Doktoratura Klaudeta Merollari, Fakulteti Ekonomise, Departamenti i

Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari

1

Universiteti i Tiranës

Fakulteti i Ekonomisë

Departamenti i Financës

TEZË DOKTORATURE

Teori dhe strategji të financimit të kompanive.

Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.

Ne kerkim te grades “Doktor”

Kandidati: Udhëheqës Shkencor:

Klaudeta MEROLLARI Prof. Dr. Beshir CICERI

Tiranë, Qershor 2012


2

Dedikim

Punën për këtë material ia kushtoj bashkëshortit dhe dy fëmijëve të

mij, Kristit dhe Sofias për kohën e munguar pranë tyre.

Mirënjohje

Shpreh mirënjohen time për Fakultetin e Ekonomisë, Departamentin

e Financës, që më krijoi mundësi për kryerjen e këtij studimi.

Një falenderim dhe mirënjohje të veçantë profesorit tim udhëheqës,

Prof.Dr.Beshir Ciceri, për besimin që pati tek unë dhe për këshillat e

vyera gjatë gjithë kohës së kushtuar së bashku kësaj teme.

Ju faleminderit!

Klaudeta Merollari


3

STRUKTURA E TEMËS

HYRJE

Përmbledhje ekzekutive

Arsyet e zgjedhjes së temës

Objektivat

Metodologjia e studimit

I. Nevoja e kompanive për financim dhe burimet e financimit

1.1 Burimet e brendëshme

1.2 Burimet e jashtme

II. Teori të strukturës së kapitalit

2.1 Kostoja e kapitalit aksioner

2.2 Kostoja e borxhit

2.3 Struktura optimale e kapitalit

2.4 Leva financiare dhe risku

2.5 Faktorët që ndikojnë në vendimet e strukturës së kapitalit

- Strategji të financimit të kompanive franceze

III.Problemet e financimit të kompanive në vendet në zhvillim

3.1 Pamjaftueshmëria e burimeve të financimit

3.2 Sistemi financiar në vendet në zhvillim. Roli i bankave dhe i tregjeve

financiare

3.3 Roli i shtetit në zhvillimin e sistemit financiar

3.4 Kriza financiare botërore dhe ndikimi i saj në financimin e kompanive

IV. Tregu i kapitalit në Shqipëri

4.1 Nevoja për zhvillimin e tregut të kapitalit në Shqipëri

- Argumente që mbështesin zhvillimin e tregut të kapitalit

- Argumente kundër zhvillimit të tregut të kapitalit

4.2 Shkaqet e mosfunksionimit të Bursës së Tiranës

4.3 Avantazhet e aktivizimit të Bursës së Tiranës


4

V. Probleme të financimit të kompanive shqiptare

5.1 Burimet e financimit që përdoren më shpesh nga kompanitë shqiptare

5.2 Problematika midis sistemit bankar dhe kompanive

5.3 Problematika midis tregut të kapitalit dhe kompanive

Konkluzione dhe rekomandime

Anekse

Literatura


5

Hyrje

Pas viteve ’90, Shqipëria ka kaluar nëpër një sërë ndryshimesh të mëdha ekonomike dhe

sociale. Me kalimin në ekonominë e lirë të tregut filluan të krijoheshin bizneset e para private

dhe më pas kompanitë. Kompanitë kanë nevojë për burime financimi që në momentin e

krijimit dhe në vazhdim, për të financuar rritjen e tyre, për të financuar investimet në aktive të

qëndrueshme, financimin e projekteve afatgjata etj.

Shqipëria nuk vuan nga mungesa e kapitalit por nga mungesa e përdorimit efektiv të tij. Kjo

sepse rezervat e kapitalit të depozituara në sistemin bankar shqiptar për frymë të popullsisë,

janë më të larta krahasuar me disa vende postkomuniste të ballkanit.

Kapitali i depozituar në sistemin bankar shqiptar është investuar në biznesin vendas në

nivelin më të ulët krahasuar me disa vende të tjera ballkanike. Kreditimi i ulët është një nga

faktorët e defiçitit të lartë tregtar që ka Shqipëria. Përdorimi efektiv i kapitalit do të kishte

ndikuar në zbutjen e këtij defiçiti.

Qëllimi i punimit

Ky punim ka për qëllim të japë një trajtim teorik të metodave të financimit të kompanive

dhe të analizojë problemet e financimit të kompanive shqiptare në tregjet vendase. Gjatë

studimit do të analizohet gjithashtu edhe përvoja e vendeve të zhvilluara në lidhje me çështjet

e financimit të kompanive.

Ai synon të japë një kontribut modest për të argumentuar se çfarë nevojitet të bëhet për të

përmirësuar situatën dhe problemet aktuale që kanë kompanitë shqiptare në sigurimin e

fondeve të nevojshme.

Rezultatet e aritura në këtë studim, do të shërbejnë si bazë për të çelur një fushë të mirë

kërkimi për studime të mëtejshme.

Objektivat e studimit

Realizimi i këtij punimi do të synojë përmbushjen e disa objektivave:

Të evidentohet situata e përgjithshme e tregjeve financiare në Shqipëri.

Të vihet në dukje roli i shtetit në funksionimin e tregjeve financiare në Shqipëri.

Të evidentohen problemet që kanë kompanitë shqiptare në lidhje me financimin.


6

Të evidentohet eksperienca e vendeve të zhvilluara, duke e krahasuar atë me

vendet në zhvillim.

Të përcaktohen drejtimet kryesore ku duhet të bëhen përmirësime në të ardhmen.

Të evidentojmë disa konkluzione dhe të japim disa rekomandime modeste për

përmirësimet që duhen bërë.

Arsyet pse është zgjedhur kjo temë:

Zgjedhja e temës u orientua nga problematika aktuale si dhe risitë që ofrojnë në këtë fushë

vendet e zhvilluara.

Në argumentimin tonë për këtë zgjedhje të bërë, morëm në konsideratë:

vështirësitë në gjetjen e burimeve të financimit si një problem i mprehtë ekonomik për

bizneset.

ndihma modeste që mund të jepet në përmirësimin e situatës aktuale të bizneseve në

lidhje me problemin e financimit.

Ekzistenca e punimeve të pakta të mëparshme mbi këtë temë në vendin tonë, nga

studiues e kërkues të fushës.

Ekzistenca e burimeve të mundshme të informacionit në terenin shqiptar dhe atë të

huaj.

Ndër arsyet e zgjedhjes së temës mund të përmendim :

1. Kompanitë shqiptare nuk janë më në fillimet e tyre, ato tashmë janë “rritur” dhe

për të vazhduar më tej këtë rritje si dhe për të financuar investimet e tyre në

aktive të qëndrueshme dhe në projekte afatgjata, ato kanë nevojë për burime

financimi. Gjetja e fondeve me kosto sa më të ulët po bëhet një sfidë, duke patur

parasysh dhe krizën financiare botërore.

2. Ndihma modeste që mund të jepet në përmirësimin e funksionimit të tregut të

kapitalit në Shqipëri.

Metodologjia

Për realizimin e punimit të Doktoraturës, vënd të veçantë ka pasur metodologjia e përdorur si

bazament i sigurt dhe orientim i qartë në fazën e konceptimit, përpunimit metodologjik, e

punës empirike të çështjeve që përmbledh ky punim. Për këtë ndoqëm hapat e mëposhtëm:


7

Faza e parë: Zgjedhja e Literaturës

Ky hap konsiston në rishikimin e literaturës në lidhje me objektin e studimit. Ai përfshin

studimin e librave, artikujve, kumtesave të konferencave kombëtare dhe ndërkombëtare etj.

Për konceptimin e këtij punimi u shfrytëzuan një sërë shkrimesh nga fusha e kërkimit duke

bërë paraprakisht një përzgjedhje të tyre. Në këtë proces janë klasifikuar ato më të

përshtatshmet dhe në të njëjtën kohë është bërë një inventarizim i tyre. Reçensionimi i

shkrimeve shërbeu edhe si bilanc i asaj se çfarë është shkruar në këtë fushë.

Mbi këtë bazë, u parashtruan dhe u formuluan një sërë çështjesh që lidhen me studimin.

Literatura e zgjedhur na ndihmoi edhe në konturimin e përmbajtjes, të mjaft koncepteve të

nevojshme që u përfshinë në punim. Gjithashtu, ajo na ndihmoi edhe për të evidentuar teoritë.

Qëllimi ynë i përzgjedhjes të literarurës bashkëkohore ishte përcaktimi i mirë i fushës së

studimit, gjenerimi i pyetjeve kërkimore, evidentimi i asaj ç’ka është arritur dhe çfarë mbetet

për t’u arritur nëpërmjet thellimit të njohjes.

Zgjedhja e literaturës është shtrirë mbi një numër relativisht të konsiderueshëm autorësh të

huaj si dhe informacioneve vendase, duke marrë në konsideratë natyrën komplekse të

problematikës së financimit të kompanive në vendin tonë. Punimet mbi këtë temë, pjesë apo

aspekte të veçanta të saj, patën vlerën dhe rëndësinë e tyre si burime reference. Nga këto

punime u përftuan mjaft nga burimet e informacionit të përdorur. Në aspektin e brendshëm u

përdorën mjaft burime informacioni dhe të dhëna sekondare.

Faza e dytë: Mbledhja e të dhënave

Mbledhja e të dhënave përfshin grumbullimin e të dhënave nga publikime të Bankës së

Shqipërisë, statistika të BSH, Buletine të BSH, INSTAT, të cilat u përdoren për të mbledhur

informacione, për të mbledhur informacione u përdorën pyetësorë dhe anketa..

Faza e tretë: analiza e të dhënave

Në realizimin me sukses të objektivave të caktuara në këtë studim jemi mbështetur në

metodën e analizës dhe sintezës dhe në analizën e të dhënave sekondare.


8

Përcaktimi i problemit të studimit.

Pas përmbysjes së rregjimit komunist, Shqipëria ka kaluar nëpër një proçes të ndryshimeve të

mëdha ekonomike e sociale. Natyrisht në këtë proçes të gjerë e të gjithanshëm, në fokus kanë

qenë edhe problemet që kanë hasur kompanitë në gjetjen e fondeve për financim.

Në Shqipëri, ashtu sikurse edhe në vendet e tjera në zhvillim, kompanitë kanë probleme me

gjetjen e një burimi financimi. Vendet në zhvillim kanë pamjaftueshmëri të burimeve të

financimit, ato karakterizohen gjithashtu edhe nga probleme që lidhen me funksionimin e

tregjeve financiare. Prandaj, një nga ojektivat kryesor të këtij studimi është analiza e

problemeve që kanë kompanitë shqiptare në lidhje me financimin e tyre. Gjatë studimit do të

analizohen gjithashtu përvoja e vendeve të BE dhe vendeve në zhvillim, me synim përfitimin

nga përvojat më të mira.

Formulimi i çështjeve të studimit

Gjatë fazës së konceptimit të punimit u përcaktuan edhe një grup çështjesh dhe nënçëshjesh,

si pyetje që orientuan kërkimin tonë drejt gjetjes së përgjigjeve të nevojshme të kësaj

përpjekjeje. Ato u formuluan në kohezion dhe mbi bazën e një logjike që kërkonte spjegimin

e fenomenit reformues të marrë në studim. Analiza e të dhënave është strukturuar mbi këtë

logjikë çështjesh :

Cilat janë burimet financiare disponible për kompanitë në vendet në zhvillim?

Cilat janë mundësitë e zgjedhjes së burimeve të financimit në vendet e

zhvilluara?

Cilat janë problemet dhe vështirësitë që ekzistojnë aktualisht në gjetjen e

burimeve të financimit nga kompanitë shqiptare?

A do të zgjidhte problemet që kanë kompanitë shqiptare në gjetjen e burimeve

financiare funksionimi i Bursës së Tiranës?

A i plotësojnë kushtet kompanitë shqiptare për t’u listuar në Bursën e Tiranës?


9

Kapitulli i parë

Nevoja e kompanive për financim dhe burimet e financimit




Burimet e financimit të kompanive mund t’i ndajmë në dy grupe kryesore (figura 1) :

Burimet të brendëshme

Burimet të jashtme

Kompanitë sigurojnë kapital financiar nga brenda duke mbajtur fitimet e gjeneruara. Këto

fonde përfaqësojnë ndryshimin pozitiv ndërmjet shpenzimeve që krijon kompania dhe të

ardhurave që krijon ajo.

Një burim tjetër i mbrendshëm i financimit janë kursimet e gjeneruara përmes menaxhimit

më eficient të kapitalit qarkullues. Ky kapital është i shkrirë në aktivet dhe detyrimet

afatshkurtra. Menaxhimi më eficient i kërkesave ndaj blerësve, detyrimeve ndaj furnitorëve,

stoqeve të mallrave dhe rezervave monetare, mund të zvogëloj mbitërheqjet nga llogaria

bankare dhe ngarkesat me interesa dhe të rris rezervat monetare. Burim i mbrendshëm

financimi janë dhe fondet e amortizimit të aktiveve të qëndrueshme të trupëzuara.

Figura 1. Burimet e financimit të kompanive

Burimet e financimit

Burimet e brendëshme Burimet e jashtme

Fitimet e mbajtura

Kursimet nga menaxhmenti

Amortizimi

Instrumentet e borxhit

Instrumentet e kapitalit


10

Kompanitë preferojnë të përdorin fitimet e mbajtura si burime financimi sepse ato paraqiten

si burime më të lira, por shuma e tyre është e kufizuar. Për këtë arsye ato duhet të

konsiderojnë edhe burimet e jashtme të financimit.


Ekzistojnë shumë burime të jashtme të financimit, të cilat ndahen në dy lloje kryesore :

a) financimi me borxh dhe b) financimi me kapital aksioner. Financimi i jashtëm mund të

klasifikohet edhe nga aspekti i afatit të fondeve (financim afatshkurtër dhe financim afatgjatë)

dhe nga aspekti institucional (sigurimi i fondeve financiare përmes tregut financiar apo

përmes ndërmjetësve financiarë).

Figura 2. Burimet e jashtme të financimit

Edhe pse korporatat e mëdha, kohë pas kohe, sigurojnë kapitalet përmes emetimit të borxhit,

mënyra më e rëndësishme e sigurimit të kapitalit nga burimet jashtë firmës, por që përdoret

më rrallë, është emetimi i aksioneve.

Raporti midis burimeve të brendëshme dhe burimeve të jashtme

Burimet e brendëshme të financimit përbëjnë pjesën më të madhe të fondeve për financimin e

aktivitetit të kompanive, zakonisht ndërmjet 50-70%. Edhe pse në periudha të caktuara

kohore burimet e jashtme të financimit shënojnë një rritje të konsiderueshme, ato mbeten me

një rëndësi më të vogël në krahasim me burimet e brendëshme të financimit.

Letrat me vlerë nëtregjet e kapitalit

Borxhi Aksionet

Huatë bankare

Obligacionet

Letra komerciale

Kontratat me qira

E zakonshme

Të preferuara

Dëftesat e garantuara


11

Faktorët që ndikojnë në raportin midis burimeve të financimit

Raporti midis burimeve të brendëshme dhe burimeve të jashtme të financimit varet nga disa

faktorë, si vijon:

Shuma e fondeve të nevojshme

Shkalla e fitimit e operacioneve

Kosto oportune e fitimeve të mbajtura

Kostot që shoqërojnë burimet e jashtme të financimit

Disponueshmëria e burimeve të jashtme për kompaninë

Politika e dividentit e kompanisë

Burimet e financimit afatshkurtër1

Burimet e financimit afatshkurtër përdoren për financimin e aktiveve afatshkurtra dhe

shlyerja e tyre bëhet brenda një viti.

Burimet kryesore të financimit afatshkurtër janë:

Kredia tregtare

Është një burim financimi i rastit dhe është tepër e rëndësishme për biznesin e vogël.

Kreditë nga bankat tregtare

Kredia afatshkurtër nga bankat tregtare paraqitet në bilancet kontabël të shoqërive në

zërin “Hua nga bankat tregtare” dhe është e dyta për nga rëndësia pas kredisë tregtare

si burim financimi afatshkurtër.

Letrat tregtare

Letrat tregtare përdoren si burim financimi afatshkurtër nga kompanitë e mëdha. Ato

përbëhen nga kambiale që kompanitë e mëdha u shesin shoqërive të tjera, shoqërive të

sigurimit, fondeve të pensioneve dhe bankave.

Faktoringu

Është një formë tjetër financimi afatshkurtër. Shoqëritë u shesin klientët

institucioneve financiare që luajnë rolin e blerësit të kredive (faktorit). Kjo formë

financimi është e përshtatshme dhe me përparësi por mund të jetë e kushtueshme. Në

vendin tonë kjo formë financimi nuk përdoret pasi mungojnë institucionet financiare

që të luajnë rolin e faktorit.

Pak firma mund të ekzistojnë pa fonde me afat të shkurtër2.

1 Beshir Ciceri, Halit Xhafa, “ Drejtim Financiar 2”, ribotim 20112 Herbert B. Mayo « Finance : an introduction »


12

Burimet e financimit afatmesëm

Burimet e financimit afatmesëm shlyhen brenda një periudhe 1-5 vjeçare dhe përdoren për

financimin e investimeve afatmesme.

Format kryesore të burimeve të financimit afatmesëm janë:

Kredia bankare afatmesme

Kjo kredi i jepet një biznesi nga bankat tregtare për një kohë mbi 1 deri 5 vjet. Shlyerja bëhet

me këste dhe interesi llogaritet mbi borxhin e mbetur. Si garanci përdoret hipoteka e

ndërtesave, por kompanitë e mëdha mund të marrin hua edhe pa garanci.

Kontratat e shitjes së kushtëzuar

Shitja e kushtëzuar parakupton ruajtjen e pronësisë së shitësit mbi pajisjen derisa blerësi të

bëjë pagesën tërësore. Përdoren për të financuar blerjen e pajisjeve të reja nga shoqëritë.

Kontratat e qirasë (leasing)

Kontratat e qirasë janë një formë bashkëkohore financimi afatmesëm. Ato marrin forma të

ndryshme, por më të rëndësishmet janë:

Shitja dhe dhënia e përkohshme me qira (leaseback). Shoqëria që ka në pronësi

pajisje, fillimisht ja shet ato një institucioni financiar. Njëkohësisht bën një

marrëveshje për marrjen e tyre me qira nga institucioni financiar.

Kontratat e qirasë oprerative (full service leasing). Qiradhënësi merr përsipër

mirëmbajtjen e pajisjeve. Qiramarrësi mund ta prishë kontratën para mbarimit të

afatit të saj.

Kontrata e qirasë financiare. Qiradhënësi nuk merr përsipër mirëmbajtjen e

pajisjeve. Këto lloj kontratash nuk mund të prishen para mbarimit të afatit të tyre.

Burimet e financimit afatgjatë

Kompanitë përdorin burime afatgjata për financimin e projekteve afatgjata. Në burimet e

financimit afatgjatë futen aksionet e zakonshme, aksionet e parapëlqyera dhe borxhi afatgjatë

(obligacionet). Kuptohet se emetimi dhe shitja e titujve afatgjatë kanë një kosto.

Vlerësimi i aksioneve të zakonshme si burim financimi

Aksionet e zakonshme si burim financimi kanë një sërë përparësish dhe mangësish për

kompaninë emetuese.

Përparësitë

1. Aksionet e zakonshme nuk kanë kosto fikse. Kompania paguan dividendë vetëm nëse

realizon fitim.

2. Aksionet e zakonshme nuk e kanë detyrimin e kthimit si obligacionet.


13

3. Shitja e aksioneve rrit mundësinë e kompanisë për të marrë borxh.

4. Aksionet e zakonshme shiten më lehtë se titujt e borxhit, sepse:

a) Kanë kthyeshmëri më të lartë se aksionet e parapëlqyera ose se titujt e borxhit.

b) I japin investitorit një mbrojtje më të mirë kundër inflacionit, sepse ata

përfaqësojnë një pronë të kompanisë.

Mangësitë

1. Shitja e aksioneve të zakonshme shton të drejtat e votës, ose kontrollin e

aksionerëve të tjerë që futen në kompani. Për këtë arsyje financimi me aksione

të zakonshme shpesh mënjanohet nga kompanitë. Pronarët-drejtues mund të

mos jenë të prirur për të ndarë kontrollin e kompanisë së tyre me të tjerët.

2. Aksionet e zakonshme u japin një numri më të madh pronarësh të drejtën e

ndarjes së fitimeve. Përdorimi i borxhit mund ta verë kompaninë në gjendje të

përdorë fonde me shpenzime të vogla, ndërsa aksionet e zakonshme u japin

aksionerëve të rinj të drejtën e marrjes së fitimeve neto të kompanisë.

3. Shpenzimet e nënshkrimit dhe të tregtimit të aksioneve të zakonshme, janë

zakonisht më të larta nga ato për nënshkrimin dhe tregtimin e aksioneve të

parapëlqyera ose të titujve të borxhit.

4. Kostoja e aksioneve të zakonshme është më e madhe se ajo e borxhit. Prandaj

nëse kompania ka një borxh më të vogël nga ai që duhet për një strukturë

optimale kapitali, kosto mesatare e kapitalit do të jetë më e lartë nga sa duhet.

5. Dividentët e aksioneve të zakonshme nuk zbriten për efekt të llogaritjes së

tatimit, ashtu siç ndodh me interesat e obligacioneve.

Vlerësimi i borxhit afatgjatë si burim financimi

Nga këndvështrimi i kompanisë që emeton obligacione, borxhi afatgjatë ka një sërë

përparësish dhe mangësish.

Përparësitë

1. Kostoja e borxhit (interesi) është e përcaktuar që me emetimin e titujve dhe nuk

ndryshon deri në mbarim të afatit të shlyerjes së tyre. Zotëruesit e obligacioneve nuk

marrin pjesë në fitimet e mëdha që mund të realizojë kompania.

2. Përqindja e kthyeshmërisë së parashikuar për borxhin është më e ulët nga ajo e

aksioneve të zakonshme ose të parapëlqyera.

3. Aksionerët nuk humbasin asnjë pjesë të kontrollit mbi kompaninë, nëse ajo përdor

financimin me anë të borxhit.


14

4. Pagesat e interesit të borxhit zbriten për efekte fiskale. Kjo bën që një pjesë të kostos

së borxhit ta përballojë shteti.

5. Fakti që kontrata obligacionare përmban kushtin e shlyerjes së borxhit para mbarimit

të afatit, ndihmon në krijimin e një strukture financiare të luhatshme për kompaninë.

Mangësitë

1. Borxhi ka një kosto fikse, e cila duhet përballuar edhe në kushtet e mosrealizimit të

fitimeve. Kjo mund të çojë në mospagimin e interesave, gjë që nga ana e vet shton

frikën e huadhënësve, të cilët mund të kërkojnë kthimin e shumave kryesore. Një

gjendje e tillë mund të çojë derë në falimentimin e kompanisë.

2. Një risk më i madh përmban përqindje më të larta të kapitalizimit të fitimit aksioner.

Pra, edhe nëse leva financiare është e favorshme dhe shton fitimin për aksion,

përqindjet më të larta të kapitalizimit, që sjell leva mund të bëjnë që të ulet vlera e

aksioneve të zakonshme.

3. Borxhi ka zakonisht një afat shlyerje të përcaktuar me saktësi. Për këtë arsye drejtuesi

financiar duhet të marrë masa paraprake për shlyerjen e tij. Një masë e tillë siç dihet

është krijimi i një fondi amortizimi financiar.

4. Me që borxhi afatgjatë është një angazhim për një kohë të gjatë, ai përmban një risk të

lartë. Parashikimet dhe planet sipas të cilave ka qenë emetuar borxhi mund të

ndryshojnë. Borxhi mund të bëhet një barrë ose mund të jetë përparësi. Për shembull,

nëse fitimi dhe niveli i çmimeve ulen shumë mendimi për të marrë shumë borxh mund

të quhet një politikë financiare jo e drejtë.

5. Në një marrëdhënie kontraktore kushtet e kontratës obligacionare mund të jenë shumë

më të rrepta se në një marrëveshje të kredisë afatshkurtër. Pra, kompania mund t’u

nënështrohet detyrimeve më të mëdha të cilat çregullojnë dhe paralizojnë kontratën

obligacionare afatgjatë më shumë se kur merret borxh afatshkurtër ose kur emetohen

aksione të zakonshme.

6. Sigurimi i fondeve me anë të borxhit afatgjatë ka një kufi. Disa rregulla të politikës

financiare, përgjithësisht të pranuara, përcaktojnë se raporti i borxhit nuk duhet të

kalojë disa kufij. Këto rregulla financiare parandaluese përcaktojnë kufijtë deri në të

cilët mund të sigurohen fonde me anë të borxhit afatgjatë.

Vlerësimi i aksioneve të parapëlqyera si burim financimi

Nga këndvështrimi i kompanisë emetuese, emetimi i aksioneve të parapëlqyera ka një sërë

përparësish dhe mangësish.


15

Përparësitë

1. Përparësia më e madhe është se kompania nuk ka detyrimin për të kryer pagesën e

dividentëve kur nuk ka mundësi.

2. Një kompani me kthyeshmëri të lartë, që dëshiron të zgjerohet, mund të sigurojë

fitime më të mëdha për aksionerët fillestarë, me anë të shitjes së aksioneve të

parapëlqyera, në krahasim me aksionet e zakonshme.

3. Duke shitur aksione të parapëlqyera, drejtuesi financiar mënjanon kushtin e

pjesëmarrjes së barabartë në fitim, i cili është i pranishëm kur shiten aksione të reja të

zakonshme.

4. Aksionet e parapëlqyera e lejojnë kompaninë të mënjanojë ndarjen e kontrollit, me

anë të pjesëmarrjes në votime.

5. Meqë aksionet e parapëlqyera, zakonisht nuk kanë as afat shlyerje dhe as fond

amortizimi financiar, ata janë më fleksibile nga obligacionet.

Mangësitë

1. Përgjithësisht, aksionet e parapëlqyera shiten me një përqindje kthyeshmërie më të

lartë se ajo e obligacioneve.

2. Dividentët e parapëlqyer nuk zbriten për efekte fiskale, gjë që e bën shumë më të lartë

koston e tyre në krahasim me atë të obligacioneve.

Aksionet e parapëlqyera mund të jenë një formë e dëshirueshme financimi kur përdorimi i

borxhit do të sillte një risk të tepruar, ndërsa emetimi i aksioneve të zakonshme do të

ndikonte në problemet e kontrollit të kompanisë.

Nëse shitjet dhe fitimi i kompanisë paraqiten me luhatje të mëdha përdorimi i borxhit me

shpenzime fikse të interesit mund të jetë me rrezik. Në këtë rast aksionet e parapëlqyera

mund të ofrojnë një kompromis të pranueshëm. Përdorimi i tyre si burim financimi do të ishte

me shumë efektivitet nëse kompania ka një raport borxhi shumë të rënduar.


16

Kapitulli i dytë

Teori të strukturës së kapitalit

2.1 Kostoja e kapitalit aksioner





2.5.1Strategji të financimit të kompanive franceze “një analizë

empirike”

Teori të strukturës së kapitalit3

Kjo teori nuk jep shpjegim për gjithçka, ajo siguron një vështrim të vlefshëm mbi dobinë e

financimit me borxh krahasuar me financimin me aksione. Kuptimi i teorisë së strukturës së

kapitalit i ndihmon menaxherët në krijimin e strukturës optimale të kapitalit për kompaninë.

Teoria moderne e strukturës së kapitalit starton që në vitin 1958 me Modigliani dhe Miller.

Ata vërtetuan se vlera e një kompanie është e pavarur nga struktura e kapitalit. Përfundimet e

MM sugjerojnë se nuk ka rëndësi si e financon veprimtarinë e saj një kompani pasi struktura

e kapitalit është e pavarur nga vlera e kompanisë. Studimi i MM ishte bazuar mbi disa

supozime jorealiste. Pavarësisht nga këto supozime apo hipoteza joreale, rezultatet e teorisë

së MM janë mjaft të rëndësishme. Duke treguar kushtet në të cilat struktura e kapitalit është e

pavarur, MM paraqitën gjithashtu të dhëna se çfarë duhet të ketë një strukturë kapitali që të

jetë optimale dhe të ketë kështu ndikim në vlerën e kompanisë.

Ekziston një teori e dytë e strukturës së kapitalit që është “teoria e sinjaleve”. MM supozuan

se investitorët dhe menaxherët kanë ekzaktësisht të njëjtin informacion mbi treguesit

financiarë të kompanisë – ky quhet informacion simetrik. Sidoqoftë, shpesh menaxherët kanë

më tepër informacion se sa investitorët e jashtëm. Ky quhet informacion asimetrik dhe ka

ndikim të rëndësishëm në strukturën e kapitalit.

2.1 Kostoja e kapitalit aksioner (kapitali i vet)

Shumë pak kompani operojnë pa përdorim të dyanshëm të financimit me anë të borxhit dhe

financimit me anë të kapitalit aksioner. Burimet e fondeve nuk janë pa pagesë, kreditorët

3 Halit Xhafa, Beshir Ciceri “Drejtim Financiar 1” ribotim 2011


17

kërkojnë pagesën e interesit, investitorët e kapitalit aksioner kërkojnë fitimin me anë të

dividendëve dhe diferencës së çmimeve të aksioneve.

Kapitali i vet përbëhet nga fondet afatgjata të siguruara nga pronarët e kompanisë. Ndryshe

nga fondet e huajtura që duhen paguar në një datë të caktuar në të ardhmen, kapitali vetjak

qëndron në kompani për një periudhë të pacaktuar kohe.

Aksioni i zakonshëm është forma më e shtrenjtë e kapitalit të vet. Kostoja e kapitalit aksioner

varet nga dividendi dhe nga çmimi që investitorët janë të gatshëm të paguajnë për aksionin

(është norma e fitimit e kërkuar nga investitorët për aksionet e zakonshme). Kostoja e

kapitalit aksioner është një kosto oprtune, është e ardhura që këta investitorë kërkojnë prej

kompanisë, që të kënaqë përdorimet e mundëshme të parasë së tyre.


Kapitali borxh përfshin të gjitha huamarrjet afatgjata të shoqërisë. Kosto e borxhit është më e

ulët se kosto e formave të tjera të financimit. Kjo për shkak se huadhënësit përballojnë një

risk më të vogël se sa kontribuesit afatgjatë të kapitalit. Risku i tyre është më i vogël sepse:

1. Kanë një prioritet më të madh për të pasur të drejta mbi fitimet apo aktivet në

dispozicion.

2. Ushtrojnë një presion shumë më të madh ligjor kundrejt kompanisë për përfitimin e

pagesave në krahasim me aksion-mbajtësit.

Kostoja e borxhit është e lidhur me normën e interesit, tarifën e tatimit mbi të ardhurat e

kompanisë dhe riskun. Ligjet e tatimeve e lejojnë zbritjen e interesit përpara llogaritjes së të

ardhurave të tatueshme të kompanisë. Shpenzimet e interesit ndahen me shtetin, kështu që

kostoja efektive e financimit me borxh zvogëlohet.


Në literaturën financiare ka mjaft debate mbi faktin nëse ekziston një strukturë “optimale”

kapitali. Këto debate kanë filluar që nga fundi i viteve ’50 dhe akoma nuk është arritur një

rezultat konkret. Ata që besojnë se ekziston një strukturë optimale kapitali, zbatojnë metodën

tradicionale, ndërsa ata që besojnë se një strukturë e tillë nuk ekziston janë mbështetës të

metodës M&M, e quajtur kështu për nder të krijuesve të saj Franco Modigliani dhe Merton

H. Miller.

Shpesh drejtimit të kompanisë i lindin pyetje si:

Cili është kombinimi më i mirë i burimeve financiare, cila është struktura

optimale e kapitalit të kompanisë?


18

Cili kombinim i financimit me anë të borxhit dhe me anë të kapitalit aksioner

minimizon koston e kapitalit të kompanisë?

Kombinimi më i mirë i burimeve financiare të kompanisë quhet strukturë optimale e

kapitalit. Struktura optimale e kapitalit jep avantazhin e levës financiare pa rritje jashtë mase

të risqeve financiare. Në fakt ajo minimizon koston e përgjithshme të fondeve të kompanisë.

Kostoja e borxhit është më e vogël se kostoja e kapitalit aksioner. Borxhi është më i lirë sepse

është më pak riskoz për investitorin se sa pronësia, dhe shteti lejon zbritjen e shpenzimeve

për interesa para përcaktimit të të ardhurave të tatueshme. Drejtimi i kompanisë mund të ulë

koston e kapitalit me anë të zëvendësimit të kapitalit aksioner me borxh. Mirëpo, ndërsa rritet

pesha e mjeteve të financuara nga borxhi kompania bëhet më riskoze dhe rritet edhe kostoja e

borxhit edhe kostoja e kapitalit aksioner. Ajo që duhet të përcaktojë drejtimi i kompanisë

është kombinimi optimal i financimit me borxh dhe financimit me aksione, që do të

minimizojë koston e kapitalit të kompanisë. Kur kjo përcaktohet, drejtimi duhet të kërkojë ta

ruajë këtë kombinim të veçantë të financimit me borxh dhe kapital aksioner.

Struktura optimale e kapitalit është llogaritur4 se ndodh në një nivel financimi me borxh 40%

dhe financimi me burimet e veta 60%.


Leva financiare ekziston kur kompania përdor financimin me anë të borxhit, kur kompania

pasi ka siguruar fondet mund të fitojë më shumë se sa ka rënë dakort të paguajë për burimet e

fondeve. Domethënë në qoftë se kompania siguron fondet me 10% dhe fiton nga to 12% ,

shtesa prej 2% shkon për pronarët e kompanisë (rrit fitimin që sigurohet nga aksionerët e

kompanisë). Megjithëse leva financiare rrit normën e fitimit të pronarëve, financimi me borxh

nuk përdoret në raporte të larta pasi ai rrit riskun financiar, kompania bëhet më riskoze.

Kjo rritje e riskut rrit:

1) mundësinë për luhatje në fitimet e aksionerëve dhe

2) normën e interesit që u paguhet kreditorëve për përdorimin e parasë së tyre.

Struktura e kapitalit të një kompanie duhet ndërtuar duke patur në vëmendje riskun. Struktura

e kapitalit shoqërohet me një nivel risku financiar. Sa më shumë financim me borxh dhe me

aksione të preferuar të sigurojë një kompani në strukturën e saj të kapitalit, aq më e madhe

është leva e saj financiare dhe risku financiar.

4 Herbert B. Mayo « Finance : an introduction »


19

Për të matur shkallën e financimit me borxh, përdoren një sërë raportesh, që emërtohen

raportet e levës. Pesha që zë borxhi në strukturën e kapitalit të shoqërisë është shumë e

rëndësishme. Përdorimi i borxhit rrit riskun, sepse borxhi shoqërohet me një kosto fikse në

formën e shpenzimeve të interesit dhe kthimin e principalit. Dështimi në pagimin e interesave

në fund të fundit çon në falimentim. Një shoqëri me shkallë të lartë borxhi, ka vështirësi në

zgjerimin e financimit me borxh, pasi kreditorët mund të japin borxh vetëm për norma të larta

interesi.

Por borxhi përfaqëson gjithashtu mundësi potenciale për fitime më të mëdha për pronarët e

shoqërisë. Kur borxhi përdoret me sukses, në qoftë se fitimet operative janë më shumë se të

mjaftueshme për të mbuluar kostot fikse të borxhit, të ardhurat për aksionerët rriten nëpërmjet

levës financiare.

Raportet e levës janë të lidhura me treguesin e riskut5. Shoqëritë që kanë raporte të larta të

levës konsiderohen si më riskoze, sepse ekzistojnë më pak mundësi për të mbrojtur

kreditorët, në qoftë se bie vlera e mjeteve të shoqërisë.

Raportet e levës janë gjithashtu një matës i riskut edhe për investitorët, sepse shoqëritë që

përdorin financim të lartë me anë të borxhit përbëjnë objekt investimi më riskoz. Në qoftë se

vlera e mjeteve bie, ose në qoftë se shoqëria do të pësonte rënie në shitjet dhe humbje,

kapitali aksioner shkatërrohet më shpejt për shoqëritë që kanë levë më të lartë financiare, se

sa për shoqëritë që nuk e përdorin levën financiare.

Raportet e levës janë të ndryshme për shoqëri të ndryshme. Brenda një industrie ekziston një

raport optimal i borxhit ndaj aktiveve gjithsej. Gjetja e strukturës optimale të kapitalit është e

rëndësishme për të maksimizuar vlerën e një shoqërie.

Raportet e levës për disa nga shoqëritë aksionere që veprojnë në Korçë.

Raportet e llogaritur përfshijnë një periudhë 5 vjeçare, para krizës financiare botërore dhe

gjatë saj. Për llogaritjen e raporteve janë shftytëzuar të dhëna financiare të disa nga

kompanitë aksionere private që veprojnë në sektorë të ndryshëm dhe që janë më aktivet në

Korçë. Të dhënat financiare janë marrë nga pasqyrat financiare që këto kompani dorëzojnë në

tatimet.

5 Herbert B. Mayo “Finance: an introduction”


20

Tabela.1 Raportet e levës Kompania UINA sha.

Raportet e levës 2007 2008 2009 2010 2011

Borxhi gjithsej/Aktive gjithsej 84.6% 84.7% 82.7% 79.9% 80.3%

Borxhi aftgjatë/Aktivet gjithsej 78.9% 82.2% 77.9% 74.5% 73.5%

Borxhi gjithsej/Kapitali vetjak 5.5 herë 5.5 herë 4.8 herë 3.9 herë 4 herë

Grafiku.1 Raporti i borxhit

Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive

Grafiku.2 Raporti i borxhit afatgjatë ndaj kapitalizimit


Grafiku.3 Borxhi ndaj kapitalit të vet



21

Raporti Borxhi gjithsej/Aktive gjithsej dhe raporti Borxhi aftgjatë/Aktivet gjithsej janë shumë

të lartë për periudhën e studiuar, gjithashtu kompania ka gjatë kësaj periudhe treguesin ROA

shumë më të vogël se përqindja e interesit për borxhin e marrë (12%).

2008 2009 2010 2011

ROA 2.5% 4% 3.5% 0.2%

Tabela.2 Raportet e levës Korça Gas sha.

Raportet e levës 2007 2008 2009 2010 2011


Borxhi aftgjatë/Aktivet gjithsej 90% 90.1% 83% 85.9% 76.4%

Borxhi gjithsej/Kapitali vetjak 20 herë 10 herë 5 herë 9 herë 4.2 herë






22






2008 2009 2010 2011

ROA 5.9% 5.9% 4.1% 5.9%

Tabela.3 Raportet e levës Beton Plus SHA.

Raportet e levës 2007 2008 2009 2010 2011


Borxhi aftgjatë/Aktivet gjithsej 72.1% 48.7% 41.1% 37.5% 32.5%

Borxhi gjithsej/Kapitali vetjak 3.14 herë 1.8 herë 1.1 herë 0.9 herë 0.9 herë




23








2008 2009 2010 2011

ROA 5.8% 19% 1% 0.8%

Tabela.4 Raportet e levës XBP sha.

Raportet e levës 2007 2008 2009 2010 2011

Borxhi gjithsej/Aktive gjithsej 72.3% 79% 93.04% 93.1% 113%

Borxhi aftgjatë/Aktivet gjithsej 64.6% 74.5% 91.6% 90.8% 115%

Borxhi gjithsej/Kapitali vetjak 2.6 herë 3.7 herë 13.3 herë 13.5 herë -8.6 herë


24








25



shumë më të vogël se përqindja e interesit për borxhin e marrë (12%). Në vitin 2010 ROA

ishte 0.7%, ndërsa për 2011 kompania rezulton me humbje.

Rezulton se këto kompani gjatë periudhës së studimit kanë raporte të larta borxhi, gjithashtu

ROA për këto kompani është shumë më e vogël se norma e interesit për borxhin e marrë.

Mund të dalim në përfundimin se këto kompani kanë aftësi të dobët paguese pasi nuk mund

të shlyejnë dot borxhet afatshkurtra. Paaftësia paguese çon në falimentim, por këto kompani

aktualisht janë nga më aktivet në qytetin e Korçës. Mendimi im personal është se ato janë në

situata më të mira financiare se sa tregojnë pasqyrat financiare të tyre. Informaliteti në

bizneset shqiptare vazhdon të mbetet një problem serioz.


Meqënëse kompanitë nuk mund të përcaktojnë strukturat e sakta optimale të kapitalit, në

përcaktimin e tyre menaxherët duhet të përdorin vlerësime e gjykime të tyre. Analiza e

vlerësimit përfshin disa faktorë të ndryshëm që jepen më poshtë. Në një situatë një faktor i

caktuar mund të ketë rëndësi të madhe. Në një situatë tjetër, po ai faktor mund të jetë i

parëndësishëm.

1. Konservatorizmi i menaxherëve. Menaxherët janë më konservatorë në përdorimin e

huamarrjes se sa do të dëshironin aksionerët.

2. Qëndrimet e huadhënësve dhe agjensive të vlerësimit. Pavarësisht nga analiza

vetjake e një menaxheri mbi huamarrjen e duhur për kompaninë e tij, nuk mund të

vihet në dyshim se qëndrimet e huadhënësve dhe agjensive të vlerësimit, shpesh janë

përcaktues të rëndësishëm të strukturave financiare.

3. Kapaciteti i huamarrjes rezervë dhe fleksibiliteti i financimit. Është venë re se

kompanitë mbajnë pak kapacitet huamarrës rezervë, që i mundëson atyre huamarrje

në afate të favorshme. Për të siguruar fleksibilitet financimi, kompanitë përgjithësisht

përdorin më pak borxh nën kushtet normale, duke paraqitur kështu një kuadër

financiar më të fortë në krahasim me ç’mund të kishin në rast të kundërt.

4. Kontrolli. Ndikimi i borxhit në pozicionin e kontrollit të menaxhimit të një kompanie

mund të ndikojë edhe vendimin e strukturës së kapitalit. Gjykimet mbi kontrollin nuk

sugjerojnë domosdoshmërisht përdorimin e borxhit apo të kapitalit të vet, por në qoftë


26

se menaxhimi nuk ka kontrollin mazhoritar, duhet marrë në konsideratë ndikimi i

vendimeve të financimit mbi kontrollin.

5. Struktura e aktiveve. Kompanitë, aktivet e të cilave përdoren si garanci për huatë,

tentojnë të përdorin borxh disi me tepricë. Kështu, kompanitë e pasurive të

patundshme tentojnë të përdorin shumë huamarrje.

6. Kompanitë me normë rritjeje. Kompanitë me zhvillim të shpejtë tentojnë të

përdorin më shumë borxh se sa kompanitë me zhvillim më të ngadaltë.

7. Përfitueshmëria. Kompanitë me përqindje shumë të larta të kthimit nga investimet

përdorin relativisht pak borxh.

8. Tatimet. Interesi është një shpenzim i zbritshëm, ndërsa dividentët nuk janë të

zbritshëm, kështu që sa më e lartë të jetë përqindja e tatimit të kompanisë, aq më e

madhe është përparësia e saj për të përdorur borxh.

2.5.1 Strategji të financimit të kompanive franceze

Punë të mëparshme dhe hipoteza

Për të kuptuar përcaktuesit e strukturave të kapitalit, shumica e studimeve bëjnë prerje

tranversale, që ngrejnë hipotezën që ndërmarrjet kanë arritur dhe ruajnë sasinë e borxhit

optimal. Këndvështrimet e Shyam-Sunder dhe Myers (1999) si dhe Fama dhe French (1997) i

analizojnë zgjedhjet e financimit në një prespektivë dinamike afatshkurtër. Preokupimi për të

studiuar evoluimin afatgjatë nuk mungon por përgjithësisht studimet bëhen në mënyrë të

përmbledhur.

Punët empirike më të afërta

Fama dhe French (1997) si dhe Opler dhe Titman (1996) verifikojnë në mënyrë empirike

proçesin e kthimit të borxhit drejt një niveli të synuar. Ndërmarrjet kanë synime të borxhit

dhe në një afat të gjatë leva kthehet drejt synimit. Ky model klasik na jep rezultate konform

me ato të arritura nga Rajan dhe Zingales (1995) me një model të krahasueshëm : rentabiliteti

lidhet në mënyrë negative me borxhin dhe është variabla e vetme efekti i së cilës është

vazhdimisht domethënës.

Në një etapë të dytë Fama dhe French shpjegojnë ndryshimin e borxhit midis t dhe t+2 me një

ndryshim të konstatuar në kohën t midis borxhit dhe synimit, si dhe me një vektor të

variablave të tjerë, nga të cilat asnjëri nuk është domethënës. Në masën ku koefiçienti i


27

variablit largësi në lidhje me synimin është domethënës, autorët konfirmojnë që ndërmarrjet

kanë tendencë për të çuar borxhin e tyre drejt nivelit të përcaktuar.

Opler dhe Titman tregojnë që ndërmarrjet janë më në gjendje që të emetojnë borxh, kur

borxhi i tyre është më i ulët se niveli i synuar dhe kur ato janë rentabile. Metoda e vlerësimit

të treguesve është e ngjashme me atë që përdorin Fama dhe French, ndonëse masa e borxhit

është e ndryshme. Rezultatet konfirmojnë se ndërmarrja i merr vendimet e financimit në

mënyrë që t’i afrohet nivelit të synuar të borxhit. Opler dhe Titman tregojnë gjithashtu se

ndërmarrjet që kanë qënë rentabile në një të kaluar të afërt, kanë më shumë mundësi që të

emetojnë borxh sesa kapital të vet.

Kjo sjellje e menaxhimit të ndërmarrjeve, në lidhje me financimin nuk duket e veçantë për

ndërmarrjet amerikane. Remolona (1990) tregon që në periudhën 1983-1988, në katër shtete

amerikane ndërmarrjet administrojnë borxhin e tyre afatgjatë në mënyrë që të arrijnë një

strukturë optimale të kapitalit.

Përcaktimi i treguesit të synuar

Idea sipas të cilës ndërmarrjet bëjnë zgjedhjet e tyre financiare në funksion të një treguesi të

synuar rrjedh nga praktika e analizës financiare që përdor mesataret sektoriale për të

vlerësuar gjendjen financiare të ndërmarrjeve. Sipas Shyam-Sunder dhe Myers (1999),

nocioni i treguesit të synuar mund të bashkohet me rrymën teorike : Static Tradeoff Theory,

ku niveli i optimal i borxhit arihet kur ekonomia margjinale që vjen nga përdorimi i borxhit

anullohet nga shtimi i kostove potenciale të falimentimit. Megjithëse parimet janë të qarta

përcaktimi konkret i borxhit optimal, si dhe formulimi i hipotezës që lidhet me faktorët

përcaktues të treguesit të synuar, ngelet delikat. Kjo justifikon përdorimin e studimeve

empirike. Harris dhe Raviv (1991, faqe 334) përmbledhin si më poshtë rezultatet e studimeve

të tilla: “ borxhi rritet me aktivet materiale, përfitime fiskale të tjera nga interesat,

oportunitetet e rritjes së ndërmarrjeve dhe zvogëlohet nga risku, nga probabiliteti i

falimentimit, nga rentabiliteti. Supozojmë që ndërmarrjet përcaktojnë efektivisht një tregues

të synuar por që i largohen atij periodikisht dhe në mënyrë domethënëse, pastaj i afrohen nën

dikimin e faktorëve që lidhen përgjithësisht me kuadrin konceptual të Pecking Order Theory.

Në një kuadër të tillë treguesi i synuar mund të përcaktohet si mesatarja ndërkohore e

treguesit të borxhit.


28

Ndryshimi nga treguesi i synuar dhe Pecking Order Theory

Leva mund të largohet nga ky nivel optimal për arsyje të ndryshme (investime, rentabilitet i

dobët, emetime të rëndësishme) dhe këto ndryshime mund të vazhdojnë në periudha mjaft të

gjata. Në një univers ku kostot e rregullimit nuk janë zero, ndërmarrja që administron borxhin

e saj sipas një treguesi të synuar, përballon kosto fikse të emetimit për borxhin si dhe për

kapitalin vetjak. Për secilën nga periudhat ushtrimore ndërmarrja gjeneron flukse monetare

dhe i përdor ato plotësisht ose pjesërisht për financimin e rritjes së saj. Në periudha

rentabiliteti të lartë dhe rritjeje të dobët, ndërmarrja do të gjenerojë likuiditete të tepërta dhe

duhet të tregojë (të ketë) një tregues borxhi më të ulët sesa treguesi i synuar. Gjendja e

kundërt do të mbizotërojë kur do të kemi një rentabilitet të dobët dhe rritje të shpejtë.

Ndryshimi midis rentabilitetit dhe rritjes, të shprehura në përqindje, bëhet një faktor spjegues

i ndryshimit të vërejtur midis borxhit real dhe borxhit të synuar. Goffin (1998) ilustron këtë

vazhdimësi tepricash dhe defiçitesh në trema të financimit të jashtëm, që ai e lidhën me fazat

e rethanave ekonomike. Zhdukja pak a shumë e shpejtë e këtyre ndryshimeve duhet të lidhet

me vullnetin e drejtuesve për të kryer emetimet e nevojshme. Ky vullnet ka të ngjarë që të

lidhet me faktorë të rigrupuar në kuadrin e Pecking Order Theory, ku drejtuesit favorizojnë

mjetet e financimit më pak të ndjeshme ndaj asimetrisë së informacionit, preferojnë

vetëfinancimin kundrejt borxhit dhe kryejnë emetimin e aksioneve veçse në fund. Për arsye të

asimetrisë dhe të qëndrimit të drejtuesve financimi me emetim të aksioneve mund të jetë

shumë i kushtueshëm. Në qoftë se nuk i referohemi kuadrit konceptual të Pecking Order

Theory, këto ndryshime midis borxhit real dhe atij të synuar në parim duhet të mos zgjasin

shumë (të ishin afatshkurtra). Në fakt, në mungesë të asimetrisë së informacionit ndërmarrja

është indiferente ndaj mënyrave të financimit dhe do të plotësojë ndryshimin midis borxhit të

synuar dhe borxhit real, sapo kostot e emetimit do t’i duken të arsyeshme në lidhje me

rëndësinë që ajo i jep mbajtjes së borxhit të synuar.

Sidoqoftë në kuadrin e Pecking Order Theory largësia (ndryshimi) midis borxhit real dhe atij

të synuar mund të marrë një karakter më të përhershëm, veçanërisht kur treguesi i borxhit e

tejkalon treguesin e synuar, për arsye hezitimi për financimin me aksione. Mund të

presupozohen marrdhënie të forta midis ndryshimit rentabilitet-rritje nga njëra anë dhe

borxhit nga ana tjetër. Përveç kësaj, aftësia vetëfinancuese duhet të luante një rol të madh në

proçesin e rregullimit të treguesit të vëzhguar drejt treguesit të synuar (Myers, 1993).

Përfundimisht të pranosh kuadrin konceptual të Pecking Order Theory, çon në pranimin e një

asimetrie në sjelljet financiare. Kjo skemë analize është koherente në rezultatet e shumë


29

punimeve empirike që tregojnë se evidenca më e fortë që i kundërvihet Static Trade-off

Theory, është lidhja e fortë e zhdrejtë midis rentabilitetit dhe borxhit (Myers 1993, faqe 98).

Kriteret e zgjedhjes së borxhit të ndërmarrjeve duken pra të udhëhequra nga ekzistenca e një

treguesi të synuar optimal në një afat të gjatë për ndërmarrjen. Disa autorë si Fama dhe

French, Remonola, integrojnë dy kuadrot teorike të Static Trade-off Theory dhe Pecking

Order Theory. Asimetrisë së informacionit që shërben si suport për Pecking Order Theory

mund t’i referohemi për të shpjeguar pse ndërmarrjet i ndryshojnë përkohësisht këta tregues.

Hipotezat e studimit janë si mëposhtë :

Në kuadrin e Static Trade-off Theory nocioni i treguesit të synuar ka një impakt domethënës

mbi zgjedhjet e financimit afatmesëm të ndërmarrjeve franceze. Ndërmarrjet bëjnë zgjedhjen

e financimit sipas treguesve të synuar , në afat të mesëm ato që ndodhen mbi treguesit e

synuar e pakësojnë borxhin dhe e kundërta. Në qoftë se integrohen konsideratat e lidhura me

Pecking Order Theory, ndryshimet e treguesve të borxhit midis t dhe t+n duhet të ishin në

funksion të ndryshimit midis treguesit të borxhit real dhe atij të synuar në fillim të periudhës,

por dhe të variablave të tjera që janë:

Rentabiliteti i aktivitetit. Presupozohet një marrëdhënie e zhdrejtë midis këtij

variabli dhe ndryshimit të borxhit. Në fakt në kuadrin e Pecking Order Theory

ndërmarrjet i plotësojnë shpejt situatat e nënborxhit por kundërshtojnë për të

plotësuar devijimet e kundërta kur rentabiliteti lejon vetëfinancimin.

Rritja e ndërmarrjeve. Në parim lidhja duhet të jetë pozitive me borxhin. Kur

kapaciteti i vetëfinancimit ka shteruar ndërmarrjet përdorin borxhin.

Madhësia e ndërmarrjeve. Marrëdhënia midis madhësisë së ndërmarrjeve dhe

financimit është përgjithësisht e paqartë. Madhësia lidhet negativisht me

shpenzimet e transaksioneve dhe emetimit.

Siç e përmend Goffin (1999), ndryshimi midis borxhit real dhe synimit mund të lidhet me

ndryshimet e përkohshme midis likuiditeteve dhe nevojave të fondeve për investimet, këtu

kemi parasysh variablat e mëposhtëm:

- nevoja për fonde qarkulluese

- treguesi i investimeve. Këto duhet të lidhen pozitivisht me borxhin.


30

Kampione, masa dhe analizë përshkruese

Të dhëna dhe masa

Të dhënat vijnë nga baza e Disclosure Inc. E cila trajton të dhënat kontabël dhe financiare të

rreth 15 000 ndërmarrjeve në 47 vendeve dhe mbulon 86% të kapitalizimit bursier botëror.

Baza mbulon rreth 660 ndërmarrje franceze në vit. Periudha e vëzhguar është 9 vjet.. Mbas

eleminimit të ndërmarjeve të sektorit financiar, imobiliar dhe të sigurimeve si dhe duke

përzgjedhur ndërmarrjet që kishin gjatë gjithë periudhës të dhëna vjetore dhe të dhëna të

bursës, kampioni përfundimtar numëron 243 ndërmarrje. Si në shumicën e studimeve borxhi

është matur me vlerën kontabile. Zëri borxhe afatgjatë përfshin vetëm borxhe me karakter

financiar. Borxhi afatshkurtër përfshin pjesën e borxhit afatgjatë që skadon në më pak se një

vit, por gjithashtu defiçitin (zbulimin) bankar, kreditë afatshkurtra.

Treguesit e përdorur janë përcaktuar në tabelën më poshtë.

Tabela 5. Përcaktimi i treguesit të financimit

Treguesi i borxhit Mënyra e llogaritjes

Borxh afatgjatë Borxh afatgjatë/Aktive gjithsej

Detyrime financiare

afatshkurtra

Detyrime afatshkurtra/Aktive gjithsej

Borxhi financiar total Borxh afatgjatë + borxh financiar afatshkurtër / Aktive gjithsej

Borxhi afatshkurtër Pasive afatshkurtra / Aktive gjithsej

Borxhi total Borxh afatgjatë +pasiv afatshkurtër / Aktive gjithsej

Kapitali vetjak Aksione të zakonshme / Aktive gjithsej

Analiza globale e zhvillimit të borxhit

Këtë analizë do ta bëjmë me anë të të dhënave të paraqitura në tabelën 6.

Tabela 6

Viti Nr. i ndërmarrjeve Treguesi i borxhit

financiar total

Treguesi i borxhit

afatgjatë

Treguesi i kapitalit

të vet

1 243 21.50 13.68 32.47

2 243 23.14 13.63 32.20

3 243 23.78 13.79 32.58

4 243 24.33 13.96 32.93

5 242 24.76 14.65 32.83

6 243 24.62 14.39 33.66

7 240 23.49 14.20 34.16

8 242 22.65 12.94 34.21

9 243 22.75 13.15 34.54


31

Mesatarja 23.45 13.82 33.29

Testi i barazisë së mesatareve midis viteve

1-5 -5.76

(0.0001)

-4.14

(0.0001

2.20

(0.0279)

1-9 -1.82

(0.0687)

-1.61

(0.1065)

1.83

(0.0672)

5-9 0.13

(0.8969)

-0.53

(0.5948)

0.99

(0.3220)

Siç e tregon tabela 6 mesatarisht në të gjithë periudhën treguesi i borxhit total shkon në

23.45% ( ku 13.82% është borxh afatgjatë) dhe treguesi i kapitalit të vet në 33.29%. Borxhi

shtohet deri në periudhën e pestë, pastaj paksohet vazhdimisht duke shkuar në 21.5% në vitin

e parë, në 24.76% në vitin e pestë, për të rizbritur më pas në 22.75%. Treguesi i kapitaleve të

veta përparon në mënyrë stabël nga 32.47% në vitin I në 34.54% në vitin e IX.

Mesataret e shpërndarjes së treguesit të borxhit janë statistikisht të ndryshme midis vitit të I

dhe të V dhe jo të tilla midis vitit Vdhe IX. Mesataret e shpërndarjes së treguesit të borxhit

financiar total ndryshojnë statistikisht, por në pragun 10% midis vitit I (21.50%) dhe IX

(22.75%). Mbi këtë bazë, vihet re një shtim i borxhit mbi gjithë periudhën por niveli

domethënës i ndryshimit është më i vogël se pragu i pranuar nga të gjithë. Nuk vihet re asnjë

lëvizje e daljes nga borxhi midis vitit V dhe IX. Dalja e ndërmarjeve franceze nga borxhi, e

përmendur shpesh si një fakt i provuar (i qëndrueshëm), është e pamatur statistikisht kur

kontrollohet reptësisht madhësia dhe përbërja e kampionit dhe kur ky i fundit është i kufizuar

në grupet kryesore.

Tabela 6 tregon Mesataret e shpërndarjes së treguesve të ndryshëm të financimit të

ndërmarjeve të kampionit (243 ndërmarrje), të shprehura në përqindje ndaj aktivit gjithsej, si

dhe Testin e hipotezës zero të barazisë së mesatares së shpërndarjes së treguesve,

respektivisht midis viteve 1 dhe 5, 1 dhe 9, 5 dhe 9. Kampioni përbëhet nga të gjitha

vëzhgimet që lidhen me ndërmarrjet e sektorëve jofinanciarë, për të cilat të dhënat kontabile

dhe bursiere janë të disponueshme. Hipoteza e barazisë së variancave mund të hidhet poshtë

në të gjitha rastet në pragun 5% sipas një testi F. Nivelet e domethënies të vlerësuara sipas

probabilitetit të Cochran dhe Cox dalin në kllapa.

Ndryshimet e borxhit: analiza e shkëputur

Ndryshimet mesatare të kampionit fshehin mospërputhje shpesh të rëndësishme të sjelljes.

Ndryshimi i levës së një ndërmarrjeje matet me koefiçentin e drejtëzës së regresionit të levës


32

në vitet e studiuara. Kjo masë lejon llogaritjen e nivelit të domethënies së koefiçientit të

vlerësuar. Disa analiza janë bërë mbi tërësinë e vëzhgimeve, por disa të tjera janë kufizuar

vetëm për ndërmarrjet për të cilat ndryshimi i borxhit gjykohet statistikisht domethënës në

pragun 5 ose 20%.

Ndryshueshmëria (diversiteti) e evolucioneve

Llogaritja e pjerësive lejon të ndahet kampioni në dy grupe, siç tregon tabela 7. Në qoftë se

mbahen të gjitha ndryshimet e borxhit, 113 ndërmarrje e shtojnë treguesin e tyre të borxhit

financiar total dhe 130 e pakësojnë atë. Në këto dy grupe, disa ndryshime janë mjaft të

ndryshme, nga 0 në pragun e gabimit 5%. Kështu, 109 ndërmarrje shohin të evoluojë në

mënyrë domethënëse levën e tyre: 43 rritje dhe 66 paksime. Më të shumta janë ndërmarrjet

që paksojnë borxhin e tyre. Një test statistikor i barazisë së porcioneve (statistika z), tregon

që ndryshimi i vërejtur midis porcioneve nuk është statistikisht domethënës në rastin e

kampionit të marrë në tërësinë e tij. Nuk mund të thuhet se ekziston një lëvizje reale e daljes

nga borxhi në bazë të këtij kriteri. Megjithatë në qoftë se paksohet numri i vëzhgimeve duke

kufizuar kampionin në ndryshimet e borxhit financiar total, që janë statistikisht domethënëse,

atëherë vihet re një ndryshim domethënës midis porcioneve të ndërmarrjeve që dalin nga

borxhi (27% e 243 ndërmarrjeve) dhe atyre që hyjnë në borxh (18% e 243 ndërmarrjeve).

Asnjë lëvizje e uljes së përgjithshme të borxhit nuk vihet re në Francë në periudhën e

vëzhguar. Shqyrtimi i mesatareve të treguesve të borxhit nuk tregon asnjë ndryshim të

rëndësishëm, ndodh po kështu kur interesohemi për porcionet e ndërmarrjeve që kanë rritur

ose pakësuar borxhin e tyre. Duhet të kufizohemi në nën kampionin e grupit të ndërmarrjeve

borxhi i të cilit ka ndryshuar statistikisht në mënyrë domethënëse, për të konkluduar që dalja

nga borxhi është më e shpeshtë se hyrja në borxh. Dalja nga borxhi e ndërmarrjeve franceze,

në periudhën e vëzhguar duket një fenomen, niveli statistik i domethënies së të cilit është

relativisht i dobët.

Tabela 7 tregon ndarjen e vëzhgimeve të kampionit sipas ndryshimit të treguesit të borxhit

financiar total midis periudhës së vëzhguar. Testin e hipotezës 0 për barazinë e porcioneve të

vëzhgimit të rritjes ose uljes. Për secilën nga ndërmarrjet ndryshimi i treguesit të borxhit

financiar total është pjerësia e drejtëzës së regresit linear të këtij treguesi (në y) sipas viteve

1deri 9 (në x). Karakteri domethënës i këtyre pjerësive shprehet me ndihmë të një testi t të

Studentit (domethënës duke u nisur nga 2,3 për një risk gabimi të pranuar prej 5% për arsyje

të numrit të dobët të shkallëve të lirisë).


33

Tabela 7

Ndryshime domethënëse

në pragun e gabimit 5%

Ndryshime jodomethënëse

në pragun e gabimit 5%

Total

Ulje e treguesit të borxhit financiar

total në vlerë absolute

66 64 130

Porcioni i uljes së treguesit të

borxhit financiar total në vlerë

relative.

27% 26% 53%

Rritje e treguesit të borxhit

financiar total në vlerë absolute

43 70 113

Porcioni i uljes së treguesit të

borxhit financiar total në vlerë

relative.

18% 29% 47%

Total 109 134 243

45% 55% 100%

Testi i barazisë së porcioneve 2.11 1.02

Testi z (Snedecor dhe Cochran, 1971, f.235) i ndryshimit midis porcioneve është domethënës

duke u nisur nga 1.96 për një nivel reziku të pranuar 5%.

Treguesi i synuar: masa dhe ndikimi

Matja e treguesit të synuar mund të ketë forma të ndryshme, Fama dhe French ndërtuan një

model ad hoc të shpjegimit të treguesve të borxhit që përfshin rentabilitetin dhe përdorin

vlerën e parathënë nga ky model si tregues të synuar. Analiza e këtij modeli në kampionet e

ndërmarrjeve mund të shfaqë një ndryshueshmëri shumë të madhe të treguesve të përcaktuar.

Kjo metodë nuk është mbajtur parasysh këtu. Është më e thjeshtë të vlerësohet treguesi i

borxhit në një mesatare sektoriale. Është mbajtur pra një tregues i synuar mesatar sektorial,

por jo pa testuar sensibilitetin e rezultateve ndaj përcaktimeve të tjera të treguesve të synuar.

Këta tregues, që paraqiten në tabelën 8 janë llogaritur sipas të dhënave të klasifikuara në

funksion të kodit të tyre industrial SIC. Bëhet fjalë për një mesatare ndërkohore, e llogaritur

për tërësinë e 9 viteve sipas një kampioni të zgjeruar në mënyrë që të kihet një numër i

mjaftueshëm vëzhgimesh në çdo sektor. Nëse ky tregues ka një ndikim në politikën e

financimit të ndërmarrjeve, hipoteza 0 mund të shprehet: evolucioni i financimit të

ndërmarrjeve midis vitit t dhe t+n është i pavarur nga gjendja e borxhit të kësaj ndërmarrjeje


34

në lidhje me treguesin e synuar në vitin t. Analiza globale përshkruese e bërë deri këtu duket

se konfirmon këtë hipotezë.

Tabela 8.

Sektorët e analizuar Kodet SIC Nr. i Vëzhgimeve Treguesi i synuar i borxhit

financiar total

Nga Në

Ndërtimi 1 19.99 33 15.96

Industri e lehtë 20 31.99 130 26.69

Industri e rëndë 32 35.99 83 23.06

Teknologji 36 39.99 64 22.31

Transport 40 47.99 19 34.21

Shërbim publik 48 49.99 14 25.51

Shpërndarje 50 59.99 59 22.59

Shërbime 70 87.99 49 21.39

Tabela 8 tregon ndarjet dhe % e borxhit të synuar (treguesi i borxhit financiar tolal, mesatar

në 9 vite) të ndërmarrjeve të kampionit të zgjeruar sipas sektorëve të ndryshëm të caktuar mbi

bazën e dy përbërësve të parë të kodeve SIC. Kampioni i zgjeruar përfshin të gjitha

ndërmarrjet për të cilat informacioni është i disponueshëm për të paktën 3 vjet dhe që nuk i

përkasin sektorëve financiarë dhe sigurimeve.

Analiza e evolucioneve me grupe të ndërtuara mbi bazën e marrjes borxh

Për të verifikuar këtë hipotezë, analizohen njëkohësisht zhvillimi i marrjes borxh dhe nga

ndërmarrjet franceze dhe pozicioni i treguesit të tyre të borxhit në fillim të periudhës në lidhje

me treguesin e synuar. Tabela 9 tregon ndarjen e kampionit të ndërmarrjeve sipas këtij kriteri

të dyfishtë. Evolucioni i treguesit të hyrjes në borxh matet nga pjerësia e drejtëzës së regresit

në 9 vitet e studiuara. Pjesa e ndërmarrjeve poshtë synimit të tyre në fillim të periudhës është

më e madhe (62.14%) se pjesa e atyre që e kalojnë këtë tregues (37.86%). Ndërmarrjet e

grupit B për të cilat treguesi i borxhit paksohet gjatë periudhës, ndahen afërsisht njëlloj në

lidhje më treguesin e synuar në fillim të periudhës: 66 poshtë dhe 64 sipër.

Në nënbashkësinë e ndërmarrjeve që e rritin treguesin e borxhit, grupi H shfaqet një

disporporcion i rëndësishëm: ndërmarrjet që e rritin borxhin e tyre ishin shumica nën nivelin

e synuar në fillim të periudhës. Duke mbajtur veçse ndryshimet e borxhit domethënës në

pragun 5%, rezultatet duken akoma më të qarta, siç i tregon tabela 10. Në 43 ndërmarrje që


35

rritin levën e tyre vetëm 5 ndodhen mbi treguesin e synuar të borxhit për periudhën e

analizuar, ndërsa ndarja e ndërmarrjeve që kanë paksuar treguesin e borxhit financiar është e

ekuilibruar midis atyre që ndodheshin poshtë ose sipër treguesit të synuar. Mund të hidhet

poshtë statistikisht hipoteza 0 e barazisë së shpërndarjes sipas pozicionit të ndërmarrjeve, në

lidhje me synimin e saj në pragun 5% (Chi deux = 15.36 për kampionin e plotë dhe 19.21

duke mbajtur vetëm ndryshimet domethënëse në pragun e 5%).

Shpërndarja e ndryshimeve të borxhit financiar gjatë një periudhe të dhënë varet nga

pozicioni i ndërmarrjeve në lidhje me treguesin e synuar në fillim të periudhës. Ndërmarrjet e

ndodhura fillimisht poshtë synimit të tyre, synojnë të rritin marrjen e borxhit gjatë 9 viteve.

Kështu ndodh me 85 nga 151 ndërmarrjet e grupit të ndodhura poshtë synimit të tyre në fillim

të periudhës (56.3%). Në të kundërt, ndërmarrjet e vendosura mbi synimet e tyre në fillim të

periudhës, kanë tendencë të paksojnë borxhin e tyre. Midis 92 ndërmarrjeve që ndodhen në

këtë gjendje, 64 (59.6%) e pakësojnë borxhin e tyre. Fenomeni është akoma më i qartë nëse e

kufizojmë kampionin e ndërmarrjeve në ato që e kanë paksuar në mënyrë domethënëse

pjesën e borxhit në strukturën e financimit. Në fakt, nga 40 ndërmarrjet e ndodhura mbi

synimin, 35 e pakësojnë në mënyrë domethënëse marrjen e borxhit (ndryshimi i treguesit të

borxhit është domethënës në pragun 5%).

Tabela 9

Gjendja e ndërmarrjeve në lidhje me treguesin e synuar në fillim të periudhës

Më poshtë Më sipër Total

Ulje e treguesit të borxhit financiar total

Frekuenca e vëzhgimit 66 64 130

Frekuenca teorike 80,78 49,22

Kontributi në Chi 2,71 4,44

Rritje e treguesit të borxhit financiar total




Total 151 92 243

Totali në përqindje 62,14 37,86 100

Chi Deux =15,36

Shënim: vlera e Chi në katror jepet nga:

χ 2 = ∑ (Fo-Ft)2


36

Ft

Fo janë frekuencat e vëzhguara (66, 64, 85,28), Ft janë frekuencat teorike .

Lëvizja e kthimit në treguesin e synuar është asimetrike. Kjo asimetri është e

parashikueshme. Situatat e mbiborxhit zgjidhen më ngadalë meqënëse ndërmarrjet hezitojnë

të emetojnë aksione dhe preferojnë vetëfinancimin. Në të kundërt, situata e nënborxhit mund

të zgjidhen lehtësisht me emetimin e borxhit. Ky test tregon se ndërmarjet franceze mbajnë

parasysh një tregues për të administruar marrjen e borxhit. Sidoqoftë para se të nxjerim një

konkluzion përfundimtar, është e nevojshme që të specifikohet më mirë modeli i shpjegimeve

të ndryshimit të borxhit dhe pastaj të kontrollohet nëse në kuadrin e një modeli të tillë

pozicioni përballë treguesit të synuar luan gjithmonë një rol të rëndësishëm.

Treguesit e synuar dhe ndryshimet e të marrit borxh: studim ekonometrik

Objektivi i kësaj pjese është të verifikojë pasojat e treguesit të synuar të borxhit mbi

zhvillimin afatmesëm të marrjes borxh nga ndërmarrjet. Megjithatë, variabla të tjera mund të

ndikojnë politikën e borxhit dhe janë konsideruar në modelin e spjegimit të varacioneve të

marrjes borxh. Për t’u siguruar për fuqinë e rezultateve janë përdorur 3 metoda njëra pas

tjetrës: një analizë me një variabël, një model regresioni me katrorët më të vegjël dhe një

procedurë logjistike.

Tabela 9 tregon ndarjen e tërësisë së vëzhgimeve të kampionit (243 ndërmarrje), sipas

ndryshimeve të borxhit financiar total dhe pozicionit fillestar në lidhje me treguesin e synuar

të marrjes borxh dhe testin e pavarësisë. Për secilën nga ndërmarjet, varacioni i treguesit të

borxhit financiar total është pjerësia e drejtëzës së regresionit linear të këtij treguesi (në y)

sipas viteve 1-9 (në x). Treguesi i synuar i borxhit është mesatarja midis periudhave të

treguesit të borxhit financiar total. Një test i Chi (khi) katror zbatohet për të testuar hipotezën

0: shpërndarja e varacioneve të borxhit financiar nuk varet nga pozicioni i ndërmarrjeve në

lidhje me treguesin e synuar në fillim të periudhës.

Nëse shpërndarja e ndryshimeve të borxhit financiar nuk varet nga pozicioni i ndërmarrjeve

ndaj treguesit tyre të synuar, duhet të gjenim, në rastin e uljes të treguesit të borxhit financiar

për ndërmarrjet nën synimin e tyre, një porcion (pjesë) teorike prej 130*151 / 243 pra 80

ndërmarrje. Kontributi i Chi është ndryshimi midis frekuencës të vëzhguar dhe frekuencës

teorike.

Tabela 10 ndarja e vëzhgimeve të kampionit që paraqet një ndryshim të borxhit financiar

total domethënës, me një risk të pranuar gabimi prej 5% (109 ndërmarrje), sipas ndryshimeve


37

të borxhit financiar total dhe pozicionit fillestar në lidhje me treguesin e synuar të borxhit dhe

testin e pavarësisë. Për secilën nga ndërmarjet, ndryshimi i treguesit të borxhit financiar total

është pjerësia e drejtëzës së regresionit linear të këtij treguesi (në y), sipas viteve 1-9 (në x).

Karakteri domethënës i pjerësisë është vlerësuar falë një testi t të Student. Treguesi i synuar i

marrjes borxh është mesatarja midis periudhave të treguesit të borxhit financiar total. Një test

i Chi zbatohet për të testuar hipotezën 0: shpërndarja e varacioneve të borxhit financiar nuk

varet nga pozicioni i ndërmarrjeve në lidhje me treguesin e synuar në fillim të periudhës.

Tabela 10

Gjendja e ndërmarrjeve në lidhje me treguesin e synuar në fillim të periudhës

Më poshtë Më sipër Total

Ulje e treguesit të borxhit financiar total




Rritje e treguesit të borxhit financiar total




Total 69 40 109

Totali në përqindje 63,30 36,70 100

Chi Deux =19,21

Shënim: vlera e Chi në katror jepet nga:

χ 2 = ∑ (Fo-Ft)2

Ft

Fo janë frekuencat e vëzhguara (31,35,38,5), Ft janë frekuencat teorike .

Nëse shpërndarja e ndryshimeve të borxhit financiar nuk varet nga pozicioni i ndërmarrjeve

ndaj treguesit tyre të synuar, duhet të gjenim, në rastin e uljes të treguesit të borxhit financiar

për ndërmarrjet nën synimin e tyre, një porcion (pjesë) teorike prej 66*69 / 109, pra 42

ndërmarrje. Kontributi i Chi është ndryshimi midis frekuencës të vëzhguar dhe frekuencës

teorike.

Analiza e ndryshimeve midis grupeve rritje dhe ulje


38

Për të vlerësuar rëndësinë e nocionit të kthimit të treguesve të borxhit drejt synimit dhe

shpjeguar ndryshimet e përkohshme rreth kësaj të fundit, po përdorim variablat e paraqitura

më parë që maten nga:

- një tregues i pozicionit të ndërmarrjes në lidhje me treguesin e saj të synuar

- madhësia e ndërmarrjes, e matur nga logaritmi i mesatares së shitjeve të periudhës

- rentabiliteti i veprimtarive të saj, i matur nga treguesi mesatar i përfitimeve para

interesit dhe taksave mbi totalin e aktiveve.

- rritja e ndërmarrjes e vlerësuar nga përqindja e rritjes mbi aktivet gjithsej.

- nevoja për fonde qarkulluese mesatare e normuar nga shifra e xhiros.

- përqindja e investimit bruto, e matur nga treguesi mesatar i shpenzimeve të investimit

mbi aktivet para amortizimit.

Përcaktimi i këtyre variablave përshkruhet në tabelën 11. Tabela 12 përshkruan shpërndarjen

e variablave shpjeguese dhe jep rezultatet e testit të realizuar për të kontrolluar nëse mesatarja

e shpërndarjeve të tyre është statistikisht e ndryshme midis grupeve “Ulje” dhe “Ngritje”.

Variabli largësi tregon një mesatare prej -0,003 brenda grupit “Ulje” dhe një mesatare

negative (statistikisht e ndryshme nga 0 në pragun e 1%) prej -0,069 në grupin “Ngritje”.

Shënohet, megjithatë, paqëndrueshmëri e kësaj matjeje në secilin prej dy grupeve (largësia tip

prej 0,132 në rastin e parë dhe 0,123 në të dytin). Rezultatet e testit të barazisë së mesatareve

të variablit largësi konfirmojnë këtë vëzhgim: Mesataret ndryshojnë nëse ndodhemi në grupin

“Ulje” apo “Ngritje” dhe ky ndryshim është statistikisht domethënës në pragun 1% .

Shpërndarja e ndryshimeve të borxhit financiar në kampionin përfundimtar nuk është e

pavarur nga pozicioni i ndërmarrjeve ndaj treguesit të synuar në fillim të periudhës.

Tabela 11 Përcaktimi i variablave shpjeguese të financimit të një ndërmarrjeje

VARIABLAT Përcaktimi

Rentabiliteti Rentabiliteti mesatar i 9 viteve ushtrimore të fundit

∑ EBIT/ ∑ totali i aseteve ( 9 vjet)

Madhësia Madhësia në mesatare për 9 vjet

Log[1/9 ∑shitjet neto ose të ardhurat] (9 vjet)

Rritja Përqindja e rritjes midis vitit 1 dhe 9

(Totali aktivit viti 9/ Totalit të aktivit viti 1)-1

Largësia Variabli largësi midis levës në fillim të periudhës (viti 1) dhe mesatare sektoriale

për gjithë periudhën.

Treguesi i borxhit financiar total në fillim - mesatarja mbi 9 vjet e këtij treguesi

për të gjitha ndërmarrjet e sektorit të pranishme në kampionin e zgjeruar.


39

Nevoja për fonde

qarkulluese

Nevoja për fonde qarkulluese / shifrës së xhiros (mesatarja 9 vjet)

[Inventar + të arkëtueshmet– të pagueshmet] / totali i shitjeve neto ose të ardhurat

(mesatarja 9 vjet)

Përqindja e investimit

bruto

Përqindja e investimit bruto

Në tabelën 12 paraqet analiza përshkruese me një variabël e shpërndarjes së variablave

spjegues, për tërësinë e vëzhgimeve të kampionit (243 ndërmarrje)si dhe Testi T i Studentit,

të hipotezës 0, të barazisë së mesatareve midis grupeve të ndara sipas marrjes borxh, sipas

zhvillimit të borxhit financiar total dhe testit të barazisë së mesatareve. Ndryshimet e

treguesit të borxhit financiar total vlerësohen me ndihmën e një modeli të regresit linear të

këtij treguesi (në y) sipas 9 viteve (në x).

Tabela 12

Paksim i borxhit financiar total

(130 vëzhgime)

Rritje e borxhit financiar total

(130 vëzhgime)

Test i ͇ të mesatareve

midis grupeve

Mesatare Mediane Largësi

tip

Mesatare Mediane Largësi

tip

Vlera

T

Probabiliteti

i Cochran

Rritja 0,155 0,089 0,268 0,320 0,123 1,246 -1,36 0,1758

Rentabiliteti 0,082 0,079 0,044 0,063 0,060 0,043 3,37 0,0010

Madhësia 14,86 15,073 1,767 14,769 14,707 2,057 0,37 0,7106

Largësia -0,003 -0,003 0,132 -0,069 -0,084 0,123 4,03 0,0001

Nevoja për

fonde qark.

0,299 0,291 0,181 0,284 0,260 0,213 0,58 0,5614

%e

investimit

0,133 0,123 0,078 0,141 0,134 0,062 -0,82 0,4154

T janë vlerësuar sipas hipotezës së pabarazisë së variancave, meqënëse hipoteza e barazisë së

tyre mund të hidhet poshtë në të gjitha rastet, në pragun e 5% sipas një testi F. Niveli i

domethënies së tyre vlerësohet sipas probabilitetit të Cochran.

Rentabiliteti ndryshon po ashtu statistikisht sipas evolucionit të borxhit financiar total: 0,082

(largësia tip 0,044) në grupin “Ulje” kundrejt 0,063 (largësia tip 0,043) në grupin “Rritje”.

Ndërmarrjet që paksojnë marrjen e borxhit janë mesatarisht më rentabile sesa ato që e shtojnë

atë. Mesataret e shpërndarjes së variablave të tjera (rritja, madhësia, nevoja për fonde

qarkulluese dhe përqindja e investimeve bruto) nuk ndryshojnë, sipas faktit që ndodhemi në

njërin apo tjetrin grup dhe, dy prej tyre (rritja dhe nevoja për fonde qarkulluese), paraqesin

një paqëndrueshmëri të lartë. Dy variablat që duken të lidhura në mënyrë domethënëse më


40

faktin që ndërmarrjet hyjnë në borxh ose dalin gjatë një periudhe të dhënë, janë pozicioni

relativ në lidhje me treguesin e synuar dhe rentabiliteti.

Analiza e regresionit me katrorët më të vegjël të zakonshëm

Për të kontrolluar nëse variablat e identifikuara ndikojnë realisht politikën e marrjes borxh të

ndërmarrjeve në Francë është përdorur regresi linear shumëfishme katrorët më të vegjël të

zakonshëm. Modeli i përdorur është si mëposhtë:

Yi = β1 + β2 rritjai + β3 rentabilitetii + β4 madhësiai + β5 largësiai +β6 nevoja për fonde

qarkulluesei +β7 përqindja e investimit brutoi +εi

Variabli i shpjeguar Yi është ndryshimi i treguesit të borxhit financiar total të ndërmarrjes i.

Ky ndryshim i treguesit është pjerësia e një modeli të regresit linear të këtij treguesi ( në y)

sipas viteve 1-9 (në x). Variablat shpjeguese janë ato të përdorura në analizën e mëparshme.

Tabela 13 tregon rezultatet e aritura për secilin nga grupet. I pari përfshin të gjitha vëzhgimet

e kampionit, i dyti vetëm vëzhgimet e kampionit për të cilat ndryshimi i borxhit financiar

total është domethënës për një risk të pranuar në pragun e 20%, ndërsa i fundit vëzhgimet e

kampionit përfundimtar për të cilat ndryshimi i borxhit financiar total është domethënës për

një risk të pranuar në pragun e 5%. Koefiçienti i përcaktimit ndodhet në 27,52% dhe 35,29%

respektivisht në dy kampionet e para, për të aritur në 41,225 në grupin e fundit.

Tabela 13

Koefiçentët e vlerësuar të modelit shpjegues të ndryshimit të marrjes borxh të ndërmarrjeve

të kampionit (243 ndërmarje) me metodën e regresit linear. Variabli i shpjeguar është

ndryshimi i treguesit të borxhit financiar total. Ky është vlerësuar me ndihmën e një modeli të

regresit linear të këtij treguesi (në y) sipas 9 viteve (në x).

Kampioni përfundimtar Gjithë vëzhgimet e

kampionit

Në pragun 20% Në pragun 5%

Parametrat Vlerësimi i koefiçientit Vlerësimi i koefiçientit Vlerësimi i koefiçientit

Të renditura në origjinë 0,053

(4,84)***

0,074

(4,78)***

0,088

(3,97)***

Rritja 0,001 0,006 0,004


41

(1,0) (1,57) (1,00)

Rentabiliteti -0,174

(-6,39)***

-0,214

(-5,56)***

-0,288

(-5,53)***

Madhësia -0,003

-(4,31)***

-0,004

(-4,50)***

-0,005

(-3,71)***

Largësia -0,056

(-5,97)***

-0,064

(-4,84)***

-0,076

(-4,14)

Nevoja për fonde qark. -0,012

(-1,90)**

-0,014

(-1,68)**

-0,018

(-1,68)**

%e investimit 0,021

(1,25)

0,017

(0,62)

0,044

(1,05)

Nr. I vezhgimeve

R katror i regulluar

230

0,2752

154

0,3529

101

0,4122

Shifrat në kllapa janë vlerat t të studentit për koefiçientët e ndryshëm. Ata janë domethënës për një risk të

gabimit të pranuar prej 10%, 5% dhe 1%.

Siç pritej variabli largësi (ndryshim) preket me një koefiçient negativ shumë domethënës, në

secilin prej grupeve. Variabli rentabilitet është po ashtu shumë domethënës dhe negativ, siç

mund të shpresonim. Madhësia ka gjithashtu një mardhënie të kundërt domethënëse me

ndryshimin e borxhit financiar total. Së fundi, renditja në origjinë është domethënëse dhe

pozitive dhe tregon përdorimin nga një numër i madh ndërmarrjesh të këtij tipi financimi,

cilado qoftë vlera e variablave të pavarura. Variabli nevoja për fonde qarkulluese është

domethënëse në pragun 10%.

Analiza në regresion logjistik

Variabli i spjeguar i modelit paraprirës mund të ketë gabime vlerësimi, meqënëse rrjedh nga

përdorimi i një modeli të mëparshëm. Fuqia e rezultateve të nxjerra sipas regresit në katrorët

më të vegjël është kontrolluar me ndihmën e një analizë të tipit logjistik. Ndërmarrjet e

shënuara me 1 shikojnë që borxhi i tyre rritet dhe ato të shënuara me 0 shikojnë që borxhi i

tyre ulet. Modeli vlerëson probabilitetet e marra nga grupi 0, që i korespondon paksimit të

levës. Faktorët spjegues të përdorur janë të njëjtët me ata të përdorur më parë. Në këtë model,

vlerat numerike të koefiçientëve nuk kanë interpretim direkt, përkundrazi shenja e tyre dhe

fakti që ata janë ose jo domethënës mund të interpretohen. Shënja na lejon të dimë nëse

probabiliteti i pakësimit të marrjes borxh është një funksion rritës apo zbritës i variablës

spjeguese koresponduese. Kur parametri i vlerësuar është pozitiv dhe domethënës, variabli

ndikon pozitivisht probabilitetin e paksimit të marrjes borxh. Kështu pritet të merret një

koefiçient pozitiv për variablin rentabilitet, sepse kur rentabiliteti rritet ndërmarrjet kanë


42

përgjithësisht fondet e nevojshme për financimet e rritjes dhe paksimin e borxheve. Një

koefiçient pozitiv pritet dhe për variablin largësi: sa më e madhe është largësia aq më shumë

rezikojmë të vemë re një paksim të borxhit financiar total. Karakteri jo domethënës i disa

koefiçientëve lejon të kapen variablat që spjegojnë pak probabilitetet e paksimit të marrjes

borxh. Pra nuk do të diskutohet shenja e koeficientëve të variablave koresponduese. “Cilësia”

e modelit matet me raportin e maksimumit të vërtetësisë, vlerat e gjetura : 34, 48, 39 janë

shumë domethënëse. Kuptimi i koeficientëve të vlerësuar është matur nga një test i Chi mbi

statistikën e Wald.

Rezultatet e paraqitura në tabelën 14 tregojnë që variablat më domethënëse janë rentabiliteti

dhe largësia. Rentabiliteti është vlerësuar nga një koefiçient pozitiv, gjë që do të thotë se sa

më shumë që ai rritet aq më të mëdhaja janë shancet për të vënë re një paksim të marrjes

borxh. Variabli largësi paraqet gjithashtu një shenjë pozitive. Sa më e rëndësishme është

largësia midis marrjes borxh në fillim të periudhës dhe treguesit të synuar, aq më shumë

shance kemi për të vënë re një ulje të marrjes borxh. Në të kundërt, probabiliteti për të parë

një rritje të marrjes borxh gjatë një periudhe të caktuar është më i fortë, sa më i dobët të jetë

ndryshimi në lidhje me treguesin e synuar.

Madhësia bëhet domethënëse kur kufizohet numri i ndërmarrjeve që kanë një ndryshim

domethënës së marrjes borxh. Shënja e asociuar koefiçientit është pozitive: sa më e madhe

është ndërmarrja, aq më të mëdha janë shancet për të vëzhguar një pakësim të marrjes borxh.

Ky rezultat është koherent me idenë që ndërmarrjet e mëdha mund të çojnë më lehtë një

borxh të lartë drejt synimit, për arsye të aksesit më të lehtë dhe më pak të kushtueshëm në

tregjet e kapitalit.

Së fundmi, variabli “nevoja për fonde qarkulluese” është pak domethënës në kampionin e

ndërmarrjeve për të cilat ulja e evoluimit të marrjes borxh është domethënëse në pragun 20%.

Koefiçienti pozitiv i asociuar nënkupton një probabilitet më të madh të paksimit të marrjes

borxh, kur nevoja për fonde qarkulluese rritet, gjë që duket e kundërt me atë që presim.

Në tabelën 14 tregohen koefiçientët e vlerësuar (nivelet e domethënies) të modelit spjegues të

ndryshimit të marrjes borxh të ndërmarrjeve të kampionit (243 ndërmarrje) me metodën

logjistike. Kërkohet të përcaktohet cilat janë parametrat që shpjegojnë probabilitetin për të

vënë re një paksim të borxhit. Një parametër pozitiv nënkupton një probabilitet më të madh të

paksimit të marrjes borxh. Ndryshimet e treguesit të borxhit financiar total vlerësohen me

ndihmën e një modeli të regresit linear të këtij treguesi (në y) sipas 9 viteve (në x). Grupi i


43

parë përfshin të gjitha vëzhgimet e kampionit, i dyti vëzhgimet e kampionit për të cilat

ndryshimi është i borxhit financiar total është domethënës për një risk të pranuar prej 20% , i

fundit ka vëzhgime të kampionit për të cilat ndryshimi i borxhit financiar total është

domethënës për një risk të pranuar 5% .

Tabela 14

Kampioni përfundimtar Gjithë vëzhgimet e

kampionit

Në pragun 20% Në pragun 5%

Parametrat Vlerësimi i koefiçientit Vlerësimi i koefiçientit Vlerësimi i koefiçientit

Të renditura në origjinë -2.13

(2.45)

-6.40

(9.72)***

-7.57

(6.45)**

Rritja -0.29

(0.56)

-0.45

(0.56)

-0.67

(0.62)

Rentabiliteti 12.81

(12.34)***

19.32

(13.19)***

22.51

(9.74)***

Madhësia 0.10

(1.57)

0.36

(9.51)***

0.46

(7.35)***

Largësia 4.85

(15.60)***

6.41

(12.99)***

6.38

(7.79)***

Nevoja për fonde qark. 0.80

(1.15)

2.00

(3.88)*

1.82

(1.98)

%e investimit -1.30

(0.41)

-1.00

(0.09)

-3.64

(0.65)

Nr. I vezhgimeve

Chi

231

34.27

155

47.70

102

38.51

Shënime të tabelës 14

Modeli i vlerësuar është si mëposhtë:

Li = In __Pi______ = β1 + β2 rritjai + β3 rentabilitetii + β4 madhësiai + β5 largësiai +β6 nevoja për

(1-Pi) fonde qarkulluesei +β7 përqindja e investimit brutoi

Pi është probabilitetipër të vëzhguar një ndryshim të borxhit financiar total të ndërmarrjes i

dhe variablat e pavarura. Shifrat në kllapa janë koefiçienti i Wald të Chi katror (raporti i

koefiçientit i vlerësuar më largësinë tip) niveli i domethënies sipas shkallës së riskut të

pranuar 10%, 5%, 1%.


44

Konkluzione

Analiza e mardhënies midis ndryshimit të marrjes borxh dhe një vektori të variablave

spjeguese është bërë më ndihmën e metodave më një variabël, pastaj me shumë variabla

parametrike ose jo. Rezultatet e marra përshtaten dhe lejojnë të hidhet poshtë hipoteza 0,

duke dashur që pozicioni përballë treguesit të synuar të marrjes borxh të mos ketë asnjë efekt

mbi zhvillimin e marrjes borxh gjatë periudhës. Të gjitha testet vërtetojnë që variabli largësi,

i cili përfaqëson ndryshimin midis treguesit të borxhit real në fillim të periudhës dhe

treguesit të synuar, lidhet pozitivisht me daljen nga borxhi: një largësi pozitive e rëndësishme

(që i korespondon një mbi borxhi) shoqërohet me një paksim të mëtejshëm të marrjes borxh

dhe nënborxhi shoqërohet me një rritje të mëtejshme të treguesit të borxhit. Kjo është e

vërtetë kur parametrat e tjerë spjegues klasikë të zhvillimit të marrjes borxh ngelen konstantë.

Rentabiliteti dhe madhësia që lidhen të dyja në mënyrë të kundërt me rritjen e borxhit dalin si

dy përcaktues të tjerë të rëndësishëm të zhvillimit të marrjes borxh.

Siç e kishin vënë në dukje Fama dhe French, drejtuesit e ndërmarrjeve duket se sillen sikur të

kishin përcaktuar një tregues të synuar të borxhit. Rezultatet e marra këtu janë pra një

element plotësues në analizën komplekse të sjelljes fianciare të ndërmarrjeve të mëdha.


45

Për kompanitë aksionere që veprojnë në qytetin e Korçës synojmë të zbulojmë disa faktorë që

ndikojnë në treguesin e borxhit të kompanisë.

Bazuar edhe në kërkimet e shkencëtarëve dhe ekspertëve të huaj kemi ngritur hipotezën e

mëposhtme:

Ngritja e hipotezës

Hipoteza që ngrihet në këtë rast është që disa faktorë kanë ndikim në politikën e

marrjes borxh të kompanive.

Për të kontrolluar nëse variablat e identifikuar ndikojnë realisht në politikën e marrjes borxh

të kompanive është përdorur regresi linear i shumfishëm me katrorët më të vegjël të

zakonshëm.

Forma e modelit shprehet si mëposhtë:

Yi = β0 + β1 rentabilitetii + β2 rritjai + β3 largësiai + β4 nevoja për fonde qarkulluesei + β5

përqindja e investimit brutoi + εi

Variabli i varur Yi është ndryshimi i treguesit të borxhit financiar total të ndërmarrjes i.

Variablat e pavarur janë llogaritur nga pasqyrat financiare të kompanive aksionere, që

veprojnë në Korçë, për një periudhë 10 vjeçare (2002-2011)

Ekuacioni shpreh lidhjen midis variablit të varur, treguesi i borxhit financiar total, që matet

nga raporti borxh gjithsej ndaj aktive gjithsej, dhe variablave të tjerë të pavarur që janë:

- Rentabiliteti i kompanisë

- Rritja e kompanisë

- Largësia nga treguesi i synuar i borxhit

- Nevoja për fonde qarkulluese (NFQ)

- Investimi bruto

Hipotezat që duhet të vërtetojmë janë:

H0 : β1 = β2 = β3 = β4 = β5 = β6 = β7 = 0

H1 : Të paktën një nga parametrat e mësipërm është i ndryshëm nga zero.


46

Metodologjia e kërkimit

Mbledhja e të dhënave dhe përpunimi i tyre

Të dhënat mbi faktorët e mundshëm që ndikojnë mbi treguesin e borxhit financiar total i kemi

gjetur nga pasqyrat financiare të kompanive aksionere që veprojnë në Korçë. Pesë faktorët e

mësipërm u përdorën për të testuar hipotezat tona. Dizenjimi i modelit paraqitet në tabelën e

mëposhtme:

VARIABLAT Përcaktimi

Rentabiliteti Rentabiliteti mesatar i 10 viteve ushtrimore të fundit

∑ EBIT/ ∑ totali i aseteve ( 10 vjet)

Rritja Përqindja e rritjes midis vitit 1 dhe 10

(Totali aktivit viti 10/ Totalit të aktivit viti 1) - 1

Largësia Variabli largësi midis levës në fillim të periudhës (viti 1) dhe mesatare sektoriale

për gjithë periudhën.

Treguesi i borxhit financiar total në fillim - mesatarja mbi 10 vjet e këtij treguesi

për të gjitha ndërmarrjet e sektorit të pranishme në kampion.

Nevoja për

fonde

qarkulluese

(NFQ)

Nevoja për fonde qarkulluese / shifrës së xhiros (mesatarja 10 vjet)

[Inventar + të arkëtueshmet– të pagueshmet] / totali i shitjeve neto ose të ardhurat

(mesatarja 10 vjet)

Përqindja e

investimit bruto

(IB)

Përqindja e investimit bruto

Analiza e realizuar është një analizë sasiore pasi të pestë variablat e pavarur janë sasiorë.

Analiza është realizuar me ndihmën e programit SPSS dhe metodave të veçanta statistikore,

si regresioni i shumëfishtë linear.

Rezultatet

Rezultatet e modelit të regresionit të shumëfishtë

Si rezultat marrim një model regresioni linear të shumëfishtë për pesë variabla me koefiçient

të përcaktueshmërisë 1 dhe me koefiçient të korrigjuar të përcaktueshmërisë 0.999. Kjo do të

thotë se 99.9 % e politikës së marrjes borxh të kompanive shpjegohet nga modeli i ndërtuar,

pra nga varësia lineare e pesë variablave. Rezultatet e marra paraqiten në tabelën e


47

mëposhtme. Tabela paraqet rezultatet e testit “t” në lidhje me testimin e karakteristikave të

ndikimit të variablave të pavarur në treguesin e borxhit të kompanive.

Tabela: Rezultatet e regresionit të shumëfishtë linear

Përmbledhja e modelit

Modeli R R në katror R në katror i korrigjuar Std. Error of the Estimate

1 1.000a 1.000 .999 .0011258

a. Predictors: (Konstant), IB, Rentabiliteti, Rritja, NFQ, Largësia

Kontrolli për rëndësinë e lidhjes

Vlera e Fisherit, “F” është 2901,040 e cila është më e madhe se vlera kritike. Ky fakt hedh

poshtë hipotezën H0 dhe pranon automatikisht si të vërtetë hipotezën H1 . Ne provuam sipas

testit të Fisherit se midis variablit të pavarur, treguesi i borxhit financiar, dhe variablave të

pavarur, pesë variabla të ndryshëm, ekziston një lidhje e rëndësishme, pra të paktën një nga

parametrat, β, është e ndryshme nga 0.

ANOVAb

Model Shuma e katrorëve df Mean Square F Sig.

1 Regression .018 5 .004 2901.040 .000a

Residual .000 4 .000

Total .018 9

a. Predictors: (Constant), IB, Rentabiliteti, Rritja, NFQ, Largësia

b. Dependent Variable: RB

Kriteri “t” për vlerësimin e rëndësisë së parametrave individualë.

Është me interes të bëjmë një kontroll tjetër, për të vlerësuar se cili nga parametrat ( beta )

është më i rëndësishëm. Si metodë statistikore për kontrollin e rëndësisë së parametrave

individuale shërben kriteri “t”.

Duke krahasuar vlerat e “t” së llogaritur nga tabela e mëposhtme, me “t” kritike për α=0.05

rezulton se faktorët që ndikojnë më shumë në raportin e borxhit janë: largësia nga treguesi i

synuar, rentabiliteti, nevoja për fonde qarkulluese, investimet bruto, ndërsa rritja e

kompanive ka një ndikim të vogël.


48

Koefiçientëta

Model

Koefiçientët e

pastandartizuar

Koefiçientët e

standartizuar

t Sig.

95.0% Confidence Interval

for B

B Std. Error Beta

Lower

Bound

Upper

Bound

1 (Constant) .433 .007 62.554 .000 .414 .452

Rentabiliteti -.076 .024 -.038 -3.139 .035 -.144 -.009

Rritja .001 .001 .012 .912 .314 -.003 .005

Largësia .917 .018 .948 50.200 .000 .867 .968

NFQ .002 .001 .037 2.059 .109 -.001 .006

IB .001 .001 .013 1.205 .194 -.001 .003

a. Dependent Variable: RB ( Variabli i varur Raporti i Borxhit financiar)

Ekuacioni që marrim është:

Y = 0.433 – 0.076 x rentabiliteti + 0.001 x rritja + 0.917 x largësia + 0.002 x NFQ +

0.001 x IB + ε

Shenjat e koefiçientëve të regresionit përputhen me llogjikën financiare, që në rastin konkret

do të thotë:

- Një rritje e investimit bruto me një njësi, ndikon në rritjen e raportit të borxhit me

0.001 njësi, kur të gjithë variablat e tjerë ngelen konstantë.

- Një rritje e nevojës për fonde qarkulluese me një njësi, ndikon në rritjen raportin e

borxhit me 0.002 njësi, kur të gjithë variablat e tjerë ngelen konstantë.

- Një rritje në largësinë nga treguesi i borxhit i synuar me një njësi, ndikon në rritjen e

raportit të borxhit me 0.917 njësi, kur të gjithë variablat e tjerë ngelen konstantë.

- Një rritje në rritjen e kompanive me një njësi, ndikon në rritjen e raportit të borxhit

me 0.001 njësi, kur të gjithë variablat e tjerë ngelen konstantë.

- Një rritje e rentabilitetit me një njësi, ndikon në zvogëlimin e raportit të borxhit me

0.076 njësi, kur të gjithë variablat e tjerë ngelen konstantë.

Kufizimet e modelit

Janë analizuar vetëm kompanitë aksionere që veprojnë në Korçë.

Informaliteti në bizneset shqiptare.

Në mungesë të mesatareve sektoriale, kemi përdorur konceptin strukturën optimale

me 40% raportin e borxhit.


49

Kapitulli i tretë

Problemet e financimit të kompanive në vendet në zhvillim


3.2 Sistemi financiar në vendet në zhvillim. Roli i bankave dhe i tregjeve financiare



Sjellja e kompanive nuk mund të studiohet jashtë ambjentit të tyre. Problemet e veçanta që

hasin vendet në zhvillim vijnë kryesisht nga fakti se ata nuk janë dominues në tregun

ndërkombëtar (domonimi përcaktohet si aftësi që ka një ekonomi për të ndikuar mbi

ekonomitë e tjera, por pa u ndikuar nga ato). Ndarja ndërkombëtare e punës, në kushtet

aktuale të zhvillimit, ka detyruar vendet në zhvillim që t’u lenë vendeve të zhvilluara një

pjesë të fitimeve të produktivitetit të tyre. Transferimi ndërkombëtar i kapitaleve (private ose

publike) nuk ka bërë gjë tjetër veçse, në shumicën e rasteve, të forcojë dominimin mbi vendet

në zhvillim. Efektet e dominimit vijnë nga dimensionet dhe strukturat e ndryshme midis

ekonomive të krahasuara. Ekonomitë e vendeve në zhvillim izolohen kështu në një rol pasiv

dhe përballojnë pasojat e sjelljes së vendeve të zhvilluara. Por dominimi i vendeve të

zhvilluara nuk është dhe aq absolut sa mund të mendohej vetëm nga një krahasim i thjeshtë i

forcave të pranishme.

Megjithatë, të gjitha vendet në zhvillim, nuk kanë mjetet për të përmbysur raportin e

dominimit. Ato kanë një varësi financiare, ekonomike dhe teknike. Nga fakti i borxhit të

këtyre vendeve për t’u zhvilluar, rritet pesha e kreditorëve mbi politikën ekonomike.

Meqenëse ekuilibri i balancës së pagesave është gjithnjë e më i vështirë për t’u ruajtur, vendet

në zhvillim duhet t’i bëjnë thirje shteteve të huaja për të ulur defiçitin e tyre.

Sektori më i rëndësishëm në ekonomitë moderne është ai i eksportit. Kompanitë në vendet në

zhvillim i nënshtrohen ligjit të tregut “ndërkombëtar” dhe kanë mundësi të dobët manovrimi.

Që kompania të jetë e prirur drejt eksportimit ose jo, ajo duhet para së gjithash të gjejë një

burim financimi të nevojshëm për të siguruar rritjen në vendet ku kapitali është i rallë. Kjo

mungesë e kapitalit është burim vështirësish: ndërkohë që në vendet e zhvilluara ka një


50

zgjedhje reale të burimeve të financimit në vendet në zhvilim nuk mund të flitet veç për

disponibilitet të burimeve të financimit.

Për të studiuar problemet që hasin kompanitë në vendet në zhvillim për të financuar

zhvillimin e tyre, do të theksojmë së pari pamjaftueshmërinë e burimeve të financimit para se

të analizojmë institucionet dhe proçedurat që mund të lejojnë rritjen e burimeve të financimit

të kompanive në këto vende.


Duhet bërë dallimi midis gjendjes së kompanive publike dhe atyre private. Burimet e

kompanive publike vijnë kryesisht nga ndihma e shtetit dhe nga kredi afatgjata. Kompanitë

private mbështeten para së gjithash mbi vetëfinancimin dhe kreditë bankare afatshkurtra.

Kështu financimi i kompanive vjen nga tre burime kryesore6:

Kursimi privat: sistemi bankar dhe institucionet ndihmëse

Kursimi publik: shteti

Investimet e huaja private

A. Për kompanitë private

Vështirësitë e financimit të kompanive private në vendet në zhvillim ndeshen në dy nivele:

Në nivelin e brendëshëm: pamjaftueshmëria e vetëfinancimit (varësi e kompanisë

nga bankat, tregjet e kapitalit aksionerët) rritje e dobët e investimeve.

Në nivelin e jashtëm: tregu financiar (vështirësi e hyrjes dhe përdorimit të tregut

financiar primar dhe sekondar), sistemi bankar (kreditë afatshkurtra në formë

huaje, kredi arke ose garanci) dhe shteti (për të financuar investimet produktive,

projekte të interesit të përgjithshëm) si dhe ndihmat e huaja në formë huaje,

pjesëmarrje në kapital.

Roli i secilit prej këtyre burimeve në financimin e kompanive në vendet në zhvillim

vlerësohet sipas kritereve ( rëndësia sasiore, kostoja, lehtësia e aksesit, dhe lirshmëria e

përdorimit të fondeve). Ndihma publike i bindet kryesisht motiveve politike, investimet

direkte dhe pjesmarrjet në kapital kushtëzohen nga prespektivat e rentabilitetit. Për kreditë,

faktori përcaktues është aftësia e rimbursimit. Por rritja e përqindjes të borxhit e bën gjithnjë

e më të vështirë gjetjen e ndihmave të jashtme dhe kufizon kështu volumin e investimeve të

realizueshme financiarisht.

6 Zia Oloumi 1997 Universite de Nice-Sophia Antipolis «Problemes de financement d’une enterprise dans les PED »


51

B. Për kompanitë publike

Kompanitë publike kryejnë katër misione: krijimi i infrastrukturave të përbashkëta dhe

mbajtja e shërbimeve publike; zotërimi i prodhimit dhe komercializimit të produkteve

kryesore; strukturimi i mjedisit rural dhe korigjimi i çekulibrit të rajoneve; promovimi i

industralizimit duke zëvendësuar iniciativën private kur ajo mungon.

Vështirësitë e financimit të kompanive publike në vendet në zhvillim janë në dy nivele:

Në nivelin e brendëshëm: pamjaftueshmëri e vetëfinancimit

Në nivelin e jashtëm: burime publike (pamjaftueshmëria e ndihmës së shtetit) si

dhe burimet private që i kushtohen investimit (kredi bankare shumë shpesh

afatmesme dhe afatgjata)

Pra, duhet përcaktuar një strukturë mikse karakteristike për çdo kompani, që të kombinojë

njëkohësisht nevojat makroekonomike dhe rentabilitetin e kompanisë.

Institucionet dhe proçedurat që lejojnë rritjen e burimeve të financimit të kompanive në

vendet në zhvillim

Rritja e një ekonomie në zhvillim lidhet ngushtë me ekzistencën e një sistemi bankar që

mbledh dhe kanalizon kursimin drejt punëve produktive (banka tregtare dhe organizma

financiare të specializuara)

Nga pikëpamja mikroekonomike (kompania) kreditë bankare janë një ndihmë përcaktuese për

financimin e kompanive, kushtet e dhënies së kredisë diktohen nga politika ekonomike dhe

monetare e vendit por dhe nga toleranca e bankierëve në lidhje me riskun.

Mënyra se si kompania kombinon burimet e veta me pjesën tjetër të mjeteve financiare mund

të ndikojë në mirëadministrimin e saj financiar në dy nivele:

Atë të strukturës financiare: sepse borxhet bankare afatgjata i lejojnë kompanisë të

konsolidojë kapitalin qarkullues dhe borxhet afatshkurtra sigurojnë një riekulibrim

të përkohshëm të arkës (cash-it).

Ai i performancave financiare: sepse borxhi lejon rritjen e rentabilitetit të

kapitaleve të veta pasi ai shërben si levë financiare.


52

3.2 Sistemi financiar në vendet në zhvillim. Roli i bankave dhe i

tregjeve financiare

Duhet theksuar këtu dualizmi i ndërmjetësve financiarë që çon në specializimin e dy

institucioneve për një tip financimi të veçantë dhe në një epërsi të bankave tregtare ndaj

organizmave financiare të specializuara.

Bankat tregtare dhënëse të fondeve afatshkurtra. Ato japin kredi kompanive pas

vlerësimit të disa elementeve si: veprimtaria e kompanisë, kapitali qarkullues,

rrjedhja e cash-it, aftësia e vetëfinancimit, referencë ndaj kapacitetit të borxhit të

kompanisë për të analizuar riskun imediat, analiza e aftësisë së rimbursimit,

analiza e solvabilitetit e kompanisë.

Organizmat financiare të specializuara i përgjigjen një misioni të përcaktuar

paraprakisht nga pushteti publik. Ato financojnë investimet e kompanive

industriale dhe tregtare në projekte rritjeje, në lidhje me detyrat e politikës

ekonomike të fiksuar në planet e ndryshme të zhvillimit. Roli i bankave të

zhvillimit është që të kanalizojnë dhe orjentojnë kapitalin në funksion të

objektivave të zhvillimit të caktuara në plan, duke dhënë kredi për veprimtari

ekonomike kryesore të braktisura nga bankat tradicionale, për mungesë mjetesh

dhe mospjesëmarrje, me preteksin që janë veprimtari me risk të lartë (tërheqin

kursimin privat kombëtar drejt veprimtarive me risk të lartë por të nevojshme për

zhvillim).

Roli i tregjeve financiare në vendet në zhvillim. Tregu financiar primar lejon

transformimin e kursimit të familjeve në burime afatgjata për llogari të kompanive

publike dhe private. Tregu financiar sekondar siguron likuiditetin dhe

lëvizshmërinë duke lejuar këmbimin dhe qarkullimin e letrave me vlerë.


Në vendet në zhvillim shteti është motori i zhvillimit përballë pamjaftueshmërisë së sektorit

privat. Roli i tij vërehet në një nivel të dyfishtë:

Mobilizimi i kursimit të brendëshëm me stimulime fiskale

Masa për të tërhequr kapitalet e huaja me avantazhe doganore (përjashtim total

ose të pjesshëm nga detyrimet doganore në import/eksport, aplikimi i tarifave të


53

reduktuara etj) dhe avantazhe fiskale (përjashtime, paksime ose shtyrje afati të

taksave mbi të ardhurat; përjashtime nga taksat e ndryshme; lehtësime fiskale në

favor të punësimit).


Kriza financiare që filloi në SHBA në vitin 2007, u përhap shpejt duke i shtrirë pasojat e saj

në shumë vende. Kjo krizë është cilësuar si më e rënda pas depresionit të madh të viteve

1929-1933. Kriza e ditëve të sotme është e para e këtij lloji për epokën e globalizmit. Me këtë

lidhen një varg veçorish që e dallojnë atë nga krizat e mëparshme:

1- Është krizë botërore

2- Është krizë e thellë, ka humbje të mëdha ,është rritur papunësia.

3- Kohëzgjatja, mendohet se ka filluar që në 2006 e në vazhdim.

Qeveritë e vendeve në krizë kanë marrë masa për të shpëtuar bankat nga falimentimi si dhe

për të gjallëruar industrinë. Krerët e vendeve më të zhvilluara të botës, të G8 apo G20, janë

mbledhur shpesh për të rakorduar masat për përballimin e krizës.

Mendimi im është se, aktualisht, nuk ndodhemi në kushtet e fundvitit 1996 dhe fillimvitit

1997, kur “kriza e fajdeve” u shndrua në krizë të mirëfilltë ekonomike, duke sjellë rënien e

PBB 7%, rritjen e inflacionit në 42% si dhe përkeqësimin e treguesve të tjerë

makroekonomikë. Ndonëse me lidhje të dobëta integruese me ekoniminë e SHBA dhe

ekonominë botërore në përgjithësi, Shqipëria nuk është e imunizuar nga pasojat e krizës

globale .Mjafton të përmendim faktin se mbi 3/4 e tregtisë së jashtëme zhvillohet me vendet e

BE-së. Madje një sërë të dhënash tregojnë se kriza ka ndikuar në:7

Rënien e ritmeve të remitancave (dërgesat e emigrantëve),

Rënien e ritmeve të depozitave të kursimit,

Rënien e ritmeve të eksport-importit,

Dobësimin e lekut ndaj euros dhe dollarit amerikan,

Frenimin e kredidhënies bankare, sidomos në valutë të huaj.

Këta tregues nqs.nuk merren masat e nevojshme mund të sjellin pasoja të tjera zinxhir në

treguesit makroekonomikë dhe socialë si:

Rritjen tej parashikimeve të defiçitit buxhetor,

7 Burimi i informacionit INSTAT dhe Banka e Shqipërisë


54

Rritjen e çmimeve të konsumit (inflacioni),

Rritjen e shkallës së papunësisë,

Zgjerimin e varfërisë, sidomos në zonat rurale,

Bllokimin e sektorëve të veçantë si ndërtimi,

Frenimin e zgjerimit të turizmit,

Rënien e ritmit të rritjes ekonomike.

Rënia e dërgesave të emigrantëve (remitancat)

Nxitja për migrim spjegohet sipas modelit shtytës-tërheqës ( “push and pull”). Sipas këtij

modeli kushtet ekonomike, presionet demografike, papunësia në vendet dërguese (faktorët

shtytës) bashkëveprojnë me pagat më të larta, kërkesat për fuqi punëtore, bashkimin e

familjeve (faktorët tërheqës) në vendet pritëse.8

Ritme të larta të remitancave në vitet 1992-2007

Volumi i remitancave varet nga numri i emigarantëve, nga vendi i migrimit, nga të ardhurat

që sigurojnë aty, nga shkalla e lidhjeve me familjet e tyre, nga lehtësia në dërgimin e parave,

nga stabiliteti politik etj. Gjatë viteve 1992-2002 tek ne kanë hyrë 4.367miliard usd ,437

milion usd mesatarisht në vit.

Tabela.15 Remitancat 1992-2002 milion usd

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

274.7 378.1 384.7 499.5 267.2 453.5 356.6 530.8 614.9 606.8

Gjatë viteve 2003-2008 kanë hyrë gjithësej 5.161 miliard euro ose 860 milion euro

mesatarisht në vit.

Tabela. 16 Remitancat 2003-2011 milion euro

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

718.8 826.3 927.6 936.5 947.0 802.0 781.3 689.8 687.9

8 Adam Smith


55

Grafiku.13 Ecuria e remitancave

Burimi:Banka e Shqipërisë

Gjatë tre viteve të fundit remitancat kanë ardhur në rënie si pasojë e krizës financiare

botërore, e cila po ndihet në vendet pritëse të emigrantëve.

Rritja e ritmeve të remitancave në vitet 1994 -1996 ka ardhur si rrjedhojë e shtimit të

emigrantëve në vendet europiane si Greqia dhe Italia. Rënia në vitin 1997 ishte si pasojë e

skemave piramidale. Rënia në vitin 2008 me 145 milion euro ose me 15%, krahasuar me

2007, nuk mund të shpjegohet me përvojën botërore që tregon se niveli i remitancave arrin

një kulm pas 14-15 vitesh dhe pas kësaj niveli bie, pasi forcohen lidhjet me vendet pritëse

dhe dobësohen me vendlindjen. Rënia e vitit 2008, sidomos e tremujorit të katërt, mund të

spjegohet me ndikimin e drejtpërdrejtë të pasojave të krizës botërore e cila ka sjellë rritje të

papunësisë në Greqi dhe Itali ku është përqëndruar numri më i madhi emigrantëve shqiptarë.

Pasojat e rënies së remitancave

Rritet varfëria. Anketimet tregojnë se një pjesë e madhe e remitancave përdoren për ushqim

dhe veshje, kuptohet se rënia e tyre sjell shtimin e varfërisë, sidomos në zonat rurale.

Ulin importet. Remitancat kanë mbuluar 44% të bilancit të tregtisë së jashtëme para fillimit të

krizës financiare botërore.

Ulin investimet private. Një pjesë e konsiderueshme e remitancave përdoren për investime të

karakterit material, biznese (kryesisht të vogla dhe të mesme) dhe prona të palujtëshme, si

dhe për investime të karakterit human (për shkollimin e fëmijëve). Aspekti më i dukshëm i

përdorimit të remitancave për investime familjare janë shtëpitë dhe automjetet.

Ulin kursimet e individëve. Kjo dukuri është vërejtur prej 2008 e në vazhdim.


56

Ulen ritmet e depozitave të kursimit

Pas fillimit të krizës financiare në SHBA kufiri i sigurimit për çdo depozitë u rrit nga 100

mijë usd në 250 mijë usd, kurse komisioni europian ndryshoi nivelin e mbulimit të

depozitave, jo më pak se 100 mijë euro për çdo depozitë.

Në Shqipëri një masë e tillë u mor më vonë dhe për rrjedhojë fluksi i depozitave ra ndjeshëm.

Deri në mars 2009 u tërhoqën 60 miliard lekë për arsye psikologjike dhe paniku. Aktualisht,

niveli i sigurimit të depozitave në Shqipëri është rritur nga 700 mijë lekë që ishte në 2.5

milion lekë.

Sipas të dhënave të Shoqatës Shqiptare të Bankave, sistemi bankar i vendit tonë, në vitin

2008, ka menaxhuar 834 miliard lekë, nga të cilat 645 miliardë ose 77% janë depozita të

individëve dhe të subjekteve private. Depozitat e individëve prej 529 miliard lekë përbëjnë

82.1 % të depozitave gjithsej.

Tabela. 18 Ecuria e depozitave Miliard lekë

Vitet Gjithsej Individët Në %

1992 18,874 6,765 35,8

1993 32,364 14,375 44,4

1994 43,147 23,143 53,6

1995 65,543 36,402 55,5

1996 108,737 39,605 36,4

1997 125,822 87,691 69,6

1998 171,201 134,861 78,8

1999 211,537 166,117 78,5

2000 228,865 182,112 79,6

2001 275,224 222,259 80,0

2002 285,844 234,894 82,2

2003 323,234 271,620 84,0

2004 369,101 310,626 84,1

2005 428,347 357,781 83,5

2006 511,014 411,573 80,5

2007 630,114 514,308 81,6

2008 645,114 529,426 82,1

2009 694,258 592,689 85,4

2010 816,734 692,030 84,7

Burimi: Shoqata Shqiptare e Bankave


57

Nga pasqyra vemë re se në vitin 2008 depozitat e individëve janë rritur vetëm 2.9 %, kurse

ato të bizneseve kanë qëndruar në vend. Kjo dukuri është rrjedhojë e ndikimit të krizës

botërore në muajtë e fundit të vitit 2008.

Gjatë tre viteve të fundit totali i depozitave ka ardhur në rritje. Gjatë vitit 2011 depozitat u

rritën 12.7% duke arritur vlerën 920,459 miliard lekë.

Niveli i kursimeve dhe rritja e tyre përbën një element me vlerë për zhvillimin e tregut të

kapitaleve, pasi publiku do të fillojë të investojë pasi të ketë plotësuar nevojat bazë.

Përkeqësohen treguesit e eksport-importit

Tregtia e jashtme përbën sektorin me ecuri më negative të ekonomisë shqiptare pasi eksportet

mbulojnë vetëm 1/4 e importeve, ndërkohë që bilanci tregtar vazhdon të përkeqësohet. Kjo

ecuri nuk përbën baza për përmirësim në periudhën afatmesme. Kurse në periudhën

afatshkurtër, si pasojë e krizës financiare, pritet rënie e mëtejshme e ritmeve sidomos në

eksportet.

Tabela. 19 Ecuria e eksport-importit Miliard lekë

Viti Eksporti Importi Bilanci %

1993 12,499 58,336 -45,838 21,4

1994 13,387 57,019 -43,632 23,5

1995 18,710 66,147 -47,437 28,3

1996 22,001 98,060 -76,059 22,4

1997 21,044 95,022 -73,977 22,1

1998 31,104 126,271 -95,167 24,6

1999 48,430 159,465 -111,035 30,4

2000 37,037 157,109 -120,072 23,6

2001 44,096 190,155 -146,059 23,2

2002 47,490 210,368 -162,877 22,6

2003 54,487 225,983 -171,496 24,1

2004 62,121 236,072 -173,951 26,3

2005 65,818 262,191 -196,373 25,1

2006 77,405 299,147 -221,742 25,9

2007 97,171 376,194 -279,023 25,8

2008 112,393 438,188 -325,795 25,6

2009 103,244 431,107 -327,863 23,9

2010 160,962 458,429 -297,467 35,1

2011 197,470 520,659 -323,189 37,9

Burimi: INSTAT


58

Siç tregohet dhe në tabelën e mësipërme, gjatë viteve 1992-1997, ka patur ritme të ulta

rritjeje të eksporteve. Ndërsa gjatë viteve 1998-2008 ka patur rritje të ritmeve të eksporteve

por me luhatje. Në tetor 2008, ritmet e rritjes së eksporteve fillojnë të bien.

Shtator Tetor Nëntor Dhjetor Janar 2009

10,712 9,574 9,092 6,969 6,642

Rënia më e theksuar, 23% është shënuar në dhjetor që përbën dhe nivelin më të ulët të vitit.

Rënia ka vazhduar dhe gjatë 2009. Edhe gjatë tre viteve të fundit bilanci tregtar vazhdon të

përkeqësohet.

Grafiku.14 Rënia e eksporteve

Burimi: INSTAT

Mbi 70% e eksporteve shqiptare ka si destinacion Italinë, 10% Greqinë, 3% Gjermaninë. Në

vendet e BE-së shkojnë 90% e eksporteve shqiptare. Vendet e BE-së janë prekur nga kriza

financiare, kjo po duket edhe në uljen e kërkesës për mallrat tona të eksportit sidomos të atyre

me “fason”. Në këtë sektor ushtrojnë veprimtarinë e tyre rreth 400 biznese private me rreth

100 mijë punëtorë. Një pakësim i mëtejshëm i kërkesës për mallrat e eksportit do të çojë në

mbylljen e vendeve të punës, rritjen e papunësisë dhe në thellimin e varfërisë.

Kursi i këmbimit –dobësohet leku

Gjatë periudhës 1999-2008 është arritur të sigurohet një kurs këmbimi i qëndrueshëm i lekut

ndaj dollari amerikan dhe monedhës europiane. Madje, leku forcohej nga viti në vit siç

tregohet në tabelën mëposhtë.


59

Tabela.20 Kursi i këmbimit

Vitet Lek/USD Lek/Euro

1999 137,7 147,0

2000 143,7 132,6

2001 143,5 128,5

2002 140,1 132,4

2003 121,9 137,5

2004 102,8 127,7

2005 99,8 124,2

2006 98,1 123,1

2007 90,4 123,6

2008 83,9 122,8

2009 95.0 132,1

2010 103, 9 137,8

2011 100,9 140,3

Burimi: Banka e Shqipërisë

Në fundin e vitit 2008 leku filloi të dobësohet. Gjatë 3-mujorit të katërt leku u zhvlerësua.9

Leku vazhdoi rënien edhe gjatë 3-mujorit të parë të 2009 dhe më tej. Kjo tregohet në tabelën

mëposhtë.

Kursi 31.12.2008 07.05.2009 Ndryshimi Në %

Lek/USD 88.0 98.6 10.6 12.0

Lek/Euro 123.8 131.2 7.4 6.0

Ky ritëm i shpejtë zhvlerësimi lidhet kryesisht me faktorë të brendshëm. Gjatë kësaj periudhe

është vërejtur kërkesë e lartë në treg për euro. Rritja e borxhit të brendshëm të qeverisë dhe

defiçitit të llogarisë korente, përbëjnë disa faktorë kryesorë të cilët kanë ndikuar gjatë vitit

2008 e në vijim. Defiçiti i lartë tregtar dhe dalja e valutave për shkak të rritjes së importeve,

përbëjnë një faktor tjetër që ka ndikuar, sidomos në 3-mujorin e katërt të 2008 e në vazhdim.

Ndikimin e tyre e kanë dhënë edhe rënia e dërgesave të emigrantëve. Një faktor tjetër është

dhe transferimi i fitimeve të disa kompanive të fuqishme të huaja që ushtrojnë veprimtari në

Shqipëri.

Zhvlerësimi i lekut prek gjithë individët shqiptarë pasi ndikon në rritjen e çmimeve të

mallrave të importit duke ndikuar dhe në nivelin e jetesës në Shqipëri. Zhvlerësimi i lekut do

të ndikojë në veçanti dhe tek ata individë apo biznese që kanë marrë kredinë euro.

9 Banka e Shqiprisë


60

Frenohet kredi-dhënia bankare

Kreditë në monedhë të huaj dhe në lekë të sistemit bankar shqiptar, për 2008, llogariten në

397 miliard lekë ose rreth 48% të portofolit gjithsej.

Tabela.21Kredi-dhënia bankare

Nr. Emërtimi 2007 2008 Në %

1. PBB nominal, miliard lekë 979 1073 9.6

2. Kredia gjithsej,miliard lekë 292 397 36.0

Në % të PBB 29.8 37 24.2

a) Për individët,miliard lekë 104 140 34.6

Në % të PBB 10.6 13.0 22.6

b) Për bizneset, miliard lekë 188 257 36.7

Në % të PBB 19.2 24.0 25.0

3. Kredi me probleme , miliard lekë 9.9 26.2 165

Në % të kredisë gjithsej 3.4 6.6 94.0

Nga këto të dhëna del se kredia gjithsej në 2008 kundrejt 2007 është rritur me 105 miliard

lekë, ose 36%, duke zënë 37% të PBB ndaj rreth 30% në 2007. Kriza po ndikon duke frenuar

kreditimin për pasojë ritmi i rritjes së kreditimit ka ardhur në rënie që prej muajit tetor 2008.

Kredia në muajin dhjetor u rrit vetëm 0.5 % që konsiderohet si rritja më e vogël që prej vitit

2004 kur filloi kreditimi.10

Rritmi i rritjes së kredisë ka vazhduar të ulet dhe gjatë periudhës 2009- 2011 si pasojë e

krizës financiare botërore.

Nr. Emërtimi 2009 2010 2011

1. PBB nominal, milion lekë 1 151 019 1 242 418 1 280 932

2. Kredia gjithsej,milion lekë 230 736,71 268 060,35 278 255,91

Në % të PBB 20 21,6 21,7

a) Për individët,milion lekë 38 531,97 40 445,25 45 809

Në % të PBB 3,34 3,25 3,57

b) Për bizneset, milion lekë 192 204,74 227 615,1 232 446,91

Në % të PBB 16,66 18,35 18,13

3. Kredi me probleme, në % të kredisë

gjithsej

10,27 13,61 18,94


10 Banka e Shqipërisë


61

Tkuret kredia në valutë

Kreditë në valutë përbëjnë rreth 75% të kredive gjithsej. Gjatë vitit 2009 janë tkurur si kredia

në euro, po ashtu dhe ajo në usd. Kjo e fundit ka një peshë më të vogël në totalin e kredisë

për ekonominë. Ulja e ritmeve të kredisë në valutë vjen prej dy faktorëve:

1- Për shkak të presionit që kriza financiare ushtron mbi bankat tregtare, për t’u kërkuar

më shumë garanci klientëve për të shmangur risqet.

2- Për shkak të rritjes së interesave të euros.

Shtohen kreditë e këqia

Gjatë periudhës tetor-dhjetor 2008 u vu re një prirje tjetër negative, u rritën kreditë me

probleme, ose siç quhen ndryshe, kreditë e këqia. Në dhjetor 2008 këto kredi u shtuan me 5,4

miliard lekë, duke arritur në 26.2 miliard lekë. Kjo shifër paraqet një rritje të lartë kundrejt

vitit 2007, si në vlera nominale 16.3 miliard lekë dhe në vlera relative 165%. Në fund të vitit

2008 kreditë e këqia zinin 6.6% të volumit të kredive gjithsej kundrejt 3.4 % të një viti më

parë. Edhe gjatë periudhës 2009-2011 kreditë e këqia kanë ardhur në rritje.

Grafiku.15 kreditë e këqia


Rritet difiçiti buxhetor

Defiçiti buxhetor në vitin 2008 arriti në 5,7 % e PBB kundrejt 3,4% në vitin 2007.

Grafiku.16 Defiçiti buxhetor



62

Defiçiti buxhetor i vitit 2008 u reflektua në rritjen e borxhit publik në nivelin55.6 % të PBB

nga 37.5% në 2007.

Në dhjetor të 2009 defiçiti buxhetor ishte -80 361 milion lekë ose 6.9 % e PBB, në të njëjtën

periudhë të 2010-ës defiçiti ishte -38 031 milion lekë ose 3.1% e PBB, ndërsa në dhjetor të

2011 ishte -38 274 milion lekë 3% e PBB.

Sektori i ndërtimit në vështirësi

Sektori i ndërtimit është gati në stanjacion. Kanë rënë në mënyrë të ndjeshme blerjet e

apartamenteve. Shoqata e Ndërtuesve ka publikuar se rreth 4 000 apartamente banimi kanë

mbetur pa u shitur që nga viti 2008 e këtej, vet në Durrës dhe në Tiranë. Shtrëngimi i

kreditimit për shtëpi është një nga faktorët kryesorë që ka ndikuar në uljen e fuqisë blerëse.

Bizneset ndërtuese, duke mos shitur apartamentet dhe duke mos marrë dot kredi nga banka,

nuk mund të investojnë në ndërtime të reja. Forcimi i euros solli dhe rritjen e çmimit të

blerjes së materialeve të ndërtimit, gjë që reflektohet në rritjen e çmimit të banesave.

Ngadalësohen ritmet e rritjes ekonomike

Rritja reale e PBB ose GDP prej vitit 2000 ka patur këtë ecuri, në përqindje.11

Tabela.22 Rritja ekonomike

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

7.7 6.5 4.7 6.0 6.0 5.5 5.0 6.0 6.0 3.7 3.8 3.4*

*2011 tremujori i parë

Grafiku.17 Rritja ekonomike

11 INSTAT dhe FMN


63

Rritja ekonomike është një faktor i rëndësishëm në zhvillimin e tregut të kapitaleve, pasi ajo

çon në krijimin e tregjeve dhe mundësive të reja për bizneset, që i shtyn ato të kërkojnë më

shumë financim (nevojën për treg kapitali dhe letrash me vlerë) për zgjerimin e veprimtarisë

së tyre ekonomike.

Eksperienca e shumë bankave ka treguar se zhvillimet e sistemit financiar janë prociklike

dhe, një nga arsyet kryesore të kësaj sjelljeje të institucioneve financiare lidhet me rritjen dhe

uljen e ofertës për kredi gjatë cikleve të biznesit dhe të ekonomisë. Gjatë fazës së

ekspansionit të ekonomisë, kreditimi rritet me rritme shumë të larta dhe ulet ndjeshëm kur

ekonomia është në rënie. Gjatë fazës së rënies ekonomike, ulet niveli i kreditimit dhe

përkeqsohen treguesit e performancës së kredive, pasi edhe kreditë me probleme ndjekin

ciklin e ekonomisë. Treguesit e kredive me probleme janë shumë të ulët gjatë fazës së

ekspansionit ekonomik dhe rriten ndjeshëm në fazën e rënies ekonomike.

Ekspertët e bankave si dhe Guvernatori i Bankës së Shqipërisë janë shprehur se sistemi

bankar shqiptar nuk u prek nga kriza financiare botërore, por gjithashtu kanë paralajmëruar

bankat që të forcojnë politikat e kreditimit me qëllim për t’u ruajtur nga ndonjë pasojë e kësaj

krize.

Pasojat e krizës financiare globale u ndjenë në Shqipëri në fillim të vjeshtës së vitit 2008. Në

këtë periudhë, perceptimi për një krizë financiare të bankave në mbarë botën, ndikoi në

lëkundjen e besimit të publikut tek bankat vendase. Për pasojë, gjatë muajve tetor – dhjetor

2008, tërheqja e depozitave nga bankat ishte e theksuar. Edhe pse në masë të moderuar, ky

fenomen vazhdoi edhe në tremujorin e parë të vitit 2009. Në tremujorin e dytë e në vazhdim,

vihet re një stabilizim i likuiditetit si rezultat i ndërprerjes së rrjedhjes të depozitave dhe

kthimit të besimit të publikut në institucionet financiare. Një rol të rëndësishëm për forcimin

e besimit të publikut në sistemin bankar luajti dhe miratimi në Kuvend i rritjes së shumës

maksimale të sigurimit të depozitave, i cili u bë efektiv në muajin prill 2009. Megjithatë, në

tremujorin e dytë të vitit 2009, sistemi bankar ka ushtruar veprimtarinë financiare nën një

situatë të pasigurt dhe ka vazhduar të përballet me vështirësi në likuiditet.

Me fillimin e krizës financiare botërore si dhe me falimentimin e disa prej bankave më të

fuqishme në botë, bankat shqiptare rritën interesin e kredisë dhe shtrënguan standartet e

kreditimit. Kjo gjë ndikoj në shumë kompani shqiptare, të cilat zvogëluan investimet e tyre.

Gjatë vitit 2008, bankat tregtare në Shqipëri panë si një mundësi me leverdi kreditimin e

kompanive private për të blerë makineri dhe pajisje. Por fundi i vitit 2008 dhe viti 2009 ka


64

rezultuar me bilance negative për biznesin shqiptar. Kjo gjë shkaktoi vonesa të shumta në

shlyerjen e kësteve të kredive dhe të interesave të tyre.

Gjatë vitit 2009 kriza e kreditit vazhdon të jetë prezente në vend, duke pasur një impakt në

rritje për biznesin, i cili vazhdon që të vuajë një sërë vështirësish, të cila lidhen më mungesën

e financimit, të shoqëruar me kosto në rritje që po kthehen në barrë për sipërmarrjen. Pas një

sjelljeje tërësisht të shtrënguar, të ndjekur edhe nga një kërkesë në rënie, klima e biznesit në

vend është përkeqësuar, ndërsa sektorë si ndërtimi kanë mbetur tërësisht pa financim.

Gjatë periudhës janar- mars 2009, kreditimi nga ana e bankave të nivelit të dytë për bizneset e

mëdha, për blerjen e makinerive dhe pajisjeve ishte rreth 40% 12më i ulët sesa në tremujorin e

parë të 2008. Kjo erdhi si pasojë e frikës që patën bankat nga mospagimi në kohën e duhur të

kësteve të kredive nga kompanitë, të cilat nisën të përballeshin me vështirësitë e krizës

financiare botërore.

Tabela 23. Kredia për makineri dhe pajisje për biznesin e madh

Viti Janar Shkurt Mars Prill Maj Totali

2009 5,704 14,514 14,064 30,431 25,533 90,246

2008 13,606 21,402 21,811 19,223 15,034 91,076

Diferenca

(%)

-58,08 -32,18 -35,52 58,31 31,69 -0,91

Burimi : Statistikat e Shoqatës së Bankave

Gjatë vitit 2009, bankat ishin më të prirura drejt ofertave joshëse për depozitat, duke rritur

përqindjet e interesit për grumbullimin e një sasie sa më të madhe likuiditeti. Një politikë e

tillë u ndoq nga bankat në Shqipëri si pasojë e rritjes së portofolit të kredive me probleme.

Bankat hoqën dorë nga politika agresive e ofertave për dhënie kredish dhe nisën rritjen e

ofertave për depozitat. Këto të fundit, edhe pse shihen si pozitive, pasi eleminojnë nga

qarkullimi paranë kesh dhe atë informale, përsëri konsiderohen si politikë jo e favorshme për

ekonominë e Shqipërisë e cila ka akoma nevojë për kreditim. Kredia, gjatë vitit 2009,

përveçse më e vështirë u bë edhe më e kushtueshme, sidomos kredia në euro. Banka e

Shqipërisë e shtyu sistemin bankar të kreditojë në monedhën vendase. Kjo do të shmangte

rezikun e humbjeve nga luhatshmëria e kursit të këmbimit.

12 Statistikat e Shoqatës së Bankave


65

Ecuria e riskut të kredisë

Risku më i rëndësishëm dhe më i prekshëm, me të cilin përballen bankat gjatë veprimtarisë së

tyre, është risku i kredisë. Sipas rregullores “Për administrimin e riskut të kredisë”13 bankat

klasifikojnë kreditë e tyre në pesë kategori: kredi standarte, kredi në ndjekje, kredi

nënstandarte, kredi të dyshimta dhe kredi të humbura. Kreditë e klasifikuara në grupin e parë

dhe të dytë përbëjnë grupin e kredive cilësore. Kreditë e klasifikuara në grupin e tretë, të

katërt dhe të pestë përbëjnë grupin e “kredive me probleme”. Ecuria e klasave të kredisë për

periudhën 2005-2010 pasqyron qartë tendencën rritëse të klasave të riskueshme të kredisë, që

përbëjnë totalin e kredive me probleme.

Sipas kategorive të klasifikimit vërehet që në fund të vitit 2009, rreth 75% e portofolit të

kredisë konsiderohet “standart”, nga 78.3% që përfaqësonte kjo kategori në të njëjtën

periudhë të vitit 2008. Ndërkohë, evidentohet një zhvendosje e kredisë në klasat me cilësi më

të ulët, konkretisht, në “hua të dyshimta” dhe “hua të humbura”, pesha e të cilave llogaritet

2.7% dhe 3% në fund të vitit 2009, nga 1.4% dhe 1.3% që ishin në fund të vitit 2008. Ritmet

rritëse të “kredive të humbura”, “kredive të dyshimta” dhe “kredive nënstandarte” janë më të

larta se ato të “kredive në ndjekje”. Kjo tendencë rritëse është më e theksuar duke filluar nga

tremujori i tretë i vitit 2008, periudhë kur sistemi bankar shqiptar ndjeu efektet negative të

krizës financiare botërore. Kjo krizë pati ndikimet e saj dhe në vendin tonë. Pasiguria që

përcolli tronditja e sistemit financiar botëror u reflektua në tërheqjen e një pjese të depozitave

nga bankat gjatë tremujorit të fundit të 2008. Këto tërheqje sollën probleme likuiditeti.

Nga ana tjetër, kjo situatë ndikoi në mënyrë të natyrshme në uljen e gadishmërisë së sistemit

për të kredituar ekonominë dhe rrjedhimisht edhe në ngadalësimin e dukshëm të rritmit të

kreditimit, duke filluar nga kjo periudhë. Ky zhvillim, i shoqëruar dhe me uljen e

remitancave, ndikoi në ngadalësimin e aktivitetit ekonomik. Përsa i përket riskut të kredisë,

raporti i kredive me probleme ndaj totalit të portofolit të kredisë, në fund të vitit 2009 u rrit

në nivelin 10.5%, kundrejt 9.75% në tremujorin e tretë dhe 6.6% në fund të vitit 2008. Ndërsa

në qershor 2010 ky tregues ishte 12% dhe në shtator 2010 ishte 13.1%.

Sipas monedhës, në fund të vitit 2009, raporti i “kredive me probleme në lekë”/ tepricës së

kredive në lekë dhe raporti i “kredive me probleme në valutë”/ tepricës së kredive në valutë

llogariten në nivele të përafërta rreth 10%, nga 7.5% dhe 6.5% që ishin në fund të vitit 2008.

Grafiku më poshtë tregon kreditë me probleme ndaj kredive gjithsej për disa vende të rajonit.

13 Vendim nr. 47, datë 10.06. 2009 të Këshillit Mbikqyrës të Bankës së Shqipërisë


66

Grafiku . 18 Kredi me probleme ndaj kredive gjithsej për disa vende të rajonit (2010)

Burimi : FMN “Global Financial Stability Report” October 2010

Një fenomen i konstatuar sot në Shqipëri është se, për shumë kredimarrës ka mospërputhje

midis monedhës së kredisë dhe monedhës së fluksit hyrës të parasë. Për shkak të politikës së

bankave, kredimarrësit janë të detyruar të marrin kredi në një monedhë të ndryshme nga ajo

që sigurojnë të ardhurat. Kështu që, një zhvlerësim i monedhës në të cilën ata sigurojnë të

ardhurat, ndaj monedhës së kredisë, do të ulë aftësinë paguese për kredimarrësit dhe do të

sjellë pagimin me vonesë ose mospagimin e detyrimit ndaj bankave. Në qershor 2010 kreditë

në valutë, ku të ardhurat e huamarrësve janë në lek, përfaqësonte 37.7% të kredisë totale dhe

54% të kredisë në valutë. Por 80% e kredive në valutë janë në euro, kështu që kreditë në euro

kur të ardhurat e huamarrësve janë në lek, përfaqësonte 31.64% të kredisë totale dhe 45.6% të

kredisë në valutë.


67

Kapitulli i katërt

Tregu i kapitalit në Shqipëri



- Argumente pro dhe kundër zhvillimit të tregut të kapitalit


4.3Avantazhet e aktivizimit të Bursës së Tiranës

Shoqëritë janë dhe mbeten e ardhmja e zhvillimit ekonomik të vendit tonë. Zhvillimi dhe

modernizimi i një ekonomie nuk mund të perceptohet pa një treg kapitali e bursë të zhvilluar,

pa tregues të lartë makro e mikroekonomikë dhe financiarë.

Nuk është e lehtë të saktësohet kur filloi të funksionojë formalisht bursa e parë e letrave me

vlerë. Mendohet se bursat e para kanë qenë me origjinë italiane. Rreth vitit 1400, në Venedik

bëhej tregtimi i borxheve publike dhe hartohej një listë për këtë qëllim. Në vazhdim,

gjenovezët dhe milanezët i dhanë një shtysë të madhe panaireve të këmbimit. Ndërkohë që në

vitin 1531, në Anversë të Belgjikës, lindi e para bursë e madhe e letrave me vlerë. Por duhej

pritur viti 1785 që bursa e Amsterdamit (Hollandë), të ishte e organizuar zyrtarisht. Sot në

botë kemi mbërritur në një numër të madh bursash, ku ndër më të rëndësishmet mund të

përmendim atë të New York-ut (NYSE), atë të NASDAQ, të Tokios (TSE), Bursën e Londrës

(LSE), të Frankfurtit etj. Këto bursa quhen ndërkombëtare, për shkak të numrit të madh të

shoqërive aksionere të listuara nga e gjithë bota, shtrirjes gjeografike të këtyre shoqërive,

klientelës së ndryshme të blerësve dhe shitësve, që përdorin tregun.


Bankat e nivelit të dytë në vendin tonë po shtohen dhe po fuqizohen financiarisht, por ato në

asnjë rast nuk mund të zëvendësojnë rolin e institucioneve të tjera të tregut, një ndër të cilat

është dhe Bursa e Tiranës. Një sistem financiar i shëndoshë kërkon praninë e bankave, por

edhe të institucioneve të tjera jobankare. Bursa është edhe më e ndjeshme se sa bankat e

nivelit të dytë ndaj informalitetit ekonomik, mungesës së bilanceve reale, mentalitetit

njëpronësor të biznesit etj.; fenomene që ende ekzistojnë në vendin tonë.


68

Tregu i kapitaleve është i nevojshëm:

Për të garantuar një sistem likuid dhe të qëndrueshëm, në të cilin investitorët mund të

kryejnë akte shitblerjeje të letrave me vlerë.

Për t’u mundësuar shoqëritë aksionere, qeverisë dhe enteve të tjera, të sigurojnë fonde

për rritjen dhe investimet e tyre, nëpërmjet emetimit dhe shitjes së aksioneve,

obligacioneve dhe llojeve të tjera të letrave me vlerë.

Për të mundësuar investimin e kursimeve të subjekteve që kanë teprica fondesh

financiare.

Bursa e Tiranës, e para bursë në Shqipëri, u hap në 2 maj 1996, në formën e një departamenti

të Bankës së Shqipërisë. Si në të gjitha vendet e Europës Qëndrore dhe Lindore, me një të

kaluar të ngjashme me Shqipërinë, shteti ishte promotori dhe mbështetësi kryesor i krijimit të

bursës. Në Shqipëri u ndoq një model i ndryshëm (shih aneksin) nga eksperienca e të gjitha

këtyre vendeve14, pasi u vendos që Bursa e Tiranës të krijohej nën administrimin e Bankës

Qëndrore dhe kjo për këto arsyje:

- Mungesa e një tradite të mëparshme në këtë drejtim,

- Gama e kufizuar e instrumenteve financiare,

- Një sektor privat më i dobët sesa në vendet e tjera të Europës Qëndrore dhe Lindore,

- Mosfillimi ende i privatizimit të ndërmarrjeve strategjike

- Shanset e vogla të sigurimit, brenda një periudhe afatshkurtër, të eficiencës

ekonomike të këtij institucioni të ri.

- Mungesa e ekspertëve dhe e eksperiencës përkatëse jashtë institucioneve shtetërore të

sferës financiare (në rastin tonë banka e Shqipërisë).

Të ndërgjegjshëm se aktiviteti i kësaj burse, për një periudhë afatmesme nuk do të ishte

tregtimi i aksioneve, qeveria në bashkëpunim me Bankën e Shqipërisë dhe Komisionin e

Letrave me Vlerë, vendosën të organizojnë pranë Bursës së Tiranës tregun primar dhe

sekondar të bonove të thesarit. Pavarësisht se këto nuk janë aktivitete “natyrale” të bursave,

me këtë lëvizje iu shërbye më shumë objektivave të tjerë si :

Krijimit të një tradite të funksionimit të aktivitetit operacional të Bursës së Tiranës,

Kryerjes së një marketingu dhe edukimin e publikut dhe institucioneve, mbi

funksionimin e bursës dhe funksionimin e ndërmjetësave financiarë,

14 CLAESSENS, Stijn and DJANKOV, Simeon and KLINGEBIEL, Daniela: “Stock Markets in Transition Economies” f.1 September 2000


69

Grumbullimit nga stafi ekzistues i Bursës së Tiranës të një eksperience të nevojshme

mbi parimet e tregtimit dhe të pastrimit e rregullimit të letrave me vlerë,

Përgatitjes graduale teorike dhe praktike të këtij stafi për të përballuar më tej

angazhimin e Bursës së Tiranës në aktivitetet e reja në të ardhmen.

Pak ose aspak u bë për futjen e produkteve të reja apo zhvillimin dhe konsolidimin e atyre

ekzistuese. Normalisht, duhej që Bursa e Tiranës të ingranohej në proçesin e privatizimit që

do të vijonte pas vitit 1996, listimin e shoqërive aksionere, si dhe të konsolidonte më tej

tregun e bonove të thesarit. Por, aktualisht, Bursa e Tiranës:

o Nuk ka ende të listuar asnjë aksion, qoftë të ndërmarrjeve të dala nga privatizimi

ashtu dhe nga biznesi privat,

o Tregu primar i bonove të thesarit nuk zhvillohet më në Bursën e Tiranës që nga 1

gushti 1998,

o Bonot e privatizimit nuk u tregtuan asnjëherë në bursë, duke mos u shndërruar

asnjëherë në një objekt real tregtimi

Produktet e domosdoshme dhe të mundshme që mund të tregtohen në Bursën e Tiranës.

Pa dyshim, produkti më thelbësor i një burse kapitalesh është aksioni. Burimet e “furnizimit”

të Bursës së Tiranës me aksione janë dy: sektori privat dhe shteti.

Sektori privat

Sektori privat, të paktën për një periudhë afatshkurtër, duket se do të vazhdojë të qëndrojë

larg Bursës së Tiranës. Ndër pikat që nuk favorizojnë një listim të mundshëm të këtyre

shoqërive në Bursën e Tiranës përmendim:

Mosplotësimi i kritereve cilësore për listim.

Ndër këto kritere mund të përmendim nivelin e ulët të administrimit dhe cilësinë e

raportimeve financiare.

Lloji i aktivitetit të bizneseve

Biznesi i madh është i përqëndruar në aktivitete me qarkullim të shpejtë të kapitalit15. Kjo

tregon që në përgjithësi biznesi i madh shqiptar është ende i angazhuar në aktivitete që

kërkojnë pak investim dhe kanë fitim më të shpejtë16.

Forma e pronësisë dhe kultura e biznesit

15 Dr.Sh. Cani, Prof. Dr. M. Muço, T. Baleta “Sistemi bankar shqiptar. Probleme të zhvillimit të tij.”, gusht 2000, f.69 dhe f.5816 Dr.Sh. Cani, Prof. Dr. M. Muço, T. Baleta “Sistemi bankar shqiptar. Probleme të zhvillimit të tij.”, gusht 2000, f.69 dhe f.58


70

Biznesi i madh shqiptar është i organizuar kryesisht në formën e shoqërisë me përgjegjësi

të kufizuar. Ende në Shqipëri është në nivel të ulët organizimi në formën e shoqërisë

aksionere. Përveç të tjerash, ky është një tregues i traditës dhe i kulturës së zhvillimit të

biznesit, që do të thotë se preferohen më tepër forma me një ose pak pronarë se sa

bashkimi i shumë aksionerëve. Kjo, deri diku, ndikon në shkallën e ulët të nevojave për

zhvillimin e tregut të kapitaleve17.

Kultura e dobët financiare e administratorëve dhe stafit drejtues

Administratorët dhe stafi drejtues i kompanive shqiptare kanë pak ose aspak njohuri mbi

tregun e kapitaleve, instrumentet financiare dhe përdorimin e këtij tregu për financimin e

aktivitetit të tyre ekonomik.

Mungesa e konkurencës së mirëfilltë midis kompanive

Një ndër nxitësit kryesorë që bizneset të kërkojnë financime nëpërmjet bursës është dhe

faktori i konkurrencës, por në Shqipëri konkurrenca brenda sektorëve respektivë të

ekonomisë nuk është në ato nivele që domosdoshmërisht të kërkojë financimin në shkallë

të gjerë të bizneseve shqiptare nëpërmjet bursës.

Megjithtë ekzistojnë dhe pika optimizmi në këtë drejtim. Një pjesë e kritereve sasiore, që

kanë të bëjnë më madhësinë e kapitalit aksioner dhe me numrin minimal të aksionerëve,

plotësohen në një nivel të kënaqshëm nga shoqëritë aksionere18. Kriteret e Bursës së Tiranës

(të paktën ato sasiore) nuk përbëjnë pengesë serioze për kompanitë shqiptare për t’u kuotuar

në të. Gjithashtu, ekziston dyshimi se pavarësisht nga niveli i ulët i fitimeve që bizneset

raportojnë në zyrën e tatim-taksave, niveli i fitimit dhe gjendja financiare e biznesit privat

duhet të jetë më e mirë sesa realiteti formal, gjë që duhet të shihet si një fakt pozitiv për të

ardhmen.

Shteti.

Në kushtet kur sektori privat në periudhën afatshkurtër dhe afatmesme mbetet vetëm një

burim potencial aksionesh për Bursën e Tiranës, Shteti mbetet shpresa e fundit dhe e vetme

për t’i siguruar aksionet Bursës së Tiranës. Këto aksione duhet të sigurohen nëpërmjet

përfshirjes së saj në proçesin e privatizimit të kompanive strategjike. Një përfshirje e Bursës

së Tiranës në këtë proçes, përveç garantimit të zhvillimit të mëtejshëm institucional dhe

operacional për të, do të jepte dhe efekte të tjera pozitive si:

17 Dr.Sh. Cani, Prof. Dr. M. Muço, T. Baleta “Sistemi bankar shqiptar. Probleme të zhvillimit të tij.”, gusht 2000, f.69 dhe f.5818 Dr. E. Meka, B. Kreshpa, “Biznesi shqiptar përkundrejt Bursës së Tiranës (analizë vrojtimi)” mars 2001, f.40


71

Privatizimin transparent të kompanive strategjike,

Krijimin e menjëhershëm të disa mijëra aksionerëve, të cilët pas blerjes së aksioneve

në tregun primar do të fillojnë t’i shesin ato në tregun sekondar dhe kjo nënkupton të

ardhura për bursën,

Rritjen e kredibilitetit të Bursës së Tiranës,

Listimin e shpejtë dhe plotësimin më me lehtësi të të gjitha kritereve të Bursës së

Tiranës nga këto kompani,

Nxitjen dhe promovimin tek sektori privat i përparësive të kuotimit në bursë,

Edukimin dhe tërheqjen e popullatës drejt titujve të pronësisë, si një alternativë

investimi të fondeve të lira dhe kursimeve të tyre,

Përdorimi i mundshëm i bonove të privatizimit, duke i shërbyer dhe qëllimit të

angazhimit të këtyre letrave me vlerë në proçesin e privatizimit

Eksperienca të tilla (privatizimi i ndërmarrjeve shtetërore nëpërmjet ofertës publike) gjenden,

pothuaj pa përjashtim, në të gjitha vendet e Europës Qëndrore dhe Lindore. Një pjesë e

konsiderueshme e kompanive, që janë aktualisht të listuara në bursat respektive të këtyre

shteteve, janë kompanitë e dala nga privatizimi me këtë formë (përmendim këtu Poloninë,

Hungarinë, Slloveninë, Kroacinë dhe Bullgarinë). Madje, Bursa e Zagrebit, ka organizuar dhe

ankandet primare të shitjes së paketave të aksioneve për disa ndërmarrje shtetërore.

Në Shqipëri, oferta publike si metodë privatizimi, nuk u aplikua në asnjë prej privatizimeve të

kryera gjatë vitit 2000 si privatizimi i Bankës Kombëtare Tregtare, Fabrikës “Ajka”, Fabrikës

së çimentos në Fushë-Krujë dhe në Elbasan, Kantinës së pijeve “Gjergj Kastriot Skënderbeu”

etj., apo privatizimeve të mëvonshme si Banka e Kursimeve, Albtelekom, OSSH, AMC,

Birra Tirana etj.


Ka pasur qëndrime të skajshme për Bursën e Tiranës: për mbylljen e saj, por edhe për një

zhvillim të suksesëshëm të saj. Ndër faktorët që lehtësojnë këtë mundësi zhvillimi mund

të përmendim19:

Niveli i kënaqshëm i kursimeve të popullsisë,

Niveli i kënaqshëm i rritjes ekonomike në vend,

Përmirësimi i vazhdueshëm i klimës së biznesit për sektorin privat,

19 Lavdosh Zaho, Brunilda Duraj, “Tregjet dhe Institucionet Financiare” 2010 , faqe 183-184


72

Prania e një numri të mjaftueshëm të institucioneve të tregut të kapitaleve ( BT, QRA,

AMF),

Përmirësimi dhe plotësimi i kuadrit ligjor mbi standartet e kontabilitetit dhe të

pasqyrave financiare, që vlerësohet se do të ndihmojë në mënjanimin e

shtrembërimeve të informacionit financiar dhe të evazionit fiskal;

Prania e një baze ligjore të mjaftueshme për privatizimet strategjike etj.

Ekzistojnë një sërë arsyesh që theksojnë nevojën e Shqipërisë për tregun e kapitaleve. Këto

arsye, të grupuara në tri kategori të mëdha janë:

I. Makroekonomike

II. Mikroekonomike

III. Ekonomike dhe ato në rrafshin e politikës së jashtme

I. Përfitimet makroekonomike nga zhvillimi i tregut të kapitaleve

Mobilizimi i kursimeve dhe i kapitaleve vendase

Një nga funksionet kryesore të tregut të kapitaleve është sigurimi i financimeve për shoqëritë

tregtare, institucionet financiare dhe qeverinë. Nëpërmjet realizimit të këtij funksioni

grumbullohen shuma të mëdha monetare, të cilat injektohen në mënyrë efektive në

ekonominë shqiptare, duke kontribuar kështu në promovimin e rritjes ekonomike.

Tërheqja e më shumë likuiditeteve në sektorin formal të ekonomisë

Aktualisht, shuma e parave jashtë sektorit formal është e ndjeshme, kështu që, tregu i

kapitaleve mund të jetë një mjet i rëndësishëm për të tërhequr të paktën një pjesë të këtyre

parave brenda sektorit formal, duke ndihmuar në reformat aktuale në sektorin bankar, të cilat

i shërbejnë të njëjtit qëllim.

Krijimi dhe forcimi i besimit, veçanërisht tek institucionet financiare dhe shoqëritë (bizneset)

Pas ngjarjeve të vitit 1997, është vënë re në vazhdimësi një besim i dobët i publikut të gjerë

tek institucionet financiare dhe te bizneset. Megjithatë, kursimet në banka janë rritur

ndjeshëm që nga ajo kohë dhe, zhvillimi i suksessshëm i tregut të kapitaleve, do të ndihmonte

në krijimin dhe formimin e besimit, si tek institucionet e tregut të kapitaleve dhe tek

emetuesit e letrave me vlerë.

Nxitja e zotrimit të letrave me vlerë në një shkallë më të gjerë, nga ana e publikut

Rritja dhe zhvillimi i tregut të kapitaleve do të ndihmonte në zhvillimin e mëtejshëm të idesë

së bërjes së njerëzve zotërues të letrave me vlerë dhe promovimin e ndjenjës së pronësisë në


73

ekonomi. Ky objektiv lidhet edhe me objektivin e tërheqjes të sa më shumë parave në

sektorin formal të ekonomisë.

II. Përfitimet mikroekonomike nga zhvillimi i tregut të kapitaleve

Sigurimi i financimeve për ndërmarrjet produktive, institucionet financiare dhe qeverinë

Nevoja gjithnjë në rritje e kërkesës për financime nga biznesi, po përballet me kapacitetet e

kufizuara të bankave për të dhënë hua, përveç huave të mbështetura në kolateral. Në këto

kushte, zhvillimi i tregut të kapitalit, do t’u siguronte këtyre ndërmarrjeve një alternativë për

të financuar veprimtarinë e tyre nëpërmjet emetimit të letrave me vlerë të borxhit apo të

kapitalit vetjak. Zhvillimi i tregut të kapitaleve do të përbënte një alternativë financimi edhe

për qeverisjen vendore, për t’i mundësuar asaj realizimin e mjaft projekteve për zhvillimin e

infrastrukturës vendore. Gjithashtu, bankat do të jenë të interesuara e të motivuara për të

përdorur tregun e kapitaleve për emetimin e obligacioneve, për sigurimin e dhënies së huave

afatgjata. Kjo do t’u mundësonte bankave përputhjen e afateve, të mesme dhe të gjata të

maturimeve për fondet pasive (depozitat) dhe të huave për klientët e kategorisë “biznes”,

sidomos për ato biznese, që nuk mund ta përdorin drejtpërdrejt tregun e kapitaleve.

Sigurimi i një mekanizmi për shitblerjen e letrave me vlerë ndërmjet investitorëve

Investitorëve u nevojitet tregu i kapitaleve për sigurimin e likuiditeteve. Kjo, së bashku me

kthimet relativisht të larta, që sigurohen në këtë treg, në krahasim me depozitat bankare, është

njëra nga veçoritë kryesore, që do të mundësonte tërheqjen e tyre në këtë treg. Një lehtësi të

tillë mund ta ofrojë vetëm një treg i organizuar dhe i hapur, në dallim nga tregjet jozyrtare.

Tregu i kapitaleve, me kriteret specifike për listim, raportimet e rregullta dhe disiplinimin e

vazhdueshëm, mundëson promovimin e standardeve më të larta të transparencës, informimit,

përgjegjshmërisë dhe mirëmenaxhimit të bizneseve dhe publiku. Standardet më të larta të

mirëmenaxhimit të shoqërive i tërheqin investitorët, dhe e kundërta, standardet e ulta i

largojnë ata.

Reduktimi i rreziqeve për bankat dhe shpërndarja e burimeve të të ardhurave

Bizneset huamarrëse, që grumbullojnë fondet nëpërmjet tregut të letrave me vlerë, në dalllim

nga kredia bankare, do të ndihmonin në uljen e shkallës së përballjes së bankave ndaj këtyre

huamarrësve. Gjithashtu, bankat që do të ngrenë struktura të specializuara për investime në

letra me vlerë apo fonde investimesh për depozituesit e tyre, do të kenë mundësinë të

diversifikojnë burimet e të ardhurave të tyre, pasi do të kenë mundësi të arkëtojnë komisione

për përgatitjen apo pjesëmarrjen në emetimet e reja të letrave me vlerë, apo kur tërheqin

klientë të rinj në fondet e investimeve.


74

III.Përfitimet ekonomike dhe ato në rrafshin e politikës së jashtme

Promovimi i Shqipërisë si një vend me qëndrueshmëri ekonomike gjithnjë në rritje

Përveç përfitimeve ekonnomike të sipërpërmendura, krijimi i një tregu kapitalesh të

suksesshëm mund të ndihmojë në promovimin e Shqipërisë si një shtet ligjor funksional,

sipas standardeve ndërkombëtare.

Tërheqja e më shumë investimeve të huaja në Shqipëri

Përmirësimet në zhvillimin ekonomik të Shqipërisë dhe në qeverisjen e vendit, do të

ndihmonin në tërheqjen e investimeve të huaja direkte dhe, më pas, të investitorëve të

portofoleve financiare. Këta të fundit tërhiqen në çastin kur në vend ekziston një treg

kapitalesh që ofron një gamë të gjerë letrash me vlerë dhe kur ky treg ka jo vetëm thellësi por

edhe likuiditet.

Zhvillimi i institucioneve dhe i skemave afatgjata të kursimeve

Nxitja e krijimit të institucioneve të kursimeve afatgjata, që përfshijnë fondet e investimeve

dhe ato të pensioneve, jo vetëm që do të promovonte rritjen e kursimeve, por do të siguronte,

një stabilitet mëtë madh për tregun e kapitaleve. Krijimi i një themeli të qëndrueshëm

investitorësh institucionalë, do të pakësonte rreziqet e luhatshmërisë së madhe të tregut, si

pasojë e horizonteve afatshkurtra të investimit të investitorëve të vegjël individualë, si dhe do

të rriste stabilitetin e tregut të kapitaleve në Shqipëri.

Ndihmesë për menaxhimin e borxhit publik

Ekzistenca e një tregu kapitalesh mirëfunksional do t’i siguronte qeverisë mjete shtesë për

menaxhimin e borxhit publik, qoftë ky i emetuar nga qeveria qendrore apo ajo vendore. Një

treg letrash me vlerë, ku kryhen emetime të rregullta letrash me vlerë (veçanërisht ato me

afate të gjata maturimi), do të siguronte jo vetëm likuiditet në favor të huamarrësit qeveritar,

por edhe referenca për çmimin e letrave me vlerë të borxhit, të emetuara nga ndërmarrjet.

Ofrimi i një alternative shtesë për privatizimin e ndërmarrjeve shtetëror:

Qeveria mund të përdorë tregun e kapitaleve si një metodë shtesë për shitjen e paketave

kontrolluese, apo të mbetura, të aksioneve të ndërmarrjeve shtetërore. Ekzistenca e opsionit të

privatizimit nëpërmjet tregut të kapitaleve, i krijon qeverisë më shumë fleksibilitet në drejtim

të metodave që mund të përdorë për privatizim. Një gjë e tillë mund të zvogëlojë dhe rezikun

politik, në kuptimin që shitja e plotë ose e pjesshme e një ndërmarrjeje shtetërore, me ofertë


75

publike, të paktën mund të shmangë shqetësimet dhe pretendimet për mungesën e

transparencës dhe të ekzistencës së interesave të personave të caktuar në privatizimin e tyre.

- Argumente pro dhe kundër zhvillimit të tregut të kapitalit

Janë identifikuar faktorët që mbështesin zhvillimin e një tregu kapitalesh në Shqipëri, por

edhe faktorët që janë kundër ndër ta mund të përmendim20:

Faktorët pro:

1. sigurimi i burimeve të financimit për shoqëritë aksionere, institucionet financiare

dhe qeverinë;

2. mobilizimi i kursimeve te brendëshme;

3. kalimi i parave nga sektori informal në atë formal;

4. nxitja e balancimit midis kursimeve dhe kunsumit;

5. realizimi i një mekanizëmi shtesë për institucionet që tregtojnë letra me vlerë;

6. promovon Shqipërinë si një vend me ekonomi të qëndrueshme në rritje;

7. ndihma për zhvillimin e institucioneve dhe skemave të kursimeve;

8. ndihma në procesin e privatizimit.

Faktorët kundër:

1. ekonomi shumë e vogël- ekziston një madhësi minimale e një ekonomie që

siguron zhvillimin e tregut të kapitaleve;

2. bankat në stadin aktual janë ende ndërmjetëse të vogla;

3. transparencë e vogël nga ana e shoqërive private, nuk ka harmonizim me

standartet evropiane dhe profesionale të menaxhimit të shoqërive;

4. listimi do të çonte në rritjen e presionit nga organet tatimore për të paguar saktë

tatimet;

5. burimet e fondeve të themelimit të shumë shoqërive kanë ardhur në një pjesë të

madhe nga sektori informal-pronarët e tyre do t’i shmangeshin publikimit;

6. shoqëritë mund ta rrisin kapitalin e tyre nëpërmjet tregut informal;

7. mungesa e vullnetit politik.

Mungesa e vullnetit politik ka ndikuar negativisht edhe në tregun e letrave me vlerë, në

përgjithësi, dhe në funksionimin e Bursës së Tiranës, në veçanti. Po ashtu, mentaliteti dhe

besueshmëria e shqiptarëve ndaj sistemit bankar dhe financiar pësuan një goditje të fortë

gjatë viteve të tranzicionit. 20 Prof. Dr. Lavdosh Zaho “Tregje dhe Institucione Financiare” cikël leksionesh


76

Fenomeni i parë i zhgënjimit të tyre u shfaq në procesin e privatizimit të ndërmarrjeve

shtetërore me anë të letrave me vlerë, ose të bonove të privatizimit, një proçes ky me

efektivitet të ulët. Fenomeni i dytë, tepër negativ, ishte shkatërimi financiar i shqiptarëve nga

sistemi piramidal i firmave misterioze dhe fantazmë, ku humbën kursimet e shumë

shqiptarëve. Këto fenomene ndikuan negativisht në zhvillimin e ekonomisë së tregut dhe

njëkohësisht krijuan vonesa në përsosjen e sistemit financiar dhe në hapjen e funksionimin e

Bursës së Tiranës.


Në themel të prodhimit kapitalist qëndron kombinimi i kapitalit financiar me burimet

njerëzore. Mungesa e kapitalit financiar, i cili në vendet e zhvilluara sigurohet kryesisht

nëpërmjet bursave, përbën një problem serioz për kompanitë në vendet në zhvillim. Kjo sepse

akumulimi individual apo familiar i kapitalit ka kufijtë e vetë, ndërsa thithja e kapitalit nga

publiku i gjerë, nëpërmjet bursës, u jep mundësinë kompanive të investojnë për rritjen e tyre

dhe rinovimin e teknologjisë.

Mosfunksionimi i bursës në Shqipëri është ndikuar edhe nga disa faktorë si: “skemat

piramidale”, bilancet e dyfishta, niveli i kapitalit shoqëror.

Skemat piramidale, që u krijuan në mes të viteve ’90 ishin kompani private që thithnin

depozita drejtpërdrejt nga publiku. Me falimentimin e tyre, u dëmtua seriozisht besimi i

shqiptarëve në kompanitë vendase.

Një faktor tjetër i rëndësishëm është praktika e bilanceve të dyfishta. Në mendjen e

shqiptarëve të thjeshtë është ngulitur perceptimi se nuk ka asnjë biznes privat vendas, që

raporton fitimet e tij reale. Në këto kushte sipas gjykimit të tyre kompania mund të raportojë

në bilanc një divident 1 euro për aksion, ndërkohë që dividenti real mund të jetë 10 euro për

aksion.

Sociologu James Coleman e ka përkufizuar kapitalin shoqëror si aftësinë e pjestareve të një

shoqërie për të punuar së bashku në grup dhe organizata, për synime të përbashkëta. Madje,

politologu Robert Putnam, duke analizuar Italinë e jugut dhe të veriut, ka provuar statistikisht

se diferencat në nivelin e kapitalit shoqëror spjegojnë edhe diferencat rajonale të zhvillimit

ekonomik brenda të njëjtit vend.

Në Shqipëri, niveli i kapitalit shoqëror është i ulët. Maksimumi shqiptarët mund t’i bashkojnë

kapitalet e tyre me pjestarë të familjes, kushërinj apo miq të tyre të ngushtë.


77

Shkaqet kryesore të mosfunksionimit të Bursës së Tiranës janë:

1. Papjekuria dhe “frika” e biznesit shqiptar për t’u listuar në Bursë

Një fenomen i tillë vjen kryesisht nga mungesa e transparencës dhe tendenca e biznesit për të

shmangur sistemin fiskal. Edhe pse sektori bankar nuk i plotëson nevojat e biznesit për

financime21, këta të fundit nuk e shohin Bursën e Tiranës si një alternativë financimi në një të

ardhme të afërt.

Biznesi privat nguron të testojë alternativa të reja financimi, të ndryshme nga metoda klasike

e financimit nëpërmjet sektorit bankar, gjithashtu presin që shteti të hedhë hapin e parë duke

listuar kompani me kapital shtetëror në Bursën e Tiranës. Vlen të përmendet fakti se ekziston

një numër i caktuar kompanish (15-20) me strukturë kapitali të ndryshme (shtetërore, private,

mikse) të cilat i plotësojnë kriteret e listimit në Bursën e Tiranës. Përveç sistemit bankar

kompanitë aksionere në Shqipëri vazhdojnë të mbështeten kryesisht në burimet e brendshme

për të përmbushur nevojat për financim.

2. Roli jo-mbështetës i politikave të ndjekura nga donatorët

Është fakt që e gjithë asistenca teknike e ofruar nga donatorët, që nga viti 1997 e në vazhdim,

ka qenë kryesisht e fokusuar në zhvillimin e sektorit bankar në vend, duke lënë mënjanë

zhvillimin e sektorit jobankar në përgjithësi dhe tregun e kapitaleve në veçanti. Qëllimi i

kësaj politike ishte kthimi i besueshmërisë në sektorin bankar, pas dështimit të skemave

piramidale. Institucionet financiare ndërkombëtare, si FMN dhe BB, u treguan shumë të

kujdesshme në forcimin e sistemit bankar, por lanë pothuajse krejtësisht mbas dore shtyllën

tjetër të sistemit financiar, sistemin jobankar.

Përsa i përket tregut të kapitaleve, pozicionimi më i papërshtatshëm ndaj tij ishte raporti i

përgatitur nga ekspertët e FMN dhe BB ku rekomandohej mbyllja e Bursës së Tiranës.

Ndryshe nga eksperiencat e Vendeve të Lindjes, në vend të financimit direkt me fonde nga

donatorët apo nxitjes së qeverisë shqiptare për të zhvilluar tregun e kapitaleve, raporte të tilla

mund të dëmtonin këtë treg, duke penguar edhe zhvillimin e sistemit financiar në tërësi.

3. Mungesa e vullnetit politik për zhvillimin e Bursës së Tiranës

Qeveria mund të kishte bërë më tepër në drejtim të zhvillimit të tregut të kapitaleve nëpërmjet

listimit të kompanive shtetërore në Bursën e Tiranës dhe nxitjes së kompanive private që të

listohen në Bursën e Tiranës

21 Dr. E. Meka, B. Kreshpa “Biznesi shqiptar përkundrejt Bursës së Tiranës (analizë vrojtimi)”, mars 2001, f.16,17


78

Bursa e Tiranës nuk u përfshi në procesin e privatizimit të kompanive shtetërore. Qeveria

shqiptare asnjëherë nuk organizoi një ofertë publike fillestare për kompanitë në pronësi

shtetërore, çka do të kishte sjellë listimin dhe tregtimin e aksioneve të këtyre kompanive në

bursë. Funksionimi i bursës së Tiranës është plotësisht i mundshëm duke punuar në disa

drejtime:

Së pari, ndërtimi i një sistemi fiskal që favorizon shoqëritë aksionere të listuara në bursë.

Duke marrë parasysh eksperiencat e suksesëshme të vendeve të Evropës Lindore, qeveria

shqiptare mund të ndërmerrte iniciativa ligjore për të detyruar listimin në Bursën e Tiranës të

kompanive që arrijnë një nivel kapitali të caktuar. Gjithashtu, qeveria mund të nxisë

zhvillimin e tregut të kapitaleve, nëpërmjet ofrimit të lehtësirave fiskale për kompanitë e

listuara në BT, si përjashtim nga tatimet ose ulje të tyre për një periudhë kohore të caktuar.

Të gjitha këto do të ndihmonin qeverinë në uljen e shkallës së informalitetit në ekonomi, si

dhe do të bënin të mundur që biznesi vendas të ishte familiarizuar me një alternativë

financimi të re dhe relativisht më pak të kushtueshme, krahasuar me sektorin bankar.

Së dyti, krijimi i një mjedisi ligjor mbrojtës ndaj investitorëve në bursë. Kjo do të thotë

përcaktim i qartë në rregullore i ndarjes së përgjegjësive dhe detyrimeve të secilës prej palëve

të përfshira në proçesin e shitblerjes së aksioneve, në mënyrë që asnjëra prej tyre të mos

lejohet të manipulojë në kurriz të palës tjetër.

Së treti, rritja e nivelit të shkëmbimit të informacionit ndërmjet institucionit të bursës dhe

aktorëve pjesëmarrës në të. Ajo duhet t’i ofrojë tregut informacion të bollshëm, të shpeshtë

dhe periodik mbi mundësitë e investimeve në letrat me vlerë.

Disa nga arsyet e mosfunksionimit të BT specialistët22 i shikojnë në:

Paqëndrueshmërinë politike të përsëritur, të vërtetuar në dhjetëvjeçarin e fundit;

Nivelin e ulët të zbatueshmërisë së ligjeve dhe të rregullave;

Mangësitë dhe boshllëqet e ligjit aktual “Mbi shoqëritë tregtare”;

Cilësitë aktuale të arkitekturës së sistemit financiar shqiptar si model me bosht

kryesor sistemin bankar. Deri në fund të vitit 2004, sistemi i institucioneve financiare

jo bankare menaxhonte një tërësi aktive që nuk zinin më shumë se 1% të PBB.

Mjedisin ekonomik të vendit i karakterizuar nga: madhësia modeste e ekonomisë,

mungesa e vizionit dhe e strategjisë globale të zhvillimit ekonomik;

Nivelin i lartë i informalitetit (rreth 30% e PBB);

22 Lavdosh Zaho, Brunilda Duraj “Tregjet dhe Institucionet Financiare”, 2010 ,f182-183


79

Jetën relativisht të shkurtër të biznesit privat në vend;

Mungesën e ndërmjetësve financiarë të specializuar (bankat e investimeve, shtëpitë e

brokerimit, këshilltarët financiarë etj.);

Paaftësinë e një pjese të rëndësishme të bizneseve për të plotësuar kriteret cilësore të

listimit në bursë, tek të cilët vërehen: niveli i ulët i manaxhimit, shtrembërime në

proçesin e vendimmarrjes, cilësi e ulët dhe jo e besueshme e të dhënave dhe e

raportimeve financiare, kulturë e ulët financiare e drejtimit dhe e pronarëve;

Kulturën ekonomike e financiare të pamjaftueshme të popullsisë së vendit (model i

vjetëruar individual e familjar i pasurisë jashtë konceptit të aksioneve dhe

obligacioneve etj., si mundësi investimi);

Mungesën e lehtësive fiskale në fushën e veprimtarisë bursiere, si për ata që synojnë

kuotimin e ndërmarrjeve të tyre në bursë ashtu edhe për investuesit.

4.2.1 Pse është e vështirë për kompanitë shqiptare listimi në bursë

Pse një shoqëri kuotohet në bursë? Përparësitë e listimit të shoqërive aksionere.

Listimi në bursë njihet në botë si një tregues i faktit që shoqëria aksionere ka arritur

maturimin dhe pozitën udhëheqëse në industrinë ku ajo vepron, në drejtimin e mjeteve,të

fitimeve dhe interesave të aksionerëve.

Natyrisht, standardet e listimit në bursë synojnë të sigurojnë që, çdo shoqëri aksionere,

aksionet e së cilës janë të pranuara për t’u tregtuar në bursë, e meritojnë këtë njohje. Listimi

apo kuotimi i një shoqërie aksionere në Bursën e Tiranës nënkupton tregtimin e aksioneve të

saj, ndërmjet publikut investitor, në tregun zyrtar të Bursës. Të jesh i listuar do të thotë që

letrat me vlerë të shoqërisë aksionere janë pranuar nga Bursa e Tiranës për t’u tregtuar në

tregun e letrave me vlerë, të vënë në funksionim nga kjo bursë.

Përparësitë e listimit të shoqërive aksionere janë:

o Sigurimi i burimeve të financimit, për zgjerimin e veprimtarisë ekonomike,

o Krijimi i mundësive për aksionerët ekzistues të shesin disa ose të gjitha aksionet e

shoqërisë që ata zotërojnë, si dhe të blejnë aksione të reja të shoqërisë,

o Sigurimi i kapitalit me kosto më të ulët,

o Rritja e aksesit dhe e fuqisë negociuse në sektorin bankar dhe në raport me të tretët,

o Krijimi i likuiditetit të aksioneve në treg,

o Realizimi i një vlerësimi real dhe transparent të vlerës së aksioneve,

o Sigurimi i një rritjeje të pozitës konkurruese të shoqërisë në treg,

o Krijimi i përparësive që vijnë nga ndryshimi i çmimit të aksioneve në treg,


80

o Rritja e aftësisë së shoqërisë për t’u zmadhuar, nëpërmjet fitimit të krijuar,

o Pasurimi i aksionerëve ekzistues, pa cënuar paketat e tyre kontrolluese në shoqëri,

o Krijimi i prestigjit të shoqërisë në rang kombëtar dhe ndërkombëtar,

o Përmirësimi i cilësisë së menaxhimit të shoqërisë,

o Rritja e aftësisë për të punësuar dhe mbajtur personel të kualifikuar.

Kriteret formale të listimit

1. Forma e organizimit

Format mbisunduese të organizimit të shoqërive që përfaqësojnë biznesin e madh, janë

shoqëri me përgjegjësi të kufizuar dhe shoqëri aksionere me pronësi tërësisht private.

Ekziston një ritëm fare i ngadaltë i krijimit të bizneseve në formën e shoqërisë së tipit “sha”.

Organizimi i shoqërive si shoqëri aksionere është më tepër rrjedhojë e proçesit të privatizimit

se sa domosdoshmëri apo kërkesë e natyrshme e veprimterisë aktuale të këtyre shoqërive.

2. Regjistrimi i sha-ve pranë QRA-së

Regjistrimi i shoqërive aksionere pranë Qëndrës së Regjistrimit të Aksioneve paraqitet në

nivel relativisht të kënaqshëm. Megjithatë, shkalla e regjistrimit të shoqërive pranë QRA-së

varet shumë nga fakti nëse shteti është bashkëpronar në to ose jo.

Kriteret sasiore të listimit

1. Mjaftueshmëria e numrit të aksionerëve

Shoqëritë aksionere e plotësojnë në nivele relativisht të kënaqshme numrin minimal të

aksionerëve, që kërkohet domosdoshmërisht për t’u listuar në Bursën e Tiranës. Megjithatë,

shkalla e përqëndrimit të pronësisë në duart e aksionerëve kryesorë paraqitet relativisht e lartë

dhe kjo vjen si pasojë e fenomenit të konsolidimit gradual të pronësisë.

2. Mjaftueshmëria e kapitalit

Për shoqëritë aksionere shqiptare nuk paraqet problem madhësia e kapitalit.

Shihet qartë se, nga këndvështrimi i Bursës së Tiranës, shoqëritë aksionere shqiptare,

përgjithësisht nuk paraqiten problematike përsa i takon përmbushjes së kritereve sasiore të

listimit. Problematika e vërtetë qëndron në përmbushjen e kritereve cilësore, të detyrueshme

për të pasur më tej mundësinë për t’u listuar në bursë.

Kriteret cilësore

1. Menaxhimi dhe marrja e vendimeve


81

Shoqëritë shqiptare karakterizohen nga një nivel i ulët menaxhimi dhe në një pjesë të

konsiderueshme mungon një strategji apo plan zhvilllimi dhe rritjeje e biznesit në të ardhmen.

Drejtuesit e tyre paraqesin një nivel jo të lartë të përgatitjes menaxheriale, mungesë të

vizionit strategjik për shoqërinë që ata drejtojnë dhe nivel minimal të kulturës financiare.

Vihet re një zhvendosje e qendrës dhe e pushtetit të vendimmarrjes në anën e drejtuesve të

lartë të shoqërive dhe rrjedhimisht, një nivel i ulët i zbatueshmërisë ligjore për sa i përket

vendimmarrjes brenda shoqërive aksionere. Vendimet kryesore që lidhen me shoqëritë,

merren gjerësisht nga organet dhe personat e papërshtatshëm juridikisht23 duke e shndërruar

Asamblenë e Përgjithshme të Aksionerëve në një organ formal dhe të papushtetshëm. Një

deformim i tillë duket se i ka rrënjët në shkallën e madhe të koncentrimit të paketës

kontrolluese të pronësisë në duart e një, dy apo 3 pronarëve

2. Transparenca dhe cilësia e të dhënave financiare

Pavarësisht nga problematika serioze që shoqëron transparencën dhe ekspozimin e të

dhënave financiare të biznesit në Shqipëri, ekzistojnë raste ku shoqëritë nuk e shohin këtë

faktor problematik për tregun e kapitaleve

Listimi i shoqërive aksionere në bursë varet nga plotësimi i disa kushteve, që do i klasifikoja

në faktorë ekonomiko-financiarë, faktorë që lidhen me vetë shoqërinë dhe faktorë të

ambjentit rregullator dhe stimulues.

Shqipëria ka pasur specifika të ndryshme zhvillimi, krahasuar me vendet e tjera të rajonit, ku

mund të përmendim një ekonomi tregu më pak të zhvilluar, shoqëri aksionere më të vogla,

krizën e vitit 1997, etj. Këto kanë ndikuar edhe në mosfunksionimin e tregut të kapitalit.

Një nga arsyet e listimit në bursë të shoqërive është nevoja për të tërhequr financime nga

publiku investues. Kjo do të thotë që shoqëria mendon që kjo mënyrë financimi është më pak

e kushtueshme sesa kredia bankare apo burimet e tjera të financimit të jashëtm.

Mendoj që në Shqipëri, akoma nuk janë shfrytëzuar tërësisht dhe masivisht këto burime.

Listimi në bursë kërkon që shoqëritë t’u nënshtrohen kërkesave të larta dhe të shpeshta për

transparencë ndaj publikut investitues, si dhe standarteve të qeverisjes së shoqërive për

mbrojtjen e aksionerëve të pakicës. Jo shumë shoqëri shqiptare kanë një kuptim të

mjaftueshëm të përfitimeve që vijnë nga aplikimi i këtyre standarteve. Natyrisht që këto

përbëjnë kosto, si financiare ashtu edhe psikologjike për shoqëritë. Perceptimi i tyre për

balancën përfitim-kosto të aplikimit të këtyre kërkesave, është një faktor i rëndësishëm për 23 ligji nr. 7638 dt.19.11.1992, “Për shoqëritë tegtare”


82

marrjen e vendimit për listim. Besoj që jo shumë shoqëri shqiptare janë realisht të gatshme

apo të ndërgjegjëshme të përballojnë këto kosto, megjithë interesin që mund të kenë shprehur

për listim.

Ambjenti ekonomik dhe financiar është i përshtatshëm për zhvillimin e bursës, duke pasur

parasysh stabilitetin e parametrave makroekonomikë, rritjen e GDP-së dhe proçesin e

integrimit të vendit në strukturat evropiane dhe ndërkombëtare. Faktorë të tjerë kanë të bëjnë

me ambjentin rregullator dhe stimulues për listim. Aktualisht në Shqipëri ekziston baza

ligjore e nevojshme për: listimin e shoqërive, për antarësimin e ndërmjetësve financiarë dhe

operimin në tregun e kapitalit.

Në disa vende janë aplikuar stimuj të ndryshëm për zhvillimin e bursës, siç mund të jenë

detyrimi për listim të shoqërive mbi një madhësi (apo numër aksionerësh) të caktuar apo

incentiva fiskale për shoqëritë që listohen. Në Shqipëri këto lloj stimujsh mungojnë dhe

ndoshta është koha të mendohet për to.

4.2.2 Si do të jetë e ardhmja e bursës shqiptare

Bursa e Tiranës duhet të ndërmarrë nisma e studime lidhur me mundësinë dhe strategjinë e

zhvillimit të tregut të kapitaleve, ndjekjen nga afër të proçesit të privatizimit të kompanive

shtetërore, hartimin e një pyetësori lidhur me rezultatet financiare të shoqërive aksionere

shqiptare dhe identifikimin e mundësive për kuotimin e tyre në bursë, dërgimin e ftesave

shoqërive aksionere për t’u listuar në bursë etj., dhe jo të zhytet në seminare pa fund për

edukimin e publikut dhe biznesmenëve lidhur me rëndësinë e bursës.

Biznesi vendas do të përballet në të ardhmen me një konkurrencë relativisht më të lartë në

treg. Një ndër problemet që pengon zhvillimin dhe rritjen e bizneseve në Shqipëri është

pamjaftueshmëria e kapitalit dhe burimeve financiare që u nevojiten kompanive për të ruajtur

ritmet e larta të rritjes. Biznesi vendas tashmë kërkon realizimin e investimeve serioze për të

qënë sa më konkurues në treg. Shumë prej këtyre bizneseve i kanë ezauruar hapësirat ligjore

dhe kapacitetet e tyre kredimarrëse nga sistemi bankar. E thënë ndryshe sistemi bankar nuk

plotëson nevojat në rritje për kapital të biznesit vendas e, për rrjedhojë këta të fundit janë në

kërkim të alternativave të reja të financimit. Ka ardhur koha kur biznesi vendas të mendojë

seriozisht për listimin e kompanive në bursë si një nga alternativat më pak të kushtueshme

dhe aspak të përdorur për financimin e kompanive aksionere.

Situata është mjaft pozitive dhe ambjenti ekonomiko-financiar shqiptar po bëhet gjithnjë e më

i përshtatshëm për zhvillimin e bursës. Sinjalet janë optimiste, si nga ana e zhvillimit të


83

kërkesës për instrumente të kapitalit, ashtu edhe nga ana e zhvillimit të ofertës së këtyre

instrumenteve. Kërkesa në rritje shprehet në rritjen e kursimeve të popullatës dhe

prespektivën për zhvillimin e institucioneve financiare që investojnë në instrumente të

kapitalit. Po kështu, ka interes gjithnjë e në rritje të investitorëve të huaj, që kërkojnë të

investojnë në tregjet e kapitalit të vendeve në zhvillim, ku fitimet e pritshme janë më të larta.

Në lidhje me ofertën, mund të them se ekzistojnë një grup prej 20-25 24kompani aksionere

shqiptare që plotësojnë kushtet dhe që janë të gatshme për listim. Në këtë grup kompanish,

pjesën më të madhe e zënë kompanitë shtetrore. Mendoj se nuk është e largët dita kur do të

kemi listimet e para dhe fillimin e aktivitetit në tregun e kapitaleve në Shqipëri, sepse rritja e

kërkesës për investime nga sektori privat dhe shtetëror kërkon fillimin e menjëhershëm të

proçesit të zhvillimit të tregut të kapitaleve.

4.3 Avantazhet e aktivizimit të Bursës së Tiranës

Mendohej se Bursa e Tiranës brenda vitit 2010, do të bëhej aktive e do të vihet në shërbim të

shoqërive aksionere25. Qeveria ka gati një skemë që pritet ta zbatojë për të vënë në funksion

bursën në Shqipëri, duke ia dhënë atë një investitori strategjik evropian. Vetëm një bursë

private do të zhvillonte tregun e kapitaleve në Shqipëri. Qeveria, në planin e saj, parashikon

që të bëjë pjesë të kësaj burse edhe sistemin bankar shqiptar, duke i dhënë atij një pjesë të

paketës kontrolluese. Ajo mendon të zgjedhë një investitor strategjik ose një bursë evropiane,

që do të marrë paketën kontrolluese të Bursës së Tiranës. Por është gjykuar që i duhet lënë

një hapësirë edhe sistemit bankar shqiptar, rreth 20-30% të paketës që të jetë bashkëpronar

dhe bashkëfinancues.

Aktivizimi i Bursës së Tiranës do të garantonte:

Rritje të efiçiencës së tregut financiar, përmes nxitjes së konkurrencës, decentralizimit

dhe rritjes së transparencës.

Rritje e efiçiencës ekonomike të kompanive, nëpërmjet përmirësimit të cilësisë së

administrimit në to.

Alternativë aktualisht e pashkelur financimi për kompanitë shqiptare.

Formalizim të tregut informal të titujve të pronësisë.

Inkurajim dhe tërheqje të kapitalit vendas dhe të huaj në alternativa të reja e të

besueshme investimi.

24 Autoriteti i Mbikqyrjes Financiare25 Deklaratë për median nga Ministri i Ekonomisë Tregtisë dhe i Energjitikës Dritan Prifti, 30 mars 2010


84

Zgjerim të gamës së shërbimeve financiare që i ofrohet publikut investitor nga sistemi

financiar shqiptar.

Hyrje të operatorëve të rinj në këtë treg (shtëpi brokerimi, fonde investimesh firma të

menaxhimit të portofolit të letrave me vlerë etj.)

Zhvillim të kulturës ekonomike e financiare në vend.


85

Kapitulli i pestë

Probleme të financimit të kompanive shqiptare


5.2 Vështirësitë e kompanive aksionere të qarkut të Korçës në gjetjen e burimeve

të financimit

5.3 Problematika midis sistemit bankar dhe kompanive

5.4Problematika midis tregut të kapitalit dhe kompanive


I. Kredia bankare

Zhvillimet e aktivitetit të kreditimit

Gjatë viteve të fundit, aktiviteti i sistemit bankar është rritur ndjeshëm. Rëndësia që po i japin

bankat aktivitetit të kredisë ka nxitur zhvillimin dhe ka bërë më dinamik si sistemin bankar

ashtu dhe ekonominë. Rritja e bazës së kreditimit është evidentuar si një nga aktivitetet më të

vrullshme dhe ushtron ndikim të madh jo vetëm në aktivitetin bankar, por në të gjithë

ekonominë e vendit. Totali i kredive të sistemit bankar ndaj PBB ka ardhur në rritje nga viti

në vit, kjo duket dhe në tabelën e mëposhtme.

Tabela.24 Totali i kredive/PBB

Treguesi

vitet

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Totali i kredive / PBB 4.8 6.3 7.3 9.3 15.7 22.4 30.2 36.5 39.3


Megjithë ritmet e larta të rritjes, Shqipëria është një ndër vendet me raport më të ulët të

kredive të sektorit privat ndaj PBB. Për vitin 2009, ky raport ishte: për Turqinë 40.8%, për

Rumaninë 40%, për Serbinë 40.6%, për Maqedoninë 43.1% dhe për Ukrahinën76.9%.

Kredia bankare mbetet një burim mjaft i përdorur për kompanitë shqiptare, megjithëse ka

norma të larta interesi, kjo për shkak të mungesës së alternativave të tjera të financimit. Janë

shumë kompani shqiptare të cilat kanë përdorur kredinë bankare për rinovim të teknologjisë

së tyre. Aktiviteti kreditues ka njohur një dinamikë relativisht të lartë në gjysmën e parë të

vitit 2007. Sistemi bankar ka ruajtur ritmet e larta të kreditimit të ekonomisë.26

26 Banka e Shqipërisë “Vrojtimi i aktivitetit depozitues dhe kreditues gjatë gjashtëmujorit të parë” 2007


86

Tabela.25 Treguesit kryesorë të kredisë

2002 2003 2004 2005 2006 6-mujori I

2007

Kredi/Depozita ( %) 13.5 15.7 19 28.5 37.4 44.1

Kredia për ekonominë

( % ndaj PBB)

6.2 7.4 9.1 14.6 20.1 25


Kredia në valutë ka zënë peshën më të madhe ndaj totalit të kredisë. Kredia për biznesin prej

65 % të portofolit, është dominuar në valutë në masën 81%. Sektori më i kredituar i

ekonomisë shqiptare ishte tregtia, e cila përbën 21% të totalit të kredive.

Burimi: Banka e shqipërisë

Kreditë me probleme paraqiten në nivele të ulta27. Kjo duket dhe në grafikun e mëposhtëm.


27 Banka e Shqipërisë “Raporti i Stabilitetit Financiar” 2007


87

Krahasueshmëria e treguesit kryesor, që mat cilësinë e portofolit të kredive me vendet e

rajonit, tregon për një cilësi të portofolit të kredive në sistemin bankar në Shqipëri, në nivelet

më të mira të rajonit.28

Tabela.26 Cilësia e portofolit të kredive në vendet e rajonit

Kredi me probleme /

totalit të kredisë

Shqipëri 3.4%

Bullgari 2.2%

Serbi 21.4%

Qipro 6.1%

Maqedoni 6.4%

Turqi 3.6%

Rumani 8.4%

Burimi: “South Eastern Europe & Mediterranean Emerging Market Economies Bulletin”, November’ 07

(BOG)

Gjatë gjashtëmujorit të dytë të vitit 2007, bankat u treguan më konservatore gjatë proçesit të

miratimit të kredive të reja për biznesin. Kjo veçanërisht për bizneset e mëdha dhe kreditë me

afat të gjatë maturimi, në formën e kredive për investime. Politika më konservatore e ndjekur

nga bankat u nxit nga shqetësimi për: problemet specifike të sektorit ku ndërmarrjet operojnë,

rritja e kredive me probleme dhe paqartësitë për zhvillimet aktuale dhe të pritshme

makroekonomike.

Bankat raportuan për kërkesë të fortë dhe në rritje gjatë gjashtëmujorit të dytë të 2007,

krahasuar me periudhën paraardhëse, si për korporatat ashtu dhe për NVM-të. Përbërja e

kërkesës, sipas nevojave të përdorimit të kredisë, nuk paraqitej e njëtrajtshme 89% të saj e

zinte nevoja për financimin e investimeve29.

Në vitin 2008 raporti totali kredi/PBB arriti në 37.1% .Pavarësisht renditjes së Shqipërisë

ndër vendet e rajonit me rritjen më të lartë të kredisë dhënë sektorit privat, pesha e kësaj

kredie ndaj PBB e rendit Shqipërinë ndër venndet me nivel ende të ulët të këtij treguesi në

rajon.

28 Banka e Shqipërisë “Raporti Vjetor i Mbikëqyrjes” 200729 Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues gjatë gjashtëmujorit të dytë” 2007


88

Tabela. 27 Kreditimi i biznesit/ PBB në vendet e rajonit

Kredia dhënë sektorit privat/PBB (në %)

Shqipëri (12/08) 36

Turqi (09/08) 35.5

Rumani (07/08) 38.1

Bullgari (08/08) 72.3

Serbi (06/08) 35.8

Ish- Republika Jugosllave e Maqedonisë (08/08) 41.2

Ukrahinë (08/08) 63.9

Qipro (08/08) 269.7

Egjipt (07/08) 42.1

Burimi: “South Eastern Europe & Mediterranean Emerging Market Economies Bulletin”(National Bank of

Greece), Vol 9, Issue 2- October’08.

Krahasimi i treguesit kryesor që mat cilësinë e portofolit të kredive me vendet e rajonit,

dëshmon për një cilësi të portofolit të kredive në sistemin bankar në Shqipëri, në nivele

relativisht të mira, në raport me disa vende si Serbia, Rumania, Ukraina dhe Egjipti30.

Tabela. 28 Cilësia e portofolit të kredive në vendet e rajonit

Kredi me probleme/Teprica e kredisë

Shqipëri 6.6%

Bullgari 2.0%

Serbi 29.5%

Qipro 5.1%

Ish- Republika Jugosllave e Maqedonisë 5.5%

Turqi 3.4%

Rumani 10.3%

Ukrainë 13.2%

Egjipt 10.0%

Burimi: “South Eastern Europe & Mediterranean Emerging Market Economies Bulletin” October 2008 (BOG).

Gjatë gjashtëmujorit të parë të vitit 2008 ekspertët e kredisë bankare raportuan për shtrëngim

të standardeve të kredisë, që vijonte që nga gjashtëmujori i dytë i 2007. Bankat kanë qënë më

30 Banka e Shqipërisë “Raporti Vjetor i Mbikëqyrjes” 2008


89

të kujdesshme për kredinë akorduar korporatave sesa për kredinë akorduar bizneseve të

vogla31. Faktorët që kanë ndikuar në forcimin e kritereve janë:

- Vendimet e Bankës së Shqipërisë,

- Probleme specifike të sektorit ku zhvillon aktivitetin biznesi,

- Situata e pritshme makroekonomike

Bankat kanë forcuar standardet e kredisë, nëpërmjet rritjes së marzhit për kreditë me risk dhe

rritjes së kërkesës për korateral, në raport me madhësinë e huasë. Kërkesa për kredi e biznesit

është pozitive, por me prirje në ulje, në krahasim me gjashtëmujorin e dytë të 2007. Faktorët

që kanë ndikuar kërkesën për kredi të bizneseve kanë qënë nevoja për financimin e

investimeve dhe financimin e kapitalit qarkullues. Ndërsa faktori kryesor që ka nxitur

kërkesën e bizneseve për kreditim në monedhë të huaj ishte diferenca në normat e interesit.

Një faktor tjetër ishte dhe ndërgjegjësimi i ulët për rrezikun që lidhet më lëvizjet në kursin e

këmbimit.

Edhe gjashtëmujori i dytë i vitit 2008 vijoi me shtrëngimin e standardeve dhe kritereve të

kreditimit. Kredia u shtrëngua pothuajse në të njëjtën masë, si për korporatat ashtu dhe për

bizneset e vogla dhe të mesme, por me një shtrëngim më të dukshëm të kredisë për investime

afatgjata. Kontribuesi kryesor në shtrëngimin e standardeve ishin: situata makroekonomike,

problemet specifike të sektorit ku operon biznesi dhe kreditë me probleme. Bankat vlerësuan

në rënie kërkesën për kredi nga ana e bizneseve, sidomos të korporatave, e ndikuar kjo nga

ulja e nevojës për financimin e investimeve. Faktori kryesor që ka nxitur kërkesën e biznesit

për kredi ishte nevoja për financimin e kapitalit qarkullues32.

Veprimtaria e kreditimit u ngadalësua veçanërisht në 3-mujorin e fundit të vitit 2008. Edhe

pse e ekuilibruar, veprimtaria e sektorit bankar në valutë ka ardhur vazhdimisht në rritje.33

31 Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues gjatë gjashtëmujorit të parë” 2008

32 Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues gjatë gjashtëmujorit të dytë” 2008

33 Banka e Shqipërisë «Raporti i Stabilitetit Financiar” 2008


90

Në vitin 2008 cilësia e kredisë shënoi rënie. Raporti i kredive me probleme ndaj totalit të

portofolit të kredisë, mbi baza bruto, në fund të vitit 2008 u ngjit në nivelin 6.6% kundrejt

4.1% në tremujorin e tretë të vitit dhe 3.4% në fund të vitit 2007.

Fundi i vitit 2008 dhe një pjesë e vitit 2009 ka shënuar vonesa dhe probleme në shlyerjen e

kësteve të kredisë kjo si pasojë e krizës financiare botërore.34 Kreditë me probleme janë rritur

gjatë 2009, për disa banka më shumë për disa të tjera më pak. Ato paraqesin një lloj rreziku,

kur një bankë ka një protofol problematik huash të dhëna, ajo bëhet më konservatore në

kreditim.

34 Banka e Shqipërisë “Vrojtim për aktivitetin kreditues tremujori i parë” 2009


91

Grafiku. 19 Hua me probleme


Që në fillimin e vitit 2009, bankat tregtare në Shqipëri kanë hequr dorë nga politika agresive

për dhënie kredish, të friksuara nga rritja e kredive me probleme. Shtrëngimi i standardeve të

kreditimit ishte në një shkallë më të theksuar, krahasuar me periudhat e mëparshme. Kriteret

për kreditë dhënë korporatave dhe për kredinë me qëllim financimin e investimeve, kanë

qënë më të shtrënguara sesa kriteret për kredinë dhënë bizneseve të vogla dhe të mesme dhe

për kredinë për qëllime financimi të kapitalit qarkullues.

Faktorët me ndikim më të madh në shtrëngimin e kritereve të kredisë ishin gjendja aktuale

dhe e pritshme makroekonomike, problemet specifike të sektorit ku operojnë bizneset dhe

kreditë me probleme. Politika shtrënguese u realizua nëpërmjet rritjes së marzhit mesatar të

kredisë, uljes së madhësisë së kredisë së akorduar dhe rritjes së kërkesës për kolateral.

Kërkesa për kredi e korporatave u vlerësua në rënie. Ajo u vlerësua më e ulët sesa kërkesa e

NVM-ve. Gjithashtu, kërkesa për kredi për qëllime investimi u vlerësua më e ulët se kërkesa

për financimin e kapitalit qarkullues.

Përveçse është bërë më e vështirë kredia është bërë edhe më e shtrenjtë, sidomos kredia në

euro. Kredia në valutë mbetet më e kërkuara nga kompanitë shqiptare. Faktorët nxitës

kryesorë të kërkesës së kompanive për kredi në valutë janë : diferenca në normat e interesit

dhe burimi i të ardhurave në valutë, prirjet për kursin e këmbimit.

Në tremujorin e dytë të 2009, shtrëngimi i standardeve të kredisë akorduar bizneseve u zbut,

në krahasim me tremujorin e kaluar35. Shtrëngimi ka qënë në të njëjtën masë si për korporatat

ashtu dhe për NVM-të. Faktorët që kanë kontribuar në shtrëngimin e standardeve ishin

35 Banka e Shqipërisë “Vrojtim për aktivitetin kreditues tremujori i dytë” 2009


92

përsëri situata makroekonomike, problemet specifike të sektorit ku operojnë bizneset, kreditë

me probleme. Politika shtrënguese e bankave u realizua nëpërmjet të njëjtave instrumenta si

në tremujorin e parë të 2009-ës.

Kërkesa e bizneseve për kredi u rrit disi në krahasim me tremujorin e mëparshëm. Faktorët

që ndikuan në këtë rritje ishin: nevoja për financimin e kapitalit qarkullues, pakësimi i

përdorimit të burimeve alternative të financimit si dhe vendimet e Bankës së Shqipërisë.

Gjatë tremujorit të tretë të vitit 2009, shtrëngimi i standardeve ishte në një shkallë më të

ulët36. Bankat zbatuan një politikë shtrënguese, kryesisht nëpërmjet rritjes së komisioneve,

dhe uljes së maturitetit të kredisë. Gjatë tremujorit të tretë kërkesa për kredi pësoi rënie.

Në tremujorin e katërt të vitit 2009, shkalla e shtrëngimit të standardeve të kredisë për

biznesin ka vijuar të jetë e ulët. Sipas qëllimit të përdorimit të kredisë, shtrëngimi i

standardeve ka qënë më i lartë për kredinë për kapital qarkullues sesa për kredinë për

investime. Kërkesa për kredi vlerësohet në rënie. Faktorët që ndikuan për uljen e saj ishin ulja

e nevojave për financimin e investimeve, situata makroekonomike aktuale dhe e pritshme.37

Struktura e portofolit të kredive sipas klasave të cilësisë, në tremujorin e katërt të vitit 2009,

shfaq rritje të peshës së klasifikimit “standard” të kredive dhe rënie të kredive “në ndjekje”,

ndërkohë që kreditë me probleme sipas klasifikimit regjistruan mosndryshim të kredive

“nënstandard” dhe rritje të kredive “të dyshimta” dhe “ të humbura”38.

Tabela.29 Struktura e portofolit të kredive

Klasifikimi i

kredisë

2007 2008 2009

T I TII TIII TIV TI TII TIII TIV TI TII TIII TIV

Standard 92.9 93.0 91.2 91.9 89.8 91.0 90.0 87.3 86.0 85.7 82.5 83.2

Në ndjekje 3.9 3.9 5.5 4.8 6.3 4.7 5.8 6.0 6.5 5.6 7.8 6.4

Nënstandard 1.3 1.3 1.6 1.7 2.1 2.4 1.9 4.0 4.0 4.1 4.7 4.7

Të dyshimta 0.9 0.9 0.8 0.8 0.8 1.0 1.3 1.4 1.8 2.4 2.3 2.7

Të humbura 1.0 0.9 1.0 0.8 1.0 0.9 1.0 1.3 1.7 2.2 2.8 3.0


Raporti kredi/PBB është shumë i ulët. Shqipëria është një nga vendet me raport më të ulët të

kredisë ndaj PBB krahasuar me disa vende të rajonit. Për vitin 2009 ky raport ishte:

36 Banka e Shqipërisë “Vrojtim për aktivitetin kreditues tremujori i tretë” 2009

37 Banka e Shqipërisë “Vrojtim për aktivitetin kreditues tremujori i katërt” 2009

38 Banka e Shqipërisë « Raporti Vjetor i Mbikëqyrjes » 2009


93

Vendet Shqipëri Rumani Serbi Turqi Maqedoni Ukrainë

Kredi/PBB(%) 36.6 40 40.6 40.8 43.1 76.9

Cilësia e portofolit të kredisë ka vijuar prirjen rënëse edhe në gjashtëmujorin e parë të 2010,

ku raporti “kredi me probleme ndaj totalit të kredisë bruto” u ngjit në nivelin 12,2 % kndrejt

10.48% që ishte në fund të vitit 200939.

Kompanitë kanë vlerësuar në një shkallë më të ulët ndikimin e këtyre faktorëve në kërkesën

e tyre për kredi në valutë40 krahasuar me tremujorin e fundit të 2009.


39Banka e Shqipërisë “Raporti i Stabilitetit Financiar për gjashtëmujorin e parë” 201040 Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues tremujori 1 dhe 2” 2010


94

Në fund të vitit 2010, analiza sipas subjektit dhe qëllimit të përdorimit të kredisë, evidenton

peshën më të madhe të kredisë “overdraft” për bizneset, me rreth 22.9%, e ndjekur nga kredia

për “investime në blerje pajisjesh”, me rreth 18.6%. Gjatë vitit 2010, rritje më të lartë paraqet

kredia për “investime në pasuri të paluajtshme”, me rreth 16.7%, kredia për “investime në

blerje pajisjesh”, me rreth 14.1%, kredia “overdraft”, me rreth 11.9% dhe kredia për “kapital

qarkullues”, me rreth 10.9%.

Tabela: 30 Kredia sipas sektorit dhe qëllimit të përdorimit (në mld. lekë)

Përshkrimi Dhjetor

2009

Pesha në % Dhjetor

2010

Pesha në % Ndryshimi

në %

Kredia gjithsej 431 100 472.6 100 9.7

Kredia dhënë biznesit 291.2 67.6 330.4 69.9 13.5

Overdraft 96.8 22.4 108.3 22.9 11.9

Kapital qarkullues 49.6 11.5 55 11.6 10.9

Investime në blerje pajisjesh 77.1 17.9 88 18.6 14.1

Investime për pasuri të

palujtshme

67.8 15.7 79.1 16.7 16.7

Burimi Banka e Shqipërisë

Grafiku.20 Faktorët që kanë ndikuar kërkesën e kompanive për kreditim në valutë të huaj.

Burimi Banka e Shqipërisë

Standartet e kreditimit për 3-mujorin e dytë të 2010, janë shtrënguar disi krahasuar me

3-mujorin e parë. Shtrëngimi është aplikuar vetëm për bizneset e vogla dhe të mesme. Bankat

kanë vazhduar të lehtësojnë disi standartet për kompanitë, por në një masë më të ulët se në

3-mujorin e parë të 2010. Sipas qëllimit të përdorimit të kredisë, shkalla e shtrëngimit të

standarteve ka qënë më e lartë për kredinë për investime se sa për atë për kapital qarkullues.


95

Faktorët me kontributin kryesor në shtrëngimin e standarteve janë : ecuria e kredive me

probleme, problemet specifike të sektorit ku zhvillon aktivitetin biznesi dhe situata

makroekonomike në vend. Faktori i vetëm i cili ka dhënë një kontribut të lehtë pozitiv në

lehtësimin e standardeve është niveli i konkurencës në sistemin bankar. Politika shtrënguese

e bankave gjatë 3-mujorit të dytë të vitit 2010 është realizuar nëpërmjet rritjes së marzheve

për kreditë me rrezik më të lartë dhe rritjes së kërkesës për kolateral. Rritja e madhësisë së

kredisë të miratuar si dhe zgjatja e maturitetit maksimal të shlyerjes së kredisë kanë shërbyer

për zbatimin e një politike më lehtësuese kreditimi.

Grafiku.21 Ndryshimet në standartet e kredisë të aplikuara në kreditë për kompanitë dhe ndikimi i faktorëve

të ndryshëm në to.

Burimi :Banka e Shqipërisë

Tabela.31 Përmbledhje e përgjigjeve të bankave për ecurinë e standarteve të miratimit të kredisë 3-mujori i

dytë i 2010

Total SME Kompani

Sh.a

Kapital qarkullues Investime

Janë shtrënguar shumë - - - - -

Janë shtërnguar disi 2 banka 2 banka - 1 bankë 3 banka

Kryesisht të pandryshuara 5 banka 7 banka 7 banka 7 banka 6 banka

Janë lehtësuar disi 2 banka 1 bankë 1 bankë 2 bankë 1 bankë

Janë lehtësuar shumë - - - - -

Total 9 10 8 10 10

Balanca neto -9.9% -10.9% 4.5% -6.6% -15.4%



96

Shënim 1: Balanca pozitive tregon për lehtësim të standardeve ose që faktori ka ndikuar në

lehtësimin e standardeve të kredidhënies; ndërsa balanca negative tregon për shtrëngim të

standardeve ose që faktori ka ndikuar në shtrëngimin e standardeve të kredidhënies.

Grafiku.22 Kërkesa e kompanive për kredi dhe kontributi i faktorëve të zgjedhur


Kërkesa e biznesit të vogël dhe të mesëm për të marrë kredi është rritur, ndërsa kërkesa e

kompanive është ulur disi në tremujorin e dytë të vitit, krahasuar me 3-mujorin e parë 2010.

Faktori me kontributin kryesor në nxitjen e kërkesës për kredi vijon të mbetet edhe për këtë

3-mujor nevoja për financimin e kapitalit qarkullues. Kërkesa për kredi gjatë 3-mujorit të

dytë është nxitur edhe nga nevoja për financimin e investimeve.

Tabela.32 Përmbledhje e përgjigjeve të bankave për ecurinë e kërkesës për kredi

(3-mujori i dytë i 2010)

SME Kompani

Sh.a.

Kapital qarkullues Investime

Dukshëm më e lartë - - 2 -

Lehtësisht më e lartë 3 2 2 2

Pothuajse njësoj 5 4 5 5

Lehtësisht më e ulët 2 3 1 3

Dukshëm më e ulët - - - -

Total 10 9 10 10

Balanca neto 13.5% -7.4% 18% 3.8%



97

Shënim 2: Balanca pozitive tregon rritje të kërkesës ose që faktori ka ndikuar në rritjen e

kërkesës, ndërsa balanca negative tregon ulje të kërkesës ose që faktori ka ndikuar në uljen e

kërkesës për kredi.

Gjatë tremujorit të tretë të 2010, standardet e kreditimit për bizneset u lehtësuan disi41.

Faktori që ndikoi në krahun lehtësues të standardeve ishte konkurenca. Ndërsa faktorët si

ecuria e kredive me probleme, probleme specifike të sektorit ku zhvillon aktivitetin biznesi

dhe situata makroekonomike ndikuan në shtrëngimin e standardeve. Politika shtrënguese u

realizua nëpërmjet rritjes së marzheve për kreditë me rrezik më të lartë dhe rritjes së kërkesës

për korateral. Rritja e madhësisë së kredisë së miratuar ka shërbyer për zbatimin e një politike

më lehtësuese kreditimi. Kërkesa e bizneseve për kredi u vlerësua në rënie, krahasuar me

tremujorin e dytë të 2010. Faktori i vetëm që ndikuar në uljen e kërkesës është situata

makroekonomike. Faktori kryesor që ndikoi pozitivisht kërkesën ishte nevoja për financimin

e kapitalit qarkullues.

Edhe gjatë tremujorit të katërt të 2010, standardet e kreditimit u lehtësuan, si për SME edhe

për korporatat42. Faktorët që kontribuan për lehtësimin e standardeve të kredisë ishin: gjendja

e likuiditetit të bankave, mjaftueshmëria e kapitalit të bankës dhe niveli i konkurencës.

Politika lehtësuese e bankave u realizua nëpërmjet rritjes së madhësisë së kredisë së miratuar.

Kërkesa e biznesit për kredi u përmirësua. Faktori kryesor që ka nxitur kërkesën për kredi

ishte nevoja për financimin e kapitalit qarkullues, por dhe situata makroekonomike, financimi

i investimeve, kushtet e kreditimit kanë ndikuar pozitivisht. Bankat patën një rritje disi më të

shpejtë të aktivitetit kreditues në lekë sesa në valutë

Grafiku.23 Kredia në lekë dhe kredia në valutë


41 Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues T3” 201042 Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues T4” 2010


98

Gjatë këtij tremujori pati dhe një ulje të normave të interesit për kreditë e akorduara në lekë.

Grafiku.24 Normat e interesit për kredinë në lekë dhe atë në valutë


Gjatë tremujorit të parë të 2011, standardet e kredisë vijuan të lehtësohen si për SME edhe

për korporatat43. Standardet janë lehtësuar në të njëjtën masë si për kredinë për financimin e

kapitalit qarkullues ashtu dhe për kredinë për investime. Faktori me kontributin kryesor në

lehtësimin e standardeve është konkurenca e sistemit bankar. Edhe likuiditeti i bankave ka

ndikuarnë të njëjtin drejtim. Politika lehtësuese u realizua nëpërmjet rritjes së madhësisë së

kredisë së miratuar. Kërkesa për kredi ka mbetur pothuajse e pandryshuar, krahasuar me

tremujorin e kaluar. Faktorët me ndikim në nxitjen e kërkesës ishin financimi i kapitalit

qarkullues, kushtet e kreditimit, situata makro ekonomike.

Në tremujorin e dytë të 2011, standardet e kredisë u shtrënguan, krahasuar me tremujorin e

mëparshëm, si për SME ashtu dhe për korporatat44. Ato u shtrënguan në të njëjtën masë, si

për kredinë marrë për financimin e kapitalit qarkullues ashtu dhe për atë për investime.

Faktorët me kontribut kryesor në shtrëngimin e standardeve kanë qenë: gjendja e huave me

probleme dhe probleme specifike të sektorit ku zhvillon aktivitetin biznesi. Politika

shtrënguese u realizua nëpërmjet rritjes së kërkesës për kolateral. Kërkesa për kredi ka qenë

më e ulët krahasuar më tremujorin e kaluar. Në qershor 2011 kreditë me probleme

përfaqësonin 16.61% të portofolit të kredisë. Ndër to, 29% ishin kredi të humbura, 23% kredi

të dyshimta dhe 48% kredi nënstandarte.

43 Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues T1” 2011

44 Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues T2” 2011


99

Grafiku: 25 Struktura e kredive me probleme, në %. Qershor 2011.

Burimi: Të dhënat për ndërtimin e grafikut nga BSH.

Tabela:33 Cilësia e portofolit të kredisë (në %)

T IV

2005

T IV

2006

T IV

2007

T IV

2008

T IV

2009

T IV

2010

T I

2011

T II

2011

Kredi në ndjekje 3.64 3.39 4.79 5.23 6.35 6.94 11.35 9.69

Kredi nënstandarte 0.83 1.12 1.71 3.91 4.7 6.04 5.87 7.90

Kredi të dyshimta 0.52 0.89 0.79 1.35 2.7 3.59 4.05 3.89

Kredi të humbura 0.95 1.05 0.81 1.2 2.87 3.98 4.5 4.82


Dhe gjatë tremujorit të tretë të 2011 standardet e kredisë vazhdojnë prirjen shtrënguese të

tremujorit të mëparshëm, për SME dhe për korporatat, si për kredinë për kapital qarkullues

ashtu dhe për kredinë për investime. Të njëjtët faktorë të tremujorit të mëparshëm ndikuan në

shtrëngimin e standardeve. Politika shtrënguese u realizua nëpërmjet rritjes së marzhit për

kreditë me risk dhe rritjes së kërkesës për kolateral. Kërkesa për kredi nga bizneset e mëdha

vijoi në rënie .

Ekspertët e bankave presin rritje të kredive të miratuara në lekë dhe ulje të atyre të shprehura

në monedhë të huaj. Pritjet për normat e interesit të kredive në tremujorin e parë të vitit 2011

kanë një prirje rënëse, si për kredinë në lekë ashtu dhe për atë në valutë.

Faktorët kryesorë që nxitën kërkesën e bizneseve për kredi në valutë, në tremujorin e katërt të

vitit 2011 ishin diferenca në normat e interesit dhe burimi i të ardhurave në valutë.


100

Grafiku.26 Kredia në lekë dhe kredia në valutë



Grafiku. 27 Faktorët që kanë ndikuar në kërkesën e bizneseve për kreditim në valutë të huaj


Gjatë tremujorit të katërt të 2011, standartet e kreditimit u shtrënguan më tej, si për SME dhe

për korporatat. Standartet janë shtrënguar si për kredinë e marrë për qëllime financimi të

kapitalit qarkullues ashtu dhe për atë marrë për qëllime investimi. Faktorët që kanë kontribuar


101

për shtrëngimin e standarteve të kredisë për biznesin janë gjendja e huave me probleme në

sistemin bankar, situata makroekonomike në vend dhe probleme specifike të sektorit ku

zhvillon aktivitetin ndërmarrja. Politika shtrënguese u realizua kryesisht nëpërmjet rritjes së

kërkesës për kolateral dhe rritjes së marzhit për kreditë me rrezik.

Grafiku:28 Ndikimi i faktorëve të ndryshëm në standartet e kredisë për bizneset


Grafiku: 29 Ndryshimi i kushteve për miratimin e kredive të bizneseve


Kërkesa për kredi në tremujorin e fundit të 2011 u përmirësua pak krahasuar me tremujorin e

mëparshëm. Kërkesa për kredi me qëllim financimin e investimeve u përmirësua, ndërsa

kërkesa për financimin e kapitalit qarkullues u vlerësua në rënie.


102

Grafiku: 30 Faktorët ndikues në kërkesën për kredi të bizneseve


II. Lizingu financiar

Një nga produktet financiare, që po zgjon një interes të veçantë vitet e fundit është lizingu.

Kjo formë financimi është shndërruar ndoshta në një nga mjetet më të suksesshme të tregut

financiar botëror vitet e fundit.

Historia ka provuar se aktiviteti i lizingut daton mijëra vjet më parë. Por, në 50 vitet e fundit

kjo industri ka patur një rritje të jashtëzakonshme. Një e treta e mallrave kapital në Shtetet e

Bashkuara të Amerikës janë financuar përmes lizingut. Në tregun e automjeteve të SHBA,

kjo formë financimi është përhapur me ritme të jashtëzakonshme, derisa në vitin 1996, një në

tre makina ishte e financuar me lizing.

Në vendet e OECD, një e treta e investimeve të reja private financohen sot përmes lizingut45.

Një studim i fundit i korporatës financiare ndërkombëtare, pjesë e Bankës Botërore, vëzhgon

se lizingu po luan një rol të rëndësishëm në promovimin dhe qëndrueshmërinë e sektorit

privat, sidomos në ekonomitë në zhvillim. Raporti vjetor i “White Clarke Global Lesing

Report” i bërë publik në vitin 2011 tregon se investimet në tregun global të lizingut për vitin

2010 ishin përkatësisht: në Europë rreth 34.4% , në Amerikën e Veriut 34.6% , në Azi 24.1%,

në Amerikën e Jugut 4.1% , në Afrikë 1% dhe në Australi 1.8%. Aktualisht, shpërndarja e

45 I. Tomori, F.Kalemi, R. Keco, I.Kapaj “Përdorimi i lesingut si një metodë financimi bashkëkohore” 2011 Buletini Shkencor Universiteti Fan S. Noli, Korçë Nr.22 ISSN:2078-7111


103

tregut botëror të lizingut është e tillë që Amerika e Veriut , Europa, Azia dhe Amerika e Jugut

zënë rreth 97.2% të tregut botëror.

Tabela.34 % e tregut sipas kontinenteve

Vendet Vëllimi vjetor

(bilion $)

% në tregun botëror

2009


2010

Europa 212.5 37.9 34.4

Amerika e Veriut 213.3 34.2 34.6

Azia 148.4 20.2 24.1

Amerika e Jugut 25.4 5.4 4.1

Afrika 6.4 1 1

Australia 10.8 1.2 1.8

Gjithsej 616.83 100% 100%

Burimi: “White Clarke Global Lesing Report”

Duhet theksuar rritja e rëndësisë së lizingut në ekonomitë në zhvillim të Europës Lindore dhe

Ballkanit Perëndimor. Ndryshimet e mëdha midis Ballkanit Perëndimor dhe tregjeve të

zhvilluara, qëndrojnë në përqindjen e lartë që zënë fondet e brendshme dhe kreditë nga

familjarët dhe miqtë, karakteristikë për bizneset e Ballkanit Perëndimor, kundrejt përdorimit

të lartë të lizingut financiar në ekonomitë e zhvilluara.

“Era e zhvillimit” ka përfshirë dukshëm edhe vendet e rajonit. Zgjerimi i madh i kompanive

të lizingut në Serbi ka qenë rrjedhojë e politikës monetare shtrënguese. Në Bosnje-

Hercegovinë, sektori i lizingut është rritur shumë shpejt, pavarësisht mungesës së

legjislacionit përkatës. Ndërkaq, Maqedonia është shumë e përparuar përsa i përket zbatimit

të legjislacionit dhe mbikqyrjes, por lizingu përdoret vetëm për blerjen e mjeteve të

transportit.

Tabela.35 % e tregut në disa vende të Europës

Shteti Volumi vjetor 2011

(bilion $)


2010


2011

Gjermani 52.49 13.9 14.3

Britani e Madhe 13.38 17.6 18.5

Francë 30.89 10 10.5

Itali 25.46 13.1 13.1

Suedi 9.12 17.5 19.2

Burimi: “White Clarke Global Lesing Report”

Aktiviteti i lizingut ka filluar të përhapet edhe në Shqipëri, por ndryshe nga prirja e

përgjithshme që vihet re në rajon dhe më gjerë, lizingu shqiptar ka mbetur në një segment


104

mjaft të ngushtë, me një peshë të parëndësishme në ekonominë e vendit. Lizingu nuk po

bëhet një instrument financiar masiv dhe nxitës i zhvillimit të biznesit.

Produkti i lizingut shfaqet atraktiv në tregun shqiptar për arsye të përparësive që ai zotëron në

raport me format e tjera të financimit të tilla si: mungesa e kërkesës për kolateral, fleksibilitet

i lartë, lehtësira proçeduriale, financim i plotë i investimit, lehtësira tatimore, shmangie e

riskut të tjetërsimit të fondeve dhe përfitim i burimeve shtesë të kapitalit.

Alternativa të reja financuese si lizingu, faktoringu dhe huamarjet në tregjet e kapitalit, që

kanë përdorim të madh në vendet me ekonomi dhe tregje financiare të zhvilluara, janë

pothuaj inegzistente për kompanitë shqiptare.

Lizingu dhe faktoringu, janë në faza shumë të hershme të zhvillimit dhe mbeten të kufizuara

nga infrastruktura e kredive në Shqipëri. Në rajon, lizingu dhe kreditë tregtare përbëjnë

mesatarisht rreth 6 % të financimit të qëndrueshëm, ndërsa në Shqipëri subjektet marrin më

pak se 2 % të financimit të tyre prej këtyre burimeve. Në Shqipëri, veprimtaria e

përgjithshme e lizingut përfaqëson më pak se 0.5 % të kredive bankare për sektorin privat,

krahasuar me Bosnjën dhe Rumaninë (mbi rreth 10 % në të dy rastet). Në Shqipëri,

faktoringu, praktikisht, nuk ekziston.46

Lizingu është një kontratë nëpërmjet të cilës qiramarrësi përdor pajisje që zotërohen nga

qiradhënësi. Qiradhënësi blen pajisjen nën autoritetin e qiramarrësit, sepse është qiramarrësi

ai që zgjedh aktivin dhe furnizuesin e tij, më pas i’a jep në përdorim qiramarësit me kusht që

ky i fundit të paguajë këste periodike. Tipari kryesor i lizingut është që përdorimi i aktivit

është i ndarë nga pronësia e tij.

Lizingu financiar është një mënyrë për të financuar pajisjet. Periudha e qiramarrjes është

fikse dhe përcaktohet përafërsisht sa jeta ekonomike e parashikuar e pajisjes. Këstet e qirasë

janë të përcaktuara në mënyrë të tillë, që totali i pagesave gjatë periudhës së qiramarrjes të

mbulojë koston e aktivit bashkë me interesat dhe fitimin e qiradhënësit. Në fund të periudhës

së qiramarrjes zakonisht qiramarrësi ka të drejtën të blejë pajisjen.

46 Banka Boterore “Shqipëria aksesi për kredi” 2008


105

Figura.3 Skema e funksionimit të një operacioni të financuar me Lizing Financiar

Shitje

Pagesa

Pagesa e këstit

Qiraja

Lizingu operativ është një kontratë që qiramarrësi lidh më qiradhënësin, për përdorimin e

pajisjes. Qiradhënësi ble pajisjen dhe përfiton nga dhënia me qira e aktivit në përdorues të

ndryshëm. Qiradhënësi mbart riskun që përbën vlera e mbetur e pajisjes si dhe riskun e

vjetërimit të saj.

Lizingu është një mjet financimi afatmesëm, i përdorur më shumë për biznesin e vogël dhe të

mesëm, aksesi i të cilit në bankë është i kufizuar e shoqërohet me norma të larta interesi dhe

afate të shkurtra huaje. Vërtet Shqipëria ka përjetuar një rritje të shpejtë të kredidhënies këto

vitet e fundit, por gjithsesi kredidhënia ndaj sektorit privat përbën një shifër modeste,

krahasuar me vendet e rajonit. Kredidhënia është e përqëndruar në kompanitë e mëdha dhe në

sektorë specifikë të ekonomisë, rreth 75% e kredidhënies47 përbëhet nga një numër i vogël i

bizneseve të mëdha.

Kufizimi më i madh përsa i përket huadhënies për kompanitë e mëdha lidhet me probleme që

kanë të bëjnë me të drejtat e pronësisë së aseteve nga pasuria e paluajtshme e subjekteve,

ndërsa, përsa i përket huadhënies për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, kufizimi i madh

është informaliteti. Informaliteti i përhapur, që është shkaktuar nga frenimet në mjedisin e

biznesit, kufizon kërkesën e efektshme për kredi dhe, si rrjedhojë, mundësitë e subjekteve

për investime dhe zhvillim.

Mjedisi i dobët i biznesit krijon kushtet për informalitetin, duke i mbajtur subjektet larg

fushës së veprimit të rregullave shtetërore dhe duke kufizuar zhvillimin dhe aksesin e tyre për

47 A. Korbi, Dr. A. Kotori(2010) “Analizë e tregut të lizingut financiar në Shqipëri” Revista “Ekonomia dhe Tranzicioni”

Qiradhënësi

Furnizuesi

Qiramarrësi


106

fonde. Studimet të ndryshme tregojnë se informaliteti u kushton vendeve në zhvillim 1– 2 %

të rritjes vjetore të PBB-së. Kjo ndodh për shkak të dy efekteve që lidhen me njëri-tjetrin.

Së pari, shumë subjekte dhe punonjës nuk kanë rrugë tjetër, veçse të jenë informalë, për

shkak të kostove shumë të larta që kërkohen për t’u bërë formal. Si rezultat, burime të

konsiderueshme shpenzohen në veprimtari me rendiment të ulët, pa patur akses te kapitali.

Së dyti, rritja e kompanive produktive formale është ngadalësuar në mënyrë të ndjeshme për

shkak të detyrimeve financiare dhe rregullatore. Këto detyrime i pengojnë subjektet formale

që t’i konkurrojnë subjektet informale, pavarësisht nga fakti se ato janë tri herë më

produktive.

Sipas një studimi të kryer nga Korporata Ndërkombëtare e Financës (IFC), tregu potencial

për lizing financiar në Shqipëri është 98.4 milionë euro në kontrata të reja për vit. Sipas

këtyre vlerësimeve, potenciali për rritje është i konsiderueshëm si për lizing automjetesh edhe

pajisje e makinerish, përkatësisht 37.6 milionë euro dhe 30.8 milionë euro në kontrata të reja

për vit. Studimi vlerëson që për një periudhë afatmesme, lizingu mund të përbëjë 13 – 19% të

totalit të investimeve në Shqipëri. Nëse do të krahasonim aktivitetin e lizingut me vendet e

rajonit, nga pikëpamja e kontributit që ky aktivitet jep në PBB-në e një vendi, do të thonim që

shifrat e Shqipërisë janë shumë të ulëta. Tek në ai përbën më pak se 0.5% të PBB, ndërsa në

vende si Rumania apo Bosnjë Hercegovina ai përbën mbi 3% të PBB. Këto fakte krijojnë

bindje se sektori i lizingut mund të jetë një sektor potencial për zhvillim në të ardhmen.

Zhvillimi i lizingut dhe faktoringut do të varet gjithashtu nga infrastruktura e përshtatshme e

kredive, si dhe nga eleminimi i paqartësive ligjore. Shqipëria, për shembull, duhet të

qartësojë mjedisin rregullator për lizingun dhe trajtimin financiar të tij lidhur me tatimin mbi

vlerën e shtuar, si dhe të lejojë njohjen e faturave si instrumente të borxhit, për të mundësuar

përdorimin e tyre si kolateral i plotë për huatë dhe për kapitalin në qarkullim. Përveç kësaj,

ekziston nevoja e rritjes së sensibilizimit publik lidhur me lizingun dhe faktoringun si

zgjedhje financimi.

Sipas Vëzhgimit të Performancës së Mjedisit të Biznesit dhe të Ndërmarrjeve, për nevoja të

kapitalit në qarkullim dhe investimeve të reja, subjektet shqiptare marrin mesatarisht 50% më

pak financim të huaj, sesa vendet e tjera të Evropës Juglindore. Në mënyrë më të veçantë, ato

mbështeten te financimi i tyre i brendshëm për rritjen dhe investimet e reja, më shumë se çdo

vend tjetër i rajonit, si dhe marrin 38 % më pak kredi bankare për kapitulin qarkullues.


107

Lizingu dhe kreditë tregtare zënë mesatarisht rreth 6 % të financimit të qëndrueshëm, ndërsa

subjektet shqiptare marrin më pak se 2 % të financimin të tyre nga këto burime48. Ndonëse

dërgesat janë dukshëm të larta, financimi informal duket se është, në mënyrë të

konsiderueshme, më i ulët se në vendet homologe.

Tabela:36 Burimi i kapitalit në qarkullim (KQ) dhe i investimeve të reja (IR), përqindja e shumë së

përgjitshme

Burimi: Banka Botërore

Burimi: Vëzhgim i Performancës së Mjedisit të Biznesit dhe të Ndërmarrjeve

48 Banka Botërore “Mundësitë e Shqipërisë për financimin e sektorit të ndërmarrjeve” Raport


108

Në Shqipëri, sektori i lizingut është ende në fillimet e tij, por mundësia për zhvillim është e

konsiderueshme. Në mars 2007, veprimtaria e përgjithshme e lizingut në Shqipëri, arriti në 80

milion lekë (rreth 800.000 dollarë amerikanë). Kjo përfaqëson më pak se 0.05 % të kredive

bankare për sektorin privat. Nga ana tjetër, lizingu është krijuar si alternativë ndaj huadhënies

bankare, për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme dhe për individët. Në shumë ekonomi në

zhvillim, në Evropën Lindore, bankat janë treguar të paduruara për të krijuar kompani lizingu

me qëllim që të shtrihen te segmentet e klientëve, të cilët nuk janë të aftë të marrin hua.

Volumi i veprimtarive të lizingut në vende të tilla si Bosnja dhe Rumania (mbi 3 % të PBB-së

në të dy rastet), ofron njëfarë reference përsa i përket potencialit të këtij sektori në Shqipëri.

Sipas një studimi të kohëve të fundit, që ka ndërmarrë Korporata Ndërkombëtare e

Financave, tregu i mundshëm i lizingut në Shqipëri është rreth 98.4 milion euro në kontrata

të reja, në vit. Sipas këtyre vlerësimeve, potenciali për zhvillim është i konsiderueshëm si në

lizingun e automobilave, ashtu edhe në atë të pajisjeve (përkatësisht, 37.6 milion euro dhe

30.8 milion euro në kontrata të reja, në vit). Duke përdorur shifra nga vende të tjera të rajonit,

studimi vlerëson se, në një periudhë afatmesme, lizingu mund të zërë nga 13% deri në 19% të

investimit të përgjithshëm në vend.

Burim: Përllogaritjet mbështeten te Lease Europe

Lizingu në Europë u rrit 7.3% gjatë vitit 2011, duke kapur vlerën 222 bilion euro, krahasuar

me 208 bilion euro në vitin 2010.

Mungesa e vetëdijes nga ana e kompanive dhe stimujt e kufizuar për të nxitur bankat që të

përfshijnë produke të reja, gjithashtu, kufizon mundësitë e lizingut në Shqipëri. Përveç

problemit të trajtimit të paqartë financiar të kontratave për lizingun, duket se ka faktorë të


109

tjerë që e kufizojnë rritjen e tij në Shqipëri. Koncepti i lizingut është relativisht i ri për

Shqipërinë dhe do të duhet të bëhen përpjekje të konsiderueshme për të rritur sensibilizimin e

tregut. Në të njëjtën kohë, bankave shqiptare u mungon ekspertiza lidhur me këto produkte

dhe mungesa e përvojës ndërlikon çështjet e vënies së çmimeve dhe të sekuestros. Për më

tepër, stimujt për të nxitur bankat që të krijojnë produktet dhe ekspertizën e nevojshme janë

shumë të kufizuara, duke patur parasysh faktin se kërkesa e paplotësuar për kredi lejon

shtrirjen e shpejtë të operacioneve në segmente më tradicionale. Së fundi, sipas studimit që ka

bërë Korporata Ndërkombëtare e Financave, tregu dytësor i aktiveve, për të cilat është ofruar

lizingu, është i pazhvilluar, duke ndikuar në këtë mënyrë tek mëkëmbja e parashikuar në rast

mosplotësimi.

Pjesëmarrësit në tregun e lizingut financiar në Shqipëri

Lizingu është një koncept i ri për individët si dhe për një pjesë të mirë të SME dhe

kompanive shqiptare. Kjo i referohet mungesës së traditës në tregun financiar, e cila është

shoqëruar me një sektor bankar ende në fazën e konsolidimit e të zhvillimit të tij, por që

gjithësesi është një nga sektorët më të rregulluar dhe të zhvilluar të sistemit financiar.

Zhvillimi i lizingut financiar në Shqipëri morri një hov pozitiv me miratimin e ligjit “Për

qiranë financiare” në 12 maj 2005. Ndërkohë që qiraja operative ishte prezente në treg

përpara majit 2005, bazuar në ligjin tregtar. Që nga viti 2005 kompanitë shqiptare kanë një

mjet të ri financimi për të plotësuar nevojat e tyre për makineri dhe pajisje. Ky instrument i ri

i lejon ato të rinovojnë teknologjinë e tyre dhe të bëhen më konkuruese. Ato nuk kanë nevojë

të paguajnë makineritë që në fillim, apo të plotësojnë kërkesat e një kredie bankare për

kolateral apo garanci.

Duke patur parasysh faktorët që nxitën rritjen e shpejtë të përdorimit të lizingut në Evropën

Lindore dhe Qëndrore, ai do të jetë një alternativë e rendësishme financimi afatmesëm për

kompanitë dhe biznesin shqiptar në përgjithësi, i cili karakterizohet nga burime financimi të

kufizuara, mundësi kolaterali të kufizuar etj.

Lizingu është një mekanizëm efektiv për t’i dhënë shtytje ekonomive në zhvillim,

Financimi me lizing u krijon mundësi sipërmarrësve të fillojnë të përdorin një aktiv

përpara se ata ta kenë realisht në pronësi,

Në fund të periudhës së financimit me lizing financiar, klienti ka mundësinë e

ushtrimit ose jo të së drejtës së blerjes së mjetit, që në ndryshim nga kredia, i lehtëson

atij menaxhimin e mjeteve në fund të periudhës së një projekti të caktuar,


110

Lizingu është një mënyrë për të rritur nivelin e investimeve në një vend,

Lizingu është një formë financimi që mund të quhet si zëvendësues i borxhit,

Një financim me lizing është më fleksibël se sa kredia, duke qënë se është një

financim për mjetin. Meqënëse kemi të bëjmë me mjete që mund të shiten në një treg

dytësor të qëndrueshëm, shoqëria e lizingut (pronare ligjore e këtyre mjeteve), brenda

normave të lejuara të menaxhimit të riskut, tregohet më tolerante se sa bankat në

rastin e kredisë. Pra, një financim me lizing, është teorikisht më i lehtë për t’u marrë

se sa një financim me kredi,

Një përparësi tjetër, që rrjedh nga përdorimi i lizingut, është efekti pozitiv që ka ai në

uljen e informalitetit në ekonomi, pasi hyrja në marrëdhënie lizingu shoqërohet

përgjithësisht me një formalizim më të madh të biznesit.

Në Shqipëri gjatë vitit 2005 operonin tre kompani që zhvillonin aktivitetin e lizingut: Tirana

Leasing, Bi- Leasing, dhe Landeslease. Në vitin 2006 në tregun e lizingut shqiptar hyn dhe

Raiffeisen Leasing, për t’u pasuar më pas në vitin 2008 nga Credins Leasing. Tregu aktualisht

sundohet nga Raiffeisen Leasing dhe Tirana Leasing. Në fund të vitit 2009, Raiffeisen

Leasing dhe Tirana Leasing së bashku kishin një tepricë financimi rreth 40 milionë EURO

(përfshirë TVSH).

Tabela: 37 Tregu i qerasë financiare (deri në dhjetor 2008)

Kompanitë e Lizingut Total në Mil/Euro Pjesa e tregut

RLAL 23.4 51%

Tirana Lesing 15.6 34%

Credins Lesing 4.2 9%

Landeslease 2.9 6%

Totali 46.1 100%

Burimi: Banka e Shqipërisë, Raporti Vjetor

Lizingu në Shqipëri përdoret më shumë nga biznesi i vogël dhe i mesëm dhe më pak nga

kompanitë. Ai është përdorur më shumë për blerje autoveturash sesa për makineri apo linja

prodhimi. Tregu i lizingut duket se po njeh rritje. Kjo duket po të shohim të dhënat e dy

kompanive RLAL dhe Tirana Lesing, të cilat zotërojnë 85% të tregut të lizingut në vendin

tonë.

Tabela më poshtë jep zhvillimin e lizingut në Shqipëri gjatë periudhës 2009 – 2011


111

Tabela.38 Zhvillimi i Lizingut në Shqipëri Milion lekë

3-mujori I 3-mujori II 3-mujori III 3-mujori IV

2009 514,04 577,53 605,9 759,27

2010 709,33 599,95 505,95 488,34

2011 463,93 504,99 465,89 743,64


Tabela:39 Portofoli i RLAL sipas viteve dhe tipit të klientit të financuar.

Klientët (në %) 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Bizneset e mesme dhe të mëdha 85.75 92.78 92.5 92.33 61.2 62.2

Individët 12.93 6.88 7.5 7.67 37.3 37.6

Të tjerë 1.32 0.33 - - 1.5 0.24

Burimi: Raiffeisen Lesing Annual Report

Nëse do ti referoheshim të dhënave të Raiffeisen Leasing në Shqipëri, do të vërenim që

portofoli i RLAL përbëhet mesatarisht nga 57% për SME, rreth 34% për kompanitë dhe pjesa

e mbetur prej 9% për individët. Prirja trevjeçare 2006- 2009 tregon për një rënie të peshës së

SME-ve, ndërkohë që është rritur pesha e kompanive, kjo për faktin se është rritur financimi

i aktiveve të sektorit të ndërtimit. Ndërsa sipas produkteve, portofoli përbëhet 20% në pajisje

dhe 80% në automjete. Pajisjet janë të ndara në dy grupe të mëdha, pajisje mjekësore dhe

informatike e telekomunikacioni, ku secila ka një peshë të barabartë ndaj totalit të portofolit

me 10% secila. Autoveturat janë financimi kryesor me lizing në grupin e automjeteve me një

peshë prej 48%.

Një peshë të konsiderueshme kanë dhe automjetet që përdoren në ndërtim, rreth 20% dhe më

pak kanë automjetet e rënda dhe të lehta respektivisht 7% dhe 5%. Pesha e automjeteve të

lehta dhe të rënda ka qënë pothuajse e qëndrueshme gjatë kësaj periudhe trevjeçare, ndërsa ka

patur rritje të financimit me lizing në automjetet e ndërtimit dhe humbje të peshës ndaj totalit

të portofolit të autoveturave, duke patur parasysh këtu që në vitet e para, financimi me lizing i

këtij aktivi përbënte pjesën dërmuese. .

Grafiku. 31 Portofoli i RLAL sipas klientëve



112

Grafiku. 32 Portofoli i RLAL sipas produkteve


Dy vitet e fundit 2010-2011 vihet re një ndryshim në peshën që zenë SME dhe korporatat në

portofolin e RAAL. Në vitin 2010 korporatat përbënin 29.2% dhe SME 32% ndërsa individët

37.3%. Për 2011 korporatat përbënin 31.6% të portofolit dhe SME 30.6%, ndërsa individët

37.6%. Edhe pse peshën më të madhe në portofolin e RAAL vazhdojnë ta zenë kompanitë

dhe SME, kjo peshë dy vitet e fundit ka ardhur në rënie dhe është rritur pjesa e individëve.

Tabela:40 Kontratat dhe portofoli i Tirana Lesing gjatë viteve 2006-2009

Emërtimi 2006 2007 2008 2009

Kontratat e lesing 228 555 100 1146

Portofoli i lesingut (në /000 Euro) 4,061 9,306 13,50 13,131

Burimi: Tirana Lesing Annual Report

Fusha Prioriteti Afatshkurtër-afatmesëm (0-3 vjet) Afatgjatë (3-5 vjet)

Zhvillimi i

mëtejshëm i

qirasë

financiare

mesatar Zvogëlimi i përmasave të kërkesave lidhur me

kapitalin për kompanitë huadhënëse.

Qartësimi i mjedisit rregullator për qiranë

financiare.

Qartësimi i trajtimit financiar të lizingut në

Shqipëri në fushën e taksës së vlerës së shtuar.

Rritja e sensibilizimit

publik lidhur me

qiranë financiare.

Rritja e

përdorimit të

faktorizmit

mesatar Njohja e faturave si instrumente borxhi; lejimi i

bizneseve që kanë fatura, ti përdorin ato si

kolateral i plotë për huatë lidhur me kapitalin në

qarkullim.


113

III. Faktoringu

Faktoringu është një shërbim financiar, që synon të ofrojë financim, duke e kthyer në vlera të

disponueshme për t’u arkëtuar çdo kredi që krijohet gjatë veprimtarive ekonomike. Si i tillë,

objekti i tij lidhet me objektin e veprimtarisë formale ekonomike brenda vendit, si dhe fluksin

vijues të faturave. Në këtë drejtim, rritja e qëndrueshme e sektorit privat, që nga viti 1998 dhe

tendencat pozitive ekonomike, ka të ngjarë që kanë çuar në një numër gjithnjë e më madh

veprimtarish tregare, që kërkojnë financim për kapital qarkullues. Meqenëse bankat shqiptare

janë përqendruar te huadhënia tradicionale, që mbështetet te kolaterali i pasurive të

paluajtshme, mund të ketë një nevojë të konsiderueshme e të paplotësuar për para, sidomos

në radhët e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme.

Disa banka, të cilat janë vëzhguar për këtë studim, kanë vënë në dukje nevojën për

zhvillimin e faktoringut, si një mënyrë për të mundësuar përdorimin e aktiveve të

konsideruara joproduktive. Ligji “Për faktoringun”, i miratuar në 2004, synon që të çlirojë

potencialin e faktoringut në Shqipëri. Sipas disa prej bankave që u vëzhguan për këtë studim,

potenciali i tyre për t’u dhënë kredi ndërmarrjeve kufizohet nga disponueshmëria e kolateralit

të pasurive të paluajtshme. Sidoqoftë, shumë prej këtyre ndërmarrjeve kanë një sasi të madhe

kredish që duhet të arkëtohen, të cilat janë një nënprodukt normal i veprimtarive të tyre të

vazhdueshme. Aktualisht, këto aktive mbeten kryesisht të papërdorura, sepse ato rrallëherë

pranohen si kolateral në veprimtaritë e kreditit. Përdorimi i tyre në kuadrin e faktoringut

mund të kontribuonte që të çliroheshin burime të konsiderueshme për ndërmarrjet, të cilat do

të përdoreshin për financimin e kapitalit qarkullues.

Faktoringu rezulton të jetë i mundshëm në Shqipëri. Shumë banka, të cilat u vëzhguan,

raportuan që kanë ndërmarrë transaksione të përkohshme në të cilat, kreditë që duhet të

arkëtoheshin nga ndonjë klient i besuar, u pranuan si kolateral. Ndërsa kjo vë në dukje faktin

se faturat mund të kenë vlerë të konsiderueshme, është e rëndësishme që të bëhet dallimi mes

faktoringut dhe huave tradicionale të kolaterizuara, me kredi për t’u arkëtuar. Sipas një

studimi që ka ndërmarrë kohët e fundit Korporata Ndërkombëtare e Financave, faktoringu,

veçanërisht faktoringu i përkundërt49, ka një mundësi të mirë e afatgjatë në Shqipëri, duke

49 Klapper, Leora 2005 “The role of factoring for financing enterprises” Policy Research Working paper Series

3593. The World Bank.

.


114

patur parasysh faktin se eksportet e vendit janë përqendruara në industrinë me mundësinë e

faktoringun më të madh në shkallë botërore, d.m.th. tekstilet dhe veshjet.

Zhvillimin e faktoringut në Shqipëri duket se e pengojnë disa mangësi që lidhen me

kuadrin ligjor. Sipas bankave që u vëzhguan, Ligji ekzistues “Për faktoringun” nuk i njeh

kreditë për t’u arkëtuar si tituj ekzekutivë. Kështu, në rast mosplotësimi në një operacion

faktoringu, institucionet financiare përballen me nevojën për të provuar ekzistencën e një

detyrimi që krijon mundësi për procedura ligjore, të cilat marrin kohë dhe janë të

kushtueshme. Këto mangësi, lidhur me të drejtat e kreditorëve, kanë bërë që banka të

ndryshme të ruhen nga ofrimi i shërbimeve të faktoringut dhe të zgjedhin kontrata më

tradicionale për kredi.

Faktoringu mund ta rrisë në mënyrë të ndjeshme financimin për sektorin privat në

Shqipëri. Është e vështirë që të parashikohet kërkesa faktike për një produkt të ri, siç është

faktoringu, meqenëse kjo varet jo vetëm nga nevoja aktuale për këtë produkt, por edhe nga

faktorë të tjerë, përfshirë aftësinë financiare, sensibilizimin e tregut dhe informalitetin.

Korporata Ndërkombëtare e Financave e vlerëson mundësinë e faktoringut në Shqipëri, duke

marrë parasysh përmasat e tregjeve të tij në ekonomitë homologe të rajonit dhe në fazën e

zhvillimit ekonomik relativ të tyre. Sipas këtij vlerësimi, tregu i mundshëm i faktoringut në

Shqipëri mund të arijë në 300 milion USD në vit, që është më shumë se një e treta e huave që

bankat i japin aktualisht sektorit privat.

Tabela.41 Përmasat e industrisë së faktoringut në ekonomitë evropiano-lindore

Vendi Numri i kompanive të

faktoringut

Xhiroja

(milion euro)

Estonia dhe Lituania 12 3 298

Sllovenia 4 550

Rumania 13 2 582

Qipro 3 3 758

Sllovakia 7 1 171

Burimi: Factors Chain International, 2011. Statistika për faktoringun

Sidoqoftë, për zhvillimin e këtij sektori ekzistojnë kufizime të konsiderueshme. Nga

pikëpamja e kërkesës, mundësia e faktoringut kufizohet ndjeshëm nga volumi i veprimtarive

ekonomike dhe informaliteti në sektorin real. Faktoringu është një shërbim financiar që synon

të ofrojë financim, duke i kthyer në vlera të disponueshme kreditë që duhet të arkëtohen, të


115

cilat krijohen gjatë veprimtarive ekonomike. Si i tillë, objekti i tij lidhet me objektin e

veprimtarisë formale ekonomike brenda vendit dhe fluksin vijues të faturave. Përveç

kufizimeve të natyrshme, për shkak të përmasave të ekonomisë, vihet re se përdorimi i

faturave nuk është bërë një praktikë e zakonshme në transaksionet e biznesit në Shqipëri,

meqenëse shumica e tyre ende parapëlqejnë të paguajnë me para në dorë, si një mënyrë për të

minimizuar pagesat e tatimeve.

Nga pikëpamja e ofertës, dëshira për krijimin e shërbimeve të faktoringut mund të jetë

e kufizuar. Faktoringu është një produkt financiar, që dallohet nga huatë tradicionale të

kolateralizuara. Ai kërkon një reagim më të shpejtë ndaj klientëve dhe një kalim nga

huadhënia, me bazë kolateralin e pasurive të paluajtshme, te të kuptuarit e plotë të

veprimtarive të subjekteve dhe industrisë. Aktualisht, duke patur parasysh fushën ende të

madhe të rritjes së huave tradicionale, bankat kanë treguar pak dëshirë për të zgjeruar

njohuritë dhe për të ndërmarrë veprimtaritë e nevojshme në këtë drejtim.

Mundësinë e zhvillimit të këtij sektori e kufizon edhe infrastruktura e pamjaftueshme

për kredi, apo të drejtat e papërcaktuara siç duhet të kreditorëve. E rëndësishme është se

fatura nuk njihet si dokument borxhi, meqenëse ligji nuk e ka njohur shprehimisht kështu.

Debitori që ka një faturë, do të duhej të sigurojë prova shtesë në gjyq (një kontratë me shkrim

apo faturë të dorëzimit), për të vërtetuar ekzistencën e borxhit. Ky boshllëk ligjor, përjashton

përdorimin e faturave nga ana e bizneseve, si kolateral të plotë të huave për kapitalin

qarkullues. Përveç kësaj, boshllëqe të ngjashme ligjore, apo dispozita të pamjaftueshme,

ekzistojnë në rastin e dokumenteve për gjysmëborxhet, siç është borxhi i parapaguar, borxhi i

kthyeshëm, borxhi i dorës së dytë dhe forma të tjera financimi të ngjashëm me aksionet, si

dhe ato të tipit të ndërmjetëm. Kjo kufizon disponueshmërinë e pikave të hyrjes për ofruesit e

kapitalit privat apo kapitalit të investuar, që mund të mbartë risqe.

Si në shumë vende të tjera, faktoringu kufizohet edhe nga mundësia për mashtrime, që

buron kryesisht nga faturat e falsifikuara dhe pamundësia për ta transferuar pagesën e

tyre te faktori. Në shumë raste, rregullatorët mund t’i pakësojnë këto risqe, duke kërkuar

konfirmim nga blerësi i mallrave, nëse fatura është e vlefshme, si dhe duke bërë përpjekje për

ta siguruar pagesën drejtëpërsëdrejti te faktori. Sidoqoftë, në shumë raste, kjo kërkon kohë

dhe është e vështirë për t’u arritur. Në disa vende, kjo është trajtuar me sukses nëpërmjet

përfshirjes së mekanizmave të faktoringut të përkundërt. Në rastin e Shqipërisë, këto

mekanizma mund të jenë të përshtatshme për faktoringun e faturave nga blerësit e mëdhenj,

siç janë shërbimet publike dhe Qeveria. Këto mangësi, janë shndërruar në një bindje


116

mbizotëruese brenda sistemit bankar sipas së cilës, kreditë që duhet të arkëtohen, kanë vlerë

të kufizuar kolaterali.

IV. Tregu i kapitalit

Tregu i aksioneve mbetet ende i pazhvilluar. Edhe viti 2011 nuk shënoi ndonjë ngjarje të re

për zhvillimin e aktivitetit në Bursë. Listimi i shoqërive dhe tregtimi i aksioneve në Bursë,

mbetet një përpjekje potenciale. Pavarësisht nga përpjekjet e vazhdueshme të Bursës së

Tiranës për të afruar biznesin vendas, faktorë të shumtë si madhësia e bizneseve , mënyra e

funksionimit të tyre, trashëgimia kulturore dhe mentaliteti si dhe kriza financiare

ndërkombëtare, kanë ndikuar në moszhvillimin e tregut të kapitalit. Nga ana tjetër, interesimi

i subjekteve të huaja për zhvillimin e aktivitetit të Bursës, apo për zhvillimin e aktivitetit të

ndërmjetësimit, janë tregues optimistë për zhvillimin e tregut të kapitalit. Në mungesë të një

tregu të organizuar, aksionet vazhdojnë të tregtohen mes aksionerëve, duke regjistruar

ndryshimin e pronësisë në regjistrat e shoqërive aksionare. Gjatë vitit 2007, rreth 647 mijë

aksione të kompanive shqiptare u tregtuan në tregun e “zi”. Statistikat tregojnë se në vite janë

shitur 13 milion aksione në tregun e “zi”. Sipas të dhënave të Autoritetit të Mbikqyrjes

Financiare, në mungesë të një tregu formal, aksionet vazhdojnë të tregtohen në mënyrë të

paorganizuar mes aksionerëve të kompanive private.

Në fund të vitit 2007, Qendra e Regjistrimit të Aksioneve numëronte 49 shoqëri aksionere të

rregjistruara. Kjo qendër është një shoqëri aksionere që zotërohet 85% nga shteti dhe është e

liçencuar si regjistër aksionesh. Në të ofrohen shërbime si llogaritja e dividentëve,

konfirmimi i gjendjes së azhornuar në çdo kohë të llogarisë së secilit aksioner apo njoftimi i

mbledhjes së përgjithshme të llogarisë së secilit aksioner. Numri i aksioneve të tregtuara në

tregun e paorganizuar, në 2007, përbënte rreth 4,76% të të gjithë aksioneve të kompanive të

regjistruara pranë QRA. Gjatë 2008, janë tregtuar në tregun e “zi” rreth 1 milion e 300 mijë

aksione. Në fund të vitit 2008 QRA numëronte 47 kompani aksionere të regjistruara. Gjatë

këtij viti, ajo ka reflektuar në regjistrat e aksioneve të kompanive aksionere 494 transaksione,

krahasuar me 262 transaksione, të regjistruara gjatë 2007.

Në fund të vitit 2011, QRA numëronte 86 shoqëri aksionere të regjistruara. Gjatë këtij viti

QRA ka reflektuar në regjistrat e aksioneve të shoqërive aksionere 263 transaksione,

krahasuar me 602 transaksione të kryera në vitin 2010. Numri i aksioneve të tregtuara jashtë

tregut të organizuar gjatë vitit 2011, përbën rreth 0,9% të të gjithë aksioneve të shoqërive të

regjistruara pranë QRA, krahasuar me një vit më parë volumi i transaksioneve është më i ulët.


117

Tabela.42 Statistika mbi transaksionet e regjistruara në QRA

Klasifikimi Statistika

2009

Statistika

2010

Statistika

2011

Nr. Total i kompanive aksionere të regjistruara pranë

QRA

51 62 86

Nr. Total i aksioneve të kompanive të regjistruara pranë

QRA

23 622 165 420 931 118 446 865 951

Nr. Total i kompanive aksionet e të cilave janë tregtuar 24 28 33

Nr. Total i transaksioneve të ekzekutuara gjatë vitit 369 602 263

Nr. Total i transaksioneve të tregtuara gjatë vitit 2 273 704 603 062 390 3 973 405

Përqindja e transaksioneve të tregtuara gjatë vitit 9,6% 143% 0.9%

Burimi :Qëndra e Regjistrimit të Aksioneve

5.2 Vështirësitë e kompanive aksionere të qarkut të Korçës në gjetjen e

burimeve të financimit

1. Gjendja e kompanive aksionere në qarkun e Korçës

Për realizimin e këtij studimi u vrojtuan 40 kompani aksionere. Pjesa më e madhe, 60% e

tyre, janë tërësisht private, 33% janë tërësisht shtetrore dhe 7% janë mikse.

Grafiku.33 Forma e organizimit

Burimi: Rezultatet e pyetësorit

Kompanitë aksionere e zhvillojnë aktivitetin e tyre në fusha të ndryshme të ekonomisë. Pjesa

më e madhe e tyre janë angazhuar në më shumë se një lloj aktiviteti. Kjo është arsyeja që

totali i kalon 100%.


118

Tabela. 43 Lloji i aktivitetit që ushtrojnë Shoqëritë aksionere.

Lloji i aktivitetit %

Prodhim 53.3

Ndërtim 13.3

Shërbime 33.3

Tregti 46.6

Të tjera 20

Totali 166.5%

Nga kompanitë e organizuara si shoqëri anonime, pjesa më e madhe nuk janë e regjistruar

pranë QRA(Qëndra e Regjistrimit të Aksioneve), një pjesë e tyre nuk kishin informacion për

ekzistencën e QRA, pjesa tjetër nuk e shohin si një domosdoshmëri regjistrimin në QRA. Të

regjistruara në QRA janë kryesisht shoqëritë aksionere shtetrore.

Grafiku.34 Regjistrimi i aksioneve të Shoqërive aksionere në QRA


Prirja e vërejtur vitet e fundit është ajo e konsolidimit të pronësisë në shoqëritë aksionere.

Shkalla e koncentrimit të pronësisë është e lartë: 80% e kompanive zotërohen nga një

aksioner, 13.3% zotërohen nga 2-3 aksionerë, ndërsa 6.7% zotërohen nga më shumë se 3

aksionerë. Shumica e këtyre kompanive kanë një numër të vogël aksionerësh, siç shihet edhe

në tabelën e mëposhtme.

Tabela.44 Shkalla e koncentrimit të pronësisë

Numri i aksionerëve % e kompanive

1 40

2 20

4 20

5 6

8 7

80 7

Total 100


119

Grafiku.35 Shkalla e koncentrimit të pronësisë

Burimi:Rezultatet e pyetësorit

Vendimet kryesore dhe më të rëndësishme, në pjesën më të madhe të kompanive, merren nga

Asambleja e Përgjithshme e Aksionistëve dhe nga Këshilli Mbikqyrës. Vetëm në 20% të

kompanive të vrojtuara, këto vendime merren nga aksioneri kryesor.

Tabela.45 Vendimmarrja

Alternativat %

Pronari 20

Bordi i drejtorëve -

Administratori -

Asambleja e Përgjithshme e Aksionerëve 46.6

Këshilli Mbikqyrës 33.4

Tjetër -

Totali 100

Në tabelën e mëposhtme evidentohet numri i aksionerëve që zotërojnë aksione më shumë se

10% , 15% , 20 % , me qëllim identifikimin e numrit të aksionerëve kryesorë.

Tabela.46 Shkalla e koncentrimit të pronësisë

Më shumë se 10% Më shumë se15% Më shumë se 20%

Nr. i

kompanive

Nr.i aksionerëve

kryesorë

Nr. i kompanive Nr.i aksionerëve

kryesorë

Nr. i kompanive Nr.i aksionerëve

kryesorë

4 2 4 1 20 1

2 5 2 3 6 2

2 4


120

Nga shoqëritë aksionere të vrojtuara, 60% e tyre kanë patur tregtim aksionesh ndër vite.

Aksionet janë tregtuar në rrugë informale. Të intervistuarit e shohin këtë rrugë tregtimi si

efektive. Kjo spjegohet me interesin që kanë aksionerët e mëdhenj për të konsoliduar

pronësinë dhe për të blerë aksionet e shoqërisë me një çmim të vendosur prej tyre.

Mund të themi se ekziston një nivel i ulët i tregtueshmërisë së aksioneve të sh.a.-ve. Kjo ka

ardhur si pasojë e fenomenit të konsolidimit të pronësisë, i cili është në favor të aksionerëve

të mëdhenj. Tabela më poshtë tregon tregtueshmërinë e aksioneve vitet e fundit.

Tabela.47 Tregtueshmëria e aksioneve ndër vite

2002 2003 2006 2007 2008 2009

1sh.a. 2 000 ak.

1sh.a. 2 000 ak.

1sh.a. 1 000 ak.

1sh.a. 1 220 ak.

1sh.a. 2 687 ak.

1sh.a. 15 924 ak.

1sh.a. 52.7% kapitalit

1sh.a. 48% e kapitalit

1sh.a 4% e kapitalit

2. Të dhëna financiare dhe burimet e financimit më të përdorura nga kompanitë e

qarkut Korçë

Shoqëritë aksionere të vrojtuara, i mbajnë regjistrimet kontabël sipas SKK dhe pasqyrat

financiare i auditojnë nga ekspertë kontabël. Nga pasqyrat, rezulton se 100% e kompanive

kanë një kapital mbi 25 milion lekë, që është kriteri i mjaftueshmërisë për nivelin e dytë të

listimit në Bursën e Tiranës, ndërsa 67% e tyre kanë një kapital më të madh se 50 milion lekë,

që është kriteri i mjaftueshmërisë për nivelin e parë të listimit.


121

Grafiku.36 Mjaftueshmëria e kapitalit


Shoqëritë aksionere përdorin disa burime financimi, por më kryesoret janë fondet e

brendëshme dhe huaja bankare. Tabela dhe grafiku më poshtë e ilustrojnë këtë fakt.

Tabela. 48 Burimet e financimit

Alternativat %

Fondet e brendëshme 100

Familja dhe miqtë 13

Bankat private 60

Marrëveshje qeramarrje -

Burime informale huadhënie -

Të tjera *(specifiko) 20

*Tek alternativa TË TJERA përfshihen rastet e financimeve nga qeveria për shoqëritë aksionere shtetërore, si

dhe donancione të ndryshme.

Grafiku.37 Burimet e financimit



122

Pjesa më e madhe, 60% e shoqërive aksionere, parashikojnë rritje të investimeve për një

periudhë afatmesme, ndërsa 40% e tyre mendojnë se për një periudhë afatmesme, investimet

e tyre nuk do të ndryshojnë.

Tabela. 49 Parashikimi për investimet që do kryejnë kompanitë

Nuk ndryshon Rritet Ulet

Investimet 40% 60% -

5.3 Problematika midis sistemit bankar dhe kompanive aksionere

Huaja bankare është një nga burimet më të përdorura për financim, por nuk mund të themi se

sistemi bankar i kënaq nevojat për financimin e biznesit. Rezulton se 50% e kompanive sh.a.

mendojnë se sistemi bankar plotëson nevojën e tyre për financim, 18.75% e kompanive

mendojnë se sistemi bankar nuk i plotëson nevojat e tyre për financim dhe 31.25% e

kompanive mendojnë se sistemi bankar i plotëson disi (jo plotësisht).

Grafiku. 38 Plotësimi i nevojave për financim nga sistemi bankar


Në një të ardhme të afërt, 34% e kompanive të vëzhguara, mendojnë se do të marrin hua

bankare, 53% mendojnë se nuk do përdorin huanë bankare dhe 13% nuk e dinë nëse do

marrin hua nga sistemi bankar. Zakonisht, këto kompani e përdorin huanë e marrë për kapital

qarkullues dhe më pak për investime.

Tabela. 50 Përdorimi i kredisë bankare

Përdorimi i huasë %

Kapital qarkullues 40

Pasuri e paluajtshme 20

Shlyerjen e borxhit ekzistues 20

Tjetër *(specifiko) 26.6

* Alternativa TJETËR përfshin investime në projekte të ndryshme rritjeje.


123

Grafiku. 39 Përdorimi i kredisë bankare


Të gjitha kompanitë e vëzhguara, kanë llogari në banka të ndryshme të nivelit të dytë. Ato e

përdorin shumë sistemin bankar për të bërë transferta brenda dhe jashtë vendit. Kjo tregon një

rritje të rolit të bankave të nivelit të dytë në jetën dhe aktivitetin e këtyre kompanive. Për

transaksione valutore, kompanitë përdorin si bankat ashtu dhe tregun informal (paralel).

Pavarësisht se tregu formal zë një vend më të madh se sa ai informal, transaksionet në tregun

informal zënë një pjesë jo të vogël në totalin e të gjithë transaksioneve valutore që kryejnë

këto kompani. Pra, tregu informal, vazhdon të jetë tërheqës.

Tabela. 51 Roli i bankave të nivelit të dytë në aktivitetin e Kompanive

Aspak Pak Mesatarisht Shumë

Transferta brenda vendit - - 26.6% 73.4%

Transferta jashtë vendit 26.6% 13.4% 6.6% 53.4%

Transaksione valutore 33.4% 20% 13.3% 33.3%

Në marrëdhëniet sistem bankar – shoqëri aksionere, ekzistojnë dhe problematika të ndryshme

ku më të rëndësishmet janë:

1. Përqindja e interesit të kredive

2. Kërkesa e bankave për kolateral

3. Burokracia e bankave

4. Komisionet bankare

Për përiudhën afatmesme kompanitë shqiptare do të vazhdojnë të përdorin gjerësisht sistemin

bankar për financimin e aktivitetit të tyre.


124

Tabela. 52 Marrëdhënia Sistem Bankar - Kompani


Kërkesa e bankave për korateral - 40% 33.3% 26.7%

Burokracia e bankave - 33.3% 60% 6.7%

Nevoja për lidhje të veçanta me bankat 20% 53.3% 20% 6.7%

Niveli i komisioneve për shërbimet 6.7% 13.3% 40% 40%

Shpejtësia e shërbimeve 66.6% 6.7% 13.3% 13.4%

Përqindja e interesit të kredisë - - 40% 60%

Mungesa e kredive afatgjata 26.6% 40% 13.4% 20%

Grafiku. 40 Marrëdhënia Sistem Bankar - Kompani


5.4. Problemet që pengojnë në afrimin e kompanive me tregun e kapitaleve

Një alternativë financimi është edhe tregu i kapitaleve, por shoqëritë aksionere nuk kanë

njohuritë e duhura për këtë treg, për institucionet e këtij tregu, për legjislacionin dhe për

funksionimin e tij. Nga kompanitë e vrojtuara 86.6% nuk kanë njohuri mbi tregun e

kapitaleve si një alternativë financimi dhe 13.4 % kanë njohje empirike, thjesht si nocion jo si

praktikë. Të gjitha këto kompani pyetjes: “Cila është arsyeja që e pengon shoqërinë tuaj të

listohet në bursën e Tiranës?”, i janë përgjigjur se qeveria është ajo që duhet të listojë më parë

në Bursën e Tiranës shoqëritë aksionere shtetërore. Kjo nënkupton një farë “frike” dhe

pasigurie të shoqërive aksionere private.


125

Grafiku. 41 Njohuri mbi tregun e kapitalit


Disa nga problemet që pengojnë kompanitë e vëzhguara në lidhje me tregun e kapitaleve janë

mosnjohja e institucioneve të tregut të kapitaleve, mosnjohja e legjislacionit të këtij tregu,

niveli i kulturës financiare etj.

Tabela. 53 Problematika në lidhje me tregun e kapitalit


Mosnjohja e institucioneve të tregut të

kapitaleve(KLV, BT, QRA)

26.6% - 33.4% 40%

Mosnjohja e legjislacionit të tregut të

kapitaleve

13.3% 13.3% 33.4% 40%

Niveli i kulturës financiare 13.4% 6.6% 66.6% 13.4%

Përmbushja e kritereve të listimit në Bursën e

Tiranës

20% 40% 13.4% 26.6%

Transparenca dhe cilësia e të dhënave

financiare

66.6% 13.4% 13.4% 6.6%

Menaxhimi i shoqërisë 26.7% 20% 46.7% 6.6%

Ndërmjetësit financiarë(shtëpi brokerimi) 26.6% 6.7% 60% 6.6%

Të tjera(specifiko) - - - -

Grafik.42 Problematika në lidhje me tregun e kapitalit


126


E rëndësishme është të përmendim faktin se pjesa më e madhe e shoqërive aksionere të

vrojtuara ndjejnë nevojën për burime të reja financimi.

Grafik. 43 Domosdoshmëria për burime të reja financimi



127

Konkluzione dhe rekomandime

Burimet e financimit të aktivitetit të kompanive mund t’i ndajmë në dy grupe

kryesore:

- Burimet të brendëshme

- Burimet të jashtme

Kompanitë preferojnë të përdorin për financim fitimet e mbajtura (burime të

brendëshme), sepse ato janë më të lira. Por shuma e tyre është e kufizuar. Për këtë, ato

duhet të përdorin edhe burimet e jashtme të financimit.

Raporti midis burimeve të brendëshme dhe burimeve të jashtme të financimit, varet

nga disa faktorë si vijon:

- Shuma e fondeve të nevojshme,

- Shkalla e fitimit e operacioneve,

- Kosto oportune e fitimeve të mbajtura,

- Kostot që shoqërojnë burimet e jashtme të financimit,

- Disponueshmëria e burimeve të jashtme për kompaninë,

- Politika e dividentit e kompanisë.

Teoria e strukturës së kapitalit nuk jep spjegim për gjithçka, ajo siguron një vështrim

të vlefshëm mbi dobinë e financimit me borxh, krahasuar me financimin me aksione.

Në vendimet e strukturës së kapitalit ndikojnë disa faktorë:

1. Konservatorizmi i menaxherëve. Menaxherët janë më konservatorë në përdorimin e

huamarrjes, krahasuar me aksionerët.

2. Qëndrimet e huadhënësve dhe agjensive të vlerësimit. Pavarësisht nga analiza

vetjake e një menaxheri mbi huamarrjen e duhur për kompaninë e tij, nuk mund të

vihet në dyshim se qëndrimet e huadhënësve dhe agjensive të vlerësimit, shpesh janë

përcaktues të rëndësishëm të strukturave financiare.

3. Kapaciteti i huamarrjes rezervë dhe fleksibiliteti i financimit. Është venë re se

kompanitë mbajnë pak kapacitet huamarrës rezervë, që i mundëson atyre huamarrje

në afate të favorshme. Për të siguruar fleksibilitet financimi, kompanitë përgjithësisht

përdorin më pak borxh në kushte normale, duke paraqitur kështu një kuadër financiar

më të fortë në krahasim me ç’mund të kishin në rast të kundërt.


128

4. Kontrolli. Ndikimi i borxhit në pozicionin e kontrollit të menaxhimit të një

kompanie, mund të ndikojë edhe vendimin e strukturës së kapitalit. Gjykimet mbi

kontrollin nuk sugjerojnë domosdoshmërisht përdorimin e borxhit apo të kapitalit

vetjak, por nëse menaxhimi nuk ka kontrollin mazhoritar, duhet marrë në konsideratë

ndikimi i vendimeve të financimit mbi kontrollin.

5. Struktura e aktiveve. Kompanitë, aktivet e të cilave përdoren si garanci për huatë,

tentojnë të përdorin borxh disi me tepricë. Kështu, kompanitë e pasurive të

patundshme tentojnë të përdorin shumë huamarrje.

6. Kompanitë me normë rritjeje. Kompanitë me zhvillim të shpejtë, tentojnë të

përdorin më shumë borxh, se sa kompanitë me zhvillim më të ngadaltë.

7. Përfitueshmëria. Kompanitë me përqindje shumë të larta të kthimit nga investimet

përdorin relativisht pak borxh.

8. Tatimet. Interesi është një shpenzim i zbritshëm ndërsa dividentët nuk janë të

zbritshëm. Kështu, që sa më e lartë të jetë përqindja e tatimit të kompanisë, aq më e

madhe është përparësia e saj për të përdorur borxh.

Në vendet e zhvilluara si Franca, kompanitë kanë një tendencë për të çuar borxhin e

tyre drejt nivelit të përcaktuar. Ato janë më të prirura që të emetojnë borxh kur borxhi

i tyre është më i ulët se niveli i synuar edhe kur janë rentabile. Lëvizja e kthimit në

treguesin e synuar është asimetrike. Kjo asimetri është e parashikueshme. Situatat e

mbiborxhit zgjidhen më ngadalë meqënëse ndërmarrjet hezitojnë të emetojnë aksione

dhe preferojnë vetëfinancimin. Në të kundërt, situata e nënborxhit mund

të zgjidhen lehtësisht me emetimin e borxhit.

Të gjitha testet vërtetojnë që variabli largësi, i cili përfaqëson ndryshimin midis

treguesit të borxhit real në fillim të periudhës dhe treguesit të synuar, lidhet pozitivisht

me daljen nga borxhi: një largësi pozitive e rëndësishme (që i korespondon një mbi

borxhi) shoqërohet me një paksim të mëtejshëm të marrjes borxh dhe nënborxhi

shoqërohet me një rritje të mëtejshme të treguesit të borxhit. Rentabiliteti dhe

madhësia që lidhen të dyja në mënyrë të kundërt me rritjen e borxhit dalin si dy

përcaktues të tjerë të rëndësishëm të zhvillimit të marrjes borxh.

Në parim lidhja e rritjes me borxhin është pozitive. Kur kapaciteti i vetëfinancimit ka

shteruar ndërmarrjet përdorin borxhin.

Nevoja për fonde qarkulluese dhe treguesi i investimeve lidhen pozitivisht me

borxhin.


129

Në vendet në zhvillim, në përgjithësi, ka mungesë kapitali. Kjo mungesë e kapitalit

është burim vështirësish për kompanitë; ndërkohë që në vendet e zhvilluara ka një

zgjedhje reale të burimeve të financimit, në vendet në zhvilim nuk mund të flitet

veçse për disponibilitet të burimeve të financimit.

Burimet e financimit për kompanitë publike vijnë kryesisht nga ndihma e shtetit dhe

nga kredi afatgjat. Kompanitë private mbështeten para së gjithash mbi vetëfinancimin

dhe kreditë bankare afatshkurtra.

Vështirësitë e financimit të kompanive private në vendet në zhvillim ndeshen në dy

nivele:

- Në nivelin e brendëshëm: pamjaftueshmëria e vetëfinancimit.

- Në nivelin e jashtëm: tregu financiar (vështirësi e hyrjes dhe përdorimit të

tregut financiar primar dhe sekondar), sistemi bankar (kreditë afatshkurtra në

formë huaje, kredi arke ose garanci) dhe shteti (për të financuar investimet

produktive, projekte të interesit të përgjithshëm).

Vështirësitë e financimit të kompanive publike në vendet në zhvillim janë në dy

nivele:

- Në nivelin e brendëshëm: pamjaftueshmëri e vetëfinancimit

- Në nivelin e jashtëm: pamjaftueshmëria e ndihmës së shtetit, kredi bankare

afatmesme dhe afatgjata.

Në vendet në zhvillim vihet re një epërsi e bankave tregtare ndaj organizmave

financiare të specializuara.

- Bankat tregtare japin kredi kompanive pas vlerësimit të disa elementeve si:

veprimtaria e kompanisë, kapitali qarkullues, rrjedhja e cash-it, aftësia e

vetëfinancimit, referencë ndaj kapacitetit të borxhit të kompanisë për të

analizuar riskun imediat, analiza e aftësisë së rimbursimit, analiza e

solvabilitetit e kompanisë.

- Organizmat financiare të specializuara financojnë investimet e kompanive

industriale. Roli i bankave të zhvillimit është që të kanalizojnë dhe orjentojnë

kapitalin në funksion të objektivave të zhvillimit të caktuara në plan, duke

dhënë kredi për veprimtari ekonomike kryesore të braktisura nga bankat

tradicionale për mungesë mjetesh dhe mospjesëmarrje me preteksin që janë


130

veprimtari me risk të lartë (tërheqin kursimin privat kombëtar drejt

veprimtarive me risk të lartë por të nevojshme për zhvillim).

Efektet e krizës financiare botërore janë ndjerë edhe në Shqipëri. Kriza ka ndikuar në:

Rënien e ritmeve të remitancave. Rënia e remitancave ka sjellë uljen e

investimeve të biznesit të vogël dhe të mesëm.

Rënien e ritmeve të depozitave të kursimit.

Frenimin e kreditimit bankar sidomos në valutë. Që prej tetorit 2008 ritmi i

rritjes së kreditimit ka ardhur në rënie. Gjatë vitit 2009 e në vazhdim kreditë

në valutë u tkurën. Që prej 3-mujorit të fundit të vitit 2008 u rritën kreditë me

probleme.

Rënien e ritmeve të import- eksportit.

Dobësimin e lekut ndaj euros dhe dollarit amerikan.

Bankat e nivelit të dytë në vendin tonë po shtohen dhe po fuqizohen financiarisht, por

ato në asnjë rast nuk mund të zëvendësojnë rolin e institucioneve të tjera të tregut, një

ndër të cilat është dhe Bursa e Tiranës. Një sistem financiar i shëndoshë kërkon

praninë e bankave, por edhe të institucioneve të tjera jobankare.

Zhvillimi i tregut të kapitaleve në Shqipëri përbën ende një sfidë për t’u ndërmarrë,

duke menduar se në vendin tonë është nisur nga një trashëgimni “zero” dhe nga vetë

karakteri i ndërlikuar i zhvillimit ekonomik dhe i vetë biznesit shqiptar.

Mungesa apo mosfunksionimi i tregut të kapitaleve në ekonomi bën që raporti “borxh/

kapital aksioner” i kompanive të rritet, duke dobësuar strukturën financiare të tyre.

Kjo, në një periudhë afatgjatë, rrezikon jo vetëm aftësinë paguese të këtyre

kompanive, por dhe gjëndjen e likuiditetit të vetë huadhënësve. Në qoftë se ato do të

përdornin në mënyrë të kombinuar huanë dhe aksionet, si mjete për sigurimin e

fondeve të nevojshme, atëherë aftësia paguese e tyre do të rritej.

Bursa është edhe më e ndjeshme se sa bankat e nivelit të dytë ndaj informalitetit

ekonomik, mungesës së bilanceve reale, mentalitetit një pronësor të biznesit etj.;

fenomene që ende ekzistojnë në vendin tonë. Biznesi shqiptar zhvillon aktivitet të

ndërfutur mes pjesës formale dhe informale të ekonomisë. Është e lehtë të arihet në

përfundimin se thuajse të gjitha shoqëritë shqiptare janë në një pozitë më të mirë

financiare se sa tregojnë pasqyrat financiare të tyre.


131

Në shqipëri nuk ka dhe nuk zbatohen lehtësi fiskale për investimet në letra me vlerë

dhe veçanërisht në titujt e pronësisë, duke mos krijuar asnjë përparësi për këtë

instrument në treg.

Pak ose aspak u bë për futjen e produkteve të reja, apo zhvillimin dhe konsolidimin e

atyre ekzistuese në BT. Normalisht, duhej që Bursa e Tiranës të ingranohej në

proçesin e privatizimit, që do të vijonte pas vitit 1996, listimin e shoqërive aksionere,

si dhe të konsolidonte më tej tregun e bonove të thesarit.

Sektori privat, të paktën për një periudhë afatshkurtër, duket se do të vazhdojë të

qëndrojë larg Bursës së Tiranës. Ndër pikat që nuk favorizojnë një listim të

mundshëm të këtyre shoqërive në Bursën e Tiranës përmendim:

Mosplotësimi i kritereve cilësore për listim. Ndër këto kritere mund të

përmendim nivelin e ulët të administrimit dhe cilësia e raportimeve financiare.

Lloji i aktivitetit të bizneseve. Biznesi i madh është i përqëndruar në aktivitete

me qarkullim të shpejtë të kapitalit. Kjo tregon që në përgjithësi, biznesi i

madh shqiptar është ende i angazhuar në aktivitete që kërkojnë pak investim

dhe kanë fitim më të shpejtë.

Forma e pronësisë dhe kultura e biznesit. Biznesi i madh shqiptar është i

organizuar kryesisht në formën e shoqërisë me përgjegjësi të kufizuar. Ende në

Shqipëri është në nivel të ulët organizimi në formën e shoqërisë aksionere.

Përveç të tjerash, ky është një tregues i traditës dhe i kulturës së zhvillimit të

biznesit, që do të thotë se preferohen më tepër forma me një ose pak pronarë,

sesa bashkimi i shumë aksionerëve. Kjo deri diku ndikon në shkallën e ulët të

nevojave për zhvillimin e tregut të kapitaleve.

Kultura e dobët financiare e administratorëve dhe stafit drejtues.

Administratorët dhe stafi drejtues i kompanive shqiptare kanë pak ose aspak

njohuri mbi tregun e kapitaleve, instrumentet financiare dhe përdorimin e këtij

tregu për financimin e aktivitetit të tyre ekonomik.

Mungesa e konkurencës së mirëfilltë midis kompanive. Një ndër nxitësit

kryesorë që bizneset të kërkojnë financime nëpërmjet bursës është dhe faktori

i konkurrencës, por në Shqipëri konkurrenca brenda sektorëve respektivë të

ekonomisë nuk është në ato nivele që domosdoshmërisht të kërkojë financimin

në shkallë të gjerë të bizneseve shqiptare nëpërmjet bursës.


132

Megjithtë, ekzistojnë dhe pika optimizmi në këtë drejtim. Një pjesë e kritereve sasiore, që

kanë të bëjnë më madhësinë e kapitalit aksioner dhe me numrin minimal të aksionerëve,

plotësohen në një nivel të kënaqshëm nga shoqëritë aksionere. Kriteret e Bursës së

Tiranës (të paktën ato sasiore), nuk përbëjnë pengesë serioze për kompanitë shqiptare

për t’u kuotuar në të. Gjithashtu, ekziston dyshimi se, pavarësisht nga niveli i ulët i

fitimeve që bizneset raportojnë në zyrën e tatim-taksave, niveli i fitimit dhe gjendja

financiare e biznesit privat duhet të jetë më e mirë sesa realiteti formal, gjë që duhet të

shihet si një fakt pozitiv për të ardhmen.

Në kushtet kur sektori privat, në periudhën afatshkurtër dhe afatmesme, mbetet vetëm

një burim potencial aksionesh për Bursën e Tiranës, Shteti mbetet shpresa e fundit dhe

e vetme për t’i siguruar Bursës së Tiranës aksionet. Këto aksione duhet të sigurohen

nëpërmjet përfshirjes së saj në proçesin e privatizimit të kompanive strategjike. Një

ingranim i Bursës së Tiranës në këtë proçes, përveç garantimit të zhvillimit të

mëtejshëm institucional dhe operacional për të, do të jepte dhe efekte të tjera pozitive

si më poshtë:

o Privatizimin transparent të kompanive strategjike,

o Krijimin e menjëhershëm të disa mijëra aksionerëve, të cilët pas blerjes së

aksioneve në tregun primar do të fillojnë t’i shesin ato në tregun sekondar dhe

kjo nënkupton të ardhura për bursën,

o Rritjen e kredibilitetit të Bursës së Tiranës,

o Listim të shpejtë dhe plotësim më me lehtësi të të gjitha kritereve të Bursës së

Tiranës nga këto kompani,

o Nxitjen dhe promovimin tek sektori privat i përparësive të kuotimit në bursë,

o Edukimin dhe tërheqjen e popullatës drejt titujve të pronësisë, si një

alternativë investimi të fondeve të lira dhe kursimeve të tyre,

o Përdorimi i mundshëm i bonove të privatizimit, duke i shërbyer dhe qëllimit të

angazhimit të këtyre letrave me vlerë në proçesin e privatizimit.

Nga zhvillimi i tregut të kapitalit do të kishim përfitime makroekonomike si:

- Mobilizimi i kursimeve dhe i kapitaleve vendase: njëra nga funksionet kryesore të

tregut të kapitaleve është sigurimi i financimeve për shoqëritë tregtare,

institucionet financiare dhe qeverinë. Nëpërmjet realizimit të këtij funksioni,

grumbullohen shuma të mëdha monetare të cilat mobilizohen dhe injektohen në


133

mënyrë efektive në ekonominë shqiptare, duke kontribuar kështu në promovimin e

rritjes ekonomike.

- Tërheqja e më shumë likuiditeteve në sektorin formal të ekonomisë: Aktualisht,

shuma e parave jashtë sektorit formal është e ndjeshme, kështu që tregu i

kapitaleve mund të jetë një mjet i rëndësishëm për të tërhequr të paktën një pjesë

të këtyre parave brenda sektorit formal, duke ndihmuar në reformat aktuale në

sektorin bankar, të cilat i shërbejnë të njëjtit qëllim.

- Krijimi dhe formimi i besimit, veçanërisht tek institucionet financiare dhe

shoqëritë (bizneset): Pas ngjarjeve të vitit 1997, është vënë re në vazhdimësi një

besim i dobët i publikut të gjerë tek institucionet financiare dhe biznesi.

Megjithatë, kursimet në banka janë rritur ndjeshëm që nga ajo kohë. Zhvillimi i

suksesëshëm i tregut të kapitaleve do të ndihmonte në rritjen e besimit, si tek

institucionet e tregut të kapitaleve dhe tek emetuesit e letrave me vlerë.

- Nxitja e zotrimit të letrave me vlerë në një shkallë më të gjerë, nga ana e publikut:

Rritja dhe zhvillimi i tregut të kapitaleve, do të ndihmonte në zhvillimin e

mëtejshëm të idesë së bërjes së njerëzve zotërues të letrave me vlerë dhe

promovimin e ndjenjës së pronësisë në ekonomi. Ky objektiv lidhet dhe me

objektivin e tërheqjes të sa më shumë parave në sektorin formal të ekonomisë.

Përfitimet mikroekonomike që vijnë nga zhvillimi i tregut të kapitaleve janë:

- Sigurimi i financimeve për ndërmarrjet produktive, institucionet financiare dhe

qeverinë: Nevoja gjithnjë në rritje e kërkesës për financime nga biznesi, po

përballet me kapacitetet e kufizuara të bankave për të dhënë hua, përveç huave të

mbështetura në kolateral. Në këto kushte, zhvillimi i tregut të kapitalit do t’u

siguronte atyre një alternativë financim për veprimtarinë e tyre, nëpërmjet

emetimit të letrave me vlerë të borxhit apo të kapitalit. Zhvillimi i tregut të

kapitaleve do të përbënte një alternativë financimi edhe për qeverisjen vendore,

për t’i mundësuar asaj realizimin e mjaft projekteve për zhvillimin e

infrastrukturës vendore. Gjithashtu, bankat do të jenë të interesuara e të motivuara

për të përdorur tregun e kapitaleve për emetimin e obligacioneve, për sigurimin e

dhënies së huave afatgjata. Kjo do t’u mundësonte bankave përputhjen e afateve,

të mesme dhe të gjata, të maturimeve për fondet pasive (depozitat) dhe të huave

për klientët e kategorisë “biznes”, sidomos për ato biznese që nuk mund ta

përdorin drejtpërdrejt tregun e kapitaleve.


134

- Sigurimi i një mekanizmi për shitblerjen e letrave me vlerë ndërmjet investitorëve:

Investitorëve u nevojitet tregu i kapitaleve për sigurimin e likuiditeteve. Kjo, së

bashku me kthimet relativisht të larta që sigurohen në këtë treg në krahasim me

depozitat bankare, është njëra nga veçoritë kryesore që do të mundësonte

tërheqjen e tyre në këtë treg. Një lehtësi të tillë mund ta ofrojë vetëm një treg i

organizuar dhe i hapur, në dallim nga tregjet jozyrtare. Tregu i kapitaleve, me

kriteret specifike për listim, raportimet e rregullta dhe disiplinimin e

vazhdueshëm, mundëson promovimin e standardeve më të larta të transparencës,

informimit, përgjegjshmërisë dhe mirëmenaxhimit të bizneseve dhe të publikut.

Standardet më të larta të mirëmenaxhimit të shoqërive i tërheqin investitorët dhe e

kundërta, standardet e ulta i largojnë ata.

- Reduktimi i rreziqeve për bankat dhe shpërndarja e burimeve të të ardhurave:

Bizneset huamarrëse, që grumbullojnë fondet nëpërmjet tregut të letrave me vlerë,

në dalllim nga kredia bankare, do të ndihmonin në uljen e ekspozimit të bankave

ndaj këtyre huamarrësve.Gjithashtu, bankat që do të ngrenë struktura të

specializuara për investime në letra me vlerë apo fonde investimesh për

depozituesit e tyre, do të kenë mundësinë të diversifikojnë burimet e të ardhurave

të tyre, pasi do të kenë mundësi të arkëtojnë komisione për përgatitjen apo

pjesëmarrjen në emetimet e reja të letrave me vlerë, apo kur tërheqin klientë të rinj

në fondet e investimeve.

Përfitimet në rrafshin e politikës së jashtme, që vijnë nga zhvillimi i tregut të kapitalit:

- Promovimi i Shqipërisë si një vend me qëndrueshmëri ekonomike gjithnjë në

rritje: Përveç përfitimeve ekonnomike të sipërpërmendura, krijimi i një tregu

kapitalesh të suksesshëm, mund të ndihmojë në promovimin e Shqipërisë si një

shtet ligjor funksional, sipas standardeve ndërkombëtare.

- Tërheqja e më shumë investimeve të huaja në Shqipëri: Përmirësimet në

zhvillimin ekonomik të Shqipërisë dhe në qeverisjen e vendit, do të ndihmonin në

tërheqjen e investimeve të huaja direkte e më pas të investitorëve të portofoleve

financiare. Këta të fundit tërhiqen në çastin kur në vend ekziston një treg

kapitalesh, që ofron një gamë të gjerë letrash me vlerë dhe kur ky treg ka edhe

likuiditet.

- Zhvillimi i institucioneve dhe i skemave afatgjata të kursimeve: Nxitja e krijimit të

institucioneve të kursimeve afatgjata, që përfshijnë fondet e investimeve dhe ato të


135

pensioneve, jo vetëm që do të promovonte rritjen e kursimeve, por do të siguronte,

gjithashtu, një stabilitet mëtë madh për tregun e kapitaleve. Krijimi i një themeli të

qëndrueshëm investitorësh institucionalë, do të pakësonte rreziqet e luhatshmërisë

së madhe të tregut, si pasojë e horizonteve afatshkurtra të investimit të

investitorëve të vegjël individualë, si dhe do të rriste stabilitetin e tregut të

kapitaleve në Shqipëri.

- Ndihmesë për menaxhimin e borxhit publik: Ekzistenca e një tregu kapitalesh

mirëfunksional, do t’i siguronte qeverisë mjete shtesë për menaxhimin e borxhit

publik, qoftë ky i emetuar nga qeveria qendrore apo ajo vendore. Një treg ku

kryhen emetime të rregullta letrash me vlerë (veçanërisht ato me afate të gjata

maturimi), do të siguronte jo vetem likuiditet në favor të huamarrësit qeveritar,

por edhe referenca për çmimin e letrave me vlerë të borxhit të emetuara nga

ndërmarrjet.

- Ofrimi i një alternative shtesë për privatizimin e ndërmarrjeve shtetërore: Qeveria

mund të përdorë tregun e kapitaleve si një metodë shtesë për shitjen e paketave

kontrolluese apo të mbetura të aksioneve të ndërmarrjeve shtetërore. Ekzistenca e

opsionit të privatizimit nëpërmjet tregut të kapitaleve, i krijon qeverisë më shumë

fleksibilitet në drejtim të metodave që mund të përdorë për privatizim. Një gjë e

tillë mund të zvogëlojë dhe rezikun politik, në kuptimin që shitja e plotë ose e

pjesshme e një ndërmarrjeje shtetërore, me ofertë publike, të paktën mund të

shmangë shqetësimet dhe pretendimet për mungesën e transparencës dhe të

ekzistencës së interesave të personave të caktuar në privatizimin e tyre.

Shoqëritë aksionere shqiptare, nuk paraqiten problematike përsa i takon përmbushjes

së kritereve sasiore të listimit. Problematika e vërtetë qëndron në përmbushjen e

kritereve cilësore, që detyrimisht duhet t’i pëmbushin këto shoqëri, për të pasur më tej

mundësinë për t’u listuar në bursë.

Argumentet kundër zhvillimit të sotëm të tregut të kapitaleve në Shqipëri janë të

parëndësishme në krahasim me përfitimet e mundëshme që mund të sjellë zhvillimi i

këtij tregu. Një ekonomi që rritet, shoqëruar me rritjen e kursimeve dhe kërkesës për

financime, kërkon fillimin sa më shpejt të funksionimit të tregut të kapitaleve. Çdo

vonesë në këtë proces nuk ka asnjë lloj përparësie dhe patjetër që përbën një kosto të

madhe oportune. Kjo kosto mund të shfaqet në forma të ndryshme, ku më kryesoret

përmendim:


136

- nivelin e ulët të disponimit të fondeve për investime në ekonomi, e për rrjedhojë

një rritje e cunguar ekonomike,

- zgjatje e kohës së nevojshme për tërheqjen e parave nga sektori informal në atë

formal.

Kredia bankare mbetet një burim mjaft i përdorur për kompanitë shqiptare, megjithëse

ka norma të larta interesi, kjo për shkak të mungesës së alternativave të tjera të

financimit. Aktiviteti kreditues i bankave ka ardhur në rritje. Cilësia e portofolit të

kredive në sistemin bankar në Shqipëri, para krizës financiare botërore, ishte në

nivelet më të mira të rajonit(3,4%).

Pavarësisht renditjes së Shqipërisë ndër vendet e rajonit me rritjen më të lartë të

kredisë dhënë sektorit privat, pesha e kësaj kredie ndaj PBB e rendit ate ndër vendet

me nivel ende të ulët të këtij treguesi në rajon.

Që prej gjashtëmujorit të dytë të vitit 2007 e në vazhdim, bankat u treguan më

konservatore gjatë proçesit të miratimit të kredive të reja për biznesin. Kjo veçanërisht

për bizneset e mëdha dhe kreditë me afat të gjatë maturimi, në formën e kredive për

investime.

Kreditë me probleme që nga viti 2008 e në vazhdim kanë ardhur në rritje. Si rezultat i

krizës financiare botërore, bankat e nivelit të dytë në Shqipëri kanë hequr dorë nga

politika agresive për dhënie kredish, të friksuara nga rritja e kredive me probleme.

Kriteret për kreditë dhënë korporatave dhe për kredinë me qëllim financimin e

investimeve, kanë qënë më të shtrënguara sesa kriteret për kredinë dhënë bizneseve të

vogla dhe të mesme dhe për kredinë për qëllime financimi të kapitalit qarkullues.

Alternativa të reja si lizingu, faktoringu dhe huamarjet në tregjet e kapitalit, që kanë

përdorim të madh në vendet me ekonomi dhe tregje financiare të zhvilluara, janë

pothuaj inegzistente për kompanitë shqiptare.

Në mospërhapjen sa duhet të lizingut kanë ndikuar një sërë faktorësh si: infrastuktura

ligjore, niveli i zhvillimit të sistemit bankar, niveli i edukimit të biznesit etj. Por do të

veçonim këtu mungesën e një politike të qartë orientuese dhe mbështetëse për

zhvillimin e këtij biznesi dhe sidomos mungesën e një trajtimi të qartë e nxitës fiskal.

Vështirësitë e operimit të kompanive të lizingut në treg janë:

- Kërkesa e orientuar vetëm në një drejtim (automjetet).


137

- Mungesa e një tregu të mirëfilltë pajisjesh dhe të një tregu sekondar.

Sektori i lizingut mund të jetë një sektor potencial për zhvillim në të ardhmen. Në

Shqipëri, sektori i lizingut është ende në fazat e veta të hershme, por mundësia për

zhvillim është e konsiderueshme.

Kufizimi më i madh përsa i përket huadhënies për kompanitë e mëdha lidhet me

probleme që kanë të bëjnë me të drejtat e pronësisë së aseteve nga pasuria e

paluajtshme e subjekteve, ndërsa, përsa i përket huadhënies për ndërmarrjet e vogla

dhe të mesme, kufizimi i madh është informaliteti.

Mungesa e vetëdijes nga ana e kompanive dhe stimujt e kufizuar për të nxitur bankat

që të përfshijnë produke të reja, gjithashtu, kufizon mundësitë e lizingut në Shqipëri.

Në Shqipëri, faktoringu nevojitet si burim plotësues për qëllime të kapitalit në

qarkullim. Ai rezulton të jetë i mundshëm në Shqipëri, por pengohet nga:

- Mangësitë që lidhen me kuadrin ligjor,

- Nga pikëpamja e kërkesës, mundësia e faktoringut kufizohet ndjeshëm nga

volumi i veprimtarive ekonomike dhe informaliteti në sektorin real.

- Nga pikëpamja e ofertës, dëshira për krijimin e shërbimeve të faktoringut

mund të jetë e kufizuar.

- Si në shumë vende të tjera, faktoringu kufizohet edhe nga mundësia për

mashtrime, që buron kryesisht nga faturat e falsifikuara dhe pamundësia për

ta transferuar pagesën e faturave te faktori.

Për periudhën afatmesme kompanitë shqiptare do të vazhdojnë të përdorin gjerësisht

sistemin bankar për financimin e aktivitetit të tyre.

Kredia bankare mbetet një burim mjaft i përdorur për kompanitë shqiptare, megjithëse

ka norma të larta interesi, kjo për shkak të mungesës së alternativave të tjera të

financimit.

Huaja bankare përdoret nga kompanitë shqiptare më shumë për kapital qarkullues,

kjo nxjer në pah interesin e ulët që kanë kompanitë për të përdorur tregun e kapitalit

për financimin e projekteve afatgjata dhe rritjen e tyre të qëndrueshme në të ardhmen.


138

Sistemi bankar nuk i plotëson kërkesat e kompanive për financimin e aktivitetit të

tyre ekonomik. Ekzistojnë problematika të ndryshme midis sistemit bankar dhe

kompanive aksionere si :

përqindja e interesit të kredive, kërkesa e bankave për kolateral, burokracia e bankave,

komisionet bankare.

Kompanitë janë ato që kanë nevojë për fonde të mëdha për investime, të cilat mund

t’i sigurojnë nëpërmjet marrjes së financimeve të drejtpërdrejta nga tregu i

kapitaleve. Konkurenca është një nga faktorët shtytës më të fuqishëm që i bën

kompanitë të kërkojnë financim nëpërmjet bursës. Në Shqipëri, konkurenca brenda

sektorëve respektivë të ekonomisë nuk është në ato nivele, që domosdoshmërisht të

kërkojë financim të kompanive nëpërmjet bursës.

Ekziston një njohje empirike dhe thjesht si nocion e jo si praktikë e tregut të

kapitaleve dhe bursës nga ana e kompanive aksionere.

Midis tregut të kapitaleve dhe kompanive ekzistojnë disa probleme si: mosnjohja e

institucioneve të tregut të kapitaleve, mosnjohja e legjislacionit të këtij tregu, niveli i

kulturës financiare etj.

Shkalla e regjistrimit të Sh.a.pranë QRA-së varet shumë nga fakti nëse shteti është

pronar apo bashkëpronar në to.

Kriteri sasior i listimit në Bursën e Tiranës, mjaftueshmëria e kapitalit përmbushet

nga kompanitë aksionere, ndërsa kriteri sasior i mjaftueshmërisë së aksionerëve lë

për të dëshiruar.

Kriteret cilësore si: menaxhimi i shoqërisë aksionere, njohja e tregut të kapitaleve,

transparenca dhe cilësia e të dhënave financiare duhet të përmirësohen.

Rekomandime

Funksionimi i Tregut të kapitaleve në Shqipëri mendoj se do të sillte efekte pozitive jo

vetëm për kompanitë shqiptare, por edhe për ekonominë e vendit. Përvoja ka vërtetuar

se rritja ekonomike është më e madhe pas funksionimit të tregut të kapitalit. Kjo

lidhje pozitive është vërtetuar dhe në ekonomi të vogla. Në botë ka dhjetra bursa,

madje dhe në rajonin e Ballkanit, që nuk mund të krahasohen me bursat amerikane,

por që funksionojnë mirë dhe që u shërbejnë ekonomive.


139

Funksionimi i bursës së Tiranës është plotësisht i mundshëm duke punuar në

disa drejtime:

Së pari, ndërtimi i një sistemi fiskal i cili favorizon shoqëritë aksionere të listuara në

bursë. Duke marrë parasysh eksperiencat e suksesshme të vendeve të Evropës Lindore,

qeveria shqiptare mund të ndërmerrte iniciativa ligjore për të detyruar listimin në Bursën

e Tiranës të kompanive të cilat arrijnë një nivel kapitali të caktuar. Gjithashtu, qeveria

mund të nxisë zhvillimin e tregut të kapitaleve nëpërmjet ofrimit të lehtësirave fiskale për

kompanitë e listuara në BT si përjashtim nga tatimet ose e tatimeve për një periudhë

kohore të caktuar. Të gjithë këto do të ndihmonin qeverinë në uljen e shkallës së

informalitetit në ekonomi, si dhe do të bënin të mundur që biznesi vendas të ishte

familiarizuar me një alternativë financimi të re dhe relativisht më pak të kushtueshme se

sa financimi nëpërmjet sektorit bankar.

Së dyti, krijimi i një mjedisi ligjor mbrojtës ndaj investitorëve në bursë. Kjo do të thotë

përcaktim i qartë në rregullore i ndarjes së përgjegjësive dhe detyrimeve të secilës prej

palëve të përfshira në proçesin e shitblerjes së aksioneve, në mënyrë që asnjëra prej tyre

të mos lejohet të manipulojë në kurriz të palës tjetër.

Së treti, rritja e nivelit të shkëmbimit të informacionit ndërmjet institucionit të bursës dhe

aktorëve pjesëmarrës në të. Ajo duhet t’i ofrojë tregut informacion të bollshëm, të

shpeshtë dhe periodik mbi mundësitë e investimeve në letrat me vlerë.

Meqënëse investuesit janë shumë të interesuar për të ardhurat neto nga investimet,

ngarkesa fiskale dhe niveli i tatimeve ndikon fuqishëm në zhvillimin e tregut të

kapitaleve dhe letrave me vlerë. Minimalisht do të sygjeroja që të ardhurat nga letrat

me vlerë të mund të tatohen në mënyrë të barabartë me të ardhurat e gjeneruara nga

investimet e tjera ( depozitat bankare). Në fazat e para të zhvillimit do të këshilloja

mundësinë e një tatimi të lehtësuar mbi të ardhurat nga letrat me vlerë.

Jam e mendimit se Bursa e Tiranës mund të ndërmarrë nisma e studime lidhur me

mundësinë dhe strategjinë e zhvillimit të tregut të kapitaleve, ndjekjen nga afër të

proçesit të privatizimit të kompanive shtetërore, hartimin e një pyetësori lidhur me

rezultatet financiare të shoqërive aksionere shqiptare dhe identifikimin e mundësive

për kuotimin e tyre në bursë, dërgimin e ftesave shoqërive aksionere për t’u listuar në

bursë etj., dhe jo të zhytet në seminare pa fund për edukimin e publikut dhe

biznesmenëve lidhur me rëndësinë e bursës.


140

Biznesi vendas do të përballet në të ardhmen me një konkurrencë relativisht më të

lartë në treg. Një ndër problemet që pengon zhvillimin dhe rritjen e bizneseve në

Shqipëri është pamjaftueshmëria e kapitalit dhe e burimeve financiare të nevojshme

për të ruajtur ritmet e larta të rritjes. Biznesi vendas tashmë kërkon realizimin e

investimeve serioze, për të qënë sa më konkurues në treg. Shumë prej këtyre

bizneseve i kanë ezauruar hapësirat ligjore dhe kapacitetet e tyre kredimarrëse nga

sistemi bankar. E thënë ndryshe, sistemi bankar nuk plotëson nevojat në rritje për

kapital të biznesit vendas e për rrjedhojë këta të fundit janë në kërkim të alternativave

të reja të financimit. Ka ardhur koha kur biznesi vendas të mendojë seriozisht për

listimin e kompanive në bursë, si një nga alternativat më pak të kushtueshme dhe

aspak të përdorur për financimin e kompanive aksionere.

Ka shumë faktorë që e bëjnë jo të lehtë për shoqëritë aksionere afrimin drejt Bursës së

Tiranës brenda një periudhe afatmesme. Në këtë kuadër e shoh si domosdoshmëri

bashkërendimin e përpjekjeve të biznesit dhe institucioneve për minimizimin dhe më

pas eleminimin e këtyre faktorëve pengues.

Gjithkush është i ndërgjegjëshëm për cilësinë “e ulët” të raportimeve financiare të

shoqërive shqiptare dhe, mbi të gjitha për motivet e kryerjes së raportimeve të tilla.

Një fakt i tillë mund të paraqesë pengesë për t’i bërë tërheqëse dhe për të rritur

interesin e blerjes së aksioneve të ndonjë shoqërie që mund të ketë interes të kryejë

ndonjë OPF në të ardhmen. Mendoj se qeveria mund të ndërhyjë për të përmirësuar

cilësinë e raportimeve financiare të biznesit shqiptar, pasi vetë biznesi nuk po e

ndërmerr këtë hap. Në vendin tonë biznesi i frikësohet transparencës financiare sepse:

- është i shqetësuar lidhur me evazionin tatimor, të kryer gjatë periudhave të

mëparshme,

- është i frikësuar se një ekspozim i parakohshëm do të bëjë që organet tatimore

të përqëndrojnë vëmendjen më shumë mbi to se sa mbi shoqëritë e tjera, të cilat

duke mos qënë të hapura për publikun, mund të inspektohen me më pak

rigorozitet se ato të hapura për publikun.

Zhvillimi i lizingut dhe faktoringut do të varet gjithashtu nga infrastruktura e

përshtatshme e kredive, si dhe nga eliminimi i paqartësive ligjore. Shqipëria, për

shembull, duhet të qartësojë mjedisin rregullator për qiranë financiare dhe trajtimin

financiar të lizingut në fushën e tatimit mbi vlerën e shtuar (TVSH), si dhe të lejojë

njohjen e faturave si instrumente të borxhit për të mundësuar përdorimin e tyre si


141

kolateral i plotë për huatë dhe për kapitalin qarkullues. Përveç kësaj, ekziston nevoja e

rritjes së sensibilizimit publik lidhur me qiranë financiare dhe faktoringun, si

alternativa financimi.

Bazuar në përvojat më të mira, por edhe në problematikën me të cilën përballen

kompanitë rekomandoj:

- Të zvogëlohen kërkesat për kapitalin minimal, që një kompani lizingu të

fillojë operimin e saj në tregun e lizingut. Kjo do të çonte në zhvillimin e

konkurrencës si një kusht drejt konsolidimit të këtij aktiviteti.

- Duhet më shumë përpjekje nga ana e kompanive të lizingut që të jenë më

fleksibël dhe ta orientojnë aktivitetin e tyre duke marrë shembull nga praktika

botërore.

- Në të ardhmen, kompanitë e lizingut mund të shihen si konkurentet kryesore të

bankave të nivelit të dytë përsa i përket kredidhënies.

- Qartësimi i mjedisit rregullator për lizingun financiar në mënyrë që ai të nxitet

më shumë si alternativë financimi në Shqipëri.

- Mendoj se duhet që të përmirësohet kuadri ligjor që do të vendoste rregulla,

duke e disiplinuar tregun, që ai të jetë sa më transparent, i konsoliduar dhe

konkurrues.

Mendoj se Banka e Shqipërisë dhe i gjithë sistemi bankar mund të punojnë

intensivisht për uljen e përqindjes së interesit të kredive për biznesin.

Jam e mendimit se Bankat tregtare mund të tregohen më agresive në drejtim të

kreditimit të biznesit.

Mendoj se ka ardhur koha që Bankat tregtare duhet të përgatiten për ofrimin nga ana e

tyre të shërbimit të brokerimit, ndërmjetësimit dhe konsulencës financiare, në fushën

e tregut të kapitaleve.

Bursa e Tiranës duhet të shtojë përpjekjet për ndërgjegjësimin e biznesit në drejtim

të njohjes së institucioneve, legjislacionit dhe instrumentave të tregut të kapitaleve.

Ajo mund të bashkëpunojë me grupet e interesit dhe të përpiqet për përmirësimin e

kulturës financiare, ndërgjegjësimin e biznesit për transparencë të të dhënave

financiare .

Ministria e Financave mund të intensifikojë përpjekjet për sigurimin e një

zbatueshmërie më rigoroze të ligjit, në drejtim të një ekspozimi më cilësor të


142

dokumentacionit kontabël dhe pasqyrave financiare nga biznesi, me qëllim

minimizimin e fenomenit shqetësues të bilanceve false.

Qeveria mund dhe duhet të shqyrtojë mundësinë e lehtësimit të pjesshëm nga barra

fiskale për bizneset që do të kuotohen në bursë, kjo do të ndikonte në rritjen e

interesimit të bisnesit për t’iu afruar bursës. Gjithashtu mendoj se qeveria, në kushtet

e mungesës së një tradite bursiere, të shqyrëtojë mundësinë e një nisme nga ana e saj

për listimin në bursë të aksioneve të shoqërive publike.

Pavarësisht se vënia në jetë e këtyre lehtësive fiskale mund të sjellë uljen e

detyrimeve fiskale të vjela nga qeveria, gjykoj se ky do të jetë një efekt i përkohshëm,

pasi me kuotimin në bursë shoqëritë do të jenë të interesuara për të pasqyruar fitimin

real sepse ky është një tregues me ndikim të drejtpërdrejtë në çmimin e aksionit dhe

në të ardhurat e siguruara nga kuotimi në bursë.

Zhvillimi i ekonomisë dhe i sistemit financiar shtrojnë nevojën e intensifikimit të

procesit të zhvillimit të tregut të kapitaleve. Privatizimi i paketave të aksioneve

shtetrore në tregun e kapitaleve si dhe iniciativa të ndryshme fiskale dhe ligjore janë

rrugët përmes të cilave qeveria mund të ndihmojë në zhvillimin e këtij tregu.


143

Anekse

PYETËSOR

I. TË PËRGJITHSHME1. Në cilin vit është themeluar shoqëria juaj? Shkruani vitin_____________________2. A jeni ju ai(ajo) që përfaqësoni shoqërinë në lidhje me bankat apo institucionet

shtetërore? Po Jo

Cili është funksioni juaj?

President Administrator Financier

3. Cila është forma ligjore e regjistrimit të shoqërisë suaj?

Shoqëri anonime private (sh.a.p.)Shoqëri anonime shtetërore (sh.a.sh.)Shoqëri anonime mikse (sh.a.m.)

4. Cila është fusha kryesore e aktivitetit të shoqërisë suaj?

ProdhimNdërtimShërbimeTregtiTë tjera (specifikoni)

II. AKSIONERËT, AKSIONET DHE PAKETA E KONTROLLIT

1. A jeni të regjistruar tek Qëndra e Regjistrimit të Aksioneve? Po Jo

Në qoftë se jo ju lutem shënoni arsyjen____________________________________

2. Sa është numri aktual i aksionerëve? Shkruani __________________________

3. A është pjesa më e madhe e shoqërisë suaj e zotëruar nga një, dy, tre apo më shumë pronarë aksionerë?

AktualishtNjëDy ose treMë shumë se tre


144

4. Cila nga alternativat e mëposhtme është ajo që përdoret aktualisht nga shoqëria juaj për marrjen e vendimeve kryesore që kanë të bëjnë me drejtimin e shoqërisë?

PronariBordi i drejtorëve DrejtuesiAsambleja e përgjithshmeKëshilli mbikëqyrësTjetër(specifiko)

5. Sa është numri aktual i aksionerëve që zotërojnë:

Aksionerë që zotërojnë NumriMë shumë se 10% të aksioneveMë shumë se 15 % të aksioneveMë shumë se 20 % të aksioneve

6. Tregtueshmëria e aksioneve sipas viteve;

Tregtueshmëria e aksioneve sipas viteve Sasia (numri i aksioneve)199719981999200020012002200320042005200620072008200920102011

7. A është efektive rruga e ndjekur për tregtimin e aksioneve tuaja?

Po Jo

Në qoftë se jo, çfarë sygjeroni?___________________________________________

III. TË DHËNA FINANCIARE

1. Sa është kapitali i shoqërisë në lekë?_______________________________


145

2. Investimet e shoqërisë janë financuar zakonisht nga burimet e mëposhtme:

Fondet e brendëshme Familja dhe miqtëBankat privateMarrëveshje qeramarrjeBurime informale huadhënieTë tjera (specifiko)

3. A prisni ndryshime në investimet e shoqërisë suaj për periudhën afatmesme(3 vjet)?

Nuk ndryshon Rritet UletInvestimet

IV. MARRËDHËNIET ME SISTEMIN BANKAR

1. A ju plotëson sistemi bankar nevojën për financim? Po Jo

2. A keni ndërmend të merrni hua në të ardhmen e afërt? Po Jo

Në qoftë se po, për çfarë do ta përdorni atë(huanë)?

Kapital qarkulluesPasuri e paluajtshmeShlyerjen e borxhit ekzistuesTjetër (specifiko)

3. A e përdorni sistemin bankar për :

Aspak Pak Mesatarisht ShumëTransferta brenda venditTransferta jashtë venditTransaksione valutore

4. Sa problematike janë çështjet e mëposhtme për veprimtarinë dhe rritjen e shoqërisë suaj në lidhje me sistemin bankar?

Aspak Pak Mesatarisht ShumëKërkesa e bankave për korateralBurokracia e bankaveNevoja për lidhje të veçanta me bankatNiveli i komisioneve për shërbimetShpejtësia e shërbimevePërqindja e interesit të kredisëMungesa e kredive afatgjata


146

V. MARRËDHËNIET ME TREGUN E KAPITALEVE

1. A keni dijeni për tregun e kapitaleve si një nga alternativat për financimin e shoqërive aksionere?

Po Jo

Në qoftë se po, cili është shkaku kryesor që pengon shoqërinë tuaj për t’u listuar në Bursë?_______________________________________________________________

2. Sa problematike janë çështjet e mëposhtme për veprimtarinë dhe rritjen e shoqërisë suaj në lidhje me tregun e kapitalit?

Aspak Pak Mesatarisht ShumëMosnjohja e institucioneve të tregut të kapitaleve(KLV, BT, QRA)Mosnjohja e legjislacionit të tregut të kapitaleveNiveli i kulturës financiarePërmbushja e kritereve të listimit në Bursën e TiranësTransparenca dhe cilësia e të dhënave financiare Menaxhimi i shoqërisëNdërmjetësit financiarë(shtëpi brokerimi)Të tjera(specifiko)

3. A e keni ndjerë nevojën për burime të reja financimi?

Po Jo


147

Raportet e levës financiare për disa kompani aksionere që veprojnë në Korçë

Kompania UINA SH.A.

Raporti I II III

Viti 2006

13 256 980 = 72.3% 2 051 485__________ = 28.8% 13 256 980 = 2.6 herë

18 338 427 2 051 485 + 5 081 447 5 081 447

Viti 2007

36 775 547 = 84.6% 25 057 270__________ = 78.9% 36 775 547 =5.5 herë

43 449 745 25 057 270 + 6 674 198 6 674 198

Viti 2008

44 216 741 = 84.7% 36 816 288__________ = 82.2% 44 216 741 = 5.5 herë

52 184 398 36 816 288 + 7 967 657 7 967 657

Viti 2009

49 810 197 = 82.7% 36 695 250___________ = 77.9% 49 810 197 = 4.8 herë

60 195 260 36 695 250 + 10 385 063 10 385 063

Viti 2010

50 033 301 = 79.9 % 36 723 011___________ = 74.5% 50 033 301 = 3.9 herë

62 620 346 36 723 011+ 12 587 045 12 587 045

Viti 2011

51 675 489 = 80.3% 35 316 880 = 73.5% 51 675 489 = 4 herë

64 370 718 35 316 880 +12 695 229 12 695 229

ROA

2008 2009 2010 2011

1 293 459 = 2.5% 2 417 408 = 4% 2 201 982 = 3.5% 108 184 =0.2%

52 184 398 60 195 260 62 620 346 64 370 718


148

Korça Gas SHA.

Raporti I II III

Viti 2006

31 109 430 = 97.5% 31 078 211__________ = 97.5% 31 109 430 = 40 herë

31 894 306 31 078 211 + 784 876 784 876

Viti 2007

55 534 248 = 95.3% 49 148 111__________ = 90% 55 534 248 =20 herë

58 254 039 49 148 111 + 2 719 791 2 719 791

Viti 2008

77 523 837 = 90.9% 76 456 886__________ = 90.1% 77 523 837 = 10 herë

85 264 817 76 456 886 + 7 740 980 7 740 980

Viti 2009

64 161 455 = 83.9% 59 730 368 ___________ = 83% 64 161 455 = 5 herë

76 384 939 59 730 368 + 12 223 484 12 223 484

Viti 2010

174 448 941 = 89.6 % 123 763 073_________ = 85.9% 174 448 941 = 9 herë

194 731 187 123 763 073 +20 282 246 20 282 246

Viti 2011

141 540 110= 80.6% 110 327 625 = 76.4% 141 540 110 = 4.2 herë

175 544 276 110 327 625 + 34 004 166 34 004 166

ROA

2008 2009 2010 2011

5 021 189 = 5.9% 4 482 504 = 5.9% 8 058 762 = 4.1% 10 367 524 = 5.9%

85 264 817 76 384 939 194 731 107 175 544 276


149

Beton Plus SHA.

Raporti I II III

Viti 2006

412 879 674 = 75.4% 384 939 509__________ = 74% 412 879 674 = 3.1 herë

547 505 121 384 939 509 + 134 625 447 134 625 447

Viti 2007

447 230 402 = 71.1% 392 920 967__________ = 72.1% 447 230 402 =3.14 herë

628 898 782 392 920 967 +151 668 380 151 668 380

Viti 2008

328 222 637 = 64.4% 172 165 289___________ = 48.7% 328 222 637 = 1.8 herë

509 544 920 172 165 289 + 181 322 283 181 322 283

Viti 2009

305 544 053= 50.5% 208 802 690 ___________ = 41.1% 305 544 053 = 1.1 herë

604 640 743 208 802 690 + 299 096 690 299 096 690

Viti 2010

271 717 785= 47.1 % 183 660 512_________ = 37.5% 271 717 785 = 0.9 herë

576 909 406 183 660 512 +305 191 621 305 191 621

Viti 2011

294 228 341= 48.7 % 149 833 527 = 32.5% 294 228 341 = 0.9 herë

604 208 459 149 833 527 + 309 980 118 309 980 118

ROA

2008 2009 2010 2011

29 653 903 = 5.8% 117 774 407 = 19% 6 094 898 = 1% 4 787 963 = 0.8%

509 544 920 604 640 743 576 909 406 604 208 459


150

XBP sha.

Raporti I II III

Viti 2007

447 256 435 = 72.3% 313 647 888__________ = 64.6% 447 256 435 =2.6 herë

618 883 212 313 647 888 +171 626 777 171 626 777

Viti 2008

735 257 810 = 79% 571 346 570__________ = 74.5% 735 257 810 =3.7 herë

930 259 497 571 346 570 +195 001 687 195 001 687

Viti 2009

808 249 841 = 93.04% 658 769 888 ___________ = 91.6% 808 249 841 =13.3 herë

868 709 640 658 769 888 +60 459 799 60 459 799

Viti 2010

868 133 275 = 93.1 % 636 684 527_________ = 90.8% 868 133 275 =13.5 herë

932 390 383 636 684 527 +64 257 108 64 257 108

Viti 2011

711 089 481 = 113 % 628 990 687 = 115% 711 089 481 = -8.6 herë

628 758 126 628 990 687 +(82 331 355) (82 331 355)

ROA

Viti 2010 Viti 2011

6 737 921 = 0.7% kompania rezulton me humbje (146 588 463)

932 390 383


151

Kuadri rregullator i KLV (AMF) dhe Bursës së Tiranës

Tabela: Kuadri rregullator i KLV (AMF) dhe Bursës së Tiranës

KLV (AMF) Bursa e Tiranës

Rregullore Nr. 1 “Mbi Licensimin, Kuotat dhe Komisionet”,

dt.28.03.1997

Rregullore “Mbi Rregullat e Anëtarësimit

në Bursa e Tiranës SHA”

Rregullore Nr. 5 “Mbi kërkesat për burimet financiare të

personave të licensuar”, dt. 19.08.1997

Rregullore “Mbi Rregullat e Licensimit në

Bursa e Tiranës SHA”

Rregullore Nr. 6 “Mbi Detyrimet për Përgatitjen e Prospektit”,

dt.19.12.1997. Ndryshuar me vendimin 7/2 dt. 31.08.2005 të

KLV.

Rregullore “Mbi Procedurën e Tregtimit në


Rregullore Nr.1/1 dt.20.01.1999 “Mbi marrjen e Paketës

Kontrolluese të Aksioneve”

Rregullore “ Mbi Komisionin Disiplinor të

Anëtarësimit në Bursa e Tiranës SHA”

Rregullore Nr. 9/1 dt. 30.10. 2001 “Mbi Licensimin e

Regjistruesit të Letrave me Vlerë.

Rregullore “Mbi Komisionin e Listimit në


Rregullore Nr. 2/3 dt. 05.02.2002 “Mbi Organizimin e Provimit

të individëve që Kërkojnë të Pajisen me Licencë si Përfaqësues

Tregtari”

Modeli i Librit të Urdhrave

Rregullore Nr. 6/1 dt. 17.06.2002 “Për Licensimin e Tregut të

Letrave me Vlerë”

Rregullore Nr. 5.2 dt. 27.05.2005 “Mbi praktikat e paligjshme të

tregtimit”

Rregullore Nr. 8/2 dt. 28.09.2005 “Mbi Tregun me Pakicë të

Bonove të Thesarit të Qeverisë së RSH”

Rregullore Nr. 2/4 dt.13.02 2006 “Për Procedurat e Monitorimit

të tregtimit me pakicë të bonove të thesarit të Qeverisë së RSH”


152

Kriteret sasiore të listimit në Bursën e Tiranës

Kriteret e listimit

Subjektet (emetuesit) mund të listohen në Bursën e Tiranës në njërin nga dy nivele, pasi të

përmbushin kriteret e mëposhtme:

Niveli i parë

1. Të jetë i regjistruar si shoqëri anonime me ofertë publike, sipas Ligjit "Për Shoqëritë

Tregtare", dhe për të qëndruar i listuar duhet të vazhdojë të jetë i regjistruar si i tillë;

2. Të jetë i regjistruar në Qendrën e Regjistrimit të Aksioneve (QRA) sipas Ligjit

përkatës;

3. Kërkuesi i ri duhet të paraqesë llogaritë e tij të kontrolluara (audituara) nga një ekspert

kontabël i pavarur i njohur, për tre vitet e fundit financiarë, përpara kërkesës për

listim. Në raste të veçanta, Bursa mund të pranojë edhe për periudha më të shkurtra;

4. Duhet të ekzistojë një treg i mjaftueshëm për tregtimin e letrave me vlerë, për të cilat

kërkohet listimi. Kjo nënkupton se Bursa duhet të bindet se do të ketë një interes të

mjaftueshëm nga publiku për biznesin e emetuesit dhe letrat me vlerë, për të cilat

kërkohet listimi;

5. Duhet të ekzistojë një treg i hapur për letrat me vlerë, për të cilat kërkohet listimi. Kjo

do të thotë se

(a) përqindja minimale e letrave me vlerë në zotërim të publikut, d.m.th personave që

nuk janë drejtues, drejtues ekzekutivë ose aksionerë kryesorë të shoqërisë tregtare apo

një ortak i ndonjërit prej tyre, duhet të jetë të paktën 15%, me një numër minimal prej

100 aksionerësh; ose

(b) vlera më e madhe e tregut e emetuesit ose fondeve të aksionerëve duhet të jetë të

paktën 50 milionë lekë të zotëruara të paktën prej 100 aksionerëve;

Bursa mund të ulë kriterin e pikës V (a) prej të paktën 15% në të paktën 10%, por me kusht

që emetuesi të angazhohet ta rrisë këtë pronësi në 15%, jo më vonë se fundi i vitit të tretë të

listimit;

Emetimet në vijim të letrave me vlerë të një klase aktualisht të listuar, nuk i nënshtrohen

kufizimeve të pikës V;


153

Letrat me vlerë për të cilat kërkohet listim, duhet të jenë lirisht të transferueshme;

Të nënshkruajë Deklaratën për Listim.

Niveli i dytë

1. Të jetë i regjistruar si shoqëri anonime me ofertë publike sipas Ligjit "Për Shoqëritë

Tregtare" dhe për të qëndruar i listuar duhet të vazhdojë të jetë i regjistruar si i tillë;

2. Të jetë i regjistruar në Qendrën e Regjistrimit të Aksioneve (QRA) sipas Ligjit

përkatës;

3. Kërkuesi i ri duhet të paraqesë llogaritë e tij të kontrolluara nga nje ekspert kontabël i

pavarur i njohur, për vitin e fundit financiar përpara kërkesës për listim;

4. Duhet të ekzistojë një treg i mjaftueshëm për tregtimin e letrave me vlerë për të cilat

kërkohet listimi. Kjo nënkupton se Bursa duhet të bindet se do të ketë një interes të

mjaftueshëm nga publiku për biznesin e emetuesit dhe letrat me vlerë për të cilat

kërkohet listimi;

5. Duhet të ekzistojë një treg i hapur për letrat me vlerë për të cilat kërkohet listimi. Kjo

do të thotë se –

(a) përqindja minimale e letrave me vlerë në zotërim të publikut, d.m.th personave që

nuk janë drejtues, drejtues ekzekutivë ose aksionerë kryesorë të shoqërisë tregtare apo

një ortak i ndonjërit prej tyre, duhet të jetë të paktën 10%, me një numër minimal prej

100 aksionerësh; ose

(b) vlera më e madhe e tregut e emetuesit ose fondeve të aksionerëve duhet të jetë të

paktën 25 milionë lekë të zotëruara të paktën prej 50 aksionerëve;

Bursa mund të ulë kriterin e rregullit V (a), prej të pakën 10% në të paktën 5%, por me kusht

që emetuesi të angazhohet ta rrisë këtë pronësi në 10% jo më vonë se fundi i vitit të tretë të

listimit.

Emetimet në vijim të letrave me vlerë të një klase aktualisht të listuar, nuk i nënshtrohen

kufizimeve të pikës V;

Letrat me vlerë për të cilat kërkohet listim, duhet të jenë lirisht të transferueshme;

Të nënshkruajë Deklaratën për Listim.


154

Modelet e Tregjeve të Kapitalit në Ekonomitë në Tranzicion

Tabela: Origjina e Tregjeve të Kapitalit në Ekonomitë në Tranzicion

Listim i detyrueshëm pas

privatizimit masiv

Ofertë publike fillestare

vullnetare

Listim i detyrueshëm i paketave

të vogla gjatë privatizimit

Bullgaria Kroaci Armeni

Republika Çeke Estoni Azerbaixhan

Lituania Letoni Kirgizi

Maqedonia Hungari Kazakistan

Moldavia Poloni Rusi

Rumania Slloveni Uzbekistan

Republika e Sllovakisë ukrainë

Modeli 1. Karakteristika kryesore të këtij modeli tregjesh (Bullgari, Republika Çeke, Lituani,

Maqedoni, Moldavi, Rumani dhe Republika e Sllovakisë) ishte ngritja e tyre me qëllim

transferimin e të drejtave të pronësisë midis investuesve, në shoqëritë e dala nga privatizimi

masiv. Fillimisht në këto tregje u kuotuan një numër i madh aksionesh, të cilat ishin jolikuide,

por me zhvillimin e mëtejshëm të këtyre tregjeve, pronësia, nëpërmjet transaksioneve në

bursë, erdhi duke u përqëndruar.

Modeli 2. Karakteristika kryesore të këtij modeli tregjesh (Kroaci, Estoni, Letoni, Hungari,

Poloni dhe Slloveni) ishte se ato nisën me një numër të vogël aksionesh të kuotuara, të cilat u

ofruan sipas mënyrës tradicionale, duke përdorur OPF. Këto aksione ishin likuide në tregtim.

Modeli 3. Karakteristika kryesore të këtij modeli tregjesh (Armeni, Azerbaixhan, Kirgizi,

Kazakistan, Rusi, Uzbekistan dhe Ukrainë) ishte përdorimi i kombinuar i dy modeleve të

para. Në këto vende u aplikuan skemat e privatizimit masiv, por shkëmbimi fillestar i bonove

të privatizimit u krye jashtë bursave të organizuara.


155

Literatura

1. Herbert B. Mayo « Finance : an introduction »

2. Halit Xhafa, Beshir Ciceri “Drejtim Financiar 1”

3. Beshir Ciceri, Halit Xhafa, “ Drejtim Financiar 2”ribotim 2011

4. Halit Xhafa “Analiza e Pasqyrave Financiare” 2005

5. Lavdosh Zaho, Brunilda Duraj, “Tregjet dhe Institucionet Financiare” 2010 , faqe

182,183, 184

6. Alexandra Reed Lajoux and J. Fred Weston “Art of M&A: Financing and

Refinancing” (Jun. 14, 1999)

7. Benjamin Graham, David Dodd and Seth Klarman “Security Analysis” sixth Edition

(Sep. 19, 2008)

8. John J. Wild, Leopold A. Bernstein and K.R. Subramanyam “Financial Statement

Analysis” (Nov. 10, 2000)

9. Lawrence J. Gitman and Chad J. Zutter “Principles of Menagerial Finance” 12th

Edition (Dec. 29, 2007)

10. Mark Grinblatt, David Hillier and Shevidan Titman “Financial Market and

Corporate Strategy” (Oct. 1, 2011)

11. Thomas E. Copeland, J. Fred Weston and Kuldeep Shastri “Financial Theory and

Corporate Policy” 4th. Edition (Jan. 10, 2004)

12. Ruth Bender and Keith Ward "Corporate Financial Strategy” Third Edition (Sep.

29. 2008)

13. H. Kent Baker and Gerald S. Martin “Capital Structure and Corporate Financing

Decisions: Theory, Evidence and Practice” (May. 3, 2011)

14. Kenneth H. Marks, Larry E. Robbins, Gonzalo Fernandez and John P. Funkhouser

“The Handbook of Financing Growth: Strategies, Capital Structure, and M&A

Transactions” (Sep. 8. 2009)

15. Samuel C. Weaver and Fred Weston “Strategic Financial Management:

Application of Corporate Finance” (Jan. 26, 2007)

16. Chris Boobyer “Leasing & Asset Finance” Fourth Edition (Jul. 1. 2003)

17. Jeff Callender “Factoring Fundamentals: How You Can Make Large Returns in

Small Receivables” (Mar. 1. 2010)

18. Klapper, Leora 2005 “The role of factoring for financing enterprises” Policy

Research Working paper Series 3593. The World Bank.


156

19. Zia Oloumi 1997, Universite de Nice-Sophia Antipolis. “Problemes de financement

d’ une entreprise dans les PED”

20. Gert Bruche, “Corporate Strategy, Relatedness and Diversification” paper No. 13,

September 2000

21. Adrian Caldart, Joan E. Ricart “Corporate Strategy Revisited: A View From

Complexity Theory” Working Paper No. 528 November, 2003

22. Klaus E. Meyer “Corporate Strategies under Pressures of Globalization” Working

Paper 2009

23. Peter Haiss, Elisabeth Kichler “Leasing, Credit and Economic Growth: Evidence

for Central and South Eastern Europe” Working Paper No. 80 March, 2009

24. I. Tomori, F.Kalemi, R. Keco, I.Kapaj 2011 “Përdorimi i lesingut si një metodë

financimi bashkëkohore” Buletini Shkencor i Universitetit Fan S. Noli Korçë Nr.22

ISSN: 2078-7111

25. Dr.Sh. Cani, Prof. Dr. M. Muço, T. Baleta “Sistemi bankar shqiptar. Probleme të

zhvillimit të tij.”, gusht 2000, f.69 dhe f.58

26. Dr.E. Meka, B. Kreshpa, “Biznesi shqiptar përkundrejt Bursës së Tiranës (analizë

vrojtimi)” mars 2001, f.16, 17, 40

27. A. Korbi, Dr. A. Kotori 2010 “Analizë e tregut të lizingut financiar në Shqipëri”

Revista “Ekonomia dhe Tranzicioni”

28. IMF “Global Financial Stability Report” October 2010

29. “South Eastern Europe & Mediterranean Emerging Market Economies Buletin”

November 2007 (BOG)


(National Bank of Greece ), Vol.9. Issue 2 –October 2008.


October 2008 (BOG)

32. CLAESSENS, Stijn and DJANKOV, Simeon and KLINGEBIEL, Daniela: “Stock

Markets in Transition Economies” f.1 September 2000

33. Raymond and JOVANOVIC, Boyan: “Stock Markets and Development”, European

Economic Review 37 f.632-640, April 1993

34. MINIER, Jenny A. : “Opening a Stock Exchange”, Working Paper, January 2001

35. Harris, M. and Raviv A. 1991 “The Theory of Capital Structure” Journal of

Finance, Vol.46 f.334


157

36. Rajan and Zingales 1995 “What Do We Know About Capital Structure? Some

Evidence From International Data” Journal of Finance, Vol.50 No.5

37. Shyam- Sunder L. and Myers, 1999 “Testing Static Tradeoff Against Pecing Order

Models of Capital Structure” Journal of Financial Economics, Vol.51

38. Fama E. and K. French, 1997 “Industry costs of equity” Journal of Financial

Economics, Vol.43

39. T. Opler and Sh. Titman 1996 “The Debt- Equity Choice: An Empirical Analysis”

Corporate Finance And Organizations

40. Remonola E. M 1990 “Understanding international differences in leverage trends”

Federal Reserve Bankof New York

41.Factors Chain International, Annual Review 2010, 2011 Statistika për faktoringun

42. “White Clarke Global Lesing Report” 2010, 2011

43. Banka e Shqipërisë Raporti vjetor 2008 tregu i lizingut

44. Banka e Shqipërisë “Vrojtimi i aktivitetit depozitues dhe kreditues gjatë

gjashtëmujorit të parë” 2007

45. Banka e Shqipërisë “Raporti i Stabilitetit Financiar” 2007, 2008, 2009, 2010

46. Banka e Shqipërisë “Raporti Vjetor i Mbikëqyrjes” 2007, 2008, 2009,2010

47. Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues gjatë gjashtëmujorit II”

2007

48. Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues gjatë gjashtëmujorit I, II”

2008

49. Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues gjatë tremujorit I,II,III,IV ”

2009


2010


2011

52. Banka e Shqipërisë “Buletini ekonomik”

53. Raiffeisen Lesing Annual Report 2006,2007,2008,2009

54. Tirana Lesing Annual Report 2006,2007,2008,2009

55. Vendim nr. 47, datë 10.06. 2009 të Këshillit Mbikqyrës të Bankës së Shqipërisë

56. Statistikat e Shoqatës së Bankave, Raport Vjetor 2010


158

57. Banka Botërore “Mundësitë e Shqipërisë për financimin e sektorit të ndërmarrjeve”

Raport

58. Banka Botërore “Shqipëria aksese për kredi” 2008

www.imf.org

www.bankofalbania.org

www.instat.gov.al

www.aab.al

www.tse.com.al

www.amf.gov.al

www.leaseurope.org

www.qra.al

www.whiteclarkegroup.com

www.fci.nl

Doktoratura Klaudeta Merollari, Fakulteti Ekonomise, Departamenti i

Documents

Transcript of Doktoratura Klaudeta Merollari, Fakulteti Ekonomise, Departamenti i