ERMEL PhD from the crypt, Fakulteti Ekonomik, Departamenti the ...

1 | P a g e

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I EKONOMISË

DISERTACION

Financa e projekteve, formë alternative e investimeve infrastrukturore në

vendet në zhvillim

Në kërkim të gradës shkencore

DOKTOR I SHKENCAVE EKONOMIKE

Përgatitur nga Udhëheqës shkencor

Ermela KRIPA Prof. Dr. Halit XHAFA

TIRANË 2013

2 | P a g e

ABSTRAKTI

Ky punim ka për qëllim studimin e një forme të re financiare dhe qeverisje të quajtur Financa e

Projektit. Ajo nuk përbën vetëm një teknikë të re, por është një formë e ndryshme financimi e

përdorur për të realizuar projektet e mëdha të infrastrukturës në vendet në zhvillim që kërkojnë

shuma të larta investimi. Në vende, që karakterizohen nga risqe të larta politike, financiare dhe

ekonomike. Një tjetër qëllim i këtij punimi është të tregojë lidhjen që ekziston ndërmjet Financës

së Projektit dhe Partneritetit Publik-Privat (nëpërmjet formave të ndryshme të tij, të tilla si:

BOT, BOO, etj.). Kontrata afatgjata, Njësi Ekonomike e Veçantë (SPV) si dhe Leva e lartë

financiare përbëjnë disa prej karakteristikave kryesore të kësaj strukture financiare. Literatura

teorike supozon se Financa e Projektit zgjidh problemin e mungesës së investimeve dhe të

kërcënimeve që lindin nga sjelljet përfituese të palëve të përfshira në projektet e mëdha të

infrastrukturës. Për këtë arsye, në punim është krijuar një bazë të dhënash me dy grupe

projektesh në disa vende të rajonit. Në grupin e parë të projekteve dë të përfshihen ata që

realizohen n.p.m Financës së Projektit dhe në grupin e dytë ato projekte që financohen nga të

ashtëquajturat burime tradicionale. Për shkak të faktorëve që do të marrim në konsideratë për

testimin e hipotezës do të fokusohemi vetëm në një sektor të infrastrukturës që është ai i

energjisë me fokus disa vende të rajonit, përfshirë këtu edhe Shqipërinë. Qëllimi i këtij punimi

është të testojë në mënyrë empirike atë ç‟farë teoria mbështet.

Pyetja kërkimore që shtrohet në këtë punim është: Kompanitë duhet të zgjedhin të financojnë

projekte të infrastrukturës nëpërmjet financimit tradicional apo financës së projekteve në vendet

në zhvillim?

Rezultatet e pritura duhet të vërtetojnë hipotezën sipas së cilës, rekomandohet të përdoret financa

e projektit në vendet në zhvillim, që karakterizohen nga risqe të larta politike dhe të vendit.

3 | P a g e

PËRMBAJTJA

HYRJE .................................................................................................................................. fq. 5

1. FOKUSI ………………………………………………………………………………. fq. 8

2. QËLLIMI ..................................................................................................................... fq. 9

3. OBJEKTIVAT ……………………………………………………………………….... fq.10

4. KONTEKSTI ……………………………………………………………………..... fq.10

5. METODOLOGJIA E STUDIMIT………………………………………………….. fq.11

6. HIPOTEZA DHE PYEJET KËRKIMORE …………………………………………………………………………… fq.12

7. FILOZOFIA E KËRKIMIT ……………………………………………………………… fq.12

8. MODELI I KËRKIMIT (PËRQASJA) …………………………………………………..... fq.13

9. METODA E KËRKIMIT ………………………………………………………………... fq.14

10. BAZA E TË DHËNAVE ……………………………………………………………….... fq.15

11. ANALIZA E TË DHËNAVE …………………………………………………………….. fq.15

Kapitulli I: Rishikimi i literaturës për Financën e projektit ............................................ fq.16

1. Një vështrim i përgjithshëm i konceptit të financës së projektit .............................. fq.16

1.1. Historiku i përdorimit të Financës së projekteve ................................................... fq. 16

1.2. Zbatimi i Financës së projekteve ………………………………………………….. fq. 20

1.3. Elementët që karakterizojnë financën e projekteve ………………………………. fq. 22

1.4. Financa e projekteve kundrejt financimit tradicional ............................................ fq. 25

2. Teoritë kryesore të Financës së Projekteve .............................................................. fq. 28

2.1. Teoria sinjalizuese .................................................................................................. fq.30

2.2. Teoritë e bazuara në kosot e agjensisë ................................................................... fq.35

2.2.1 Problemi i mungesës së burimeve të financimit .................................................. fq.36

2.3. Teoria e mungesës së investimeve ......................................................................... fq.37

2.4. Zgjidhja e problemit të mungesës së investimit ..................................................... fq.43

2.5. Teoria e problemit të sjelljeve përfituese ............................................................... fq.47

2.6. Zgjidhjet e problemit të sjelljeve përfituese ........................................................... fq.48

Kapitulli II: Partneriteti Publik – Privat, Financa e projektit dhe modeli BOT

2.1 Partneriteti Publik- Privat dhe zbatimi i tij në vendet në zhvillim................................ fq.52

2.2 Përkufizime të Infrastrukturës ………………………………………………………... fq.60

2.3 Modeli BOT dhe financa e projekteve ......................................................................... fq.66

2.4 Koncensionet e tipit BOT në vendet në zhvillim ......................................................... fq.69

2.5 Struktura e operacionit: Palët e përfshira ..................................................................... fq.72

2.6 Ndarja e risqeve në projektet e tipit BOT .................................................................... fq.76

Kapitulli III: Burimet e financimit të Financës së projekteve ...................................... fq.84

4 | P a g e

3.2 Leva financiare: Cili është kombinimi optimal më i qëndrueshëm? ....................... fq.84

3.3 Funksioni i kapitalit aksioner .................................................................................. fq.85

3.3 Format hibride të financimit ..................................................................................... fq.87

3.4 Kapitali i borxhit ....................................................................................................... fq.95

3.4.1 Kredi eksporti ………………………………………………………………. fq.98

3.4.2 Kreditë me garanci për FP………………………………………………….. fq.99

3.5 Leasing një formë alternative financimi .................................................................. fq.101

Kapitulli IV: Hipoteza, Përshkrimi i të Dhënave dhe Modeli Ekonometrik ................ fq.102

4.1 Hyrje …………………………………………………………………………………… fq.102

4.2 Hipotezat e punimit ........................................................................................................ fq.103

4.3 Metodologjia e Mbledhjes së të Dhënave ...................................................................... fq.107

4.4 Përshkrimi i të dhënave .................................................................................................. fq.109

4.5 Modeli ekonometrik i përdorur ...................................................................................... fq.112

4.6 Rezultatet e modelit ....................................................................................................... fq.114

4.7 Konkluzionet e të dy modeleve ..................................................................................... fq.121

Kapitulli V: Përdorimi i FP në Shqipëri dhe në vendet në zhvillim ............................. fq.123

5.1 Roli i qeverisë lokale dhe i institucioneve ndërkombëtare në FP .................................. fq.123

5.2 Fazat e zhvillimit të FP .................................................................................................. fq.125

5.2.1 Ideimi i projektit: kontaktet e para me subjektet me të rëndësishme të përfshira

në të ……………………………………………………………………………….. fq.125

5.2.2 Përgatitja e dokumentave ekonomike dhe ligjore ………………………………… fq.126

5.2.3 Qëndrimi i Komitetit të Bazelit për FP ................................................................... fq.130

5.3 Projektet e mëdha të infrastrukturës në sektorin e energjisë në Shqipëri dhe në

vendet e rajonit .............................................................................................................. fq.131

5.3.1 Projektet energjitike në Shqipëri ............................................................................. fq.133

5.4 Kuadri legjislativ në sektorin e energjisë në Shqipëri dhe në vendet e rajonit .............. fq.135

5.4.1 Kuadri ligjor ............................................................................................................ fq.136

5.4.2 Arsyet e dështimeve të koncesioneve në Shqipëri .................................................... fq.140

5.4.3 Rregullat e reja të koncesioneve .............................................................................. fq.147

5.5 Tregu i kredisë në vendet në zhvillim ............................................................................ fq.155

5.6 Efektet e rregullores së Komitetit të Bazelit në tregun e huasë për FP.......................... fq.157

5.7 Financimi i projekteve në Shqipëri................................................................................ fq.158

5.7.1 Nevoja për financime në sektorin e energjisë në Shqipëri ...................................... fq.159

Përfundime dhe rekomandime ........................................................................................ fq. 161

Bibliografia ....................................................................................................................... fq. 175

Anekse ............................................................................................................................... fq. 181

5 | P a g e

Lista e shkurtimeve

AL Shqipëria

AR Armenia

BB Banka Botërore

BEI Banka Europiane e Investimeve

BERZH Banka Europiane për Rindërtim dhe Zhvillin

BG Bullgaria

BOO Build Own Operate (Ndërto – Zotëro – Administro)

BOT Build Own Transfer (Ndërto – Zotëro – Transfero)

BSTDB Banka e Zhvillimit të Detit të Zi

FP Financa e Projekteve

ICRG International Country Risk Guide ( Guida e Riskut te Vendit)

JV Joint Ventures (Bashkim i Kompanive)

MPL Modeli i Probabiliteteve Lineare

NPV Net Present Value (Vlera Aktuale Neto)

NJEV Njësia Ekonomike e Veçantë

OLS Metoda e Katrorëve më të vegjël (Ordinary Least Square)

PPA Marrëveshje e blerjes së energjisë (Power Purchase Agreement)

PPI Private Participation in Infrastructure (Pjesmarrja Private në Infrastrukturë)

PPP Partneriteti Publik Privat

PROBIT Model regresioni logjistik

SPV Special Purpose Vehicle (Njësi e Veçantë Ekonomike)

TU Turqia

WDI World Developement Indicator (Indikatorët e Zhvillimit Botëror)

6 | P a g e

Hyrje

Ky punim ka si qëllim studimin e konceptit të Financës së Projekteve (Project Finance) në

vendet në zhvillim me një fokus të veçantë mbi Shqipërinë dhe vendet e rajonit. Nëse do ti

referohemi literaturës teorike dhe empirike mund të themi se ky koncept nuk është shumë i

njohur në këto vende. Kjo përbën arsyen më të rëndësishme që më nxiti në studimin e këtij

fenomeni duke bërë një analizë të detajuar për këto vende. Kjo është një teknikë e cila është e

përdorur gjerësisht në vendet e zhvilluara, kryesisht në sektorët e infrastrukturës. Kjo teknike

pati një zhvillim të ndjeshëm në vendet në zhvillim duke filluar pas viteve 1990. Si fillim u

zbatua në sektorin e telekomit dhe më pas në atë të energjisë në të cilin pati një zhvillim të

rëndësishëm sidomos pas viteve 2000. Mund të themi se interesi i investitorëve për Financën e

Projekteve është rritur ndjeshëm këto vitet e fundit. Ndryshimet e tregjeve në zhvillim, të cilat

karakterizohen nga një rritje e ndjeshme e produkteve financiare të huaja kanë ndikuar shumë në

zhvillimin e këtj fenomeni. Financuesit e huaj, ndër këta edhe institucionet financiare

ndërkombëtare të tilla si: BERZH, BEI, BB etj., që janë gjithmonë në kërkim të investimeve të

reja dhe fitimprurëse kanë treguar një interes të veçantë për këto tregje. Kjo edhe për të

diversifikuar portofolet e tyre. Por, në ndryshim nga vendet e zhvilluara realizimi i projekteve

nëpërmjet Financës së Projekteve përbën një sfidë më vete në vendet në zhvillim. Kjo për shkak

se këto vende karakterizohen edhe nga risqe të larta politike dhe të vendit. Për këtë arsye është

shumë e nevojshme të bëhet një analizë e kujdesshme për zbatimin e kësaj teknike në vendet në

zhvillim.

Punimi është zhvilluar me kujdes të veçantë, jo vetëm për sa i përket karakteristikave të FP, duke

i dhënë një rëndësi të veçantë dallimit që ajo ka me financën e korporatave (ose financimin

tradicional) si dhe formave të ndryshme të zbatimit, por edhe duke identifikuar mënyrën se si kjo

formë është zhvilluar në këto vende. Në mënyrë të veçantë janë analizuar se cilat janë ato

variable, si dhe në ç‟masë ndikojnë ato në zgjedhjen e FP kundrejt financës së korporatave.

Për këtë arsye më poshtë, po paraqesim mënyrën se si është i organizuar ky punim. Kapitulli i

parë trajton lindjen dhe përdorimin e FP që nga kohët më të hershme e deri në ditët e sotme.

Kapitulli fillon me një përshkrim të shkurtër duke filluar me shekullin e dymbëdhjetë, me hapjen

7 | P a g e

e minierës në Devon, për të vazhduar me shembujt e pafund të përdorimit të kësaj teknike në

histori. Kjo teknikë pati një zhvillim të madh falë rregullores së PURPA-s në Shtetet e Bashkuara

në fund të viteve ‟70. Karakteristika kryesore e FP ka të bëjë me aftësinë e projektit të përcaktojë

në mënyrë paraprake se cilat do të jenë flukset e gjeneruara nga projekti të afta të mbulojnë

kostot operative, shërbimin e borxhit si dhe të sigurojë kthimin nga investimi për aksionerët.

Projekti ka një autonomi ekonomike dhe juridike që garantohen nga krijimi i një SPV-je (Special

Purpose Vehicle – Njësi e Veçantë Ekonomike). Është ky subjekti që qëndron në qendër të

marrdhënieve që krijohen midis palëve pjesmarrëse të tillë si, sponsorët, financuesit, furnizuesit,

blerësit, këshilltarët e jashtëm, shoqëria e sigurimit si dhe qeveritë vendase. Kjo teknikë përdoret

kryesisht për zhvillimin e projekteve të infrastrukturës të tillë si; energjia, telekomunikacioni,

transporti etj., të cilat i gjejmë në brendësi të së ashtëquajturës PPP. Kapitulli vazhdon me

përshkrimin e literaturës kryesore teorike dhe empirike. Kapitulli i parë mbyllet me përshkrimin

e autorëve kryesorë si dhe me identifikimin e atyre që janë faktorët e nxjerrë nga teoria që

ndikojnë në zgjedhjen e FP kundrejt financës së korporatës.

Kapitulli i dytë fillon me përshkrimin e PPP-ve pasi do të tregohet gjatë punimit se ekziston një

lidhje ndërmjet PPP-ve dhe FP. Kapitulli vazhdon me përshkrimin e formave të zbatimit të FP në

vendet në zhvillim duke pasur një fokus të veçantë në kontratat e tipit BOT dhe BOO. Këtu dalin

në pah të gjitha avantazhet që rrjedhin nga përdorimi i FP kundrejt financës së korporatave në

vendet në zhvillim. Një trajtim i veçantë këtu i bëhet modelit BOT duke arritur në përfundim se

kjo është forma e zbatimit të FP në vendet në zhvillim. Model ky, që është përdorur për herë të

parë në Turqi nën udhëheqjen e kryeministrit Turk të kohës, Turgut Ozal në 1984-ën. Në këtë

kapitull jepen të dhëna nëpërmjet tabelave dhe grafikëve se si është rritur trendi i përdorimit të

FP në vendet në zhvillim të mara në analizë. Kapitulli mbyllet me identifikimin dhe trajtimin në

mënyrë të ndarë të atyre që përbëjnë rreziqet që karakterizojnë këtë teknike. Këto rreziqe janë

ndarë në dy kategori të mëdha, rreziqe të karakterit teknik dhe rreziqe të karakterit financiar.

Kapitulli i tretë i kushtohet burimeve të financimit. Në strukturën financiare të një SPV-je gjejmë

burime financimi të natyrave të ndryshme. Këto burime në përgjithësi mund të ndahen në

kapitalin aksioner dhe në kapitalin e borxhit. Kapitali aksioner sigurohet nga sponsorët e

projektit dhe nga disa investitorë profesionistë me qëllim realizimin e përfitimeve të larta.

Kapitali i borxhit përbëhet nga financime që dallojnë nga njëri tjetri për sa i përket shkallës së

8 | P a g e

rimbursimit si dhe formës së tyre. Ndër këto mund të dallojmë huatë sindikale, emetimet e

obligacioneve, huatë me garanci etj. Në strukturën financiare të SPV-së midis kapitalit aksioner

dhe kapitalit të borxhit mund të gjenden edhe të ashtëquajturat format hibride të financimit të

tilla si, borxhi mezanin që përbën një formë hibride pasi ajo ka tipare të të dyja kategorive të

kapitalit. Ajo privilegjohet në rimbursim në krahasim me kapitalin aksioner por jo me atë të

borxhit. Kapitulli mbyllet me përdorimin e Leasingut si burim alternativ financimi për FP.

Kapitulli i katërt përbën një ndër kapitujt më të rëndësishëm të punimit pasi kjo pjesë e studimit

paraqet një analizë empirike të përdorimit të FP kundrejt financimit tradicional në vendet në

zhvillim. Qëllimi kryesor i kësaj analize është të tregojë se nëpërmjet përdorimit të kësaj teknike

mund të realizohen me sukses ato projekte në vende me risqe të vendit dhe politike të larta që

karakterizohen nga kosto të larta si dhe sjellje përfituese ndërmjet palëve të përfshira në projekt.

Analiza bëhet duke krijuar dy grupe projektesh vetëm në sektorin e energjisë. Në grupin e parë

bëjnë pjesë projekte që realizohen nëpërmjet FP dhe në grupin e dytë bëjnë pjesë projekte që

realizohen me financim tradicional. Për sa i përket metodologjisë së përdorur, mënyrës së

mbledhjes së të dhënave si dhe rezultateve të modelit duhet të lexohet kapitulli përkatës i këtij

punimi.

Punimi mbyllet me kapitullin e pestë ku paraqitet një analizë e veçantë e përdorimit të FP në

vendet në zhvillim. Një theks i veçantë i jepet rolit të qeverive të vendeve në zhvillim për

sigurimin e ambientit të përshtatshëm për zbatimin me sukses të kësaj forme financimi.

Gjithashtu, analizohen në mënyrë të detajur fazat nëpër të cilat zhvillohet kjo teknikë, duke

përshkruar se cilat janë format kontraktuale që ekzistojnë ndërmjet palëve. Në fazën e parë

realizohet ideimi dhe identifikimi i projektit nga ana e sponsorëve që vazhdojnë me krijimin e

kontakteve të para me ata të cilët do të jenë palët e mundshme, në mënyrë që të fillohet ndërtimi i

strukturës mbi të cilën do të bazohet projekti. Në vazhdim procedohet me përpilimin e

dokumenatve ligjore dhe ekonomike. Dokumenti i parë ekonomik është ai i memorandumit të

marrëveshjes, që ka për qëllim paraqitjen e strukturës komplekse të operacionit. Një ndër

seksionet më të rëndësishme të këtij memorandumi është studimi i fizibilitetit si dhe analiza e

ndjeshmërisë. Nëpërmjet tyre është e mundur të verifikohet nëse projekti mund të realizohet nga

ana teknike dhe financiare dhe të bëhet studimi i skenarëve alternativë për qëndrushmërinë

ekonomike të projektit. Bashkësia e të gjitha kontratave të nënshkruara koordinohen dhe

9 | P a g e

harmonizohen në mënyrë të tillë që të ndërtojnë një skemë kontratash mbi të cilat bazohet

projekti. Kjo bashkësi kontratash përbën atë që quhet “paketa e sigurisë” (kjo është trajtuar në

kapitullin e tretë më në detaj). Shembuj të kontratave të tjera mund të përmendim; kontratën e

ndërtimit, të administrimit dhe mirëmbajtjes, kontratën e koncesionit etj. Kapitulli vazhdon me

një përshkrim të aspekteve ligjore të koncesioneve. Këtu përshkruhen ndryshimet e ligjeve të

koncesionit për sektorin e energjisë që nga fillimi i viteve ‟90 e deri në ditët e sotme në Shqipëri.

Ka pasur ndryshime të ndjeshme në ligjin e koncesioneve sidomos për sa i përket pjesës së

ndërtimit të impianteve të reja të prodhimit të energjisë. Në kapitull përshkruhen se cilat janë

strategjitë dhe sfidat me të cilat përballet Shqipëria dhe vendet e rajonit për të kapërcyer

problematikat që ekzistojnë në këtë sektor. Në kapitull përshkruhen edhe karakteristikat e

tregjeve financiare të vendeve në zhvillim pasi kjo përbën një ndër faktorët e zhvillimit dhe të

zgjedhjes së përdorimit të FP në këto vende. Kapitulli mbyllet me disa intervista dhe deklarata të

marra në gazeta dhe revista të ndryshme nga specialistë të fushës, juristë si dhe autoritetet lokale.

Më poshtë po paraqesim në mënyrë më të zgjeruar fokusin, qëllimin dhe objektivat e pritura të

studimit. Do të përshkruhet metodologjia e përdorur si dhe mënyra e mbledhjes së të dhënave për

të filluar në kapitullin e parë me përshkrim teorik të këtij koncepti.

1. FOKUSI

Ky studim do të trajtojë mënyrat e ndryshme të financimit të projekteve të investimeve që

kërkojnë kapital të madh. Do të krahasohet mënyra tradicionale e financimit me mënyrën e re të

financimit. Në këtë studim, do të fokusohem kryesisht në kontratat e tipit BOT, BOO dhe të

ngjashme të cilat theksojnë se një investim infrastrukturor mund të realizohet nëpërmjet një

Njësie Ekonomike të Veçantë (NJEV)1 ose të sponsorizohet nga një kompani e cila është

nismëtare e projektit. Në mënyrë të veçantë, do të fokusohemi te financa e projekteve2 (FP), e

1 Ose e ashtëquajtura SPV.

2Nevitt (1979) e përkufizon financimin e projekteve (project finance) si “ financim të një njësie ekonomike të

veçantë në të cilën huadhënësi ka si garanci kryesisht fluskin monetar të arkës dhe të ardhurat që gjeneron kjo

njësi,si burimin kryesor të ripagimit të huasë dhe si kolateral për huanë, asetet e saj”. Një tjetër përkufizim është ai

i dhënë nga Shah dhe Thakor (1987) sipas të cilit “ financimi i projekteve është një marrëveshje në të cilën një

sponsor ose një grup sponsorash realizojnë një projekt duke ndërtuar një subjekt juridik të veçantë, ku flukset

monetare të projektit mbahen të izoluara nga bilancet e sponorave të cilët janë nismëtarët e projektit. Këto flukse

10 | P a g e

cila është e bazuar në financim të tipit pa garanci reale ose me garanci të limituar (pa kolateral),

për aq kohë sa huadhënësit mund të ripaguhen vetëm nga të ardhurat dhe flukset monetare që do

të gjenerohen nga projekti, ose nga shitja e asetit nëse projekti dështon. Do të studiohen dhe do të

analizohen të gjithë faktorët të cilët krijojnë diferencat mes këtyre dy formave të financimit.

Theksi kryesor do të jetë mbi karakteristikat dhe avantazhet që ka përdorimi i financës së

projekteve (project finance), në krahasim me mënyrat tradicionale të financimit, avantazhe këto

të cilat rrjedhin nga forma a veçantë e organizimit të kësaj teknike, duke ndërtuar një Njësi

Ekonomike të Veçantë

2. QËLLIMI

Qëllimi i këtij studimi është shpjegimi dhe përshkrimi i një strukture financiare dhe qeverisjeje3,

e cila në mënyrë të veçantë shërben për realizimin e projekteve të mëdha të infrastrukturës. Në

këtë punim, do të analizohen jo vetëm karakteristikat dhe mënyra se si funksionon kjo metodë

financimi, por do të tregohet edhe se çfarë rëndësie ekonomike dhe sociale ka kjo teknikë në

vendet në zhvillim. Ky punim ka si qëllim të vërtetojë se, financa e projekteve përfaqëson një

formë më efikase të realizimit të projekteve të mëdha të infrastrukturës. Kjo metodë përbën një

metodë optimale të shpërndarjes së rrezikut dhe kthimit, krahasuar me strategjitë konvencionale

të financimit. Ajo bën të mundur që huamarrësit të sigurojnë financim të lidhur ekskluzivisht me

karakteristikat e projektit dhe të shkëputura nga flukset e tjera të arkës së sponsorit.

Në këtë punim do të bëhet përpjekje për të treguar dhe testuar se cilat janë arsyet që shtyjnë një

subjekt privat apo shtetëror, që të përdorë këtë mënyrë financimi. Është shumë e rëndësishme që

të analizohet se kur, financa e projekteve, është mundësia më e mirë për të zgjidhur problemin e

mungesës së fondeve për investimet, të cilat lindin nga konflikti aksioner- menaxher, asimetria e

informacionit dhe kostot e agjencisë.

Pasi të bëhet analiza e një kampioni projektesh të realizuar në vendet e rajonit do të mundohemi

ti japim përgjigje hipotezës kryesore sipas së cilës vendet të cilat karakterizohen nga një shkallë

përbëjnë garancinë kryesore të pagimit të shërbimit të borxhit. Garanciëe kryesore të lidhura me projektin janë të

një natyre kontraktuale më tepër se sa garanci reale”. 3 Për një informacion më të detajuar mbi këtë strukturë specifike, shih kapitullin II

11 | P a g e

e lartë e riskut të vendit janë më të predispozuara që të përdorin këtë metodë “moderne” për

financimin e projekteve të cilat kanë kosto shumë të larta për realizimin e tyre.

Qëllimi i kësaj teme do të jetë përcaktimi i faktorëve që ndikojnë zgjedhjen që duhet të bëjnë

firmat për të realizuar projektet e infrastrukturës në vendet në zhvillim, që kanë një risk shumë

të lartë, kryesisht për shkak të riskut të vendit. Do të përpiqemi të nxjerrim në pah disa evidenca

sasiore për sa i përket rëndësisë makroekonomike dhe atyre specifike të projektit që i

bashkëngjiten risqeve të projektit.

3. OBJEKTIVAT

Objektivi kryesor i këtij studimi është të vërtetojë nëse, nëpërmjet përdorimit të kësaj metode,

mund të neutralizohen në mënyre efektive ato risqe, të cilat, për sa i përket shumës dhe natyrës

së tyre përbëjnë një pengesë për zhvillimin ekonomik të një vendi. Këto risqe gjithashtu ndikojnë

negativisht në koston e borxhit duke rënduar në mënyrë të ndjeshme të ardhurat e gjeneruara nga

shoqëria. Ky rrezik është i ndryshëm për vende të ndryshme. Për këtë arsye kjo temë do të

fokusohet në vendet në zhvillim, pasi në këto vende, duke përfshirë edhe Shqipërinë, kërkesa për

infrastrukturë, energji dhe impiante të mëdha industriale është shumë e lartë ashtu si edhe risqet

që lidhen me këtë mënyrë financimi. Do të tregohet nëse për ekonomitë aktuale të vendeve në

zhvillim, financimi i projekteve vazhdon të jetë:

një mënyrë efikase për ruajtjen e pronësisë së partnerëve ekzistues dhe investuesve të

rinj,

një mënyrë e cila përbën burime të vendeve të punës,

një mënyrë e qëndrueshme për të mbrojtur rezervat e çmuara natyrore

një forcë lëvizëse për një zhvillim ekonomik të qëndrueshëm dhe përmirësimin e cilësisë

së jetesës.

4. KONTEKSTI

Duke qenë se vendet në zhvillim këto 20 vitet e fundit kanë pasur si objektiv modernizimin dhe

industrializimin, kërkesa e tyre për infrastrukturë është rritur ndjeshëm. Por, aftësitë menaxhuese

dhe teknike të qeverive të këtyre vendeve nuk kanë qenë të mjaftueshme për të arritur këto

12 | P a g e

objektiva. Në fillim të viteve ‟90, autoritetet publike synuan që të ofronin një shërbim publik

nëpërmjet sektorit privat dhe financimit të investimit po nga sektori privat. Për këtë arsye, në

procesin e modernizimit dhe industrializimit të infrastrukturës u përdorën forma të ndryshme të

përfshirjes së sektorit privat, si privatizimet, partneriteti publik – privat, koncesionet etj,.

Privatizimi, si një fenomen global ka bërë të mundur përdorimin dhe zhvillimin e disa teknikave

si, kontratat e tipit BOT, të cilat bëjnë të mundur realizimin e projekteve të mëdha të

infrastrukturës. Këto projekte duke qenë se kanë një natyrë komplekse, kosto të larta dhe

mungesë të aftësive teknike të vendeve në zhvillim, ka bërë që këto investime të infrastrukturës

të përballen me kufizime të tipit politik, ekonomik dhe financiar. Përdorimi i financës së

projekteve sjell probleme të mëdha ligjore në përputhje me aftësinë e qeverive të vendeve në

zhvillim të cilat kontrollojnë realizimin e shërbimeve publike të cilat janë të lidhura ngushtë me

këto projekte. Edhe pse shihet e nevojshme përdorimi i një mënyre financimi të re siç është

financa e projekteve, sasia e madhe e riskut politik e cila shoqërohet me një regjim legjislativ të

paqëndrueshëm në vendet në zhvillim, ashtu si edhe në Shqipëri, ka bërë që shumë investues

ndërkombëtar të cilët janë të interesuar në ndërtimin dhe financimin e këtyre projekteve të bëjnë

të mundur hartimin e politikave të ndryshme për menaxhimin e këtij risku politik. Risku politik,

por jo vetëm, përbën një prej faktorëve që duhet të merret parasysh për zgjedhjen e mënyrës së

financimit të projekteve. Financim tradicional i shoqërive apo financa e projekteve?

5. METODOLOGJIA E STUDIMIT

Fillimisht është bërë rishikimi i literaturës, e cila ka për qëllim të nxjerrë në pah se pse është i

nevojshëm ky punim shkencor. Për këtë qëllim është bërë një klasifikim i literaturës në teorike

dhe empirike. Është përdorur metodologjia krahasuese, metodologjia interpretuese, analitike dhe

empirike. Është bërë krahasimi i mënyrave të financimit: financa e projekteve apo financimi

tradicional? Pra, të zgjedhësh midis formës tradicionale të financimit apo formave të reja. Është

bërë një analizë e detajuar e përdorimit të financës së projekteve në vendet në zhvillim, duke u

përpjekur që të bëhet një analizë krahasuese e avantazheve që do të sillte për Shqipërinë,

përdorimi i kësaj forme të re qeverisje, me disa prej shteteve që ne do të marim si pjesë e

kampionit. Për Shqipërinë do të merren në konsideratë të gjitha projektet e infrastrukturës të cilat

janë të financuara me formën tradicionale ose jo dhe do të krahasohen me rezultatet e nxjerra

13 | P a g e

prej tyre me ato të projekteve të financuara me formën e re të financimit në vendet e rajonit.

Metodologjia e përdorur në këtë punim ka si objektiv të tregojë këto rezultate të pritura: kosto

më e ulët financimi, të analizojë se cilët janë ata faktorë që duhet të merren parasysh për rastin e

Shqipërisë, si dhe thjesht përfundimi i suksesshëm i projekteve të cilat nuk mund të ndërmerren

dhe të realizohen në forma të tjera.

6. Hipoteza dhe Pyejet Kërkimore.

Pasi të bëhet analiza e një kampioni projektesh të realizuar në vendet e rajonit do ti japim

përgjigje hipotezës kryesore sipas së cilës:

“Vendet të cilat karakterizohen nga një shkallë e lartë e riskut të vendit dhe atij politik janë më të

predispozuara që të përdorin këtë metodë “moderne” për financimin e projekteve të cilat kanë

kosto shumë të larta dhe karakterizohen nga asimetria e informacionit”.

Pyetja kërkimore e ngritur në këtë punim është: “Njësitë ekonomike duhet të zgjedhin financën

e projekteve apo financimin tradicional?

Pyetje të tjera kërkimore:

1. A do të ishte një kontribut i rëndësishëm vështrimi i alokimit të resurseve, si një proces

që duhet të jetë transparent, që bazohet në trade – off dhe e udhëhequr nga parametra

ekonomikë (jo domosdoshmërisht fitimi)?

2. A përbën FP një mënyrë efikase të realizimit të projekteve me kosto të larta?

3. A përbën kjo metodë një mënyrë të administrimit efektiv të risqeve, sidomos atyre

politike?

4. Në planin më të përgjithshëm a do të shërbente si një guidë për të riorientuar proceset

vendimtare që sidomos në fushën publike, janë të papërcaktuara dhe diskrete?

5. A ndikon ky instrument në zhvillimin e sistemit financiar?

6. A është e vërtetë që të veprosh në këtë fushë sjell një akumulim kompetencash dhe

eksperiencash jashtëzakonisht prodhuese edhe për sa i përket impaktit të saj kulturor dhe

të rritjes profesionale dhe teknike në krahasim me fushat e tjera te aktivitetit?

14 | P a g e

7. FILOZOFIA E KËRKIMIT

Filozofia e kërkimit do të jetë ajo e racionalizmit kritik. Sipas përkufizimit të dhënë nga Karl

Popper, arsyetimi, për sa i përket pjesës empirike, nuk mund të ketë një funksion thjesht tregues,

por veçanërisht ka për detyrë të kritikojë. Në fakt, arsyetimi nuk e legjitimon vërtetësinë e një

teorie por, përdoret për të kritikuar këtë teori. Në bazë të principit të përpunimit, e cila konfirmon

se një teori është shkencore nëse është e mundur të kontrollohet (nëpërmjet deduktimit të fakteve

nga eksperienca) dhe të jetë në gjendje që të përpunohet. Për këtë arsye Popper i beson arsyetimit

detyrën për të përcaktuar gabimet eventuale të cilat verifikohen në teorinë që merret në

konsideratë. Kërkimi do të jetë eksperimentues, pasi do të ndryshohen faktorët e marrë në

konsideratë në përputhje me hipotezën e ngritur. Kjo filozofi kërkimi bazohet në metoda sasiore.

Nëse merret në konsideratë një kampion i cili është përfaqësues atëherë mund të arrijmë dhe të

përgjithësojmë rezultatet. Në këtë punim do të merren në konsideratë dy kampionë të cilat do të

jenë përfaqësues. Kampionët mbi projektet që kanë përdorur formën tradicionale për financimin

e projekteve si dhe huatë pa garanci të përdorura nga shoqëritë për realizimin e projekteve

infrastrukturore.

8. MODELI I KËRKIMIT (PËRQASJA)

Përqasja do të jetë eksperimentuese, e njohur kjo edhe si metoda e Galileit ose hipotetiko -

deduktive. Fillimisht do të ndërtohet teoria, mbi të cilën do të ngrihet dhe hipoteza. Kjo hipotezë

do të shprehet në një mënyrë që të parashikojë disa situata të cilat do të deduktohen nga hipoteza

kryesore. Do të vëzhgohet nëse do të prodhohet situata e parashikuar. Ky studim kërkon një

kampion të projekteve të infrastrukturës të realizuara në formën tradicionale dhe projekte të

realizuara duke përdorur skemën e financës së projekteve. Të dhënat do të merren nga faqet

zyrtare të PPI (World Bank), EBRD, BSTDB, BB, ICRG si dhe vrojtimet e nxjerra nga

publikimet e ndryshme. Ky model do t‟i referohet mbledhjes dhe përpunimit të të dhënave

nëpërmjet vrojtimeve dhe nëse do të jetë e mundur gjetja e pasqyrave financiare. Ky model ka si

objektiv të përcaktojë nëpërmjet kampionit të zgjedhur prirjen që ka një firmë ose një shtet për të

zgjedhur financën e projekteve si një strukturë qeversisje dhe forme financimi. Do të nxjerrim në

pah të gjithë ata faktorë të cilët ndikojnë në zgjedhjen e kësaj forme qeverisje kundrejt formës

tradicionale të financimit të projekteve. Do të përdoret një model regresioni i cili ka për qëllim

15 | P a g e

analizimin dhe vlerësimin e përdorimit të këtyre dy formave të financimit, në mënyrë që të

gjenden vështirësitë të cilat mund të ndikojnë në vendimet e firmave për të përcaktuar mënyrën

më të mirë të financimit.

Ky regresion ka për qëllim që të krahasojë këto dy kampione dhe të përcaktojë se cilat janë ato

variable të nxjerra nga teoria që mund të nxisë një firmë të përdorë financën e projektit. Nëse do

shkojmë më në detaj të këtij modeli do të thonim së hipoteza bazë e këtij modeli është që një

firmë është e prirur që të zgjedhë financën e projektit atëherë kur projekti i referohet një

investimi që kërkon një shumë të madhe investimi si dhe për projektet të cilat lidhen me vende

që karakterizohen nga risk i lartë i vendit. Ajo që pritet nga modeli është të vërtetojmë nëse për

financën e projekteve në vendet në zhvillim ka më tepër rëndësi risku i vendit, shkalla e

përqëndrimit të blerësit ose shitësit, numri i bankave financuese apo sektorët. Ajo që është më e

rëndësishme është fakti se ky punim pritet të ofrojë një model sasior për të bërë analizën e

projekteve të infrastrukturës. Duke qenë se në Shqipëri nuk ka praktikë të gjerë të kësaj forme

financimi, kjo do të jetë edhe sfida, risia ose kontributi që do të sjellë ky punim shkencor, pra një

qasje e re për financimin e projekteve në Shqipëri për të pasur një zhvillim afatgjatë dhe të

qëndrueshëm në infrastrukturë. Duke ju referuar objektivit të fundit te paragrafi 1.2 (përdorimi i

financës së projekteve përbën një forcë lëvizëse për një zhvillim ekonomik të qëndrueshëm dhe

përmirësim të cilësisë së jetesës) mund të bëjmë një analizë si vijon. Të marim në konsideratë

vendet e rajonit më të ngjashme me Shqipërinë të cilat e kanë përdorur financën e projektit dhe të

shohim nëse ka pasur ndikim në zhvillim ekonomik të këtyre vendeve. Llogjika bazë e këtij

arsyetimi qëndron në faktin se financa e projektit përbën një burim potencial financimi për

vendet të cilat karakterizohen nga sisteme financiare të pa zhvilluara. Për sa i përket Shqipërisë,

kjo mund të jetë një qasje e re për një zhvillim të qëndrueshëm dhe afatgjatë, pasi kjo formë

siguron fondet e financimit për realizimin e projekteve të mëdha të infrastrukturës.

9. METODA E KËRKIMIT

Metoda e kërkimit e cila do të përdoret në këtë studim do të jetë metoda empirike e quajtur

ndryshe metoda natyrale e eksperimentit. Kjo metodë do të bazohet mbi vrojtimet4 e variableve

të teorisë së zgjedhur. Do të përdoret metoda ekonometrike ose deduktive e cila do të bazohet

4 Shih Aneks 4, për kampionin e marrë në konsideratë

16 | P a g e

mbi një teori ekzistuese. Pas përcaktimit të teorisë do të përcaktohet hipoteza dhe më pas ajo do

të testohet. Kjo metodë do t‟i referohet mbledhjes dhe përpunimit të të dhënave nëpërmjet

intervistave, vrojtimeve, ndoshta edhe simulimeve. Paraqitja e të dhënave do të bëhet nëpërmjet:

grafikëve, hartave, dhe tabelave (në terma të vendndodhjes së projektit, tipit të projektit, tipit të

kontratës, dhe volumit të kontratave) për të evidentuar të dhënat e mbledhura.

10. BAZA E TË DHËNAVE

Të dhënat të cilat nevojiten për studimin do të mblidhen nga publikimet e kompanive në fushat e

ndryshme si dhe nga faqet zyrtare për të dhënat përkatëse. Studimi kërkon të dhëna mbi

investime të bëra prej firmave të strukturuara si financë projekti ashtu edhe si financim

korporate. Studimi kërkon gjithashtu detajet e çdo furnizuesi të transaksionit dhe klientëve së

bashku me faktorët e vendndodhjes së projektit të tilla si të dhënat për firmat me pronësi

shtetërore apo të riskut të vendit ku operojnë. Të dhënat që do të përdoren do të jenë dytësore, të

ofruara të gatshme nga burime të tjera të besueshme dhe më pas të përpunuara nga vetë

doktoranti. Kryesisht të dhënat do të sigurohen nga, PPI DataBase, BB, BERZH, IFC, WDI,

ICRG etj.

11. ANALIZA E TË DHËNAVE

Analiza do të jetë interpretuese, krahasuese, ekonometrike dhe parashikuese. Do të bëhet

interpretimi i të dhënave, grafikëve, tabelave si edhe krahasimi dhe renditja e teknikave të

financimit. Do të realizohet mbledhja e informacionit nëpërmjet vrojtimeve në gazeta të

ndryshme financiare dhe ekonomike. Deri tani janë identifikuar rreth 200 projekte të bëra në 15

vende të rajonit, për të paktën 15 vjet (që nga vitet 1995 e këtej). Pjesa më e madhe janë projekte

të tipit FP, Për sa i përket Shqipërisë do të fokusohemi më tepër në ato projekte të cilat janë të

realizuara nëpërmjet PPP-ve duke qenë se baza e saj janë kontrat e tipit BOT. Ky punim ka për

qëllim që në pjesën e fundit ku do të trajtohet analiza krahasuese e Shqipërisë me një nga vendet

“ Motra” të mbështetet edhe në disa intervista për të evidentuar problemet e projekteve të

infrastrukturës në Shqipëri.

17 | P a g e

Kapitulli I: Rishikimi i Literaturës

1. Historiku i përdorimit të Financimit të projekteve5

Financa e projekteve (që këtej e tutje FP) është një teknikë e cila e ka zanafillën që në kohët më

të hershme. Edhe pse literatura teorike për këtë teknikë nuk është shumë e gjerë, kjo nuk do të

thotë se kjo formë financimi nuk është e njohur. Nëse do t‟i referohemi Kesinger, J.W dhe

Martin J.D (1988) do të shohim se kjo formë financimi ka qenë rregulli i përdorur në tregti deri

në shekullin e XVII. Një ndër shembujt më të hershëm të përdorimit të kësaj teknike daton në

vitin 1299, ku një Bankë Italiane (Merchant Banking) në krye të së cilës ishte familja

Frescobaldi, i siguroi Mbretërisë së Bashkuar një shumë për të financuar ndërtimin e një miniere

Argjendi në Denver6. Vihet re se kjo formë financimi është përdorur edhe më vonë, gjatë

shekullit të XVII. Në këtë rast transaksionet që financoheshin ishin dërgesat tregtare të cilat

bëheshin nga deti: kredia jepej për çdo dërgesë të veçantë dhe në kthim të tregtimit ndaheshin të

ardhurat e përfituara nga shitja e mallrave. Sipas Maimone, M. (2007) në vitet në vazhdim

mënyrat e financimit për këto lloje sipërmarrjesh ndryshuan. Kompanitë e mëdha të tilla si

”Dutch East India Co.” dhe ”British East India Co.” shfaqën nevoja të ndryshme për gjetjen e

kapitalit, të cilat nuk përputheshin më me financimin e transportit të mallrave veç e veç. Për

pasojë, kjo teknikë u la pas dore vetëm për një periudhe të caktuar. Nga fillimi i viteve ‟70

financa e projekteve mori rëndësi të madhe. Shembulli më pikant i këtij zhvillimi ndodhi kur

5 Termi origjinal është Project Finance. PF është një teknikë financimi e ndryshme nga financimi tradicional. Në

këtë kapitull do të jepen përkufizime këtij termi nga autorë të ndryshëm. Gjithashtu do të tregohen se cilat janë

elementet që e karakterizojneë atë si dhe avantazhet kundrejt formës tradicionale të financimit. Sipas Huang, H. P.,

Knoll, S. M. (2000), FP është një vendim për strukturën e kapitalit sepse firma mund të financojë projektin duke

përdorur kredinë e saj. Një shpjegim tjetër i FP është se firmat të cilat karakterizohen nga një vlerësim i aftësisë

shlyese të kredisë mund të financojnë një projekt me kosto më të ulta duke përdorur FP se sa duke e futur koston e

projektit në bilancet e tyre. 6 Frescobaldi mund të shfrytëzonte minieren dhe të nxirrte sasi shumë të mëdha argjendi, por në të njëjtën kohë

duhet të paguante kostot operative. Sot kjo formë financimi është e njohur si forma e huasë për pagesat e prodhimit

(production repayment loan).

18 | P a g e

disa subjekte huadhënëse në Mbretërinë e Bashkuar vunë në dispozicion fonde për zhvillimin e

disa fushave të naftës dhe të gazit në pjesën kontinentale të saj. Projekti i parë, i cili kërkoi rreth

një miliardë £ nëpërmjet një kontrate për blerje të mëvonshme (Forward7), për të financuar

projektin e naftës ishte ”The British Forties Field”. Duke filluar nga viti 1970 deri në 1980-ën

FP u bë një ndër fenomenet më të përdorura në Europë dhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës

(Boamah, K., 2011, fq.4). Përdorime të tjera të tij në SHBA i takojnë viteve 1969 –1977. Ato i

referohen projektit Trans Alaska Pipeline System (TAPS). TAPS ishte një bashkim (Joint

Venture) i tetë kompanive më të mëdha të naftës, e cila përfshinte ndërtimin e 800 mijë miljeve

rrjet gazsjellës me një kosto prej 7.7 miliardë dollarësh për transportin e gazit natyror dhe të

naftës bruto, nga Alaska e veriut drejt asaj të jugut. FP në Shtetet e Bashkuara mori hov rreth

vitit 1978 për shkak të krijimit të PURPA – s (Public Utility Regulatory Policy Act8). Sipas

rregullores PURPA, kompanive lokale të shërbimit të energjisë elektrike ju kërkohej që të blinin

të gjithë sasinë e energjisë elektrike të prodhuar nga kompanitë energjitike nëpërmjet përdorimit

të kontratave afatgjata. PURPA përcaktoi bazën për detyrimet kontraktuale afatgjata, të cilat

ishin mjaft të forta për të mbështetur financimin e kostove të ndërtimit të një impianti energjie,

nëpërmjet përdorimit të FP. Zhvillimi i industrisë së energjisë së pavarur në Shtetet e

Bashkuara, mund të lidhet d.p.d me efektet e rregullores së PURPA – s. Një tjetër fushë në të

cilën kjo teknikë ka filluar të zhvillohet së fundmi është ajo e shërbimeve të industrisë

përpunuese. Në 1988 General Electric Capital Corporation (GECC) deklaroi se ajo do të

zgjeronte aktivitetin nëpërmjet grupit të FP-ve që do të specializohej në ndërtimin dhe

menaxhimin e shërbimeve industriale. Infrastrukura, është një tjetër fushë e zhvillimit të FP-ve

që gërshetohet me partneritetin publik – privat. Ajo përdoret kryesisht për financimet e

impianteve të gjenerimit të energjisë, transportimit të shërbimeve dhe projekteve të tjera

infrastrukturore (Finnerty D. J., 2007, fq. 5-6). Nga sa u tha më sipër mund të dalim në

konkluzionin se FP përfshin sponsor të sektorit publik ose privat që të investojnë në një entitet të

pavaruar ligjor (SPV9). Që nga vitet 1990, kjo formë financimi u përhap në mbarë botën si një

7 Sipas Moriconi, F. (1995, fq. 144.) Forward është një kontratë shitblerje e mëvonshme në të cilën dy palë bien

dakort që në një datë të caktuar, në kohën t, për të shkëmbyer në një datë të ardhme T me një çmim të paracaktuar

një sasi të caktuar produkti. T – ja është data në të cilën do shkëmbëhet malli ose produkti dhe çmimi që i

korespondon është çmimi i përcaktuar në t per t‟u paguar në T. Në një transkasion të tipit forward nuk parashikohet

asnjë disbursim mjetesh monetare në kohën t, ajo paraqet vetëm datën e nënshkrimit të kontratës. 8 Në vitet ‟80 dy të tretat e projekteve të infrastrukturës i përkisnin sektorit të energjisë

9 SPV, është një Njësi e Veçantë Ekonomike e cila krijohet ad – hoc (apostafat) dhe mbart të gjitha detyrimet dhe

përfitimet që lindin në realizimin e një projekti infrastrukturor. Krijimi i saj preferohet sepse gjenerohet një subjekt

19 | P a g e

ndër format më të përdorura si në vendet e zhvilluara ashtu edhe në ato në zhvillim. Për sa i

përket këtyre të fundit, ky fenomen u zhvillua edhe si pasojë e krizës së viteve ‟80 e cila tkurri

huadhënien publike. Në 1994-ën BB (Banka Botërore) vlerësoi se vendet në zhvillim kishin

nevojë për rreth 200 miliardë dollarësh vjetorë për zhvillimin e infrastrukturës. Nga ana tjetër,

Azia Lindore dhe Amerika Latine kishin një nevojë mesatare për financim respektivisht për 150

miliardë dhe 60 miliardë dollarë në vit për investimet e vitit 2005. Sipas Agjensisë së Mbrojtjes

së Ambientit në Shtetet e Bashkuara në vitin 2003, rreth 276 miliardë dollarë ishin të nevojshme

për infrastrukturën e ujit të pijshëm. Kjo do të siguronte ujë të pijshëm dhe të pastër për qytetarët

amerikanë për afro 20 vjet10. Kjo formë, ka pasur një zhvillim si gjeografik ashtu edhe sektorial.

Kjo edhe për shkak të procesit të privatizimeve dhe derregullimeve11

të sektorëve industrial kyç,

që kanë përfshirë mbarë botën. Pas krizës aziatike të viteve 1998 –1999, u verifikua një tkurrje e

investimeve në vendet në zhvillim dhe pati një transferim të kapitalit në Amerikën Veriore dhe

në Europën Perëndimore. U verifikua një rënie e huadhënies në formën e FP për një periudhë dy

vjeçare, për t‟u rritur ndjeshëm dhe për të arritur kulmin në vitin 2000. Duke qenë se në vitin

2001, u verifikua një ngadalësim i ekonomisë, si dhe shtim i risqeve specifike në industritë e

telekomit dhe të energjitikës, solli një zvogëlim të përdorimit të FP (Boamah, K., 2011, fq. 5 - 6).

Nëse do t‟i referohemi Hainz dhe Kleimeier (2003), shuma e transaksioneve të realizuara me FP

që nga 1980-a e deri në 2003-in ishte rreth 960 miliardë dollarë amerikan, afërsisht 5% e totalit

të kredive të të njëjtës periudhë. Esty dhe Sesia (2007) raportojnë një rritje të normës vjetore të

përdorimit të kredive bankare dhe emetimit të obligacioneve rreth 22% ndërmjet 1994 dhe 2004-

s. Disa prej këtyre marrëveshjeve janë të përqendruara në vendet në zhvillim, ku FP konsiderohet

si një nga format e financimit që përdoret për të ulur gapin infrastrukturor që ekziston midis

vendeve në zhvillim dhe vendeve të zhvilluara. Për sa i përket infrastrukturës, statistika të

ndryshme tregojnë një përqëndrim të FP në sektorët e naftës dhe të gazit, energjisë, telekomit

dhe tranportit (Corielli, F., et al., 2007). Edhe nga të dhënat e BB vihet re një rritje e

partneriteteve publike-private në katër sektorët e infrastrukturës të sipërpërmendur dhe në

juridik i ndarë nga Sponsorat. Për të kuptuar më mirë logjikën e financimit të projektit, le të mendojmë njësinë e

veçantë ekonomike si një kuti boshe, e cila ndërtohet me qëllimin e vetëm, të krijimit të një subjekti juridik mbi të

cilat rëndojnë pasojat e kontratave që ekzistojnë. 11

Derregullimi - tendenca e reduktimit dhe e thjeshtimit të ligjeve në një vend

20 | P a g e

veçanti në realizimin e projekteve të tipit BOT12 (e cila përbën formën zbatuese të FP që përdoret

gjerësisht në vendet në zhvillim për menaxhimin e risqeve) deri në vitin 2012. FP, përdoret

gjerësisht edhe në ditët e sotme, për financimin e një numri të madh dhe kompleks projektesh.

Për shembull, projekti 4 miliardë dollarësh, ”Chad Cameroon Pipeline”; sateliti ”Iridium” për

një shumë prej 6 miliardë dollarësh; sistemi i telekomunikacionit për një shumë prej 900 milion

eurosh në Poloni; dhe projekti 1.4 miliardë dolarësh për shkrirjen dhe përpunimin e aluminit

(Smelter Alumin Mozal) në Mozambik. Banka Eksport – Import e Shteteve të Bashkuara në

2005-ën siguroi një hua për financimin e projekteve 405 milion dollarë për ”Quatar Liquefield

Gas Co. I”I, 230 milion dollarë për Korporatën Bazë të Industrisë në Egjipt (EBIC) dhe 263

milion dollarë për Q – Chem II (Gendron, M., et al., 2007). Së fundmi mund të përmendin

projektin gjigand Gazsjellësin Trans Adriatik (TAP) që është një projekt i tubacionit të gazit

natyror. Tubacioni do të niset nga Greqia, do të kalojë nëpër Shqipëri dhe Detin Adriatik dhe do

të përfundojë në jug të Italisë, duke lejuar që gazi të rrjedhë drejtpërsëdrejti nga rajoni i Detit

Kaspik drejt tregjeve evropiane. Projekti ka për qëllim rritjen e sigurisë së furnizimit si dhe

diversifikimin e furnizimeve me gaz për tregjet evropiane. Fillimisht TAP-i planifikon të

transportojë 10 miliardë metra kub gaz nga faza e dytë e fushës së gazit të Shah Deniz që është

përllogaritur të nisë punën në vitin 201813

. Më poshtë po paraqesim planin e projektit:

Burimi: marrë nga: http://www.trans-adriatic-pipeline.com/al/projekti-tap/plani-i-projektit/

12

Modeli BOT (Build – Operate – Transfer) është një skemë zbatimi e përdorur gjerësisht në vendet në zhvillim për

realizimin e Financimit të projektit duke bërë menaxhimin e risqeve që e karakterizojnë atë. Për më tepër, shih

kapitullin II. 13

Marrë nga faqja zyrtare e TAP: http://www.trans-adriatic-pipeline.com/al/projekti-tap/plani-i-projektit/

http://www.trans-adriatic-pipeline.com/al/projekti-tap/plani-i-projektit/

http://www.trans-adriatic-pipeline.com/al/projekti-tap/plani-i-projektit/

21 | P a g e

Nëse i referohemi Dailami dhe Klein (1998) mund të themi se: rritja e pashmangshme e kërkesës

për infrastrukturë dhe sigurimi i shërbimeve publike, përkundrejt mungesës së fondeve të

qeverive për të financuar këto projekte, çoi në nevojën e përdorimit të FP.

Nga leximi i kujdesshem i kësaj pjese, kushtuar historikut të përdorimit të Financës së projekteve

që nga kohët më të hershme e deri sot, mund të themi se kjo teknikë nuk është një ”shpikje” e

kohëve moderne, por e ka zanafillën që nga vitet 1200. Po ashtu, vërejmë, se kjo teknikë ka

pasur një përdorim të gjerë në Europë por sidomos në Shtetet e Bashkuara, sidomos pas viteve

1970. Gjithashtu, ajo ka gjetur një përdorim të gjerë edhe në vendet në zhvillim, sidomos pas

viteve 1990. Në seksionin e mëposhtëm do të japim një përshkrim të shkurtër të sektorëve

kryesorë të infrastrukturës, si dhe të vendeve në të cilën përdoret më gjerë kjo formë financimi.

1.2 Zbatimi i Financimit të projekteve

Nga ajo çka u tha më sipër zbulohet se, FP nuk është ndonjë zbulim i financave moderne, por

zbatimi i tij u rrit dhe solli risi të mëdha duke filluar nga vitet ‟70, për të vazhduar më pas deri

në vitet ‟90. Kjo formë, ashtu siç edhe u përmend më sipër, pati një tkurrje në vitet e krizës

aziatike 1997 – 199814, për të vazhduar deri në fillim të viteve 2000, e për t‟u rritur ndjeshëm më

pas. Një ndër arsyet më të rëndësishme të zbatimit të kësaj forme është nevoja për të financuar

projekte madhore në sektorë të ndryshëm të infrastrukturës në shtete të ndryshme. FP gjen

zbatim të gjerë në projektet e tipit të shfrytëzimit të rezervave dhe ato të tipit rrjedhës. Tipologjia

e parë e projekteve, varet nga ekzistenca e një rezerve të mjaftueshme malli apo pasurie për t‟u

shfrytëzuar. Për shembull, “British Petrolium” financoi 945 milionë dollarë për të realizuar

impiantet e naftës dhe të gazit në Detin e Veriut ndërsa “Freeport Minerals” financoi 120

milionë dollarë për minierën “Ertsberg” në Indonezi15. Me futjen e PURPA – s financimi i

projekteve në SHBA, u zbatua në industrinë e prodhimit të energjisë elektrike. PURPA,

përcaktoi bazën për detyrimet kontraktuale afatgjata tepër të forta për të mbështetur financimin e

14

Kjo krizë ka filluar në mesin e vitit 1997, në Tailandë, nga një sërë manovrash spekulative të papritura, e cila çoi

në zhvlerësimin e monedhës vendase. Ajo mund të ngelej një krizë lokale dhe jo e një rëndësie të madhe, por u

përhap shumë shpjet në shumë vende të kontinentit Aziatik. Në këtë mënyrë shpërtheu e ashtëquajtura “kriza

financiare Aziatike”. Një vit më vonë ajo nuk ngeli më vetëm një “krizë financiare” por ajo kishte prekur edhe

sektorët reale të ekonomisë reale të Vendeve të ndryshme duke shkaktuar reçesision (si psh. Indonezia) në shumë

raste dhe në raste të tjera varfëri dhe rreziqe konkrete të shkatërrimit të sistemit social. Për më tepër shih “Crisi

Asiatica: Crisi della Globalizzazione?” të autorit Frankel, G. S. (Dhjetor, 1998). 15

Esty, 2002 fq. 72

22 | P a g e

kostove të ndërtimit të një impianti të energjisë elektrike, nëpërmjet përdorimit të FP. Për sa i

përket kategorisë së dytë të projekteve, ato përfshijnë naftësjellësit dhe gazsjellësit, urat,

autostradat, tunelet, superçisternat, hidrocentralet, hotelet si dhe parqet e argëtimit. Tek

shembujt e këtyre projekteve mund të përmendim: që nga parku “Disneyland” i Hong-Kong, ai i

Parisit, projekti i Eurotunelit, e deri tek gazsjellësi në Çad dhe Kamerun. Projekti i “Euro

Tunnel”-it është një ndër projektet më të mëdha dhe njëkohësisht i dyti më i madh në historinë e

financimeve. Financimi i tij me 13.2 miliardë dollarë në qershor të 1990-s, nuk ishte gjë tjetër

veçse një rifinancim i huasë origjinale prej 7.9 miliardë dollarë të bërë në gusht të 1987. Nëse do

t‟i referohemi vendeve në zhvillim dhe për më tepër vendeve të Europës Juglindore, vihet re një

tendencë rritje e përdorimit të kësaj forme financimi në dy sektorë kryesore: atë të energjisë dhe

telekomit. Ka shumë shembuj të tjerë të përdorimit të FP si në vendet e zhvilluara, ashtu edhe ato

në zhvillim. Kjo teknikë, ka filluar të ketë një përdorim të gjerë në këto vende, duke filluar pas

viteve 2000. Në Rusi, Turqi, Rumani apo Bullgari, ajo ka pasur një përdorim më të gjerë se në

vendet e tjera të Europës Lindore dhe Juglindore. Mund të përmendim projektin e ndërtimit të

një impianti të energjisë elektrike në Bullgari, “Maritza 1”, ku MIGA emetoi një garanci prej 99

milionë eurosh për ndërtimin e këtij impiani të ri. Konçesioni për ndërtimin e këtij impinati të

energjisë elektrike iu dha kompanisë AES nëpërmjet një tenderi ndërkombëtar në vitin 2000.

Kostot totale të projektit ishin parashikuar rreth 1.09 miliardë euro, prej të cilës kontrata

inxhinierike (turnkey16 – me çelesa në dorë), kontrata e prokurimit si dhe ajo e ndërtimit, shkuan

rreth 723 milion euro. Konsulentët kryesore ishin BNP Paribas, Calyon dhe ING. Huadhënësit

ndërkombëtarë ishin BERZH dhe BSTDB17.

Studime të ndryshme kanë theksuar nevojën e zhvillimit të projekteve energjitike të cilat janë

themelore për një Europë konkuruese, produktive, për zhvillim afatgjatë, modernizim dhe

kërkesë të qëndrueshme për energji. Nëse i referohemi Komisionit Europian, duke nisur nga

2020, do të bëhen investime të konsiderueshme në prodhimin e energjisë elektrike në Europë,

transport, infrastrukturën e komunikimit dhe të informimit teknologjik, të cilat do të kërkojnë një

shumë prej 2 trilion eurosh. FP ka një shtrirje të gjerë si sektoriale, ashtu edhe gjeografike. Nëse

16

Kontrata e tipit Turnkey është një kontratë në të cilën subjekti i cili merr përsipër realizimin e këtij projekti

siguron përfundimin me sukses të tij. Në momentin që ky projekt është realizuar ajo i dorëzohet palës tjetër e cila

është kontraktuar për ta menaxhuar atë për aq kohe sa është parashikur në kontratë me SPV – në. 17

EBRD akronimi i Bankës Europiane për Ndërtim dhe Zhvillim si dhe BSTDB akronimi i Bankës së Vendeve të

Detit të Zi.

23 | P a g e

do t‟i referohemi të dhënave të Bankës Botërore në Argjentinë, në 1993-in, FP u përdor për

financimin e mirëmbajtjes dhe zgjerimit të rrjetit të shpërndarjes së ujit të bazuar në një

konçesion 30 vjeçar që iu dha kompanisë Aguas Argentinas. Shuma kapi shifrën e 329 milionë

dollarëve. Në Hungari, në 1994, FP ndihmoi në realizimin e instalimit dhe operimit të një rrjeti

dixhital të telefonisë celulare. Në Mozambik, në 1998, FP u përdor për ndërtimin e industrisë së

nxjerrjes dhe përpunimit të aluminit, për një shumë që shkonte në 1.3 miliardë dollarë. Gatti, S.

et al (2008, fq. 12) theksojnë se shpërndarja gjeografike e vendeve të cilat përdorin FP shkon nga

vendet e zhvilluara deri te ato në zhvillim. Për sa i përket vendeve në zhvillim, rreth 49.4% e

numrit total të huave të dhëna për FP i përket huamarrësve Aziatike, me projekte në Taivan,

Australi, Kinë, dhe Indonezi dhe një vlerë që shkon nga 32 deri në 55.9 miliardë dollarë.

Huamarrësit e Europës Perëndimore janë marrësit e tretë më të mëdhenj të FP, pas Azisë dhe

Amerikës Veriore. Për sa i përket numrit të huave të marra, Europa Lindore zë vendin e katërt,

me një numër huash 256 dhe një shumë prej 52.5 miliardë dollarë. Por rajonet e Lindjes së

Mesme dhe Turqisë zënë vendin e katërt nëse i referohemi vlerës totale të huave (207 hua, për

një vlerë prej 68.9 miliardë dollarë). Kjo ndodh për shkak të shumës së huasë së dhënë për dy

nga tre dyzina të projekteve të naftës në secilin prej vendeve të Arabisë Saudite: në Gjirin Persik

(për një mesatare prej 666.0 milion dollarë), Katar (483.9 milion dollarë) dhe Emiratet e

Bashkuara Arabe (546.4 milion dollarë). Projektet në Afrikë zenë një numër të huave të emetuara

58, me vlerë 8.7 miliardë dollarë.

Përdorim i gjerë i këtij modeli financimi sidomos pas viteve 2000, vihet re edhe në vendet në

zhvillim të Europës Qendrore dhe Juglindore. Sektori në të cilin janë përqëndrar këto projekte ka

qenë ai i energjisë (në të dy nënsektoret e vet, atë të prodhimit të energjisë dhe atë të gazit) si dhe

në sektorin e telekomit. Në një trajtimin më të hollsishëm të këtyre vendeve do të fokusohemi në

kapitujt në vazhdim, pasi ato do të jenë subjekt studimi i këtij punimi.

Në seksionin e mëposhtëm do të përshkruajmë se cilat janë ato elemente të cilat karakterizojnë

financën e projektit, nga dallon ky lloj financimi nga ai tradicional, si dhe përkufizimet e dhëna

nga autorë të ndryshëm.

1.3 Elementet që karakterizojnë Financën e Projektit

24 | P a g e

Të japësh një përkufizim sa më të saktë e gjithpërfshirës të kësaj forme financimi nuk është dhe

aq e lehtë. Kjo, për shkak të tipologjive të ndryshme të projekteve që e përdorin këtë teknikë.

Nga sa u tha më sipër, mund të bëjmë një klasifikim të FP-ve në financime të cilat kanë një

zbatim të gjerë në projektet e tipit të shfrytëzimit të rezervave natyrore (si naftë, gaz, minerale

etj), apo në projekte të tipit rrjedhës (gazjellës, superçisternat, transport, hotele etj). Një ndër

autorët e parë që është përpjekur të japë një përkufizim sa më të saktë të kësaj forme financimi

është Nevitt.

Nevitt (1979) e përkufizon Financën e projekteve si “ financim të një njësie ekonomike të

vaçantë, në të cilën huadhënësi ka si garanci kryesisht flukset monetare dhe të ardhurat që

gjeneron kjo njësi ekonomike, si burimin kryesor të ripagimit të huasë dhe si kolateral për

huanë, asetet e saj ”.

Ajo që vihet re nga ky përkufizim është se kjo formë, përbën një dallim thelbësor nga forma

tradicionale e financimit. Nga ky përkufizim mund të arrihet në përfundimin se, FP nuk është një

teknikë apo një instrument i thjeshtë financimi, por është një qasje e re e cila përdoret për

realizimin, administrimin dhe financimin e një projekti të ndërlikuar. Këto projekte,

karakterizohen nga një kërkesë e lartë për fonde, si në fazën e ndërtimit ashtu edhe në fazën e

administrimit. Por, në këtë përkufizim, nuk del në pah një prej arsyeve më të rëndësishme të

përdorimit të kësaj forme, siç është ajo e menaxhimit të riskut.

Një tjetër përkufizim është ai i dhënë nga Shah dhe Thakor (1987) sipas të cilit “FP është një

marrëveshje, në të cilën një sponsor ose nje grup sponsorësh realizojnë një projekt duke

ndërtuar një subjekt juridik të veçantë, ku flukset monetare të projektit mbahen të izoluara nga

bilancet e sponsorëve, të cilët janë nismëtarët e projektit. Këto flukse përbëjnë garancinë

kryesore të pagimit të shërbimit të borxhit. Garancitë kryesore të lidhura me projektin janë të një

natyre kontraktuale më tepër se sa garanci reale”. Në përkufizimin e dhënë nga Shah dhe

Thakor jepet një sqarim më i plotë për sa i përket kësaj forme financimi edhe strukturës së

organizimit të saj. Në përkufizim theksohet fakti se garancitë e projektit nuk janë reale, por janë

garanci kontraktuale. Kjo formë financimi, të jep mundësinë e realizimit të projekteve të

ndërlikuara, pasi karakterizohet nga mundësia e ndarjes së risqeve midis pjesmarrësve të

projektit. Financimi në bazë projekti është një term i cili përdoret zakonisht për të përshkruar

metodat e ndryshme që bankat dhe institucionet hudhënëse i përdorin për të financuar projekte të

25 | P a g e

reja, shlyerja e të cilave do të bëhet nga të ardhurat që do të gjenerohen nga vetë projekti. Ajo

është përdorur gjerësisht në industrinë e naftës dhe të minierave duke filluar nga vitet „30 në

ndërtimin e fushave të naftës në Teksas.

Macmillan (1984) ka dhënë një përkufizim të ngjashëm: “FP është një mënyrë financimi i

projekteve të cilat kërkojnë një kapital të madh. Këtu huadhënësit shohin kryesisht flukset

monetare dhe fitimet që do të gjenerohen nga projekti si burimin e fondeve për shlyerjen e

detyrimeve si dhe asetet e vetë projektit si garanci për huanë. Huaja e përgjithshme e kompanisë

projekt zakonisht nuk është një faktor shumë i rëndësishëm, kjo për faktin se kompania është një

korporatë pa asete të tjera, ose sepse financimi është pa detyrime të drejtpërdrejta për pronarët

e projektit.”

Finnerty (1996) është munduar të japë një përkufizim sa më gjithpërfshirës sipas të cilit “ FP

mund të përkufizohet si mënyra e gjetjes së fondeve për të financuar një projekt që kërkon një

shumë të lartë kapitali, ku si burim kryesor të shlyerjes së shërbimit të borxhit, apo të sigurimit

të kthimit nga investimi në këtë projekt, janë flusket monetare të gjeneruara nga projekti”.

Esty (2003) beson se kjo huadhënie pa garanci dhe pa efekte mbi sponsorët është vetë thelbi i FP.

Ai mundohet të japë një përkufizim më të saktë në krahasim me përkufizimet e dhëna më sipër.

Esty kaloi nga përkufizimi “ ….. huadhënësi është i kënaqur të shohë kryesisht flusket monetare

si garanci për projektin……” në përkufizimin “huadhënësi është i kënaqur të shohë vetëm flukset

monetare si garanci të kthimit nga investimi…..”.

Nisur nga përcaktimet e mësipërme, mund të arrijmë në përfundimin se FP, në krahasim me

financimin tradicional përbëhet nga disa elemente shumë të veçantë. Tre prej këtyre elementeve

janë: krijimi i një njësie ekonomike të veçantë, borxhi (për të financuar projektin) që do të

shlyhet vetëm nga flukset monetare që do të gjenerohen nga projekti, si dhe ndarja e riskut

ndërmjet palëve pjesmarrëse të projektit. Përdorimi i këtij borxhi pa garanci ose me garanci të

kufizuar (nga huamarrësit) përbën vetë thelbin e FP. Sipas Fight (2006) arsyeja qëndron në

faktin se në shumë raste madhësia e projektit mund të tejkalojë madhësinë e bilanceve të

shoqërive pjesmarrëse në të. Sipas Ahmed (1999) FP ndryshon gjithashtu nga financimi

tradicional (i cili quhet ndryshe financim i korporatës) nga fakti se në financimin e korporatës

ripagimi/shërbimi i borxhit mbulohet nga bilanci i firmës sponsor duke prekur të gjitha projektet

26 | P a g e

e tjera, si dhe nga flukset monetare të gjeneruara nga korporata. Nëse përdoret FP, shlyerja e

shërbimit të borxhit nuk do të bëhet nga flukset monetare që gjeneron korporata. Nëse projekti

dështon, kjo nuk do të ndikonte (prekte) bilancin e shoqërisë. Një tjetër kakrakteristikë e

rëndësishme e FP është se ajo përfshin një levë financiare shumë të lartë, pjesa dërrmuese e së

cilës është në formën e borxhit bankar. Mesatarisht kompania e veçantë ka një normë të levës

financiare diku te 70 % krahasur me 33.1 %, për firma të cilat kanë të njëjtën madhësi (Esty,

2003), ndërsa huatë bankare përbëjnë më shumë se 80 % të borxhit të projektit (Esty, 2005).

Sipas Esty-t (2004) kjo formë financimi është një mënyrë e suksesshme për mos të prekur

bilancin e korporatës në rast se projekti do të dështojë.

Brealey, Cooper and Habib (1996) përcaktojnë karakteristikat e financimit të projektit si një

strukturë financiare e veçantë. Këto karakteristika përfshijnë elementet e mëposhtëm:

1. Nismëtari ose Sponsori i projektit krijon një njësi të veçantë ekonomike, e cila është e

kufizuar vetëm në ekzekutimin dhe në menaxhimin e projektit

2. Sponsori/Sponsorët derdhin pjesën më të madhe të kapitalit të projektit

3. Marrdhëniet e njësisë ekonomike të veçantë me të gjithë subjektet të tillë si huadhënësit,

ndërtuesit e projektit, klientët, furnitorët, qeveritë mikpritëse dhe agjensitë ndërkombëtare

të huadhënies janë të rregulluara në mënyrë formale dhe ligjërisht të mbrojtur nëpërmjet

kontratave të detajuara.

4. Njësia ekonomike e veçantë ka një levë të lartë financiare

5. Huadhënësit e projektit kanë të drejta të limituara ose nuk kanë të drejta mbi bilancin e

aksionerëve. Si pasojë, ata mund të shohin vetëm në performancën e aktivit të kompanisë

për të rimarrë huanë e dhënë.

Këto elementë të sipërpërmendur nga këta tre autorë, përmbledhin shumë mirë veçoritë e FP

duke theksuar ndryshimin që ekziston nga financimi tradicional. Në paragrafin e mëposhtëm do

të trajtojmë në mënyrë më të detajuar karakteristikat e njërës formë financimi nga tjetra, si dhe

do të shohim avantazhet dhe disavantazhet e përdorimit të secilës prej tyre.

1.4 Financimi i projekteve përkundrejt financimit tradicional

Nga sa më sipër mund të themi se ekzistojnë dy elementë shumë të rëndësishëm që

karakterizojnë FP: krijimi i një njësie ligjore të veçantë, si dhe ndarja e flukseve monetare të

27 | P a g e

gjeneruara nga projekti. Qëllimi kryesor i krijimit të njësisë së veçantë ekonomike është

investimi në një projekt të vetëm, të ndarë nga korporata. Kjo njësi e veçantë ekonomike

shpërbëhet pas përfundimit të projektit. Financimi i korporatës fokusohet jo vetëm në realizimin

e një projekti, por në atë të shumë projekteve, kurse FP fokusohet vetëm në realizimin e një

investimi kapital, në një projekt të vetëm. Në FP, ajo që përgjigjet për të gjitha të drejtat dhe

detyrimet që i lindin njësisë ekonomike me palët e treta është vetëm njësia e veçantë ekonomike,

dhe nuk preken bilancet e sponsorëve (ose nismëtarëve) të projektit. Dallim tjetër i rëndësishëm

ka të bëjë me strukturën e financimit pa garanci, ose me garanci të kufizuar nga huamarrësi. Kjo

nënkupton se ky projekt mund të financohet me borxh dhe se shlyerja e këtij borxhi do të bëhet

vetëm nëpërmjet flukseve monetare që do të gjenerohen nga projekti. Sipas Subramanian dhe

Tung (2007), në financimin tradicional të korporatës huadhënësit mund të kenë pretendime si në

asetet e kompanisë, ashtu edhe në ato të kompanisë Sponsor ose nismëtare.

Të shumta janë studimet që kanë nxjerrë në pah arsyet se përse duhet të përdoret FP. Sipas

Finnerty D. J., (2007) pyetjet që mund të lindin në momentin që një njësi ekonomike ka vendosur

të bëjë një investim kapitali, mund të jenë si më poshtë:

1. A duhet që firma ta marrë përsipër projektin si pjesë përbërëse e portofolit të saj dhe ta

financojë atë me kredi të zakonshme (tradicionale), apo duhet që të krijojë një njësi

ekonomike të veçantë që të marrë përsipër projektin?

2. Çfarë shume borxhi do t‟i duhej kësaj njësie ekonomike të veçantë për të realizuar këtë

projekt?

3. Si duhet të strukturohen kontratat e borxhit – të cilat përbëjnë garancitë e vërteta që

huadhënësit kanë për ripagimin e borxhit pasi, sponsorët e projektit nuk garantojnë

huamarrjen?

Shah dhe Takor (1987) ishin ndër të parët që bënë një analizë mbi arsyet e përdorimit të FP.

Ata justifikuan faktin se përpse duhet të përdoret FP në krahasim me financimin tradicional

për projekte të cilat janë shumë të mëdha dhe me risqe shumë të larta. Ata, në teorinë e tyre,

zhvilluan një model i cili bazohej në taksat e korporatave dhe në asimetrinë e informacionit.

Një tjetër arsye e përdorimit të FP ka të bëjë me formën specifike të organizimit. Të

zgjedhësh FP dhe jo mënyrën tradicionale të financimit do të thotë të zgjedhësh një formë të

organizimit, e cila ndryshon nga ajo tradicionale për shkak të këtyre dy arsyeve:

28 | P a g e

a) Projekti ka një ”jetë” të fundme, pra kur përfundon projekti njësia ekonomike e veçantë

pushon së ekzistuari

b) Entiteti shpërndan flukset e arkës nga projekti direkt te huadhënësit e projektit dhe te

investuesit e projektit.

Rezultati më i rëndësishëm, i cili del prej kësaj është se FP ul kostot e agjencisë të flukseve të

lira monetare, qe i jep të drejtën investuesve të kontrollojnë riinvestimet e flukseve të projektit.

Sipas studimeve empirike të bëra nga Megginson dhe Kleimeier (2000), arrihet në përfundimin

se FP ndryshon nga financimi tradicional për këto arsye:

a) Huatë e FP kanë një maturitet mesatar më të gjatë se huatë e korporatave

b) Huatë e FP janë më të preferueshme për të pasur palë të treta si garant

c) Huatë e FP mund të jenë më të preferueshme të shtrihen në huamarrësit e vendeve të cilat

kanë një risk politik dhe të vendit të lartë

d) Huatë e FP mund të jenë më të preferueshme të shtrihen në industri të pasura me kapital

të qëndrueshëm

e) Huatë e FP nuk janë shumë më të mëdha se ato të cilat nuk janë hua të FP

f) Sasia e huasë nuk është se ndikon shumë në spreadin mbi LIBOR për FP, ndërsa për

huatë e korporatave vihet re një ndikim i spreadit mbi LIBOR – in.

g) Një hua e FP tregon një ulje të spreadit nëse maturiteti do të rritet me një vit, ndërsa rritja

me një vit e maturitetit të borxhit të korporatës tregon një rritje të spreadit.

Më sipër janë përshkruar diferencat kryesore ndërmjet FP dhe financimit të korporatës

(tradicional). Nga sa u tha, mund të arrihet në përfundimin se dy janë dallimet kryesore ndërmjet

këtyre dy grupeve të financimit. E para, ka të bëjë me njësinë e veçantë ekonomike e cila është

përgjegjësja e të gjitha të drejtave dhe detyrimeve që lindin (pra është një subjekt juridik i

veçantë nga sponsorët) dhe e dyta ka të bëjë me ndarjen e flukseve monetare si dhe financimi pa

garanci reale. Por, nuk mund të lëmë pa përmendur se cilat janë vantazhet dhe disavantazhet e

përdorimit të FP.

Boamah, K. (2011, fq. 7 - 8) thekson se avantazhet e FP janë të lidhura veçanërisht me strukturën

e saj. Përfitimi kryesor për sponsorët, ka të bëjë me faktin se kjo formë financimi i ndihmon ata

në kufizimin e risqeve financiare të projektit. Për aq kohë sa sponsori është një subjekt i ndarë

29 | P a g e

ligjërisht nga kompania-projekt, shtrirja e humbjes, nëse ka, kufizohet vetëm në sasinë e kapitalit

që ata kanë derdhur në të. Sponsorët janë më të favorizuar në gjetjen e financimeve se sa në

financimin tradicional, për aq kohë sa kreditorët janë më të nxitur të financojnë projekte të

veçanta që nuk janë të lidhura me projektet e tjera të korporatave. Në FP për aq kohë sa flukset

monetare janë të ndara nga ato të sponsorëve, kjo lejon një monitorim më transparent të flukseve

monetare se sa në financimin tradicional në të cilën ato janë të përziera me flukset e tjera të

sponsorëve. Gjithashtu, kjo formë i lejon kreditorët që të kenë më tepër informacion dhe të bëjnë

një vlerësim dhe një monitorim më të qartë se sa në financimin tradicional, ku aksesi për

informacion mund të jetë shumë i kufizuar. FP fokusohet vetëm në një projekt të veçantë dhe të

gjitha palët e interesuara nuk duhet të shqetësohen për devijimin e fondeve në projekte të tjera.

Sipas Estache dhe Strong (2000), FP ka edhe disavantazhe. Kjo formë financimi është shumë e

kushtueshme. Ai përfshin projekte me kapital intensiv dhe për shkak të strukturës ajo rezulton

me një numër të madh dhe kompleks kontratash dhe transaksionesh. Vlerësimi i projektit si dhe

më pas përfshirja e due diligence18

kërkon një nivel teknik të lartë të ekspertëve. Due Diligence

kryhet nga të gjitha palët e përfshira në marrveshjen financiare të projektit – huadhënësit,

konsulentët ligjor – duke përfshirë edhe ekspertët teknikë të cilët rezultojnë të kenë kosto shumë

të larta zhvillimi, komisione dhe marzhe interesi shumë të larta në krahasim me atë çka financimi

tradicional në përgjithësi kërkon. Gjithashtu struktura e FP përfshin disa kontrata të cilat

përmbajnë edhe disa negociata. Ato zakonisht janë komplekse dhe zgjasin në kohë për shkak të

interesave që janë në lojë dhe risqeve të projektit. Numri i madh i kontratave dhe negociatat

komplekse të përfshira bëjnë që dokumentacioni i FP të jetë kompleks dhe i gjatë. Për aq kohë sa

projekti është i ndarë nga sponsorët dhe huadhënësit kanë si garanci vetëm flukset monetare të

gjeneruara nga projekti, kjo lejon huadhënësit të monitorojnë projektin nga afër duke kushtëzuar

menaxhimin fleksibël dhe operacionet e projektit.

2. Literatura dhe teoritë për FP

Nga ajo sa u përshkrua në paragrafët më sipër mund të themi se FP përdoret për realizimin e një

sërë projektesh të infrastrukturës që duhet të ndërtohen kryesisht nga qeveritë e vendeve të

18

Due diligence ka të bëjë me hetimin apo auditimin që i bëhet një projekti apo një investimi. Ajo shërben për të

konfirmuar të gjitha faktet materiale në lidhje me investimin e kryer, marrë nga:

http://www.investopedia.com/terms/d/duediligence.asp

http://www.investopedia.com/terms/d/duediligence.asp

30 | P a g e

zhvilluara, por edhe nga ato të vendeve në zhvillim ose projekte që janë të një dobie publike.

Pavarësisht kësaj mund të pohojmë se kjo formë nuk përdoret vetëm për projekte të cilat kanë si

nismëtare qeveritë e vendeve, por ajo mund të përdoret edhe për realizimin e projekteve tërësisht

private (si psh, rafineritë ose impiantet e mëdha industriale). Më sipër shpjeguam se cilat janë

arsyet e përdorimit të financës së projekteve, avantazhet dhe disavantazhet e tij kundrejt

financimit tradicional. Në paragrafin e mëposhtëm do të paraqitet një përmbledhje e teorive

kryesore të FP. Nëse do të bëjmë një renditje kronologjike të teorive kryesore dhe të autorëve për

këtë formë financimi do të kishim:

1. Williamson (1975) dhe Klein, Crawford dhe Alchian (1978) zhvilluan teorinë mbi rolin

që ka një strukturë e veçantë ekonomike, si organizative ashtu edhe qeverisjeje (si krijimi

i SPV – së), e cila bën të mundur eleminimin e kërcënimeve dhe sjelljeve përfituese

(oportuniste) të palëve, pas nënshkrimit të kontratave. Kjo teori u mbështet edhe nga Esty

(2003) i cili mbështeti hipotëzen se struktura e veçantë që karakterizon financën e

projektit minimizon kostot nga kërcënimi i sjelljeve përfituese midis palëve të një

transaksioni që janë përfshirë në një projekt specifik.

2. Jensen dhe Meckling (1976) ishin ndër autorët e parë të cilët analizuan dhe matën kostot

e agjensisë të cilat rrjedhin nga konflikti midis menaxherëve të firmës dhe aksionerëve

kryesorë, pra pronarët e firmës. Menaxherët kontrollojnë pasurinë e një firme dhe mund

t‟a keqpërdorin atë veçanërisht nëse këto asete karakterizohen nga gjenerimi i shumave të

mëdha të flukseve të lira monetare. Esty (2003) ka mbështetur hipotezën se, FP zvogëlon

kostot e agjensisë të cilat rrjedhin nga konflikti midis menaxherëve dhe aksionerëve si

pasojë e strukturës së veçantë që ka kjo teknikë.

3. Shah dhe Thakor (1987) në teorinë e tyre treguan se përdorimi i financës së projektit

zvogëlon koston e kapitalit, sidomos për projektet të cilat karakterizohen nga risqe të

larta. Kjo ndodh për shkak të një shkëmbimi perfekt të informacionit ndërmjet palëve

pjesmarrëse (pra sipas dy autorëve ekziston nje simetri informacioni, në rastin e FP).

4. Berkovitch dhe Kim (1990) argumentojnë se struktura e financimit të projekteve zbut ose

eleminon problemin e mungesës së fondeve për investimet, të studiuar për herë të parë

nga Myers (1977)

31 | P a g e

5. Chemmanur and John (1996) analizuan financën e projektit nëpërmjet rolit të përfitimeve

(benefiteve) të menaxhereve që rrjedhin nga avantazhet që ata kanë mbi kontrollin dhe

informacionin e projekteve.

6. Habib dhe Johnsen (1999) kanë theksuar faktin se financa e projektit është një formë e

ndërmjetme e shpërndarjes optimale të pronësisë mbi asetet që kanë një rëndësi të

veçantë19. Struktura financiare e veçantë e kësaj formë i lejon investuesit që të kenë

kontroll mbi asetet e projektit për t‟i transferuar20 apo përdorur ato (to “redeployers”) për

një qëllim të dytë. Në këtë rast qëllimi kryesor i përdorimit të asetit e humb vlerën për të

cilën ishte realizuar. Transferusi (zëvendësuesi) ka aftësi ta përdorë në mënyrën më

optimale të mundshme këtë aset.

Në paragrafin e mësipërm bëmë një përmbledhje të teorive dhe autorëve kryesorë të cilët kanë

dhënë kontributin e tyre në analizimin e FP. Një përshkrim më të detajuar për secilën prej këtyre

teorive po e japim në paragrafin e mëposhtëm.

2.1 Teoria sinjalizuese

Nëse do ti referohemi teorisë klasike të Modigliani dhe Miller (1958), mund të themi se

investuesit janë indiferent ndaj përbërjes së strukturës së kapitalit21 të një njësie ekonomike.

Sipas kësaj teorie një njësi ekonomike që ka një sasi borxhi shumë të lartë, mund të balancojë

riskun duke rregulluar përbërjen e portofolit të saj. Në botën reale, teoria e këtyre dy autorëve

nuk është e vlefshme si pasojë e një sërë faktorësh. Arsyeja më e fortë është ajo e asimetrisë së

informacionit22. Sipërmarrësi ka më tepër informacion për sa i përket mundësisë së dështimit të

19

Për konceptin e aseteve të një rëndësie të veçantë shih, kapitullin dy të këtij punimi fq. 25 – 28. 20

Kjo vjen nga fjala redeployer e cila do të thotë, të transferosh “dicka” nga një vend ose nga një përdorim i caktuar

që ajo ka për një tjetër përdorim, në mënyrë që të përfitohet një efiçincë më e madhe: psh, transferimi i burimeve të

kompanisë. 21

Që të arrihet qëllimi për maksimizimin e pasurisë së pronarëve, drejtuesi financiar duhet të jetë në gjendje të

vlerësojë strukturën e kapitalit të shoqërisë dhe të kuptojë lidhjen e saj me riskun, me fitimin dhe me vlerën. Për

strukturë të kapitalit do të kuptohet tërësia e letrave me vlerë të emetuara nga një kompani/tërësia e burimeve të

financimit të përdorura nga kompania. Objektivi i strukturës së kapitalit është të shpjegojë se: a ekziston një

strukturë e kapitalit optimale, e cila bën të mundur maksimizimin e vlerës së kompanisë si dhe të tregojë se si mund

të përcaktohet një raport ideal ndërmjet kapitalit të borxhit dhe kapitalit vetjak. Ku me kapital vetjak do të kuptojmë

të gjitha tipologjitë e aksioneve, rezervave dhe të fitimit të pashpërndarë. Me kapital të borxhit do të kuptojmë huanë

bankare si dhe instrumentat e tjera të borxhit. Një formë e tretë e këtyre burimeve të financimit janë instrumentat

hibride (të cilat janë psh obligacione të e konvertueshme në aksione). Për më tepër, shih Xhafa, H.dhe Ciceri, B.

(2000), “Drejtim Financiar”. 22

Asimetria e informacionit përkufizohet si një risk anormal i një shoqërie tregtare. Ndërmjet palëve që marrin pjesë

në një transaksion ekziston një konflikt i vazhdueshëm i cili buron nga: njëanshmëria e informacionit dhe nga

32 | P a g e

një investimi, në krahasim me investuesit të cilët janë subjekte që qëndrojnë jashtë kësaj njësie

ekonomike. Për aq kohë sa të gjithë projektet ofrojnë të njëjtën normë kthimi të pritur dhe

investuesit janë neutral23 (indiferent) ndaj riskut, kjo i shtyn subjektet e atyre projekteve që kanë

risk më të lartë, të paguajnë më tepër për përdorimin e kapitalit të të tretëve. Huadhënësit nuk

mund të zgjedhin midis huamarrësve, për shkak se ata kanë një informacion të varfër. Për të

mbuluar riskun, ata duhet të rrisin normat e interesit, duke bërë që sipërmarrësit e projekteve me

kthime të sigurta të përjashtohen nga grupi i huamarrësve potencial (ky është problemi i

zgjedhjes negative24). Normat e interesit me të larta inkurajojnë huamarrësit të marrin përsipër

investime me risk shumë të lartë (kjo njihet si problemi i riskut moral25). Duke rritur normat e

interesit, mund të verifikohet një ulje e kthimit të pritur nga huamarrësit. Nën këto kushte

huadhënësit do të ulin dhënien e kredisë. Në këtë model, racionimi i kredisë udhëhiqet nga risku

që rrjedh nga situata e pasigurtë dhe kapërcimi i disa barrierave të ngurta në mënyrë që të arrihet

një zgjerimin i informacionit. Sa më e madhe kostoja e renditjes së projekteve, aq më serioze

janë problemet që lindin nga asimetria e informacionit (Barry, E. 1995). Shah dhe Thakor

(1987) ishin ndër të parët të cilët kundërshtuan teorinë e Modigliani dhe Miller. Ata zhvilluan një

teori të strukturës së kapitalit të bazuar në risk dhe në asimetrinë e informacionit. Në teorinë e

tyre ata arrijnë në përfundimin se përbërja e strukturës së kapitalit ka rëndësi, duke kundërshtuar

fortë atë çka pohon teroria e Modiliani & Miller. Ata analizuan mënyrën optimale të financimit

në prezencën e taksës së korporatës. Në modelin e tyre, projektet kanë të njëjtën normë mesatare

kthimi, pronarët kanë informacion mbi risqet dhe investuesit mund të blejnë (në mënyrë të

kushtueshme) informacion rreth parametrave të rrezikshëm të firmës. Nëse përfitimet që rrjedhin

nga gjetja e informacionit janë të larta, FP është optimal sepse kostot për ekzaminimin e

projektit, që është i ndarë nga njësia ekonomike, janë të ulta. Pra, kjo formë e re financimi mund

njëanshmëria e përfitimeve (shtysave). Si përfundim mund të thuhet që është njëanshmëria e përfitimeve që vë në

veprim njëanshmerinë e informacionit. Për më tepër shih Dhuci Orfea” Njohuritë bazë për riskun dhe drejtimin e

tij”, Kapitulli IV. 23

Neutral ose indiferent ndaj riskut janë ata investues të cilët janë më të prirur ta pranojnë riskun se sa të paguajnë

për të shmangur atë. 24

Zgjedhja negative është risku i përzgjedhjes ose të produktit të keq ose të klientit të keq në kushtet kur shitësit

dhe blerësit kanë një informacion të njëanshëm për tregun, domethënë për produktin dhe për njëri- tjetrin. Risku i

zgjedhjes negative është i ngjashëm me riskun moral meqënëse të dy burojnë nga Anshmëria e Informacionit.

Ndryshimi qëndron në faktin se Risku Moral i referohet marrjes së risqeve gjithnjë e më të mëdha duke fshehur

informacion për këto risqe të tjerëve. Ndërkohë që Risku i Zgjedhjes Negative i referohet marrjes së risqeve më të

mëdha për shkak të fshehjes së informacionit nga të tretët. shih Dhuci Orfea” Njohuritë bazë për riskun dhe

drejtimin e tij”, Kapitulli IV. 25

Shih 14 për përkufizimin e riskut moral.

33 | P a g e

të rezultojë me levë të lartë financiare26 (me nivel të lartë të kapitalit të borxhit) dhe mund të

sjellë avantazhe më të larta nga taksat. Kjo për shkak se, nën financimin tradicional shkalla e

borxhit është më e ulët se niveli optimal27. Në mungesë të kostove në rast se verifikohet dështimi

i projektit, metoda e parë e financimit (FP) është hua e “pastër” pa ndikuar në pasurinë e

shoqërisë e cila përbën nismëtaren e projektit. Sidoqoftë, firmat e ulin borxhin në mënyrë që të

reflektojnë një sinjal të besueshëm rreth riskut 28 . Shah dhe Thakor zhvilluan një teori të

strukturës së kapitalit e cila bazohej në risk dhe në asimetrinë e informacionit. Ata e përdorin

riskun në sensin e ndryshueshmërisë së flukseve monetare dhe e shohin zgjedhjen e vetë

strukturës së kapitalit si një indikator (si një variabël të krijuar apostafat) në kushtet e asimetrisë

së informacionit. Në modelin e tyre, zgjedhja e strukturës së kapitalit është një variabël i varuar

në kushte ekuilibri29. Rezultati më i rëndësishëm i tyre ishte që firmat me risk më të lartë kanë

një levë financiare më të lartë se sa firmat me një risk më të ulët. Firmat me risk më të lartë kanë

një levë financiare më të lartë në ekuilibër dhe paguajnë norma interesi më të larta. Ajo që

qëndron pas rezultateve të kësaj teorie është se, firmat të cilat kanë risk të lartë nxiten që të

fshehin nivelin real të riskut në mënyrë që të paguajnë norma më të ulta interesi për borxhet e

26

Përdorimi i burimeve të financimit me të ardhura fikse të tilla si borxhi dhe aksionet e preferuara mbi aksionet e

zakonshme që përbëjnë strukturën e kapitalit, përkufizohet si levë financiare. Raporti i levës financiare e përdorur

nga një kompani nënkupton se do të gjenerohet një kthim më i lartë nga fitimi mbi burimet me të ardhura fike në

krahasim me kostot e tyre. Surplusi (ose deficiti) do të rrisin (ose zvogëlojnë) kthimin mbi aksionet e zakonshme.

Norma e kthimit të aksioneve të zakonshme është më e madhe ose më e vogël se norma e kthimit mbi totalin e

aseteve. 27

Sipas Jensen dhe Meckling (1976) kushti i cili përcakton strukturën optimale të kapitalit do të jepet nga zgjidhja e

trade – off – it që ekziston ndërmjet kostove të agjensisë të kapitalit aksioner dhe kapitalit të borxhit. Kjo zgjidhje do

ti takojë nivelit të levës financiare e cila minimizon kostot e agjensisë, e llogaritur si shumë e kostove të agjensisë së

borxhit dhe të aksioneve. Për më tepër lexo Jensen dhe Meckling (1976). 28

Për një informacion më të zgjeruar shih Shah dhe Thakor: Optimal Capital structure and Project Finance. 29

Këtu i referohemi vetëm dimensionit ekonomik – financiar të rezultateve e cila përbën të vetmin element që mund

të analizohet nëpërmjet pasqyrës së bilancit kontabël. Për më tepër rezultati (performanca) ekonomik – financiar

është një element qëndror I performanceës së një njësie ekonomike të cilat kanë si qëllim maksimizimin e fitimit

(ose të maksimizimit të vlerës së firmës). Pra mund të themi se njësitë ekonomike karakterizohen nga një koncept i

ekuilibrit të dyfishtë: 1) ekuilibrit ekonomik, i cili tregon aftësinë e saj për të prodhuar të ardhura të kënaqshme dhe

2) ekuilibrit financiar, i cili tregon aftësinë e njësisë ekonomike për të përballuar pagesat (shlyerjet) e të gjitha

detyrimeve të marra përsipër. Simbolikisht ekuilibri ekonomik mund të shprehet si: R – C ≥ π, ku diferenca ndërmjet

të ardhurave (R) dhe kostove (C) duhet të jetë të paktën e barabartë me fitimin që mund të kënaqë aksionerët (π).

Kjo diferencë për më tepër varet nga prodhimi i kapitalit neto (që është kapitali i investuar në shoqëri nga vetë

aksionerët) dhe norma ekuivalente e përfitimit (e cila përbën koston opportune të kapitalit aksioner), e cila përbën

përfitimin që aksionerët do të prisnin nga investime alternative me të njëjtin risk. Në mënyrë analoge mund të

paraqesim ekuilibrin financiar si: L + E – U ≥ 0. Daljet monetare (U) duhet të mbulohen nëpërmjet likuiditetit

ekzistues (L) dhe hyrjeve të reja të flukseve monetare (E). Ky kusht duhet të jetë i vërtetë si në periudhën afat -

mesme ashtu edhe në atë afatshkurtër në çdo moment të çdo periudhe ushtrimore, pra e thënë ndryshe duhet të

verifikohet në “periudhë të vazhduar”. Për më shumë shih kapitullin 9 të librit “Indici di Bilancio”, Milano, Giuffre,

te Caramiello, C. et al (2003).

34 | P a g e

tyre. Kreditorët ju ofrojnë këtyre firmave nivele më të larta të huave si kompensim të raportimit

të riskut të lartë, në mënyrë që këto firma të nxiten për të raportuar shkallën e vërtetë të riskut.

Firmat me risk të vogël nuk keqraportojnë masën e riskut dhe ofrojnë norma të ulta interesi në

ekuilibër. Në pjesën më të madhe të rasteve firmat me risk më të ulët, lejojnë nivele të larta të

borxhit, kjo për shkak se ato nuk gjenerojnë të ardhura shumë të larta dhe për këtë arsye nuk

kanë nevojë për reduktimin e taksave nga borxhi.

Shah dhe Thakor në teorinë e tyre pohojnë se gjetja e informacionit për të tejkaluar asimetrinë e

informacionit, është shumë e kushtueshme për kreditorët. Në rastin e FP ata e zbusin këtë

supozim, duke pohuar se gjetja e informacionit nuk është dhe aq e kushtueshme. Në teorinë e

tyre, ata treguan se përdorimi i FP sjell avantazhe atëherë kur të ardhurat neto nga gjetja e

informacionit, krahasuar me atë të marrjes së informacionit janë shumë të larta. Në këtë rast

kreditorët përballen me një kosto më të ulët në përzgjedhjen dhe vlerësimin e një projekti të

veçantë. Shah dhe Thakor sygjerojnë se arsyeja ekonomike e cila mbështet zgjedhjen e FP në

krahasim me financimin tradicional vjen prej motivit të zvogëlimit të mangësive që rrjedhin nga

asimetria e informacionit për shkak të shpërndarjes së këtyre mangësive nëpërmjet palëve

pjesmarrëse. Ajo çka del nga kjo teori është se, FP i cili karakterizohet nga një nivel i lartë i

borxhit, mund të bëjë që kreditorët të jenë shumë më të përfshirë në fazat e ndryshme të

projektit, për aq kohë sa ata janë të angazhuar në prodhimin e informacionit. Një tjetër rrjedhojë

empirike e kësaj teorie është fakti që nëse prodhimi i informacionit është shumë i kushtueshëm,

çdo projekt i cili është më pak i rrezikshëm dhe nëse realizohet i ndarë nga njësia ekonomike

atëherë ky projekt është më mirë të realizohet nën modelin e FP. Evidencat empirike tregojnë se

asimetria e informacionit nuk është e lartë për projektet e financuara në formën e FP.

Huadhënësit harxhonin shumë kohë dhe ju duhej shumë punë për të nxjerrë në pah realitetin

ekonomik të një projekti përpara se të përdorej kjo formë e re financimi. Gjithashtu, teoria

sinjalizuese parashikon se nëse krahasojmë ex – post (pas përfundimit) FP me financimin

tradicional mund të arrihet në përfundimin se realizimet e projekteve nëpërmjet metodës së parë

të financimit janë më të rrezikshme. Shah dhe Thakor treguan se, rritja e investimeve të kërkuara

për një projekt të cakuar, bën që secila prej firmave të përdori një kombinim të veçantë të borxhit

dhe të kapitalit aksioner, në mënyrë që të tregojë se vlera e disa projekteve mund të

maksimizohet nëse ato financohen më vete ose të ndarë nga projektet e tjera. Për më tepër ky

35 | P a g e

model identifikon disa ndryshime të levës financiare midis këtyre projekteve dhe atyre të cilët

janë të financuar me mënyrën tradicionale.

Në FP zakonisht janë sponsorët ata të cilët sigurojnë derdhjen e kapitalit aksioner si dhe

menaxhimin e projektit së bashku me emetimin e borxhit, i cili nuk është një emetim i

garantuar30 nga sponsorët. Kjo është arsyeja që kredituesit duhet të mbështeten vetëm në aftësinë

paguese që ka projekti për shlyerjen e të gjitha detyrimeve. Në FP flukset monetare hyrëse janë

të ndara (nuk bashkohen) nga flukset e tjera monetare të firmës. Ata vërtetuan perspektivën e

kreditorëve sipas së cilëve ndryshimi kyç midis financimit modern dhe financimit tradicional

është fakti se, nëse financimi tradicional përdoret dhe është i organizuar për projekte të

ndryshme, metoda e shkëputjes së projekteve ndikon si vlerën e levës financiare ashtu edhe

vlerën ekonomike. FP e rrit vlerën e disa prej këtyre projekteve duke bërë të mundur lejimin e

një levë financiare optimale e cila nuk ishte e mundur të lejohej me financimin tradicional (Shah

dhe Thakor, 1986, fq. 210 – 213). Shah dhe Thakor treguan gjithashtu në modelin e tyre, se

projektet me risk të lartë përdorin FP. Gjithsesi ky përfundim vihet në pikëpyetje për shkak se, të

dhënat empirike sugjerojnë se aktivet e paprekshme (jo materiale) që përbëjnë një ndër

kategoritë më të rrezikshme të tyre, nuk përdorin formën e re të financimit. Të tilla mund të

përmendim firmat bioteknologjike që kanë karakteristikë ndryshueshmërinë e lartë të flukseve

monetare si dhe kostot e larta të nisjes (sturt – up) së një teknologjie të re (si psh ajo e internetit,

të cilat marrin financime nga firma që mbështesin nisjen e një biznesi, të tilla si Capital Venture).

Risku i këtyre projekteve sigurisht është më i lartë se sa risku i ndërtimit të një impianti

energjitik i cili financohet nëpërmjet kësaj forme moderne. Ajo që është më e rëndësishme është

se FP përballet me një shkallë të lartë të riskut politik (Hainz, Ch., 2002), sidomos kur bëhet fjalë

për vendet në zhvillim. Por, fatkeqsisht analiza e bërë nga Shah dhe Thakor, nuk ishte e plotë

pasi ajo u bazua vetëm në dy projekte.

Chen, Kesinger dhe Martin (1989) vëzhguan se FP është gjerësisht i përdorur për projekte me

përmasa mesatare dhe profil risku të ulët të tilla si shërbimet e gjenerimit të energjisë. Ata

30

Ashtu siç e kemi përmendur (më sipër) në përkufizimet të autorëve të ndryshëm për FP edhe në këtë rast del në

pah karakterisktika kryesore e kësaj metode që është ajo e një financimi të pa garantuar nga sponsorët . Kjo do të

thotë që kreditorët e kësaj forme financimi nuk kanë të drejta dhe pretenime mbi flukset monetare të gjeneruara nga

projektet e tjera të sponsorave, në rast të dështimit të projektit.

36 | P a g e

vërtetuan se FP ishte përdorur gjerësisht në projektet e gjenerimit të energjisë elektrike. Nga

teoria e tyre doli edhe më shumë në pah teoria jo e plotë e Shah dhe Thakor.

Në kundërshtim me teorinë e Shah dhe Takor, Chemmanur dhe John (1996) zhvilluan një model

për FP të bazuar në simetrinë e informacionit e cila merr në konsideratë faktin e avantazheve që

rrjedhin nga kontrolli i korporatës. Në teorinë e tyre, ata theksuan se FP karakterizohet nga

ndarja e projektit nga projektet e tjera të një firme. Në këtë model, financimi me borxh, ul

avantazhet që rrjedhin nga kontrolli mbi shoqërinë që kanë sipërmarrësit. Kur avantazhet e

kontrollit ndryshojnë nga projekti në projekt, kapitali aksioner dhe borxhi janë të shpërndare në

mënyrë strategjike ndërmjet projekteve, dhe më pas financimi i projekteve është përdorur për të

minimizuar impaktin negativ të borxhit. Esty (2004) shpjegoi disa prej arsyeve të përdorimit të

FP duke e pasuruar me të dhëna statistikore, të cilat përshkruajnë këtë formë financimi dhe që e

dallon atë nga financimi tradicional. Mao (1982) theksoi se për të siguruar FP si një njësi

ekonomike të ndarë, kërkon që marrdhënia që ekziston ndërmjet pjesmarrësve të rregullohet

nëpërmjet kontratave31. Sponsorët e projektit në përgjithësi nuk sigurojnë ripagimin e detyrimeve

për borxhet e projektit, kështu që palët e përfshira mund të sigurojnë gjetjen e kredive duke

nënshkruar disa kontrata (Finnerty D. J., 2007). Nga sa u përshkrua më sipër, del në pah fakti që

ky lloj financimi ka nevojë për nënshkrimin e disa kontratave paraprake. Në paragrafin më

poshtë do të analizohet roli që ka FP në zgjidhjen e problemit të mungesës së burimeve të

financimit, që lind për ato projekte me një levë të lartë financiare. Realizimi i projekteve

nëpërmjet FP ka nevojë për përfshirjen e disa kontratave të forta të cilat rregullojnë marrdhëniet

midis palëve të përfshira. Që të realizohet kjo metodë financimi, duhet që palët e përfshira në

projekt të kenë një “interes të përbashkët”. Duket e pamundur që një teori të shpjegojë të gjitha

arsyet e financimit të projektit. Megjithatë, më poshtë do të ndalemi tek disa prej faktorëve të

ndryshëm që shpjegojnë arsyet e përdorimit të FP.

2.2 Teoritë e bazuara në kostot e agjensisë

Gjatë viteve 1970 – 1985, një pjesë e mirë e studiuesve ju përkushtuan modeleve sipas të cilave,

struktura e kapitalit përcaktohet nga kostot e agjensisë, për shkak të konfliktit të interesave.

Kërkimet në këtë fushë u iniciuan nga Jensen dhe Meckling (1976) të cilët e ndërtuan teorinë e

31

Nënshkrimi i këtyre kontratave është edhe thelbi i suksesit të kësaj teknike.

37 | P a g e

tyre duke u bazuar te punimi i autorëve Fama dhe Miller (1972). Ata evidentuan dy tipe

konfliktesh: ato që rrejdhin nga konflikti ndërmjet aksionerëve dhe menaxherëve si dhe ato të

cilat rrjedhin nga konfliktet ndërmjet aksionerëve dhe huadhënësve. Të dyja këto tipe konflikti

do të përshkruhen më në detaj në paragrafet e mëposhtme.

2.2.1 Problemi i mungesës së burimeve të financimit

Sipas Chemmanur dhe John (1996) njëra prej arsyeve e cila shpjegon përdorimin e FP është

avantazhi i përdorimit të një njësie ekonomike të pavarur. Një tjetër faktor ka të bëjë me

zgjidhjen e problemit të mungesës së burimeve të financimit32 për realizimin e projekteve. Ky

problem lind kur një njësi ekonomike ka një strukturë kapitali, e cila karakterizohet nga një levë

e lartë financiare. Një firmë me borxh të lartë mund të nxitet që të marrë përsipër projekte

investimi që kërkojnë kapital të madh, pasi kjo do të rriste vlerën totale të saj në treg. Nëse risku

i biznesit nuk ndryshon, aksionerëve të firmës do t‟ju duhej të ndanin çdo rritje të vlerës totale të

tregut me huadhënësit e firmës. John and John (1991) zhvilluan një model sipas të cilit,

përdorimi i kapitalit të të tretëve (i borxhit) çon në vështirësi të gjetjes së fondeve për investim.

Ata prezantojnë një teori të parë nga këndvështrimi i kontrollit manaxherial që kanë ata mbi

strukturën organizative të korporatës, strukturës së kapitalit si dhe strukturës së pronësisë së një

korporate të karkaterizar nga një shumëllojshmëri projektesh. Modeli i tyre analizon zgjedhjen

që menaxheri i korporatës bën në lidhje me financimin me borxh drejt financimit me kapital

aksioner (zgjedhja e strukturës së pronësisë). Kjo bëhet duke kombinuar të dy projektet e të

njëjtës firmë në njësi ekonomike të veçuara duke përdorur FP (pa garanci reale) drejt financimit

tradicional (zgjedhja për strukturën e kapitalit) kur përballen me kërcënimin e kontrollit të

korporatës nga një menaxher rival. Menaxherët kanë avantazhe, pasi ata kanë kontrollin e firmës

dhe gëzojnë të ashtëquajturat avantazhe të kontrollit të cilat do ti humbisnin nëse një menaxher

rival do të merrte përsipër menaxhimin e korporatës. Shembuj të tjerë të avantazheve të kontrollit

të menaxherëve janë privilegjet e menaxhimit, sinergjitë me projektet e tjera të realizuara nga i

njëjti menaxher, aftësitë e larta që përfitohen, rritja e reputacionit nga menaxhimi i suksesshëm i

32

Underinvestment problem - problemi i mungesës së burimeve të financimit- është një problem agjensie në të cilën

një kompani refuzon të investojë në projekte (asete) me profil risku të ulët, me qëllim që të maksimizojë “shëndetin”

e saj në kurriz të huadhënësve. Projekte me risqe të ulta ofrojnë siguri më të lartë për huadhënësit e firmës, për aq

kohë sa nga projekti gjenerohet një sasi e qëndrushme e flukseve monetare të cilat mjaftojnë që të shlyejnë të gjitha

detyrimet e firmës kundrejt huadhënësve. Por këto flukse të sigurta nuk gjenerojnë një kthim shtesë për aksionerët.

Si pasojë e kësaj, projekti refuzohet, pavarësisht rritjes së përgjithshme të vlerës së kompanisë.

38 | P a g e

projektit e cila bën të mundur pagesën më të mirë dhe një mundësi suksesi të punëve të ardhme.

Dy autorët theksojnë se avantazhet e kontrollit nuk mund të shkëputen nga korporata, pasi ato

përfshijnë përfitime të tilla si reputacioni, eksperienca e menaxhimit si dhe aftësi menaxhimi të

cilat përdoren në funksion të karakteristikave të projektit. Modigliani dhe Miller (1958) treguan

se mënyra e financimit të një firmë nuk ndikon në vlerën e firmës. Një ndër supozimet që ata

bënë për këtë rezultat ishte funksionimi perfekt i tregjeve të kapitalit. Joseph dhe Stiglitz (1969,

1974) argumentuan se një tjetër supozim i cili duhej ti shtohej teoremës së Modigliani&Miller që

ajo të qëndronte, ishte që borxhi i mbajtur nga firmat dhe individët të ishte me risk zero.

Megjithatë, Miller dhe Fama (1972) argumentuan se teorema mund të qëndronte vetëm nëse

borxhi i mbajtur nga firmat dhe nga individët të mos ishte pa risk. Pra, në mënyrë që huadhënësit

të mbrojnë veten e tyre nga njëri tjetri, duhet që të ndjekin rregullat e privilegjit për sa i përket

arkëtimit të borxhit. Këto rregulla të ashtëquajtura “me – first rules33

” janë të projektuara për të

mbrojtur debitorët ekzistues. Kjo bëhet për të siguruar debitorët ekzistues, se vlera e borxhit të

emetuar nuk do të ndryshojë, nëse firma vendos të ndryshojë strukturën e saj të kapitalit. Për

shembull mbajtësit e obligacioneve mund të insistojnë në një marrëveshje të tillë ku borxhi i ri të

shlyhet më vonë (Junior) në krahasim me borxhin ekzistues. Kjo do t‟i mbronte ata në rast

falimentimi. Këto rregulla bëjnë të mundur që financimet e reja të mos prekin pozicionin aktual

të mbajtësve të obligacioneve. Fama (1978) arriti në përfundimin se supozimi i bërë në teoremën

e Modigliani& Miller për përdorimin e borxhit me risk të ulët nuk ishte e mjaftueshme për

vërtetësinë e kësaj teorie. Fama argumentoi, se nëse firmat dhe individët duan të emetojnë

instrumenta borxhi që nuk janë të mbrojtura nga rregulloret, do të detyronte debitorët në

mbajtjen e tyre me çmimin e duhur (ose të drejtë). Rezultati që rrjedh nga kjo teori, për mos

ndikimin e mënyrës së financimit (strukturës së financimit) në vlerën e firmës, varet nga

supozimi, se strategjitë e investimit të firmës janë të njohura (pra konsiderohen si të dhëna).

Rregullat të cilat përdoren për vendimet e investimit aktual dhe ato që do të merren në të

ardhmen, supozohet të jenë të pavarura nga mënyra se si firma financon investimet e saj34.

33

Rregullat e privilegjit të rimbursimit të debitorëve ekzistues kundrejt debitorëve të rinj. Sipas këtij rregulli, janë

debitorët më të vjetër në kompani ata të cilët do të shlyhen dhe më pas debitorët e rinj. 34

Për më shumë informacion, shih Harris, M. dhe Raviv, A. (1991), Theory of Capital Structure fq. 300 – 306

39 | P a g e

Teoria e kostos së agjensisë bëri që Meyers (1977) të argumentoje se borxhi me risk jo zero çon

në një politikë investimi sub – optimale35. Pra, me fjalë të tjera, ai hodhi poshtë teorinë se

investimet nuk varen nga mënyra e zgjedhjes së financimit. Meyers shpjegoi se kostot e

negociimit, monitorimit dhe përmbushjes së kontrateve nuk ishin për t‟u neglizhuar dhe se

kostoja e agjensisë influencon rregullat që firma përdor për të bërë investimet.

Mungesa e investimeve – është rezultati që lind nga konflikti i agjensisë ndërmjet aksionerëve

dhe mbajtësve të instrumentave të borxhit të një firme. Mbajtësist e aksioneve zgjedhin që të

përjashtojnë projektet me NPV pozitive kur firma ka emetuar borxh të rrezikshëm, sepse

huadhënësit kanë të drejtë të parët në flukset monetare që rrjedhin nga projekti. Aksionerët

marrin përsipër riskun dhe përfitimet rriten për debitorët.

Meyers (1977) mbështeti teorinë se sjellja racionale e firmës ka një shtyse të fortë të ndjekë një

politikë investimi të tipit sub – optimale kur ata financojnë projektin me borxh. Specifikisht,

politika sub – optimale që ndjekin firmat, është ajo e zgjedhjes së projekteve me NPV pozitive,

në të cilën ata kanë një akses të tipit monopolistik. Politika e refuzimit të projekteve me NPV

pozitive redukton vlerën e firmës. Meyers argumenton se kjo politikë suboptimale e investimit

përbën një kosto të agjensisë së borxhit. Ai përkufizoi refuzimin e projekteve me NPV pozitive,

si problem të mungesës së fondeve për investim. Meyers tregoi se borxhi riskoz shkakton

mungesë investimi kur tregjet e kapitalit janë perfekte dhe të plota. Ai e filloi këtë argumentim

duke supozuar se vlera e një firmë përfshin shumën e vlerës së aseteve të saj dhe vlerën aktuale

të oportuniteteve të rritjes në të ardhmen.

Chammenaur dhe John (1996) paraqesin një teori nga pikëpamja e kontrollit që kanë manaxherët

mbi strukturën optimale të organizimit, strukturës së kapitalit, dhe strukturës së pronësisë të një

firme, e cila merr përsipër një larmishmëri projektesh. Modeli i tyre analizon vendimin që merr

menaxheri i një firme në lidhje me financimin me borxh apo me kapital vetjak (zgjedhja e

strukturës së kapitalit). Gjithashtu ai analizon tre raste, e para ajo e shkrirjes së projekteve në të

njëjtën firmë, e dyta ajo e ndarjes së projekteve në firma të veçanta36si dhe ajo e përdorimit të FP

35

Sub – optimale nënkupton zgjidhjen e një problemi që i përafrohet shumë situatës reale. Marrë nga:

http://www.treccani.it/vocabolario/subottimale/ 36

Zgjedhja e realizimit të një projekti si pjesë përbërëse e një firme, apo e ndarë prej saj

http://www.treccani.it/vocabolario/subottimale/

40 | P a g e

kundrejt financimit tradicional37, atëherë kur përballet me kërcënimin e një menaxheri të ri rival

mbi shoqërinë. Menaxherët përfitojnë shumë të mira (benefite) duke qenë se ata kanë kontrollin

e firmës dhe nëse një menaxher rival merr kontrollin e firmës ata i humbasin përfitimet. Mund të

përmendim shembuj të ndryshëm të këtyre benefiteve që përfitojnë menaxherët të cilat quhen

ndryshe përfitime jo – monetare të tilla si, privilegje të menaxhimit, bashkëpunim me projektet e

tjera të realizuara nga i njëjti menaxher, përmirësim të aftësive të cilat çojnë në prospekte pune

më të mira, rritje të reputacionit nga një menaxhim i suksesshëm i një projekti, që çon në pagesa

më të mira dhe në punë më të mira në të ardhmen. Autorët dalin në përfundim se këto benefite

nuk mund të zhvendosen nëpërmjet kontratave, por ato janë funksion i karakteristikave të

projektit. Ata japin këtë përkufizim për përfitimet e kontrollit të një shoqërie:

Përfitimet e menaxherëve nga kontrolli i shoqërisë – janë benefite të cilat ata i përfitojnë nga

kontrolli që kanë mbi projektet dhe nuk mund të zhvendosen nëpërmjet kontratatve. Përfitime të

tilla mund mund të jenë reputacioni, eksperienca drejtuese dhe sigurimi i aftësive menaxheriale.

Për shembull, një projekt kompleks do të rriste reputacionin dhe aftësitë e menaxherëve.

Chemmanur dhe John pohojnë se një sipërmarrës i cili ka akses në dy projekte mund të përballet

me zgjedhjen e shitjes së letrave me vlerë me të drejtë vote si psh., aksionet apo të letrave me

vlerë pa të drejtë vote si psh., ato të borxhit. Shitja e aksioneve mbart mbi vete kërcënimin që një

palë rivale të marrë kontrollin nga blerja e një kuote të caktuar të aksioneve, ndërsa shitja e

borxhit redukton tej mase benefitet sepse ajo rrit kërcënimin e mosshlyerjes së borxhit.

Mosshlyerja e borxhit eleminon të gjitha përfitimet e menaxhereve. Borxhi mund të përfshijë një

marrëveshje më shtrënguese dhe rritje të monitorimit nga debitorët, qe çon në reduktimin e

benefiteve që rrjedhin nga kontrolli i projekteve. Për këtë arsye, sa më i lartë të jetë raporti i

borxhit, aq më të ulta do të jenë përfitimet që rrjedhin nga kontrolli. Megjithatë, dy autorët

argumentojnë se niveli i kontrollit të përfitimeve dhe humbja e kontrollit për shkak të borxhit të

lartë mund të ndryshojnë përgjatë projekteve, kështu që fleksibiliteti i shpërndarjes optimale të

borxhit përgjatë korporateve apo projekteve të ndryshme në të njëjtën korporatë është e

rëndësishme. Ata argumentojnë se aftësitë e menaxherëve në pozicion në krahasim me ato të

rivaleve dhe strukturës së përfitmeve nga kontrolli në secilin projekt janë variablat përcaktuese

37

Ky rast ka të bëjë me zgjedhjen e strukturës së kapitalit

41 | P a g e

për zgjidhjen e problemit të menaxhimit. Fillimisht, sipërmarrësi përdor borxhin së bashku me

kapitalin aksioner, nëse shitja e aksioneve nuk garanton kontrollin. Gjithashtu, Chemmanur dhe

John treguan se projektet me përfitime më të vogla do te kene një raport borxhi më të lartë.

Habib dhe Johnsen (1999) kanë theksuar se FP përbën një mënyrë optimale të shpërndarjes së

pronësisë mbi disa asete të veçanta. Ata argumentuan se firmat investojnë në asete të veçanta, të

përkufizuara si “asete me përdorimim të veçantë përpara investimit”. Nga ana tjetër, firmat

tregojnë se në situata të tjera përdorimi i këtyre aseteve mund të mos kenë asnjë vlerë. Habib dhe

Johnsen shtuan më tej se Njësitë Ekonomike të cilat investojnë në asete të tilla, kanë aftësitë e

duhura për të transferuar asetet. Investuesi kryesor, është një sipërmarrës i specializuar dhe ka

aftësitë e duhura të përdorimit të asetit në një situatë të favorshme ekonomike, por çalon në

aftësitë për përdorimin e ketij aseti në rast të një situatë jo të favorshme. Duke ditur këtë,

sipërmarrësi bën një kontratë për transferim e këtyre aseteve, me një transferues të specializuar, i

cili merr nën kontroll asetet nëse verifikohet një situatë jo e favorshme ekonomike. Habib dhe

Johnsen i përkufizojnë asetet e veçanta si asete me një përdorim specifik përpara kryerjes së

investimit. Në rast se verifikohet një situatë jo e favorshme, këta transferues asetesh kane

aftësinë të ndryshojnë përdorimin e asetitt dhe gjenerojnë flukse monetare duke krijuar më pas

vlerë. Borxhi, më pas vepron si një mënyrë e transferimit të kontrollit mbi asetet në disa situata.

Habib dhe Johnsen në teorinë e tyre argumentuan se nëse do të verifikohet një situatë e caktuar,

përfitmi nga transferimi i asetit mund t‟i shkojë atij që e transferon atë. Sipërmarrësi mund mos

të jetë në pozita të nxjerrjes së përfitimit nga transferuesi. Për aq kohë sa sipërmarrësi ka nën

kontroll asetin, atëherë kur investimi realizohet dhe përpara njohjes së një situate të mundshme

në një vend të caktuar, ai është në pozitat e arritjes së një marrëveshje me transferuesin. Habib

dhe Johnsen shtuan me tej se nëse palët kanë besim në negociatat e bëra për shkëmbime të

menjëhershme për transferimin e pronësisë së asetit në një situatë jo të favorshme, përfitimet nga

transferimi shkëputen prej tyre në një mënyrë të caktuar. Transferuesi nxitet të reduktojë

investimin e tij për identifikimin e një përdorimi më të mirë të asetit, sepse ai njeh faktin se

sipërmarrësi mund të ketë një sjellje oportuniste.

Nëse nuk ka asnjë mundësi për sjellje oportuniste post kontraktuale nga sipërmarrësi, shuma e

investimit të bërë nga transferuesi mund të barazojë vlerën e asetit në një fazë kritike, e cila ndan

një situatë të favorshme nga një situatë jo e favorshme. Habib dhe Johnsen vazhdojnë duke thënë

se huatë e përdorura për FP zgjidhin problemin e distorsioneve të investimit, të cilat shkaktohen

42 | P a g e

nga sjelljet përfituese post kontraktuale. Nëse mbizotëron një situatë e favorshme, sipërmarrësi

zotëron asetin i cili përdoret për të gjeneruar flukset monetare për pagesën e huasë. Nëse

mbizotëron një situatë jo e favorshme, huadhënësit rizotërojnë asetin, e transferojnë atë, dhe

marrin përfitimet që rrjedhin nga transferimi. Për aq kohë sa nuk ekziston një marrëveshje ex –

post, kjo bën që sipërmarrësit të përfitojnë surplusin në situata të favorshme dhe transferuesit

përfitojnë surplus në situata jo të favorshme. Për këtë arsye, investimet e tyre ex – ante (apriori)

janë optimale. Sipas tyre, kontrolli i aseteve nga ana e subjektit transferues, vetëm në rastin kur

dështon qëllimi kryesor i përdorimit të aseteve, kombinuar me sasinë e surplusit që ata

përfitojnë, bën që transferuesit ta përdorin në mënyrën më të mirë të mundshme asetin. Në këtë

mënyrë, transferuesi nxitet, që te gjejë një përdorim me qëllim të dytë të asetit e mos ta përdorë

atë vetëm për shitje. Më vonë Habib dhe Johnsen thanë se përfitimi neto i shoqërisë rezulton për

shkak se të dyja palët përftojnë prej aftësive të veçanta të transferuesit në identifikimin e një

përdorimi tjetër më të mirë të asetit.

Habib dhe Johnsen prezantuan shembullin e industrisë së fluturimeve ku borxhi u përdor si

mekanizëm për transferimin e aseteve dhe si motiv për përdorimin e FP. Sipërmarrësit

pretenduan se shoqëria e specializuar dhe e financuar prej tyre për marrjen e njohurive të

përgjithshme të transferimit të mundësivë në tregun dytësor, të gjejë mundisitë e një përdorimi

tjetër në mënyrë që të përfitohet vlerë. Për shembull, kur fluksi i pasagjerëve ra në vitin 1980,

aeroplani “Boeing 747” u mor prej linjave ajrore që falimentuan dhe u ripërdor për transport

mallrash. Shumë kompani, morën me leasing avionet e tyre nga kompanitë e leasing-ut, të cilat

ishin transferues të specializuar të avionëve. Huatë e kompanive ajrore, janë gjithashtu të

sigurara ndaj ndryshimeve të shpeshta që rrjedhin prej transferimit të aseteve. Në këto kushte,

huadhënësit përfitojnë nga transferimi i pronësisë së avionëve, pa nevojën e një marrëveshje të

mëvonshme (ex – post) me kompanitë ajrore. Habib dhe Johnsen dalin në përfundimin se huatë e

dhëna nga kompanitë financiare janë të siguruara nëpërmjet llogarive të arkëtueshme

(Receivables) dhe inventarët e shoqërive që ata financojnë. Ata ngrenë hipotezën se kompanitë e

financimit, kanë aftësi të veçanta për transferimin e këtyre aseteve dhe më pas mund t‟i japin hua

një subjekti me risk të lartë. Megjithatë, ngelet i paqartë fakti se hipoteza e transferimit të aseteve

të mund të gjejë një përdorim të gjerë në industri të tjera të tilla si impiantet e energjisë elektrike,

autostradat dhe urat, të cilat e përdorin FP, pasi këto asete mund të përdoren vetëm me qëllimin

43 | P a g e

për të cilën ato realizohen. Esty (2003) gjithashtu thotë se, këto janë asete të cilat nuk kërkojnë

aftësi të mëdha manaxheriale për arritjen e performancës.

Një tipologji tjetër e kostove të agjencisë, e cila mund të neutralizohet nëpërmjet përdorimit të

FP, është ajo që lidhet me flukset monetare.

Autorët e parë të cilët analizuan këto tipe kostosh ishin Jensen dhe Meckling (1976). Sipas tyre,

kostot e agjencisë janë të lidhura me problemin e agjencisë, e cila nevojitet kur palët kooperuese

kanë qëllime të ndryshme dhe kërkojnë ndarjen e punës. Marrëdhënia e agjencisë midis dy

palëve është një marrëdhënie në të cilën një palë (kryesorja) i delegon punën palës tjetër,

(agjentit) i cili realizon punën. Problemet e agjencisë lindin atëherë kur a) objektivat ose qëllimi i

principalit dhe ai i agjentit nuk përputhen b) atëherë kur është e vështirë, ose e kushtueshme për

principalin të verifikojë atë që agjenti po bën aktualisht. Nga ana e firmës, aksionerët janë

principalët të cilët delegojnë punët te menaxherët të cilët janë agjentët. Kur një firmë zotëron

flukse monetare të lira, menaxherët mund të marrin përsipër një investim jo të kujdesshëm e cila

ka shpenzime shumë të larta. Jensen dhe Meckling (1976) i referohen këtyre kostove, si kosto të

agjencisë të cilat lindin nga konflikti midis pronarëve dhe menaxherëve të firmës. Kostot e

agjencisë së flukseve të lira monetare janë kostot të cilat rriten kur pronarët nuk janë në gjendje

të kontrollojnë përdorimin që menaxherët i bëjnë flukseve monetare. Gjithashtu kostot rriten

atëherë kur incentivat e menaxherëve nuk përputhen me interesat e pronarëve. Menaxherët mund

ta keqpërdorin kontrollin që ata kanë ndaj aseteve veçanërisht kur asetet krijojnë shuma të mëdha

të flukseve të lira monetare. Esty (2003) thotë se FP mund të përdoret veçanërisht për uljen e

kostove të agjencisë së flukseve të lira monetare, duke qenë se struktura e kompanisë projekt

(SPV – së) redukton kontrollin që kanë menaxherët mbi flukset e lira monetare. Ai citon se

borxhi i përqëndruar dhe aksionet e pronësisë së projektit, leva e lartë financiare e projektit,

projektet e ndara ligjërisht si dhe kontratat e detajuara të cilat karakterizojnë FP, janë një mënyrë

efektive e monitorimit dhe shpërndarjes së kontrollit manaxherial së bashku me kompaninë

Projekt (SPV). Borxhi i lartë dhe aksionet e pronësisë e bëjnë të lehtë monitorimin e

menaxherëve. Ndarja e projektit nga firma rrit transparencën dhe redukton kosot e monitoritmit.

Kontratat e detajuara, në mënyrë të veçantë ato të flukseve monetare, bëjnë të mundur

shpërndarjen e flukseve monetare dhe eleminojnë kontrollin e menaxherëve. Leva e lartë

financiare tregon se qëllimi për performancën e menaxherëve është shumë e kufizuar, dhe vetëm

një performancë e dobët do të rezultojë në dështimin dhe zëvendësimin e menaxherit. Esty

44 | P a g e

(2003) fukusohet në konfliktin që ekziston në brendësi të kompanisë-projekt, si e kundërta e

konfliktit të menaxherëve në brendësi të firmës sponsorizuese. Është e dukshme se pronarët e

firmës sponsorizuese nuk do të ndihen rehat nga ndikimi që kanë menaxherët mbi kontrollin e

flukseve të lira monetare nëse këto do të ishin financuar me mënyrën tradicionale në brendësi të

firmës do të kërkonin më pas përdorimin e FP për më shumë transparencë. Megjithatë, flukset

monetare të cilat rezultojnë nga FP nuk i zgjidhin kostot e agjensisë në nivelin e firmës

sponsorizuese. Kjo bën të mundur rritjen e transparencës dhe pronarët mund t‟i vështrojnë këto

flukse monetare, por ky studim fokusohet në motivimin që ka sponsori në marrjen përsipër të

kësaj teknike. Por, një studim më i gjerë do të duhej për të kuptuar këtë motiv për FP.

2.3 Zgjidhjet e problemit të mungesës së investimit

Berkovitch dhe Kim (1990) argumentuan se struktura financiare e cila redukton koston e

agjencisë është Financa e projekteve. Ata i grupuan zgjidhjet e problemit të mungesës së

investimeve si më poshtë:

a. Hartimi i rrugëve që lejojnë një firmë të eleminojë borxhin ekzistues ose të eleminojë

impaktin e saj, përpara se të merret përsipër një projekt i ri. Meyers (1977) propozoi

përdorimin e borxhit afat shkurtër, i cili shlyhet përpara se opsioni real38

të maturohet apo

para mundësisë së marrjes së vendimit për investim. Për aq kohë sa nuk do të ketë më

detyrime për pagesën e borxhit, të gjitha flukset pozitive të NPV-së do ti marrë firma.

Por ndjekja e kësaj politike është e kushtueshme.

b. Rinegociimi i kontratave paraprake në mënyrë që të eleminohen të gjitha problemet që

ekzistojnë midis interesmbajtëve të ndryshëm. Meyers propozoi që huadhënësit të mund

të kenë të drejtën të thërrasin një palë të tretë, nëse dyshojnë se firma është duke ndjekur

38

Opsioni real përkufizohet si: alternativë ose zgjedhje që mund të përdoret me një mundësi investimi. Opsionet

reale mund të përfshijnë mundësinë e zgjerimit dhe të ndërprerjes së projektit nësë përmbushen disa kushte, midis

opsioneve të tjera. Këto quhen opsione “reale” pasi ato i referohen aseteve të paluajtshme (të prekshme) të tilla si

pajisje kapitali dhe jo instrumentave financiare. Nësë konsiderohen, opsionet reale, prekin në mënyrë të ndjeshme

vlerën potenciale të investimit. Duhet nënvizuar se, opsionet reale nuk janë instrumenta derivate, por janë një

mundësi aktuale, nëpërmjet të cilit biznesi mund të përfitojë duke marrë përsipër mundësi të caktuara. Për shembull,

duke investuar në një projekt të caktuar, kompania mund të gëzojë mundësinë reale të zgjerimit, zvogëlimit apo të

braktisjes së projekteve të tjera në të ardhmen. Përkufizim ky i marrë nga:

http://www.investopedia.com/terms/r/realoption.asp

http://www.investopedia.com/terms/r/realoption.asp

45 | P a g e

një strategji investimi jo optimale. Por kjo strategji është e kushtueshme për sa i përket

fazës së monitorimit.

c. Hartimi i kontratave paraprake (ex–ante) për eleminimin e kostove të agjencisë së

borxhit. Stulz dhe Johnson (1985) treguan se mundësia e përdorimit të FP me borxh

redukton problemin e mungesës së investimit. Aksionerët kanë të drejtën e financimit të

projektit me borxh të ri, duke përfshirë këto masa në marrëveshjet ekzistuese të

obligacioneve. Ata argumentuan se aksionerët do të investojnë në projekte të reja nëse

projekti është i vlevfshëm dhe ka një vlerë më të vogël se ajo e tregut. Për më tepër ata

shtuan se, problemi i mungesës së investimeve bëhet më problematik atëherë kur risku i

falimentimit për shkak të borxhit ekzistues është i lartë. Nisur nga kjo, mund të arrijmë në

përfundimin se duke marrë përsipër një projekt me NPV pozitive, vlera e borxhit

ekzistues në rast falimentimi rritet akoma më tepër. Në këtë mënyrë, palët e përfshira nuk

përfitojnë asgjë nga projekti i marrë përsipër. Për më tepër, sa më i lartë të jetë

propabiliteti i dështimit, apo sa më i rrezikshëm të jetë borxhi ekzistues, kjo do të bënte

që palët e përfshira të mos e përzgjidhnin një projekt me NPV pozitive. Një firmë mund

të refuzojë një projekt me NPV pozitive atëherë kur, ekziston një propabilitet i lartë i

mosshlyerjes së borxhit ekzistues që do të shkaktonte falimentim (dështim).

Modeli i këtyre dy autorëve paraqet këto përfundime në rastin kur jemi në kushtet e

asimetrisë së informacionit. Asimetria e informacionit bën që palët e brendshme të njohin

NPV – në e projektit, ndërsa investuesit e jashtëm nuk kanë informacion mbi shpërndarjen e

kthimeve deri në momentin që investimi merret përsipër. Të gjithë e dinë shumën e

investimit që kërkohet. Nën kushtet e asimetrisë së informacionit, investuesit e jashtëm nuk

munden që nga jashtë të bëjnë një zgjedhje të kujdesshme, ndërmjet një firme me projekte

me NPV pozitive më të lartë, apo të një firme tjetër me NPV më të ulët. Ata e vlerësojnë

borxhin e ri bazuar në cilësinë e projekteve të reja. Kjo do të çonte në situata ku një projekt

me NPV pozitive të ulët merr një normë më të ulët se sa do të merrte nëse do të ishim në

kushtet e simetrisë së informacionit. Normat më të ulta të kthimit bëjnë që subjektet e

brendshme të marrin përsipër projektin dhe në këtë mënyrë ata reduktojnë problemin e

mungesës së investimeve. Në të njëjtën kohë, përdorimi i një shume të lartë të borxhit për

projekte me NPV të ulët do të përkeqësonte problemin e mbivlerësimit të një projekti.

46 | P a g e

Për sa i përket FP-së ata treguan se, në kushtet e simetrisë së informacionit, atëherë kur

flukset monetare dhe vlera në fund e një projekti të ri mund të ndahet nga ajo e aseteve

ekzistuese, ndarja e të drejtave të huadhënësve më të hershëm me ato të huadhënësve më të

rinj, reduktojnë incentivat për mungesën e investimit por jo ato për mbivlerësimin.

Pra sipas tyre FP eliminon problemin e mungesës së investimeve. Në mënyrë skematike do të

kishim:

Kjo ndarje eliminon incentivat e mungesës për investime në projekte të reja me risk të lartë.

Huadhënësit e rinj nuk kanë të drejta mbi asetet ekzistuese, por kanë të drejta të plota në flukset

monetare dhe në vlerën në përfundim të asetit të ri. Duke qenë se projekti i ri është më pak riskoz

(pasi vlera në rast dështimi është më e lartë se sa investimi fillestar i kërkuar), propabiliteti që

projekti i ri do të kënaqte huadhënësit e rinj dhe për më tepër do të kishte një vlerë të mbetur të

projektit më të lartë. Kjo vlerë e mbetur do t‟i bëntë huadhënësit ekzistues më të sigurtë, për aq

kohë sa të drejtat e tyre mbi flukset monetare në projektin e ri janë më të privilegjuara se ato të

nismëtarëve të projektit, por më pak të privilegjuara me huadhënësit e rinj.

Flannery, Houston dhe Venkataraman (1993) analizuan vendimin e bashkimit të dy projekteve të

ndara nën një kompani të vetme. Bashkimi i dy projekteve solli përdorimin e flukseve monetare

të bashkuara nga të dy projektet dhe firma e shet borxhin duke u mbështetur në këto flukse

monetare që do të gjenerohen nga të dy projektet. Nëse do t‟i shohim projektet e ndara dhe si

Borxhi ekzistues

Aksionet

Asetet ekzistuese

Borxhi i ri

Aksionet

Asetet e reja

Të drejtat mbi asetet

Zgjidhja e problemit të mungesës së investimit nëpërmjet financës së projektit

47 | P a g e

rrjedhojë edhe borxhet e ndara, kjo do të ishte një situatë shumë e ngjashme me FP. Modeli i tyre

bazohej në mundësinë e reduktimit të kostove të agjencisë (zgjidhjen e problemit të mungesës së

fondeve të financimit dhe zëvendësimit të aseteve) si dhe të maksimizimit të përfitimit nga

taksimi, si pasojë e përdorimit të një shume të lartë të borxhit. Ata treguan se ndryshueshmëria e

normave të kthimit dhe korrelacioni i kthimit të projekit janë variabla kyçe në marrjen e

vendimit, nëse do të përdoret një strukturë qeverisje më vete apo e bashkuar për dy projekte.

Sipas tyre, FP preferohet të përdoret për projekte të cilat kanë një luhatshmëri të flukseve

monetare. Për këtë arsye, shembujt e përdorimit të FP i gjejmë në projekte të infrastrukurës të

tilla si, impiante të energjisë elektrike, rrugë, ura, tunele, gazsjellësa, në industritë e nxjerrjes së

mineraleve, apo të naftës dhe gazit, si dhe parqeve të mëdha të lojrave. Sponsorët e projektit si

dhe huadhënësit, për të siguruar luhatshmëritë e kërkesës së tregut, apo të çmimit të

produktit/shërbimit që do të prodhohet nga projekti, kryejnë nënshkrimin e disa kontratave për të

mbuluar këto risqe të pritshme. Shkalla e rrezikut e një aseti të ri mund të analizohet duke parë

vlerën e tyre në rast se projekti dështon dhe në kushtet e ndryshimit të flukseve monetare që

projekti prodhon. Parrino dhe Weisbach (1996) në studimin e tyre bëjnë ndarjen e riskut të asetit

në dy komponentë: në vlerën që merr aseti në rast dështimi dhe ndryshueshmërine e normave të

interesit. Në tabelën më poshtë tregohet kjo ndarje e riskut të aseteve:

Tabela 1. Analiza e risqeve të asetit

Ndryshueshmëria e flukseve monetare

Vlera e projektit

në rast dështimi

E lartë E ulët

E lartë Incentivat e mungesës së

investimeve të larta – zgjidhja

nëpërmjet Financës së

projektit. Psh. Impiante të

prodhimit të energjisë parqe

argëtimi, rrugë, ura etj,

Incentivat e mungesës së

investimeve të larta – zgjidhja

nëpërmjet Financës së

projektit. Psh. Asete të

prekshme të industrive të tilla

si, impinate energjie

tradicionale, rafineritë,

minierat etj.

E ulët Incentiva të mungesës së

investimeve të ulta – nuk

Incentiva të mungesës së

investimeve të ulta – nuk

48 | P a g e

preferohet Financa e projektit.

Psh. Firmat e bioteknologjive.

preferohet Financa e projektit.

Psh. Asete të paprekshme të

tilla si, prodhimi i pijeve,

P&G, Coca – Cola, nestle,

McKinskey, etj.

Burimi: Sawant, R. J, fq. 51

Siç vihet re nga kjo tabelë, FP mund të përdoret edhe në rastin e një vlere të lartë të asetit, në rast

falimentimi dhe flukse të ulta monetare. Në këtë rast, asetet mund të financohen në mënyra të

ndryshme si nëpërmjet aksioneve të reja, financimit tradicional, ashtu si edhe nëpërmjet FP.

Kostot e pakthyeshme (deadwight) për shkak të mungesës së investimit dhe rëndësia që merr

investimi në asete specifike mund të çojnë drejt përdorimit të strukturës së FP. Nga tabela,

gjithashtu shihet se FP preferohet në rastin e një vlere të lartë të asetit në rast dështimi, si dhe në

rastin e vlerave të larta të ndryshimit të flukseve monetare. Luhatshmëria e flukseve monetare

moderohet nga prania e huadhënësve ndërkombëtarë të tillë si, BB apo IFC – ja, si dhe përdorimi

i sigurimit për riskun politik.

2.5 Teoria e sjelljeve përfituese

Clein, Crowford dhe Alchian (1976) studiuan teorinë e kostove të agjencisë, që rrjedhin nga

investime në asete të një rëndësie të veçantë39 dhe të sjelljeve përfituese nga palët e përfshira në

transaksion. Prezenca e investimeve shumë të mëdha të cilat nuk mund t‟i transferohen

përdoruesve dhe përdorimeve alternative, krijon një nxitje për përdoruesin që të anashkalojë

(hold – up) investuesin dhe të përfitojë të ardhurat që nuk i takojnë nga ajo çfarë kanë rënë

dakort nëpërmjet nënshkrimit të kontratave paraprake.

Me investime të një rëndësie të veçantë (specifike) – kuptojmë investimet në asete të cilat kanë

një vlerë minimale ose shumë afër zeros në momentin që asetet përdoren për tjetër qëllim të

ndryshë nga qëllimi fillestar nga një përdorues i veçantë. Për këtë arsye, kthimi nga investimi

nuk mund të mbulohet as në mënyrë të plotë, as të pjesshme vetëm në rast se pala e kundërt e

transaksionit i përmbush të gjitha detyrimet kontraktuale.

39

Termi origjinal është - asset specificity

49 | P a g e

Clein, Crowford dhe Alchian treguan se pronarët e naftësjellësave në Industrinë e Rafinerisë së

Naftës kanë një prirje më të madhe të sillen në mënyrë oportuniste. Ata arritën në përfundimin se

pronësia e bashkuar, ose integrimi vertikal përgjatë tre fazave të prodhimit, transportimit dhe

rafinimit të naftës, është një nga mënyrat për zgjidhjen e problemit të sjelljes përfituese (jo

korrekte) të njërës palë (e njohur si hold – up problem40). Në fakt kompanitë e shpërndarjes, janë

projekte të financuara më vete dhe aksionet janë të zotëruara nga pronarët e rafinerisë, të naftës

si dhe atyre të rrjetit shpërndarës.

Esty (2003) gjithashtu, argumentoi se projekte të cilat karakterizohen nga shuma të larta të

investimit zakonisht çojnë në marrëveshje për zbutjen e sjelljeve monopolistike si dhe përfituese,

përpara se sponsorët të bëjnë investime kapitali të mëdha, që zgjasin në kohë dhe të pandashme.

Ai citon se vendet pritëse dhe palët relative të cilat blejnë inpute kritike ose produktin primar (si

psh. energjinë e prodhuar) janë më tepër të prirura të kenë sjellje oportuniste me kompanitë-

projekt pasi investimi është bërë. Qeveritë e vendeve pritëse, janë palët që kanë rolin kryesor për

sa i përket infrastrukturës ligjore dhe rregullatore dhe mund të kenë impakte në shumë raste të

tilla si, shpronësimet, ndryshimi i taksave, rregulla të riatdhesimit apo refuzim të blerjes së

produktit të prodhuar nga kompania projekt. Nga sa u tha më sipër, po e paraqesim në mënyrë

skematike.

40

Hold – up problem është situata në të cilën dy palë (të tilla si furnizuesi dhe prodhuesi ose pronarët e kapialit apo

të punëtorëve) kanë mundësi të punojnë në mënyrë më efikase duke bashkëpunuar ndërmjet tyre, por heqin dorë nga

ky bashkëpunim për shkak se ata mendojnë se do t‟i japin palës tjetër fuqinë negociuse dhe kjo do të shkaktonte

reduktimin e të ardhurave të tyre. Për më tepër shih Coase (1937) dhe Hart (1995).

Furnizuesit e

projektit me lëndën

e parë

Qeveritë – si palë

kryesore e

infrastrukturës ligjore

dhe rregullave

Asetet e

projektit

Kërcënimi nga sjellja

oportuniste

Konsumuesit e

produktit të projektit

Kontratat

Kontratat

50 | P a g e

2.6 Zgjidhjet e problemit të sjelljeve përfituese

Clein, Crowford dhe Alchian tregojnë se problemi i sjelljeve të pandershme lind për shkak të

investimeve që bën njëra palë në asete të një rëndësie të veçantë për palën tjetër dhe kur

alternativat e palës që kryen investimin për të zëvendësuar palën tjetër, janë shumë të

kushtueshme. Literatura sygjeron tre zgjidhje të mundshme të këtij problemi.

1. Zgjidhja e parë është nëpërmjet integrimit vertikal në një shoqëri të vetme41. Në këtë rast,

mundësia e sjelljeve përfituese eleminohet vetëm nëse të dyja palët që marrin pjesë në

transaksion operojnë nën një strukturë me të njëjtën pronësi. Literatura e cila shpjegon

integrimin vertikal shpjegon se vetëm kontratat ndërmjet palëve nuk mund ta zgjidhin

problemin e sjelleve përfituese. Grossman dhe Hart (1986) argumentuan se për aq kohë

sa fitimi rritet nga një investim i bërë në asete specifike (pra një investim me kosto shumë

të lartë), kontratat nuk janë të mjaftueshme për të parandaluar sjelljet përfituese. Zotërimi

i një aseti specifik apo integrimi vertikal janë të nevojshme për të zgjidhur këtë problem.

Autorët argumentojnë se integrimi vertikal ka kuptim vetëm nëse rritja e kontrollit mbi

asetet të cilat rrjedhin nga pronësia është ekonomike. Sipas dy autorëve, në një integrim

vertikal “të drejtat e mbetura” të cilat nuk janë të specifikuara në kontratë i transferohen

pronarëve. Grossman dhe Hart (1986) në teorinë e tyre u fokusuan në investimet e

ardhshme dhe në menaxhimin jo efiçient, dy elemente shumë të rëndësishme të

rezultateve të cilat nuk mund të nënshkruhen paraprakisht në kontrata pa u pasur kosto

shtesë për shkak të mungesës së fleksibilitetit dhe ngurtësisë së tyre. Wiggins (1990)

tregoi se përdorimi i kontrave afatgjata është më i përshtatshem për të përballuar situatat

e shokut që lindin ose nga kostot e inputeve, ose shokut të të ardhurave për shkak të

ndryshimit të çmimit të produktit/shërbimit të prodhuar. Por kjo nuk mund t‟i shmangë të

dyja njëkohësisht. Të tre autoret arritën në përfundimin se në një situatë më komplekse,

ku verifikohen si ndryshueshmëria e çmimeve të inputeve apo të produktit, një shoqëri e

integruar vertikalisht është një zgjidhje më e mirë se nënshkrimi i kontratave afatgjata.

41

Me integrim vertikal do të kuptohet, shkrirja e disa kompanive në një kompani të vetme e cila të jetë e përfshirë që

ngafaza e prodhimit të produktit, nëpërmjet lëndës së parë, e deri te shpërndarja e tij me pakicë.

51 | P a g e

2. Alternativa tjetër e përdorur për zgjidhjen e problemit të sjelljes oportuniste është

përdorimi i kontratave afatgjata të cilat imponohen nga gjykata. Problemi i ekzistencës së

sjelleve përfituese lind për shkak të kontratave jo të plota. Në rastin kur investimi në një

aset të rëndësisë së veçantë është kryer dhe krijohet një situatë e caktuar, pala e cila mund

të përballet me disa kushte tregtimi jo të favorshme, është ajo e cila duhet të zgjidhë

problemin e sjelleve përfituese. Në këtë rast, zgjidhja mund të jetë ose rinegociimi i

kontratave, ose zgjidhja e problemit nëpërmjet gjykatës. Kjo e dyta merret në konsideratë

atëherë kur kemi një dështim të rinegociimit të kontratave, e cila do të çonte në prishjen e

tyre. Gjykata në këtë rast ka dy zgjidhje: atë të rezultateve të veçanta ose dëmet e pritura.

Nën rastin e dëmit të pritur, një blerës (shitës) mund të prishë një kontratë në mënyrë të

njëanshme, nëse ai e paguan shitësin (blerësin) me një shumë të barabartë me atë që do të

kishte paguar nëse do të ishte zbatuar kontrata, e vlerësuar ex – post. Nën kushtet e

zgjedhjes së rregullimeve të rezultatve, prishja e kontratës nga njëra palë nuk është e

mundur, për aq kohë sa secila palë mund të insistojë që kontrata të realizohet sipas

kushteve të përcaktuara në kontratë. Si përfundim, mund të themi se integrimi vertikal i

përdorur si një alternativë e cila zgjidh problemin e sjelljes përfituese, është efiçiente

atëherë kur gjykata nuk vendos zgjidhjen e performancës së veçantë për shkak të prishjes

nga njëra palë e kontratave (Edlin dhe Reichelstein, 1996).

3. Alternativa e tretë e sygjeruar nga literatura, është përdorimi i borxhit, si një zgjidhje e

problemit të sjelljes përfituese. Borxhi paraqitet si mënyrë e zvogëlimit të përfitimeve që

rrjedhin nga investimet me kosto të larta, të pranishme në rastin e shpronësimeve të

këtyre aseteve. Ai gjithashtu, paraqitet si një mënyrë që siguron pozicionin më të

leverdisshëm të palëve që kryejne investimin. Në disa modele, njëra palë mund të

kërcënojë tjetrën me faktin se falimentimi është i mundshëm dhe ne të tjerë modele mund

ta kërcënojë me mungesën e fondeve për financim. Sipas Subramaniam (1996), Perotti

dhe Spier (1993) përdorimi i borxhit pengon problemin e mungesës së investimit, e cila

rrjedh për shkak të sjelljeve përfituese.

Pasi u përshkruan tre mënyrat e zgjidhjes së problemit të sjelljeve përfituese, arrijmë në

përfundimin se struktura e FP është ajo që i ezauron të tre këto aspekte. Kompanitë e organizuara

si FP paraqesin pronësi të bashkuar të këtyre aseteve të veçanta ndërmjet furnizuesve, firmave

52 | P a g e

investuese (sponsorët) dhe klientëve. FP, gjithashtu karakterizohet nga kontrata afatgjata dhe nga

nivele shumë të larta të borxhit.

Të gjitha këto aspekte, të cilat u përshkruan më sipër i përkasin literaturës teorike të kostove të

transaksionit. Përveç literaturës teorike, ekzistojnë edhe kërkime empirike për sa i përket

problemit të sjelljeve përfituese. Autorët kryesorë të cilët janë marrë me kërkimet empirike janë:

Lieberman (1991) i cili kreu një studim empirik të një industrie të kimisë organike. Ai përdori

përqëndrimin e furnitorëve dhe blerësve si një shprehje (proxy) e ekzistencës së problemit të

sjelljes përfituese. Ai gjithashtu, përdori kostot totale të investimit për të shprehur nivelin e asetit

specifik. Sipas tij, integrimi vertikal është i mbështetur fuqimisht, atëhere kur investimet totale

në një impiant janë të larta dhe veçanërisht kur inputet furnizohen nëpërmjet rrjeteve të ndërtuara

veçanërisht për këtë qëllim. MacDonald (1985) gjithashtu, testoi në mënyre empirike integrimin

vertikal si një zgjidhje të kërcënimeve ndaj sjelljeve përfituese. Ai përdori përqëndrime të

blerësve dhe shitësve për të shprehur problemin e sjelljes përfituese.

Si përfundim, mund të themi se rishikimi i literaturës në këtë pjesë të punimit nënvizon faktin se

FP është një strukturë e veçantë financimi e cila shërben për të zgjidhur përveç të tjerash edhe

problemin e mungesës së investimit dhe të sjelljeve përfituese.

Në kapitullin në vijim do të fokusohemi tek lidhja që ekziston nëpërmjet FP dhe partneritetit

publik-privat. Do të tregojmë gjithashtu lidhjen që ekziston ndërmjet modelit BOT, Financës së

projektit dhe partneritetit publik-privat.

53 | P a g e

Kapitulli II: Partneriteti Publik – Privat, Financa e projektit dhe modeli BOT

2.1 Partneriteti Publik – Privat dhe lidhja e tij me financën e projektit

Partneriteti Publik – Privat (që këtej e tutje PPP) përdoret për të treguar të gjitha format e

bashkëpunimit midis autoriteteve publike dhe subjekteve private, me qëllim financimin,

ndërtimin, administrimin dhe mirëmbajtjen e infrastrukturës apo ofrimin e një shërbimi. PPP

përdoret gjerësisht dhe është konsideruar si një ndër instrumentat që i sjellin përfitime dhe

zhvillim ekonomik një vendi. Qëllimi i tyre është ofrimi i shërbimeve dhe të mirave publike

nëpërmjet investimeve të reja, të cilat nuk mund të ofrohen nga vetë qeveritë. Kjo, për shkak të

mungesës së fondeve për të financuar projekte të mëdha të infrastrukturës, të tilla si aeroporte,

rrugë, energji, furnizimi me ujë të pijshëm, telekomunikacion etj. PPP – të kanë rezultuar të

suksesshme, si në vendet e zhvilluara, ashtu edhe ato në zhvillim. Jepen shumë përkufizime për

PPP – të, por mund të sjellim përkufizimin e bërë nga Grimsey dhe Mervin (2004) të cilët e

përkufizojnë si: ”një marrveshje kontraktuale ndërmjet një pale private dhe një pale publike për

prodhimin dhe ofrimin e shërbimeve publike brenda një periudhe kohe të vendosur midis

palëve”. Aktorët privatë dhe ata publikë ndajnë risqet, financimet dhe përgjegjësitë gjatë fazave

të ndryshme të projektit. Nëpërmjet PPP – ve administrata publike është në gjendje të realizojë

projekte të natyrave të ndryshme, të cilat mund të klasifikohen sipas rëndësisë së tyre ekonomike

dhe sociale.

Në kategorinë e parë mund të përfshihen ato projekte, të cilat janë në gjendje të gjenerojnë të

ardhura pa asnjë lloj ndërhyrje nga ana e partneritetit publik. Në këtë rast, të gjitha kostot i

marrin përsipër subjektet private, të cilat i rekuperojnë ato nëpërmjet shfrytëzimit të projektit për

një periudhë kohe të përcaktuar. Subjekti publik merr pjesë vetëm në fazën e parë të projektit,

duke hequr dorë nga kontrolli i tij në momentin kur identifikohet subjekti privat që do ta marrë

përsipër.

Një kategori tjetër, i referohet furnizimit të shërbimeve/produkteve drejtpërdrejt autoriteteve

publike. Në këtë rast të ardhurat e projektit varen nga pagesat e administratës publike për

shërbimet që i ofrohen asaj. Këtu përfshihen ato projekte në të cilat karakteri social qëndron mbi

54 | P a g e

atë ekonomik. Të tilla jane shkollat, burgjet, spitalet etj. Kategoria tjetër, mund të jetë ajo e

projekteve të cilat kanë nevojën e përfshirjes së autoriteteve publike në FP. Edhe në këto projekte

karakteri social mbizotëron ndaj atij ekonomik, duke justifikuar kështu kontributet e palës

publike (Maimone, M., 2007). ky punim ka për qëllim evidentimin e rolit që ka FP në realizimin

e projekteve të infrastrukturës si një formë e re PPP-je. Ky kapitull nuk ka për synim studimin e

PPP-ve në vetvete dhe të formave me të cilat ai shfaqet, por ka për qëllim të nxjerrë në pah

lidhjen që ekziton ndërmjet PPP – së dhe FP. Për këtë qëllim në paragarfet e mëposhtme do të

dalin në pah karakteristikat e kësaj forme të realizimit të PPP – ve.

Ekzistojnë disa faktorë që janë cilësuar si më të rëndësishmit për suksesin e PPP – ve. Autorë të

ndryshëm, kanë identifikuar këta faktorë dhe i konsiderojnë ato si më të rëndësishmit për

realizimin e projekteve të infrastrukturës sipas modeleve BOT dhe BOO. Më poshtë po

përmendim disa prej tyre:

1. Një kuadër ekonomik dhe ligjor i zhvilluar (Tiong, 1990);

2. Inflacion, kurs këmbimi dhe norma interesi të favorshme (Tiong, 1990);

3. Aftësi dhe mbështetje financiare (Tiong et. al., 1992);

4. Inovacion teknologjik (Tiong et. al., 1992);

5. Shpërndarje e duhur e riskut (Grant, 1996);

6. Shmangia e vonesave dhe tejkalimit të kostove (Tiong dhe Alum, 1997);

7. Infrastruktura ekzistente (Keong et. al., 1997);

8. Mbështetje dhe stabilitet politik (Keong et. al., 1997);

9. Përgatitja e një raporti të mirë të impaktit ambiental (Tiong dhe Alum, 1997);

10. Ekspertiza (Salzmann dhe Mohamed, 1999);

11. Ndarja e autoriteteve (Kanter, 1999);

12. Tranparenca (Jefferies et. al., 2002);

13. Konsorciume të forta private (Hardcastle et. al., 2005);

14. Zhvillimi i kulturës së Partneritetit (Dufield, 2005);

Sektorët publik dhe privat në projektet e tipit BOT dhe BOO mund të kenë disa qëllime të

përbashkëta, por mund të ketë edhe shumë projekte me qëllime afatgjata që mund të jenë shumë

të ndryshme (Jefferies, M. 2006).

55 | P a g e

Faktorët, të cilët përcaktojnë përdorimin e PPP – ve në vendet në zhvillim janë të shumtë. Ka

shumë studime empirike, të cilat shpjegojnë dhe testojnë faktorët kryesore të PPP – ve. Ndër to,

mund të përmendim studimin e bërë nga Sharma (2012). Ai merr në konsideratë disa variabla

për të testuar dhe treguar se cilët janë faktorët më të rëndësishëm qëndikojnë në tërheqjen e PPP

– ve. Faktoi i parë i analizuar, është mungesa e burimeve të financimit nga Qeveria. Ai arriti në

përfundimin se Qeveritë me një defiçit të lartë dhe me një kufi të lartë të borxhit, janë më të

priruara që të përfshijnë sektorin privat në projektet e PPP - ve.

Faktori i dytë është stabiliteti makroekonomik. Projektet PPP dhe investimet janë më të

përdoruara në ato vende të cilat kanë kushte të besueshme dhe të qëndrueshme makroekonomike.

Studimet e mëparshme, të bëra nga Ghura dhe Hadjimichael (1995), Allayannis dhe Weston

(2000), De Soto (2000), Estache (2006) dhe Banerjee et al. (2006) vërtetuan se stabiliteti

makroekonomik është një çështje shumë e rëndësishme për përfshirjen e sektorit privat. Faktori i

tretë, është madhësia e tregut. Sipas Sharma (2012) një treg i gjerë apo potenciali i tij bëjnë që të

tërhiqen më tepër investuesit privat në projektet PPP. Kjo për shkak të mundësisë së rritjes në të

ardhmen. Faktori i katërt, lidhet me ambientin politik. Është gjerësisht e pranuar, që investuesit e

huaj përpara se të vendosin të investojnë në një shtet, duhet të marrin në konsideratë situatën

politike të një vendi. Ky faktor është i matur nga Agjencitë Ndërkombëtare të Vlerësimit të tilla

si ”Moody‟s”, ”Standard and Poor”, ”ICRG”, etj,. Përmes tyre investuesit gjejnë informacion të

mjaftueshëm për të investuar. Gjithashtu Sharma (2012) në studimin e tij i merr në konsideratë

këto faktorë dhe ngre hipotezën se një ambient i mirë politik, ndikon në një numër të madh të

PPP – ve. Faktori i fundit, është situata ligjore. Sipas Pistor et al., 2000; Hammami et. al., (2006),

institucione të dobta dhe një risk i lartë politik sjell pasiguri rreth rregullave, të cilat ndikojnë në

riskun e vendit. Sharma (2012) ngre një tjetër hipotezë sipas të cilës rregulla më të mira tërheqin

më shumë firmat private për projektet e PPP – ve42. PPP – të në vendet në zhvillim janë rritur

shumë, duke filluar që nga vitet 1990. Kjo për shkak të të gjithë atyre arsyeve të përmenduara më

sipër. Në grafikun më poshtë do të paraqesim numrin e projekteve të realizuara nëpërmjet

përdorimit të PPP – ve në 4 sektorët kryesorë të infrastrukturës së një vendi të tilla si energjia,

telekomi, transporti dhe uji. Janë marrë në konsideratë disa vende të Europës Lindore dhe

42

Kripa, E., Gjebrea, E., Bakllamaja, A., (2012) Role of Public Private Partnership in Infrastructure Developments.

56 | P a g e

Juglindore, të cilat janë vende në zhvillim të tilla si: Shqipëria, Armenia, Rumania, Rusia,

Turqia, Ukrahina etj.

Fig. 2. Numri i PPP – ve në disa vende të rajonit sipas sektorëve kryesorë të infrastrukturës

Burimi: World Bank dhe PPIAF, PPI, Project Database43

(1990 – 2012)

Nga grafiku vihet re se Rusia është shteti me numrin më të madh të PPP – ve ku sektorët

kryesorë janë telekomi dhe energjia: përkatësisht 186 dhe 103 projekte në total për periudhën

1990 - 2012. Turqia, gjithashtu ka një numër të lartë të projekteve të realizuara nëpërmjet PPP –

ve. Në rastin e Turqisë, numrin më të madh të këtyre projekteve e zë energjia me 94 projekte dhe

më pas vjen transporti me 18. Sektori i tretë renditet telekomi me 4 projekte në total, për të

njëjtën periudhë. Për Bullgarinë, sektori që ka numrin më të madh të projekteve është përsëri

energjia me 31 projekte. Ukrahina, Gjeorgjia dhe Rumania kanë një numër të lartë të projekteve,

sidomos në sektorin e energjisë. Nëse do ti referohemi faktorëve që përcaktonin tendencën e

përfshirjes së firmave private në projektet e infrastrukturës, do të përmendnim faktorin e

madhësisë së tregut I cili tregohet më së miri nga grafiku i mësipërm. Nëse do të analizojmë

vendet e rajonit, do të shohim se Shqipëria ka një numër më të madh projektesh të infrastrukturës

në krahasim me Maqedoninë, Malin e zi, Kosovën, Bosnje Hercegovinën dhe Serbinë. Sektori

kryesor edhe për Shqipërinë është energjia me 7 projekte, më pas vjen telekomi me 4 projekte

43

http://ppi.worldbank.org

57 | P a g e

dhe transporti me 1 projekt. Në grafikun e mësipërm, janë marrë në konsideratë 17 shtete. Ajo që

vihet re nga analiza e tij, është se sektori i cili ka numrin më të madh të PPP – ve është ai

energjisë me 312 projekte në total i ndjekur nga ai i telekomit me 267, e në fund transporti dhe

uji, përkatësisht me 62 dhe 41 projekte. Nga ana tjetër, sektori i cili ka numrin më të vogël të

PPP – ve është ai i ujit.

Fig. 2. Shuma e investuar në PPP, në 17 vende në zhvillim, sipas sektorëve kryesorë të infrastrukturës


(1990 – 2012)

Në këtë grafik, janë paraqitur projektet e infrastrukturës, por tashmë sipas shumës së investimit.

Nga grafiku shihet se telekomi përbën sektorin i cili ka pasur nivelin më të lartë të investimeve,

pavarësisht se numri më i lartë i projekteve ka qenë në sektorin e energjisë. Rusia, Turqia dhe

Bullgaria janë tre shtetet të cilat zënë peshën më të madhe të shumës së investuar në PPP. Në

figurën 3, është bërë një paraqitje e PPP – ve në sektorin energjitik sipas shumës së investimit, jo

për 17 shtete të marra në shqyrtim, por për disa prej tyre. Përsëri shohim se përqindjen më të

madhe të flukseve të investimit e kanë Rusia, Turqia, Rumania dhe Bullgaria. Shqipëria, në

44


58 | P a g e

krahasim me vendet e rajonit ndodhet në një pozicion më të mirë, gjithmonë duke e krahasuar

me Malin e Zi, Kosovën dhe Maqedoninë.

Fig. 3 Investimet në sektorin energjitik për disa vende të rajonit


(1990 – 2011)

Më sipër paraqitëm tendencën që kanë pasur projektet e infrastrukturës të realizuar nëpërmjet

bashkëpunimit publik – privat, si për sa i përket numrit të tyre, ashtu edhe për sa I përket

flukseve të investimit. Për të bërë një analizë më të detajuar për projektet e infrastrukturës të

realizuara nëpërmjet modeleve BOT ose BOO, kemi nxjerrë, nga baza e të dhënave të Bankës

Botërore, vetëm projektet të cilat janë të realizuara nëpërmjet kësaj forme. Arsyeja e nxjerrjes së

këtyre projekteve është për shkak se PPP – të e realizuara nëpërmjet modeleve BOT dhe BOO

janë forma zbatuese e FP. Duke iu referuar burimit të marrë nga Krahina e Lombardisë, FP

përfaqëson një ndër format që PPP mund të marrë. Lidhja që ekziston ndërmjet PPP dhe FP

mund ta paraqesim si më poshtë:

45


59 | P a g e

Figura 1. Lidhja që ekziston ndërmjet PPP – së dhe Financë së Projekteve

Burimi: Krahina e Lombardisë

Burimi: Krahina e Lombardisë (faqja zyrtare)

Nga figura, vihet re se FP është një formë e veçantë e PPP – ve e cila zbatohet nën modelet BOT

dhe BOO. Kontratat, të cilat mund të ndërlidhen ndërmjet palëve publike dhe private, në

brendësi të FP mund të jenë kryesisht të dy tipeve: BOT (Build, Own and Transfer) dhe BOO

(Build, Own and Operate)46

. Nga të dhënat e marra nga baza e të dhënave për projektet e BB

mund të shohim sa më poshtë:

Fig. 4. Projekte të tipit BOT dhe BOO në infrastrukturë (1990 – 2011)


46

Kontratat e tipit BOT (ndërto – menaxho dhe transfero) apo ato të tipit BOO (ndërto – menaxho dhe zotëro) janë

kontratat kryesore që përdoren për realizimin e projekteve të infrastrukturës. 47


Financa e

Projektit

Partneriteti Publik - Privat

Projekti gjeneron

flukse monetare të

mjaftueshme për të

mbuluar kostot

Projekti gjeneron

flukse monetare

që nuk mjaftojnë

për të mbuluar kostot

60 | P a g e

Nga fig. 4 vihet re se sektori kryesor që ka numrin më të madh të projekteve të realizuar nën

skemën BOT ose BOO është Telekomi. Nga të dhënat e përpunuara nga BB vihet re se numri i

këtyre projekteve për sektorin e telekomit ka qenë më i lartë në 10 - vjeçarin e parë të periudhës

së marrë në studim (1990 – 2000). Numri total i projekteve në këtë sektor në periudhën pas

viteve 90 e deri në 2012 – tën, është gjithsej 159, ku vendin kryesor në këtë sektor e zë Rusia me

94 projekte. Pas saj vjen Ukrahina dhe Gjeorgjia, përkatësisht me 12 dhe 10 projekte në total.

Sektori i dytë i cili zë numrin më të madh të projekteve të tipit BOT ose BOO është energjia me

99 projekte në total. Numrin më të madh të projekteve me 60 nga 99 e ka Turqia, ndërsa pas saj

vjen Bullgaria me 16 projekte. Ndryshe nga sektori i telekomit, vihet re një rritje e numrit të

projekteve të realizuara nën modelin BOT ose BOO në 10 - vjeçarin e dytë të periudhës së marrë

në studim (2000 – 2012). Shteti, i cili ka pasur numrin më të madh të këtyre projekteve është

Rusia, ashtu siç vihet re edhe nga grafiku, ku sektorët kryesor janë telekomi dhe pas tij energjia.

Rusia, gjithashtu është shteti i vetëm që e ka përdorur modelin BOT ose BOO në sektorin e ujit.

Asnjë prej 17 vendeve të marrë në konsideratë, nuk ka pasur asnjë projekt të këtij modeli në

sektorin e ujit. Turqia, ndryshe nga Rusia ka pasur një përdorim më të gjerë të modelit BOT në

sektorin energjitik dhe jo në atë të telekomit. Vihet re se Rumania dhe Bullgaria, gjithashtu kanë

pasur një përdorim të modelit BOT në sektorin e energjisë dhe në atë të telekomit. Sektori i ujit

nuk ka pasur asnjë projekt të realizuar nëpërmjet modelit BOT ose BOO, kjo për shkak edhe të

natyrës prej “monopolit natyral” që ka ky treg. Ajo që vihet re nga të dhënat, është se numri i

projekteve të realizuar nëpërmjet këtij modeli është rritur ndjeshëm vitet e fundit. Pjesa më e

madhe e projekteve për sa i përket sektorit energjitik, i takon periudhës 2005 – 2012. Sipas të

dhënave të marra nga faqja Zyrtare e PPI të BB në Shqipëri, gjithashtu, vihet re përdorimi për

herë të parë i modelit BOT në vitin 2009, në sektorin energjitik në hidrocentralin e Ashtës,

sponsorët e të cilit janë dy kompani të njohura austriake në fushën e energjitikës. Projekti i dytë i

këtij tipi, është përsëri në sektorin e energjisë, ai i hidrocentralit të Cërrujës. Projekte të tjera më

të vogla të papërfunduara që i takojnë vitit 2012 mund të përmendim: ETEA Lapaj SHPP me një

kapacitet për 13.6 Mw; Fidia Verbe – Selce 1 & 2 SHPP me sponsor ADRE Group, Fidia

Ambiente, Xhemi me një kapacitet prej 5 Mw etj48

. Më poshtë po paraqesim një përmbledhje të

disa prej projekteve BOT dhe BOO në disa vende të rajonit gjatë periudhës 1990 – 2012.

48

Për të marë një informacion më të zgjeruar për sa i përket numrit të këtyre projekteve për sa i përket shumës së

investimit, sponsorëve të projektit, lokalitetit që i përket, kapacitetit etj mund të vizitoni adresën:

61 | P a g e

Graf. 5 Projekte BOT dhe BOO në sektorin e energjisë dhe telekomit


Në grafikun 5, kemi nxjerrë në evidencë vetëm dy sektorët kryesore të infrastrukturës në të cilin

janë përdorur këto modele. Këtu, vihet re më qartë se sektori që ka pasur numrin më të madh të

projekteve ka qenë ai i telekomit, ku siç u përmend edhe më sipër, Rusia është vendi i cili ka

pasur numrin më të madh të projekteve në këtë sektor. Në grafik shihet qartë se Turqia dhe

Bullgaria kanë numrin më të madh të projekteve në sektorin e energjisë, kurse Rumania ka

pothuajse të njëjtin numër projektesh në të dy sektorët. Shqipëria gjithashtu ka të njëjtin numër

projektesh në dy sektorët kryesorë.

Para se të trajtojmë karakteristikat e këtyre dy modeleve, që përdoren për zbatimin e FP duhet të

sqarojmë se çfarë kuptohet me infrastrukturë. Në seksionin e mëposhtëm do të jepen disa

përkufizime të saj. Pasi të jetë shpjeguar ky koncept, do të kalohet në shpjegimin e modeleve të

sipërpërmenduara.

2.2 Përkufizime të Infrastrukturës

Në kapitullin e parë u dhanë përkufizime të ndryshme të FP. Në këtë kapitull, do të ndalemi në

një kategori të FP, që është FP të infrastrukturës. Përpara se të japim një përkufizim të kësaj

http://ppi.worldbank.org/explore/Report.aspx

http://ppi.worldbank.org/explore/Report.aspx

62 | P a g e

forme të realizimit të projekteve të infrastrukturës, duhet të shpjegohet më parë se ç‟kuptojmë

me Infrastrukturë.

Nga shumë studime të kryera është vlerësuar së një pjesë e konsiderueshme e flukseve monetare

në shek. e 21 – të duhet të shpenzohen në mbarë botën për investime në infrastrukturë.

Sipas përkufizimit të dhënë nga OECD (2007, fq.21) me infrastrukturë do të kuptojmë “sistemin

e punimeve publike në një vend, shtet apo krahinë, duke përfshirë rrugët, linjat e shërbimit si dhe

ndërtimet publike.”

Inderst G. (2010, fq 72) jep një përkufizim nga pikëpamja e investimit, që përfshin në mënyrë të

veçantë të ashtëquajturën “infrastrukturë ekonomike” të tilla si:

Transporti (psh. portet, aeroportet, rrugët, urat, tunele, parkingje etj)

Shërbimet (psh. rrjetet e shpëndarjes së energjisë, gjenerimi i energjisë elektrike, uji,

ujësjellës, mbetjet etj)

Komunikimi (psh. transmetimin, rrjetet kabllore, satelitet etj) dhe

Energjia e rinovueshme;

Por edhe të ashtëquajturën “ infrastrukturë sociale” që përfshin:

Shkollat dhe shërbimet e tjera të edukimit

Shërbimet e shëndetit, azilet dhe spitalet

Ndërtesat mbrojtëse dhe juridike, burgjet, stadiumet etj.

Këto vlerësime bazohen në një rritje të domosdoshme që kanë vendet në zhvillim për shkak të

zhvillimit të popullsisë, si dhe zhvillimit ekonomik të tyre. Shumë njerëz kanë nevojë për një

infrastrukturë me cilësi më të lartë, ose për infrastrukturë të re, të tilla si telekomunikacioni apo

sistemi i transportit. Nuk janë vetëm vendet në zhvillim të cilat kanë një kërkesë të lartë për

infrastrukturë, por janë edhe vendet e zhvilluara. Kjo për shkak të zëvendësimit të infrastrukturës

së vjetër me infrastrukturë të re. Për më tepër, zhvillimet teknologjike përbëjnë një faktor shumë

të rëndësishëm, si për tregjet e zhvilluara ashtu edhe për ato emergjente. Sipas OECD (2007, fq.

22 dhe fq.97) nevojat për investime në infrastrukturë në mbarë botën që nga viti 2005 deri në

2030 – tën mund të jetë më e lartë se 70,000 miliardë dollarë. Investuesit nuk duhet të vendosin

63 | P a g e

vetëm mbi përqindjet optimale të aseteve të infrastrukturës në portofolet e tyre, por gjithashtu

edhe për formën e investimit së bashku me sektorët e infrastrukturës. Format e ndryshme të

investimit kanë profile të ndryshme, si për nga kapitali minimal të kërkuar, apo horizontit kohor

nga njëra anë, si dhe risqet e ndryshme që i karakterizojnë ato, të tilla si risku i likuiditetit apo ai

politik, nga ana tjetër. Figura më poshtë do të japë një paraqitje skematike të tipeve të ndryshme

të investimeve:

Figura 1. Format më të zakonshme të investimeve të infrastrukturës

Burimi: Bitch F. et al (2010)

Kryerja e investimeve direkte në asete të infrastrukturës, të tilla si rrugë apo impiante energjie,

zakonisht kërkon një hark më të lartë kohor për një investues, për aq kohë sa një aset i

infrastrukturës ka një jetë më të gjatë përafërsisht rreth 60 vjet. Disa koncesione mund të zgjasin

deri në 99 vjet. Për shkak të karakteristikave fizike të këtyre aseteve, investimet direkte nuk

mund të shiten shumë lehtë, kështu që ato karakterizohen nga një risk i lartë likuiditeti. Për aq

kohë sa investimet e infrastrukturës kërkojnë një kapital shumë të lartë (very capital intensive),

kërkon gjithashtu një kapital rregullator të lartë për çdo investues ashtu si edhe për një grup

investuesish. Për më tepër, dhënia e një shume të lartë kapitali përgjatë një kohe shumë të gjatë

në një aset të vetëm të infrastrukturës, e ekspozon investuesin në një risk shumë të lartë

rregullator dhe politik. Sipas Sorge, M dhe Gadanecz, B (2005) FP i mundëson tregjeve

emergjente huamarrje afatgjatë me norma interesi të përballueshme. Për më tepër, kjo sjell disa

implikime nën kuadrin e Bazel II. Një objektiv kyç, si ai i mjaftueshmërisë së kapitalit sipas

kuadrit të Bazel II është mbyllja e Gap – it që ekziston ndërmjet kapitalit ekonomik dhe atij

rregullator. Kjo do të sillte një risk më të ulët dhe në një periudhë afatgjatë të huave për FP kjo

do të reflektohej në profilin e maturiteteve për këtë tip të aseteve. Sigurimi i pjesmarrësve në

Kapitali i kërkuar, risku politik dhe rregullator

Harku kohor, risku

i likuiditetit

Direkte Indirekte

Të palistuara Investime direkte

(PPP, Financim

projekti)

Fonde të infrastrukturës të

palistuara

Të listuara Aksione; obligacione Fonde të listuara të

infrastrukturës; indekse

64 | P a g e

treg, të cilët kanë incentivat për një shpërndarje eficiente dhe në të njëjtën kohë të matur të

burimeve të financimit, është shumë e rëndësishme për shkak të kontributit themelor që ka FP në

zhvillimin ekonomik, veçanërisht në ekonomitë emergjente. Ky studim gjithashtu konfirmon se,

risku politik dhe garancitë për riskun politik luajnë një rol shumë të rëndësishëm në FP, sidomos

në vendet në zhvillim. Në tregjet emergjente, del në pah fakti se huadhënësit preferojnë të marrin

përsipër financime me maturitete afatgjata, vetëm nëse ata sigurojnë garanci për risqet politike

nga bankat shumëpalëshe të zhvillimit, apo nga agjensitë ndërkombëtare të eksportit të kredive.

Vetëm disa kategori investuesish, të tilla si kompanitë e sigurimit apo fondet e pensioneve, mund

të ishin në gjendje që të kryenin investime me karakteristika të tilla dhe kjo është vërtetuar më së

fundmi. Ka forma të tjera specifike të investimeve direkte të infrastrukturës të tilla si PPP – të

dhe struktura të FP50.

Më sipër është dhënë një përkufizim i detajuar i asaj se çfarë kuptohet me infrastrukturë. Më

poshtë po japim një përkufizim më specifik të FP të infrastrukturës51

si një nënkategori e

strukturës së Financës së projekteve të tillë si:

“një metodë e cila mbështetet në një projekt të infrastrukturës, e aftë të prodhojë flukse të

nevojshme monetare në pronësi të sektorit privat për një periudhë të caktuar kohe, për të paguar

huatë dhe të sigurojë një kthim nga investimi për sponsorët (dhe investuesit) që përputhet me

risqet me të cilat ata përballen përgjatë fazave të ndryshme të projektit. Grupi i sponsorëve

formojnë një shoqëri të re për të ndërtuar dhe menaxhuar projektin, kompani të cilën ata e

zotërojnë. Si rrjedhoë, borxhi i projektit shfaqet vetëm në bilancet e kompanisë së re dhe jo në

bilancet individuale të sponsorëve”.

Financa e projekteve të infrastrukturës është një formë e re, e përdorur për realizimin dhe

financimin e infrastrukturës bazë të një vendi, duke përfshirë sektorin privat. Kjo bën të mundur

përdorimin e fondeve të sektorit privat për ndërtimin e tyre, sidomos nga ato qeveri të cilat nuk

kanë akses të gjerë në burimet tradicionale të financimit. Qeveritë lejojnë sektorin privat të

ofrojnë shërbimet publike, duke pasur rolin e sponsorëve të projekteve si dhe ti zotërojnë këto

për një periudhë të caktuar kohe. Për të lehtësuar zbatimin dhe realizimin e projektit duhet të

50

Bitch, F. et al. fq. 108 – 109 51

Literatura tregon se FP mund të përdoret edhe për projekte të cilat janë më të vogla dhe që nuk janë projekte të

infrastrukturës. Më sipër po kufizohemi ne përkufizimin e FP por vetëm për projektet infrastrukturore.

65 | P a g e

përdoren marrveshje dhe rregullore të cilat e mundësojnë dhe e lehtësojnë realizimin e projektit

si politikisht, financiarisht ashtu edhe nga ana sociale. Qeveritë, duhet të sigurojnë një normë

kthimi të kënaqshme për sponsorët dhe investuesit, duke ruajtur interesat publikë. Pra, ajo që

është shumë e rëndësishme në realizimin e një projekti të infrastrukturës ështe marrëveshja që

realizohet midis qeverive dhe sektorit privat, kjo sidomos në vendet në zhvillim. Ka shumë

shembuj të përdorimit të FP, si në vendet e zhvilluara, ashtu edhe në ato në zhvillim. Në

paragrafin e mëposhtëm, do të paraqiten disa prej këtyre shembujve në vendet në zhvillim.

1. Impianti i energjisë “Maritza 1”, Bullgari: në Bullgari MIGA emetoi një garanci prej 99

milion eurosh, për ndërtimin e një impiani të ri të energjisë. Garancia mbulon huatë e

dhëna nga një sindikatë huaje (Calyon of France), si dhe interesat e saj për një vlerë prej

89 milion euro si dhe investimin në aksione prej 10 milion euro nga kompania AES

Bulgaria Holdings BV, një filial i zotëruar plotësisht nga kompania Amerikane AES

Corporation. Garancitë janë për 15 vjet dhe mbulojnë risqet e shpronësimit dhe të luftrave

si dhe paqëndrueshmërisë civile. Koncesioni për ndërtimin e këtij impinati të energjisë

elektrike ju dha kompanisë AES përmes një tenderi ndërkombëtar në vitin 2000. Kostot

totale të projektit ishin parashikuar rreth 1.09 miliardë euro, prej të cilës kontrata

inxhinierike (turnkey – me çelësa në dorë) , kontrata e prokurimit si dhe ajo e ndërtimit,

shkonin rreth 723 milion euro. Konsulentët kryesorë ishin BNP Paribas, Calyon dhe ING.

Huadhënësit ndërkombëtarë ishin EBRD si dhe BSTDB. Projekti përfshin katër kontrata

të ndara, të tilla si ajo e dizenjimit, ndërtimit, menaxhimit dhe operimit. Më në detaj këto

kontrata përfshijnë:

Atë të marrveshjes për blerjen e energjisë. Projekti do t‟ia shesë energjinë

kompanisë me pronësi shtetërore “NEK EAD” me një marrveshje PPA (Power

Purchase Agreement) për 15 vjet.

Të furnizimit me lëndë djegëse. Projekti do të përdorë karbonin e nxjerrë nga

miniera që ndodhet afër impiantit, përmes një kontrate furnizimi me “Mini

Maritza Iztok Mines”, një kompani me pronësi shtetërore për 15 vjet.

Të ndërtimit. Dizenjimi, ndërtimi, testimi dhe komisionimi i projektit do të

realizohej nga një degë e “Alstom Power”, nën një marrveshje inxhinierike,

ndërtimi dhe prokurimi.

66 | P a g e

Të operimit. Projekti do të operojë dhe do të mbahet nën një kontratë

mirëmbajtjeje nga kompania AES Maritza East 1, Ltd.52

2. “Gebze CCGT” është një projekt që përfshin dizenjimin, prokurimin, ndërtimin dhe

operimin e një impianti tregtar energjie së bashku me “Kocaeli – Gebze” që ndodhet rreth

60 km nga Stambolli. Nga projekti “Gebze” pritet të gjenerohet elektricitet për rreth 6.5

miliardë kw/h në vit. Kjo do të mbulojë kërkesën për energji të 3.7 milion familjeve. Ky

projekt ka një sponsor shumë të fuqishëm në Turqi, “Unit Investment” që operon në vend

prej rreth 30 vjetësh, si dhe “Ansaldo Energia”. Kjo e fundit, u bë pjesmarrëse e vogël e

Yeni Elektrik në nëntor të 2010–ës e cila është një nga liderët Italiane të ndërtimit të

impianteve termale të energjisë dhe që ka një eksperiencë të madhe në ndërtimin e

termocentraleve. Kompania-projekt ka një kontratë inxhinierike të tipit “çelësa në dorë”

(turnkey), prokurimi dhe ndërtimi (EPC) me kompaninë “Ansaldo”, e cila merr përsipër

risqet dhe garanton realizimin e projektit. Financimi përfshin një vlerë të kapitalit

aksioner 300 milionë dollarë, borxh 700 milionë dollarë me afat maturimi 14 vjet, (me

një periudhë të mos pagesës të interesave për tre vjet) dhe një letër garancie prej 80

milionë dollarësh. “Garant Bank”, “Isbank”, “Vakif Bank” dhe “Yapi Kredi” përbëjnë

sindikatën e huadhënësve. Sponsorët e projektit kanë siguruar një kontratë furnizimi me

gaz pasi projekti të ketë përfunduar, për një periudhë që shkon nga 10 deri në 20 vjet. Të

ardhurat e projektit u siguruan nga kompania-projekt Unit përmes një kontrate për blerjen

e energjisë (PPA). Deri sa të arrihet kjo marrëveshje, janë huadhënësit ata të cilët marrin

përsipër risqet tregtare dhe si rrjedhojë ato duhet të analizojnë çmimet e energjisë

elektrike të projektit në një treg të liberalizuar. Kjo bëhet në mënyrë që të përcaktohet

nëse këto të ardhura që do të gjenerohen nga projekti janë të mjaftueshme për të mbuluar

borxhin dhe shërbimin e tij53.

3. Impianti i energjisë diellore në Rovigo, Itali. Ky projekt, ndodhet në veri të Italisë, në

Rovigo, që prej vitit 2010. Projekti, i cili ka një kapacitet prodhues prej 70 MW me një

kosto prej 320 milion eurosh, është impianti i parë solar me sistem PV në Europë. Ky

sistem u kompletua, u ndërlidh dhe u realizua për nëntë muaj. Projekti përfiton prej:

52

Marrë nga World Bank Group Multilateral Investment Guarantee Agency, power case study. 53

Marrë nga: Europian Deal of the Year 2011: Gebze CCGT /Project Finance

67 | P a g e

Një kontrate furnizimi fiske prej 346 MW/h për 20 vjet (pa rregullim inflacioni)

për Solarin PV

Marrëveshje e sigurt blerjeje (offtake) e energjisë, që do të prodhohet me çmimet

e tregut për 20 vjet

Një normë TVSh–je të reduktuar (10% në vend të 20%) për kostot në fazën e

ndërtimit

Dorëzim i shpejtë i projektit

Projektet e trajtuara, përbëjnë disa shembuj të projekteve të infrastrukturës të realizuara

nëpërmjet FP.

Më sipër u ndalëm në disa përkufizime të infrastrukturës, duke arritur në përkufizimin e

infrastrukturës që realizohet nëpërmjet FP. Analizës sonë nuk mund t‟i mungojë modeli më i

përdorur për realizimin e këtyre projekteve, i ashtuquajturi modeli BOT. Në paragrafin e

mëposhtëm do të shpjegohet ky model, struktura e tij, fazat e projektit si dhe palët kryesore që

përfshihen në dizenjimin, ndërtimin dhe operimin e këtyre projekteve.

2.3 Modeli BOT dhe FP

Modeli i tipit BOT (Build–Operat –Transfer) është një nga llojet më të përdorura të FP, që

përfshin pjesmarrjen e privatëve në zbatimin e projekteve infrastrukturore në vendet në zhvillim.

Ky paragraf, do të trajtojë konceptin e modelit BOT për ndërtimin dhe financimin e projekteve të

infrastrukturës të tilla si, impiante të energjisë, ura, tunelet, autostradat, aeroportet, projektet e

telekomunikacionit dhe sistemet e furnizimit me ujë në vendet në zhvillim.

Pyetjet kryesore që shtrohen janë: a përbën modeli BOT një mekanizëm që ju siguron

shërbimeve publike eficiencë duke përfshirë sektorin privat në ofrimin e tyre, apo ka një mënyrë

tjetër që sektori privat të ketë akses në fondet publike për projektet që janë të dizenjuara në radhë

të parë për të arritur vetë nevojet e tyre? Kush përfiton në të vërtet nga përdorimi i modelit BOT

për investimet e infrastrukturës, kush përcakton se çfarë infrastrukturë nevojitet, dhe kush është

ajo palë e cila zakonisht mban përsipër kostot dhe risqet e këtyre projekteve të infrastrukturës?

Mënyra e financimit BOT, ka qenë forca kryesore për tërheqjen dhe përthithjen e kapitalit të huaj

në vendet në zhvillim duke filluar që nga vitet ‟80. Nevojat për infrastrukturë, krahasur me

68 | P a g e

mungesën e fondeve publike, bëri që qeveritë e vendeve në zhvillim të konsiderojnë privatizimet

dhe alternativat e FP. Pra, mund të themi që ekzistonte një gap ndërmjet fondeve publike dhe

nevojës për infrastrukturë në vendet në zhvillim. Nga ana tjeter, kompanitë ndërkombëtare të

ndërtimit ishin të interesuara në promovimin e investimeve në këto vende. Financimet e tipit

BOT, u përdorën më tepër në vendet në zhvillim për realizimin e projekteve të mëdha të

infrastrukturës.

Dailami dhe Lepzeiger (2000) tregojnë se financimet e infrastrukturës, në pamje të parë duken

sikur nuk përbëjnë një forcë për tërheqjen e kapitalit të huaj në vendet në zhvillim. Kjo për disa

arsye: së pari, ekspozimi ndaj riskut të monedhës, e cila për investimet e huaja të orientura në

eksportin e mallrave të industrisë përpunuese është e një rëndësie më të vogël në krahasim me

investimet e infrastrukturës. Të ardhurat nga projekti gjenerohen në monedhën lokale, ndërsa

shërbimet e kapitalit të huaj, si borxh ashtu edhe aksione, përfshijnë pagesa në monedhë të huaj.

Luhatshmëria në normat e këmbimit të monedhës vendase përbën një problem shumë të madh

për investuesit e huaj dhe financuesit. Së dyti, investimet e infrastrukurës kërkojnë sasi të lartë

kapitali dhe nëse do t‟i referohemi literaturës më të fundit për investimet specifike, investuesit do

të hezitonin të merrnin përsipër investimet në disa rrethana të caktuara pa nënshkrimin e disa

kontratave. Për aq kohë sa investimi është i vjetër, sistemet nxitëse dhe fuqia negociuse e palëve

kontraktuese ndryshojnë nga njëra tek tjetra. Kjo çon në nevojën e kontratave specifike të cilat

zgjidhin problemet e ndarjes së riskut, të cilat janë më të thjeshta nëse kemi një përdorim

dominues të kontratave BOT në infrastrukturën ndërkombëtare të transksioneve të financimit të

projekteve. Një strukturë tipike BOT përbëhet nga një numër i madh marrveshjesh për kontratën

e koncesionit midis qeverisë pritëse dhe kompanisë projekt, e formuar nga një konsorcium të

investuesve ndërkombëtar, kontraktorëve, ekipi furnizues dhe kompania inxhinierike (për të cilët

do të japim një informacion më të detajuar në faqet në vijim). Së treti, qëllimi i shitjes

(zvogëlimi) së aksioneve të projekteve të infrastrukturës nëpërmjet IPO – ve (ofertës publike

primare) është e limituar në shumë vende në zhvillim. Si pasojë, sponsorët e projektit do të

bllokoheshin në investimin e tyre për shumë vite. Së katërti, investimet e infrastrukturës janë të

ndryshme nga marrveshjet e hartuara për secilin prej risqeve të projekit, që shpërbëhen me

kalimin e kohës. Faza fillestare, e ashtëquajtur faza e parakompletimit (pre–complementinon

phase), karakterizohet nga risqe shumë të larta. Njëkohësisht, identifikimi i burimeve të riskut

në momentin e përfundimit të projektit, si për shembull, risku i kredisë në kontratat e Off-take

69 | P a g e

(blerjes) në projektet e energjisë apo të risqeve të tregut për telekomin dhe sistemin rrugor, i jep

një vlerë të qëndrueshme informacionit paraprak (informacion i marrë në fazën e ideimit të

projektit). Si rezultat, informacioni rreth politikave të qeverive, strategjive dhe stabilitetit politik,

ashtu si edhe parametrat dhe Benchmarku i projektit të tilla si, tarifat, çmimet, dhe kosto e

kapitalit, zotëron një vlerë ekonomike të konsiderueshme.

FP njihet gjithashtu edhe si një formë financimi me përgjegjësi të kufizuar ose pa përgjegjësi mbi

sponsorët e projektit. FP është një strukturë financiare që karakterizohet nga një borxh i lartë, që

në disa raste shkon edhe 100 %, por trajtohet nga ana kontabël si një investim jashtë bilancit. Për

aq kohë sa projektet e infrastrukturës janë shumë të rrezikshme, pasi ato kanë kosto shumë të

lartë investimi, për pasojë vlera e tyre është e pasigurtë. Projekte të tilla paraqesin vështirësi në

rishitjen e tyre. Për këtë arsye investuesit privat kërkojnë të financojnë projekte nën format BOT

apo BOO që realizohen jashtë bilancit të sponsorëve.

FP u zhvillua si një nga format alternative më të përdorura për implementimin e projekteve të

mëdha të infrastrukturës në mbarë botën. Kjo mënyrë alternative financimi ka avantazhin e

realizimit të investimeve në sektorin publik me kapital jo publik. Për tregjet emergjente jo pak

rëndësi kanë avantazhet e saj politike dhe ekonomike; për shembull, ajo bën të mundur që

huamarrja e sektorit publik të kanalizohet drejt fushave të tjera të aktivitetit ekonomik54. Duke

qenë se FP ndryshon nga financimi tradicional, ai i tejkalon disa kufizime të sponsorëve, si

vlerësimi i ulët i aftësisë paguese dhe kufizime në fuqinë huamarrëse. Ashtu sikurse dhe e kemi

shpejguar më sipër, në këtë lloj financimi garancitë nuk janë reale por janë të tipit kontraktual.

Koncepti BOT e ka rrënjën e tij në sistemin e koncesioneve të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe

njëzetë. Shumë qytete të Shteteve të Bashkuara dhe të Francës në këtë periudhë iu drejtuan

sektorit privat për sigurimin e shërbimeve të infrastrukturës të tilla si, shërbimet elektrike,

punimet e ujit, hekurudhat, dhe tramvajet nëpërmjet përdorimit të kontratave afatgjata.

Në seksionin e mëposhtëm do të sjellim disa shembuj dhe eksperienca të përdorimit të modelit

BOT në vendet në zhvillim.

54

Atiemo Nancy, How is a matrix designed to share the risks of a power project in emerging Market, fq 3

70 | P a g e

2.4 Koncesionet i tipit BOT në vendet në zhvillim

Industria e ndërtimit është e ekspozuar ndaj risqeve të ndryshme dhe pasigurive më tepër se sa

tipet e tjera të industrive. Procesi i ndërtimit që nga fazat a para e deri në përfundim si dhe

përdorimi i produktit është shumë i gjatë dhe kompleks, sidomos në projektet e mëdha të

infrastrukturës. Ky proces përfshin një grup njerëzish me ide, eksperienca dhe aftësi të

ndryshme. Ata zakonisht kanë interesa të ndryshme, kështu që të koordinosh qëllimet e projektit

bëhet shumë e vështirë. Ky kompleksitet është akoma më i madh, pasi këto tipe projektesh janë

të karakterizuara nga një numër i madh faktorësh të jashtëm si moti dhe kushtet gjeologjike të

realizimit të këtyre projekteve.

Eksperiencat më të vonshme në këtë industri tregojnë përdorimin e vazhdueshëm të metodave të

tilla si dizenjim – ndërtim (D – B), BOO, BOT, kontratë menaxhimi për ndërtimin, e kështu me

radhë. Këto skema të reja, të cilat përdoren për realizimin e këtyre veprave komplekse kërkojnë

që të jemi më të kujdeshëm rreth risqeve, pasi këto skema të reja e rrisin shkallën e vështirësisë

së këtyre projekteve.

Këto skema të financimit të projekteve të tilla si BOT, BOO, BROT etj, që përdoren për të

realizuar projekte të infrastrukturës përdoren për ndërtime të impianteve të energjisë, të urave,

rrugëve, tuneleve dhe shërbime të tjera, si në vendet në zhvillim ashtu edhe në vendet e

zhvilluara. Modeli BOT, si një metodë e financimit të projekteve të infrastrukturës në vende në

zhvillim, ka pasur një përdorim të gjerë rreth mesit të viteve ‟80. Ky model dhe merita e

përdorimit të kësaj metode në vendet në zhvillim, i jepet Kryeminstrit turk, Turgut Ozal, i cili

propozoi modelin BOT në 1984, kjo pjesërisht edhe për shkak të vështirësive që po haste në

ndërtimin dhe operimin e impiantit të energjisë bërthamore në Akkuyu (Morris dhe Suratgar,

1987; Barham, 1995). Qëllimi i Kryeministrit turk ishte se si të bënte të mundur tërheqjen e

investimeve private në Turqi, në mënyrë që të rritej eficienca nëpërmjet pjesmarrjes private.

Vizioni i tij ishte ai i tërheqjes së fondeve private në infrastrukturën publike, në mënyrë që të

mos investoheshin fondet publike në projektet e infrastrukturës.

Modeli BOT, i financës së projekteve është më i përdorur në shërbimet e infrastrukturës, të tilla

si impiante të energjisë, rrugë, tunele, aeroporte ose imipantet e ujit. Tuneli britanik i viteve ‟80

është një nga shembujt më të hershëm të projekteve BOT në infrastrukturë. Ajo u zhvillua

71 | P a g e

përgjatë periudhës së qeverisjes së Margaret Thatcher, sepse qeveria britanike nuk ishte e aftë të

financonte projektet e infrastrukturës me fonde publike.

Qeveria ia transferon të gjitha përgjegjësitë sektorit privat për zbatimin e këtyre projekteve të

mëdha nën termat e financimit, ndërtimit dhe operimit. Nga pikëpamja e qeverisë përdorimi i

modelit BOT ka këto benefite:

1. Rrit eficencën e projektit në të gjitha aspektet, duke u bazuar në faktin se sektori privat

është më eficient se sektori publik.

2. Lejon financimin e projekteve pa prekur fondet publike të investimit. Kjo mund të

reduktojë borxhin publik si dhe aftësinë paguese të qeverisë.

3. Çon në rritje të flukseve të huaja të investimeve

4. Bën të mundur alokimin e risqeve të projektit në sektorin privat, si dhe transferimin e

risqeve tregtare nga qeveria te sektori privat.

5. Rrit aksesin në përdorimin e teknologjisë së fundit, ekspertizës teknike, si dhe trajnimeve.

Qeveria mund të marrë masa në marrveshjet e tiptit bot BOT në mënyrë që kompania-

projekt të sigurojë se projekti do të ketë personel të trajnuar mjaftueshëm, si dhe do të

ketë akses në mbajtjen e teknologjisë edhe pas përfundimit të periudhës së koncesionit.

6. Lejon mundësinë e kontrollit të qeverisë, si dhe të pronësisë mbi projektin, e cila i

transferohet projektit në fund të periudhës së koncensionit.

Nga ana tjetër, firmat private do të investojnë një projekt vetëm nëse ato janë të sigurt që do të

rekuperojnë investimet e tyre, në mënyrë të tillë që të arrijnë një përfitim të mirë. Huadhënësit

duhet fillimisht të shohin flukset monetare dhe të të ardhurave nga projekti, si burimi kryesor i

shërbimit të borxhit. Nga ana tjetër, vetë asetet e projektit përbëjnë të vetmen garanci reale për

borxhet e projektit. Kthimi i dëshiruar prej sponsorëve të projektit dhe huadhënësve, zakonisht

është më i lartë se kostoja afatgjatë e borxhit sovran. Për huadhënësit dhe investuesit privat një

kthim i pranueshëm mbi kapitalin Aksioner (ROE) duhet të jetë nga 12% deri në 20% në vit

(Ceran, N., 2002).

Ka shumë studime të cilat nxjerrin në pah arsyet e përdorimit të skemës BOT, në projektet e

infrastrukturës. Faktorët të cilët motivojnë pjesmarrjen e sektorit privat në pjesmarrjen publike

janë: (1) qeveritë e vendeve në zhvillim nuk janë në gjendje që të sigurojnë shumat e mëdha të

72 | P a g e

financimit, të nevojshme për projektet e mëdha të infrastrukturës, zakonisht në kontekstin e

zhvillimit të shpejtë ekonomik, (2) ka një presion nga donatorët që të ndërmarrin reforma

strukturore të ekonomisë, të ulin gradualisht rolin e qeverisë në projektet e infrastrukturës dhe të

implementojnë çmime të bazuara në praktikat e tregut, (3) shërbimet e energjisë në vendet në

zhvillim kanë operuar nën kushtet e monopolit dhe eficienca e tyre mund të rritet nëpërmjet

inkurajimit të konkurrencës (David A.K; Fernando P.N, 1995). Te gjitha argumentat më sipër

bien ndesh me ambientin politik, por që një projekt BOT të jetë i suksesshëm duhet të

mbizotërojnë këta dy faktorë: një ambient politik mbështetës dhe i qëndrueshëm me një kuadër

administrativ dhe ligjor të përcaktuar mirë, si dhe proçedura të drejta dhe objektive për zgjedhjen

e sponsorave. Këta të fundit duhet të kenë eksperiencë në përdorimin e modelit BOT. Gjetjet

kryesore nga rishikimi i literaturës për karakteristikat e skemës BOT janë si më poshtë (Maniar,

H.M 2010):

- Skema BOT në financën e projekteve të infrastrukturës sjell avantazhe të rëndësishme

dhe është një alternativë e vlefshme në krahasim me qasjen tradicionale e cila përdor

huamarrjen e huaj dhe burimet e buxhetit.

- Projekti BOT përfshin një numër të madh aktorësh, të tillë si: qeveritë pritëse, kompania

e krijuar ad-hoc55

për projektin, huadhënësit, ndërtuesit, furnizuesit, blerësit e kështu me

radhë. Të gjithë së bashku mund të arrijnë në realizimin me sukses të projektit.

- Zbatimi i skemës BOT në infrastrukturën e vendeve në zhvillim duhet të bëhet

gradualisht.

- Janë dy kategori risqesh që karakterizojnë projektet e tipit BOT: risku i vendit si dhe

risqet e lidhura me projektin. I pari, që i referohet riskut politik, ekonomik dhe ambientit

ligjor mbi të cilën sponsorët e projektit kanë pak, ose aspak kontroll. Kurse për sa i përket

të dytës mund të kontrollohet nga sponsorët e projektit.

- Janë pak punime të cilat fokusohen mbi menaxhimin e risqeve të skemave BOT të cilët

fokusohen në një sektor.

- Menaxhimi i riskut është një faktor mjaft i rëndësishëm për realizimin me sukses të një

projekti BOT.

55

E krijuar në mënyrë të posaçme vetëm për realizimin e një projekti specifik

73 | P a g e

Pasi u përshkruan disa prej karakteristikave të përdorimit të skemës BOT në vendet në zhvillim

një rëndësi kërkon edhe trajtimi i palëve të përfshira në këtë skemë. Për këtë qëllim në

paragrafin e mëposhtëm do të shohim strukturën që karakterizon këtë ”operacion” si dhe palët që

e përbëjnë atë.

2.5 Struktura e operacionit: Palët e përfshira

FP paraqitet si një rrjet kontratash, në qendër të të cilës gjendet një shoqëri e krijuar ad – hoc

(Njësi Ekonomike e Veçantë, SPV). Secila nga palët nënshkruan një kontratë, që i lejon

shoqërisë (SPV) të krijojë strukturën dhe ta administrojë atë në mënyrë që të përfitojë marzhe

vetëfinancuese (flukse monetare). Këto do të përdoren për pagimin e kostove të projektit, për

shërbimin e borxhit dhe të dividendëve për sponsorët (nismëtarët e këtij projekti). Këto kontrata

(kontrata e blerjes, e ndërtimit, e mirmbajtjes, e administrimit e kështu me radhë) janë thelbësore

në disa faza specifike të jetës së projektit. Suksesi i projektit arrihet kur interesat e të gjithë

pjesmarrësve përmbushen njëkohësisht. Çdo kontratë mund të parashikojë disa nënkontrata me

palë të treta dhe dhënien e garancive kolaterale. Nënshkkrimi i këtyre kontratave është e një

rëndësie të veçantë. Zakonisht, kjo realizohet njëkohësisht nga këshilltarët ligjorë të sponsorëve

dhe bankave këshilluese (advisor), të cilët paraqesin konsulentët e parë që marrin pjesë në këtë

operacion. Më poshtë do të japim disa të dhëna për sa i përket subjekteve që marrin pjesë në këtë

operacion financiar të cilët bashkëpunojnë me shoqërinë (SPV). Duhet të theksojmë faktin që një

subjekt mund të kryejë shumë role njëkohësisht. Më poshtë do të paraqesim strukturën tip të një

operacioni të Financimit të projekteve.

74 | P a g e

Figura 2. Struktura tip e një operacioni të financës së projekteve

Burimi: Corporate e Invesment Banking fq. 534, Forestieri Giancarlo

Palët pjesmarrëse të paraqitura në këtë skemë do t‟i analizojmë në formë më të detajuar më

poshtë duke nisur nga palët më të rëndësishme, që janë sponsorët ose nismëtarët e projektit.

1. Sponsorët e projektit

Sponsorët mund të jenë ndërmarrjet, ose administrata publike, të cilët i kanë dhënë jetë këtij

operacioni duke ndërtuar shoqërinë e posaçme e duke derdhur në të kapitalin aksioner. Motivet e

kryerjes së këtij operacioni financiar janë nga më të ndryshmet. Sponsorët privatë, në përgjithësi,

dëshirojnë ose të realizojnë një strukturë financiare ndihmëse për aktivitetin kryesor (core

business) të tyre, ose të jenë ndërtuesit e kësaj strukture. Ndryshe nga kjo, sponsorët publik

përdorin këtë formulë që është më eficiente se të tjerat, duke derdhur një shumë të vogël kapitali

vetjak për shërbimet publike.

2. Njësia e Veçantë Ekonomike (SPV)

SPV Blerësit

Sponsor Qeveria/

Administ.Pubblike

eeeca Amm.

Bankat

financuese

Furnizuesi

Lëndët djegëse

Administruesi

Ndërtuesi

Costruttore

Koncesione Leje

Financimet Nënshkrimi i

aksioneve

Mar. e shitjes

E Administrimi/zbatimi

Garancitë

Ndërtuesi kryesor

EPC Contract

Furnizimi

75 | P a g e

Tashmë e kemi përmendur që shoqëria e krijuar në mënyrë të posaçme, është titullarja e të gjitha

të drejtave dhe detyrimeve të lidhura me këtë formë financimi që nënshkruan me palët e tjera.

Gjithashtu, prania e saj, nuk është as e nevojshme, e as e domosdoshme, për ta quajtur këtë

operacion si Financë projekti. Por, krijimi i saj preferohet sepse gjenerohet një subjekt juridik i

ndarë nga sponsorët. Për të kuptuar më mirë logjikën e FP, le të mendojmë Njësinë e Veçantë

Ekonomike si një kuti boshe, e cila ndërtohet me qëllimin e vetëm, atë të krijimit të një subjekti

juridik mbi të cilat rëndojnë pasojat e kontratave që ekzistojnë. Në fakt, kjo shoqëri ndërton dhe

drejton strukturën jo në mënyrë direkte, por nëpërmjet kontratave të nënshkruara, respektivisht

me ndërtuesin dhe me drejtuesin.

3. Ndërtuesit e Projektit

Ndërtuesi është shoqëria, që i jepet e drejta për ndërtimin e impianit. Ai paraqitet gjithmonë nga

një grup shoqërish në krye të së cilës është kontraktuesi kryesor (main contractor), që bën një

sërë nënkontratash ndërtimi me subjekte të tjera ndërtuese dhe u jep atyre të realizojnë një pjesë

të ndërtimeve. Kontraktuesi kryesor mban mbi shpinë të gjitha detyrimet e kontraktuara në lidhje

me shoqërinë e krijuar në mënyrë të posaçme dhe është përgjegjësi për realizimin korrekt të

punëve të kryera drejtpërdrejtë nga nënkontraktuesit.

4. Drejtuesi i impiantit

Është pala e kundërt e shoqërisë së posaçme, e cila merr përsipër impiantin nga ndërtuesi në fund

të fazës së ndërtimit dhe merret me funksionimin duke i siguruar asaj mirmbajtjen për të cilën

është kontraktuar më parë. Kontrolli i dispozitave të sigurisë së impiantit dhe të mbajtjes së

standardeve të fiksuara në kontratë eshtë detyrë e drejtuesit.

5. Blerësit

Përfaqësojnë palën e tretë, të cilëve shoqëria e posaçme i shet produktin e realizuar. Ata mund të

jenë komuntiteti që nënkupton një treg “me pakicë”, ose një palë tjetër që blen gjithë sasinë e

prodhuar të shoqërisë–projekt. Në këtë rast, produkti ose shërbimi jepet “me shumicë”. Për

shembull, në rastin e prodhimit të energjisë elektrike, e gjithë sasia e prodhuar e energjisë blihet

nga një kompani e vetme. Në rastin e vendeve në zhvillim kjo do të blihej nga Korporatat

76 | P a g e

elektroenergjitike (si KESH në shqipëri) nëpërmjet një kontrate blerje të tipit PPA56

. Më pas kjo

sasi e energjisë e blerë do të përdorej për tu rishitur me pakicë nga korporatat.

6. Furnizuesit

Janë subjektet që i japin shoqërisë–projekt57

lëndën e parë për funksionimin e kësaj strukture. Në

shumë raste, numri i furnizuesve është i vogël. Kjo do të krijonte sjellje përfituese58

nga ana e

këtij subjekti. Për të eleminuar këtë risk (rikun e mungesës së furnizimit me lëndën e parë) midis

kompanisë – projekt dhe funizuesit nënshkruhet një kontratë (e tipit: put or pay) për të siguruar

sasinë e nevojshme. Situata më optimale arrihet kur një furnizues i vetëm është në gjendje të

mbulojë gjithë nevojat për inputet.

7. Administrata publike

Roli i administratës publike në FP është i dyfishtë. Ajo mund të japë vetëm një koncesion për

realizimin dhe drejtimin e subjekteve private, të cilëve u jepet projektimi, financimi, realizimi

dhe drejtimi i projektit. Nga ana tjetër, administrata publike (psh. një bashki) mund të ndërhyje

edhe me dhënien e resurseve financiare në formën e kapitalit aksioner dhe më rrallë, në formën e

kapitalit të borxhit. Ajo mund të kushtëzojë iniciativat e financimit të projekteve nëpërmjet

dhënies së autorizimeve, liçencave dhe lejeve. Shpesh, vonesat për marrjen e tyre, janë shkak për

vonesën e realizimit të strukturës dhe të keqësimit të kushteve financiare të projektit. Në kapitujt

që do të vijnë më pas do ti kushtohet një rëndësi e veçantë roli të qeverive të vendeve në zhvillim

në realizimin e projekteve të infrastrukturës59

.

8. Bankat financuese

Bëhet fjalë për një grup ndërmjetësuesish financiar të organizuar nga një ose disa banka kryesore

(që janë banka këshilluese dhe financuese njëkohësisht), që kanë për detyrë të financojnë

projektin e njësisë së veçantë ekonomike. Në krye të kësaj sindikate është Banka Lider (Lead

arranging) që ndihmohet nga banka të tjera (co – arrangers). Bankat organizuese, janë ato të

56

Kjo kontratë e siguron kompaninë prodhuese të enegjisë se e gjithë sasia e prodhuar do të blihet nga korporata

duke eleminuar kështu riskun e blerjes së gjithë sasisë së produktit të prodhuar. Ky risk përbën një ndër risqet

kryesore që pengon sponsorët në marrjen e përsipër të ndërtimit dhe prodhimit të një produkti të caktuar. 57

Ky term përdoret në vend të SPV – së ose Njësisë së Veçantë Ekonomike. 58

Duke pasur parasysh literatureën e shpjeguar gjerësisht në kapitullin e parë, risku i sjelljeve përfituese përpënte

një ndër factorët që shkaktojnë mos realizimet e projekteve të infrastrukturës me formën tradicionale të financimit. 59

Për më shumë informacion rreth rolit të administratës publike lexo kapitullin 5, të këtij punimi.

77 | P a g e

cilat janë marrë me strukturën e sindikatës, duke negociuar marrveshjen e financimit (credit

agreement) me ndihmën e këshilltarëve juridik. Gjithashtu, ato impenjohen për nënshkrimin e

financimit në favor të shoqërisë së veçantë ekonomike (underwriting), për ta vënë menjëherë në

dispozicion edhe në rast se tregu nuk do t‟i përgjigjet në mënyrë të favorshme operacionit. Të

gjitha bankat e tjera të grupit luajnë një rol të rëndësishëm në dhënien e borxhit. Të jesh një

bankë menaxhere lider, menaxhere apo bashkë–menaxhere thjeshtë, do të thotë të kesh

nënshkruar kuota huadhënieje shumë më të mëdha, se ato të marra nga bankat e tjera60.

2.6 Ndarja e risqeve në projektet e tipit BOT

Pasi sqaruam më sipër strukturën e FP, si dhe palët pjesmarrëse, një tjetër çështje shumë e

rëndësishme janë risqet që karakterizojnë këtë strukturë. Në këtë seksion do të ndalemi tek risqet

dhe mënyra se si mund të menaxhohen ato nëpërmjet zbatimit të modelit BOT. Në financë, risku

përkufizohet si mundësia që kthimi aktual i një investimi të jetë i ndryshëm nga kthimi i pritur61

.

Në një projekt të infrastrukturës, pjesët e përfshira, në një kohë apo një tjetër përgjatë gjithë jetës

së projektit, përballen me disa tipe risqesh. Pjesët e FP të infrastrukturës në vendet në zhvillim

janë ende të gjeneruara nga burime të jashtme. Ky dimension ndërkombëtar i projektit të

infrastrukturës, e bën atë më kompleks sesa është, për aq kohë sa huadhënia dhe investimi i huaj,

bën që të kemi risqe shtesë62.

Në shumë transaksione të tipit BOT, qeverive ju kërkohet që të marrin masa për mbrojtjen e

kompanive private nga risqe të ndryshme. Këto masa mund të përfshijnë riqet makroekonomike

(si risku i monedhës, risku i kursit të këmbimit, risku i normës së interesit), marrëveshjen e një

taksepreferenciale, grantet e tokës, imponimin e kontrollit të shtetit per të shtrënguar

konkurrencën, si dhe kërkesën ligjore. Esty (2003) thekson se një ndër motivet e përdorimit të FP

është menaxhimi i riskut. Sipas tij, FP ndryshon nga menaxhimi tradicional i risqeve, sepse

përfshin një ndryshim në formën e organizimit, më tepër se përdorimi i instrumentave financiare

apo i derivativeve. Menaxhimi i riskut nëpërmjet formës së organizimit është më i përshtatshem

sidomos për ato vende, ku instrumentat financiare nuk ekzitojnë, janë shumë të shtrenjta për t„u

60

Marrë nga Corporate e Investment Banking, Giancarlo Forestieri (2005), fq. 534 – 539. Për të marrë më tepër

informacion për sa i përket mënyrës së financimit si dhe subjekteve financuese shih kapitullin tre të kërij punimi që

fokusohet në burimet e financimit të projekteve të infrastrukturës. 61

Marrë nga Dhuci, O., (2011), Njohuri për riskun dhe drejtimin e tij. 62

Riad Dahel, Project financing and risk analysis (1996)

78 | P a g e

blerë, ose kur ekziton mundësia e një humbje totale. Motivi i menaxhimit të riskut është shumë

interesant, pasi ai sjell disa rrjedhoja intuitive. Për shembull, benefitet nga diversifikimi, janë

pika kyçe e teorisë së portofolit. Por, në kontekstin e vendimeve të financimit dhe investimit,

financimi me mënyrën tradicionale lejon përhapjen e riskut dhe është kusht i nevojshëm për

shtrirjen e borxhit në të ardhmen. Diversifikimi mund të jetë i kushtueshëm, kurse specializimi

përmes financimit të aseteve nëpërmjet kompanive të veçanta, zvogëlon shumën e dëmit në rast

kur nje investim falimenton. Sipas Esty- t një ndër faktorët më të rëndësishëm për përdorimin e

FP në infrastrukturë është menaxhimi i riskut nëpërmjet formës specifike të organizimit të saj.

Tabela që paraqitet më poshtë jep një përmbledhje të mënyrës se si shpërndahen risqet në një

projekt të tipit BOT:

Tabela 1: Një shpërndarje tipike e risqeve në një projekt të tipit BOT

NJ. E. V (SPV) Qeveria Pritëse Huadhënësit e

Projektit

Ndërtuesit e

Projektit

Riqet e lidhura me

projektin

Risqet e

përfundimit

Risqet e operimit

ose të

performanceës

Risku i tregut ose i

kërkesës

Risqet e Qeverisë

Pritëse

Risku politik

Risku i forcave mbi

natyrore

Risku i normës së

interesit

Risku i kursit të

këmbimit

Risku i përkthimit/

transferimit

Risku i inflacionit

Risku i furnizimit

79 | P a g e

me lëndë të parë

Shpronësimet

Burimi: Atiemo Nancy

Më poshtë, do të trajtohen risqet kryesore të një projekti të realizuar nëpërmjet FP. Për një

përshkrim sa më të thjeshtë të risqeve, do të përdorim si kriter klasifikimi atë kronologjik që

bazohet në konsideratën se përgjatë jetës së tij ekonomike, projekti kalon nëpër të paktën dy

faza: atë të ndërtimit dhe atë operative. Të dyja këto faza paraqesin risqe të ndryshme. Sipas këtij

kriteri risqet i klasifikojmë në:

Risqe të fazës së ndërtimit

Risqe të fazës së administrimit të projektit

Risqet e përbashkëta të të gjitha fazave që kalon projekti

Në kategorinë e parë mund të përmendim:

1. Risku i projektimit dhe ai i planfikimit të aktivitetit. Janë dy risqet që i paraprijnë çdo

ndryshimi në të ardhmen për sa i përket buxhetit të planifikuar. Risku i parë, i cili

ndryshe quhet dhe risk teknologjik, ka të bëjë me faktin që funksionimi i strukturës së një

impianti mund të dështojë në realitet, edhe pse nga ana teorike funksionon. Risku i

planifikimit, ka të bëjë me mospërputhjen kohore mes asaj që është planifikuar dhe asaj

që në të vërtet realizohet.

2. Risku në fazën e ndërtimit. Ky risk mund të shfaqet në këto forma:

- Vonesë në dorëzimin e strukturës funksionale, në krahasim me kohën e

parashikuar

- Tejkalimi i kostove, në krahasim me atë çka ishte parashikuar në buxhet

- Ndërprerje të punimeve për shkak të risqeve fizike

- Falimentimit të kontraktorit kryesor, apo të ndonjërit prej nën kontraktorëve

Për sa i përket kategorisë së dytë të risqeve, atyre të fazës së administrimit të projektit, mund të

përmendim:

1. Riskun e furnizimit. Eshtë risku që shfaqet atëherë kur shoqëria-projekt nuk mundet të

sigurojë inputet e nevojshme të prodhimit, të nevojshme për administrimin, ose risku që

80 | P a g e

furnizimet të jenë jo në kushtet dhe cilësinë e kërkuar. Mënyrat për ta mbuluar këtë risk

mund të realizohen nëpërmjet nënshkrimit të kontratave, të cilat garantojnë furnizimin me

sasinë e duhur të inputeve me çmime të paracaktuara (Put or Pay63

).

2. Risku i performancës. Ky risk ka të bëjë me keqfunksionimin e impiantit në momentin

kur vihet në punë për herë të parë, ose kur i bëhen testimet e tjera. Për të mbuluar këtë

risk, nëse i përket kolaudimit të parë, kostot shtesë për të rregulluar këtë impiant që nuk

është sipas standardeve të kërkuara, i ngarkohen ndërtuesit kryesor të cilët janë

përcaktuar në kontratën e tipit “Çelsa në dorë” (turnkey construction contract). Nëse do

t‟i referohemi risqeve gjatë fazës operative kostot shtesë mbulohen nga operatori i

impiantit64.

3. Risqet e tregut - Risku i tregut ka të bëjë me ofertën e inputeve që i nevojiten kompanisë

projekt si dhe kërkesën për produktin/shërbimin e saj. Për sa i përket furnizimit të

kompanisë me inpute, eksziston risku që impianti të mos të operojë për pasojë të

reduktimit të inputeve të ofruara apo të një frenimi të furnizimit me lëndë djegëse. Kjo

zakonisht verifikohet në rastin e një impianti të energjisë ku, lëndët djegëse janë inputi

kryesor. Të dyja palët si sponsori ashtu edhe huadhënësit duan të sigurojnë ofertën për

një sasi të vazhdueshme të lëndës djegëse në mënyrë që ata mos të hasen me të paritura të

rritjeve njëpalëshe të çmimit të lëndës djegëse nga ana e furnizuesit. Si pasojë, në mënyrë

që të eleminohen të gjitha ndryshimet e papritura si në çmimin ashtu edhe në sasinë e

lëndës djegëse, sponsori mund të kërkojë një garanci për sa i përket furnizimit të

vazhdueshëm me lëndë djegëse si nga vetë furnizuesi ashtu edhe nga qeveria. Për sa i

përket kërkesës për outputin/shërbimin e ofruar nga kompania projekt, ekziston risku që

kërkesa të bjerë më shumë nga çka ishte parashikuar dhe si pasojë, të ardhurat do të

zvogëlohen. Në rastin e një kompanie të gjenerimit të energjisë elektrike, klienti është një

kompani e shërbimit vendas (si psh. KESH). Në mënyrë që të eleminohet çfarëdo ulje e

kërkesës nga kjo kompani, sponsorët mund të kërkojnë që kjo kompani shtetërore apo

qeveria të garantojnë blerjen e produktit të prodhuar nga impianti i energjisë. Për këtë

63

Put-or-Pay që njihet ndryshe edhe si supply- or-pay janë kontrata të nënshkruara nga furnizuesi cili siguron

kompaninë projekt për sigurimin e lëndës së parë për një periudhë të caktuar me një çmim të caktuar. Për më tepër

shih: Costantino, N., Pellegrino, R., (2010) Evaluating risk in put-or-pay contracts: An application in waste

management using fuzzy Delphi method. 64

Giancarlo Forestieri, (2005) Corporate e Invesmenet Banking, fq 540 – 544

81 | P a g e

qëllim të dyja palët nënshkruajnë një kontratë “marrëveshje mbi blerjen e energjisë.65”

(Power Purchase Agreement, si në rastin e ndërtimit te impianit, Maritza East 1 të

shpejguar më sipër).

Për sa i përket kategorisë së tretë të risqeve mund të përmendim:

1. Risku i monedhës – Sponsorët e një projekti në vendet në zhvillim, zakonisht përdorin si

monedhën vendase ashtu edhe atë të huajën. Monedha lokale përdoret për të shlyer

shpenzimet operative të tilla si: kostot për lëndën e parë të disponueshme në vend si dhe

pagat e punonjësve. Sponsorët, kanë nevojën për valutë të huaj, për të bërë pagesat e

pajisjeve të importuara, pagesat e dividendëve për aksionerët e huaj si dhe pagesat e

huave në monedhë jo lokale. Për aq kohë sa të ardhurat e gjeneruara nga projekti janë në

monedhën vendase, nevojitet kërkesa për monedhën vendase. Por një rrezik mund të

shfaqet për sa i përket valutës së huaj që i nevojitet sponsorit të projektit. Kështu që

rreziku i monedhës mund të marrë dy forma të ndryshme:

a. risku i përkthimit të monedhës dhe risku i luahtjes së valutës

b. Risku i inflacionit

Nëse qeveria vendase vendos disa kufizime në kthyeshmërinë e monedhës, kjo duhet t‟i bëhet e

ditur të gjithë pjesëve të përfshira në projekt përpara se të fillohet me projektin. Sponsori mund

të marrë një leje të veçantë nga Banka Qëndrore për të konvertuar monedhën lokale në monedhë

të huaj kur i nevojitet një sasi më e madhe. Në rastin kur qeveria apo një agjensi e saj është

klienti, një pjesë e pagesës për sponsorin mund të bëhet direkt në monedhë të huaj. Për sa i

përket luhatshmërisë së monedhës, një vlerësim i monedhës vendase mbi valutën e huaj mund të

jetë veçse fitim prurëse për sponsorin dhe investuesit e huaj në aksione. Për aq kohë që një

projekt i infrastrukturës i shërben tregut vendas, një vlerësim i monedhës nuk do të shkaktonte

një ulje në të ardhurat në monedhë të huaj pasi ato janë pothujse zero. Për më tepër, vlera e

monedhës lokale e shërbimit të borxhit në monedhë të huaj do të reduktohet, dhe interesmbajtësit

e huaj do të përfitojnë dividendë më të lartë në monedhën e tyre. Ndodh e kundërta atëherë kur

65


82 | P a g e

vlera e monedhës vendase zhvlerësohet. Shërbimi i borxhit të jashtëm bëhet më i shtrenjtë në

monedhën vendase dhe si pasojë interesmbajtësit e huaj do të përfitojnë dividende më të ulta në

monedhën e tyre. Sponsorët dhe aksionerët e huaj do të preken pavarësisht se sa so jetë përqindja

e zhvlerësimit. Si shtesë impakti nga zhvlerësimi mbi shërbimin e borxhit të jashtëm, do të ketë

gjithashtu impakt në çmimin e inputeve të importuara nëse kompanisë projekt i nevojiten të tilla

inpute. Në mënyrë që të reduktohet risku që rrjedh nga zhvlerësimi i monedhës, sponsori mund

të marrë disa garanci nga qeveria vendase për të mbrojtur një pjesë të detyrimeve që rrjedhin nga

borxhet e huaja që kompania ka, nëse zhvlerësimi kalon një farë përqindje. Një alternativë e

sygjeruar nga Haley et al. (1994, marrë te Rihad 1996) është kjo: qeveria dhe kompania projekt

duhet të arrijnë një marrëveshje për indeksim në rastin kur verifikohet një zhvlerësim i monedhës

përtej një tarife të caktuar. Megjithatë, disa zgjidhje mund të mos jenë politikisht të mundshme.

Rreziku i kursit të këmbimit mund të eleminohet edhe nëpëmjet përdorimit të instrumentave

mbrojtës që tregtohen në tregjet ndërkombëtare66.

2. Risku i normës së interesit – është risku i luhatjes së normës së interesit që është mjaft

kritik edhe për projekte që kanë dimensione më të vogla. Duke qenë se projekti

karakterizohet nga një periudhë e gjatë, është e pamundur për financuesit që ta

financojnë këtë projekt me normë interesi fikse. Për mbrojtjen nga ky risk mund të

përdoren instrumentat derivatë mbi normat e interest (si psh., Interest Rate Swap).

3. Risku politik – Risku politik ka të bëjë me marrjen, nga ana e autoriteteve publike, e

masave, të politikave fiskale apo industriale të cilat nuk janë në favor të projektit apo në

vonesa të dhënies së konçesioneve apo të lejeve në miratimin e kontratave. Një tjetër

formë e shfaqjes së riskut politik ka të bëjë me mundësinë që, pas vënies në punë të

projektit mund të bllokohet aktiviteti i saj për shkak të ndryshimit të ligjeve (psh.

ndryshimi i ligjit për prodhimin e energjisë nukleare).

Nga sa është thënë dhe më sipër, FP përdoret në projektet e infrastrukturës, të cilat

shpesh janë të zotëruara nga firma shtetërore, vendimet që duhet të marrë qeveria janë të

një rëndësie shumë të madhe. Për këtë arsye këto projekte përballen me risqe politike

shumë të larta. Vendet e Europës lindore karakterizohen nga nje kuadër politik që

ndryshon shumë shpesh dhe kjo çon në një pasiguri të lartë. Risku politik përfshin si për

66


83 | P a g e

shembull, rishtetëzimin apo shpronësimet, ndryshimet në taksë dhe në ligje, ndryshime

në kursin e këmbimit, ndryshimeve për sa i përket kontrollit të ambientit nga

kontaminimet ose vlerësimit të burimit të veçantë të energjisë, ose rregulloret mbi

shërbimet e telekomunikacionit.

Sipas një vrojtimi të Bankës Botërore konfirmohet se risku politik është shumë i lartë në Vendet

CIS (Commonwealth of Indipendents States). Ky vrojtim tregoi se pas korrupsionit,

paqëndrueshmërisë së poltikave apo pasigurive të përgjithshme mbi kostot e rregulloreve

përbëjnë vështirësitë më të forta më të cilat përballen firmat të cilat investojnë në këto vende.

Gjithashtu, sistemi i taksave reflekton një risk politik për aq kohë sa taksat janë jo vetëm të larta

por taksimi është i vendosur në mënyrë arbitrare67. Në tabelën më poshtë po paraqesim në

mënyrë të përmbledhur rezultatet e këtij studimi:

Tabela 1. Rezultatet e vrojtimit – Vështirësitë që hasen në bërjen e biznesit

Vendet

CIS68

Vendet e tjera Vendet në

zhvillim

Vendet e

zhvilluara

Taksat e larta/rregulloret

mbi taksat

80 59 62 50

Politika të paqëndrueshme 52 32 36 12

Pasiguri të tjera mbi kostot

e rregulloreve

44 29 30 17

Krimi dhe shpronësimet 48 38 43 11

Korrupsioni 84 47 54 18

Burimi: Lankes dhe Stern (1998), fq. 22

Përqindja e subjekteve të cilët janë përgjigjur se kanë “pengesa të larta“

67

Hainz, Christa (2002), Project financing in transitation Economies, fq. 7 – 8 . 68

CIS – Commonwealth of Independent States.

84 | P a g e

4. Risku i vendit – Kemi të bëjmë me risk të vendit atëherë kur, për motive

makroekonomike për mbrojtjen e ekuilibrit të jashtëm dhe për mbrojtjen e interesit,

autoritetet e një vendi vendosin kufizime në aktivitetet e shoqërisë projekt, nëpërmjet

adoptimit të masave mbrojtëse. Në rastin më të rëndë ai paraqitet në formën e grushtit të

shtetit apo në shpronësimet e strukturave të impiantit apo në shtetëzimin e tyre69.

Në këtë kapitull paraqitëm lidhjen që ekziston ndërmjet FP dhe PPP-ve. Pasi u dha një

përkufizimin i PPP-ve u shpjegua se cili është ai model që lidh këto dy fenomene. Më pas u

fokusuam në palët dhe risqet që karakterizojnë këtë teknike. U arrit në përfundimin se modeli

BOT është modeli i zbatimit të financës së projekteve në vendet në zhvillim. Në kapitullin në

vijim do të trajtojmë se cilat janë burimet e financimit të FP.

69

Giancarlo Forestieri, (2005) Corporate e Invesmenet Banking, fq 545 – 546

85 | P a g e

Kapitulli III: Burimet e financimit të FP

3.1 Hyrje

FP ka dy burime kryesore financimi: borxhin dhe aksionet. Borxhi sigurohet nga huadhënësit dhe

aksionet sigurohen nga investuesit e projektit. Modeli bazë i financimit të borxhit është ai i huave

bankare. Kjo përbën rrugën tradicionale për të gjetur burime financimi afatgjata për projekte

afatgjata. Kapitali i borxhit, në përgjithësi sigurohet prej institucionave të mëdha financiare (si

bankat tregtare) si dhe institucionet ndërkombëtare të financimit. Aksionet, përbëjnë burimin

tjetër të financimit të projekteve të mëdha. Zakonisht janë sponsorët e projektit, të cilët sigurojnë

pjesën më të madhe të kapitalit fillestar. Përveç sponsorëve, mund të investojnë në këtë projekt

nëpërmjet akioneve edhe investues të tjerë, që përgjithësisht janë institucione ndërkombëtare. Në

kapitujt e mëparshëm, është theksuar shpesh fakti se FP karakterizohet nga një nivel i lartë i

borxhit. Pra, mund të themi se ky është elementi bazë që karakterizon këtë strukturë financiare.

Sponsori i projektit është ai që zotëron përqindjen më të madhe të aksioneve fillestare. Shpesh,

ndodh që blerësit e produktit/shërbimit të marrin pjesë nëpërmjet aksioneve. Burimi kryesor i

kapitalit të borxhit për FP-të e mëdha të infrastrukturës kanë qenë tradicionalisht bankat tregtare

dhe kompanitë e sigurimit të jetës70

.

Ashtu si e kemi përmendur edhe më sipër, nëse përdoret modeli BOT, një investim i

infrastrukturës mund të realizohet nëpërmjet një njësie ekonomike të veçantë, ose të

sponsorizohet nga një kompani e qendrueshme. FP, është e bazuar në financim pa përgjejgësi ose

me mpërgjegjësi të kufizuar mbi sponsorët, për aq kohë sa huadhënësit mund të ripaguhen vetëm

nga të ardhurat dhe flukset monetare që do të gjenerohen nga projekti ose nga shitja e asetit nëse

projekti dështon. Të ardhurat varen nga natyra e projektit dhe si të tilla ato mund të jenë ose të

udhëhequra nga tregu, ose nga kontratat. Në rastin e parë, shërbimi i ofrohet përdoruesit të fundit

në mënyrë të veçantë, si p.sh., në një projekt të ndërtimit të rrugëve. Në rastin e dytë, shërbimi i

ofrohet një konsumatori të veçantë, si p.sh., kur energjia i ofrohet publikut të gjerë. Për këtë

arsye, këto tipe financimi pa përgjgjegjësi ose me përgjegjësi të kufizuar mbi sponsorët, të

70

Finnerty, J. (2007) Project Financing Asset - Based Financial Engeenering

86 | P a g e

quajtura ndryshe dhe financë projektesh, bëjnë që huadhënës të rëndësishëm të përballen me

risqet e ndryshme që karakterizojnë këto projekte.

Duke filluar nga vitet ‟90, projektet e infrastrukturës ishin prioriteti i shumë vendeve. Projektet e

gazit dhe të naftës apo edhe ato të ndërtimit të impianteve të energjisë elektrike kanë tërhequr një

shumë të lartë të financimeve. Vihet re se bankat tregtare, duke qenë se kanë rregulluar

standardet e tyre për kapitalin rregullator, gjithnjë e më tepër kanë rritur rolin e tyre në FP të

infrastrukturës. Në vendet në zhvillim ajo që vihet re është pjesmarrja e agjencive shumëpalëshe

të tilla si BB, EBRD, MIGA, IFC, KfW, apo agjencitë e eksportit të kredive për financimin e

projekteve të infrastrukturës.

Kleimeier, S. dhe Versteeg R. (2008) në punimin e tyre ngrenë pyetjen: cilat forma të kapitalit

janë të përshtatshme për ekonomitë në zhvillim ku tregjet financiare janë në fazat e para të

zhvillimit dhe flukset ndërkombëtare të kapitalit janë me risk të lartë? Sipas tyre, format e

përdorura në literaturën e financës kanë qenë dy: 1) portofoli aksioner i investimeve dhe 2)

Investimet e Huaja Direkte (IHD). Sipas Knight (1998), vendet në zhvillim duke qenë se kanë

tregje shumë pak ose aspak të zhvilluara të kapitalit, karakterizohen nga një kufizim i madh i

përdorimit të financimit ndërkombëtar me aksione. IHD – të, ashtu si kapitali aksioner, janë

afatgjata dhe si të tilla ato minimizojnë riskun e monedhës dhe të mospërputhjes së maturiteteve.

Hainz dhe Kleimeier (2008) arrijnë në përfundimin se FP është shumë fleksibël dhe mund të

adoptohet lehtësisht nga vende me situatë ekonomike dhe politike të ndryshme. Ky fleksibilitet, i

lejon FP-së që të jetë një zëvendësues për tregjet financiare të pazhvilluara. Për më tepër, FP

është një formë më e përshtatshme në lidhje me riskun politik dhe vuan më pak nga paaftësia e

tregjeve për të menaxhuar riskun, duke bërë bashkimin e kursimeve si dhe lehtësimin e

transaksioneve.

Ky kapitull ka si qëllim të shpjegojë se cilat janë burimet e ndryshme për financimin e këtyre

projekteve. Këto burime mund të klasifikohen në dy kategori kryesore: së pari, kapitali aksioner

dhe së dyti, huatë dhe instrumentat e borxhit.

3.2 Kapitali aksioner

Aksionerët e një projekti, janë zakonisht ato palë që do të përfitojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë

nga zbatimi i projektit. Në përgjithësi, sponsorët janë ato subjekte të cilat bëjnë derdhjen e

87 | P a g e

kapitalit aksioner (e quajtur ndryshe, kapitali i rrezikut). Por, përveç tyre, palë të tjera mund të

jenë blerësit e produktit/shërbimit të projektit, zotëruesit e rezervave të mundshme natyrore që

projekti do të përdorë, dhe furnizuesit me elemente ose produkte esenciale për projektin duke

përfshirë dhe firmat inxhinierike71

.

Imperatori (2003), thekson se ortakët e projektit (sponsorët) mund të ndahen në dy kategori: (a)

nismëtarët “industriale” dhe (b) nismëtarët “financiarë”. Në kategorinë e parë, bëjnë pjesë ata

sponsorë që angazhohen për zhvillimin dhe realizimin e projektit dhe për këtë arsye ata zotërojnë

pjesën më të madhe të aksioneve të zakonshme. Duke qenë se janë aksionerët ata që marrin

përsipër risqet më të larta, po ata janë edhe subjektet që përfitojnë më tepër nga marrja e pjesës

më të madhe të divedendëve, në krahasim me atë që i takon aksionerëve të privilegjuar.

Kategoria tjetër, përbëhet nga ortakë, të cilët kanë si qëllim kryesor vetëm blerjen e kapitalit të

aksioner, në mënyrë që ata të përfitojnë më tepër nga ky investim, se sa nga një investim i

mundshëm në kapitalin e borxhit. Janë aksionerët ata që karakterizohen nga një profil i lartë i

riskut, të cilëve nuk ju intereson realizimi apo administrimi i projektit. Për këtë qëllim, ata janë

aksionerë të privilegjuar të cilët marrin pjesë vetëm në vendimarrjet që janë të një natyre dhe të

një rëndësie të veçantë.

Nëse obligacionet janë instrumenta borxhi me të ardhura fikse, aksionet janë instrumenta

pronësie. Në mënyrë që të sigurojmë aksionet për një projekt infrastrukturor, sponsori mund të

ketë akses si në tregjet vendase, ashtu edhe ato ndërkombëtare. Tregjet e aksioneve në vendet në

zhvillim janë rritur ndjeshëm në vitet e fundit, në mënyrë të veçantë në ato vende, të cilat njihen

si vende emergjente. Si pasojë, sponsori mund të ketë më pak vështirësi në tregtimin e këtij tipi

instrumenti në tregun vendas, se sa në rastin e tregtimit të obligacioneve. Investimi në aksione

për projekte të infrastrukturës në vendet në zhvillim, do të thotë kthime të mëdha nga investimi

dhe si pasojë risqe të larta. Sa më e lartë është performanca e projektit, aq më e lartë do të jetë

norma e kthimit për investuesit në aksione. Nëse të ardhurat nga obligacionet janë fikse ose huatë

ku të ardhurat shfaqen në formën e pagesave të paracaktuara të interesit, kthimi nga aksionet

mund të jetë shumë i lartë. Kjo bën që investues të ndryshëm, vendas apo të huaj, të tërhiqen nga

ky tip instrumenti. Brenda investuesve të aksioneve, mund të ketë banka investimesh, kompani të

71

Finnerty, J. (2007) Project Financing Asset - Based Financial Engeenering fq. 211

88 | P a g e

sigurimit të jetës, agjenci shumëpalëshe qeveritare (IFC) dhe fonde të veçanta investimi72

. Në

çdo projekt të tipit BOT, huadhënësit presin që sponsorët të kenë aksione në projektin e tyre.

Waker dhe Smith (1995), citojnë dy arsye për këtë rast: i pari thotë se nëse shërbimi i borxhit

merr një pjesë të konsiderueshme të flukseve monetare, huatë e tyre do të rrezikohen; dhe i dyti,

ata duan që sponsorët të kenë disa prej fondeve të veta në projekt, që do ti motivojë ata më pas të

sigurojnë një operim të suksesshëm të këtij projekti.

Sipas Imperatori (2003), fakti që FP karakterizohet nga një levë e lartë financiare e njësisë së

veçantë, të krijohet një përshtypje e gabuar për sa i përket rolit të kapitalit aksioner. Kapitali i

aksioner ka dy qëllime kryesore: (1) ai përdoret për të financuar projektin në fazat e para (start –

up) të projektimit të kësaj strukture me të gjitha elementët që e karakterizojnë; (2) është një

tregues besueshmërie i projektit, nga ana e sponsorëve, të cilët marrin përsipër riskun duke

derdhur kapitalin aksioner.

Pra mund të themi që kapitali aksioner është burimi i parë financiar i projektit në fazat e para të

realizimit të tij, përpara se bankat të veprojnë me dhënien e huave. Albisetti (2000) thekson se

roli i kapitalit aksioner, është ai i një “marzhi sigurie” për bankat financuese gjatë periudhës së

parë të operimit të projektit. Në këtë kohë, flukset monetare të gjeneruara nuk janë të

qendrueshme, ndërsa për investuesit është një faktor nxitës për përfundimin e projektit edhe pse

mund të hasë vështirësi të ndryshme. Investuesit aksioner përfitojnë nga shpërndarja e flukseve

monetare pasi janë paguar shërbimet e borxhit. Kthimi i kërkuar prej tyre varet nga koha se kur

ata përfshihen në investim. Çdo projekt ka nivele të ndryshme të riskut përgjatë rrjedhës së kohës

dhe investuesit marrin pjesë në faza të ndryshme të tij me strategji investimi të ndryshme.

Investuesit me kapital aksioner kanë një nivel të pritur të kthimit nga investimi deri në nivelin në

të cilin investimi është i pranueshëm. Por kjo varet nga kostoja e kapitalit, tipi i projektit,

teknologjia, risqet, garancitë etj., (Scannella, 2011).

3.3 Huatë

Bankat, përbëjnë subjektet të cilat ofrojnë pjesën më të madhe të huave për FP. Kjo tregon

rëndësinë e marrdhënieve bankare në tregjet e financimit të projekteve. Nevoja e gjetjes së

kapitalit, zakonisht nga bankat, e bën atë shumë më të vështirë për të financuar projekte të cilat

72


89 | P a g e

kanë një NPV negative. Bankat mund të financojnë projektet në mënyrë direkte ose jo, nëpërmjet

pjesmarrjes në huatë sindikale73

. Sipas Greenbaum, S. I. dhe Thakor, A. V. (2007), në huatë e

këtij tipi zakonisht kemi një bankë fillestare (origjinare) ose një grup bankash fillestare, që

merren me analizën e dhënies së kredisë si dhe me përcaktimin e strukturës së çmimit të kredisë.

Këto banka origjinare, të quajtur pjestarë më të hershëm (senior) të sindikatës, janë caktuar nga

huadhënësit dhe ofrojnë konsulenca kyçe për ndërmjetësimin financiar. Ato gjithashtu zgjidhin

problemin e asimetrisë së informacionit, nëpërmjet kontratave paraprake si dhe hartimin e

kontratës sindikale. Palët e tjera të sindikatës, të ahtëquajtura, Banka Junior74

, sigurojnë një sasi

të caktuar të financimit. Një ndër arsyet e mëdha se përse huadhënësit kryesore (senior) japin hua

sindikale, është për të diversifikuar ekspozimet e tyre ndaj riskut. Kurse, për sa i përket bankave

pa eksperiencë (junior) ato mund të diversifikojnë portofolin e tyre të kredisë duke shtuar kredi

që nuk mund ti jepnin nëse do të operonin më vete, për shkak të paaftësisë që kanë për të dhënë

kredi të tilla. Sipas këtyre dy autorëve, pjesa më e madhe e borxhit që ekziston në vendet në

zhvillim konsiston në huatë sindikale. Në projekte të mëdha, shumë prej bankave janë të

përfshira në procesin e konsulencës financiare dhe si menaxherë kryesore, të cilët do të

nënshkruajnë borxhin dhe do ta vendosin atë në tregjet e kapitalit. Ata zakonisht, ndajnë

përgjegjësitë për sa i përket aspekteve të ndryshme të strukturës së financimit. Janë bankat

tregtare ato që dominojnë tregjet e huave sindikale. Këto hua, morën hov në vendet në zhvillim

duke filluar që prej viteve 1990. Huatë bankare janë përqendruar në Amerikë, Europë, Lindjen e

Mesme dhe Afrikë, ku gjenden dhe pjesa më e madhe e projekteve. Ato janë përqendruar

kryesisht në industrinë e energjisë, së naftës dhe gazit, si dhe në industrinë e transportit

(Scannella, 2011). Kontrata kryesore, e cila rregullon raportet ndërmjet bankave financuese dhe

njësisë së veçantë ekonomike është e ashtëquajtura “Marrëveshje e Kredisë” (credit

agreement)75

. Sponsorët e një projekti të infrastrukturës mund t‟i sigurojnë financimet e tyre në

formën e huave, nëpërmjet institucioneve financiare ose nëpërmjet bankave kryesore tregtare.

Huatë e infrastrukturës kanë dy karakteristika, çka i bëjnë ato të jenë të ndryshme nga kategoritë

73

Sipas Greenbaum, S. I., Thakor, A. V. (2007), një hua sindikale është një kredi e dhënë nga një grup

huadhënësish, në mënyrë të veçantë banka, një huamarrësi. Çdo huadhënës ka një pretendim të veçantë mbi

huamarrësin, vetëm në rastin e një huaje të vetme të dhënë nëpërmjet një “marrëveshje kredie”. Për këtë të fundit,

shih përkufizimin më poshtë 74

Banka pa eksepriencë në dhënien e kredive, për shkak të mungesës së eksperiencës në dhënien e kredive të tilla. 75

“Credit agreement”, përbën një ndër kontratat bazë të FP-së. Ajo përbën kontratën kryesore që rregullon

marrëdhënien ndërmjet bankave financuese dhe SPV. Për më shumë, shih Gatti, 1999

90 | P a g e

e tjera të huave: ato janë shumë domethënëse në masë (sasi) dhe mund të ripaguhen vetëm nga

flukset monetare të gjeneruara nga projekti.

Huatë e zakonshme kanë një karakteristikë kryesore në krahasim me format e tjera të financimit

për sa i përket kohës së rimbursimit të kuotave të borxhit, si dhe të interesave. Pra, huatë e

zakonshme janë ato, të cilat rimbursohen të parat në krahasim me format e tjera të financimit.

Vetë huatë e zakonshme mund të ndahen në dy kategori: (a) huatë e zakonshme dhe (b) ato të

privilegjuara. Këto dy tipe huash ndryshojnë nga njëra-tjetra, vetëm për avantazhin që ka huaja e

privilegjuar, e cila mund të rimbursohet përpara huave të zakonshme. Pra mund të theksojmë se

huaja e privilegjuar, nuk rimbursohet asnjëherë pas rimbursimit të çfarë do lloj forme tjetër

financimi, kurse huaja e zakonshme do të paguhet vetëm pasi të jetë rimbursuar huaja e

privilegjuar (Xhafa, H., Ciceri, B, 2000). Një rol kryesor për financimin e projekteve të

infrastrukturës luan përdorimi i borxhit afatgjatë. Pas këtij pohimi qëndron teoria e “përputhjes

së maturiteteve76

”. Kjo teori është e vlefshme nëse supozojmë se, tregje të kapitalit jo perfekte në

formën e taksave, kostove të agjencisë, dhe asimetrisë së informacionit e cila rezulton në

konfliketet që ekzistojnë midis aksionerëve dhe kreditorëve. Zbatimi i borxhit afatgjatë redukton

risqet që flukset monetare të një projekti mund të bjerë për shkak të shumës së kërkuar të

detyrimeve për shërbimet e borxhit. Në rastin e veçantë të FP, kur kreditë duhet të paguhen nga

flukset monetare të projektit dhe kur kreditorët nuk kanë të drejta ose nëse i kanë të kufizuara,

vetëm në asetet e kompanisë-sponsor, maturiteti i kredive luan një rol të rëndësishëm për të

siguruar FP. Huatë e zakonshme mund të marrin disa forma të ndryshme të financimit, ku ndër

më kryesoret mund të përmendim:

-Financimi bankar afatmesëm

-Emetimet e obligacioneve

-Financimi me eksportim

-Kreditë me garanci77

Përsa i përket kategorisë së parë, bankat janë në përgjithësi të kufizuara nga entet rregullatore të

tyre në dhënien e kredive në shuma të mëdha një klienti të vetëm, qoftë ky një sektor apo shtet.

76

Sipas këtij parimi, asetet afatgjata duhet të financohen me borxh afatgjatë dhe asetet afatshkurtra nga borxhi

afatshkurtër. 77

Maimone Mara, (2007) Il mercato dei project bond: Un‟ analisi empirica nel caso dei paesi in via di sviluppo.

91 | P a g e

Ato janë të kufizuara edhe nga profili kohor i depozitave të tyre. Si pasojë, ato negociojnë në

mënyrë shumë të kujdesshme kushtet e përfshirjes së tyre në një investim të ri të infrastrukturës,

në mënyrë që të eliminojnë mundësinë e falimentimit të palës huamarrëse, e cila përbën riskun

primar me të cilën përballen institucionet financiare. Për këtë qëllim, bankat përfshihen në

menaxhimin e risqeve të projekteve, i cili mbulon të gjithë periudhën e ekspozimit të tyre, ku

përfshihen të gjitha fazat e projektit nëse huaja shtrihet në fazën operuese78

.

Kleimeier dhe Versteeg (2008) në punimin e tyre thonë se burimet e FP të realizuara sipas

modelit BOT arrihen nëpërmjet një huaje sindikale, për shkak të madhësisë së projekteve si dhe

të risqeve që ato mbartin. Për aq kohë sa këto projekte financohen kryesisht nga huatë bankare,

kjo bën që të kenë një levë të lartë financiare, mbi 70%, ku 80% e tyre janë hua të bankave

tregtare (Esty, 2010). Bankat tregtare kanë luajtur një rol shumë të rëndësishëm në financimin e

projekteve që prej 1930–tës, ku një bankë në Dallas bëri një pagesë huaje, pa përgjegjësi mbi

huamarrësin, për të zhvilluar karakteristikat e prodhimit të gazit dhe naftës. Bankat Tregtare

gjithmonë kanë treguar aftësi në vlerësimin e kredive për projekte komplekse. Shuma e

financimit, si dhe risqet e lidhura me të, janë të larta. Kjo bën të pamundur që një bankë e vetme

sado solide dhe e aftë të jetë nga ana financiare, nuk është në gjendje të sigurojë financimin

vetëm me mjetet e veta. Për këtë arsye ajo bashkohet me një sindikatë bankash, të cilat ndajnë të

gjitha kostot e lidhura ngushtësisht si me shumën e huave, ashtu edhe risqet e kredisë79

.

Forestieri (2005, fq. 265 – 8) jep një klasifikim të 10 bankave të para (Arrangers) në tregjet

europiane (tabela 3.1). Faza e parë mbyllet me zgjedhjen e bankës kryesore (Arrangers) dhe

arritja e marrëveshjes së kredisë, e cila shpreh aktin formal nëpërmjet së cilës banka fituese merr

“mandatin”. Në përgjithësi, bëhet një dallim ndërmjet dy tipeve të huave (kredive) sindikale:

1. Kredia sindikale e drejtpërdrejtë: është rezultati i një negociimi të shumë bankave, në të

cilën marrëveshja e kredisë firmoset nga huamarrësi dhe nga bankat të cilat angazhohen

në dhënien e shumës së kredisë. Në mënyrë skematike e paraqesim më poshtë:

78

Riad Dahel, (1996) Project financing and risk analysis 79

Albisseti (2000) shpjegon fenomenin e huave sindikale si vijon: “Mjeti i sindikatave ju dha mundësinë bankave

tregtare të mundësojë ofrimin e huave, klientëve me një shumë më të madhe se sa aftësia e mbajtjes përsipër të

riskut të një institucioni të vetëm”.

92 | P a g e

Figura 3.1 Kredia sindikale e drejtpërdrejtë

2. Në sindikatën me pjesëmarrje80

: në këtë lloj sindikate marrëveshja e kredisë nënshkruhet

nga huamarrësi dhe nga banka lider (arranger). Kjo bankëvetëm në një moment të dytë do

të krijojë një sindikatë bankash. Bankat e sindikatës, në këtë rast nuk kanë asnjë kontakt

me marrësin e borxhit. Në mënyrë skematike e prezantojmë si më poshtë:

Figura 3. 2 - Sindikata me pjesëmarrje

Nga sa më sipër mund të arrijmë në përfundimin se bankat sado të mëdha e solide qofshin e kanë

shumë të vështirë të financojnë projekte me vlerë dhe risqe të larta. Në kapitullin e pestë në të

cilin do të paraqitet gjendja e disa prej projekteve infrastrukturore në sektorin energjitik do të

shohim se një ndër arsyet e dështimit të projekteve është edhe mungesa e financimit. Këto

projekte kanë risqe dhe kosto shumë të larta. Ato nuk meren përsipër të financohen nga bankat

në shqipëri që mbi të gjitha janë edhe banka tregtare.

80

Për këto dy tipet e huave për më tepër shih Greenbaum, S. I., Thakor, A. V. (2007), kapitulli VII, fq. 285 - 287

Banka 1

11

Banka 2

Banka 3

Sindikata Huamarrësi

Banka 1

Huamarrësi

Banka 2

Banka Lider

Banka 3

Banka 1

11

Banka 3

93 | P a g e

Më poshtë, do të paraqesim se cilat janë disa prej sindikatave më të mëdha të bankave që

operojnë në tregjet europiane dhe ato botërore:

Tabela 3.1 – Bankat lider në tregun e huave sindikale në Europë

Rankimi Banka Shuma (në million $) Numri Kuota e tregut

1 CitiGroup 54.910 159 8.32%

2 Barclays 52.017 197 7.88%

3 HSBC 44.587 148 6.76%

4 Royal Bank of Scotland 40.334 183 6.11%

5 BNP Paribas 38.757 167 5.87%

6 JP Morgan 37.914 88 5.74%

7 Deutsche Bank 33.824 112 5.12%

8 Credit Agricole 31.299 128 4.74%

9 DrKIW 29.711 81 4.50%

10 ABN AMRO 27170 123 4.12%

Burimi: Euromoney (10 janar 2004)

Banka kryesore, shpërblehet për punën administrative me një tarifë fikse vjetore të quajtur

komision agjensie (agency fee81

). Për të siguruar rimbursimin e borxhit parashikohen disa

detyrime të natyrës financiare (Forestieri, G. 2005).

Respektimi i një raporti të veçantë, të quajtur “Debt Service Coverage Ratio” (DCSR82

), tregon

raportin e flukseve monetare të disponueshme dhe kuotës së shërbimit të borxhit për të gjitha

vitet e projektit.

81

Për më tepër shih Greenbaum, S. I., Thakor, A. V. (2007), fq. 285 për sa i përket strukturës së llogaritjes së

komisioneve (fees) në një hua sindikale.

94 | P a g e

Respektimi i një tjetër raporti të veçantë, të quajtur “Loan Life Cover Ratio” (LLCR83

) tregon

raportin që jepet nga shuma e aktualizuar e flukseve monetare të disponueshme, për periudhën që

shkon nga momenti i vlerësimit (s), e deri në vitin e fundit për të cilën është parashikuar

rimbursimi i borxhit (s + n), si dhe të borxhit të mbetur (outstending) në të njëjtin moment të

vlerësimit. Mes grupeve të bankave që japin kredi janë edhe istitucionet ndërkombëtare të tilla si

EBRD (European Bank for Reconstruction and Development), IFC–ja (Internation Financial

Corporation), apo KfW–ja Gjermane (Kreditanstalt fur Wiederaufbau). Ato janë quajtur “çadra

morale” pasi ato kanë një levë financiare më të mirë në lidhje me qeverinë, se sa një firmë. Fuqia

e tyre negociuse, vjen për shkak të pozicionit të tyre, pasi ato përcaktojnë huatë financiare dhe

janë duke financuar edhe projekte të tjera. Duke qenë se ka një numër të caktuar bankash që po

financojnë projektin, qeveria ju detyrohet atyre për një shumë goxha të madhe parash. Për këtë

arsye, bankat mund të ushtrojnë së bashku, më tepër presion mbi qeveritë për shkak se ato duhet

të bien dakort edhe mbi riskedulimin e borxhit sovran.

82

Për të kuptuar rëndësinë e këtij indikatori (raporti) mund të shpjegojmë çdo komponent të këtij raporti. Mund të

themi se DSCR mund të llogaritet si më poshtë:

DSCR =

ku, simbolet kanë këtë kuptim: FCOt përbën flukset monetare operative të periudhës kontabël t, Kt = kuota e

kapitalit duhet të rimbursohet në periudhën t, It = kuota e interesit që duhet të ripaguhet në periudhën t, Ft =

komisione të mundshme të cilat i përkasin periudhës t. Ky indikator tregon se në çdo vit të fazës operative të

projektit të ardhurat e gjeneruara nga projekti – e cila shprehet nga numëruesi – duhet të jenë në gjendje që të

mbulojneë shërbimin e borxhit të palëve financuese. Vlera minimale e raportit nuk mund të jetë e barabartë me 1,

pasi kjo do të thotë të bëjmë zero të gjitha shërbimet e borxhit flukset e dividendeve. Në realitet ky indikator merr

vlera të cilat shkojnë nga 1. 4 deri në 1.6 në funksion kjo të shkallës së riskut të projektit. 83

Më në detaj mund të themi se ky indikator llogaritet si më poshtë:

LLCR =

ku, numëruesi përfshin edhe R – në e cila përbën rezervën e borxhit në para të disponueshme në momentin e

vlerësimit. Kuptimi i këtij raporti nuk është dhe aq i shpejtë sa ai i indikatorit të shpejguar më sipër edhe pse

interpretimi i tij është shumë i ngjashëm me atë të indikatorit të parë. Në fakt numeruesi shpreh vlerën aktuale të

flukseve monetare operative të projektet mbi të cilat financuesit mund të kenë të drejta në momentin e një

pretendimi imediat të kthimit të borxhit të mbetur (Ot). Në rastin kur numëruesi është më i lartë se emëruesi,

financuesit janë të “mbuluar” dhe anasjelltas në rastin e kundërt. Edhe në rastin e LLCR (sidomos për projektet e

energjisë) ky indikator merr vlera që shkojnë nga 1.4 deri në 1.6. 83

Ekzistojnë edhe institucione të tjera ndërkombëtare të tilla si ADB (Asian Development Bank), IADB (Inter –

American Development Bank, ADB (African Development Bank) apo BSTDB (Black Sea Trade Developing Bank)

e cila operon në vendet e bregut të detit të zi. 83

Për më shumë informacion shih Hainz, Ch. (2002) sipas së cilës këto institucione ndërkombëtare shpesh

financojnë projekte në vendet në zhvillim nëpërmjet financimit pa garanci, investime të cilat vlerësohen me një risk

të lartë polititk. Sipas Buljevich dhe Park (1999) këto institucione ndërkombëtare financimi janë quajtur “Çadra

politike” (Political Umbrella).

95 | P a g e

Katër janë llojet e kredive bankare që përdoren për FP-ve të infrastrukturës:

a. Kreditë xhiruese84

- Bankat Tregtare shpesh sigurojnë financime për ndërtimin në formën

e kredive xhiruese (Finnerty, 2007). Nëpërmjet kësaj huaje, SPV–ja mund të tërheqë

shumat që i nevojiten pa zbatuar një plan të paracaktuar. Kjo të ofron edhe mundësinë e

riintegrimit të rezervave të borxhit duke bërë derdhjen e shumave të cilat janë tërhequr

më parë. Nuk është e vështirë të kuptohet se kjo metodë financimi nuk është shumë e

përdorur, duke pasur parasysh veçoritë e FP, kurse zgjidhja e tërheqjeve të planifikuara

preferohet më tepër (Maimone, 2007).

b. Hua-të me afat - sponsori i projektit mund të planifikojë afatet e huasë përgjatë fazës së

ndërtimit. Sasia e huasë arrin kulmin në fazën e kompletimit të shërbimeve bazë. Afati i

huave ka një plan amortizimi që lidhet me përshpejtimin e flukseve monetare të projektit.

Afati, zakonisht nuk e kalon periudhën 10 vjeçare, që nga momenti i kompletimit të fazës

së shërbimeve bazë. Nëse flukset monetare nuk janë të mjaftueshme për të mbuluar

amortizimin gjatë kësaj periudhe, sponsorët mund të përballen me riskun e rifinancimit të

huasë. Afatet specifike të disponueshme në të ardhmen do të varen nga situata dhe

ambienti ekonomik e monetar që do të mbizotërojë.

c. Letër kredie - ky tip instrumenti i lejon huamarrësit një fleksibilitet në sigurimin e letrave

të kredisë që mbështesin emetimet e letrave tregtare. E garantuar nën letrën e kredisë,

mbajtësit e letrave tregtare duhet të paguajnë, nëse emetuesit e tyre nuk paguajnë.

d. Huatë lidhëse/të ndërmjetme (Bridge) – kjo lloj huaje mbulon çdo gap që ekziston midis

kohës së shpenzimeve dhe planit të financimit afatgjatë. Huatë lidhëse mbështeten më

tepër nga firmat të cilat marrin angazhime nga huadhënësit afatgjatë, ose nga investuesit e

aksioneve. Kostoja e financimit, e siguruar nga një hua e ndërmjetme (bridge) reflekton

riskun me të cilën përballen mbajtësit e këtyre huave. Në shumë raste, struktura e huave

të ndërmjetme të përdorura për projektet, siguron një hua me një amortizim deri në 4 vjet

(Finnerty, 2007, fq. 216).

84

Kredia xhiruese është një tip i veçantë i linjës së kredisë, e cila bën të mundur riintegrimin e rezervave të borxhit

duke depozituar shumat e tërhequra më parë. Marrë nga fjalori i biznesit.

96 | P a g e

3.4 Instrumentat e borxhit

Për financimin e projekteve të infrastrukturës, përveç huave mund të përdoren edhe instrumentat

e borxhit, të ashtëquajturat obligacione. Nëse një firmë e madhe me vlerësime të riskut të kredisë

është sponsori kryesor i projektit, ajo nuk do të përballet me vështirësi të mëdha në emetimin e

këtyre obligacioneve si në tregun vendas ashtu edhe në tregun ndërkombëtar. Këto instrumenta

afatgjatë janë kryesisht të blera nga institucionet financiare si fondet e pensioneve dhe shoqëritë

e sigurimit të jetës. Për fondet e pensioneve, natyra afatgjatë e kontributeve dhe pagesave të

pensioneve, bën që politikat e investimit të tyre të jenë afatgjata. Kjo bën që të tilla obligacione

të jenë të preferuara nga këto institucione. Kompanitë e sigurimit të jetës, gjithashtu kanë politika

investimi afatgjata, për aq kohë sa të ardhurat e tyre shtrihen në një periudhë të gjatë kohore

(Rihad, 1995). Në vendet në zhvillim, tregjet e obligacioneve janë të kufizuara vetëm në letrat

qeveritare. Për këtë arsye, që një firmë private të emetojë obligacione, do t‟i duhet të marrë pjesë

në tregjet ndërkombëtare. IFC–ja raporton se projektet Greenfield përballen me vështirësitë e

tregtimit të këtyre obligacioneve, kur ato nuk përfshijnë një sponsor të fortë dhe nëse nuk kanë

mbështetjen e qeverisë. Një situateë e ngjashme është edhe në rastin e Shqipërisë. Projekteve të

gjenerimit të energjisë elektrike në rastin kur ju mungon një sponsor i fortë ngelen vetëm në

letër. kështu që një mënyrë për zgjidhjen e ngërcit të financimit do të ishte dhënia e projektit

sponsorëve të huaj që kanë eksperiencë dhe lehtësi në tregtimin e obligacioneve të projektit.

Proporcioni i burimeve të financimit të borxhit dhe ai i kapitalit akioner ka ndryshuar përgjatë

viteve të fundit, ashtu si dhe zhvillimi i tregjeve të kapitalit për obligacionet e projektit (Project

Bonds). Një model i ri financimi i bazuar në borxh është ai i emetimit të obligacioneve të

projektit. Kompanit -projekt private (ose publike–private) emetojnë obligacione (Project Bonds)

në tregjet financiare, për të financuar projektet në industrinë e energjisë. Obligacionet e projektit

janë borxhe private. Ato emetohen nga kompanitë-projekt dhe jo nga vendet anëtare të Bashkimit

Europian. Emetimi i obligacioneve do të bëjë të mundur zgjerimin e aksesit të kapitaleve të huaja

në tregjet ndërkombëtare si dhe financime afatgjata. Modeli i financimit, i bazuar në emetimet e

obligacioneve, synon vetëm tregjet jo-bankare dhe merr formën e një instrumenti financiar të

tregtueshëm. Tregtimi i obligacioneve bëhet nëpërmjet nënshkrimit të tyre nga ana e bankave të

investimit. Obligacionet e projektit mund të jenë emetime publike, ose vendosje (placement)

private. Evoluimi i obligacioneve-projekt përbën përsëri një ndër format më të qendrueshme të

huamarrjes fikse në terma të vlerësimit, ashtu si dhe struktura legale dhe sigurimit të garancive

97 | P a g e

(Scannella, 2011). Tregu i obligacioneve të projekteve është i përqendruar në Shtetet e

Bashkuara. Ai llogarit pothuajse gjysmën e emetimeve globale të këtyre obligacioneve në botë.

Edhe bankat e investimeve të cilat merren me procesin e emetimit të obligacioneve, janë

kryesisht amerikane. Nga këndvështrimi i sektorit se ku janë përqendruar këto obligacione,

sektori i cili ka përqindjen më të madhe është ai për projektet e energjisë, naftës dhe gazit si dhe

koncesionet infrastrukturore.

Nuk ka një rregull të përgjithshëm në zgjedhjen e mënyrës specifike të financimit për këtë

teknikë. Janë të shumtë faktorët që ndikojnë në zgjedhjen e huave bankare apo të emetimit të

obligacioneve (apo të një kombinimi të të dyjave) për FP. Huatë bankare mund të sigurohen në

çfarëdo lloj tregu, por obligacionet do të jenë të mundshme vetëm për disa tregje (si ato të

zhvilluara). Në përgjithësi, huatë ofrojnë terma me afat kohor më të gjatë se sa huatë bankare.

Huatë bankare dhe obligacionet zakonisht ofrojnë norma fikse të interesit. Në disa tregje është i

mundur emetimi i obligacioneve me norma interesi të indeksuara me inflacionin, nëse të ardhurat

e projektit janë të indeksuara me inflacionin. Në të kundërt, nuk mund të verifikohet një

indeksim i huave bankare me inflacionin. Huatë bankare kërkojnë informacion konfidencial në

marrëdhënien që krijojnë me huamarrësin, ndërkohë që tregjet e obligacioneve kërkojnë

transparencë. Kushtet e projektit do të duhet që të publikohen në një prospekt obligacionesh.

Investuesit e obligacioneve duhet të përballen me një asimetri informacioni më të lartë se sa

bankat. Bankat mund të vendosin një kontroll mbi kompaninë-projekt duke bërë një monitorim

efektiv të pozicionit të kredisë. Huatë bankare mund të kenë një strukturë financiare më fleksibël

se obligacionet e projektit (përsa i përket kushteve fleksibël të pagesave të kësteve, norma e

interesit e bazuar në performancën e projektit, kërkesa të rezervave të cash–it më fleksibël,

detyrime më pak shtrënguese etj). Huatë bankare janë më të kollajshme për tu sigurur, ndërkohë

që obligacionet kanë nevojë të përfshijnë palë të treta. Nëse projekti gjendet përballë

vështirësive, negociatat me bankën do të mbeten konfidenciale, ndërkohë që me obligacionet do

të duhet të publikohen dhe janë më pak fleksibël. Për të rifinancuar kapitalin e borxhit është më e

thjeshtë për borxhin bankar, por është shumë e vështirë për obligacionet. Financimet e bazuara

në obligacione, kërkojnë kosto më të larta transaksioni se sa financimi nëpërmjet huave bankare.

Komisioni Europian promovon mbështetjen e kredive (pagesën e garancive ose kreditë) të

sigurura nga Banka Europiane e Investimeve nëpërmjet nismës “Europa 2020, iniciativa për

98 | P a g e

obligacionet e projekteve”. Ky institucion mbështet qëllimin e sigurimit të financimeve afatgjata

për infrastrukturën europiane, duke pasur parasysh vështirësitë e sektorit publik në financimin e

tyre si dhe shtrëngimit të huave nga bankat tregtare. Financimi i projekteve të mëdha të

infrastrukturës nëpërmjet bankave u bë më i vështirë për shkak të krizës financiare, si rrjedhojë e

së cilës kërkesat e kapitalit dhe likuiditetit për bankat tregtare u bë shumë më tepër shtrënguese.

Bazel II dhe III kanë bërë presion mbi bilancin e bankave (Bazel II dhe III impakti mbi

huadhënien bankare), ndërkohë që buxheti publik ngelet i shtrënguar. Standarde më të forta të

kapitalit të cilat u janë imponuar bankave tregtare, kanë reduktuar në mënyrë të ndjeshme

mundësinë e gjetjes së huave afatgjata për projektet në sektorin e energjisë. Për më tepër,

kufizimit ligjore të huadhënies për sa i përket huave që do t‟i jepen një huamarrësi të vetëm dhe

rregulloreve të menaxhimit të riskut, mund të kufizojnë gjetjen e fondeve afatgjata për të

financuar projekte të mëdha në industrinë energjitike (Scannella, 2011, fq. 6). Nga sa u tha më

sipër und të themi që kriza e fundit botërore ka ndikuar në tkurrjen e dhënieve të huave nga ana e

bankave tregtare, që kanë vështirësuar gjetjen e burimeve tëfinancimit, për më tepër ka ndikuar

edhe rregulloret e reja të Bazelit në shtrëngimin e huave për projektet infrastrukturore. Mund të

themi që një zgjidhje e mirë, bazuar edhe në iniciativën e Bashkimit Europian është ajo e

emetimit të obligacioneve të vetë projektit.

3.4.1 Kredi eksporti85

Sipas përkufizimit të dhënë nga Imperatori (2003), “kreditë e eksportit janë një kredi që banka i

jep një eksportuesi ose një importuesi përkundrejt një eksportimi me pagesë të mëvonshme”. Kjo

lloj kredie mund të jetë afatshkurtër (deri në dy vjet), afat mesëm (nga dy deri në 5 vjet) dhe

afatgjatë (nga 5 deri në 10 vjet). Kreditë e eksportit, përdoren kryesisht në financimin e pjesshëm

të furnizimeve të lëndës së parë, të të mirave dhe shërbimeve me një shtyrje në kohë të pagesave

në periudhë afatshkurtër ose afatmesëm. Në pjesën më të madhe të rasteve, këto furnizime kanë

të bëjnë me shitjen në një vend të huaj të makinerive, impianteve, teknologjisë apo mallrave të

cilat përdoren për ndërtimin e projekteve me bazë ndërkombëtare. Këto kredi, paraqesin një

mundësi shumë të mirë për rritjen ekonomike të vendeve në zhvillim, pasi ato përbëjnë një

85

Sipas përkufizimit të marrë nga fjalori i biznesit, këto kredi përbëjnë një hua ose një garanci huaje që përdoret për

stimulimin e eksportit të një vendi. Në mënyrë të veçantë kjo përfshin një hua direkte që i jepet një blerësi të huaj

për blerjen e të mirave dhe shërbimeve vendase. Por ajo mund të jetë një garanci për një hua që i jepet një

eksportuesi privat vendas. Kredia në thelb garanton që eksportuesi vendas do të paguhet.

99 | P a g e

instrument shumë të përdorur, për sa i përket tregtisë dhe investimeve në këto vende. Falë

karakteristikave të këtij lloj financimi, ai përdoret edhe për operacionet e kryera me FP.

Subjektet që merren me dhënien e kredive të eksportit janë Agjencitë e Eksportit të Kredive

(ECA), të cilat sigurojnë financime tregtare të shoqërive vendase për aktivitetin e tyre

ndërkombëtar. Sipas përkufizimit të marrë nga Investopedia, “këto agjenci sigurojnë hua,

garanci huaje dhe sigurime, për këto kompani në mënyrë që, ato të nxisin eksportet në vendet e

tyre”. Objektivi kryesor i agjencive është të heqin riskun dhe pasiguritë e pagesave të

eksportuesve, kur eksportojnë jashtë vendit. Agjencitë e Eksportit transferojnë riskun e

eksportuesve mbi vete, kundrejt pagesës së një primi. Ato, gjithashtu marrin përsipër risqet

politike dhe tregtare të investimeve në tregje të huaja, të cilat karakterizohen nga risqe shumë të

larta. Në këtë mënyrë, ekportuesit nuk përballen me risqet e ndryshme. Ato përfitojnë disa

avantazhe, pasi nuk përballen me riskun e falimentimit të importuesit apo me riskun e kursit të

këmbimit dhe nuk ka nevojë që të sigurohet për riskun e vendit86

. Një projekt, mund të jetë i

përshtatshëm të marrë mbështetje të formave të ndryshme nga qeveritë, ose nga agjenci

ndërkombëtare, si ajo e përmendur më sipër. Sipas Dailami dhe Leipzigier (1998), pjesa më e

madhe e investimeve të infrastrukturës të cilat kanë përfunduar ose janë në përfundim e sipër në

vendet në zhvillim, financohen me kapitale të huaja. Një financim tipik, është një kombinim i

aksioneve në masën nga 20 deri në 40 %, të siguruara nga nismëtarët e projektit dhe pjesa tjetër

është e financuar me borxh, e përberë nga kreditë e bankave tregtare, emetimit të obligacioneve

apo nga hua-të e agjencive të eksportit të kredive. Hua-të e bankave janë të vlerësuara mbi një

benchmark (hua referuese), të tilla si bonot e thesarit të USA ose LIBOR, të llogaritur për pjesën

më të madhe të borxhit të financuar. Në 1995, pjesa më e madhe e projekteve të financuara kanë

qenë kryesisht (rreth 60 %) në formën e huave bankare, 20 % në obligacione dhe pjesa tjetër në

aksione.

3.4.2 Kreditë me garanci87

për FP

Këto kredi përbëjnë kategorinë e dytë më të madhe të huave bankare. Emetimi i tyre nuk

përfshin një disbursim të menjëhershëm nga ana e bankës. Sipas përkufizimit të dhënë nga grupi

bankar “Monte dei Paschi di Siena”, këto kredi përbëjnë “operacione besimi nëpërmjet të cilave

86

Për më tepër, shih Finnerty (2007), fq. 231 - 234; Greenbaum dhe Thakor (2007), fq. 289. 87

Termi original i së cilës është “crediti di firma”.

100 | P a g e

bankat angazhohen në emër të kërkuesit, në kryerjen e një pagese, ose të garantojnë

përmbushjen e një detyrimi të një pale tjetër”. Në thelb, është banka e cila “angazhon” firmën e

saj në vend të parave, për interes të klientëve të saj. Format më tradicionale të këtyre kredive

janë:

1. Letër garancie: banka angazhohet personalisht me kreditorët, duke garantuar

përmbushjen e një detyrimi të marrë përsipër nga një klient i besuar i saj.

2. Kambialet: banka siguron pagesën e një kambiali dhe mund t‟i jepet borxh në favor të

debitorit kryesor të një kambiali, ose të një tjetër debitori të përbashkët të kambialit.

3. Pranimet financiare: banka merr përsipër një angazhim nën formën e detyrimit kambial

për llogari të të tretëve.

Në operacionet e FP janë të pranishme ato kredi të cilat janë të emërtuara si Letra Garancie

Ndërkombëtare. E thënë ndryshe, ajo tipologji e kredive, që jepet në lidhje me aktivitetin operues

të shoqërive në vendet e tjera. Më sipër u ndalëm në fazat e ndryshme që karakterizojnë FP. Çdo

faze të realizimit të projektit, i jepet një tipologji e caktuar e kredive me garanci. Për shembull,

gjatë fazës së ndërtimit të projektit, në të cilën përfshihet edhe administrata publike, ndërtimi do

të bëhet nëpërmjet një gare tenderimi. Në mënyrë që ndërtuesi të marrë pjesë në këtë garë, është

e nevojshme lëshimi i një garancie (letër besimi) në favor të ndërtuesit, e barabartë kjo me për

qindjen e caktuar në tender. Letra e garancisë, në këtë rast do të ishte e ashtëquajtura “Ofertë

garancie88

”, qëllimi i së cilës është të garantojë që pjesmarrësit, së bashku me atë që do të jetë

fituesi, të paraqesin aftësitë teknike të nevojshme për të përmbushur të gjitha detyrimet që lindin

nga kontrata e tenderimit. Kjo lloj garancie ka një vlerë të kufizuar në kohë, në varësi se kush do

të jetë fituesi i garës (Maimone, M., 2007).

Si përfundim, mund të themi se kreditë me garanci kanë për qëllim të sigurojnë mosshlyerjet e

pagesave të ndryshme, nga subjekti fitues i garës, nga një subjekt i tretë. Në rastin e FP, njësia

ekonomike e veçantë shpërndan risqet e ndërtimit drejt një ndërmjetësi financiar, duke i

neutralizuar përfundimisht.

88

Termi original ne gjuhen angleze eshte “bid bond”

101 | P a g e

3.5 Leasing89

– një formë alternative financimi

Një instrument tjetër i cili përbën një burim financimi në FP është leasing – u. Ndryshe nga

huaja, leasing – u nuk ka një formë kontraktuale të ndryshme nga produktet e ofruara nga

institucionet financiare apo nga shoqëritë në përgjithësi. Leasing – u në thelb është një kontratë

qiraje. Për aq kohë sa kontratat e qirave mund të mbulojnë çdo periudhë kohore, ai mund të jetë

një alternativë e borxhit afatshkurtër ose afatgjatë. Një kontratë e qirasë është për përdorimin e

një aktivi të tillë si makineri ose pajisje. Ndërmarrjet duan përdorimin e aktivit. Ato përdorin

teknikat e buxhetimit të kapitalit për të përcaktuar se cili nga investimet është fitim prurës. Pasi

vendoset se cili investim duhet të bëhet, ata duhet të vendosin se si duhet financuar aktivi. Ajo që

një shoqëri dëshiron është përdorimi dhe jo pronësia e aktivit. Leasing – u i lejon shoqërisë

përdorimin e aktivit pa marrjen e pronësisë90

. Por objektivi i këtij paragrafi nuk është të ndalemi

gjerë në format specifike të tij, por të ndalemi mbi efektet që ky instrument ka mbi strukturën e

SPV – së dhe në përgjithësi mbi të gjithë operacionin.

Kontratat e leasing – ut mund të jenë të pranishme në FP nëpërmjet dy mënyrave. Një mënyrë

është që, në një kontratë të tillë nënshkruhet për të gjithë projektin që do të realizohet. Kjo

përbën kontratën kryesore rreth së cilës vërtiten të gjitha kontratat e tjera. Në mënyrën e dytë, kjo

kontratë është nënshkrim i dorës së dytë për të financuar vetëm disa pjesë të veçanta të projektit.

Sipas objektit të projekit kjo kontratë edhe mund të quhet ndryshe projekt – leasing91

. Sipas kësaj

kontrate arrihet në këtë marrëveshje: “shoqëria e leasingut (lessor) furnizon me lëndë të parë

SPV – në (lessee) pasi ajo ka blerë pronësinë nga furnitori (kontraktori). SPV – ja angazhohet në

pagesën e kuotave fikse ose jo për një periudhe kohe në varësi të një rregulli periodik të

paracaktuar” (Gatti, 1999). Në një kontratë leasing – u të gjitha risqet dhe pengasat që duhej të

përballej SPV – ja i transferohen shoqërisë së leasing – ut. Kjo shoqëri merr rolin e një prej

palëve kryesorë në këtë projekt. Nën aspektin e ngushtë ekonomik dhe financiar projekt –

leasingu paraqet disa ndryshime me modelin tradicional të FP. Fakti që në një strukturë të FP

përfshihet një palë tjetër kjo do të çonte në një ndryshim të strukturës financiare të SPV – së. Kjo

për shkak se një tjetër palë e cila ka të drejtë primare në flukset monetare përveç aksionistëve

89

Leasing – u është një kontratë qiraje. 90

Për më shumë informacion shih, “Bazat e financës: Hyrje në Institucionet Financiare, Investim dhe Drejtim” të

Mayo, H. B, (2012), kapitulli XXVII, fq. 545 – 552. 91

Për më tepër shih, Gatti, S. (1999).

102 | P a g e

dhe financuesve tashmë është edhe shoqëria e leasingut. Por përdorimi i tij sigurisht që ka edhe

avantazhe. Ndër më kryesorja është fakti se risqet në fazën e ndërtimit i kalojnë të gjitha kësaj

shoqërie. Por mund të themi se projektet të cilat realizohen nëpërmjet FP, përdoren më tepër

kontrat e leasingut të formës së dytë.

Pasi përshkruam në këtë kapitull se cilat janë burimet e financimit që përdoren për FP-në në

kapitullin e katërt do të parashtrohet hipoteza e këtij punimi se dhe identifikimit të faktorëve që

ndikojnë në vërtetimin e hipotezës. Gjithashtu, në këtë kapitull do të jepet një përshkrim më i

gjerë i metodologjisë dhe modelive ekonometrike të përdoruara. Në këtë kapitull del në pah

përpjekja për testimin në mënyrë empirike të asaj çka është trajtuar shumë në kapitullin e parë të

teorive dhe autorëve kryesor.

103 | P a g e

Kapitulli IV: Hipoteza, përshkrimi i të dhënave dhe modeli ekonometrik

4.1 Hyrje

Në këtë kapitull, do të ndalemi tek hipotezat që rrjedhin nga teoria e trajtuar gjerësisht në pjesën

e parë të këtij punimi. Kapitulli do të evidentojë se cilat variable bëjnë të mundur testimin e

hipotezës. Ky punim do të krahasojë dy grupe të mëdha investimesh në një sektor të rëndësishëm

të infrastrukturës, siç është ai i energjisë. Brenda këtij sektori janë përzgjedhur ato projekte që i

përkasin dy nënsektorëve të tij: ai i prodhimit të energjisë dhe gazsjellësi. Një grup i investimeve

të zgjedhura do të përfaqësojë investimet e infrastrukturës të realizuara nëpërmjet formës

moderne të quajtur FP dhe grupi tjetër do të përfshijë projektet e infrastrukturës të realizuara në

sektorin e energjisë, nëpërmjet formës tradicionale të financimit. Fillimisht, ishte menduar të

merreshin në konsideratë 4 sektorët kryesorë të infrastrukturës së një vendi siç janë: energjia,

transporti, telekomunikacioni dhe sektori i ujit. Por, ajo që u vu re gjatë punimit dhe kërkimit të

të dhënave ishte se sektori i energjisë kishte numrin më të madh të projekteve të realizuara me

modelin BOT. Siç është përmendur në kapitullin e dytë, ky model përbën formën praktike të

realizimit të investimeve të mëdha të infrastrukturës nëpërmjet FP. Ajo që vihej re nga të dhënat

e grumbulluara, ishte fakti që kjo metodë financimi është përdorur gjerësisht sidomos pas viteve

2000 në sektorin energjitik. Sektori i dytë, i cili kishte një përdorim të gjerë të këtij modeli

financimi ishte ai i Telekomunikacionit92

, por numri i projekteve në këtë sektor pas viteve 2000

ishte më i ulët se ai i sektorit të energjisë. Sektori i transportit për nga numri i projekteve ishte i

treti pas energjisë dhe telekomunikacionit, ndërsa sektori ujor93

nuk kishte përdorim të gjerë të

këtij modeli financimi, përveç Rusisë. Vendet që janë marrë në shqyrtim në këtë kapitull janë

disa vende të Europës Juglindore dhe disa të Europës Qendrore. (për më shumë informacion, shih

Ankesin 1). Në punim numri i shteteve është reduktur në 12, kjo për shkak të mungesës së

informacionit për variablet e marra në shqyrtim. Seksioni i dytë i këtij kapitulli shpjegon më në

detaj metodologjinë e përdorur për të formuar këto dy grupe të mëdha investimi, ndërsa i treti

fokusohet në nxjerrjen dhe përpunim e të dhënave.

92

Për më tepër informacion shih tabelat në kapitullin e dytë si dhe anekset në fund të këtij punimi. 93

Kjo edhe për shkak të sektorit shumë kompleks që është ai ujit, për shkak të natyrës së monopolit natyral.

104 | P a g e

4.2 Hipotezat e punimit

Nëse do t‟i referohemi teorisë së kostove të transaksionit mund të themi se investimet e veçanta

çojnë në rritje të kostove, për shkak të kërcënimit të sjelljeve oportuniste. Ashtu si Clain,

Crawford dhe Alchian nxjerrin në pah se investimet e tipit Greenfield94

si p.sh., ato të investimit

në një rafineri, në një projekt të prodhimit të energjisë apo gazsjellësve, janë investime shumë të

mëdha (të ashtuquajturat sunk cost95

). Literatura teorike, si dhe një pjesë e studimeve empirike,

kanë treguar se ajo që kakrakterizon FP është struktura e veçantë financiare dhe ajo e qeverisjes.

Në FP kemi një strukturë pronësie të ndarë nga ajo e sponsorëve. Përdorimi i kësaj strukture

pronësie të ndarë ka avantazhe pasi ajo integron (bashkon) ofruesit/blerësit me zotëruesit e

projektit, nivelet e larta të borxhit si dhe kontratat afatgjata. Kjo është një zgjidhje, e cila

redukton kostot e transaksionit apo të sjelljeve përfituese, pas arritjes së marrëveshjeve. Pra, në

duhet të presim një prirje më të lartë të shoqërive drejt përdorimit të FP, atëherë kur kemi kosto

të pakthyeshme të investimit (large sunk cost). Kjo analizë të çon në ngritjen e hipotezës së

mëposhtme:

Hipoteza 1: Sponsorët e projekteve kanë një prirje më të lartë në përdorimin e FP se atij

tradicional, kur madhësia e investimit është e lartë.

Variabli madhinves mat shumën totale të investimit të shprehur në milionë dollarë. Presim që ky

variabël të ketë një lidhje pozitive me prirjen kundrejt FP.

Esty (2004; 2010) në punimet e tij ka argumentuar se vendet ku janë të lokalizuara projektet,

janë palë shumë e rëndësishme në transaksionet e kryera, pasi ato sigurojnë infrastrukturën

ligjore, rregullore si dhe infrastrukturën bazë të vendit. Këto shtete mund të përbëjnë palët

kryesore të cilat sigurojnë blerjet direkte të prodhimit/shërbimit të ofruar nga impianti. Për

shembull, një impiant i prodhimit të energjisë elektrike do të ketë si blerës kryesisht kompanitë

me pronësi shtetërore (si KESH në rastin e Shqipërisë). Atëherë kur një projekt ka përfunduar,

vendet mund të shfaqin një sjellje përfituese dhe të ndryshojnë infrastrukturën ligjore,

rregullatore ose të infrastrukturës bazë duke shpronësuar, ose duke kërkuar një kuotë më të lartë

94

Referuar përkufizimit të dhënë nga Cambridge Dictionaries është një projekte i realizuar në një zonë të re pune.

Sipas një përkufizimi pak më të gjerë të bërë nga Financial Times përkufizohet si “krijimi i një kompanie të re që

formohet pa asete ose kapital me qëllim ndërtimin e tij në një zonë të re duke përfshirë një sërë risqesh financiare” 95

Kostot e pakthyeshme (Sunk Cost), të cilat janë shkaktuar dhe nuk mund të mbulohen.

105 | P a g e

qiraje. Vendet në zhvillim karakterizohen pikërisht nga këto paqëndrueshmëri ligjore dhe

politike. Kjo ka qenë edhe një ndër arsyet e studimit të FP në vendet në zhvillim. Esty, gjithashtu

ka argumentuar se kompanitë-projekt (SPV–të) tregojnë aftësi më të madhe për tu përballur me

këto lloj sjelljesh oportuniste, pasi çdo tentativë shpronësimi do të dështojë për shkak të nivelit

shumë të lartë të borxhit që karakterizon këtë njësi të veçantë ekonomike. Ashtu siç e kemi

përmendur edhe më sipër në kapitullin e tretë, huadhënësit ndërkombëtarë të tillë si IFC –ja,

Banka Botërore, BERZH-i, KfW – ja etj., ju japin hua vetëm kompanive-projekt dhe jo

investimeve të bëra nga korporatat (që përbën financimin tradicional). Për më tepër, projektet e

kryera në vende me risqe politike dhe ekonomike më të mëdha, do të kishin një prirje më të lartë

për financën e projektit. Variablet polrisk dhe vendrisk të marra nga indeksi i riskut të vendit,

(ICRG), matin shkallën e riskut të vendit në të cilin është realizuar një FP. Për çdo shtet të marrë

në studim, është përdorur vleresimi i riskut të vendit dhe riskut politik në vitin në të cilin ka nisur

ndërtimi i projektit. Kjo analizë, na bën të arrijmë në hipotezën 2 dhe 3 (për më tepër shih

Aneksin 2):

Hipoteza 2: Sponsorët që operojnë në vende me risk të lartë politik priren drejt përdorimt të

FP

Hipoteza 3: Sponsorët që operojnë në vende me risk të lartë vendi priren drejt përdorimt të FP

Indeksi i riskut të vendit të llogaritur nga ICRG –ja përfshin 22 variable (shih Aneksin 3, në të

cilin paraqiten disa variable të riskut të vendit) të klasifikuara në tre kategori kryesore si: risku

politik, risku ekonomik dhe risku financiar. Këto kategori janë të ponderuara me riskun politik

me një vlerësim për një total prej 100 pikësh dhe me riskun financiar dhe atë ekonomik të cilat

kanë një peshë prej 50 pikë. Risku financiar përfshin madhësi të tilla si: shërbimi për borxhin e

jashtëm si një përqindje e eksporteve dhe llogaritë korrente si një përqindje e eksportit të të

mirave dhe shërbimeve etj. Risku ekonomik përfshin madhësi të tilla si, norma e rritjes reale të

PBB – së, normën vjetore të inflacionit etj. Risku politik përfshin madhësi të tilla si prezenca e

luftrave civile, korrupsioni, niveli i demokracisë etj.

Një faktor i veçantë, që prek riskun e një vendi të caktuar është edhe përqindja e eksportit të

naftës, gazit dhe industrisë së përpunimit kimik. Vende, të cilat varen nga eksporti i naftës dhe i

gazit mbi një përqindje të madhe të PBB – së së tyre, janë më të prirura që të përballen me

106 | P a g e

presione politike që prekin në mënyrë negative investimet në sektorët e energjisë, naftës dhe

gazit. Vendet të cilat varen nga një përqindje e lartë e eksportit të naftës, gazit dhe industrisë së

përpunimit kimik kanë tendencën të kontrollojnë dhe të rregullojnë investimet dhe të shtrëngojnë

kthimet ekonomike investueseve, veçanërisht atyre të huaja. Baza e të dhënave të Bankës

Botërore WDI (World Developement Indicators) siguron të dhëna vjetore për të gjitha vendet,

për përqindjen e eksportit të naftës dhe gazit mbi PBB–në. Nga ky sistem u morën të dhënat për

çdo shtet të përfshirë në kampionin e përzgjedhur. Për çdo shtet, është marrë madhësia e

eksportit të naftës dhe gazit si përqindje e PBB –së, përkatësisht në vitet e realizimit të projektit.

Variabli ekspfuel mat përqindjen eskportimit të naftës dhe gazit që kontribuon në PBB – në e një

vendi. Prej këtej rrjedh hipoteza e mëposhtme:

Hipoteza 4: Sponsorët priren të zgjedhin FP në shtete me nivele të larta të eksportit të naftës

dhe gazit si përqindje e PBB – së

Koeficienti i eksportit të naftës dhe gazit mund të ketë efektin e një ekspozimi të lartë që një

vend mund të ketë ndaj eksportit të naftës, gazit apo të industrisë së përpunimit kimik, kurse

koeficienti i riskut politik dhe i riskut të vendit do të tregojë efektet e riskut politik, financiar dhe

ekonomik të një vendi.

Gjithashtu, risku i vendit mund të jetë një madhësi e përdorur për matjen e sjelljeve përfituese të

mundshme të një qeverie, një kërcënim i cili mund të rritet kur kemi një përqendrim të lartë të

blerësve ose të furnizuesit, dhe kur njëra nga këto palë është firmë me pronësi shtetërore. Në këtë

rast, pala kontraktuese që mund të drejtojë investuesit ka një avantazh shtesë mbi zotëruesit e

huaj, pasi ajo kontrollon si pjesën ligjore ashtu edhe infrastrukturën fizike ku përfshihet energjia,

rrugët, sigurinë etj. Për këtë arsye, kontratat të cilat duhet të imponohen nga gjykatat, bëhën më

të vështira për tu besuar në lidhje me investimet e veçanta dhe si krahasim vetë kontratat mund të

imponohen ose jo. Pronësia e përbashkët e një investimi të veçantë dhe struktura që karakterizon

FP me nivele të larta të borxhit, zgjidh problemin që lind nga «kërcënimi» i sjelljeve përfituese.

Kjo na çon në hipotezën e radhës:

Hipoteza 5: projektet, të cilat kanë kompani shtetërore si blerëse të produktit/shërbimit të

prodhuar, do të demonstrojnë një prirje më të lartë drejt FP

107 | P a g e

Në mënyrë që të testohet kjo hipotezë, kemi ndërtuar një variabël binar pronë-shtet, i cili merr

vlerën 1, nëse produkti i shitet një kompanie kryesisht me pronësi shtetërore dhe vlerën 0, në të

kundërt. Pritet që të kemi një lidhje pozitive ndërmjet këtij variabli dhe prirjes ndaj FP.

Në punim, gjithashtu do të përdoren edhe dy variable të tjerë binar që do të marrin vlerën 0 ose

1. Njëri prej varibleve tregon se cili prej dy nënsektorëve të energjisë ka më tepër prezencë në

projekte të realizuara me FP. Gjithashtu, do të krijohet një tjetër variabël dummy (binar) për

secilin prej shteteve të marra në kampion. Ky variabël ka për qëllim të tregojë prirjen që ka një

projekt i realizuar me FP në një shtet të caktuar.

Më poshtë, do të paraqesim një tabelë përmbledhëse me të gjithë variablet shpjeguese të marra

për të testuar impaktin e tyre në prirjen drejt FP, ashtu si është parashikuar teorikisht.

Tabela 3 – Variablet shpjegues

Përshkrimi i variableve Variblet shpjeguese Hipotezat Shenja e parashikuar e

variableve

Teoria e kostove të agjencisë

Madhësia totale e

investimit

madhinves H1 pozitive

Risku politik i vendit ku

bëhet investimi

llogaritur nga ICRG

polrisk H2 negative

Risku i vendit ku bëhet

investimi llogaritur nga

ICRG

vendrisk H3 negative

Përqindja e eksportit të

naftës dhe gazit si raport

i PBB – seë

ekspfuel H4 pozitive

Një variabël binar për

blerësin primar me

pronësi shtetërore

pronshtet H5 pozitive

108 | P a g e

Kjo pjesë shpejgon në mënyrë të detajuar hipotezat e mbështetura në teorine e kostove

ekonomike të transaksionit, të përmendura në kapitullin e rishikimit të literaturës. Përsa i përket

teorisë së mungesës së investimeve, nuk do të trajtohet në këtë punim asnjë variabël, kjo për

shkak të vështirësive të gjetjes së informacionit që lidhet me normën e mbulimit të shërbimit të

borxhit të sponsorëve, normën e ndryshimit të shërbimit të borxhit, si dhe normën e borxhit mbi

kapitalin total. Sawant, J. R. (2007) arriti në përfundimin se këto variable, pasi ai i testoi në

punimin e tij, nuk kanë një ndikim të fortë. Testimi i këtyre hipotezave do të bëhet nëpërmjet

krijimit të dy grupeve investimesh: një grup projektesh të realizuar me FP dhe një grup tjetër të

realizuar me financim tradicional. Paragrafi i mëposhtëm fokusohet në metodologjinë e

mbledhjes së të dhënave të secilit prej transaksioneve, si dhe në përshkrimin e të dhënave dhe

karakteristikave statisktikore të tyre. Përsa i përket modelit ekonometrik, që do të përdoret për të

testuar hipotezat, do të trajtohet në kapitullin tjetër.

4.3 Metodologjia e mbledhjes së të dhënave

Të dhënat e kërkuara për këtë studim janë marrë nga baza e të dhënave të Bankës Botërore për

projektet e infrastrukturës (PPI database). Informacionet e disa prej projekteve janë marrë nga

baza e të dhënave të BERZH-it (por, një numër shumë i vogël). Baza e të dhënave PPI,

përmbante një informacion për projektet e infrastrukturës të cilat nuk janë gjë tjetër, veçse

kombinim i marrëdhënieve publik-privat (pra aty përfshihen të gjitha llojet e PPP – ve). Për të

krijuar të dy grupet e investimve që nevojiteshin për modelin, u veprua në këtë mënyrë: fillimisht

u zgjodhën vendet të cilat do të merreshin në studim dhe për këto vende u përzgjedhën ato

projekte të infrastrukturës që i përkisnin sektorit të energjisë. Më pas, u bë filtrimi i projekteve,

në mënyrë që të krijohej grupi i parë i investimeve dhe të grumbullohej informacion mbi

projektet e strukturara si FP. Për të qenë e sigurt se projektet e marra nga baza e të dhënave janë

projekte të realizuara me FP, u përzgjodhën vetëm ato projekte të cilat janë Greenfield96

.

Ndërmjet projekteve Greenfield, u filtruan ato projekte që ishin realizuar përmes modeleve BOT

dhe BOO (për këtë qëllim në kapitullin e dytë u shpjegua modeli BOT, si një formë aplikative e

FP). Pasi u përzgjodhën projektet e tipit BOT, u zgjodhën të gjitha informacionet e mundshme

mbi projektet. Kjo bazë të dhënash kishte informacion të detajuar mbi projektet përsa i përket

kostove të realizimit të tyre, vendin se ku ishte pozicionuar projekti, emrin e sponsorëve që

96

Shih më sipër shpjegimin e këtij koncepti.

109 | P a g e

merrnin përsipër projektin (të ashtuquajturit nismëtarët e projektit, për të cilët u fol gjerësisht në

kapitullin e dytë). Përsa i përket dy nënsektorëve të energjisëe, jepeshin të dhënat për diametrin e

gazsjellësit në Km, si dhe fuqia e instaluar në MW, datën e përfundimit të projektit, kontraktorët

si edhe karakterisitika të tjera. Projektet e marra në konsideratë, janë projekte që i përkasin

periudhës 2000–2012. Detaje të tjera të cilat nevojiteshin për këtë grup investimesh, ishin edhe

emri i projektit, emri i kompanisë-projekt ose i SPV–së, kontrata të blerjes së produktit/shërbimit

të ofruar, të rregulluar më kontrata të tipit PPA, apo shitja e produktit që do ti bëhej tregut me

pakicë apo një kompanie me pronësi shtetërore. Siç u përmend edhe më sipër, numri i projektve

në total ishte rreth 200, por për objekt studimi u morën në konsideratë vetëm ato projekte të cilat

i përkisnin sektorit të energjisë duke e çuar këtë numër në 45. Duke përdorur emrat e kompanisë-

projekt, u kërkua informacion më i detajuar për karakteristikat e secilit projekt nëpër faqet

zyrtare të kompanisë ose të sponsorëve të projektit. Për të krijuar grupin e dytë të investimeve, të

cilët duhet të ishin projekte të realizuara me financim tradicional u përzgjodheën përsëri

projektet të tipit Greenfield dhe tipeve të tjera, por që nuk ishin të realizuara nëpërmjet modeli

BOT apo BOO. Mund të përmendim këtu shembullin e ndërtimit të TEC – it të Vlorës që është

një investim i tipit Greenfield, punimet e të cilit kanë filluar në vitin 2003. Ky projekt, i cili është

financuar nga Banka Botërore, BERZH dhe BEI ka një kosto prej rreth 141,9 milionë dollarësh

dhe një fuqi të instaluar prej rreth 100 MW. Projekti kishte si sponsor firmën e njohur Italiane

”Ansaldo Energia”, e cila do të siguronte makinerinë CCGT (cikël i kombinuar me gaz dhe

naftë) dhe energjia e prodhur do të blihej nga KESH. Edhe për këtë grup projekti, baza e të

dhënave jepte një informacion të detajuar përsa i përket kostove të realizimit, vendin se ku ishte

pozicionuar ky projekt, emrin e firmës e cila po merrte përsipër projektin, diametrin e gazsjellësit

në Km kur bëhej fjalë për nënsektorin e gazjellesit, si dhe të fuqise së instaluar në MW përsa i

përket projekteve të prodhimit të energjisë elektrike. Po ashtu, jepej data e përfundimit të

projektit, kontraktorët si edhe karakterisika të tjera të tij. Ajo që vihet re është se pjesa më e

madhe e projekteve janë të realizuara nëpërmjet formës së parë të financimit. Ato janë realizuar

kryesisht nga një bashkim firmash (Joint Ventures), kurse projektet e grupit të dytë me formën

tradicionale të financimit. Vetëm në dy raste ato janë realizuar nga një bashkim firmash. Kjo

thekson edhe një herë faktin se projektet e realizuara nëpërmjet FP janë projekte të cilat kërkojnë

kosto me të larta investimi (pra ato janë capital intensive) dhe karakterizohen nga risqe të larta si

teknologjike, ashtu edhe ekonomike e financiare. Numri i projekteve të marra në shqyrtim për

110 | P a g e

tipologjinë e dytë të financimit (pasi u përjashtuan projekte të cilët nuk i përkisnin sektorit të

zgjedhur) ishte 27. Ky numër u zvogëlua jo vetëm për shkak të sektorit të përzgjedhur, por për

shkak edhe të pamundësisë së gjetjes së informacionit të variableve të tjerë të përdorur në model.

Janë përdorur të dhëna edhe për sa i përket riskut të vendit dhe atij politik ( të marra nga ICRG)

të disa prej vendeve të marra në shqyrtim (si p.sh., Maqedonia, Gjeorgjia etj) të cilat edhe pse

kishin të gjitha informacionet e tjera të nevojshme, nuk përfshihen në vlerësimin e bërë nga

ICRG. Përveç informacionit të marrë nga ICRG, janë përdorur dhe të dhëna nga WDI (World

Developement Indicators) e Bankës Botërore. Por, më në detaj për këtë do të flasim në

paragrafin ku do të trajtohet modeli ekonometrik.

4.4 Përshkrimi i të dhënave

Të dhënat e sigurura për studimin përfshijnë investime të bëra nga vitet 2000 deri në vitin 2012.

Ai përfshin projekte të realizuara në 15 shtete të Europës Qendrore si dhe të Europës Juglindore.

Baza e të dhënave përmban një informacion të rreth 72 projekteve me një numër observimesh në

total 90. Tabela e mëposhtme përmbledh të gjitha të dhënat:

Tabela 4. Përmbledhje e të dhënave

Numri i

projekteve

Numri i

firmave

Numri i

vrojtimeve

Numri i

Joint

Ventures

Numri i një

firme të vetme

Shuma e

investimit (milion

$)

Projekte me

financim tradicional

27 29 2 22 7506.91

Projekte me

financim jo

tradicional (financa

e projektit)

45 61 42 16 37137.68

Totali 72 Nuk aplikohet 90 44 38 44644. 59

Tabela tregon se 72.41% e investimeve të realizuara me formën e FP janë të realizuara nga një

bashkim i firmave (Joint ventures) dhe vetëm 27.59% e investimeve kanë pasur vetëm një

111 | P a g e

sponsor. Ajo gjithashtu tregon se, investimet e realizuara me FP janë më të mëdha së investimet

e realizuara me financim tradicional. Nëse do të pjestonim shumën totale të investimit me

numrin e projekteve (për ato projekte të realizuara me metodën e parë) do kemi një vlerë prej

825.28 milionë dollarësh, krahasur me atë të investimeve të realizuara me financim tradicional e

cila është 278.03 milionë dollarë. Numri total i firmave nuk është vendosur në tablë për shkak se

e njëjta firmë mund të ishte sponsor në të dy tipet e financimit. Për shembull, kompania italiane

“ENEL” sh.p.k., është sponsori kryesor në projektin “Kamen Briag” në Bullgari, projekt i tipit

BOT. Kjo kompani është sponsor i një tjetër projekti në Rumani të quajtur “Enel Curugea”. Një

shembull tjetër, është ai i kompanisë bullgare “AES Corporation” e cila është sponsor si në

projektin “Maritza East”, ashtu edhe tek projekti “Saint Nicolas”. Kompanitë austriake

“Verbund” dhe “EVN” janë sponsor të projektit “Ashta” në Shqipëri, por janë sponsor edhe të

projekteve të tjera. Kompania austriake “EVN” është sponsor e projektit “Kavarna” në Bullgari

dhe komapania “Verbund” është sponsor e projektit “Canakhale Mahmudije” në Turqi. Për këtë

arsye në tabelë nuk është vendosur numri total i firmave.

Në tabelën e mëposhtme, do të tregohen disa prej karakteristikave statistikore të projekteve të

secilit investim.

Tabela 5. Karakteristikat statistikore të financimit tradicional vs FP

Financa e Projektit (në milionë $) Financim Tradicional (në milonë $)

Mediana 220 42.4

Mesatarja 675.23 278.033

Vlera minimale 4.16 2.76

Vlera maksimale 5187 5000

Kurtoza 9.122 26.17

Devijimi standard 1206.47 950.23

Nga tabela e mësipërme vihet re se investimet e realizuara nëpërmjet FP kanë tendencë të jenë

më të mëdha, se investimet e realizuara nëpërmjet financimit tradicional. Si mesatarja, ashtu

112 | P a g e

edhe mediana, tregojne se FP është rreth tre herë më e lartë se investimet e realizuara me

financim tradicional.

Tabela e mëposhtme do të përmbledhë të gjitha karakteristikat e variableve që janë përdorur për

të testuar hipotezat.

Tabela 6 – Përmbledhje statistikore – variablet shpjeguese

Variablat Numri

total i

vrojtimeve

Mesatarja Devijimi

standard

Vlera

minimale

Vlera

maksimale

Përshkrimi

pronë-shtet 90 0.6829 0.4681 0 1 Variabël binar, që paraqet

prezencën e firmave me

pronësi shtetërore si blerëse të

produktit të prodhuar

energjpro 90 0.9146 0.2811 0 1 Variabël binar, që paraqet

nënsektorët e energjisë (

prodhim energjie dhe gazi)

energjgaz 90 0.085 0.2811 0 1 Variabël binar që paraqet

nënsektorët e energjisë (

prodhim energjie dhe gaz)

madhinves 90 544.446 1138.194 2.76 5187 Madhësia e investimit në

milionë $

polrisk 90 61.3987 5.931 48.8 79 E matur në një shkallë nga 0

deri në 100, ku 100 tregon

riskun më të ulët

vendrisk 90 64.296 4.274 54.5 75.5 E matur në një shkallë nga 0

deri në 100, ku 100 tregon

riskun më të ulët

ekspfuel 90 17.439 20.893 1 71 Eksporti i hidrokarbureve si

përqindje e GDP

113 | P a g e

Në këtë tabelë nuk përfshihet një tjetër variabël binar. Në model janë marrë në konsideratë edhe

disa prej shteteve ku janë prezente ose jo, projektet të realizuara me FP. Pra, do të ndërtohet një

tjetër variabël binar, që do të jetë prezenca e FP në një shtet të caktuar ose jo. Për shembull, nëse

FP, nëpërmjet BOT ekziston në Shqiperi, atëhere do të krijohet një variabël i cili do të marrë

vlerën 1 nëse ky tip projekti është prezent dhe vlerën 0 në të kundërt. E njëjta gjë do të bëhet

edhe për shtetet e tjera.

Ky kapitull kishte si qëllim shpjegimin e metodologjisë së përdorur për mbledhjen e të dhënave,

si dhe krijimin e dy grupeve të investimeve atë të projekteve të realizuara me FP apo me

financim tradicional. Në paragrafin tjetër, do të fokusohemi në përshkrimin dhe analizën e

modelit ekonometrik të përdorur. Fillimisht do të bëhet një rishikim i teorisë përsa i përket

interpretimit dhe tipit të modelit që do të përdoret. Pra kapitulli në vijim ka për qëllim të nxjerrë

në pah ose të analizojë rezultatet.

4.5 Modeli ekonometrik dhe rezultatet e tij

Deri tani kemi përshkruar mënyrën e mbledhjes së të dhënave për këtë punim. Kampioni i

zgjedhur përfshinte, si investime të kryera nëpërmjet FP, ashtu edhe nëpërmjet financimit

tradicional. Regresioni ka për qëllim të krahasojë këto dy grupe dhe të përcaktoje se cilat prej

varibleve të zgjedhura nga teoria, ndikojnë në zgjedhjen e FP kundrejt atij tradicional nga ana e

shoqërive. Në këtë paragraf, do të bëhet fillimisht një përshkrim teorik i modeleve të përdorur që

janë: Modeli i Probabilitetit Linear (MPL) dhe Modeli Logit. Do të përdoret një model

ekonometrik, i modifikuar për rastin konkret, i përdorur më parë nga Sawant, J. R. (2007).

Gjithashtu në këtë paragaf, do të diskutohen se cilat janë avantazhet dhe disavantazhet e

përdorimit të këtyre dy modeleve.

Qëllimi i modelit ekonometrik është të tregojë nga kampioni i zgjedhur, prirjen që ka një firmë

në përdorimin e FP si strukturë qeverisjeje dhe financimi. Për këtë arsye, variabli i varur është

një variabël i binar y, i cili do të marrë vlerën 1 nëse investimi është i strukturuar si FP dhe do të

marrë vlerën 0 në të kundërt. Probabiliteti që variabli (y) të marrë vlerën 1, është i kushtëzuar

mbi variablet e pavarur të ndërtuara (dizenjuara) për të vërtetuar hipotezat e përdorura më sipër.

E thënë ndryshe, ana e majtë e ekuacionit të regresionit do të kemi:

114 | P a g e

P(y=1/xj), ku xj janë të gjitha variablet e pavarura, ku j shkon nga 1 deri në 7, pasi 7 janë

variablet e pavarura të marra në konsideratë.

Për aq kohë sa variabli i varur është një variabël binar, mund të përdorim modelin linear të

probabilitetit, në të cilin probabiliteti i zgjedhjes së FP, është një funksion linear i varibleve të

zgjedhur. Në këtë rast modeli do të shprehet si më poshtë:

P(y=1/xj) = β0 + β1madhinves + β2polrisk + β3vendrisk + β4ekspfuel + β5pronshtet + β6

energjpro + β7energjgaz + β8Binarvar(shtetet) + u

Sipas (Wooldrige, 2000, fq. 702) u–ja është një variabël rastësor, që përfshin gabimet e mbetjeve

që janë të pavrojtuara. Në mënyrë që parashikimet tona të jenë të kënaqshme duhet që u–ja të

plotësojë këtë kusht: u–ja duhet të ketë një shpërndarje normale me vlere mesatare të pritur të

barabarte me zero dhe një variancë konstante të kushtëzuar nga variablet e pavarura.

E(u/ xj) = 0 dhe Var(u/ xj) = σ2, të jetë një konstante.

Ndikimi i një variabli të pavarur matet nga koeficineti i vet. Për shembull, koeficienti i

madhinves (madhësisë së investimit) β1, paraqet ndryshimin në probabilitetin e y=1 kur

ndryshon madhinves duke mbajtur të pandryshuar të gjitha variablat e tjerë.

ΔP(y=1/xj) = β1Δ madhinves.

Rezultatet e Modelit të Probabilitetit Linear (MPL) mund të interpretohen lehtë dhe mund të

sqarojnë efektet e secilës prej variableve të varur. Modeli logjistik (logit) është një model i

përshtatshëm, kur variabli i varur është një variabël binar, por është më e vështirë të bëhet

interpretimi i rezultateve të nxjerra nga ky model. Në një model të tipit logjistik, lidhja e

probabilitetit përkatës nuk është lineare dhe varet nga vlerat e marra nga variablet97

. Modeli

logjistik është si më poshtë.

P(y=1/xj) = Λ(β0 + β1madhinves + β2polrisk + β3vendrisk + β4ekspfuel + β5pronshtet + β6

energjpro + β7energjgaz + β8Binarvar (shtetet) + u),

Ku Λ(z)= exp(z)/(1+esp(z)), për të gjithë numrat real z.

97

Wooldrich, (2000), fq. 532.

115 | P a g e

Për aq kohë sa variblet shpjegues nuk janë një funksion linear i probabilitit përkatës, por janë një

funksion logjistik, duhet që të interpretohen ndryshe nga interpretimi i bërë për (MPL).

Transformimi logjistik i Λ(z)= exp(z)/(1+esp(z)) jepet si më poshtë:

P(y=1/xj)= Λ(β0 + βj xj),

Ashtu si u përmend edhe më sipër, modeli logjistik hipotizon se shpërndarja e variablit binar

është një funksion logjistik. Në paragrafin e mëposhtëm, do të paraqesim rezultatet e modeleve

dhe interpretimin e tyre.

4.6 Rezultatet e modelit

Në paragrafin e mësipërm u ndalëm në përshkrimin teorik të modeleve të përdoruara për të

testuar qendrueshmerinë e modelit. Për të bërë një analizë më gjithpërfshirëse dhe për të parë

nëse rezultatet e pritura nga regresioni do të ndryshonin, u përdorën këto dy modele. Modeli i

parë është ai i regresionit (OLS98

) dhe modeli i dytë është një funksion i tipit logjistik për shkak

se variabli i varur është nje variabël binar. Nëse variabli i varur (por jo vetëm) është një variabël

binar, atëherë mund të përdoren modelet Logit ose Probit. Modelet u ndërtuan duke përdorur

programin Stata. Analiza e modeleve ekonometrike tregohet më poshtë. Numrat në kllapa

paraqesin gabimin standard. Koeficientët, të cilët kanë një nivel intervali besueshmërie që shkon

nga 0 deri në 0.10 i shënojmë me *. Koeficientët të cilët kanë një nivel intervali besueshmërie

deri në 0.05 i shënojme me ** dhe koeficientët me interval besueshmërie 0.01 i shënojmë me

***.

Variablet e pavarur

n = 90

Modeli MPL

(OLS)

Modeli logjistik

madhinves .000156 ***

(.0000397)

.0009319 **

(.0004411)

vendrisk -.0439374 **

(.0212557)

-.0499568**

(.02436444)

98

Ordinary Least Squares – metoda e regresionit linear

116 | P a g e

polrisk -.0482386 **

(.0219226)

-.08324188 **

(.03448663)

Pronë-shtet .7906818 ***

(.0771608)

0.6570402***

(0.1721618)

ekspfuel .009385**

(.0046634)

.0834872**

(.0376383)

energjpro .4658147***

(.1307137)

0.5207771**

(0.2102147)

Koeficientet e disa prej vendeve të marra si varibla binar

Al .0899763**

(.04001611)

0.4415952**

(0.1765442)

Ar .1108659**

(.04013225)

0.4369983**

(0.2269861)

Bg .289329***

(.03740993)

0.2853786**

(0.1454793)

Tu .7648972**

(.40135)

.822492***

(0.2437937)

Konstantja .0123207

.07928028

16.11201

(10.50803)

Log – likelihood

Value

-

-21.484861

117 | P a g e

Pseudo R2

R-squared

0.7293

(0.5865)

Pra, mund të shënojmë ekuacionin që rrjedh nga Modeli i Probabilitetit Linear (MPL) si më

poshtë:

P(y=1/xj) = .0123207+ .000156madhinves*** -.0482386polrisk** -.0439374vendrisk +

.009385ekspfuel** + .7906818pronshtet*** + .4658147energjpro*** + u

Në paragrafin e mëposhtëm po interpretojmë secilën prej këtyre vlerave. Koeficientët e të dy

modeleve tregojnë një historik të rëndësishëm. Shenjat e koeficientëve janë njësoj në të dy

modelet. I pari do të interpretohet modeli (MPL).

a. Madhësia e investimit (madhinves). Koeficienti i këtij variabli është pozitiv dhe

statistikisht domethënës në secilin prej modeleve. Ky variabël është i matur në milionë

dollarë. Koeficienti në modelin MPL, paraqet tendencën e firmave në zgjedhjen e FP. Në

këtë rast, tendenca e firmave për të zgjedhur FP do të rritet me 0.15 (ose me 15%),

atëherë kur madhësia e investimit do të rritet me 1 milionë dollarë.

b. Risku i vendit (vendrisk). Koeficienti për riskun e vendit është i lidhur negativisht dhe

është statistikisht domethënës në të dy modelet. Kjo do të thotë se, nëse indeksi i riskut të

vendit rritet, tendenca për të zgjedhur FP zvogëlohet. Në këtë interpretim duhet të jemi

shumë të kujdeshëm. Në pamje të parë duket sikur rritja e indeksit do të çonte në

zvogëlimin e përdorimit të FP. Por duhet të kujtojmë se indeksi i riskut të vendit e mat

riskun në një shkallë që shkon nga 0 deri në 100, ku 100 tregon riskun më të ulët dhe 0

tregon riskun më të lartë. Për këtë arsye, për aq kohë sa një vend bëhet me riskioz, kjo

bën që indeksi i riskut të bjerë dhe në modelin MPL një zvogëlim me 10 njësi (pikë të

riskut) në këtë indeks, do të rrisë tendencen për zgjedhjen e FP me 0.43 (ose me 43%).

c. Risku politik (polrisk). Edhe koeficienti për riskun politik është i lidhur negativisht dhe

është statistikisht domethënës. Kjo do të thotë se, nëse indeksi i riskut të vendit rritet,

tendenca për të zgjedhur FP zvogëlohet. Edhe në këtë rast, risku politik ka të njëjtin

118 | P a g e

interpretim me atë të riskut të vendit. Indeksi i riskut të vendit e mat riskun në një shkallë

që shkon nga 0 deri në 100, ku 100 tregon riskun më të ulët të një vendi dhe 0 tregon

riskun më të lartë. Për këtë arsye, me uljen e këtij indeksi (pra me përkeqësimin e riskut

politik) do të rritej prirja e firmave pë të zgjedhur FP, kundrejt atij tradicional. Një

zvogëlim prej 10 njësi i këtij indeksi do të rrisë tendencën për FP me 0.48 (ose me 48%).

d. Prania e kompanive me pronësi shtetërore, si blerëse kryesore të produktit/shërbimit të

investimit pronë-shtet. Ky koeficient është pozitiv dhe statistikisht domethënës në një

nivel besueshmërie prej 99%. Kjo do të thotë se, kur një kompani me pronësi shtetërore

është blerësi kryesor në një investim të bërë, prirja për zgjedhjen e FP nga ana e

sponsorëve do të rritet. Në thelb, efekti i këtij faktori është të rrisë prirjen për FP me 0.79

atëherë kur pronë-shtet shkon nga 0 në 1.

e. Eksporti i karburantit si përqindje e PBB– së (ekspfue)l. Koeficienti per ekspfuel është

pozitiv dhe statistikisht domethënës në një nivel besueshmërie prej 95%. Ekspfuel është

sasia e karburantit të eksportuar si raport i PBB–së dhe mat riskun e vendit të ekonomive

të padiversifikuara. Shenja pozitive e koeficientit tregon se prirja për zgjedhjen e FP do të

rritet atëherë kur sasia e eksportuar e karburantit si përqindje e PBB–se do të rritet. Në

modelin MPL, një rritje prej 1 për qind e ekspfuel do të rrisë prirjen për FP me 0.009.

f. Sektori i prodhimit të energjisë, në krahasim me atë të naftës dhe gazit (energjpr).

Koeficienti për energjpr është pozitiv dhe statistikisht domethënës. Kjo do të thotë se

nënsektori më i rëndësishëm në të cilin do të paraqitej një tendencë më e madhe për FP

është ai i prodhimit të energjisë. Efekti i këtij faktori është të rrisë prirjen për FP me 0.46

atëherë kur energjpr shkon nga 0 në 1.

Përveç faktorëve të sipërpërmendur u ndërtua një variabël binar (dummy) për të parë prezencën

ose jo të FP në grupin e vendeve të marra në studim. Shtetet e përfshira janë kodifikuar me

simbolet e njohura dhe për çdo shtet është krijuar një variabël dummy i cili merr vlerën 1 nëse në

këtë shtet kemi praninë e FP dhe vlerën 0 në të kundërt. Në këtë model janë përfshirë vetëm disa

prej shteteve dhe mund të themi se Bullgaria ka një prirje të lartë në përdorimin e FP. Koeficienti

për këtë shtet është pozitiv dhe statistikisht domethënës në një interval besueshmërie prej 99%.

Armenia, Shqipëria dhe Turqia gjithashtu tregojnë një prirje të lartë për përdorimin e FP, pasi

119 | P a g e

edhe koeficientët e këyre shteteve janë pozitive dhe statistikisht domethënës për një nivel

besueshmërie prej 95%. Arsyeja e ndërtimit të një varibli të tillë është të tregojë nëse vendi ynë

ka të njetën prirje pozitive ndaj përdorimit të FP, krahasuar me vendet e rajonit ku investimet me

FP janë rritur ndjeshëm duke filluar që nga vitet 2000, sidomos në sektorin energjitik. Shqipëria,

ashtu si edhe disa prej këtyre vendeve në të cilat është përdorur FP, paraqet një risk politik të

lartë, për shkak të paqendrueshmerisë politike apo problemeve të lidhura me zbatimin e ligjeve

dhe të rregullave. Kjo bën që një pjesë e investuesve mos të jenë të motivuar për investime në

këto vende. Për këtë arsye, në shumë prej vendeve në zhvillim, do të mbeteshin të parealizuar

dhe të pazgjidhura ato probleme të cilat kanë të bëjnë me projektet e mëdha, sidomos në sektorët

prioritar të një shteti (siç është ai i energjise elektrike dhe i transportit).

Pasi përfunduam interpretimin e koeficientëve mund të dalim në përfundimin se teoria e sjelljeve

përfituese, e trajtuar gjerësisht në kapitullin e parë, gjen një mbështetje të fortë. Përfundimisht

mund të themi se prirja e një firme për zgjedhjen e FP, rritet atëherë kur në një investim kemi

praninë e kompanive me pronësi shtetërore si blerëse kryesore të produktit/shërbimit, atëherë kur

investimi kryhet në një vend që karakterizohet nga risk i lartë politik dhe kur madhësia e

investimit është shumë e madhe.

Për sa i përket interpretimit të Modelit Logjistik mund të themi:

Variablet e pavarur

n = 90

Modeli logjistik Vlerat mesatare

madhinves .0009319 **

(.0004411)

544.446 milionë

vendrisk -.0499568**

(.02436444)

64.296

polrisk -.08324188 **

(.03448663)

61.3987

Pronë-shtet 0.6570402*** 0.6829

120 | P a g e

(0.1721618)

ekspfuel .0834872**

(.0376383)

17.439 %

energjpro 0.5207771**

(0.2102147)

0.9146

Log – likelihood

Value

Pseudo R2

-21.484861

(0.5865)

Duke qenë se modelet e tipit logjistik janë pak më të vështirë për tu interpretuar, atëherë po

vendosim në krah të koeficientëve të modelit vlerat mesatare të llogaritura të secilit prej

faktorëve.

a. Madhësia e investimit (madhinves). Edhe në këtë model ky koeficient është pozitiv dhe

statistikisht domethënës. Kur madhësia e investimit rritet me 100 milionë, me një vlerë

mesatare të investimit 544.446 milionë, prirja për të zgjedhur FP rritet me 0.93. Nëse i

njëjti investim do të rritej me një vlerë prej 1 miliardësh, në këtë rast probabiliteti për FP

do të ishte shumë i rëndësishëm dhe do të rritej me 9.3. Pra mund të themi që për

investime me vlerë të lartë, firmat parapëlqejnë të përdorin FP në krahasim me

financimin tradicional, kjo për shkak të riskut shumë të madh që ato do të merrnin

përsipër.

b. Risku i vendit (vendrisk). Sërish, ky koeficient është negativ dhe statistikisht domethënës.

Ashtu si interpretuam edhe më sipër, mund të themi se një rritje e gradës së riskut të një

vendi do të çonte në rritjen e përdorimit të FP. Një rritje prej 10 pikësh e rrezikshmërisë

politike, të faktorëve ekonomikë dhe financiarë do të çojë në rritjen e përdorimit të FP me

0.49. Një rritje prej 10 pikësh të rrezikshmërisë së një vendi, do të nënkuptojë një rritje të

vlerësimit mesatar të riskut nga 64.296 në 54.296. Vendet të cilat kanë një risk të ulët ( në

121 | P a g e

kampionin tonë) që shkon deri në 54.296 janë Turqia, Bullgaria etj. Këto vlera i përkasin

fillimit të viteve 2000.

c. Risku politik (polrisk). Edhe në këtë model ky koeficient është negativ dhe statistikisht

domethënës. Një rritje e gradës së riskut politik do të çonte në rritjen e përdorimit të FP.

Një rritje prej 10 pikësh e rrezikshëmërisë së ambientit ligjor, rregullator dhe politik, do

të çonte në rritjen e përdorimit të FP me 0.83. Pra mund të themi që risku politik në këtë

model ka një rëndësi më të madhe, se ai i riskut të vendit. Një rritje prej prej 10 pikësh të

rrezikshmërisë politike do të nënkuptojë një rritje të vlerësimit mesatar të riskut nga

61.3987 në 51.3987.

d. Prania e kompanive me pronësi shtetërore si blerëse kryesore të produktit/shërbimit të

investimit (pronë-shtet). Edhe në këtë model, ky koeficient është pozitiv dhe statistikisht

domethënës në një nivel besueshmërie prej 99%. Kjo do të thotë se, kur një kompani me

pronësi shtetërore është bleresi kryesor në një investim, prirja për zgjedhjen e FP do të

rritet. Në thelb, efekti i këtij faktori është të rrisë prirjen për FP me 0.65, atëherë kur

pronë-shtet shkon nga 0 në 1.

e. Eksporti i karburantit si përqindje e PBB–së ekspfuel. Koeficienti për ekspfuel është

pozitiv dhe statistikisht domethënës në një nivel besueshmërie prej 95%. Ekspfuel është

sasia e karburantit të eksportuar si raport i PBB–së dhe mat riskun e vendit të ekonomive

të padiversifikuara. Shenja pozitive e koeficientit tregon se prirja e shoqërive për

zgjedhjen e FP do të rritet, atëherë kur sasia e eksportuar e karburantit si përqindje e

PBB–së do të rritet. Në modelin MPL, një rritje prej 10 për qind e ekspfuel nga 17.439

% në 27.439 % do të rriste prirjen për FP me 0.83. Vendet të cilat kanë një përqindje të

karburantit që shkon nga 20 deri ne 30% në kampion, janë Lituania në 2003- shin dhe

2010–tën, Bjellorusia në 2010 –tën, Shqipëria në 2011–tën etj.

f. Sektori i prodhimit të energjisë në krahasim me atë të naftës dhe gazit (energjpr). Edhe

këtu koeficienti për energjpr është pozitiv dhe statistikisht domethënës. Kjo do të thotë se

nënsektori më i rëndesishëm në të cilin do të paraqitej një tendencë më e madhe për FP

është ai i prodhimit të energjisë. Efekti i këtij faktori është të rrisë prirjen për FP me 0.52,

atëherë kur shkon energjpr nga 0 në 1.

122 | P a g e

Në përfundim mund të themi se teoria e sjelljeve përfituese është shumë domethënëse. Pra,

hipoteza kryesore e këtij punimi vërtetohet. Kështu mund të themi se, prirja e sponsorëve në

zgjedhjen e FP rritet atëherë kur në një investim kemi praninë e kompanive me pronësi shtetërore

si blerëse kryesore të produktit/shërbimit, atëherë kur investimi kryhet në një vend që

karakterizohet nga risk i lartë politik dhe kur madhësia e investimit është shumë e madhe.

4.7 Konkluzionet e të dy modeleve

Rezultatet e të dy modeleve janë shumë domethënëse. Faktorët, të cilët i përkasin teorisë së

kostove të transaksionit dhe asaj së sjelljeve përfituese, mbështeten nga të dhënat e këtyre

modeleve. Një investim i realizuar nëpërmjet FP mund të zgjidhë problemin e kostos së

agjencisë. Kjo e fundit rritet për shkak të kostove të larta të investimit, që përballen me

ndryshimet ligjore, rregullatore dhe politike. Variabli, i cili është më shumë domethënës është ai

i pronësisë shtetërore. Tek të dy modelet niveli i besueshmërisë për këtë faktor është 99%. Mund

të themi se në një investim të realizuar nëpërmjet FP kanë shumë rëndësi kontratat paraprake, të

cilat nënshkruhen ndërmjet kompanisë-projekt dhe blerësit të produktit që ajo do të prodhojë,

pikërisht për të evituar sjelljet oportuniste të njërës prej palëve në momentin e ndërtimit të

projektit. Në sektorin e energjisë, rëndësi të veçantë ka kontrata PPA (Power Purchase

Agreement) e bërë nga një kompani me pronësi shtetërore siç mund të jetë KESH–i në rastin e

Shqipërisë, apo Korporata Energjitike e Bullgarisë (Bulgarian Energy Holding EAD) etj. Kjo

kontratë eleminon riskun e mosshitjes së produktit. Një tjetër faktor i rëndësishëm është edhe ai

madhësisë së investimit. Mund të dalim në përfundimin se FP është zgjidhja më e mirë për

realizimin e projekteve me kosto të larta. Ky faktor është domethënës për një nivel besueshmërie

99% në modelin MPL dhe një nivel besueshmërie prej 95% në modelin logjistik. Një tjetër

faktor, i cili ndikon në përdorimin e FP është edhe ai i riskut politik dhe i rikut të vendit. Vendet

të cilat karakterizohen nga risqe të larta politike tregojnë një tendencë më të lartë në përdorimin e

FP për realizimin e projekteve të infrastrukturës.

Megjithatë, ky model ka kufizimet e veta. Për të mbështetur teorinë e mungesës së investimeve

duhet të kishim marrë në konsideratë raportin e shërbimit të borxhit dhe levën financiare. Por,

për mungesë së të dhënave (pasi duhet të kishim akses në Bloomberg, ose Capitaldata në mënyrë

që të gjendeshin bilancet e këtyre kompanive si dhe të kompanive të krijuara apaostafat) ky

model u fokusua në teoritë e kostove të transaksionit dhe atë të problemit të sjelljeve përfituese

123 | P a g e

nga njëra palë. Një tjetër kufizim qëndron në faktin që firmat, të cilat realizonin projekte në

sektorin e energjisë me financim tradicional, ishin të njëjtët sponsor edhe në FP–ve. Për këtë

arsye teoria e mungesës së investimit do të gjente një mbështetje të dobët, pasi nuk bëhet një

ndarje neto midis firmave të cilat marrin pjesë në një tip financimi dhe në një tip tjetër. Një

sugjerim për punimin e ardhshëm mund të jetë studimi në një tjetër sektor të infrastrukturës (siç

mund të jetë ai i Telekomit ose i Transportit) dhe të bëhej një ndarje e firmave në dy grupe: ato

që janë promotorët kryesorë vetëm të një FP dhe ato të cilat janë promotorët kryesorë vetëm në

financimin tradicional të një projekti.

124 | P a g e

Kapitulli V: Përdorimi i FP në vendet në zhvillim

5.1 Roli i qeverisë lokale dhe i institucioneve ndërkombëtare në FP

Në kapitujt më përpara, në mënyrë jo të drejtpërdrejtë, është përmendur roli që kanë qeveritë e

vendeve në zbatimin e projekteve të infrastrukturës. Kemi përmendur edhe avantazhet që

rrjedhin nga përdorimi i kësaj teknike, avantazhe të cilat kanë një peshë më të madhe në vendet

në zhvillim. Ky kapitull do të përqendrohet në thellimin e disa prej aspekteve të projekteve të

infrastrukturës vetëm në vendet në zhvillim. Në këto vende realizimi i impianteve industriale

përballet me risqe më të mëdha, të cilat i përkasin edhe risqeve politike dhe riskut të vendit. Për

këtë arsye, është shumë e rëndësishme që në faktorët të cilët ndikojnë në zgjedhjen e përdorimit

të FP, të merren parasysh edhe këto dy risqe99

. Disa prej pengesave në mbledhjen e kapitalit të

huaj dhe atij vendas janë: një kuadër ligjor dhe rregullator jo i plotë, të cilat ndryshojnë shpesh,

nuk ekziston siguria për funksionimin efektiv të tyre, të mbrojtjes së të drejtës ligjore për shkak

të ndryshimeve të vazhdueshme politike. Ka pasur debate nga autorë të ndryshëm (Calvo et al.

1993; Fernadez – Ariaz, 1994), për sa i përket faktorëve që kanë ndikuar në rrijen e flukseve të

kapitalit në vendet në zhvillim, sidomos në fillim të viteve ‟90. Një prej këtyre këndvështrimeve

mbështet teorinë se kanë qenë faktorë jashtë vendeve në zhvillim, ato që kanë ndikuar në rritjen e

flukseve të kapitalit. Sipas tyre kjo është lidhur me rënien e normave të interesit në SHBA.

Këndvështrimi i dytë ka të bëjë me reformat ekonomike që kanë ndërmarrë këto vende, si

privatizimi i ndërmarjeve shtetërore, liberalizimi i monedhës si dhe i llogarive të kapitalit. Ky

trend, së bashku me qendrueshmërinë makroekonomike, ka ndikuar në rrijen e meritës së kredive

dhe në atë të mundësive të investimit (Chuhan et al. 1994; and Haque et al, 1996). Gjithashtu

është vënë re se inovacionet financiare, duke përfshirë procesin e “Kartolarizimit100

” të huave të

kreditorëve të bankave tregtare, kanë rritur tregtueshmërinë e tyre në tregjet e kapitalit.

99

Për më tepër shih kapitullin IV. 100

Termi origjinal i së cilës është “Securizitation”. Është procesi nëpërmjet të cilit një shoqëri ndërton një paketë të

aseteve të saj jo likuide në letra me vlerë. Për shembul, kur një kompani kryen një ofertë publike primare, ajo

efektivisht paketon, pronësinë e saj në një numër të caktuar letrash me vlerë. Titujt financiar janë të mbështetura , si

nga një asset ose një borxh, ashtu edhe nga një raport i caktuar huash hipotekore. Pra ëe thelb, asetet të cilat nuk

janë likuide bëhen më likuide duke i tregtuar ato në tregjet e kapitalit.

125 | P a g e

Në vendet në zhvillim një rol mjaft të rëndësishëm ka luajtuar roli e investimeve private në

infrastrukturë. Ato kanë qenë një metodë efikase për tërheqjen e kapitalit të huaj. Dy kanë qenë

motivet kryesore: e para, investimet në infrastrukturë kanë qenë komponenti kryesor që ka

ndikuar në një rritje më të shpejtë te flukseve të kapitalit në vendet në zhvillim; e dyta, këto

investime, me profil të riskut shumë kompleks, periudha të gjata të pagesave, risqe të larta

politike kanë përbërë urën lidhëse midis flukseve të kapitalit me infrastrukturën bazë të një

vendi. Këto investime janë zhvilluar edhe për shkak të sjelljes së normave të interesit

ndërkombëtare, reformat e brendshme si dhe liberalizimi dhe inovacioni financiar.

Pjesmarrja e sektorit privat në shërbimet e infrastrukturës është një objektiv i politikave të

pothuajse të gjitha vendeve në zhvillim. Shumë qeveri përfshijnë sektorin privat për të ndërtuar,

operuar, financuar, zotëruar impiantet e prodhimit të energjisë, sistemit rrugor, shërbimet e

telekomunikacionit, portet, aeroporetet etj. Investuesit privatë kanë hezituar të investojnë edhe

pse kanë qenë të favorizuara nga qeveritë pritëse. Ky favorizim është bërë nëpërmjet nxitësve

fiskale, financimeve direkte dhe garancive në mënyrë që të garantojnë flukset monetare apo të

zvogëlojë riskun. Por, garancitë nga ana e qeverive pritëse janë ato të cilat janë më të

rëndësishmet për projektet private të infrastrukturës. Ato përdoren për të mbuluar risqet me të

cilat përballen kreditorët dhe promotorët e projektit, të cilat rrjedhin nga risqet tregtare si dhe

risqet rregullatore. Garancitë janë përdorur shumë në projektet e energjisë për sa i përket

vendeve në zhvillim.

Vullneti i investitorëve për financime afatgjata në infrastrukturë, për krijimin e vendeve të punës

dhe në rritjen ekonomike varet nga perceptimet për tipet e ndryshme të risqve. Ligjvënësit janë

në gjendje që të administrojnë këto percepime nëpërmjet përmirësimit të administratës së sektorit

publik, garantimit të një administrimi të matur makroekonomik, promovimi të një kuadri ligjor

transparent dhe mbrojtjes së investitorëve nga shpronësimet. Të mënjanohesh nga një qasje e

tipit tradicional do të thotë të: investosh kohë dhe energji për të kuptuar ekonominë politike të

një vendi, të iniciosh bashkëpunime me përfaqësues të qeverisë, të shoqërisë civile dhe të sektorit

privat. Është shumë e rëndësishme të identifikohen zgjidhjet e duhura në mënyrë që të

përforcohet performanca ekonomike si në vendet e zhvilluara ashtu edhe në ato në zhvillim.

Për sa i përket Shqipërisë, PPP – të janë implementuar vetëm pas periudhës post-komuniste që

prej vitit 1992 me disa forma: privatizimi i ndërmarrjeve; kontratat e prokurimit publik, të

126 | P a g e

kryera në bazë të Ligjit për prokurimet publike Nr. 7971/2005; kontratat e koncesionit, të kryera

në bazë të Ligjit Nr. 7973/1995 për koncesionet dhe pjesmarrja e sektorit privat në sektorin

publik; si dhe forma të tjera si qeraja, uzufrukti ose modele të tjera mbi përdorimin e pronës. Në

paragrafet që vijojnë do të ndalemi më gjatë në kuadrin legjislativ dhe rregullator në sektorin e

energjisë në Shqipëri.

Në paragrafet më poshtë do të analizojmë fazat e zhvillimit të FP, në disa prej projekteve të

infrastrukturës në Shqipëri dhe në vendet e rajonit. Pasi të kryhet një analizë për këto projekte në

paragrafin në vijim është e domosdoshme të fokusohemi në kuadrin rregulltor dhe legjislativ në

sektorin e energjisë.

5.2 Fazat e zhvillimit të FP

Në kapitujt më sipër, më saktësisht në kapitullin II të këtij punimi, është bërë një shpjegim për sa

i përket formave të ndryshme të zbatimit të FP si dhe lidhja e tyre me PPP – të. Këto forma janë

të ndryshme nga njëra tjetra. Kjo vlen edhe për sa i përket fazave të zbatimit të tyre, megjithëse

disa prej tyre janë hapa të përbashkëta për të gjithë projektet.

5.2.1 Ideimi i projektit: kontaktet e para me subjektet me të rëndësishme të përfshira në të

Projektet fillojnë si ide (shpesh të turbullta) për lëvrimin e produkteve që do të kontribuojnë

realizimin e objekvitave të politikës dhe qëllimeve të politikës ose që adresojnë probleme që

duhen kaluar për të realizuar objektivat dhe qëllimet e politikës. Manaxhimi i ciklit të

projektit përfshin një seri hapash sistematike që duhen ndërmarrë për t‟i përkthyer këto ide në

rezultate të prekshme që mund të tregohet se kanë zgjidhur një problem dhe që të kenë

kontribuar në realizimin e objektivave dhe qëllimeve të politikës.

Manaxhimi i ciklit të projektit gjithashtu synon të garantojë që: synimet e projektit të jenë të

qarta, realiste dhe të qëndrueshme; projektet të jenë financiarisht dhe ekonomikisht të

realizueshëm; dhe se projektet nuk bëjnë zhvendosje të fondeve nga projekte alternative për

të cilat kthimi ekonomik ka të ngjarë të jetë më i lartë dhe që i përgjigjen nevojave të kuadrit

madhor politik të qeverisë, përfshirë këtu Strategjinë Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim

(SKZHI), në një mënyrë të ngjashme apo më të përshtatshme (Xhafa Halit, cikël leksionesh,

2013)

127 | P a g e

Sa u tha më sipër përbën fazën e parë të zhvillimit të një projekti që është e njëjtë për të

gjitha projektet pavarësisht formës që do përzgjidhet për të. Në momentin që sponsorat

arrijnë në ideimin e një projekti dhe zgjedhin si formë zbatimi FP duhet të marrin në

konsideratë një sërë veprimesh para se të arrijnë në zbatimin e saj. Në fillim të kësaj faze

sponsorët krijojnë kontaktet e para me palët e tjera pjesmarrëse në projekt. Analiza që bëhet

është ajo e një vlerësimi paraprak i projektit, vlerësimi i formave të ndryshme të zbatimit si

dhe negociatat për kushtet kontraktuale101

.

Edhe pse projekti është në fazat e tij të para, studimi i fizibilitetit që sponsorët zhvillojnë në këtë

fazë analizon të gjitha karakteristikat e projektit për sa i përket si aspekteve teknike ashtu edhe

atyre ekonomike–kontraktuale duke parashikuar kosot e mundshme, prodhimin e flukseve

monetare si dhe leverdisshmërinë e projektit. Fati i projektit vendoset në këtë fazë embrionale,

pasi ky studim paraprak, si dhe karakterisitikat e projektit përbëjnë faktorët të cilët influencojnë

pozitivisht ose negativisht zgjedhjen që do të bëjnë palët e kontaktuara nga sponsorët. Për sa i

përket projekteve në sektorin e energjisë kjo është e përcaktuar qartë në ligjin “Për krijimin e

lehtësirave për themelimin dhe ndërtimin e impianteve të reja të gjenerimit të energjisë”. Më

konkretisht artikulli 7, 8 dhe artikulli 10 i cili përcakton studimin paraprak të fizibilitetit të

projektit102

. Studimi paraprak i fizibilitetit përdoret për të identifikuar palët e tjera në projekt si

dhe për të realizuar negocimet e para të cilat do të përbëjnë marrëveshjet para kontraktuale në atë

që quhet “Memurandumi i Mirëkuptimit103

”. Pas miratimit të këtij memorandumi nga ana e të

gjitha palëve, themelohet SPV – ja (e cila në rastin e Shqipërisë, bazuar në ligjin e koncesioneve

themelohet në bazë të ligjit të shoqërisë tregtare) që merr përsipër menaxhimin e të gjitha fazave

vijuese dhe përbën përgjegjësin e projektit. Kjo fazë përfundon me përcaktimin e plotë të

projektit që përkthehet në përmbyllje të të gjitha kontratave nga palët e përfshira.

5.2.2 Përgatitja e dokumentave ekonomike dhe ligjore

Cikli i projektit ka dy faza, përgatitja e projektit dhe zbatimi i projektit, secila me nga tre etapa.

Përgatitja e projektit përfshin: Identifikimin e Projektit; Vlerësimin e Projektit; dhe Miratimin e

101

Sipas Imperatori (2003) faza e identifikimit të projektit “karakterizohet nga mbledhja dhe analizimi i të dhënave

të lidhura me projektin, për zgjedhjen e formës financiare më të mirë për sa i përket fazës së negociimit të kontratave

nëpërmjet të cilit realizohen projektet. Imperatori, G. (2003). 102

Për më shumë shif, http://ebookbrowse.com/20090206090215-final-regulation-for-construction-authorization-as-

approved-by-com-pdf-d321109052 103

Ky memorandum është një dokument përmbledhës ku paraqiten të gjitha marrëveshjet paraprake ose ato

përfundimtare. Në te evidentohen kriteret bazë të shpërndarjes së detyrimeve dhe risqeve të gjithë secilit.

http://ebookbrowse.com/20090206090215-final-regulation-for-construction-authorization-as-approved-by-com-pdf-d321109052

http://ebookbrowse.com/20090206090215-final-regulation-for-construction-authorization-as-approved-by-com-pdf-d321109052

128 | P a g e

Projektit. Faza e Zbatimit të projektit përfshin: zbatimin e projektit; kontabilizim dhe monitorimin

e projektit; si dhe vlerësimin, auditimin dhe raportimin e projektit. Proçeset dhe proçedurat e

secilës fazë të ciklit janë të rëndësishme sepse sigurojnë faktin që projekti do të menaxhohet në

mënyrë efektive dhe do të arrijë qëllimin e tij (Xhafa, H. 2013, cikël leksionesh).

Sipas Imperatori (2003) nëpërmjet memorandumit arrihen dy objektiva bazë “përpunimi në

mënyrë analitike dhe të koordinuar të projektit në të gjitha pjesët e tij nëpërmjet përcaktimit të të

gjitha aspekteve ekonomike, juridike dhe financiare si dhe të promovimit të finances së projekteve

në tregjet financiare”.

Banka këshilluese (arranger) duhet të përpunojë të gjithë elementet më sipër në të dhëna

numerike me anë të të cilave të japi një vlerësim për qëndrueshmërinë e projektit duke pasur

mundësinë t‟ia propozojë një grupi bankash për ta financuar. Nëse në fund të kësaj analize,

konsulenti sigurohet se ky projekt është i paaftë të gjenerojë marzhe vetëfinancimi (cashflow)

të mjaftueshme, ai do të hedhi poshtë këtë opsion dhe do ti këshillojë sponorëve të bëjnë një

financim tradicional. Natyrisht duhet pasur parasysh se qendrueshmëria e FP varet edhe nga

mënyra se si financohet kjo inicativë, që shkurtimisht do të thotë, sa borxhe dhe sa kapitale

vetjake do të përdoren për të mbështetur realizimin dhe drejtimin e këtij operacioni. Principi

kryesor është që Banka Këshilluese do të kërkojë gjithmonë e më shumë të propozojë një

levë financiare shumë të lartë duke pasur parasysh se një nga obiektivat kryesore te

sponsorëve është që të derdhin sa më pak kapital vetjak dhe sa më vonë të jetë e mundur. Të

projektosh strukturën financiare për mbështetjen e kësaj iniciative presupozon që banka

këshilluese të përpunojë parashikimet për marzhet vetëfinancuese në të ardhmen, që lidhen

me drejtimin industrial të projektit. Këto madhësi do ti quajmë marzhe vetëfinancimi

operative (flukse monetare operative). Hartimi i një projekt-plani nga ana e bankës

këshilluese (advisor) bën të mundur nxjerrjen e njëkohëshme të pasqyrës së të ardhurave dhe

shpenzimeve, të bilancit dhe të Pasqyrës së qarkullimit të parave të projektit. Për ta bërë më

të qartë këtë koncept, po japim këtë figurë. Në të tregohet sjellja tipike e flukseve (cashflow)

operative të prodhuara nga projekti.

129 | P a g e

Burimi: Forestieri, G., (2005) Corporate e Invesmenet Banking, fq 540

Faza e parë e iniciativës, ajo nga 0 deri në j, i përket asaj së ndërtimit. Në këtë fazë, projekti

paraqet një nevojë për financime duke parë se pagesat e bëra për kostot nuk gjejnë balancim në

të ardhurat e gjeneruara gjatë kësaj faze. Pra, në këtë fazë nevoja për likuiditet mbulohet sipas 3

mënyrave:

Përdorimi i borxhit të marrë nga bankat financuese, dhe më pas përdorimi i kapitaleve

vetjake të sponsorave.

Përdorimi i kapitalet vetjake të sponsorave dhe më pas kapitalin e marrë nga bankat

Me një klauzolë pro rata: borxhi dhe kapitali përdoren në proporcion me shkallën e

levës financiare.

Pas momentit j, projekti hyn në fazën operative, dhe pikërisht në këtë fazë fillon të prodhojë të

ardhurat e destinuara për mbulimin e kostove të ndryshme të drejtimit: kurba e marzheve

vetëfinancuese operative të akumulaura merr një formë rritëse sepse impianti fillon të

funksionojë. Në korrespondencë me kohën k flukset pozitive barazojnë tërësisht flukset negative.

Duke iu afruar vitit n, që është viti i mbylljes së projektit, financimet do të jenë rimborsuar në

0 j

n

Faza e

ndërtimit

Faza operative

Përfundimi i projektit

koha

testimi

Figura 5.1. Dinamika e flukseve operative te kumuluara te nje projekti

130 | P a g e

mënyrë të plotë dhe të ardhurat e gjeneruara do të përdoren për të mbuluar kostot operative dhe

për financimet në rast rritjeje të kapitalit qarkullues. Fluksi (cashflow) operativ është variabli kyç

në çdo vit të drejtimit operativ të projektit. Në fakt, ky fluks duhet të jetë në gjendje që të

suportojë si shërbimin për borxhin e marrë, (principal + interesat) ashtu edhe kapitalin e

investuar nga sponsorat. Dividendet janë dytësorë në krahasim me impenjimet fikse dhe të

pakthyeshme si ato që kemi konsideruar, por këto flukse duhet të jenë në gjendje që të gjenerojnë

një norme te brendshme interesi (internal rate of return (IRR)) të përshtatshme duke e krahasuar

me shkallën e rrezikut të iniciatives së marrë.

Por si përcaktohet struktura financiare e projektit?

Struktura financiare e projektit, që jepet nga raporti borxh/kapitali total i përzgjedhur për të

mbështetur iniciativën, paraqet një ekuiliber midis interesave të kundërta të sponsorave dhe

bankave financuese. Si e kemi thënë dhe më sipër, këshilluesit financiar që punojnë për llogari të

aksionerëve të shoqërisë së krijuar në mënyrë të posaçme, do të përpiqen të maksimizojnë

normën e brendshme të interesit (IRR) por këta të fundit duke rritur sa më shumë të jetë e

mundur borxhin dhe duke ulur sasinë e kapitalit vetjak. Rritja e borxhit shkakton rritjen e kostos

financiare dhe të shërbimit për borxhin. Duke marrë si të dhënë flukset operative, rritja e raportit

borxh/kapitale do të bëhet e mundur vetëm duke pranuar këtë kusht:

FCOt > DSt (1)

Simbolet kanë këtë kuptim: FCOt = fluksi hyrës operativ në vitin t (free cashflow operative); DSt

= shërbimi për borxhin (debt service) e vitit t çfarëdo gjatë gjithë jetës së projektit.

Pasi banka këshilluese ka identifikuar strukturën financiare, pra mënyrën se si do ta financojë

projektin, bën një analizë të fundit, atë të llogaritjes së koeficentëve të mbulimit (cover ratio).

Këto raporte nuk janë tregues të të ardhurave të operacionit për bankat, por tregues që vlerësojnë

se kush është hapësira e sigurisë për bankat në çdo vit të jetës operative të projektit për të

perceptuar flukset për shërbimin e borxhit të kontraktuara me shoqërinë e krijuar ad – hoc.

Koeficientët kryesor të mbulimit janë dy:

1. Debt service cover ratio (DSCR)104

;

104

Për më shumë informacion mbi këto dy raporte shif kapitullin dy të këtij punimi.

131 | P a g e

DSCR = FCOt / Kt + It + Ft

Ku simbolet kanë këtë kuptim: FCOt = fluksi hyrës operativ në vitin t; Kt = sasia e kapitalit për

të rimbursuar në vitin t; It = sasia e interesit për të paguar duke iu referuar vitit t; Ft = komisione

të ndryshme që mund të shfaqen në vitin t.

2. Loan life cover ratio (LLCR)105

.

LLCR = ∑FCOt/ (1+i)t + R

Ot

Ku simbolet kanë këtë kuptim: FCOt = fluksi hyrës operativ në vitin t; Ot = borxhi i mbetur R =

rezerva për borxhin; i = norma e interesit.

5.2.3 Qëndrimi i Komitetit të Bazelit për FP

Duke iu referuar marrëveshjes së re mbi kapitalin, Komiteti i Bazelit ka njohur një ndryshim

rrënjësor midis operacioneve të kreditit mbi baza tradicionale (corporate) dhe operacionet e

financës së strukturuar (si FP). Për sa i përket të parës, Komiteti thekson se burimi kryesor, për

ripagimin e huasë realizohet nga gjenerimi i të ardhurave dhe të flukseve (cash flow), të

ndërrmarrjes së cilës i është dhënë kredia. Për sa i përket të dytës, theksohet se rimbursimi varet

në mënyrë kryesore nga flukset (cashflow) e gjeneruara nga një aset ose nga një projekt, sesa nga

aftësia e një sipërmarrësi për pagimin e kredive. Dallimi midis këtyre dy kategorive është shumë

i rëndësishëm, sepse nga ky dallim, Komiteti përdor praktika të ndryshme për përcaktimin e

parametrave si: Probabaility of Default (PD), të Loss Given Default (LGD) dhe të Exposure of

Default (ED). Kjo vlen shumë, si për modelin standard ashtu edhe për atë IRB Bazë (modeli i

brendshem bazë) të avancuar.106 Të dhënat e marra nga Komiteti për sa i përket klasifikimit të një

105

Për më shumë informacion mbi këto dy raporte shif kapitullin dy të këtij punimi. 106

Bazel 2, modelet baze për llogaritjen e rrezikut të kreditit. Mbikqurësit bankar duhet të vendosin një minimum të

mjaftueshëm, të detyrueshëm kapitali për bankat, që reflekton rreziqet që bankat do të ndërrmarrin dhe duhet të

caktojnë elementët perpbërës të kapitalit, duke pasur parasysh aftësitë e tyre për të mbuluar humbjet.

132 | P a g e

operacioni në kategorinë e “huave të specializuara” bazohen në një sërë karakteristikash të

përbashkëta. Më saktësisht, operacionet duhet të përmbushin këto kushte107

:

1. Qëllimi i huamarrjes është blerja ose rifinancimi i një aseti fizik apo i një sërë asetesh.

2. Hua-ja jepet kur krijohet specifikisht një ent juridik (Special Porpouse Vehicle) për të

financuar apo për të administruar një projekt.

3. Subjekti juridik nuk duhet të ketë aktive shumë të rëndësishme, përveçse atyre të dhëna

nga projekti/iniciativa, nga e cila nuk paraqitet një aftesi autonome e ripagimit të huasë,

por jepet nga të ardhurat e gjeneruara, nga asetet që duhet të financohen.

4. Si pasojë e pikave të mësipërme, burimi kryesor i ripagimit të hua-së janë të ardhurat e

gjeneruara nga vetë iniciativa, sesa nga aftësia që një ndërmarrje funksionale ka për të

rimbursuar.

Në përgjithësi, përdoren dy kritere për të bërë dallimet midis kategorive të përmendura më sipër.

I pari i referohet pranisë së një pale të kundërt në operacionet e FP, kurse kriteri i dytë fokusohet

në dimensionet e mëdha të operacionit FP.

5.3 Projektet e mëdha të infrastrukturës në sektorin e energjisë në Shqipëri dhe në

vendet e rajonit

Nga sa u tha më sipër mund të pohojme se qeveritë vendase janë ato të cilat luajnë rolin thelbësor

në realizimin e projekteve dhe mund të influencojnë mbi to, në mënyrë të d.p.d nëpërmjet një

pjesmarrje aktive në financime. Por ajo mund të ndikojë edhe indirekt duke krijuar ambientin e

përshtashëm për zhvillim e tij. FP dhe në përgjithësi PPP – të kanë si efekt dytësor tërheqjen e

kapitalit të huaj jo vetëm për ato operacione objekt të bashkëpunimit ndërmjet nismëtarëve dhe

qeverisë por edhe kapitale të formave të tjera. Ndryshimet kulturore dhe përpjekjet për të

tërhequr kapitale të huaja i patën efektet e tyre qysh nga fillimi i viteve „90. Më poshtë paraqitet

numri i projekteve të infrastruktrurës në 4 sektorë kryesorë të cilat i përkasin periudhës 1990 –

2012, për disa vende të rajonit:

107

CLARKE P.S. (1996), Asset - Based lending. The complete guide to originating, evaluating and managing asset –

based loans, leasing and factoring, Irwin, Chicago.

133 | P a g e

Numri i projekteve të infrastrukturës në vendet e rajonit 1990 – 2012

Shteti Energjia Telekomi Transporti Uji Totali

Shqipëria 7 4 1 3 15

Armenia 5 3 3 3 14

Azerbaxhan 3 4 0 1 8

Bjellorusia 2 4 1 0 7

Bosnia dhe Hercegovina 0 3 0 0 3

Bullgaria 31 5 4 1 41

Gjeorgjia 16 11 5 1 33

Kosova 0 1 1 1 3

Lituania 5 6 0 0 11

Maqedonia 2 3 1 0 6

Moldavia 2 4 1 0 7

Mali i Zi 1 3 0 1 5

Rumania 19 8 3 4 34

Rusia 103 186 23 22 334

Serbia 0 4 0 0 4

Turqia 94 4 18 2 118

Ukrahina 22 14 1 2 39

totali 312 267 62 41 682 Burimi: World Bank dhe PPIAF, PPI, Project Database

Në këtë tabelë paraqiten totali i projekteve të infrastrukturës në disa vende të rajonit. Sipas bazës

së të dhënave të marra nga BB, numri më i madh i projekteve të infrastrukturës ka qenë pas

viteve 2000. Kjo për shkak edhe të krijimit nga ana e qeverive të një kuadri rregullator dhe ligjor

transparent në mbrojtje të investitorëve privat. Vihet re një përfshirje e investitorëve privat pas

kësaj periudhe në sektorin e energjisë kjo për shkak edhe të strategjive të vendeve në zhvillim

për të diversifikuar burimet e prodhimit të energjisë. Vihet re gjithashtu që, pjesa më e madhe e

projekteve energjitike, kryesisht termocentralet, energjia diellore apo eolike (nuk përjashtohen as

hidrocentralet) janë të realizuara nëpërmjet FP duke përdorur modelin BOT të sqaruar më sipër.

Mund të përmendim shembuj nga më të ndryshëm të tillë si: Chirnogeni Wind Farm (80 MW) në

Rumani; Polat Soma II Wind Farm (62 MW) në Turqi; Cërrujë 1 & 2 Mini Hydropower Plants të

realizuara sipas modelit BOT në Shqipëri; Enel Corugea wind farm në Bullgari etj. Për më

shumë informacion shih tabelën 5.1 Aneksi II.

Sipas një raporti të BB (shtator, 2012) për projektet me sipërmarrje private, në vitin 2011, kanë

arritur të përmbyllen 53 projekte të reja të infrastrukturës në vendet europiane me të ardhuara të

134 | P a g e

ulta – të mesme të tilla si: Shqipëria (3), Bullgaria (4), Gjeorgjia (2), Kosova (1), Rumania (4),

Rusia (2), Turqia (34) dhe Ukrahina (4). Shuma totale e investimit për projektet e infrastrukturës

kapin vlerën 40.1 miliardë dollarë, prej të cilave, 16.3 miliardë dollarë janë investime në projekte

të reja dhe 23.7 miliardë dollarë janë investime shtesë për projektet ekzistuese. Krahasuar me

vitin 2010 niveli total i investimit është rritur me 10.3 miliardë dollarë, nga 29.9 miliardë që ishte

për vitin 2010 (+34%). Nga këto të dhëna vihet re një numër i madh i zbatimit të projekteve të

realizuar nëpërmjet FP në Turqi. Kjo për shkak edhe të gjithë faktorëve që ne kemi përmendur

me parë në punim (Turqia ka qenë një ndër vendet e para në vendet e rajonit e cila ka aplikuar

modelin BOT për realizimin e këtyre projekteve). Më pas vjen Bullgaria dhe Rumania të cilat

kane qenë vendet që kanë pasur një zbatim të konsiderueshem 10 vjeçarin e fundit.

Në këto vende 47 janë projektet të cilat u mbyllën financiarisht përgjatë vitit 2011, me një rritje

prej 60% nëse do ta krahasojmë me nivelin e projekteve të 2010-ës. Investimet në projektet e

energjisë kanë ndjekur një rritje të ngjashme (57.4%), për një total prej 19 miliardë dollarësh.

Nga të gjitha projektet e energjisë, 74% e tyre (35 projekte) janë projekte Greenfield me një

kapacitet total prej 5175 MW, të ndjekura nga 7 kontrata menaxhimi, 4 koncesione dhe një

privatizim. Duke ju referuar këtyre shifrave vihet re një rritje e përdorimit të FP (nëpërmjet

projekteve Greenfield të realizuara nëpërmjet modelit BOT dhe BOO) që janë 35 në krahasim

me forma të tjera të financimit. Në paragrafin e mëposhtëm do të fokusohemi vetëm në

prezantimin e projketeve energjitike në Shqipëri.

5.3.1 Projektet energjitike në Shqipëri

Projektet në sektorin e energjisë mund ti klasifiokojmë sipas burimeve të gjenerimit të energjisë

elektrike. Më poshtë do të paraqesim vetëm projektet e gjenerimit të energjisë elektrike (dhe jo

ato të sistemit të shpërndarjes) të cilat janë ndërtuar ose janë ende në ndërtim e sipër nga Qeveria

Shqiptare :

A) Hidrocentralet

(i) Hidrocentrali i Ashtës (48 MW) mbi lumin Drin (2009 – 2012, me një kosto prej 160 milion

euro – financim privat), që i është kontraktuar kompanisë Austriake Verbund si koncesionare (

projekt i cili është i realizuar nëpërmjet një kontrate të tipit BOT);

135 | P a g e

(ii) Hidrocentrali i Kalivaçit (93 MW) në lumin Vjosa (2008 – 2012, me një kosto prej 120 milon

euro – financim privat), i cili i është kontraktuar Konsorciumit BEG Italy – Bank si

koncesionare;

(iii) Tre hidrocentralet në Kaskadën e lumit Devoll (2009 – 2015, me një kosto prej 930 milionë

euro, me kapacitet përkatësisht 3*15 + 2*20 + 2*80 MW), që i është kontraktuar konsorciumit

EVN Austria dhe Stratkraft Norway si koncesionare;

(iv) Skavica HPP (350 MW) në lumin e Drinit të Zi (financim publik)

Hidrocentrali i Skavicës do të ndërtohet në pjesën e sipërme të kaskadës së lumit Drin.

Rezervuari do të jetë i gjithi në territorin Shqiptar. Kapaciteti i instaluar është rreth 350 MW dhe

prodhimi e parashikuar i energjisë është rreth 1.05 – 1.1 TWh/vit;

(v) Kaskada e lumit Vjosa (financim privat) - Lumi i Vjosës është sistemi i dytë më i madh i

lumenjve në Shqipëri. Ai është i gjatë 272 km dhe me një kapacitet mesatar vjetor prej rreth 195

m3/sec. Kompania franceze SOGREAH prezantoi studimin e fundit të fizibilitetit për vlerësimin

e prodhimit potencial të lumit Vjosa, në fund të shkurtit 2013.

B) Termocentralet

(i) Termocentrali i Vlorës (97 MW – 92 milionë Euro - financim publik) i financuar nga Banka

Europiane për Ndërtim dhe zhvillim (EBRD), Banka Europiane e Investimeve (EIB), Banka

Botërore (BB) dhe nga vetë Korporata Elektroenergjitike Shqiptare (KESH). Termocentrali

planifokohej të operonte në qershor të vitit 2010.

(ii) Termocentrali i Lezhës (TPP – 140 MW; 150 milion euro – financim privat) i cili i është

autorizuar për ndërtim Grupit Italian Marseglia.

C) Energji eolike

(i) Ferma e erës në Lezhë (108 + 114 MW), e cila i është autorizuar për ndërtim Grupit Italian

Marseglia.

(ii) Projekti i fermës së erës në Karaburun – Vlorë, me një kapacitet të instaluar 500 MW e cila ë

është autorizuar për ndërtim Grupit Italian MONCADA.

136 | P a g e

D) Hidorcentrale me kapacitet të vogël (më pak se 15 MW)

Në 31 dhejtor të 2011 – ës, qeveria Shqiptare, bazuar në ligjin e koncesioneve (të aprovuar në

dhjetor 2006), ka lëshuar rreth 120 kontrata koncesioni (110 prej tyre tashmë janë aprovuar dhe

10 të tjera janë në fazat e fundit të diskutimit) për ndërtimin e kategorive të ndryshme të

hidrocentraleve. Të dhënat tregojnë se totali i fuqisë së instaluar është 1740 MW, dhe ajo që i

takon Hidrocentraleve të vogla është rreth 48% me një kapacitet afërsisht 839 MW. Këto janë

shifra shumë të larta nëse do ta krahasonim me totalin e kapacitetit aktual të instaluar në Shqipëri

(1426 MW). Gjithashtu edhe kapaciteti i hidrocentraleve të vogla është shumë herë më i lartë

nëse do ta krahasonim me kapacitetin aktual ekzistues (25 MW) të instaluar deri në 2006.

5.4 Kuadri legjislativ në sektorin e energjisë në Shqipëri dhe në vendet e rajonit

Në paragrafet më sipër u fokusuam në rolin që kanë qeveritë në thithjen e kapitaleve të huaja

nëpërmjet projekteve në sektorët kryesorë të infrastrukturës. Nga sa më sipër mund të të arrijmë

në përfundimin se nevoja për realizimin e projekteve të infrastrukturës është një kusht i

rëndësishëm për zhvillimin e suksesshëm të ekonomisë së një vendi. Për këtë arsye, mungesa e

projekteve infrastrukturore mund të ndikojë negativisht në zhvillimin e përgjithshëm ekonomik

dhe krijimin e vendeve të reja të punës. Siç e kemi përmendur në këtë punim, shpesh herë ndodh

që pushteti qëndror dhe lokal kanë burime të kufizuara për të financuar projektet e mëdha të

infrastrukturës si dhe për realizimin e shërbimeve cilësore publike. Për këtë arsye mund të themi

se është e nevojshme gjetja e mënyrave të reja të financimit të këtyre projekteve. Për të

kapërcyer këtë gap ndërmjet nevojës së projekteve të infrastrukturës dhe mungesës së fondeve të

financimit shumë vende përdorin forma të ndryshme të PPP – ve. Sipas Politikës Rajonale të

Komisionit Europian (Mars, 2003) ekzistojnë disa modele themelore të PPP – ve. Modeli së cilës

unë do ti referohem është ai i koncesionit. Ky model është një ndër modelet më të njohura dhe

më të praktikuara të PPP-ve. Ky model karakterizohet nga lidhja e drejtpërdrejtë që ekziston

ndërmjet parteneritetit privat (koncesionarit) dhe shfrytëzuesve finalë të shërbimeve. Ekziston

një model koncesioni, veçanërisht koncesioni për ndërtim, i cili realizohet nëpërmjet të

ashtëquajturës kontratë për ndërtim – administrim – transferim (BOT). Për realizimin e

kontratave të tilla, nismëtari (sponsori) themelon një person juridik për qëllimin e caktuar (SPV –

ja), në kapitalin e të cilit mund të marrin pjesë si subjekte nga sektori privat ashtu edhe nga

sektori publik.

137 | P a g e

Për tërheqjen e investuesve privat, Shqipëria ka bërë përpjekjet maksimale për krijimin dhe

miratimin e një kuadri të ri ligjor i cili është i rëndësishëm për disa arsye: për të siguruar një

pjesmarrje serioze të sektorit privat në sektorin publik; krijimin e transparencës, eficiencës si dhe

mosdiskriminimit dhe trajtimit të barabartë të sektorit privat gjatë procedurave konkurruese;

rritje të eficiencës në investimet publike; krijimit të një eksperience të fortë falë implementimit të

suksesshëm të projekteve koncesionare si dhe të një dialogu konkurrues dhe nevojës për analizë

financiare potenciale përpara se të krijohet një projekt. Në vitin 2006, ministria përgjegjëse për

ekonominë, me asistencën e IFC-së dhe konsulencës ligjore lokale, filluan punën për një projekt

objekti i të cilit ishte “Forcimi i kapaciteteve institucionale brenda Qeverisë Shqiptare për të

administruar dhe dhenë koncesionet në një mënyrë transparente dhe efektive”. Të tillë janë: Ligji

“Për Koncesionet”, Nr. 9663, datë 18.12.2006; VKM, Nr. 27, datë 19.01.2007 “Mbi miratimin e

rregullave për vlerësimin dhe dhënien e koncesioneve”; VKM, Nr. 150, datë 22.03.2007 “Mbi

organizimin dhe funksionimin e Agjencisë së Trjatimit të Koncesioneve – ATRAKO.

Paragrafi i mëposhtëm do të analizojë mundësitë e reja për tërheqjen e investuesve privat në

tregun e energjisë në Shqipëri. Do të analizohen ligjet më të rëndësishme, burimet dytësore të

rregulloreve dhe në përgjithësi forca e ligjit në vend. Pra do të bëhet një paraqitje e kuadrit ligjor,

institucioneve kryesore si dhe sfidave institucionale me të cilat përballen investuesit e huaj në

përpjekjet e tyre për të depërtuar në treg.

5.4.1 Kuadri ligjor

Është shumë e rëndësishme që një vend për të tërhequr investime të huaja direkte në

infrastrukturë të ketë një kuadër ligjor të mirë rregulluar dhe transparent.

Nëse do ti referohemi Agjencisë Ndërkombëtare të Energjisë108

(ANE), përgjatë 7 viteve të

fundit Shqipëria ka përmirësuar kuadrin e saj ligjor nëpërmjet implementimit të ligjeve të reja

për prodhimin dhe shpërndarjen e energjisë. Më poshtë do të paraqesim disa prej elementeve

kryesore të cilat përbëjnë kuadrin ligjor në Shqipëri të cilat janë: ligjet dhe rregulloret, planet

strategjike, marrëveshjet ndërkombëtare si dhe zhvillimet në vendet e rajonit.

108

International Energy Agency (IEA), Country Albania, marrë nga:

http://www.iea.org/country/n_country.asp?country_code=Al


138 | P a g e

a. Ligjet dhe rregulloret

Prodhimi dhe shpërndarja e energjisë në Shqipëri rregullohet nga një sërë ligjesh dhe

rregulloresh të cilat do ti përmendim shkurtimisht më poshtë:

a.1 Ligji mbi Hidrokarburet109

: ky ligj u miratua në vitin 1993. Në 1994-ën ky ligj u përmirësua

nëpërmjet futjes së Ligjit mbi Sistemin Fiskal të Sektorit të Hidrokarbureve110

, e cila krijoi një

terren më të sigurtë për investitorët pasi ata u përjashtuan prej taksimit ose detyrimeve fiskale.

Ky ligj krijoi bazat e autoritetit të shtetit mbi burimet e veta të hidrokarbureve.

a.2 Ligji mbi rregullimin e sektorit të energjisë111

: ky ligj rregullon integritetin dhe efikasitetin

ekonomik të prodhimit dhe shpërndarjes së energjisë elektrike. Ligji përcakton se tarifat e

energjisë duhet të bazohen në vlerën reale të tregut në mënyrë që të mbulohen të gjitha kostot e

nevojshme për shpërndarjen e energjisë edhe te konsumatori i fundit. U përcaktua një rritje

standarde e tarifës prej 7.5% e cila do të zbatohej deri atëherë kur çmimi i energjisë elektrike të

arrinte vlerën reale të tregut. Për më tepër, ligji i kërkon të gjithë prodhuesve të rinj që hyjnë në

treg, me kapacitet mbi 100 MW, ta bëjnë nëpërmjet burimeve të rinovueshme dhe 2% mund të

rrjedhë nga burime të tjera. Artikulli 38 identifikon prodhuesit e preferuar të cilët përfshijnë:

HPP-të (hidrocentralet) me kapacitet mbi 10 MW; bashkëprodhuesit me kapacitet mbi 100 MW;

vetë – prodhuesit të cilët përdorin burime të rinovueshme deri në 10 MW.

a.3 Ligji për krijimin e lehtësirave për themelimin dhe ndërtimin e impianteve të reja të

gjenerimit të energjisë112

, përmban kërkesat për marrjen e një ciertifikimi për ndërtimin e një

burimi të ri energjie. Për më tepër, artikulli 2 thekson se të gjithë prodhuesit e energjisë të cilët

përdorin burime të rinovueshme mund të lehtësohen nga taksat indirekte. Sipas artikullit 4 të

këtij ligji ka të drejtë të aplikojë çdo person juridik që kryen një aktivitet në përputhje me ligjet

109

Ligji mbi Hidrokarburet Nr. 7746 datë 29.07.1994, marrë nga

http://www.minfin.gov.al/minfin/pub/2_law_no_7853_1252_1.pdf, Last Accessed on May 4th

2013. 110

Ligji mbi Sistemin Fiskal të Sektorit të Hidrokarbureve Nr. 7811 datë 12.04.1994

http://www.minfin.gov.al/minfin/pub/16_781111994_on_approval_of _the_deecre_1266_1.pdf, Last Accessed on

May 4th

2013. 111

Ligji mbi Rregullimin e Sektorit të Energjisë Nr.9072, date 22.05.2003,

http://www.minfin.gov.al/minfin/pub/14_law_9072_date_22_05_2003__1316_1.pdf, Last Accessed on May

4th

2013. 112

Ligji për krijimin e lehtësirave për themelimin dhe ndërtimin e impianteve të reja të gjenerimit të energjisë, Nr.

8987 datë, 24. 12. 2002,

http://www.mete.gov.al/doc/20090206090215_final_regulation_for_construction_authorization_as_improved_by_c

om.pdf, Last Accessed on May 4th

2013.

http://www.minfin.gov.al/minfin/pub/2_law_no_7853_1252_1.pdf

http://www.minfin.gov.al/minfin/pub/16_781111994_on_approval_of%20_the_deecre_1266_1.pdf

http://www.minfin.gov.al/minfin/pub/14_law_9072_date_22_05_2003__1316_1.pdf

http://www.mete.gov.al/doc/20090206090215_final_regulation_for_construction_authorization_as_improved_by_com.pdf

http://www.mete.gov.al/doc/20090206090215_final_regulation_for_construction_authorization_as_improved_by_com.pdf

139 | P a g e

Shqiptare ashtu si çdo person juridik i huaj i cili duhet të krijojë një person juridik ose një zyrë

përfaqësuese në shqipëri në përputhje me ligjin nr. 9901, datë 14.04.2008 “ Mbi Tregtinë dhe

Shoqeritë tregtare”. Artikulli 8 kërkon që aplikuesi të sigurojë një informacion shtesë dhe të

dhëna mbi tipin dhe modelin e impiantit të energjisë; kostot e investimit; strukturën e kapitalit të

propozuar si dhe burimet e financimit për impiantin etj.

a.4 ligji mbi koncesionet i cili ka një pjesë të veçantë mbi Energjinë në përpjekjen për tërheqjen e

investuesve të huaj. Ligji mbështet hidrocentrale të vogla me kapacitet më të vogël se 15 MW,

jetëgjatësi më të vogël se 35 vjet dhe me kosto deri në 20 milion euro. Me qëllim lidhjen e

prodhimit të energjisë me kompaninë kryesore të gjenerimit (Koncesionari) mund të nënshkruajë

të ashtëquajturën marrëveshjen PPA (të shpjeguar në kapitujt e mësipërm) “Marrëveshja e

Blerjes së Energjisë për Energjinë Elektrike” me KESH – in. Nëpërmjet kësaj kontrate KESH-i

bie dakord për blerjen e energjisë së prodhuar të bazuar në Marrëveshjen e Koncesionit, Ligji nr.

9470 i datës 02.02.2006 dhe Ligji nr. 8527 i datës 23.09.1999. Çmimi i energjisë për

Koncesionarin përcaktohet bazuar në çmimet e tregut në lidhje me energjinë në Euro/MWh

(çmimi mesatar i importit të viteve të kaluara nga kompania shtetërore) shumëzuar për normën e

kursit të këmbimit Euro/ALL për vitet më përpara të shumëzuar me koeficientin 1.1 (e cila

paraqet 10% bonus për mbulimin e humbjeve në rrjetin e shpërndarjes). Kjo kontratë zgjat për 15

vjet. Aktualisht janë të dhëna 104 Kontrata Koncesionare por vetëm 18 kanë filluar ndërtimet.

Çdo projekt koncesionar është subjekt i procedurave konkurruese që sjellin një krijim më efiçent

të projektit nga sektori privat; gjenerim shtesë të të ardhurave nga sektori privat; zgjidhje krijuese

dhe novatore për problemet teknike në projekt; një realizim të shpejtë të projektit; opimizimin e

ciklit të jetës së projektit (integrimin e projektimit, ndërtimit, financimit dhe mirëmbajtjes). Çdo

propozim i ofruar nga sektori privat është vlerësuar në bazë të interesit publik, strategjive

sektoriale dhe parimeve të vlerës më të mirë për para. Përjashtim nga rregullat e mësipërme ka

patur në rastet e projekteve mbi sigurinë kombëtare ose për një periudhë të shkurtër kohore në

rastet kur një kontratë koncesioni aktuale është zgjidhur më parë nga Autoriteti Kontraktues113

.

Ligji i ri për koncesionet e përkufizon koncesionin si një kontratë midis sektorit Privat dhe

Autoritetit Kontraktues që përmban kushte dhe kërkesa, në të cilat Koncesionari përfiton një

113

Për më shumë inforamacion lexo: “Partneriteti Publik Privat dhe Koncesionet në Shqipëri. Kuadri ligjor dhe

institucional, Erjon Mata (2012).

140 | P a g e

aktivitet ekonomik që jepet nga Autoriteti Kontraktues si projekt koncesionar, kontratë

menaxhimi ose shërbime të tjera publike. Në bazë të këtyre koncepteve sektori privat: 1) merr

përsipër pjesët kryesore të riskut që lidhen me këtë aktivitet ekonomik; 2) merr përfitime si

pagesa të drejtpërdrejta nga autoriteti kontraktues ose tarifa që mblidhen nga përdorues ose

klientë apo një kombinim i këtyre dy formave të mësipërme. Për të asistuar nxitjen e

koncesioneve me VKM Nr. 150, datë 22.03.2007, u krijua si një institucion publik në varësi të

Ministrit të Ekonomisë, Agjencia e Trajtimit të Koncesioneve – ATRAKO me kompentencat e

mëposhtme: 1) të asistojë në nxitjen e koncesioneve në Republikën e Shqipërisë në një

këndvështrim transparent dhe të sigurojë një marrëdhënie koncesionare të barabartë dhe

profesionale nga Autoritetet Kontraktuese dhe; 2) të asistojë dhe këshillojë Autoritetet

Kontraktuese në: (i) Në shqyrtimin dhe vlerësimin e ofertave për projektet koncesionare, si ato të

kërkuara dhe të pa kërkuara, veçanërisht në lidhje me fizibilitetin dhe leverdisshmërinë; (ii)

hartimin e kërkesës për propozim, dokumentet para-kualifikuese dhe akte të tjera në lidhje me

ofertuesit (duke përfshirë dhe Kontatat e Koncesionit); (iii) Në vlerësimin e ofertave dhe

shpalljen e ofertës më të mirë; (iv) Në negocimin dhe nënshkrimin e Kontratës së Koncesionit;

Në vitin 2005 Parlamenti prezantoi Ligjin e Ri mbi Eficiencën e Energjisë e cila promovon

përdorimin eficient të energjisë dhe të sektorit të energjisë si një e tërë. Ky ligj nuk është

ratifikuar ende por po punohet nga palët përkatëse që ky ligj të jetë në përputhje me Direktivat e

BE 2009/28/EC. Gjithsesi ky ligj ka rreth 7 vjet që po diskutohet dhe ende nuk është arritur një

përfundim114

. Megjithatë vihet re një rrijte e interesit nga sektori privat për të marrë pjesë në

investimet publike, për shkak të kuadrit te ri ligjor që siguron procedura transparente dhe

garanton implementim të sukseshëm të PPP-ve në Shqipëri. Por duhen theksuar edhe disa prej

vështirësive që hasin sot kontratat koncesionare në Shqipëri, të cilat janë: monitorimi i

kontratave, vështirësitë për gjetjen e financimeve nga sektori privat, vështirësitë brenda

administratës, mungesa e trajnimeve profesionale.

Sipas EBRD-së çështjet kryesore në sektorin e Energjisë të vendeve të Europës Juglindore janë:

Infrastruktura e tregut, pra mungesa e burimeve të financimit

Amortizimi i aseteve, eficiencë e ulët, humbje të larta.

114

Project Financing in Albania: Focus on Electricity Generation, Cibuku, O.,(2012)

141 | P a g e

Standardet për respektimin e ambientit

Vende në konkurrencë me njëri tjetrin

Subvencionimi i tarifave: konsum i lartë i energjisë.

5.4.2 Arsyet e dështimeve të koncesioneve në Shqipëri

Në paragrafin e mësipërm u përshkrua se si ka ndryshuar panorama e kuadrit ligjor që pas viteve

„90 e deri tani. Pavarësisht gjithë përpjekeve të bëra nga qeveria për të krijuar një ambient të

përshtashëm për investitorët të cilët operojnë në sektorin e energjisë mbeten ende shumë çështje

të pazgjidhura. Disa pyetje që duhet të shtrojmë janë: Përse një pjesë e koncesioneve po

dështojnë? Si po sillen aktorët e tregut? Cila do të ishte zgjidhja e duhur?

Për ti dhënë përgjigje këtyre pyetje janë mbledhur nga revista dhe gazeta të ndryshme ekonomike

disa prej përgjigjeve të dhëna nga institucione shtetërore, ekspertë por edhe aktorë të tregut.

Përpara se të fillojmë dhe të analizojmë se cilët janë faktorët që ndikojnë në dështimin e këtyre

projekteve po paraqesim shkurtimisht situatën në të cilën jemi gjendur para vitit 2011.

Nga viti 2006 e deri më 2011-ën, nga biznesi vendas dhe i huaj janë marrë 110 koncesione për

ndërtimin e rreth 300 HEC-eve, me fuqi të instaluar prej 1,300 megavatësh dhe me vlerë

investimi prej rreth 3 miliardë eurosh. Deri në vitin 2011, vetëm 10 prej tyre kishin përfunduar së

ndërtuari dhe kishin lidhur kontratë me Korporatën Elektroenergjetike Shqiptare. Në fund të vitit

2012 pritej të përfundonte ndërtimi dhe do të niste prodhimi i energjisë (faza e testimit) për

hidrocentralet “Ashta 1” dhe “Ashta 2”, në Veri të Shqipërisë. Gjithashtu, pritej të niste edhe

ndërtimi i tre hidrocentraleve mbi lumin Devoll. Qeveria përgatiti dokumentacionin për hapjen e

tenderëve ndërkombëtarë për ndërtimin e hidrocentraleve mbi lumin Vjosë, (350 MW) mbi

lumin Osum (100 MW) dhe mbi lumin Drini i Zi (350 MW), ndërsa kishte nisur procesin për

privatizimin e katër hidrocentraleve ekzistues, me fuqi totale të instaluar rreth 80 MW. Në maj të

vitit 2011, u miratua projekti për ndërtimin e HEC-eve mbi lumin Fan i Madh dhe Fan i Vogël,

që do të kenë fuqi të instaluar rreth 88 MW dhe prodhim energjie elektrike rreth 378 GWh.

Burime nga Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjisë bënë të ditur se ishte parashikuar se

do të përfundojnë ndërtimin e 14 HEC-eve të rinj vendorë deri në fund të 2011-s. Përfundimi i

këtyre veprave do të bënte që Shqipëria të arrinte jo vetëm të plotësonte nevojat e brendshme për

142 | P a g e

furnizimin me energji elektrike, por edhe të shndërrohej në eksportuese me rëndësi në rajon.

Mendohet se vendi sot shfrytëzon rreth 40% të burimeve hidrike për prodhimin e energjisë së

rinovueshme. Në Shqipëri, janë rreth 20 hidrocentrale të mëdhenj që kanë kapacitet mbi 2

milionë MW, ndërsa të vegjlit llogarisin fuqi të instaluar në rreth 600,000 MW. Në total

parashikohet të prodhohet rreth 5 miliardë kWh energji elektrike. Por cilat janë arsyet e

dështimeve?

Në projektet koncesionare që po zbatohen nga investitorë të huaj, investimet arrijnë në rreth 200

miliardë lekë. Shifra aspak të vogla që, nëse do të injektoheshin në ekonomi, do të nënkuptonin

më shumë frymëmarrje. “Do të ishte e patolerueshme për ekonominë shqiptare që nga 110

koncesione për ndërtimin e rreth 300 HEC-eve, disa prej tyre të mbeten vetëm në letër, në një

kohë kur janë me dhjetëra kompani serioze vendase dhe të huaja që janë gati të investojnë

kapitalin për të përfunduar këto objekte”. Kjo ka qenë deklarata e bërë nga ministri i Ekonomisë,

Tregtisë edhe Energjisë, Nasip Naço, në një konferencë për energjinë e rinovueshme. Kjo nuk

është deklarata e parë e natyrës paralajmëruese. Kohë më parë, ish - Kryeministri Sali Berisha

pranoi zyrtarisht se procesi i koncesionit të hidrocentraleve nuk po ecte në shinat e duhura. Po

cilat janë arsyet? Çfarë nuk po funksionon si duhet? (marrë nga, Energy Business Consulting ,

nëntor - 2011).115

Zhvillimi i një koncesioni kalon në disa faza që ndahen në: fazën e përzgjedhjes (identifikimi

dhe përzgjedhja e koncesionarit) që përfshin ndër të tjera zhvillimin e procedurës konkurruese

dhe përfundon me lidhjen e një kontrate koncesioni dhe në fazën e zhvillimit të projektit

koncesionar (ndërtimin, operimin) e cila përfshin financimin, marrjen e lejeve, shfrytëzimin (që

në vetvete lidhet me marrjen e licencave dhe lidhjen e kontratave të shitjes së energjisë, me

tregun në vend dhe rajon dhe përfundon me transferimin e këtij projekti pranë autoritetit

kontraktor shtetëror116

. Për juristët çdo hallkë e procedurës ka problematikën e saj që ndikon në

realizimin e një projekti koncesionar. “Shumë probleme në zbatimin e kontratave koncesionare

evidentohen që në fazën e parazgjedhjes dhe të tenderimit.” Vetë sistemi i përzgjedhjes së

koncesionarëve nga ana e autoritetit kontraktues bazohet në vlerësimin me pikë-avarazhi, ku

projekti më i mirë (në letër), ai që shpallet fitues në bazë të procedurës konkurruese, rezulton të

115

Mund ta gjeni në adresën: http://www.energjia.al/component/content/article/34-news/4309-perse-deshtuan-

koncesionet-e-hidrocentraleve-ne-shqiperi-opinione-nga-eksperte-te-fushes 116

Në seksionet më poshtë do të përshkrujamë pak më në detaj të gjitha këto faza.

http://www.energjia.al/component/content/article/34-news/4309-perse-deshtuan-koncesionet-e-hidrocentraleve-ne-shqiperi-opinione-nga-eksperte-te-fushes


143 | P a g e

jetë i parealizueshëm. Afatet kohore për realizimin e veprave të parashikuara nga shumë

operatorë (mbi bazën e të cilave janë vlerësuar me pikë sipas përcaktimeve të bëra në fillim të

garës) rezultojnë të jenë shumë të shkurtra. Një pjesë e madhe e projekteve nuk kanë pasur të

parashikuar fazën e marrjes së lejeve të nevojshme për zhvillimin e tyre. Element i rëndësishëm

për realizimin e këtyre veprave. Për këtë arsye qeverisë iu desh të parashikonte të drejtën e

koncesionarëve, për ato koncesione që ishin miratuar, por që nuk kishin të parashikuara afatet e

nevojshme për përgatitjen e projektit të zbatimit dhe për marrjen e lejeve. Atyre iu lindi e drejta

të kërkonin shtyrje të afateve. Kjo e drejtë varion nga 12 muaj për projektet me fuqi të instaluar

deri në 5 MW deri në 24 muaj për projektet me fuqi të instaluar deri me 20 MW”, thonë juristët.

Sipas tyre ajo që është edhe më e rëndësishmja është se shumë nga këto koncesione kanë gjetur

vështirësi në gjendjen e financimeve të nevojshme për realizimin e projekteve. Natyrisht, bankat

financuese bëjnë vlerësimin e tyre të suksesit për projektet koncesionare, duke parashikuar

realizimin dhe garancinë e kthimit të huave. Pavarësisht garancive që jep autoriteti kontraktues

për lidhjen e kontratave të shitblerjes së energjisë nga subjekti shtetëror i furnizimit me energji

elektrike, fakti është që shoqëritë koncesionare mund të vendosin asetet e tyre si garanci për

marrjen e financimeve (si edhe e drejta e financuesit për zëvendësimin e koncesionarit në rast

shkelje serioze të kontratës nga koncesionari), nuk kanë rezultuar garanci të mjaftueshme për

shumë prej projekteve. Në dhënien e financimeve ndikon edhe gjendja e tregut të energjisë

elektrike. Shqipëria ka ende vështirësi në eksportimin e energjisë (projektet e linjave 400 kV që

lidhin Shqipërinë me vendet e rajonit janë akoma në fazën e zhvillimit). Nga ana tjetër mundësitë

e financimit nga vetë bankat janë të pakta për shkak të krizës financiare që po kalon Europa. Të

gjendur në këto kushte shume prej shoqërive koncesionare (të krijuara brenda afatit 30 ditor nga

data e hyrjes në fuqi e kontratave koncesionare) kanë mbetur vetëm në letër, pa zhvilluar

aktivitet dhe në pritje që pronarët e tyre (koncesionari) të gjejnë investitorët e duhur, të cilët do të

ndërhyjnë për zbatimin dhe zhvillimin e këtyre projekteve.

Në një kohë kur nuk mungojnë vonesat, kur paraja qëndron e bllokuar dhe nuk arrin të hidhet në

qarkullim dhe kur pasuria kombëtare mbahet peng, zyrtarët e Ministrisë së Ekonomisë nuk japin

afate të qarta për përfundimin e ndërtimeve të HEC-eve. Sipas tyre është e pamundur të bëhen

përgjithësime. Afatet lidhen me kohën e përcaktuar në çdo kontratë koncesioni, që është e

ndryshueshme nga njëra kontratë në tjetrën, në varësi të ofertës që deklarojnë koncesionarët për

kohën brenda së cilës marrin përsipër përfundimin e punimeve në HEC-e, kapacitetin e

144 | P a g e

parashikuar në çdo kontratë etj. Ekspertë të kësaj ministrie sqarojnë se ekzistojnë arsye objektive

në pjesën më të madhe të rasteve për moszbatimin e afateve të ndërtimit për ato kontrata

koncesioni që rezultojnë me tejkalim të afateve. Sipas tyre, vetë kontratat e koncesionit, që me

kohë janë përmirësuar për t‟iu përshtatur zhvillimit konkret të ecurisë së projekteve

koncesionare, kanë hapësira ligjore të lejueshme për afatet. Në to përcaktohen qartë rastet e

tejkalimit të tyre, që mund të jenë ekstreme, të cilat çojnë deri në zgjidhjen e kontratës kur

tejkalohet çdo afat, pa pasur arsye objektive, apo aplikim penalitetesh në masën e përcaktuar në

çdo kontratë. Investitorëve shqiptarë u mungon përvoja, duhet partner i huaj.

Nga sa u tha më sipër dalin në pah dy faktorë shumë të rëndësishëm të cilët ndikojnë në

dështimin e koncesioneve. E para ka të bëjë me shtyrjen e afateve të marrjes së lejeve të

koncesioneve dhe e dyta ka të bëjë me mungesën e përvojës së investitorëve shqiptarë në

ndërtimin e hidrocentraleve. Një zgjidhje e këtij problemi do të ishte monitorimi i kujdeshem i të

gjitha fazave të dhënies së koncesionit si dhe prezantimi i studimeve të kujdesshme të fizibilitetit

të projektit në të cilët janë përfshirë shumë elementë që ndikojnë në përzgjedhjen e fituesit. Një

tjetër problem ka të bëjë me sipërmarrjen e këtyre projekteve të aktorëve shqiptarë të cilët nuk

kanë eksperiencë në këtë fushë. Një zgjidhje e mirë do të ishte përzgjedhja e projektit më të mirë

të bërë nga investitorë të huaj por që kanë eksperiencë në sektorin e energjisë. Sipas Donald

Mishaxhi, bankier kryesor i BERZH-it. “Në tërësi, kur projekti i ndërtimit të HEC-it ka avancuar

në nivele deri në 70 apo 80 për qind, banka e ka të vështirë të marrë përsipër financimin, për

shkak se nuk njeh si duhet procedurat e projektit, studimet apo të tjera analiza. Në përgjithësi

bankat preferojnë të japin financime për ato projekte që janë në fillimet e veta, pasi njohin që në

historik firmën dhe projektin.” Po a ka nevojë ligji i koncesioneve të rishikohet? Shefi i BERZH-

it për Tiranën thotë jo. “Nuk është ky problemi, por të tjerë faktorë. Qeveria duhet të mbështesë

dhe kam besim që do ta realizojë, sektorin energjetik. Shqipëria ka potenciale dhe pritshmëri për

zhvillim të mëtejshëm.” Për juristët, është e nevojshme që shteti të rrisë kontrollin në çdo hallkë,

pasi ai është rregullatori kryesor.

Sipas drejtorit të EBRD –së Fabio Serri “Sektori vuan nga mungesa e financimeve për shkak të

krizës. Shumë biznese kanë mundësi të aplikojnë pranë bankës për kredi, fakt i pranuar nga

shefat e saj, por në realitet pak kanë mundësi të përfitojnë. Arsyeja lidhet me mungesën e

përvojës, e cila ndikon negativisht në plotësimin si duhet të dosjeve, përgatitjen e studimeve

145 | P a g e

mjedisore etj.” Në këto kushte, BERZH sugjeron me patjetër lidhjen e partneritetit me kompani

të huaja private, në të kundërt qeveria të ndërhyjë për të asistuar firmat shqiptare. “Natyrisht që

situata sa vjen dhe përmirësohet, por ajo që vihet re me shqetësim dhe që kërkon zgjidhje është

mungesa e një ekspertize të saktë për projektet e HEC-eve të vogla lokale dhe kjo lidhet me

eksperiencën e pakët që kanë kompanitë shqiptare. Kjo situatë pa dyshim që ndikon në procesin

e kreditimit nga bankat”, thotë me keqardhje shefi i BERZH-it në Tiranë, Fabio Serri. Duke folur

për “Monitor”, ai pranon se sektori i HEC-eve të dhëna me koncesion nuk ka ecur me ritme të

duhura, duke përmendur disa faktorë që lidhen kryesisht me krizën financiare, e cila ka sjellë

uljen e likuiditetit në sektor, si dhe shumë arsye të tjera. “Padyshim që kriza financiare ka

ndikuar, sikurse duhet përmendur fakti se konkurrenca në tregun rajonal për financimin e

projekteve energjetike është bërë edhe më e fortë dhe kjo natyrshëm ka ndikuar në uljen e

kreditimit apo bërjen e procesit më kompleks. Bankat janë më të kujdesshme, aq më tepër kur

projektit i mungojnë ekspertizat, apo studimet, sipas rregullit që kërkon ligji”, thotë Serri. Pra një

tjetër faktor që ndikon në mos realizimin me sukses të këtyre projekteve është edhe mungesa e

burimeve të financimit. Nga sa mësipër kjo rrjedh nga fakti që pjesa më e madhe e koncesioneve

ju ja dhënë investuesve vendas të cilët nuk kanë eksperiencën e duhur. Për këtë arsye edhe

bankat refuzojnë të japin kredi për projekte që ju mungojnë studimet e detajuara të projektit.

Ashtu si e kemi trajtuar edhe në kapitujt më përpara një ndër problemet kryesore në vendet në

zhvillim është mungesa e fondeve të financimit si dhe mungesa e një tregu të zhvilluar financiar.

Pjesa më e madhe e bankave që operojnë në shqipëri janë banka tregtare të cilat nuk kanë

përvojë në financimin e projekteve me përmasa kaq të mëdha. Nga ana tjetër garancitë kanë qenë

jo të përshtatshme për marrjen e kredive. Një zgjidhje e këtij problemi do të ishte financimi i

projekteve nëpërmjet emetimit të të ashtëquajturave obligacione të projektit (Project Bond) si

dhe të kredive sindikale të dhëna nga një grup bankash të cilat kanë eksperiencë në financimin e

projekteve të tilla.

Sipas ekspertit të energjisë Sokol Spahiu, faktorët që kanë ndikuar në ecurinë e HEC-eve janë

kriza, shitja e kontratave dhe çmimi i kilovatit. Efektet e krizës ekonomike botërore janë ndjerë

në mënyrë të drejtpërdrejtë në tregun e ndërtimit të burimeve të reja energjetike. Asnjë vepër

energjetike dhe kryesisht ato hidroenergjetike, për arsye të kostos së lartë, por edhe të

kohëzgjatjes së projektimit dhe ndërtimit, nuk iniciohen pa mbështetje të investitorëve nga

organizmat e ndryshëm financiarë (bankat, trustet financiare etj.). Në lidhje me financimet e

146 | P a g e

këtyre veprave energjetike, financuesit kërkojnë që investitorët të bashkëfinancojnë projektin me

rreth 50% të vlerës së tij. Në një central hidroenergjetik me kapacitet të instaluar prej 15 MW

(kapaciteti maksimal i lejuar për të mundësuar përfitimin e mekanizmave nxitës nga qeveria),

dhe duke pasur parasysh koston totale mesatare të ndërtimit prej 1.000.000 euro/MW, rezulton

që investitori duhet që të financojë nga të ardhurat e tij një vlerë prej rreth 7.500.000 eurosh.

Edhe pse rezulton që Shqipëria nuk është prekur në mënyrë të drejtpërdrejtë nga kriza financiare,

vlera e mësipërme rezulton të jetë shumë e lartë, të paktën për investitorët shqiptarë. Gjithashtu,

bankat hezitojnë në shumë raste të financojnë projekte afatgjata, të kushtueshme, por edhe me

një periudhë relativisht afatgjatë të kthimit të investimit (bazuar në të dhënat aktuale, një vepër

hidroenergjetike kërkon një periudhë prej rreth 4 vjetësh që të fillojë operimin komercial, si dhe

një periudhë shtesë prej rreth 7 vjetësh për shlyerjen e investimit). Në çdo rast, është për t‟u

përshëndetur miratimi i kontratës 15-vjeçare që shoqëritë koncesionare lidhin me KESH-in për

shitblerjen e energjisë elektrike, si dhe konsolidimi i mëtejshëm i konceptit të step – in – right (e

drejta e bankave për të zëvendësuar koncesionarin në kontratën koncesionare në rastet e

pamundësisë së shoqërisë koncesionare për të përmbyllur veprën objekt koncesioni).

Zhvillimi i një tregu dytësor në lidhje me shitblerjen e të drejtave të kontratave koncesionare nuk

është një fenomen shqiptar, por gjerësisht i përhapur të paktën në rajon. Në jo pak raste,

përfituesit e kontratave koncesionare, menjëherë pas nënshkrimit të kontratës me METE-n,

fillojnë negociatat me investitorët potencialë për shitblerjen e të drejtave të kontratave

koncesionare. Ky treg është mjaft fitimprurës për këta “koncesionarë”, pasi shitja e kontratës

koncesionare, për një HEC me kapacitet të instaluar prej 15 MW, sjell një përfitim për

“koncesionarin” prej 2.000.000 eurosh (shitja e 1 MW kuotohet me ~ 150.000 euro, si dhe

merren në konsideratë edhe shpenzimet e “koncesionarit”). Në shumë raste, pjesëmarrja e këtyre

shoqërive në procedurat e zhvilluara nga METE për dhënien me koncesion të HEC-eve, ka si

qëllim ekskluziv shitjen e së drejtës koncesionare. Në këtë fenomen, kanë ndikuar dy faktorë:

Mospërfshirja në procedurat e zhvilluara nga METE të kushteve dhe kërkesave që do të

mundësonin vetëm pjesmarrjen e shoqërive të konsoliduara financiarisht dhe teknikisht;

Mospenalizimi i këtyre shoqërive sipas afateve të përcaktuara në kontratat e nënshkruara me

METE-n, ka sjellë shtimin e këtij fenomeni. Ky fenomen ka pasoja negative në këtë treg, pasi në

radhë të parë shton kostot e investitorëve potencialë, por edhe bllokon për një periudhë

relativisht të gjatë investimet e kërkuara, pasi METE, në rast të dështimit, detyrohet që të rihapë

147 | P a g e

procedurën koncesionare. Një diskutim tjetër ka të bëjë me çmimin e shitjes së energjisë të

KESH nga HEC-et lokale. Përcaktimi i çmimit të blerjes së energjisë elektrike së prodhuar nga

këto HEC-e nga KESH sh.a është faktori kryesor i mekanizmave nxitës së investimeve në këtë

sektor. Metodologjia e përcaktimit të çmimit të shitjes së energjisë elektrike të KESH-it është

përcaktuar në bazë të çmimit mesatar të importit të energjisë elektrike nga KESH sh.a + 10%.

Kjo metodë, e cila parimisht është nxitëse për investitorët potencialë, nuk garanton plotësisht

investitorët për kohëzgjatjen e shlyerjes së investimit, duke vështirësuar ndjeshëm edhe

sigurimin e financimeve nga organizmat financiarë. Kjo bazohet në faktin që çmimi i energjisë

elektrike është mjaft i ndryshueshëm (në vitin 2009, çmimi i shitjes së energjisë elektrike të

KESH ishte 9,30 lekë/kWh, ndërsa në vitin 2011 ishte 6,98 lekë/kWh). Është e domosdoshme që

të miratohen metodologji të caktuara që do të mundësojnë hartimin e planeve të biznesit, si dhe

shlyerjen e investimeve me terma më të qëndrueshëm. Një ndër metodologjitë që përdoret

gjerësisht në vendet e zhvilluara është alokimi i ciertifikatave të gjelbra, të cilat mund të

tregtohen lehtësisht në tregjet e vendeve fqinje. Nëpërmjet kësaj metode, reduktohet kostoja e

mekanizmave nxitës (feed in tariff), si dhe garantohet pjesëmarrja e HEC-eve në tregun rajonal,

duke garantuar për ta përfitime që janë edhe më të larta se ato aktuale. Të gjithë faktorët e

mësipërm kanë ndikuar që aktualisht, pas hyrjes në fuqi të ligjit të ri të koncesioneve, janë në

operim komercial vetëm 9 HEC-e të reja, me fuqi totale të instaluar prej 27 MW, nga 3.100 MW

të kontraktuara.

Për sa i përket mënyrave të financimit të projekteve energjitike në vendet e Europës Juglindore,

sipas BERZH-it, këto vende ende varen nga fondet ndërkombëtare dhe nga garancitë sovrane. Në

zhvillimin e tregjeve të vendeve të EJL (Europës Juglindore), investitorët ende kërkojnë

përfshirjen e BERZH-it për të siguruar mbështetje politike për shkak të rregullave jo të

favorshme ose të një qeverisjeje jo miqësore. Sipas BERZH-it projektet e mirë strukturuara

nëpërmjet transaksioneve të FP-ve përbën mënyrën më të rëndësishme për të tërhequr financime

jo – sovrane (si psh. Impianti i energjisë elektrike Maritza East Plants). Roli i kësaj Agjencie

ndërkombëtare për sa i përket sektorit të energjisë në Shqipëri dhe në vendet e Europës

Juglindore është arritja e mundësive për investim. Këto mund të realizohen nëpërmjet financimit

me: (1) kapital aksioner (2) financën e projektit dhe (3) kapitalin e borxhit117

.

117

Marrë nga, Fact Finding Mission Tirana March 20th

21st 2008, EBRD Partner in Albania.

148 | P a g e

Sipas Progres Raportit të Bashkimit Europian për Shqipërinë 118

disa prej problemeve që

pengojnë integrimin e Shqipërisë në Tregun Rajonal të Energjisë janë: mos-koordinimi ndërmjet

institucioneve, mbivendosja e ligjeve, dhënie jo transparente e koncesioneve si dhe strategji

zhvillimi jo të qarta. Po si mund t‟ju jepet zgjidhje këtyre problematikave? Më poshtë do të

paraqesim se cilat janë rregullat e reja të koncesioneve si dhe strategjitë e zhvillimit në vendin

tonë.

5.4.3 Rregullat e reja të koncesioneve

Projektligji “Për Koncesionet dhe Partneritetin Publik Privat” parashikon rregulla të qarta

operimi, kompetenca të reja, bonuse dhe afatet. Sektori i koncesioneve në vend po zhvillohet me

ritme të shpejta, ku qeveria po mundohet të ofrojë çdo shërbim apo të drejtë operimi përmes

kësaj skeme të privatit. Megjithatë, bashkë me volumin e madh të kontratave dhe bumin e

investimeve, sërish vërehet kaos në trajtimin e koncesioneve, që edhe pse me ligj të hartuar gati

pesë vite më parë, me ndihmën e BE-së, sërish sillte probleme në praktikë, pasi i kishte të

limituara fushat e veprimit, ose nuk ishin të përcaktuara qartë.

Për herë të parë, Ministrisë së Financave i jepet rol i rëndësishëm në mbarëvajtjen e

koncesioneve, gjithashtu derdhja e detyrimit nga tarifat është vënë si kusht kryesor për të operuar

si dhe rregullat e lojës janë më të qarta dhe natyrisht më të forta, në aspektin mbikëqyrës.

Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës thotë se varianti final, para se të miratohej në

qeveri, u është përcjellë të gjithë aktorëve në treg, institucioneve të linjës, dhe se mendimet e tyre

janë marrë parasysh. Synimi i projektligjit në fushën e koncesioneve dhe partneritetit publik

privat (PPP), i cili shfaqet si një risi në kuadrin ligjor shqiptar, është krijimi i një mjedisi të

sigurt, të qendrueshëm dhe sa më transparent. Aktualisht shumë kontrata të miratuara nga

qeveria kanë mbetur në letër. Mjaftojmë të përmendin faktin se janë miratuar rreth 360

hidrocentrale me koncesion, por rreth 50 prej tyre kanë përfunduar së ndërtuari apo janë në

proces, dëshmojnë problematikën e zgjidhjes së shpejtë ligjore të ngërçit, burokracitë me afatet,

pa përjashtuar këtu edhe çështjen e financimit nga bankat, që gjithsesi është diskutim më vete.

118

European Commision, “Albania2011, Progress Report” date, 12.10.2011, marrë nga:

http://ec.europa.eu./enlargement/pdf/key_documents/2011/package/al_rapport_2011_en.pdf, Last Accessed on May

4th

2013.

http://ec.europa.eu./enlargement/pdf/key_documents/2011/package/al_rapport_2011_en.pdf

149 | P a g e

Nëse do ti referohemi rezultateve të modeleve të kapitullit IV, disa prej faktorëve që ndikojnë në

mungesën e realizimit me sukses të projekteve elektroenergjitke ishin faktorët e kostos

transaksionit si dhe të mungesës së financimit. Për sa i përket faktorëve të parë ato janë të

lidhura me burokracitë dhe afatet të cilat rrisin kostot e investimit për ata investitorë të cilët janë

të interesuar për projektin. Në model u ndërtua një variabël binar (dummy) për të parë prezencën

e FP në grupin e vendeve të marra në studim, ku u përfshinë vetëm disa prej shteteve dhe mund

të themi se Bullgaria kishte një prirje të lartë në përdorimin e FP. Koeficienti për këtë shtet ishte

pozitiv dhe statistikisht domethënës në një interval besueshmërie prej 99%. Edhe për Shqipërinë

modeli tregonte një prirje të lartë për përdorimin e FP, pasi edhe koeficienti për Shqipërinë ishte

pozitiv dhe statistikisht domethënës për një nivel besueshmërie prej 95%. Arsyeja e ndërtimit të

një varibli të tillë është të tregojë nëse vendi ynë ka të njetën prirje pozitive ndaj përdorimit të

FP, krahasuar me vendet e rajonit ku investimet me FP janë rritur ndjeshëm duke filluar që nga

vitet 2000, sidomos në sektorin energjitik. Si përfundim mund të thuhet se prirja e një kompanie

në zgjedhjen e FP, rritet atëherë kur në një investim kemi praninë e kompanive me pronësi

shtetërore si blerëse kryesore të produktit/shërbimit, atëherë kur investimi kryhet në një vend që


Për të zgjidhur këto ngërçe projektligji parashikon për herë të parë kompetenca më të gjera për

Ministrinë e Financave krahasuar me ligjin ekzistues, në të cilin nuk përmendet asnjë

kompetencë direkte e kësaj ministrie, por ato dalin nga akte të tjera ligjore dhe nënligjore. Roli i

Ministrisë së Financave është shumë i rëndësishëm, duke pasur parasysh impaktin financiar që

kanë procedurat e koncesioneve dhe PPP-ve. Në nenin 10, pika 3, parashikohet se kur tarifa

financiare nuk paguhet në përputhje me përcaktimet e këtij ligji, autoriteti kontraktor njofton

Ministrinë e Financave, urdhri i të cilit për arkëtimin e tarifës është titull ekzekutiv për bankat e

nivelit të dytë, ku ndodhet llogaria bankare e shoqërisë koncesionare. Gjithashtu në pikën 2

përcaktohet se të gjitha autoritetet kontraktore brenda gjashtëmujorit të parë të çdo viti dërgojnë

në Ministrinë e Financave pasqyrat financiare vjetore të vitit pasardhës të shoqërive

koncesionare. Autoriteti kontraktor, sipas dispozitës së nenit 42, pika 1 e 2, detyrohet të dorëzojë

studimin e fizibilitetit të objektit dhe projekt-kontratën pranë Ministrisë së Financave, kur

projekti ka nevojë për mbështetje financiare, me qëllim marrjen e miratimit për këtë projekt.

Ndërsa në pikat 6 dhe 7, të nenit 31, si dhe në pikat 4 e 5, të nenit 32, përcaktohet se do të

kërkohet miratimi i Ministrisë së Financave në rast se kërkohet ndryshimi i kontratës apo

150 | P a g e

transferimi i saj. Në pikën 4, të nenit 33, parashikohet që autoriteti kontraktor duhet të njoftojë

Ministrinë e Financave për çdo dhënie të punëve ose shërbimeve shtesë. Edhe në pikën 4, të

nenit 36, përcaktohet se para zgjidhjes së kontratës, autoriteti kontraktor informon Ministrinë e

Financave për zgjidhjen e kontratës dhe kërkon mendimin e saj. Ndërhyrja e Ministrisë e

Financave parashikohet në çdo fazë të koncesionit/partneritetit, kur implikohen kosto financiare,

për shkak të impaktit financiar që këto procedura kanë. Vlen të përmendet rregullimi ligjor për

regjistrin e koncesionit publik privat, neni 14 i projektligjit, i cili do të mbahet nga Ministria e

Financave për të gjitha procedurat e koncesioneve dhe partneritetit publik privat, duke krijuar një

bazë të dhënash për këto kontrata. Firma në rast se subjekti do të kërkojë ndryshimin e projektit,

kjo mund të ndodhë në rast se aprovohet edhe nga ministri i Financave

Në projektligj parashikohet për herë të parë nocioni i PPP-ve, ku konkretisht, në nenin 8

përcaktohen të drejtat dhe detyrimet e secilës prej palëve në këtë partneritet, kohëzgjatja, efektet

financiare, pagesat, etj.

Në shkronjën “b”, ndër të tjera përcaktohet se partneriteti privat mund të marrë përsipër

detyrimin që të financojë, projektojë, të ndërtojë dhe mirëmbajë objektin e infrastrukturës

publike. Gjithashtu, një nga karakteristikat e marrëdhënies që përcaktohet në këtë nen është edhe

marrja përsipër nga partneri privat i niveleve dhe shtrirjes së ndryshme të risqeve që lidhen me

financimin, ndërtimin dhe operimin, varësisht nga forma e partneritetit publik privat. PPP- të

mund të parashikojnë krijimin e një subjekti për qëllime të veçanta (SPV) me kapital të përzier

që zotërohet bashkërisht (siç e kemi përmendur në këtë temë, kjo ka të bëjë me themelimin e një

kompanie apostafat e cila është e ndarë nga bilanci i kompanive nismëtare të projektit). Sa u

takon proçedurave të dhënies së koncesionit, në rastin e ndryshimit ose korrigjimit të njoftimit të

kontratës, vendosja e afatit të fundit për dorëzimin e ofertave shtyhet në përputhje me rrethanat,

por jo më pak se 20 ditë.

Në ndryshim nga ligji nr. 9663, datë 18.12.2006, “Për koncesionet”, ku propozuesit të

propozimit të pakërkuar i jepej bonus, ky projektligj, në nenin 25, pikat 3 dhe 4, parashikon se

propozuesi do të marrë pjesë në procedurën e prokurimit në të njëjtat kushte si të gjithë

operatorët e tjerë ekonomikë dhe nuk i jepet asnjë trajtim financiar preferencial. Në rastin e

nënshkrimit të kontratës, ku projekt-propozuesi nuk rezulton fitues, parashikohet kompensimi

për shpenzimet e bëra nga ai për hartimin e dokumentacionit të propozimit të pakërkuar, ku

151 | P a g e

asnjëherë nuk duhet të jetë më i ulët se 0.5 për qind ose më e lartë se 2 për qind e vlerës së

koncesionit. Në këtë projektligj, propozimet e pakërkuara kundrejt një bonusi janë opsion vetëm

për koncesionet në fushën energjetike dhe kohëzgjatja e dhënies së këtij bonusi parashikohet

katër vite nga hyrja në fuqi e këtij ligji. Veç rregullimeve të përmendura më lart dhe

ndryshimeve të tjera të rëndësishme që sjell projektligji, janë ato që kanë të bëjnë me garancitë

apo sigurinë që u jepet autoriteteve kontraktore. Projektligji rregullon në mënyrë të hollësishme

garancitë e realizimit të kontratës, tarifën e koncesionit, rastet e ndryshimit të kontratave të

koncesionit dhe partneritetit publik privat apo transferimin e tyre, dhënien e punëve dhe

shërbimeve shtesë për to, përkatësisht në nenet 28, 29, 31, 32 e 33.

Projektligji rregullon në nenin 34 nënkontraktimin për kontratat e koncesionit dhe ato të

partneritetit publik privat. Risi e projektligjit është dhe parashikimi i rregullave për dhënien e

punëve, palëve të treta nga koncesionarët e punëve publike për një vlerë të caktuar. Në këtë

mënyrë, ata detyrohen të ndjekin një procedurë transparente për dhënien e kontratave të tilla.

Në një kapitull të veçantë, V, projektligji rregullon marrëdhënien e pronësisë, transferimin e së

drejtës së pronësisë, interesat e sigurisë dhe dispozitat e stabilizimit. Projektligji sjell si garanci

edhe parashikimin e SPV-së, subjekti për qëllime të veçanta, i cili, pavarësisht se nga kush është

fituar kontrata, do të jetë një subjekt i regjistruar sipas ligjit shqiptar, në rastet kur autoriteti

kontraktor vendos ta kërkojë në këtë formë palën me të cilën do të nënshkruajë kontratën.

Rregullimi i garancive financiare në këtë mënyrë korrigjon edhe një mangësi të legjislacionit në

fuqi, i cili nuk ka pasur rregullime të tilla, duke lënë të pambrojtur autoritetin kontraktor. Ky

projektligj plotëson kuadrin ligjor të partneritetit publik privat në kuptimin e gjerë të kësaj

marrëdhënieje, pasi me miratimin e tij rregullohen kontratat e prokurimit publik, kontratat e

koncesioneve dhe kontratat e partneritetit publik privat në përputhje me parashikimet e

direktivave përkatëse europiane. Projektligji u jep mundësi institucioneve të identifikojnë e të

iniciojnë vetë procedurat e koncesioneve për sa është në fushën e veprimtarisë së tyre dhe

kompetencave të tyre.

Në rastin e një koncesioni, vlera e të cilit është më pak se 300 milionë lekë (pa TVSH), autoriteti

kontraktor, që mund të jetë Kryeministria, Kuvendi apo njësia vendore, mund të përgatisë, në

vend të studimit të fizibilitetit të koncesionit, një analizë të përmbledhur për dhënien me

koncesion, ku ai është i detyruar të aplikojë vetëm parimet themelore që rregullojnë përgatitjen e

152 | P a g e

studimit të fizibilitetit, në përputhje me nenin 19. Më konkretisht, sipas këtij neni, pika 3, në

studimin e fizibilitetit do të merren parasysh në veçanti interesi publik, ndikimi në mjedis dhe

mbrojtja, përshtatshmëria financiare e projektit, treguesit e vlerës së parasë, risqet direkte dhe

indirekte, etj. Autoriteti kontraktor e llogarit vlerën e parashikuar të koncesionit/PPP si një vlerë

totale e objektit, duke përfshirë të gjitha ndryshimet e mundshme, pa vlerën e TVSH-së, sipas

përcaktimeve të ligjit “Për prokurimin publik”.

Tarifën e koncesionit e përcakton ministri i Financave, në bazë të rregullave të miratuara nga ai

vetë, dhe është në raport me vlerën e investimit, kurse të ardhurat e mbledhura nga kjo shkojnë

për buxhetin e shtetit.

Gjithashtu, kontrata e koncesionit/PPP nuk mund të lidhet për një periudhë më të gjatë se 35 vjet,

por periudha mund të ndryshojë, pra zgjatet, sipas kushteve në nenet 31, 32 dhe 33 të

projektligjit në fjalë.

b. Planet Strategjike

Dy kanë qenë planet strategjike të zhvilluara në përputhje me ligjet e sipërpërmendura si dhe me

marrëveshjet ndërkombëtare (të tilla si, protokolli i Kyoto-s, Marrëveshja e Energjisë për

Shoqërinë etj):

1. Strategjia e zhvillimit të Energjisë119

: kjo strategji është azhornuar në Prill të 2007-ës dhe

ka për qëllim zhvillimin e sektorit të energjisë që mund të sigurojë furnizimin me energji

për të gjithë konsumatorët e vetë; të përballojë kërkesën për energji; mbajtja në nivele të

ulta të çmimit të energjisë; mbrojtjen e mjedisit; sigurimi i cilësisë së jetës së komunitetit.

Objektivat kryesore të strategjisë janë:

Sigurimi i furnizimit me energji nëpërmjet diversifikimit të furnizimit

Ndërtimi i impianteve të reja të prodhimit të energjisë si dhe të linjave të

interkonjeksionit

Nxitjen e përdorimit të burimeve të energjisë së rinovueshme

119

METE, Përmbledhje e Strategjisë Ndërkombëtare të Energjisë, marr nga

http://unfccc.int/resource/cd_roms/soge/material/SEM_SUP1_albania.pdf

http://unfccc.int/resource/cd_roms/soge/material/SEM_SUP1_albania.pdf

153 | P a g e

Edhe pse ky plan është prezantuar në 2007-ën, vetëm shumë pak hapa janë marrë në konsideratë

per implementimin e projekteve të identifikuara. (marrë nga Gazeta Standard)120

.

c. Sfidat dhe pengesat

Janë bërë përpjekje të mëdha në sektorin e energjisë në Shqipëri për reformimin e kuadrit ligjor

si dhe të infrastrukturës së institucioneve. Nëse do ti referohemi Agjencisë Ndërkombëtare të

Energjisë (ANE) Shqipëria nuk është se ka bërë progres shumë të lartë nga ajo që pritej. Sfidat

kryesore të cilat ndikojnë në progresin e vendit janë:

Perspektiva e Qeverisë:

o Forca e Ligjit ose mungesa e tyre – këto norma themelore të një shteti kanë një

impakt mbi investuesit në tre pikëpamje: 1) Korrupsioni, investitorët i largohen

burokratëve të cilët i shohin pozicionet e tyre jo si përgjegjës për përmirësimin e

situatës aktuale por si një pronë të tyren; 2) norma e ulët e mbledhjes nga

kreditorët, mungesa e koordinimit me Agjensitë e Task Forcës bën që Shqipëria të

jetë një vend me humbje të mëdha gjatë transmetimit të energjisë. Kjo për shkak

të lidhjeve të paligjshme si dhe të mos pagesave të borxheve ekzistuese; dhe 3)

gjykata të dobëta dhe të korruptuara, në raste mosmarrëveshjes gjykatat nuk janë

gjithmonë një burim drejtësie.

o Institucione demokratike – institucionet karakterizohen nga një hierarki të

pushtetit të cilat nuk mund të kontrollohen dhe bilancohen nga palët e jashtme të

interesuara.

o Hapësirë e vogël zhvillimi – ligji mbi Energjinë e Rinovueshme edhe pse ka 7 vjet

që është prezantuar ende nuk ka përfunduar.

Perspektivat ligjore:

o Mbivendosja e ligjeve – për të njëjtin tip të metodës së prodhimit të energjisë

elektrike ekzistojnë shumë ligje të cilët janë të mbivendosur dhe kundërshtojnë

120

E gjeni në faqen: http://www.standard.al/ekskluzive-koncesionet-rregullat-e-reja-dhe-sektoret-qe-do-te-

perfshihen/

http://www.standard.al/ekskluzive-koncesionet-rregullat-e-reja-dhe-sektoret-qe-do-te-perfshihen/


154 | P a g e

njeri tjetrin dhe nuk ka asnjë mundësi për të treguar se cili mbizotëron mbi tjetrin

në raste konflikti. Ndërkohë ligji mbi prodhimin e energjisë favorizon impiantet e

energjisë së rinovueshme mbi 100 MW ligji mbi koncesionarin vetëm i lejon të

lidhet me impiantet nën 15 MW.

o Ligje jo specifike – ligji mbi prodhimin e energjisë që privilegjon marrëveshjet

për impiantet e Energjisë së rinovueshme nuk janë të nënshkruara asgjekundi në

ligj.

o Çmime diskriminuese – impiantet e reja të Energjisë së Rinovueshme që do të

ndërtohen mund të marrin një çmim më të ulët për energjinë e prodhuar se ajo e

prodhuar nga impiantet ekzistuese.

Perspektivat institucionale:

o Rrjeti i shpërndarjes së energjisë është ende i lidhur me dërgimin, që në përputhje

me kontratën ndërmjet CEZ-it dhe Qeverisë duhet të ndahen brenda këtij viti. Kjo

ka ndërlikuar marrëdhëniet ndërmjet kompanive të prodhimit dhe asaj të

shpërndarjes.

o Korporata Elektroenergjitike Shqiptare është ende në traktaktiva për privatizimin

dhe nëse bëhet me çfarë çmimi. Nëse privatizohet KESH, nuk ka specifikime se si

do të punojnë lidhjet në rrjet për impiantet e energjisë së rinovueshme dhe me

çfarë çmimi.

Sipas strategjisë së EBRD –së (2012) vitet e fundit Shqipëria ka bërë përpjekje të mëdha për sa i

përket zhvillimit të qëndrueshëm të sektorit të energjisë. Ky sektor mund të zhvillohet duke

marrë parasysh të gjitha mundësitë e sigurimit të energjisë elektrike që të plotësohen kërkesat e

konsumatorëve shqiptare. Për të arritur qëllimin e zhvillimit të këtij sektori duhet të realizohen

investime eficiente dhe në kohë. Qeveria Shqiptare është ajo e cila luan një rol shumë të

rëndësishëm në sigurimin e një ambienti të qetë e të sigurtë investimesh për të tërhequr

investitorët sidomos në ndërtimin e impianteve të reja të prodhimit të energjisë kryesore si dhe

në reduktimin e rreziqeve për investitorët nëpërmjet aktivitetit të saj transparent, të qartë si dhe

një kuadër ligjor për energjinë të reformuar.

155 | P a g e

Sipas këtij raporti METE ka për qëllim të garantojë një furnizim të qëndrueshëm dhe të

besueshëm për ekonominë, pasi sigurimi i furnizimit me energji është një ndër parakushtet

kryesore për zhvillimin e qëndrueshëm të të gjithë sektorëve të ekonomisë. Situatë e vështirë

energjitike me të cilën po përballet vendi prej një periudhe të gjatë kohe, për shkak të rritjes edhe

të çmimeve të naftës, gazit dhe burimeve të tjera të energjisë në tregjet ndërkombëtare. Për këto

arsye METE hartoi një sërë objektivash të rëndësishme nëpërmjet politikave të energjisë të cilat

janë:

1. forcimi i furnizimit me energji elektrike, rritja e përdorimit eficient të energjisë,

diversifikimi i burimeve të energjisë si dhe në krijimin e një kuadri institucional dhe

rregullator sipas sdandardeve të BE.

2. Dokumenti i strategjisë për zhvillimin e sektorit energjitik përfshin ndryshimet e

nevojshme për të siguruar furnizimin me energji elektrike si dhe për optimizimin e

burimeve të energjisë në mënyrë që të plotësohet kërkesa për energji.

Ndër objektivat më të rëndësishme të kësaj strategjie mund të përmendim:

1. Forcimin e sigurimit të furnizimit me energji duke shfryëtzuar në mënyrën e duhur

burimet ekzistuese, nëpërmjet ndërtimit të impianteve të reja të prodhimit të energjisë,

diversifikimin e furnizimit me energji si psh., lidhja e vendit me rrjetet rajonale të

energjisë elektrike dhe furnizimit me gaz dhe energji.

2. Krijimi i një kuadri institucional dhe rregullator në përputhje me standardet e BE dhe në

marrëveshjet ndërkombëtare të nënshkruara nga Shqipëria.

3. Inkurajimit të përdorimit të energjisë së rinovueshme (impiante të energjisë diellore,

hidrocentrale të vogla, eolike si dhe biomasa në mënyrë që të sigurohet përdorimi

maksimal i burimeve të energjisë.

4. Krijimi i një ambienti tërheqës për investitorët të cilët mund të garantojnë nëpërmjet

përdorimit të teknologjive dhe teknikave moderne për përdorim eficient të burimeve të

brendshme të energjisë dhe si rrjedhim rritjen e prodhimit vendas.

Në paragrafin e mëposhtëm do të paraqesim karakteristikat dhe veçoritë e tregut të kredisë në

vendet në zhvillim të cilat përbëjnë një faktor kyç në zgjedhjen e formës së financimit të

projekteve infrastrukturore.

156 | P a g e

5.5 Tregu i kredisë në vendet në zhvillim

“Një ndër leksionet më të rëndësishme të krizës së fundit financiare globale, që goditi tregjet

kryesore ndërkombëtare është: për të investuar në mënyrë inteligjente duhet të konsiderojmë të

gjithë larmishmërinë e oportuniteteve në bazë globale121

”.

Në thelb të këtij leksioni qëndron fakti se, ka ardhur koha që investuesit global të zgjerojnë

horizontin e investimeve të tyre. Ata duhet të rishikojnë qasjen e tyre në mënyrë që të përfitojnë

nga avantazhet e diversifikimit dhe të rendimentit potencial të ofruar nga tregjet emergjente dhe

ato në rritje.

Nuk duhet të harrojmë se vendet në zhvillim në fillim të viteve „90 kanë ndërmarrë shumë

reforma të thella në mënyrë që të implementonin tregjet e kapitalit që vazhdojnë ende të mos

jenë të zhvilluara. Vetëm në 2003 Global Development Finance pohonte se “ po zhvillohet një

treg obligacionesh, të udhëhequra nga reformat ekonomike, liberalizimi i tregjeve, si dhe nga

inovacionet financiare të fillimit të viteve 1990”. Për shumë kohë tregjet e obligacioneve në

vendet në zhvillim kanë qenë të pazhvilluara dhe projektet e infrastrukturës kanë qenë të

drejtuara drejt tregjeve ndërkombëtare për financime afatgjata. Të krahasura me masën dhe

zhvillimin e tregjeve lokale të aksioneve, tregjet lokale të borxhit janë më të vogla, më pak

likuide, dhe kanë një numër të kufizuar investuesish. Pjesa më e madhe e tregtisë dhe e

transaksioneve janë të përqendruara në letrat me vlerë qeveritare, dhe emetimet e korporatave

kanë tendencën të jenë afatshkurtra, nga 5 deri në 7 vjet. Kjo panoramë ndryshoi me ardhjen e

investuesve ndërkombëtare dhe me liberalizimin e normave të brendshme të interesit, ku shumë

tregje të borxhit sidomos në vendet aziatike dhe të amerikës latine janë zhvilluar në mënyrë të

ndjeshme në vitet e fundit (Dailami, M. Leipziger, D., 1998). Një rol të rëndësishëm në rritjen e

emetimeve të obligacioneve në këto tregje ka pasur sektori privat. Tregjet e obligacioneve në

këto vende janë të pamaturuara jo vetëm nën aspektin e volumit por edhe nën aspektet teknike të

instrumentave financiare. Bankat lokale kanë shfrytëzuar kryesisht instrumentat e asistuar122

,

kurse për sa i përket korporatave ato kanë qenë gjithmonë të shoqëruara me marrëveshje

(covenants) të ngushta dhe me garanci të të tretëve me qëllim përmirësimin e emetimit. Subjektet

private përveç emetimeve klasike në valutë vendase, kanë përdorur edhe instrumenta të rinj të

121

Për më tepër lexoni, “Future driven Funds di Goldman Sachs Asset Management/Fondi Obbligazionari Mercati

emergent e in crescita”, marrë nga:

http://www.goldmansachs.com/gsam/docs/funds_international/static_literature/all_country/fdf-emd-it.pdf 122

Strumenti Subordinati, janë instrumenta financiar që varen nga instrumenta të tjerë, pra janë të ndërvarur.

http://www.goldmansachs.com/gsam/docs/funds_international/static_literature/all_country/fdf-emd-it.pdf

157 | P a g e

tilla si Eurobondet dhe emetimet sipas ligjit 144, duke ju drejtuar si tregjeve amerikane ashtu

edhe atyre europiane. Kapitali privat, që paraqet më shumë se 90% të flukseve të kapitalit në

vendet në zhvillim, përbën burimin kryesor të financimit afatgjatë. Por vihet re se furnizuesit

tradicional të kapitalit për projektet e infrastrukturës, për shkak të krizës, duken më pak të

gatshëm për të investuar. Edhe financimet nga ana e bankave janë shtrënguar për shkak të

zvogëlimit të levës financiare, në veçanti nga Bankat Europiane. Paketa e re e reformave në rang

botëror, e ashtëquajtura Bazel III, mund të rrisë së tepërmi kostot e financimit për disa

huamarrës, duke zvogëluar kështu mundësinë e financimeve, sidomos për huatë me afat më të

gjatë. Investuesit ndërkombëtar, ndër to, fondet e pensioneve dhe shoqëritë e sigurimeve

aktiviteti i të cilave i tejkalon 70 trilion dollarë, janë një burim shtesë shumë i rëndësishëm për

kapitalet afatgjata. Megjithëse, investimet në aktivitete prodhuese afatgjata, si p.sh., investimet

në infrastrukturë, përbëjnë elementin kryesor të gjenerimit të të ardhurave të kërkuara nga ata,

më pak se 1% e fondeve të pensionit i caktohen d.p.d projekteve të infrastrukturës. Së fundmi

vihet re një tjetër zhvillim premtues i tregjeve të obligacioneve në valutë vendase123

. Këto tregje

mund të bëhen një burim shumë i rëndësishëm financimi për financime kombëtare afatgjata,

përfshirë ato në infrastrukturë. Kjo do të zvogëlonte riskun e kursit të këmbimit si për

huamarrësit ashtu edhe për investuesit. Por, që këto tregje të jenë të qëndrueshme, kërkojnë që të

ndërmerren disa reforma istitucionale dhe ligjore që ti bëjnë ato më tërheqëse pa sforcuar si

sektorin publik ashtu edhe atë privat.

Në ditët e sotme në Europë në jemi dëshmitarë të këtij fenomeni: bankat nuk po rrisin sasinë e

kapitalit aksioner, por po zvogëlojnë aktivet në rrezik. Fenomen ky, i cili për një vit nuk do të

zbutet. Dhe është pikërisht terreni i FP në të cilën po luhet sfidë më e madhe dhe përgjegjësia më

e madhe për ti besuar shoqërive për rimëkëmbjen e ekonomisë në një moment kaq delikat në të

cilën gjendet. Shumë qeveri të vendeve të zhvilluara, si p.sh., Italia ka zgjedhur rrugën e

modelimit të një forme specifike për emetimin e “obligacioneve të projektit” (project bond) duke

e përshtatur me ekonominë dhe financën publike italiane.

Sipas Dailami, M. Leipziger, D., (1998), në mënyrë që të rritet likuiditeti i tregjeve të obligacioneve

dhe që të rritet profili i maturitetit të tyre kërkohen të merren disa masa në tre drejtime: 1) heqja

e disa politikave, rregulloreve dhe kufizimeve fiskale të cilat kanë penguar zhvillimin në tregjet

123

Për më tepër informacion shih, “La perpetua carenza di finanziamenti nei paesi in via di sviluppo” të Mohieldin

Mahmoud, marrë në: http://www.project-syndicate.org/commentary/the-impact-of-the-global-financial-crisis-on-

developing-economies-by-mahmoud-mohieldin/italian

http://www.project-syndicate.org/commentary/the-impact-of-the-global-financial-crisis-on-developing-economies-by-mahmoud-mohieldin/italian


158 | P a g e

sekondare të instrumentave të borxhit, 2) zhvillimit të disa mekanizmave të sigurimit të

obligacioneve për të intensifikuar tërheqjen e obligacioneve në monedhën vendase nga një rrjet

me i gjerë investuesish, duke përfshirë edhe investues të huaj dhe 3) rritjen e nivelit të

infrastrukturës së tregjeve me vendosjen e një agjensie Kleringu të letrave me vlerë, arritja e një

marrëveshje për një sistem depozitash pa certifikata në dorë të depozituesit, por të mbahen të

regjistruara në sistem në rekordet e Bankës Qendore124

. Primi i riskut i kërkuar nga kreditorët për

një projekt të infrastrukturës është funksion i perceptimit të tyre për riskun, mundësia e garancive

nga palë të treta, dhe marrëveshje të tjera të përfshira në “paketën siguruese”125

të huave, ashtu si

edhe faktorët e riskut të vendit pritës.

5.6 Efektet e rregullores së Komitetit të Bazelit në tregun e huasë për FP.

FP, paraqet ende një porcion shumë të vogël të portofolit të kredive për pjesën më të madhe të

institucioneve bankare. Për këtë arsye propozimet e Komitetit të Bazelit po marrin peshën e

duhur këto vitet e fundit. Në hipotezat e bëra fillimisht, ishte supozuar që financat e strukturuara

(structured finance - project finance -) duhet të konsideroheshin më të rrezikshme se huatë e

korporatave (corporate lending), duke pasur parasysh që vlerësimi i LGD126

për financën e

strukturuar rezultonin më të larta se sa ato të parashikuara për ekspozimet tradicionale. Nga kjo

rrjedh qe dhenia e hua-se per project finance duhet te kishte nje ponderim të rrezikut më të lartë

duke i krahasuar me dhënien e hua-së për ndërrmarjet (huatë e korporatave). Propozimi i bërë

nga Komiteti i Bazelit, duke parashikuar pesha ponderimi kaq shumë penalizuese për ekspozimet

jo –tradicionale, rrezikonte të kishte një numër të madh efektesh negative në tregun e dhënies së

hua-së për FP. Në radhë të parë, kërkesat më të larta për kapital do të kishte bërë që financimi

me FP të rezultonte me leverdi për pjesën me të madhe të bankave. Një tjeter efekt negativ, që

rrjedh nga propozimi i komitetit të Bazelit, kishte të bënte me rrezikun që hua marrësit

(borrowers), përballë çmimeve për borxhin gjithnjë e më të lartë, do të ishin dakort me një

124

Termi origjinar i së cilës është, Book entry – trading, që nënkupton letra me vlerë që nuk paraqiten nëpërmjet

ciertifikatave por mbahen të regjistruara në rekordet e bankës qëndrore, në emër të bankave antare. Pra në thelb,

mbajtësit i jepet një faturë dhe informacioni mbahet vetëm në meënyrë elektronike. 125

Paketa e sigurisë (Security Package) përkufizohet si bashkësia e dokumentave ligjore e cila ka për qëllim

sigurimin e ndarjeve të risqeve ndërmjet palëve të projektit. Një ndër elementët e saj më të rëndësishëm është

“marrëveshja e kredisë”, e cila përbën një dokumente të tipit financiar. Kjo kontratë nënshkruhet nga SPV – ja dhe

financueseve dhe ka për qëllim ndarjen e detyrimeve ndërmjet dy palëve. 126

Loss Given Default, humbja e mundshme që pritet të ndodhë brenda një periudhe kohore 1 vjeçare. Për më

shumë informacion shif rregulloren e Bazel II dhe III.

159 | P a g e

financim tradicional (sipas një logjike korporate) se sa një financim jo tradicional (si FP). Së

treti, në operacionet e FP shumë ndërmjetës të dimensioneve dhe të kapaciteteve më të vogla

luajnë një rol themelor në krijimin e një tregu të borxheve me baza të shëndosha. Këta

ndërmjetësa financiar do te ishin shumë të penalizuar nga marrveshjet e reja të Komitetit, ndërsa,

bankat më eksperte do të kishin mundësi të adoptonin modelin e avancaur, duke bërë një analizë

të të dhënave historike të performancave të portofoleve të tyre. Përdorimi i këtij modeli nuk do të

kishte qenë i mundur për bankat e vogla. Rritja e vlerës së kapitalit, që rrjedh nga normat

rregulluese do të kishte sjellë daljen nga tregu të ndërmjetësave financiar më të vegjël. Rreziku i

fundit do të ishte një mungesë likuiditeti (shortage) në treg, në rast se huadhënësit e tjerë nuk do

të kishin dashur të rrisnin ekspozimin e kredive të tyre për të bilancuar këto ndryshime. Dhe së

fundi, një efekt tjetër negativ do të ishte verifikuar në dëm të ndërmjetësave financiar që merrnin

pjesë në sindikatat e huadhënieve. Huamarrësit, duke parë rritjen e çmimit të borxhit (norma të

interesit më të larta), do t‟iu referoheshin subjekteve të tjera financiare të cilat nuk ishin të

prekura nga normat rregullatore të Bazelit.

5.7 Financimi i projekteve në Shqipëri

Më sipër u fokusuam në kuadrin ligjor, rregullativ si dhe në problemet dhe sfidat e projekteve në

sektorin e energjisë në Shqipëri. Edhe pse më sipër u identifikuan disa prej pengesave Investimet

e Huaja Direkte në Shqipëri mbeten ende të larta në sektorin e energjisë. Ngelet një prioritet për

vendin të diversifikojë burimet e prodhimit të energjisë nëpërmjet investimeve të huaja.

Shqipëria së bashku me vendet e rajonit duke pasur si objektiv futjen në Bashkimin Europian

kanë liberalizuar ekonomitë e tyre si dhe kanë siguruar kushte për realizime të biznesit duke

tërhequr kështu investime të huaja direkte. Disa vende të rajonit si Serbia dhe Kroacia kanë pasur

një zhvillim më të qëndrueshëm për sa i përket IHD – ve në krahasim me vendet e tjera të cilat

kanë qenë pak më të ngadalta për tërheqjen e investimeve. Gjithsesi duke filluar nga viti 2008

IHD – të kanë pësuar një rënie drastike për shak të krizës ekonomike globale. Vende të cilat nuk

ishin shumë të ekspozuara nga IHD – të si Shqipëria nuk është se u prekën shumë. Në vitin 2010

ekonomia Shqiptare u karakterizua nga një fazë e suksesshme privatizimesh dhe një fluks të lartë

të IHD-ve duke ndikuar në ekonominë e vendit duke e çuar në një rritje ekonomike prej 3.3% në

atë vit. Marrëveshjet më të mëdha të Privatizimeve duke përfshirë FDI – të janë si më poshtë:

shitja e 12.6% e aksioneve në kompaninë e telefonisë celulare AMC grupit grek të telefonisë

160 | P a g e

COSMOTE për 48.2 milion Euro; shitja e 76% të aksioneve të rrjetit të shpërndarjes (OSSH)

kompanisë Çeke CEZ për 102 milion Euro; investimet në industrinë e çimentos nga Antea

Cement (Itali), Colacem Albania (Itali), Cementos Aguila (itali); licenca e katërt e telefonisë

celulare iu shit Postë- Telekomunikacionit të Kosovës për 7.5 milion Euro.

Këto faktorë tregojnë se Shqipëria ka themeluar një strukturë ekonomike të qëndrueshme, duke

krijuar kushtet për IHD-të dhe financimet për projektet e infrastrukturës.

5.7.1 Nevoja për financime në sektorin e energjisë në Shqipëri.

Nën kuadrin e Komunitetit të energjisë, secili shtet pjestar ka vlerësuar dhe riparë nevojën e vetë

për impiante të gjenerimit të energjisë, ashtu si dhe infrastruktura për transmetimin e gazit dhe

energjisë. Si rrjedhojë e kësaj shtetet vendase kanë plotësuar një listë me “Projekte Prioritare”.

Implementimi i tyre konsiderohet të jetë urgjent në secilin prej shteteve për të përmbushur dhe

siguruar furnizimin me energji elektrike. Kostoja e parashikuar e këtyre projekteve është

afërsisht 15 miliardë Euro, nga të cilat 10 milardë Euro janë vetëm për impiantet e gjenerimit të

energjisë elektrike.

Këto projekte do të konkurrojnë në rang global për financim nga të dyja palët, si aksionerët ashtu

edhe huadhënësit duke qenë se fondet në dispozicion janë të kufizuara. Mund të themi se gjetja e

burimeve për financimin e projekteve të energjisë ka qenë dhe mbetet një çështje mjaft e

vështirë. Investuesit e huaj në sektorin e energjisë kanë hezituar në marrjen përsipër të projekteve

të mëdha për shkak të një kuadri rregullator jo shumë të zhvilluar në këtë sektor. Një tjetër faktor

qëndron në faktin se institucionet huadhënëse në Shqipëri janë të fokusuara në hua-të retail dhe

kanë shumë pak eksperiencë në financimin e projekteve të infrastrukturës. Financimi i

infrastrukturës në Shqipëri, duke përfshirë format e financimeve të strukturara është në fazat e

saj më të hershme të zhvillimit. Kjo për shkak se kuadri ligjor nuk siguron mjaftueshëm asnjërën

prej palëve pjesmarrëse (aksionerët dhe huadhënësit) për financimin e projekteve që qëndrojnë

më vete, pa praninë dhe mbështetjen e qeverisë. Mungesa e burimeve të financimit për të

mbështetur zhvillimin e projekteve të infrastrukturës, konsiderohet të jetë barriera më e

rëndësishme në ndërtimin e impianteve të reja të prodhimit të energjisë.

Mungesa e financimit të përmendur më sipër, është mbuluar nga bankat e zhvillimit të tilla si

EBRD, BEI, agjensi të ndryshme qeveritare, dhe fondet e Bashkimit Europian. Të gjitha këto i

161 | P a g e

kanë sjellë fonde rajonit, në mënyrë që të ndihmojnë vendet e EJL-re të sigurojnë infrastrukturën

e tyre në mënyrë që të mbështesin konkurrencën e tyre ekonomike.

Nëse do ti referohemi përditësimeve të strategjisë së energjisë, duket qartë se vendi do të ketë

nevojë për burime shtesë financimi sidomos për projektet e rinovueshme, të tilla si energjia

diellore dhe ajo eolike. Huadhënësit tregtar nuk pritet që të mbulojnë këto mungesa financimi

kështu që një rol mjaft të rëndësishëm do të luajnë Institucionet Ndërkombëtare të Financimit.

Për sa i përket mënyrave të financimit të projekteve energjitike në vendet e Europës Juglindore,

sipas BERZH-it këto vende ende varen nga fondet ndërkombëtare dhe nga garancitë sovrane. Në

zhvillimin e tregjeve të vendeve të EJL (Europës Juglindore), investitorët ende kërkojnë

përfshirjen e BERZH-it për të siguruar mbështetje politike për shkak të rregullave jo të

favorshme ose e një qeverisje jo miqësore. Sipas BERZH-it projekte të mirë strukturuar

nëpërmjet transaksioneve të FP-ve përbën mënyrën më të rëndësishme për të tërhequr financime

jo – sovrane.

Të gjitha këto elemente të përmendura më sipër përbëjnë faktorët kryesorë të cilët kanë ndikuar

në dështimin e koncesioneve në Shqipëri. Edhe pse më sipër u përmend se këto vitet e fundit

vihet re një përmirësim i zbatimit te tyre, përsëri ka çështje të cilat përbëjnë një pengese reale për

ralizimin me sukses së tyre. Problemi i cili është më emergjent ka të bëjë me gjetjen e formave

alternative të financimit. Për shkak se projektet infrastrukturore janë të mëdha për nga përmasat,

kërkojnë kapital të lartë për tu realizuar pasi karakterizohen nga risqe të larta teknike dhe

financiare, kjo përbën një vështirësi në gjetjen me lehtësi të burimeve të financimit. Por, nisur

nga qëllimi i këtij disertacini mund të arrihet në përfundimin (bazuar kjo në rezultatet e nxjerra

nga kapitulli IV, që analizon faktorët) se, realizimi i projekteve nëpërmjet FP është forma më e

mirë për sigurimin e fondeve të financimit në vende ku nuk ka tregje financiare të zhvilluara si

dhe bankat që operojnë në këto tregje nuk kanë eksperiencën e duhur për të financuar në këto

projekte. Duke qenë se pjesa më e madhe e projekteve ju janë dhënë firmave vendase kjo përbën

një pengesë më shumë për gjetjen e burimeve të financimit. Kjo për arsye se bankat e kanë të

vështirë të financojnë projekte qe realizohen nga subjekte që nuk kanë kompetenca në këtë fushë.

Gjithsei realizimi i projekteve duke përdorur një skemë të veçantë siç është ajo e SPV-së ju lejon

sponsorëve të gjejnë më lehtësisht burime financimi për shkak se vlerësimi për meritën e dhënies

së kredisë bëhet në bazë projekti dhe jo në bazë të meritës së kredimarjes së sponorit.

162 | P a g e

Përfundime dhe rekomandime

1. Përfundime të përgjithshme

Analiza e bërë në këtë punim mund të ndahet në tre çështje kryesore që lidhen ngushtë me njëra

tjetrën. Çështja e parë ka në fokus ndryshimin e konceptit të FP ndër vite, format kryesore të

zbatimit të tij si dhe burimet e financimit të përdorura. Këto çështje i përkasin tre kapitujve të

parë të punimit.

Kapitulli i parë fillon me trajtimin e konceptit të FP që nga kohët më të hershme e deri në ditët e

sotme. Në ditët e sotme janë të shumta rastet që tregojnë përdorimin e kësaj teknike falë edhe

rregullores së PURPA-s në Shtet e Bashkuara. Karakteristika kryesore e FP-së ka të bëjë me

aftësinë që ka projekti për të vlerësuar në mënyrë paraprake flukset monetare të gjeneruara të

mjaftueshme për mbulimin e kostove operative, të shërbimit të borxhit, si dhe të kthimit nga

investimi për sponsorët e projektit. Autonomia e projektit, si dhe izolimi ekonomik dhe juridik i

tij garantohen nga themelimi i SPV –së, që qëndron në qendër të rrjetit të marrëdhënieve

komplekese midis palëve të përfshira në projekt.

Përdorimi i FP kundrejt financimit të korporatës këshillohet atëherë kur realizimi i një projekti

karakterizohet nga kosto të larta të transaksionit si dhe nga sjellje përfituese nga ana e palëve të

përfshira në momentin e realizimit të projektit. Të gjitha këto çështje shkaktojnë edhe problemin

e mungesës së investimeve. Kjo teknikë garanton kapërcimin e asimetrisë së informacionit midis

palëve. Për shkak të këtyre karakteristikave përdorimi i saj është rritur ndjeshëm si në sektorin

privat ashtu edhe në atë publik. Në fakt, FP nuk përdoret vetëm për realizimin e projekteve

private, por gjen një zbatim të rëndësishëm në brendësi të të ashtëquajturës PPP, duke pasur një

përdorim të veçantë në vendet në zhvillim. PPP-ja është një instrument i përdorur me efikasitet

për realizimin e projekteve publike, por nuk do të thotë që kjo paraqet ”formën më perfekte” për

realizimin e projektve. Për këtë arsye në kapitullin e dytë të punimit u ndalëm në lidhjen që

ekzsiton ndërmejt PPP-ve, FP si dhe modeleve të zbatimit të FP-ve në vendet në zhvillim.

Skemat e reja të FP të tilla si BOT, BOO, BROT etj, të cilat përdoren për të promovuar projekte

të infrastrukturës përdoren për ndërtime të impianteve të energjisë, të urave, rrugëve, tuneleve

dhe shërbime të tjera, si në vendet në zhvillim ashtu edhe në vendet e zhvilluara. Qëllimi i

163 | P a g e

përdorimit të këtyre skemave ishte tërheqja e investimeve private, në mënyrë që të rriste

eficiencën nëpërmjet pjesmarrjes private. Pra, qëllimi është tërheqja e fondeve private në

infrastrukturën publike, në mënyrë që të mos investojnë fonde publike në projektet e

infrastrukturës. Nga pikëpamja e qeverisë përdorimi i modelit BOT ka këto benefite: Rrit

eficiencën e projektit në të gjitha aspektet, duke u bazuar në faktin se sektori privat është më

eficient se sektori publik; bën të mundur financimin e projekteve pa prekur fondet publike të

investimit; kjo mund të reduktojë borxhin publik si dhe aftësinë paguese të qeverisë; rritje të

flukseve të huaja të investimeve; alokimin e risqeve të projektit në sektorin privat, si dhe

transferimin e risqeve tregtare nga qeveria te sektori privat; rrit aksesin në përdorimin e

teknologjisë së fundit, ekspertizës teknike, si dhe trajnimeve. Qeveria mund të marrë masa në

skemat BOT që SPV-ja të sigurojë që projekti të ketë personel të trajnuar mjaftueshëm, si dhe të

ketë akses në mirëmbajtjen e teknologjisë edhe pas përfundimit të periudhës së koncesionit;

mundësinë e kontrollit të qeverisë, si dhe të pronësisë mbi projektin, e cila i transferohet asaj në

fund të periudhës së koncensionit. Kapitulli i tretë i dedikohet përshkrimit të burimeve të

financimit të FP. Në strukturën financiare të SPV-së janë të pranishme burime të ndryshme

financimi. Në mënyrë të përgjithshme ato mund ti klasifikojmë në dy kategori: kapitali i borxhit

dhe kapitali aksioner. Kapitali i borxhit mund të jetë në disa forma të tilla si: huatë sindikale,

emetimet e obligacioneve, kreditë e eksportit, si dhe kreditë me garanci. Ndërsa kapitali aksioner

përfaqësohet nga kapitali investuar nga sponsorët e projektit si dhe nga disa investitorë

profesional në këmbim të një kthimi. Kapitulli mbyllet me përshkrimin e Leasingut si formë

alternative financimi.

Çështja e dytë e trajtuar në këtë punim është ajo e krahasimit të dy grupeve të investimit në

sektorin e energjisë të strukturuara si FP dhe si financim tradicional. Këto projekte shtrihen në

disa prej vendeve të rajonit për një periudhë kohore prej 12 vitesh. Në kapitullin e katërt bëhet

një anlizë empirike për të testuar faktorët që ndikojnë zgjedhjen e FP kundrejt financimit të

korporatës. Nga ky studim arritëm në përfundimin se FP përdoret për ato projekte që përballen

me kosto të larta të investimit të lokalizuara në vende me risqe të larta politike dhe të vendit në

mënyrë të veçantë kur investimet përballen me kërcënimet e sjelljeve përfituese të palëve.

Studimi mbështet argumentin teorik të përdorimit të kontratave për të mbuluar kostot nga

kontratat jo të plota.

164 | P a g e

Faktorët, të cilët i përkasin teorisë së kostove të transaksionit dhe asaj së sjelljeve përfituese,

mbështeten nga të dhënat e këtyre modeleve. Një investim i realizuar nëpërmjet FP mund të

zgjidhë problemin e kostos së agjencisë. Kjo e fundit rritet për shkak të kostove të larta të

investimit, që përballen investitoret me ndryshimet ligjore, rregullatore dhe politike. Variabli, i

cili është më shumë domethënës është ai i pronësisë shtetërore. Tek të dy modelet niveli i

besueshmërisë për këtë faktor është 99%. Mund të themi se në një investim të realizuar

nëpërmjet FP kanë shumë rëndësi kontratat paraprake, të cilat nënshkruhen ndërmjet kompanisë-

projekt dhe blerësit të produktit që ajo do të prodhojë, pikërisht për të evituar sjellje oportuniste

të njërës prej palëve në momentin e ndërtimit të projektit. Në sektorin e energjisë, rëndësi të

veçantë ka kontrata PPA (Power Purchase Agreement) e bërë nga një kompani me pronësi

shtetërore siç mund të jetë KESH–i në rastin e Shqipërisë, apo Korporata Energjitike e Bullgarisë

(Bulgarian Energy Holding EAD) etj. Kjo kontratë eleminon riskun e mosshitjes së produktit.

Një tjetër faktor i rëndësishëm është edhe ai madhësisë së investimit. Mund të dalim në

përfundimin se FP është zgjidhja më e mirë për realizimin e projekteve me kosto të larta. Ky

faktor është domethënës për një nivel besueshmërie 99% në modelin MPL dhe një nivel

besueshmërie prej 95% në modelin logjistik. Një tjetër faktor, i cili ndikon në përdorimin e FP

është edhe ai i riskut politik dhe i rikut të vendit. Vendet të cilat karakterizohen nga risqe të larta

politike tregojnë një tendencë më të lartë në përdorimin e FP për realizimin e projekteve të

infrastrukturës. Nëse do ti referohemi rezultateve të modeleve të kapitullit IV, disa prej faktorëve

që ndikojnë në mungesën e realizimit me sukses të projekteve elektroenergjitke ishin faktorët e

kostos transaksionit si dhe të mungesës së financimit. Për sa i përket faktorëve të parë ato janë të

lidhura me burokracitë dhe afatet të cilat rrisin kostot e investimit për ata investitorë të cilët janë

të interesuar për projektin. Në model u ndërtua një variabël binar (dummy) për të parë prezencën

e FP në grupin e vendeve të marra në studim, ku u përfshinë vetëm disa prej shteteve dhe mund

të themi se Bullgaria kishte një prirje të lartë në përdorimin e FP. Koeficienti për këtë shtet ishte

pozitiv dhe statistikisht domethënës në një interval besueshmërie prej 99%. Edhe për Shqipërinë

modeli tregonte një prirje të lartë për përdorimin e FP, pasi edhe koeficienti për Shqipërinë ishte

pozitiv dhe statistikisht domethënës për një nivel besueshmërie prej 95%. Arsyeja e ndërtimit të

një varibli të tillë është të tregojë nëse vendi ynë ka të njetën prirje pozitive ndaj përdorimit të

FP, krahasuar me vendet e rajonit ku investimet me FP janë rritur ndjeshëm duke filluar që nga

vitet 2000, sidomos në sektorin energjitik. Në përfundim mund të themi se prirja e një firme për

165 | P a g e

zgjedhjen e FP, rritet atëherë kur në një investim kemi praninë e kompanive me pronësi

shtetërore si blerëse kryesore të produktit/shërbimit, atëherë kur investimi kryhet në një vend që


Ky model ka kufizimet e veta. Për të mbështetur teorinë e mungesës së investimeve duhet të

kishim marrë në konsideratë raportin e shërbimit të borxhit dhe levën financiare. Por, për

mungesë së të dhënave (pasi duhet të kishim akses në Bloomberg, ose Capitaldata në mënyrë që

të gjendeshin bilancet e këtyre kompanive si dhe të kompanive të krijuara apostafat) ky model u

fokusua në teoritë e kostove të transaksionit dhe atë të problemit të sjelljeve përfituese nga njëra

palë. Një tjetër kufizim qëndron në faktin që firmat, të cilat realizonin projekte në sektorin e

energjisë me financim tradicional, ishin të njëjtët sponsor edhe në FP–ve. Për këtë arsye teoria e

mungesës së investimit do të gjente një mbështetje të dobët, pasi nuk bëhet një ndarje neto midis

firmave të cilat marrin pjesë në një tip financimi dhe në një tip tjetër. Një sugjerim për punimin e

ardhshëm mund të jetë studimi në një tjetër sektor të infrastrukturës (siç mund të jetë ai i

Telekomit ose i Transportit) dhe të bëhej një ndarje e firmave në dy grupe: ato që janë

promotorët kryesorë vetëm të një FP dhe ato të cilat janë promotorët kryesorë vetëm në

financimin tradicional të një projekti.

Për ta përmbyllur kapitulli i pestë paraqet çështjen e tretë, e cila ka të bëjë me përdorimin e FP në

Shqipëri dhe në vendet e rajonit. Një rol shumë i rëndësishëm i përket Qeverive të vendeve në

zhvillim, të cilat krijojnë kushtet për ndërhyrjen e sektorit privat në sektorë që i përkasin

administratës publike. Përpjekjet e qeverive i prodhuan efektet e tyre në fillim të viteve ‟90 kjo

falë edhe përdorimit të FP. Kjo e fundit, në formën e saj ekzistuese mund të përdoret në mënyrë

efikase në vendet në zhvillim për të tërhequr kapitalet e investitorëve privat në sektorët kryesorë

të ekonomisë, si psh., ai i energjisë, telekomunikacionit dhe transportit.

FP në Shqipëri është zbatuar nën formën e skemës BOT. Vetëm për sektorin e energjisë ka pasur

mbi 140 koncesione ndër të cilat janë përmbyllur vetëm 50. Pra ekzistojnë disa problematika të

zbatimit të koncesioneve nën modelin BOT për sa i përket ndërtimit të impianteve të reja të

energjisë. Për tërheqjen e investitorëve privat edhe Shqipëria ka bërë përpjekjet maksimale për

krijimin dhe miratimin e një kuadri të ri ligjor i cili është i rëndësishëm për disa arsye: për të

siguruar një pjesmarrje serioze të sektorit privat në sektorin publik; krijimin e transparencës,

eficiencës si dhe mosdiskriminimit dhe trajtimit të barabartë të sektorit privat gjatë procedurave

166 | P a g e

konkurruese; rritje të eficiencës në investimet publike; krijimit të një eksperience të fortë falë

implementimit të suksesshëm të projekteve koncesionare si dhe të një dialogu konkurrues dhe

nevojës për analizë financiare potenciale përpara se të krijohet një projekt.

Eksperienca e Shqipërisë me privatizimet si psh., ai i rrjetit të transmetimit të energjisë ka

treguar se nën administrimin privat sistemi u përmirësua në mënyrë të ndjeshme. Cilësia e

shërbimeve të ofruara është shumë më e lartë për konsumatorët. Nëse e njëjta gjë do të ndodhë

me sektorin e prodhimit të energjisë, Shqipëria mund të rrisë dhe të menaxhojë më mirë burimet

e saj të energjisë. Gjithsesi, kjo e fundit përbën një proces delikat dhe kërkon një bashkërendim

të ligjeve me planet aktive strategjike. Qeveria Shqiptare ka ndërmarrë një sërë reformash në

sektorin e energjisë por implementimi i tyre ka qenë i ngadaltë për shkak të: zbatimit të ligjit

ligjit ose mungesës së tyre; mungesës së insitutcioneve demokratike; shkallës së ulët të zhvillimit

dhe ndërhyrjes së ligjeve; mbivendosjes së ligjeve; ligje jo specifike; çmime diskriminuese për

blerjen e energjisë ndërmjet prodhuesve të rinj dhe atyre ekzistues të energjisë elektrike.

Bankat e zhvillimit të tilla si BERZH-i, BEI, dhe BB kanë siguruar strategji zhvillimi për

mbështetjen e zhvillimit të sektorit të energjisë në Shqipëri, por mbështetja e tyre nuk ka qenë e

mjaftueshme për të arritur nivelet e kërkuara. Hapja e tregut të prodhimit të energjisë, sektorit

privat, do të garantojë krijimin e një tregu konkurrues. Në mënyrë që të arrihen këto objektiva,

qeveria, në bashkëpunim me insitucionet ndërkombëtare duhet: 1) të rrisin mundësitë e

financimit të projekteve në vend nëpërmjet futjes së nxitësve për qëllime specifike. Banka

Qendrore mund të jetë institucioni kryesor për të inkurajuar huatë investuesve privatë të

interesuar në ndërtimet e impianteve të energjisë nëpërmjet FP. 2) të koordinojnë ligjet e

rëndësisë së veçantë. Nëpërmjet krijimit të një tregu konkurrues dhe ligjeve të qarta mund të

lehtësohet rruga drejt një tregu të drejtë; 3) rritja e kapaciteteve të burimeve të financimit për

qëllim zhvillimin e projekteve. 4) forca e ligjit duhet të bashkëpunojë ngushtë me kompanitë e

shpërndarjes dhe transmetimit të energjisë në mënyrë që të ulet numri i abuzuesve dhe të

reduktohen kostot e transmetimit. Duke krijuar bazat e një tregu të drejtë e konkurrues,

investitorët privat mund të sjellin eksperiencën më të mirë duke përdorur mekanizma të rinj

financimi, teknologji të reja ose aftësi teknike. Në momentin që sektori është reformuar, qeveria

ka një rol të rëndësishëm pasi ajo duhet të balancojë nevojat e investitorëve me ato të vendit.

167 | P a g e

Për të zgjidhur këto ngërçe projektligji parashikon për herë të parë kompetenca më të gjera për

Ministrinë e Financave krahasuar me ligjin ekzistues, në të cilin nuk përmendet asnjë

kompetencë direkte e kësaj ministrie, por ato dalin nga akte të tjera ligjore dhe nënligjore. Roli i

Ministrisë së Financave është shumë i rëndësishëm, duke pasur parasysh impaktin financiar që

kanë procedurat e koncesioneve dhe PPP-ve.

PPP- të mund të parashikojnë krijimin e një subjekti për qëllime të veçanta (SPV) me kapital të

përzier që zotërohet bashkërisht (siç e kemi përmendur në këtë temë, kjo ka të bëjë me

themelimin e një kompanie apostafat e cila është e ndarë nga bilanci i kompanive nismëtare të

projektit). Kompanitë-projekt (SPV–të) tregojnë aftësi më të madhe për tu përballur me këto lloj

sjelljesh oportuniste, pasi çdo tentativë shpronësimi do të dështojë për shkak të nivelit shumë të

lartë të borxhit që karakterizon këtë njësi të veçantë ekonomike. Ashtu si e kemi përmendur edhe

më sipër në kapitullin e tretë, huadhënësit ndërkombëtarë të tillë si IFC –ja, Banka Botërore,

BERZH-i, KfW–ja etj., u japin hua vetëm kompanive-projekt dhe jo investimeve të bëra nga

korporatat (që përbën financimin tradicional). Në një kapitull të veçantë, V, projektligji mbi

“Partneritetin publik-privat dhe koncesionet” rregullon marrëdhënien e pronësisë, transferimin e

së drejtës së pronësisë, interesat e sigurisë dhe dispozitat e stabilizimit. Projektligji sjell si

garanci edhe parashikimin e SPV-së, subjekti për qëllime të veçanta, i cili, pavarësisht se nga

kush është fituar kontrata, do të jetë një subjekt i regjistruar sipas ligjit shqiptar, në rastet kur

autoriteti kontraktor vendos ta kërkojë në këtë formë palën me të cilën do të nënshkruajë

kontratën. Rregullimi i garancive financiare në këtë mënyrë korrigjon edhe një mangësi të

legjislacionit në fuqi, i cili nuk ka pasur rregullime të tilla, duke lënë të pambrojtur autoritetin

kontraktor. Ky projektligj plotëson kuadrin ligjor të partneritetit publik privat në kuptimin e gjerë

të kësaj marrdhënieje, pasi me miratimin e tij rregullohen kontratat e prokurimit publik, kontratat

e koncesioneve dhe kontratat e partneritetit publik privat në përputhje me parashikimet e

direktivave përkatëse europiane. Projektligji u jep mundësi institucioneve të identifikojnë e të

iniciojnë vetë procedurat e koncesioneve për sa është në fushën e veprimtarisë së tyre dhe

kompetencave të tyre.

Për shkak të dështimeve të kontratave të koncesionit rekomandohet me patjetër lidhja e

partneritetit që krijohet me kompani të huaja private, në të kundërt qeveria duhet të ndërhyjë për

të asistuar firmat shqiptare të cilat nuk kanë eksperiencën dhe ekspertizën e duhur.

168 | P a g e

2. Konkluzione dhe kufizime të modeleve ekonometrike

Rezultatet e të dy modeleve janë domethënëse. Faktorët, të cilët i përkasin teorisë së kostove të

transaksionit dhe asaj së sjelljeve përfituese, mbështeten në të dhënat e këtyre modeleve. Një

investim i realizuar nëpërmjet FP mund të zgjidhe problemin e kostos së agjencisë. Kjo e fundit

rritet për shkak të kostove të larta të investimit, që përballen me ndryshimet ligjore, rregullatore

dhe politike (që përbëjnë pengesën kryesore të realizimit në vende si Shqipëria). Variabli, i cili

është më domethënës është ai i pranisë së një kompanie blerësë të produktit të ofruar, me pronësi

shtetërore. Tek të dy modelet niveli i besueshmërisë për këtë faktor është 99%. Mund të themi se

në një investim të realizuar nëpërmjet FP kanë shumë rëndësi kontratat paraprake, të cilat

nënshkruhen ndërmjet kompanisë-projekt dhe blerësit të produktit që ajo do të prodhojë,

pikërisht për të evituar sjelljet përfituese të njërës prej palëve gjatë zbatimit dhe pas përfundimit

të projektit. Në sektorin e energjisë, rëndësi të veçantë ka kontrata PPA (Power Purchase

Agreement) e bërë nga një kompani me pronësi shtetërore. Kjo kontratë eliminon riskun e

mosshitjes së produktit. Një tjetër faktor i rëndësishëm është edhe ai madhësisë së investimit.

Mund të dalim në përfundimin se FP është zgjidhja më e mirë për realizimin e projekteve me

kosto të larta. Ky faktor është domethënës për një nivel besueshmërie 99% në modelin MPL dhe

një nivel besueshmërie prej 95% në modelin logjistik. Një tjetër faktor, i cili ndikon në

përdorimin e FP është edhe ai i riskut politik dhe i rikut të vendit. Vendet të cilat karakterizohen

nga risqe të larta politike tregojnë një tendencë më të lartë në përdorimin e FP për realizimin e

projekteve të infrastrukturës. Të dy modelet vërtetojnë hipotezën e ngritur në këtë punim. Mund

të konfirmojmë se vendet të cilat karakterizohen nga risqe të larta të vendit dhe politike duhet të

përdorin një formë financimi që të jetë e aftë të eleminojë risqet politike dhe të vendit. Përveç

faktorëve të sipërpërmendur u ndërtua një variabël binar (dummy) për të parë praninë e FP në

grupin e vendeve të marra në studim. Shtetet e përfshira janë kodifikuar me simbolet e njohura

dhe për çdo shtet është krijuar një variabël dummy i cili merr vlerën 1 nëse në këtë shtet kemi

praninë e FP dhe vlerën 0 në të kundërt. Në këtë model janë përfshirë vetëm disa prej shteteve

dhe mund të themi se Bullgaria ka një prirje të lartë në përdorimin e FP. Koeficienti për këtë

shtet është pozitiv dhe statistikisht domethënës në një interval besueshmërie prej 99%. Armenia,

Shqipëria dhe Turqia gjithashtu tregojnë një prirje të lartë për përdorimin e FP, pasi edhe

169 | P a g e

koeficientët e këtyre shteteve janë pozitive dhe statistikisht domethënës për një nivel

besueshmërie prej 95%. Arsyeja e ndërtimit të një variabli të tillë është të tregojë nëse vendi ynë

ka të njëjtën prirje pozitive ndaj përdorimit të FP, krahasuar me vendet e rajonit ku investimet

me FP janë rritur ndjeshëm duke filluar që nga vitet 2000, sidomos në sektorin energjitik.

Shqipëria, ashtu si edhe disa prej këtyre vendeve në të cilat është përdorur FP, paraqet një risk

politik të lartë, për shkak të paqendrueshmërisë politike apo problemeve të lidhura me zbatimin

e ligjeve dhe të rregullave. Kjo bën që një pjesë e investuesve mos të jenë të motivuar për

investime në këto vende. Për këtë arsye, në shumë prej vendeve në zhvillim, do të mbeteshin të

parealizuar dhe të pazgjidhura ato probleme të cilat kanë të bëjnë me projektet e mëdha, sidomos

në sektorët prioritar të një shteti (siç është ai i energjisë elektrike dhe i transportit). Në përfundim

mund të themi se teoria e sjelljeve përfituese është shumë domethënëse. Pra, hipoteza kryesore

e këtij punimi vërtetohet. Kështu mund të themi se, prirja e sponsorëve në zgjedhjen e FP rritet

atëherë kur në një investim kemi praninë e kompanive me pronësi shtetërore si blerëse kryesore

të produktit/shërbimit, atëherë kur investimi kryhet në një vend që karakterizohet nga risk i lartë

politik dhe kur madhësia e investimit është shumë e madhe.

Kufizimet e modelit

Ky model ka disa kufizime. Në këtë punim u morën në konsideratë vetëm variablet që

mbështesin teorinë e sjelljeve përfituese. Për të mbështetur teorinë e mungesës së investimeve

duhet të kishim marrë në konsideratë raportin e shërbimit të borxhit dhe levën financiare. Por,

për mungesë së të dhënave (pasi duhet të kishim akses në Bloomberg, ose Capitaldata në mënyrë

që të gjendeshin bilancet e këtyre kompanive si dhe të kompanive të krijuara apostafat) ky model

u fokusua në teoritë e kostove të transaksionit dhe atë të problemit të sjelljeve përfituese nga

njëra palë. Një tjetër kufizim qëndron në faktin që firmat, të cilat realizonin projekte në sektorin

e energjisë me financim tradicional, ishin të njëjtët sponsor edhe në FP–ve.

Gjetje: Përdorimi i FP kundrejt financimit të korporatës (tradicional) këshillohet atëherë kur

realizimi i një projekti karakterizohet nga kosto të larta të transaksionit si dhe nga sjellje

përfituese nga ana e palëve të përfshira në momentin e realizimit të projektit.

170 | P a g e

Zbatimi i FP ka këto benefite: Rrit eficiencën e projektit në të gjitha aspektet, duke u bazuar në

faktin se sektori privat është më eficient se sektori publik; bën të mundur FP pa prekur fondet

publike të investimit; diversifikon risqet ekonomike, financiare dhe teknike të projektit.

Një investim i realizuar nëpërmjet FP mund të zgjidhë problemin e kostos së agjencisë. Kjo e

fundit rritet për shkak të kostove të larta të investimit, që përballen investitorët me ndryshimet

ligjore, rregullatore dhe politike.

Mund të themi se në një investim të realizuar nëpërmjet FP kanë shumë rëndësi kontratat

paraprake, të cilat nënshkruhen ndërmjet kompanisë-projekt dhe blerësit të produktit që ajo do të

prodhojë, pikërisht për të evituar sjellje përfituese të njërës prej palëve në momentin e ndërtimit

të projektit.

Bazuar në të dhënat e punimit mund të arrijmë në përfundimin se forma e zbatimit më e përhapur

e FP në vendet në zhvillim është ajo e bazuar në modelin e PPP-ve për sa i përket projekteve të

infrastrukturës. Në rastin e Shqipërisë mund të themi se është e rrallë gjetja e rasteve të një FP të

pastër për sa i përket projekteve infrastrukturore.

Gjetjet kryesore nga rishikimi i literaturës për karakteristikat e skemës BOT janë si më

poshtë:

- Skema BOT në financën e projekteve të infrastrukturës sjell avantazhe të rëndësishme

dhe është një alternativë e vlefshme në krahasim me qasjen tradicionale e cila përdor

huamarrjen e huaj dhe burimet e buxhetit.

- Projekti BOT përfshin një numër të madh aktorësh, të tillë si: qeveritë pritëse, kompania

e krijuar ad-hoc127

për projektin, huadhënësit, ndërtuesit, furnizuesit, blerësit e kështu me

radhë. Të gjithë së bashku mund të arrijnë në realizimin me sukses të projektit.

- Zbatimi i skemës BOT në infrastrukturën e vendeve në zhvillim duhet të bëhet

gradualisht.

- Janë dy kategori risqesh që karakterizojnë projektet e tipit BOT: risku i vendit si dhe

risqet e lidhura me projektin. I pari, që i referohet riskut politik, ekonomik dhe ambientit

ligjor mbi të cilën sponsorët e projektit kanë pak, ose aspak kontroll. Kurse për sa i përket

të dytës mund të kontrollohet nga sponsorët e projektit.

127

E krijuar në mënyrë të posaçme vetëm për realizimin e një projekti specifik

171 | P a g e

- Janë pak punime të cilat fokusohen mbi menaxhimin e risqeve të skemave BOT të cilët

fokusohen në një sektor.

- Menaxhimi i riskut është një faktor mjaft i rëndësishëm për realizimin me sukses të një

projekti BOT.

3. Rekomandime:

Të përdoren kontrata afatgjata për të eleminuar sjelljet përfituese midis palëve të

përfshira në projekt. Këto kontrata përbëjnë çelësin e suksesit të FP. Që ky model

financimi të jetë i sukseshëm duhet që kontratat e nënshkruara të jenë të plota, në mënyrë

që të bëhet alokimi i risqeve ndërmjet palëve. Alokimi i risqeve ndërmjet palëve të

përfshira mund të realizohet duke përdorur kontrata afatgjata, garanci dhe marrëveshje

ndërmjet palëve (të tilla si: PPA, kontrata të ndërtimit dhe operimit, garanci financiare

nga ana e qeverive si dhe e agjensive shumëpalëshe nëse të përfshira etj). Në rastin e

projekteve të infrastrukturës kohëzgjatja e marrëveshjeve duhet të përcaktohet bazuar në

nevojën e amortizimit të borxhit. Duhet të ekzistojë një lidhje ndërmjet kohëzgjatjes së

borxhit dhe asaj të kontratës së nënshkruar (psh., të PPA-së në rastin e sektorit të

energjisë). Duke ju referuar të dhënave të përdorura në këtë punim mund të themi se sa

më i madh të jetë projekti aq më e madhe duhet të jetë kohëzgjatja e kontratave.

Duke qenë se ky punim ofron një model që bën të mundur evidentimin e lidhjeve që

ekzistojnë ndërmjet sponorëve të projektit huadhënësve të tij si dhe qeverive pritëse

mund të rekomandohet që: (1) për të financuar projektin sponori duhet të kuntribuojë me

kapitalin e vet në një fazë të parë të projektit që është ajo e ndërtimit. (2) duhet të kërkojë

edhe financime të jashtme siç është financimi me borxh. Rekomandohet të përdoret

financimi me borxh si zgjidhje e sjelljeve përfituese. Kjo do të bënte të mundur

eleminimin e riskut të shpronësimeve të këtyre aktiveve pas ndërtimit nga ana e qeverive

të vendeve pritëse. (3) Qeveria duhet të marrë përsipër garanci financiare në mënyrë që të

rritet aftësia kredituese si dhe të rritet aftësia e projektit për të marrë borxh. Investuesit

privat hezitojnë të investojnë edhe pse kanë qenë të favorizuar nga qeveritë pritëse. Ky

favorizim mund të realizohet nëpërmjet nxitësve fiskale, financimeve direkte dhe

garancive në mënyrë që të garantojnë flukset monetare apo të zvogëlojë riskun. Por, janë

172 | P a g e

garancitë nga ana e qeverive pritëse ato të cilat janë më të rëndësishmet për projektet

private të infrastrukturës. Ato përdoren për të mbuluar risqet me të cilat përballen

kreditorët dhe promotorët e projektit, të cilat rrjedhin nga risqet tregtare si dhe risqet

rregullatore. Garancitë janë përdorur shumë në projektet e energjisë për sa i përket

vendeve në zhvillim.

Rekomandohet për të eleminuar risqet e dështimit të projektit nga sjellet përfituese të

palëve më sipër të hartimit të një kuadri rregullator negociatash (për skemat BOT ose

BOO) midis tre palëve kyçe. Sponsorëve, Qeverisë dhe Huadhënësve. Në këtë kuadër

këto palë duhet të arrijnë një marrëveshje në të cilën të bien dakort për dy variablat kyç

për zbatimin me sukses të FP. E para është kohëzgjatja e periudhës së koncesionit të

dhëne sponsorit nga ana e Qeverisë dhe e dyta, struktura e kapitalit që i referohet

kombinimit optimal borxh/kapitali vetjak midis sponsorëve dhe huadhënësve. Nëse nuk

arrihet një marrëveshje e tillë, Qeveria do të humbiste mundësinë e përdorimit të kapitalit

privat për projektet e infrastrukturës. Asaj do ti duhej ta financonte me fondet publike ose

të organizonte një tjetër garë për të ftuar sponsor të tjerë, gjë që do të ishte e kushtueshme

dhe konsumim i kohës. Për sponsorin mos arritja e marrëveshjes do të përbëntë humbjen

e një norme kthimi që do të ishte më e lartë ose të paktën e barabartë me normën e

kthimit të kapitalit. I njëjti argument do të ishte edhe për huadhënësin. Do të humbiste

mundësinë e përfitimit të spredeve të huadhënies mbi projektin, që bazuar në të dhënat e

punimit tregont që është më i lartë se ajo e korporatës. Për më tepër shih Aneksin 5.

Bazuar në rezultat e këtij punimi rekomonadohet të financohen projektet nëpërmjet

emetimit të “obligacioneve të projektit” (Project Bond) në tregjet ndërkombëtare në

mënyrë që të sigurohen burime financimi. Investuesit potencial janë Fondet e

Pensionieve, Kompanitë e Sigurimeve, si dhe Agjensitë e Eksportit të Kredive. Kjo do të

sillte disa implikime të politikave lidhur me rregullimin e FP si dhe dy pjesëmarrësve të

tjerë si Qeveria dhe Agjensive Shumëpalëshe të tilla si, BSTDB, ECA, IFC, EBRD etj.

Kjo do të çonte në një kuadër rregullator të përbashkët në sigurimin e fondeve për të

financuar si dhe do të motivonte ndërhyrjen e qeverive në rregullimin e FP. Në Europë

në jemi dëshmitarë të këtij fenomeni: bankat nuk po rrisin sasinë e kapitalit aksioner, por

po zvogëlojnë aktivet në rrezik. Fenomen ky, i cili për vitet në vazhdim nuk do të zbutet.

Dhe është pikërisht terreni i FP në të cilën po luhet sfidë më e madhe dhe përgjegjësia më

173 | P a g e

e madhe për ti besuar shoqërive për rimëkëmbjen e ekonomisë në një moment kaq delikat

në të cilën gjendet. Shumë qeveri të vendeve të zhvilluara, si p.sh., Italia ka zgjedhur

rrugën e modelimit të një formë specifike për emetimin e “obligacioneve të projektit”

(project bond) duke e përshtatur me ekonominë dhe financën publike italiane.

Për sa i përket Shqipërisë duhet të përmirësohet ligji për “Koncesionet dhe Partneritetin

Publik privat” për të siguruar një mbështeje rregullatore dhe politike për projektet jashtë

bilancit (që realizohen me SPV). Duhet të inkurajojet formimi i kompanive të mëdha të

pavaruara të cilat janë ose tërësisht private ose pjesërisht me pjesmarrje shtetërore në

mënyrë që modeli i FP-ve të jetë i sukseshëm.

Të krijohet një kuadër institucional dhe rregullator në përputhje me standardet e kërkuara

nga BE: (në rastin e energjisë p.sh., do të ishte lidhja e vendit me rrjetet rajonale të

energjisë elektrike dhe furnizimit me gaz dhe energji).

Të sigurohet mbështetje dhe stabilitet politik për projekte ndërshtetërore (të tilla si

projekti Trans Adriatic Pipeline, TAP). Qeveria Shqiptare është ajo e cila luan një rol

shumë të rëndësishëm në sigurimin e një ambienti të qetë e të sigurtë investimesh për të

tërhequr investitorët sidomos në ndërtimin e impianteve të reja të prodhimit të energjisë

si dhe në reduktimin e rreziqeve për investitorët nëpërmjet aktivitetit të saj transparent, të

qartë si dhe një kuadër ligjor për energjinë të reformuar. Vullneti i investitorëve për

financime afatgjata në infrastrukturë, për krijimin e vendeve të punës dhe rritjen

ekonomike, varet nga perceptimet për tipet e ndryshme që ata kanë ndaj risqeve.

Ligjvënësit janë në gjendje që të administrojnë këto percepime nëpërmjet përmirësimit të

administratës së sektorit publik, garantimit të një administrimi të matur makroekonomik,

promovimi të një kuadri ligjor transparent dhe mbrojtjes së investitorëve nga

shpronësimet. Të mënjanohesh nga një qasje e tipit tradicional do të thotë të: investosh

kohë dhe energji për të kuptuar ekonominë politike të një vendi, të iniciosh

bashkëpunime me përfaqësues të qeverisë, të shoqërisë civile dhe të sektorit privat. Është

shumë e rëndësishme të identifikohen zgjidhjet e duhura në mënyrë që të përforcohet

performanca ekonomike si në vendet e zhvilluara ashtu edhe në ato në zhvillim.

Për Shqipërinë rekomandohet krijimi i konsorciumeve (Joint Ventures) të forta private

(bashkëpunim të investuesve vendas me ata të huaj) në mënyrë që të realizohen studime

fizibiliteti nga ekspertë. Pasi kjo përbënte problemin kryesor të gjetjes së burimeve të

174 | P a g e

financimit. Kjo do të zgjidhte ngërçin e financimit të projekteve. Pra rekomandohet

formimi i kompanive të bashkuara në realizimin e këtyre projekteve për dy arsye. E para,

kostot e këtyre projekteve janë më të larta se ajo e vetë shoqërive dhe e dyta, kompanitë

shqiptare vuajnë nga mungesa e ekspertizës. Kjo do të zgjidhte ngërçin e gjetjes së

financimeve të projektit.

Krijimi i strategjive të zhvillimit më të qarta si dhe mbështetja e projekteve të realizuar

me FP nga institucionet e zhvillimit të tilla si BERZH-i. Në zhvillimin e tregjeve të

vendeve të EJL (Europës Juglindore), investitorët ende kërkojnë përfshirjen e BERZH-it

për të siguruar mbështetje politike për shkak të rregullave jo të favorshme ose të një

qeverisjeje jo miqësore. Sipas BERZH-it projektet e mirë strukturuara nëpërmjet

transaksioneve të FP-ve përbën mënyrën më të rëndësishme për të tërhequr financime jo

– sovrane (si psh. Impianti i energjisë elektrike Maritza East Plants). Roli i kësaj

Agjencie ndërkombëtare për sa i përket sektorit të energjisë në Shqipëri dhe në vendet e

Europës Juglindore është arritja e mundësive për investim. Këto mund të realizohen

nëpërmjet financës së projektit. Projekte të mirë strukturuar nëpërmjet transaksioneve të

FP-ve përbëjnë mënyrën më të rëndësishme për të tërhequr financime jo – sovrane.

Krijimi nga vendet e rajonit e një liste me “Projekte Prioritare”. Ti jepet përparësi

projekteve më të domosdoshme dhe më emergjente në një vend.

Të përdoret skema e FP në sektorë të tjerë të infrastrukturës të tillë si ai i transportit,

gazsjellësit, telekomit dhe ujit.

Rekomandime për punime të ardhshme:

1. Një sugjerim për punimin e ardhshëm mund të jetë studimi në një tjetër sektor të

infrastrukturës (siç mund të jetë ai i Telekomit ose i Transportit).

2. Të bëhet një ndarje e firmave në dy grupe: ato që janë promotorët kryesorë vetëm të një

FP dhe ato të cilat janë promotorët kryesorë vetëm në financimin tradicional të një

projekti.

3. Të ndërtohet një model ekonometrik bazuar në teorine e mungesës së investimit duke

marrë parasysh disa indikatorë financiare të tillë si, leva financiare dhe shërbimin e

borxhit.

175 | P a g e

4. Gjithashtu mund të ndërtohet një model me fokus makro, në të cilin të shihet impakti që

do të kishte FP në zhvillimin e konomik të vendeve në shvillim duke e parë, FP si

variabël të pavaruar dhe rritjen ekonomike si variabël të varur.

176 | P a g e

BIBLIOGRAFIA

1. Albisetti, R. (2000), Finanza Strutturata – Tecniche e strumenti per la valutazione degli

investimenti internazionali nel project financing, Etas, Milano.

2. Barham, John. (1995), “Turkey: BOT May Get New Lease of Life”, Infrastructure

Yearbook: 185.

3. Barry, E. (1995), Financing infrastructure in developing countries: lessons from the the

railway age, The world Bank Research Observer, vol. 10, nr.1 fq. 75 – 91.

4. Berkovitch, E., Kim, E.H. (1990), Financial Contracting and Leverage induced over –

and under – investment incentives. Journal of Finance, vol. 39, fq. 857 – 878.

5. Bitch, F., Buchner, A., Kaserer, Ch. (2010), Risk, Return and Characteristics of

Infrastructure Fund Investments, EIB Papers, Vol. 15, No. 1, fq. 108 – 09.

6. Boamah, K., (2011) The Essential Elements and Iusses of project finance, Electronic

Copy available at: http://ssrn.com/abstract, fq.4

7. Caramiello, C., Di Lazzaro, F., Fiori, G. (2003), “Indici di Bilancio”, Milano, Giuffre,

kap. IX.

8. Calvo, G., Leiderman, L., Reinhart, C. (1993), “Capital Inflows and the Real Exchange

Rate

9. Appreciation in Latin America: The Role of External Factors,” IMF Staff Papers Vol.40.

10. Ceran, N. (2002), Private Participation in Infrastructure: A Risk Analysis of Long-Term

Contracts in Power Sector.

11. Chemmanur, T.J., K. John. (1996), Optimal incorporation, structure of debt contracts, and

limited recourse project financing. Journal of Financial Intermadiation, vol. 5, 372 –

408.

12. Chuhan, P., S. Claessens, and N. Mamingi (1993), “Equity and Bond Flows to Latin

America and Asia: The Role of External and Domestic Factors,” Working Paper 1160,

World Bank.

13. Cibuku, O., (2012), Project Financing in Albania: Focus on Electricity Generation.

14. Corielli, F., Gatti, S., Steffanoni, A., (2007) Risk Shifting Through nonfinancial

contracts. Effects on Loan Spreads and capital structure of project Finance Deals.

http://ssrn.com/abstract

177 | P a g e

15. Costantino, N., Pellegrino, R., (2010), “Evaluating risk in put-or-pay contracts: An

application in waste management using fuzzy Delphi method”, Journal of Applied

Operational Research 2(1), 62–70, marrë në http://www.tadbir.ca/jaor/archive/v2/n1/jaorv2n1p62.pdf.

16. Dailami, M., Klein, M. (1998). Government support to private infrastructure projects.

Paper presented in Cartagena, Colombia, 29 – 30 May 1997.

17. Dailami, M., Leipziger, D. (1998). Infrastructure project finance – capital flow: A new

perspective. World Development, Vol. 26, nr. 7, fq. 1283 – 1298.

18. David, A.K., Fernando, P.N., (1995) The BOT Option. Conflicts and Compromises.

Energy policy, Vol. 23, No.8, pp 669 – 675.

19. Dahel, R., (1996) Project financing and risk analysis.

20. Edlin, A.S., Reichelstein, S., (1996), Holdups, standard Brach Remedies and optimal

investment. The American Economic Review, vol. 86, fq. 478 – 501.

21. Estache, A., Strong, J. (2000). The rise, the fall, and… the emerging recovery of project

finance in transport. World Bank Policy Reaserch, Working Paper, No. 2385. Marrë nga

www.ssrn.com

22. Esty, B. C. 2002. Returns on project - financed investments: Evolution and Managerial

implication. Journal of Applied Corporate Finance 15, No. 1: 71 – 86.

23. Esty, B. C. 2003, “The Economic Motivations for using Project Finance,” Working

Paper.

24. Esty, B. C., Megginson, W. L., 2003, “The creditor Rights, Enforcement, and Debt

Ownership structure: Evidence from the global syndicated loan markets,” Journal of

Financial Quantitative Analysis 38, 37 – 59.

25. Esty, B. C., Sesia. Jr. A., 2007, “An overview of project finance & infrastructure finance

– 2006 update,” Harvard Business School Teching Note 9 – 207 – 107.

26. Esty, B. C. (2010). An overview of project finance and Infrastructure finance – 2009

Update. Boston: Harvard School Publishing.

27. Europian Commission, 2011. Europe 2020 Project Bond Initiative, February.

28. Fact Finding Mission Tirana March 20th

21st 2008, EBRD Partner in Albania.

29. Fight, A., (2006) Introduction to project finance, Essential capital markets, Elsevier,

Butterworth – Heinemann.

http://www.tadbir.ca/jaor/archive/v2/n1/jaorv2n1p62.pdf

http://www.ssrn.com/

178 | P a g e

30. Flannery, M. J., Houston, J. F., Venkataraman, S. (1993), Financing multiples investment

projects. Financial Management, fq. 161 – 172.

31. Fernandez, A. E. (1994), The new wave of private capital inflows: Push or Pull? World

Bank, International Economics Dept., Debt and International Finance

Division (Washington, D.C.)

32. Forestieri, G., (2005) Corporate e Invesmenet Banking, fq 534 – 546

33. Gatti, S., Kleimeier, S. Megginson W. L. Steffanoni, A., (2008) Arranger Certification in

Project Finance, fq 12.

34. Genron, M., Lai, V.S., Soumare, I., (2007) Project finance with limited recourse: An

option pricing approach to debt Capacity And project risk, Journal of structured finance,

2007, fq. 97 – 105.

35. Greenbaum, S. I., Thakor, A. V. (2007), “Contemporary Financial Intermediation”,

Second Edition, ELSEVIER.

36. Grimsey, D., Mervin, K.L (2004), Public Private Partnerships, Edward Elgar Publishing,

UK.

37. Grossman, S., Hart, O., (1986), The costs and the benefits of ownership: A theory of

vertical and lateral integration. Journal of Political Economy, vol. 94, fq. 691 – 719.

38. Guidelines for successful public-private partnership; European Commission, DG

Regional Policy, March 2003.

39. Habib, M.A., Johnsen, B.D. (1999), The financing and the Redeployment of specific

assets. Journal of Finance, vol. 8, fq. 693 – 720.

40. Hainz, Ch. (2002), Project Finance in transitions economies, fq. 3. Marrë nga

www.ssrn.com

41. Hainz, Ch. and S. Kleimeier. (2008) Project finance as a risk management – tool in

international syndicated lending. Working paper.

42. Harris, M., Raviv, A. (1991), Theory of Capital Structure. The Journal of finance,

Vol.46, No.1, fq. 297 – 355.

43. Haque, U, M.D. Kumar, N. Mark, and D. Mathieson (1996), “The Economic Content of

Indicators of Developing Country Creditworthiness,” IMF Working Paper, WP9619.

44. Huang, H. P., Knoll, S. M. (2000), Corporate finance, Corporate Law, and Finance

Theory. Suthern California Law Review, vol. 74, fq. 175 – 194.

http://www.ssrn.com/

179 | P a g e

45. Imperatori, G. (2003), Il project financing. Una tecnica, una cultura, una politica, Il Sole

24 Ore, Milano.

46. International Energy Agency (IEA), Country Albania, marrë nga


47. Ingerst, G. (2010) Infrastructure as an asset class, EIB Papers, Vol. 15, No. 1, fq 72.

48. Jefferies, M. (2006), “Critical success factors of public private sector partnerships: A case

study of the Sydney SuperDome”, Engeenering, Construction and Architectural

Management, Vol. 13, Iss: 5 fq 451 – 462.

49. Jensen, M.C., Meckling, W. H. (1976), Theory of the Firm: Managerial Behavior,

Agency Costs and Capital Structure. Journal of Financial Economics, vol. 2, fq. 305 –

360.

50. John, T.A., John, K. (1991), Optimality of Project Financing: Theory and Empirical

Implication in Finance and Accounting. Review of Quantitative Finance and Accounting

vol. 1, fq. 51 – 74.

51. Kesinger, J.W., Martin, M.D. (1988). Project finance: Raising money the old – fashioned

way. Journal of Applied Corporate Finance , vol. 1, fq. 69 – 81.

52. Kleimer, S. and Versteeg, R. (2008) Project finance as a driver of economic growth inlow

– income countries. Fq 6 – 16.

53. Kleimeier, S. Megginson W. L. (2000) Are project finance Loan different from other

syndicated credit? fq. 5.

54. Klein, B., Crawford, R., Alchian, A. (1978), Vertical Integration. Appropriable Rents and

the Competitive Contracting Process. The Journal of Law and Economics, vol. 21, fq.

297 – 326.

55. Kripa, E., Gjebrea, E., Bakllamaja, A., (2012) Role of Public Private Partnership in

Infrastructure Developments, fq. 5.

56. Lieberman, M. B. (1991), Determinants of Vertical Integration: An Empirical Evidence .

The Journal of Industrial Economics, vol. 39, fq. 451 – 466.

57. Ligji mbi hidrokarburet Nr. 7746 datë 29.07.1994, marrë nga:

http://www.minfin.gov.al/minfin/pub/2_law_no_7853_1252_1.pdf, Last Accessed on May 4th

2013.


http://www.minfin.gov.al/minfin/pub/2_law_no_7853_1252_1.pdf

180 | P a g e

58. Ligji mbi Sistemin Fiskal te Sektorit te Hidrokarbureve Nr. 7811 date 12.04.1994

http://www.minfin.gov.al/minfin/pub/16_781111994_on_approval_of _the_deecre_1266_1.pdf, Last

Accessed on May 4th

2013.

59. MacDonald, J. M. (1985), Market Exchange or Vertical Integration: An empirical

Analysis. The Review of Economics and Statistics, vol. 67, fq. 327 – 331.

60. Mata, E. (2012), “Partneriteti Publik Privat dhe Koncesionet në Shqipëri. Kuadri ligjor

dhe institucional.

61. Mohieldin, M. “La perpetua carenza di finanziamenti nei paesi in via di sviluppo” te,

marrë në: http://www.project-syndicate.org/commentary/the-impact-of-the-global-financial-crisis-on-

developing-economies-by-mahmoud-mohieldin/italian.

62. Maimone, M. (2007) Il mercato dei project bond: Un‟analisi empirica nel caso dei paesi

in via di sviluppo, fq. 5 – 6.

63. Maniar, H.M., (2010) Risk Analysis of Infrastructure projects – A Case Study on Build

Operate Transfer Projects in India, “The IUP Journal of Financial Risk Mangement”,

Vol. 2, No. 4, fq 6.

64. Miglo A., 2010, “Project financing versus corporate financing under Assymetric

Information” fq. 28. Journal of Busines and Economics Research. Vol. 8, Nr. 8

65. Moriconi, F. (1995) Matematica Finanziaria, Societa Editrice il Mulino, Bologna, fq. 144.

66. Morris, Peter W. G. And Suratgar, David. 1987. “Build – Own - Operate Financin as a

response to the Third World Debt Crisis.” Templeton College Research Paper, The

Oxford Centre for for Management Studies. Oxford:87/4

67. OECD, (2007). Infrastructure to 2030, Volume 2, Mapping Policy for Electricity, Water

and transport, Organization for Economic Co – operation and development, Paris.

68. Orfea, Dh. (2011).” Njohuritë bazë për riskun dhe drejtimin e tij”, Kapitulli IV.

69. Parrino, R., Weisbach, M. (1996), On the Magnitude of stockholder – bondholder

conflicts. Working Paper, University of Texas.

70. Perotti, E. C., Spier, K. E., (1993), Capital Structure as a Bargaining Tool: The Role of

Leverage in Contract Renegotiation, The American Economic Review, vol. 83, fq. 1131 –

1141.

71. Public-Private Infrastructure Advisory Activity, PPI update note 81, September 2012.

Marrë nga http://ppi.worldbank.org.

http://www.minfin.gov.al/minfin/pub/16_781111994_on_approval_of%20_the_deecre_1266_1.pdf



http://ppi.worldbank.org/

181 | P a g e

72. Sawant, J. R. (2007) The economics of large scale Infrastructure Project Finance: An

Empirical Examination Of the Propensity to Project Finance.

73. Scannella, E. (2011) project finance in the energy industry: New debt – based financing

models. International Business Research, 5, No. 2: 1 – 3.

74. Subramanian, K.V. (1996), Underinvestment, Debt Financing, and Long - Term Supplier

relations. Journal of Low, Economics and Organization, vol. 12, fq. 461 – 479.

75. Subramanian, K.V., and Tung F. (2009, October). Law and Project finance. Retrieved

from http://swissmc.blackboard.com.

76. IFC, Project finance in Developing Countries: The importance of Project Finance,

Chapter 1, fq 1 – 10.

77. Waker dhe Smith (1995) shihe te Dahel, R., (1996) Project financing and risk analysis.

78. Wiggins, S., (1990), The Comparative Advantage of Long Term Contracts and Firms.

Journal of Low, Economics and Organization, vol. 6, fq. 155 – 170.

79. Wooldridge, J. M (2000), Introductory, econometrics: A modern Approch. Mason Ohio:

South-Western CollegePub.

80. Xhafa H., Ciceri, B (2000), “Drejtimi Financiar”.

81. Future driven Funds di Goldman Sachs Asset Management/Fondi Obbligazionari Mercati

emergenti e in crescita, marrë nga:

http://www.goldmansachs.com/gsam/docs/funds_international/static_literature/all_country/fdf-emd-it.pdf.

82. Energy Business Consulting , nëntor – 2011, marrë nga:

http://www.energjia.al/component/content/article/34-news/4309-perse-deshtuan-koncesionet-e-

hidrocentraleve-ne-shqiperi-opinione-nga-eksperte-te-fushes.

83. Gazeta Standard, e gjeni në faqen: http://www.standard.al/ekskluzive-koncesionet-rregullat-e-reja-dhe-

sektoret-qe-do-te-perfshihen/.

http://swissmc.blackboard.com/

http://www.goldmansachs.com/gsam/docs/funds_international/static_literature/all_country/fdf-emd-it.pdf





182 | P a g e

Anekse

Aneksi 1

Numri i projekteve BOT – nga 1990 – 2012

Shteti Energjia Telekomi Transporti Uji Totali

Shqipëria 2 2 0 0 4

Armenia 0 2 0 0 2

Azerbaxhan 0 4 4 0 8

Bjellorusia 1 3 0 0 4 Bosnia dhe

Hercegovina 0 2 0 0 2

Bullgaria 16 4 0 0 20

Gjeorgjia 2 10 0 0 12

Kosova 0 1 0 0 1

Lituania 1 5 0 0 6

Maqedonia 1 2 0 0 3

Moldavia 0 4 1 0 5

Mali i Zi 0 2 0 0 2

Rumania 7 7 2 0 16

Rusia 6 94 4 4 108

Serbia 0 2 0 0 2

Turqia 60 3 5 1 69

Ukrahina 3 12 1 0 16

Totali 99 159 17 5 280

183 | P a g e

Aneksi 2: Shembuj të vleërsimit të riskut të vendit nga ICRG

1 Norvegji 90.5

8 Suedi 85.0

9 Danimarka 84.8

11 Gjermani 83.5

37 Poloni 75.5

42 Sloveni 74.8

44 Itali 74.5

47 Azerbaxhan 74.0

51 Rusia 72.8

62 Hungari 71.5

66 Kroaci 70.8

82 Shqiperia 68.0

111 Turqia 63.3

114 Armenia 63.0

119 Greqia 61.5

Renditja e

disa Shteti

Niveli i Riskut

të vendit

184 | P a g e

Aneks 3: Të dhëna të përdorura në model për riskun e vendit dhe atij politik

A 12 G 6

B 12 H 6

C 12 I 6

D 12 J 6

E 12 K 6

F 6 L 4

Renditja Shtetet A B C D E F G H I J K L

Vleresimi

i riskut

121 Shqiperia 6.0 5.0 8.5 10.0 10.5 2.0 5.0 5.0 2.5 4.5 5.0 2.0 66.0

1 Algjeria 8.0 5.0 7.5 7.5 10.5 2.0 3.0 2.5 3.0 3.5 3.5 2.0 58.0

2 Angola 9.5 3.0 8.0 8.5 11.0 2.0 2.0 4.0 2.5 3.0 2.5 1.5 57.5

3 Argjentina 6.0 5.5 5.5 9.0 9.5 2.5 4.5 6.0 2.5 6.0 4.5 3.0 64.5

139 Armenia 7.0 5.0 8.5 10.0 8.0 1.5 3.5 5.0 3.0 5.5 2.5 1.0 60.5

4 Australia 7.5 10.0 10.5 10.0 10.0 5.0 6.0 6.0 5.5 4.0 6.0 4.0 84.5

5 Austria 8.5 10.0 11.5 11.0 11.5 5.0 6.0 5.0 6.0 4.0 6.0 4.0 88.5

140 Azerbazhan 10.0 8.0 9.5 9.0 8.5 1.5 3.5 4.0 3.5 4.5 1.5 1.0 64.5

102 Bahamas 9.0 5.5 11.5 11.0 12.0 4.0 6.0 6.0 4.5 4.0 5.5 3.0 82.0

103 Bahrein 8.0 7.0 11.5 10.0 11.0 2.5 3.0 3.5 5.0 4.5 4.5 2.0 72.5

6 Bangladesh 7.5 2.0 7.0 7.0 8.5 3.0 2.5 3.5 2.0 2.5 3.5 2.0 51.0

141 Bjellorusi 9.0 5.0 8.0 8.5 8.5 2.0 3.0 5.0 4.0 5.0 1.5 1.0 60.5

7 Belgjike 7.0 8.0 9.5 11.5 11.5 5.0 6.0 4.5 5.0 3.0 6.0 4.0 81.0

10 Brazil 9.0 7.0 8.0 9.5 10.5 3.0 4.0 6.0 2.0 3.0 5.0 2.0 69.0

11 Bullgaria 6.0 5.5 9.5 10.0 9.0 2.0 5.0 5.0 2.5 4.5 5.5 2.0 66.5

14 Kanada 8.5 9.0 11.5 11.0 11.0 5.0 6.0 6.0 5.5 3.5 5.5 4.0 86.5

15 Kili 8.0 7.5 11.5 8.5 9.0 4.5 4.5 6.0 4.5 5.0 5.0 3.0 77.0

16 Kina 9.0 8.0 6.5 9.0 9.0 2.0 3.0 5.0 4.0 3.5 1.5 2.0 62.5

17 Kolumbia 10.5 4.0 8.5 6.5 9.5 3.0 2.0 5.0 2.0 5.0 4.5 2.0 62.5

98 Kongo 7.0 1.5 6.0 6.0 8.0 1.5 0.0 4.0 1.0 1.0 2.0 0.0 38.0

19 Kosta rika 7.5 7.5 8.5 10.5 9.5 2.0 6.0 5.0 3.5 6.0 5.5 2.0 73.5

142 Kroacia 8.0 5.0 9.5 11.5 10.5 3.0 5.0 5.0 4.5 5.0 5.5 3.0 75.5

21 Kuba 8.5 6.0 3.0 9.5 10.0 3.0 1.5 4.0 3.0 6.0 0.0 2.0 56.5

107 Qipro 9.5 9.0 11.0 11.0 9.5 4.0 5.0 4.0 5.0 2.5 6.0 4.0 80.5

22 Republika Ceke 6.5 7.5 11.5 10.0 10.5 2.5 6.0 6.0 5.0 4.0 5.5 3.0 78.0

23 Danimarka 8.5 10.0 11.0 9.0 8.5 5.5 6.0 6.0 6.0 4.0 6.0 4.0 84.5

Konflikte te brendshme Tensione etnike

Konflikte te jashtme Shkalla e demokracise

Korrupsioni Cilesia e burokracise

Qendrueshmeria e qeverise Forcat ushtarake ne politike

Kushtet social-ekonomike Tensione fetare

Profili i Investimeve Ligji dhe rregulli

185 | P a g e

Aneksi 4

Sektori Energji

Shteti Emri i projektit Tipi i projektit Modeli i

projektit

Segmenti Investimi Total (ne

milione)US$

Sponsorat

Shqiperia Cerruje 1 & 2 Mini

Hydropower Plants

Greenfield

project

BOT Prodhimi i

energjise

4.16 Energy Partners (100% /

Albania)

Bullgaria Veliko Tarnovo Solar PV

Project

Greenfield

project

BOO Prodhimi i

energjise

203.49 SDN Company (50% / Korea,

Rep.), Korea Electric Power

Company (KEPCO) (50% /

Korea, Rep.)

Bulgaria Middle Iskar Cascade

project (Phase II)

Greenfield

project

BLT Prodhimi i

energjise

34.6 Petrolvilla Group (90% / Italy)

Bullgaria JV CO Bourgas Solar

Plant

Greenfield

project

BOO Prodhimi i

energjise

4 ERG Renew (Italy), Lukoil (

Russian Federation)

Bulgaria Kosharevo Solar PV Greenfield

project

BOO Prodhimi i

energjise

10 GSG Studena ood (..% /

Bulgaria)

Gjeorgjia Khrami I & II Divestiture Privatizim I plote Prodhimi i

energjise

104 Inter RAO UES (100% / Russian

Federation

Rumania Martifer Babadag wind

farm

Greenfield

project

BOO Prodhimi i

energjise

80 Martifer Group ( Portugal)

Rumania EDPR Cernavoda I & II

Wind Farm

Greenfield

project

BOO Prodhimi i

energjise

266 Electricidade de Portugal SA

(85% / Portugal)

Rumania Enel Corugea wind farm Greenfield

project

BOO Prodhimi i

energjise

158 Enel SpA (Italy)

Rumania EDPR Pestera wind farm Greenfield

project

BOO Prodhimi i

energjise

170.24 Electricidade de Portugal SA

(85% / Portugal)

Rumania Enel Moldova Noua

wind farm

Greenfield

project

BOO Prodhimi i

energjise

97 Enel SpA (100% / Italy)

Rusia OJSC Tomsk Distribution

Company

Kontrate

leasingu dhe

menaxhimi

Kontrate

menaxhimi

Shperndarje e

energjise

0 Electricitete de france (100%/

France)

Turqia Toroslar Elektrik

Dagatim A.S

Koncesion BROT Shprndarje e

energjise

2075 Yildizlar Holding (100%/Turkey)

186 | P a g e

Turqia Akdeniz Elektrik Dagatim

A.S

Koncesion BROT Shperndarje e

energjise

1170 Ciner Group Elektrik Uretim

(100%/Turkey)

Turqia 52 Hydroelectric Plants

Group 1

Koncesion ROT Prodhimi i energjie 6.6 Kent Solar Elektrik Uretim

(100%/Turkey)

Turqia Polat Soma II Wind Farm Greenfield

Project

BOO Prodhimi i

energjise

99.9 EEN TKN Holdings AS (Turkey),

EDF Energies Nouvelles SA

(France)

Turqia Ilterk Susurluk wind

farm

Greenfield

Project

BOO Prodhimi i

energjise

90 Eksim Investment Holding

(Turkey).

Turqia Galata Sah wind farm Greenfield

Project

BOO Prodhimi i

energjise

147 Agaoglu Group (Turkey)

Turqia Karesi Akres wind farm Greenfield

Project

BOO Prodhimi i

energjise

66.5 Yircali Group (100%/Turkey)

Turqia Dost Yuntdag II wind

farm

Greenfield

Project

BOO Prodhimi i

energjise

85 Dost Enerji (Turkey)

Turqia Enerjisa Dagpazari II

wind farm

Greenfield

Project

BOO Prodhimi i

energjise

47 Verbund (50%/Austria)

Turqia Verbund Canakkale-

Mahmudiye wind far

Greenfield

Project

BOT Prodhimi i

energjise

49.2 Verbund (50%/Austria),

Sabanci Holding (50%/Turkey)

Turqia Sanko Yedigoze hpp Greenfield

Project

BOT Prodhimi i

energjise

400 Sanko Holding (100%/Turkey)

Turqia Akfen Camlica III hpp Greenfield

Project

BOT Prodhimi i

energjise

45 Akfen Holding (Turkey)

Turqia Darenhes Tatar hpp Greenfield

Project

BOT Prodhimi i

energjise

300 Limak Holding (Turkey), Bilgin

Enerji (Turkey)

Turqia Ayen Korkmaz wind

farm

Greenfield

Project

BOO Prodhimi i

energjise

66.5 Aydiner Insaat (Turkey)

Turqia Enerjisa Yamanli II hpp Greenfield

Project

BOT Prodhimi i

energjise


Turqia Enerjisa Kavsakbendi

hpp

Greenfield

Project

BOT Prodhimi i

energjise


Ukraina Novoazovskiy wind farm Greenfield

Project

BOO Prodhimi i

energjise

118.4 Wind Park Novoazovskiy LLC

(100%/Ukraine)

187 | P a g e

Aneksi 5: Marrëdhëniet kontraktuale ndërmjet Sponsorit – Qeverisë – Huadhënësve.

1. Marrëdhënie kontraktuale ndërmjet Sponsorit dhe Huadhënësit:

Madhësia e huasë

Valuta

Norma e intersit dhe komisionet

Taksat

Raportet financiare

Marrëveshje të tjera

Penalitete në rast të mos përmbyshje të afateve

Kërkesa të tjera mbështetëse (të përmendura këto gjatë punimit, security package,

sigurimet, llogari rezerve të shërbimit të borxhit etj).

2. Marrëdhënie kontraktuale ndërmjet Sponsorit dhe SPV-së:

Qëllimin dhe strukturën e SPV-së

Pronësinë

Ndarjen e pronësisë

Shpërndarjen e flukseve monetare

Qeverisja

Zgjidhja e mosmarrëveshjeve

3. Marrëdhënie kontraktuale ndërmjet Sponsorit dhe Qeverisë:

Marrëvshja e koncesionit

Kohëzgjtja e periudhës së koncesionit

Përqindja e Taksës së korporatës

Skema e amortizimit

Garanci për të ardhurat

Marrëveshjet e blerje së produktit kur blerësi është kompani me pronësi shtetërore (si

PPA për energjinë)

Ukraina Active Rodnikovoye

solar PV

Greenfield

Project

Prodhimi i

energjise

25 Activ Solar Holding

(100%/Austria)

Ukrahine Active Ohotnikovo solar

PV

Greenfield

Project

BOO Prodhimi i

energjise

200 Activ Solar Holding

(100%/Austria)

ERMEL PhD from the crypt, Fakulteti Ekonomik, Departamenti the ...

Documents

Transcript of ERMEL PhD from the crypt, Fakulteti Ekonomik, Departamenti the ...