes” nuk ndjek rrugen e logjikes se rrep te e te prere shkencore, por shtigjet neper te cilat e terheq “intuita” e tij artistike, “trilli i tij instiktiv” , jane karakteristika te tjera vegori .

N e kuader te shqyrtim eve rreth geshtjeve qe lidhen m e stilet funksionale te shqipes kontribut te vegante kane dhene X hevat L loshi ne librat e tij “Gjuha, stili dhe redaktimi ne shtyp” (1977), “Njohuri per stilistiken e gjuhes shqipe” (1987), “Stilistika e gjuhes shqipe dhe pragmatika” (1999); G jovalin Shkurtaj ne librin “Kultura e gjuhes ne skene dhe ne ekran” (1988), “Kahe dhe dukuri te kultures se gjuhes” (2003), “Kultura e gjuhes” (2006), “Si te shkruajme shqip” (2008). Librat e m esiperm trajtojne dhe rrokin tiparet e ligjerim eve te shkruara.

Profesor L loshi , kur flet per ligjerim in e shkruar, dallon 5 lloje stilesh funksionale, gjithm one ne raport m e norm en gjuhesore. A to jane:

- Stili i veprim tarise shkencore e teknike, ku funksioni m bizoterues eshte kumtimi.- Stili i veprim tarise shteterore e administrative, ku funksioni i kumtimit bashkohet me ate

parashkrues.- Stili i veprim tarise shoqerore e politike, ku funksioni i kumtimit bashkohet me ate

ndikues.- Stili i veprim tarise letrare artistike, ku funksioni m bizoterues eshte ai estetik.- Stili i veprim tarise fetare, ku funksioni m bizoterues eshte ai sugjestiv.

Lloshi pohon se stilet jane kategori historike qe nuk ngurtesohen ne nje gjendje por ato ndryshojne bashke m e gjuhen ne te resi130 131 132.L idhur m e term inologjine qe u referohet atyre, pra stileve te ndryshm e te gjuhes, ajo eshte e larm ishm e dhe jo unisone. Kjo varet nga parapelqim et e gjuhetareve.

130 Hilushi (pseudonim i Ernest Koliqit), Letra te hapura, “Shejza”, 1970, nr.4-6, f.99, citim ne Shkurtaj, Gj. (2013) Si te shkruajme shqip. Baza te shkrimit akademik, botimi I trete, Morava, Tirane, f.101.131 Lloshi, Xh., vep. cit., f. 157.132 Lloshi, Xh., vep.cit., f. 154.

64


Keshtu, per shem bull, disa gjuhetare italiane qe jane m arre m e studim in e ketyre geshtjeve flasin133 134per gjuhe speciale ose specialiteti, gjuhe zanati, nenkode , ndersa te tjere per gjuhe135 13 6 137teknike , gjuhe sektoriale , teknolekte, mikrogjuhe , zhargone etj.

Perveg term it zhargon, i cili ka n je leksik te koduar te vetin, qe i referohet gjithm one nje grupi te ngushte folesish te cilet i bashkon m e njeri-tjetin profesioni, g jendja ne te cilen gjenden, (psh. m jeket, te burgosurit etj.), jem i te m endim it se te gjithe term at e m esiperm m und te jene fare m ire sinonim ike m e njeri-tjetrin, m egjithate, term i hiperonim ik qe i perfshin te gjitha eshte cilesim i gjuhe sektoriale.

Togfjaleshi “gjuhe sektoriale ” eshte n je perkufizim i gjere qe perveg gjuheve shkencore-teknike perfshin edhe gjuhe te tjera qe nuk kane te bejne m e disiplinat shkencore: per shem bull gjuha e politikes, g juha burokratike, gjuha e sportit, e publicitetit etj. Gjuhet sektoriale quhen ndryshe edhe nenkode, perkufizim i cili nxjerr ne pah marredhenien e varesise qe ato kane me kodin e gjuhes133 134 135 136 137 1 3 8 .

Per ta thene ndryshe, g juhet sektoriale jane varietetet e n je gjuhe qe perdoren nga grupe te caktuara njerezish dhe qe karakterizohet nga perdorim i i nje leksiku specifik (term inologji vetem e atij sektori ose term a qe i perkasin leksikut te zakonshem apo te sektoreve te tjere te gjuhes qe perdoret m e ngjyrim e te veganta); ne kete kuptim , perkufizim i perfshin si varietetet e perdorura m e nje kuptim m e te ngushte dhe te vecante te tilla si, psh. gjuha e kim ise, e fizikes e m atem atikes, ashtu edhe ato varietete ku kodifik im i gjuhesor nuk eshte kaq rigoroz dhe per kete arsye ne te kane akses sektore te m edhenj te bashkesise gjuhesore sig eshte g juha e televizionit, gjuha e politikles, g juha e gazetave.

133 Shih: Beccaria, G.L. (1973), Il linguaggio giornalistico, in ID., (a cura di), I linguaggi settoriali in Italia, Bompiani, Milano; Gotti, M. (1991), I linguaggi specialistici, Firenze, La Nuova Italia dhe Sobrero, A. (1993), Lingue speciali in Id. (a cura di), Introduzione all’italiano contemporaneo. La variazione e gli usi, Roma-Bari, Laterza, quarta ed., 1999, pp. 237-277.134 Shih: Dardano, M. (1973), Il linguaggio dei giornali italiani, Laterza, Roma-Bari dhe Berruto, G. (1974), La sociolinguistica, Bologna, Zanichelli.135 Parisi, D. (1962), Linguaggio comune e linguaggio regolato in «Rivista di filosofia», 53, f. 313-334.136 Beccaria, G. L. (1973), Linguaggi settoriali e lingua comune, in Id. (a cura di), I linguaggi settoriali in Italia, Milano, Bompiani, f. 7-59.137 Balboni P. E., 1982, “Le microlingue”, in Scuola e Lingue Moderne, n. 5, f. 107-113, n. 6, f. 139-148.138Dardano, M. Trifone, P. (1999), Grammatica italiana con nozioni di linguistica, Zanichelli Editore S.p.A., Bologna, f. 633.

65


3.3. Shfaqje te ligjerimeve sektoriale ne shtypin e perditshem

N ga sa trajtuam m e lart, pam e se g juha e gazetave karakterizohet nga bashkejetesa ne te njejtin m jet i regjistrave gjuhesore dhe zgjedhjeve stilistikore shum e te ndryshm e , te teksteve te diktuara nga nje ekspresivitet i qellim te dhe i veted ijshem 139 1 4 0 * dhe nga nje perzierje e larm ise se teksteve dhe m odaliteteve gjuhesore.

Shtypi i shkruar ka ndikim tek njerezit, si persa i perket form im it te opinioneve, orientim it te tyre, ashtu edhe persa i perket aspekteve gjuhesore dhe tejgim it te tyre. Jo m e kot shtypi eshte quajtur pushteti i katert. G juha e tij eshte n je g juhe e gjalle, aktuale dhe ekspresive e cila gjithm one perm ireson, shpik dhe rishpik vetveten pasi duke qene gdo dite ne kontakt me realitetin ka per detyre ta pershkruaje ate. K onturet gjuhesore qe m arrin rubrikat e shtypit lidhen ngushte m e tem atiken e dites ne secilin prej sektoreve te je tes sociale.

K eshtu per shem bull, sipas hum orit dhe ngjyrim eve politike te realitetit, ne varesi te asaj gka ndodh e gka ngjet ne shoqeri, ne politike, ne sport, teknologji a shkence, lindin neologjizm a apo form ulim e te pazakonta, m etafora dhe lokucione te reja, fjale apo em ertim e te paperm endura dhe te pashkruara m e pare.

G azetaret jane ato qe reagojne m enjehere ne te tilla situata dinam ike. Lajm i duhet te jepe t i pari prandaj ai do shkruar shpejt qe te lexohet po shpejt. Lajm et “bajate” nuk jane lajm e, nuk lexohen. Sig do ta trajtojm e dhe m e tutje, kjo eshte n je nga arsyet pse ligjerim i gazetaresk ne raport m e gjuhen ne pergjithesi, ka vegorite e tij specifike.

L idhur m e ndryshim in e situatave politike qe perm endem m e lart, viti 1992 shenoi n je kthese rrenjesore ne politiken italiane. Ishte viti i skandalit te “Tagentopoli-t”141 (Tangente = rryshfet dhe prapashtesa m e origjine greke polis= qyteti ku shtrihej ai) 1 4 2 dhe i “Duarve te pastra” (Mani pulite).

Shprehja, te cilen shtypi e huazoi menjehere, hyri ne perdorim ne Itali qe nga viti 1992, si rezultat i hetim eve gjyqesore, te n johura m e em rin “Duar te pastra”, te kryera nga m agjistratet e M ilanos dhe m e pas te atyre te qyteteve te tjera te Italise. Term i i referohet n je sistem i korrupsioni qe ishte perhapur dhe perfshinte sferen politike (qarqet m e te larta te saj), adm inistraten publike, sektorin siperm arres dhe ate financiar. H etim et e kryera nga gjyqtaret e M ilanos nxorren ne shesh nje rrjet m arredheniesh korruptive qe guan ne pranga shum e perfaqesues te sferave te m esiperm e, politikane nga pothuajse te gjitha partite qe ishin ne qeveri asokohe, te akuzuar per krim e te tilla, si grabitje, ryshfet, pervetesim te pasurise se vjedhur, aktivitet krim inal, shkelje te ligjit m bi financim in publik te partive politike etj.

I pari qe e perdori shprehjen “D uar te pastra” ishte politikani italian G iorgio A m endola, deputet i Partise K om uniste Italiane, ne n je in terviste te botuar ne te perjavshm en politike “Il Mondo” m e

139 Masini, A. (2004), L ’italiano contemporaneo e la lingua dei media, in Bonomi, I. Masini, A. Morgana, S. (2003), La lingua italiana e i mass media, Carocci, Roma, f. 29.140 Po aty.

http://www.treccani.it/enciclopedia/tangentopoli (Dizionario-di-Storia)/2 http://it.wiktionary.org/wiki/tangentopoli

66

http://www.treccani.it/enciclopedia/tangentopoli_/(Dizionario-di-Storia/)/

http://it.wiktionary.org/wiki/tangentopoli


10 korrik 1975, si pergjigje ndaj kritikave te bera ne adrese te partise se tij per m ungese ndershm erie lidhur m e m enaxhim in dhe qeverisjen e enteve publike. N e kete interviste ai shprehet:

“Na thane se duart tona jane te pastra sepse kurre nuk i kemi perlyer. Sikur nuk mund te besh pune me leverdi duke e drejtuar opoziten ne nje menyre te caktuar.”

(“Il Mondo”, 10 korrik 1975)

M e vone shprehja “Duar te pastra” u rim or dhe u perdor nga gazetari dhe shkrim tari italian C laudio Castellacci ne n je liber m e te njejtin titull te botuar ne vitin 1977. Tre v jet m e vone Presidenti i Republikes Italiane, Sandro Pertini, ne n je fjalim qe m bajti m e 1980 drejtuar te rinjve italiane, u tha atyre se : “Kush hyn ne politike, duhet t ’i kete duart e pastra. ”

N ga viti 1992 e ne vijim togfjaleshi m etaforik “duar te pastra” hyri “m e te drejta te p lota” ne ligjerim in politik te gazetave dhe shtypit ne pergjithesi.

I njejti togfjalesh em eror, “Me duar te pastra”, do te huazohej vite m e vone nga ligjerim i politik i vendit fqinje dhe do te perdorej nga lideri politik i se djathtes shqiptare, Z. Berisha, si slogan i fushates se tij te vitit 2005. N uk m und te shprehem i nese slogani i m esiperm , togfjaleshi qe nga

1 4 3ana sintaksore shpreh m arredhenie percaktore , qe percaktues ne rezultatin e zgjedhjeve politike ne vend, por pa dyshim sem antika e tij qe e goditur.

D he sa per sem antiken, po t ’i perm bahem i pohim it te A lessio Petralli-t ne lidhje m e teknologjite e reja sig eshte televizioni dixhital, kom pjuteri, interneti e tj., ajo perhapet neperm jet num rit te shum efishuar te kanaleve te kom unikim it. Ekzistenca e larm ise se ketyre kanaleve m ediatike ben qe inform acioni te shum efishohet e te shperndahet kudo sipas filtrit dhe vegorive te secilit kanal. N e kete m enyre, sipas Petralli-t 143 1 4 4 tem a apo fjale qe bejne pjese ne repertorin ju rid ik te tilla, si psh. falja, vendimi kolegjial, hetimet paraprake etj, i paraqiten publikut te gjere ne form a m e te thjeshtuara dhe ne kontekste ndoshta m e fam iljare, por m e veshje (gjuhesore) m e llam buritese qe behen terheqese per autoritetin qe shfaqin dhe fuqine e tyre bindese.

M e poshte po sjellim disa shembuj nga te perditshm et italiane dhe ato shqiptare qe ilustrojne sa tham e lart.

^ Anetaret e komisionit: Kredia per Rrugen e Kombit, vendim kolegjial

Ne rrefimin e tyre para prokuroreve, anetaret e komisionit te verifikimit te ofertave kane deklaruar se e gjithe procedura e ndjekur prej tyre eshte miratuar me vendim kolegjial te Keshillit te Ministrave dhe me pas kuvendit. Sipas tyre, si ne ndjekjen e procedures dhe me pas shpalljen e fituesit per kredin sindikal prej 230 milion euro ka nje vendim kolegjial dhe jo veprime individuale te ish-ministrit apo ish-zevendes ministrit.

143 Shih: Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhesise dhe i Letersise (1997), Gramatika e gjuhes shqipe, II, Tirane, f. 82-87.144 Gualdo, R. Telve, S. (2011), Linguaggi specialistici dell'italiano, Carocci editore, Roma, f.11.

67


(Shq.com., 13.12.2014)

^Basket, Leka: Vendimi kolegjial, luajme me te rinjte

[...]Kjo iniciative nuk eshte e imja personate, por ne bashkepunim me drejtuesit e sportit ne bashki dhe shoqaten e basketbollit ‘Teuta Basket’. Ne kete te fundit bejne pjese shume ish-basketbolliste dhe biznesmene te afirmuar, te cilet kane deshire ta shohin klubin ne nivele me te larta. Ndaj theksoj se ishte nje vendim i bashkerenduar nga te gjithe faktoret qe permenda me siper”, tha fillimisht drejtuesi Leka per “Panorama Sport”.

(Pa.S, 5, 4.2015)

^Festat e fundvitit, Nishani nis proceduren per faljen dhe uljen e denimit per te burgosurit.

[...IFalia apo ulja e denimit per te burgosurit nuk ka nje date fikse, nuk lidhet me festat e fundvitit, por eshte nje proces vazhdues. Daten e aplikimit te kesaj te drejte e percakton vete Presidenti. Ministria i pergjigjet kerkeses se Presidentit.

[...]Presidenti i Republikes, Bujar Nishani, ka nisur _procedurat _per faljet e te burgosurve, me rastin e festave te fundvitit, krahas amnistise qe po pergatit mazhoranca. Megjithate, lirimi dhe ulja e denimit per disa te burgosur mund te behet edhe gjate festes per kremtimin e 100-vjetorit te Pavaresise se Shqiperise, pasi ligji percakton se “falja mund te realizohet ne gdo kohe”.

(Shq, 7.10.2012)

^ Dalla scomparsa al processo, tutte le tappe dell’inchiesta.

Le indagini preliminari per la morte di Sarah Scazzi si sono concluse il 1 luglio con l ’incriminazione di 15 persone per reati che vanno dal concorso in omicidio, alla soppressione di cadavere, sequestro di persona, false dichiarazioni al pm, soppressione di documenti, all’infedele_patrocinio e all’intralcio della giustizia.

(Nga zhdukja deri tek procesi, te gjitha fazat e hetimit.

H etim et paraprake per vdekjen e Sarah Scazzi-t u m byllen m e 1 korrik m e akuzen e ngritur ndaj 15 njerezve per krim e qe variojne nga bashkepunim ne vrasje, deri ne fshehje te kufom es, rrem bim personi, deklarata te rrem e perpara prokurorit, zhdukje te dokum enteve, sjellje te padenje (jokorrekte) dhe pengim te drejtesise.)

(“Corriere delMezzogiorno”, 31.1.2012)

Sig shprehet edhe Stefania C avagnoli145: “Sot ato qe perfaqesojne nje g juhe te ngritur, prestigjoze, te pasur m e m odele te larm ishm e tekstuale dhe funksionale, jane g juhet sektoriale, qe duhet t ’i dim e dhe t ’i perdorim .”

145 Cavagnoli, S.(2007), La comunicazione specialistica, Carocci, Roma, f. 25.

68


Prestigji i padiskutueshem i ketyre gjuheve ka te beje veganerisht me shenjuesin, pra meform en gjuhesore m e ane te se ciles artikulohet perm bajtja, i cili, nga pikepamja formale, ndryshon se tepermi nga fjala e gjuhes se perditshme, por qe m egjithate, mund te dallohet menjehere per shkak te tipareve te saj fonetiko-ortografike (m endoni per shem bul per fjalet e huaja hibride si Xhihad made in Albania - Di., 12.3.2014, f.1), tipareve form ale dhe m arredheniet e saj kontekstuale dhe m ikrosintaksore (Qurrokracia, - Di., 15.1.2014, f.1; Naftokracia - Di., 28.12.2013. f.1.) ndertim it te frazave em erore eliptike etj.

M eqe shpeshhere ngjarjet perseriten, natyrshem m und te perseriten edhe term at apo lokucionet qe i referohen atyre. L indin keshtu menyra te theni standarte, metafora apo lokucione tipike qe lidhen me ngjarje te caktuara. K eshtu per shem bull togjet per burim et e inform acionit apo lajm it jane te ngulitura:

- Sipas njoftimit te agjencive...- Agjencite e lajme bejne te ditur se...- Sipas burimeve konfidenciale brenda Ministrise se Brendshme, te Ministrise se Mbrojtjes

etj...

^ Sipas burimeve konfidenciale, ne Ministrise se Mbrojtjes, mesohet se Hila ka paraqitur doreheqjen per arsye personale. Te njejtat burime saktesojne se, vendimi i tij per t ’u dorehequr eshte firmosur edhe nga Keshilli i Ministrave ne mbledhjen e sotme.

(She., 11.3.2015.2)

^ Sipas agjencise prestigjioze Reuters, policia kunder korrupsionit po heton kater marreveshje te grupit energjetik, perfshire ketu edhe investimin e CEZ-it ne Shqiperi.

(S., 19.2.2013.4)

Em ertim i i fenom eneve te reja qe u referohen sjelljeve socialeve apo aludojne per periudha historike m arrin shkas kryesisht nga em ra te pervegem personazhesh qe jane protagoniste te realitetit vendas apo te huaj. K eshtu kem i form im e leksikore m bi bazen e n je analogjie fjaleform uese duke u n isur nga nje em er i pervegem , si f ilizmi146 147, sinonim i fenom enin te servilizm it dhe i te gjithe njerezve qe u perkulen gdokujt qe u perm bush interesat personale te radhes (Di., 16.6.2013, f.1), B eri$hizmi, si qeverisje autoritare, e perfolur per korrupsion dhe kongesione m onopoliste (Di., 21.6.2013, f.1), Frrokada (Di., 4 .4.2015, f.1), perm bysjesistem i, forcash politike, deputetesh, qe ne rastin tone u referohet shkem bim it te m undshem te vendeve ne K uvend te n je Frroku (M arkut) m e n je tjeter (A rbenit), vellezer dhe kandidate per deputet ne listat e se njejtes parti, partise K ristiandem okrate.

N uk m ungon as zevendesim i, transform im i apo m odifikim i m etaforik i njeres apo te dyja fjaleve te togfajleshit, e cila m err persiper gjithe ngarkesen e konotacionit referencial qe u drejtohen:

146 Njesoj si fjala komunizem, fashizem qe u referohen jo vetem nje sistemi strukturor te organizimit te shoqerise por edhe tipareve vetjake qe karakterizojne individin brenda kontureve te kesaj shoqerie, sjelljeve te tij, qendrimeve, veprimeve etj.147 Ne analogji me rrokade si permbysje, ndryshim, qarkullim.

69


^ le te rs ise dhe veprave letrare

Si iu poqen Gjinit fiqte

EKSLUZIVE: Detajet e raportit te plote te ILKDP-se per gjyqtarin Gjin Gjoni. Me ke u takua ne Vila Palma nje nate para emisionit Opinion ne TV Klan, Gjoni dhe bashkeshortja.

(D i.3.5.2013, f . l )

Ky Gjini, gjyqtari yne i K eshillit te Larte te D rejtesise, perveg em rit, nuk ka g je te perbashket me dhendrin 14 vjegar te kom edise se A ndon Zako Cajupit. M aksim um i ai akuzohet se i ngjan personazhit te M aliqit, prefektit te kom edise se lartperm endur, pasi ashtu si ai, pra si perfaqesues i ligjit, G jini akuzohet se e ka perkulur kete te fundit sipas deshirave dhe interesave personale. N jeri m e shkop (M aliqi) e tjetri m e gekic (Gjini) m und te bejne baterdi.

^ Qekici i GjinitPerfshirja e anetarit te KLD-se Gjin Gjoni ne arratisjen e nje trafikanti turk. Disa detaje mbi linjen e droges Turqi-Shqiperi. Fundjavat luksoze te gjukatesve qe Majko i sheh neper avione kur shkojne per te pare Bajernin ne Mynih.

(Di., 19. 4.2014, f . l )

Per te m betur g jithm one te letersia, situata e m esiperm e nuk ishte aspak nje risi por n je kronike e n je deshtim i te paralajm eruar e cila ne analogji m e titullin e librit te G abriel G arcia M arquez-it “Kronike e nje vdekjeje te paralajmeruar” jep form im e titujsh analoge si:

^ Kronike e nje vetevrasjeje te paralajmeruar (referuar vetevrasjes se A rdian K losit)

(Pa., 1.5.2012)

^ Kronike - akuze pas nje vdekjeje te paralajmeruar (referuar vdekjes se n je te m oshuare 85 vjegare qe k ishte m betur e pastrehe)

(D i.,7.10.2013)

^ Cronaca di una... rapina annunciata. (Kronike e nje grabitjeje te paralajmeruar)

Il sindaco Beduschi attacca “il liberismo” «Stop ad attivita aperte 24 ore al giorno»

(Kryetari i bashkise Beduschi sulmon “liberalizmin” ««Ndal aktiviteteve te hapura 24 ore ne dite»)

(“Gazzetta di Mantova”, 28.10.2014)

^ Bagnoli, cronaca di un fallimento annunciato (Bagnoli, kronike e nje deshtimi te paralajmeruar. T itull libri i autorit G erardo M azziotti, arkitekt, gazetar dhe profesor

70


universiteti qe trajton geshtjet dhe ngerget e p lanit urbanistik te Bagnoli-t, n je province e N apolit)

(Re., 11.01.2014)

N uk m ungon as Lew is Carroll-i dhe as “Liza (e tij) ne boten e gudirave”

^ “E pra, sikur sot Liza e Lewis Carroll-it bashke me Lizen tone te qymyrit te vinin ne Shqiperine e cudirave, te dyja, me shume gjase, do te mahniteshin patjeter me ndryshimet qe do te vinin re, por ato do te shtangeshin sidomos, kryesisht e ne veganti me bedelizmin e lartpermendur, dukuri tipike orientale e, po e perseris, gati mesjetare, pra tejet anakronike, ne nje Shqiperi “moderne”, ku shteti i se drejtes do t ’i linte detyrimisht gojehapur me shtremberimet e tij tragjikomike.

(P a .,5.4.2015)

apo A rthur H ailey dhe “Boset e dollarit” te cilet titu jt e gazetave i rim arrini per t ’i transform uar ne boset e droges, te krim it, te naftes, te krom it, te gazit etj. pra ne lokucione qe gjithsesi, pavareshisht valutes, dollar, euro apo lek, m e te cilat i form ojne togfjaleshat, aludojne per pasurim e m e se shum ti krim inale e m e se paku m onopoliste te subjekteve qe perfliten.

^ “Sekuestro pasurise se boseve te droges”

(Shq., 26.8.2014, f.1)^ Boset e maskuar te naftes shqiptare.

Disa dokumente qe tregojne se korporatat “Bankers Petroleum” dhe “Stream Oil” nuk jane kompani kanadeze.Qfare ka ndodhur qe prej vitit 2004 ne Shqiperi ne sektorin e naftes. Qfare fshihet pas nje vendimi te vitit 2010 te “Bankers Petroleum”per te hapur nje kompani te re. Pse keto kompani kerkojne qe t ’i fshehin pronaret e vertete dhe regjistrohen ne parajsa fiskale.Cilat jane listat e aksionareve te depozituara ne “Ishujt Kajman” dhe cfare i lidh keto lista me qeveritaret shqiptare. Si komentohen nga studiues nderkombetare keto kompani fantazme dhe pse keto kontrata e bejne Shqiperine te duket si nje Republike Bananesh.

(Di, 14.4.2014, f.1)

^ Boset e padukshem te kromitRrjeti i 12 kompanive qe zoterojne miliardat e pasurise se Bulqizes.

(Di., 11.11.2013, f.1)

N je tjeter shkrim tar qe frym ezon faqet e shtypit te perditshem eshte E rnest H em ingeay i cili vjen ne n je version krejt shqiptar. N derkohe qe ai m e kohe u ka lene “Lamtumire(n) arme(ve)” shqiptaret m e padurim dhe ne m enyre aspak te qarte e transparente u dhane duart ose lam tum iren kom panise naftenjerrese te Armos.

71


^ Lamtumire ARMO

EKSKLUZIVE: Rezart Tagi po i shet Azerbajxhanit gjigandin e rafinerise shqiptare. Detajet e marreveshjes dhe nje operacion i fshehte bankar. Cilat jane bankat e perfshira ne lojen e kredive miliona euro te biznesmenit. (Di.,4 .8 .2013 ,f.l)

S igurisht lam tum ira eshte m e pak e dhim bshm e nese i referohet n je te lenovele m egjithate nuk duhet nenvleresuar as pikellim i i n je kategorie te tere shtepiakesh tashm e te m esuara me personazhet e ekraneve, epiqender te tem ave te bisedave m es tyre. K etu pikellim i eshte edhe gjuhesor pasi telenovelat rezultojne te dobishm e ne m esim nxenien e nje gjuhe te huaj.

^ Addio a “Centovetrine” soap “made in Canavese”(Lamtumire “100 vitrina(ve)”, telenovele “made in Canavese”)

(Re., 15.3.2015)

N e politike, fjala reform e eshte thike m e dy presa prandaj te besh reform a apo t ’u japesh lam tum iren atyre eshte kurdohere siperm arrje e veshtire.

^ P ossiam o d ire ad d io a lle r ifo rm e

Pd spaccato sulla riforma costituzionale, va a segno l ’agguato dei dissidenti contro Renzi e il Governo. Premier minaccia, ma le elezioni sono sempre piu vicine.

(M u n d t ’u th em i la m tu m ire re fo rm a v e .

PD -ja e ndare m bi reform en kushtetuese, qellon ne shenje kurth i i disidenteve kunder R enzi-t dhe Q everise. K ryem inistri kercenon, por zgjedhjet jane gjithnje e m e afer.)

(“L ’Informatore”, 11.12.2014)

> letersise dhe kinem atografise

Shpeshhere, per n je repertor sa m e te pasur leksikor e sem antikor dhe nje efekt stilistikor te bujshem , letersia nderthuret m e kinem atografine dhe atehere ndodh qe brenda te njejtit titu ll te na shfaqet nje koncentrat referencash letrare vendase e boterore.

*bTra Kafka e i film di Toto la vittoria a rischio del candidato dimezzato.

Tra il processo di Kafka e Totd alle primarie, il super-vincitore del Pd Vincenzo De Luca rischia adesso di vincere anche le elezioni regionali e un minuto dopo tornarsene a casa per via della legge Severino.

(Midis Kafkes dhe filmave te Toto-se ne rrezik fitorja e kandidatit te pergjysmuar.

M idis procesit te K afkes dhe Toto-se ne zgjedhjet paraprake, super fituesi i PD -se V incenzo D e Luca tanim e rrezikon te fitoje edhe zgjedhjet rajonale dhe nje m inute m e vone te kthehet ne shtepi per shkak te lig jit Severino.)

(R e . , 3.3.2015, f. 4)

72


K onteksi i m unguar i rastit te lartperm endur ka te beje pikerisht m e kryetarin e bashkise se Salernos i cili nen siglen e Pd-se se R enzi-t fitoi zgjedhjet e 2011. Pavaresisht popullaritetit dhe perqindjes se larte te votave te m arra, D e Luca, i cili k ishte pasur m e pare, dhe ende s ’kane te sosur, perballje m e drejtesine italiane per geshje korrupsioni, ne vitin 2 0 1 2 rrezikonte te dorezonte m andatin per shkak te ligjit Saverino .

K etu krahasim et m etaforike si procesi i K afkes 148 1 4 9 (ne rastin tone proceset e vazhdueshm e te De Luca-s qe m und t ’i shkaktojne dhim bje koke cilesdo lloj kafke) apo analogjia kinem atografike m e te m adhin T o to 1 5 0 ne film in e tij “Deputetet”, rrezikojne ta ndajne m e dysh m andatin e kandidatit te lartperm endur sipas form ules se m irenjohur K alviniane te “Viskonti i pergjysmuar ”151.

D he ta m endosh qe i gjithe ky kontekst i tille perm blidhet m jeshterisht ne n je fjali te vetme. M erite e m jeshterise krijuese te gazetarit dhe potencialite te lig jerim it gazetaresk.

> politikes dhe skandaleve qe lidhen m e te si procese te perseritura

^ Doshigejti dje, Frrokgejti sot ..., po neser...?

(Pa., 5.4.2015, f.1)

I qarte aludim i i skandalit politik te W ateegate-it ne vitin 1962 gjate presidences se N ixon-it i cili lidhej m e pergjim e te paligjshm e te bera nga njerez te afer m e partine R epublikane ndaj kundershtareve te tyre D em okrate. N je skandal te ngjashem te politikes shqiptare, n je tjeter e perditshm e e pershkruan m e nje tjeter togfjalesh (m biem ri i m inistrit + em er m e prejardhje turke) qe parapelqen kontekstin turk te fjales gjurulldi dhe ne analogji m e em rin e pjates “Im am bajalldi” . T ’i referohet gorbes se gatuar nga politika shqiptare dhe nga politikanet e saj valle?

'hlmam Gjurulldia152

A ka pergjuar sherbimi i ushtrise 4 deputete, ambadadorin amerikan ne Tirane dhe jeten private te vellait te nje prejpoliceve viktima neperplasjen me Dritan Dajtin?

Detaje nga nje raport i Ministrise se Mbrojtjes Malazeze dhe shifrat e detajuar per shitjen e municioneve. Qudia e eksporteve shqiptare te armeve: seksere malazeze qe thjesht ndermjetesonin shitjen fitonin 3-fishin e asaj qe perfitonte Ministria e Mbrojtjes (!) Ku kane shkuar armet dhe cilet jane serbet qe moren “thelen e luanit”. Si dhe sa detaje per aparaturen e pergjimit te SHIU-t qe rezulton se ka pergjuar dhe nje “vizitor

148Paola Saverino ka qene Ministre e Drejtesise ne Qeverine Monti nga data 16 nentor 2011 deri me 28 prill 2013. Ishte ajo nismetarja dhe ideatorja e atij qe njihet si “Ligji Saverino”, 190/2012, i cili u referohet “Dispozitave per parandalimin dhe zhdukjen e korrupsionit dhe te paligjshmerise ne administraten publike. Ky ligj, nder te tjera, ka te beje me pamundesine e subjektit per t’u zgjedhur ne poste qeveritare dhe administrative nese ka qene me pare i denuar per krime te qellimshme.149 Kafka, F. “Ilprocesso”, Einaudi, Torino, 1953.150 Me 1963, nen regjine e Sergio Corbucci-t, Toto qe personazhi kryesor i “Gli onorevoli” (Deputetet), i cili midis komikes dhe satires ve ne loje te gjitha palet politike dmth, partite dhe kandidate e tyre ne zgjedhje.151 Calvino, I. (1952), “Il visconte dimezzato”, Oscar Mondadori, Milano.152 Referuar ish-ministrit te mbrojtjes Arben Imami.

73


iranian”. A ndodhet sot kjo aparature ne Kosove? Dhe gfare pritet nga ministrja e re, kodheli.

(Di., 26.10.2013, f.1)

N der te perditshm et shqiptare qe kem i hulum tuar, ajo qe spikat m e teper per kom pozim in stilistik te titujve te saj eshte gazeta DITA , e cila perpos, karikaturave dhe im azhit godites shquhet edhe per aludim et shpotitese referenciale te lidhura kryesisht me politiken.

Ethet e Arbenit

EKSKLUZIVE: Ish-ministri bleu nje pajisje qe e perdori per te kerkuar privatisht flori ne Moker. Mashtroi NATO-n me nje raportper “rrezik sulmi nga Maqedonia”

Dosja me material te klasifikuar si sekret ushtarak “meriton” kuroren ne renditje e mashtrimeve te ish-qeverise Berisha. Nje skandal i paprecedente ne historine e nje vendi te NATO-s: Arben Imami perdori fonde shteterore dhe forca speciale per te kryer kerkime private te “Thesarit te Mokres”. Per te justifikuar shpenzimin dhe levizjen e dyshimte te trupave hartoi nje raport per nje “rrezik sulmi nga Maqedonia, e cila po minon kufirin.”

(Di.,16.04.2014, f.1)

Shig m und te v ihet re lo ja e fjaleve dhe e njgjyrave (ngjyra e verdhe m e te cilen jane shkruar fonem at nga te cila perbehet fjala ar brenda emrit te vete ministrit te perfolur per kete afere - shih gazetw n) eshte m jaft e goditur.K om pozim e te tjera interesante jane tituj si:

^ Opozika - (Di., 31.10.2013, f.1) referuar periudhes kur nga radhet e opozites filluan te fironin deputetet te jo shu r nga ofertat per ofiqeve qeveritare qe u ofroheshin. Folja ika si prapashtese e em rit jep n je perftese te goditur ku m utacione te tilla m orfologjike synojne te godasin fort vem endjen e lexuesit.

Toni nuk eshte Bler'e (Di., 4.10.2013, f.1) referuar ish-kryem inistrit britanik Tony B lair dhe punes vullnetare te tij, sipas citim eve te m ediave, si keshilltar i K ryem inistrit Ram a. Shihet qarte se ketu m anipulim i eshte fonetiko-ortografik. Shqiptim i i tingullit te m biem rit Blair ne anglisht perkon m e shqiptim in e pjesores se foljes blej, pra blere ne shqip. Perkim i fonetikor i shqiptim it te fjales angleze m e m anipulim in (transkritim in) ortografik te gjuhes shqipe, ne nje kontekst m erredheniesh financiare, bejne qe, te pakten te blihet gazeta.

> referencat fetare ne kontekste ekonomike

*bRcs, fumata grigia sui libri a Mondadori

Dopo cinque ore di riunione il consiglio “ha deciso di aggiornare i lavori al 6 mars”. Non si e trovata l ’intesaper vendere la societa.

74


Troppe le voci contrarie: Marchetti e Guarneri (per Rotelli) tra gli amministratori, Pirelli, Intesa Sanpaolo, Cairo, Della Valle tra gli azionisti.

(RCS, tym gri ne lidhje me librat e Mondadorit

Pas pese oresh takim keshilli “vendosi t ’i shtyje bisedimet me 6 mars.” Nuk u arrit nje marreveshje per te shitur kompanine.

Shume zerat kunder: Marchetti dhe Guarneri (per Rotelli-n) nder administrators, Pirelli, Intesa Sanpaolo, Cairo, Della Valle nder aksionaret.)

(Re., 3.3.2015, f. 29)

K etu tym i gri, ne analogji m e tym in e bardhe qe del nga K apela S istina pas m bledhjes se kardinaleve per zgjedhjen e Papes se ri, eshte m etonim i e n je gjendjeje qe m betet pezull, m os arritjes ende te n je m arreveshjeje dhe i shtyrjes se bisedim eve ne n je raund te dyte. Tipike konstruktet em erore ne vend te atyre foljore.

> referenca mjekesore

^ Tagli alla sanita, solita minestra. (Shkurtim e shendetesise, i njejti avaz153 154)

Farmindustria (Farmindustria)

Prevenzione. L ’Europa vuole un registro personale delle dosi assorbite. Serve a non superare la soglia di rischio. Un esame su quattro fa correre pericoli inutili. Ma l ’ltalia e in ritardo sull’applicazione della direttiva.

(Parandalimi. Europa deshiron nje reg jister personal te dozave te marra. Sherben per te m os e kaluar pragun e rrezikut. N je ne kater ekzam inim e shpie ne rreziqe te panevojshm e. Por Italia eshte e vonuar ne zbatim in e direktives.)

Il diario dei raggi X ciproteggera dall’abuso di lastre.

SETTE miliardi di esami radiologici nel mondo. Cento milioni in Italia, prescritti forse con troppa facilita considerato che un esame su quattro sarebbe inutile e che un individuo ogni anno riceve una quantita di radiazioni pari a decine e decine delle vecchie lastre del torace. Occorre fermare questa bulimia diagnostica, se non altro per il rischio cancerogeno legato all’eccesso di raggi X che non pud piu essere trascurato.

(Ditari i rrezeve X do te na mbroje nga abuzimi me grafite)

(SH TA RTE m iliarde ekzam inim e radiologjike ne bote. N jeqind m ilion ne Itali, te dhene ndoshta m e shum e lehtesi duke qene se n je ne kater ekzam inim e eshte i kote dhe qe nje

153 Tymi i bardhe eshte nje sinjal tymi qe perdorin kardinalet e mbledhur ne Konklave (conclave - njedh nga latinishtja cum clave, dmth. “mbyllur me geles") per t’i komunikuar botes se jashtme zgjedhjen e Papes te ri. Ne rast te mos marrjes se nje vendimi nga kardinalet, ngjyra e tymit eshte e zeze. Si tymi i bardhe, ashtu edhe tymi i zi dalin nga nje sobe e vendosur ne Kapelen Sistine.154 Perkthimi fjale per fjale do ishte: e njejta supe, gjelle.

75


individ m err gdo vit n je sasi rrezatim i qe eshte e barabarte m e dhjetra grafi te v jetra te kraharorit. D uhet ndaluar kjo bulim i d iagnostikuese, qofte vetem per rrezikun kancerogjen qe lidhet m e m arrjen m e tepri te rrezeve X qe nuk m und te neglizhohet.)

(Re., 3.3.2015, f. 46)

D uke m betur po ne sektorin m jekesor do te thonim qe diagnoza gjuhesore eshte e m bushur me nje sere neologjizm ash leksikore. Tipike per sektorin ne fjale eshte perdorim i i n je leksiku te specializuar si radiografi, bulimi, rrezatim, ekzaminime radiologjike, rreze X, rezonance magnetike155, “skaner”156 (ne brendesi te artikullit), etj. Leksiku eshte m onosem antik dhe term inologjia e sakte. M jaft te pranishm e akronim et e prejardhura nga anglishtja si RM I, TC etj. Edhe ne rastin e rralle te ndonje m etafore si bulimi diagnostikuese, ku nenvizohet dem i qe shkaktojne ekzam inim et m e tepri, togfjaleshi eshte serish i m brujtur m e term a m jekesore.

^ II san g u e “ r ig e n e ra to ” d a chem io e s tam in a liSclerosi m ultip la. D ue ricerche in U k e Italia. Il sangue “rigenerato” da chem io e stam inali pubblicate su Jam a e N eurology: i pazienti dopo anni di terapie m igliorano. Il racconto dei m alati, la cautela degli studiosi. N on e per tutti.

(G ja k u “ i r ip e r te r i r e ” n g a kem io d h e s ta m in a le t 155 156 1 5 7

Skleroza e shum efishte. D y studim e ne M breterine e B ashkuar dhe ne Itali. G jakut “i riperterire” nga kem io dhe stam inalet te publikuara ne Jam a dhe N eurology: pacientet pas vitesh terapi perm iresohen. R refim i i te sem ureve, kujdesi i studiuesve. N uk eshte per te gjithe.)

(Re., 3.3.2015, f. 47)

G juha e sektorit m jekesor krahasuar m e te gjitha g juhet e tjera sektoriale shquhet per larm ine e saj term inologjike dhe per ndikim in qe ka ne gjuhen e zakonshm e158. Sa i perket larm ise term inologjike Serianni thote se ate m und ta verfikojm e thjesht duke u konsultuar m e fjalorin. Pothuajse n je ne njezet fjale, lidhet m e fushen e m jekesise, sektor m e te cilin edhe je ta jo n e si individe eshte e lidhur pazgjidhshm erisht.

N dersa per prof. Shkurtajn, shkrim et e lig jerim it shkencor m und te konsiderohen si “reparti pararoje ” 1 5 9 i gjuhes standarde ku zbatohet p lotesisht norm a letrare. Kjo eshte m jaft e qarte ne

155RMI, (Magnetic Resonance Imaging) eshte nje teknike e perdorur kryesisht per qellime diagnostikuese ne fushen e mjekesise e cila bazohet ne parimin fizik te rezonances magnetike berthamore duke na dhene imazhe te qarta te indeve te buta te trupit tone.156 CT (nga anglishtja computed tomography), eshte nje metode diagnostikuese e cila perdor rrezatimin jonizues (rrezet x) per te perftuar imazhe tri dimensionale te pjeseve te trupit.157 Te njohura ndryshe edhe si qeliza burimore.158 Serianni, L. (2005), Un treno di sintomi. I medici e le parole: percorsi linguistici nel passato e nel presente, Garzanti Libri, Milano, f. 115.159 Shkurtaj, Gj. (2013) Si te shkruajme shqip. Baza te shkrimit akademik, botimi I trete, Morava, Tirane, f.104.

76


sidom os ne fushen e m jekesise nga e cila sollem shem bujt e m esiperm . Term inologjia te cilen shqipja e ka huazuar krejtesisht nga italishtja m und ta shquajm e n e 160:

■ em rat e barnave apo ilaceve: paracetamol, aspirine, antibiotik, peniciline, vitamine, laksativ, analgine, antireumatik

■ em rat e m jekeve sipas specialitetit te huazuara kryesisht nga greqishtja e v je ter apo latinishtja: alergolog, dentist, dermatolog, internist, okulist, oncolog, ortoped, pediater, psikiater, radiolog, urolog etj.

■ em ra sem undjesh: alegji, apendisit, arterioskleroze, artrit, astme, bronkit, kancer, kolit, diabet, ekzeme, gastrit, infarkt, osteoporoze, otit, reumatizme, skarlatine, tonsilit, tumor, varigele etj.

> referenca sportive

Si ne Shqiperi ashtu edhe ne Itali sporti m e popullor dhe m e i ndjekur eshte futbolli. G juha e sportit, ashtu si ajo e m jekesise, eshte n je nder g juhet m e te larm ishm e. A jo nuk synon thjesht ta inform oje lexuesin por kryesisht ta ndjelle ate, ta nxise te je te tifoz, ta m bushe m e entuziazem . G juha eshte e gjalle, dinam ike dhe shum e frytdhenese nga pikepam ja e fjaleform im it te togfjaleshave. Kjo vjen per shkak edhe te jehones m ediatike qe ka pasur futbolli ne vendin tone.

N ga nje sondazh 1 6 1 i bere neper k ioskat e gazetave na rezulton se gazetat sportive, nder te cilat “Panoram a Sport” , G .S., “Sport Ekspres” , jane gazetat m e te shitura ne vendin tone. V egorite gjuhesore te sektorit sportiv jane m jaft te larm ishm e sidom os ne ngulitjen e disa togjeve fjalesh apo m etonim ish fatlum e. Ja disa nga karakteristikat:

❖ Pergjithesisht ndeshja shihet si “lufte” , “perplasje” m idis skuadrave prandaj leksiku qe perdorin gazetaret sportive lidhet kryesisht m e sektorin ushtarak si lufte, komande, presion, front, shtypje, hakmarrje etj.^ “Lufte” per biletat

Perplasje mes klubeve per numrin e miqve ne stadium. Presioni i “Guerrils ”: Pushtojme Korgen.

^ Policia minonderbin

^ Shaqiri tregon gelesin e suksesit ne dy fronte

(Sp.Ek., 11.4.2015, f.1)

(Sp.Ek, 10.3.2015, f.1)

(Sp.Ek., 10.4.2015, f.1)

^ Holanda “shtyp” Spanjen, nuk vjen hakmarrja e “kuqe”

(Sp.Ek., 01.04.2015, f.1)

160 Po aty, fq. 105.161 Mungojne shifTat e tirazhit te seciles gazete pasi nuk ka nje deklarim te sakte nga ana e gazetave mbi numrin e kopjeve te shitura ne dite.

77


❖ L indin fjaleform im e te reja qe lidhen m e ngjarjet m e te m prehta te aktualitetit dhe jehonen e tyre m ediatike

^ PLATINOVIQUEFA vulos turpin e Beogradit.

(G.S., 25.10.2014, f . l )

^ Endrra vazhdon...Je suis Albanie!Ne loje per kualifikimin, jemi ne vend te dyte me pike te barabarta me Danimarken

(Sp.Ek., 30.3.2015, f . l )

❖ Perdorim et m etonim ike te m biem rave te perbere (kuqezinjte, bardhezinjte, bardheblute) ose te m biem rave te nyjshem (te kuqte, te kaltrit etj) ku ngjyrat e fanelles i referohen skuadrave qe perfaqesojne.

^ Te kuqte ngjiten te paret pas fitores me Apolonine, nente ndeshje pa pesuar gol Partizanimerr komanden, kercenon SkenderbeuKorgaretfitojne lehtesisht ne Lag, javen tjeterpresin “demat”

(Pa.S., 4.11.2014, f . l )

^ Aguero vendos derbin, “djajte ne kolaps” (referuar M angestrerit)

(Pa.S., 4.11.2014, f.1)^ Magani: Elbasani na ka hapur puneNumri nje i bardhebluve kerkon vemendje maksimale per kete ndeshje: s ’mendojme per te tjeret!

(G.S., 14.2.2015)

❖ Fjalet me prejardhje nga anglishtja (e n jejta dukuri haset si ne gazetat italiane ashtu edhe ne ato shqiptare) si derbi, start, doping, korner, penallti etj.

^ Shtyhet derbi“Guerrils ” i bejne presion Partizanit, te kuqte ndryshojne edhe nje here mendje.

(G.S., 27.2.2015, f.1)^ Doping!Tjeter peshengrites shqiptar rezulton pozitiv, federata s ’e tregon emrin

(G.S., 11.12.2014, f.1)

^ Starton faza e trete e kampionatit, Tirana, partizani, Skenderbeu dhe Kukesi, drejt titullit kampion Sprint per titullin

(G.S., 24.1.2014, f.1)

78


1bShkelqen Gashi, gol ne Champions.

(G.S., 24.1.2014, f.1)

Pra pam e qe kom unikim i sektorial (i specializuar ose specialistik) ndodh brenda vathes se gjuhes se zakonshm e, por gjuha e ketyre teksteve ka tipare form ale te ndryshm e. A to perdorin n je sere sim bolesh dhe kodesh te ngulitura e te standardizuara, n je sistem ikonik m jaft te pasur, m anipulim e fonetiko-m orfologjike, gjetje sintaksore jo te zakonshm e dhe perdorim e stilistikore te goditura. Jane sidom os te rendesishm e dy aspektet e fundit, pra form ulim et sintaksore te togfjaleshave dhe perdorim et stilistikore te gjuhes. E vem e theksin tek sintaksostilistika pasi, sig shprehet edhe profesor Lloshi, eshte ajo qe (sintaksostilistika) i veshtron fjalite jo thjesht si nje lidhje te fjaleve sipas modeleve abstrakte, por edhe si nje menyre te veshtrimit te botes e te te menduarit per te me fjale, si perguese te qendrimit e te ngarkesave te tjera, qe perftojne nje domethenie me te pasur, si nga ana vetjake, edhe nga ana kulturore e artistike162.

Pra gjuha e gazetave ne krahasim m e gjuhen e zakonshm e, shfaqet si n je n je perzierje varietetesh dhe regjistrash gjuhesore (me regjister gjuhesor kem i parasysh nje “nivel” specifik te gjuhes qe perm bledh nje sere m undesish shprehese te ofruara nga sistem i ose thene ndryshe nje sere variantesh te caktuara qe prekin te gjitha n ivelet e kodit: ate fonologjik, m orfologjik, leksikor, sintaksor dhe ate tekstual) ku secili sektor vjen m e repertorin e tij te larm ishem . A jo eshte nje gjuhe e gjalle, dinam ike dhe sidom os kreative. Faqet e gazetave i ngjajne vetrinave te gjuhes ku “m oda” e form ulave gjuhesore ngjyen e zeza (e kuqja, e verdha, b lu ja etj.) m bi te bardhe konturet sem antike te realitetit qe na rrethon gdo dite. H aset perdorim i i form ulave te gatshm e te standardizuara te cilat rim erren dhe perseriten, prirja per n je stil em eror qe i jep rrjedhshm eri dhe shpejtesi fjalise, perdorim i i dendur i figurave retorike si m etafora dhe m etonim ia, perdorim i i shprehjeve frazeologjike dhe referencat kontekstuale, neologjizm at dhe huazim et nga gjuhet e tjera, kryesisht nga ato ne kontakt, ku ne vendin e pare radhiten anglishtja dhe italishtja. M und te them i se gjuha e gazetave, ne krahasim m e gjuhen ne pergjithesi, eshte n je nenkod, pra ne marredhenie varesie, gje e cila jo dom osdoshm erisht duhet pare si kufizim por perkundrazi, ajo do pare si potenciali i shfaqjes se larm ishm e te repertorit te kodit te gjuhes ku secila perzgjedhje paradigm atike eshte treguese e stilit te vete gazetes dhe gazetarit.

N enkodet jane varietete funksionale dhe duke qene te tilla edhe gjuhet sektoriale jane varietete te kodit qe lidhen m e aktivitete te veganta a disiplina te caktuara shkencore e jetesore. Keto gjuhe shfaqin n je shkalle te ndryshm e “specializim i” : ne disa raste gjuhet i perkasin nje sektori shume te specializuar sig eshte kimia, matematika, fizika, astronomia etj., ndersa ne raste te tjera keta sektore g,juhesisht jane me pak rigoroze si politika, ekonomia, filozofia, jurisprudenca sporti, turizmi, moda etj. Se gfare jane m e m e konkretisht g juhet sektoriale po u referohem i perkufizim eve te m eposhtm e.

162 Lloshi, Xh. (2001), Stilistika e gjuhes shqipe dhe Pragmatika, Shtepia Botuese e Librit Universitar, Tirane, f. 102.

79


Sipas Sager-D ungeorth-M cD onald 1 6 3 karakteristikat e pergjithshm e te gjuheve sektoriale (per qellim e specifike) ja n e tre:

❖ pershtatshm eria (te qenit e pershtatshm e)

❖ ekonom ia (te qenit ekonom ike)

❖ saktesia (te qenit e sakte)

N dersa sipas H offm ann-it 1 6 4 keto karakteristika jane njem bedhjete:

❖ saktesia (te qenit e sakte)

❖ objektiviteti (te qenit objektive)

❖ abstraksioni (te qenit abstrakte)

❖ pergjithesim i ( te pergjithesuarit)

❖ dendesia e inform acionit (te qenit e pasur m e inform acion)

❖ sintetizim i (te qenit perm bledhese)

❖ neutraliteti em ocional (te qenit neutral nga pikepam ja em ocionale)

❖ m ungesa e paqartesive (te qenit e kuptueshm e)

❖ perdorim et pavetore te foljeve (form at pavetore)

❖ koherenca logjike (te qenit koherent nga pikepam ja logjike

❖ perdorim i i term ave teknike te percaktuara (term inologji e sakte)

M ediat, gazetat ne rastin tone, jane m jetet e kom unikim it m asiv ku gjuheve te m esiperm e u behet jehona e m adhe. A to gjithashtu jane burim i m ire te dhenash per shqyrtim in e vegorive te gjuhes sone te perditshm e ne rrafshin sinkronik.

G juha e gazetave rrok nje gam e te gjere disiplinash qe lidhen jo vetem m e gjuhesine por edhe me antropologjine, sem iotiken, sociologjine, psikologjine dhe kom unikim in ne pergjithesi. A jo eshte

163 J.C. Sager, D. Dungeorth, P.F. McDonald, (1980), English Special Languages. Principles and Practices in science and technology, Oscar Brandstetter Verlag: Wiesbaden.164 Hoffman, L. (1984), “Seven roads to LSP” Special Language - Fachsprache VI 1-2:28-38.

80


nje pasqyre e shoqerise se m asave dhe te kultures se ty re165. N dikim i i tyre shihet drejtperdrejte ne zakonet gjuhesore, perzgjedhjen dhe repertorin leksikor qe zoteron gdo individ.

Per te ilustruar sa m e siper dhe per te nenvizuar rendesine gjuhesore te lexim it te gazetave po sjellim pasazhe nga intervista e kardinalit teolog G ianfranco Ravasi ish-drejtor i B ibliotekes dhe M useut A m brozian dhe i ngarkuari m e pune i V atikanit per geshtjet e kultures.

N e intervisten e tij te dhene per te perjavshm en L ’Espresso, kardinali, nder te tjera, e lidh geshjen e m ungeses se kom unikim it m idis brezave edhe m e m ungesen e deshires per te lexuar. Te rinjte, shprehet ai, sot kom unikojne ndryshe, nuk lexojne e perdorin n je leksik te m pakur, qe ka hyre ne u je .

Gjuha e tyre eshte e ndryshme nga e imja: - thote kardinali - dhe jo vetem per shkak se ata perdorin nje te dhjeten e fjalorit tim.

M e poshte pjese nga intervista.

^ Giovani nascosti dietro una visieraNon leggono. Usano pochi vocaboli. Comunicano in modo diverso. [...]

Te rinj te fshehur pas nje maskeN uk lexojne. Perdorin pak fjale. K om unikojne ndryshe. [...]

Devo confessare che da ragazzo invidiavo i giornalai perche avevano a disposizione una gamma cosi vasta di fogli da leggere senza pagare nulla.

Ebbene, tra i tanti indizi possibili di una metamorfosi generazionale ce n ’e uno che riguarda proprio il rapporto con la carta stampata e che mi ha colpito gia anni fa, quand’ero ancora a Milano, direttore della Biblioteca-Pinacoteca Ambrosiana. Il “Corriere della Sera ” patrocinava una grande mostra del Codice Atlantico di Leonardo da noi custodito e quindi ogni mattina lasciava in offerta gratuita una pigna di giornali. Giungevano i visitatori adulti e tutti si affrettavano a prenderne una copia. Giungevano anche gruppi di ragazzi delle medie superiori: ebbene, nessuno di loro si sognava di raccogliere quel quotidiano. [...]

(M e duhet te rrefej se kur isha djale i k isha zili gazetashitesit sepse ata kishin ne dispozicion nje gam e kaq te gjere fletash per te lexuar pa paguar kurregje.

E pra, nje nder shenjat e shum ta te m undshm e te n je m etam orfoze qe kane pesuar brezat ka te beje pikerisht m e m arredhenien m e letren e shtypur g je e cila m e beri shum e pershtypje vite m e pare, kur isha ende ne M ilano, drejtor i B ibliotekes dhe M useut A m brozian. N en kujdesin e gazetes “Corriere della Sera” u m bajt nje ekspozite e m adhe e K odit A tlantik te Leonardos qe ruhej nga ne keshtu qe gdo m engjes aty lihej n je grum bull

165 Bell, Allan. (1991), The Language o f News Media, Blackwell, Oxford, f. 3.

81


gazetash falas. V inin v izitoret e rritur dhe te gjithe nxitonin per te m arre n je kopje. V inin edhe grupe te rinjsh te shkollave te m esm e: m e pak fjale, asnjerit prej tyre nuk i shkonte nderm end te m errte n je kopje te asaj gazete. [...])

La loro lingua e diversa dalla mia, e non solo perche usano un decimo del mio vocabolario. I nostri ragazzi sono nativi digitali e la loro comunicazione ha adottato la semplificazione del teitter, la pittografia dei segni grafici del cellulare; al dialogo fatto di contatti diretti visivi, olfattivi e cosi via hanno sostituito il freddo “chattare ” virtuale attraverso lo schermo. [...]

G juha e tyre eshte e ndryshm e nga e im ja, dhe jo vetem per shkak se ata perdorin n je te dhjeten e fjalorit tim. Fem ijet tane kane lindur ne epoken dixhitale dhe kom unikim i i tyre ka pervetesuar th jeshtesine e tuiterit (tw itter), figurat e shkrim it te shenjave grafike te celularit; dialogu i kontakteve te drejtperdrejta pam ore, nuhatja, dhe keshtu m e radhe eshte zevendesuar m e “gatim in” (chat- te folurin) e ftohte virtuale neperm jet ekranit [...].

(G ianfranco Ravasi, L ’Espresso, n. 51, 20.12.2012)

82


KREU IV

VEQORITE E GJUHES SE GAZETAVE: FAKTORET QE E PERCAKTOJNE

4.1. Shqyrtime hyrese

M e lindjen e shoqerise m asive ne fund te shekullit XIX dhe fillim te shekullit XX, ne shum e vende te zhvilluara, per shkak te industrializim it te prodhim it, zgjerim it te se drejtes per te votuar, shkollim it dhe perm iresim it te arsim it publik, ndryshoi edhe struktura shoqerore dhe m arredheniet qe n jerezit krijuan m e njerit-tjetrin. N dryshuan nevojat, interesat, pritshm erite. Individi filloi ta rikonceptonte vetveten, po ashtu edhe ro lin qe ai zinte ne shoqeri. K ontaktet e njerezve m e njeri-tjetrin u intensifikuan ndekohe qe edhe interesi qe nisen te shfaqnin per boten perreth u rrit.

Pra, ne epoken e g lobalizim it dhe te zhvillim it te panderprere te teknologjise eshte rritur edhe m e shum e num ri i individeve qe “bejne lajm ” , te atyre qe “jane te fam shem ” apo, nese do te perdornim term at e sotem kom pjuterike, te atyre qe jane “m e te k likuar” .

Ky proces i shpejte i transform im it teknologjik qe po perjetojm e po na prin drejt nje transform im i kulturor rrenjesor, n je transform im i kognitiv, perceptues, dhe ne te njejten kohe nderveprues te individit m e shoqerine, pjese e te ciles ai eshte. Sot, pa m e te voglin dyshim , inform acioni m und te je te pushtet, por jo m e m onopol. A i tanim e m und te depertoje dhe te perhapet nga valet elektrom agnetike te radios, te levizorit apo hapesires dixhitale te rrjetit. ^do k u sh m und te je te kudo dhe kushdo m und te kete akses ne in form ation . Ne kem i zgjedhur te analizojm e inform acionin e servirur nga te perditshm et e shtypit te shkruar (italian dhe shqiptar), kryesisht kroniken e je tes politike dhe asaj qytetare.

R obert R iskin, personazh i film it “Arriva John Doe” (Po vjen X hon D oja) i F rank Capra-s 1 6 6 167

thoshte: - “Une nuk i lexoj gazetat, qe njerezit ne bote nuk duan t ’ia dine per njeri-tjetrin, e di edhe pa e lexuar gazeten! ”

M egjithate ne, m asa, duam te inform ohem i edhe per kete fakt. N a intrigon realiteti qe na rrethon, na perfshijne lajm et e perditshm e, behem i pesonazhe te tij ne rrjedhen e vazhdueshm e te ngjarjeve qe shenojne dhe percaktojne ekzistencen tone personale si dhe historine e te gjithe njerezim it.

“Informacioni eshte thelbi nga i cili perbehet Gjithesia167”: - thoshte fizikanti am erikan John A rchibald W heeler.

166 http://www.educational.rai.it/lemma/testi/editoria/giornale.htm167 Gouthier, D. Ioli, E., vep. cit., f. 204.

83

http://www.educational.rai.it/lemma/testi/editoria/giornale.htm


Perpos funksionit kryesor qe eshte informimi, gazeta ka edhe disa funksione te tjera te cilat e zhvendosin vem endjen nga gazeta tek lexuesi dhe ku proceset kognitive, sipas kendveshtrim it te psikosociologjise am erikane, dalin ne plan te dyte pas proceseve afektive. Pra, gazeta eshte:

- n je instrum ent i je tes se perditshm e (na shoqeron gdo m engjes duke pire kafene)

- n je instrum ent per krijim in e kontakteve sociale

- n je shenje tradite, prestigji dhe dallim i (p.sh. ata qe lexojne “Le Monde” apo “Financial Times”, etj. e m iklojne veten e tyre duke m enduar qe jane pjese e “nje pakice te fshehte” 168, se bejne pjese ne n je grup “te perzgjedhurish in telektuale”)

- n je m jet argetim i (faqe te tera m e fjalekryqe dhe sudoku), shplodhje

- eglendisje, kalim kohe (faqet e gazetave jane te m bushura plot m e thashethem e me tem atike roze qe perfshijne je te t e te ashtuquajturve vipa).

O bjekti i ketij studim it rrjedh poshte syve tane gdo dite si flam urtare e asaj gka eshte e perkohshm e dhe fragm entare, i referohet vazhdim isht digkaje qe gjendet pertej asaj qe duket: ndoshta e verteta e saj m e e m adhe qendron pikerisht ne periodicitetin e ngjarjes, ne perseritjen e saj. G azeta eshte konceptuar si n je m jet konsum i i shpejte, ne udheqkryqin e flukseve te ndryshm e gjuhesore dhe, si e tille, pa nje status te vetin te m irepercaktuar. P ikerisht nga ketu duhet te nisem i.

Ky hulum tim gjuhesor nuk ka si qellim ne vetvete thjesht te konstatoje, por ai m undohet te shpjegoje zgjedhjet form ale gjuhesore ne raport m e perm bajtjen, situatat e ndryshm e dhe sidom os ne raport m e m enyrat e kom unikim it. Per kete arsye gjate shtjellim it te ketij kapitulli ne do te ndalem i kryesisht ne dy geshtje. £ esh tja e pare ka te beje m e studim in e kushteve teknike dhe ekonom ike te realizim it te “produktit” gazete ndersa geshtja e dyte ka te beje m e gastin e m arrjes se m esazhit, dom ethene m e funksionet e shtypit dhe efektet qe ai ka tek lexuesi.

M egjithate, hipoteza jone, ajo gka m etojm e te provojm e eshte fakti se informacioni i percjelle ne gazeta, brendia e saj, realizohet permes disa formave dhe konstrukteve gjuhesore te caktuara, modelet e te cilave, ne mund t’i pershkruajme.

D uke u nisur nga ky kendveshtrim m und te kuptojm e se, per te percaktuar strukturen e inform acionit qe sjell gazeta, duhet te thellohem i dhe te studiojm e aspektet verbale e shkem byese te gjuhes. A shtu si disa kategori kuptim ore na sherbejne per te dalluar aspektet form ale, ashtu edhe form a na sherben per te artikuluar perm bajtjen169.

168 Dardano, M., vep. cit., f. 14.169 Dardano, M., vep. cit., f. 47.

84


1 70Po te m arrim per baze dallim in m idis form es dhe perm bajtjes te propozuar nga H jelm slev atehere studim i i gjuhes se gazetave do te ndalet ne studim in e disa aspekteve qe kane te bejne m e* 171 * * *:

■ perm bajtjen e shprehjes: zgjedhjet leksikore;

■ form en e shprehjes: realizim et sintaksore dhe zgjedhjet stilistikore;

■ form en e perm bajtjes: teresia e skem ave pershkruese dhe shpjeguese (teknikat e paraqitjes se lajm it) tipike te lig jerim it gazetaresk;

■ thelbin, substancen e perm bajtjes: faktet e paraqitura si form e opinionesh, ideologjish.

Te shkruash nuk eshte g je e thjeshte, aq m e pak e lehte. N uk m jafton vetem renditja e fjaleve njera pas tjetres ne n je fjali apo radhitja e fjalive ne paragrafe. Q e te shkruash lipset te zoterosh m jeshteri teknike, ushtrim , angazhim gjithperfshires, edhe ideologjik, aftesi kom unikuese dhe akses te drejtperdrejte tek realiteti , shum ellojshm eri regjistrash gjuhesore dhe pse jo , dell e shpirt krijuesi.

Persiatjet dhe diskutim et rreth gazetarise dhe ro lit te gazetarit si autori i artikullit, kane qene te shum ta e shpeshhere jo ne unison m e njera-tjetren.

Filozofi i m adh italian B enedetto Croce ishte i m endim it se nese nje faqe [gazete] eshte e denje per nje antologji, kjo eshte nje geshtje qe i takon artit dhe jo gazetarise pasi kesaj te fundit, asaj te zakonshm es, ne kuptim in tradicional te term it, per te qene letrare do t ’i duhej te abdikonte nga perm bushja e detyrave te perditshm e qe lidhen m e ligjerim in objektiv te inform acionit.

Te njejten linje m endim i ruante edhe shkrim tari A lberto M oravia i cili shpresonte qe gazetaria informative t ’i linte menjane pretendimet letrare dhe te behej me serioze dhe e angazhuar ne realitetin e perditshem, m endim ky i perforcuar edhe nga nje tjeter shkrim tar e, n jekohesisht gazetar i m adh si D ino B uzzati 1 7 5 i cili shprehej se “gazetaria duhej te lidhej me realitetin. M egjithate, perpos qendrim eve te ndryshm e rreth cilesise artistike te gazetarise, “te shkruarit bukur” ka qene gjithm one nje objekt kulti dhe nje artikull i firm osur nga nje shkrim tar i dores se pare (psh. B uzzati apo M ontanelli) m und te ishte arsye prestigji per n je gazete.Paolo M urialdi, profesor universiteti, gazetar e shkrim tar gjithashtu, ishte i m endim it se gazetaria eshte “palestra e te shkruarit bukur”176. G azetari shihet si n je lloj zejtari i cili me durim , pune, ushtrim dhe perkushtim farketon trajten gjuhesore m e ane te se ciles percillet dhe seviret inform acioni. G azetat dhe gazetaret sot kane pergjegjesi m adhore duke qene se per shum e njerez gazetat jane rastet e vetm e qe u lejojne te kalisin aftesine e te lexuarit dhe te

0 Shih: L. Hjelmslev, Prolegomena to a Theory o f Language, fondamenti della teoria del linguaggio, Torino 1968)171 Dardano, M., vep. cit. f. 47.

University of Wisconsin 1961 (perkth. It. I

" Cirillo, S. Neri, G. (2009), Dal nostro inviato. 50 anni di giornalismo italiano, Bulzoni editore, Roma, f.10. ! Po aty, f.9.1 Po aty, f.13.’ Po aty, f.13.’ Po aty, f.12.

85


shum efishojne kontaktet m e ligjerim in e shkruar. Perhapja m asive e tyre arrin te kushtezoje ne m enyre dom ethenese opinionin publik jo vetem ne aspektin e cilesise se m endim it, por edhe ne aspektin e shijeve gjuhesore.

L idhur m e sa m e siper, vlen per t ’u perm endur largpam esia e dy profesoreve am erikane te U niversitetit te M isurit, W alter W illiam e Frank Lee M artin, te cilet ne vitin e larget 1911, ne

1 7 7

librin e tyre “Praktika e gazetarise” , shkruanin:

“Ne thelb, gazetaria nuk eshte thjesht veprimtaria e te shtypurit dhe te botuarit, por eshte arti i mbledhjes dhe paraqitjes se lajmeve dhe komenteve qe behen rreth tyre, diskutimi rreth problemeve te ndryshme qe ajo paraqet, per te cilat na informon, na meson. Ajo na ofron portretin dhe interpretimin e jetes njerezore ne gdo aspekt te saj. Gazetari eshte vjeles, mbrojtes, bleres dhe shites lajmesh, gjykates, tribun, mesues, interpret. Kur ai i interpreton ngjarjet, si shkrimtar, bashkepunetor apo drejtor gazete, ai e afron gazetarine me letersine. Ne kuptimin e saj me te larte gazetaria nuk eshte as tregti e as ujdi, por eshte nje profesion: profesion interpreti. ”

Sidoqofte, funksioni i gazetatrise nuk lidhet vetem m e nxitjen e debateve rreth aktualitetit social, politik, financiar apo ekonom ik. Kjo do te qe shum e reduktuese. D obia e n je artikulli lidhet me nje larm i arsyesh. Pershkrim i i n je ngjarjeje lidhet m e m bajtjen e n je qendrim i personal dhe ideologjik. M ediave u n jihet n je rol i pazevendesueshem ne zhvillim in e shoqerise, ne em ancipim in e individit, ne transform im in e dokeve dhe ne konsolidim in e dem okracise. Shum efishim i i gazetave goi ne n je shum efishim te qendrim eve dhe ideologjive te vete redaksive e cila m e vone goi ne n je qasje p luraliste ndaj ngjarjeve qe ndodhnin ne vend apo ne m bare boten.

K rahasim i i teknikave dhe kendveshtrim eve te ndryshm e rreth te njejtave tem atika do te na jape m undesine te kuptojm e se si geshtje aktuale, ose qe kane nje interes te pergjithshem , m und te adresohen dhe te trajtohen nga shum e kendveshtrim e; se si m und zgjerojm e horizontet e diskutim it duke iu referuar pervojave dhe njohurive te tyre, duke kerkuar pika kthese, prapaskena, shkaqe te largeta dhe te fshehura rreth fakteve dhe ngjarjeve, aty ku nje syri pa pervoje dhe vezhguesi siperfaqesor gdo gje do t ’i dukej e qarte dhe e m ireqene; dhe ne fund, duke verifikuar se sa pasuri leksikore, retorike apo strukturore ofron gjuha jone, nese perdoret m e kujdes dhe durim prej zanatgiu, duke m os u kenaqur nga ato pak form ula te gatshm e dhe fjalorit te zakonshem .

4.2. Gazeta: vegori te pergjithshme te organizimit

G azeta eshte n je nga m ediat m e antike te kom unikim it masiv. A jo na e servir inform acionin perm es gjuhes se shkruar dhe perm es shenjave te tjera, sig jane im azhi (fotografia) dhe grafika. Publikim i i n je te perditshm eje eshte n je pune kolosale e cila kerkon kapital, njerez dhe m akineri

177 Cirillo, S. Neri, G., vep. cit. f. 13 - 14.

86


qe te vihen ne pune dhe te realizojne produktin brenda afateve kohore te diktuara nga vete natyra e tij, nen pergjegjesine dhe linjen udherrefyese te n je kryeredaktori. Pra, perpunim i i gazetes nenkupton nje sere veprim esh kom plekse, jo vetem nga pikepam ja e organizim it te inform acionit, por edhe nga pikepam ja adm inistrative. N en udheheqjen e kryeredaktorit perfshihen shum e njerez, struktura organizuese, sistem e rregullash, zgjedhje ideologjike e kulturore, etj. Lajm et qe v ijne nga burim e te ndryshm e, perzgjidhen nga gazetare te vegante dhe pastaj perpunohen apo m odifikohen ne redaksi. M e fjale te tjera gazeta eshte n je produkt kolektiv i cili m und te linde dhe te shperndahet vetem fale bashkerendim it te punes se n je grupi njerezish qe organizohen ne sektore te ndryshem te cilet jane:

1- Redaksia - detyra e saj eshte te kerkoje dhe te m bledhe lajm e, t ’i perzgjedhe ata, t ’i perpunoje, te kujdeset per titujt, te strukturoje paraqitjen e tyre si dhe te m erret me faqosjen. G azetaret e redaksise punojne ne seline e gazetes.

2- Rrjeti i korrespondenteve - korrespondentet jane te shperndare neper qytetet kryesore te vendit si dhe ne kryeqytetet e shteteve te huaja (ne varesi te rendesise se gazetes). Ato jane te ngarkuar m e m bledhjen e ngjarjeve te zones qe m bulojne dhe te raportojne rregullisht rreth tyre prane redaksise ku punojne.

3- Shtypshkronja (tipografia) - m erret m e anen m ateriale te gazetes, prodhim in e saj ne te gjitha fazat e veta.

4- Administrimi dhe shperndarja - m erren m e aspektin ekonom ik, ate publicitar dhe shperndarjen e gazetes ne te g jithe vendin.

M enyra e paraqitjes se faqes se pare, renditja e lajm eve dhe ilustrim i i tyre sipas tem atikave te caktuara si dhe gjuha qe m brun inform acionet perfaqeson ate qe ne m und ta quajm e “karte identiteti” te gazetes.

4.2.1. Burimet e lajmit

N je perrua prej m iliona fjalesh rrjedh gdo dite poshte kem beve tona neper kabllo ose siper kokave tona ne hapesire. Sherbim et publike te telekom unikacionit, shum ekom beshet (nderm arrjet e m edha te financuara nga kapitalet e shum e kom beve), kom plekset industriale dhe ushtarake, qeverite, individet shkem bejne m idis tyre m esazhe te cilet nuk perbehen m e prej dhjetra fjalesh ne m inute, sig ndodhte deri disa v jet m e pare, por deri ne dhjete m ije fjale ne m inute. R rjedhja e vazhdueshm e e lajm eve ne m ediat e kom unikim it m asiv te tilla si, gazetat, radioja, televizioni, varet kryesisht nga agjencite e lajm eve. N je rrje t g jigant e m beshtjell boten. G azeta qe ne b lejm e gdo m engjes eshte vetem nje term inal i ketij rrjeti, p ika fundore e n je sistem i nderkom betar qe perpunon dhe transm eton inform acion nga distanca.

87


£ d o redaksi gazete e gjen veten ne piken e kryqezim in te dy linjave te inform acionit: linja e pare jane lajm et qe v ijne nga rrjeti m bareboteror i te lekom unikacionit ndersa linja e dyte jane lajm et

1 78qe m blidhen direkt nga kom uniteti lokal shprehje e se ciles eshte kjo redaksi.

N e m enyre skem atike 178 1 7 9 prodhimin e lajmit po e paraqesim si m e poshte.

NGJARJA

PUBLIKU PUBLIKU

178 Lenzi, M. (1988), II giornale, Editori Riuniti, Roma.179Po aty.

88


4.2.2. Faqosja

£ d o dite ne Itali shtypen pothuaj gjashte m ilion kopje gazetash. B ehet fjale per dhjetra e dhjetra tituj, ose “em ertim e” , qe ndryshojne per nga shperndarja, kategoria si dhe, lloji i kom unikim it. K rahas gazetave kom betare te njohura ne te g jithe vendin si Corriere della Sera, la Repubblica, il Giornale, La Stampa, Il Messaggereo, Il sole 24 ore, il Mattino, k a edhe shum e gazeta lokale qe thellohen kryhesisht ne geshtje te m prehta dhe problem e te zones apo krahines se ciles i perkasin (psh. Cronaca di Roma, Gazzetta di Mantova, Gazzetta di Modena, etj.) e si rrjedhoje ka edhe shum e lloje gazetash: gazeta te karakterit politik, sportiv, ekonom ik, defryes, gazeta m ode apo te karakterit shkencor te cilat jane konceptuar per te perm bushur interesat e ndryshm e te n je publiku te gjere lexuesish.

N dersa persa i perket Shqiperise, m und te them i se tradita e shtypit te shkruar te saj eshte m e e vone dhe jo aq e larm ishm e sa g’na paraqitet panoram a e shtypit italian. N der te perditshm et historike m und te perm endim : Zeri i Popullit, Koha done, Gazeta Shqiptare (im itim kryekeput i Gazzetta del Mezzogiorno), Panorama, Shekulli, Korrieri, Dita, Standard, etj.

£ d o gazete i sjell dhe i paraqet ngjarjet sipas n je kendveshtrim i vetjak i cili varet krejtesisht nga interesat politike, ekonom ike apo financiare te vete gazetes. K y kendveshtrim eshte percaktues ne renditjen hierarkike te tem atikave te trajtuara si dhe ne ndertim in strukturor dhe gjuhesor te saj. Kjo shihet kryesisht ne kom pozim in e faqes se pare e m e tutje ne form atin e te g jithe gazetes. M betet ne doren e lexuesit te vleresoje sasine dhe cilesine e inform acionit te dhene, te kuptoje rendesine (rendesi paresore apo dytesore) qe secila i jep n je tem e apo lajm i te caktuar, te kuptoje ate se per efare flasin dhe ate se per efare heshtin. Pra, i takon lexuesit te krahasoje p ikepam jet e ndryshm e, politike, m orale, ideologjike, qe ata pasqyrojne, interesat qe m brojne dhe pastaj te zgjedhe ate gazete apo ato gazeta qe jane m e afer m enyres se tij te te m enduarit. Eshte shum e e rendesishm e qe lexuesi te m esoje “t ’i lexoje” keto dallim e .

M egjithate, te m esosh “t ’i lexosh” keto dallim e nuk eshte aspak gje e lehte per arsye se, ne rastin e gazetes, kuptim i dhe rendesia e n je artikulli te shkruar shihet jo vetem nga fjalet qe e percjellin lajm in, por edhe nga vendi qe ze ne gazete (faqe) ky lajm , dom ethene nga faqosja: m adhesia e titu llit qe paraprin lajm in, forografia qe e shoqeron ate, g jetjet apo stisjet tipografike. M e fjale te tjera, faqosja dhe paraqitja grafike reflektojne g jithm one nje hierarki te prioriteteve ne dhenien e lajmeve, prioritet i cili udheheq ndertim in e ligjerim it dhe diskursin ne gdo gazete. Kjo hierarki vlerash bazohet ne disa elem ente te veganta:

- lloji i karaktereve tipografike (lloji i shkrim it te perdorur);- kom binim i i tyre;- ilustrim et dhe fotografite;- hapesira qe n je lajm ze ne faqe.

Perpos asaj gka tham e m e lart, per t ’i treguar lexuesit te vet hierarkine e dhenies se lajm eve, nje gazete ka tregues te tjere prioriteti sig jane:

- faqja ku lajm i pasqyrohet; 180

180 Lenzi, M. (1988), vep. cit.

89


- vendi qe ze ne faqe;- gjatesia e tekstit;- m enyra e faqosjes;- lloji dhe m adhesia e titullit;- elem entet krom atike, jo vetem ne kuptim in e ngjyres, por edhe rasportet m idis rrjeshtave

te shkruar dhe hapesires se bardhe.

M e pak fjale m und te them i se gdo gazete ka n je m enyre te veten per te “lexuar” ate gka ndodh ne bote, n je linje te veten pra, dhe per kete arsye, nje m enyre k rejt personale te paraqitjes se lajm it tek lexuesi. Eshte pjese e stilit te n je gazete edhe paraqitja e saj grafike perballe nje publiku. A jo eshte studiuar qe ne gastin e konceptim it te saj si gazete ne varesi te publikut te cilit i drejtohet: per shem bull ka gazeta qe terheqin vem endjen dhe bien ne sy per m adhesine e llojit te shkrim it apo dhe im azheve m e perm asa te m edha; ka dhe nga ato te perditshm e qe jane “m e te m atura” , nga kjo pikepam je duke e vene theksin tek perm bajtja e artikujve dhe jo tek form a e tyre. D isa elem ente te “grafikes” se gazetes jane:

- form ati i gazetes- faqosja- v ijim sia e faqeve- faqja e pare.

N dryshim et qe paraqet grafika e gazetes eshte nje fakt objektiv pasi gjithgka varet nga natyra, vlera dhe pesha e lajmit. Ky proces diktohet nga interesi qe lajm i duhet te ngjalle tek lexuesi dhe interpretim i qe gazetari deshiron t ’i jape. P ra lajmi ia ndryshon gdo dite fizionomine gazetes dhe faqes se saj te pare. Kesisoj, kjo e fundit sherben si n je “kopertine” ose “vitrine” e gazetes.

4.2.3. Faqja e pare: renditja e artikujve

Faqet e gazetes, ndryshe nga faqet e librit, jane te shkruara m e karaktere tipografike qe ndryshojne shum e nga lloji (per shem bull, shkronja kapitale, shkronja te pjerreta apo te theksuara m e te zeze), forma e cila ka te beje m e perm asat (lartesi dhe gjeresi) apo trashesia, ne m enyre qe disa fjale te dalin m e ne pah se te tjerat. Per m e teper faqet e n je gazete, serish ndryshe nga ato te n je libri, paraqiten si nje m ozaik i perbere nga pjese te ndryshme qe m arrin em ra te ndryshem dhe kryejne funksione te ndryshm e. M e poshte po sjellim sa per ilustrim faqen e pare te gazetes la Repubblica e cila ndahet ne keto pjese :

1- Koka e gazetes (Testata) - Eshte pjesa e siperm e e faqes ne te cilen pasqyrohen disa inform acione te perhershm e sig jane: em ri i gazetes, data, num rin serial, v iti i botim it, gmimi, adresat (selia qendrore dhe ato periferike), kostoja e abonim it, ne Itali dhe jash te saj, dhe, ndonjehere, em ri i drejtorit dhe tarifat e reklam ave.

2- Artikulli i geljes (Articolo di apertura) - Eshte artikulli qe “hap” gazeten, i vendosur ne *

Shih: www.istitutobolisani.it/Quotidiano_in_classe.../LE%20DISPENSE.doc

90

http://www.istitutobolisani.it/Quotidiano_in_classe.../LE%20DISPENSE.doc


qender, lart. A i pasqyron lajm in m e te rendesishem te dites: ka raste kur ai shoqerohet me fotografi.

3- Kryeartikulli ose editoriali (Articolo di fondo) - Eshte i vendosur pothuajse gjithm one lart ne te m ajte. A i shpalos pikepam jen dhe linjen editoriale te vete gazetes rreth nje problem i te caktuar apo nje ngjarje te rendesishm e te aktualitetit. Shpesh autori i tij eshte n je gazetar m e em er (dhe ndikim ) ose drejtori i vete gazetes.

4- Artikulli problemor (Articolo di spalla) - Eshte artikulli qe ze hapesiren e kendit te siperm djathtas. D uke qene se ekspozim i i gazetave neper kioska shpesh rregullohet ne m enyre qe te shihet kjo pjese e faqes se pare, artikulli ne fjale pasqyron nje lajm qe m endohet se e jo sh dhe terheq m e shum e publikun, ate qe m e g ’pritet, do ta shese m e shum e gazeten. Si ne rastin e artikullit te hapjes, edhe ky m und te je te ose jo i shoqeruar m e fotografi.

5- Civetta - Eshte n je kuti me ose pa foto qe paraprin shkurtim isht nje lajm i cili do tediskutohet m e gjeresisht ne n je faqe tjeter ne brendesi te gazetes. R aportohet num ri i faqes se brendshm e dhe em ri i gazetarit qe e ka shkruar (psh....... vijon fq ...... etj. )

D isa gazeta ne faqen e pare m und te kene edhe rubrika te tjera qe perseriten, sig jane per shem bull:

- Karikatura (La vignetta): n je vizatim , skicim a karikature qe lidhet m e njarjet e aktualitetit dhe qe nxjerr ne pah aspektet ironike te tij;

- Shkrimi i pjerret (Il corsivo): n je shkrim i shkurter qe nxit debate dhe polem ika i shkruar p ikerisht m e shkronja te pjerreta;

- Permbledhja (Il sommario): n je lloj pasqyre e lajm eve qe do te trajtohen ne faqet e brendshm e te gazetes, p ra thjesht n je liste titujsh.

N e varesi te vendit qe ze artikulli ne rrafshin vertikal, m und te them i se artikujt ndahen ne:

> artikuj te pozicionuar lart (taglio alto)> artikuj te pozicionuar ne qender dhe (taglio centrale)> artikuj te pozicionuar poshte (taglio basso)

D uke pasur parasysh faktin se syri yne eshte m esuar t ’i shfletoje faqet duke lexuar nga lart poshte, lajm et e vendosura m e lart jane ato lajm e qe konsiderohen si m e te rendesishm e. Keto lajm e ndiqen gradualisht nga te tjera lajm e qe fillo jne te “zbresin” per nga rendesia. 182

182 Mjaft e njohur per kete menyre prezantimi te faqes se pare eshte gazeta Dita ku karikatura ze pjesen me te madhe te faqes se pare.

91


E njejta situate paraqitet edhe ne gazetat shqiptare. M e poshte po ilustrojm e faqet e para te disa te perditshm eve shqiptare te cilat, sig shihet, ndryshojne ne te gjithe elem entet e ilustruara m e siper qe kane te bejne m e strukturim in e saj, m adhesine e karaktereve te shkrim it, ngjyrat (e kuqja dhe e zeza jane ato qe m bizoterojne ku ne tre prej tyre edhe em ri lidhet m e identitetin kom betar, Shqip, Shqiptarja, Gazeta Shiptare) dhe fotografite.

92


Shqip ICMlCTU

L a M tu at fw M i c G fvun * b a n c * u k ip t x » i M m m hs it < m at p * t c k W a f m u

“ V rasia e L am ait, 4 s a b im e t e g jy k a te s”P m k M rt\rn e n e (h w m n & ts h m m n e tfflv k rr\r.E \tp e ln A m M ^ S ukiioraohcm ’ra n is A e k ii v u rA x rr uu»/.M«IBW mcKf» Rj t u dhe Iha ^i >hnalkiiwyuh snvooA

S K ■ ' 1 l̂ kUrcNJaincllumK fiS — K 3E"r

At WMMMMKandidatet per Beratin, Elbasanin e DunesinLSI d d me emro p crftn fim fa n PSJhePD janiendem eduaohrrnatnv

(tfcqutcMM Pinck najkk k k th ic k . ta /b d o p k liprekeo c i'fv rtc l braktna

ShqipcmC

M w at |>ap IBM H *Shpenhimet me C4. arrestohet nje fiimitor I

Iltno te \<M » *¥ • *■ * !afribn' k«*h _

SHBA mirepresin kanabisin shqiptar

H-.I I n M-X:.• I

05.04 20. • .

ngaterron BasherMitingu PD

Nese Siouron makinen Kasko orane Atiantik

93


Pra, per ta perm bledhur, faqja e pare eshte fasada e te perditshm eve dhe na jep im azhin e seciles prej tyre. N e qofte se, nder te g jitha funksionet qe ka gazeta, do t ’i jepej prioritet funksionit inform ues, faqja e pare do te pasqyronte te g jitha ngjarjet dhe faktet m e te rendesishm e e

94


interesante te dites dhe atehere lexuesit do t ’i m jaftonte n je lexim i shpejte qe do te qe m ese i m jaftueshem per t ’u vene ne dijeni rreth asaj qe ndodh perreth.

Por, shum ica e gazetave italiane, ashtu si edhe ato shqiptare, e zbatojne vetem pjeserisht kriterin inform ativ: ne gazetarine e te dyja vendeve ka njefare ngarkese “ideologjizuese” , dom ethene m e teper n je prirje per t ’i in terpretuar ngjarjet sesa per te sjelle fakte, per t ’i g jykuar ndodhite ende pa sjelle inform acion lidhur m e to, pra, n je perzierje te dhenash dhe opinionesh. K riteret e faqosjes diktohen nga deshira per te nxjerre ne pah ate qe gazeta ka te veten: n je kom ent, n je opinion, n je ideologji, nje korrespondence m e interes te vegante, n je reportazh, n je investigim , n je inform acion ekskluziv etj. Jane artikujt ekskluzive rreth tem atikave te nxehta e m e shum e interes ata qe i dallojne gazetat nga njera-tjetra, jane reportazhet e m irepergatitura ato qe i jap in autoritet dhe prestigj gazetes, g je e cila ndikon se teperm i edhe m bi lexuesin.

V etem ne rastin e nje dite te m bushur me ngjarje te rendesishm e faqet e para te gazetave te m edha inform ative ngjajne m e njera-tjetren; ne qofte se ngjarjet e m edha jane vetem nje ose dy, apo as edhe nje, atehere dallim et m idis gazetave behen m enjehere e dukshm e.

L idhur e gka tham e m e siper, arrijm e ne perfundim in se p ikerisht ne “kohera te qeta” , ne situata te perditshm e norm ale, gazeta i nxjerr zbuluar qellim et e veta duke na sugjeruar n je version te ndryshem te realitetit, veganerisht m e zgjedhjen e artikujve qe hapin gazeten apo te artikujve problem ore (articolo di spalla - lart, djathtas).

N ese do te na duhej ta paraqisnim ne m enyre skem atike skeletin strukturor te faqes se pare, ate qe italianet e quajne “kafazi” (la gabbia ) ai do te qe si vijon:

4.2.4. Faqet e brendshme: tematikat 183

183 Shih: Lenzi, M., vep. cit. dhe www.istitutobolisani.it/Quotidiano in classe.../LE%20DISPENSE.doc.

95



Pavaresisht se faqja e pare eshte ajo e cila terheq vem endjen gazeta nuk m bahet vetem m e te. G jate hulum tim it tone, vum e re se pergjithesisht te perditshm et shqiptare (Panorama, Dita, Gazeta Shqiptare, Shqip, Shekulli etj.) kane 24 faqe ndersa sim otrat italiane gati dyfishin (50 faqe Il Messaggero185) apo gati trefishin e tyre (64 faqe Corriere della Sera186, 68 faqe la Repubblica).

Tem atikat e levruara ja n e kryesisht ato te natyres politike, ngjarje nga vendi dhe bota, kronika, te zeza kryesisht por edhe ngjarje nga aktualiteti, ekonom ia, sporti, kultura si dhe rubrika argetuese apo zbavitese m bushur m e sudoku e fjalekryqe. N uk m ungojne gjithashtu as opinionet, intervistat, reportazhet apo edhe shkrim et investigative. A jo qe bie ne sy eshte fakti se keto lloj rubrikash, ku m e shum e e ku m e pak, jane standardizuar tashm e dhe, ashtu si edhe vete teperditshm et, perseriten. N dryshe nga gazetat tona, tipike per gazetat italiane eshte roli dhe

1 87vem endja qe i kushtohet faqes se trete , n je haperire qe tradicionalisht i eshte kushtuar kultures dhe tem atikave qe lidheshin m e te.

Faqja e trete dallon nga te gjitha faqet e tjera te gazetes. Kjo faqe perben nje institucion m e vete te gazetarise italiane dhe nuk haset ne vendet e tjera evropiane. R endesia qe i kushtohet kesaj faqeje eshte shenje treguese e prestigjit qe gezon gazeta. T em atikat e shtjelluara ne kete faqe u drejtohen nje publiku elitar, te kultivuar dhe me shije te rafinuara artistike. A utoret e ketyre shkrim eve jane kryesisht shkrim tare apo gazetare te njohur.

Per here te pare, kjo faqe u shfaq m e 10 dhjetor te vitit 1901 ne gazeten e Rom es il Giornale dltalia. Kjo nuk qe nje zgjedhje e vetedijshm e por m e teper n je gjetje e rastit e gazetarit A lberto Bergam ini. A te dite, faqja e trete e gazetes i kushtohej prem ieres teatrore “Frangeska nga Rimini”, tragjedi e shkruar nga G abriele D ’A nnunzio. Ky fakt u prit m jaft m ire nga lexuesit dhe qe nga ajo dite u k thye ne tradite te shtypit italian e cila rrokte n je larm i tem atikash kulturore dhe letrare. M e poshte foto e botim it te pare ku doli ne pah faqja e trete . 184 185 186 187 188

184Eshte marre si reference numri i faqeve ne vitin 2015.185 Eshte marre si reference numri i faqeve ne vitin 2015.186 Eshte marre si reference numri i faqeve ne vitin 2015.187 Mauro, M. (1994), Giornalismo, formazione e professione: caso Italia in “L’informazione tramite media”, Editoriale Jaca Book, S.p.A. Milano, f. 108.188 http://it.wikipedia.org/wiki/Terza pagina

96

http://it.wikipedia.org/wiki/Terza_pagina


Fig. il Giomale d ’Italia, 10 dhjetor 1901

M e kalim in e viteve vendi i kesaj faqeje brenda gazetes ka ndryshuar (tani zakonisht kjo faqe gjendet ne m esin e gazetes) por togefjaleshi “faqja e trete” eshte kaq i konsoliduar tashm e ne traditen e gazetarise italiane, saqe kuptim i i tij eshte leksikalizuar ne “faqe kulturore” , pavaresisht num rit real te faqes qe ze ne gazete. A rtikulli qe e gel kete faqe ndryshe quhet Elzevir, n je lloj editoriali qe i besohet n je personazhi te rendesishem ne fushen e kultures. A rtikulli e ka m arre kete em er nga karakteri tipografik qe u perdor per here te pare ne shekullin e X V II nga disa tipografe hollandeze m e m biem rin Elzevier.

4.2.5. Diktati i hapesires dhe i kohes

N je tjeter sinonim i fjales gazete ne shqip dhe giornale ne italisht, eshte fjala e perditshme. G azeta eshte n je aktivitet i perditshem i cili pasqyron m e shkrim e ne m enyre te thellur ngjarjet e dites paraardhese. G jithgka perseritet gdo 24 ore dhe ne gdo cikel, gazetare, reportere, redaktore e kryeredaktore nxitojne te shpalosin se bashku nje tablo fjalesh e fotografish brenda kornizes se n je hapesire e cila duhet te shese.

K onglom erati i ngjarjeve dhe i fushave qe ato prekin s’m und te ngjyhen vegse m e nje larm i regjistrash gjuhesore e gjetjesh stilistikore qe lipset ta ndjellin lexuesin. G azetaria eshte nje profesion qe lufton “me pene ne dore” kunder faktorit kohe dhe faktorit hapesire ne pritje te pershkrim it te se rese, fakteve qe do t ’i duhet t ’i ekspozoje gjuhesisht neper vitrinat e faqeve te para qe pershkruam m e lart. M e m jetet ne dispozicion qe ka (m aterialet, faktet) dhe durim in prej zejtari, gazetari duhet ta skalise inform acionin, ta shenjoje ate, ta gdhende gjuhesisht m e artifica stilistikore qe e kane prejardhjen nga te gjitha fushat dhe sektoret e veprim tarive jetesore, sig jane politika, shkenca, ekonom ia, sporti, arti, kultura, m jedisi etj. Qdo gazetar eshte njekohesisht edhe historian.

97


1 89Po te perifrazonim sociologun dhe filozofin francez Edgar M orin do te thonim se “netet jane me barre e nuk i dihet gfare koherash, (ditesh) do lindin”190. D inam ika e ngjarjeve eshte gjithnje m jaft e zhdervjellet pasi, m e shum e se sa fragm ente te vetm e e pa lidhje, ngjarjet duhet te konsiderohen si rrjedhe, e cila duhet te kontekstualizohet brenda sistem it sim bolik te shenjave dhe vlerave te veganta, brenda te cilit dhe ne lidhje me te cilin zhvillohen dhe nderveprojne burim et dhe sistem et e m ed ias189 190 191.

I shkruari gazetaresk diktohet pike se pari nga nevoja objektive qe lidhen m e haperiren e kufizuar brenda faqes se gazetes, faqosjes, sidom os kohes, ashtu si edhe nga qasja ideologjike e redaksise. K riteret e paraqitjes se lajm it varen nga:

> Lloji i subjektit te perfshire (politika vendase)

^ Kerkohet “spiuni” te Ministria e MbrojtjesMinistria: Deputeti nxorri sekrete: Brage: Mos guxo te me kercenosh as mua, as zyrtaret

(Shq., 1.10.2012, f. 1)

> A fersia e ngjarjes. Persa i perket elem entit gjeografik m erret parsysh fakti nese ngjarja do te m und te ndikoje ne je ten e lexuesve.

^ Sekui, grevisteve: Kerkesat tuaja te zgjidhen shpejtAmbasadori i BE-se, vizitoi ish te perndjekurit politike dhe shprehu keqardhje per situaten

(Shq., 1.10.2012, f. 5)

N gjarja ndodh ne m es te bulevardit te Tiranes, aty ku kryeqytetasit kalojne gdo dite dhe jo larg syve te tyre, fjala bie ne Ukrahine.

^ Poroshenko: Furnizime me arme edhe nga BE-ja!Presidenti ukrahinas flet per shtensionim te konfliktit dhe pohon marreveshjet ushtarake me Perendimin

(Shq., 15.10.2015, f. 14)

189 Shih: Morin, E. (2002), La metafora del circolo nella filosofia del Novecento. Omaggio a Edgar Morin, Armando Siciliano Editore, Messina (a cura di) Abramo M.R., Anselmo A., Gembillo G., Giordano G., Gregorio G. dhe Morin, E. (2002), Lo spirito del tempo, Meltemi Editore, Roma.190 Shih: citimin ne, Lourdes Magazine, La rivista del Pellegrino, n°180 IT, janar - shkurt 2011.191 Mancini, P. Marini, R. (2006), Le comunicazione di massa. Teorie, contenuti, effetti, Carocci, Roma, f.158. Shih edhe Hilgartner, Bosk, (1988), Schudson, (1995).

98


> N um ri i personave te perfshire

^ Vrasje e trefishte per xhelozi ne KorgeTaksisti vret te dashuren dhe partnerin e saj, njofton policine dhe me pas vret veten

(Shq., 1.10.2012, f. 1)

Sa m e i m adh te je te num ri i v iktim ave aq m e e m adhe tragjedia, aq m e i hidhur “helmimi1 92emocional” , aq m e e m prehte kureshtja e aq m e i g jalle interesi. Shembuj tip ik jane 11 shtatori amerikan, Gerdeci shqiptar, termeti italian i Akuilas etj.

> M undesia qe kjo ngjarje te kete zhvillim e te ardhshm e

^ Shqiperia, kohe te mjaftueshme per kushtetKomisioneri per Zgjerim tha se vendi ka ende reforma per te permbushur

(Shq., 1.10.2012, f. 4)Pra seleksionim i i lajm eve varet nga tre faktore kryesore:

1. m arresi (vendas apo i huaj)2. konteksti (garnitura e aktualitetit qe e shoqeron ngjarjen)3. identiteti i m arresit (perkatesia e tij ideologjike, akadem ike, kulturore etj.)

K om unikim i i gazetave nuk eshte n je kom unikim nderveprues. Lexuesi nuk ka m undesi ta ndryshoje apo redaktoje perm bajtjen e inform acioneve a opinioneve te pasqyruara nga autori i shkrimit. K om unikim i m idis lexuesit dhe autorit te artikullit, gazetarit a shkrim tarit, eshte kom unikim m e nje kah, dmth. qe shkon nga gazetari tek lexuesi, kurre anasjellas. P ikerisht per kete arsye ky lloj ligjerim i, m esazhi qe ai percjell, duhet te je te edhe m e teper ekspresiv, duhet te terheqe vem endjen, m enjehere dhe ne pak rrjeshta.

U m berto Eco ishte i m endim it se mesazhi ka fuqi domethenese qe mund te mbushet me shume shenjues por me kusht qe te ekzistojne kode te ndryshme qe vendosin rregulla te ndryshme korrelacioni midis ketyre shenjuesve dhe ketyre te shenjuarve. Dhe, nese ka kode themelore te pranuar nga te gjithe, dallimet shfaqen tek nen-kodet, prandaj, e njejta fjale, kuptimi denotativ i se ciles njihet nga te gjithe, per disa mund te marre nje lloj ngjyrimi ndersa per disa te tjere, nje

193lloj tjeter.

Specifika e lig jerim it te gazetave lind pikerisht nga nevoja per t ’u dalluar nga gjuha e zakonshm e m e qellim qe te “kape” vem endjen e lexuesve, t ’i beje balle konkurrences e “te shese veten” , inform acionin qe prodhon, duke shpalosur togfjalesha m etaforike, evokim e m etonim ike, form ula stilistike apo shprehje frazeologjike qe i jap in m e teper ritem , m e teper dinam ike rrefim it gazetaresk i cili ben te m undur qarkullim in e sim boleve nder lexues. Keto simbole, - sig shprehet 192 193

192 Mancini, P. Marini, R., vep. cit. f. 104.193 Eco, U. Fabbri, P. (1978), Progetto di ricerca sull’utilizzazione dell’informazione ambientale, in “Problemi dell’Informazione”, 4, f. 555-597.

99


filozofi dhe m atem aticieni D ouglas H ofstadter - perfaqesojne guret qe mungojne ne mozaik per te plotesuar harmonine e perceptuar194 195 196 197 198 199.

4.3. Gjuha e gazetave sipas studiuesve te ndryshem

Shum e studiues i kane m eshuar faktit se g juha e gazetave195 ndryshon ne varesi te rubrikave te ndryshm e ne te cilat ajo ndahet (kronike, politike, ekonom i, kulture, sport, etj.) por pavaresisht kesaj, jane identifikuar disa elem ente tipike te gdo teksti gazetaresk. K eshtu Dardano196, i pari studiues italian qe e ka shteruar kete tem e, ka pohuar se ligjerim i gazetaresk eshte kryesisht “riform ulim i n je diskursi prim ar” ; ne fakt g juha e gazeta shpesh riperpunon nje sere tekstesh ekzistuese: raportim et e agjencise, fjalim et e politikaneve, procesverbalet e policise jane ushqim i kronikes qytetare, i kronikes se zeze etj. N e studim in e tij D ardano paraqet nje analize te detajuar te diskursit gazetaresk duke e perqendruar vem endjen ne tem atikat e kronikes qytetare dhe asaj politike pasi ato perfaqesonin bertham en inform ative te m edias se shkruar ne vitet ’70. A i ndalet ne analizim in e struktures se lajm it, te perm bajtjes se tij, leksikut dhe sintakses. P ikerisht ne lem in e ketyre dy disiplinave, leksik dhe sintakse, ai sheh prirjet e pergjithshm e te sjelljes gjuhesore bashkekohore sig jane shkem bim i i vazhdueshem i fjalorit term inologjik m e leksikun e gjuhes se zakonshm e dhe m bizoterim i i stilit em eror. Pavaresisht shum ellojshm erise se titujve te m arre ne shqyrtim , nga te dhenat e pergjithshm e dhe rezultatet e perftuara ai arriti ne perfundim in se gazeta e perditshm e, si n je strukture e kom unikim it m asiv, ka rregullat e veta te m irepercaktuara.

N je nga keto rregulla, shprehet Gian Luigi Beccaria, ka te beje m e depertim in e shum e fjaleve qe v ijne nga ligjerim et sektoriale. Sipas tij, ekziston nje lidhje e ngushte mes shum ellojshm erise se stileve qe pasqyrohen ne gazete dhe grupeve te ndryshm e te njerezve qe e lexojne ate, m es rubrikave te ndryshm e dhe gjuhes se sek torit198 perkates qe pasqyrohet ne te.

G juha e gazetave - thote Masini199 - eshte n je g juhe e perbere. Larm ia e regjistrave gjuhesore qe shfaqen aty v ihet re m enjehere po t ’i studiojm e leksikun. M e pak e prekshm e kjo larm i regjistrash vihet re ne n ivel fonetik, m orfologjik e sintaksor. E lem enti qendror, ind lidhes i gjithe sistem it, eshte italishtja letrare, pavaresisht variacioneve te ndryshm e te saj.

194Gouthier, D. Ioli, E. vep cit. f. 206.195 Ketu kemi parasysh gazetat italiane dhe shqiptare, pra gjuhen e shtypit te perditshem ne pergjithesi.196 Shih: Dardano, M. (1973), Il linguaggio dei giornali italiani, Laterza, Roma-Bari dhe Dardano, M. (2002), La lingua dei media, in Valerio Castronovo e Nicola Tranfaglia, La stampa italiana nell’eta della TV. Dagli anni settanta ad oggi, Laterza, Roma-Bari, fq. 245-285.197Shih: Beccaria, G. L. (1973/1978), Il linguaggio giornalistico, In “I linguaggi settoriali in Italia (Nuovi Saggi Italiani 11)”, Gian Luigi Beccaria (ed.), 61-89. Milano: Bompiani.198 Shih: Cortelazzo M. (1998), Italienisch: Fachsprachen/Lingue speciali in Holtus G., Metzeltin M., Schmitt Ch., Lexikon der Romanistischen Linguistik.199 Masini, A. (1977), La lingua di alcuni giornali milanesi dal 1859 al 1865, La Nuova Italia, Firenze.

100


M e tej, keto variacione te ligjerim it gazetaresk te shtrira ne harkun kohor te m e teper se nje shekulli, i ka sudiuar ne m enyre m e te thelluar Ilaria Bonomi200. A naliza e saj m bulon nje panoram e gjuhesore te shekullit X X e cila perfshin versionin prin t te gazetave m e shperndarje kom betare apo lokale si edhe versionin elektronik te tyre (versioni on line).

G azetat, te cilat fillim isht ishin flete inform uese m e disa faqe qe dilnin ne shtyp m e intervale te parregullta, duke filluar nga gjysm a e dyte e shekullit te X V III, u rim odeluan dhe fituan nje status tjeter ne kuader te m jeteve te inform im it, ndryshe nga sa kishte ndodhur m e gazetat e shek. XVI, X VII, te cilat s ’ishin vegse n je grum bull njoftim esh zyrtare qe i referoheshin aktualitetit vendas dhe te huaj, por qe nuk pasqyronin asnje lloj kom enti.

A jo gka vihet re ne gjysm en e dyte te shekullit te X V III eshte zgjerim i i tem atikave, por m egjithate, gazetat (psh.: La Gazzetta di Milano) kane serish ne fokus la jm et zyrtare, cerem onite, vajtjet dhe ardhjet e personazheve te fam shem , pjeset teatrale; pothuajse te gjitha lajm et lokale m ungojne ndersa lajm et politike i nenshtrohen ne censure te rrepte. Stili eshte letrar. N e periudhen revolucionare num ri i gazetave pati nje lulezim te jashtezakonshem . Shum ica e tyre qene je teshkurtra dhe ishin kryesisht instrum ent propagande te cilat, sipas linjes se vet editoriale, kritike dhe interpretuese servirnin inform acion politik.

Edhe nga pikepam ja gjuhesore gazetat e kesaj periudhe (psh.: Corriere milanese) shfaqin ndryshim e te dukshm e. Zgjedhjet dhe perzgjedhjet gjuhesore diktoheshin nga nevoja per t ’u kuptuar nga populli. K a nje prirje drejt qartesise dhe thjeshtesise, por ndonjehere kjo g juhe vuan sim ptom at e n je varferie ekspresive: ne krahasim m e gjuhen gazetave letrare (psh., Il Caffe) dhe atyre tekniko-shkencore (Giornale di medicina), keto gazeta jane plot m e francezism a dhe u afrohen form ave te gjuhes se folur, por ne pergjithesi g juha tingellon m e m oderne dhe e zhdervjellet.

M e bashkim in politik te vendit edhe tabloja e gjendjes se shtypit te atehershem ndryshoi rrenjesisht duke e rritu r dhe thelluar m e tej ro lin e shtypit ne unifikim i gjuhesor te vendit gka solli edhe form im in e nje italishteje m oderne. M adje, disa studiues jane te m endim it se pas bashkim it, qene pikerisht burokracia dhe gazetat ato qe luajten nje ro l vendim tar ne njesim in e gjuhes italiane ne te gjithe territorin. K eshtu u ngriten them elet per lindjen e n je gjuhe gazetareske, te nje stili m e vete i cili n isi te kristalizohet m es shek. X IX dhe shek. XX. Faktoret gjuhesore qe e nxiten kete fenom en ishin sa te jash tem aq edhe te brendshem .

Inovacioni gjuhesor i gazetave u be m e i lehte sidom os fale m jeteve te reja te transm etim it sig ishin telegrafi dhe telefoni. A to bene qe fjalite te shkurtoheshin dhe thjeshtoheshin. M e vone, ajo qe e shenoi pozitiv isht ligjerim in e gazetave ishte zgjerim i i tem atikave te trajtuara. K eshtu m ori hov larm ia e kronikave dhe pasqyrim i i lajm eve qe lidheshin m e sektore te ndryshem te je tes si sporti, ekonom ia, argetim i, reklam at etj.

N ga fundi i shek. X IX dhe fillim i i shek. X X gjuha e gazetave shfaq disa ndryshim e ne sintakse, ku perkrah lig jerim it tradicional m e origjine letrare kem i: 200

200 Shih: Bonomi, I. (2002), L ’italiano giornalistico. Dall’inizio del’900 ai quotidiani on line, Cesati, Firenze; shih: Bonomi, I. Masini, A. Morgana, S. (2003), La lingua italiana e i mass media, Carocci, Roma.

101


> nje ligjerim m e periudha te shkurtra e stil em eror

^ Disoccupazione in frenata. Mattarella a Berlino: la Ue cambi passo, serve piu crescita. Merkel: Italia, riforme ok.(Papunesia ne frenim . M attarella ne Berlin: BE-ja te ndryshoje hapin, lipset rritje m e e m adhe. M erkel: Italia, reform at ok)

(M., 3.3.2015, f . l )

> perdorim te form ave sintetike te foljeve, si p jesoret dhe percjelloret

^ Pensando al rapporto tra uomini e donne nella societa di oggi, [...] continuando ad avere dei vantaggi(Duke m enduar per raportin m idis burrave dhe grave ne shoqerine e sotm e [...] duke vazhduar te kene avantazhe)

(Gaz., 3.3.2015, f.19)

> nje leksik m e te pasur dhe m odern qe buron dhe vjen kryesisht nga neologjizm at qe rrokin veganerisht lem in e politikes (e djathta, e majta, feminizmi etj.), m e prejardhje nga frengjishtja (chic, cabaret) dhe anglishtja (meeting, football);

> hapjes drejt gjuhes se folur, ne konstruktet m orfosintaksore te lig jerim it te folur

^ “se ne era sceso in [ .. .]” , Cari Renzi e Padoan, un semplice recupero minimo, da una caduta molto bassa non giustifica nessun festeggiamento, come si dice: una rondine non fa primavera.(“kishte zbritur ne [...]” , Te dashur R enzi dhe Padoan, nje perm iresim m inim al, nga nje renie shum e e u let nuk justifikon dot asnje festim , si eshte ajo shprehja: pranvera m e nje lule s ’vjen.)

(Gaz., 3.3.2015, f.29)

> fjale m e origjine dialektale (roggia-kanal u jite s ,provolone - lloj djathi etj.).

D ialekti m betet n je elem ent tradicional, i cili eshte m e i dukshem ne aspektin fonom orfologjik (dim anda (dom anda) - kerkese, avea (aveva) - kishte) dhe ne leksik (perocche (poiche) - duke qene se, furare (furore) - terbim ), por ne pergjithesi g juha e gazetave eshte rim odeluat rrenjesisht.

Periudha e Fashizm it ia preu hovin gjuhes se lartperm endur. N derthurja e elem enteve te ndryshem qe lidheshin m e larm ine e sektoteve te se perditshm es, tipar qe kishte karakterizuar gjuhen e gazetave ne dekadat e para te shekullit, nuk spikati me. Po shkohej drejt n je gjuhe te zgjedhur, nje gjuhe propagandistike dhe servile qe i voliste regjim it. K y i fundit ishte kunder shfaqjeve te dialektit. U vu re nje prirje per t ’iu afruar stilit te gjuhes se shkruar, i cili m e vone, gradualisht fillon te shfaqe tipare te gjuhes se fo lur dhe dialektit. M egjithate, lipset te theksohet se g juha e gazetave ne kete periudhe, ne te gjitha nivelet: leksik, sintakse dhe stilistike, pati prirje te forta letrare dhe retorike.

102


Pas Luftes se D yte B oterore lindi nevoja per te krijuar n je gjuhe te vertete gazetareske e cila deri atehere nuk kishte ekzistuar. Tashm e kushtet politike dhe sociale te vendit ishin p jekur dhe vete zhvillim i i gjuhes e bente te m undur plotesim in e kesaj nevoje. Por nese nga njera ane gjuha u glirua nga prangat e nje te kaluare te dhim bshm e, nga ana tjeter u ruajt m odeli i leksikut burokratik dhe e steriotipeve qe kishte ngjyer faqet e dhjetra gazetave gjate regjim it fashist, leksik i cili, edhe sot e kesaj dite, ia im ponon pranine e vet sidom os lig jerim it politik. N e Itali ky stil ekziston ende dhe vazhdon te n jihet m e term in giornalese (proze e ngarkuar, e fryre, enfatike).

G jate kesaj periudhe u bjerren stili burokratik dhe ai letrar. U zgjodh nje tjeter rruge, rruga drejt n je proze m e te qarte dhe te drejtperdrejte ne lem in e se ciles pati edhe risi gazetareske.

N ga pikepam ja e larm ise botuese padyshim qe Italia ka n je tradite m e te artikuluar se e jo n a dhe num ri i te perditshm eve atje eshte disa here m e i larte se tek ne. M egjithate, ky fakt nuk i ka penguar studiuesit shqiptare ta bejne objekt studim i te tyrin ligjerim in e gazetave.

I pari nder g juhetaret qe ka trajtuar elem ente te gjuhes shqipe ne shtyp, ne periudhen m es dy luftrave boterore, ka qene Aleksander Xhuvani. N e vitin 1929, ne revisten “N orm alisti” , ai trajtoi geshtjen e neologjizm ave ndersa n je vit m e vone, m e 1930, ai trajtoi fjalet e rralla ne revisten “Folklor” 201 202 203.

N e veshtrim in e tyre m bi shtypin e viteve ’30, Kostallari dhe Lloshi i njohin shtypit nje rol te vegante ne h istorine e form im it e te zhvillim it te gjuhes letrare shqipe rendesi e cila nisi te spikase qe nga periudha e R ilindjes Kom betare.

A utoret e m esiperm reflektojne rreth faktit se perpara ^ lirim it, sidom os ne v itet ’30, shihej se nga njera ane, shtypi kishte prirje per t ’iu afruar sa m e shum e gjuhes se g jalle te popullit, per ta pasuruar ate nga burim i i pashtershem popullor dhe, nga ana tjeter, shfaqte prirje per ta larguar gjuhen e tij nga ajo e m asave punonjese, per ta m bushur ate m e fjale e ndertim e te huaja, qe m und te kuptoheshin vetem nga nje rreth i ngushte intelektualesh . M egjithate, pas luftes, edhe te shkruarit rreth shtypit behej m e penelata ngjyrim esh ideologjike e partiake.

N e linjen e ketyre penelatave ideologjike shprehet edhe Thomai i cili pikepam jen e vet per gjuhen e gazetave e lidh m e sistem in ne pushtet te asaj kohe: “Agjitator dhe edukator kolektiv jo vetem ne aspektin politik, ideologjik, shoqeror e kulturor, por edhe ne ngritjen e kultures gjuhesore te masave punonjese ”204 205 206 .

Thom ai bashke m e Lloshin kane vazhduar te trajtojne dhe pasqyrojne rrjedhat gjuhesore ne harkun kohor te dyzet vjeteve te fundit te gazetarise shqiptare, perkatesisht, njeri nga pikepam ja

1 Xhuvani, A., Fjale ostrogote te “Normalisti”, Gazeta e re Tirane, 10 prill 1929 dhe Xhuvani, A., Nji sy mbi fjalet e “Folklores”, Edukata e re, Tirane, tetor 1930.202 Kostallari, A. Lloshi, Xh.(1973), Mbi gjuhen e shtypit tone te sotem, ne ‘Norma letrare kombetare dhe kultura e gjuhes I”, Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhesise dhe i Letersise, Mihal Duri, Tirane.203 Po aty, f. 291.204 Thomai, Jani. (1989), Tipare e prirje te gjuhes se shtypit ne kohen tone, Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjaleve ne gjuhen shqipe III, ASHRPSSH, Tirane, fq 199 - 215205 Thomai, J. (2002), Leksikologjia e gjuhes shqipe, Botimet TOENA, Tirane.206 Lloshi, Xh. (2001), Stilistika e gjuhes sheipe dhe Pragmatika, Shtepia Botuese e Librit Universitar, Tirane.

103


leksikore e tjetri nga ajo stilistikore. Q e te dy e radhisin gjuhen e shtypit ne stilin e ligjerim it politiko-shoqeror m e m enyra shprehese tipike sa i perket rrafshit leksikor, atij m orfologjik dhe sintaksor. Keshtu, nga kom binim i i togjeve te fjaleve, lindin form ulat e gatshm e te cilat m e pas kthehen ne togje te ngulitura, figurat retorike, huazim et e neologjizm at.

Edhe plot te tjere jane m arre m e gjuhen e shtypit e sidom os m e perdorim et apo shperdorim et e gjuhes shqipe, shm angien nga norm a e m jaft gabim e te tjera drejtshkrim ore te diktuara nga ndikim i m jaft i forte i gjuheve te huaja si anglisht, italisht e frengjisht.

Per prof. Varfin prurjet e huaja ne gjuhen shqipe jane nje shqetesim i kahershem qe, ne kushtet e hapjes se shoqerise sone, behet dhe m e i ndjeshem dhe kerkon natyrshem nje shqyrtim m e te im te te shkaqeve dhe pasojave qe lidhen m e te, m e synim in per te arritur ne nje m endim te perbashket, per t ’i vene fre kesaj dukurie, per te percaktuar n je politike gjuhesore m barekom betare dhe nje qendrim te njehsuar ndaj huazim eve gjuhesore. K ur flasim per huazim e gjuhesore, shpeshhere, koncepti huazim ngushtohet ne prurjet leksikore, nderkohe qe ndikim et e huaja prekin te gjitha rrafshet gjuhesore.

L idhur m e kete fenom en prof. Shkurtaj thekson se fjalet e huaja te panevojshm e, qe aq shpesh i perdorin intelektualet, shtetaret dhe, sidomos gazetat, ne nje fare m enyre, jane shprehje e n je im itim i te pam ire dhe te n je peruljeje te kritikueshm e pasi kem i shum e njerez qe i dine m ire gjuhet e huaja por shum e pak njerez qe e dine m ire dhe e shkruajne bukur gjuhen shqipe.

Q eshtjet e siperperm endura jane trajtuar ne m enyre pergjithesuese nga autoret e lartperm endur, por keto jane dukuri qe lidhen m e huazim et ne pergjithesi e jo m irefilli m e gjuhen e gazetave.

M e konkretisht Dibra207 208 209 210 flet per gjuhen e gazetave ne Shqiperi duke trajtuar shembuj nga dy prej tyre. S tudim i i saj trajton jo vetem geshtje te gram atikes por edhe elem ente te g juhesise se tekstit duke arritur ne perfundim in se gazetat ne Shqiperi ende nuk kane krijuar h istorine e tyre te shkrimit.

G jithashtu Lilo trajton geshtje te norm es leksikore ne shtypin shqiptar dhe nga hulum tim et e tij arrin ne perfundim in se norm a leksikore karakterizohet nga nje d inam izem i vijueshem dhe nje gjalleri e dukshme.

211Dhima ofron nje perm bledhje te elem enteve gjuhesore qe spikasin ne m jetet e inform acionit ne Shqiperi.

207 Varfi, N. (2004), Mbi huazimet e shqipes (fjala e hapjes), - Akte te Seminarit te 3-te: “Rreth huazimeve ne shqipen standarde”, Universiteti i Tiranes, Fakulteti i Gjuheve te Hyaja, Shtepia Botuese Pegi, f. 5-8.208 Shih: Shkurtaj, Gj. (2006), Kultura e gjuhes, SHBLU, Tirane e Shkurtaj, Gj. (2009), Pesha e fjales shqipe, UFO Press, Tirane.209 Dibra, K. (2005), Kultura e te shkruarit ne gazeta, Gjuha shqipe 1/2005, Instituti Albanologjik i Prishtines, Prishtine, f. 23 - 28.210 Shih: Lilo, R. (2004), Vezhgime rreth tipologjise se huazimeve ne shqipen e sotme, - Akte te Seminarit te 3-te: “Rreth huazimeve ne shqipen standarde”, Universiteti i Tiranes, Fakulteti i Gjuheve te Huaja, Shtepia Botuese Pegi, f. 30-34; Lilo, R. (2005), Rreth vegorive te risive ne gjuhen e shtypit, Gjuha Shqipe 2/2005, Instituti Albanologjik i Prishtines, Prishtine 2005; shih: Lilo, R. (2005), £eshtje te normes leksikore ne shtyp, Gjuha shqipe 1/2005, Instituti Albanologjik i Prishtines, Prishtine, f. 19 - 22; Lilo. R (2012), Mbi huazimet frenge ne gjuhen shqipe, ne Konferencen Shkencore “Kontakte gjuhesore dhe kulturore mes shqipes dhe gjuheve te huaja ne 100 vjet (1912 - 2012, Geer, Tirane.

104


919S h eh u trajton anglicizm at qe hasen ne m jetet e inform acionit ne gjuhen shqipe.

913G oga sjell nje studim te detajuar per perdorim in dhe keqperdorim in e fjales lidhese ku ne m jetet e inform acionit ne Shqiperi.

G jate hulum tim eve tona, R u g o v a na rezultoi ai qe m e teper se te tjere eshte ndalur tek g juha e gazetave, jo vetem ne aspektin sociolinguistik e ate gazetaresk por edhe ne ate gjuhesor. Objekti i studim it te tij eshte deri diku analog m e tonin pasi studion gjuhen e gazetave ne K osove duke u ndalur kryesisht tek stili i lig jerim it shoqeror-politik te gazetave si edhe tek tipologjia e teksteve dhe analizim i i diskursit te tyre.

Ne do te ndalem i te karakteristikat sintaksore, m orfologjike e leksikore te te perditshm eve italiane: la Repubblica, Corriere della Sera, II Messaggero, il Gornale dhe te perditshm eve shqiptare nder te cilat: Shqip, Dita, Panorama, Shekulli, Shqiptarja.com etj.

4.4. M b i vegorite g ju h e so re te sh ty p it te so tem

Ku lind dhe gfare karakteristikash paraqet gjuha e gazetave? £ fa re qellim esh ka ai qe perdor konstrukte dhe fjale te caktuara? £ fa re reagim i nxisin tek lexuesi lloje te caktuara shkrim i? A ka struktura sintaksore dhe zgjedhje leksikore te vetat gjuha e gazetave?

“Gazetaret duhet ta vene veten ne vendin e atyre qe do t ’ia lexojne artikujt dhe duhet te kuptojne sidomos veshtiresite e fshatareve dhe punetoreve” - pohonte M aurizio Dardano.

G azeta e diteve te sotm e eshte nje sistem brendish dhe form ash qe nderthuren m e njera-tjetren keshtu qe secila prej tyre nuk m und te studiohet vegmas.

N e te vertete gjuha e gazetave eshte pasqyrim i i prurjeve gjuhesore nga nenkode te ndryshm e gjuhesore (ligjerim i i sferes politike, ekonom ike, burokratike, teknike, ekonom ike etj.) por ajo gka e dallon kete gjuhe eshte procesi i riformulimit qe synon produkte nga prejardhje te ndryshme211 212 213 214 215 216.

Sidom os ne artikujt e kronikes politike, riform ulim it gjuhesor i bashkengjitet edhe riform ulim i ideologjik i cili ndryshon nga njera gazete ne tjetren (kem i parasysh ketu gazetat si organe partiake, zedhenese te partise perkatese apo gazetat qe kryefjale te tyren kane opinionet) e ne kete rast ajo shpeshhere nuk eshte m jeti i duhur per te shprehur m esazhe qe paraqesin interes per

211 Dhima, Th.(2003), £eshtje te normes sintaksore ne gjuhen e shtypit, Konferenca shkencore: “Shqipja standarde dhe shoqeria shqiptare sot”, Tirane, f. 249 - 161.212 Shehu, H.(2003), Rreth anglicizmave ne mjetet e sotme te informimit masiv, Konferenca shkencore: “Shqipja standarde dhe shoqeria shqiptare sot”, Tirane, f. 329 - 338.213 Goga, A. (2004), Rreth disa perdorimeve te mjetit lidhes ku ne gjuhen e medias, 50 vjet studime albanologjike, Instituti Albanologjik i Prishtines, Prishtine, f. 153 - 159.214 Rugova, B. (2009), Gjuha e gazetave, Koha, Prishtine.215 Dardano, M., vep. cit., f. 3.216 Dardano, M., vep.cit., f. 5.

105


nje gam e te gjere lexuesish. Eshte kjo arsyeja pse shpeshhere g juha e gazetave shfaqet e kufizuar, e paafte per t ’u bere zedhenese e interesave gjitheperfshirese, jo fort e kuptueshm e.

N je vegori tjeter e prozes se gazetave eshte se ajo parapelqen te nderto je n je sistem te vetin konotativ gka shpeshhere rezulton vendim tare ne perzgjedhjen e leksikut.

Qe nga vitet ‘70 te shek. XX, sipas m odelit te gazetes la Repubblica (1976), gazete qe solli risi ne te shkruar, m enyra e te shkruarit ne gazeta ndryshoi se teperm i. N ga njera ane, m odeli gjuhesor i perdorur filloi t ’i largohej prozes se ngarkuar e te fryre (giornalese) te dekadave te m eparshm e duke u afruar m e gjuhen e zakonshm e dhe nga ana tjeter, filloi te levrohej n je stil brilant dhe shum e ekspresiv i cili ndonjehere shkonte ne dem te inform acionit.

Faktor vendim tar ne zhvillim in e dy prirjeve te siperperm endura ishte rritja e pranise se ligjerates se drejte: ajo vinte si ne form e interviste ashtu edhe ne form e m ozaiku plot m e citim e217 te pasqyruara ne artikull. N e fenom en i tille e thjeshtezoi dukshem aspektin sintaksor dhe ate leksikor. U vu re n je hapje drejt lirshm erise dhe spontanitetit te te folurit.

Ekspresiviteti pershkonte pothuajse gdo sektor te shkrim it gazetaresk i cili padyshim diktohej edhe nga lloji i gazetes, por kjo shfaqej si n je prirje qartesisht e dallueshm e. Zhdervjellesia e leksikut, fragm entarizim i i sintakses dhe gjetjet stilistikore (neologjizm at, m etaforat, shenjat e p ikesim it etj.) ishin ato qe e karakterizuan ligjerim in gazetaresk ne kete periudhe.

Sa i perket shtypit shqiptar, nuk m und te flitet per n je “revo lu tion gjuhesor” vegse pas viteve ’90 ku spikaten tituj te tille si Koha Jone, Rilindja Demokratike, Shekulli, Korrieri, Gazeta Shqiptare etj. Sa i perket qasjes ndaj gjuhes se perditshm e vihet re n je renie e konsiderueshm e e elem entit burokratik dhe atij letrar.

G jetjet letrare ne ligjerim in e sotem gazetaresk, qe asesi nuk duhet te ngaterrohen m e pranine e letersise ne gazetari, ne tekstet narrative apo ne faqen e trete kushtuar kultures (elzeviro), ja n e m e te kufizuara se ne kronikat e lajm eve apo kronikat sportive. Keto te fundit jane nje sektor ne te cilin im agjinates krijuese te gazetarit i eshte lene dore e lire. B urim et nga te cilat furnizohet gjuha e gazetave jane prurje nga letersia apo fusha te tjera te jetes.

4.4.1. Tipologjia e artikujve: struktura e brendshme dhe strategji te kohezionit tekstual

Pjesa m e e m adhe e artikujve te gazetave jane te llo jit inform ativ, ndersa tekste argum entues jane editorialet ose artikujt m e karakter shkencor apo letrar. Sidoqofte, vlen te theksohet se nuk ka nje ndarje te qarte m idis tipologjise se artikujve pavaresisht ndarjes se tem atikave sipas sektoreve te ndryshem . N uk m ungojne rastet kur brenda te n jejtit artikull, pavaresisht tem atikes qe trajton, gjejm e pasazhe narrative, pershkruese apo argum entuese pasi, sig jem i shprehur m e lart, nga pikepam ja gjuhesore ligjerim i i gazetave eshte n je perzierje nenkodesh (psh.: gjuha e sportit flet edhe m e term a shkencore, ndersa te folurit e zakonshem perfshin edhe term a sportive) te ndryshm e e tekstesh te larm ishm e.

217 Dardano, M., vep.cit.

106


Teksti eshte nje strukture hierarkike komplekse qe permban nje numer n sekuencash - eliptike ose te plota - te te njejtit lloj ose te llojeve te ndryshme.218Teksti vleresohet si njesia m e e m adhe ligjerim ore qe realizon kom unikim in m idis njerezve i cili sipas sipas m odelit te propozuar nga studiuesit B eaugrande/D ressler ndahet ne pese faza: planifikimi (planning), shestimi (ideation), zhvillimi (development), shprehja (expression), analiza (parsing).

N e kuader te tektit te gazetes, faza e pare perfaqeson aktin neperm jet te cilit gazetari i ve vetes n je objektiv apo qellim per te arritur perm es tekstit dhe, gjithashtu, zgjedh tipin e tekstit te pershtatshem per kete objektiv. Kjo faze ndiqet nga gasti i shestim it ku projekti fillestar eshte vene ne m arredhenie m e idete. Faza e zhvillim it sherben per te ngjizur, shtrire e saktesuar keto ide. Perm bajtja qe tejgohet m bruhet e lidhet m e form a te veganta te shprehjeve gjuhesore. K rijim i i tekstit m byllet m e analizen gram atikore nderm jet shprehjeve gjuhesore duke i vendosur ato ne vijim esi lineare.

Qe nje tekst te quhet i tille, nder te tjera, duhet te respektoje parim et e koherences (vegori sem antike e ligjerim it, qe bazohet ne interpretim in e gdo fraze te vecante ne lidhje me interpretim in e frazave te tjera e cila u referohet funksioneve ne baze te te cilave elem entet e botes tekstuale, ose pervijim i i koncepteve dhe lidhjeve, qe m beshtesin tekstin siperfaqesor, jane reciprokisht te kuptueshm e dhe te dallueshm e) dhe te kohezionit (funksionet qe njesite e gjuhes shpalosin per te vene ne dukje lidhjet m idis elem enteve te tekstit siperfaqesor). E lem entet per perftim in e kohezionit do t ’i analizojm e m e poshte.

Zakonisht struktura ideale e n je artikulli respekton nje hierarki rendesie sipas se ciles lajm i duhet te paraqese inform acionet kryesore te cilat pasohen nga disa rrethana dytesore, pershkrim et e personazheve te shoqeruara nga kom entet e gazetarit dhe gjithgka tjeter qe sherben per ta kom pletuar tablone e ngjarjes. N e te vertete jo gjithm one ndodh keshtu. Shumica e gazetave, per te ngjallur kureshtje dhe krijuar pritshmeri parapelqejne te veprojne ndryshe duke bere te mundur qe tema, ne rang kronologjik, te _paraprihet nga elemete te tjere dytesor e _plotesues. Kete fenomen shume gjuhetare e quajne elipsa kataforike e temes222. M e poshte shembuj nga gazetat italiane dhe shqiptare.

*b“Cosi non passeranno”. E l ’Eliseo rilancia con cinque “requisiti”. Gli immigrati dimostrino di avere risorse economiche.

(CS., 8.4.2011, f.3.) * 219 220 221 222

8 Dibra, K. Varfi, N., vep.cit., f.31.219 Dibra, K. Varfi, N., vep.cit., f.35.220 Shih: Dibra, K. Varfi, N., vep.cit., f.42-43.221 Po aty.222 Shih: Dardano, M. (1999), I linguaggi non letterari, in Storia generale della letteratura italiana, diretta da N. Borsellino & W. Pedulld, Milano, Motta, 16 voll., vol. 12° (Il Novecento. Sperimentalismo e tradizione del nuovo), f. 414-448; Shih: Mortara Garavelli, Bice (1996), L ’interpunzione nella costruzione del testo, in La costruzione del testo in italiano: sistemi costruttivi e testi costruiti. Akte te seminarit nderkombetar (Barcellona, 24-29 aprile 1995), a cura di M. de las Nieves Muniz & F. Amella, Barcelona, Universitat de Barcelona; Firenze, Cesati, f. 93-112.

107


^ Ato qe kane pare njerezit nuk jane te verteta. Taksat caktohen ne fund te dhjetorit.

(Shq., 3.12.2013, f. 10)

N je m enyre tjeter organizim i tekstor eshte ndarja ne paragrafe me tituj qe kane njefare autonomie, qe sherbejne per te ndare segmente te tekstit nga njeri-tjetri qe kane tema te ndryshme dhe per te nxjerre ne pah nje fjale-teme. (shih. tekstet nr.1 dhe nr.2 tek shtojca)

^ Le indagini: I jihadisti hanno tentato di modificare la voce del «boia». Il filmato scovato daesperti prima della pubblicazioneBarba piu lunga: non e stato ucciso subitoI due video a confronto: cambia il luogo dell’esecuzioneII boia [...] Lo hanno riconosciuto anche se i terroristi hanno cercato di modificarne la voce dall’accento inglese.// I tempi [...]Dunque le esecuzioni — malgrado supposizioni sostenessero il contrario — sarebbero avvenute in momentidiversi.//Il luogo - Puo trovarsi nella stessa zona della prima esecuzione, ma in un punto differente[...]. // L’esecuzione - In entrambi gli episodi, i militanti oscurano il momento esatto dell’esecuzione [...].

(CS., 4.9.2014, f. 13)

^ Rihapet geshtja gameGreket na kthejne flamurin permbysPerplasjet Panariti-Avramopoulos qe nga Nju Jorku per geshtjen e paktit detar

£am et. Kryediplomati shqiptar, Panariti, e ngriti geshtjen game ne takimin koke me koke qe dy homologet zhvilluan dje rreth nje ore ne zyren e ministrit grek. [...].// Deti - Ministri i Jashtem shqiptar refuzoi dje te pranonte qe geshtja e ndarjes se ujerave mes dy vendeve te behej nga nje gjykate nderkombetare arbitrazhi [...]Flamuri - Zyrtaret e Ministrise se Jashtme te Shqiperise qe vizituan dje Athinen u njohen me incidentin e kthimit te flamurit shqiptar me koke poshte, vetem pasi kishte perfunduar gdo takim[...].

(Shq., 12.10.2012, f. 3)

Lidhja m es njesive tem atike te n je artikulli arrihet neperm jet strategjive te tilla si rimarrja e temes e cila m und te realizohet perm es perseritjes se saj, ose fjale per fjale, ose m e ane te :

> n je perem ri (rim arrje sintaksore)

%> E chi si ribella rischia: proiettili all>orafo rapinatoChoc a Vicenza, dopo il benzinaio che aveva sparato al giostraio finisce sotto scorta anche il gioielliere: per lui una busta con pallottole

Mi ha ripetuto che non ce la fa piu, che questa non e vita. E un uomo forte ma non pud resistere all’infinito. Prima o poi crolla. E lui sta malissimo,e arrivato al limite. 223

( G . , 2 5 . 2 . 2 0 1 5 , f . 3 )

223 Shih: Dibra, K. Varfi, N., vep.cit., f.55-56.

108


^KanabisiKokedhima, kontakte ne Uashington per eksportinSi u hodh ideja ne Komisionin e EkonomiseDeputed Kokedhima e hodhi per here te pare idene e legalizimit te kanabisit per qellime mjekesore gjate mbledhjes se Komisionit parlamentar te Ekonomise, ne muajin nentor 2014. Ai u beri thirrje autoriteteve shteterore te marrin ne konsiderate idene e licencimit te prodhimit te kanabisit per industrine farmaceutike[...].

(She., 15.4.2015. f.1)

> nje sinonim i leksikor ose hiperonim ie (rim arrje sem antike)

^ B e r lu s c o n i s ta n a il C a rro c c io « B asta veti, solo u n iti si vince»Berlusconi rientra a Roma dopo quasi due settimane brianzole e si butta a capofitto sui temi caldi: partito ma soprattutto alleanze. I nodi non sembrano sbrogliarsi e,dopo aver raggiunto l ’intesa di massima con gli alfaniani, il Cavaliere prova a scalfire il muro della Lega.

(G, 25.2.2015, f.4)

^L ig ji per gradat ne polici, uniformat blu do te deklarojne te ardhurat

Ministri i Brendshem, Saimir Tahiri, deklaroi dje ne Konferencen Kombetare Antikorrupsion se qeveria do hartoje nje ligj te ri per gradat ne polici. Tahiri deklaroi se eshte ne fazen e perpunimit te strategjise per parandalimin e praktikave korruptive brenda Policise se Shtetit, duke nisur nga nje ligj i ri qe reformon teresisht Sherbimin e Kontrollit te Brendshem.

(S.,14.11.2013, f.8)

> nje togfjaleshi perifrazues (rim arrje pragm atike) qe u referohet m e teper njohurive enciklopedike se sa atyre semantike.

^ La notizia e stata data solo ieri ma Talus Taylor, creatore del fumetto di Barbapapa, poi diventato un cartoon amatissimo dai bambini, insieme alla moglie Annette Tison, ci ha lasciato il 19 febbraio scorso, all’eta di 82 anni. La creazione che ha cambiato la sua vita avvenne a Parigi. Le leggenda vuole che il 19 maggio del 1970 camminando per strada Talus send un bambino fare versi strani, come un continuo “baa baa”. Non conoscendo il francese chiese alla moglie e questa gli sveld il mistero: voleva la “barbe a papa”, cioe lo zucchero filato. Il personaggio nacque subito dopo sul tavolo di un ristorante: rosa, tondo e capace di cambiare forma.

(Re., 3.3.2015, f.57)

^ “Rrefimet e maestros”, sjell boten e Musa Ramadanit“Rrefimet e maestros ”, apo dialog me avangardistin e viteve te 70-ta, Musa Ramadanin, eshte libri me i ri i Agron Y. Gashit e qe eshte botuar nga Qendra Multimedia, pikerisht ne 70 vjetorin e lindjes se Musa Ramadanit.

( “ 5 5 ”, 2 7 . 1 1 . 2 0 1 4 , f . 2 3 )

109


> trajtat e shkurtra te kundrinoreve te drejte si (lo/li - it. i,e - shq.),

^ EVASIONE FISCALECommerzbank, perquisizioni a Francoforte. La sede tedesca a Francoforte di Commerzbank e stata perquisita ieri nell’ambito di indagini relative a persone sospettate di evasione fiscale in Lussemburgo. Lo afferma Suddeutsche Zeitung. Secondo il quotidiano, chenoncitafonti,«oltre150 magistrati, inquirenti del fisco e poliziotti hanno cominciato stamanepresto (ieri, ndr) delle primeperquisizionicontroevasori fiscali e dei loro complici lussemburghesi» e che «Commerzbank si trova al centro di queste perquisizioni».

(G., 25.2.2015, f.24)

^ Scudi umani islamici? Li facciano per i cristiani in Siria.(G., 25.2.2015, f . l )

^ A r r e s t im e tp e r te r ro r iz e m n e K o so v e , d o s ja n e P r o k u r o r in e S p e c ia le te E U L E XTransferohet ne Prokurorine Speciale te “Eulex”-it dosja per gjashte personat e arrestuar, te cilet dyshohen per kryerjen e vepres penale te terrorizmit. [...] e konfirmoi kryeprokurori i Prokurorise Themelore te Prishtines, Imer Beka.

(S., 14.11.2013, f.14)

N uk m ungojne rim arrjet e tem es m e perem rat deftore cio’/questo (it.), ky,kjo; kjo gje, ky fakt (shq.), m e perifrazim e perm bledhese, sinonim e ndajshim ore etj.

Sa i perket konstrukteve sintaksore hasim nje zhvendosje m ajtas apo djathtas (ne raport me rendin norm al te fjaleve ne fjali kryefjaie/kallezues/kundrine apo rrethanor) te inform acionit kryesor ne fjali te cilat realizojne rim arrjen anaforike te tem es duke i shtuar elem ente te reja inform acionit.

> K em i zhvendosje m ajtas kur disa pjese te fjalise, sig jan e kundrinoret apo rrethanoret, paraprijne elem ente te tille si kryefjala apo fojla, te cilat, si ne shqip ashtu edhe ne italisht, sipas rendit te zakonshem te fjaleve ne keto dy gjuhe do te duhet te vinin pas tyre. Presja i ndan ato nga p jeset e tjera te fjalise.

^ D a M ir a f io r i a C a ss in o , F a b b r ic h e a r is c h ioLa strategia della F iat per evitare chiusure. Il nodo dei m odelli e dei consum i.A M irafiori, nel 2011 la produzione di auto si e ferm ata a quota 63 mila. Q ualche anno prim a erano piu di 200 m ila le m acchine uscite dallo stabilim ento sim bolo della Fiat.

(CS. 19.9.2012, f.4)

^ C o n tr o lli s u i co n ti, i l m u ro d e i d e p u ta tiAlla Camera, salta la certificazione esterna. Ma Pd e Udc: la faremo comunque.

(CS. 19.9.2012, f.5)

110


^ “Letrat” e pensionitISSH: D okum entet, ja si ta perfitoni

(G.Shq., 20.4.2013, f.1)

v Koalicionet, dita e fundit e negociataveTakimet e _planifikuara te PS dhe PD ne 24 oret e fundit, neser mbyllen regjistrimet

(Shq., 20.4.2015, f.1)

> K em i zhvendosje djathtas kur kundrinoret apo rrethanoret paraprihen nga nje perem er me funksion kataforik, pa e prishur, ne dukje, rendin e zakonshem te fjaleve ne fjali. Ne aspektin e inform acionit, ndryshim i i rendit norm al te fjaleve ne fjali eshte shum e i rendesishem , pasi ne kete m enyre kundrinoret m arrin n je vlere tem atike, d.m .th. dalin ato si tem e, si kur e paraprijne, ashtu edhe ku r e ndjekin foljen.

^ “Ho detto quattro volte no alla Juve”“[...]l’ho rifiutata quattro volte, laJuventus

(Gaz., 3.3.2015, f.28)

^ Deri dje pasdite, autoritetet italiane njoftonin se ishin nxjerre nga ujerat e Mesdheut, 24 kufoma.

(Shq., 20.4.2015, f.14)

4.4.2. Sintaksa e fjalise

Fjalia eshte fragmenti i ligjerimit i perbere zakonisht prej dy a me shume fjalesh kuptimplota te bashkuara sipas raportesh te caktuara, ne baze te ligjeve te nje gjuhe, ne nje teresi te vetme kuptimore, gramatikore e intonacionore ndersa sintaksa percakton rendin e fjaleve brenda saj.

Sintaksa bashke m e tekstualitetin eshte sektori ku evolucioni i shkrim it gazetaresk eshte veganerisht i dukshem . A jo shquhet kryesisht per n je stil em eror, i cili d iktohet qofte nga hapesira e kufizuar ne faqe ashtu edhe nga deshira per te bere pershtypje, per n je perdorim te dendur te shenjave te pikesim it dhe te ligjerates se drejte. K rahasuar m e leksikun, i cili shfaqet gjithm one si elem enti m e elastik dhe i ndryshueshem , kohet e fundit, m e prurjet e neologjizm ave dhe fjaleve te huaja, sintaksa po shfaq ndryshim eve te thella.

K eshtu, per shem bull, preferenca per periudha shum e te shkurtra qe shpesh perkojne m e nje fjali te vetm e, te thjeshte, shpesh njekryegjym tyreshe, karakterizon nje pjese te m adhe te artikujve. Kjo gje, perpos ndikim it qe ushtron ligjerim i i folur dhe televizioni, lidhet edhe m e nevojen qe ka vete ligjerim i gazetaresk per te qene sa m e i sakte dhe im presionues, m e qellim qe inform acioni te je te sa m e i drejtperdrejte dhe i thjeshte: ai lidhet m e nje qellim objektiv, ka karakter denotativ. N ga ana tjeter, thyerja e shpeshte e fjalise m e pike apo presje, i jep artikullit n je ekspresivitet m e 224

224 Shih: Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhesise dhe i Letersise (1997), Gramatika e gjuhes shqipe, II, Tirane, f. 60.

111


te m adh ku enum eracioni i elem entit inform ativ eshte gradual dhe ne shkalle rritese sig ndodh ne shem bujt e m eposhtem :

%> La situazione in Libia si sta deteriorando da mesi. Le istituzioni dello Stato sono divise, le condizioni economiche e finanziarie peggiorano, sono vicine al collasso. Il livello di violenza e drammaticamente accresciuto. L ’orrendo e brutale assassinio dei 21 cittadini egiziani sottolinea il fatto che i terroristi dell’Isis hanno accresciuto la loro capacita.

(Situata ne Libi prej m uajsh po perkeqesohet. Institucionet e Shtetit jane te ndara, kushtet ekonom ike dhe financiare po perkeqesohen, jane afer kolapsit. N iveli i dhunes eshte rritur ne m enyre dram atike. V rasja e tm errshm e dhe brutale e 21 qytetareve egjiptiane thekson faktin se terroristet e Isis-it e kane rritur kapacitetin e tyre)

(Re., 3.3.2015, f. 18)

^ Passa il tempo ma lei non arriva. Lui prova a chiamarla, ma senza esito:cellulare spento. Da allora Jessica Sorio, 19 anni, di Dalmine, studentessa di ragioneria, un lavoro in un bar la sera, sparisce. Segno particolare: una fenice tatuata sulla caviglia destra.

(K oha kalon, por ajo nuk vjen. A i perpiqet t ’i telefonoje, por m e kot: celulari i fikur. Qe atehere Jessica Sorio, 19 vjeg, nga D alm ine, studente ekonom iku, pune ne n je bar naten, zhduket. Shenje dalluese: n je feniks te bere tatuazh ne kygin e kem bes se djathte.

(CS., 2.9.2012, f.20)

Te shkruarit m e fjali te thjeshta haset pergjithesisht ne te gjitha llojet e teksteve (perjashto ketu tekstin argum entues) kryesisht ne tituj. A i i jep zhdervjellesi ligjerim it.

N e kuader te fjalise se thjeshte ne m und te dallojm e disa lloje: (Shih: Teksti nr. 3, nr. 4, nr. 5 tek Shtojca)

> nje varg fjalish te thjeshta m e kuptim te m evetesishem qe ndahem nga njera-tjetra me pike

^ Ne Shqiperi nuk do te eksportohen arme kimike. Fjala eshte per njerin nga komponentet qe perbejne nje arme kimike. Pra, nuk do te sjellin armet kimike ne Shqiperi.

(S, 14.11.2013, f.4) 225

225 Shih: Dardano, M. (I994) = Id., La lingua dei media, in La stampa nell’era della TV, a cura di V. Castronovo, N. Tranfaglia, Laterza, Bari, pp. 207-35. Shih: Sabatini, F. (I997) = Id., Pause e congiunzioni nel testa. Quel rna a inizio di frase ... , in Norma e lingua in Italia, Istituto Lombardo Accademia di Scienze e Lettere, Milano, f. III-46. Shih: Govanardi, C. (2000), Interpunzione e testualita’. Fenomeni innovativi dell'italiano in confronto con altre lingue europee, in L'Italiano oltre frontiera, a cura di S. Vanvolsem, D. Vermandere, Y. D’Hulst, F. Musarra, Leuven University Press-Franco Cesati Editore, Leuven-Firenze, vol. I, pp. 89-I07. Shih: Bonomi, I. Masini, A. Morgana, S. (2003), La lingua italiana e i mass media, Carocci, Roma, f.144-145.

112


Keto tipa fjalish m und te hasen ne brendesi te teksteve qe shfaqin n je larm i strukturash sintaksore (me bashkerenditje, m e nenrenditje). A to jane konstrukte qe perdoren gjithnje e m e teper ne ato artikuj qe “flasin” m e shum e m e im azheve apo fotografi;

> te bashkerenditura te ndara m e pike

^ [...] Une parashikoj trazira ne kete vend shume shpejt. Mund te kete edhe rrezim te qeverise me protesta popullore.

^ Mbeshtetja per qeverine sot eshte 51 % [...]. Dhe kjo mbeshtetje eshte ne pakesim gdo dite e me shume.

(S., 14.11.2013, f.2)

Keto lloje fjalish paraprihen kryesisht nga lidhezat bashkerenditese kepujore apo kundershtuese te tilla si: e, dhe, por, dhe ne m e te shum ten e rasteve, kane te n jejten kryefjale.

> te nenrenditura te ndara nga fjalia kryesore m e pike

^ Objektivi i dekriminalizimit eshte qe t ’i jepet fund edhe kancerit te pandeshkueshmerise se krimit dhe korrupsionit ne nivele te larta te politikes dhe te qeverisjeve. Sense ka qene shnderrimi i politikes ne mburoje te krimit nga ligji dhe drejtesia, qe e ka fuqizuar krimin deri ne ate shkalle, sa i ka dhene mundesi te kape deri edhe majat e politikes.

^ Nga krimi te pastron vetem ndeshkimi i ligjit! Qe do te thote se PD do te pastrohet nga krimi dhe korrupsioni i 8 vjeteve qeverisje te korruptuar [...].

(Shq., 4 .4.2015, f.9)

^ Kryeministri beri deklaraten se marreveshja u arrit, del qe kjo nuk eshte arritur. Pra, kemi te bejme me nje deklarate qe nuk qendron e te pavertete e thene nga Kryeministri shqiptar - tha Bumgi.

(Shq., 9.4.2015, f.6)

Te nenrenditurat e ketij tipi jane kryesisht ato lidhore dhe shkakore e m e pak lejore, qellim ore apo rrjedhim ore.

> togfjalesha apo fjale te vetm e te vendosura m es dy pikash.

^ Po a ka pasur vertet te tilla ngjyrime ne theniet e kryeministrit shqiptar? Ne fakt jo. Ne thelb, Rama ka folur per dy menyrat e bashkimit kombetar te shqiptareve.

(S h q . , 9.4.2015, f.9)

113


4.4.3. Stili emeror

N e gjuhen e kom unikim it m asiv, ne gjuhen e shkences dhe teknologjise levrohet kryesisht perdorim i i em rave ndersa foljet jane m e te pakta dhe ato u referohen m e se shum ti nocionit te kohes, vetes dhe m enyres. Perdorim i i bollshem i em rave ne ligjerim in gazetaresk m beshtetet ne proceset te tilla si em erzim i (gdo pjese e ligjerates m und te em erzohet), ndajshtim i, rim arrjet em erore etj. F jalite em erore, te cilat jane kryesisht karakteristike e titujve, perdoren edhe ne brendesi te artikujve, sidom os ne rrjeshta e fillim it apo paragrafeve qe paraqesin tem atiken, por edhe ne m byllje te artikullit, si n je perm bledhje ku nxirren konkluzionet apo jepen shpjegim et. A jo m und te shprehet vetem m e pjese apo elem ente em erore (Dokumentet e perplasjes mes Gjeneralit dhe Ministrise se Mbrojtjes - Shq., 16.8.2013, f.2) ose nga pjese em erore dhe foljore, ku kjo e fundit nuk luan rolin e kallezuesit (Preoccupato il segretario alla Difesa, Chuck Hagel - I shqetesuar sekretari i M brojtjes Chuck H agel - CS., 4.9.2014, f.13).

N e kuader te ketij lloj stili, shum e elem ente te strukturave foljore (psh.: percjellorja, sifjalia e nenrenditur lidhore dhe te tjetra te nenrenditura) zevendesohen nga togfjalesha em eror. Parapelqehen gjithashtu em rat abstrakte ne vend te fjalive foljore, sidom os ne ligjerim in e sferes ekonom ike ku kem i: uljet e tarifes doganore ne vend te tarifat doganore jane ulur, tatimi mbi te ardhurat ne vend te te ardhurat tatohen, ratifikimi i marreveshjes ne vend te marreveshja u ratifikua, rritje ekonomike ne vend te ekonomia u rrit etj. H asen shpesh kundrinoret dhe rrethanoret e paraprire nga parafjalet (in - ne), (con - me), lidheza (come - si) apo te tjera ndertim e parafjalore.

4.4.4. Titujt e gazetave dhe nje rast i analizuar

Faqja e pare e gazetave eshte qasja fillestare m e tablone e n je realiteti m e em rin e perditshm e. C iceroni i kesaj tabloje jane titujt. A to shpalosin n je sere tem atikash dhe opinionesh drejt te cileve “na shtyjne” e na “terheqin” . K eshtu veprim i i ngjarjeve preferon em rin kundrejt foljes duke eklipsuar jo veprim in, por thjesht kategorine gram atikore qe e perfaqeson ate; kuptim i denotativ m err konotacione m etaforike, i cili jo vetem kum ton, por edhe aludon; shenjat e p ikesim it si pika, presja, thonjezat, i jap in lig jerim it n je rrjedhsheri dhe nje ritem m e te shpejte ne perputhje m e shpejtesine e im paktit viziv; leksiku eshte plot neologjizm a, sintaksa parapelqen fjaline e thjeshte dhe periudhen m e bashkerenditje, nderkohe qe stilistika perzgjedh inversionin.

N e rrjeshtat ne vazhdim do te ndalem i te tiparet e stilit g juhesor te titujve te gazetave duke e vene theksin kryesisht ne aspektin sintaksor, por nuk do te m ungojne edhe persiatjet leksikore apo stilistikore. Kjo per vete faktin se g juha e gazetave deperton m e shpejt se g juha letrare dhe eshte ajo qe ndikon m e se shum ti ne zakonet gjuhesore te perdoruesve te perditshem , ne zakonet tona.

M e poshte kem i m arre ne analize faqet e para te kater gazetave226 te rendesishm e italiane te dates 28 tetor 2010, nder te cilat, tre gazeta kom betare (Corriere della Sera, la Repubblica, Il Messaggero) dhe nje tjeter lokale (Cronaca di Roma) (shih te shtojca Fig.1, Fig.2, Fig.3, Fig.4)

226 Shih: Corriere della Sera, 28.10.2010; La Repubblica 28.10.2010; Il Messaggero 28.10.2010; Cronaca di Roma 28.10.2010.

114


si dhe, kem i sjelle shembuj te tjere nga te perditshm et tona Dita, Panorama, Shqip, ne data te ndryshm e.

Do te shihen tipologjite e ndryshm e te titujve. A to ndahen ne tituj informues dhe tituj impresionues: te paret kane karakter referencial, pra synojne te raporto jne n je ose disa te dhena thelbesore te lajm it ku vendin kryesor e ze inform acioni ndersa titu jt e dyte, ato im presionues, priren te “terheqin” vem endjen e lexuesit m e ndihm en e elem enteve leksikore apo sintaksore me ngjyrim e te forta konotative.

G jithga pohuam m e siper m err shkas nga fakti se gjuha e gazetave, ne krahasim m e gjuhen letrare, m und te depertojne m e lehte dhe m e shpejt ne shprehite gjuhesore te lexuesve (perdoruesve) duke pasur n je ndikim te jet dom ethenes ne perdorim et ose shperdorim et (abuzim et) qe ata i bejne gjuhes. G juha e shkruar, ajo letrare, standarde, i rreshqet spontanitetit te natyrshem te te folurit dhe, pavaresisht se ndonjehere arrin ta im itoje ate, ka nevoje te je te m e e sakte dhe m e e organizuar.

Le te perpiqem i te sjellim nje panoram e gjuhesore te te njejtave lajm e te percjella nga gazetat e sipercituara.

Sipari i gazetes la Repubblica hapet me:

^ “Ma sulla ricostruzione e giallo, la procura di Caltanissetta frena. Trattative tra stato e mafia: indagato il generale Mori, ex capo dei Ros. Uno 007 nell’agguato a Borsellino. Riconosciuto dal pentito Spatuzza, sarebbe stato nel garage della bomba”

(Por rindertim i (i ngjarjes) m betet m ister, prokuroria e Caltanisetes frenon. N egociata m idis shtetit dhe m afias: i hetuar gjenerali M ori, ish shefi i Ros-it. N johur nga i penduari Spatuzza, do te kete qene fshehur ne garazhin e bom bes)

vazhdon Corriere della Sera me:

^ “Il confronto con l ’agente segreto: «Trattativa tra Stato e boss»: il generale Mori sotto inchiesta per Mafia. Stragi, il pentito riconosce uno 007. Spatuzza: sembra l ’uomo che vidiprima dell’attentato a Borsellino”

(Ballafaqimi me agjentin sekret: ««Negociata midis Shtetit dhe bosit»: gjeneral Mori ne hetim per lidhje me Mafian. Masakra, i penduari njeh nje 007. Spatuzza: duket si njeriu qe pashe perpara atentatit ndaj Borselinos)

dhe m e pas vjen m esazhi i Messaggero-s m e titullin:

*h“Il pentito Spatuzza riconosce l ’agente dei servizi Narracci come uomo legato alle cosche. Borsellino, accuse a uno 007. La procura: ancora da verificare la partecipazione all’attentato”

(I penduari Spatuzza njeh agjentin e sherbimeve Narracci si njeriun e lidhur me bandat. Borsellino, akuza nje 007-te. Prokuroria: Ende per t ’u verifikuar pjesemarrja ne atentat)

115


per te vazhduar m e tej m e gazeten Conaca di Roma m e nje kronike qe flet pikerisht per n je ngjarrje lokale:

^ “Operazione dei carabinieri, in manette anche un medico e la responsabile di un Caf. Un migliaio le pratiche sospette. Immigrati, maxitruffa sulla sanatoria.Arrestate 22 persone, documenti falsi vendutiper settemila euro”.

(Operacioni i policise, ne pranga edhe nje mjek dhe nje pergjegjese e Caf-it. Rreth nje mije praktikat e dyshimta. Emigrantet, supermashtrim per amnistine.Te arrestuar 22 njerez, dokumente te rreme te shituraper shtate mije euro.)

Sig m und te v ihet re, ne titujt e vertete, ne titu jt e treguar m e shkronja te zeza, ne m bititujt dhe ne nentitujt e te perditshm eve te perm endura m e lart, ajo gka mbizoteron eshte fjalia e thjeshte, stili emeror, enumeracioni ritmik i perforcuar nga shenjat e pikesimit dhe mbrujtja semantiko-informative227 me elemente metaforike.

■&. Shenim:

Te njejtat dukuri hasen edhe ne gazetat shqiptare.

^ Krimi ne VlorePazaret dhe nje femer, masaker me tre te vrare. (Pa., 8.04.2015, f.1)

^ Duhani, rritje tjeter gmimi me 10 per qind (Shq., 9.10.2012, f.1)^ Mashtrimi i dyte i Berishes me piramidat (Shq., 9.10.2012, f.1)^ Luga e prokurorit (Di., 21.06.2014, f.1)

Te pranishm e foljet sem bra (duket) dhe sarebbe stato (do te ishte, do te kishte qene) te cilat bejne qe m enyra deftore dhe ajo lidhore te m und t ’i perm bahen parim it si ne qua non te lajm it ende te pakonfirm uar. Persa i perket referencave kulturore te te tre gazetave, ato jane identike dhe lidhen m e fenom enin kinem atografik , te fam shm in agjent sekret Jam es Bond, ku apeli gjuhesor i sigles “0 0 7 ” i referohet pikerisht ketij te fundit.

H aset shpesh perdorim i i ligjerates se drejte e cila ne disa raste kufizohet brenda thonjezash ndersa here te tjera keto thonjeza m ungojne. T itu jt jane plot m e citim e gka shpeshhere m und te krijo je iluzionin se ajo gka eshte shkruar ne artikull, duhet te je te m e patjeter e vertete, ose, te pakten e besueshm e, e m undshm e, duke u m unduar kesisoj ta perfshijne m e fort ne ngjarje lexuesin.

^ Oketa: Kriminalizimi i politikes vjen prej listave te mbyllura

(Shq., 15.03.2015, f.1)

^ “Me rrembeu dhe nuk u denua, nuk kisha zgjidhje tjeter...”

227 Bonomi, I. Masini, A. Morgana, S. (2003), La lingua italiana e i mass media, Carocci, Roma.

(S h q . , 15.08.2012, f.1)

116


^Gjunkshi: SHQUP te sherbeje per ceremonite e Forcave te Armatosura

(Pa., 16.08.2013, f.2)

^ “Mungojne mjeke kardiologe, hapim specializimet”(Pa., 9. 11.2014, f.8)

N ga pikepam ja e perzgjedhjes sem antike dhe asaj inform ative m und te them i se te treja te perditshm et rrokin te njejtin thelb, paraqesin te n jejten tem atike. Faqet e tyre te para i dedikohen ngjarjes tragjike te ndodhur ne vitin 1992, ngjarje ne te cilen gjykatesi Paolo Borsellino, per ta thene m e fjalet e te perditshm es la Repubblica, hum bi je ten ne n je pusi (italisht agguato) ndersa Conaca di Roma (K ronika e Rom es) shkruan rreth k rejt tjeter kronike. A jo fokusohet m bi supermashtrimin (maxitruffa) n je form im analog si ai i fjales maxiprocesso (superproces) maxinchiesta (superhetim) etj., te cilat m e te hyre ne perdorim , pra ne gjuhe, behen shkas per riprodhim in analogjik te fjaleve te tjera.

Te tjere tituj te rendesishem nga te cilet m und te perpiqem i te zhbirojm e perm bajtjen e artikullit jane serish ato te politikes se brendshm e, te cilet kete radhe, perveg toneve ngjyre roze, shfaqin edhe tone akuzuese per zhvatje dhe prostitucion te m iturish. T itujt e m eposhtem jane nje shem bull i asaj gka tham e.

> Il Messaggero^ La diciassettenne m arocchina avrebbe frequentato A rcore Caso Ruby, vertice in Procura (Shtatem bedhjete vjegarja e ka frekuentuar A rcore-n £eshtja Ruby, kreret ne Prokurori)

^ I legali del premier: tutto inventato A vokatet e K ryem inistrit: g jithcka e sajuar

> la Repubblica

^ Ruby e il Cavaliere “Le mie notti ad Arcore”

Ryby dhe Kavalieri “Netet e mia ne Arcore”

> Corriere della Sera

^ L ’ipotesi di reato: favoreggiamento dellaprostituzione H ipoteza e krim it: favorizim prostitucioni

^ Feste con le ragazze

117


Indagati Fede e M ora Festa me vajzatN e hetim Fede dhe M ora

> Cronaca di Roma

^ “Faida” dentro al pronto soccorsoOstia, dodicipersone siprendono apugni e stampellate nell’ospedale “Lufte” ne urgjenceOstia, dym bedhjete persona rrihen m e grushta dhe paterica ne spital

D uke u nisur nga sa tham e m e lart, m und te shohim se kem i dy lloje titujsh: tituj inform ues dhe tituj im presionues: te paret kane karakter referencial, pra synojne te raportojne n je ose disa te dhena thelbesore te lajm it (Caso Ruby, vertice in Procura - Qeshtja Ruby, kreu ne Prokurori), ku vend kryesor ze inform acioni, ndersa titu jt e dyte, ata qe te im presionojne, priren per te “kapur” vem endjen e lexuesit m e ndihm en e elem enteve leksikore (p.sh. em ri “Faida” i cili daton ne kohen e kom unave, ne shekullin e tetem bedhjete, kuptim i i se ciles sipas fjalorit eshte: nje lufte mes familjeve dhe grupeve rivale, ushqyer nga hakmarrje ose gjakmarrje, eshte n je term i m brujtur m e kujtim e historike, duke aluduar dhe rikujuar kaosin qe buronte prej saj) ose sintaksore m e fuqi dom ethenese konotative .

N ga pikepam ja e struktures gjuhesore, llojet e titujve qe hasen m e shpesh jan e ato te m eposhtm it:

> tiull i perbere nga dy segm ente, te ndare nga presja ose nga dy pikat, rralle nga pika, ku tema emerore gjendet ne pjesen e pare dhe rema emerore ose foljore ne pjesen e dyte: ^ C a s o Ruby, vertice in Procura - Qeshtja Ruby, kreu ne Prokurori

> titull em eror (i shprehur m e em er) i perbere nga nje emer i plotesuar nga percaktore, rrethanore apo kundrinore:1hFeste con le ragazze Festa me vajzat

> titull i perbere nga nje fjali foljore:^ Ostia, dodici persone si prendono a pugni e stampellate nell’ospedale Ostia, dymbedhjete njerez rrihem me grushta dhe paterica ne spital.

> titull qe perm ban batuten e nje ligjerate te drejte, me ose, gjithnje e m e shpesh, pa ndihm en e thonjezave:^ Ruby e il Cavaliere “le mie notti ad Arcore”Ryby dhe Kavalieri “netet e mia ne Arcore” 228 229

228 http://dizionari.corriere.it/dizionario italiano/F/faida.shtml229 Bonomi, I. Masini, A. Morgana, S. , vep.cit.

118

http://dizionari.corriere.it/dizionario_italiano/F/faida.shtml


*bIl pdl: intesa fatta. I finiani frenano: lo votiamo solo se non e ripetibile; Alemanno: serve una svolta, la nostra proposta non cambia.Pdl: Marreveshje e mbyllur. Finianet frenojne: do ta votojme vetem nese nuk perseritet me; Alemmanno: duhet nje kthese e re, propozimi yne nuk ndryshon.

N je tjeter fenom en m bi te cilin duam te ndalem i jane shenjat e pikesim it. N e shem bujt e dhene deri tani, do te shohim se nje rendesi te m adhe, sidom os nga pikepam ja vizive, m arrin dy pikat (ne rastin tone ja n e perdorur per te paraprire ligjeraten e drejte dhe citim et), thonjezat (te uleta ose te larta te perdorura si per te pasqyruar citim et ashtu edhe per te shenuar kuptim in figurativ, m etaforik te n je fjale), dhe ne veganti presja, shperndarja e se ciles lidhet m e radhitjet, num urim in dhe funksionet e lidhjeve asindetike etj.

^ Cortei, i sindaci bocciano il protocollo Parada, kryetaret e bashkive refuzojne marreveshjen

^Alemanno: serve una svolta, la nostra proposta non cambia Alemanno: duhet nje kthese, propozimi yne nuk ndryshon

Pra, m bi bazen e asaj gka u tha deri m e tani, edhe pse veprim i nxitet, vihet ne levizje nga folja, stili gazetaresk parapelqen em rin ne vend te kallezuesit, i cili, duke m os qene i pranishem , i jep fjalise n je aspekt eliptik. V eprim i ia beson gadishm erine dhe shpejtesine e vet em rit i cili shkurton distancat ortografike ne perpjekje per te tingelluar m e i pelqyeshem .

“Mund te themi pra se ne shtyp (dhe ne pergjithesi ne mediat e komunikimit masiv) perdorimi i stilit emeror i volit atyre qe duan te jene fjalepake. Perkundrazi, ne gjuhen letrare, stili emeror ka nje funksion shprehes: ai sherben per ta bere me efikas dhe te menjehershem pershkrimin ose t ’i jape atij nje vlere te vegante shprehese230 231.

N e kuader te form ulim it te titujve, n je tjeter geshtje m e interes m betet edhe studim i i leksikut. Ai eshte aspekti “m e elastik” i gram atikes ne rrafsh sinkronik, gjithnje subjekt ndryshim esh te vazhdueshm e.

Leksiku eshte niveli m e i ekspozuar i gjuhes qe bie ne kontakst m e realitetin jashte-gjuhesor dhe per kete arsye eshte “i hapur me kushtetute”, pasurohet vazhdim isht m e prurje te reja (fjalet e reja ose neologjizm at), per te treguar objekte te reja te zbuluara ose te shpikura si edhe koncepte te identifikuara rishtazi, por ne te njejten kohe ai peson gjithashtu, ndonese ne nje m ase m e te vogel, edhe disa hum bje (ka fjale qe pas n je fare kohe nuk perdoren m e dhe kthehen ne arkaizm a) .

M egjithate, rreziku i teprim it m e fjalet e huaja, te cilat shpeshhere parapelqehen ndaj versioneve tashm e ekzistuese ne gjuhen kom betare, eshte i dem shem dhe gjithnje i pranishem .

230 Dardano, M. Trifone, P. (1999), Grammatica italiana con nozioni di linguistica, Zanichelli Editore S.p.A., Bologna.231 D’Achille, P. (2003), L ’italiano contemporaneo, Il Mulino, Bologna.

119


Po t ’i referohem i serish te perditshm eve te siperperm endura, drejtperdrejt nga 11 Messaggero na vjen nje anglicizem :

h Festival al via con “Last Night”. Fondi al settore, la protesta non si ferma.Festivali nis me “Last Night”. Fonde per sektorin, protesta nuk ndalet.

£ fa re ka qe nuk shkon m e togfjaleshin ieri sera (mbreme ne darke)?

N ga la Repubblica ne te gjithe republiken lexohet:

1hEcco la sanita low-cost Ja shendetesia low-cost)

ose

hGoogle viola la privacy Google dhunon privatesine

D uke m arre shkas nga titu jt e m esiperm do te thonim se shpesh rrezikojm e te biem ne gracken e n je gram atike “low-cost”, pra m e gm im te u let stilistikor, i cili, ndonese rreket t ’i sherbeje kom unikim it te globalizuar, m e kalim in e kohes i ben keq shendetit te gjuhes duke cenuar standardin dhe norm at e sotm e gjuhesore.

4.4.5. Sintaksa e periudhes: bashkerenditja

N donese nje titull i m ire m und te je te ne gjendje te shese edhe nje lajm te keq, serish ky i fundit do shkruar mire. Kjo nenkupton faktin se, krahas lig jerim it m e fjali te thjeshta, n je tipar tjeter i gjuhes se gazetave eshte ligjerim i m e periudha te bashkerenditura apo te nenrenditura, sidom os ne tekstet argum entuese, aty ku filli logjik i argum enteve m beshtetet ne n je rend kronologjik (i shprehur m e lidheza kohore), duke pasqyruar shkaqet dhe pasojat (te paraprira nga lidhezat pse dhe sepse) e ngjarjes apo tem atikes se diskutuar. N evoja e n je ligjerim i te artikuluar, pra me periudha, ndjehet edhe ne sektore te tjere qe trajtojne geshtje te ekonom ise apo teknologjise per shem bull.

Periudha eshte njesia e teresishme e lidhur kuptimore, strukturore e intonacionore, e perbere prej dy a me shume njesish kallezuesore ne forme fjalie, ne raporte te caktuara midis tyre232. Kur keto jane raporte te vendosura midis dy a me shume fjalish homogjene, te bashkuara me ane te lidhezave bashkerenditese, atehere edhe periudha quhet periudhe me bashkerenditje233

M e ane te shem bujve te m eposhtem do te shohim se, fale aftesise thjeshtesuese qe ka dhe ndikim it qe luan g juha e folur m bi te, e cila parapelqen pranevenien ose ndajshtimin ne vend te pasqyrim it sipas n je rendi logjik, bashkerenditja ka nje peshe te m adhe ne strukturim in e

232 Shih: Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhesise dhe i Letersise (1997), Gramatika e gjuhes shqipe, II, Tirane, f. 61.233 Po aty, f.463.

120


periudhes. R astet m e tipike te bashkerenditjes jane ato qe form ohen m e ane te lidhezave, sem antike (kepujoret, e, dhe; kundeshtorja por, etj.) apo sintaksore qofshin ato. N e m ungese te lidhezave, “lidhja” bashkerenditese u besohet elem enteve te tjera gjuhesore sig ja n e shenjat e p ikesim it (lidhje asindetike), ku peshen kryesore e luan ndarja m e presje. Kjo e fundit i volit shum e enum eracionit te form ave te pashtjelluara te foljeve sig jane pjesorja apo percjellorja234, te cilat, perpos ngjashm erise m e foljen, shfaqin perkatesisht tipare te m biem rit dhe te ndajfoljes.

1hTokyo - Alle 23.32 di ieri sera (le 16.32 in Italia) una scossa di magnitudo 7.4 della scala Richter ha riportato indietro l ’orologio a quel pomeriggio di un mese fa e la parte orientale del paese e ripiombata nella paura. Epicentro a 40 chilometri di profondita nell’Oceano Pacifico, al largo delle coste gia rase al suolo di Sendai, Minamisoma, Ofunato, Kesennuma, Fukushima, Onagawa. [...]Nessuno ieri si e sentito al sicuro nella fascia est del Paese fra Mito (poco _piu a nord di Tokyo) e Hachinohe (a sud di Aomori) nemmeno dopo che l ’allarme tsunami e cessato.

(Tokio - Ne oren 23:32 te mbremjes se djeshme (ora 16:32 ne Itali) nje termet me magnitude 7.4 i shkalles Rihter e ktheu oren prapa ne ate pasdite te nje muaji me pare dhe pjesen lindore te vendit e kaploi serish frika. Epiqendra 40 kilometra ne thellesi te Oqeanit Paqesor, ne brigjet tashme te rrafshuara te Sendait, Minamisomas, Ofunatos, Kesenumas, Fukushimes, Onagaues.[...] Askush nuk eshte ndjere dje i sigurt ne bregun lindor te Vendit ne mes te Mitos (pak me tutje se ne veri te Tokios) dhe Hachinohes (ne jug te Aomorit), edhe pasi gjendja e alarmit kishte mbaruar.)

(CS., 8.4.2011, f.21)

^ V je d h jaPronari i pikes se basteve sportive kishte bere denoncim ne policine e Elbasanit per vjedhjen me thyerje te subjektit te tij. Sipas tij, dy personat u kishin vjedhur kompjuter, televizore, printer e objekte te tjera dhe sipas tyre mosmarrja e masave nga policia, ka bere qe ata te kalojne ne vetegjyqesi.[...] Ato jane mbajtur me force per ore te tera, duke i rrahur, goditur, care. [...]Menjehere policia ka nisur hetimet, por pa mundur te gjeje autoret.

^N e fakt ngjarja eshte paksa e cuditshme dhe perfaqesuesi i Akuzes nuk ka pasur asnje mundesi ta parandaloje.

(Shq.com, 14.3.2013, f.20)

^ Konkretisht pronari i ri i Shtepise se Ushtrise do te jete ministri i brendshem, Flamur Noka.

^B urim Jusufi, shqiptari i cili ka lindur ne Zvicer e qe _po nderton karriere si balerin ne SHBA, ka treguar ndjesine e te kercyerit me kengetaren e famshme Rihanna.

^ Ylli shqiptar me fame boterore, Rita Ora ka shprehur preferencen e saj sa i perket basketbollit kosovar.

234 Shih: Geliku, M. (2006), Format e pashtjelluara te foljes ne gjuhen e sotme shqipe, Shblu, Tirane.

121


(G.Shq., 21.8.2013, f.16)

^ Q etsori dhe A njeza, duke diskutuar per b indjet e tyre politike, kujto jne Eltonin.

(Shq., 5.5.2009, f.27)

Sig m und ta vini re ne shem bujt e m esiperm , n je tjeter elem ent i rendesishem sintaksor jane fjalite e nderkallura , te futura m es kllapash apo te vena m es presjesh a vizash. M e ane te ketyre fjalive, gazetari ka m undesi te shtoje edhe disa te dhena te tjera apo vezhgim e sqaruese per ngjarjen apo ndodhite e sapopershkruara, te cilat, pagka se nuk konsiderohen thelbesore, sherbejne per ta plo tesuar dhe saktesuar m e tej inform acionin e ofruar dhe per ta lehtesuar disi vargun sintaksor.

4.4.6. Sintaksa e periudhes: nenrenditja (Shih tektet nr.6 - nr.10 tek shtojca)

Qe nje artikull te je te shterues sa i perket dhenies se inform acionit, g jate shtjellim it te vet ai duhet t ’u pergjigjet pese pyetjeve qe qendrojne ne them el te aksiom es se gazetarise235 236. A to jane:

> Kush? (Autoret eperfshire ne ngjarje)> Qfare? (Ndodhia, ngjarja ne vetvete)> Kur? (Kohen kur ajo ka ngjare apo po zhvillohet)> Ku? (Vendin e ndodhjes se ngjarjes)> Pse? (Arsyet apo shkaqet qe nxiten apo shkaktuan ngjarjen)

V ete raportet sintaksore qe vendosin elem etet gjuhesore m e te cilat eshte e m brujtur sem antikisht pergjigjja, jane raporte varesie qe m und te shprehin kohe, vend ose shkak, m adje shpeshhere ato jane te gershetuara. M egjithate, m und te kete bashkerenditje edhe m idis sifjalive te nenrenditura qe varen nga e n jejta fjali kryesore. L igjerata e zhdrejte, e cila ze pjesen m e te m adhe te teksteve, atyre argum entuese, pershkruese, por jo vetem , nenkupton nje fraze m e te gjate, m e te artikuluar. Zakonisht kete gje e m undeson periudha m e nenrenditje. A jo shfaq larm i m e te m adhe raportesh sintaksore.

Periudha me nenrenditje eshte teresia sintaksore e nderlidhur organikisht per nga ana kuptimore e gramatikore, e perbere se paku prej dy njesish kallezuesore ne forme fjalie, me raporte nenrenditjeje vartesie, midis tyre. Njesia qe sherben si baze organizuese e periudhes quhet fjali kryesore, ndersa ajo qe e ploteson, e sqaron ate, qe eshte e varur gramatikisht prej saj, quhet fjali e nenrenditur ose fjali e varur237.

235 Shih: Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhesise dhe i Letersise (1997), Gramatika e gjuhes shqipe, II, Tirane, f. 651-658.236 Kjo eshte aksioma e mirenjohur e gazetarise anglosaksone e quajtur aksioma e 5 W-ve: Who? What? When? Where? Why?237Shih: Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhesise dhe i Letersise (1997), Gramatika e gjuhes shqipe, II, Tirane, f.479.

122


A naliza e llo jit te fjalive te nenrenditura shfaq tipare te perbashketa m e gjuhen e sotm e te shkruar te zhanreve te ndryshm e, ku vihet re nje perdorim i madh i fjalive te nenrenditura lidhezore238 te cilat ndiqen nga fjalite kundrinore, kohore, shkakore dhe qellimore. Me te rralla fjalite e nenrenditura kryefjalore, kushtore, krahasuese, lejore dhe menyrore.

Per te sqaruar ate gka tham e m e siper le te ndalem i ne disa shembuj ku m arredheniet e varesise qe fjalite e nenrenditura shenojne m e fjaline kryesore paraprihen kryesisht nga lidhezat: che/qe, se239, perche/pse, sepse, siccome/duke qene se, affinche/me qellim qe, da/sa, saqe, tuttavia/ gjithsesi, pavaresisht, a cusa di/per shkak se, per il fatto che/per faktin se etj. duke na dhene:

> fjali te nenrenditura me funksion kryefjalor^ Con chiarezza, pern, si riconosce che «il nuovo contributo non e certamente in grado di far fronte alla situazione critia».

(CS., 1.9.2012, f.29)

^ [...] nuk eshte e nevojshme qe te haven dosjet e Enverit[...]. Per kete mase, hartuesit mesohet se do t ’i propozojne Kuvendit qe per kete kategori, karriera e tyre duhet te mbyllet ne perfundim te mandatit te tyre institucional, ku keta persona propozohet qe te mos kene me te drejte rikandidimi.

(Shq., 27.11.2014, f.4)

^D uket se zhvillimet ekonomike ne zonen Euro po marrin nje drejtim pozitiv.

(Di., 19.8.2013, f. 17)

> fjali te nenrenditura me funksion kundrinor

^ C’era il sacerdote, don Pasquale Tiriolo, che nell’omelia ha ricordato che ««Federico aveva una _personalita di grande umanita».

(G.M., 3.3. 2015, f.19)

^ Por, pak ore me vone, serish ne “Facebook” do te shtonte gjithashtu se ai eshte pro edhe hapjes se dosjeve te komunizmit, teksa akuzoi Ramen se gjithe kete zhurme po e ben per te mbuluar skandalet e korrupsionit te qeverise se tij. [...] Sa i perket lustracionit, hartuesit e projektligjit theksojne se dosjet kane nje procedure te caktuar [...] ka theksuar se, rritja e Eurozones do te udhehiqet kryesisht nga zgjerimi i kerkeses nga Shtetet e Bashkuara te Amerikes, si dhe nga ekonomite ne zhvillim.

(Shq., 27.11.2014, f.4) * 239

8 Bonomi, vep. cit., f.148.239 Lidhezat ftilluese qe/se jane lidhezat me me shume funksione te shqipes dhe sherbejne per te lidhur fjaline drejtuese me fjalite e nenrenditura kryefjalore, kallezuesore, kundrinore apo percaktore.

123


^Mendoj se _perfshirja shpirterore duhet mbrojtur e ruajtur nga kushdo.

(T.Ob., 12.10.2012, f.9)

> fjali te nenrenditura me funksion percaktor

*b[...]s’era schiantato sull’autostrada che conosceva meglio [...].

*hCon Bisceglia c ’era una donna che e rimasta ferita ed e stata ricoverata nell’ospedale di Cosenza.

^ [...] ha ormai creato uno “Stato” alternativo chevedejra gli introiti piu remunerativi proprio la gestione dei rifiuti [...].

(G.M., 3.3. 2015, f.19)

^ Dhe i vetmi ndeshkim qe do te ndermerret, ka te beje me nderprerjen e karrieres te te gjithe atyre qe kane kontribuar ne sigurimin e shtetit ne kohen e diktatures[...].

(Shq, 27.11.2014, f.4)

^ Pse nuk i vene flaken vetes keto “Pul’itikanet” e kesaj Shqiperie, trimat e moralit qe u vjen era parfum “Channell” e “Armani” te blere me leket e ketyre te gjoreve, [...] rrjepacakeve qe dine se cfare eshte “ideali ”.

(T.Ob., 12.10.2012, f.9)

> fjali te nenrenditura me funksion shkakor

'hPerche quei due proiettili non sono uno scherzo, sono una promessa: «Non ci dimenticheremo di voi»

(G., 25.2.2015, f.3)

lui si e sbizzarrito: «Salvini non pud guidare il centro destra perche la Lega ha una vocazione minoritaria, quella maggioritaria come la voglio io non esiste»[...]

(G., 25.2.2015, f.3)

^Diversi agenti sono stati mobilitati per cercare di identificare i «piloti dei piccoli velivoli a terra, dato che per il tipo di apparecchio non potevano essere troppo lontani,ma invano.

(G., 25.2.2015, f.19)

^ [...] soldati di Salo erano colpevoli di tradim ento per aver collaborate in arm i «con il tedesco invasore».

124


(G., 25.2.2015, f.28)

^ [...] ieri a Milano gli assessori Daniele Stival e Marino Finozzi I’hanno difeso strenuamente - dal momento che il segretario non e piu in grado di garantire candidature e quant’altro.

(Gaz., 3.3.2015, f. 4)

^ [...]e nuk u afrohen, se u vjen era “Sterrc” ketyre rrjepacakeve[...].

(T.Ob., 12.10.2012, f.9)

^ Kjo ditelindje eshte pershendetur nga Kryeministri Sali Berisha permes nje videoje, per shkak se ai dje gjendej ne Strazburg.

(G.Shq., 9.10.2012, f.19)

^ Ata u zune ne befasi per faktin se BK i themeluar 3-4 jave me pare ne mes te muajit nentor 1942 nuk kishte shkrehur asnje pushke kunder okupatorit fashisht italian.

(G.Shq., 9.10.2012, f.16)

^ Une besoj se per shkak te kercenimit ne rritje nga jashte, kemi nevoje per ndihmen e Sherbimit Informativ Federal.

(Di., 26.8.2014, 5)

> fjali te nenrenditura me funksion qellimor

*bVa detto che l ’Europa da molti anni martella l ’ltalia perche faccia di piu a favore dei Rom.

(G., 25.2.2015, f.2)

^ [...]dalle indagini sono emersi elementi nuovi e importanti sui presunti pagamenti delle ragazze da parte dell’ex premier affinche tacessero sulle serate hard ad Arcore, e la modella e la persona in grado di chiudere il cerchio.

(M., 3.3.2015, f.11)

^ Aleksej Navalnyj, non ha ottenuto il permesso per uscire di carcere per poche ore al fine di dire addio al compagno di tante battaglie.

(M., 3.3.2015, f.13)

^ [...] ecco, questa secondo me e la cosa piu importante da fare.

(G.M., 3.3. 2015, f.8)

^ Kemi votuar demokracine natyrisht edhe per t ’u shperblyer financiarisht te persekuatuarit [...]. Po luftojne per te marre leket.

125


(T.Ob., 12.10.2012, f.9)

^ Me qellim qe Karta te marre atributet e nje dokumenti te respektueshem nga palet, ato angazhohen te lobojne per adaptimin e saj nga Kuvendi i Shqiperise.

^Majko ftoi te gjithe te pranishmit, shoqerine civile qe te beheshin pjese e kesaj nisme.

(S., 23.10.2014, f.5)

^ Ministri u beri thirrje te gjithe ish te burgosurve politike qe jetojne, te paraqesin prane Ministrise se Financave certifikaten e lindjes dhe nje llogari bankare aktive, ne menyre qe fondi prej 15 milion dollaresh i caktuar per ta sipas ligjit te ri, te shlyhet brenda ketij viti.

(S., 23.10.2014, f.12)

> fjali te nenrenditura me funksion lejor

'hTuttavia, la spietatezza con cui era avvenuto l ’omicidio riecheggiava tragicamente i delitti della banda della Magliana.

(CS., 4 .4.2011, f.19)

^ Benche diversi, questi eventi ebbero l ’effetto di aumentare considerevolmente l ’intervento statale nella vita economica.

(CS., 9.4.2011, f.17)

^ [...] yield-i i bonove te thesarit me afat maturimi 12 mujor vijoi uljen, pavaresisht se bankat vijojne te kerkojne interesa me te larta.

(S, 16.11.2013, f.11)

^ Edhe pse luan ne kampionatin shqiptar, kjo nuk e pengon portierin Orges Shehi te ftohet ne Kombetare e madje te krijoje besim qe te aktivizohet per nje 45 minutesh ne ndeshjet e kuqezinjve.

(S., 16.11.2013, f.22)

> fjali te nenrenditura me funksion rrjedhimor

^ Una lunga lotta contro i «veleni» della camorra e una morte tanto «strana» da far storcere il naso apiu d ’uno[...].

(G.M., 3.3. 2015, f. 19)

^ Allora dove si nasconde il peccato di Nemtsov, talmente grave da doverlo scontare con la morte?

(M., 3.3.2015, f.22)

^ Debati ishte aq i i ndezur sa qe deputeti i PD-se, Luan Skuqi u shpreh se “keshtu une dua te votoj kandidatet ne kundershtim me ligjin”.

126


(Shq., 2.10.2012, f. 4)

^ Por, largesia e brendshme mendore e shpirterore ishte e title sa qe goi ne krijimin e paradoksit qe permendet ju.

(Shq., 2.10.2012, f. 18)

> fjali te nenrenditura me funksion kohor

^ E in passato si era fatto anche riprendere dalle telecamere mentre_sottoponeva un candidato alle domande piu strane, [... JMentre, inevitabilmente, avanza Internet: quasi tutte le imprese accettano domande via web.

(CS, 10.7.2011, f.20)

^ Policia e Vlores bllokoi 38 klandestine afrikane, te cilet kishin hyre nga Greqia ne Shqiperi dhe po tentonin Malin e Zi. Kapja e tyre u be ne aksin nacional ne afersi te Vlores, nderkohe qe u verejt se shume nga ata ishin te semure. Sakaq, policia shoqeroi si te dyshuar per trafikimin e personave, M. S.,, 61 vjeg dhe L.B., 43 vjeg, si dhe jane sekuestruar 2 automjete tip furgona me targa [...].

(S., 13.8.2014, f. 12)

> fjali te nenrenditura me funksion kushtor

^ Quando il futuro di un patto di governo diventa incerto, i freni inibitori dei soci tendono ad allentarsi.

(CS., 10.7.2011, f.1)

^ Se fosse davvero liberista avrebbe lasciato al mercato il compito di decidere chi debba essere domani il proprietario di Parmalat.

(CS., 9.4.2011, f.17)

^ [...] gdo njeri mund te kerkoje te shikoje vetem dosjen e tij, nese ai ka nje te tille [...]. Sa u perket dosjeve te personave publike, ato do te kene nje tjeter qasje ne rast se miratohet ky projektligj.

(Shq., 27.11.2014, f.4)

Sig v ihet re ne shem bujt e m esiperm , ne ligjerim in e gazetave, qofshin ato italiane apo shqiptare, nder form at e shtjelluara te foljes kryeson m enyra deftore dhe lidhore. N uk m ungon as m enyra kushtore dhe as ajo habitore. Kjo e fundit haset m e shpesh ne pytjet retorike qe i bejne jehone tonit ironik te fjalise. L idhezat qe dhe se i paraprijne m e se shum ti te tashmes, te kryeres, te pakryeres dhe te ardhmes se deftores si edhe te tashmes e te shkuares se lidhores. L idheza qellim ore me qellim qe, per arsye se, qe, i paraprijne te tashm es se lidhores. M egjithate, fjalite e nenrenditura qellim ore shpesh parapelqejne ndertim e sintaksore te perftuara nga form at e pashtjelluara te foljes si pjesorja apo percjellorja. F jalite e nenrenditura kohore, parapelqejne kohen e pakryer te deftores; fjalite e nenrenditura rrjedhim ore rrjedhin nga form im et parafjalore

127


te formes se pashtjelluar paskajore; fjalite e nenrenditura kushtore ne hipoteza te realizueshme parapelqejne te tashmen apo te ardhmen e deftores ndersa per hipotezat e parealizueshme u lipset gershetimi i kushtores me lidhoren; fjalite e nenrenditura lejore i lejojne si ndertimet me deftore ashtu edhe ato me lidhore.

4.4.7. Leksiku

Persa i perket leksikut qe perdor g juha e gazetave eshte vene re se ai tenton t ’i ngjaje m e shum e gjuhes se perditshm e ku term at letrare dhe burokratike, jo vetem qe jane reduktuar por eshte rritur edhe num ri i fjaleve te lig jerim it joform al, atij te perditshem . Ky lloj ligjerim i ne njeren ane i pergjigjet deshires per t ’u afruar m e teper m e lexuesin, duke im ituar gjuhen e perditshm e, joform ale, nga ana tjeter i jep ngjyrim e konotative artikullit. K ete regjister e hasim m e shpesh ne artikujt qe lidhen m e politiken, m e kroniken e perditshm e, aktualitetin, sportin etj., jo vetem ne perdorim in e ligjerates se drejte, por edhe ne rrefim in e bere ne veten e trete prej gazetarit. Kjo kategori perfshin fjale, em ra, m biem ra, folje, shprehje dhe fraza te gjuhes se fo lur dhe te folures vulgare, si: fuori dai piedi (hiqmu sysh), balla (brogkull) stronzo (t..p), incazzarsi (te nxehesh), m erda (m.t)etj.

^ C’e scritto “cari Bersani ed elettori del Pd, vi volevo salutare e dire a tutti di andare a vaffa... piduisti.... falliti”.(Eshte shkruar “te dashur Bersani dhe zgjedhes te Pd-se, desha t ’ju pershendes dhe t ’ju thoja p . . pedeiste ...te deshtuar)

(CS., 2.9.2012, f. 1)

^ Kushti dhe pushti (Di, 23.12.2014, f.1-2)

^ Te dhjere por krenare! (Di, 30.6.2013, f.1)

M betet dom ethenese kategoria e neologjizmave te cilat jo vetem qe reflektojne tem atikat dhe perm bajtjet e reja qe percjellin faqet e gazetave, por jane edhe tregues per llojin e fjaleform im eve m e produktive.

N e italish t, ne kuader te fjaleform im it m e parashtesim m e tipike jan e parashtesat:

anti- (antiscafista, anticonform ista/antifashist, antikonform ist), co- (cofinanziam ento/bashkefinancim ), contro- (controindagine/kunderhetim ),

de-/dis- (deburocratizzazione, dissalazione/gburokratizim /gkripezim ), mega- (m eganegozio/m egadyqan),mini- (m inibom ba/m inibom be), tele- (teledivo/telediv, telecom ando/telekom ande), super- (superpagato/i superpaguar),iper- (iperm ercato/hiperm arkate), ultra (ultram oderno/ultram odern).

Sa i perket prapashtesim it m und te perm endim em rat qe m barojne me:

-ismo (europessim ism o/europesim izem ), (frazionism o/fraksionizem ),

128


-ista (idealista/idealist, g iuslavorista/ ekspert i se drejtes se punes),

-istica (effettistica/efektist240),

-izzazione (ottim izzazione/optim izim ),

foljet qe m barojne m e; -are (stoppare/stopoj), -izzare (ottimizzare/optimizoj);

m biem rat me: -ale (digitale/dixhital), -ano (m orettiano/m oretian), -ese (benignese/beninjist), - abile (scannerizzabile/i skanueshem ), -ico (m assm ediatico/m asm ediatik).

Te shpeshta jane edhe kom pozitat si teatronovela (teatro-novele), ripara-cellule (riparues qelizash), etj.

Per t ’u perm endur jane edhe neologjizm at e lig jerim it politik: girotondini/(rretheqarkas, protestues qe rrethojne institucionet per te kerkuar te drejtat e veta), scudo fiscale (m buroje fiskale) etj.

Edhe ne shqip, ashtu si ne italisht, veprojne po ato m ekanizm a fjaleform ues. N dajshtesat fjaleform uese, parashtesat dhe prapashtesat, ne varesi te krijim tarise individuale dhe krejt rastesore (sipas ngjarjes se ndodhur) ngjizin fjale te reja, te paperdorura m e pare. D isa nga keto neologjizm at kane je te te gjate ne ligjerim in gazetaresk ndersa te tjere jane je teshkurter ose dalin jash te perdorim it m e t ’u zhdukur fenom eni qe i ka gjeneruar; p.sh. nanoist (reduktuar bashke me pranine e N anos ne je ten politike te vendit) dhe “anti-Rilindje” (Shq. 8 .5.2015.f.1), berishizmi (Di., 26.6.2013, f.1) gilizmi (D i,16.6.2013, f.1) etj.

F jalet percaktuese te rrym ave ideopolitike, qe perbejne edhe bertham en dalluese te tyre, si:

> Leksiku i struktures dhe i rendeve shoqerore ekonom ike.

^ CEZ refuzohet te investoje 100 mln euroERE rrezon planin e gekeve per te marre kredi nga IFC dhe BERZH. Pritet vendimiper licensen (Shq., 17.10.2012, f.10)

^ H u a ja p e r K E S H , b o r x h ip u b l ik a rr in 6 0 ,5 % te P B B (Shq., 17.10.2012, f.10)

> Leksiku i fushatave elektorale dhe i je tes politike parlam entare.

^ Shulz: zgjedhjet 2013, jane kusht per statusin“Situatapolitike eshtepermiresuar” (G.Shq.it 09.10.2018, f.5)

^ A m b a s a d o r i i B E a p e l p o l i t ik e s : R e a l iz o n i r e fo r m a tPergjigjja per statusin, Sequi: Te mos perdoret per fushate

(G.Shq., 09.10.2018, f.5)

240 1 referohet atij qe merret me efektet zanore te tingujve te kitares.

129


^ B e r is h a b o jk o to n vo tim in , p r e m to n b e te je (She., 16.09.2013, f.11)

> Fjalet per luften shoqerore e politike.

^ “Mberritja e Enver Hoxhes ne sallen e Konferences [...] “inkursioni” i Enverit [...] qe atakonin drejtperdrejt rolin e Partis e e te udheheqjes, kreu I regjimit eshte paraqitur ne “sheshin e betejes ” me nje strategji te miremenduar [...] “gangstereve qe tronditen Komitetin Qendror [...]”

(Pa., 09.09.2013, f. 18)

> Leksiku per dukurite shoqerore-politike.

^ B e r is h iz m i (Dita, 21.06.2013, f.1)

^ P lu r a liz m i, “s h k r ir ja m e tu r m e n ” [... ] (Di., 26.11.2014, f.1)

> Leksiku nga fushat e tjera qe futen ne perdorim politik.

^ Kushti dhe pushtiShumica nuk mund t ’iperdore 84 votat ne Kuvend, pa pelqimin e PD-se...(!)[... ] Ndersa PD eshte ne kaos dhe deputetet kercenojne Bashen me dalje nga rreshti, per Berishen rremuja eshte gjendja e tij ideale: Dhe kerkon pushtetin ne tavoline. Qfare do te ndodhe sot ne PD? Qfare do te bejne neser deputetet?

(Di., 23.12.2014, f.1)

N je tjeter kategori e privilegjuar e leksikut te gazetave kane qene gjithm one fjalet e huaja duke pushtuar gdo sektor te saj kryesisht ne artikujt e kronikes se politikes se brendshm e (convention - konvente, bipartisan - dypartiake) dhe asaj te jash tm e (intelligence - inteligjence, peace enforcing - te zbatim it te paqes), ekonom ise (deficit), spektaklit (audience, /audience) dhe aktualitetit. Persa i perket burim it te tyre, sot ne gjuhen italiane kryesojne angloam erikanizm at qe i hasim kryesisht ne term inologjine politike dhe ne fushen teknike ndersa fracezism at jan e te perhapura kryesisht ne sektorin qe lidhen m e shfaqjet dhe spektaklin. N e gjuhen shqipe, sig do ta trajtojm e dhe ne kreun vijues, perpos anglicizm ave qe kane “pushtuar” leksikun nderkom betar, italianizm at jane burim i tjeter kryesor i huazim eve.

4.4.8. Stili dhe figurat retorike

Tham e qe ligjerim i i shtypit karakterizohet brenda stilit te veprim tarise shoqerore-politike. Sig241shprehet Xh. L loshi , stili eshte vegantia e nje teresie gjuhesore e organizuar ne nje menyre, qe

ia jep ligjerimit kete veganti ne realizimin e permbajtjes, duke synuar permbajtjen me qellimet e 241

241 Lloshi Xh., vep.cit. f. 11.

130


komunikimit, me kushtet dhe me synimet vetjake. Keto qellim e kom unikim i e keto synim e vetjake nuk jane asnjehere neutrale por shpalosin “numrin e syzeve” m e ane te te cilave nje gazetar apo gazete e sheh dhe e raporton ngjarjen.

Toni i teksteve242 pershkohet nga qendrimi i shprehur, emocional dhe shpesh ngacmues, polemizues ose godites. A i m err udhen e shkronjave te lajm it qe e shpie lexuesin ne shtigje sem antike e stilistike qe here jane propagandistike, here euforike, here opozitare e te tjera here thjesht rrefim tare apo injoruese.

Gjuha, sidom os e titujve, ka ne vetvete n je force terheqese e ndikuese pasi aty shpaloset m e se m iri m jeshteria e fjales. E kushtezuar nga synim et qe ka, g juha e gazetave u drejtohet arsyes e ndjenjave njekohesisht, anes intelektuale dhe anes em ocionale, m endjes dhe zem res. A ty vershon i g jithe arsenali i figurave retorike. A ty k u m e ta fo ra e sh te m e e r e n d e s e p lu m b i.

N uk m ungojne sinonim et dhe antonim et, hom onim et dhe perifrazim et, aty ku logjika nderthuret m e em ocionalen, ku ndonese tekstet e saj jane zakonisht m onologje, ato ndertohen ne n je form e te tille qe se paku ne m endjen e lexuesve te nxitet n je dialog.

Stili eshte vete njeriu 243 shprehej G. L. Byfon. Stili eshte vete gazeta apo gazetari do te shpreheshim ne. M e poshte po sjellim nje shem bull stilesh te ndryshm e nderm jetesim i gjuhesor m idis gazetes dhe lexuesit ku per te njejten ngjarje qendrim et nuk jane dhe aq te njejta. Shem bujt jane vjele m e date 11.11.2014 nga te perditshm et: Shekulli, Dita, Shqiptarja.com, Panorama, nje dite pas vizites historike te K ryem inistrit R am a ne Beograd.

> 3 -0“Droni ” tjeter i Rames: Kosova, e pavarurKryeministri shqiptar i del zot Kosoves ne zemer te Serbise. Serbet reagojne duke e quajtur provokim.

(She., 11.11.2014, f. 1)

> 3 p ik e s h i i R a m e s n e B e o g ra d .Nje dite qe do te mbahet mend gjate. Rama i kerkon Serbise te njohe Kosoven dhe hyn ne histori.

(Di, 11.11.2014, f. 1)

> R a m a n e B e o g r a d : “K o s o v a e p a v a r u r ”Vugig reagon ashper: Provokim, Kosova eshte e jona. Berisha: Rama gaboi Princ Leka: Na nderoi

> P e r P re sh e v e nR a m a -V u g ig , d a r k e s e k re te p a s in c id e n tit

(Shq.com., 11.11.2014, f. 1)

Edi Rama kerkon ne Beograd njohjen e pavaresise se Kosoves. 242 243

242 Shih: Lloshi, Xh. vep.cit. f.221.243 Lloshi Xh., vep.cit. f. 9.

131


Sebia: Provokacion (ne faqen e pare poshte)(Pa., 11.11.2014, f. 1)

Sig m und te verehet, ku m e shkronja (Dita) e ku m e num ra (Shekulli), rezultati, ai statistiko- gjuhesor te pakten, eshte ne favorin tone. M ediat pro qeveritare (Shekulli ka pronar n je deputet te m ajte), apo ato opozitare (Dita) qe deri m e tani nuk kane pasur shum e arsye per ta fshikulluar qeverisjen, i m eshojne m etaforave sportive dhe e ngjyejne m e em ocion prej tifozi te gjithe ligjerim in. N gjyrim i em ocionues, - thote T hom ai244- ka karakter psiko-linguistik dhe eshte elementperberes i kuptimit leksikor, sido qe i mbishtresuar. Ai eshte tregues i qendrimit te folesit ndaj asaj qe permend, ai qe jep vleresimin e subjektit per dike a digka. Ngjyrimi emocionues edhe pse ka baze jashte gjuhesore, lind e perpunohet brenda sistemit gjuhesor, si “shtese” e kuptimit. Ai ben pjese ne permbajtjen e fjales. Fjala krijohet jo vetem per te shenuar realien, por edhe per te dhene ndjenjat, deshirat, synimet e vete njeriut.

Pra, titu jt ne dy gazetat e siperperm endura, n isur nga kontekti socio-politik i m arredhenieve m idis dy vendeve qe i ka paraprire jo vetem vizites se nentorit, perzgjedhin kete “qoke gjuhesore” per te shprehur qendrim in e tyre pozitiv ndaj sjelljes se kryem inistrit. N je togfjalesh m e prejardhje nga sporti qe e k then ne sport kom betar krenarine shekullore qe aq shum e e deklam ojm e si popull. N der te tjera gjuha eshte edhe em ocion. D rejt ketij em ocioni te shpien udha e perdorim it te figurshem te fjaleve shruar kryesisht m e metafora.

Levizje kuptim ore m e m etafore kemi kur emri i nje realie kalon si emertim edhe per nje realie tjeter, lenda, permasat, ngjyra, etj. qe i lidh keto realie dhe qe lejon qe t ’i perqasesh e t ’i emertosh me te njeten fjale. Me metafore kuptimi zakonisht zgjerohet, aftesia shenuese e fjales rritet, nen te perfshihet si e shenuar edhe nje realie tjeter, pra rregullisht kemi zgjerim te kuptimit.

Pra, nderkohe qe “Kryeministri shqiptar i del zot Kosoves ne zemer te Serbise (She., 11.11.2014, f. 1), m etafora i del zot qendrim it te Shekullit ne m es te fjalise.

Per ta pare geshtjen ndoshta m e drejt, Shqiptarja.com ia beson lajm in e vet ligjerates se zhdrejte. R am a shpreh qendrim . Vugig reagim . N jeri shpall pavaresine, tjetri pretendon pronesine.

Keto ngjyrim e shprehese lindin si m arredhenie kundrejt vete g juhes246 dhe, nderkohe qe fjalet e pasqyruara shfaqen si antiteza gjuhesore, qendrim et e kunderta politike burojne nga hendeqe problem ore. Edhe brenda vendit qendrim et jane te kunderta.

Berisha: Rama gaboi. Princ Leka: Na nderoi (Sh.com., 11.11.2014, f. 1).

N donese gabim i dhe nderi bashkejetojne ne te njejten faqe, duket se njerit autoritet (ish- kryem inistrit) iu nxi faqja nga veprim i i paraardhesit te vet ndersa autoritetit tjeter (perfaqesuesit te fam iljes m breterore, tashm e titull sim bolik) kjo faqe iu zbardh. * 245 246

4 THomai, J., vep.cit., f.111-112245 THomai, J., vep.cit., f. 119.246 Lloshi, Xh. vep.cit., f. 28.

132


Tjeter panoram e ofron Panorama, tjeter qendrim . M ungesa e ngazellim it te saj eshte serish qendrim . Q endrim prej gazete opozitare. N johjen e pavaresise se Kosoves ajo e ka zhvendosur ne faqen e pare poshte (per renditjen e artikujve ne gazete shih Kreu IV.1.1.4.) nderkohe qe ne pozicion bailor lart, ka vendosur pasojen e asaj gka Serbia e konsideron si provokacion. Te je te ky nje provokacion i Panorames e cila deshiron ta nxise K ryem inistrin ne zgjidhjen e te tjera problem eve duke e zhvendosur vem endjen ne Presheve?

Ram a-Vugig, darke sekrete pas incidentit (Pa., 11.11.2014, f.1). K y nuk eshte nje incident gjuhesor. Epiteti sekret evokon m isteret e kom plotit, gjendjes se tensionuar, ferkim eve gjeopolitike ballkanase. N uk eshte sekret qe kjo ndikon tek lexuesi.

Efekte te ngjashm e tek lexuesi ngjallin edhe figura te tjera letrare. N der to m etonim ia. N e kete rast, si rregull, levizja kuptim ore shkon nga konkretja drejt abstraktes, por ne rastin e em rave te veprim it ka drejtim te kundert. Metonimia eshte ne pergjithesi nje rruge e zgjerimit te kuptimit, si nje levizje nga shkaku te pasoja ose anasjelltas: per shkak te enes quhet ashtu edhe permbajtja, per shkak te tiparit quhet ashtu edhe sendi qe e ka ate tipar, per shkak te veprimit quhet ashtu

247edhe rezultati i tij etj.

Pra, m etonim ia pergjithesisht ka te beje m e perdorim in e n je fjale a te n je shprehjeje ne vend te n je tjetre, duke u m beshtetur ne afrine qe kane sendet e dukurite ne hapesire a ne kohe, ne lidhjet e tyre sipas lendes, sipas funksionit etj.

^ Thagi dhe“Xhuveleria” kosovare!... (Shq.com., 11.11.2014, f. 1)

^ T irana [...] Skuadra bardheblu (G.Sp. 23.8.2013, 5)

Pra pame se shtypi shfrytezon gfaredolloj menyre per te arritur shprehesine, qe e shtyn gazetarin te kerkoje ne te gjitha degezimet e variacionit, madje edhe te krijoje mjete e lidhje te pazakonshme. Shprehesise i sherbejne edhe thojezat, llojet e shkronjave sidomos per titujt, nenvizimet, ngjyrat etj.

Shprehesia zakonisht del aty ku shprehet qendrim .* 248Ajo perftohet kryesisht duke nderthurur standardin m e m jetet e shprehesise te cilave iu referuam m e lart. M jete te tjera qe ndihm ojne per zgjerim in apo ngushtim in e kuptim it ja n e polisem ia, sinonim ia, hom onim ia etj. M e poshte po jap im disa nga gjetjet e gazetes Dita ku perfshihen nje pjese e m ire e figurave retorike qe perm endem m e lart.

^ Bojkot apo bej...kot? (Di, 26.8.2014.f.1)

^ Luga e prokurorit. (Di, 21.6.2014.f.1)

^ Kur te bie rrufeja ne .... Qipro (Di, 24.3.2014, f.1)

^ Kuvendi Banal (Di, 24.3.2014, f.1)

^ B erisha ne falsbook (Di, 19.12.2012, f.1)

247248

THomai, J., vep.cit. f.120.Lloshi, Xh. vep.cit. f. 227.

133


^ $ali Baba (Di, 24.12.2012, f.1)

^ Argita (Di, 16.1.2013, f.1)

^ Q enveria ne ikje (Di., 30.8.2013, f.1)

^ Olldashi behet dash (Di., 8.11.2013, f.1)

4.5. P e rm b le d h je

N der te g jitha ato m edium e qe m arrin persiper pergjegjesine e perhapjes se perm bajtjes sem antike per te cilen folem m e lart, gazeta eshte m e e artikuluara.

G azeta na shoqeron gdo dite m e kafen e m engjesit, eshte nje m jet i je tes se perditshm e, n je m jet social, n je shenje prestigji dhe dallim i (psh.: ata qe e lexojne Le Monde, Financial Times, etj. e m iklojne veten e tyre duke m enduar se jane pjese e disa “te perzgjedhurish m endor”), por ne te njejten kohe gazeta m und te m erret edhe si argetim (faqe te tera te m bushura m e fjalekryq, lojra dhe sudoku), hobi, shplodhje, kalim kohe etj.

D uke pasur parasysh perhapjen e tyre te gjere ne te gjithe vendin, gazetat kane luajtur gjithm one nje rol te dyfishte: te qenit inform uese dhe te qenit te kuptueshm e. A i qe “perfiton” nga inform acioni i saj eshte lexuesi. Inform im i i lexuesit eshte detyrim per gazetarin. Ky i fundit duhet t ’ua besoje inform acionin qe percjell strukturave korrekte gram atikore. D uhet qe, se paku sem antika dhe zgjedhjet stilistikore, te rezultojne te kuptueshm e per shum icen e njerezve, pra per m asen e gjere.

“Gazetaret duhet ta vene veten ne vendin e atyre qe do t ’ia lexojne artikujt dhe duhet te kuptojne sidomos veshtiresite e fshatareve dhe punetoreve”249.

Sipas Lepri-t “gazetaria sherben si ndermjetese midis burimit dhe marresit te informacionit, por pike se pari ajo eshte kerkim, zbulim, pervetesim i te rejave, eshte analize kritike, eshte konfirmim i atyre fijeve te padukshme qe e lidhin gdo ngjarje me te kaluaren dhe te ardhmen; [...] shenjterimi i nje vazhdimesie qe bashkon mijera e mijera veprime, edhe te thjeshta, te kryera dhe te perseritura, dite pas dite, nga individet dhe nga komuniteti, domethene eshte historia e vertete, me e vertete se ajo e ngjarjeve te medha, te konjukturave te medha politike, ekonomike dhe ushtarake250 251.

Te shkruash nje artikull, n je kronike, n je opinion, n je kom ent, nuk ka te beje vetem m e castin251“ketu” dhe “tani” por, per ta thene m e fjalet e Ekos, gazetaria eshte “historigrafia e n je gasti” .

Shkrim et ne gazeta ricik lojne perm bajtjen e ngjarjeve sipas pritshm erive dhe tem atikave tashm e te perseritura fonetikisht pa pushim ne radio ose te shpalosura vizualisht ne televizion, trajton tem atika te reja per te paraprire pritshm erite e reja kolektive etj. Form a gjuhesore sipas se ciles

249 Dardano, M. vep. cit. f. 3.250 Lepri, S. (2005), Professione giornalista, ETAS, Milano, f.10.251

134


jane m odeluar keto perm bajtje, “te trum betuara” m e tinguj, fjale ose fjali te huaja, apo neologjizm a te vazhdueshem , eshte shum e e rendesishm e pasi “gazetat luajne nje rol te vetin si udherrefyese te nje perditesimi kulturor dhe gjuhesor te nje shtrese mesatare-te larte lexuesish. Teksti i shkruar nxit nje mesimnxenie me te motivuar (dhe me motivuese) te fjaleve dhe shprehjeve te reja; nenkupton menyra te ndryshme leximi dhe rileximi; gon ne krahasimin e paraqitjeve te ndryshme formale”252.

Por, g jate rrefim it te h istorigrafise se gastit, sipas pohim it te m esiperm te Eko-s, per te qene “edukatoret tane gjuhesore” gazetave do t ’u duhej qe te ishin m e te pergjegjshm e nga pikepam ja profesionale dhe sidom os ajo gjuhesore.

“Ka shume menyra per ta lexuar nje gazete. Nje nga me te zakonshmet eshte t ’i hedhesh nje sy titujve. Lexuesi don te “dije” gdo gje, por nuk deshiron te ndalet gjate mbi to. Struktura e faqes ia lehteson permbushjen e kesaj deshire. Tituj, faqosja, imazhet, te gjitha keto bashkerendohen per te arritur nje qellim: “te dije me pare se sa te kuptoje”253

K eshtu kem i nje rrjedhe fjalesh qe v ijne nga te g jitha fushat e lig jerim it te gjuhes. Sipas Cesare B eccaria-s ekziston nje lidhje e ngushte m idis shum ellojshm erise se stileve qe ekzistojne brenda gazetes dhe grupeve te ndryshm e te njerezve qe lexojne gazeten, ka n je lidhje dom ethenese. (Beccaria 1973/1978: 64).

K em i keshtu neologjizm a qe vijne sidom os nga fusha e veprim tarise shkencore si:

- fusha teknike:

area di parcheggio (zone parkimi), cassa di risonanza (kase rezonance)254, cerniera (zinxhir), cinghia di trasmissione (rrip transmetimi), dare una sterzata(te shmangesh, te ndyshosh mendim), assestamento (rregullim), dinamica (dinamika), flessione (fleksion), essere su di giri (te marresh kot), fare il pieno (furnizohem), impatto (impakt), mettere in orbita (hedh ne orbite), andare in tilt (prishet), piattaforma (platforme), riciclaggio (riciklim), rodaggio (keqfunksionim), valvola di sicurezza (valvul sigurie), vuoto di potere (vakum pushteti);

- fusha e shkencave mjekesore dhe biologjike:

colpo di bisturi (prerje me bisturi), complesso di inferiorita (kompleks inferioriteti), diagnosi (diagnoze), emorragia (di voti) (gjakderdhje (votash), encefalogramma piatto (del governo) (encefalograme e sheshte e qeverise), inconscio (e pandergjegjshme), isteria (histeri), pulsione (pulsim), rimozione (heqje), terapia (terapi);

- nga fusha e matematikes:

asse (aks), vertice (kulm), parametro (parameter);

252 Dardano, M. vep.cit. f. 59.253 Dardano, M. vep.cit. f. 15.254 Ne kuptimin qe ka bere buje, lajm.

135


- n g a fu sh a e ekonom ise:

congiuntura (gjendja ekonomike e vendit), bilancio (bilanci), gestione (drejtim, menaxhim), fluttuazione (luhatje);

- n g a fu sh a e s p o r tit :

governo di serie B (qeveri e serise B), slittamento (shtyrje), maratona (maratone), mettere alle corde (te vesh me shpatulla pas muri), nastro di partenza (linje e fillimit), round (raund), salvarsi in angolo (shpetoj, strukem ne qoshe), scavalcamento (anashkaloj), sorpasso (parakalim), staffetta (stafete), tabella di marcia (tabele oraresh), tappa (etape), traguardo (objektiv, finish).

N uk m ungojne neologjizm at m e rrenje te huaj, sidom os nga anglishtja. K em i keshtu:

club, computer, corrida, radar, pullman, golf, pullover, derby, ticket, stress, manager, film, sponsor, sport, spry, sprint.

N dersa persa i perket sintakses, perpos stilit em eror, te cilit i eshte besuar veprim i qe zakonisht e shpreh folja, nuk m ungojne frazat dhe shprehjet “e gatshm e” duke perfshire ketu m etaforat qe risjellin elem ente te se shkuares historike dhe politike: marshim i gjate (lunga marcia), hap i madh perpara (grande balzo in avanti), rulete ruse (roulette russa), gjysma tjeter e qiellit (altra meta del cielo) etj.

Sa i perket foljeve kem i ndertim e em erore ne vend te foljes thjeshte: dar lettura (invece di leggere) al testam ento (“te nise leximin” e testam entit ne vend qe “te lexoje”), essere nell’impossibilita invece di non potere sem plicem ente (“ta kesh te pambundur qe” ne vend te thjesht “te mos mundesh”), prestare assistenza invece di assistere, aiutare (“ofroj ndihme” ne vend te “ndihmoj”), prestare giuramento invece di giurare (“bej betimin” ne vend te “betohem”), procedere a un arresto invece di arrestare (“procedoj me arrestimin” ne vend te “arrestoj”), rassegnare le dimissioni invece di dimettersi (“jap doreheqjen” ne vend te “dorehiqem”), consumare l ’ultimo pasto invece di mangiare (“konsum oj vaktin e fundit” ne vend te “ha”) etj.

Ka te tjera folje te cilat, krahasuar m e ato te zakonshm et, kane stil burokratik. N der to m und te radhisim : effettuare (kryej), ipotizzare (spekuloj), occultare (fsheh), notificare (njoftoj), obliterare (vulos), ripristinare (rivendos), cestinare (hedh ne kosh), pervenire (dorezoj), ubicare (gjendet), relazionare (raportohem) etj.

Teper te njohura form ulat tautologjike: entro e non oltre (brenda dates ... dhe jo me tutje), prospettive future (prespektiva te ardhshme), requisiti richiesti (te dhena te kerkuara), reperti trovati (dokumete te gjetura).

136


Persa i perket shenjave te pikesim it te ligjerim it gazetaresk m und te them i se ai ndjek dhe respekton pergjithesisht funksionet logjike-sintaksore. N der shenjat m e te zakonshm e te p ikesim it duhen perm endur:

- pika e cila ne shum icen e rasteve sherben per te ndare dy pjese ligjerim i qe paraqesin ide pergjithesisht te ndryshm e, ose e thene ndryshe periudha m e bashkerenditje apo me nenrenditje;

- dy pikat te cilat paralelisht m e funksionin e tyre logjiko-sintaksor, kane edhe nje funksion tjeter qe lidhet m e “te berit pershtypje” ne n je kontekst enfatizues ku ato luajne ro lin e presjes gjate renditjes, enum eracionit;

- presja, n je nder shenjat e p ikesim it te hasura m e shpesh sherben per te shenuar kufirin m idis kryefjales dhe kallezuesit, m idis fjalise kryesore dhe fjalise se nenrenditur. A jo i paraprin fjalive te nenrenditura kryefjalore dhe kundrinore; sherben per te renditur em ra apo m biem ra ose per te bashkuar ne m enyre asindetike (pa lidheza) pjeset e n je fjalie a te n je periudhe.

N e lidhje m e rendesine e shenjave te pikesim it qe perm endem pak m e lart, po citojm e nje pasazh nga parathenia e prof. D e M auro-s kushtuar librit te Sergio Lepri-t ne te cilin ai shprehet:

“ [...] m egjithate ka disa rregulla “te vockla” (thoshte D on Lorenzo M ilani) pergjithesisht te lehta per t ’u kujtuar dhe per t ’u respektuar ne qofte se doni ta ushtroni m ire artin e bukur te te shkruarit per te inform uar: m os harroni se m idis dy shenjash “te forta” pikesim i (ato te Totose: “pike, pikepresje dhe dy pika”) eshte m e m ire te m os kete m e shum e se 25 fjale, ndryshe lexuesi do te ngaterrohet; m os harroni se m idis n je fjale apo nje fjalie m e te zakonshm e dhe nje fjale apo nje fjalie m e te rralle eshte m e m ire te zgjidhet e para: fjala collegare (lidh) eshte m e m ire se sa fjala interconnettere o correlare (nderlidh, bashkelidh, sinonim e te fjales lidh), cooperazione (bashkepunim) eshte m e m ire se sinergia (sinergji), andare (shkoj) m e m ire se sa recarsi (mberrij), oscuro (e zymte) m e m ire se sa criptico (e fshehte, misterioze), con molte facce (me shume fytyra) eshte m e m ire se sa poliedrico* 256 (poliedrike)” .

Ne perfundim, duke bere nje perm bledhje do te thonim se, dashur pa dashur, edukim i yne gjuhesor kalon edhe neperm jet gjuhes se gazetave. A ta jan e pjese e je tes sone te perditshm e dhe u drejtohen te gjitheve, pa kurrefare dallim i, qofte ai kulturor apo institucional, pa dallim brezash apo dallim form im i. N e i nenshtrohem i paraqitjes (perform ances) se tyre jo vetem inform uese, por edhe gjuhesore. P randaj, kjo e fundit, d.m .th. perform anca e tyre gjuhesore dhe konfigurim et gram atikore lidhen m e qellim in qe ato duan te perm bushin.

Keshtu, g juha e te perditshm eve do te varet nga lloji i gazetes, nese jane kom betare ose lokale, nese jane te varura apo partiake, nga tirazhi i m adh apo i vogel etj.

Shih: Bonomi, I. Masini, A. Morgana, S. , vep.cit. f. 149-150.256 Parathenie e prof. Tullio De Mauro-s ne Sergio Lepri, (2011), News, manuale di scrittura e di stile per l'informazione scritta e parlata, Rizzoli, Milano.

137


M egjithate, ne gdo rast, g jithsesi dhe sidoqofte, ekspresiviteti eshte ai qe e pershkon shkrim in gazetaresk ne pothuajse gdo sektor qe ai trajton duke e shnderruar gazeten ne n je laborator te gjuhes reale ne te cilin, m bi bazen e parim it te analogjise, krijohen dhe shpiken fjale dhe shprehje te reja, laboratore ne te cilet kuptim eve denotative u vishen nuanca gjuhesore gka gon m e pas ne form im in e m etaforave ndersa ren ia ne kontakt m e realitete te reja i jep shkas neologjizm ave apo fjaleve te huaja. Prandaj, eshte e rendesishm e qe gjuhes se shkruar t ’i jap im vendin qe i takon pasi sa m e e rafinuar eshte gjuha aq m e te rafinuara behen m endim et tona dhe anasjelltas.

U sollen shembuj konkrete se si m odelim i m ofosintaksor i gjuhes se gazetave, leksiku dhe nuancat e tij stilistikore, i jap in udhe ravijezim it te perceptim it te im azhit jo vetem te nje ngjarjeje, jo vetem te n je njeriu, por te n je kom bi mbare. Ne, ne syte e te tjereve, m adje edhe ne syte tane, pasqyrohem i ashtu sig na pershkruan gjuha, m biem ri, cilesim i, ndajshtim i. Shypi i perditshem e justifikon m e se m iri tagrin e tij prej pushteti te katert, sidom os ne aspektin dhe respektin gjuhesor. Parabola e perceptim it tone ndaj realite tit do te ndryshoje ne varesi te paraboles se perdorim it dhe funsionit te fjaleve te perdorura. N e fund te fundit, eshte sem antika gjuhesore ajo e cila na perkufizon ne syte e te tjereve. Ne jem i ato gka na pershkruajne se jem i.

138


KREU V

NDIKIME NE NIVELE TE NDRYSHME GJUHESORE TE ITALISHTES NE SHQIPDHE PASQYRIMI I TYRE NE SHTYP

5.1. Shqipja dhe italishtja si gjuhe ne kontakt

G juha shqipe dhe gjuha italiane, bejne pjese qe te dyja ne fam iljen e m adhe indoevropiane te gjuheve ku njera eshte dege m e vete ndersa tjetra rrjedh si vijim esi e trungut neolatin. A to kane sistem e gjuhesore krejt te dallueshm e, si per nga struktura m orfologjike ashtu edhe ajo sintaksore, fonetikore, leksikore. Pavaresisht nga dallim et, si dy gjuhe indoeuropiane qe jane, eshte e kuptueshm e qe te kene edhe m jaft p ika kontakti, ngjashm erie, ne te g jitha nivelet e gjuhes. Po cilat jane kushtet jashtegjuhesore qe kane bere te m undur kontaktet m idis ketyre gjuheve? Cilet ishin faktoret kryesore qe i percaktuan keto m arredhenie?

Sipas m endim it te gjuhetareve, kontaktet e shqipes m e italishten duhet te kene nisur jo m e vone se aty nga shekulli X (ne kete periudhe italishtja ishte dalluar qarte prej latinishtes e gjuheve te tjera rom ane, si dhe kish n isur te shkruhej e te perdorej publik isht ) G juhetaret, m egjithate, nuk e percaktojne sakte vendin e ketyre kontakteve duke e m arre shpesh si te m ireqene vendbanim in e popullsise shqiptare ne bregdetin adriatik qe ne shek. XI. H istorianet, nga ana tjeter, deshm ojne thjesht per m arredhenie m es dy brigjeve te A driatikut, pa fo lur per kontakte m idis shqiptaresh (shqipfolesish) e italianesh (italishtfolesish). Sipas tyre, popullsite e dy brigjeve kundruall paten, pergjate tri shekujsh (XI-XIII), shkem bim e tregtare in tensive257 258 259 260, po ku nuk m unguan edhe raportet luftarake (inkursionet pushtuese te norm aneve, ato te m breterise se Sigilise dhe sundim i i anzhuineve te Napolit).

Per m arredhenie te dendura m es gjuhes shqipe dhe asaj italiane ne bregdetin adriatik m und te flitet m e siguri vetem aty nga shek.XIII. N e kete periudhe filloi te lu lezoje ndjeshem dhe dukshem fuqia politike dhe ekonom ike e njerit prej shteteve italiane, R epublikes se V enedikut, dhe kur popullsia shqiptare qe shtrire tashm e ne n je pjese te bregdetit lindor te A driatikut. Koloni te shum ta veneciane u ngriten gjate tere ketij bregu, deri ne ishujt greke m e te skajshem te Jonit e te Egjeut. M e te gjitha keto treva V enediku zhvilloi neperm jet detit n je veprim tari tregtare te fuqishm e, aq sa per tri-kater shekuj ajo qe aty fuqia m e e m adhe detare e kohes. M arredhenie te kesaj natyre V enediku pati edhe m e popullsine shqiptare deri aty nga fundi i shek.XIV, periudhe kur nisi te ravijezohej qarte rreziku i pushtim it turk te B allkanit261. Per te m os e lejuar kete gje

257 Shih: Shaban, D. (1988), Gjuha shqipe dhe historia e saj, Shblu, Tirane, 1988. f. 20.258 Jorgaqi, K.(1997), Mbi huazimet italiane ne gjuhen shqipe, “Perpjekja”, Nr. 10, f. 132.259 Migliorini, B. (1978), Storia della lingua italiana, Sansoni, Firenze, f.45260 Suflai, M. (1924), Stadte und Burgen Albaniens hauptsachlich eahrend des Mittelalters, Holder- Pichler-Tempsky.261 Jorgaqi, K., vep cit. f. 133

139


R epublika e V enecias pushtoi n je varg qytetesh bregdetare: D urresin m e 1392, pas n je viti Lezhen, m e 1396 Shkodren, e m e pas D rishtin, U lqinin e Tivarin. Per afro n je shekull, ne keto treva u vendos nje adm inistrate ne pjesen m e te m adhe veneciane dhe u zhvillua nje je te ekonom ike, ku spikati veganerisht tregtia, por edhe bujqesia, peshkim i, perpunim i i kripes e tj.262 P ikerisht ne kete periudhe te folm et e shqipes dhe te folm et e dialektit venecian njohen kontakte te ngushta m es tyre, prej nga e kane burim in edhe nje pjese e atyre venecianizm ave, te cilat gjallojne p lo t vitalitet sot e kesaj dite ne shqipe263.

K ontaktet m es botes shqiptare dhe asaj italiane, veganerisht veneciane, u zhvilluan edhe si kontakte te m irefillta kulturore. K eshtu, nje num er njerezish te kishes katolike, kryesisht prelate, por dhe fam ullitare te thjeshte, u shkolluan e u form uan neper institucione fetare (arsim ore apo kulti) ne Itali264. Libri i pare i n johur deri m e sot ne gjuhen shqipe, M eshari i G jon Buzukut, nje veper liturgjie e perkthyer ne pjesen m e te m adhe nga italishtja, pas shum e gjasash eshte shtypur e botuar ne V enedik prej n je autori qe ka pasur lidhje te ngushta m e kete treve. Jo vetem kaq, por m adje krejt levrim i i shqipes se shkruar pergjate dy shekujsh (X VI-X VII) u krye m e se shum ti perm es perkthim it te veprave fetare prej italishtes dhe (me pak) perm es krijim eve origjinale, gjithenje nen ndikim in e kultures dhe letersise fetare ne italisht.

Per here te pare, pra, ne historine e m arredhenieve m es dy gjuheve ndikim i italian filloi te veproje si n je ndikim letrar (apo i natyres librore). N e veprat e Buzukut, Budit, B ardhit e B ogdanit deshm ohen, krahas italianizm ave popullore, edhe disa qindra huazim e diturore (mots savants)265 prej italishtes.

M egjithate, m e t ’u rrenjosur pushtim i turk ne Shqiperi dhe m e t ’u vendosur adm inistrata turke ne m bare vendin, ritm et e ndikim it italian m bi shqipen rane ndjeshem . I pari territor qe e ndjeu renien e ketij ndikim i qe p ikerisht pjesa veriore dhe veriperendim ore e Shqiperise, sidom os trevat e qytetit te Shkodres, te cilat kishin qene ne ndikim te drejtperdrejte nga kisha katolike qe vepronte aty.

N dikim i italian m bi gjuhen shqipe rifilloi serish aty nga m esi i shekullit te kaluar, m e vendosjen e qendrueshm e ne Shqiperi te urdherave fetare kato like266, sig ishin urdheri i frangeskaneve e, m e pas, urdheri i jezuiteve. K eta urdhera hapen dhe drejtuan shkolla fillore e te m esm e, ku italishtja m esohej si gjuhe e pare ose e dyte.

N e kete kohe italishtja pati, gjithashtu, edhe nje ndikim m e te pergjithshem , te perqendruar m bi shqipen diturore, per pasurim in dhe zhvillim in e se ciles kishin nisur tashm e perpjekjet rilindasit. K rahas fjaleve shqipe, ata iu kundervune turqizm ave e greqizm ave edhe m e nje varg fjalesh italiane e frenge, nje pjese e m adhe e te cilave i perkiste fondit m bareuropian.

262263264265266

Gioacchino, V. (1940), La formazione storica dell Albania, Roma. Jorgaqi, K., vep cit., f.133.Po aty.Po aty.Po aty. f.134.

140


Pas them elim it te shtetit shqiptar m e 1912, ne dekaden e dyte te shekullit XX, depertim it te huazim eve, veganerisht atyre italiane, iu hoq freri, iu la rruge e lire. A rsyet kryesore qe i hapen m enjehere udhe ketij ndikim i ishin nevojat e ngutshm e qe dolen per hartim in dhe botim in e teksteve shkollore, botim in e broshurave m e karakter zyrtaro-adm inistrativ si dhe, ne pergjithesi, orientim i i intelektualeve shqiptare kryesisht drejt kultures dhe gjuhes se vendeve te Europes Perendim ore.Qe nga kjo periudhe e deri sot, ndikim i italian, intensiteti i ketij ndikim i, rruget dhe m enyrat e depertim it te italianizm ave ne shqipe kane ndryshuar shpesh, varesisht nga kushtet dhe rrethanat historike ku jane zhvilluar m arredheniet m es Italise dhe Shqiperise. Keshtu, huazim e italiane te shum ta depertuan ne rruge gojore si pasoje e kontakteve m es shqipfolesve e italishtfolesve ne periudha te ndryshm e pushtim esh, si p.sh. g jate Luftes se Pare Boterore, sidom os gjate pushtim it pesevjegar italian (1939-1943) ne Luften e D yte B oterore .267

K ontaktet gojore qene gjeresisht te pranishm e edhe ne v itet 20-30, kur varesia e shtetit shqiptar nga ai italian ishte e tille sa ai m und te konsiderohej si n je koloni de facto e tij . N e kete periudhe i ishte hapur rruga depertim it te kapitalit italian dhe tregtise se gjere m es dy vendeve, gka, m idis te tjerash, m undesoi ardhjen e n je num ri te m adh specialistesh e punetoresh italiane269. K eta u vune ne kontakt te drejtperdrejte m e nje pjese te popullsise shqiptare te qyteteve. N ga ana tjeter, futja ne shkolle e italishtes si g juhe e huaj e detyruar, rritja e num rit te shkollave fillore italiane ne D urres, Shkoder, Tirane, V lore e t j h a p j a e shkollave profesionale italiane ne G jirokaster, Berat, Korge, Shkoder etj., hapja e kurseve m e profile te ndryshm e profesionale, ngritja e disa shoqerive kulturore italo-shqiptare, dergim i i nje num ri studentesh per ndjekjen e studim eve universitare ne Itali, depertim i i n je num ri shum e te m adh librash, revistash e gazetash ne gjuhen italiane,te gjitha keto krijuan kushte optim ale qe kontaktet e shqipes me italishten te zhvilloheshin ne m enyre te p lote e te gjithanshm e, qofte si kontakte gojore, qofte si kontakte m e gjuhen e shkruar e prej nga u perftua n je num er vertet i m adh italianizm ash.270

Pas Q lirimit, d.m .th. pas 1944-es per arsye te m irenjohura politike kontaktet e shpeshta dhe te larm ishm e m es gjuhes shqipe dhe asaj italiane u nderprene. D iktatura ushtroi diktatin e vet edhe ne pelqim et gjuhesore. M ori hov studim i i rusishtes kryesisht. Edhe kontaktet e tjera te natyres politike dhe ekonom ike pothuajse u nderprene. Shqiperia u m byll ne guasken e “komunizmit personal” i cili i k ishte shpallur lufte Perendim it. Si rrjedhoje edhe shqipja e italishtja “u takuan ” m e rralle.

Per gati gjysm e shekulli takim et e tyre qene te natyres kulturore, kryesisht perm es perkthim eve te pakta nga letersia italiane.

N e fund te viteve ‘60 dhe ne fillim te atyre ‘70, rinisen kontaktet m e italishten e fo lur perm es radios e televizionit italian qe m berrinin tek ne m e ane te valeve te “antenave te sajuara” me kanage a gdo lloji tjeter m jeti rrethanor. T ingujt e Sanrem o-s dhe Celentano-s ishin am basadoret te gjuhes italiane ne Shqiperi. E m adhja M ina dhe B aglioni po ashtu.

267268269270

Jorgaqi, K., vep.cit. f.134. Gioacchino, V., vep.cit. Jorgaqi, K., vep.cit. f.134. Po aty.

141


Fillim i i viteve ‘90 shenoi n je boom te vertete te ndikim it italian m bi shqipen ku repertori italian “vershoi pa dogane” ne shtratin e kesaj te fundit. N e kem bim , em igrantet tane vershuan ne Itali. Italia, bashke m e G reqine qe (dhe eshte) njeri nga vendet m e num rin m e te m adh te em igranteve shqiptar ne rajon.

N e kete periudhe shkem bim et ekonom ike, tregtare, financiare dhe kulturore m idis dy vendeve u bym yen. K ete rrjedhe ndoqen edhe bashkepunim et dhe m arreveshjet gjeo-politike ku Shqiperia dhe Italia do ta shihnin serish veten partnere kryesore. Televizioni dhe radioja italiane u futen ne gdo fam ilje shqiptare dhe m brujten gjuhesisht shum e shqiptare te brezit te viteve ‘80 ndekohe qe universitetet italiane i m ikpriten dhe u hapen dyert ketyre te fundit.

T rysnise se italishtes te ushtruar neperm jet radios dhe te levizionit italian iu shtua edhe ajo e shtypit dhe e botim eve te ndryshm e ne italisht, te cilat sot qarkullojne dendur ne Shqiperi . Ne fillim te viteve ’90, kioskat ku shiteshin gazetat, perpos kopjes se vete gazetes filluan te shisnin edhe libra ne italisht. I trentanove scalini, liber policesk i autorit John Buchan, qe libri i pare ne italisht qe autorja e ketij punim i ka blere bashke m e gazeten. Ishin v itet 1994-1995.

Veg kesaj, kontaktet e gjera e te drejtperdrejta m es shqiptareve e italianeve si ne Itali, ku num ri i em igranteve tane ka arritur ne disa qindra m ijera, ashtu dhe ne Shqiperi, ku punojne e veprojne specialiste e siperm arres te shum te italiane, i kane rritu r se teperm i prurjet e italishtes m bi shqipen, pjesa m e e m adhe e te cilave u takojne pa dyshim huazimeve te panevojshme.

Sot, sidom os vitet e fundit (2010 - 2015), ro li gjithnje e ne renie i televizionit italian ne Shqiperi po zevendesohet nga prania g jithnje e ne rritje e call center-ave, kryesisht Tirane. Italishtja tani per tani eshte k thyer ne “gjuhen e bukes” per shum e nga te rinjte tane qe punojne aty.

Per shkak te krizes ekonom ike qe e ka kapluar Italine prej disa vitesh shum e biznese italiane jane transferuar ne Shqiperi. N der to, ne kuader edhe te qellim it te punim it tone, vlen te perm endim

272 273bizneset e fuqishm e sig jane pikerisht m ediat: televizioni, radioja dhe gazetat .

Perpos faktorit financiar (krahu i punes ne Shqiperi eshte shum e here m e i lire se ne Itali), faktor tjeter i rendesishem i suksesit italian ne Shqiperi eshte p ikerisht gjuha. N je italian qe punon e je ton ne Shqiperi, ne cilindo sektor, nuk e ka te dom osdoshm e te m esoje shqip. Te gjithe shqiptaret dine italisht! Kjo eshte aksiom a qe degjon rendom ne biseda m e shqiptare e italiane. E vertete, por deri diku.

M egjithate, nuk qendron aty problem i. ^ e sh tja qe shtrohet eshte: a dine te gjithe shqiptaret shqip? K ur bejm e kete pyetje kem i parasysh gjendjen e (sh)perdorim it te gjuhes ne raport me standardin e shqipes, rrenjet e struktures se saj gjuhesore, gram atiken, leksikun etj. * 272 273

71 Jorgaqi, K., vep.cit., f. 135.272 Kujtojme ketu rastin e fundit te hapjes se Agon Channel.273 Kujtojme ketu rastin e Carlo Bollino-s i cili ne vitin vitin 1993, sipas modelit te “La Gazzetta delMezzogiorno” themeloi gazeten “Gazeta Shqiptare” ne pronesi te Edisud dhe pastaj stacionin radiofonik “Radio Rash”, portalin lajmeve “Balkanweb” televizionin “News24”. Ky grup botues eshte qendra e dyte me e rendesishme e informacionit ne vend. Nga 2011 e tani pronar dhe botues i gazetes “Shqiptarja.com”.

142


Te gjithe faktoret jash teg juhesore qe kane ndikuar ne afrim in e italishtes m e shqipen, perveg te m irave kulturore, pasurore, njerezore, sjellin m e vete edhe “efekte anesore”, apo “efekte anesore gjuhesore”. N dodh rendom qe shqipfolesit, per shkak te pranise se fuqishm e, te vazhdueshm e dhe te thelle te italishtes ne te perditshm en e tyre, te devijojne prej standardit. A rsyet? N je fare snobizmi, padije, mosdeshire, vetedije apo kulture te munguar gjuhesore.K orsia e standardit po lihet gjithne e m e teper ne harrese. Perdoruesit e shqipes po e anashkalojne shpesh ate.

5.2. Huazimet si shfaqje e drejtperdrejte e ndikimit te nje gjuhe mbi tjetren

Po te perifrazonim nje shprehje frazeologjike te gurres se shqipes do te thonin se nuk eshte e udhes te mbahet gjuha me miell hua, sidom os kur m ielli yt del e tepron per te m brujtur kuptim e, koncepte, term inologji a gjithgka tjeter qe i lipset nevojes sone per kom unikim .

Profesor H arapi pyet: “A ka gje me te mbrapshte qe ta vret shpirtin, me keq se ta ndiesh italishten, frengjishten, gjermanishten, shqip? Me fjale, fraza e forma te huaja te perkthyera e te shqiptarizuara me perdhuni e pa fare shije, mbahemi se po flasim lart, po shkruajme bukur. Jemi me kuti te bjerrim shijen e gjuhes. Kurre fale mos u qofte disave, te cilet, pa kerkuar aspakt a e kemi ate fjale ne visarin e gjuhes sone, fusin fjale te huaja pa dhimbje, prej gjuhes ne te cilen lexojne, sajojne fjale te perbera apo edhe fjale te rrjedhura, qe me te vertete nuk jane fjale, por perbindesha kundruar ne natyren e ne estetiken e gjuhes”.

M egjithate, ne nje shoqeri te hapur politikisht dhe eknom ikisht, sig eshte shoqeria shqiptare sot, eshte e pashm angshm e trysnia e gjuheve te vendeve te fuqishm e politik isht dhe ekonom ikisht, m e te cilat jem i ne kontakt. Kjo trysni eshte e pashm angshm e ne fazat e para te hapjes ndaj botes . F jalet dhe strukturat e huaja vershojne nga te gjitha anet, aq sa te krijohet pershtypja se po ja m arrim frym en gjuhes.

Shpeshhere g juha percaktohet si organizem i g jalle i cili vazhdim isht, shnderrohet, zhvillohet, pasurohet. K y organizem jep hua gjym tyre te veta, dom ethene jep hua fonem a, fjale apo struktura sintaksore qe ia ndryshojne faqen gjuhes pritese. Zakonisht ndryshim et dhe levizjet ne gjuhe ndjekin n je ritem te ngadalshem . Preket fillim isht tulla (leksiku) e madej nis e gerryhet them eli (sintaksa). K y ritem ndryshim i nuk eshte njetrajtesisht i ndryshueshem por pershpejtohet dhe behet m e i dukshem sidom os gjate periudhave te k thesave te m edha shoqerore, politike dhe ekonom ike. K eshtu ndodhi m e ne, keshtu ndodhi m e shqipen pas viteve ’90. Interesat e “huase gjuhesore” qe m orem nga italishtja po i shlyejm e ende.

N e fund te fundit g juhet jane ashtu si njerezit, u ngjajne atyre, krijojne m arredhenie, zene miq, m arrin dhe jap in nga njera-tjetra. A to e pasurojne njera-tjetren dhe bejne kom prom ise ne 274 275

274 Shih: Murati Q. (2001), Kokrra urtesie per gjuhen, TetoveD CDabej, f. 22.275 Rrokaj, Sh. (2004), Disa parime teorike lidhur me dukurine e huazimit, - Akte te Seminarit te 3-te: “Rreth huazimeve ne shqipen standarde”, Universiteti i Tiranes, Fakulteti i Gjuheve te Huaja, Shtepia Botuese Pegi.

143


kuptim in qe “gjuha dhuruese” 276, pra ajo qe e jep hua term in apo fjalen, eshte kaq zem ergjere saqe nuk pret m e qe ti t ’ia kthesh m brapsht, perkundrazi, eshte shum e e kenaqur qe t ’ia fale ate n je gjuhe tjeter pasi kjo i siguron prestigj dhe vijim esi.

Pra “huazimi gjuhesor” (“il prestito”), ndryshe nga huazim i i n je objekti a sendi, te cilin pas nje fare kohe i zoti kerkon qe t ’ia kthesh m brapsht, nuk ka pretendim e te tilla ndaj “borxhliu t” . Ne gjuhe fjala apo struktura qe jepe t apo m erret nuk i kthehet m e asnjehere te zotit, gjuhes se origjines ne rastin tone, sepse ato jan e m jaft bujare m e njera-tjetren. M egjithate, kjo bujari nuk eshte k rejt “pa zarar” per gjuhen huam arrese. H uazim i eshte n je fenom en gjuhesor jo dhe aq i lehte per t ’u trajtuar i cili v ihet re kryesisht gjate kontaktit m es dy kulturash, m es dy gjuhesh.

Po t ’i referohem i B lum fildit, ai dallonte dy lloje huazim esh: huazim in e drejtperdrejte apo intim dhe huazim in e terthorte277 278. Te parin ai e lidhte m e perdorim in e dy gjuheve nga nje bashkesi e n jejte nga pikepam ja topografike dhe politike (rasti i shqiptareve ne itali) ndersa ate te terthortin e lidhte m e perdorim in e dy gjuheve nga dy kom be qe nuk jane nje politikisht (rasti i shqiptareve ne Shqiperi).

278Cilesim i i nje fjale si huazim eshte qendrim etim ologjik - shprehet profesor Lloshi - detyre e leksikografeve, ndersa gjurm im i i rrugeve te depertim it dhe hyrje ne kontakt te drejtperdrejte ose terthorazi, perm es gjuhes dhe percaktim i i faktoreve jash teg juhesore i takon m e shum e sociologeve a historianeve. Ne perdoruesve nuk na m betet tjeter vegse t ’i perdorim , “m e karar” (me mase). Mendojme se akti i perdorimit eshte ai qe e vulos pranine e huazimit nderkohe qe jetegjatesine e tij e percakton qendresa ndaj standartit dhe bashkejetesa me te.

Shpeshhere g juhetaret jan e ne dilem e se cilin fenom en, fjale apo risi duhet ta konsiderojne te tille dhe kur kjo risi fiton statusin e te “in tegruarit” . N e m endojm e se form alizim i ne fjalor eshte nje nder kriteret baze. Sa i perket statusit te siperperm endur, vete fjala “italianizem ” ka hyre zyrtarisht te beje pjese ne gjuhen shqipe vetem ne vitin 2002 (FSHSr), pavareshisht se shfaqej shum e vite m e pare ne fjalorin Leka-Sim oni (1986).

5.3. Llojet e huazimeve

Tham e se huazim et jane nje fenom en i dom osdoshem ne kushtet kur shoqerite, kulturat, traditat, zakonet, gjuhet e kane te pam undur “te mos takohen” e “te mos japin e marrin” m e njera- tjetren. N e kushtet e n je vakum i term inologjik e perkufizues, te gjendur perballe n je risie, gjuhes i lind nevoja objektive per te m arre hua gjetke fjalen apo term in te cilin nuk e ka ne inventarin e v isarit te vet.

N dryshe nga te parat, nevojat subjektive, i quajm e edhe huazime luksi, pasi folesit e njeres gjuhe “zgjedhin m e dashje” , me apo pa arsye, te perdorin fjale a konstrukte te huaja qe i rrine shqipes si m ish i huaj.

276 D’Achille, P. (2003), L ’italiano contemporaneo, Bologna, Il Mulino.277 Bloomfield, L. (1935), Languages, Allen and Unwin, London.278 Lloshi, Xh., vep.cit., f.113.

144


N e te g jitha g juhet e botes, zhvillim i i pergjithshem tekniko-shkencor dhe m arredheniet me2 7 9

boten, sjellin m e vete edhe prurje te reja gjuhesore. Kjo deshm ohet, sipas Jean-Louis D uchet, ne futjen e m e pas perhapjen e term ave shkencore dhe teknike nderkom betare, qe ne ditet tona eshte proces i shpejte dhe i kushtezuar nga kom unikim i m asiv. M ediat behen zedhenese te ketyre term ave duke i bere jehone jo vetem zbulim it, por gjithashtu edhe em ertim it qe e shoqeron objektin, dukurine.

Pra, ne rast se fjala e huaj m bulon nje nevoje te lindur, se ciles g juha am tare nuk i pergjigjet, atehere fjalet e m arra hua bejne pjese tek huazim et dobiprurese . Keto jane huazim e denotative si psh. fjala kompjuter (com puter), globalizem (globalizzazione), balotazh (ballottaggio), shteti i se drejtes (stato del diritto) qe kane depertuar ne shqipen e sotm e si pasoje e vakum it te saj per te em ertuar ato dukuri, koncepte, organizm a a objekte qe u pergjijen nevojave te reja pas nderrim it te sistem eve. N e kete rast kem i te bejm e m e nderkombetarizmat te cilat, ne kushtet e sotm e gjeo-politike dhe zhvillim eve ekonom ike qe e shohin Shqiperine te projektuar drejt BE-se, jane rrjedhoje logjike e ndikim it ekonom ik, politik, shkencor, kulturor te vendeve anetare te saj, sidom os te atyre vendeve qe jane m e afer g jeografikisht sig eshte edhe rasti i Italise.

Ja d isa shem buj:

^ “[...]Po ecet me ritmet e globalizmit[...] ”

^ “Zgjedhjet ne Maqedoni shkojne ne balotazh[...] "

(She., 27.11.2009. f.4)

(Shq., 14. 04.2014, f.3)

^ “Fule: M e vjen keq nga bojkoti i PD. M ungon shteti i se drejtes”

( Shq., 27.03.2013, f.2)

N e kuader te huazim eve te luksit (huazim et e panevojshm e) m und te rendisim ato:

> Perdorime te gastit te vete (sh)perdoruesve:

K eshtu kem i perdorim in e fjaleve atakoj (it. attaccare) ne vend te sulmoj apo konvertoj (convertire) ne vend te shnderroj, transformoj.

N e gjuhe ka fjale te ndryshm e qe kane pak a shum e kuptim e te n jejta psh.: m akine dhe autoveture, m am a dhe nene. Keto fjale jane sinonim e, sepse ne thelb duan te thone te njejten gje. 279 280 281

279 Duchet, J-L. (1998), Politika gjuhesore dhe ndryshimet ne gjuhe, ne ‘Gjuha letrare dhe epoka jone’, Tirane, fq. 209-212.280 Lilo, R. (2012), Mbi huazimet frenge ne gjuhen shqipe, ne Konferencen Shkencore “Kontakte gjuhesore dhe kulturore mes shqipes dhe gjuheve te huaja ne 100 vjet (1912 - 2012), Geer, Tirane, f. 21.Shih: Sobrero, A. (1993), Lingue speciali in Id. (a cura di), Introduzione all’italiano contemporaneo. La variazione e gli usi, Roma-Bari, Laterza, quarta ed., 1999, f. 237-277.281Thomai, J. (2002), Leksikologjia e gjuhes shqipe, Botimet TOENA, Tirane. f.256.

145


Perveg kesaj, fjalet e leksikut m und te kene m arredhenie hierarkike m e njera-tjetren, ku kuptim i i njeres m und te perfshihet ne polisem ine e tjetres psh.: lule dhe m im oza. N e rastin e dyte kem i nje ngushtim kuptim i. Pergjithesisht, shem bujt e vjele nga shtypi i perditshem jane huazim e te panevojshm e. A to nuk sjellin zgjerim kuptim i.

^ “Eshte i njejti qe pakkush ne sallen e Kuvendit guxon ta atakoje drejtperdrejte

(Shq.com, 26.03. 2013, f.3)

^ “Qdo cip, me siperfaqe 1 x 1 cm mund te konvertoje dhe te prodhoje mesatarisht 200-250 wat energji gjate nje dite tipike 8 oreshe me diell[...] ”

(Shq.com, 21.04.2015, f.3)

> M o d iz m a t282, jane shprehje te m odave gjuhesore qe shfaqen si risi e gastit. Pra, ato jane fjale m e “afat skadence” te cilat zgjasin sa edhe vete interesi per fenom enin qe e nxiti. Jane te perkohshm e. Sipas Lilos, nje nga shem bujt tipike te “m odizm it” ne shqipen bashkekohore eshte fjala kleptoman (it. cleptomane) ose kleprokrat, nx itur nga perfaqesues te klases politike, opozites ne rastin e dyte.

> H u a z im e t-a lu z io n e 283. K etu aluzioni m beshtetet tek m etafora apo m etonim i te fuqishm e qe i referohen ngjarjeve te bujshm e, personazheve apo fenom eneve nga kontekste politike a letrare te para si fenom ene.

^ “Portreti zgjedhorpa autorizim: Ilir Meta, Konti i LSI...” (Shq.com, 26.03. 2013, f.2)

^ “Qershori i trete i Berishes[...]” (Shq.com,23.03.2103)

^ (Imam Gjurulldia.....), (Di., 26.10.2013, f.1.)

^ (L am tum ireARMO....), (Di., 04.08.2013, f.1.)

^ (Doshigejti dje, Frokgejti sot..., po neser?) (Pa., 05.04.2015. f.6)

> H u a z im e q e p e r d o r e n m e n x itje n e s is te m it f ja l fo r m u e s 284 hasen shpesh, sidom os ne shtypin e perditshem . A to jane kryesisht huazim e ndajshtesash fjalform uese: parashtesa dhe prapashtesa qe shquhen ne pergjithesi ne krijim et individuale dhe rastesore.

^ “Hidroberishizmi [ ^ ] Ndaj i them ketij zoterie te hidroberishizmit [ .. .] ) ,

(Shq.com , 29.08.2012, f.7)

^ “Gandizmi” qeverises si domosdoshmeriper te mposhtur te keqen [...]” * * *

282283284

Lilo. R., vep.cit. f. 22.Po aty.Lilo. R., vep.cit. f. 23.

146


(Te., on-line, 25.09.2014)

^ " Supermashtrimi ne SHBA, hiqeshin si Invalide pas sulm it te 11 shtatorit”

(Shq.com ,09.01.2014, f.6)285

^ “Korga dhe kinema-mania”

286^ “Fishekzjarrom ania”

287N je lloj tjeter huazim i jane edhe kalket te cilat jane perkthim fjale per fjale nga njera gjuhe ne tjetren. A to m und te k lasifikohen ne kalke form ale apo strukturore dhe kalke sem antike. Thene ndryshe ato ndahen ne dy lloje:

a) K alke hom onim ike, te cilat paraqesin ngjashm eri ne nivel shenjuesish (progesor/ processore, kamarier/cameriere, ceremoni/cerimonia, metode/metodo etj.

^ “Fillojne metoden” (Shq., 1.7.2015, f. 23)

^ “Baily, gjate ceremonise se akreditim it, tha se [...]” ( S., 13.2.2015, f. 13)

b) K alke sinonim ike te cilat paraqesin ngjashm eri ne nivel te shenjuarish, pra ne kuptim (fundjave'/fine settimana, grattacielo/qiellgervishtez, mani pulite/duar te pastra, datore di lavoro/punedhenes, kafe e gjate/shkurter/caffe lungo/ristretto, bej mjekun/jam mjek etj. )

^ ‘K ushedi sa here m und t ’ju kete shkuar ne m endje pyetja nese ia vlen vertet te m artoheni m e “gjysmen e embel”! (dolce meta’)

(Shq., 20.4.2015, f.15)

^ “po diskutohet nga europarlamentaret” (europarlamentari)

(Shq.,20.4.2015, f.22)

Pra, sig pam e m e lart huazim et i kem i disa llojesh: huazime morfologjike ose ato qe prekin sistem in parashtesor e ate prapashtesor te fjaleform im it, huazime sintaksore ose ato qe prekin strukturen e ndertim it te gjuhes, huazime leksikore e fonetike qe prekin fjalet e fonemat, huazime te drejtperdrejta e te terthorta, gojore apo shkrimore, strukturore etj. Q e te gjitha dukurite e siperperm endura kane te bejne m e fenom enin e asim ilim it, asim ilim in e p lote apo ate te pjesshem . 285 286 287

285 Web: konsultuar me 22.05.2015.286 http://www.monitor.al/. konsultuar me 22.05.2015.287 D’Achille, P. (2003), L ’italiano contemporaneo, Bologna, Il Mulino, f.71-72.

147

http://www.monitor.al/


Fatm iresisht, g juha shqipe eshte m jaft elastike. A jo ka aftesine te asim iloje fjalen e huaj dhe t ’ia pershtase ate struktures a sistem it te vet. Sot, p ikerisht per kete arsye, pothuajse te gjitha huazim et e v jetra latine ose greke, ja n e larguar aq shum e nga trajtat e tyre te gjuheve nga jane m arre, saqe eshte e veshtire te vendoset m enjehere lidhja m e ato gjuhe pa germ uar h istorine e tyre. N e fakt nuk ka fjale te huaj ne shqipe, qe te m os pesoje ndryshim e fonetike e te m os m arre m baresat e trajtat e gjinise, rases, m enyres, kohes, vetes dhe num rit .

5.4. Ndikime fonologjike dhe drejtshkrimore

N je nga vegorite qe karakterizon pergjithesisht shtresen e gjere te huazim eve italiane te shqipes eshte shkalla e larte e pershtatjes ndaj struktures fonem ore te saj. N e kete aspekt kane ndikuar si faktoret g juhesore ashtu edhe ato jashtegjuhesore. N der faktoret g juhesore duhen perm endur n je varg vegorish te perbashketa te strukturave fonem ore te shqipes dhe te italishtes.

Fonetizm i i huazim eve italiane te shqipes ne pergjithesi, e veganerisht ai i shqipes standard, eshte form esuar edhe nen ndikim in e faktoreve jashtegjuhesore. Per kete n je rol i rendesishem i duhet njohur tip it te kontaktit m es ketyre dy gjuheve dhe, per pasoje, rruges se depertim it te huazim eve italiane ne shqipe. K eshtu, shqipja dhe italishtja, ne kontakt te panderprere prej thuajse dhjete shekujsh, kane njohur raporte te shum ta, kryesisht te tip it ku lturor (neperm iet m arredhenieve tregtare, lidhjeve politike, lidhjeve fetare, kulturore - arsim ore m es shqipfolesve e italishtfolesve).

N dikim et kane ndodhur ne nivel zanoresh e bashketingelloresh. Sa i perket zanoreve te theksuara, do te shohin qe ne huazim et italiane te shqipes, ne m e te shum ten e rasteve, ato jane ruajtur te pandryshuara.

> a-ja ka m betur e tille ne te g jitha pozicionet (it. asso/as ), (abate/abat, altare/altar) (ven. balanza/balance, bagno/banje, partigiana/patershane)

> e-ja italiane, qofte e hapur, qofte e m byllur, eshte ruajtur (cella/qele, ven. coverta/kuverte, festa/feste, sardella/sardele).

> i-ja eshte ruajtur: (ven. arm izo/alm ise, ven. bandido/bandill, archivio/ arkiv, libro/liber, etj.).

> o-ja , qofte e hapur, qofte e m byllur, eshte ruajtur: (ostia/oste, ora/ore), (ven. balon/balone, batocchio/batoq)

> u-ja eshte ruajtur e pandryshuar: (capuccio/kapug, duca/duke, figura/figure, fusta/fuste “nje lloj barke” )

Zanoret e patheksuara - ndryshim e m e te m edha sesa zanoret e theksuara

> (abbate/abat, adorare/adhuroj, altare/altar.) 288 289

288 Migo Samara, Norma leksikore, pastrimi e pasurimi, ‘Gjuha shqipe dhe letersia ne shkolle’, nr. 7, ShBLSh, Tirane, 1981, fq. 42.289 Jorgaqi, K.(1996), Mbi pershtatjen fonemore te huazimeve italiane ne shqipen standarde, Studime filologjike, 14, f. 121- 134.

148


> (cam biare/kem bej, cannella/kenelle, dannare/denoj, ingannare/genjej, lasciare/leshoj, canale/kanal, cappello/kapele, cappuccio/kapug, gabbare/gaboj, ven. m acaron/m akarona)

> e/e (disperare/deshperoj, lettera/leter, num ero/num er, aventura/aventure, m eritare/m eritoj calendario/kalendar, degnare/denjoj) etj.

> i/e (disperare/deshperoj, lim osina/lem oshe, lim accio/lem asashk, partigiana/patershane)

Bashketingelloret290 - Pergjithesisht jane ruajtur nga italishtja

> k: (archivolto/arkivol, balcone/ballkon, barca/barke, duca/duke)> g: (carega, cariega/ karrige, ven. goto, gotto/gote, pagare/paguaj, ven. ruga/rruge, ven.

seguro/sigurt, spiegare/spjegoj, shpjegoj)> p: (apposta fatto/apostafat, capuccio/kapug, pagare/paguaj, ven. pignol/pinjoll, vapa/vape)

e tj.> mp: it. (cam po/kam p, cam pione/kam pion, cam pionato/kam pionat).> b: (bobolo/bobel, gabbare/gaboj, roba/rrobe) etj.> nt/nd: (cantero/kander, polenta/bullender, tram ontana/tram undane) etj.> m: (fam a/fam e, m adie/m adje, m antello/m antel, rem o/rrem ) etj.> n: (balena/balene, ven. bonazza/bunace, capannone/kapanon) etj.> nj: (bagno/banje, degno/denje, ven. pignol/pinjoll, ignorante/injorant) etj.> d/dh,ll: (adorabile/adhuroj, ven. bandido/bandill, tradittore/tradhetar) etj.> d: (bom bardare/bom bardoj, m edaglia/m edalje, studiare/studioj) etj.

N je vegori qe dallon huazim et italiane te shqipes eshte integrim i apo pershtatja m jaft e m ire ndaj struktures fonetike e m orfologjike te saj. Pra, thene m e fjale te tjera, italianizm at, qofshin keta te hershem , qofshin te rinj, shkruhen, shqiptohen e lakohen pa asnje veshtiresi, njelloj si te gjithe elem entet e tjere perberes te sistem it te shqipes. Per kete kane ndikuar e ndikojne nje varg tiparesh te perbashketa qe shqipja ka m e italishten: sistem i tingullor dhe ai m orfologjik i shqipes eshte m e i pasur e m e kom pleks ne krahasim m e ate te italishtes, si dhe kontaktet e ngushta e te vijueshm e m idis ketyre dy gjuheve.

5.5. Ndikime leksikore292Per te rim arre nje citim te Paolo D ’A chille-s them i se leksiku eshte niveli i gjuhes i cili bie ne

kontakt te drejperdrejte m e realitetin jash teg juhesor dhe per kete arsye eshte “i hapur me kushtetute” ndaj prurjeve te reja. Kjo gje lidhet m e prestigjin qe gezon gjuha dhuruese ne rang kom betar e nderkom betar.

Italishtja ka qene ose vazhdon te je te n je burim i rendesishem pasurim i leksikor dhe oksigjen per afro 30 gjuhe te Evropes, te M agrebit dhe te L indjes se A ferm e; per disa syresh ajo ka qene burim i kryesor i risive leksikore, ne m os qe nga fillim i i m ijevjegarit te dyte e ne vijim , te pakten * * *

290291292

Jorgaqi, K., vep.cit.Po aty.D’Achille Paolo, vep.cit.

149


ne periudhat qe shenuan kulm in e ekspansionit kulturor dhe ekonom ik italian neper bote, si p.sh.2 9 3

gjate R ilindjes, ne kem bim et tregtare, etj.

H uazim et italiane zene nje vend te rendesishem ne leksikun e shqipes g jykuar jo vetem nga num ri293 2 9 4 i tyre, por edhe nga sferat leksikore ku ato kane depertuar, nga kuptim et m e te cilat ato i kane pasuruar fjalet e shqipes si dhe nga ngjyrim et stilistike e ligjerim ore qe kane sjelle apo kane m arre ne shqipe. Sferat e leksikut te hapura ndaj ndikim it italian ne shqipe kane qene te shumta.

Fushat e zakonshm e leksikore sig jane feja, lundrimi, veprimtarite ushtarake2 9 5 u zgjeruan m e tej gjate shekullit XX. K eshtu p.sh. kem i fjalet m e burim italian sig jane: ofertor, adorator, certoze, koncistor, konfesional, noviciat, penitencial, sudar; torpediniere, dige, rade, gondole, motobarke, skaf, traget, trampoline, rimorkiator, armator; isa, leva, vira, akostoj; aspirant, karikator, korparmate, diversiv, gjeneral, manover, xhenio, rifuxho, salto, pikiate, silenciator, breshane, berete, pistolete.

Ligjerim i tekniko-shkencor: biologji (celule, virulence, simbioze); botanike (alge, kamomil, karote, gikore, petal); k im i (katalizator, dekanton, precipitat, solucion); fizike (inerci, kompensator, kompresor, gjenerator, kolimoj); gjeologji (vullkan, erozion, aluvion); gjeografi (pol, tropik, kontinent, krater); zoologji (balene, amebe, kamel, kanarine, gjirafe, foke, papagall; merluc, aguge, ton, sardele); anatom i (koronar, mukoze, nerv, muskul, tendine, vene, verteber); m jekesi (akut, ambulator, konvaleshence, konfuzional, kartele, senilitet, operoj); m atem atike (formule, spirale, diferencial, kon, ordinate, paralele, logaritem), etj.

Terminologjia mekanike: bazament, kandele, kavo, kruskote, filete, mandrino, valvol, amortizator, batitor, biskotine, bronzine, kambio, kavalote, farfalle, skapamento, paraspruco, serpentine, spinot, ecc.). Edhe m jetet e transportit jane kryesisht huazim e italiane (autobus, bigiklete, makine, kamiongine, veture, lokomotive, furgon, fuoristrade).

Terminologjia ekonomike dhe financiare: (kapitalizoj, konsumizem, oferte, fond, bankar, debitor, obligacion, xhiroj, konvertoj), juridike (imunitet, fiskal, legalizim, rivendikoj, testament, civilist, abuzoj), politike (centrist, klandestin, agjitacion, liberal, pluralist, deviacion), gjuhesore dhe letrare (afrikate, kakuminal, barbarizem, italianizem, lokucion; kadence, asonance, reticence, stil, novele, cezure), arkitektonike (navate, kapitel, belveder, xokolature, kupole), e arteve pamore (inkuadrature, nudo, kolorit, sfumature, kavalete, sfokato, sofieto, venature), e leksikut sportiv (kampion, korsi, finale, finte, forbigate, markoj, spakate, pankine), shkencave humane, psikologjia (asociativ, insinuacion, impulsivitet, konjicion, konjitiv, agresivitet).

293 Fida, A. (2004), Disa interferenca leksikore gjate nxenies se huazimeve italiane, - Akte te Seminarit te 3-te: “Rreth huazimeve ne shqipen standarde”, Universiteti i Tiranes, Fakulteti i Gjuheve te Huaja, Shtepia Botuese Pegi, f. 104-112.294 Shih: Dashi, B. (2013), Italianismi nella lingua albanese, Centro di Studi Albanesi, Edizioni Nuova Cultura, Roma. Dashi sjell nje fjalor me 5.926 fjale te huazuara nga gjuha italiane. Shembujt e huazimeve te fushave leksikore jane vjele pikerisht nga libri i Dashit.295 Di Giovine, P. (2008), Un millennio di storia linguistica albanese: l ’influsso lessicale della lingua italiana, «L’Italia Dialettale», revista Dialettologia italiana, vol. LXIX (Serie Terza, V), Pisa, Edizioni ETS: f. 121-124.

150


O Q1Leksiku i muzikes eshte m e pak i integruari ne shqipe dhe perfaqeson rreth 4% (260 zera) .Po ashtu edhe m jetet m uzikore qe hasen (piano, klavicembalo, korno, mandoline, okarine), notat, (do, fa, sol, etj.), menyrat e ekzekutimit (alegro, andante, kreshendo, maestozo, vivage), kompozimet (kanconete, kantilene, serenate) zerat (soprano, tenor, mexosoprano). Edhe je ta e perditshm e eshte e m bushur plot m e italianizm a duke nisur qe nga banesa (apartament, verande, studio, kantine, ashensor) mjetet brenda saj (lavam an, lavapjate, skaldabanje, galexhant), mobilimi (mobilie, suste, poltrone, pecete, pjatance, tapet) dhe elektoshtepiaket (frutiere, damixhane, telekomande, antene, radio, televizor, ventilator). Artikujt e perdorur ne zyra jane padyshim nje risi: etikete, evidenciator, diskete, adeziv, spirale, tampon, portamine.

H uazim et u referohen gjithashtu veshmbathjes (pantallona, papuge, kapele, kapote, palageta, dopiopet, firmato) apo objekteve te tjera personale (portofol, borsete, valixhe), punet e profesionet (marangoz, postier, magazinier, parukier, infermier, fatorino, konsulent, teknik), lojerat (tombol, lloto, dame, bilardo, solitar).

A rt m e vete m betet edhe arti i kuzhines i cili eshte im portuar ne te gjithe boten (biskote, amarete, arangate, antipaste, filete, panine, kasate, pastigo), menuja e restoranteve (rizoto alla milaneze, makarona alla bolonjeze, spageti ‘karbonara’, ‘putaneska’, ‘skolio’, involtini, taljatele, etj.) dhe e picerive (pice kaprigoze, margarita, napolitane, kater stinet, pice sigiliane, pice kater djathrat) etj.

5.6. Ndikime ne strukture dhe morfo-sintakse

G juha shqipe ka n je fizionom i te paprekur ne n ivel m orfo-sintaksor nga gjuhet e huaja, edhe pse ndikim i i tyre ne te ka qene shum e i g jate ne kohe por edhe i fuqishem . Superioriteti kulturor latino-italian ka qene i dukshem ne gdo sektor te veprim tarise njerezore; ai nuk ka ndikuar vetem ne gjuhen shqipe por ne m bare Evroen. Edhe pas periudhes se gjate te izolim it te Shqiperise, pas viteve ’90, si pasoje e vershim it te hapesirave te kom unikim it dhe shkem bim eve ne sfera te ndryshm e te je tes, ndikim et u shtuan. H apja e Shqiperise drejt kulturave dhe qyteterim eve te ndryshm e si dhe fluksi i em igranteve, sidom os drejt brigjeve italiane, sollen ndryshim e ne m entalitetin tone, ne m enyren e je teses por edhe ne gjuhe. Pa dyshim qe ndikim et m e te m edha verehen ne fjalor, por shpesh verejm e ndryshim e te cilat prekin edhe strukturat m orfo-sintaksore te vete gjuhes.

N dodh shpesh qe shqiptaret, te ndikuar nga strukturat e gjuhes italiane, ndertojne struktura “te huaja” per gjuhen tone duke e veshtiresuar ligjerim in dhe duke cenuar kuptueshm erine. N evoja dhe dobia e strukturave te tilla jane nje geshtje qe ha debat. N dryshim i ne strukture ka te beje me form im in e fjalive m e perm bajtje shqipe, por m e strukture italiane, d.m .th. ndertim i i fjalive ne gjuhen shqipe sipas m odeleve te gjuhes italiane.

Ne po paraqesim ne vijim disa raste te ketyre shprehjeve te cilat i hasim shpesh ne faqet e gazetave. K em i te bejme me fjale apo togje te huazuara qe vijne ne shqipe si im itim ose 296 297

296 Dashi, B., vep.cit.297 Po aty.

151


perkthim fjale per fjale nga italishtja, por qe nuk respektojne strukturen e shqipes duke u dalluar si te huaja.

^ B a n jo g ja k u ..., (Di., 05.03.2014, f.2) ne vend te p e l lg g ja k u (it. bagno di sangue)

^ R a lin ja ... (Telegraf, 01.03.2013) ne vend te u n d e r p r e lin ja , u s h k e p u t lin ja . (it. e caduta la linea)

^ Vetem atapolitikane te cilet vuajne nga “kompleksi i katunarise” synojne te a ta k o jn e (it. attaccare) ne vend te s u lm o jn e gdo perpjekje... (Tema on-line, 06.04.2015)

^ D je kryem inistri ka thene. . . (it. ieri il premier ha detto) ne vend te se kryeres se thjeshte th a . (Panorama, 21.05.2013, f.4)

Skifter Kelligi e quan kete te fundit, pra perdorim in e se kryeres ne vend te se kryeres se thjeshte, “atentat kunder se kryeres se thjeshte” .

N ga hulum tim et ne shtypin e shkruar n je problem tjeter i hasur eshte edhe m osperdorim i i sakte i shquarsise dhe i rasave. Keshtu, v izita e M erkelit ne G reqi nuk le asnje gjurm e, se paku ne gjuhesi, pasi skruhet ne te pashquaren (V izita e M erkel). I njejti problem m e B ushin kur ne vend qe te shprehem i “i tha B ushit” na bie it-i rruges e dalim m e versionin “I tha B ush” duke krijuar dyshim e nese B ushi eshte subjekti foles apo ai degjues. Po keshtu ndodh edhe m e faturat e K ESH(it), viziten e N apolitano(s), perpjekjet e SHBA(-se, ve) etj. Kesisoj eshte e lehte qe nje keqberes te bie n e n p r a n g a t e policise porse gjuhetari do te preferonte, sepse gram atika keshtu e lips, qe ai keqberes te binte ne pranga, ne m enyre qe t ’ia hiqte keto te fundit standardit te shqipes.

5.7. Qendrimi ndaj huazimeve dhe disa keshilla per shkrimin ne shtyp

G juhetari G iacom o D evoto pyetjes se si duhet fo lur e shkruar iu pergjigj: “Gjeja me e rendesishme - thote ai - eshte nje perdorim i pergjegjshem i fjaleve. £ fa re do te thote perdorim i pergjegjshem ?298 299 Do te thote qe njeriu duhet te je te i afte te justifiko jen m endim in e tij, i vetedijshem per ate qe thote, i ndergjegjshem se ka perdorur n je fjale atehere kur iu duk m om enti i pershtatshem per ta thene, sepse ajo fjale i krijonte m undesine per t ’u kuptuar m e mire. N je perdorim i pergjegjshem eshte ai perdorim qe ngerthen kulturen e njeriut m e gjuhen standarde dhe respektin per te. Kjo nenkupton se nuk duhet ta teprojm e m e “zhvatjen e huazim eve” kur gurres sone popullore nuk i m ungojne fjalet a em ertim et per sende, dukuri, apo koncepte te shfaquara rishtazi apo serish thjesht per faktin se m undem i.

Standardi gjuhesor eshte n je variant i vegante i gjuhes kom betare te n je bashkesie gjuhesore, i cili ka status m e te larte se variantet e tjera. G juha standarde m isheron zbatim in e rrepte te

298 Cit. marre nga Shkurtaj, Gj. (2009), Pesha e fjales shqipe, UFO Press, Tirane, f. 375299 De Mauro, T. (2005), Sfidat aktuale te gjuhes e te gjuhesise. Kriza e monolitizmit gjuhesor, ne “Dukuri te shqipes bashkekohore”, Permbledhje aktesh te takimit shkencor me profesor Tullio De Mauron-n, £abej, Tirane, 5-8 tetor, f.46.

152


teresise se norm ave, si dhe rregullave fonetike, leksikore, gram atikore te gjuhes shqipe, te cilat jane te detyrueshm e per te gjithe folesit, pavaresisht nga m jedisi: qarqet akadem ike, politike, m ediatike apo gjetke300 301 302 303. N orm a standarde ka luajtur rol udheheqes, ne procesin e zhvillim it gjuhesor, m egjithate eshte e parakohshm e te m endohet se m jafton arsim i i detyrueshem apo i m esem qe standardi te zoterohet nga populli .

Qe nje njeri te shkruaje m ire duhet te krijo je bagazhin e tij, p ikerisht si ato gjyshet qe m bledhin gjera te v jetra : A i duhet te grum bulloje fjale, fraza, im azhe; duhet te grum bulloje ngjyra, aroma, tinguj, levizje; duhet te kultivoje n je perceptim te m prehte te se zakonshm es: gom a e shpuar, llam pa e djegur, lidhesja e keputur, nota m uzikore qe harrohet, shqetesim i qe provon njeriu kur sheh se i eshte m baruar benzina... Pra, te gjitha keto copeza ruhen, duke e ditur se do te hyjne ne pune nje dite.

Si ndikon m edia ne ruajtjen apo (perkundrazi) ne prishjen e gjuhes?

Eshte e dom osdoshm e pike se pari qe ta ngrem e kulturen gjuhesore te gazetareve dhe gazetave qe keto te fundit te jene “udherrefyese te lig jerim it tone te pam ete” .

Pyetjes se gfare po ndodh sot m e gjuhen shqipe profesor Shkurtaj i pergjigjet se po ndodh nje gje e atille qe ka ndodhur g jithm one ne raste turbullirash e plojash te m edha, kur nderrohen sistem et, kur dobesohet shteti dhe insitucionet shteterore, kur nuk ka kush m erret m e kujdesin per gjuhen e shkruar, kur institucionet kulturore dhe botuese nuk kane asnje detyrim lig jor per te shkruar e fo lur shqipen ashtu si duhet: kur cilido e kurdo m und te botoje jo vetem gfare te doje (gje qe eshte e pranueshm e), por edhe si te doje. B otim et e m ediave duhet te sjellin kontributin e tyre per te nxitur, perhapur dhe perkrahur zhvillim in dhe perpunim in gjuhesor per ta pasuruar m e tej kultures se gjuhes.

N uk ka dhe nuk m und te kete m edia te zhvilluara e te perpunuara pa g juhe te perpunuar, pa kujdes e pune te zellshm e per te gjetur e perdorur ashtu si duhet fjalen e term inologjine e shqipes, sipas shkallezim eve qe ndjekin boshtin e pyetjeve them elore te sociolinguistikes m odern: “K ush flet, m e ke, kur, ku, per gfare dhe ne cilin varietet g juhesor?” .

Puna per m brojtjen e gjuhes shqipe nuk eshte vetem e gjuhetareve. Secili prej nesh eshte pergjegjes per te. Secili prej nesh, sidom os nese eshte gazetar, ku r shkruan duhet te kete parasysh304:

> ne lidhje me foljet e fjalet

^ Te perdoret trajta veprore e foljeve pasi eshte m e e fuqishm e se trajta pesore.

^ Te perdoren folje m e fuqi shprehese qe sem antikisht terheqin vem endjen pasi ato krijojne im azhe ne m endjen e lexuesit.

300 D, Chrystal-D., Davy, Investigating English Style, London, 1969, f. 64.301 Lloshi, Xh., Stilistika e Gjuhes Shqipe, Tirane, 2001. f.150.302 Grup autoresh (2003), Manual per gazetaret e Evropes Qendrore dhe Lindore, Dituria, Tirane.303 Shkurtaj, Gj. vep. cit. f. 390.304 Grup autoresh (2003), Manual per gazetaret e Evropes Qendrore dhe Lindore, Dituria, Tirane, f.23-33.

153


^ Te perputhen kohet e foljeve.

^ M e respekt per te kryeren e thjeshte!

^ Te perdoren fjale te thjeshta e te shkurtra per te respektuar te g jitha shtresat intelektuale te publikut.

^ Te m enjanohen, kur eshte e m undur, fjalori burokratik dhe fjalet e huaja.

^ Te perdoren m e kursim m biem rat dhe ndajfoljet.

^ Te sqarohen term at e veshtire qe disa lexues m und te m os i kuptojne.

^ Te perodret m e m e kursim ligjerata e drejte.

> ne lidhje me fjaline

^ Te shkruhet pergjithesisht m e fjali te thjeshta sipas rendit te fjaleve ne fjali: kryefjale, kallzues, kundrinor/rrethanor.

^ Te m bahet parasysh nje m esatare prej 20-25 fjalesh ne fjali m e qellim qe te m os i hum be filli temes.

^ Te jepen detaje specifike, m e fuqi pershkruese, per ta sjelle lexuesin ne skenen e ngjarjes (Shih ne K reun II artikullin e O riana Fallaci-t).

^ Te respektohet kohezioni dhe koherenca.

^ M e kujdes per tekstin dhe kontekstin (shpeshhere e n jejta ngjarje vazhdon per dite me radhe ne rubrikat e shtypit prandaj te behet n je perm bledhje e ngjarjeve qe e kane paraprire ate)

^ Te hiqen te g jitha pjeset e panevojshm e per te m os rene ne perseritje.

^ Te m os m betet asnje pyetje pa pergjigje.

^ T e m os rrefehet ngjarja por te pershkruhet. Psh.: ne vend qe gazetari te shkruaje “K ryem inistri Putin u shfaq i nervozuar” le te thote “gjate takim it ne B ruksel u fotografua kur theu lapsin” .

> ne lidhje me parafjalet dhe trajtat e shkurtra

^ Te respektohet pershtatja e tyre m e rasat perkatese duke nisur nga funksioni qe kryejne ne fjali.^ T e behet kujdes m e apostofim in e trajtave te shkurtra.

154


Pra, perfundim i qe nxjerrim , duke perifrazuar M artin H aideger-in eshte se: “G juha eshte digka aq e rendesishm e, saqe nuk duhet t ’ua lem e vetem gjuhetareve” . £ d o popull ka detyrim in dhe pergjegjesine qe te m broje dhe te perdore m e pergjegjshm eri gjuhen letrare.

N e gjuhen shqipe po vershojne vrullshem tek perdoruesi prurje te “pafiltruara” , sidom os nga gjuhet e huaja, perdorim i i te cilave e tejkalon fushen e lig jerim it studentor, duke u shtrire edhe ne shtresa te tjera sociale apo m edia, etj., te cilat deri diku e shfytyrojne shqipen ne shkalle shqetesuese305 306 307 308.

Prof. A. M arashi thekson se shqipja po kom unikon perhere e m e dendur m e gjuhet e tjera dhe me307

sistem e te tjera te ligjerim it, por asaj i duhet ta beje kete brenda natyres se vet.

Sipas Profesor Shkurtaj (2003:77), dyndja e pashfrenueshm e e fjaleve te huaja te panevojshm e ne gjuhen shqipe, sidom os nga anglishtja dhe italishtja, shtim i i term ave te huaj ne vend te term ave shqip qe perdoreshin norm alisht eshte “dallga” m e e re e huazim eve ne n je g juhe qe tashm e ka m jaft turqizm a ne leksikun e saj.

Pra, zhvillim i teknologjik, ndikim i i m ediave te ndryshm e elektronike, nevoja per koncepte te reja, deshira per t ’u dukur ndryshe nga te tjeret, etj jane disa nga arsyet e huzim eve leksikore ne shqip. G jithashtu, sipas studiuesit Lloshi, 30% apo m e shum e e popullsise shqiptare kane njohuri te gjuhes angleze, italiane dhe greke, si g juhe te dyte.

D epertim i i fjaleve te huaja, si ne te folur, ashtu edhe ne te shkruar, sidom os nga anglishtja dhe italishtja, shkel norm en e shqipes standarde dhe gjen perdorim edhe tek “shtresat e ngritura” . M e te drejte gjuhetari J. Thom ai e ka quajtur kete dukuri “snobizem gjuhesor” . Pra, do te qe e udhes te shm angnim snobizm in dhe te perm iresonim standardin.

N e nje trajtim qe i ben fenom enit te huazim eve Skendaj309 shprehet se huazim i eshte nje dukuri e pashm angshm e e shqipes m oderne apo e gdo gjuhe ne pergjithesi. G juha - vazhdon Skendaj - ne pergjithesi ne form en e saj te qenies njeh dhe pranon si rregulla shabllone, sistem e, nensistem e, struktura, nenstruktura te pacenueshm e, por edhe nje fare ndryshueshm erie te aspekteve, aneve te saj. A jo i ngjan nje toke prane nje vullkani, relievi i se ciles njeh ndryshim e te herepashershm e dhe te vazhdueshm e.

D uke ndjekur te njejten linje arsyetim i, ne jem i te m endim it se huazim et nuk ia bjerrin vlerat nje gjuhe, perkundrazi ato e pasurojne ate m e struktura te reja m endim i (shih K reun I), gjykim i, vleresim i. A shtu si edhe vullkani, huazim i eshte dukuri natyrore te cilen pavaresisht se nuk m undem i thjesht ta shm angim pse na duket e rrezikshm e, na lipset se paku te perpiqem i ta kontrollojm e.

305 Qosja, R., Kongresi i drejtshkrimit-tridhjete vjet pas, Tirane, 2003, f. 36.306 Geliku, S., Shmangie ne fushe te gramatikes e drejteshkrimit, Tirane, 2003, f. 178.307 Marashi, A. (2011), Shqipja ne etapen e sotme: sfidat e gjuhes dhe te gjuhetareve, Tirane, f. 10.308 Thomai, J., Levizje ne leksikun e gjuhes shqipe ne kushtet e reja historiko-sociale, Shkup, nr. 6, 2000, f. 53.309 Skendaj, A. (2004), Huazimi si nje dukuri e pashmangshme e shqipes moderne - Akte te Seminarit te 3-te: “Rreth huazimeve ne shqipen standarde”, Universiteti i Tiranes, Fakulteti i Gjuheve te Huaja, Shtepia Botuese Pegi, f. 129 - 135

155


KREU VI

HISTORIKU I GAZETAVE

6.1. Zanafilla e gazetave

“Po ta kisha ne dore te vendosja nese duhet te kishim nje qeveri pa gazeta apo gazeta pa qeveri, pa asnje ngurrim do te zgjidhja kete te fundit” - Tom as X heferson, 1787.

H istoria e gazetave eshte n je kapitull shpesh dram atik i pervojes njerezore qe daton diku tek 5 shekuj m e pare. N e Evropen e R ilindjes, gazeta te shkruara m e dore qarkullonin m es tregtareve, per te perguar inform acion m bi gjithcka, qe nga lufta dhe kushtet ekonom ike, deri tek zakonet shoqerore m e “interes njerezor” . Form at e para te gazetave u shfaqen ne G jerm ani ne fund te vitit 1440 ne form en e pam fleteve m e lajm e, shpeshhere teper te bujshm e ne perm bajtje. D isa prej m e te fam shm eve te kohes raportojne m bi barbarizm in kunder gjerm aneve ne Transilvani, te kryera nga nje veovod sadist i quajtur V lad £ epes D rakula, i cili njihet ne folklor m e em rin Konti Drakula.

N e boten anglisht-folese, paraardhesit e hershem te gazetave ishin corantos-it, pam flete te vogla m e lajm e te cilat prodhoheshin vetem kur kishte ndonje ngjarje m e vlere. G azeta e pare e publikuar ishte “The Weekly News” ne 1622. M e pas, ne v itet 1640 dhe 1650 u publikuan tituj te ndryshem ne form ate te ngjashm e lajm eruese. G azeta e pare e vertete ne anglisht ishte London Gazette e vitit 1666. Per n je gjenerate, ajo ishte e vetm ja gazete e sanksionuar m e ligj, m egjithese shum e tituj periodike u printuan ne fund te shekullit.

6.1.2. Shtypi i qindarkave

Gazeta, ne kuptim in m odern te fjales, lindi ne v itet ’30 te shek. X IX bashke m e revolucionin qe solli i ashtuquajturi “shtypi i qindarkave” (penny press). K y lloj form ati, kjo lloj gazete qe shperndahej gdo m engjes m e ane te “tellalleve gazetashites” neper sheshet e qytetit, kishte karakter inform ativ dhe i drejtohej qytetarit te zakonshem rroga e te cilit ishte vetem 80 cent.

N e m engjesin e 3 shtatorit te vitit 1833, ne rruget e N ju Jorkut u shfaq nje gazete m e kater faqe e m bushur m e histori interesante dhe raporte te shkurtra te policise. Publikuesi i saj ishte nje tipograf i ri i quajtur B enjam in D ay dhe gazeta e tij, The Sun, u shit vetem per n je peni. “It shines for all” (Shndrit per te gjithe!) ishte nentitulli i Diellit. K y pohim nuk kishte te bente vetem m e faktin se m und ta blinin te gjithe per shkak te kostos se ulet, por edhe m e politiken qe do te ndiqej nga gazeta. A jo u drejtohej te gjitheve. M ases. N je gmim kaq i lire u be i m undur fale perm iresim it te teknologjise e cila e nxirrte koston e gazetes m jaft te ulet. Per te shtypur The Sun, ne vitin 1835, D ay perdorte n je m akine cilindrike m e avull e cila arrinte te shtypte 200 kopje ne ore. K eto m akina te reja shtypi bene te m undur rritjen e tirazhit. M akina e v jeter e 310

310 Barber, P., A Brief History o f Newspapers, Cambridge, www.historicpases.com

156

http://www.historicpages.com/


G utenbergut shtypte rreth 125 gazeta ne ore; ne vitin 1851 m akinat e reja te The Sun shtypnin 18000 kopje ne ore.

G azeta am erikane m e tirazhin m e te larte ne ate kohe ishte New York’s Courier and Enquirer, nje gazete tregtare qe shiste 4500 kopje ne dite ne n je qytet me 218.000 banore. N e vitin 1830, gazeta m e e respektuar ne bote ne ate kohe, Times of London, e them eluar ne 1785 nga Xhon U ollter, shiste 10.000 kopje ne dite ne n je qytet m e dy m ilione banore. B renda dy viteve, Day arriti te shiste 15.000 kopje ne dite te gazetes se tij te vogel e te lire.

N e vitin 1834 lindi e perjavshm ja The New Yorker e cila m e 1841u shnderrua ne te perditshm en New York Tribune. Kjo e fundit ne vitin 1859 inauguroi nje gjini te re publicistike ku per here te pare shtypi nuk u m jaftua vetem te pershkruante ate gka ndodhte perreth, por u be m e nderveprues duke sjelle ne faqet e veta intervisten. A jo pasqyrohej ne ligjerate te drejte mes thonjezash ku percilleshin fjalet e te intervistuarit. L indi keshtu njera prej strategjive m e te spikatura te gazetarise moderne: citim i i drejtperdrejte i burim it te inform acioni qe paraqitej si prove e objektivitetit te gazetarit .

N e maj te vitit qe ndoqi lindi New Morning Herald gazete e cila ne pak vite e zgjeroi rrjetin e korrespondenteve te vet duke m berritur edhe ne Evrope. A jo eshte gazeta e pare qe doli me botim e plus ne raste ngjarjesh te bujshm e dhe te n je rendesie dom ethenese; ne faqet e saj filloi t ’u jepe t m jaft hapesire kronikes se zeze, inform acioneve ekonom ike dhe lajm eve sportive.

Suksesi i shtypit te qindarkave ishte i m enjehershem . N ga viti 1830 deri ne vitin 1840 num ri i titujve qe publikoheshin u rrit ndjeshem . A i kaloi nga 65 ne 138 tituj. Perpos gm im it te u let te ketij form ati risite qe solli ai ne shtypin e shkruar am erikan qene pergjithesisht dy. R isia e pare, ajo m e e dukshm ja, ishte rritja gjithnje e m e teper e pranise se reklam ave te cilat shpesh perfshiheshin edhe brenda artikujve ndersa, risia e dyte, ka te beje m e perzgjedhjen e lajm it sipas “in teresit njerezor” (human interest). Kjo nenkuptonte se perzgjedhja e lajm eve nuk kishte karakter politik por ishte e prirur kah historive njerezore, atyre personaleve, te vegantave, te dhim bshm eve, atyre qe k ishin n je ngarkese em ocionale qe te m und ta afronin lexuesin. K ronika i jep n je perm ase tjeter lajm it, n je vlere universale qe i prek e i perfshin te gjithe, pa dallim rangu

312shoqeror.

Pavaresisht se gazeta e pare e botur qe n jihet deri m e sot eshte anglezja Daily Courrant (1702), shtypi ne A m erike zhvillohet m e shpejt se ne Evrope. Kjo per dy arsye: arsyeja e pare ka te beje m e industrializim in qe ka m arre hov aty ndersa e dyta lidhet m e “A m endam entin e Pare te K ushtetutes” am erikane e cila i njeh shtypit m jaft te drejta dhe liri. Sipas ketij A m endam enti: “Kongresi nuk do te nxirrte ligje shtrenguese per Urine e shtypit”. N e kete kohe shtypi i qindarkave ishte pasqyre e ndryshim eve qe po ndodhnin ne shoqerine am erikane, daljen ne pah te shtreses se re borgjeze qe po form ohej e cila gjithnje e m e shum e po largohej prej kultures aristokratike m e origjine evropiane. Eshte koha ku r presidenti i zgjedhur Jackson, lider i Partise D em okratike, parti e form uar nga bujq, blegtore, tregtare dhe induastialiste shpalli se njerezit duhej te: “kishin besim tek njeriu i zakonshem, besim tek barazia politike dhe besim tek barazia e mundesive ekonomike ”.

311312

Gozzini, G. (2000), Storia del giornalismo, Bruno Mondadori, Milano, f. 107-145. Gozzini, G., vep. cit. f. 107-145.

157


Roli i shtypit te kesaj periudhe luajti n je rol vendim tar ne ndryshim in e kultures am erikane pasi e kaperceu pragun e sferes private duke u bere flam urtar dhe m brojtes i te drejtave te qytetareve te zakonshem kunder “pushtetit te te forteve” nder te cilet radhiteshin kishat, gjykatat, bankat etj. Kjo gje ndihm oi se teperm i ne bashkim in e vendit (M ott, 1950). N e kete periudhe, per gazetat gdo ngjarje m und te behej lajm , gdo gje e pazakonshm e ose e jashtezakonshm e qe ndodhte ne te perditshm en am erikane. G azetat filluan te publikojne inform acione te m bledhura ne rajonet e policise, neper sallat e gjyqit, ne rruge, institucione publike, kudo.

N e gjysm en e dyte te shek. XIX, dalengadale redaksite e gazetave fillojne t ’i largohen karakterit letrar te rrefim it dhe i afrohen atij gazetaresk. N e kete kohe dalin ne pah problem e m e te spikatura te organizim it te gazetes dhe te vete perpunim it te lajm it, paraqitjes se tij nderkohe qe vete siperm arrjet e shtepive botuese u organizuan si shoqeri tregtare (sh.p.k.). B otuesit filluan te beheshin m e te pavarur dhe t ’i largoheshin tem atikave politike pasi ato ishin larg halleve e problem eve te lexuesit te zakonshem .

Lindi ne kete periudhe m ania e gazetave per arritur m e gdo kusht tek lajm i i bujshem (scoop) gka solli n je konkurrence te pam eshirshm e m idis gazetave, sekush per te shitur sa m e shum e kopje. D y personalitete te njohura te shtypit te kesaj periudhe ishin Joseph Pulizer dhe W illiam R. Hearst.

Pulizer ishte nje botues i zoti, kerkues dhe inteligjent, i cili nderm ori luftra te rendesishm e per punetoret, em igrantet dhe te varferit. A i solli m jaft risi ne pune e vet, sidom os ne gazeten e se dieles se ciles i shtoi faqe m e tem atika per grate, per sportin apo solli v izatim et e para kom ike me ngjyra ne n je gazete. ^ m im i Pulizer m betet vleresim i m e prestigjoz qe m und t ’i jepe t nje gazetari.A shtu si Pulizer-i edhe W illiam R andolph H earst, botues dhe pronar shum e i zoti, m beten em blem at e gazetarise se bujshm e m bushur m e skandale (skupeve).

M e 1851 lindi gazeta New York Times. G azeta m e e njohur dhe e v leresuar edhe sot e kesaj dite. A jo u drejtohet te gjitha kategorive te lexuesve, pa dallim bindjesh politike, m adje shpeshhere botonte edhe lajm e qe binin ndesh m e interesat e botuesit te vet. R isia qe solli kjo gazete lidhet m e faktin se nderkohe qe pasqyronte lajm in, faktet paraqiteshin te ndara nga kom entet.

N e fillim te shek. X IX gazetat ndiqnin vetem nje model. Secila gazete kishte kater faqe m e nga kater kolona secila. Faqja e pare dhe faqja e fundit u kushtoheshin reklam ave ndersa ne dy faqet e brendshm e flitej per politike, ekonom i, oraret e nisjeve dhe m berritjeve te anijeve ne port etj. Keto gazeta nxirreshin ne drite nga botues te vegjel ekonom ikisht dhe shperndaheshin m e ane te abonim eve. K ostoja e tyre i bente qe te ishin n je produkt luksi, jo per te gjithe.

N ga m esi i shekullit gjerat filluan te ndryshonin. N dryshoi cilesia e letres. U perm iresua teknologjia dhe u rinovuan m akinerite, m enyra e faqosjes, palosjes se letres etj. N ga pikepam ja e sasise se kopjeve te botuara, perparim et e teknikes sig qene telegrafi, linotipi, rruli etj., qene faktore vendim tare ne zhvillim in e gazetarise se v iteve ’90 pasi brenda n je ore num ri i kopjeve te botuara arrinte ne 90 m ije, gati sa pesefishi i num rit te botuar, po per n je ore, ne fillim te shekullit.

158


M egjithate, po te bejm e nje perqasje te shtypit am erikan dhe atij anglosakson m e shtypin e Evropes do te shohim se ne pergjithsesi ato jane m jaft te ndryshem . Te paret jane m e objektive ndersa i dyti eshte m e tifoz, m e i lidhur m e politiken, biznesin apo letersine kur shkruan. Jane nje sere traditash historike, kulturore, shoqerore te cilat e kushtezojne kete gje . L ibling, nje shkrim tar dhe gazetar am erikan i viteve ’60 nje here tha: “Liria e shtypit eshte per ata qe e kane nje te tille ne pronesi. ” “Me renien e numrit dhe varietetit te zerave, ”- shkruante L ibling - “ka renie edhe te numrit dhe te varieteteve te syve raportues, gka eshte digka po aq e keqe. ”

E keqja, sipas nesh, nuk eshte ne reduktim in e num rit te gazetave te botuara, por ne pakesim in e zerave kunder.

6.2.1. Fillimet e gazetarise italiane

N e Itali, n je pjese e konsiderueshm e e gazetave qe jane edhe sot ne qarkullim , linden ne form e artizanale g jate R ilindjes dhe viteve te para te bashkim it te Italise. N e shek. e X V II gazetat e para qe ngjanin m e njoftim et dhe lajm erim et e ngjitura neper porta, pasqyronin lajm e m bi ate gka ndodhte perreth, ne shtepi, plus ndonje lajm rreth asaj gfare ndodhte neper O borret e huaja. D riten e vertete te diellit, pra te botim it, gazetat e shohin gjate shek. XVIII. B ehet fjale kryesisht per perkthim e te gazetave te huaja m e perm bjajtje pergjithesisht letrare qe i drejtoheshin nje grupi elitar. G azeta shenon nje progres te ndjeshem gjate periudhes se revolucionit francez duke

314zgjeruar larm ine e tem ave te trajtuara pasi filloi te flitej per politike.

P ikerisht ne kete periudhe shtypi nisi te konsolidohej, dhe pavaresisht k thesave te m edha sociale, politike dhe ekonom ike qe m oren ngjarjet, pothuajse te gjitha gazetat e vjetra, sot kane ruajtur

315ende te njejtin em er dhe te njejtin karakter shkrim i .

Linden keshtu organet e m edha te shtypit: La Nazione e cila u them elua ne vitin 1859 nga B ettino R icasoli, i cili vetem pas dy vitesh behet pronar i saj; il Secolo e cila u them elua nga vellezerit Sonzogno ne vitin 1866, m e frym e te djathte; Corriere della Sera316, gazeta m e me em er ne Itali, e cila u them elua ne M ilano ne vitin 1876 nga Eugenio Torelli, n je konservator i moderuar.

Po te kesaj periudhe jane edhe gazetat e profilizuara te cilat pasqyronin kryesisht aktivitetet ekonom ike. N der to m und te perm endim il Corriere mercantile botuar ne G jenove, il Sole botuar ne M ilano m e 1965, dhe ne fund gazeta e pare sportive La Gazzetta dello Sport botuar ne M ilano m e 1896 (kjo e fundit u shnderrua ne te perditshm e ne vitin 1919) si dhe gazeta Avanti! botuar ne vitin 1896, gazeta e pare opozitare dhe organ zyrtar i partise socialiste.

Italia e pasluftes eshte n je vend bujqesor, niveli i shkollim it ende i u let ndersa analfabetizm i i larte. K y fenom en qe ne vitin 1871 prekte m e shum e se dy te tretat e popullsise, arriti kulm in ne Jug te vendit ku prekte rreth 80% te popullsise. N e vitin 1910, 39% e italianeve m bi m oshen 313 314 315 316

313 Murialdi, P. (1998), Il giornale, Il Mulino, Bologna.314 Cortelazzo, M. vep.cit.315 Murialdi, P., vep. cit.316 Gozzini, G. (2000), Storia del giornalismo, Bruno Mondadori, Milano.

159


gjashte vjegare nuk ishte ne gjendje te lexonte dhe te shkruante. N iveli i u let i je teses, sidom os ne zonat jugore te gadishullit qene nder shkaqet kryesore pse tregu i lexim it te gazetave ishte kaq i vaket. N um ri i lexuesve perbente vetem 2 % te njerezve m e te drejte vo te317 318 319 320. K oha dhe kostoja e lexim it te gazetave ishin n je luks qe shum ica e njerezve m und t ’ia lejonin vetes vetem te dielen.

M egjithate, gjate procesit te industrializim it linden interesa te reja ekonom ike dhe politike. P ikerisht nga lindja e ketyre interesave e kane zanafillen gazetat e kesaj periudhe. Procesi i industrializim it perfshiu edhe shtypin i cili u pa si n je biznes ku te investohej dhe per kete arsye rreth tij u vertiten kapitale te m edha qe u benin jehone nevojave dhe orekseve te tyre, te cilat binin ndesh m e nje drejtim dhe qasje dem okratike te linjes botuese.

Perfshirja e botuesve ne aktivitetin siperm arres beri qe politika te nderthurej m e shtypin e per3 1 0

pasoje iu tha lam tum ire objektivitetit dhe paanshm erise.

M egjithate, ne kete periudhe shtypi qe serish n je m jet kom unikim i elitar pasi kosto t per perftim in e tij m beteshin ende te konsiderueshm e. B otim i ishte artizanal, nuk perdorej ende brum i i drurit, bobinat ishin te pam ekanizuara dhe shkrim i i karaktereve behej kryesisht m e dore .

Struktura e gazetave vertitej rreth num rit standard te kater faqeve, m e nga dy ose tre kolona secila; e para per kryeartikullin , e dyta dhe e treta per inform acionet lokale, ndersa e fundit per lajm et qe vinin nga jashte. G azetaret qe shkruanin per keto gazeta ishin ose politikane, ose shkrim tare qe e konsideronin shtypin si nje veprim tari dytesore, qellim i i se ciles perm bushej duke i bere jehone zanatit te tyre te pare . 3 2 1 322 Sa i perket reklam es, ajo zinte n je hapesire te paperfillshm e, kryesisht vendin ne fund te faqes, dhe kontributi i saj ne zerin e te ardhurave ishte vertet modest.

G azeta e pare italiane e shtypur ne periudhen e Italise se bashkuar eshte L ’Osservatore romano, organ i V atikanit ndersa gazeta e pare laike qe fitoi n je status te rendesishem ishte II Secolo, botuar ne vitin 1869. A jo qe nism e e ish-garibaldinit Teodoro M oreta.

N e fillim te viteve shtatedhjete kjo gazete shitej 5 cent dhe perbehej nga kater faqe m e pese kolona secila. Il Secolo m e nje form at te m adh (57x40, si sim otrat m e te m edha te huaja) dhe nje tirazh prej 30 m ije kopjesh ne dite, u shnderrua ne gazeten e borgjezise se larte intelektuale dhe reform atore .

N e shkurt te vitit 1867 lindi ne Torino Gazzetta Piemontese e cila ne vitin 1895 do te quhej La Stampa.

Corriere della Sera n isi botim in m e 5 m ars 1876. N e boten e shtypit ajo ishte n je risi, si ne form e ashtu edhe ne perm bajtje. Kjo gazete ndiqte m odelin e shtypit am erikan dhe atij anglosakson ndryshe nga Il Secolo qe frym ezohej nga ai francez. Corriere della Sera solli risine e faqes se trete ne brendine e vet. Kjo faqe, e cila u rezervohej ngjarjeve kulturore, sot

317 Gozzini, G. (2000), Storia del giornalismo, Bruno Mondadori, Milano.318 Murialdi, P. (1998), Il giornale, Il Mulino, Bologna.319 Steinberg, S.H. (1962), Cinque secoli di stampa, Einaudi, Torino.320 Sorrentino, C. (1995), Ipercorsi della notizia, Baskerville, Bologna, 2002.321 Sorrentino, C., vep. cit.322 Gozzini, G. vep. cit.

160


perfaqeson nje institucion te konsoliduar te gazetarise italiane gje te cilen nuk e g jejm e tek sim otrat e tjera Evropiane.

M e 1878, ne Rom e, sheh driten e botim it Il Messaggero, gazete e cila ne harkun kohor prej dy vitesh arrin n je tirazh prej 35 m ije kopjesh, kjo fale edhe gm im it te u let prej pese qindarkash. R isia e nderm arre nga kjo gazete lidhej m e perfshirjen e publikut te gjere ne vete shkrim et e gazetes. Luigi Cesana, drejtori i saj, iu drejtua te gjithe qytetareve dhe u kerkoi t ’i sillnin lajm e nga je ta e perditshm e kundrejt n je shum e sim bolike.

N e m ars te vitit 1885 u botua per here te pare ne B ologna Il Resto del Carlino, gazete qe m beshteste shtresen e borgjezise laike. Fale bashkepunim it m e persona te shquar te penes sig ishin Carducci dhe Pascoli, ajo arrin shpejt n je tirazh prej rreth 20 m ije kopjesh.

M arsi i v itit 1891, ne N apoli, shenon lindjen e gazetes Il Mattino, n je organ konservator i Italise se kohes m e nje vem endje dhe perkujdesje te vegante ndaj profilit kulturor. Per kete gazete fillojne te shkruajne shkrim tare te njohur sig ishin D ’annunzio dhe Serao.

Lindja e gazetes Avanti! ne vitin 1892, e drejtuar nga L eonilda B issolati, perfaqesues i socialisteve reform atore, sjell dy risi ne panoram en e gazetarise italiane. Se pari, ajo shenoi lidhjen e drejtperdrejte te shtypit m e nje parti politike si organ zyrtar i tij, duke deshm uar per shperndarjen gjeografike te anetareve te partise dhe shkallen e konsolid im it te strukturave lokale te saj dhe, se dyti, qe n je biznes qe u m beshtet nga lexues-m ilitante qe kishin n je m arredhenie m e afert m e kete gazete ne krahasim m e lexuesit e zakonshem .

6.2.2. Gazetaria italiane ne shek. XIX

Fillim i i shek. X X sjell m e vete edhe m jaft ndryshim e qe preken kryesisht strukturen ekonom ike te vete gazetave te cilat m oren tiparet e nje siperm arrjeje te vertete industriale. D isa prej gazetave financoheshin nga grupim e te m edha ekonom ike ndersa te tjera, sig ishin Corriere della Sera i A lbertini-t, La Stampa e Frassati-t dhe Il Giornale d ’ltalia e Bergam ini-t, e perqendruan te gjithe pushtetin ekonom ik dhe m enaxherial ne duart e vete drejtuesve.

M e fillim in e Luftes se Pare B oterore agjencite e shtypit kaluan ne m onopol te qeverise e cila vuri rregulla censure m jaft te rrepta. G jate luftes ndalohej te shperndahej gdo inform acion m bi te renet, te p lagosurit apo te burgosurit. R etorika m e tone patriotike qe refreni i gjuhes se shtypit te kesaj periudhe. M e te m baruar lufta, u duk sikur gjendja iu k thye rrjedhes se saj norm ale duke i lene m e te lire reporteret te pasqyronin ngjarjet e luftes.

Pervoja e luftes ia forcoi pozitat shtypit dhe gazetat e rriten tirazhin e tyre. K eshtu Corriere della Sera rritet ne 600 m ije kopje dhe ne vitin 1920, A lbertini, drejtori i saj, behet njeri nga aksioneret e gazetes; Il Giornale d ’Italia arrin n je tirazh prej 200 -300.000 kopjesh; La Stampa, m e aksioner m e te m adh fam iljen A gneli, pronare te Fiatit, arrin nja tirazh prej 200.000 kopjesh; il Popolo d ’Italia m e 50000 kopje kishte m beshtetjen financiare te vellezerve Perrone qe ishin pronare te

161


m edhenj ne industrine e porteve dhe te anijeve. N e fillim te viteve ‘20 te g jitha gazetat e m edha bien ne duart e botuesve te pasur: industrialiste, pronare tokash ose bankiere.

Perm iresim et teknologjike qe kishin nisur ne fillim te shekullit krijuan kushte te reja te cilat sollen edhe ndryshim e te rendesishm e sig ishin: zgjerim i i larm ise se tem ave te trajtuara, ndyshim i i struktures ekonom ike dhe organizative te gazetave, ngjarjet politike te vendit etj.

E lem entet e rinj grafike dhe faqosja u bene tipare dalluese, gjithnje e m e te dukshm e, ne n je treg ku larm ia dhe konkurrenca ishin te forta. N dertim i i titujve dhe nxjerrja ne pah e tyre nisi te m errte rendesi te dores se pare. V endosja e fotografise gjithashtu ishte nje risi, gka solli rikonceptim in edhe te faqeve te brendshm e pasi vendosja e im azheve percaktonte deri diku edhe hierarkine e rendesise se lajm eve. Kjo, jo vetem per faqe te ndryshm e te gazetes, por edhe ne brendesi te se njejtes faqe.

Periudha m es dy lufterave sjell edhe m jaft ndryshim e brenda vete redaksise: gazetaret filluan t ’i ndanin ro let e tyre, disa ishin gazetare qe shkruanin per gazeten ndersa te tjere m erreshin me m enaxhim in e struktures dhe te perm bajtjes se lajm eve. Lindi figura e pergjegjesit te sektorit detyra e te cilit ishte te merrej m e m onitorim in ne m enyre te vazhdueshm e te n je sektori te gazetes: politike e brendshm e, politike e jashtm e, kronike e zeze, sport etj. N je fakt i tille goi drejt specializim it te gazetareve ne fusha te veganta te inform acionit.

U rrit pesha dhe ndikim i i kronisteve dhe redaktoreve te zakonshem te cilet, ndryshe nga sa kishte ndodhur m e pare, nuk ishin m e shkrim tare apo publiciste te njohur qe shkruanin per faqen e trete te gazetes. L indi pra figura e gazetarit profesionist shkrim et e te cilit i jepn in perparesi lig jerim it te m irefillte gazetaresk, elem entit inform ativ, jo m e atij letrar.

N ga vitet njezet deri ne vitet tridhjete te shek.X X , risite teknologjike ndoqen njera-tjetren. Ato qene vendim tare ne m enyren e realizim it dhe te paraqitjes se gazetes. Telefoni, pasardhes i telegrafit, perdorej rregullish t ne fillim te shek.X X per transm etim in e drejtperdrejte te inform acionit. Perdorim i i ru leve cilindrike (rotogravure) qe gjithashtu nje sukses i m adh per shum efishim in e kopjeve. N e kete periudhe bashke m e shtypin lulezuan radioja, kinem aja, filluan sprovat e transm etim it televiziv, u perdor m agnetofoni m e pllaka m etalike si dhe lindi kinem aja m e ngjyra.

G jate periudhes fashiste g juha e gazetave u vu nen diktat gjuhesor dhe tem atik. “Sugjerim et” e M usolinit e orientuan ligjerim in drejt te folures se thjeshte, kryesisht propagandistike e pa pretendim e te m edha letrare. U elim inua pothuajse krejtesisht kronika e zeze per t ’i zbardhur faqen vendit e per krijuar im azhin e nje vendi te qete e te begate. R edaksia vuri ne fokus te saj aktivitetet argetuese, m oden, kinem ane, sportin etj.

R enia e fashizm it ne vitin 1945 i dha nje tjeter faqe shtypit dhe gazetave ne pergjithesi. Pothuajse u dyfishua num ri i te perditshm eve botuesit e te cilave ishin kryesisht te lidhur m e qarqe anti- fashiste. N gjarje e shenuar e kesaj periudhe ishte lindja e agjencise te legrafike te shtypit ANSA e cila u form ua nga bashkim i i botuesve te gazetave ndersa ne vitin 1963 lindi U rdhri i G azetareve. 323

323 Murialdi, P., vep.cit.

162


Fizionom ia qe shfaqen gazetat e kesaj periudhe ishte kryesisht nje fizionom i “gjeneraliste” dhe titu jt e pasqyruar nuk ishin te shumte. Edhe fotot ishin te pakta. M e se shum ti m bizoteronte nje “perzierje” e ngjarjeve politike te cilat pasqyronin ate gka kishin thene apo bere n je dite m e pare partite politike. Edhe sot e kesaj dite, sipas M urialdit, gazetaria italiane eshte n je gazetari hibride, ndryshe nga ajo e vendeve te tjera qe ndahen ne gazetari elite dhe gazetari popullore.

N evojat qe solli lindja e tregut m ediatik guan ne rritjen e konkurrences m idis botuesve dhe kjo u pasqyrua ne larm ine dhe perm bajtjen e tem atikave te ofruara. N je dukuri e tille theksoi prirjen per t ’u afruar m e publikun e m asave dhe prirjen per te trajtuar tem atika qe e shqetesonin ate. E gjithe kjo solli hapjen, pak a shum e te qellim shm e, te gazetave ndaj nje audience sa m e te gjere e gjitheperfshirese.

N e Itali, ne v itet e fundit, pas lindjes se televizionit kom ercial dhe lindjes se gazetarise lokale ne v itet tetedhjete, pati n je konkurrence te forte m idis botuesve te gazetave.

6.2.3. Vleresime te pergjithshme rreth rolit te shtypit ne shoqerine italiane dhe prespektivat per te ardhmen

Pavaresisht g lobalizim it dhe shperndarjes ne shkalle te gjere te m jeteve te kom unikim it m asiv, te cilat u lejojne individeve ne m bare boten te kom unikojne m e njeri-tjetrin ne kohe reale, gazeta e shtypur m betet edhe sot e kesaj dite n je burim in i rendesishem i perhapjes se inform acionit dhe nje m edium m e shum e ndikim ne form im in e opinionit publik.

N e Itali, gazetat tradicionale kane luajtur gjithnje nje ro l te rendesishem shoqeror duke kontribuar m asivisht ne unifikim in gjuhesor te vendit dhe ne uljen e perqindjes se analfabetizm it. N e fakt, qe nga fillim i i shekullit te kaluar, gazetat italiane jane perpjekur ta pershtasin gjuhen e artikujve te tyre m e kontekstin e vendit dhe nevojave te tij. Prandaj, te shum ta qene m asat e m arra nga gazetaret italiane per t ’iu afruar m e shum e m ases se gjere te lexuesve te cilet nuk ishin m e te gatshem te lexonin tekste te gjata e te sterholluara letrare. Sot, fjalori gazetaresk perdor nje leksik shum e m e te thjeshte dhe te qarte sesa zhargoni aludues-letrar qe perdorte ne te shkuaren. Kjo, m e fjale te tjera, do te thote se teksti duhet te kuptohet ne m enyre te qarte nga lexuesi qe me lexim in e pare. Prandaj, e lips nevoja qe, nese artikulli ka elem ente te paqarta apo kom plekse qe nuk m und te shm angen, se paku ato duhet te sqarohen apo thjeshtohen nese eshte e m undur.

N ga ana tjeter, redaktori duhet te kete parasysh gjithm one se th jeshtesia m e gdo kusht m und te goje ne banalitet ose shtem berim te konceptit te shprehur, apo, m e keq akom a, t ’u krijoje lexuesve pershtypjen e pakujdesise, te pasaktesise apo te paqartesise se gazetes .

D eri para lindjes dhe perhapjes se televizionit, shtypi i shkruar pati nje periudhe lulezim i duke luajtur n je ro l vendim tar si ne n jesim in e standartit gjuhesor, ashtu edhe ne uljen e num rit te analfabeteve, pavaresisht se nuk ishte shkeputur krejtesisht nga stereotipat gjuhesore e stilistikore 324 325

324 Murialdi, P. vep.cit.325 Boldrini, M. (2006), II quotidiano. Teorie e tecniche del linguaggio giornalistico, Mondadori, Roma, f. 71-72.

163


te tij.V itet shtatedhjete sollen m e vete ndryshim e te m edha sig ishin: levizjet e punetoreve, levizjet fem iniste apo edhe ato rinore qe kerkonin form a dhe m enyra te reja perfaqesim i ne shoqeri dhe ne gazeta. Per kete arsye dhe per shkak te perhapjes ne m ase te televizionit ne gdo fam ilje italiane, shtypi i perditshem e gjeti veten ne n je periudhe krize e cila zgjati gati dhjete vjet. T e gjendur perballe ketij problem i, gazetareve italiane iu desh te pershtateshin m e kerkesat dhe nevojat e reja te shoqerise ne m enyre qe te rifitonin vem endjen e lexuesve dhe per kete arsye ato iu larguan lig jerim it te rafinuar i cili i ishte rezervuar kurdohere elites.

N e kete kohe linden m jaft gazeta dhe revista te cilat, ne krahasim m e m ediat e kohes, u perpoqen te sillnin nje kendveshtrim tjeter, n je kendveshtrim ndryshe nga te perditshm et kryesore.

A jo gka u konsiderua revolucionare per shtypin e kesaj periudhe ishte pasqyrim i i tem atikave te reja, i shtresave te reja shoqerore, parashtrim i i n je larm ie kom entesh dhe kendveshtrim esh qe pasqyroheshin ne publik. G jate viteve tetedhjete shtypi italian dalengadale e rim ori veten. I dyti per nga rendesia pas televizionit, shtypi ishte nder m jetet kryesore per percjelljen e inform acionit. Keto ishin instrum ente plotes te n jeri-tjetrit sepse teksa televizioni merrej me im azhet, shtypi thellohej ne h istorite qe fshiheshin pas tyre.

A jo qe e plotesoi m e m ire panoram en e shtypit italian ishte lindja e gazetes la Repubblica m e 1976, e cila u ideua dhe u drejtua nga Eugenio Scalfari326. M erita e kesaj gazete ishte qasja e re qe pati ndaj gjuhes se m e te shum teve, pra te m ases. Ligjerim i i saj ishte dinam ik, m e prane te folurit dhe gjitheperfshires. La Repubblica, ne vend te dyte per nga tirazhi pas gazetes Corriere della Sera, ndryshe nga kjo e fundit qe ka perhapje m e te gjere ne Italine veriore, eshte e vetm ja gazete qe ka n je shperndarje ne te gjithe republiken.

M egjithate, pas viteve ‘90 dinam ika e ngjarjeve ndryshoi m jaft m e lindjen e internetit dhe perm iresim in e teknologjise. ^ d o gazete, perveg versionit te letres se printuar, ka edhe nje version te dyte on line. D ebati i m adh qe lind sot eshte fakti nese versioni ne leter do arrije t ’i beje balle trysnise qe ushtron konsum i i shpejte i teknologjise. Sot, zoteruesit e n je telefoni inteligjent, m bajne ne xhep edhe nje, dy, tre ... pa fund, gazeta elektronike. Por, kesisoj gazetash, pavaresisht telefonit m e prekje (“me touch”), e reduktojne m jaft ndjesine e shqises se te prekurit qe ta jep vetem letra, eren e faqes se shtypur. M egjithate, besojm e se ka edhe disa vite shprese per nostalgjiket e shtypit te shkruar. Per ta rritu r kete jetegjatesi, m endojm e se do ishte e udhes qe: te nise e te m ekohet dashuria per fjalen e shkruar qe ne shkollat fillore e, pse jo , duke perdorur si m jet didaktik p ikerisht gazeten.

Eugenio Scalfari, gazetar, shkrimtar dhe politikan italian me orientim liberal. Analist i spezializuar ne fushen ekonomike dhe politike te vendit.

164


6.3.1. Fillimet e shtypit shqiptar dhe Rilindja

Fillim et e shtypit shqiptar e kane zanafillen dhe perkojne m e epoken e lavdishm e te R ilindjes, nje nder periudhat m e te m brothta per Shqiperine dhe kom bin shqiptar.

R ilindja kom betare nis diku ne vitet 30-40 te shekullit te kaluar dhe perm byllet m e shpalljen e Pavaresise se Shqiperise. A jo perfaqesonte nje levizje te gjere popullore e cila pati karakter te theksuar kom betar, politik, ekonom ik, shoqeror e kulturor. Kjo levizje u pervijua dhe eci paralel m e lartesim in e vetedijes dhe deshires se popullit shqiptar per te ndertuar nje shtet te m evetesishem . R ilindja u zhvillua si n je levizje patriotike qe ngrihej kunder pushtuesve osm ane m e synim in per t ’i gliruar dhe per t ’i bashkuar te gjitha tro jet etnike shqiptare; per te prishur planet aneksuese te shteteve shoviniste fqinje ne kurriz te shqiptareve; per te denoncuar qendrim in antishqiptar te Fuqive te M edha; per te prom ovuar dijen, kulturen dhe arsim in.

N e krye te kesaj levizjeje ilum iniste u radhiten nje plejade e tere figurash te shquara te kultures dhe letersise se kohes si vellezerit Frasheri, Jani V reto, K onica etj. N der te paret dhe m e te rendesishm it radhitet Jeronim De Rada i cili u vu ne krye te levizjes kulturore te arberesheve te Italise per gati 50 vjet dhe njihet si them eluesi i gazetes se pare ne h istorine e shtypit shqiptar: L ’Albanese d ’ltalia328 (Shqiptari i Italise). Kjo gazete e pa driten e botim it m e 23 shkurt te vitit 1848 ne N apoli te Italise dhe eshte gazeta m e te cilen ze fill h istoria e gazetarise shqiptare, pragu i saj. A jo, se bashku m e sim otrat e veta te asaj periudhe, u bente jehone problem atikave te m prehta te vendit dhe je tes se tij politike e shoqerore. Q e ne fillim et e lindjes se ketij projekti te m adh kom betar te shqiptareve, shtypi u pa si nje n je aleat dhe si n je m jet efikas per perhapjen e idese se bashkim it.

N ga viti 1848, kur u botua gazeta e pare e D e Rades, ne italisht, deri ne vitin 1912, u botuan ne32964 vjet m e qindra tituj , ku nder m e te rendesishm it ishin:

Kombi - botuar nga Sotir Peci m e 6 qershor te vitit 1906 ne B oston te A m erikes. A jo qe shprehje e drejteperdrejte e angazhim it politik te shqiptareve te am erikes. Kombi u botua ne kater gjuhe: ne shqip, ne anglisht, ne frengjisht dhe ne italisht dhe per kohen kur u botua, pati nje tirazh te larte i cili funksionoi e u shpernda kryesisht ne baze te abonenteve;

Drita - botur nga Shahin K olonja m e 1 nentor te vitit 1901 ne Sofje te Bullgarise. A jo u be gazeta e dyte e rendesishm e ne historine, thuajse gjysm eshekullore te shtypit shqiptar duke sjelle lajm e ne shqip m bi gjendjen ne vend dhe m bi kryengritjet shqiptare . N e num rin e pare te saj K olonja kishte shkruar: “Mbron te drejtat e kombit shqiptar”, dhe ne te dy anet e saj m oton: “Punoni per vehten tuaj” (ne te m ajte) dhe “Mos per bote e per te huaj” (ne te d jath te)331.

Albania - botuar nga Faik K onica m e 25 m ars 1897 ne Bruksel. G azeta A lbania hodhi hapat e para te gazetarise m oderne shqiptare. A jo u botua ne gjuhen shqipe, frenge dhe pjeserisht ate turke duke trum betuar per vite m e radhe (1897-1909) program in e levizjes kom betare shqiptare, 327 328 329 330 331

327 Borigi, H. (1997), Nje shekull e gjysme publicistike shqiptare (1848 -1997), EPB, Tirane.328 Borigi, H. vep.cit.329 Fevziu, B. (2005), Histori e Shtypit Shqiptar 1848 - 2005,Onufri, Tirane.330 Fevziu, B., vep.cit. f. 30.331 Fevziu, B., vep.cit. f. 31.

165


historine dhe kulturen e popullit shqiptar dhe njesim in e gjuhes shqipe. A shtu si edhe kolegu i vet K olonja, K onica ne gazeten e vet shprehet: “Eperkohshme, del dy here ne muaj, shkruan gdo gje ne gjuhen shqipe (toskerisht e gegerisht), frengjisht e turqisht. Mbron te drejta e kombit shqiptar...Qellimi i gazetes eshte te mbahet e te rritet kombesia. Te levrohet e te zbukurohet gjuha, se gjuha eshte shenimi i kombesise. Te permiresohet gjendja e popullit, se, kur s ’eshte i vobeket populli kombesia mbetet e tere, e forte, e lire. Vjersha. Kenge te popullit. Gjuhesi. Histori. Shkence. Tera.332 333

Rolin e gazetes Albania e kane vleresuar edhe m jaft te tjere. K eshtu psh. dijetari arberesh G aetano Petrota ka shkruar: “Te dymbedhjete vjetet e Albanise mund te quhen nje enciklopedi shqipe. Histori, letersi, gjuhesi, folklor, art, gjithgka eshte e rrahur aty me kompetence” nderkohe qe akadem iku Rexhep Q osja e ka cilesuar si: “te paren reviste shqipe qe kishte nje

333fizionomi me te vertete bashkekohore.”

Profesor Jup K astrati shkon edhe m e tutje kur pohon se: “Nje nga meritat kryesore te revistes “Albania” gjate gjithe jetes se saj, ka qene propaganda kombetare ne favor te Shqiperise, te pavaresise se saj, te glirimit te saj ne te tera drejtimet: shpirteror, mendor, social, kulturor, arsimor, politik, nacional, ekonomik. Te rralle kane qene ata intelektuale shqiptare qe i jane afruar Faikut ne kete veshtrim, gjate periudhes se fundit te Rilindjes Kombetare, veganerisht ne dekaden e fundit te shekullit tone”.

O rganet e shtypit shqiptar te botuara nga viti 1848 e deri ne v itet 1912, perpos inform im it, duhet te kryenin edhe disa funksione te tjera njeheresh sig ishin zgjidhja e problem eve te gjuhes apo alfabetit ashtu edhe geshtjet kulturore dhe ato te shkollim it sig ndodhi ne rastin e Drites se S tam bollit e cila m ungese te shkollave ne shqip, n je pjese te shkrim eve i kishte shkrim e didaktike334 335. Jem i ne kushtet e m ungeses se n je alfabeti te njesuar, ne kushtet kur zhvillim i arsim or i popullsise ka shum e vakum . Shkollim i ne gjuhen shqipe ishte sporadik. Pavaresisht se ne kete periudhe nuk m und te flitet per n je shtyp te m irefillte e m e fizionom i te m irepercaktuar, gazetat dhe revistat e kesaj periudhe luajten nje ro l te pazevendesueshem sidom os ne n jehsim in e alfabetit te gjuhes shqipe. I takon K onices m erita e zgjedhjes se alfabetit latin te propozuar nga shoqeria Bashkim i dhe prom ovim it te tij te pareshtur neper faqet e gazetes se vet.

N e njefare m enyre, shtypi, alfabeti, dhe gjuha e shkruar shqipe qene m oshatare. Shtypi yne qe ndoshta i vetm i qe perdori disa alfabete e disa g juhe njekohesisht.

Edhe pse ne kushte te tjera, shum e te ndryshm e m adje, shtypit shqiptar te viteve 1848-1912 i takojne disa m erita: ai ndihm oi ne prom ovim in e bashkim it kom betar dhe te krijim in e shtetit shqiptar, ruajti dhe tejgoi nder shqiptare v lerat kulturore, traditat dhe zakonet. Qe faktor vendim tar per bashkim in gjuhesor te shqiptareve pavaresisht se shpeshhere m e ane te alfabeteve te huaja.

32 Fevziu, B., vep.cit., f. 25333 Fevziu, B., vep.cit., f. 27334 Borici, H., vep.cit.335 Fevziu, B., vep.cit. f. 39

166


6.3.2. Shtypi shqiptar ne gjysmen e pare te shekullit XX

K ushtet historiko-shoqerore te fundshekullit X IX dhe fillim shekullit X X i hapen rrugen lulezim it te shtypit shqiptar, kryesisht si pjese e veprim tarise atdhetare, por dhe kulturore, te shoqerive e shoqatave brenda e jash te vend it336 337 338 339. Lufta m e pene ne dore, e m beshtetur kryesisht dhe sidom os perm es shtypit ishte m undesia m e e m ire per ta kerkuar dhe per ta ruajtur sovranitetin e vendit. K osta £ek rez i shkruan se; “ne kohen e turqve te rinj “Gazeta dhe libra shqip zune te botoheshin ne gdo vent, shkolla shqip u-hapne, dhe nje deshire e madhe per perparim u ngjall nder shqiptaret, keshtu qe dita e lirise se plote, nga ana tjeter, s ’ish e larkme ” .

M e 15 shkurt te vitit 1909, nje tjeter gazete i shkelqeu drita e vet ne Boston. R rezet gjuhesore e kulturore te gazetes Dielli, gazete e botuar nga Fan N oli, m bijetuan deri ne ditet tona, deri ne vitin 1992 . Zedhenes i shoqerise V atra, organizates se patrioteve shqiptare te m obilizuar neA m erike, Dielli, se bashku m e tre gazetat e tjera te siperperm endura, luajti n je rol te dores se pare per geshtjen shqiptare, brenda dhe jash te vendit.

“Ne ditet e erreta kur Shqiperia ishte e pushtuar nga ushtrite e huaja, kur shteti ish permbysur, dhe kur flitej sheshit per copetimit e vendit, “Vatra ”, e keshilluar nga nje pakice patriotesh e shtyre nga atdhedashuria dhe deshira e anetareve te saj, e inkurajuar nga zeri i popullit i tere shqiptareve, e mori persiper te veproje ne vend te shtetit te vdekur. Nuk kerkoji nderet as te drejten e shtetit po mori persiper vetem detyrat dhe harxhet”

Faik K onica, “Dielli”, 7 korrik 1922

N e agim te shtetit te ri shqiptar, nisi te botohej ne Shkoder n je tjeter organ i rendesishem i shtypit shqiptar. M e nism en e kuvendit te prifterinjve frangeskane, te A t Gjergj F ishtes, lindi m e 1 tetor te vitit 1913 revista Hylli i Drites. A jo qe nje reviste fetare, kulturore, filozofike, dhe didaktike qe rroku nje problem atike te gjere te Shqiperise se asaj kohe.

Pas shpalljes se pavaresise, vendosja m onarkise m e 1928 perbente nje etape tjeter, n je kthese politiko-shoqerore, n je k these ne m enyren e organizim it te vendit. G jate periudhes se Zogut filluan te ravijezoheshin konturet e institucioneve te brishta te shtetit shqiptar. Pati disa arritje nder te cilat m und te perm endim lulezim in e tregtise, hartim in e kodit civil, form im in e xhandarm erise, zhvillim i dhe rritjen e arsim it, atij te m esem kryesisht. N e keto kushte, kur ne vend lulezonin ngjarjet, je ta ishte bere m e dinam ike e si rrjedhoje edhe shtypi u gjallerua, ne tituj e volum . N e m enyre te vecante duhet theksuar se gazetaria shqiptare e viteve ’30-te u zhvillua m e tej nga pikepam ja sasiore e cilesore ne sfondin e nje stadi te ri, m e te larte te kultures sone ne pergjithesi. N ga pikepam ja e perm iresim it te teknologjise n je hap i m adh perpara qe

336 Rama, B., Bashkejetesa e dy dialekteve te shqipes ne shtypin shqiptar te fillimshekullit XX, Akte te Seminarit XXXI Nderkombetar per Gjuhen, Letersine dhe Kulturen Shqiptare Prishtine, 13-25 gusht 2012.337 ^ekrezi, K. A. (1920), Histori e Shqiperise, Shtypshkronja e DIELLIT, Boston, f.189.338 Fevziu, B., vep.cit. f. 10.339 Gjergji, B. (2012), Karakteristika te shtypit nw vitet ’30, mediatizimi I historise, V/2012, f.17-18.

“Studime Albanologjike”, Studimi I medias dhe

167


revolucioni i shtypshkronjave. Teknika e faqosjes beri perpara nderkohe qe si risi e kesaj periudhe vlen te perm enden shtim i i tem atikave te reja ne fusha te tilla, si sporti apo tem a qe trajtonin geshtje te ro lit te gruas ose qe lidhej m e te. Spikat gazeta Dajti e cila nisi te botohej m e 1925 ne Tirane, Demokratia ne G jirokaste m e 1925, num ri i pare i Gazetes Shqiptare m e 10 korrik 1927, filial i Gazzetta del Mezzogiorno te B arit qe i bente jehone pranise fashiste ne Tirane. Botohej ne dy gjuhe. Edhe sot e kesaj dite eshte nder gazetat m e te shitura ne treg.

V itet e luftes qene vite zie per publicistiken shqiptare. O rganet m e te m edha te shtypit qe kishin nisur gjate sundim it te m onarkise ose u m byllen sepse e kundershtuan pushtim in, ose u pajtuan m e propaganden e kohes. T e vetm it qe qendruan larg nga politika qene botuesit fetare. K arakteristike e kesaj periudhe qe kontrolli dhe diktati i p lote m bi gdo organ shtypi. K y i fundit u nda ne fashist dhe antifashist. N der organet pro fashiste m und te radhisim : Jeta shqiptare (1940); Shqiperia e re (1940); Shkendija (1949-1943); Tomori (1940-1943); Tomori i vogel (1942-1943); Bashkimi i kombit (1943-1944)340 341 342 etj.

N e kuader te shtypit ilegal u botuan m e dhjetra tituj, por m e perfaqesuesit qene: Balli Kombetar, Lufta e glirimit kombetar, Zeri i popullit, Gruaja Shqiptare, Kushtrimi i lirise etj., por ne kete periudhe pati edhe mjaft botime ne gjuhe te huaja, kryesisht ne italisht .

A jo qe spikat si tipar i theksuar i shtypit ne periudhen e siperperm endur, ishte rrjeshtim i me njerin apo tjerin krah politik. T em atikat e trajtuara nuk m und te dilnin jash te ketij kuadri diskutim i.

6.3.3. Shtypi shqiptar ne gjysmen e dyte te shekullit XX

A rdhja e diktatures pas perfundim it te Lufres se D yte B oterore vuri ne anestezi jo vetem shtypin, por edhe gdo sektor tjeter te je tes, qofte asaj publike qofte asaj private. A snje fjale e shtypur nuk m und te dilte nga “udha e shkronjave” te diktuara nga Zyra e Shtypit e K om itetit Q endror e PPSH -se. T ipari dallues i shtypit te ketyre v iteve nuk ishte m e inform acioni, por propaganda per je ten e lum tur ne kooperativa, aksione, fusha, ara etj., te cilat verviteshin rreth partise dhe arritjeve te saj. A shtu sig veproi edhe Dugja ne Itali, u zhduken nga shqypi lajm et e kronikes se zeze duke u zevendesuar m e arritjet e fryra dhe tejkalim et e planeve 5, 10 apo m e shum e vjegare te punonjesve ne nderm arrje. K y nuk ishte inform acion. G azetari e hum bi identitetin e tij dhe u kthye, ne gjykim in tone, ne “punetor m e m editje” .

M egjithate, ne aspektin teknik dhe ate organizativ, shtypi beri hapa te m edha perpara. A i u specializua dhe u nda ne profile te ndryshm e. Filluan botim et profesionale ne sektore te ndryshem sig ishin shtypi per fem ije, shtypi per gruan, per bujqesine, industrine, rinine, sportin e deri per forcat e arm atosura dhe ato te rendit. K eshtu psh. Fatosi dhe Pionieri qene nderrevistat m e te dashura per fem ije. Zeri i rinise, Drita, Punetori, Shqiperia e re, Zeri ipopullit etj. qene te tjera revista e gazeta qe u perhapen ne ate kohe. Pavaresisht shtrengim eve te shumta, ne

0 Fevziu, B., vep.cit., f. 79-88.341 Fevziu, B., vep.cit., f.78.342 Fevziu, B., vep. cit. fq. 80.

168


lidhje m e luften kunder analfabetizm it, kjo periudhe ishte e begate dhe, te qenit “m e shkolle” do te behej n je togfjalesh fatlum ne kategorizim et e m etejshm e te shtresave shoqerore. Edhe nje here tjeter shtypi u be prom otor i shkollim it dhe njesim it gjuhesor. Fakti qe Zeri i popullit kishte n je shperndarje kapilare, qe ne oret e para te m engjesit, ne te gjitha zonat e vendit, beri qe se paku njerezit te kishin te gjithe “te njejtin trajtim gjuhesor” . N e nje kendveshtrim m e te ngushte gjuhesor, kjo g je u m etua te arrihej nga “K ongresi i D rejtshkrim it” i viti 1973 i cili deri m e sot, perpos se guri i pare kilom etrik ne njesim in e standardit, m betet e vetm ja pike referim i sa here qe diskutohet rreth tij.

6.3.4. Shtypi shqiptar pas viteve ’90

M e ndryshim in e sistem eve, pra m e perm bysjen e diktatures dhe m e renien e busteve, shqiptaret filluan ta duan Shqiperine si e gjithe Evropa. Kjo nenkuptonte disa liri dhe te drejta nder te cilat edhe ajo e shprehjes. A gim i i pluralizm it dem okratik pa te lindnin nje m ori titujsh e botim esh, te orientuar kryesisht sipas kraheve politike. N der m e te njohurat e kohes qe Rilindja Demokratike (5 dhjetor 1991) e cila ne njefare m enyre shenoi nje shkeputje nga censura e kohes dhe propagandes kom uniste duke krijuar prem isat per n je qasje te re ndaj te perditshm es dhe shtroi terrenin per pergatitjen e n je klase te re gazetaresh. N gjarjet e gatuara atyre viteve, sig ishin eksodi drej brigjeve te vendit fqinje, levizja dhe greva studentore, zgjedhjet e para p luraliste etj., bene qe edhe dinam ika e botim it te pershpejtohet. F ill pas RD-se filloi te botohej gazeta Republika, organ i Partise Republikane e cila fillim isht drejtohej nga dy em ra m jaft te njohur te shtypit shqiptar, Petro M arko dhe V angjush G am beta343 344, gazeta Aleanca (mars 1993), Sindikalisti (prill 1991), Gazeta Shqiptare (botim i “Edisud” qe vazhdonte qe nga 1927), Albania (1995) etj.

G azeta m e e rendesishm e gjate periudhes se viteve 1993-1997 ishte Koha Jone344. A jo qe nder te parat gazeta te pavarura e cila kishte pergjithesisht orientim opozitar e, si rrjedhoje, m e m jaft ndikim ne opinionin publik. Kjo qe njera nga arsyet qe ngjarjet e vitit ’97 e bene ate gazeten me tirazhin m e te m adh te kohes.

D ihet qe k thesat e m edha politiko-sociale, te cilat thuajse g jithm one m arrin shkas nga ngjarjet e bujshm e te kohes (p.sh.: piram idat e vitit ’97), m erren si p ika referim i per te ndare njeren periudhe historike nga tjetra. K eshtu, per shem bull, m jaft gazetare apo studiues te m ediave, per te pershkruar shtypin shqiptar ne periudhen e tranzicionit, m arrin si p ike referim i vitin ’97. Kete ndarje te shtypit ne ate te para dhe pas ’97-es N ezaj345 e bazon ne kriterin e pronesise m bi to. Pra, sipas tij, ne periudhen 1991-1997 dom inon pronesia partiake dhe in isiativa e gazetareve per te ngritur m edia ndersa ne periudhen qe pason vitin 1997 dom inon pronesia e bizneseve m bi m edian. Si shem bull te periudhes se dyte ai sjell gazeten Shekulli e cila nisi te botohej ne shtator te vitit 1997 nga biznesm eni Kogo Kokedhim a. Shum e shpejt kjo gazete u konsolidua ne treg fale edhe nje politike te m ire m arketingu sig ishte gm im i i ulet. A jo solli nje dizajn te ri, ndryshoi m enyren e percjelljes se lajm it, percjelljen e kom enteve si dhe u m or m e shum e m e trajtim in e

3 Fevziu, B., vep. cit., f.95-96344 Fevziu, B., vep. cit., f. 98345 Nezaj, S. (2014), Gazeta. Menaxhimi i krizes ne median e shkruar, UET Press, Tirane, f. 41.

169


problem eve sociale, m e kroniken, problem et e kultures dhe te sportit. G azetat e kesaj periudhe, sipas kriterit te pronesise dhe financim it u ndane ne tre g rupe346 *:

> gazeta te financuara nga bizneset: Shekulli, Ballkan, Sot, Korrieri, Dita, Panorama, Ekspres, Metropol, Tirana Observer, Telegraf, Standard, Shqip dhe se fundi Mapo.

> gazeta te pavarura, prone e gazetareve: Koha Jone, Albania, Tema, 55-a, Gazeta Shqiptare

> gazetat partiake: RD, ZP, Republika, Integrimi.

D y qene arsyet kryesore pse biznesi u perfshi ne m edia: se pari per te influencuar politiken per fitim e personale dhe se dyti, per te m brojtur nga politika bizneset e veta duke u k thyer ne M aliqe te ligjeve te qeverise. Keto qoka m es parase e polikes diktuan edhe politikat editoriale te gazetave. N e keto kushte u vu re n je bjerrje e profesionalizm it dhe e objektivitetit te gazetareve. Tashm e ishte paraja “diktatura e re ne kohen e dem okracise” ku lekokracia, dhe jo integriteti, qe ajo qe udhehiqte punet e pushtetit te katert.

Sa i perket struktures se ketyre gazetave nuk m und te them i qe diferencim i i produkteve eshte i dukshem . D uket sikur te gjitha i kane gezuar pothuajse njelloj risite dhe te m irat e zhvillim it teknologjik. N ga pikepam ja e dizajnit teknik, sidom os faqja e pare, kem i nje m iks m idis klasikes dhe tabloidit. Sa i perket struktures se brendshm e te vetm in ndryshim e perben cilesia e shkrim eve dhe jo larm ia e tem atikave. Pergjithesisht tem atikat jane po ato. N e zem er te lajm it m betet gjithm one politika e brendshm e, politika jashtm e, aktualiteti, kronika e zeze, ekonom ia, je ta sociale, sporti dhe rubrika e lojrave. Per here te pare pas vitit 2005 gazetat sjellin risine e suplem entit te fundjaves. A ty flitet per gdo tem atike m e interes social, kulturor, h istorik apo m jekesor edhe pse ndonje kategorizim , si lexues te rregullt te tyre, m undem i te bejm e. Keshtu, per shem bull, Tema, Shekulli, Standard, Mapo, Koha Jone etj. hapen m e tituj politike; Gazeta Shqiptare apo Panorama jane te prirura drejt kronikes ze zeze; Telegraf, Metropol, Tirana Observer, Republika, ofrojne kryesisht lajm e utilitare; Shqiptarja.com dhe Shqip, e cila shpeshhere ka ne qender te vem endjes lajm e ekonom ike apo financiare, trajtojne n je spekter m e te gjere tem atikash ndersa ajo qe shquhet per karikaturat e bujshm e dhe gjetjet stilistikore te faqes se pare eshte gazeta Dita. Kjo gazete iu shtua tregut ne vitin 2012 vit ne fund te te cilit shtypi shqiptar num uronte 18 gazeta gjeneraliste te perditshm e kom betare dhe dy lokale.

Pavaresisht larm ise se titujve ne treg, ajo qe m betet eshte larm ia e problem atikave qe shtypi paraqet. N der problem et them elore ne lidhje m e geshtjet e shtypit eshte fakti se si ai, duke m os qene i vetem jaftueshem , m betet ende ne treg. A shtu si edhe partite politike, m edia nuk eshte transparente ne berjen publike te financim eve qe merr. Kjo e kushtezon produktin e saj nga ana cilesore.

Sa i perket aspektit g juhesor duhet te them i se, gjate hulum tim eve tona, kem i vene re se cilesia e artikullit varet pergjithesisht nga autori i shkrim it, pervoja e tij ne zanat dhe sidom os njohuria m bi gjuhen shqipe. N e kushtet e te ashtuquajtures dem okraci politike shtypi yne zbaton nje politike demokratike gjuhesore. Shum ices se gazetave tona u m ungon nje redaktor shtypi gka m e

346347

Po aty, f. 45.Nezaj, S., vep.cit. f. 47.

170


se shum ti eshte tregues i neglizhences qe ai ka per gjuhen, ose m e se paku, shkujdesjen ndaj saj. N je fenom en i tille v ihet re ndjeshem ne ligjerim in e artikujve. N je arsye tjeter e cilesise se dobet te shkrim it jane edhe perkthim et e dobeta te lajm eve te m arra nga interneti qe ne rastet m e te mira, jane perkthim e te vete gazetareve (lind pyetja se sa m ire e dine ata gjuhen nga e cila perkthejne) dhe ne rastin m e te keq, jane perkthim e te bera m e google translate. N ga e gjithe ajo m ori gazetash, si m e cilesore dhe serioze nga ana gjuhesore, do te vegoja gazeten Shqip.

* * *

I gjithe aktiviteti i shtypit shqiptar qe gjallon e gelon nder vite, nuk m und te m os ndikohej nga m odeli i sim otrave perreth. N e kete aspekt m und te them i se Italia ishte e para dritare nga e cila i drejtuan syte gazetaret tane, qofte per arsye afersie gjeografike, ashtu edhe per arsye thjesht pragm atike. N gjashm eria here shfaqet si gjurm e gjenetike (Gazeta Shqiptare vjen si binjake e La Gazzetta del Mezzogiorno) e here si pasqyre onom astike (Corriere della Sera/Korrieri; Panorama/Panorama; la Repubblica/Republika; il Giorno/Dita; Il secolo/Shekulli). N uk m ungojne as p ikat n jerezore te referim it.

L idhur m e m odelet ndikuese ne gazetarine shqiptare, deshm ite qe sjell G odole flasin per ndikim m jaft te m adh te shtypit dhe gazetareve italiane, sidom os gjate viteve te para te 90-es. M alltezi shprehej se per shumicen e gazetareve ne vitet ’90 modeli i gazetarit ishte marre prej shtypit dhe medias se huaj, “kryesisht atij italian”; Fatos B axhakut i “duhej te pohonte se mesuesi i tij i pare i gazetarise kishte qene Carlo Bollino”; A leksander Furxhi rrefente se “ne fund te viteve ’80 dhe fillim te viteve ’90 kishte vezhguar me vemendje stilin e gazetarise italiane, kryesisht te RAI-t” nderkohe qe A di K rasten ne fillim te viteve ’90, Montanelli, Biaggi, Oriana Fallaci e benin te mendonte thelle.

Pra m und te them i se gazetaria dhe gjuha italiane ndikuan se teperm i ne panoram en e shtypit shqiptar gka pasqyrohet gjuhesisht edhe ne faqet e gazetave. Sot qe flasim , nje num er i konsiderueshem i gazetareve shqiptare, v ijne nga fakulteti i gjuheve te huaja, m adje ka dhe nga ato qe jane diplom uar per italisht. 348

348 Shih: Godole, Jonila. (2013), Marredheniet joformale mes elitave te politikes dhe mediave, punim Doktorate, f.142-143.

171


PERFUNDIME

Persiatjet dhe perkufizim et rreth gjuhes, lidhjen e saj m e m endim in, m e realitetin e boten qe na rrethon, m beten geshtje te m prehta dhe objekt studim i per gjuhetaret, filozofet dhe dasham iresit e gjuhes. E gjithe m rekullia e ekzistences njerezore, te gjitha trajtat dhe perm asat e dukurive natyrore, artistike apo ndijore qe e shoqerojne ate, pervijohen m e ane te m endim it te shprehur ne gjuhe. Eshte fjala qe ngjiz dhe pagezon konceptin , pershkruan dukurine, em erton objektin, perkufizon ate te cilen m e pare nuk e kem i quajtur kurre, te rene, asgjene dhe gjithgkane.

Gjuha eshte digka e vetvetijshme aftesine e se cites na e ka mekuar gjenetika qe ne ngjizje. Pra, per ne, qeniet njerezore, gjuha dhe te folurit jane nje fakt, nje fenomen natyror. G juha i ka dhene goje gdo disipline tjeter shkencore te tilla, si m atem atika, biologjia, kim ia, fizika, psikologjia, filozofia apo antropologjia. Edhe ajo vete eshte nje shkence e cila m err persiper nderm jetesim in sem antik m idis njeriu t dhe realitetit qe e rrethon ate.

G juha ka disa funksione. A jo shihet si mjet kognitiv, pra si m jet njohes, m e pare i vetvetes, sig thonte Platoni, e m e pas i realitetit. G juha eshte i vetm i m jet njohes perm es te cilit e gjithe dija njerezore, trashegim ia kulturore, zakonet dhe traditat, percillen nga njeri brez tek tjetri. Pa fjalen nuk ekziston koncepti dhe anasjellas. Realiteti ndyshon ne varesi te gjuhes, ndikohet prej saj pasi gjuha nuk eshte thjesht nje teresi konceptesh dhe fjalish, por parakupton nje marredhenie qe realizon nje shnderrim te permbajtjeve.

Per Sosyrin gjuha ishte nje sistem shenjash, ku per te perftuar kuptimin lipsej qe n je shenjues, pra, lenda tingullore, te lidhej (asocohej) m e nje te shenjuar, pra lenden m endore, idete, per te evokuar “imazhin” e asaj gka duam te percjellim . Gjuha eshte nje sistem njesish dhe rregullash dhe njesite e saj hyjne ne kundervenie m e njera-tjetren. Kjo kundervenie shfaqet te pakten ne nje nder tri aspektet them elore: forme, kuptim dhe funksion. Pra, ajo eshte sistem fonemash, sistem formash dhe fjalesh. B ashkim i i shenjave (fjaleve) nuk behet rastesisht. F jalet futen ne klasa, ne kategori: ato grupohen sipas natyres, kuptim it e funksioneve qe kryejne si dhe lidhen m e raporte te caktuara ne njesi m e te m edha, si sintagm a (togfjaleshi) dhe fjalia. Edhe vete fjalite nga ana e tyre lidhen duke na dhene njesi m e te m edha si teksti. K eshtu pra, ne gjuhe gjejm e edhe m arredhenie bashkim i, edhe m arredhenie zgjedhjeje. Sipas Sosyrit, te parat quhen sintagm atike, te dytat asociative ose paradigm atike. Pra gjuha eshte strukture, organizim. Kete organizim ajo ia imponon edhe te menduarit.

Po ashtu sig nuk ka ligjerim ne vetvete, por ka vetem gjuhe te shum ta e te ndryshm e, edhe te m enduarit e individit ne nje shkalle te gjere m beshtetet te varesia prej gjuhes qe ai ka mesuar. N je kendveshtrim i tille beri qe g juha te trajtohet jo si dukuri shoqerore, por si dukuri psikike. N e kuader te ketij kendveshtrim i ^ o m sk i e konceptoi gjuhen si n je sistem kategorish universale, te perbashketa per te gjitha g juhet e botes. A i dalloi qartazi dy koncepte them elore si kompetenca ose njohuria e rregullave te gjuhes nga individi dhe performanca ose perdorim in real i gjuhes ne situata reale.

172


N e pam je te pare, gjuha dhe ligjerimi tek Sosyri ngjajne m e kompetencen dhe performances tek £om sk i, por ne te vertete ka disa dallim e. £o m sk i m endon se g juha nuk duhet te shihet si njeinventar sistematik te dhenash, por si nje proces i brendshem gjenerues.

Sosyri niset nga faktet e pervojes gjuhesore per te m berritur tek sistem i (m etoda induktive), kurse £o m sk i niset nga sistem i (kom petenca) per te m berritur tek faktet e realizuara (m etoda deduktive). Per Sosyrin g juha eshte n je dukuri shoqerore e, per pasoje, sistem i i saj perftohet ne shoqeri ndersa kom petenca tek £ o m sk i shihet si n je aftesi e lindur349. Sipas tij, gjuha eshte nje “pasqyre e mendjes” dhe se, kur e studiojm e gjuhen njerezore, ne i afrohem i gjithnje e m e shum e asaj qe disa m und ta quajne “thelbi njerezor”.

Po ta zhvendosim vem endjen nga individi tek m jetet e kom unikim it m asiv, ne gjuhen e perdorur nga shtypi, m und te them i se perdorimi i gjuhes se tij, varet kryesisht nga kendveshtrimi i subjekteve qe shkruajne, ne kuader te interesave qe kultivojne e pikepamjeve qe mbrojne. Pare ne optiken e thenies se fam shm e te H um boldit, “nje gjuhe, nje kendveshtrim”, gjuha karakterizohet si mjet komunikimi, sipas te cilit pervoja njerezore zberthehet, ne menyra te ndryshme sipas seciles bashkesi folesish. K eshtu g juha a) percakton vizionin qe n je shoqeri a bashkesi folesish ka per boten, b) nxjerr ne pah m enyren e je teses dhe vlerat kulturore te kesaj shoqerie dhe c) zbulon lidhjen e forte qe ekziston m es struktures shoqerore dhe struktures gjuhesore.

Pra, ne driten e n je perspektive antropologjike m und te them i se te kom unikuarit nuk ka te beje aq shum e m e transm etim in dhe shkem bim in e inform acionit, se sa m e te ndertuarit e identitetit tone duke e negociuar ate m e te tjeret, duke i percjelle te tjereve nje im azh te vetes, n je shenje te ekzistences tone brenda shoqerise, kom unitetit.

G juha eshte m jeti kryesor qe na m undeson kom unikim in. K y nuk eshte kurre n je shfaqje neutrale, por nenkupton nje tejgim dom etheniesh te m brujtura fort kulturalisht, gka ndikon edhe ne aspektin e identitetit te vete njeriut.

K ur ne komunikojme n je fjali, zakonisht duam te ndikojme per digka m bi degjuesin, te hyjm e ne nje bashkeveprim . Kjo eshte perm asa shoqerore ose nderpersonale e sjelljes gjuhesore. K uptim i i thenies perfshin edhe vleren si akt. N e rrafshin pragm atik ky akt shqyrtohet ne tre aspekte: aspekti lokucionar (nga lat. locutio - thenie, te folur) - akti i thenies se fjalise m e nje kuptim e m e nje referim . Eshte akti qe kryhet duke thene; aspekti ilokucionar (nga lat. in+locutio - ajo qe eshte ne kete thenie) - akti i pohim it, prem tim it, urdhrit, etj. qe shprehet drejtperdrejt ose qe lidhet m e te per shkak te nje force konvencionale te shoqeruar m e te; aspekti perlokucionar (nga lat. per+locutio - ajo gka kryej m e kete thenie): akti i shkaktim it te pasojave, efekti m bi ndjenjat, m endim et, veprim et e degjuesit, te atij qe flet ose te te tjereve, sepse e shqiptojm e kete thenie, lidhur m e rrethanat e veganta.

N e nje akt pragm atik njeriu ushtron nje fuqizim shoqeror. A i v ihet ne n je pozite pushteti, behet i afte per te kryer digka, sepse vendoset ne n je kontekst, per shkak te perkatesise ne institucione, brenda te cilave je ton e vepron (rasti i shem bujve te sjelle ne kreun I, dialogu m idis diplom acive boterore).

349 Rrokaj, Sh., vep.cit., f. 70-71.

173


G juha eshte n je dukuri shoqerore dhe nje institucion shoqeror, duke qene njekohesisht n je m jet them elor i kom unikim it dhe i form esim it te ideve.

G juha e paraqit boten ne m enyre sim bolike, por ajo eshte edhe m jet per organizim in e botes nga perdoruesit, per strukturimin shoqeror te realitetit. G juha eshte regjistruese e veprim eve tona, i pasqyron dhe i ngulit ato, por edhe vlen si udhezuese per veprim et tona. G juha eshte vetedija praktike e veprim eve tona: na thote se gfare po bejm e, por eshte edhe m jet i p lanifikim it te veprim eve tona: na thote se gfare te bejm e.

Pragm atika e sheh boten si n je bote perdoruesish te gjuhes dhe perpiqet te rroke kushtet e pergjithshm e, ne te cilat veprojne subjektet, gfare bejne ata konkretisht. B ashkebiseduesit kane te ashtuquajturen “strategji gjuhesore” sipas se cilave, duhet thene se, ndryshon edhe pozicioni i subjekteve te perfshira duke qene se akti i te folurit, m brujtur m e nje qellim , sjell nje ndryshim te puneve, te gjerave dhe fjalet mund te ndryshojne boten.

* * *

Perpunim i i n je sistem i sim bolik m e ane te te cilit perpunohet realiteti apo kendveshtrim i sipas te cilit ne inform ohem i m bi te, na ben te kuptojm e, se te folurit eshte m jeti m e efikas per te ndryshuar e m odifikuar m enyren e te m enduarit te te tjereve.

Ky realitet, g jithm one i ndryshueshem e ne varesi te ndersjellte nga gjuha, gjen shprehje ne te folurit dhe te shkruarit e strukturuar sipas nje hierarkie kuptimesh, nje projekti qe merr forme ne nje arkitekture shumeformeshe dhe te menduar mire.

B renda sistem it te shenjave, dom ethene gjuhes, n je rendesi te dores se pare m arrin studim i i kuptim i dhe ai i kontekstit, pasi, sig pohonte dhe V itgenshtajni, kuptimi i fjales del ne perdorimin e saj. N e kete loje ndervaresie te kuptim it m e kontekstin njerezor te perdorim it te fjales, m ediat luajne pjesen e luanit, pasi, perpos perhapjes se mesazheve ne publik, norm ave dhe vlerave, ato amplifikojne, modelojne dhe diktojne sjelljet njerezore, pra veprimin.

M ediat dhe kom unikim i m ediatik, pra ai m asiv, luajne n je rol them elor ne transform im in e raporteve sociale. Perm es m ediave, na krijohet m undesia te form ojm e opinionet, te ngrem e apo te zgjidhim problem et, te kanalizojm e nevojat dhe aspiratat, te orientojm e qendrim et. L idhur me kete M cLuhan ishte i m endim it se m ediat nuk eshte se perfaqesojne apo i japin forme botes, por ato i japin forme pervojes qe ne kemi per te.

M ediat gjithashtu kontribuojne ne formimin e nje ndergjegjie kolektive, jo vetem sepse e ushqejne m e ngjarje kete te fundit (gjera per t ’u ditur, m bi te cilat te flitet), por sepse ato veprojne si korniza ose “struktura interpretuese te realitetit’. K y proces, i quajtur ndryshe nga studiuesit ndertimi social i realitetit, nuk eshte ne vetvete negativ, perkundrazi, ai eshte i dom osdoshem per rritjen sociale dhe intelektuale te njerezve.

Gjuha eshte njeheresh mjet komunikimi dhe influence. Prej ketej rrjedh se, ne shoqerine e sotm e te m ases, procesi i form im it te opinionit publik nuk ndodh ne m enyre te vetvetishm e, por lipset nevoja e n je “lidershipi te opinionit” . Shpeshhere kete rol e luajne gazetaret te cilet shprehin qarte dhe fort m endim et dhe qendrim et e veta sidom os per ato ngjarje qe shenojne rrjedhen e

174


historise dhe e ndryshojne ate. M endim i i shum e studiuesve dhe eksperteve eshte se binom i m edia-opinion publik perben thelbin e proceseve politike dhe sociale qe karakterizojne je ten tone te perditshm e. N doshta gazetaret nuk kane fuqi te na m esojne te m endojm e por ato jane vendim tare se rreth cilave geshtje ne m und te m endojm e pasi m ediat per te cilat ato shkruajne, e pershkruajne dhe e perkufizojne realitetin qe na rrethon duke i paraqitur publikut n je liste me tem at rreth te cilave te diskutoje apo te shprehe n je opinion. Sa tham e m e siper na e pohon edhe rezultati i anketim it qe zhvilluam m e studentet tane (K reu II). R ezultatet e pergjigjeve flisnin per nje ndikim te madh te mediave ne formimin e ideve tona (gati 60% ishte pergjigja e shum ices se studenteve) dhe ne formimin e opinionit publik ( 46% e studenteve)

M edia ne varesi te sem antikes dhe leksikut qe perdor, arrin g jithm one ta rrenjose apo grrenjose im azhin e dikujt apo te digkaje. Per te m beshtetur teorine tone sollem shem bullin e shkrim eve ne kater te perditshm e italiane ne lidhje m e ngjarjet e vitit ’97 qe ndodhen ne Shqiperi. Pam e se gazeta te ndryshm e, gazetare te ndryshem , kane qasje te ndryshm e per te njejten ngjarje e cila nuk duhet te konsiderohet thjesht si n je ndodhi ne bote, por ajo shpreh nje marredhenie midis kesaj ndodhie dhe nje sistemi te caktuar simbolesh qe mediat i qarkullojne ne publik.

* * *

G azeta eshte n je kronike e pareshtur e veprim tarise njerezore, nje vitrine e lig jerim it te shkruar ku flitet per sektore te ndyshem si ekonom ia, shkenca, politika, sporti, m jekesia, rendi etj., qe i drejtohet n je publiku m asiv te cilin e inform on, e edukon dhe e ndikon. M e ane te gjuhes!

P ikerisht larm ia dhe specifikat e regjistrave gjuhesore qe pershkruajne dhe m bulojne te gjithe sektoret e je tes se njeriut, i kane nxitur g juhetaret te m erren m e studim in e lig jerim it te ketyre sektoreve. L idhur m e term inologjine qe u referohet atyre, pra stileve te ndryshm e te gjuhes, ajo eshte e larm ishm e dhe jo unisone. Kjo varet nga parapelqim et e gjuhetareve. K eshtu, per shem bull, disa g juhetare italiane qe jane m arre m e studim in e ketyre geshtjeve flasin per gjuhe speciale ose specialiteti, gjuhe zanati, nenkode , ndersa te tjere per gjuhe teknike , gjuhe

353 354sektoriale , teknolekte, mikrogjuhe , zhargone etj.

Sipas perkufizim it te M ichele Cortelazzo-s “m e gjuhe speciale kuptojm e shum ellojshm erine funksionale te n je gjuhe natyrore, qe lidhet m e nje fushe te dijes ose sektor te aktiviteteve te veganta, e cila, ne teresine e saj, perdoret nga nje grup m e i vogel folesish sesa teresia e folesve te kesaj gjuhe, ku gjuha speciale eshte vetem nje varietet i kesaj te fundit qe perdoret per te perm bushur nevojat e kom unikim it (kryesisht ato referenciale) te atij sektori specifik; nga pikepam ja leksikore, g juha speciale paraqet n je sere elem entesh shtese ne krahasim m e gjuhen e 350 351 352 353 354 355

350 Shih: Beccaria, G.L. (1973), Il linguaggio giornalistico, in ID., (a cura di), I linguaggi settoriali in Italia, Bompiani, Milano; Gotti, M. (1991), I linguaggi specialistici, Firenze, La Nuova Italia dhe Sobrero, A. (1993), Lingue speciali in Id. (a cura di), Introduzione all’italiano contemporaneo. La variazione e gli usi, Roma-Bari, Laterza, quarta ed., 1999, pp. 237-277.351 Shih: Dardano, M. (1973), Il linguaggio dei giornali italiani, Laterza, Roma-Bari dhe Berruto, G. (1974), La sociolinguistica, Bologna, Zanichelli.352 Parisi, D. (1962), Linguaggio comune e linguaggio regolato in «Rivista di filosofia», 53, f. 313-334.353 Beccaria, G. L. (1973), Linguaggi settoriali e lingua comune, in Id. (a cura di), I linguaggi settoriali in Italia, Milano, Bompiani, f. 7-59.354 Balboni P. E., 1982, “Le microlingue", in Scuola e Lingue Moderne, n. 5, f. 107-113, n. 6, f. 139-148.355 Michele A. Cortelazzo, Le lingue speciali, Padova, Unipress, 1994, f. 8

175


zakonshm e ne pergjithesi, ndersa nga pikepam ja m orfosintaksore ajo shfaq nje sere perzgjedhjesh gjuhesore, te cilat perseriten rregullisht, brenda inventarit te form ave qe gjuha ka ne dispozicion.”

Sa i perket gjuhes shqipe, deri m e sot, “lig jerim it sektorial” dhe “lig jerim it specialistik” , si dhe ndryshim i m idis tyre, nuk eshte studiuar aq sa duhet. I pari qe u shpreh per dallim in e stilit shkencor nga stili le trar eshte Ernest Koliqi. Te stili shkencor K oliqi dallon dy vegori thelbesore: “qartesine” dhe te qenet i “preme”. Keto vegori burojne nga natyra m e e percaktuar dhe m e e sakte e natyres dhe logjikes shkencore gka shpjegohet m e synim in e shkencetarit per te shprehur sidom os ne form e sa m e te thuket e te sakte, pa ekuivoke e dykuptim esira, m endim in shkencor per objektin e vet. K urse per stilin e “artistit” te fjales apo te shkrim tarit i cili ndjenjat dhe m endim et e veta i vesh m e “figura vezulluese” dhe “ne vrullin e frym ezim it dhe te hovit te vet shprehes” nuk ndjek rrugen e logjikes se rrep te e te prere shkencore, por shtigjet neper te cilat e terheq “intuita” e tij artistike, “trilli i tij instiktiv” , jane karakteristika te tjera vegori356.

G juhet speciale ose sektoriale jane varietete te n je gjuhe qe perdoren nga grupe te caktuara njerezish dhe qe karakterizohen nga perdorim i i nje leksiku specifik (term inologji vetem e atij sektori ose term a qe i perkasin leksikut te zakonshem apo te sektoreve te tjere te gjuhes qe perdoret m e ngjyrim e te veganta); ne kete kuptim , perkufizim i perfshin si varietetet e perdorura m e nje kuptim m e te ngushte dhe te vecante te tilla si, psh. g juha e kim ise, e fizikes e m atem atikes, ashtu edhe ato varietete ku kodifik im i gjuhesor nuk eshte kaq rigoroz sig jane ekonom ia, letersia, politika, sporti etj.

Te gjithe keta sektore pasqyrohen gjuhesisht neper faqet e gazetave dhe brum i leksikor i lig jerim it gazetaresk zihet p ikerisht m e “m iellin e m arre hua” nga te ligjerim e te tilla, si ai i veprim tarise shkencore e teknike ku funksioni m bizoterues eshte kumtimi, ai i veprim tarise shteterore e administrative ku funksioni i kumtimit bashkohet me ate parashkrues, ai i veprim tarise shoqerore e politike ku funksioni i kumtimit bashkohet me ate ndikues, ai i veprim tarise letrare artistike ku funksioni m bizoterues eshte ai estetik dhe se fundi, ai i veprim tarise fetare, ku funksioni m bizoterues eshte ai sugjestiv.

Togfjaleshi “gjuhe sektoriale” eshte n je perkufizim i gjere i cili perveg gjuheve shkencore- teknike perfshin edhe gjuhe te tjera qe nuk kane te bejne m e disiplinat shkencore: per shem bull gjuha e politikes, gjuha burokratike, g juha e sportit, e publicitetit etj. Gjuhet sektoriale quhen ndryshe edhe nenkode, perkufizim i cili nxjerr ne pah marredhenien e varesise qe ato kane me kodin e gjuhes357.

G jate trajtim it te punim it tone del ne pah se ajo qe ne e quajm e “gjuha e gazetave” karakterizohet nga bashkejetesa ne te njejtin m jet i regjistrave gjuhesore dhe zgjedhjeve stilistikore shum e te ndryshm e , te teksteve te diktuara nga nje ekspresivitet i qellim te dhe i 356 357 358

356 Hilushi (pseudonim i Ernest Koliqit), Letra te hapura, “Shejza”, 1970, nr.4-6, f.99, citim ne Shkurtaj, Gj. (2013) Si te shkruajme shqip. Baza te shkrimit akademik, botimi I trete, Morava, Tirane, f.101.357Dardano, M. Trifone, P. (1999), Grammatica italiana con nozioni di linguistica, Zanichelli Editore S.p.A., Bologna, f. 633.358 Masini, A. (2004), L ’italiano contemporaneo e la lingua dei media, in Bonomi, I. Masini, A. Morgana, S. (2003), La lingua italiana e i mass media, Carocci, Roma, f. 29.

176


vetedijshem dhe nga nje perzierje e larm ise se teksteve dhe m odaliteteve gjuhesore. G juha e gazetave, ne raport m e gjuhen ne pergjithesi, ka vegorite e saj specifike dhe i b indet disa teknikave te caktuara. Ky ligjerim u besohet strukturave sintaksore dhe perzgjedhjeve leksikore te posagm e, te qellim shm e.

Shtypi i shkruar ka ndikim tek njerezit, si persa i perket form im it te opinioneve, orientim it te tyre, ashtu edhe persa i perket aspekteve gjuhesore dhe tejgim it te tyre. Jo m e kot shtypi eshte quajtur pushteti i katert. G juha e tij eshte n je g juhe e gjalle, aktuale dhe ekspresive e cila gjithm one perm ireson, shpik dhe rishpik vetveten pasi duke qene gdo dite ne kontakt me realitetin ka per detyre ta pershkruaje ate. K onturet gjuhesore qe m arrin rubrikat e shtypit lidhen ngushte m e tem atiken e dites ne secilin prej sektoreve te je tes sociale.

K eshtu per shem bull, sipas hum orit dhe ngjyrim eve politike te realitetit, ne varesi te asaj gka ndodh e gka ngjet ne shoqeri, ne politike, ne sport, teknologji a shkence, lindin neologjizm a apo form ulim e te pazakonta, m etafora dhe lokucione te reja, fjale apo em ertim e te paperm endura dhe te pashkruara m e pare.

* * *

G azeta eshte n je nga m ediat m e antike te kom unikim it masiv. A jo na e servir inform acionin perm es gjuhes se shkruar dhe perm es shenjave te tjera, sig jane im azhi (fotografia) dhe grafika. Publikim i i n je te perditshm eje eshte n je pune kolosale e cila kerkon kapital, njerez dhe m akineri qe te vihen ne pune dhe te realizojne produktin brenda afateve kohore te d iktuara nga vete natyra e tij, nen pergjegjesine dhe linjen udherrefyese te n je kryeredaktori. Pra, perpunim i i gazetes nenkupton nje sere veprim esh kom plekse, jo vetem nga pikepam ja e organizim it te inform acionit, por edhe nga pikepam ja adm inistrative. N en udheheqjen e kryeredaktorit perfshihen shum e njerez, struktura organizuese, sistem e rregullash, zgjedhje ideologjike, kulturore, etj. Lajm et qe v ijne nga burim e te ndryshm e, perzgjidhen nga gazetare te vegante dhe pastaj perpunohen apo m odifikohen ne redaksi. G azeta eshte n je produkt kolektiv i cili m und te linde dhe te shperndahet vetem fale bashkerendim it te punes te n je grupi njerezish qe organizohen ne sektore te ndryshem te cilet sig jane: redaksia, rrjeti i korrespondenteve, shtypshkronja, adm inistrim i dhe shperndarja.

Pra, pike se pari ligjerim i i gazetave diktohet nga disa kushte teknike qe kane te bejne me hapesiren e faqes, kohen e shkrim it te lajm it, faqosjen, dhe kushtet e redaksise, varet nga fakti nese gazeta eshte apo jo e pavarur ekonom ikisht, nese eshte apo jo partiake, nese i perket nje biznesi apo nje tjetri, nese eshte profesionale apo jo , etj. Keto kritere diktojne gjithashtu vegorite gjuhesore qe shfaq ky ligjerim .

Gjate ketij studimit doli ne pah fakti se informacioni i percjelle ne gazeta, brendia e saj, realizohet permes disa formave dhe konstrukteve gjuhesore te caktuara modelet e te cilave ne mund t ’ipershkruajme. 359

359 Po aty.

177


Pavaresisht nga dallim et, g juhetaret360 bien dakord per disa tipare universale te gjuhes se gazetave. K eshtu, eshte vene re se ligjerim i gazetaresk eshte kryesisht “riform ulim i nje diskursi prim ar” 361, dom ethene, g juha e gazetave m beshtetet m bi riperpunim in e nje sere tekstesh ekzistuese: raportim et e agjencise, fjalim et e politikaneve, procesverbalet e policise etj. te cilat bejne te m undur n je shkem bim te vazhdueshem te fjalorit term inologjik qe vjen nga ligjerim et sektoriale362 m e leksikun e gjuhes se zakonshm e. G jithashtu ekziston nje lidhje e ngushte mes shum ellojshm erise se stileve qe pasqyrohen ne gazete dhe grupeve te ndryshm e te njerezve qe lexojne ate, m es rubrikave te ndryshm e dhe gjuhes se sektorit363 perkates qe pasqyrohet ne te.

Pra g juha e gazetave eshte nje g juhe e perbere,364 por ind lidhes i te gjithe sistem it, eshte gjuha letrare (italishtja letrare, shqipja letrare) pavaresisht variacioneve te ndryshm e te saj.

Pergjithesisht ligjerim i gazetaresk m und te konsiderohet si nje rezervuar stereotipesh gjuhesore tashm e te standardizuara. Togfjaleshat e gatshem (burime te brendshme bejne me dije se...; sipas agjencive te lajmeve...; autori u vu ne pranga ...; etj.), stili em eror, perdorim i i ligjerates se drejte, neologjizm at, figurat stilistikore si m etaforat, m etonim ite, analogjite apo hiperbolat jane te pranishm e si ne shtypin shqiptar ashtu edhe ne ate italian. Pra, ne kete aspekt, ato jane te ngjashem , kryesisht ne tituj dhe ne sintakse.

£ d o gazete i sjell dhe i paraqet ngjarjet sipas n je kendveshtrim i vetjak i cili varet krejtesisht nga interesat politike, ekonom ike apo financiare te vete gazetes. K y kendveshtrim eshte percaktues ne renditjen hierarkike te tem atikave te trajtuara si dhe ne ndertim in strukturor dhe gjuhesor te saj. Kjo shihet kryesisht ne kom pozim in e faqes se pare e m e tutje ne form atin e te g jithe gazetes. M e fjale te tjera kuptim i dhe rendesia e n je artikulli te shkruar shihet jo vetem nga fjalet qe e percjellin lajm in, por edhe nga vendi qe ze ne gazete (faqe) ky lajm , dom ethene nga faqosja: m adhesia e titu llit qe paraprin lajm in, forografia qe e shoqeron ate, gjetjet apo stisjet tipografike, m e fjale te tjera, faqosja dhe paraqitja grafike reflektojne g jithm one nje hierarki te prioriteteve ne dhenien e lajmeve prioritet i cili udheheq ndertim in e lig jerim it dhe diskursin ne gdo gazete.

Faqja m e e rendesishm e eshte faqja e pare. A jo eshte vitrina e te g jithe gazetes ndersa C iceroni i faqes se pare te gazetave jane titu jt e saj. T itujt m und te ndahet ne tituj inform ues dhe tituj im presionues: te paret kane karakter referencial, pra synojne te raportojne n je ose disa te dhena thelbesore te lajm it, ku vend kryesor ze inform acioni ndersa titu jt e dyte, ato qe te im presionojne, priren per te “kapur” vem endjen e lexuesit. Kjo arrihet perm es stilit em eror, leksikut plot

360 Ketu i referohemi si autoreve italiane ashtu edhe atyre shqiptare te cilet gjuhen e gazetes e perfshijne ne stilin e veprimtarisqe shoqerore e politike. Shih: Lloshi (2001); Thomai (2002).361 Shih: Dardano, M. (1973), Il linguaggio dei giornali italiani, Laterza, Roma-Bari dhe Dardano, M. (2002), La lingua dei media, in Valerio Castronovo e Nicola Tranfaglia, La stampa italiana nell’eta della TV. Dagli anni settanta ad oggi, Laterza, Roma-Bari, fq. 245-285.362 Shih: Beccaria, G. L. (1973/1978), Il linguaggio giornalistico, In “I linguaggi settoriali in Italia (Nuovi Saggi Italiani 11)”, Gian Luigi Beccaria (ed.), 61-89. Milano: Bompiani.363 Shih: Cortelazzo M. (1998), Italienisch: Fachsprachen/Lingue speciali in Holtus G., Metzeltin M., Schmitt Ch., Lexikon der Romanistischen Linguistik.364 Masini, A. (1977), La lingua di alcuni giornali milanesi dal 1859 al 1865, La Nuova Italia, Firenze.Shih: Bonomi, I. (2002), L ’italiano giornalistico. Dall’inizio del’900 ai quotidiani on line, Cesati, Firenze; shih: Bonomi, I. Masini, A. Morgana, S. (2003), La lingua italiana e i mass media, Carocci, Roma.

178


neologjizm a apo inversionit sintaksor te fjalise.

N ga pikepam ja e struktures se tyre gjuhesore, llojet e titujve qe hasen m e shpesh jane: a) tituj te perbere nga dy segm ente, te ndare nga presja ose nga dy pikat, rralle nga pika, ku tema emerore gjendet ne pjesen e pare dhe rema emerore ose foljore ne pjesen e dyte, b) tituj em eror (te shprehur m e em er) te perbere nga nje emer i plotesuar nga percaktore, rrethanore apo kundrinore, c) tituj te perbere nga nje fjali foljore dhe d) tituj qe perm bajne batuten e nje ligjerate te drejte, me ose, gjithnje e m e shpesh, pa ndihm en e thonjezave.

G juha e gazetave, duke dashur t ’i afrohet m e teper lexuesit priret drejt gjuhes se folur, afrohet me ligjerim in bisedor. Kjo ben te m undur qe nga pikepamja sintaksore bashkerenditja te ze nje peshe te m adhe ne strukturim in e periudhes. R astet m e tipike te bashkerenditjes jane ato qe form ohen m e ane te lidhezave sem antike (kepujoret, e, dhe; kundeshtorja por, etj.) apo sintaksore qofshin ato. N e m ungese te lidhezave, “lidhja” bashkerenditese u besohet elem enteve te tjere gjuhesore sig jane shenjat e p ikesim it (lidhje asindetike), ku peshen kryesore e luan ndarja m e presje. Kjo e fundit i volit shum e enum eracionit te form ave te pashtjelluara te foljeve sig eshte pjesorja apo percjellorja365, te cilat, perpos ngjashm erise m e foljen, shfaqin perkatesisht tipare te m biem rit dhe te ndajfoljes. N je tjeter elem ent i rendesishem bashkerendites ja n e fjalite e nderkallura366 367 368, te futura m es kllapash apo te vena m es presjesh a vizash. M e ane te ketyre fjalive, gazetari ka m undesi te shtoje edhe disa te dhena te tjera apo vezhgim e sqaruese per ngjarjen apo ndodhite e sapopershkruara, te cilat, pagka se nuk konsiderohen thelbesore, sherbejne per ta plotesuar dhe saktesuar m e tej inform acionin e ofruar dhe per ta lehtesuar disi vargun sintaksor.

M egjithate, ndonjehere bashkerenditja nuk eshte e volitshm e per te shtjelluar dhe shteruar nje tekst argum etues i cili parapelqen m e shum e nenrenditjen. N e periudhat m e nenrenditje dalin ne pah raporte varesie qe m und te shprehin kohe, vend ose shkak, m adje shpeshhere ato jane te gershetuara. N ga analiza e llo jit te fjalive te nenrenditura qe analizuam (K reu IV) pam e se gjuha e gazetave shfaq tipare te perbashketa m e gjuhen e sotm e te shkruar te zhanreve te ndryshm e, ku vihet re nje perdorim i madh i fjalive te nenrenditura lidhezore367 te cilat ndiqen nga fjalite kundrinore, kohore, shkakore dhe qellimore. Me te rralla fjalite e nenrenditura kryefjalore, kushtore, krahasuese, lejore dhe menyrore.

N e kete aspekt, arrijm e ne konkluzionin se “kontributi gjuhesor i shtypit shihet brenda perdorimit formal te te shkruarit” dhe se ushtrim i i aftesise se lexim it dhe te shkrim it i ben m ire “shendetit g juhesor” te lexuesit.

Persa i perket leksikut, ai eshte sektori m e elastik dhe m e i perpunueshem i gjuhes. Leksiku eshte “i hapur m e kushtetu te” ndaj huazim eve, neologjizm ave apo vershim it te fjaleve dhe term ave nga gdo disipline e gjuheve sektoriale sig jane: shkenca, sporti, politika, teknologjia etj.

E kushtezuar nga synim et qe ka, g juha e gazetave u drejtohet arsyes e ndjenjave njekohesisht, anes intelektuale dhe anes em ocionale, m endjes dhe zem res dhe per kete arsye ajo eshte e

365 Shih: Geliku, M. (2006), Format e pashtjelluara te foljes ne gjuhen e sotme shqipe, Shblu, Tirane.366 Shih: Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhesise dhe i Letersise (1997), Gramatika e gjuhes shqipe, II, Tirane, f. 651-658.367 Bonomi, vep. cit., f.148.368 Shih; Dardano, M., vep.cit, f.286

179


m brujtur m e figura retorike nder te cilat spikat m e teper m etafora. M e perdorim in e m etafores kuptim i i fjales zakonisht zgjerohet, aftesia shenuese e saj rritet dhe efekti tek lexuesi shum efishohet. M egjithate krahas m etafores, nder figurat m e te pranishm e jane edhe sinonim et, antonim et, hom onim et, perifrazim et etj.

Pra, gjate punim it tone, vum e re se shtypi shfrytezon gfaredolloj m enyre per te arritur shprehesine, qe e shtyn gazetarin te kerkoje ne te gjitha degezim et e variacionit, m adje edhe te krijo je m jete e lidhje te pazakonshm e. Shprehesise i sherbejne edhe thojezat, llojet e shkronjave, sidom os per titujt, nenvizim et, ngjyrat etj.

Per ndikim in e m adh qe kane ne publik, per dendurine e levrim it te gjuhes se shkruar, per shkak se jane nje produkt i gatshem , i lire dhe i kudogjendur, per shkak se u drejtohen nje publiku te gjere e te padiferencuar, gazetat m und t ’i konsiderojm e si “edukatoret tane gjuhesore. ” P ikerisht per kete rol qe u kem i dhene, atyre do t ’i duhej te ishin m e te pergjegjshm e nga pikepam ja profesionale dhe sidom os ajo gjuhesore.

* * *

Pavaresisht nga dallim et, si dy gjuhe indoeuropiane qe jane, italishtja dhe shqipja kane edhe m jaft p ika kontakti, ngjashm erie, ne te g jitha n ivelet e gjuhes. Keto ngjashm eri jane diktuar kryesisht nga disa kushte jashtegjuhesore sig jane pushtim et, hegjem onia ekonom ike e italise dhe lidhjet e forta tregtare m idis dy vendeve, em igracioni drejt brigjeve te saj, afersia gjeografike, gershetim i i kushteve historike m e ato kulturore etj.

H istoria e kontakteve m es gjuhes shqipe dhe asaj italiane ne bregdetin adriatik nis qe nga shek.X III369 370 kur filloi te lulezoje ndjeshem fuqia politike dhe ekonom ike e Republikes se V enedikut. N e kete periudhe popullsia shqiptare qe shtrire ne n je pjese te bregdetit lindor te A driatikut. K oloni te shum ta veneciane u ngriten g jate tere ketij bregu, deri ne ishujt greke m e te skajshem te Jonit e te Egjeut. M e te g jitha keto treva V enediku zhvilloi neperm jet detit nje veprim tari tregtare te fuqishm e, aq sa per tri-kater shekuj ajo qe aty fuqia m e e m adhe detare e kohes e cila goi m e vone ne pushtim in e tyre. R epublika e V enecias pushtoi n je varg qytetesh bregdetare si D urresin (1392), Lezhen (1393), Shkodren (1396), e m e pas D rishtin, U lqinin e T ivarin ku per afro n je shekull u vendos ne keto treva nje adm inistrate kryesisht veneciane. Sigurisht, g jate shkem bim eve tregtare dhe lu lezim it te je tes ekonom ike gjalleroi edhe shkem bim i gjuhesor.

N e aspektin kulturor e ate libror, m jaft dom ethenes eshte fakti se libri i pare i n johur deri m e sot ne gjuhen shqipe, M eshari i G jon Buzukut, eshte nje veper liturgjie e perkthyer ne pjesen m e te m adhe nga italishtja. Jo vetem kaq, por krejt levrim i i shqipes se shkruar pergjate dy shekujsh (X VI-X VII) u krye m e se shum ti perm es perkthim it te veprave fetare prej italishtes. G jithashtu n je num er njerezish te kishes katolike u shkolluan e u form uan neper institucione fetare (arsim ore apo kulti) ne Itali .

369 Shih: Jorgaqi, K.(1997), Mbi huazimet italiane ne gjuhen shqipe, “Perpjekja”, Nr. 10.370 Po aty, f.132.

180


N dikim i italian m bi gjuhen shqipe rifilloi serish m e vendosjen e qendrueshm e ne Shqiperi te urdherave fetare katolike , sig ishin urdheri i frangeskaneve e, m e pas, urdheri i jezuiteve. Keta urdhera hapen dhe drejtuan shkolla fillore e te m esm e, ku italishtja m esohej si gjuhe e pare ose e dyte.

Pas them elim it te shtetit shqiptar m e 1912, ne dekaden e dyte te shekullit XX, nevojat e ngutshm e qe dolen per hartim in dhe botim in e teksteve shkollore, botim in e broshurave me karakter zyrtaro-adm inistrativ e t jd e p e r t im i t te huazim eve, veganerisht atyre italiane, iu hoq freri.

N je tjeter periudhe e rendesishm e per kontaktet m idis dy gjuheve ishte periudha e pushtim it fashisht gjate Luftes se D yte Boterore. P ropaganda fashiste dhe italishtja u im ponuan ne shkolla (u hapen shum e shkolla profesionale italiane, erdhen punetore te specializuar nga Italia) ne botim e (u botuan nje num er i m adh librash e revistash ne gjuhen italiane) ne arkitekture (Tirana ruan ende fizionom ine e arkitektures fashiste) etj.

Pas £ lirim it, d.m .th. pas 1944-es per arsye te m irenjohura politike kontaktet e shpeshta dhe te larm ishm e m es gjuhes shqipe dhe asaj italiane u nderprene m egjithate ato nisen te rigjalleroheshin disi ne fund te viteve ‘60 dhe ne fillim te atyre ’70.

Fillim i i viteve ‘90 shenoi n je boom te vertete te ndikim it italian m bi shqipen ku repertori italian “vershoi pa dogane” ne shtratin e kesaj te fundit. N e kem bim , em igrantet tane vershuan ne Itali. N e kete periudhe shkem bim et ekonom ike, tregtare, financiare dhe kulturore m idis dy vendeve u bym yen. K ete rrjedhe ndoqen edhe bashkepunim et dhe m arreveshjet gjeo-politike ku Shqiperia dhe Italia do ta shihnin serish veten partnere kryesore. Televizioni dhe radioja italiane u futen ne gdo fam ilje shqiptare dhe m brujten gjuhesisht shum e shqiptare te brezit te viteve ‘80 ndekohe qe universitetet italiane m ikpriten dhe u hapen dyert ketyre te fundit.

Veg kesaj, kontaktet e gjera e te drejtperdrejta m es shqiptareve e italianeve si ne Itali, ku num ri i em igranteve tane ka arritur ne disa qindra m ijera, ashtu dhe ne Shqiperi, ku punojne e veprojne specialiste e siperm arres te shum te italiane, i kane rritu r se teperm i prurjet e italishtes m bi shqipen, pjesa m e e m adhe e te cilave u takojne pa dyshim huazimeve te panevojshme.

Sot, sidom os vitet e fundit (2010 - 2015), ro li gjithnje e ne renie i televizionit italian ne Shqiperi po zevendesohet nga prania g jithnje e ne rritje e call center-ave, kryesisht Tirane. Italishtja tani per tani eshte k thyer ne “gjuhen e bukes” per shum e nga te rinjte tane qe punojne aty.

Te gjithe faktoret jash teg juhesore qe kane ndikuar ne afrim in e italishtes m e shqipen, perveg te m irave kulturore, pasurore, njerezore, sjellin m e vete edhe “efekte anesore”, apo “efekte anesore gjuhesore”. N dodh rendom qe shqipfolesit, per shkak te pranise se fuqishm e, te vazhdueshm e dhe te thelle te italishtes ne te perditshm en e tyre, te devijojne prej standardit. D isa jane arsyet pse kjo g je ndodh; snobizmi, padija, mosdeshira, vetedija apo kultura e munguar gjuhesore. K orsia e standardit po lihet gjithnje e m e teper ne harrese. Perdoruesit e shqipes shpesh po e anashkalojne ate.

371 Po aty. f.134.

181


***

D uke qene ne kontakt m e njera-tjetren gjuhet jap in e marrin. K y fenom en njihet ne gjuhesi me term in huazim , p o r“huazimi gjuhesor” (“il prestito”), ndryshe nga huazim i i n je objekti a sendi, te cilin pas n je fare kohe i zoti kerkon qe t ’ia kthesh m brapsht, nuk ka pretendim e te tilla ndaj “borxhliu t” . N e gjuhe fjala apo struktura qe jepe t apo m erret nuk i kthehet m e asnjehere te zotit, gjuhes se origjines ne rastin tone, sepse ato jane m jaft bujare m e njera-tjetren. M egjithate, kjo bujari nuk eshte k rejt “pa zarar” per gjuhen huam arrese.

H uazim et jane disa llojesh: ato qe lindin per nevoja objektive (d.m .th. ne kushtet e n je vakum i term inologjik e perkufizues, te g jendur perballe n je risie, gjuhes i lind nevoja objektive per te m arre hua gjetke fjalen apo term in te cilin nuk e ka ne inventarin e v isarit te vet) dhe ato qe lindin per nevoja subjektive, qe ndryshe quhen ose huazime luksi (folesit e njeres gjuhe “zgjedhin m e dashje” , m e apo pa arsye, te perdorin fjale a konstrukte te huaja qe i rrine shqipes si m ish i huaj).

N e kuader te huazim eve futen edhe: a) nderkombetarizmat, b) modizmat qe dalin nga perdorim i sapo shuhet dukuria qe e ka nxitur, c) huazimet-aluzione te cilat s ’jan e gje tjeter vegse m etafora apo m etonim i te fuqishm e qe i referohen ngjarjeve te bujshm e, personazheve apo fenom eneve nga kontekste politike a letrare te para si fenom ene, d) huazime e formuara si krijime individuale dhe rastesore m e ane te ndajshtesave fjalform uese si parashtesat dhe prapashtesat.

N je lloj tjeter huazim i jane edhe kalket te cilat ja n e perkthim fjale per fjale nga njera gjuhe ne tjetren. A to m und te klasifikohen ne kalke form ale apo strukturore dhe kalke sem antike. Te parat jane kalke homonimike, d.m .th. paraqesin ngjashm eri ne nivel shenjuesish (cerim onia/cerem oni, cam eriere/kam arier etj.) ndersa te dytet jane kalke sinonim ike te cilat paraqesin ngjashm eri ne nivel te shenjuarish, pra ne kuptim (psh.: fundjave/fine settimana, grattacielo/qiellgervishtez,etj.)

Zakonisht ndryshim et dhe levizjet ne g juhe ndjekin n je ritem te ngadalshem . Preket fillim isht tulla (leksiku) e madej nis e gerryhet them eli (sintaksa). K y ritem ndryshim i nuk eshte n jetrajtesisht i ndryshueshem por pershpejtohet dhe behet m e i dukshem sidom os gjate periudhave te k thesave te m edha shoqerore, politike dhe ekonom ike. K eshtu ndodhi m e ne, keshtu ndodhi m e shqipen pas v iteve ’90. Interesat e “huase gjuhesore” qe m orem nga italishtja po i shlyejm e ende.

Sidom os pas viteve ’90, m e kalim in nga nje regjim ne tjetrin, m e renien e barrierave politike dhe ideologjike, shqipen e m ori rrjedha e ngjarjeve dhe qe atehere po perpiqet t ’i beje balle dallgeve te prurjeve ne g juhe te huaj, ne italisht dhe anglisht kryesisht.

N e keto vite televizioni qe faktori kryesor qe m undesoi vershim in e italishtes, sidom os m e ane te m odeleve te gazetareve apo em isioneve qe ofronte. Shum e prej gazetareve shqiptare orientoheshin prej ketyre m odeleve gka, m e dashje apo pa dashje, la edhe vraja gjuhesore ne ligjerim in e shkruar te shqipes. Fakti qe shqipja eshte sot e m bushur m e fjale te huaja ndodh edhe fale pakujdesise se gazetareve, politikaneve dhe njerezve publike te cilet po aq publikisht tregojne pak, apo aspak kujdes, per gjuhen shqipe dhe te shkruarit bukur. Perdorim et apo shperdorim et qe keta te fundit i bejne gjuhes, shm angiet nga norm a letrare apo qofte edhe nje

182


fare snobizm i qe i karakterizon pothuajse te g jithe ata qe dalin ne ekranet e televizioneve, te atyre qe zene faqet e para te gazetave, gazetareve e politikaneve, eshte percaktues per gjendjen e shtrem berim it te gjuhes shqipe.

M egjithate, g juha nuk do lene vetem ne dore te (sh)perdorim it sipas frym ezim it te brendshem te perdoruesve. N e radhe te pare m brojtja e gjuhes duhet te je te institucionale dhe te bazohet m bi m ekanizm at shteterore qe e ushtrojne kete fuqi institucionale. D uhet te behet n jesim i i teksteve shkollore, te riv leresohet figura e redaktorit neper shum e institucione, sidom os brenda redaksive te gazetave. K etu nuk perjashtojm e institucionet arsim ore te cilat duhet te vihen ne pararoje dhe te m ekojne dashurine per gjuhen dhe kulturen gjuhesore te shqipes. Standardi, si form e gjithperfshirese dhe e negociuar tashm e m es perdoruesve, duhet te respektohet dhe jo te anashkalohet me apo pa dashje. Ne nuk jem i per purizm in e gjuhes pasi besojm e se gjuha ne vetvete eshte n je organizem i gjalle dhe te pretendosh prej saj te je te e ”kulluar” do te thote ta ndjesh si ne organizem statitk, te vdekur. M egjithate nuk do te donim qe konstrukte qe nuk jane te shqipes (psh. fjala vjen nje banjo gjaku, dje presidenti ka thene, atakoj, inicioj etj.) t ’ia im pononim asaj m e (pa)hir duke ia prishur hiret e struktures se vet.

* * *

Pavaresisht se etapat e fillim it te gazetarise italiane dhe shqiptare nuk perkojne m e njera-tjetren, h istoria e shtypit te te dyja vendeve paraqet disa aspekte te ngjashm e. Keto ngjashm eri u pane ne rolin qe luajti shtypi per te artikuluar tematika te nje rendesie kombetare e atdhetare, per te luftuar analfabetizmin, per t ’i qendruar pushtimit te huaj si dhe per te shmangur pergarjen. G jithashtu, si shtypi italian ashtu edhe ai shqiptar, pesuan mbi kurriz peshen e diktatures (fashiste/kom uniste) dhe te censures. I vetm i ndryshim ishte se shtypi shqiptar i perjetoi te dyja, edhe ate fashist.

G jate punim it eshte pasqyruar ne rend kronologjik h istoria e lindjes se gazetave ne bote, ne Itali dhe Shqiperi, para dhe pas epokes se G utenbergut. Shtypi eshte ndare ne etapa ku jem i perqendruar ne rrethanat e lindjes se shtypit ne pergjithesi ne bote, m e pas ne Itali, e m andej ne Shqiperi ku kem i sjelle inform acion te bollshem rreth te perditshm eve, datim it te tyre dhe funksionit qe secila prej tyre pati ne arenen kom betare.

Sa i perket larm ise, duhet thene se, panoram a e shtypit italian krahasuar m e ate te shtypit shqiptar, ofron m e shum e tituj, ka n je tradite m e te konsoliduar dhe pavaresisht orientim it, rrjeshtim it politik apo profilit qe ka, deshm on nje kujdes m e te m adh per italishten letrare, ben pak apo aspak gabim e drejtshkrim ore dhe perfaqesohet ne rang ndekom betar m e gazeta te tilla si Corriere della Sera apo la Repubblica. E kunderta ndodh m e shtypin shqiptar. A i nuk ka ende nje tradite te konsoliduar pavaresisht se ka gazeta serioze, po perpiqet ende ta gjeje veten ne rang kom betar e nderkom betar dhe ka ende problem e drejteshkrim i, jo thjesht tipografie.

I gjithe aktiviteti i shtypit shqiptar qe gjallon e gelon nder vite, nuk m und te m os ndikohej nga m odeli i sim otrave perreth. N e kete aspekt m und te them i se Italia ishte e para dritare nga e cila i drejtuan syte gazetaret tane, qofte per arsye afersie gjeografike, ashtu edhe per arsye thjesht pragm atike. N gjashm eria here shfaqet si gjurm e gjenetike (Gazeta Shqiptare vjen si e binjake e La Gazzetta del Mezzogiorno) e here si pasqyre onom astike (Corriere della Sera/Korrieri; Panorama/Panorama; la Repubblica/Republika; il Giorno/Dita; Il secolo/Shekulli). N uk

183


m ungojne as p ikat njerezore te referim it. Shum e gazetare shqiptare pohojne se gjate karrieres se tyre profesionale kane ndjekur m odele te shtypit italian, R A I-t kryesisht, gka nenkupton edhe ndikim in e tyre gjuhesor, ndikim in e italishtes m bi gjuhen shqipe.

* * *

M e ane te ketij punim i, nuk m etojm e t ’i kem i shteruar te gjitha geshtjet qe lidhen m e gjuhen e gazetave dhe vegorite e saj. Ky eshte nje hulum tim ne rrafshin sinkronik i cili perpiqet m e teper te ngre geshtje per diskutim lidhur m e gazeten e cila nuk duhet pare vetem si n je dokum ent norm ash gjuhesore por duhet pare si nje strukture kom unikuese qe i b indet disa rregullave te veta.

N ga pikepam ja didaktike besojm e se do ishte e udhes qe nxenesit dhe studente te nxiteshin t ’i lexonin gazetat. Kjo do te ishte n je m undesi m e teper per te zhvilluar syrin dhe qendrimin e tyre kritik ndaj geshtjeve te realite tit dhe aktualitetit qe shtypi pasqyron. G azetat perfaqesojne nje mjet te vyer didaktik per te zhvilluar aftesine e te lexuarit, te kuptuarit dhe te ligjeruarit.

Lexim i i gazetave eshte n je m jet per m bledhur e fituar njohuri pasi, p ike se pari, pasuron bagazhin tone leksikor, na nxit kureshtjen intelektuale, na zhvillon im agjinaten dhe dellin krijues. Kjo vles sidom os per lexim in e gazetave ne g juhe te huaj.

Sigurisht, nga pikepam ja kulturore njohurite qe ofron gazeta nuk ja n e aq te kultivuara sa ato qe ofron libri m egjithate lexim i i gazetes ne nje ore m esim i rrit ndergjegjesim in gjuhesor te studenteve dhe vem endjen e tyre ndaj form ave gjuhesore ne veganti.

G jate lexim it te gazetave studentet kane m undesi te pasurojne repertotorin e tyre leksikor, punojne m e polisem ine, sinonim ine, tekstin dhe kontekstin. D uke qene se gazetat jane nje vitrine e lig jerim it te shkruar aty shfaqet nje larm i tekstesh si ai argum entues, pershkrues, tregues etj. D uke u m esuar studenteve te lexojne gazetave ne te vertete u m esojm e atyre te njohin strukturen dhe funksionet e m esazheve, u m esojm e te njohin form at gjuhesore te secilit tekst dhe efektet qe ato shkaktojne tek lexuesi.

D uke punuar m e tekste gazetash, studenti nuk ka thjesht perfitim e gjuhesore por ka edhe perfitim e intelektuale. D uke krahasuar qendrim et e ndryshm e qe gazeta te ndryshm e kane per te n jejtat ngjarje, studenti zhvillon syrin e vet k ritik dhe nderton qendrim in e vet. K eshtu lind diskutim i, ballafaqim i, arsyetim i nderkohe qe rritet aftesia shprehese. Keto te fundit do t ’i duhen gjate gjithe jetes. Do t ’i duhen per esene e provim it te m atures ne shkolle te m esm e, per plotesim in e CV -se m e te cilien do te kerkoje pune, per shtjellim in e n je punim i qe do ta paraqese ne n je konference shkencore, per hartim in e nje raporti qe do te dorezoje per m barevajtjen e puneve ne nderm arrjen ku punon etj.

Lexim i i gazetave ne gjuhen shqipe dhe gjuhen e huaj rrit aftesite profesionale te perkthyesit dhe cilesine e perkthim eve.

184


SHTOJCA 1:

M e poshte faqet e para te gazetave te analizuara ne Kreun IV.

II iviuko SpuiuMtt rioontMcc I'uganc ddScrvi/j Named come u * n >

► APPUNTAMENTO SUL WEB CON Ml-SSAGGEno I

T IMWrPRe)C O s o

m m w mc i tlHHulul A MAT. 11 PA LSI

Borsellino, accuse a uno 007I Ol 1111q>t i\ s <MR I I \SCXIMODI

N tA ir n i iv . L̂ i Procura; anoora da venticarc la partecipazione all'attentato

f t I I C A M I m 111 * M ( A l l I IN ( .M i l . T A I I 1 I * M O I A U O I110i%tm «tt ti mxnu docra ic Mi rttvn. n i m form L aantc segrctoc il sb n /b

riVU ‘Ail mista\>dcicattoHxufKliLa nunriisi del Parfcuixiito: M»\ \Nc lie a lee m in d ie d m esL

OKHiniuccustntn KM) milioni

M M t i V U M r x o

Immuratai fxt k* uftc cafvhofrtadi: i w * termw fer Li preaftonrc dqgi aiicndimai

L o d o a u n p a s s o d a i r a c c o r d oII Par intesa fatta. I fmiani Irvnaixr b votiamo « b sir non e nrefibtk

doxudlcnnc manxvhiru svrebbe Irrqucmjii • AroorC aso Ruby, vert ice in P rocu ra

I leuuli del premier tutto inwntato

i / / ' ,

U A U I U N N O I kW Nuii hiuilfOiitbitit.'iAiiii’iKnnikviAnandntfr.i Uifciuratftiiup* ancrutfura!Roma, tom a il grande cinema*npnita alia stazione Anagnma

»!!• * •

Fig.1. “I lM e ssa g g e ro ”, 28.10.2010, f.1.

185


Fig. 2. “ C o r r i e r e d e l l a S e r a ” , 2 8 .10 .2010 , f.1.

186


m viaie lo nomine

WIND BUSINESS CLASS

u i w*mmtAwj IMubi, nri iiacrt4» H i -UOuiwUnd amcumiviuwn*vw»f crrjn KlpRHdcXXl

la Repubblica By . ■ ■ I I H if ■

Mi sulla ncasJruounc cgullo. bprncuraili Cjlamswu &cm TrattarvrtaSaoermfunjaEaoil

TJno007nell’agguato a Borsellino” Seimuscidimentjcano 1 ’art*pcrjjiseguire

RiconosciutodalpefititoSpatuzza,sa)-ebbcstatonelgam^e(kllaboniba ilmerca

R u b v e i l C a v a l i e r e Lodo Alfano M asincll ancuiopalctti dai finiani

L e m i e n o t t i a d A r c o r e ” II premieravvcric Bcrsanj e (XJoMsaJtatmio" “|

^*~-**~ n>: ^ ; v ok% a colpire i! metro di Washington. tmr»n<?a cafftim >

l SA< Rl PA

R 2II neotenrone vince IxcolasanitaIo\v-co<alasfiuaconlaPadania smsparmia il 30 per cento

I m a M M

C ** •YinrwVymii ■"!■■««»>■»» MW i t n .w M n a g | bpnvky — —

»• Ml l) M» Da domani in tutta la librerieV—Z:—— —. i **•

Fig.3 . “ /a R e p u b b l i c a ” , 28 .10 .2010 , f.1.

187


CRON AC A ROMA PSfe1 JL"1

> >tv ; .«*• A icambmicn. m monteanchc tm moliooclarapomabilcdi unCaf I In migluno lcpraiichckimmic

Iinmigrati, maxitruffa sulla sanatoria Sc I'infatuazionc\rrcsta te 22 pcrsonc, documenti falsi venduti per settemila euro scnihni un amorc

4 “Xm S r io Cortci» • siwtocati bocdano il protocolk)AIciiuiium). verve him kvoI(a> In n M rn pnniuMii ikhi u i iu h arcsLutna \ iv c ir in cilia

K is a tra fam iyjic pervhc due ragazzc avevanonvutouna life per futili motivi

Faida dentro al pronto soccorsoU Y * I U N Q J U .0 < K tia . d o d ic i pcrsonc si pnendono a p ugn i c stam pe lla tc ncll ospcUalc

Q iO t N O I M O M I• S i 4 l ( M a r — •r» ' r * m n r u , i n #

Miicrm n,i nUltca* 1 1 >v> c c V i t aui .uk'NtinKntisi incttc in mosmi

Iv i il autCUOMd autumnal Sennit*

Awtwilurr in LIII.1• tu d lu*<>11 *(/«•<IA ll«t ICO N o m u n t a n o

Apcrti Domika Jl Ottobrr! M u lc t id l es ta lls ! ic I k. . • •

M M t M M * M A O N T T IO A tAC *4 IT K A II

e w o to toM N T A N W A N

MOMArWA MPA01ETT1 ARREDAMENTl10 000 mm m m*po*f*mm

f* .n .‘V. »•W W W | K K i l e W e r T W $ e m * i« c o m

Fig.4 . “ C r o a n a c a d i R o m a ” , 28 .10 .2010 , f.1.

188


SHTOJCA 2:

M e poshte tekstet prej te cileve jane m arre n je pjese e shem bujve te analizuar ne K reun IV.

Teksti nr. 1:TEKSTET

Le indagini: I jihadisti hanno tentato di modificare la voce del «boia». Il filmato scovato da esperti prima della pubblicazioneBarba piu lunga: non e stato ucciso subito I due video a confronto: cambia il luogo dell’esecuzione

WASHINGTON - Prima i video di Osama, poi quelli di Al Zarqawi, ora tocca ai successori, ancora piu crudeli, allineati sulle posizioni del Califfo. Le esecuzioni compiute dall’Isis diventano fonte di indagine per scoprire gli assassini. E si mettono a confronto le immagini delle uccisioni dei giornalisti James Foley e Steven Sotloff.

Il boiaGli esperti ritengono che sia lo stesso per entrambi gli episodi. Lo hanno riconosciuto anche se i terroristi hanno cercato di modificarne la voce dall’accento inglese. Si tratterebbe del militante cresciuto nella zona di Londra, magari d ’origine mediorientale o asiatica. A ll’inizio si e parlato di un rapper passato nelle file della Jihad, e girato anche un nome. Ora si e meno sicuri di questa pista.

I tempiNel primo video, quello con Foley, Sotloff appare rasato. Nel secondo ha un’inizio di barba, i capelli sono cresciuti. Dunque le esecuzioni — malgrado supposizioni sostenessero il contrario — sarebbero avvenute in momenti diversi. Del resto il killer si riferisce a recenti raid aerei Usa, seguenti alla decapitazione di Foley. Per ora nessuno si sbilancia nell’indicare una data precisa e nega comunque che ci sia un legame diretto con i bombardamenti. Quella e una scusa a fini propagandistici.

II luogoPuo trovarsi nella stessa zona della prima esecuzione, ma in un punto differente. I terroristi, questa volta, hanno evitato di mostrare con chiarezza l ’orizzonte. Questo per non dare riferimenti. Dopo la morte di Foley, il blogger britannico Higgins — mettendo insieme foto satellitari, frammenti del video e paesaggio — ha indicato una collina a sud di Raqqa (Siria) come scena dell’omicidio. Anche all’epoca dei messaggi di Osama dai nascondigli afgani i registi del terrore avevano cercato di coprire le tracce. Le rocce alle spalle di Bin Laden furono coperte con teloni. Una risposta alle indiscrezioni emerse sui media Usa: alcuni geologi erano al lavoro per identificare il suolo e fornire dritte all’intelligence.

L’esecuzioneIn entrambi gli episodi, i militanti oscurano il momento esatto dell’esecuzione. Non e chiaro il motivo. Qualcuno ha suggerito un’azione in due tempi. L ’estremista che si esprime in inglese spiega quello che sta per avvenire, ma il boia e un altro. Si e discusso anche sulla formazione che detiene gli ostaggi. Oltre alla famosa cellula britannica, i cosiddetti Beatles, guidati da Jihadi John (nome inventato dai media), alcuni osservatori hanno indicato mujahedin sauditi legati all’Isis. Ma anche belgi. A rivelarlo un ex ostaggio che ha condiviso parte della prigionia con Foley.

(Corriere della Sera, 4.9.2014, f.13)

189


Teksti nr. 2:

Rihapet geshtja gameGreket na kthejne flamurin permbysPerplasjet Panariti-Avramopoulos qe nga Nju Jorku per geshtjen e paktit detar

Ministri i Jashtem shqiptar, Edmond Panariti, ka ringritur zyrtarisht, pas me shume se nje dekade, kerkesen e zgjidhjes se geshtjes game para Athines zyrtare, ne kryeqytetin grek. Sipas njoftimeve te MPJ- se, shefi i diplomacise shqiptare, pasi eshte perplasur gjate me homologun Avramopoulos per geshtjen e paktit detar, nuk eshte terhequr nga respektimi i vendimit te Gjykates Kushtetuese. Por, pas shpines se tij, Panariti ka pare t ’i punohej nje “rreng protokollar”, i cili gjithsesi eshte serioz ne permasat e nje skandali diplomatik. Flamuri kuqezi eshte vendosur me koke poshte ne sallen e konferences per shtyp nga protokolli i MPJ-se greke. Ministri i Jashtem shqiptar ngriti dje ne Athine nevojen per zgjidhjen e geshtjes game dhe i beri te qarte homologut te tij, Dimitris Avramopoulos se Shqiperia do ta zgjidhte geshtjen e marreveshjes se kufirit detar, sipas Kushtetutes se vendit. Vizita e shumeperfolur e ministrit te Jashtem shqiptar ne Greqi arriti t ’i tejkaloje pritshmerite e pergjithshme per mire. Pas pothuajse 10 vitesh heshtje per geshtjen game nga pala shqiptare, Panariti arriti t ’ia shtoje ne tryezen e bisedimeve Avramopoulos-it kete geshtje dhe te kerkonte prej tij nisjen e punes per ta zgjidhur. Vizita zyrtare perforcoi dhe faktin se rinegocimi i marreveshjes se ndarjes se ujerave territoriale do te behet mbi bazen e se drejtes nderkombetare dhe jo ne gjykatat nderkombetare. Entuziazmi i oreve te para te kesaj vizite u zbeh teksa nga fotografite e konferences per shtyp duket qarte se flamuri shqiptar, pas shpatullave te ministrit Panariti, qendron me koke poshte. Nuk dihet nese nga protokolli grek permbysja e nje simboli te tille te rendesishem si flamuri ka qene pakujdesi apo provokim. Mbi te gjitha, vizita arriti te siguroje rritjen e bashkepunimit mes dy vendeve, duke percaktuar takime minimalisht dy here ne vit mes ministrave te Jashtem dhe ngritjen e komisioneve te posagme per diskutimet e geshtjeve dypaleshe.

£am etKryediplomati shqiptar, Panariti, e ngriti geshtjen game ne takimin koke me koke qe dy homologet zhvilluan dje rreth nje ore ne zyren e ministrit grek. “Ai tha gjate takimit se geshtja game dhe e pronave te shqiptareve ne Greqi kerkon zgjidhje”, thekson Ministria e Jashtme shqiptare ne njoftim, duke cituar ministrin Panariti ne takimin me Avramopoulos-in. Pavaresisht se kjo geshtje nuk u permend ne pjesen e konferences per shtyp, artikulimi i saj merr nje vlere te rendesishme, nisur nga fakti se politikaneve shqiptare iu ka munguar guximi per ta shtruar ate ne tryezat dypaleshe. Burimet bejne te ditur se Panariti ishte keshilluar qe te mos e ngrinte kete geshtje, sepse mund te sillte pasoja mbi marredheniet mes dy vendeve, por ai nuk u terhoq.

DetiMinistri i Jashtem shqiptar refuzoi dje te pranonte qe geshtja e ndarjes se ujerave mes dy vendeve te behej nga nje gjykate nderkombetare arbitrazhi. Edmond Panariti perseriti dhe ne konferencen per shtyp me homologun e tij grek se geshtja e ujerave do te zgjidhej sipas Kushtetutes dhe ligjeve kombetare te Shqiperise. Kjo do te thote qe vendimi i Gjykates Kushtetuese per kete geshtje do te respektohet dhe marreveshja e re do te behet mbi bazen e rregullave te reja. Burimet bejne te ditur se pala greke ka kerkuar ne menyre te perseritur qe geshtja e ujerave te zgjidhet nga nje gjykate europiane, nisur nga bllokimi i saj si rezultat i vendimit te Gjykates Kushtetuese. Pretendimi eshte ngritur dhe ne Nju Jork, kur dy ministrat e Jashtem zhvilluan nje takim ne kuader te mbledhjes se radhes se Asamblese se Pergjithshme te OKB-se. Por pretendimi nuk eshte pranuar nga pala shqiptare.

FlamuriZyrtaret e Ministrise se Jashtme te Shqiperise qe vizituan dje Athinen u njohen me incidentin e kthimit te flamurit shqiptar me koke poshte, vetem pasi kishte perfunduar gdo takim. Teksa dy ministrat dolen ne

190


nje konference per shtyp, pas takimit koke me koke, flamuri shqiptar qe qendronte prapa shpatullave te Panaritit ishte i kthyer permbys. Ministria jone e Jashtme nuk ka dashur gjithsesi t ’i jape vend ketij incidenti, duke e quajtur nje detaj te shkaktuar nga pakujdesia, por gjasat jane te medha qe ky veprim te kete qene i orkestruar nga pala greke. Per incidentin e ndodhur te nje simbol i shtrenjte, sig eshte flamuri, nuk ka pasur reagim as nga pala greke.

(Shqip, 12.10.2012, f. 3)Teksti nr. 3:

E chi si ribella rischia: proiettili all’orafo rapinatoChoc a V icenza, dopo il benzinaio che aveva sparato al giostraio finisce sotto scorta anche il gioielliere: per lui una busta con pallottole

A N anto la paura suona al cam panello, si m escola alla rabbia e tracim a in diretta tv. Sono passati venti giorni da quando G raziano Stacchio, il benzinaio che per la m aggior parte degli italiani e sinonim o di eroe, ha sparato ai banditi che stavano assaltando la g ioielleria dell’am ico Robertino Zancan, uccidendo A lbano Cassol, un nom ade trevigiano con la fedina penale gia colm a di episodi analoghi. L ’altra sera, poco prim a del collegam ento con la trasm issione «Q uinta colonna» condotta su R etequattro da Paolo D el D ebbio, qualcuno ha suonato al cam panello del gioielliere vicentino. Fuori non c ’era nessuno m a quel nessuno ha lasciato una busta. C om e ai tem pi delle Brigate rosse, su quella busta c ’erano delle lettere ritagliate dal giornale che com ponevano i nom i dei destinatari, Stacchio e Zancan, appunto. D entro due proiettili «per arm a corta», com e conferm ano i carabinieri, e un titolo di giornale, «Non m i dispiace per il bandito ucciso», accanto al quale gli autori della m issiva avevano aggiunto un eloquente «A noi si». G ente che non dim entica, gente che e capacissim a di fartela pagare, gente che, com unque, la vita te l ’ha g ia rovinata.

La m oglie di Zancan, C inzia Golin, l ’altra sera era ospite in studio a Retequattro e ha appreso in trasm issione quello che era appena successo. Dopo una rapina in casa una decina di anni fa, dopo un assalto alla gioielleria andato putroppo a buon fine qualche anno fa e dopo l ’ultim o attacco finito a colpi di kalashnikov del 3 febbraio scorso, il com m erciante ha deciso di chiudere. «C hiusura definitiva per rapine», recita il cartello appeso alle vetrine. «Ho sentito mio m arito poco fa - ha raccontato C inzia G olin in trasm issione poco dopo aver saputo dell’ennesim o affronto in stile m afioso ed era disperato. M i ha ripetuto che non ce la fa piu, che questa non e vita. E un uom o forte m a non puo resistere a ll’infinito. Prim a o poi crolla. E lui sta m alissim o,e arrivato al lim ite V iviam o cercando di stare attenti, abbiam o paura per i figli, prendiam o m ille accorgim enti. N on so cos’altro ci possa capitare. Cosa abbiam o fatto di m ale per m eritarci tutto cio?». La tensione a N anto si taglia con un grissino. D ieci giorni fa, altra m anifestazione di arrogante im punita, la com unita era stata «avvertita» con una serie di incursioni notturne in varie abitazioni e aziende, quasi a voler dire «adesso ve la facciam o pagare». Lunedi sera sono arrivate queste due pallottole, una atesta, per il benzinaio, reo di aver reagito a ll’ennesim a rapina a colpi di fucile, e per il gioielliere, che aveva avuto l ’ardire di ringraziare il salvatore della sua com m essa, sola in negozio al m om ento della tentata rapina.

Il prim o inevitabile accorgim ento adottato da carabinieri e polizia e stato quello di estendere alla casa della fam iglia Zancan la vigilanza gia adottata per l ’abitazione di Stacchio. Perche quei due proiettili non sono uno scherzo, sono una prom essa:«N on ci dim enticherem o di voi». C om e se il «colpevole» fosse il benzinaio, che di sicuro non si sarebbe m ai sognato di

191


prendere il fucile e sparare se non avesse visto la giovane com m essa indifesa al di la delle vetrine prese a picconate dai delinquenti.

«Le m inacce arrivate sotto form a di proiettili a Zancan e a Stacchio - tuona G iuseppe Zigliotto, presidente di Confindustria V icenza - rappresentano u n ’intim idazione di sapore m afioso inconcepibile e inaccettabile. Equivalgono a un vero e proprio attentato, non soltanto contro le persone coinvolte, m a contro tutti i cittadini e lo Stato italiano».

Gli im prenditori vicentini, che dopo anni di crisi nera intravedono la ripresa econom ica a ll’orizzonte, tem ono di subire la m azzata definitiva della paura, della m ancanza di sicurezza. E per questo lanciano un m essaggio alle istituzioni. «Invito il G overno, e in prim o luogo i m inistri degli Interni e della G iustizia - annuncia Z igliotto - a venire qui, nel V icentino, a toccare con m ano l ’em ergenza crim inalita, diventata un fattore che rischia di destabilizzare una societa che chiede soltanto di poter vivere e lavorare in tranquillita e in sicurezza. Perche siam o tutti sotto tiro. E ci sentiam o soli. Q uesti farabutti non devono avere la possibilita di m inarlo. A llo Stato chiedo risposte concrete. N on annunci».

(il Giornale, 25.2.2015, f.3)

Teksti nr. 4:

Eksperti amerikan: Ja avantazhet e Shqiperise per te pritur armet kimike

Charles D uelfer, ekspert i arm eve te shkaterrim it ne m ase, u shpreh se ne Shqiperi nuk do te eksportohen arm e kim ike, por vetem pjese te veganta te tyre. “N e Shqiperi nuk do te eksportohen arm e kim ike. F jala eshte per njerin nga kom ponentet qe perbejne n je arm e kim ike. Pra, nuk do te sjellin arm et k im ike ne Shqiperi. Ky kom ponent do te neutralizohet m e nje proces k im ik dhe pastaj do te largohet nga Shqiperia diku tjeter per t ’u djegur” , u shpreh ai. Sipas tij, eshte ne dore te Shqiperise per te pranuar apo kundershtuar pritjen e arm eve kim ike te Sirise ne Shqiperi. Sakaq, ai deklaroi se Shqiperia eshte n je vend qe ende ka m betje te elem enteve kim ike te shkaterruar m e pare. Eksperti i shkaterrim it te arm eve nenvizoi se Siria ka propozuar qe ne Shqiperi te shkojne kom ponente te arm eve kim ike, te gaktivizohen dhe m e pas te hiqen. “Ajo qe eshte propozuar, ne fakt, eshte qe disa kom ponente te ketyre arm eve kim ike te transportohen ne Shqiperi, te gaktivizohen dhe pastaj te hiqen nga territori i saj. N e Shqiperi ende ka m betje te elem enteve kim ike te shkaterruar atje m e pare. N e kete rast, vendi m und te nenshkruante nje m arreveshje per heqjen edhe te m betjeve te m eparshm e pasi te jen e gaktivizuar kom ponentet e lendeve kim ike siriane. Kjo do ta bente Shqiperine n je vend edhe m e te paster se sa m e pare” , pohoi ai. N der te tjera, eksperti u shpreh se Shqiperia ka m jaft avantazhe per te pritur arm et k im ike siriane. “Shqiperia ka disa avantazhe. A jo eshte g jeografikisht afer dhe atje transferim i do te behej shpejt, sepse sig dihet, kom uniteti nderkom betar po perpiqet qe keto lende te nxirren nga Siria sa m e shpejt qe te je te e m undur. Por SHBA, R usia dhe te tjeret po shqyrtojne edhe alternativa te tjera. D isa m enduan se kjo do te shihej si digka pozitive per Shqiperine. B ota do te shikonte ne kete rast vullnetin e m ire politik te Shqiperise, dote shikonte kontributin e saj per heqjen e kercenim it te arm eve kim ike, do te shikonte se ajo po ben digka te m ire per sigurine boterore. Por, natyrisht gjithgka varet nga gjendja politike ne Shqiperi” , u shpreh Duelfer.

(SOT, 14.11.2013, f.4)

192


Teksti nr. 5:

Polemika Rama -Vugig dhe cektesia e Brukselit

Eshte skolastike, e ceket, m adje disi e stisur kritika e bute nga B rukseli per deklaraten e K ryem inistrit Edi R am a lidhur m e bashkim in kom betar te shqiptareve. N je deklarate e M aja Kogijangig, zedhenese e perfaqesueses se larte te K om isionit Europian, eshte perceptuar si nje lloj kritike ndaj konotacioneve etnonacionaliste te pretenduara si prezente ne nje in terviste te Ram es dhene pak dite m e pare. Po a ka pasur vertet te tilla ngjyrim e ne theniet e kryem inistrit shqiptar?

N e fakt jo . N e thelb, R am a ka fo lur per dy m enyrat e bashkim it kom betar te shqiptareve. N jera, ajo ndaj se ciles te dy qeverite ne T irane dhe Prishtine deklarohen te dedikuara, eshte rruga e integrim it te perbashket ne B ashkim in Europian. Por ne rast se kjo rruge nuk realizohet, atehere rruga e m betur e bashkim it kom betar per shqiptaret eshte ajo klasikja, e bashkim it jash te integrim it europian. N e kete deklarim nuk ka fare etnonacionalizem por ka shum e realizem . N acionalistet nuk flasin per integrim m e kom be te tjere, por vetem per n je bashkim te paster etnonacionalist. N e theniet e R am es nuk qem ton asgjekund nje gjykim te tille etnonacionalist. Perkundrazi nenvizohet qarte perparesia, devocioni i politikes shqiptare ndaj integrim it m e BE. Por, nderkaq, behet edhe nje paralajm erim se nese BE nuk tregohet e vem endshm e dhe aktive ndaj B allkanit Perendim or (dhe nuk eshte se BE nuk eshte kritikuar per pasiv itet ne kete rrafsh) etnonacionalizm i m und te shnderrohet ne fatalitet jo vetem per shqiptaret, por edhe per rajonin e Ballkanit.

N djenjat etnonacionaliste (quajini ne dag nacionaliste) m beten shum e te forta ne Ballkan. A q m e teper ne shtete qe jo vetem sapo kane fituar m evetesine, por edhe sapo kane dale nga konflikte te tm errshm e etnike. A q e forte shfaqet fara e keqe e etnonacionalizm it sa, m jerisht, barerat e tij te keqija, po i shohim te rriten v itet e fundit edhe ne oborret e disa shteteve te vete BE-se. Prandaj ndaj ndjenjave etnonacionaliste m und te m bash gdo lloj qendrim i, por do te qe m iopi politike t ’i injorosh. D he pikerisht ky eshte qendrim i i K ryem inistrit Ram a. M os ben gabim qe paralajm eron nje rrezik? Eshte kollaj te thuash bashke m e Kogijangig se Ballkani Perendim or ka “nje perspektive te qarte europiane” . Por sapo e degjon nje deklarate te tille te vjen te pyesesh: Sa te qarte? Sa te qarte e ka kete perspektive M aqedonia ku prirjet e pazbutshm e etnonacionaliste e paaftesojne te respektoje M arreveshjen e O hrit per bashkejetese m es etnive? Sa te qarte e ka kete perspektive Serbia qe refuzon te njohe shtetin e Kosoves p ikerisht e penguar nga nje tradite e fuqishm e etnonacionaliste?

D he m eqenese ra fjala per Serbine, na duket se deklarata e Kogijangig eshte e inspiruar m e teper nga nje reagim i K ryem inistrit serb Vugig lidhur m e deklaraten e Ram es, sesa nga ndonje ngjyrim etnonacionalist i vete kesaj deklarate. E shte prej kohesh ne strategjine e Serbise qe ta njollose diplom acine e T iranes m e etnonacionalizem . Te njejten gje beri edhe kete radhe me gojen e Vugig i cili, qe i pari qe e stigm atizoi si provokuese dhe destabilizuese per rajonin deklaraten e Ram es. M adje i beri thirrje BE qe te reagoje. D he reagim i erdhi m e ane te Kogijangig. Por nuk ka diplom aci m e te gabuar dhe m e kunderproduktive se ta m arresh te paverteten dhe ta m brosh si te vertete. G jithsesi, pati digka thelbesisht realiste edhe ne deklaraten e K ryem inistrit serb qe i prem toi R am es se K osova dhe Shqiperia nuk do te bashkohen kurre ne

193


m enyren klasike. Serbia kundershton bashkim in entnonacionalist te shqiptareve por nuk e perjashton kete bashkim ?! Ky eshte vertet n je lajm i mire! D he e vetm ja rruge e m betur pas elim inim it te klasikes, eshte ajo qe perm endi Ram a, bashkim i m e ane te in tegrim it ne BE. N e thelb edhe Vugig ka thene te njejten gje si R am a te cilin, si per ironi, nxitoi ta kritikoje. Kjo eshte ana qesharake e gjithe kesaj polem ike deklaratash thelbesisht te njejta, te m arre aq seriozisht ne m enyre po aq qesharake nga Brukseli.

(Shqip, 9.4.2015, f.9)

Teksti nr. 6:E «giallo» sulla morte del pm anti-camorraB isceglia s’e schiantato sul guard rail di un rettilineo dell’A3

BARI. U na lunga lotta contro i «veleni» della cam orra e una m orte tanto «strana» da far storcere il naso a piu d ’uno. Si tinge di «giallo» la fine di Federico B isceglia, il m agistrato originario del capoluogo calabrese ed in servizio presso la Procura di N apoli, m orto in un incidente stradale avvenuto nei pressi di Castrovillari (Cosenza). Ieri sono stati celebrati i funerali a Catanzaro. N ella basilica dell’Im m acolata c ’era m olta gente, tra cui m agistrati di Catanzaro e N apoli ed esponenti delle forze dell’ordine. C ’era il sacerdote, don Pasquale Tiriolo, che nell’om elia ha ricordato che «Federico aveva una personality di grande um anita». Tutto nella «norm a» d ’una tragedia che puo colpire ciascuno. E invece, forse, no. La P rocura di C astrovillari aveva subito disposto l ’autopsia di Federico B isceglia, dopo che s ’era schiantato su ll’autostrada che conosceva m eglio, la Salerno - Reggio Calabria. L ’autopsia, secondo quanto si e appreso, e stata decisa proprio per accertare l ’esatta dinam ica dell’incidente stradale e le cause che l ’hanno provocato. Il m agistrato, al m om ento dell’incidente, era a bordo di una Lancia K e stava rientrando a Catanzaro dai suoi fam iliari. Con B isceglia c ’era una donna che e rim asta ferita ed e stata ricoverata ne ll’ospedale di Cosenza. A Catanzaro vivono i genitori ed_i fratelli di Federico B isceglia. Si tratta di una fam iglia m olto conosciuta nel capoluogo di regione calabrese. E il m agistrato rientrava frequentem ente a Catanzaro per trascorrere del tem po con i suoi fam iliari. «La m agistratura fara le sue indagini e spero riveli presto la verita. M a su queste cose ho smesso di credere al caso. Q uando si tratta di Terra dei Fuochi, di rifiuti e di v iolazioni am bientali, gli interessi in gioco sono internazionali. E chi indaga tocca sem pre i fili dell’alta tensione». Questo il post, su Facebook, del vicepresidente della C am era Luigi D i M aio, del «M ovim ento 5 Stelle». «B isceglia - ha aggiunto D i M aio - era uno dei m agistrati in prim a linea per le indagini sui rifiuti e le violazioni am bientali nella Terra dei Fuochi. La sua sua auto si e scontrata contro le barriere laterali in un tratto rettilineo non interessato da lavori di am m odernam ento, finendo fuori strada dopo alcuni testacoda». «La com m istione tra politica, cam orra e im prenditoria - conclude il vicepresidente della C am era - ha orm ai creato uno “Stato” alternativo che vede tra gli introiti piu rem unerativi proprio la gestione dei rifiuti».

(La Gazzetta del Mezzogiorno, 3.3. 2015, f. 19)

194


Teksti nr. 7:

Lotta per l ’egem oniaQuel delitto senza castigo nell’impero di zar Putin

Se il piccolo Cesare del C rem lino avesse studiato il latino avrebbe potuto scrivere nel suo diario che la R ussia e divisa in “partes tres” . Lo e sem pre stata. U na R ussia dell’am bigua m odernita che balla sullo cham pagne e sull’affarism o inconfessabile; quella delle periferie decrepite e spaventevoli dove uno spacciatore conta quanto la velocita del suo coltello e la differenza tra m alfattore e poliziotto non esiste; poi c ’e una terza Russia, quella che si perde nell’im m ensita della steppa e della foresta dove le luci delle m etropoli non si vedono e vige solo la penom bra delle “isbe” prim ordiali e delle rovine postsovietiche dei “kom binat” e delle ex citta della scienza segreta di cui nessuno, a parte i vertici della nom enklatura, doveva conoscere l ’esistenza. Un “non m ondo” che corrispondeva ai due terzi del gigante sovietico, alm eno fino ai tem pi di G orbaciov che ne denuncio, pagando di persona, la sclerosi e la fatale im m oralita.No, Putin non ha studiato il latino, m a ha im parato il linguaggio m inaccioso e m enzognero insegnato nell’alta scuola dei servizi segreti. D a uno convinto che «la fine dell’ U rss fu una delle peggiori tragedie del X X secolo» ci si puo aspettare di tutto, soprattutto se il popolo invece di fischiare, applaude. I duri del C rem lino sono nostalgici m a anche pragm atici e sanno che il com unism o non si puo resuscitare, e una m um m ia di cattivo gusto quanto quella di Lenin nel m ausoleo sulla piazza Rossa. Q uindi con un gioco di specchi ha sostituito u n ’ideologia con u n ’altra, in realta m ai archiviata nem m eno da Stalin che la usava alla bisogna. La nuova dottrina si potrebbe sintetizzare in poche parole: vogliam o tornare ad essere com e eravam o un tem po, belli e potenti, am m irati e tem uti quanto lo furono la cavalleria im periale e in seguito le brigate corazzate del m aresciallo Zhukov. La prosopopea fortem ente antioccidentalista dei putiniani non si basa sul nulla, bensi viaggia sui binari del gas e del petrolio che alim entano la sete energetica degli europei e la crescente ingordigia delle tigri cinesi. La nuova opposizione, sostanzialm ente concentrata a M osca e a San Pietroburgo, non e caduta nella trappola neo im perialista schierandosi - in nom e dei diritti um ani - contro la repressione in Cecenia e a favore delle aspirazioni dell’U craina di scegliere senza ingerenze il proprio futuro. Il che per la terza Russia, quella piu profonda ed arretrata, equivale a un tradim ento. Il C rem lino lo sa e le sue dominant! antenne della propaganda hanno iscritto tutti i dissidenti nella lista nera dei nem ici della patria. «Putin m i vuole m orto», avrebbe denunciato poche settim ane fa Boris N em tsov che apparteneva alla prim a R ussia, quella delle idee liberali, delle m aniere eleganti e dell’inglese fluente. Fatto fuori da presunti sicari del piccolo zar, m a perche? N em tsov, 55anni, fisico di form azione, era il piu pallido degli oppositori. Ragazzo prodigio ai tem pi di Eltsin, di cui fu vice prim o m inistro, aveva in qualche m odo condiviso il destino di G orbaciov senza averne peraltro ne le responsabilita ne la stazza di leader. R icevuto anche lui con m ille onori (oltre che con supponente curiosita) nei salotti del liberalism o occidentale, m a to talm ente ignorato in patria. Uno coccolato dai neo con am ericani e dai conservatori britannici non poteva conquistare i cuori dei russi, il cui palpito e chiuso tra il disprezzo per la “im m oralita” dell’occidentee il fiato m inaccioso dei vicini d ’oriente. N em tsov contestava il neoim perialism o di Putin. A nni fa aveva raccolto un m ilione di firm e contro la guerra in Cecenia. U n grande m ovim ento che si era frantum ato tra le m acerie degli attentati dei “desperados” ceceni nel frattem po passati dal separatism o laico alla guerra santa islam ica prefigurando un califfato dai B alcani al M ar Nero. C on le operazioni in U craina forse Putin intende spezzare questa “trasversale verde”

195


conquistando gli avam posti della C rim ea e del bacino del D onergendo siccom e difensore dell’estrem o bastione della cristianita, e in questo, benedetto dalla Chiesa ortodossa. La voce contraria di N em tsov - contraria a ll’annessione palese della C rim ea e a quella m ascherata del D onbass-era una voce nel deserto. Il nazionalism o e l ’ultim o rifugio dei m alintenzionati e coloro che non partecipano al canto intonato da Putin sono dei reietti, in odore di tradim ento . N em ici del popolo, si diceva ai tem pi del sovietism o im perante. M a tutto questo e sufficiente, o necessario, per far fuori u n ’oppositore quasi senza seguito, m entre passeggiava di notte a pochi passi dalle m ura del C rem lino e dalla vecchia residenza dell’am basciatore britannico? Quattro colpi sparati da una M akarov, la pisto la in dotazione dei servizi segreti. M a e una pista da niente. Le M akarov si com prano per un m azzetto di dollari, basta bussare alla porta giusta e M osca e piena di queste porte. A llora dove si nasconde il peccato di N em tsov, talm ente grave da doverlo scontare con la m orte? Forse negli inconfessabili segreti che fanno da sfondo a questo e ad altre esecuzioni com e quella della giornalista A nna Politkovskaja. D aex giovane riform atore ai tem pi di Eltsin, con accesso alle carte segrete della nom eklatura, N em tsov “sapeva” . C onosceva la “M osca ribaltata” . quella del sottosuolo piu nero dove si intrecciano, spesso strangolandosi, i legam i tra politica corrotta e grande crim inalita. N on si tratta di qualche m afioso con la cassaforte p iena di cocaina destinata alla tem pestosa societa dei nuovi ricchi, quelli che con la loro bulim ia hanno colonizzato Londra e N ew York. N em tsov aveva tentato di arrivare alle radici del m ale, cercando di attraversare il ponte che separa la verita dalla m enzogna, un ponte che in R ussia e sem pre rim asto alzato, intransitabile. Il pedaggio e letale e il fossato e pieno di cadaveri politici e non solo. D a anni l ’innovatore G orbaciov in R ussia e sparito dall’orizzonte. L ’oligarca R enitente K hodorkovskije finito ai lavori forzati. A ltri oppositori, con l ’ex cam pione di scacchi K asparov, sono liberi m a privi dell’energia necessaria per sm uovere u n ’opinione pubblica che resta autistica, ripiegata su vecchi rancori e antiche paure nei confronti di un occidente m aterialista che m inaccia di «corrom pere la purezza e la spiritualita dell’anim a russa», secondo quanto predicava un A leksandr Solzhenitsin negli anni della decadenza. Forse le ragioni dell’assassinio di N em tsov vanno cercate tra le pagine di un libro di denuncia di cui era coautore, dove si parla delle im m ense ricchezze accum ulate da Putinin in persona e dalla sua cerchia piu ristretta. La possente m acchina dell’accum ulato, e del potere, ha un solo nome: G azprom , il gigante planetario del gas e del petrolio che fa girare tutti gli ingranaggi. Ogni gesto di Putin porta questo m archio: dalle olim piadi m iliardari ed i Sochi, alla battaglia per il controllo dell’A rtico, alla m anovra per piegare agli interessi del C rem lino la ribelle U craina. Putin dice che l ’O ccidente non capisce la R ussia e vuole spezzare la sua am bizione di tornare grande potenza capace di m isurarsi alla pari con A m erica, Europa e Cina. Lo gridava anche Krusciov: indicava nello spazio i suoi Sputnik, m a non vedeva in terra la m iseria dei suoi sudditi. N em tsov era d ’accordo con le sanzioni occidentali e anzi ne chiedeva di piu pesanti, azzerando con questo ogni sintonia con il sentire com une. Putin fa il contrario: prom ette ai russi un futuro radioso e im periale, dice loro che nonostante “le inique sanzioni” potranno ancora com prare autom obili tedesche, abiti italiani e vini francesi. F inora ha funzionato nonostante le profezie di N em tsov, che in assenza di una svolta dem ocratica prefigurava una patria m isera e carceraria. A desso e stato assassinato, M osca e percorsa da m ille illazioni. A rrivano anche dai nem ici di Kiev, dove il presidente Poroshenko ha ipotizzato che N em tsov avrebbe pagato per un dossier che aveva raccolto, o stava raccogliendo su presunte infiltrazioni russe nei gangli dello zoppicante sistem a politico e m ilitare ucraino, al fine - ovviam ente- di destabilizzarlo e farlo crollare dall’interno seppellendo per sem pre am bizioni europeiste e atlantiste, che per Putin rappresentano l ’alternativa del diavolo. Com e e sem pre accaduto qualche balordo, preferibilm ente di origine

196


caucasica, sara dichiarato colpevole dell’assassinio, m a la m ano che lo ha arm ato restera sconosciuta. La parola “m andante” non appartiene al lessico del C rem lino. D elitto e castigo in R ussia e un libro che non finisce mai.

(Il Messaggero, 3.3.2015, f.1; f.22.)

Teksti nr. 8:

Dosjet, ish-sigurimsave u nderpritet karrieraProjektligji m bledh te djathtet, Doda: N ism a te votohet ne K uvend nga PD e PS

D iskutim i m e i fundit per ligjin e hapjes se dosjeve te regjim it kom unist bashkoi ne n je takim perfaqesues te shoqerise civile, perfaqesues te shoqatave te te perndjekurve politike, deputete, studente te levizjes se D hjetorit ’90 dhe diplom ate te huaj te akredituar ne vendin tone. Takim i i djeshem i parapriu nism es ligjore per hapjen e dosjeve dhe lustracionit qe do te dorezohet ne ditet ne vijim ne Kuvend. K y draft eshte i bazuar ne m odelin gjerm an te hapjes se dosjeve te ish- Stasit, qe i eshte propozuar 6 vite m e pare edhe qeverise se m eparshm e. D reituesia e G rupit per te D rejtat e N jeriut, E lsa Ballauri, e pyetur dje nga gazeta “Shqip” theksoi se projektligji do te depozitohet ne K uvend pas perfundim it te diskutim eve politike per buxhetin e shtetit te parashikuar nga qeveria per vitin e ardhshem . “N uk e depozituam dje nism en ne K uvend, sig u lajm erua, pasi ne si grup nism etar kem i bere n je m arreveshje qe projektligji qe eshte bazuar ne m odelin gjerm an, do te depozitohet ne K uvend vetem pas m iratim it te buxhetit. Kjo per te m os sfum uar rendesine e nje ligji te tille” , - tha Ballauri.ProjektligjiProjektligji i hartuar nga G rupi per te D rejtat e N jeriut ne bashkepunim m e ish te perndjekurit, por dhe studentet e D hjetorit, do te depozitohet ne K uvend nga kreu i PD IU -se Shpetim Idrizi dhe eshte i ndare ne dy pjese, ku nga njera ane trajton geshtjen e lustracionit dhe, nga ana tjeter, ate te hapjes se dosjeve. Sa i perket lustracionit, hartuesit e projektlig jit theksojne se dosjet kane nje procedure te caktuar qe ato te behen te aksesueshm e per gdo qytetar shqiptar, i cili kerkon te shohe vetem dosjen e tij. M e nje kerkese te vegante drejtuar autoriteteve, gdo njeri m und te kerkoje te shikoje vetem dosjen e tij, nese ai ka n je te tille, po r nuk ka m undesi qe te kerkoje hapjen e nje dosje te nje te aferm i te tij. “Kjo eshte n je geshtje e individit kundrejt kerkeses per autoritetin”- theksohet ne projektligj. Sa u perket dosjeve te personave publike, ato do te kene nje tjeter qasje ne rast se m iratohet ky projektligj. Sipas hartuesve te draftit, dosjet e ketyre personave do te hapen dhe behen publike edhe ne rast se ata nuk duan qe kjo te behet. Kjo per shkak se vete ligji i dosjeve eshte n je draft qe i trajton geshtjet nga ana m orale per te gjithe te perfshiret ne ish-S igurim in e Shtetit. D he i vetm i ndeshkim qe do te nderm erret, ka te beje m e nderprerjen e karrieres te te g jithe atyre qe kane kontribuar ne sigurim in e shtetit ne kohen e diktatures, te cilet v ijo jne te jen e funksionare te shtetit, qofte dhe deputete. Per kete m ase, hartuesit m esohet se do t ’i propozojne K uvendit qe per kete kategori, karriera e tyre duhet te m byllet ne perfundim te m andatit te tyre institucional, ku keta persona propozohet qe te m os kene m e te drejte rikandidim i.DiskutimetN e cerem onine e prezantim it te kesaj nism e ligjore, ishte edhe am basadori i G jerm anise, H elm ut H offm ann, i c ili, si perfaqesues i nje shteti qe ka kaluar n je proces te tille, tha se hapja e dosjeve eshte n je proces i veshtire, por i rendesishem dhe se nga pervoja gjerm ane ka rezultuar n je proces

197


i suksesshem . “Si i huaj nuk m und te them beni kete apo ate, por m und te them qe ne e kem i kaluar n je pervoje te tille. Po e ndjek m e kujdes gfare po ndodh dhe kam qene ne m uzeun qe u hap B unk’Art. Ishte shum e interesante ajo qe pashe dhe mendoj se eshte g jeja m e e rendesishm e qe keto vende te k thehen ne m uzeum e per te kujtuar gfare ka ndodhur. Isha ne Tepelene dhe pashe qe edhe burgu atje m und te kthehet ne m uze” , u shpreh am basadori H elm ut H offm ann. N dersa, deputetja e Partise D em okratike, M esila D oda, u shpreh se “politika duhet te je te koherente m e te gjitha prem tim et qe ajo jep dhe se ka ardhur p ikerisht m om enti qe h istoria duhet te shkruhet dhe te pranohet nga te gjithe. N e kem i nevoje te shikojm e te shkuaren, ndaj m azhoranca duhet te jape votat e saj per kete lig j” , u shpreh Doda. Po ashtu, edhe kreu i PD IU -se Shpetim Idrizi, i pranishem ne kete takim , theksoi se dosjet duhen hapur per te pare ate m ekanizem te tm errshem te sigurim it te shtetit. “D uhet te hapim dosjet te shohim kush eshte kush, gfare ka bere, dhe te ndahem i nga e kaluara. Ligji per hapjen e dosjeve absolutisht duhet te shoqerohet m e ligjin per lustracionin” , u shpreh Shpetim Idrizi. N e kete takim dhane m endim et e tyre dhe perfaqesues te subjekteve politike FRD, G azm end Oketa, dhe per te perndjekurit, Sim on M iraka, ku i pranishem ishte edhe ish-m inistri i D rejtesise Enkelejd A libeaj, i cili ne vitin 2008, po ne bashkepunim m e am basaden gjerm ane ne Tirane, si dhe G rupin e te D rejtave te N jeriut hartuan nje projektligj, i cili per m ungese te vullnetit politik, nuk u m iratua ne ate kohe.HalimiDuam dosjet e tendereve, jo ato te EnveritD eklaratat e K ryem inistrit Edi R am a dhe nism a ligjore e shoqerise civile qe kerkojne m iratim in e ligjit te lustracionit dhe hapjen e dosjeve te ish-S igurim it duket se kane shkaktuar nervozizem ne radhet e dem okrateve. N dryshe nga M esila D oda, e vetm ja qe per m om entin eshte perfshire ne nism en per hapjen e dosjeve, per deputetin dem okrat, Eduard H alim i, nuk eshte e nevojshm e qe te hapen dosjet e Enverit, pasi, sig tha ai dje, shqiptaret nuk kane nevoje per kete gje. Perm es nje reagim i ne faqen e tij zyrtare ne rrjetin social “Facebook” , H alim i theksoi se K ryem inistri R am a duhet te hape dosjet e tendereve korruptive gjate vitit 2014. Por, pak ore m e vone, serish ne “Facebook” do te shtonte gjithashtu se ai eshte pro edhe hapjes se dosjeve te kom unizm it, teksa akuzoi Ram en se g jithe kete zhurm e po e ben per te m buluar skandalet e korrupsionit te qeverise se tij.

(Shqip, 27.11.2014, f.4)

Teksti nr. 9:

Kapen 38 klandestine afrikane ne Vlore, alarmohen strukturat shendetesore, frike nga Ebola

Policia e V lores bllokoi 38 klandestine afrikane, te cilet kishin hyre nga G reqia ne Shqiperi dhe po tentonin M alin e Zi. K apja e tyre u be ne aksin nacional ne afersi te V lores, nderkohe qe u verejt se shum e nga ata ishin te semure. Policia i ka kerkuar ndihm e Shendetit Publik dhe disa nga klandestinet ne gjendje m e te rende u derguan ne T irane per ndihm e m e te specializuar m jekesore. Burim e zyrtare nga policia e qytetit bregdetar bene m e dije se pas ndalim it, pese prej tyre u jane ushtruar edhe kontrolle m jekesore, pasi kane shfaqur sim ptom a, si diarre dhe dehidratim , duke i bere specialistet te dyshojne edhe per virusin Ebola. Pese klandestinet jane transportuar ne Spitalin Rajonal te V lores pasi kane shfaqur shqetesim e shendetesore, ndersa pas vizites m jekesore rezultoi se ishin te dehitratuar. A frikanet, te cilet kane hyre ilegalisht ne vendin tone ne rruge tokesore nga m alet e G reqise, kishin kaluar n je ja v e pa ushqim dhe pa uje, gka ka

198


sjelle dehidratim in e tyre dhe shenja debulese te theksuar. Pas m jekim it, ushqyerjes dhe trajtim it te specializuar, per te pesta rastet u m oren analizat dhe u guan ne D rejtorine e Shendetit Publik dhe ISHP. N ga strukturat e D rejtorise se Policise V lore u njoftuan edhe autoritetet e Shendetit Publik V lore dhe T irane si dhe Spitali R ajonal V lore. 38 klandestinet, m es tyre gra dhe fem ije u kapen ne kuader te operacionit “Tranzit 2” ne oret e para te m engjesit ne fshatin D ukat dhe Narte. Sakaq, policia shoqeroi si te dyshuar per trafikim in e personave, M uarrem Salias, 61 vjeg dhe Luftar Bajram i, 43 vjeg, si dhe jane sekuestruar 2 autom jete tip furgona m e targa A A 877 0S dhe A A 458D N , m e te cilet transportoheshin klandestinet.

(SOT, 13.8.2014, f. 12)

Teksti nr. 10:

Eurozona po leviz ne kahun pozitiv. Eksportet ne rritje, inflacioni ne 2%V ellim i i eksporteve ne Eurozone eshte rritu r per here te pare ne tre m uaj, i k ryesuar nga rim ekem bja e tyre ne ekonom ine e pare te Europes, ne G jerm ani.

D uket se zhvillim et ekonom ike ne zonen Euro po m arrin n je drejtim pozitiv. Edhe pse eshte shpejt per te dale ne perfundim e te tilla, duket se m aratona e recesionit ne Eurozone ka perfunduar, e nx itur nga perform anca solide ekonom ike ne G jerm ani dhe France. Por rim ekem bja m odeste nuk do te shkoje shum e larg ne rregullim in e problem eve m e te thella te b llokut dhe kercenon te ushqeje n je ndjenje te vetekenaqesise ne kryeqytete Europiane. M egjithate ekonom ia e Eurozones u rrit m e 0.3 per qind ne trem ujorin e dyte te vitit, pas 18 m uajve tkurrje, duke i dhene fund renies m e te g jate ekonom ike te rajonit te pasluftes. Por ne shum e pjese te rajonit ende ne tkurrje dhe m e krizen e borxhit ende gjalle, sherim i duket larg per t ’u siguruar. V ellim i i eksporteve ne kete zone eshte rritur per here te pare ne tre m uaj, i kryesuar nga rim ekem bja e tyre ne ekonom ine e pare te Europes, ne G jerm ani. N orm a e inflacionit nga ana tjeter ka m betur e qendrueshm e ne nivelin 1.6 per qind pasi ekonom ia eshte fuqizuar pas recesionit m e te gjate, qe prej krijim it te m onedhes euro. Eksportet ne bllokun me 17 anetar u rriten m e 3 per qind kundrejt m uajit m aj, kur shenuan edhe renien prej 2.6 per qind. Instituti i S tatistikave, Eurostat, ka bere te ditur se, eksportet e G jerm anise u zgjeruan m e 6.3 per qind, pas renies prej 9 per qind gjate m uajit paraardhes. E konom ia europiane u rim ekem b nga recesioni i g jate ne 3-m ujorin e dyte, duke u zgjeruar per here te pare, qe prej vitit 2011. Pershpejtim i i rritjes ne Shtetet e Bashkuara, ne ekonom ine m e te m adhe te botes, si dhe qetesim i i pergjithshem i tregjeve financiare kane ndihm uar Eurozonen ne fillim te rim ekem bjes se saj. B anka Q endrore Europiane ka ulur norm at e in teresit ne nivele te uleta rekord, si dhe eshte zotuar per t ’i m bajtuar ato te uleta per n je periudhe te pacaktuar, m e synim nxitjen e rritjes ekonom ike. N je raport i M oody’s ka theksuar se, rritja e Eurozones do te udhehiqet kryesisht nga zgjerim i i kerkeses nga Shtetet e B ashkuara te A m erikes, si dhe nga ekonom ite ne zhvillim . Sipas kesaj agjencie, ngadalesim i ne keto tregje eshte rreziku kryesor per parashikim et ekonom ike, se bashku m e ndonje perkeqesim te situates se brendshm e ne m onedhen e perbashket. Im portet ne Eurozone u rriten m e 2.5% ne m uajin korrik, pas renies m e 2.1 per qind gjate m uajit paraardhes, ndersa suficiti tregtar u rrit ne 14.9 m iliarde euro, nga 13.8 m iliarde.

(DITA, 19.8.2013, f. 17)

199


SHTOJCA 3

M e poshte po paraqesim nje liste fjalesh te huazuara ne shqip nga italishtja. K y “m inifjalor” eshte fryt i hulum tim it tone ne gazetat e perditshm e. Si burim per verifikim in e tyre i jem i drejtuar fjalorit te gjuhetarit S tam m erjohann H arro372. A ty autori trajton te gjitha huazim et me burim nga italishtja qe jan e m arre nga gjuha angleze, gjuha gjerm ane dhe ajo franceze.

K riter per perzgjedhjen e ketyre fjaleve jane bere treguesit e ngjashem fonetike qe ato kane me shqipen. Fakti qe ato ja n e huazuar nga gjuhet e siperperm endura verteton se edhe ne shqip ato kane ardhe prej italishtes. N je tjeter fjalor i konsultuar prej nesh eshte edhe ai i Brunilda D ashit373 ku eshte pasqyruar n je perm bledhje e te gjitha italianizam ave te deritanishm e te pranishm e ne gjuhen shqipe. Shum icen prej tyre e has kudo ne tabela dyqanesh, m enu restorantesh e sidom os faqe gazetash.

Aabbandonare - abandonoj; acido - acid; agenzia - agjenci; agriturism o - agriturizem ; agrum i - agrum e; al dente - al dente; alla francese, alla turca - alla franceze, alla turka; allegro - alegro; alta m oda - alta m oda; am basciata - am basade; am biente - am bjent; am bulaza - am bulance; analfabeta - analfabet; antipasto - antipaste; aranciata - arangate; architettura - arkitekture; architetto - arkitekt; arcipelago - arqipelag; arco - hark; arena - arene; aria - arie; arm atura - arm ature; artigiano - artizan; artista - artist; assicurazione - siguracion; ateista - ateist; attaccare - atakoj; autostrada - autostrade; avanguardia - avangard.

Bbagno - banjo; balestra - balester; ballerino - balerin; ballerina - balerine; ballata - balade; balsam o -balsam ; banca - banke; banchetto - basket; banchiere - bankier; banda (di m usica) - bande (m uzikore); banda (di ladri) - bande (hajdutesh); barbone - barbon; barca - varke; baritono (m usic) - bariton; barzelletta - barsolete; basso (instrum ento) - bas; bastione - bastion; battaglione - bataljon; bazar - bazar; bem olle - bem ol (m uzike); berretta - berrete; bilancio - bilanc; biennale - bienale; bis - bis; biscotto - biskote; bollettino - buletin; bravo - bravo; brigante - brigant; brillante - brilant; broccoli - brokoli; bronzo - bronz; bruschetta - bruskete; budino - buding; burattino - buratin; b u sso la - busull; busto - bust.

Ccaciocavallo - kagkavall; caffe m acchiato - m akjato; calcetto - kalget; cam biale - kam bial; cam bio autom atico - kam bio autom atike; cam bista - kam bist; cam eriere - kam arier; cam icia - kem ishe; cam uffare - kam ufloj; canale - kanal; cannella - kanelle; canto - kanto; cantone - kanton; capitale - kapital; capitano - kapiten; capitolo - kapitull; cappuccino - kapugino; cappuccio - kapug; capriccio - kaprigo; capriccioso - kaprigoz; carciofo - kargof; carnevale - carnevale; carosello - karuzel; carriera - karriere; carrozza - karroce; cartella - kartele; cartone -

372Shih: “Dizionario di Italianismi in francese, inglese, tedesco” a cura di Harro Stammerjohann con E. Arcaini, G. Cartago, P. Galetto, M. Heinz, M. Mayer, G. Rovere, G. Seymer Firenze, 2008, casa editrice Accademia della Crusca.373 Dashi, B. (2013), Italianismi nella lingua albanese, Centro di Studi Albanesi, Edizioni Nuova Cultura, Roma. Dashi sjell nje fjalor me 5.926 te huazuara nga gjuha italiane.

200


karton; cassa - kase; cassata - kasate; cavaliere - kavaljer; cavalleresco - kavaleresk; cavalleria- kavaleri; ciao - ciao [gao-t/ ao]; cicerone - ciceron; cinem a - kinem a; classico - klasik; colonnello - kolonel; colosso - kollos; com ando - kom ande; com odo - kom od; com plim ento - kom plim ent; com positore - kom pozitor; concerto - koncert; concetto - koncept; conserve - conserva; conservatorio - konservator; console - konsull; consum o - konsum ; contrabbandiere - kontrabandier; contrabbando - kontrabande; contrabbasso - kontrabas; contrasto - kontrast; corriere - korrier; cortigiana - kurtizane; costum e - kostum ; credito - kredi; cupola - kupole; curioso - kurioz

Ddado - dado; dam a - dam e; dam asco - dam ask; deduzione - deduksion; delicatezza - delikatese; devoto - i devotshem ; dialogo - dialog; dieta - diete; disciplina - disipline; disegno - dizenjo; diva - dive; divo - div; divano - divan; dogana - dogane; doganiere - doganier; dom ino - dom ino; duello - duel; duetto - duet

Eeccellenza - ekselence; elegante - elegant; elm etto - helm ete; elem ento - elem ent; energico - energjik; eroico - heroik; espressivo - ekspresiv; espresso - ekspres; estravaganza - ekstravaganze; estravagante - ekstravagant.

Ffallim ento - falim entim ; fantasia - fantazi; fantasm a - fantazem ; fantastico - fantastik; faraone - faraon; fascism o - fashizem ; fascista - fashist; fattura (ricevuta) - fature; festa - feste; festivo - festiv; fetta - fete; fico - fik; figura - figure; filo - fill; finale - finale; finalista - finalist; firm a - firm e; flauto - flaut; flo tta - flote; fornello - furnelle; fresco - i fresket; funerale - funeral; fustanella - fustanelle; futurism o - futurizem ; futurista -fu tu rist.

Ggalante - galant; galera - galere; galleria - galeri; gam m a - gam e; gazzetta - gazete; gelosia - xhelozi; gentilezza - xhentilese; giacca a vento - xhakavente; gigantesco - gjigantesk; g inestra - gjineshter; giraffa - gjirafe; giro - xhiro; gondola - gondola; grado - grade; grottesco - grotesk; gruppo - grup; guida - guide; gusto - gusto.

Iidilio - idil; iconologia - ikonologji; id iota - idiot; im itazione -im itim ; im provvisazione - im provizim ; interm ezzo - interm exo.

Llaguna - lagune; lasagna - lasanja; lava -llav e ; licenza - ligence; lim one - lim on; liquidazione - likujdim ; lira - lire; lotteria -llo tari.

Mm accheroni - m akarona; m afia - m afja; m afioso - m afjoz; m agazzino - m agazine; m alaria - m alarje; m aggiordom o - m azhordom ; m ano destra - krahu i djathte (kalk); m archese - m arkez; m archesa - m arkeze; m edaglia - m edalje; m edaglione - m edaljon; m eschino - m eskin; m ilione- m ilion; m iniatura - m iniature; m inuto - m inute; m isterioso - m isterioz; m odellare - m odeloj;

201


m odello - m odel; molo - m ol; m onarca - m onark; m osaico - m ozaik; m oderato - i m oderuar; m otivo - m otiv; m otoscafo - m otoskaf; m otto - m oto; m ozzarella - m ocarela; m um m ia - m um je; m ussulm ano - m yslim an.

Nnepotism o - nepotizem ; netto - neto; novella - novele; novellista - novelist.

Oopera - opera; opportunista - oportunist; oasi - oaz; obbligazione - obligacion; obbligare - obligoj; obelisco - obelisk; obbiettivam ente - objektivisht; obiettivo - objektiv; occidente - oksident; occultism o - okultizem ; oceano - oqean; oculare - okular; offensiva - ofensive; offerta- oferte ; officina - ofigine; offrire - ofroj; O lim po - Olim p; olim pico - olim pik; om brello - om brelle; om ogeneizzato - i hom ogjenizuar; om ologazione - hom ologim ; onom atopea - onom atope; operatore - operator; operistico - operistik; opinione - opinion; orbita - orbite; orchestra - orkester; orchestrare - orkestroj; orchestrazione - orkestrim ; organo - organo; organo (parte del corpo) - organ; organism o organizem ; organizzare - organizoj; organizzativo - organizativ; orientale - oriental.

Ppacco - pako; paga - page; pagano - pagan; palm a - palm e; panna - pana; panoram a - panoram e; pantaloni - pantallona; papa - papa; paragrafo - paragraf; paralisi - paralize; paralizzare - paralizoj; parallelo - paralel; param etro - param eter; parassita - parazit; parco - park; parlam entare - parlam entar; parlam ento - parlam ent; parodia - parodi; partitura - partiture; passivo - pasiv; pasticcio - pastigo; pasticceria - pastigeri; patate - patate; patente - patente; patinare - patinoj; patriarca - patriark; pedante - pedant; pediatra - pediater; pellegrinaggio - pelegrinazh; pelliccia - pelige; penale - penal; periodico - periodik; personificare - personifikoj; pianista - pianist/e; picante - pikant; picnic - piknik; piedistallo - piedestal; piram ide - piram ide; pirom ania - pirom ani; pirom ane - pirom an; pista - piste; pizza - pice; p lanim etria - planim etri; plastica - plastike; pneum onia - pneum oni; poem a - poem e; poeta - poet; poesia - poezi; poliglotta - poliglot; politecnico - politeknik; popolo - popull; popolare - popullor; porto- port; porzione - porcion; positivo - pozitiv; posta - poste; prenotare - prenotoj; privilegio - privilegj; problem atica - problem atike; processione - procesion; processo - proces; professione- profesion; profeta - profet; profezia - profeci; progressivo - progresiv; progressivo - progresiv; propagandare - propagandoj; propedeutica - propedeutike; prosciutto - proshute; prostituzione - prostitucion; protestare - protestoj; prova - prove; provare - provoj; provincia - province; psicologia - psikologji; pubblico - publik; purgatorio - purgator.

Qqualifica - kualifikim ; qualificare - kualifikoj; quarzo - kuarc; questura - kuesture; questore - kuestor; quota - kuote.

Rradar - radar; radio - radio; radiografia - radiografi; radioattivo - radioaktiv; radiologia - radiologi; radiotelevisione - radiotelevizion; raffinare (olio) - rafinoj; rapporto - raport; rapsodia- rapsodi; rapsodo - rapsod; ratifica - ratifikim ; razionale - racional; razza - rrace; realism o - realizem ; realizzare - realizoj; reciproco - reciprok; regim e - regjim ; registrare - regjistroj;

202


registro - regjister; relativo - relativ; reparto - repart; repertorio - repertor; repubblica - republike; requiem - requiem ; restaurare - restauroj; restaurazione - restaurim ; reticenza - retigence; retina - retine; retorica - retorike; reum atism o - reum atizem ; revisionare - revizionoj; riform a - reform e; riform are - reform oj; rifugiato - refugjat; rim a - rim e; ring (sport) - ring; ristorante - restorant; rom bo - romb.

Ssacrificio - sakrifice; salm one - salm on; salm onella - salm onele; salone - sallon; sanzione - sanksion; sceicco - sheik; scetticism o - skepticizem ; scheda - skede; schedario - skedar; scheletro - skelet; schem a - skeme; schium a - shkum e; scirocco - shirok; segretario/a - sekretar/e; segreto - sekret; selezionare - seleksionoj; senato - senat; senatore - senator; sensibilizzare - sensibilizoj; settore - sektor; settoriale - sektorial; sfidare - sfidoj; sfida - sfide; sfilare (m oda) - sfiloj; sfilata - sfilate; sforzo - sforco; sim bolo - sim bol; sim patico - simpatik; sincronizzare - sinkronizoj; sinfonia - sinfoni; sistem are - sitem oj; istem atico - sistem atik; socialism o - socializem ; spettatore - spektator; spontaneo - spontan; sportivo - sportiv; stagionato - i staxhionuar; stonare - stonoj; studiare - studioj.

Ttabella - tabele; tatuaggio - tatuazh; tattica - taktike; tautologia - tautologji; telefonare - telefonoj; telegrafare - telegrafoj; tem peratura - tem perature; tenda - tende; teologia - teologji; teorico - teorik; teoria - teori; terapia - terapi; terreno - terren; terrore - terror; topologia - topologji; torta - torte; tragedia - tragjedi; tram polino - tram poline; trasform are - transform oj; trasportare - transportoj; trattore - traktor; tubo - tub; tunnel - tunel.

Uum anista - hum anist; um anistico - hum an; um anitario - hum anitar; urgenza - urgjence; urra - urra (pasthirrm e); usurpare - uzurpoj.

Vvaligia - valixhe; valvola - valvul; verticale - vartikal; veterinario - veterinar; v illa - vile; vulcano - vullkan.

Zzigzag - zigzag; zoologia - zoologji.

203


SHTOJCA 4.Disa data te rendesishme te shtypit boteror (ne lidhje m e kreun VI)

• 59 B.C.: Acta Diurna, gazeta e pare, publikohet ne R om e.• 1556: G azeta e pare m ujore Notizie Scritte publikohet ne V enezia.• 1605: G azeta e pare e printuar publikohet gdo jave ne A ntverp, m e titullin “Relation”.• 1631: Publikohet gazeta e pare franceze, The Gazette.• 1645: Post-och Inrikes Tidningar publikohet ne Suedi dhe vazhdon te publikohet edhe

sot e kesaj dite, duke u k thyer ne gazeten m e te v je ter te botes.• 1690: G azeta e pare publikohet ne SH B A , Publick Occurrences.• 1702: Publikohet gazeta e pare angleze e quajtur Daily Courant.• 1704: K onsideruar si gazetari i pare ne bote, D aniel Defo publikon The Review.• 1803: Publikohen gazetat e para ne A ustrali, the Sydney Gazette dhe New South Wales

Advertiser.• 1830: N um ri i gazetave te publikuara ne SHBA eshte 715 .• 1831: G azeta e fam shm e The Liberator publikohet per here te pare nga W illiam Lloyd

Garrison.• 1833: G azeta The New York Sun kushton nje cent.• 1844: Publikohet gazeta e pare ne Tajlande.• 1848: Publikohet per here te pare gazeta Brooklyn Freeman nga W alt W hitm an.• 1850: P.T. B arnum nis publikim in e reklam ave ne gazeta per Jenny Lind, perform ancat

e “Sw edish N ightingale” ne A m erike.• 1851: Posta nis te ofroje nje gmim special m e te u let per gazeta.• 1855: Publikohet gazeta e pare ne Sierra Leone.• 1856: Publikohet reklam a e pare ne n je faqe te p lote ne gazeten New York

Ledger. R eklam at e m edha behen te fam shm e nga fotografi M athew Brady. M akinerite tashm e i palosin autom atikisht gazetat.

• 1860: N je “m org” ne term inologjine e gazetave do te thote arkive. The New York Herald nis arkiven e pare .

• 1864: W illiam Jam es Carlton i kom panise J. W alter Thom pson nis te shese hapesira reklam uese ne gazeta. J. W alter Thom pson eshte agjencia am erikane reklam uese m e je tegjate .

• 1867: Shfaqet reklam a e pare ne kolone dyshe per dyqanin Lord & Taylor.• 1869: Publikohen num rat e qarkullim it te gazetave nga G eorge P. R ow ell ne D rejtorine e

G azetave A m erikane te Row ell-it.• 1870: N um ri i gazetave te publikuara ne SHBA eshte 5.091.• 1871: Publikohet gazeta e pare ne Japoni - e perditshm ja Yokohama Mainichi

Shimbun. Publikohet in tervista e fam shm e m e eksploruesin Stanley Livingston.• 1873: Publikohet gazeta e pare e ilustruar ne N ju Jo rk .• 1877: Publikohet per here te pare raporti i m otit m e harte ne Australi. G azeta The

Washington Post publikon per here te pare 10.000 kopje dhe nje cope kushton 3 cent.• 1880: Fotografia e pare m e gjysem tone (Shantytoen) publikohet ne gazete.

204


• 1885: G azetat shperndahen gdo dite m e tren .• 1887: Publikohet The San Francisco Examiner.• 1893: K om pania The R oyal Baking Pow der behet reklam uesi m e i m adh i gazetave ne

bo te .• 1903: Publikohet tabloidi i pare the Daily Mirror.• 1933: Plas lufta m es industrise se gazetes dhe radios. G azetat am erikane perpiqen te

ndikojne m bi A ssociated Press per te m os u dhene m e lajm e stacioneve te radios.• 1954: Ekzistojne m e shum e radio se sa gazeta d itore.• 1967: G azetat perdorin proceset e prodhim it dixhital dhe fillo jne te perdorin kom pjuterat.• 1977: O frohet aksesi i pare publik nga Toronto Globe and Mail.• 2007: V etem ne A m erike ekzistojne 1.456 gazeta d itore, shiten rreth 55 m ilion ne d ite .• 2009: V iti m e i keq ne dekade, persa i perket te ardhurave nga reklam im i ne gazete.

G jithsesi, gazetat po shkojne drejt versionit online.

205


BIBLIOGRAFIA

Libra dhe kumtesa

A kadem ia e Shkencave, Instituti i G juhesise dhe i Letersise (1972), Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjaleve ne gjuhen shqipe, I, M ihal Duri, Tirane.

A kadem ia e Shkencave, Instituti i G juhesise dhe i Letersise (1976), Qeshtje te gramatikes se shqipes se sotme, II, M ihal Duri, Tirane.

A kadem ia e Shkencave, Instituti i G juhesise dhe i Letersise (1995), Gramatika e gjuhes shqipe,I, Tirane.

A kadem ia e Shkencave, Instituti i G juhesise dhe i Letersise (1997), Gramatika e gjuhes shqipe,II, Tirane.

A m oretti, F. (1997), La comunicazione politica, Carocci, Rom a.

A nolli, L. (2002), Psicologia della comunicazione, Il M ulino, Bologna.

A ntonelli, G. (2007), L ’italiano nella societa della comunicazione, Il M ulino, Bologna.

Balboni P. E. (1982), Le microlingue, in Scuola e Lingue M oderne, n. 5, f. 107-113, n. 6, f. 139148.

B allhysa, A. Jashari, A. (2007), Formim gjuhesor I, Silver, Tirane.

Baylon, C. M ignon, X. (2003), Komunikimi, N athan-U niversite, publikim i m undesuar nga A m basada Franceze ne Shkup dhe i perkthyer nga frengjishtja nga Prof. Dr. X hevat Lloshi.

Beccaria, G. L. (1973), Linguaggi settoriali e lingua comune, in Id. (a cura di), I linguaggi settoriali in Italia, M ilano, Bom piani, f. 7-59.

Beccaria, G.L. (1973), Il linguaggio giornalistico, in ID., (a cura di), I linguaggi settoriali in Italia, B om piani, M ilano.

Beccaria, G.L. (2007), Tra le pieghe della parola. Lingua, storia, cultura, E inaudi editore, Torino.

Beccaria, G.L. (2008), Per difesa e per amore. La lingua italiana di oggi, G arzanti libri s.p.a., M ilano.

B entivenga, S. (1995), Mediare la realta. Mass media, sistema politico e opinione publica, Franco A ngeli, M ilano.

Berruto, G. (1974), La sociolinguistica, Bologna, Zanichelli.

Boni, F. (2007), Sociologia della comunicazione interpersonale, Laterza, Rom a-Bari.

Bonom i, I. (2002), L ’italiano giornalistico. Dall’inizio del’900 ai quotidiani on line, Cesati, Firenze.

206


Bonom i, I. M asini, A. M organa, S. (2003), La lingua italiana e i mass media, Carocci, Roma.

Borigi, H. (1997), Nje shekull e gjysme publicistike shqiptare (1848 - 1997), EPB, Tirane.

B ronzich L ipizer, G. (1991), La mediazione linguistica come strumento della comunicazione tra l'Italia ed il mondo di lingua tedesca : approccio didattico e metodologico, Trieste Consult.

£abej, E. Hyrje ne studimin krahasimtar te gjuheve indoevropiane, (dispense).

Castronovo, V. - Tranfaglia, N. (1994), La stampa italiana nell’eta della TV. 1975-1994, Laterza, Rom a-Bari.

Cavagnoli, S.(2007), La comunicazione specialistica, Carocci, Roma.

£eliku , M. (2006), Format e pashtjelluara te foljes ne gjuhen e sotme shqipe, Shblu, Tirane.

£eliku , M. K arapinjalli, M. Stringa, R. (2007), Gramatika praktike e gjuhes shqipe, Ilar, Tirane.

Cheli, E. (1992), La realta mediata. L ’influenza del mass media tra persuasione e construzione sociale del realta, Franco A ngeli, M ilano.

Chom sky, N. (2011), Strukturat Sintaksore, D ituria, Tirane.

Cipo, K. (2003), Fonetika, A kadem ia e Shkencave te Shqiperise, Instituti i G juhesise dhe i Letersise, Tirane.

C irillo, S. Neri, G. (2009), Dal nostro inviato. 50 anni di giornalismo italiano, B ulzoni editore, Roma.

Cortelazzo, M. (1994), Le lingue speciali, Padova, Unipress.

D ’A chille, P. (1990), Sintassi del parlato e tradizione scritta della lingua italiana. Analisi di testi dalle Origini al secolo XVIII, Rom a, Bonacci.

D ’A chille, P. (2003), L ’italiano contemporaneo, Il M ulino, Bologna.

D ardano, M. (1973), Il linguaggio dei giornali italiani, Laterza, Rom a-Bari.

D ardano, M. (2002), La lingua dei media, in V alerio C astronovo e N icola Tranfaglia, La stampa italiana nell’eta della TV. Dagli anni settanta ad oggi, Laterza, Rom a-Bari, fq. 245-285.

D ardano, M. Trifone, P. (1999), Grammatica italiana con nozioni di linguistica, Zanichelli Editore S.p.A., Bologna.

Dashi, B. (2013), Italianismi nella lingua albanese, Centro di Studi A lbanesi, Edizioni N uova Cultura, Roma.

De M auro, T. (2005), Sfidat aktuale te gjuhes e te gjuhesise. Kriza e monolitizmit gjuhesor, ne “Dukuri te shqipes bashkekohore ”, Perm bledhje aktesh te takim it shkencor m e profesor Tullio De M auron-n, £abe j, T irane, 5-8 tetor.

207


De Saussure, F. (2002), Kurs i gjuhesise se pergjithshme, D ituria, Tirane.

D him a, Th.(2003), Qeshtje te normes sintaksore ne gjuhen e shtypit, K onferenca shkencore: “Shqipja standarde dhe shoqeria shqiptare sot” , Tirane, f. 249 - 161.

D hrim o, A. M em ushaj, R. (2011), Fjalor Drejtshkrimor i Gjuhes Shqipe, Infobotues, Tirane.

D hrim o, A ., Gjuha dhe Publicistika, R im ekem bja, 28.05.2002

D i G iovine, P. (2008), Un millennio di storia linguistica albanese: l ’influsso lessicale della lingua italiana, «L ’Italia D ialettale», revista D ialettologia italiana, vol. LX IX (Serie Terza, V), Pisa, Edizioni ETS: f. 107-139.

Dibra, K. (2005), Kultura e te shkruarit ne gazeta, G juha shqipe 1/2005, Instituti A lbanologjik i Prishtines, Prishtine, f. 23 - 28.

D ibra, K. V arfi, N. (2005), Gjuhesi teksti, Shblu, Tirane.

D om i, M. (1952), Gramatika e gjuhes shqipe, pjesa e dyte, Sintaksa, Tirane.

D om i, M. (1961), Morfologjia historike e shqipes, konspekt leksionesh, Tirane.

D uranti, A. (1992), Etnografia del parlare quotidiano, Carocci editore, Roma.

Eco, U. (1996), Semiotica e filosofia del linguaggio, Einaudi, Torino.

Eco, U. (2003), Dire quasi la stessa cosa. Esperienze di traduzione, B om piani, M ilano.

Eco, U. (2008), Trattato di semiologia generale, B om piani, M ilano.

Eco, U. (2013), Come si fa una tesi di laurea. Le materie umanistiche, I grandi tascabili Bom piani, M ilano.

Fabris, A. (2007), Etica della comunicazione, Carocci, Roma.

Faloppa, F. (2004), Parole contro. La rappresentazione del “diverso ” nella lingua italiana e nei dialetti, G arzanti s.p.a. M ilano.

Fevziu, B. (2005), Histori e Shtypit Shqiptar 1848 - 2005, Onufri, Tirane.

Fluserr, V. (2004), La culutra dei media, M ondadori, M ilano.

Goga, A. (2004), Rreth disa perdorimeve te mjetit lidhes ku ne gjuhen e medias, 50 vjet studime albanologjike, Instituti A lbanologjik i Prishtines, Prishtine, f. 153 - 159.

Gotti, M. (1991), I linguaggi specialistici, Firenze, La N uova Italia.

G outhier, D. Ioli, E. (2007), Fjalet e Ajnshtajnit. Gjuha e shkences midis perpikerise dhe poezise, D ituria, Tirane.

G ozzini, G. (2000), Storia del giornalismo, Bruno M ondadori, M ilano.

208


Grup autoresh (2003), Manual per gazetaret e Evropes Qendrore dhe Lindore, D ituria, Tirane.

G ualdo R. Telve, S. (2011), Linguaggi specialistici dell’italiano, Carocci editore, Roma.

Gualdo, R. (2007), L ’italiano dei giornali, C arocci editore, Rom a.

Harro, S. (2009), Dizionario di Italianismi in francese, inglese, tedesco, A ccadem ia della Crusca.

H jelm slev, L. (1961), Prolegomena to a Theory of Language, U niversity o f W isconsin (perkth. It. I fondam enti della teoria del linguaggio, Torino 1968).

H offm an, L. (1984), “Seven roads to LSP” Special Language - Fachsprache V I 1-2:28-38.

H ysa, E. (2003), Perseri per gjuhen e shtypit, G juha jone, A kadem ia e Shkencave e Shqiperise, 3-4.

J.C. Sager, D. D ungw orth, P.F. M cD onald, (1980), English Special Languages. Principles and Practices in science and technology, O scar B randstetter Verlag: W iesbaden.

Jeanneney, Jean-N owl. (1996), Storia dei media, R iuniti, Roma.

Jorgaqi K., A eshte gjuhe zyrtare shqipja ne Shqiperi?, Shekulli, 17.03.2005, fq.15.

Jorgaqi, K. (2008), Sportel i hapur i shqipes, O M B R A GVG.

Jorgaqi, K. Huazimet leksikore italiane ne shqipen e sotme letrare (punim disertacioni i pabotuar), T irane, A kadem ia e Shkencave e R epublikes se Shqiperise, 1995

Jorgaqi, K .(1991), Probleme dhe rezultate te veprimtarise leksikore te planifikuar per zevendesimin me fjale shqipe te nje numri huazimesh ne shqipen e sotme (1981-1991), Studim e filologjike, 2, f. 133-148.

Jorgaqi, K .(1992), Sprove per identifikimin e huazimeve leksikore italiane ne shqipen moderne”, Studim e filologjike, nr. 1-2, f. 55-66.

Jorgaqi, K .(1996), Mbi pershtatjen fonemore te huazimeve italiane ne shqipen standarde, Studim e filologjike, 1-4, f. 121- 134.

Jorgaqi, K .(1997), Mbi huazimet italiane ne gjuhen shqipe, “Perpjekja” , Nr. 10, f. 131-144

Jorgaqi, K .(1997), Nderhyrjet e planifikuara per zevendesimin e huazimeve ne shqipen standarde, “Perpjekja” , Nr. 9, f. 159-167.

Jorgaqi, K .(1997), Rreth pershtatjes morfologjike te huazimeve italiane ne shqipen standarde, Studim e filologjike, 1-4, f. 111-128.

Jorgaqi, K .(1998), Mbi integrimin leksiko-semantik te italianizmave ne Shqipen standarde, Studim e Filologjike, A kadem ia e Shkencave e R epublikes se Shqiperise, Instituti i G juhesise dhe i Letersise, 1-2.

209


Jorgaqi, K .(2009), Aspekte te politikes gjuhesore dhe planifikimit gjuhesor te shqipes, Studim e filologjike, 1-2.

Jorgaqi, K .(2011), Per nje politike e planifikim racional te shqipes, S tudim e albanologjike, U niversiteti i Tiranes, Fakulteti i H istorise dhe i F ilologjise, nr. 1.

K lapper, J.T. (1964), Gli effeti delle communicazioni di massa, ETAS, M ilano.

K ostallari, A. Lloshi, X h.(1973), Mbi gjuhen e shtypit tone te sotem, ne ‘N orm a letrare kom betare dhe kultura e gjuhes I” , A kadem ia e Shkencave, Instituti i G juhesise dhe i Letersise, M ihal Duri, Tirane.

Lafe, E.(2004), Gjuha e medias - probleme dhe detyra, G juha jone, Tirane.

Lenzi, M. (1988), Il giornale, Editori R iuniti, Roma.

Lepri, S. (2005), Professione giornalista, ETAS, M ilano

Lilo, R. (2004), Vezhgime rreth tipologjise se huazimeve ne shqipen e sotme, - A kte te Sem inarit te 3-te: “Rreth huazim eve ne shqipen standarde” , U niversiteti i Tiranes, Fakulteti i G juheve te H uaja, Shtepia B otuese Pegi, f. 30-34.

Lilo, R. (2005), Qeshtje te normes leksikore ne shtyp, G juha shqipe 1/2005, Instituti A lbanologjik i Prishtines, Prishtine, f. 19 - 22.

Lilo, R. (2005), Rreth vegorive te risive ne gjuhen e shtypit, G juha Shqipe 2/2005, Instituti A lbanologjik i Prishtines, Prishtine.

Lilo, R .(2011), Tendances actuellesn de la neologie lexicale en frangais et en Albanais, M ediaprint, Tirane.

Lilo. R (2012), Mbi huazimet frenge ne gjuhen shqipe, ne K onferencen Shkencore “K ontakte gjuhesore dhe kulturore m es shqipes dhe gjuheve te huaja ne 100 vjet (1912 - 2012), Geer, Tirane, f. 19-28.

Livolsi, M. (2003), Manuale di sociologia della comunicazione, Laterza, Rom a-Bari. D ’A m bra, M. (2007), Tecniche di comunicazione, D eV ecchi, M ilano.

Lloshi, Xh. (2001), Stilistika e gjuhes sheipe dhe Pragmatika, Shtepia B otuese e L ibrit U niversitar, Tirane.

Lloshi, Xh. (2005), Shqipja perballe rrjedhave te globalizimit, S tudia A lbanica, A kadem ia e Shkencave te Shqiperise.

Lloshi, X h., Per nje gjuhe standard dinamike, Shekulli, 13.11.2002, fq.19.

Losito, G. (1994), Il potere dei media, Carocci, Roma.

Losito, G. (2002), Il potere del pubblico, Carocci, Roma.

Luckm ann, T. Berger, P. (1969), La realta come construzione sociale, Il M ulino, Bologna,

210


M ancini, P. (2008), Manuale di comunicazione pubblica, Laterza, Rom a-Bari.

M ancini, P. M arini, R. (2006), Le comunicazione di massa. Teorie, contenuti, effetti, Carocci, Roma.

M ascheroni, G. Pasquali, F. (2006), Breve dizionario dei media, Carocci, Roma.

M asini, A. (1977), La lingua di alcuni giornali milanesi dal 1859 al 1865, La N uova Italia, Firenze.

M atera, V. (2008), Comunicazione e cultura, Carocci editore, Roma.

M cQ uail, D. (2001), Sociologia dei media, Il M ulino, Bologna.

M enduni, E. (2001), Il mondo della radio. Dal transistor ad Internet, Il M ulino, Bologna.

M enduni, E. Catolfi, A. (2001), Le professioni del gionalismo, Carocci, Rom a.

M ortara G aravelli, B. (1993), Strutture testuali e retoriche, in Sobrero, A ., Introduzione all’italiano contemporaneo, Laterza, Rom a-Bari, pp. 371-402.

M ortara G aravelli, B. (2003), Manuale di retorica, B om piani, M ilano.

M ortara G aravelli, B. (2003), Prontuario di punteggiatura, Edizioni Laterza, Rom a-Bari.

M urialdi, P. (1998), Il giornale, Il M ulino, Bologna.

M urialdi, P. (2006), Storia del giornalismo italiano, Il M ulino, Bologna.

N eum ann-N oelle, E. (2002), La spirale del silenzio, M eltem i, Roma.

N ezaj, S. (2014), Gazeta. Menaxhimi i krizes ne median e shkruar, U ET Press, Tirane.

Parisi, D. (1962), Linguaggio comune e linguaggio regolato in «R ivista di filosofia», 53, f. 313334.

Peirce, C.S. (1980), Semiotica, E inaudi, Torino

Porcellini, M. (2003), Il Mediaevo. TV e industria culturale nell’Italia del xx secolo, Carocci, Roma.

Price, V. (2004), L ’opinionepubblica, Il M ulino, Bologna.

Rrokaj, Sh. (2005), Hyrje ne Gjuhesine e Pergjithshme, Shblu, Tirane.

Rrokaj, Sh. (2006), Strukturalizmi klasik ne gjuhesi, Shblu, Tirane.

Rrota, J. (1942), Sintaksi i shqipes, Shtypshkronja A.GJ. Fishta, Shkoder.

Rugova, B. (2009), Gjuha e gazetave, Koha, Prishtine.

Salerno, F. (2003), Le tecniche della scrittura giornalistica, Esselibri S.p.A, Napoli.

211


Sapir, E. (1972), Cultura, linguaggio e personalita. Linguistica e antropologia, E inaudi, Torino.

Serianni, L. (1994), La prosa, in Serianni, L., Trifone P. (1994), Storia della lingua italiana, Einaudi, Torino, f. 451-577.

Serianni, L. (2005), Un treno di sintomi. I medici e le parole: percorsi linguistici nel passato e nelpresente, G arzanti Libri, M ilano.

Shehu, H .(2003), Rreth anglicizmave ne mjetet e sotme te informimit masiv, K onferenca shkencore: “Shqipja standarde dhe shoqeria shqiptare sot” , Tirane, f. 329 - 338.

Skendaj, A. (2004), Huazimi si nje dukuri e pashmangshme e shqipes moderne - A kte te Sem inarit te 3-te: “Rreth huazim eve ne shqipen standarde” , U niversiteti i Tiranes, Fakulteti i G juheve te H uaja, Shtepia B otuese Pegi, f. 129 - 135

Shkurta,j Gj. (2003), Kahe dhe dukuri te kultures se gjuhes shqipe, K ristalina KH, Tirane.

Shkurtaj, Gj. (1996), Sociolinguistika, SHBLU, Tirane.

Shkurtaj, Gj. (2004), Drejtshkrimi dhe drejtshqiptimi ne mediat e sotme te shkruara dhe te folura, G juha jone.

Shkurtaj, Gj. (2004), Etnografi e te folurit te shqipes, SHBLU, Tirane.

Shkurtaj, Gj. (2004), Trysnia e Huaj dhe Qendresa e Shqipes - A kte te Sem inarit te 3-te: “Rreth huazim eve ne shqipen standarde” , U niversiteti i T iranes, Fakulteti i G juheve te H yaja, Shtepia Botuese Pegi.

Shkurtaj, Gj. (2006), Kultura e gjuhes, SHBLU, Tirane.

Shkurtaj, Gj. (2006), Kundrime gjuhesore, Pegi, Tirane.

Shkurtaj, Gj. (2008), Si te shkruajme shqip, Toena, Tirane.

Shkurtaj, Gj. (2009), Pesha e fjales shqipe, U FO Press, Tirane.

Shkurtaj, Gj. (2010), Shqipja e sotme, U .F.O Press, Tirane.

Sobrero, A. (1993), Lingue speciali in Id. (a cura di), Introduzione a ll’italiano contem poraneo. La variazione e gli usi, Rom a-Bari, Laterza, quarta ed., 1999, f. 237-277.

Stam m erjohann, H. A rcaini, E. Cartago, G. Galetto, P. H einz, M. M ayer, M. Rovere, G. Seym er G. (2008), “Dizionario di Italianismi in francese, inglese, tedesco ”, A ccadem ia della Crusca, Firenze

Stringa, P. (2009), Che cos’e un ufficio stampa, Carocci editore, Roma.

Tavosanis, M . (2008), Il linguaggio dei giornali, U niversita di Pisa.

Thom ai, J. (2002), Leksikologjia e gjuhes shqipe, B otim et TO EN A , Tirane.

212


Thom ai, J. (2009), Prejardhja kuptimore ne gjuhen shipe (semantike leksikore), A kadem ia e Shkencave te Shqiperise, B otim e EDFA.

Topalli, K. (2000), Shnderrime historike ne sistemin zanor te gjuhes shqipe, A kadem ia e Shkencave e Republikes se Shqiperise, Instituti i G juhesise dhe i Letersise, TOENA.

Topalli, K. (2004), Dukurite fonetike te sistemit bashketingellor te gjuhes shqipe, A kadem ia e Shkencave e R epublikes se Shqiperise, Instituti i G juhesise dhe i Letersise, ‘M esonjetorja’ Tirane.

Topalli, K. (2007), Fonetika historike e gjuhes shqipe, A kadem ia e Shkencave e R epublikes se Shqiperise, Instituti i G juhesise dhe i Letersise, D ITU RIA.

Topalli, K. (2010), Evolucioni i sistemit foljor te gjuhes shqipe, P lejad, Tirane.

Topalli, K. (2010), Sistemi foljor i gjuhes shqipe, P lejad, Tirane.

Topalli, K. (2011), Gramatike historike e gjuhes shqipe, B otim et A lbanologjike, Tirane.

Trere, S. G allegati, G. (1981), Itinerari nella comunicazione di massa, Bulgarini, Firenze.

Trifone, P. (a cura di), (2007), Lingua e identita. Una storia sociale dell’italiano, Carocci editore, Roma.

Tupe, E. (2004), Per disa huazime qe shprehin gjendje emocionale ne shqipen e sotme - A kte te Sem inarit te 3-te: “Rreth huazim eve ne shqipen standarde” , U niversiteti i Tiranes, Fakulteti i G juheve te H uaja, Shtepia B otuese Pegi, f. 35-38.

Tupe, E. (2007), Fjale e struktura te huaja: (kunder)veprimi i shqipes, S tudim e filologjioke, A kadem ia e Shkencave e R epublikes se Shqiperise, Instituti i G juhesise dhe i Letersise, 1-2.

Varfi, N. (2004), Mbi huazimet e shqipes (fjala e hapjes), - A kte te Sem inarit te 3-te: “Rreth huazim eve ne shqipen standarde” , U niversiteti i Tiranes, Fakulteti i G juheve te Hyaja, Shtepia B otuese Pegi, f. 5-8.

Vereni, P. (2008), Identita catodiche. Rappresentazioni mediatiche di appartenenze collettive, V eltem i editore, Rom a.

V olli, U. (2007), Il nuovo libro della comunicazione. Che cosa significa communicare: idee, technologie, strumenti, modelli, Saggiatore, M ilano.

W olf, M. (1985), Teorie delle comunicazione di massa, B om piani, M ilano.

X helili, A. (2012), Roli i gjuhes ne kryqezimin e kulturave dhe disa prirje ne funksionimin e shqipes se sotme, ne K onferencen Shkencore “K ontakte gjuhesore dhe kulturore m es shqipes dhe gjuheve te huaja ne 100 vjet (1912 - 2012, Geer, Tirane, f. 5-11.

Zecchi, S. (2008), Njeriu eshte gka ai sheh. Televizioni dhe publiku, B otim et M ax, Tirane.

213


Gazetat e Vjela per korpusin:

“Corriere della Sera”: janar-shkurt-m ars-prill 1997; janar - shkurt 1998; dhjetor 1999; tetor - nentor 2000; m aj-qershor- korrik 2001; shtator 2002; gusht-tetor 2003, m ars 2004, prill-maj 2005; korrik 2006, tetor-nentor-dhjetor 2007; janar-shkurt 2008; m aj-nentor 2009; tetor - nentor 2010; prill-korrik-shtator-tetor 2011; shtator 2012; janar- shkurt-dhjetor 2013; janar-shkurt-m ars 2014; janar-shkurt-m ars-prill-m aj 2015.

“Dita”: nentor 2012; qershor-korrik-gusht-tetorn-nentor-dhjetor 2013; janar-shkurt-prill-m aj- qershor-gusht-nentor 2014; janar-shkurt-m ars-prill-m aj 2015.“Gazeta Panorama”: jan a r 2004; prill 2005; tetor 2006, nentor 2007; shkurt 2008; nentor 2009;

tetor-nentor 2010; tetor 2011; gusht-shtator-tetor-nw ntor-dhjetor 2012; korrik-gusht-shtator-tetor 2013; janar-shkurt-m ars-m aj-gusht-nw ntor 2014; janar-shkurt-m ars-prill-m aj 2015.

“Gazeta Shqiptare”: janar-prill 1997; janar 1998; dhjetor 1999; shtator 2000; m ars 2001; maj 2002; nentor 2003, maj 2004, maj 2005; tetor 2006, nentor 2007; shkurt 2008; nentor 2009; tetor-nentor 2010; te tor 2011; shtator 2012; janar- shkurt-dhjetor 2013; janar-shkurt-m ars 2014; janar-shkurt-m ars-prill-m aj 2015.

“Il Gazzettino”: janar-shkurt-m ars-prill 1997;

“Il Giornale”: janar-shkurt-m ars-prill 1997; janar 1998; dhjetor 1999; nentor 2000; gusht 2001; nentor 2002; nentor 2003, m ars-prill 2004, prill-m aj 2005; gusht 2006, dhjetor 2007; shkurt 2008; m aj-nentor 2009; tetor-nentor 2010; prill-korrik-shtator-tetor 2011; shtator 2012; janar- shkurt-dhjetor 2013; janar-shkurt-m ars 2014; janar-shkurt-m ars-prill-m aj 2015.

“Il Messaggero”: te tor-nentor 2010; prill-korrik-shtator-tetor 2011; shtator 2012; janar- shkurt- dhjetor 2013; janar-shkurt-m ars 2014; janar-shkurt-m ars-prill-m aj 2015.

“La Repubblica”: janar-shkurt-m ars-prill 1997; janar - shkurt 1998; dhjetor 1999; nentor 2000; korrik - gusht 2001; shtator-tetor-nentor 2002; gusht-nentor 2003, m ars-prill 2004, prill-m aj- qershor 2005; korrik-gusht 2006, nentor-dhjetor 2007; janar-shkurt 2008; m aj-nentor 2009; tetor-nentor 2010; prill-korrik-shtator-tetor 2011; shtator 2012; janar- shkurt-dhjetor 2013; janar- shkurt-m ars 2014; janar-shkurt-m ars-prill-m aj 2015.

“La Stampa”: prill 1997; janar 1998; dhjetor 1999; shtator 2000; m ars 2001; maj 2002; nentor 2003, m ars 2004, prill-m aj 2005; tetor 2006, dhjetor 2007; shkurt 2008; m aj-nentor 2009; tetor- nentor 2010; prill-korrik-shtator-tetor 2011; shtator 2012; janar- shkurt-dhjetor 2013; janar- shkurt-m ars 2014; janar-shkurt-m ars-prill-m aj 2015.

“Shqiptarja.com”: gusht-shtator-tetor-nw ntor-dhjetor 2012; m ars-korrik-gusht-tetor-dhjetor 2013; gusht-nw ntor 2014; janar-shkurt-m ars-prill-m aj 2015.

“Cronaca di Roma”: 28.10.2010

“Sporti Shqiptar”: 01.10.2012.

214


“Gazeta Shqip”: 05.05.2009; 12.08.2012; 14.08.2012; 15.08.2012; 02.09.2012; 14.09.2012; 01.10.2012; 04.10.2012; 09.10.2012; 13.10.2012; 17.10.2012; 16.08.2013; 03.12.2013; 09.11.2014; 12.11.2014

“Telegraf”: 23.08.2012.

“Gazeta e Sportit”: 23.08.2013; 14.09.2012.

“Panorama Sport”: 12.10.2012; 17.10.2012

“Republika”: 02.09.2012; 12.10.2012

“Sport Ekspres”: 12.10.2012.

“Gazeta Tema”: 16.08.2013

“Tirana Observer”: 04.10.2012; 12.10.2012; 17.10.2012; 16.08.2013; 21.08.2013; 23.08.2013; 24.08.2013; 25.08.2013

“Gazeta Metropol”: 21.08.2013

“Gazeta Standart”: 18.08.2013; 20.08.2013; 21.08.2013; 23.08.2013; 24.08.2013; 25.08.2013; 26.11.2014

“Shekulli”: 23.08.2013; 27.08.2013; 09.10.2013; 10.10.2013; 16.10.2013; 11.11.2014

“Sot”: 20.08.2013; 23.08.2013; 05.11.2014

“Mapo”: 19.10.2012; 25.10.2012; 16.08.2013; 12.11.2014

“55”: 05.11.2014; 12.11.2014

Sitografia:

http://w eb.m it.edu/linguistics/h ttp ://w eb.m it.edu/linguistics/people/faculty/chom sky/ http://w w w .em sf.rai.it/biografie/anagrafico.asp?d=159 http ://w w w .paolofabbri.it/interviste/sem iotica una bina.htm l http://typo.uni-konstanz.de/archive/intro/index.php http://w w w .ethnologue.com /http ://w w w .treccani.it/m agazine/lingua italiana/neologism i/ h ttp://dlm .unipg.it/h ttp://w w w .parodos.it/catalogopalios.htmhttp ://w w w .treccani.it/enciclopedia/tangentopoli (D izionario-di-Storia)/ http://it.w iktionary.org/eiki/tangentopoli http://www.lelettere.it/siteZd page.asp?ID Pagina=40& Section http ://w w w .educational.rai.it/lem m a/testi/editoria/giornale.htm

215

http://web.mit.edu/linguistics/

http://web.mit.edu/linguistics/people/faculty/chomsky/

http://www.emsf.rai.it/biografie/anagrafico.asp?d=159

http://www.paolofabbri.it/interviste/semiotica_una_bina.html

http://typo.uni-konstanz.de/archive/intro/index.php

http://www.ethnologue.com/

http://www.treccani.it/magazine/lingua_italiana/neologismi/

http://dlm.unipg.it/

http://www.parodos.it/catalogopalios.htm

http://www.treccani.it/enciclopedia/tangentopoli_/(Dizionario-di-Storia/)/

http://it.wiktionary.org//303/253iki/tangentopoli

http://www.lelettere.it/site/d_page.asp?IDPagina=40&Section

http://www.educational.rai.it/lemma/testi/editoria/giornale.htm


http://w w w .istitutobolisani.it/Q uotidiano in classe.../LE% 20D ISPEN SE.docw w w .treccani.it/m agazine/lingua italiana/speciali/nazioni/digiovine.htm lhttp://shqiptaria.com /hom e.phphttp://w w w .gazetadita.al/h ttp://w w w .panoram a.com .al/h ttp://w w w .panoram a.com .al/h ttp ://gazeta-shqip.com /laim e/http://w w w .corriere.it/http://w w w .repubblica.it/h ttp://w w w .ilgiornale.it/h ttp://w w w .ilm essaggero.it/h ttp ://w w w .lastam pa.it/

Dy fjaleN e form im in e identitetit tone, ne form im in e pervojave tona, m ediat na ofrojne p ika referim i qe shpesh jane thelbesore per ne dhe pa te cilat do ta ndjenim veten krejtesisht te hum bur. Ato jane “pjese e mantelit te pergjithshem te pervojave qe na mbeshtjellin” qe shpalosin perpara syve tane realitete tek te cilat, pa ndihm en e m ediave, nuk do te kishim akses.

Pushteti dhe ndikim i i m ediave perpos se luan nje rol te rendesishem ne je ten politike te nje vendi, eshte edhe vendim tar ne perhapjen dhe njesim in e norm ave gjuhesore te standardit ne rang kom betar. Per shum e njerez, gazetat jane e vetm ja m undesi lexim i qe kane pas perfundim it te studim eve. A to tashm e jane kthyer ne m esues te gjuhes per n je m ase te gjere lexuesish duke luajtur n je ro l kyg ne pervetesim in e standardit, ne pastrim in apo pasurim in e fjalorit si dhe ne m brojtjen e gjuhes nga prurjet e huaja te panevojshm e, pasi sig shprehet U m berto Eco, te shkruarit eshte nje akt social dhe si i tille ai duhet te jete i dobishem, ne shum e kendveshtrim e.

Ky punim synon te hedhe drite m bi m ekanizm at gjuhesore qe veprojne ne m brujtjen e ligjerim it gazetaresk. A jo gka m etojm e te provojm e eshte fakti se inform acioni i percjelle ne gazeta, brendia e saj, realizohet perm es disa form ave dhe konstrukteve gjuhesore te caktuara m odelet e te cilave ne m und t ’i pershkruajm e. K y pershkrim behet ne kuader te g juhesise perqasese dhe prek rrafshin sinkronik te saj. D isa nga detyrat e punim it jane:

• Te analizoje gjuhen e gazetave nga pikepam ja e strukturave form ale si n je gjuhe sektoriale ne raport m e kodin e gjuhes ne pergjithesi.

• Te ve theksin tek roli ndikues qe ka gazeta, si pjese e m jeteve te kom unikim it m asiv, ne form im in apo orientim in e opinionit publik ne lidhje m e geshtje te ndjeshm e te aktualitetit vendas apo te huaj. Punim i sjell argum ente dhe shembuj konkrete se si qasje te ndryshm e gjuhesore, referuar te njejtave ngjarje, ngjallin perceptim e te ndryshm e ne m asen e lexuesve te cilat rrjedhim isht gojne ne qendrim e te ndryshm e. Eshte form a, pra shenjuesi, ajo qe kushtezon perm bajtjen duke bere qe g juha here te shihet m e shum e si m jet kom unikim i ku percillen inform acione e here te tjera si m jet influence ku pasqyrohen opinione.

• Te pershkruaje italishten dhe shqipen si dy gjuhe ne kontakt dhe te paraqese faktoret jash teg juhesore qe kane bere te m undur depertim in e italianizm ave ne gjuhen tone.

216


http://www.treccani.it/magazine/lingua_italiana/speciali/nazioni/digiovine.html

http://shqiptarja.com/home.php

http://www.gazetadita.al/

http://www.panorama.com.al/

http://www.panorama.com.al/

http://gazeta-shqip.com/lajme/

http://www.corriere.it/

http://www.repubblica.it/

http://www.ilgiornale.it/

http://www.ilmessaggero.it/

http://www.lastampa.it/


• Te pershkruaje dhe te sjelle shembuj nga shtypi i perditshem , te ndikim eve italiane ne gjuhen shqipe ne rrafshin fonetik, m orfologjik dhe leksikor.

Fjale ky^e: ligjerim gazetaresk, nenkod, huazim e, italianizm a, stil em eror, lig jerate e drejte, neologjizm a, sintakse e fjalise.

AbstractIn our quest for identity and experiences, m edia offer referring points w hich are often essential to us, and w ithout them w e w ould feel com pletely lost. They are “part of the general blanket of our surrounding experiences” showing us realities w e w ould not be able to access w ithout the assistance o f media.

The pow er and influence o f m edia, besides playing an im portant role in the political life o f a country, it is also essential in the distribution and unification o f standard linguistic norm s on a national scale. To m any people new spapers are the only reading possibility after graduating. They have becom e language teachers for a lo t o f readers, playing a key role in the assim ilation of the standard or the enrichm ent o f the vocabulary, also in protecting the language from unnecessary foreign borrow ings, as U m berto Ecco says, writing is a social act and therefore, it has to be useful in many aspects.

This research aim s to enlighten the linguistic m echanism s w hich play a role in the shaping o f the journalistic lecture. W hat we are trying to prove is the fact that the inform ation distributed by the new spapers, its content, is achieved v ia som e defined linguistic form s and constructs w hose patterns w e can describe. This description is done w ithin the fram ew ork o f com parative linguistics and it deals w ith its synchronic aspect. Som e o f the responsibilities o f this research are:

• To analyze the language o f the new spapers from the aspect o f form al structures as a sectional language versus the linguistic code in general.

• To highlight the influencing role new spapers play, as tool o f m ass com m unication, in the education or orientation o f the public opinion regarding actual sensitive issues, local or international. The research presents argum ents and concrete exam ples how different linguistic approaches, w ith reference to the sam e event, cause different perceptions in the readers, w hich leads to different reactions. It is the form that lim its the content, leading to the language som etim es being considered m ore as a form o f com m unication, distributing inform ation, and other tim es as a tool o f influence w here opinions are reflected.

• To describe the Italian and A lbanian as two contact languages and to present extra linguistic factors that have enabled the penetration o f Italianism s in our language.

• To describe and to provide exam ples from the daily press o f the Italian influences in the A lbanian language w ith regards to phonetics, m orphology and lexicon.

Keywords: journalistic lecture, sub-code, borrow ings, Italianism s, nom inative style, direct speech, neologism s, w ord syntax.

217


218

Doktoratura Elda Katorri, Fakulteti i Gjuheve te Huaja, Departamenti ...

Documents

Transcript of Doktoratura Elda Katorri, Fakulteti i Gjuheve te Huaja, Departamenti ...