Doktoratura Eglantina Hysa, Fakulteti Ekonomise, Departamenti i ...

FAKULTETIUNIVERSITETI I TIRANËSFAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT

Tetor, 2013

Për Gradën ShkencoreDOKTOR I SHKENCAVE EKONOMIKE

DISERTACION

SIGURIMET SHOQËRORE NË SHQIPËRI:

(Trajtim dhe Analizë Mikroekonomike)

Udhëheqës Shkencor:

Prof. Dr. ENGJËLL PERE

Disertanti:

Eglantina HYSA

IMPAKTI I NDRYSHIMEVE DEMOGRAFIKE

NË ZGJEDHJET INDIVIDUALE

ii

FALENDERIME

Para së gjithash dua të falënderoj të gjithë ata persona që më janë gjendur pranë gjatë

punimit të tezës sime. Një mirënjohje e veçantë i takon udhëheqësit të kësaj teze,

Prof. Dr. Engjëll Pere, i cili më ka mbështetur dhe inkurajuar me këshillat dhe sugjerimet

e tij mjaft të vlefshme.

Së dyti, dua të falënderoj shoqërinë time në ambientet e Universitetit Epoka për

përkrahjen e vazhdueshme dhe për pozitivitetin që më kanë dhuruar gjatë këtij rrugëtimi

të lodhshëm dhe të bukur njëkohësisht.

Së fundmi, unë do të doja të falënderoja familjen time te mrekullueshme duke filluar nga

prindërit e mi, vëllain tim, Eltonin, djalin tim, Ebrarin dhe në veçanti bashkëshortin tim,

Fatjonin.

Eglantina Hysa

Universiteti i Tiranës, Departamenti i Ekonomiksit

iii

ABSTRAKT

Proçesi i kalimit të Shqipërisë nga sistemi i centralizuar në sistemin e tregut të lirë dhe

adoptimi në sistemin e ri ka patur dhe akoma vazhdon të ketë vështirësi të mëdha.

Shumë nga këto vështirësi konsistojnë në vendimmarrjen dhe aplikimin e reformave të

ndryshme në fushat ekonomike, sociale, politike, etj. Megjithëse shumë reforma kanë

rezultuar të suksesshme, reformat në sistemin e pensioneve kanë lënë për të dëshiruar.

Një nga sfidat që ky sistem duhet të përballet padyshim është edhe plakja e popullsisë, e

cila shkakton një çrregullim të theksuar në normën e varësisë. Ndryshimi demografik

sjell në diskutim llojin e reformës që ky sistem duhet të ndjekë, reformat parametrike,

pra vazhdimin e sistemit PAYG apo kalimin në sistemin plotësisht të financuar (sipas

propozimeve të Bankës Botërore).

Megjithëse sistemi i pensioneve në Shqipëri ka kaluar tre reforma të rëndësishme, në

vitin 1993, 2002 dhe 2005, këto reforma nuk janë të mjaftueshme për të shmangur një

krizë në vitet në vijim duke marrë parasysh trendin demografik të popullsisë. Varianti i

propozuar nga BB, futja e sistemit shumëkolonësh, i aplikuar edhe në shumë vende

evropiane të cilat kanë arritur të shmangin problemin e plakjes së popullsisë, duket i

përshtatshëm edhe për shumë dekada në vijim.

Analiza teorike e studimit ka të bëjë me modelin e ciklit të jetës (LCM) së Ando dhe

Modigliani. Sipas teorisë së ciklit të jetës, niveli i kursimeve është në nivele më të ulta

nëse aplikohet një sistemi publik i pafinancuar në krahasim me rastin e sistemit privat të

financuar. Përsa i përket vendimmarrjes së daljes në pension, në të dy sistemet shihet

qartë lidhja e ngushtë që ka ky vendim me pagën që individët kanë gjatë kohës që ata

janë të punësuar dhe nivelin e pensionit që këta individë pritet të përftojnë.

Analiza empirike e studimit përmban kalibrimin e modelit të Mbivendosjes së

Gjeneratave, (model i ekuilibrit të përgjithshëm). Simulimi i parë jep rezultate në lidhje

me impaktin e ndryshimit demografik në sistemin aktual të pensionit shqiptar ku u pa se

SIGURIMET SHOQËRORE NË SHQIPËRI

iv

me rritjen e moshës së moshuar norma e kursimeve u ul ndjeshëm kurse niveli i taksave

u rrit, si rezultat mirëqenia e grupmoshave do të ulet.

Në simulimin e dytë, në krahasimin e dy sistemeve të pensionit, sistemi plotësisht i

financuar tregon nivele më te larta mirëqenie për grupmosha të ndryshme, duke

nënvizuar edhe njëherë rëndësinë e sistemit plotësisht të financuar.


v

TABELA E PËRMBAJTJES

Falenderime ................................................................................................................ ii

Abstrakt ..................................................................................................................... iii

Tabela e Përmbajtjes ................................................................................................ v

Lista e Tabelave ......................................................................................................... viii

Lista e Figurave ......................................................................................................... ix

Lista e Shkurtimeve ................................................................................................... xi

1 HYRJE ................................................................................................................. 1

1.1 Vështrimi i Përgjithshëm mbi Studimin ...................................................... 2

1.1.1 Rëndësia e Studimit ......................................................................... 2

1.1.2 Çështjet Kyçe të Studimit ................................................................ 3

1.1.3 Objektivat e Studimit ....................................................................... 3

1.1.4 Metodologjia e Studimit ................................................................... 3

1.1.5 Struktura e Punimit ........................................................................... 4

1.2 Sistemi i Sigurimeve Shoqërore ................................................................... 5

1.3 Sistemet e Pensioneve Publike në Botë ....................................................... 13

1.3.1 Shembuj të Sistemeve të Pensionit ................................................... 17

1.3.2 Reformat në Botë ............................................................................. 20

2 PASQYRA E LITERATURËS .......................................................................... 22

2.1 Literatura në Lidhje me Modelin e Mbivendosjes së Gjeneratave .............. 23

2.1.1 Një Fushë Studimi për Modelin OLG .............................................. 23

2.1.2 Përllogaritjet e Modelit OLG dhe Pasojat e Tij ................................ 26

2.2 Një Rishikim i Shkurtër i Kuadrit të Përgjithshëm të Ekuilibrit .................. 27

2.3 Qasjet e Ndryshme në Literaturë të Lidhura me Modelin OLG .................. 29

2.4 Kalibrimi i Modelit ...................................................................................... 31

2.4.1 Koncepti i Kalibrimit të Modelit ...................................................... 31

2.4.2 Ndryshimi Ndërmjet Kalibrimit dhe Ekonometrisë ......................... 32

2.5 Konkluzione ................................................................................................. 33


vi

3 SISTEMI I PENSIONEVE NË SHQIPËRI ...................................................... 35

3.1 Sistemi Aktual i Pensioneve dhe Problemet e Tij ........................................ 40

3.1.1 Çështje Fiskale dhe Financiare të Sigurimeve Shoqërore ................ 43

3.1.2 Problemet që Konstatohen ............................................................... 47

3.2 Ecuria e Sistemit Shqiptar të Pensioneve ..................................................... 49

3.2.1 Kolona e Parë ................................................................................... 49

3.2.1.1 Kushtet Demografike dhe ato të Tregut të Punës ....................... 50

3.2.1.2 Përshkrimi i Parametrave të Sistemit Shqiptar të Pensioneve ... 53

3.2.2 Kolona e Dytë .................................................................................. 56

3.2.2.1 Problemet që Duhen Marrë në Konsideratë për të Realizuar

Reformën e Pensioneve .............................................................. 57

3.2.2.2 Konkluzione dhe Rekomandime për Kolonën e Dytë ................ 61

3.2.3 Kolona e Tretë .................................................................................. 62

3.2.3.1 Eksperienca e Vendeve të Tjera ................................................. 65

3.3 Konkluzione ................................................................................................. 66

4 MODELI TEORIK:VENDIMMARRJA E PENSIONIT INDIVIDUAL 69

4.1 Modeli i Ciklit të Jetës ................................................................................. 71

4.2 Pensionet dhe Kursimet ................................................................................ 75

4.2.1 Kolona e Dytë ................................................................................... 76

4.2.2 Pensioni Privat i Financuar .............................................................. 77

4.3 Pensionet dhe Vendimi i Daljes në Pension ................................................. 80

4.3.1 Pa Pension ........................................................................................ 81

4.3.2 Pensioni Privat i Financuar .............................................................. 82

4.3.3 Pensioni Publik i Pafinancuar .......................................................... 83

4.3.4 Pensioni Publik i Pafinancuar me Pensionin Privat të Financuar .... 84

4.4 Studimet Empirike që Testojnë Vlefshmërinë e Modelit të Ciklit të Jetës 86

4.5 Konkluzione ................................................................................................. 88

5 MODELI EMPIRIK: NDRYSHIMI DEMOGRAFIK DHE SISTEMI I

PENSIONEVE ..................................................................................................... 90

5.1 Ndryshimet Demografike ............................................................................. 94

5.2 Modeli .......................................................................................................... 97

5.2.1 Sjellja Individuale ............................................................................ 97

5.2.2 Asetet ................................................................................................ 100


vii

5.2.3 Sjelljet e Firmave dhe Prodhimi ....................................................... 100

5.2.4 Sistemi i Sigurimeve Shoqërore ........................................................ 101

5.3 Metoda e Zgjidhjes ...................................................................................... 104

5.4 Parametrat e Modelit .................................................................................... 107

5.5 Rezultatet ..................................................................................................... 110

5.5.1 Simulimi 1: Ndikimi i Ndryshimeve Demografike .......................... 110

5.5.2 Simulimi 2: Krahasimi i Dy Sistemeve të Pensionit ........................ 113

5.6 Testet e Ndjeshmërisë .................................................................................. 116

5.7 Konkluzione ................................................................................................. 118

6 KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME ...................................................... 119

BIBLIOGRAFIA ........................................................................................................ 124

APENDIKSET ............................................................................................................ 133

Apendiks A – Ndryshimi Demografik dhe Variablat Makroekonomikë 133

Apendiks B – Testet e Ndjeshmërisë .................................................................. 134


viii

LISTA E TABELAVE

Tabela 1.1 Vlera e Përfitimeve të Pensioneve në Raport me Pagën

Tabela 1.2 Data e Ligjit të Parë të Pensioneve në disa Shtete

Tabela 1.3 Struktura e Skemës së Pensionit në disa Shtete

Tabela 1.4 Shpenzimet e Sigurimeve Shoqërore, 1990

Tabela 1.5 Klasifikimi i Reformave të Pensionit

Tabela 2.1 Klasifikimi i Modelit

Tabela 2.2 Ndryshimi Ndërmjet Kalibrimit dhe Ekonometrisë

Tabela 3.1 Reformat në Sistemin e Pensioneve në Evropë dhe Ecuria në Shqipëri

Tabela 3.2 Ndarje e Normës së Sigurimeve Shoqërore dhe e Sigurimit Shëndetësor Ndër

Vite

Tabela 3.3 Skema e Buxhetit të Sigurimeve Shoqërore

Tabela 3.4 Koeficientet e Indeksimit për Llogaritjen Fillestare të Pensioneve

Tabela 3.5 Parametrat e Skemës së Pensioneve të Sektorit Urban në Shqipëri

Tabela 3.6 Tregues të Fondeve të Pensioneve

Tabela 3.7 Asetet Neto dhe Numri i Anëtarëve sipas Fondeve të Pensioneve

Tabela 3.8 Të Dhënat rreth Skemave të Pensionit të Vendeve të Ndryshme

Tabela 5.1 Modeli OLG me Dy-Periudha

Tabela 5.2 Kursimet Bruto si Përqindje e GDP-së

Tabela 5.3 Parametrat e Kalibrimit

Tabela 5.4 Ndikimi i Ndryshimit Demografik në Variablat Makro

Tabela 5.5 Ndikimi i Ndryshimit Demografik në Variablat Makro (Modeli 1 dhe 2)

Tabela 5.6 Testi i Ndjeshmërisë: Elasticiteti Temporal i Zëvendësimit , γ = 0.8

Tabela 5.7 Testi i Ndjeshmërisë: Preferenca e Lënies së Trashëgimisë, μ = 35

Tabela 5.8 Testi i Ndjeshmërisë: Norma e Preferencës së Kohës, δ= 0.015

Tabela 5.9 Testi i Ndjeshmërisë: Pjesa e Kapitalit nga të Ardhurat β = 0.5


ix

LISTA E FIGURAVE

Figura 3.1 Reformat në Sistemin e Pensioneve në Shqipëri

Figura 3.2 Gjendja Aktuale e Përgjithshme e Sistemit të Pensioneve në Shqipëri

Figura 3.3 Ndarja e Tregut sipas Numrit të Anëtarëve në Fondet e Pensioneve

Figura 3.4 Struktura e Portofolit të Investimeve të Fondet të Pensioneve

Figura 4.1 Konteksti i Ciklit të Jetës

Figura 4.2 Funksioni i Dobisë i cili Tregon Dobi Margjinale Pozitive në Rënie

Figura 4.3 Profili i Ciklit të Jetës së Pasurisë dhe Konsumit

Figura 4.4 Kursimet e Reduktuara në një Skemë të Pensioneve Publike të Pafinancuar

Figura 4.5 Kursimet e Pensionit Nën-margjinal (Inframarginal) në një Skemë Private

Pensioni të Financuar

Figura 4.6 Mbikursim i Detyruar

Figura 4.7 Kursimet e Pensionit Nën-margjinal kur ka Ulje të Taksave

Figura 4.8 Mbikursimet e Detyruara kur ka Ulje të Taksave

Figura 4.9 Zgjedhja Punë-Kohë e Lirë

Figura 4.10 Pasja me një Punë me Kohë të Pjesshme pas Daljes në Pension dhe një

Skemë Pensioni Private të Financuar


Skemë Pensioni Publike dhe një “Kufizim” i të Ardhurave

Figura 4.12 Kufizimi i Buxhetit pas Daljes në Pension me një Pension Publik dhe një

Pension të ulët Privat


Pension të lartë Privat

Figura 5.1 Struktura e Simulimit

Figura 5.2 Simulimi dhe Reformat e Pensionit

Figura 5.3 Modelet Dinamike

Figura 5.4 Trajektorja Probabilistike e Fertilitetit Total të Projektuar (2010-2100) për

Shqipërinë

Figura 5.5 Popullsia Totale e Shqipërisë gjatë 1950-2100 (sipas pesë grupmoshave)


x

Figura 5.6 Përqindja e Popullsisë së Shqipërisë gjatë 1950-2100 (sipas pesë

grupmoshave)

Figura 5.7 Raporti i Varësisë Gjatë Kohës

Figura 5.8 Mirëqenia e Grupmoshave të Ndryshme

Figura 5.9 Norma e Kursimeve Gjatë Gjithë Jetës së Grupmoshës 2000

Figura 5.10 Asetet Gjatë Gjithë Jetës së Grupmoshës 2000

Figura 5.11 Konsumi Gjatë Gjithë Jetës së Grupmoshës 2000






xi

LISTA E SHKURTIMEVE

ABP: Programi i Përfitimeve Alternative

DB: Përfitime të Përcaktuara

DC: Kontribute të Përcaktuara

ECA: Evropa dhe Azia Qendrore

FSSH: Fondi i Sigurimeve Shoqërore

GDP: Produkti i Brendshëm Bruto

ILO: Organizata Ndërkombëtare e Punës

INSTAT: Instituti i Statistikave

ISSH: Instituti i Sigurimeve Shoqërore në Shqipëri

KM: Këshilli i Ministrave

LCM: Modeli i Ciklit të Jetës

NDC: Sistemi Imagjinar i Kontributeve të Përcaktuara

OADR: Raporti i Varësisë së Moshës së Vjetër

OECD: Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik

OLG: Modeli i Mbivendosjes së Gjeneratave

PAYG: Pay-as-you-go

PBB: Produkti i Brendshëm Bruto

TDR: Raporti Total i Varësisë

YARD: Raporti i Varësisë së Moshës së Re



1

'' Fondet e pensioneve lider në botë janë duke rishikuar misionet dhe modelet e

investimeve të tyre. Kjo ngre disa pyetje të rëndësishme për firmat e investimeve… ''.

Konferenca Vjetore e Institutit CFA, Toronto, 2002

Kapitulli 1

HYRJA

Në situatën aktuale të cilën po kalon ekonomia botërore, rëndësia e sigurimeve shoqërore

vjen përsëri në fokus të studimeve dhe debateve të studiuesve. Vendet ish-komuniste,

përveç krizave ndërkombëtare përballen edhe me nevojën e reformimeve të këtyre

sistemeve. Shumëllojshmëria dhe kombinimet e shumta të variablave të ndryshëm për të

pasur një sistem ideal të sigurimeve shoqërore, specifikat e secilit vend dhe mungesa e

recetave në këtë kontekst, bën që përzgjedhja e sistemit të jetë një nga detyrat më të

―vështira‖ për qeveritë e vendeve në zhvillim. Në të njëjtën kohë, mësimet dhe

eksperiencat e vendeve të tjera mund të ndihmojnë, qeveritë e këtyre vendeve, ku bën

pjesë edhe Shqipëria, në hartimin dhe zgjedhjen e sistemit më të përshtatshëm të

sigurimeve shoqërore.


2

1.1. Vështrimi i Përgjithshëm mbi Studimin

1.1.1 Rëndësia e Studimit

Motivimi bazë në ndërmarrjen e punimit: Domosdoshmëria e reformimit të sistemit

të pensioneve në Shqipëri.

Ndryshimet e rëndësishme në strukturën ekonomiko-sociale të vendit.

Reformat e sistemeve të tjera institucionale.

Ndryshimet demografike dhe plakja e popullsisë.

Shkalla e lartë e evazionit.

Plakja e popullsisë dhe reformat e sistemeve të pensioneve nuk janë një fenomen

specifik vetëm për rastin e Shqipërisë. Në këto vitet e fundit, reforma e pensioneve janë

një sfidë e vërtetë për qeveritë. Historikisht, sistemet e sigurisë sociale janë pothuajse të

gjitha PAYG. Megjithatë, është gjerësisht e njohur se këto sisteme gjenerojnë probleme

të tilla si rritjen e normave të kontributeve, evazionit dhe dalje e parakohshme në

pension. Shumë vende kanë ndërmarrë reforma të mëdha apo të vogla të sistemeve të

tyre të pensioneve në 30 vitet e fundit, disa vende shkuan përmes reformave radikale dhe

ndryshuar në sistemin e pensioneve të financuara plotësisht, disa zgjodhën një sistem të

përzier me një kombinim të të dyjave, dhe pjesa tjetër mbeti me origjinalin PAYG duke

ndryshuar parametrat të tilla si norma e kontributit dhe mosha e daljes në pension.

Aktualisht në Shqipëri shtylla e parë, PAYG, është më dominuese.

Qëllimi i kësaj teme është kërkimi, bazuar në supozimet e ngritura mbi statistikat

aktuale për Shqipërinë dhe njohuritë mbi tregun në përgjithësi, i një sistemi publik

―ideal‖, i cili do bazohet në modelin ―overlapping generation‖. Nismat e këtij modeli

janë bazuar në publikimet e para të autorëve si Allais (1947), Samuelson (1958),

Diamond (1965), duke u zhvilluar më tej dhe aplikuar në përllogaritjen e sistemeve të

pensioneve të vendeve të ndryshme. Auerbach dhe Kotlikoff (1987) kanë formuluar një

figurë të plotë të modelit që është përdorur gjerësisht në gjetjen e sistemit më të

përshtatshëm të pensioneve si dhe në analizimin e parametrave optimale që ndikojnë

këtë sistem. Ky model mendohet të përdoret edhe për sistemin shqiptar duke bërë disa

ndryshime përshtatshmërie.


3

1.1.2 Çështjet Kyçe të Studimit

Ky studim përpiqet të gjejë zgjidhjen më të përshtatshme pyetjeve të mëposhtme:

- Përse disa shtete kanë vazhduar të përdorin sistemin origjinal PAYG dhe disa të tjera

kanë ndërmarrë reforma ekstreme?

- Cili është ndryshimi ndërmjet pensionit publik të pafinancuar krahasuar me atë privat

të financuar përsa i përket vendimmarrjes së nivelit të kursimeve dhe të daljes në

pension?

- Cili është ndikimi i ndryshimit demografik në sistemin e pensioneve në rastin e

Shqipërisë?

- Cilat janë grupmoshat që përfitojnë ose humbin më tepër nga trendet demografike në

rastin e Shqipërisë?

1.1.3 Objektivat e Studimit

1- Nxjerrja në pah e ndikimit të trendit demografik në sistemin e pensioneve duke u

bazuar si në teori ashtu edhe në rezultatet empirike.

2- Ballafaqimi i sugjerimeve të Bankës Botërore me studimin teorik dhe atë empirik

të përdorur në studim.

3- Identifikimi i modeleve më të aplikuara për shtetet në Bashkimin Evropian dhe

analizimi i rezultateve të punimit në lidhje me përafrimin e modelit shqiptar me

to.

4- Sugjerimi i reformave të mëtejshme në sistemin e pensioneve për rastin e

Shqipërisë si dhe specifikimi i aplikimit të secilës kolonë të këtij sistemi.

1.1.4 Metodologjia e Studimit

Shkurtimisht, kjo tezë studion disa çështje të lidhura me sistemin e pensionit duke

përdorur tre lloje metodash: një analizë përshkruese e sistemit të pensioneve për

rastin e Shqipërisë, duke identifikuar problematikat dhe disa rekomandime të

mundshme, një analizë teorike në lidhje me vendimmarrjen përsa i përket nivelit të


4

kursimit dhe daljes në pension dhe një analizë empirike duke përdorur një model

simulimi ku identifikohen parametrat më të përshtatshëm në rastin e Shqipërisë.

Specifikisht, metodologjia e punimit përbëhet nga hapat e mëposhtëm:

1- Studimi i problematikës së sistemit të pensioneve dhe dinamikës së tij në vendin

tonë.

2- Njohja me bazat teorike dhe analiza e gjetjeve të literaturës së huaj, si dhe

studimeve vendase në fushën e reformës së pensioneve.

3- Analiza e modeleve dhe eksperiencave më të njohura në reformimin e sistemit te

pensioneve.

4- Ndërtimi i pyetjeve kërkimore dhe zhvillimi i tyre.

5- Ndërtimi i modelit empirik, grumbullimi, përpunimi i të dhënave dhe nxjerrja e

rezultateve.

6- Nxjerrja e konkluzioneve.

1.1.5 Struktura e Punimit

Teza është e përbërë nga gjashtë kapituj. Kapitulli i parë përmban një hyrje të

përgjithshme të sistemeve të pensioneve në mbarë botën. Çështjet e prekura në këtë

kapitull janë: si klasifikohen sistemet e pensioneve, karakteristikat kryesore të çdo lloj

sistemi, shembujt e sistemeve kryesorë dhe reformat e ndërmarra.

Kapitulli i dytë merr në shqyrtim literaturën në lidhje me modelin e mbivendosjes së

gjeneratave, model i cili është përdorur në analizën empirike të punimit. Ky model,

përveç aplikimit në fusha të ndryshme kërkimore, është përdorur edhe në përcaktimin e

strategjive të modeleve të pensionit në vende të ndryshme pasi ai merr në konsideratë

gjeneratat e kaluara dhe ato aktuale për të parashikuar situatën e brezave të ardhshëm.

Kapitulli i tretë ndalet më tepër në analizën e sistemit të pensioneve në Shqipëri duke

analizuar çështjen fiskale dhe financiare si dhe problemet e tjera në këtë sistem. Këtu

shqyrtohen gjithashtu në detaje tre kolonat përbërëse të këtij sistemi duke përfshirë

problemet dhe rekomandimet për secilën shtyllë.


5

Kapitulli i katërt është një studim teorik në lidhje me modelin e ciklit të jetës së Ando

dhe Modigliani. Ky model përdoret për të shqyrtuar vendimet për kursim gjatë gjithë

ciklit të jetës dhe vendimin e daljes në pension. Këto lloj vendimmarrjesh do të

shqyrtohen për disa raste të ndryshme si për pensionin publik të pafinancuar ashtu edhe

për atë privat të financuar. Modeli i ciklit të jetës është testuar empirikisht dhe ky studim

do të analizojë disa nga këto studime empirike.

Kapitulli i pestë fokusohet në ndryshimin demografik dhe reformat e sistemit të

pensioneve në Shqipëri. Ky kapitull shqyrton ndryshimet e mëdha në sistemin shqiptar të

pensioneve që nga fillimi i vitet 1950, ndryshimin demografik dhe gjithashtu probleme të

ndryshme në lidhje me sistemin aktual. Këtu ofrohen disa rezultate për të ardhmen duke

aplikuar një model simulimi të kalibruar të mbivendosjes së gjeneratave, për të nxjerrë

në pah ndikimin e ndryshimeve demografike dhe zgjedhjen e sistemit të pensionit për

individët dhe për ekonominë. Këtu përllogaritet edhe mirëqenia e grupmoshave të

ndryshme si dhe mund të identifikohet edhe grupmosha që përfiton më shumë nga ky

ndryshim demografik.

Së fundi, kapitulli 6 përmbledh rezultatet dhe jep rekomandimet përkatëse në lidhje me

çështjet kryesore dhe diskutimet e ngritura gjatë kësaj teze.

1.2. Sistemi i Sigurimeve Shoqërore

Çfarë është një pension? Pensioni, është një rrjedhë e pagesave që fillon kur një individ

del në pension dhe vazhdon derisa ai të vdesë. Me fjalë të tjera, pensioni siguron të

ardhurat për gjatë gjithë jetës në pension pavarësisht nga jetëgjatësia e individit (Bodie,

1990). Pra pensioni ka dy qëllime thelbësore. E para është zbutja e konsumit për një

individ gjatë ciklit të jetës, pra një pension siguron të ardhura gjatë periudhës në pension,

kur individi nuk punon më, në këmbim të kontributeve në një skemë pensioni gjatë

viteve të punës. E dyta është sigurimi, veçanërisht në lidhje me rrezikun e jetëgjatësisë -

pasiguria bashkangjitur me gjatësinë e jetës së një individi. Politika publike mund të ketë

edhe dy qëllime shtesë për skemën e pensioneve. E para është zbutja e varfërisë: një

shoqëri mund të dëshirojë që pensionistët e saj të ketë një standard minimal jetese gjatë

viteve në pension. E dyta është shpërndarja: një shoqëri mund të dëshirojë të shpërndajë


6

burime shtesë mbi nivelin e varfërisë për individë të caktuar të shoqërisë, siç janë gratë

që rrisin vetëm fëmijët dhe kujdestarët e tjerë (Barr, 2004).

Ka vetëm dy mënyra për të "paguar" për një pension. Në rastin e parë, punëtorët e rinj

bien dakord për të paguar (jashtë të ardhurave të tyre të punës) për individët në pension

në këmbim të premtimit që gjeneratat e ardhshme e punëtorëve do paguajnë për

pensionin e tyre. Kjo mënyrë quhet skema/plani e/i pafinancuar ose e njohur si skema

pay-as-you-go (PAYG). Në rastin e dytë, çdo brez i punëtorëve kursen (nga të ardhurat e

tyre të punës) për pensionet e tyre personale dhe kjo mënyrë quhet skema/plani i

financuar. Ka dy tipare kryesore të të dy llojeve të pensioneve: koha dhe risku. Punëtorët

duhet të paguajë tani për diçka që ata do të marrin në të ardhmen, p.sh., pensioni siguron

funksionin ekonomik të transferimit të të ardhurave (dmth. konsumin) nga vitet e punës

për vitet e daljes në pension. Ekziston rreziku që disa pagesa aktuale të pensioneve të

marra do të jenë më pak se ato që priten kur plani ka filluar. Në të vërtetë, ka disa

mundësi që sasia e të gjithë pensioneve të mos paguhet e gjitha në llogari të skemës së

pensioneve, duke u bërë kështu e paaftë të paguhet. Kjo është arsyeja përse flitet për një

premtim të pensioneve, në vend të një garancie pensioni.

Llojet e skemës së pensioneve

Sistemi i pensioneve dhe dalja në pension kanë dalë në pah në shekullin e

nëntëmbëdhjetë dhe fillim e shekullit të njëzetë në ekonomitë e zhvilluara. Bismarck

formoi shtetin e parë që posedonte një sistem shtetëror pensioni, Gjermaninë në vitet

1880. Gjatë shekullit të njëzetë, skemat shtetërore dhe profesionale të pensioneve u

zhvilluan edhe në vendet e tjetra të Evropës dhe në ekonomitë e zhvilluara si SHBA dhe

Australia. Megjithatë, në disa vende si Afrika, Azia dhe Amerika Latine, ideja e daljes

në pension mbetet akoma një ëndërr.

Mbështetja e individëve në moshën e vjetër mund të klasifikohet në tre shtylla. Shtylla e

parë ofrohet nga shteti si pjesë e tij e sistemit social të sigurisë. Ekzistojnë dy lloje

kryesore të sistemit të sigurimeve shoqërore, Beveridgean dhe Bismarckian. Sistemi

Beveridgean ofron vetëm mbështetje minimale të jetesës, dhe nëse individët preferojnë

të kenë një standard më të lartë jetese, ata duhet të kërkojnë për alternativa të tjera.


7

Shtetet si Britania e Madhe dhe SHBA janë pjesë e sistemit Beveridgean të sigurisë

sociale. Sistemi Bismarckian siguron një mbështetje shumë më të gjerë, ku shpesh

individët nuk kanë nevojë për të ardhura të tjera shtesë. Gjermania, Italia dhe Franca

përdorin sistemin Bismarckian të sigurimeve shoqërore. Shtylla e parë financohet nga

mbledhja e tatimit (pjesë të tatimit të sigurimeve shoqërore që qeveria vendos të

mbledhë) nga punëtorët, e cila paguhet menjëherë për pensionistët. Ky sistem njihet si

një sistem i pa financuar, sepse nuk ka asnjë fond të grumbulluar nga pensioni. Është e

qartë se niveli i mbledhur i tatimit të sigurimeve shoqërore do të jetë më i ulët në

sistemet e mëparshme sesa ato të fundit.

Shumica e skemave të shtyllës së parë janë përfitime të përcaktuara (jo-të financuara).

Kohët e fundit, vende të tilla si Suedia dhe Polonia kanë ―eksperimentuar‖ me skemën e

kontributeve të përcaktuar jo-të financuar (ose imagjinare) (NDC) për shtyllën e parë

(Holzmann dhe Palmer, 2006). Këto janë skema të pafinancuara në të cilat anëtarët kanë

llogari të kontributit individual të përcaktuar (DC) ku kthimet që janë kredituar në

kontributet nuk kanë lidhje me kthimin e aseteve financiare, por me disa variabla jo-

financiarë, të tilla si norma e rritjes së PBB të vendit apo norma e rritjes mesatare në të

ardhurat kombëtare (më poshtë shënohet g). Shkalla e kontributit është një përqindje

fikse e të ardhurave. Kapitali imagjinar në llogarinë e anëtarëve është konvertuar në një

pensioni të jetës, duke përdorur një faktor vjetor pensioni që reflekton njëkohësisht

pritshmërinë e jetëgjatësisë për të gjithë gjeneratën e anëtarëve si dhe shkallën e kthimit

në skemën përmbi shumën e pritur të pensionit vjetor.

Sistemi është mbajtur në bilancin financiar për të siguruar që vlera aktuale e sistemit të

aseteve (PV (A)), dmth, kapitali rritës imagjinar, gjithmonë është i barabartë me vlerën

aktuale të detyrimeve të sistemit (PV (L)), pra, me pagesën e pritshme të pensioneve.

Kjo arrihet duke përdorur një normë të përshtatur të kthimit g + ρ, ku ρ = [(PV (A) / PV

(L)) - 1]. Efektet e demografike dhe goditjet ekonomike janë të vendosur për këtë arsye

në mënyrë endogjene brenda skemës dhe brenda secilit grup, duke qenë se kthimi i

kredituar në skemë, g + ρ, rregullon kapitalin imagjinuar të anëtarit gjatë rritjes dhe fazës

së pagesës dhe pensioni vjetor i paguar reflekton ndryshimet në jetëgjatësinë në grupin e

lindjes.

Rrjedhimisht, skemat NDC kanë katër karakteristika (Palmer, 2006):


8

Vlera aktuale e përfitimit gjatë jetës së një individi është e barabartë me llogarinë

e balancës së individit në çdo kohë.

Për të ruajtur një normë fikse kontributi, asetet totale të sistemit NDC duhet të

jenë të barabarta ose më shumë se totali i detyrimeve.

Përfitimi NDC është ndërtuar si një pension i jetës, duke reflektuar jetëgjatësinë

në pension.

Bilanci financiar kërkon që llogaritë të vlerësohen në normën g + ρ.

Skemat e NDC mund të interpretohet si vënës i drejtësisë ndërmjet gjeneratave, pasi çdo

brez paguan të njëjtën sasi kontributi si një proporcion i të ardhurave dhe përfiton një

pension duke u bazuar në performancën individuale ekonomike gjatë ciklit të tij të jetës

dhe perspektivën personale të vdekshmërisë.

Shtylla e dytë ofrohet nga kompanitë në formën e pensioneve ose planeve profesionale.

Në këtë rast kompanitë quhen sponsor të këtyre skemave. Në mënyrë tipike, skemat e

pensioneve profesionale janë të financuara, dmth, fondi i aseteve të pensionit realizohen

nga kontributet ose primet e paguara nga punëdhënësi (skema sponsor) dhe nga punëtori

(skema anëtar) dhe nga kthimet e investimeve të këtyre kontributeve. Pensioni paguhet

nga fondi i përllogaritur duke filluar nga momenti i daljes në pension i punëtorit

(anëtarit). Në përgjithësi kompanitë e vogla japin fondin e përllogaritur një kompanie

sigurimi të jetës e cila më pas ofron një pension për gjatë gjithë jetës për pensionistin.

Skema e pensioneve përbëhet nga tre lloje anëtarësh: anëtar aktiv, të cilët ende punojnë

për kompaninë dhe japin kontribute; anëtar në pension, të cilët kanë dalë në pension nga

kompania dhe ju jepet një pension, dhe anëtar i shtyrë, të cilët nuk janë më duke punuar

për kompaninë dhe që akoma nuk kanë dalë në pension, por kanë fituar të drejtën për një

pension në bazë të shërbimit të tij të mëparshme për firmën dhe në sajë të anëtarësimit në

skemë. Pensioni bëhet i pagueshëm kur ky lloj anëtari del në pension nga puna e tij e

fundit.

Megjithëse shumica e skemave profesionale të pensioneve janë të financuara,

përllogaritja e përfitimeve të pensionit mund të ndryshojnë shumë nga njëri lloj i skemës

në tjetrin. Ka tre lloje kryesore të skemës profesionale: përfitime të përcaktuara (DB),

kontribute të përcaktuara (DC) dhe hibride.


9

Kohët e fundit, lloji më i përdorshëm i skemës është skema e DB. Në një skemë të tillë,

përfitimi është i përcaktuar dhe skema premton të paguajë një pension, bazuar në këtë

përfitim të përcaktuar, pavarësisht nga madhësia e fondit për të mbështetur këtë premtim.

Skema e thjeshtë DB ofron një pension fiks monetar, pavarësisht nga të ardhurat ose nga

inflacioni në të ardhmen. Skema të tilla kanë vendet si Gjermania dhe SHBA (ku

ata janë të njohur si përfitime fikse ose plane të shumave fikse).

Megjithatë, lloji më i përdorshëm i skemës DB është ai i skemës së lidhur me pagën dhe

më e përdorshmja e tyre është skema e pagës së fundit, në të cilën pensioni paguhet duke

u bazuar në pagën e fituar në vitin e fundit të punësimit (ose mesatarja e tre apo pesë

viteve të fundit të punësimit) të anëtarit të skemës. Në këtë rast, pensioni është një

fraksion i pagës së fundit, i cili llogaritet si produkt i normës akruale (p.sh., 1%) dhe

numri i viteve të punës.

Tabela 1.1 Vlera e Përfitimeve të Pensioneve në Raport me Pagën

Vitet e Punës Vlera aktuale e Përfitimeve

të Fituara (%)

Vlera e Rritur e

Përfitimeve (%)

1 0.32 0.32 10 0.98 6.88 20 3.1 32.58 30 9.18 115.68 40 26.08 365.14

Supozimet: Plani paguan një përfitim prej 1% të pagës së fundit për vit shërbimi. Pjesëmarrësit e planit hyjnë në plan në moshën 25, dalin në pension në moshën 65 vjeçare, dhe jetojnë deri në moshën 85 vjeç. Paga e punonjësit rritet me normën e inflacionit, e cila është 5% në vit. Norma e interesit e përdorur për të skontuar pensionin vjetor nominal është 9% në vit.

Burimi: Bodie (1990, tabela 1).

Tabela 1.1 tregon vlerën e përfitimeve të pensioneve në raport me pagën e fundit. Vlera

aktuale e përfitimeve të fituara në çdo vit është më e madhe në vitet e fundit sesa në vitet

e mëparshme. Për shembull, vlera aktuale e përfitimeve të fituara në vitin e 10-të të

anëtarësimit është 0.98% e pagës përfundimtare, ndërkohë që përfitimet në vitin e 40-të

janë të barabarta me 26.08%. Kjo rritje e vlerës së përfitimeve është shkaktuar nga dy

faktorë: vlera e kohës së parasë dhe inflacioni. Një punëtor në moshë është më afër

daljes në pension në krahasim me një punëtor të ri, prandaj vlerës aktuale e një njësie


10

shtesë

së përfitimit të pensionit është më e lartë për punonjësit në moshë.

Inflacioni rritet më shpejt sa më shumë që kalon koha për dy arsye. Së pari, me rritjen e

normës nominale të interesit, ajo rrit rëndësinë e efektit të vlerës së kohës. Së dyti, me

rritjen e pagave nominale, ajo rrit rëndësinë e komponentit të vlerësimit të përfitimeve të

fituara çdo vit. Me çdo vit shtesë të punësimit, një vit shtesë shërbimi është fituar dhe

paga nominale është më e lartë.

Kohët e fundit, është futur në përdorim edhe skema e pagave mesatare: pensioni është

bazuar në pagën mesatare të fituar gjatë karrierës së anëtarit. Një numër i

konsiderueshëm i industrive në Holandë kanë kaluar nga skema e rrogës së fundit të

karrierës në atë të rrogës mesatare. Në skemat e përfitimeve mesatare të rivlerësuara të

karrierës (CARE), llogaritja e pagave mesatare bën të mundur rregullimet e duhura sipas

çmimeve të përgjithshme apo inflacionit të pagave që kanë ndodhur gjatë karrierës së

anëtarit. Skema CARE është ndërmjet pagës mesatare dhe pagës përfundimtar duke u

mbështetur edhe në zemërgjerësinë e përfitimeve të pensioneve me këtë lloj skeme.

Një tjetër lloj i skemës DB është skema e bilancit të daljes në pension. Përfitimi është

përcaktuar në termat e një shumë të madhe dhe jo në formën e një pensioni dhe

përllogaritet në mënyrën e zakonshme, si shumëfishues i një shume akruale (një

përqindje e specifikuar e pagës mesatare të karrierës) dhe viteve të shërbimit. Nëse do

përdorej paga përfundimtare në vend të pagës mesatare, skema do merrte emrin shuma e

pagave të fundit ose skema e kapitalit të pensionit. Këto lloj skemash përdoren në Japoni

dhe Australi. Këto skema nuk janë skema të mirëfillta pensioni, megjithatë, kjo shumë e

madhe përdoret për të blerë një pensioni, duke siguruar kështu të ardhura të sigurta gjatë

gjithë jetës.

Skema DB tregon një tepricë në qoftë se vlera e aseteve në fondin e pensionit e tejkalon

vlerën e detyrimeve, domethënë vlerën aktuale të premtimeve për të ardhmen e pagesave

të pensionit. Skema DB tregon një deficit nëse vlera e detyrimeve tejkalon asetet.

Rregullatorët e pensioneve apo mbikëqyrësit (të emëruar nga qeveria) zakonisht

vendosin rregulla strikte për eliminimin e këtyre dy elementëve. Tepricat zakonisht

eliminohen përmes sponsorizimeve të pushimeve të kontributeve, dmth, sponsori ndalon


11

dhënien e kontributeve në fondin e caktuar derisa teprica është eliminuar. Deficitet

eliminohen përmes një serie të pagesave të mangëta, pra, me kontribute të tjera nga

sponsori, të cilat shuajnë deficitin brenda një periudhë të caktuar, p.sh. 5-10 vjet ose

mesatares së mbetur të viteve të shërbimit të forcës punëtore të kompanisë (zakonisht

rreth 15 vjet).

Gjithnjë e më shumë, skemat DB janë duke u zëvendësuar me skemat DC. Në skema të

tilla, norma e kontributeve në skemë është pjesa e përcaktuar. Kontributet mund të jetë

një shumë fikse vjetore ose ata mund të jetë një përqindje fikse e pagës. Pensioni do të

varet nga vlera e fondin të përllogaritur nga koha e daljes në pension. Asnjë nivel i

veçantë i pensionit nuk mund të premtohet në skemën DC. Nëse vlera e fondit është e

ulët, qoftë si rezultat i kontributeve të ulëta apo performanca e dobët e investimeve,

atëherë edhe vlera e pensioneve do të jetë e ulët. Nëse vlera e pensioni është e lartë,

atëherë edhe pensioni do të jetë përkatësisht i lartë. Nga përkufizimi, skemat DC nuk

tregojnë as teprica as deficite.

Skemat hibride kanë një ndërthurje të komponentëve DB dhe DC. Shembujt kryesore

janë si më poshtë (Wesbroom dhe Reay, 2005):

Skema hibride e vijueshme. Skema mund të ketë element të DC (zakonisht

quhen skema inkubatori të DC) për ata nën një moshë të caktuar (p.sh., 45)

dhe një element DB për ata sipër kësaj moshe. Një skemë e tillë ofron një

transportueshmëri më të mirë për punonjësit e rinj që tentojnë të jenë më të

lirshëm/lëvizshëm dhe të një pensioni më të parashikueshme për punëtorët

më në moshë.

Skema kombinimi hibrid. Skema ofron një pension DB të lidhur me pagën

deri në një limit (i cili mund të jetë paga bazë) dhe një pension DC të lidhur

me pagën më lart se ky limit (i cili mund të jetë element variabël i pagës).

Marrëveshje përforcuese. Ka dy lloje kryesore. E para është një skemë DC

me një DB të përforcuar. Një skemë e tillë parashikon një pension minimum,

bazuar në atë që një skemë DB korrespondon me të njëjtën eksperiencë page

dhe shërbim që duhet të jetë paguar, në rast se performanca e investimeve

është shumë e varfër. E dyta është një skemë DB me një DC të përforcuar.

Kjo lloj skeme synon të ofrojë një garanci 'vlerë-për-para' për të larguarit


12

para kohe. Vlera e përfitimit të pagës së fundit është e garantuar që të mos

jetë më pak se një përfitim DC llogaritur në bazë të një shumëfishuesi të

kontributeve të anëtarëve të akumuluara me interes.

Skema e bilancit të arkës. Kjo është një skemë e përfitimit të përcaktuar në të

cilën përfitimi është përcaktuar si një llogari individuale brenda skemës.

Skema përcakton shkallën e kontributit dhe shkallën e kthimit të investimeve

(të pavarur nga performanca e pasurive themelore në skemë, por zakonisht të

lidhur me kthimin në obligacione) që do të kreditohet në llogarinë e anëtarit.

Shuma totale e akumuluar në pension është përdorur për të blerë një pension.

Për anëtarin, skema e bilancit të arkës i ngjan një skemë DC. Kjo është

marrëveshja më e zakonshme hibride në SHBA (Rappaport et al., 1997). Kjo

lloj skeme njihet gjithashtu si një skemë e riskut të përbashkët.

Skema e përfitimit të shënjestruar. Kjo është një skemë DC, por qëllimi është

për të ofruar një pension objektiv, kështu që kontributet do të duhet të

rregullohen gjatë kohës nëse fondi është i pamjaftueshëm ose e tejkalon

objektivin.

Shtylla e tretë është çdo lloj kursimi shtesë për pension që individi zgjedh të ketë më

tepër nga shuma që sigurohet nga shteti apo nga kompania për të cilën ka punuar. Këto

kursime zakonisht mbahen në llogari depozituese ose në fonde të përbashkëta të

investuara në kapitale ose obligacione. Nëse individi zgjedh për të bërë këtë nëpërmjet

një skeme formale pensioni, kjo lloj skeme do të jetë pa dyshim në formën e një skeme

DC, e njohur si një skemë pensioni personal ose një llogari individuale pensioni. Asete

të tjera mund të përdoren gjithashtu për të siguruar të ardhura në pension. Shembulli më i

mirë i këtij lloj aseti është shtëpia. Kur ata dalin në pension, individët mund të shesin

shtëpinë e tyre për të blerë një shtëpi më të vogël në mënyrë që të rrisin fuqinë e tyre të

shpenzimeve gjatë viteve në pension. Një alternativë tjetër është që të marrë hua kundrejt

kapitalit të shtëpisë dhe do të lejojë akumulimin e interesit. Kredia fillestare dhe interesat

e akumuluar paguhen në kohën e vdekjes së individit nga të ardhurat e shitjes së

shtëpisë.

Gjithashtu ka një shtyllë të katërt e cila mbështet moshën e vjetër, puna pas daljes në

pension. Ndonjëherë kjo varet nga preferencat dhe zgjedhjet e individëve. Disa

individëve nuk ju pëlqen ideja e të qenurit të punësuar gjatë një dite të tërë dhe një ditë


13

më pas të mos kenë punë për të bërë. Këto individë preferojnë një hyrje graduale në

pension, pra të kenë një punë të pjesshme edhe nëse ata kanë arritur moshën e pensionit.

Pensioni nuk është e vetmja çështje që njerëzit e moshuar duhet të merren. Problemet

shëndetësore, shpenzimet mjekësore dhe nevoja për një kujdes afat-gjatë janë çështje që

shumë njerëz përballen sapo ato fillojnë të plaken. Meqenëse kostot e politikave të

sigurimit të cilat mbulojnë shpenzimet e kujdesit afat-gjatë ekzistojnë, shumë pak njerëz

arrijnë ti përballojnë ato.

1.3 Sistemet e Pensioneve Publike në Botë

Gjermania është vendi i parë në botë i cili ka futur një sistem pensioni të detyrueshëm

publik në vitin 1889. Sistemi ishte i detyrueshëm dhe kontribues, punëdhënësit dhe

punëtorët ishin të detyruar të kontribuonin në lidhje me pagën që përftonin. Shteti

gjithashtu shtonte një normë të vogël subvencionit. Përfitimet ju jepeshin punëtorëve të

paaftë dhe të ish-punëtorëve të cilët jetonin më shumë se shtatëdhjetë vjeç. Kjo skemë

përfshinte një pjesë të madhe të fuqisë punëtore, 40 përqind në fillimet e sistemit dhe 54

përqind nga viti 1895 (Arza dhe Johnson 2004).

Në tre dekadat në vijim shumë vende të tjera evropiane ndoqën Gjermaninë si shembull

duke futur kështu sistemin publik të pensioneve. Australia dhe Zelanda e Re ishin dy

vendet që aplikuan sistemin e pensioneve publike, ashtu siç ishte edhe Argjentina, e cila

ishte një nga ekonomitë më të pasura të botës në fillimet e shekullit të njëzetë. Gjatë 100

viteve në vijim pensionet publike janë miratuar nga pothuajse të gjithë vendet si pjesë e

një zgjerimi global të sistemeve të sigurisë sociale. Nga 2007, më shumë se 170 janë

bërë pjesë e sistemit publik të pensioneve, megjithëse në disa nga këto vende mbulimi i

këtij sistemi ka qenë minimal. Tabela 1.2 tregon datën në të cilën disa nga vendet në

mbarë botën ndërmorën hapat e parë legjislativë për të futur skemat publike të

pensioneve. Në përgjithësi mund të vihet re një korrelacion i përgjithshëm midis nivelit

ekonomik të zhvillimit të një vendi dhe kohës së legjislacionit të pensioneve. Një nga

përjashtimet më të papritura është Shtetet e Bashkuara, i cili miratoi sistemin e

pensioneve më vonë se Afrika e Jugut, Brazili dhe Greqia.


14

Tabela 1.2 Data e Ligjit të Parë të Pensioneve në disa Shtete

EUROPA AMERIKA E VERIUT

Gjermania 1889 Shtetet e Bashkuara 1935 Mbretëria e Bashkuar 1908 Kanada 1927 Franca 1910 Suedia 1913 AZIA

Italia 1919 Japonia 1941 Holanda 1919 Turqia 1949 Spanja 1919 Kina 1951 Polonia 1927 India 1952 Greqia 1934 Singapor 1953

Arabia Saudite 1962

AMERIKA LATINE Pakistan 1972 Argjentina 1904 Brazili 1923 AFRIKA

Kili 1924 Afrika e Jugut 1928 Kosta Rika 1941 Egjipti 1955 Meksika 1943 Tunizia 1960

Nigeria 1961

OQEANIA Etiopia 1963 Zelanda e Re 1898 Gabon 1963 Australia 1908 Kenja 1965

Burimi: Bazuar në databazën e ―Social Security Worldwide‖ dhe në ―International Social Security Association‖

Mbulimi i sistemeve të pensionit janë të lidhura edhe me nivelin e zhvillimit ekonomik.

Në vendet më të zhvilluara, planet e pensionit të detyrueshme për moshën e vjetër

mbulojë më shumë se 90 përqind të forcës së punës. Megjithatë, përqindja e pjesës së

mbuluar në vendet në zhvillim është relativisht e vogël. Në shumë raste, mbulimi është i

kufizuar në kategori të caktuara të punonjësve të tilla si: nëpunës civil, personel ushtarak,

si dhe punonjësit në sektorin formal ekonomik. Pjesa rurale e popullsisë, kryesisht

punëtorët në bujqësi kanë pak ose aspak mbulim të pensionit në pjesën më të madhe të

vendeve në zhvillim.


15

Tabela 1.3 Struktura e Skemës së Pensionit në disa Shtete

Kontributive Jo-kontributive

Fond

et e

ku

rsim

eve

Skem

at

prof

esio

nale

të

dal

jes n

ë pe

nsio

n

Skem

at

indi

vidu

ale

të

dal

jes n

ë pe

nsio

n

Nor

më

e sh

esht

ë

Të li

dhur

m

e fit

imet

Mea

ns-

test

ed

Nor

më

e sh

esht

ë un

iver

sale

Evropë Gjermani Angli Francë Suedi Itali Holandë Spanjë Poloni Greqi Oqeani Zelanda e Re Australi Amerikë Latine Argjentinë Brazil Kili Kostarikë Meksikë Amerikë Veriore Kanada SH.B.A. Azi Japoni Turqi Kinë Indi Singapor Arabia Saudite Pakistan Afrika Afrika e Jugut Egjipt Tunizi Nigeri Etiopi Kenja

Burimi: Bazuar në databazën e Social Security Worldwide, vitet 2002-4, International

Social Security Association.


16

Tabela 1.4 paraqet një ilustrim krahasues të shpenzimeve të pensioneve si një proporcion

i PBB-së në rajone të ndryshme. Në rajonet më pak të zhvilluara, si Afrikë dhe Azi për

shembull, vlera totale e përfitimeve ka qenë dhe mbetet ende shumë e vogël. Vendet me

të ardhura mesatare si Amerika Latine, caktojnë një pjesë disi më të lartë të PBB-së për

të paguar pensionet. Vendet evropiane rezervojnë një pjesë më të lartë për pensionet. Në

vitin 1990 kjo shifër ishte mbi 10 përqind e PBB-së. Në Amerikën e Veriut, në Shtetet e

Bashkuara dhe Kanada, buxheti i pensioneve është më i vogël se në vendet evropiane.

Në disa vende të zhvilluara, ku mbulimi zakonisht ekziston i plotë, ndryshimet më së

shumti janë të lidhura kryesisht me demografinë, por edhe me strukturën institucionale të

skemave të pensioneve, veçanërisht rregullat që kanë të bëjnë me të drejtën e

përzgjedhjes dhe nivelin e përfitimit. Strukturat institucionale dhe demografike rrisin

gjithashtu edhe shpenzimet e pensioneve. Vendet me rritje më të lartë të shpenzimeve

zakonisht përballen me sfidën e një popullsi me përqindje të lartë të plakjes. Këto janë

kryesisht vendet evropiane me të ardhurat lidhur me përfitimet. Ndërsa vendet që

përmbajnë skemat means-testing, të tilla si Australia, apo vende me përfitime të ulta, si

për shembull, Mbretëria e Bashkuar, ose një kombinim i të dyjave, si Kanada dhe

Shtetet e Bashkuara, kanë një rritje më të ulët të shpenzimeve të pensioneve. Norma e

rritjes së shpenzimeve është më e ulët në vendet që kanë popullsi të re demografike dhe

një nivel kufizimi efektiv të mbulimit të pensioneve, të tilla si Meksika, Kenia, Etiopia

dhe India.

Tabela 1.4 Shpenzimet e Sigurimeve Shoqërore, 1990a

Zona b

Shpenzimet Totale të

Sigurisë Sociale si % e

PBB

Shpenzimet e

Pensionit si % e PBB

Gjithë Shtetet 14.5 6.6 Afrika 4.3 1.4 Azia 6.4 3 Evropa 24.8 12.1 Amerika Latine dhe Karibanet 8.8 2.1 Amerika e Veriut 16.6 7.1 Oqeania 16.1 4.9

a Burimi: Raporti Botëror i Punës 2000, ILO.

b Mesataret i referohen vetëm shteteve të cilat kanë të dhëna.


17

1.3.1 Shembuj të Sistemeve të Pensionit

Sistemi i Sigurimeve Shoqërore në Shtetet e Bashkuara

Themeluar në vitin 1930, sistemi i Sigurimit Social SHBA është një sistem i mandatuar

publik i përfitimeve të përcaktuara me pjesëmarrje shumë të gjerë dhe të detyrueshëm.

Shumë pak grupe janë lejuar të jenë jashtë kësaj skeme. Përfitimet e pensionit mesatar

përfaqësojnë një normë zëvendësimi rreth 50 përqind të 35 vjetëve më të mira të

historisë së pagave. Disa rregullim janë bërë për të rishpërndarë pensionin pjesëmarrësve

më të varfër, pra, norma individuale e zëvendësimit mund të ndryshojë nga mesatarja.

Prandaj, norma e zëvendësimit e ofruar shtesës më të varfër është më e lartë se sa për ata

me të ardhura më të larta. Përfitimet paguhen deri sa individi vdes, duke përfshirë

indeksim të konsiderueshme në inflacion (që nga viti 1972). Sistemi është projektuar

sipas kontureve të një sistemi PAYG me kontribues aktualë që financojnë pagesat e

pensioneve. Aktualisht, sistemi i Sigurimeve Shoqërore nuk është një sistem i pastër

PAYG, i cili ishte i tillë në mes të viteve 1970. Me kontributet ekzistuese, drejtimi i

sistemit drejt falimentimit ishte i pashmangshëm. Si rezultat i kësaj gjendje, Komisioni

Greenspan në 1982-1983 rekomandoi një rritje të menjëhershme në kontribute, e cila do

të lejonte ndërtimin e një rezervë, i ashtuquajtur Fondi i Mirëbesimit, për të mbuluar

mungesat në të ardhmen. Për fat të keq kjo reformë është e pamjaftueshme dhe reforma

të tjera të reja janë parë të nevojshme për të shmangur falimentimin në shekullin e njëzet

e një.

Planet 401 (K) dhe Llogaritë Individuale të Daljes në Pension në Shtetet e

Bashkuara

Këto skema janë më të përhapura në Shtetet e Bashkuara dhe përmenden kur diskutohen

planet e kontributeve të përcaktuara të financuara. Nën skemën 401 (K), të dy,

punëdhënësit dhe punonjësit kontribuojnë në këto fonde nga të ardhurat para-tatimore.

Pjesëmarrësit janë të lirë të zgjedhin strategji të investimeve nga një grup i zgjedhur i

ofruesve privatë të cilët menaxhojnë asetet për pjesëmarrësit. Ata lejohen të marrin hua

nga llogaria e tyre, brenda një limiti të caktuar dhe sipas dëshirës së tyre, por pagesa

duhet bërë sipas rregullave të përcaktuara.


18

Sipas llogarive individuale të daljes në pension, individët fillojnë të jenë pjesë e planit

direkt nëse ata plotësojnë kriteret e përshtatshme të caktuara. Pjesëmarrësit kanë

zgjedhje të mjaftueshme në strukturë (i) për të zgjedhur alokimin e aseteve (një përzierje

e obligacioneve dhe kapitalit; asete kombëtare dhe ndërkombëtare) dhe (ii) për të

zgjedhur menaxherin/menaxherët e preferuar nga një listë menaxherësh dhe fondeve të

përbashkëta. Pjesëmarrësit ose kanë zgjedhje të plotë për alokimin e aseteve dhe

përzgjedhjes së fondit (plane të vetë-drejtuara) ose mund të delegojë përgjegjësinë

ofruesit të shërbimit. Tërheqja e fondeve lejohet për të financuar disa aktivitete, por nëse

këto fonde nuk janë kthyer para daljes në pension, pjesëmarrësve ju shkaktohet një

ngjarje takse sepse llogaritë individuale të daljes në pension nuk janë më një taksë e

shtyrë kursim. Ky pension mund të blihen nga ofruesit e shërbimit duke u bazuar në

akumulim në pension.

Në të dy sistemeve, pjesëmarrësit kanë liri veprimi në lidhje me nivelin e kontributeve,

por kanë kufizime në kontributet maksimale. Këto limite mbi kontributet ekzistojnë

sepse kursime të tilla janë taksë e shtyrë. Megjithatë, këto limite kanë ndryshuar gjatë

kohë, duke lejuar pjesëmarrësit të ndryshojnë shumën që ata kontribuojnë në këto plane.

Modeli i Kontributit të Përcaktuar Kilian

Modeli kilian, i implementuar në vitin 1981, përfshin shkrirjen graduale të sistemit

PAYG dhe zëvendësimin me një sistem DC detyrueshëm. Punëtorët e rinj mund të

marrin pjesë vetëm në sistemin DC, ndërsa pjesëmarrësit në sistemin PAYG mund të

zgjedhin midis sistemit të vjetër ose të ri. Asetet menaxhohen nga kompanitë private të

përzgjedhura nga pjesëmarrësit nga lista e miratuar nga qeveria me individët të cilët

sigurojnë performancën e riskut të investimeve. Sistemin kilian përfshin disa garanci: një

përfitim i ulët i ndihmës sociale për ata që nuk mbulohen nga plani i detyrueshëm, një

pension minimal i garantuar nga shteti prej rreth 25 përqind i pagës mesatare nëse

kontributet janë kryer për të paktën 20 vjet, një normë përfitueshmërie minimale e

garantuar për çdo fond pensioni krahasuar me mesataren për vendin, dhe pagesa vjetore

të garantuara nga shteti nëse kompania e sigurimeve dështon. Skema të ngjashme me atë

kiliane janë miratuar edhe në pjesë të tjera të Amerikës Latine - në Argjentinë, Kolumbi,


19

dhe Peru – duke ofruar një zgjedhje në shtyllën e dytë ndërmjet sistemit të kontributeve

të përcaktuar i cili menaxhohet privatisht dhe sistemit publik të përfitimeve të

përcaktuara PAYG. Megjithatë, individët lejohen të japin kontribute vullnetare për

fondet e tyre për një dalje më të hershme në pension.

Reforma e Meksikës

Skemat e pensioneve në Meksikë dhe Kili kanë shumë të përbashkëta. Ndryshimi

kryesor i sistemit të Meksikës, i cili dikur ka përdorur skemën e vjetër DB PAYG dhe

kaloi në planin DC, i është ofruar (në pension) zgjedhja për të marrë një pension bazë

ose në akumulimin e tyre aktual ose në një pjesëmarrje në dukje të barabartë në skemën

e vjetër DB (dmth, aq sa grumbullimi do të ishte në qoftë se ata kishin fituar kthimin e

normë së brendshme të PAYG). Prandaj, komponenti DC i reformës së Meksikës mund

të konsiderohet si e ngjashme me sistemin e Kilit, me një garanci të qartë të daljes në

pension për pjesëmarrësit aktualë. Pjesëmarrësve të ardhshëm ju është dhënë një pension

minimal të lidhur me pagën minimale në kohën e daljes në pension, si në skemën kiliane.

Në pension, pjesëmarrësit mund të zgjedhin ose të blejnë një pension nga një shitës

privat ose të marrin tërheqje të programuar nga menaxheri i fondit. Shuma vjetore është

e bazuar në bilanc, duke përfshirë interesin, të pjesëtuar nga jetëgjatësia. Pensioni nga

shitësi privat nuk mund të jetë më pak se garancia minimale e pensionit.

Skema Italiane

Italia ka qëndruar për një kohë të gjatë në skemën PAYG, të plotësuar me një fond

pagese të shkurtimit nga puna, të cilat janë të dyja të njohura për mënyrën e tyre

shtypëse. Kontributet e pensioneve të mandatuara përllogariten për më shumë se 40

përqind të pagës së një punonjësi. Një aspekt interesant është se përfitimet janë bazuar në

normën e realizuar të rritjes së të ardhurave, duke i dhënë skemës e një nuancë të

kontributit të përcaktuar. Kohët e fundit, Italia ka eksperimentuar një reformë që lejon

punëtorët të zhvendoset kontributet e fondit të pagesës së shkurtimit nga puna në

llogaritë individuale në fondet e përbashkëta të profesionit të tyre. Këto investime janë


20

për një periudhë fillestare, pas së cilës punëtorët janë të lirë për të kaluar në fondin e

përbashkët të një profesioni tjetër ose në fonde më të gjerë. Prandaj, megjithëse janë

llogari individuale privatisht të menaxhuara, ka një zgjedhje të kufizuar të mjeteve të

investimeve dhe grupim disi arbitrar i pjesëmarrësve sipas profesionit (pamvarësisht nga

mosha, të ardhurat, ose kapaciteti i sigurimit të risqeve).

1.3.2 Reformat në Botë

Sistemi i pensioneve ka qenë dhe është i diskutuar edhe në ditët e sotme. Vende të

ndryshme kanë implementuar ose janë bërë pjesë e reformave të ndryshme përsa i përket

sistemit të pensionit. Për shkak të ndryshimeve në strukturën e popullsisë, qasjeve

politike dhe ekonomike të vendeve të ndryshme, ka lindur nevoja për ekzistencën e

sistemeve të ndryshme të pensioneve. Sistemi tradicional PAYG është bërë pjesë e

shumë vendeve, por pas propozimit të Bankës Botërore në 1994, shumë vende kanë

kaluar nga sistemi i pa financuar, në një sistem plotësisht të financuar. Përveç këtyre dy

forma, ka edhe dy sisteme të tjera të rëndësishme. Një prej tyre është sistemi i Fondit të

Pensionit të matur, i cili zbatohet në rreth 20 vende, të tilla si Malajzia, Singapori dhe

Hong Kong, (Bateman dhe Piggott 1997) dhe i dyti është sistemi Imagjinar i

Kontributeve të Përcaktuara aplikuar në Letoni, Suedi, Itali dhe Poloni.

Schwarz dhe Demirguc-Kunt (1999) kanë bërë një përmbledhje të tipeve kryesore të

reformave në sistemin e pensionit për mbarë botën. Sipas klasifikimit të tyre, 82 vende e

kanë kryer reforma, nga të cilat 21 vende kanë ndërmarrë reforma të thella strukturore.

Nga reformatorëve më të mëdhenj, 10 vende po kalojnë drejt llogarive individuale të

financuara plotësisht (Modeli Latino-Amerikan); 3 vende të OECD-së po adoptojnë një

sistem DC të punëdhënësit-sponsor, dhe 3 vende (Letonia, Polonia dhe Suedia) janë

duke përdorur sistemin NDC. Shumë vende të tjera në zhvillim janë duke lëvizur në

drejtim të kundërt, nga dhënia e fondeve DC në sistemin e përfitimeve të përcaktuara

PAYG.


21

Tabela 1.5 Klasifikimi i Reformave të Pensionit

Ndryshuar Nga Në Shembuj (Shtete)

Përfitime të Përcaktuara PAYG

Sistemi i kontributeve të përcaktuara të financuara

plotësisht (Llogari Individuale)

Kili, Argjentina, Bolivia, Kolumbia, Meksika, Peru,

Hungaria, Kazakistani

Sistemi imagjinar i kontributeve të përcaktuara Letonia, Polonia, Suedia

Sistemi i kontributeve të përcaktuara të

punëdhënësit-sponsor

Shtetet e OECD (p.sh. Australia, Danimarka,

Zvicër)

DC-Fonde të Siguruara Sistemi PAYG Indonezia, Nigeria

Sistem Pensioni Jo Formal Sistem i ri Angora, Guatemala, Mozambik, Oman,

Zimbabve Burimi: Bazuar në Schwarz dhe Demirguc-Kunt(1999)


22

'' Theksi i deklaratës së misionit të ri të ABP është arritja e një sistemi të qëndrueshëm

pensioni që është tërheqës për të rinjtë dhe të moshuarit, i cili mbetet i përballueshëm në

sajë të një menaxhimi të shëndoshë financiar. . .Bordi i Guvernatorëve ka vendosur për

një qeverisje të mirë të bazuar në parimet e pranuara. . ''.

Raporti Vjetor ABP, 2005

Kapitulli 2

PASQYRA E LITERATURËS

Megjithëse kërkimet dhe dokumentet në lidhje me fushën e sistemit të pensioneve në

Shqipëri janë të kufizuara, hulumtimi në këtë temë ndryshon nga literatura ekzistuese

pasi në këtë studim është përdorur modeli OLG i cili përdoret për të shqyrtuar sistemin e

pensioneve në Shqipëri si dhe reformat në këtë sistem. Ky studim është i ndarë në dy

faza kryesore: i pari është një sfond hulumtimi dhe kërkimi për të kuptuar dhe analizuar

më mirë sistemin e pensioneve dhe reformat në këtë vend, dhe i dyti është përdorimi dhe

vlerësimi i situatës në këtë sistem me ndihmën e përllogaritjeve me modelin OLG si një

mjet analitik.

Ka shumë debate rreth reformës së pensioneve si në rang kombëtar ashtu edhe në atë

ndërkombëtar. Studiues të mirëfilltë në fushën e kërkimeve ekonomike, si psh., Feldstein

(Zyra Kombëtare e Kërkimeve Ekonomike, NBER) dhe James (Banka Botërore)

përkrahin privatizimin e sigurimeve shoqërore, ndërsa, Diamond dhe Stigliz

kundërshtojnë privatizimin (Orszag dhe Stigliz, 1999). Natyrisht, kjo temë ka qenë dhe

është e hapur për një debat të gjerë.


23

2.1. Literatura në Lidhje me Modelin e Mbivendosjes së Gjeneratave

Zakonisht reforma e pensioneve përfshin rishpërndarje të konsiderueshme në breza të

ndryshëm. Një model OLG mund të shpjegojë sjelljen individuale gjatë periudhave të

ndryshme të jetës, kështu që modeli OLG është një mjet i fuqishëm për të studiuar

alokimin e burimeve në breza të ndryshëm, e cila më pas bëhet një fushë e përshtatshme

kërkimore për reformën e pensioneve.

2.1.1. Një Fushë Studimi për Modelin OLG

Ky nënseksion paraqet një kornizën analitike për modelin OLG. Së pari është i

rëndësishëm shqyrtimi i një modeli bazë OLG, si dhe krahasimi i modelin OLG të

Diamond (1965), me modelin e rritjes së Solow-Swan (1956) dhe familjen e modeleve

që supozojnë një konsum të pafundmë si Ramsey (1928), Cass (1965), dhe Koopmans

(1965).

• Një Modeli i Thjeshtë OLG

Koncepti i modelit OLG u gjet për herë të parë nga Allais (1947), dhe u standardizua

nga Samuelson (1958) dhe u bë i njohur nga Diamond (1965). Samuelson (1958) mori

në konsideratë një ekonomi të pastër këmbimit (me mallrat e vetme, por pa prodhim),

duke ndërtuar kështu një model me dy-periudha të ciklit të jetës për të shqyrtuar

përcaktimin e normave të interesit të tregut dhe çështjet e sigurimeve shoqërore. Me

futjen e një sektori të prodhimit në modelin Samuelson-it, Diamond (1965) zhvilloi një

model OLG me kapital fizik dhe sektor publik, i cili u bë pikë referimi për modelin

OLG.

Në një model të thjeshtë OLG, i tillë si ai i Diamond (1965), ekzistojnë dy breza në të

njëjtën kohë dhe secili nga këto dy breza kalon nga dy periudha. Në periudhën e parë të

një brezi individi është i ri dhe punon me kohë të plotë, ndërsa në periudhën e dytë ai /

ajo është i vjetër dhe ka dalë në pension. Në fund të periudhës së dytë individi vdes dhe

një brez i ri lind, dhe kështu ekonomia vazhdon. Brezi i ri përballet me dy zgjedhje

ekonomike: nga njëra anë duhet të vendosë ndarjen e të ardhurave ndërmjet kursimit dhe


24

konsumit dhe nga ana tjetër duhet të vendosë për kohën që do shpenzojë në punë dhe

kohën e lirë, ndërsa gjenerata e vjetër konsumon nga kursimet që ka mbledhur vete ai në

periudhën e rinisë (pa ndonjë trashëgimi të lënë). Bazuar në kornizën e modelit OLG, ky

model ndërthur dy marrëdhënie: lidhja e parë është një zgjedhje individuale dhe të

ardhura agregate në ekonomi, dhe lidhja e dytë është ndërmjet prodhimit dhe konsumit.

• Krahasimi i modelit OLG me disa modele të tjera

Në teorinë neo-klasike të rritjes ekonomike pyetjet kryesore përqendrohen në mënyrën e

ndarjes së të ardhurave të një individi ndërmjet konsumit dhe kursimit të akumulimit të

kapitalit dhe ndikimin e tij në rritjen ekonomike. Solow-Swan (1956), supozon normën

e kursimit individual (të kursyer mbi të ardhurat individuale) të jetë ekzogjene dhe e

vazhdueshme, duke përmbledhur tezën e tij se akumulimi i kapitalit nuk mund të

përllogaritet si rritje ekonomike. Edhe pse modeli i Solow-Swan merr në konsideratë

ndarjen e të ardhurave për konsum dhe kursim si dhe shqyrton efektin e akumulimit të

kapitalit në rritjen ekonomike, modeli Solow-Swan nuk optimizon sjelljen individuale

ekonomike. Rrjedhimisht, modeli Solow-Swan është konsideruar i kufizuar në

shpjegimin e rritjes ekonomike.

Por nga ana tjetër, modelet teorike tradicionale të Ramsey (1928), Cass (1965) dhe

Koopmans (1965), si dhe formulim i modelit OLG nga Diamond (1965) e zbehin

supozimin se norma e kursimit është ekzogjen dhe konstante. Individi përcakton në

mënyrë optimale dhe të vetëdijshme nivelin e kursimit / investimit dhe konsumit në

çdo periudhë kohore. Në fakt, të dy modelet, si ai i Diamond dhe ai i Ramsey-Cass-

Koopmans kanë nxjerrë në pah se individi vendos në mënyrë optimale nivelin e

kursimit dhe konsumit si dhe kohën e kaluar në punë dhe kohën e lirë, si dhe lidhjen

ndërmjet zgjedhjes-mikro dhe rezultatet-makro. Rrjedhimisht, modeli Diamond mund

të përdoret për të shqyrtuar çështjet e mirëqenies dhe çështjet e tjera shqetësuese në

ekonomi. Ky model është bërë një mjet popullor kërkimor për çështjet ekonomike, të

tilla si tema e reformës së pensioneve.

Dallimi kryesor ndërmjet modelit Ramsey-Cass-Koopmans (horizont-infinit) dhe

modelit (OLG) të Diamond është se në modelin e Diamond ekziston hyrja e

vazhdueshme e gjeneratave të reja në ekonomi, ndërsa modeli Ramsey-Cass-


25

Koopmans përmban një numër fiks individësh të cilët jetojnë pafundësisht. Në

modelin Ramsey-Cass-Koopmans sjellja individuale nuk ka asnjë ndryshim për mosha

të ndryshme, individi nuk i nënshtrohet një cikli jete me të ardhura të ulëta në rini, të

ardhura të larta në moshën adulte dhe të ardhura të ulta pas daljes në pension. Në

mënyrë që të ekzaminohen çështjet ekonomike të tilla si efektet e kursimit dhe

konsumin mbi akumulimin e kapitalit dhe rritjen ekonomike, lind nevoja për

përdorimin e modelit OLG të Diamond, në të cilin individi kalon nga një grupmoshë

në tjetrën dhe ku ka më shumë se një brez në jetë në të njëjtën periudhë kohore. Kjo

është arsyeja kryesore se pse modeli OLG është përdorur gjerësisht për të studiuar

temat e reformës së pensioneve.

Për më tepër, është e rëndësishme të nënvizohet fakti si modeli OLG bën supozime të

tjera në lidhje me harkun kohor të jetës së individit: harku kohor i të gjithë individët

është supozuar të jetë identik - të gjithë individët në një grupmoshë kanë lindur dhe

vdesin në të njëjtën kohë, dhe janë të sinkronizuar në periudha të ndryshme të jetës.

Në fakt, në mënyrë për të shmangur komplikacionet në modele, Diamond ka zgjedhur

një strukturë të thjeshtë në lidhje me moshën ku çdo individ ka një hark kohor

uniform, prandaj edhe ndryshimet në strukturën demografike nuk patën një rëndësi të

veçantë në modelin e Diamond. Duke filluar me Yaari (1965), disa ekonomistë kanë

konsideruar ndikimin e ndryshimit demografik në ekonominë dhe e kanë futur një

strukturë te moshës në kuadrin e modelit OLG. Yaari (1965) shqyrton efektet e

pasigurisë së jetës në konsumin individual dhe argumenton se individët mund të bëjnë

ndarjen e nivelit të pasurisë për konsum nga pjesa që duan të lënë trashëgimi, kur

ekziston edhe siguracioni. Blanchard (1985) përfshin gjetjet e Yaari (1965) dhe

Diamond (1965), dhe zhvillon një kornizë më të plotë të OLG në të cilën individ

përballet me një probabilitetin konstant të vdekjes së menjëhershme.

He (2004), një ekonomist kinez, shqyrton në mënyrë kritike dhe klasifikon Ramsey-

Cass-Koopmans, Diamond (1965) dhe Blanchard (1985). Ai argumenton se në

Ramsey-Cass-Koopmans një individ ka horizont të pafund, pa marrë parasysh

probabilitetin e vdekjes; Diamond (1965) e konsideron individin me një jetëgjatësi të

kufizuar dhe të njëtrajtshme, ndërsa Blanchard (1985) merr një individ me horizont të

pafund dhe pasiguri vdekshmërie. Ai sugjeron një kombinim tjetër duke formuar një

model të individit me hark kohor të kufizuar dhe me probabilitet të pasigurt


26

vdekshmërie (Tabela 2.1), dhe zhvillon një qasje të re kërkimore në modelimin e

individit me jetë të fundme dhe pritshmëri të pasigurt të jetës.

Tabela 2.1 Klasifikimi i Modelit

2.1.2. Përllogaritjet e Modelit OLG dhe Pasojat e Tij

Ky seksion merr në shqyrtim kornizën e përgjithshme të përllogaritjeve të modelit OLG

duke futur në analizë edhe politikën e sigurimit social.

• Përllogaritjet e modelit OLG

Modeli OLG me dy periudha ofron njohuri teorike në lidhje me sjelljen individuale, por

anashkalon rafinimin e një përfaqësimi më të hollësishëm të ndryshimeve në jetë.

Auerbach dhe Kotlikoff (1983, 1985 dhe 1987) kanë qenë kontributorët themelorë në

këtë fushë. Modeli i Auerbach-Kotlikoff sugjeron se do të jetë më realist për një individ

që të ketë 55 vjet (ose më pak apo më shumë) periudha të jetës, për çdo vit të moshës

madhore (nga viti 20 në vitin 75 të jetës); duke bërë kështu të mundur një model OLG i

cili mund të identifikojë disa tipare të sjelljes individuale gjatë ciklit të jetës. Duke

kaluar nga modeli me dy-periudha të ciklit të jetës në një model me 55 periudha, modeli

i Auerbach-Kotlikoff aplikon një kornizë të OLG në një mënyrë më realiste duke

zhvilluar prototipin e një modeli OLG të llogaritshëm. Meqenëse modeli Auerbach-

Kotlikoff ka përfshirë sjelljen e ciklit të jetës të individit, ky model është përdorur

gjerësisht për të shqyrtuar shumë çështje, duke përfshirë edhe reformën e pensioneve.

Modeli Auerbach-Kotlikoff konsideron gjithashtu disa çështje të tjera për zgjidhjen e

modelit OLG. Së pari, një individ ka largpamësi të përsosur dhe jo pritshmëri

Horizont-Infinit Jetë e Kufizuar

Probabiliteti i Vdekjes

Konstante Ramsey-Cass-Koopmans (1965) Diamond (1965)

Probabiliteti i Vdekjes

së Pasigurt Blanchard (1985) He (2004, 2005)


27

afatshkurtra. Së dyti, meqenëse kushtet ndryshojnë me kalimin e kohës gjatë tranzicionit,

modeli Auerbach-Kotlikoff është zgjidhur në mënyrë eksplicite për çdo vit dhe në të

njëjtën kohë për ekuilibrin në të gjitha vitet e tranzicionit. Një tjetër shqetësim është nëse

modeli ka një ekuilibër unik (konvergjence); Auerbach dhe Kotlikoff nuk japin një provë

teorike, por instinktivisht besojnë se modeli do të jetë konvergjent pas kryerjes të qindra

simulimeve. Auerbach dhe Kotlikoff argumentojnë se nëse modeli ka ekuilibra të

shumtë, rruga e tranzicionit do të jetë ose e vështirë për të llogaritur ose shumë e

ndjeshme ndaj kushteve fillestare apo situatës përfundimtare në ekonomi, të cilat nuk

ndodhin në eksperimentet e tyre.

Ngjashëm me modelin e ekuilibrit te përgjithshëm të llogaritshëm (CGE), i cili është

përdorur gjerësisht në vlerësimin e politikave që nga viti 1980 (Shoven dhe Whalley

1984), shumë studime empirike të modelit OLG të llogaritshëm mund të gjenden në

literaturën edhe pas librit të Auerbach dhe Kotlikoffs. Këto studime përdorin modelin e

OLG të llogaritshëm për të analizuar tema të ndryshme, veçanërisht çështjet e politikave

publike të tilla si reforma e pensioneve, të cilat ofrojnë njohuri të rëndësishme për këtë

tezë.

2.2. Një Rishikim i Shkurtër i Kuadrit të Përgjithshëm të Ekuilibrit

Një model OLG, siç është thënë edhe më parë, është një mjet i njohur kërkimor në

makroekonomi. Sipas Croix dhe Michel (2002) makroekonomia moderne mund të

karakterizohet nga katër elemente, i) Shqetësimi agregat, ii) Sjellja e optimizimit, iii)

Analiza dinamike, iv) Kuadri i përgjithshëm i ekuilibrit. Në parim, modeli OLG, si një

nga dy llojet e blloqeve1 që përdoren në ndërtimin e makroekonomisë, bën lidhjen

ndërmjet "zgjedhjes-mikro" dhe "rezultatet-makro"2.

Në nivelin mikroekonomik, çdo individ optimizon dobinë e kohës së jetës së tij

duke bërë dy lloje zgjedhjesh ekonomike: ndarjen e të ardhurave ndërmjet kursimit dhe

1 Përqasja tjetër e një modeli infinit, Croix and Michel, (2002). 2 Auerbach dhe Kotlikoff (1987) përshkruajnë dy elementët e parë të jenë të kombinuar si " zgjedhje

mikro dhe rezultat makro".


28

konsumit si dhe alokimin e kohës ndërmjet punës dhe kohën së lirë. Në nivel

makroekonomik, pyetja kryesore e modelit OLG është shqyrtimi i efektit të ndarjes së

prodhimit të përgjithshëm në konsum dhe kursim në akumulimin e kapitalit dhe në

rritjen ekonomike.

Meqenëse modeli i Gjeneratave të Mbivendosura gjendet në grupimin e modeleve të

ekuilibrit të përgjithshëm, ky seksion shqyrton shkurtimisht këtë kuadër. Kuadri i

përgjithshëm i ekuilibrit u formulua fillimisht nga Walras (1874) (kështu ajo shpesh

është referuar si modeli i përgjithshëm i ekuilibrit të Walaras), dhe është riformuluar nga

Pareto (1906) në strukturën "preferenca-dhe-pengesa" (prandaj mund të gjenden

referime si sistemi Paretian). Kuadri i ekuilibrit të përgjithshëm u përpunua nga Arrow-

Debreu në vitet 1950, dhe u bë një nga blloqet themelore në ndërtimin e ekonomisë.

Në një kuadër të përgjithshëm të ekuilibrit, një ekonomi përbëhet nga dy lloje agjentësh

ekonomikë, individi dhe firma, dhe nga dy lloje tregjesh, tregu i mallrave dhe ai i

faktorëve të prodhimit. Individët dhe firma optimizojnë vazhdimisht sjelljen e tyre

(ekuilibri i pjesshëm), pra, individi maksimizon dobinë gjatë gjithë jetës kundrejt

kufizimeve buxhetore gjatë jetës, të cilat formojnë specifikimet e kërkesës në ekonomi,

ndërsa firma maksimizon fitimin, e cila çon në specifikimet e ofertës së modelit. Individi

siguron faktorët e prodhimit, punën dhe kapitalin (përmes kursimit), dhe preferon

konsumin e mallrave në ekonomi, ndërsa firma prodhon mallra për konsumatorët dhe

kërkesat e faktorëve të punës dhe kapitalit nga individët. Prodhimi i ekonomisë është

përcaktuar nga ana e faktorëve të prodhimit (punës dhe kapitalit) dhe teknologjisë

(funksioni i faktorëve). Përveç kësaj, kushtet e pastrimit të tregut (për të dy mallrat dhe

faktorët e prodhimit) janë të nevojshme për ekonominë për të arritur ekuilibrin e

përgjithshëm.

Në parim, gjendja e një ekuilibri të përgjithshëm mund të karakterizohet nga një grup i

çmimeve dhe sasive të faktorëve të prodhimit, mallrave dhe prodhimit, të tilla që

kërkesat e tregut të jenë të barabarta me furnizime për të gjithë faktorët e prodhimit dhe

të mallrave (kushti i pastrimit të tregut). Gjendja e përgjithshme e ekuilibrit (çmimet dhe

sasitë për faktorët e prodhimit, mallrave dhe prodhimit) mund të merret njëkohësisht në

mënyrë matematikore duke zgjidhur njëherësh sistemin ekonomik.


29

2.3. Qasjet e Ndryshme në Literaturë të Lidhura me Modelin OLG

Megjithëse kanë kaluar më shumë se 50 vjet nga artikulli i botuar nga Paul Samuelson në

vitin 1958, modeli overlapping generations (OLG) është një model mjaft i vlefshëm dhe

i dobishëm. "Ne jetojmë në një botë ku gjeneratat e reja janë gjithmonë prezentë",-ishte

një nga frazat e Samuelson-it, e cila u përfshi në model duke nxjerrë rezultate më të

sakta. Modeli OLG u zgjerua më vonë nga Diamond (1965). Disa vite më vonë

Auerbach dhe Kotlikoff (1987) kanë dhënë një kontribut të rëndësishëm në zhvillimin e

modelit, i cili është përdorur për të studiuar një gamë të gjerë çështjesh ekonomike.

Kruger dhe Ludwig (2007) kanë identifikuar tri qasje të ndryshme në literaturën e

mëvonshme që janë të lidhura me modelin OLG. I pari ka të bëjë me përdorimin në

shkallë të gjerë të modeleve OLG në matjen e tranzicionit të ekonomisë pas vendosjes së

një politike të re. Altig et al. (2001) kanë ndjekur të njëjtën tendencë duke analizuar

pasojat ekonomike dhe sociale që vijnë pas një ndryshimi në tatimin mbi të ardhurat

federale të SHBA. Në studimin e tyre ata mund të gjenin fitimet për grupet me të ardhura

të ndryshme të agjentëve për çdo alternativë (ata kanë marrë në shqyrtim pesë alternativa

të ndryshme) si dhe nxjerrjen e rezultateve të efekteve të ndryshime fiskale në prodhimin

afatgjatë.

Qasja e dytë e literaturës është zhvilluar nga Börsch-Supan et al. (2006), Domeij dhe

Flod'en (2006) dhe Kruger dhe Ludwig (2007). Ata përdorën modelin Auerbach-

Kotlikoff në një kuadër me shumë vende ku fokusi ishte mbi normat e interesit dhe

flukset e kapitalit botëror të bazuar në dukurinë e plakjes e cila ndikon në rajone të

ndryshme të botës në kohë dhe kohëzgjatje të ndryshme.

Qasja e tretë merret me efektet makroekonomike të plakjes së popullsisë në kuadrin e

ekonomive të mbyllura. Nardi et al. (2001) kanë përdorur konceptin e modeleve me

ekuilibër të përgjithshëm në studimin e reformës së pensioneve paralel me plakjen

demografike. Frymëzuar nga studimet empirike të mëparshme, ata morën në shqyrtim

rastin e një rritje të taksave për shkak të procesit të plakjes në mënyrë që të

financoheshin pensionet dhe këto llogaritje u trajtuan jashtë kuadrit të përgjithshëm të


30

ekuilibrit. Ata kanë sugjeruar rritjen e moshës së pensionit dhe taksimin e përfitimeve në

mënyrë që të zbutet rritja e taksave.

Reformat e pensioneve gjatë tranzicionit demografik janë analizuar nga Kotlikoff et al.

(1999) për Shtetet e Bashkuara, Miles (1999) për Mbretëria e Bashkuar dhe Evropë dhe

Börsch-Supan et al. (2002a) për Gjermaninë. Miles (1999) në studimin e tij ka shqyrtuar

balancimin e buxhetit të sigurimeve shoqërore dhe ka kryer simulime për tre raste të

ndryshme. Në rastin e parë supozohet një normë konstante zëvendësimit (raporti i

pensionit me pagën). Në një të dytë, norma e kontributit është konstante dhe së fundi,

shkalla e zëvendësimit është konsideruar në rënie graduale deri sa barazohet me zero në

vitin 2040. Në rastin e fundit, sistemi i pensioneve publike është hequr nga modeli dhe

pasojat sociale për brezat e rinj dhe të vjetër kanë qenë në qendër të diskutimit.

Sipas autorit, shumica e individëve (gjenerata aktuale) nuk janë të prirur për të

mbështetur një qeveri e cila ndërmerr këto lloj reformash sepse përfituesit e këtyre

ndryshimeve në politikë janë brezat e ardhshëm dhe jo ata vetë. Një çështje tjetër e

rëndësishme ishte norma e kursimit për gjeneratat e vjetra sepse sipas teorisë së ciklit të

jetës norma e kursimit për agjentët në pension është gjetur negative kurse të dhënat e

sondazhit gjejnë rezultatin e kundërt. Sipas tij, të ardhurat nga pensionet nuk duhet të

konsiderohen si të ardhura, por një ―shterim‖ i pasurive të akumuluar gjatë jetës aktive.

Bazuar në këtë supozim, normat e kursimit bien duke qenë gjithashtu në përputhje me

teorinë e ciklit të jetës. Kjo hipotezë është mbështetur gjithashtu nga rezultatet e

simulimit.

Babeck'y dhe Dybczak (2009) kanë analizuar ekonominë çeke, e cila konsiderohet një

vend në zhvillim, duke u fokusuar në ndikimin e plakjes demografike në të. Në këtë

punim janë studiuar dy skenarë për balancimin e buxhetit të sigurimeve shoqërore

(normë konstante kontributi kundrejt normës konstante të zëvendësimit) si dhe janë parë

efektet e modifikimeve të moshës së daljes në pension. Një supozim i ri në studimin e

tyre ishte analiza e ekonomisë së hapur dhe faktori i jashtëm në model ishte evolucioni i

normës së interesit. Ata kanë supozuar që lëvizja e kapitalit është e përsosur, duke lënë të

kuptohet se norma e brendshme e interesit është e barabartë me atë në tregjet

ndërkombëtare.


31

2.4. Kalibrimi i Modelit

Ekonometria ka dominuar (dhe ende është dominuese) në hulumtimet ekonomike të

aplikuara që nga viti 1940. Megjithatë, si një metodologji komplementare (jo

zëvendësuese) e kërkimit në ekonometri, kalibrimi është bërë një mjet i rëndësishëm për

kërkimet e aplikuara ekonomike, në veçanti për kërkime në analizën e politikave.

Kalibrimi si metodologji u prezantua fillimisht në ekonomi nga Kydland dhe Prescott

(1982). Kalibrimi është përdorur në hulumtimet ekonomike gjithnjë e më shumë, për

shembull, Shoven dhe Whalley (1984), Auerbach dhe Kotlikoff (1987), edhe pse kjo lloj

metode ende shihet me dyshim nga shumë ekonomistë të cilët përdorin teknika

tradicionale ekonometrike. Ky seksion diskuton shkurtimisht qasjen e kalibrimit duke

shqyrtuar disa studime.

2.4.1. Koncepti i Kalibrimit të Modelit

Gregory dhe Smith (1990, 1991) sugjerojnë se kalibrimi përfshin simulimin e modeleve

dhe krahasimin e tyre me të dhënat aktuale të ekonomisë, dhe se qëllimi i kalibrimit të

modelit është gjetja e parametrave të besueshëm të modelit të cilat përshtaten me të

dhënat aktuale. Për më tepër, Cooley (1997) thekson se kalibrimi është një strategji për

zgjedhjen e vlerave numerike për parametrat për preferencat individuale dhe

teknologjinë e firmave, në mënyrë që modeli të mund të identifikojë karakteristikat e

rritjes afatgjatë të ekonomisë.

Edhe pse Cooley (1997) propozoi disa rregulla për kalibrimin e modelit, nuk mund të

themi se ka një kuadër koherent kalibrimi, dhe gjithashtu parimet operative të kalibrimit

janë të paqarta. Ngjashëm me disa metoda të tjera ekonomike të cilat janë mbështetur

edhe në shkencat natyrore (për shembull, bashkë-integrimi në seri kohore është marrë

nga fizika), shkenca natyrore ofron njohuri të rëndësishme për qasjen e kalibrimit në

ekonomi. Oreskes, et al (1994), të cilët janë shkencëtarë në lidhje me tokën,

përshkruajnë kalibrimin si ―manipulimin e variablave të pavarura për të përftuar një

përshtatshmëri ndërmjet variablave të vrojtuar dhe shpërndarja/shpërndarjet e simuluar


32

të variabëlit/variablave të varur‖, dhe zhvillojnë një kalibrim me një skemë me dy hapa,

e cila është aplikuar më pas nga ekonomisti Wendner (2001).

2.4.2. Ndryshimi Ndërmjet Kalibrimit dhe Ekonometrisë

Kalibrimi dhe Ekonometria janë dy qasje të ndara nga njëra tjetra në hulumtimet

ekonomike, por të dyja përdorin teorinë ekonomike dhe të dhëna. Ky seksion diskuton

dhe krahason se si kalibrimi dhe ekonometria përdorin teorinë ekonomike dhe se cili

është roli i të dhënave në këto dy qasje kërkimore.

• Teoria Ekonomike

Ndryshe nga qasja ekonometrike që nuk mbështetet fort në teorinë ekonomike,

kalibrimi është bazuar në teorinë ekonomike. Në një regresion ekonometrik, efekti i një

variabëli të pavarur në një variabël të varur matet me koeficientet respektivë. Sidoqoftë,

sipas teorisë ekonomike, të tilla si teoria e ekuilibrit të përgjithshëm ose modelit te

mbivendosjes së gjeneratave, variabëli endogjen është gjeneruar nga vlerat e tij të

fundit, dhe qëllimi i teorisë ekonomike është të eksplorojë mekanizmat e transmetimit.

Qasja e kalibrimit përpiqet të nxjerrë në pah lidhjen ndërmjet parametrave dhe

variablave endogjene dhe të simulojë transmetimin në mënyrë që të kuptojnë

karakteristikat e ndryshme të ekonomisë.

• Përdorja e të Dhënave

Regresioni ekonometrik mbështetet kryesisht në të dhënat e vëzhguara për të vlerësuar

parametrat dhe për të përcaktuar strukturën e modelit ekonomik. Cooley (1997) supozon

që për shumë ekonomistë kalibrimi mund të keqpërdorë të dhënat, sepse ose ka mungesë

të dhënash, ose metodat ekonometrike nuk janë zhvilluar mjaftueshëm për të përdorur të

dhënat ekzistuese. Si një metodë ndryshe nga ekonometria, kalibrimi sheh të dhënat si të

mundura për tu përcaktuar nga teoria ekonomike. Sipas qasjes së kalibrimit, të dhënat

janë klasifikuar në dy pjesë, parametrat (variablat ekzogjene) dhe variablave endogjenë.

Parametrat janë zgjedhur duke u bazuar në karakteristikat e vrojtuar të ekonomisë dhe të

marrë nga studime të tjera të mëparshme, ndërsa variablat endogjenë janë të gjeneruara


33

bazuar në teorinë ekonomike, në mënyrë që modeli të mund të shfaqë karakteristika

afatgjatë të rritjes së ekonomisë aktuale. Ky diskutim është përmbledhur në tabelën 2.2.

2.5. Konkluzione

Ky kapitull merr në shqyrtim literaturën në lidhje me aplikimin e modelit empirik të

përdorur në këtë punim. Duke qenë përballë debateve të vazhdueshme rreth sistemit të

pensioneve, pra përballë zgjedhjes ndërmjet privatizimit të sistemit të pensioneve apo

vazhdimit të atij tradicional, publik, ky studim ka për qëllim që të japë një zgjidhje të

mundshme këtij debati për rastin e Shqipërisë. Literatura e këtij studimi lidhet me

modelin e Mbivendosjes së Gjeneratave, i cili përdoret për të shqyrtuar dhe krahasuar

sistemet e mundshme të pensioneve në Shqipëri. Duke qenë se ky model shqyrton ciklin

e jetës së individit, përveç analizave në fusha të ndryshme, ky model është i

përshtatshëm edhe për sistemin e pensioneve.

Ndryshe nga ekonometria, kalibrimi është bazuar në teori ekonomike, të tilla si teoria e

ekuilibrit të përgjithshëm ose modelit te mbivendosjes së gjeneratave, variabëli

endogjen është gjeneruar nga vlerat e tij të fundit, dhe qëllimi i teorisë ekonomike është

të eksplorojë mekanizmat e transmetimit. Qasja e kalibrimit përpiqet të nxjerrë në pah

lidhjen ndërmjet parametrave dhe variablave endogjene dhe të simulojë transmetimin

në mënyrë që të kuptojnë karakteristikat e ndryshme të ekonomisë.

Qëllimi i reformave të pensioneve përfshin rishpërndarjen e konsiderueshme në breza të

ndryshëm dhe është pikërisht modeli OLG që shpjegon sjelljen individuale gjatë

Tabela 2.2 Ndryshimi Ndërmjet Kalibrimit dhe Ekonometrisë

Kalibrimi Ekonometria

Teoria Ekonomike Bazuar në teori Jo i bazuar në teori

Përdorimi i të Dhënave Jo i mbështetur tek të dhënat I mbështetur totalisht tek të dhënat


34

periudhave të ndryshme të jetës. Kontributorët më të rëndësishëm të këtij modeli në

fushën e sistemit të pensioneve janë Auerbach dhe Kotlikoff (1983, 1985 dhe 1987).

Modeli i tyre supozon:

0- një individ që jeton 75 vjet, pra 20 vjeç, ai futet në punë dhe punon deri në 60

vjeç dhe 15 vitet në vazhdim ky individ përfiton pension;

1- një individ ka largpamësi të përsosur dhe jo pritshmëri afatshkurtra;

2- meqenëse kushtet ndryshojnë me kalimin e kohës gjatë tranzicionit, modeli

Auerbach-Kotlikoff është zgjidhur në mënyrë eksplicite për çdo vit dhe në të

njëjtën kohë për ekuilibrin në të gjitha vitet e tranzicionit;

3- modeli ka një ekuilibër unik; (modeli do të jetë konvergjent pas kryerjes së

qindra simulimeve).


35

“ Arritja e një "Praktike të mirë" në administrimin e pensioneve nuk është mister. . . .

Kjo është rezultat i një qeverisje të mirë, drejtues të përgjegjshëm, caktim i qartë i

përgjegjësive, sisteme informacioni mbështetëse, si dhe një vlerësim dhe shpërblim i

duhur i sistemit. . . ''

Peter Skinner, 1997

Kapitulli 3

SISTEMI I PENSIONEVE NË SHQIPËRI

Shumica e sistemeve të sigurimit të pleqërisë sot janë të qeverisura në mënyrë publike,

dhe paguajnë ―përfitime të përcaktuara‖ (DB) në bazë të formulave që bazohen në pagat

e punonjësve, vitet e shërbimit, dhe financohen nga kontributet e atyre që paguajnë sot,

në bazë të sistemit PAYG. Sistemet ekzistuese jo gjithnjë janë në gjendje të mbrojnë të

moshuarit, ato nuk do të mbrojnë ata që do të moshohen në të ardhmen, dhe shpesh i

kanë shpërndarë përfitimet në mënyrë të pabarabartë, dhe pengojnë rritjen ekonomike si

pasojë e kthimit të skemës së pensioneve në rënduesin kryesor të GDP. Për të evituar

këto probleme, rekomandohet kalimi në sisteme që janë pjesërisht me kontribute të

përcaktuara, të kapitalizuar dhe të administruar privatisht, (në një skemë me kontribute të

përcaktuara kontributet dhe jo përfitimet janë të përcaktuara dhe pensioni i ardhshëm

varet nga kontributet e akumuluara plus kthimin nga investimi) se sa në sisteme me

përfitime totalisht të përcaktuara PAYG dhe të administruara në mënyrë publike. Kështu,

këto sisteme përmbajnë tre kolona :


36

Kolona e parë, e detyrueshme, e administruar në mënyrë publike dhe e financuarnga

kontributet, që ka për qëllim rishpërndarjen. Kjo kolonë kryesisht garanton mbrojtjen e

të moshuarve nga varfëria, e cila është pjesë e funksionit rishpërndarës të shtetit, pra

është modeli që aplikohet në Shqipëri ―pay as you go‖. Kjo skemë quhet ―marrëdhënie

brezash‖, pasi kontribuesit aktualë paguajnë për të marrë përfitime ata qytetarë që janë

aktualisht në pension. Kjo quhet një skemë e sigurt, megjithëse thuhet se përfitimet që

marrin qytetarët prej saj janë të ulëta në raport me ato të vendeve të tjera të Bashkimit

Evropian. Duke i bërë një analizë, sistemi aktual i pensioneve në Shqipëri është shumë

kompleks, me shumë privilegje të ndryshme speciale dhe për këtë arsye është i vështirë

për t’u administruar.

Kolona e dytë, e detyrueshme, e administruar privatisht dhe tërësisht e kapitalizuar,

që mbulon objektivin e kursimeve, e cila mundëson zgjedhjen individuale për një

shpërndarje përgjatë gjithë jetës së konsumit të parave. Kjo kolonë është ndërthurje mes

skemës private dhe asaj publike të pensioneve dhe bazohet mbi kapitalizmin apo

rishpërndarjen, por duhet të jetë qartazi e ndarë nga kolona e parë. Sipas kësaj skeme, një

pjesë e kontributit të detyrueshëm do të administrohet nga skema publike ―pay as you

go‖ (skema aktuale e bazuar në solidaritetin midis brezave), e cila do të garantojë një

pension bazë, ndërsa pjesa tjetër do të administrohet nga kompani private, që do të

zgjidhen nga shteti në bazë të legjislacionit që do të miratohet. Këto kompani paratë e

paguara si kontribut i detyrueshëm së bashku me fitimin e realizuar ndër vite do t’i japin

në formën e pensionit kur mbushet mosha e daljes në pension. Ndërtimi i kësaj kolone

përbën një ndër pikat më të rëndësishme të reformave të ndërmarra në fushën e

sigurimeve shoqërore.

Kolona e tretë, vullnetare, është tërësisht private dhe bazohet mbi kapitalizmin

fakultativ sipas zgjedhjeve të individëve. Kjo do të thotë se të gjithë personat që

dëshirojnë të përfitojnë pensione më të larta se normalja mund të bëhen pjesë e këtyre

skemave. Kjo kolonë e tretë, që do të jetë në fuqi pas reformave të bëra, është ajo që

funksion aktualisht në vendin tonë, pra skema e pensioneve private. Kjo do të thotë se

qytetarët janë të lirë për të derdhur kontribute në këtë skemë, e cila është krejt e pavarur,

pra nuk kontrollohet nga shteti. Aktualisht janë tri institucione që ofrojnë pensione

suplementare për të gjithë personat që kanë derdhur kontribute në arkat e tyre. Këto

skema në krahasim me atë aktuale ofrojnë së pari dalje në pension në moshë më të re nga

sa është miratuar.


37

Nevoja për të menduar reformimin e sistemit aktual të pensioneve në Shqipëri vjen si një

domosdoshmëri për t’i gjetur zgjidhje problemeve të shumta që ka ky sistem si dhe për të

krijuar instrumentet dhe strukturat e nevojshme ekonomike, që mund t’i sigurojnë

pensione të kënaqshme të gjithë njerëzve që derdhin kontribute mbi pagën e punës së

tyre.

Figura 3.1 jep një përmbledhje të përgjithshme të reformave të ndërmarra në këtë

sistemin shqiptar. Sistemi i sigurimeve shoqërore në Shqipëri kaloi nga tre reforma të

rëndësishme. Në vitin 1993 filloi reforma e parë i cili bazohej në unifikimin e dy

skemave të ndryshme të sigurimeve shoqërore (të punësuarit në shtet dhe

kooperativistët) për të garantuar të njëjtat kushte për të gjithë individët aktivë në punë.

Reforma e dytë në 2002 kishte si synim ndryshimin e parametrave duke u bazuar në

parashikimet demografike ku pritej një rritje në raportin e varësisë së popullsisë së

moshuar. Së fundmi, reforma e tretë e vitit 2005 kishte të bënte me përshtatjen e sistemit

të sigurimeve shoqërore me ekonominë e tregut, pra u dha mundësia e privatizimit edhe

të këtij sistemi.

Figura 3.1 Reformat në Sistemin e Pensioneve në Shqipëri


38

Tabela 3.1 do të mundësojë një krahasim të vendeve evropiane dhe Shqipërisë e cila jep

një përmbledhje të reformave tipike në shtetet evropiane si dhe ecurinë e këtyre

reformave për rastin e Shqipërisë.

Tabela 3.1 Reformat në Sistemin e Pensioneve në Evropë dhe Ecuria në Shqipëri

Reformat në Evropë

Ref

orm

at

Para

met

rik

e

Rritja e moshës së daljes në pension (shumica e vendeve, së fundmi Belgjika, Republika Çeke, Danimarka, Gjermania, Greqia, Italia, Zvicra), (Shqipëria)

Rritja e periudhës së sigurimit (shumica e vendeve, së fundmi Republika Çeke dhe Franca për sektorin publik), (Shqipëria)

Mënjanimi/kufizimi i mundësive për pension të parakohshëm (shumica e vendeve, së fundmi, Greqia, Irlanda, Polonia dhe Franca për sektorin publik), (Shqipëria)

Vendosja e nxitjeve për të shtyre daljen në pension (midis të tjerave Italia, Franca, Anglia), (Shqipëria)

Ndryshimi i rregullave të indeksimit nga pagat tek çmimet (shumica e vendeve, së fundmi Hungaria dhe Franca për sektorin publik), (Shqipëria)

Shtrirja e vlerësimit të të gjitha periudhave të kontributeve në llogaritjen e masës së përfitimit (shumica e vendeve, së fundmi Finlanda), (Shqipëria)

Rregullimi i përfitimeve sipas ndryshimeve të jetëgjatësisë (Gjermania, Finlanda, Portugalia)

Rregullimi i kritereve të përfitimit sipas ndryshimeve të jetëgjatësisë (Franca, Danimarka)

Reduktimi i koeficienteve të transformimit në pensione të bazuara në kontributet duke reduktuar masën e përfitimit (Italia)

Ref

orm

at

Str

uk

turo

re Rikonfigurimi i skemave publike PAYG të pensioneve në sisteme të

bazuara në kontributet (Italia, Suedia, Letonia, Polonia) Zhvendosja drejt sistemit miks me skema të detyrueshme private me

llogari individuale (Hungaria, Polonia, Letonia, Republika Sllovake)

Për

mir

ësim

i i

mb

rojt

jes

min

imale

,

për

shta

tsh

mër

isë

dh

e

mb

uli

mit

Përmirësimi/zgjerimi i mbulimit në kolonën e pensionit bazë për parandalimin e varfërisë (Finlanda, Suedia, Italia, Anglia)

Rritja e përfitimeve minimale (Belgjika, Franca, Spanja) Ulja e kufirit minimal të të ardhurave për përfshirjen në sigurimet

shoqërore me qëllim mbulimin e punëtorëve me paga më të ulta sesa paga minimale apo me kohë të pjesshme (Zvicra)


39

Sis

tem

i sh

um

ë-k

olo

nës

h p

ërm

es

“sh

tres

ëzim

it” d

he

“k

on

ver

tim

it”

Planet e pensioneve të mbështetura nga kompanitë/punëdhënësit (Italia)

Vendosja e skemave të reja suplementare për kursime individuale (Danimarka, Suedia, Anglia përfshirja në llogaritje automatike tek skema e kursimeve kombëtare)

Inkurajimi i skemave vullnetare individuale të kursimeve për pension dhe/apo skemave te pensioneve profesionale përmes lehtësirave fiskale (lehtësira nga taksat) (Franca, Gjermania, Polonia, midis të tjerave), (Shqipëria)

Vendosja e kontributit minimal të punëdhënësit në skemat profesionale të pensioneve (Norvegjia)

Konvertimi i pensioneve më përfitime të përcaktuara në përfitime të bazuara në kontributet (Suedia, Anglia, midis të tjerave)

Burimi: Xhumari, M. (2010). Trajektoret e Pensioneve në Ballkanin Perëndimor. Studim krahasues i tre rasteve: Shqipëria, Maqedonia dhe Kosova 1990-2010. 27-28.

Por si në shumë vende të botës reformat e ndërmarra në sistemin e pensioneve nuk janë

të mjaftueshme për një zgjidhje përfundimtare. Figura 2.2 tregon shkurtimisht gjendjen e

këtij sistemi pas reformave dhe emergjencën për ndryshime në strukturat e sistemi. Si

zgjidhje e problemeve të konstatuara është i rëndësishëm identifikimi i nivelit të

kursimeve dhe ofertës së punës (Kapitullin 3) dhe identifikimi i modelit më të

përshtatshëm për prirjet demografike në Shqipëri (Kapitullin 4).

Figura 3.2 Gjendja Aktuale e Përgjithshme e Sistemit të Pensioneve në Shqipëri


40

3.1 Sistemi Aktual i Pensioneve dhe Problemet e Tij

Ligji nr. 7703 datë 11.05.1993 ―Për Sigurimet Shoqërore në Republikën e Shqipërisë‖ (i

ndryshuar), krijoi një sistem të detyrueshëm, publik dhe me mbulim universal të

sigurimeve shoqërore dhe një kolonë suplementare vullnetare, e cila momentalisht nuk

paraqitet ende e zhvilluar me gjithë masat që janë marrë dhe kuadrin ligjor tashmë të

plotësuar.

Sistemi i detyrueshëm bëhet nga:

1. Një skemë sigurimesh shoqërore e detyrueshme. Kjo skemë administrohet nga

Instituti i Sigurimeve Shoqërore dhe mbulon të punësuarit në shtet dhe në sektorin privat

dhe të vetëpunësuarit në zonat urbane dhe rurale, me kusht që ata të kenë kontribuar për

një kohë të përcaktuar në skemë.

2. Një skemë vullnetare që përfshin ata që nuk janë më të siguruar, që kanë qenë dhe

duan të vazhdojnë të jenë, ata që nuk janë të mbuluar nga ligji si dhe studentët e

universitetit.

3. Një skemë suplementare për funksionet e larta kushtetuese, shërbimin civil dhe

ushtarakët e punësuar në ushtri, në polici dhe në shërbimin informativ. Pensionet

suplementare financohen drejtpërdrejtë nga buxheti i shtetit.

4. Pensione të veçanta për ata që kanë marrë pjesë në luftë, që kanë tituj në fushën e

kulturës, arteve, ekonomisë dhe politikës si dhe të përndjekurit nga regjimi komunist.

Pensionet e veçanta financohen gjithashtu drejtpërdrejtë nga buxheti i shtetit.

Vetë sistemi i pensioneve përfshin tre lloje pensionesh: pensionin e pleqërisë, të

invaliditetit dhe atë familjar. Pensioni i invaliditetit llogaritet me të njëjtat rregulla si

edhe pensioni i pleqërisë, dhe mund të jetë i plotë ose i pjesshëm në varësi të gjendjes

shëndetësore, si dhe i reduktuar për shkak të mos plotësimit të periudhës minimale të

domosdoshme të sigurimit. Pensioni familjar llogaritet edhe ai njësoj si në rastin e

pensionit të pleqërisë por mund të jetë i plotë ose i pjesshëm në varësi të anëtarëve

pjesëmarrës në këtë pension të cilët mund të jenë : fëmijët, bashkëshortja ose

bashkëshorti dhe prindi.


41

Ligji i sigurimeve shoqërore i jep mbrojtje të punësuarve edhe në rastin e sëmundjeve,

papunësisë, aksidenteve në punë dhe në rastin e barrëlindjes.

Duke nisur nga viti 2009 norma e kontributit për sigurimet shoqërore është 24.5 përqind,

dhe nga kjo 21.6 përqind paguhen për degën e pensioneve (tabela 3.2).

Më poshtë jepet një ndarje e normës së sigurimeve shoqërore dhe e sigurimit

shëndetësor.

Tabela 3.2 Ndarje e Normës së Sigurimeve Shoqërore dhe e Sigurimit Shëndetësor Ndër

Vite

Degët e sigurimeve 01.10.1993 01.03.1995 01.07.2002 01.09.2006 2009-2011

Pensione 31.7 31.715.29 29.9 23.9 21.6

Sëmundje 1.5 1.5 0.8 0.8 0.3

Barrëlindje 2.8 2.8 2.3 2.3 1.4

Aksidente në punë 0.5 0.5 0.5 0.5 0.3

Papunësia 6.0 6.0 5.0 2.0 0.9

Kontribute për

sigurimeve

shoqërore

42.5 42.5 38.5 29.5 24.5

Sigurimi shëndetësor

3.4 3.4 3.4 3.4

TOTALI 42.5 45.9 41.9 32.9 27.9

Burimi: Statistika nga Instituti i Sigurimeve Shoqërore në Shqipëri, www.issh.gov.al

Përfitimet sociale përballohen nga Fondi i Sigurimeve Shoqërore (FSSH) që është

strukturë financiare e pavarur nga buxheti i shtetit. Menaxhimi i FSSH i është ngarkuar

ISSH-së, cili është institucion i pavarur publik në varësi dhe nën kontrollin e Ministrisë

së Financave.

Fondi i sigurimeve shoqërore ndahet sikurse e pamë në pesë degë kryesore që janë:

sëmundje, barrëlindje, pensione, aksidente dhe sëmundje profesionale dhe papunësi.

http://www.issh.gov.al/


42

Sipas rregullores financiare të ISSH-së, lejohet huazimi i burimeve financiare nga njëra

degë në tjetrën, kundrejt një interesi të përcaktuar. Huazimi pa interes është i lejuar

vetëm në rastet kur miratohet nga Parlamenti në buxhetin vjetor të ISSH.

Si funksion skema aktuale

Krahas pensionit të plotë pleqërisë, i cili sigurohet pasi mbushet mosha e daljes në

pension dhe me minimumi 35 vjet të siguruar, ligji njeh të paktën edhe dy lloje

pensionesh të tjera.

1- Pensioni i pjesshëm i pleqërisë:

Sipas ligjit, pension të pjesshëm pleqërie përfitojnë të gjithë ata që kanë mbushur

moshën e daljes në pension duke përfituar pension të plotë, por që nuk mund ta marrin

atë për shkak të viteve të pamjaftueshme të punës. Ky lloj pensioni vlen për të gjithë ata

që minimalisht kanë 15 dhe maksimumi 35 vjet punë. Aktualisht mosha limit e përfitimit

për gratë është 60 vjeç, ndërsa për burrat është 65 vjeç. Në këto kushte, qytetari aplikon

për pension të pjesshëm pleqërie duke përfituar vërtet pension të plotë, por merr për aq

vjet sa ka derdhur kontribute. Masa e pensionit të pjesshëm të pleqërisë caktohet si pjesë

e pensionit të plotë të pleqërisë dhe llogaritet duke shumëzuar shumën e pensionit të

plotë me kohën e periudhës së sigurimit.

2- Pensioni i reduktuar i pleqërisë:

Ky pension mund të përfitohen duke përmbushur disa kushte specifike të parashikuara

në ligj dhe udhëzime. Pensioni i reduktuar i pleqërisë, nga ana tjetër, funksionin sipas një

logjike tjetër. Kushti themelor është që qytetari të ketë mbushur minimumi 35 vjet punë.

Mosha kur lind e drejta për të përfituar është 62 vjeç për burrat dhe 57 vjeç për gratë.

Sipas ligjit, pensioni i plotë i pleqërisë reduktohet me 0.6 për qind për çdo muaj të dalë

në pension para afatit të moshës të përcaktuar në ligj.


43

3.1.1 Çështje Fiskale dhe Financiare të Sigurimeve Shoqërore

Skema e buxhetit të Sigurimeve Shoqërore paraqitet si vijon:

Tabela 3.3 Skema e Buxhetit të Sigurimeve Shoqërore

Të ardhura të rregullta Përfitimet

Kontributet Sigurime për pensione

- nga punëdhënësit Sigurime për sëmundje

- nga të punësuarit Sigurime për barrëlindje

- nga të vetëpunësuarit Sigurime për aksidente në punë

- nga buxheti i shtetit Transferim në buxhetin e sigurimit të

papunësisë

Interesa dhe komisione

Të ardhura të parregullta Kostot Administrative

Transferta nga buxheti i shtetit Operacionale ose korente

- për indeksimin e pensioneve Investimet

- për programet speciale

- për financim të deficitit të ISSH-së

Të ardhura të tjera (gjoba, etj.)

Fondi Rezervë i Sigurimeve Shoqërore

Burimi: Instituti i Sigurimeve Shoqërore në Shqipëri, www.issh.gov.al Duke qenë një institucion i specializuar ISSH është e ngarkuar të administrojë disa

programe të veçanta kompensuese, statutore apo edhe skema suplementare të cilat

financohen totalisht nga buxheti i shtetit dhe kjo krijon një imazh shqetësues për shkallën

e pjesëmarrjes së shtetit në FSSH. Këto transferta duke qenë të konsiderueshme, duket

sikur i shërbejnë reduktimit të varfërisë por duke evidentuar shtresat që i përfitojnë

rezulton se ato faktikisht i përgjigjen shumë pjesërisht reduktimit të varfërisë.

Ajo që do të na interesojë më nga afër në këtë studim është dega e pensioneve, me

një normë kontributi prej 21.6% të pagës në vitin 2011.



44

Formula e llogaritjes së masës së pensionit mujor

Shuma fillestare e pensionit mujor të pleqërisë përbëhet nga një shumë bazë dhe nga një

shtesë. Instituti i Sigurimeve Shoqërore (ISSH) zbardh formulën e llogaritjes së masës të

këstit mujor të pensionit. Në bazë të ligjit aktual të sigurimeve shoqërore, pensioni mujor

i pleqërisë llogaritet në bazë të formulës së mëposhtme.

Pp = Mpb + Sh,

ku: Pp është pensioni i plotë mujor i pleqërisë;

Mpb është masa e pensionit bazë, që u jepet të gjithë personave të siguruar, që

duhet të sigurojë një standard minimum jetese. Ky komponent korrektohet çdo vit me

indeksin e çmimeve të disa mallrave të përzgjedhura, siç parashikohet në rregulloren e

ISSH-së dhe përcaktohet çdo vit me vendim të Këshillit të Ministrave. Në vitin 2010,

masa pensionit bazë ishte 9515 lekë në muaj. Por, specialistët e pensioneve shpjegojnë se

ka një historik të zhvillimit të pensionit bazë që fillon me pensionin minimal të vitit 1991

dhe që rritet çdo vit sipas një politike të përafrimit me minimumin jetik të llogaritur;

Sh është shtesa mbi pensionin bazë. Ky komponent llogaritet, është individual,

varet nga madhësia dhe zgjatja e periudhës kontributeve dhe është 1 për qind për çdo vit

sigurimi shumëzuar me ―bazën mesatare të vlerësueshme‖ (paga mbi të cilën janë paguar

kontributet). Për të llogaritur se sa do të jetë shuma fillestare e pensionit, nevojitet paga

mesatare mujore e tre viteve në 10 vitet e fundit të punës, si dhe koeficientet e

indeksimit. Kështu, shuma e pensionit llogaritet me 75 për qind të pagës neto mesatare të

tre viteve rresht në 10 vitet e fundit të punës. Këto tre vite pune shumëzohen me

koeficientet përkatëse të viteve që merren për llogaritje.

Gjithashtu, specialistët e pensioneve shpjegojnë se koeficientet e indeksimit nuk kanë

ndikim për rritjen e pensioneve siç pretendojnë pensionistët, por janë të vlefshme vetëm

për personat që dalin për herë të parë në pension. Sipas tyre, indeksimi i pensionit është i

vlefshëm për ata persona që dalin për herë të parë në pension, dhe jo për ata që përfitojnë

pension dhe pretendojnë për rritje. Ekspertët e pensioneve theksojnë se rritja e

pensioneve nuk varet nga këto koeficiente, por nga vendimet që merr qeveria për rritjen

e tyre. Llogaritja e pensionit kryhet nëpërmjet masës së kontributeve, të cilat të gjithë


45

pensionistët duhet t’i paguajnë çdo fund viti. Për llogaritjen e pensionit të gjithë

pensionistëve u nevojitet që përqindja e rritur për vitet e sigurimit duhet të shumëzohet

me bazën mesatare të vlerësueshme që personat e siguruar kanë arritur nëpërmjet

kontributeve. Ky është një nga nenet ku përcaktohet edhe detyrimi i Këshillit të

Ministrave për të indeksuar çdo vit bazën e vlerësimit individual në lidhje me zhvillimin

e kontributeve mesatare të paguara. Ky koeficient do të shërbejë njëkohësisht edhe për

indeksimin e pagës neto mesatare. Në këtë formë mund të bëhet edhe llogaritja nga vetë

pensionistët, të cilët do të marrin për bazë, për llogaritjen e pensionit, të njëjtët tregues të

vitit pararendës. Llogaritja e koeficienteve do t’i ndihmojë pensionistët për ta llogaritur

vetë një pension. Kjo llogaritje është bërë mbi bazën e të ardhurave nga kontributet, të

cilat janë të evidentuara sipas bilanceve financiare të viteve 1994-2006 e në vazhdim.

Por, një vend të rëndësishëm në skemën e llogaritjes do të zënë edhe të dhënat

statistikore të numrit të personave që kanë kontribuar sipas viteve, por edhe masën e

viteve në të cilat çdo individ ka dhënë kontribute. Në këtë formë, një pensionist, qoftë

mashkull apo femër, do të përfitojë një pension më të lartë duke marrë për bazë masën e

viteve në të cilat pensionisti ka derdhur kontributet më të larta. Koeficientet Këshilli i

Ministrave miraton çdo vit koeficientin e indeksimit të bazës së vlerësueshme duke

përdorur shkallën e rritjes së kontributeve mesatare individuale të vitit përkatës me atë të

vitit paraardhës. Koeficientet e indeksimit për llogaritjen fillestare të pensioneve, sipas

viteve, janë:

Tabela 3.4 Koeficientet e Indeksimit për Llogaritjen Fillestare të Pensioneve

Viti

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Koeficienti i

Indeksimit

1.32 1.37 1.09 1.22 1.05 1.09 1.07

Viti 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Koeficienti i

Indeksimit 1.14 1.09 1.10 1.12 1.02 1.04 1.11 1.04 1.01 1.00

Burimi: Instituti i Sigurimeve Shoqërore në Shqipëri, www.issh.gov.al

Aktualisht, baza mesatare e vlerësueshme llogaritet si mesatare e pagave që ka marrë i

punësuari gjatë gjithë viteve të punës dhe mbi të cilat janë paguar kontribute. Duke qenë



46

se përpara vitit 1994 nuk ka të dhëna për pagat individuale, për efekt të llogaritjes së

bazës mesatare të vlerësuar, llogaritjet bëhen në bazë të pagave referuese të përcaktuara

nga Këshilli i Ministrave, që i përgjigjen llojit të punës apo profesionit të dokumentuar

në regjistrat themeltarë dhe në librezën e punës të punonjësit. Pensioni i pleqërisë ka

kufijtë e vet minimal dhe maksimal. Pensioni minimal përcaktohet çdo vit nga Këshilli i

Ministrave. Pensioni maksimal është dyfishi i pensionit minimal. Gjithashtu, pensioni i

pleqërisë nuk mund të jetë më i lartë se 75 për qind e pagës mesatare neto të indeksuar të

tre viteve rresht në dhjetë vitet e fundit të punës. (Pp = Paga neto x 75 për qind). Kjo

presupozon dhe një shkallë zëvendësimi të pagës në momentin e pensionimit. Kufijtë

Ligji për Sigurimet Shoqërore në Republikën e Shqipërisë përcakton se shuma fillestare

e pensionit mujor të pleqërisë përbëhet nga një shumë bazë dhe nga një shtesë. Shuma

bazë e pensionit që u jepet të gjithë personave të siguruar caktohet çdo vit me vendim të

Këshillit të Ministrave. Ndërsa shtesa është 1 për qind për vit sigurimi, shumëzuar me

bazën mesatare të vlerësueshme që personat e siguruar kanë arritur nëpërmjet

kontributeve. Këshilli i Ministrave indekson çdo vit bazën e vlerësimit individual në

lidhje me zhvillimin e kontributeve mesatare të paguara. Në ligjin e Sigurimeve

Shoqërore cilësohet që çdo vit, duke filluar nga data 1 janar, baza e vlerësuar, vjetore,

individuale indeksohet me koeficientin që llogaritet si raport i kontributit mesatar për

çdo person të siguruar, të mbledhur në vitin e fundit kalendarik, kundrejt të njëjtit

tregues të vitit pararendës. Indeksimi i pensioneve bëhet sipas procedurave dhe

koeficienteve të indeksimit të bazës së vlerësuar të vitit përkatës. Ndërsa rillogaritja e

masës së pensionit dhe indeksimet bëhen në bazë të pagave të dokumentuara e të

paraqitura në dosjen individuale të pensionit dhe mbi të cilat është caktuar masa e

pensionit fillestar. Për rillogaritjen e pensioneve rillogaritet baza e vlerësuar dhe u

indeksohet paga neto. Paga neto e tri viteve rresht, në dhjetë vitet e fundit të punës,

rillogaritet duke përdorur të njëjtat koeficiente indeksimi, si edhe për rillogaritjen e bazës

së vlerësuar. Masa e re e pensionit, e rillogaritur sipas vendimit, rritet radhazi, sipas

përqindjeve të rritjes së pensioneve të përcaktuara në vendimet e Këshillit të Ministrave

për rritjen e pensioneve. Masa e pensionit që rezulton pas rillogaritjeve dhe zbatimit të

rritjeve, është masa përfundimtare e pensionit individual. Formula e llogaritjes së këstit

mujor të pensionit Pp = Mpb + Sh Pp - Pensioni i plotë mujor i pleqërisë Mpb - Masa e

pensionit bazë që u jepet të gjithë personave të siguruar, që duhet të sigurojë një standard

minimum jetese Sh - Shtesa mbi pensionin bazë.


47

3.1.2 Problemet që Konstatohen

Për të konstatuar qartë problemet duhet të shqyrtohet ecuria e madhësisë së disa

treguesve analitikë si pensioni mesatar, raporti i zëvendësimit, i mbulimit, i varësisë, si

dhe i përfituesve ndaj numrit të përgjithshëm të popullsisë për të gjithë periudhën që

analizohet.

Masa e ulët e përfitimeve nga pensionet. Kjo vjen për shkak të ritmit të

ngadaltë të rritjes së madhësisë reale të pensioneve me kalimin e kohës.

Shënojmë se në vitin 1999 pensioni mesatar real në qytet krahasuar me vitin

1993, është rritur me 2% në vit, ndërsa paga mesatare është rritur me 38% në vit.

Më shqetësuese paraqitet situata e masave të pensioneve në fshat, ku madhësia e

pensionit mesatar real ka shënuar një ulje prej 24% në vitin 1999 në krahasim me

vitin 1993.

Shkalla e zëvendësimit, që shpreh raportin midis madhësisë së pensionit mesatar

me pagën mesatare, rezulton me prirje përkeqësimi si në qytet ashtu edhe në

fshat. Në qytet nga 60,2% që ka qenë në 1994, ka pësuar një rënie të ndjeshme

deri në vitin 2006. Ndërsa në fshat, deri në vitin 2000 kemi një rënie deri në

15.78% nga 27.34% që ishte në vitin 1994 duke vazhduar më pas me një rritje të

këtij raporti për vitin 2006.

Koeficienti i varësisë së sistemit, që shpreh raportin e përfituesve ndaj

kontribuesve të skemës së sigurimeve shoqërore, është përkeqësuar nga viti në vit

deri në vitin 2002 dhe duke filluar me një përmirësim në vitin 2003.

Normë e lartë e evazionit të kontribuesve lidhur me numrin e kontribuesve.

Numri i kontribuesve ndaj forcave të punës është në nivelet 65-67%. Ky tregues

shumë më i përkeqësuar është në fshat ku numri i kontribuesve ndaj personave të

punësuar nuk i kalon 50%, megjithëse qeveria ka vendosur norma të ulta të

kontributit.

Të ardhurat nga puna si pjesë e PBB, kur këto të fundit vlerësohen nga

pikëpamja e uniformizimit të tyre me kontributet e derdhura, rezultojnë në nivelet

11.5-12.2%, ndërkohë që në vendet e tjera ky tregues është shumë më i lartë.

Edhe nga ky tregues mund të arrijmë në konkluzionin se niveli i evazionit është

shumë i lartë në lidhje edhe me pagën mbi të cilën paguhen kontributet.


48

Mbulimi nga pensionet në Shqipëri në vitin 2006 rezulton 146.5% dhe është i

krahasueshëm me Rumaninë, Moldavinë e Bullgarinë çka tregon se aktualisht

kemi një përqindje të mirë të mbulimit të popullsisë me elemente të sigurimit

shoqëror. Megjithatë ky tregues paralajmëron se mosha mesatare e pensionistëve

është e lartë dhe për pasojë koha e gëzimit të pensionit do të jetë e lartë.

Sistemi i pensioneve rezulton i pa balancuar. Megjithëse shkalla e

zëvendësimit është mbajtur e ulët 43.8%, në fshat ajo është rreth 26.7% përsëri si

shkak i një raporti kritik kontribues/përfitues që në fakt më së shumti është pasojë

e evazionit, sistemi i pensioneve rezulton me humbje. Deficiti nominal i skemës

së pensioneve në 5 vitet e fundit, (në këtë tregues janë marrë parasysh vetëm

kontributet e mbledhura direkt për skemën e pensioneve) arrin mesatarisht në

rreth 1.6% të PBB.

Rregullat aktuale të indeksimit të të drejtave të njohura janë të tilla që nuk

garantojnë një shkallë të njëjtë zëvendësimi si në momentin e fillimit të pensionit

dhe në vitet e mëvonshme.

Pas kësaj analize të legjislacionit, të reformave të ndërmarra dhe efekteve të tyre, të

ecurisë së sistemit, arritjeve dhe problemeve të konstatuara në kushtet aktuale dhe të

parashikuara të zhvillimeve ekonomike, me qëllim që sistemi të plotësojë qëllimin për të

cilin është ngritur, të jetë më i qëndrueshëm financiarisht dhe t’i përshtatet zhvillimeve të

ardhshme social-ekonomike, si alternativë e vetme mbetet vazhdimi i reformimit të tij.

Mundësitë për të ndërmarrë reforma dhe llojet e tyre janë të shumta, por suksesi apo

dështimi i tyre varet nga sasia dhe masat që merren për sigurimin e mjeteve financiare që

do të financojnë sistemin. Reformat e pensioneve, pavarësisht nga ndryshimet që kanë

midis tyre, shtrihen dhe realizohen përmes kontribuesve dhe përfituesve të cilët

konsiderohen në «një banesë», prandaj çdo reformë strukturore do të mbajë mirë

parasysh ―rregullimet‖ parametrike që do të jenë të nevojshme për të mbajtur në balancë

skemën e pensioneve publike dhe do të sigurojë njohjen e të drejtave të fituara.

Nga pikëpamja e përfitimeve masa e pensionit mbetet ende e ulët. Nga pikëpamja fiskale

sistemi i pensioneve në vitet e fundit ka arritur mesatarisht një deficit rreth 1.6% të PBB-

së. Edhe pse pensioni bazë sipas ligjit duhet të indeksohet çdo vit si pasojë e ndryshimit

të çmimeve, realisht gjatë viteve që kanë kaluar në shumicën e rasteve masa e pensionit


49

është indeksuar me të njëjtin nivel me rritjen e pagës minimale kontributeve. Në rast se

indeksimi do të bëhej realisht me inflacionin sistemi do të dilte me tepricë.

Por edhe në rast se sistemi do të dilte me tepricë për shkak të indeksimit me

inflacionin, ai nuk do të ishte i kënaqshëm nga pikëpamja e nivelit të ulët të

përfitimeve reale.

3.2 Ecuria e Sistemit Shqiptar të Pensioneve

3.2.1 Kolona e Parë

Parashikimet në Skemën e Pensioneve janë realizuar duke përdorur modelin aktual

afatgjatë PROST disenjuar nga Banka Botërore, i cili është përdorur për parashikimet në

skemat e pensioneve në mbi 80 vende. Modeli parashikon numrin e popullsisë, numrin e

kontribuesve dhe përfituesve në skemë, kontributet apo përfitimet e tyre, dhe rezultatin

përfundimtar financiar të sistemit.

Në Skemën e Pensioneve në Shqipëri ekziston dallimi midis kontribuesve urbanë dhe

ruralë, si për nga masa e kontributit të cilat kanë një diferencë të madhe midis tyre po

ashtu edhe nga masat e përfitimit. Për këtë arsye, programi aktuarial afatgjatë PROST

operon me dy modele të ndarë nga njeri tjetri, një për pjesën urbane të skemës së

pensioneve dhe një për pjesën rurale të saj. Në secilin prej modeleve skema përkatëse

trajtohet si e veçantë, dhe më pas programi aktuarial PROST jep mundësinë e mbledhjes

së rezultateve të të dy modeleve.

Parashikimet varet fuqimisht nga supozimet që bëhet për një situatë të caktuar. Pasi

plotësohen të dhënat statistikore të periudhës bazë dhe përcaktohet bashkësia e

supozimeve, modeli aktuarial ekzekutohet dhe merren rezultatet, të cilat mund të jenë të

ndryshme për bashkësi të ndryshme supozimesh.

Duke operuar nëpërmjet dy modeleve, do të kemi edhe dy bashkësi supozimesh të

nevojshme për realizimin e një parashikimi afatgjatë, të cilat do të kenë veçantitë e veta

për secilin model.


50

Parashikimi është realizuar për periudhën 2005 – 2075 , ku 2005 është viti bazë dhe

2075 është viti i fundit i periudhës së parashikimit.

Ky skenar është modeluar bazuar në legjislacionin aktual për degën e pensioneve.

Reformat e ndërmarra në Shqipëri deri në vitin 2006 janë përfshirë në këtë skenar.

Të dhënat mbi numrin total të popullsisë, mbi GDP e inflacionin, mbi numrin total të

forcave të punës dhe të papunëve janë marrë nga botimet e INSTAT për vitin 2005.

Të dhëna statistikore të skemës së pensioneve si psh, numri i kontribuesve, paga

mesatare mbi të cilën paguhen kontributet, paga minimale kontributeve, kontributet e

paguara, numri i pensionistëve, masa mesatare e pensionit, masa e pensionit minimal,

përfitimet e paguara janë marrë nga botimet e ISSH me të dhëna statistikore të vitit 2005

(numri i pensionistëve është i ―rregulluar‖ në bazë të inventarëve aktuale).

3.2.1.1 Kushtet Demografike dhe ato të Tregut të Punës

Shqipëria ashtu si dhe vendet e tjera në Evropën Qendrore, nga një treg pune që ishte

pothuaj 100 përqind pjesëmarrje aktive në punë si për meshkujt dhe për femrat duke

patur kështu një përqindje të lartë të moshuarish që marrin pensione, kaloi në situatë

post-tranzicionale të shkallës së informalitetit e cila ka çuar në një numër të vogël

kontribuesish midis popullsisë në moshë pune. Kjo mungesë balance midis kontribuesve

dhe përfituesve ka çuar tipikisht në probleme fiskale në lidhje me financimin e

përfitimeve sipas sistemit ―pay as you go‖ ku paguhen pensionet me të ardhurat e vitit

korrent dhe ku të ardhurat nga kontributet e kontribuesve aktuale përdoren për të

financuar përfitimet për të moshuarit aktualë.

Bazuar thjesht dhe vetëm tek treguesit demografikë, Shqipëria është një nga vendet me

popullsi të re në rajonin e Evropës dhe Azisë Qendrore (ECA) të Bankës Botërore. Në

Shqipëri vetëm 8.3 përqind e popullsisë është në moshë mbi 65 vjeçare, pothuajse një e

treta më pak se mesatarja e përgjithshme e ECA-s prej 12.1 përqind. Bullgaria, Lituania

dhe Kroacia kanë afërsisht 17 përqind të popullsisë së tyre në moshë mbi 65 vjeç.


51

Nëse do hedhim një vështrim mbi koeficientet e varësisë së sistemit, i cili jep një

krahasim të numrit total të përfituesve nga sistemi i pensioneve, me numrin e

përgjithshëm të kontribuesve, shohim që Shqipëria ka raportin më të lartë në rajon dhe

një ndër më të lartët në botë të koeficienteve të varësisë së sistemit në raport me

koeficientin e varësisë së popullsisë që është raporti i popullsisë së moshuar të një vendi

pjesëtuar me numrin e popullsisë në moshë pune. Siç parashtrohet edhe më lart,

Shqipëria ka një numër relativisht të vogël të popullsisë së moshuar, me një raport

koeficient të varësisë së popullsisë prej vetëm individësh mbi moshën e pensionit prej 61

vjeç për burrat dhe 56 për gratë në vitin 2004 për 100 individë në moshë pune, e matur

që nga mosha 15 vjeçare deri në moshën përkatëse të daljes në pension. Megjithatë,

koeficienti i varësisë së sistemit është i stërmadh, duke arritur në nivelin mbi 84 përfitues

për 100 kontribues. Në shumë vende të rajonit të ECA-s koeficientet e varësisë së

sistemit janë të larta duke qenë se ka shumë individë nën moshën e pensionit që

përfitojnë pagesa paaftësie dhe pagesa të tjera. Ky nuk është rasti i Shqipërisë, ku shifrat

e përfituesve të pagesës së paaftësisë dhe të pagesës për fëmijët e mbetur jetimë janë

mbajtur relativisht të ulta përmes aplikimit të masave të forta të politikave të duhura dhe

përmes zbatimit të këtyre masave.

Nga ana tjetër, numri i përfituesve të moshuar duket tepër i lartë. Nga 372,000 persona

që kanë mbushur moshën e daljes në pension, mbi 440,000 marrin pensione të një lloji të

caktuar. Diskutimet me Institutin e Sigurimeve Shoqërore sugjerojnë një shpjegim të

situatës.

Familjarët e një personi që vdes kanë përgjegjësinë për të informuar ISSH-në që

pensionisti ka vdekur dhe që pensioni duhet të mos vazhdojë më. Deri momentin që të

bëhet ky njoftim, ISSH-ja vazhdon të paguajë pensionin. Mospërputhja midis numrit të

të moshuarve në statistikat e popullsisë dhe numrit të individëve që përfitojnë pension

pleqërie sugjeron që në shumë raste familjet nuk e informojnë ISSH-në dhe vazhdojnë të

marrin pagesa. Ky shpjegim duket në veçanti i mundshëm duke patur parasysh që

mospërputhjet midis numrit të personave në popullsi në përgjithësi dhe numrit të

pensionistëve në atë moshë bëhen edhe me të thelluara në moshat më të thyera. Për më

tepër, rezultatet paraprake të vlerësimit të nivelit të varfërisë tregojnë se pensionet e

pleqërisë kanë një impakt më të madh në uljen e varësisë sesa programi i Ndihmës

Ekonomike. Ky rezultat i veçantë nuk është replikuar në vende të tjera të rajonit dhe në


52

veçanti jo në një vend me popullsi të re si Shqipëria, ku mendohet se numri i familjeve

që përfitojnë nga të ardhurat e pensioneve duhet të jetë më i vogël. Një shpjegim i

mundshëm sërish mund të ishte që familjet e varfra me një të afërm të moshuar i cili

vdes vazhdojnë të marrin pensionin, duke i dhënë pensionit të pleqërisë një rol shumë më

të gjerë ne uljen e varfërisë nga ç'do të kishte patur përndryshe po të kishte qenë i

kufizuar vetëm për të moshuarit.

Nga pikëpamja e kontributeve, historia në Shqipëri është pothuajse e njëjtë me

ekonomitë e tjera në tranzicion. Pas tranzicionit, ndërmarrjet e sektorit publik u

reduktuan në numër dhe u privatizuan. Ekonomia e re private u bazua së tepërmi në

tregun joformal të punës, në vend që të bazohej në tregun më të shtrenjtë dhe më të

rregulluar formal të punës. Rrjedhimisht, emëruesi në formulën e koeficientit të varësisë,

d.m.th. numri i kontribuesve në sistemin e pensioneve ra ndjeshëm. Raporti i

kontribuesve me numrin e personave të punësuar aktualisht qëndron në 46 përqind, që

është mesatarja për rajonin e ECA-s, si edhe për një vend me nivelin e të ardhurave të

Shqipërisë kudo në botë. Megjithatë, duhet theksuar se gjysma e këtyre kontribuesve

vijnë nga sektori rural, për të cilët shteti jep 85 përqind të kontributeve. Rrjedhimisht dhe

si të tillë ata mbeten kontribues kryesisht si emër, më shumë sesa në thelb. Po të hiqen

këta kontribues, përqindja e koeficientit të mbulesës së kontribuesve përfaqëson një

numër shumë më të vogël të të punësuarve, që e vendos Shqipërinë poshtë mesatares të

ECA-s për sa i përket mbulesës nga sistemi.

Nga pikëpamja financiare, qeveria po shpenzon 5.04 përqind të GDP-së si shpenzime për

sigurimet shoqërore, nga të cilat 85 përqind janë pagesat aktuale për pensionet.

Megjithatë, edhe shifra prej 85 përqind nuk e shpreh sa duhet shumën e madhe që shkon

si shpenzime për pensionet, duke qenë se nga shpenzimet që mbeten, një 13 përqindësh

mbulon kostot administrative dhe kompensime shtesë që u jepen për disa ose të gjithë

pensionistët. Nga pikëpamja e të ardhurave, Instituti i Sigurimeve Shoqërore grumbullon

të ardhura që janë 4.93 përqind e GDP-së, nga të cilat 78 përqind janë të ardhura nga

kontributet. Megjithatë, mbi dy të tretat e atyre të ardhurave vijnë nga vetë shteti në

formën e kontributeve të punëdhënësit dhe punëmarrësit. Një 22 përqindësh tjetër i të

ardhurave vjen nga transfertat shtetërore për Institutin e Sigurimeve Shoqërore. Në total,

shteti siguron 78 përqind të të ardhurave që shkojnë tek Instituti i Sigurimeve Shoqërore.


53

3.2.1.2 Përshkrimi i Parametrave të Sistemit Shqiptar të Pensioneve

Në analizat rreth karakteristikave demografike dhe ato të tregut të punës të sistemit të

pensioneve në Shqipëri nuk flitet për një qëndrueshmëri afatgjatë financiare. Këto

rezultate mbështeten edhe nga disa elemente të modelit të politikave të cilat kanë

tendencën të thellojnë akoma më shumë joqëndrueshmërinë afatgjatë financiare. Një

element shumë i rëndësishëm i modelit është sistemi i veçantë që aplikohen për sektorin

urban dhe atë rural. Tabela 3.5 parashtron parametrat kryesorë të sistemit të sektorit

urban.

Tabela 3.5 Parametrat e Skemës së Pensioneve të Sektorit Urban në Shqipëri

Parametrat e Sistemit Shqiptar të Pensioneve

Përqindjet e

kontributit

24.5 përqind për pensionet, nga të cilat 61.2 përqind paguhet

nga punëdhënësi dhe pjesa tjetër nga i punësuari

Mosha e daljes në

pension

65 vjeç burra / 60 vjeç gratë, ku do të zbatohet në mënyrë

graduale modeli 35 vjet punë deri në vitin 2012 në dallim

nga 60vjeç / 55 vjeç që ka qenë për shumicën e profesioneve

në vitin 2001;

Mosha 50 vjeç për gratë me 6 fëmijë dhe 30 vjet kontribut në

sigurimet shoqërore

Përqindja e përfitimit Pensioni bazë + 1 përqind në vit të mesatares jetike të

rivlerësuar sipas rritjes së kontributeve mesatare;

Në varësi të limiteve të shtrënguara të pensionit maksimal;

pensioni nuk mund të jetë më i lartë se dyfishi i shumës bazë

ose 75 përqind e pagës mesatare neto për 3 vjet pa ndërprerje

gjate 10 vjetëve të fundit të punësimit, cilado shifër të jetë

më e ulta;

0.34 përqind në muaj shtesë për shtyrjen e moshës së daljes

në pension përtej moshës së caktuar për daljen në pension;

0.6 përqind reduktim në muaj për dalje të parakohshme në

pension, deri 3 vjet përpara afatit;


54

Pension i pjesshëm i parakohshëm për personat në moshë

pensioni me një periudhë minimale kontributeve prej 15

vjetësh

Indeksimi i

pensioneve pas daljes

në pension

Indeksohet sipas legjislacionit në përputhje me ndryshimet e

çmimeve, por në realitet pensioneve pas Këshilli i Ministrave

merr vendime ad.hoc, sipas disponibilitetit të të ardhurave

dhe synimit të rritjes së standardit minimal jetik

Pension për paaftësi Përfitohet vetëm në rast se ka patur kontribute për gjysmën e

periudhës nga mosha 20 vjeçare deri në moshën e paaftësisë;

Pensioni i barabartë me shumën bazë + 1 përqind për çdo vit

të mesatares jetike të rivlerësuar sipas rritjes së kontributeve

mesatare;

Pensioni maksimal është ose dyfishi i shumës bazë ose 80

përqind i pagës së fundit

Pension për personat

e mbetur të ve

E ve në moshën 50 vjeçare ose në rast se ka nën kujdes një

fëmijë ose një person me paaftësi; i ve në moshën 60 vjeçare

ose në rast se kujdeset për një fëmijë ose person me paaftësi;

jetim deri në moshën 25 vjeçare në rast se shkon në shkollë

ose përndryshe deri në moshën 18 ose në rast se është me

paaftësi; prindër që jetonin në shtëpinë e të ndjerit për së

paku 1 vit dhe janë në moshën 65 vjeçare ose janë me

paaftësi;

Pensioni i barabartë me 50 përqind të pensionit të të ndjerit

për personin e mbetur i/e ve dhe 25 përqind për jetimët ose

personat të tjerë në ngarkim, në varësi të maksimumit 100

Burimi: Instituti i Sigurimeve Shoqërore në Shqipëri, www.issh.gov.al

Përqindjet e kontributeve në Shqipëri janë të larta në krahasim me mesataret e këtyre

kontributeve për vendet e OECD-së. Me përjashtim të Italisë dhe Portugalisë, që kanë

përqindje pak më të larta, Shqipëria ka përqindjet më të larta të kontributit në këtë grup

vendesh. Niveli i lartë në rastin e Shqipërisë është veçanërisht sinjifikativ duke patur

parasysh faktin që përqindjet e kontributit zakonisht rriten me plakjen e popullsisë së atij



55

vendi. Shqipëria ka këto përqindje tejet të larta me një popullsi ende të re. Qeveria

shqiptare vitet e fundit ka miratuar një ligj për uljen graduale të këtyre përqindjeve, por

edhe pas kësaj uljeje ato do të jenë të larta për një vend me moshë kaq të re.

Mosha e daljes në pension në Shqipëri është ende relativisht e ulët. Në fillim, mosha e

daljes në pension për shumicën e popullsisë ishte 60 vjeç për burrat dhe 55 për gratë dhe

një moshë më e ulët për kategori të veçanta tek 50 vjeç për burrat dhe 45 për gratë. Këto

kategori të veçanta po hiqen gradualisht, ndërsa mosha e daljes në pension është rritur në

65 vjeç për burrat dhe 60 për gratë, por këto mosha do të arrihen nga shumica e të

punësuarve vetëm në vitin 2011 dhe ndoshta edhe më vonë për kategori të veçanta të

punësuarish. Moshat e daljes në pension po rriten me 6 muaj në vit, kur mosha e daljes

në pension në vitin 2004, ishte 61 vjeç për burrat dhe 56 për gratë. Grave me 6 ose me

shumë fëmijë ende u lejohet të dalin në pension në moshën 50 vjeçare, po të kenë 30 vjet

punë. Në të gjitha rastet, pension i plotë jepej me 34 vite punë në fillim të vitit 2004,

ndërsa tani duhet të kesh 35 vite punë për të përfituar një pension të plotë. Pensionet e

parakohshme jepen vetëm me 15 vite pune.

Formula e përfitimit në sistemin e pensioneve nis relativisht mirë. Formula është

pensioni bazë, që është e njëjta gjë me pensionin minimal, plus 1 përqind për çdo vit

pune. Pensioni bazë caktohet nga Këshilli i Ministrave. Në vitin 2005 ishte afërsisht 38

përqind e pagës bruto të mbuluar për pensionistët e rinj. Teorikisht, kjo mund të

siguronte koeficiente zëvendësimi tepër bujare me 35 vite punë, në nivelin 73 përqind e

pagës për një person me një pagë mesatare, në krahasim me shifrën prej 40 përqind për

30 vjet punë të rekomanduar nga ILO-ja. Megjithatë, pensioni i plotë mesatar në sektorin

urban arrin vetëm në 40% të pagës bruto të mbuluar, që nuk është substancialisht më i

lartë sesa pensioni bazë.

Ka disa faktorë që e shpjegojnë këtë mospërputhje. E para, ekzistojnë disa limite tepër

strikte për pensionin maksimal. Ky pension është i kufizuar tek dyfishi i pensionit bazë,

gjë që sugjeron që individët me të ardhura të larta që mund të sigurojnë të ardhura mbi

pagën mesatare do ta arrijnë limitin shumë shpejt. Faktikisht, edhe në rast se pensioni

maksimal do të ishte i indeksuar për pagën, gjë që ligjërisht nuk ndodh, individët që

marrin dyfishin e pagës mesatare do ta arrijnë maksimumin vetëm pas 25 vjetësh punë

dhe individët që fitojnë trefishin e pagës mesatare do të arrijnë vetëm me 18 vjet punë.


56

Këto limite do të arriheshin shumë më shpejt sipas maksimumit të indeksuar për çmimin

që përcaktohet në legjislacion. Së dyti, pensioni është gjithashtu i kufizuar në rast se një

individ arrin 75 përqind të mesatares neto të pagës më të lartë të 3 viteve të

njëpasnjëshëm në 10 vitet e fundit. Ndonëse në ligj sugjerohet që pagat në të kaluarën

duhet të rivlerësohen sipas rritjes së kontributeve çdo vit, praktikisht limitet janë aplikuar

për mesataren e pagave nominale, duke i kufizuar edhe me pensionet. Për më tepër,

pensioni minimal, që me ligj kërkohet të indeksohet sipas inflacionit është rritur shumë

më shpejt sesa inflacioni në një përpjekje për të barazuar pensionin minimal me

standardin minimal të jetesës, si edhe është rritur me shpejt sesa rritjet e pensioneve mbi

minimalen. Rrjedhimisht, shumë individë e gjejnë veten duke përfituar një pension

minimal, pavarësisht nga shumat që kanë kontribuar.

Nga pikëpamja e stimujve, në rast se shumica e personave do të përfitojnë pensionin

minimal pavarësisht nga sa deklarojnë në paga apo do të përfitojnë vlera të ulta për

kontributet e pensioneve të tyre, sigurisht që ata do të zgjedhin të deklarojnë pagën

minimale. Kjo është pikërisht ajo që po ndodh në sektorin privat. Ndërsa sektori publik

punëson pothuajse 20 përqind të të ardhurave që kontribuojnë kompanitë private. Ndërsa

sektori privat supozohet të ofrojë paga më të larta se sektori publik, mbi 50 përqind e të

punësuarve në sektorin privat deklarojnë pagën minimale, ndërsa në sektorin publik

vetëm 1 përqind e të punësuarve deklarojnë pagën minimale.

3.2.2 Kolona e Dytë

Ndërtimi i kolonës së dytë, duhet bërë mbi bazën e disa parimeve që eksperienca

botërore i shpjegon mjaft qartë.

Ajo duhet të jetë e detyrueshme. Arsyeja për këtë është fakti që disa individë

preferojnë të mos mendojnë për pleqërinë e tyre duke u bërë kështu një barrë për

shoqërinë kur të plaken.

Me kontribute të përcaktuara. Lidhja e ngushtë e përfitimeve me kontributet

shmang evazionin kontributiv, sepse njerëzit nuk i konsiderojnë kontributet si taksa.

Pensioni llogaritet në mënyrë aktuariale mbi bazën e moshës dhe akumulimeve të


57

punonjësve, dhe kjo mund ta shtyjë daljen e parakohshme në pension dhe ta rrisë

moshën e daljes në pension kur rritet jetëgjatësia.

Totalisht e kapitalizuar. Së pari, kjo e bën koston të qartë që në fillim. Së dyti, kjo

mënyrë eviton rritje të mëdha të kontributeve të domosdoshme në sistemet PAYG

kur popullsia plaket. Së treti, kjo mënyrë parandalon transferimin ndërmjet brezave

prej të rinjve tek të vjetrit. Së katërti, kapitalizimi shërben për të ngritur kursime

kombëtare në terma afatgjatë.

E administruar në mënyre private. Kjo maksimizon faktin që objektivat

ekonomike dhe jo ato politike përcaktojnë strategjinë e investimeve. Në këtë mënyrë

administrimi privat do të zgjedhë alokimin më të mirë të kapitalit dhe fitimin më të

lartë mbi kursimet dhe gjithashtu ndihmon vendin në zhvillimin e tregjeve financiare.

Fondet private zakonisht investojnë në një miks bono publike dhe të korporatave,

equities dhe pasuri të patundshme, dhe kanë një shkallë të lartë fitimi. Ato mund të

shfrytëzojnë edhe diversifikimin internacional, që bën të mundur interesa më të larta

dhe risk më të reduktuar. Ato nxisin gjithashtu zhvillimin e tregut financiar, duke

krijuar një kërkesë për instrumente dhe institucione të reja financiare.

3.2.2.1 Problemet që Duhen Marrë në Konsideratë për të Realizuar Reformën e

Pensioneve

Menaxhimi dhe financimi i tranzicionit

Kalimi në sistemin me më shumë shtylla pothuajse gjithmonë kërkon burime shtesë.

Financimi i borxhit. Premtimet e sistemit ekzistues PAYG janë si bono formale të

qeverisë. Në teori, buxheti i çdo vendi reflekton jo vetëm borxhin e tij formal por

edhe borxhin e tij implicit për pensionet PAYG dhe premtime të ngjashme. Qeveria

mund ta financojë koston e tranzicionit duke marrë hua ose në vend ose jashtë, por

edhe kjo ka kosto financiare.

Rritja e masës së kontributit për pensione. Një vend mund të zgjedhë të financojë

një pjesë ose të tërë koston e tranzicionit duke ngritur në total masën e kontributit,

por kjo ka pasur për pasojë rritjen e informalitetit në shumë vende, si rrjedhim

kostoja e kolonës së dytë duhet të mbulohet brenda masës ekzistuese të kontributit.


58

Reduktimi i shpenzimeve në kolonën e parë. Disa ―rregullime‖ në nivelin e

përfitimeve të kolonës së parë (shkalla e zëvendësimit, indeksimi, dhe mosha e daljes

në pension) mund të jenë të nevojshme për ta sjellë atë në balancë, së bashku me

shpresën për një rritje në pjesëmarrjen e forcave të punës. Këto ―rregullime‖ duhen

bërë edhe nëse nuk ka kolonë të dytë. Efektivisht, një pjesë e barrës së tranzicionit

mbahet nga pensionistët dhe punonjësit më të moshuar – zakonisht në formën e

moshave më të mëdha të daljes në pension dhe një indeksim pensioni më pak

xheneroz.

Borxhi publik implicit dhe eksperienca e vendeve të tjera

Është e rëndësishme që qeveria të bëjë të qartë atë ç’ka nënkuptohet me borxh implicit i

pensioneve. Nëse vendet me një borxh të madh pensionesh PAYG kalojnë në sistem

shumë-kolonësh, një pjesë e kontributit zakonisht kalon në llogaritë individuale, në

fondet private. Kjo krijon një boshllëk financiar midis të ardhurave të PAYG dhe

shpenzimeve që nevojiten për të mbuluar borxhin implicit të pensioneve. Përvoja

ndërkombëtare tregon se vendet që e kanë zbatuar reformën me një hap kanë hasur

probleme të kostos së tranzicionit ndërsa reforma me faza e zbut disi këtë problem.

Reduktimi i vlerës së borxhit dhe financimi i boshllëkut

1. Lëvizja e parë është reformimi i sistemit të vjetër, për ta balancuar atë, duke ulur

përfitimet, rritur moshën e daljes në pension dhe penalitetet për dalje të

parakohshme në pension, shtrëngimi i të drejtave për përfitime invaliditeti, dhe

ndryshimi i metodës së indeksimit në indeksim në lidhje me çmimet.

2. Emetimi i bonove (si në Kili) ose premtimi i një pensioni kompensuese (si në

Argjentinë) për çdo punonjës që kalon në sistemin e ri. Bonot nuk mund të

konvertohen në para/cash deri sa punëmarrësi të dalë në pension dhe pensioni

kompensues paguhet gradualisht gjatë gjithë periudhës së pensionit.

3. Mbajtja e disa punonjësve dhe kontributet e tyre në sistemin e vjetër. Kjo mund

të realizohet duke përjashtuar disa punonjës, si ushtarakët ose policinë, nga

sistemi i ri (si në Kili), ose duke i dhënë të gjithë punonjësve një mundësi por

duke e bërë sistemin e ri atraktiv kryesisht për të rinjtë (si në Argjentinë). Një


59

opsion i tillë do të bëjë që personat me më shumë vite punë mund të vazhdojnë të

paguajnë në kolonën aktuale PAYG ndërsa personat e rinj me më pak vite punë

të paguajnë kontributet në sistemin e ri shumë-kolonësh.

4. Mbajtja e një komponenti të madh PAYG në sistemin e ri, kështu që një pjesë e

hyrjeve të të ardhurave vazhdojnë të vijnë në kolonën publike. Argjentina ndoqi

këtë strategji, duke përdorur një përfitim bazë në kolonën e re publike, dhe jo

vetëm garantimin e pensionit minimal si në Kili. Në Argjentinë rreth 60% e

kontributit total shkon në kolonën publike.

Probleme të tjera për t’u marrë në konsideratë

Problemet madhore që kanë dalë deri tani lidhen me kostot e larta administrative dhe

shtrembërimet në tregun financiar për shkak të rregulloreve dhe kufizimeve për

investime. Një fushë e tretë që ka nevojë për thellime të mëtejshme studimore është

efekti i reformës së pensioneve mbi shpërndarjen dhe shtrirjen e kësaj shpërndarjeje.

Madhësia e kolonës së dytë

Madhësia e kolonës së dytë varet nga objektivat dhe përfitimet e pritura prej reformës së

pensioneve, si dhe nga kufizimet ekonomike dhe institucionale për arritjen e këtyre

objektivave. Kur fillohet të merret në shqyrtim futja e kolonës së dytë, ka nevojë të

shpjegohen disa kufij fillestarë për madhësinë e mundshme të ndonjë kolone të dytë

midis të cilëve zgjedhjet mund të bëhen mbi bazën e analizës së mëtejshme ekonomike

dhe eksperiencës ndërkombëtare. Në këtë kuptim, bazuar në çfarë ka ndodhur në

shumicën e vendeve në terma të marrëveshjeve institucionale, nuk këshillohet një kolonë

e dytë me më pak se 4-6% për shkak të kostos së saj efektive. Asetet që shkojnë në

kolonën e dytë duhen investuar në bazë të sinjaleve të tregut nëse konvertimi në sistemin

e kapitalizuar është për të kontribuar në rritjen ekonomike të ardhshme. Eksperienca

sugjeron që analiza duhet të nisë me një kufi të sipërm për përqindjen e kontributit për

kolonën e dytë në rangun 7-10% të pagës.


60

Një element tjetër që dikton madhësinë e kolonës së dytë – veçanërisht gjatë viteve të

para pas futjes së saj – janë rregullat që do të adaptohen për njerëzit që do të mbulohet në

mënyre të detyrueshme, për ata që duhet të përjashtohen, dhe nxitjet e ofruara për ata për

të cilët pjesëmarrja në kolonën e dytë është opsionale.

Mbledhja e kontributeve dhe Administrimi i tyre

Dizenjimi i mbledhjes dhe clearinghouse. Clearinghouse mund të jetë një agjenci

shtetërore që mbledh kontributet e kolonës së dytë, një mbajtës-rekordesh apo edhe një

agjent mbajtës-rekordesh dhe informues ekskluziv për pjesëmarrësit e fondit. Propozohet

që rolin e clearinghouse në fillim ta luajë Banka Shqipërisë.

Mbledhja e kontributeve është më e komplikuar në një sistem shumë kolonësh se sa në

sistemin publik. Mbledhja, regjistrimi dhe transferimi i kontributeve në llogaritë

individuale është problematik. Disa reforma janë shtyrë vetëm për arsye të problemeve

të mbledhjes së kontributeve.

Lufta kundër evazionit

Evazioni i kontributeve të sigurimeve shoqërore nuk është çështje vetëm e faktit që

punëdhënësit kërkojnë të reduktojnë koston e tyre të punës ose një preferencë e

punëtorëve për konsumin korent ose faktorë të tjerë. Skemat e sigurimeve shoqërore

kërkojnë:

të drejtën për inspektim të rekordeve të punëdhënësve dhe një akses të lirë në

informacionin ndihmës si për shembull gjendja bankare e punëdhënësit, taksat e paguara.

të drejtën për të vlerësuar dhe mbledhur detyrimet kontributive, ato të papaguara

dhe vendosjen e gjobave në lidhje me borxhin e sigurimeve shoqërore duke pasur

prioritet mbi kreditorët e tjerë.

procedura administrative të thjeshta. Një numër unik regjistrimi për çdo punëdhënës

dhe çdo punëmarrës është i domosdoshëm.


61

detyrim efektiv për të paguar. Kjo kërkon verifikime të shpeshta të fitimeve të

punëdhënësit dhe realizimin e investigimeve për mospërputhje të mundshme. Duhen

inspektorë të trajnuar mirë të shpërblyer në mënyrë adekuate në mënyrë që të sigurohet

ndershmëria e tyre.

fushata informimi publik për të inkurajuar zbatimin e ligjit. Një mënyrë që në disa

vende ka nxitur zbatimin e ligjit është publiciteti (dhe persekutimi) i punëdhënësve për

evazion (ose kërcënimi për të bërë një gjë të tillë).

3.2.2.2 Konkluzione dhe Rekomandime për Kolonën e Dytë

Në bazë të përvojës ndërkombëtare nxirren mësime për aplikimin e kolonës së dytë edhe

në vendin tonë. Duke qenë se realizimi i këtij procesi është me rëndësi të madhe dhe

kërkon një përkushtim dhe profesionalizëm të lartë, është shumë e domosdoshme që

asistenca e huaj të jetë e pranishme që në fillimin e këtij procesi edhe në vendin tonë.

Praktika e vendeve që kanë realizuar këtë reformë na e vërteton këtë kërkesë.

Kjo kolonë duhet të jetë e detyrueshme, e kapitalizuar dhe me kontribute të

përcaktuara, dhe duhet të menaxhohet në mënyre private.

Vendosja e kufizimeve (fondi i garancisë) dhe rregulloreve të mirëpërcaktuara në

mënyrë që jo çdo kompani private të ketë të drejtën e ndërtimit të fondeve private.

Fondet e ndërtuara duhet të jenë në numër të kufizuar, të mos kenë rrezikun e

përsëritjes së eksperiencës së humbjes në firmat piramidale.

Zhvillimi i tregut të kapitaleve, letrave me vlerë dhe bursës.

Vendosja e masës së kontributit për kolonën e dytë. Propozohet 10% dhe 12% e

pagës, me një shpërndarje 50% me 50% midis punëdhënësit dhe punëmarrësit. Kjo

përqindje do të jetë brenda totalit aktual të pagesës së kontributeve të skemës së

detyrueshme të kolonës së parë. Kjo nënkupton që diferenca e masës ekzistuese të

kontributit për pensione (pleqëri, invaliditet dhe familjar) do t’i mbetet kolonës

PAYG.

Caktimi i autoritetit përgjegjës për mbledhjen e kontributeve. Propozohet që autoriteti

i mbledhjes së kontributeve të jetë Drejtoria e Përgjithshme e Tatimeve.


62

Caktimi i mënyrës së mbledhjes së kontributeve. Propozohet që mbledhja të jetë e

centralizuar.

Caktimi i mënyrës së realizimit të reformës. Propozohet që reforma të jetë me faza.

Caktimi i kohës në dispozicion për t’u përgatitur për reformë. Propozohet si periudhë

tranzicioni për përgatitjen e reforme minimumi 3-4 vjet.

Vendosja e politikës për reduktimin dhe përballimin e kostos së tranzicionit.

Propozohet që kosto e tranzicionit të zgjidhet nëpërmjet një politike miks midis

rrugëve të përmendura më sipër.

3.2.3 Kolona e Tretë

Pavarësisht miratimit të Ligjit ―Për Pensionet Suplementare dhe Institutet Private të

Pensioneve‖ që në datë 01.06.1995, liçensimi i shoqërive të para private në fushën e

pensioneve (ekzistenca e kolonës së tretë) filloi në mesin e vitit 2005.

1. Roli i kolonës së tretë në sistemin e pensioneve

Kolona e tretë në Shqipëri mund të luajë rolin e vet, i cili, ashtu si edhe në vende të tjera,

ka rëndësinë e tij. Ka vende, të cilët pasi kanë arritur balancimin e skemës publike, nuk e

kanë parë të nevojshme ndërtimin e Kolonës së Dytë (Rasti i Sllovenisë). Kjo mënyrë

operimi në fushën e pensioneve ka epërsitë dhe disavantazhet e saj. Një nga epërsitë e

kësaj skeme është se shteti nuk është përgjegjës për administrimin e kontributeve

vullnetare, por nga ana tjetër, fakti që skema vullnetare nuk arrin t’i thithë kontributet

nga individët me të ardhura të pakta, shkakton diferencime të theksuara ekonomike në

kategorinë e pensionistëve të ardhshëm.

Një veçori tjetër e Kolonës së Tretë është se ajo zhvillohet gradualisht dhe kërkon një

mjedis të larmishëm investimesh e lehtësirash fiskale. Strukturimi i saj shihet si

karakteristikë e vendeve të zhvilluara dhe me standarde ekonomike të larta.

2. Situata aktuale

Duke u nisur nga kushtet aktuale të vendit tonë, Kolona e Tretë ngjan shumë e

parakohshme, si për nga vendosja e saj në treg, ashtu edhe nga mungesa e një mjedisi


63

tërheqës financiar. Veç këtyre arsyeve, të cilat në fund të fundit mund të përbëjnë risk në

kuptimin financiar vetëm për krijuesit, situata financiare e shumicës së kontribuesve të

mundshëm është ende në nivele të ulta. Po kështu, mungesa e theksuar e besimit në

organizime të tilla, nisur nga historiku i hidhur i investimit të kursimeve të popullatës në

vitin 1997, e bëjnë dyshues një kategori të madhe personash që i kanë mundësitë të

kontribuojnë në këto skema. Në praktikën e vendeve të Evropës Lindore, skemat

vullnetare aplikohen nga mjaft punëdhënës për sektorë specifikë të ekonomisë si Nafta

dhe Gazi, Minierat e Shërbimet Portale, Postat dhe Telekomunikacioni etj. Në

përfshirjen e sektorëve të tillë të rëndësishëm të ekonomisë, një rol përcaktues luajnë

edhe organizimet sindikale, por mungesa e një organizimi të vërtetë sindikal në Shqipëri,

ka sjellë që debati mes sindikatave dhe punëdhënësit të kufizohet vetëm në pagimin e

kontributit të detyrueshëm në skemën publike.

Duke arsyetuar, mund të dilet në përfundimin se Kolona e Tretë në Shqipëri është ende

në fillimet e saj. Kompanitë ekzistuese, ruajnë një numër kontribuesish për të siguruar

minimumin e nevojshëm ligjor dhe presin lehtësirat dhe favorizimet fiskale. Por kjo nuk

mund të jetë një rrugëdalje përfundimtare nga apatia ekzistuese nëse nuk krijohet edhe

një mjedis i favorshëm për investimin e fondeve. Mungesa e kompanive të huaja në këtë

treg, për shkak të kufizimeve ligjore, është një faktor tjetër, i cili e bën të pandjeshme

konkurrencën mes kompanive vendase. Më konkretisht mund të themi se gjatë vitit 2012

në tregun e pensioneve private vullnetare ushtruan aktivitetin e tyre tri fonde pensioni.

Analiza e të dhënave për tregun e pensioneve private vullnetare në fund të vitit 2012

tregon një total asetesh nën menaxhim prej 283.01 milion lekë dhe me një rritje prej afro

128.27 milion lekë (82.89%)3. E shprehur në euro, totali i aseteve nën menaxhim është

2.03 milion euro. Numri i anëtarëve në fondet e pensioneve në fund të vitit 2012 ishte

7,281 anëtarë duke shënuar rritje prej 15.66% krahasuar me fundin e vitit 20114. Tabelat

dhe figurat më poshtë japin një përshkrim më të detajuar në lidhje me fondet e

pensioneve private për vitin 2011 dhe 2012.

3 Autoriteti i Mbikqyrjes Financiare, Raporti Vjetor 2012.

4 Autoriteti i Mbikqyrjes Financiare, Raporti Vjetor 2012.


64

Tabela 3.6 Tregues të Fondeve të Pensioneve

Tabela 3.7 Asetet Neto dhe Numri i Anëtarëve sipas Fondeve të Pensioneve

Figura 3.3 Ndarja e Tregut sipas Numrit të Anëtarëve në Fondet e Pensioneve


65

Figura 3.4 Struktura e Portofolit të Investimeve të Fondet të Pensioneve

3.2.3.1 Eksperienca e Vendeve të Tjera

Tabela 3.8 Të Dhënat rreth Skemave të Pensionit të Vendeve të Ndryshme

Vendi dhe

Statusi i

Sistemit

Data e

fillimit

Kolona II

Kolona I Madhësia

Kolona II

Strategjia e kalimit në

sistemin e ri

Bullgaria, operative

Janar 2002 PAYG Përfitime të përcaktuara

2%, në rritje deri në 5%

E detyrueshme për <42

Kroacia, operative

Janar 2002 Sistem pikësh

5% E detyrueshme për <40; opsionale për 40-50

Estonia, operative Korrik 2002

PAYG Përfitime të përcaktuara

6% Kalimi opsional; ata që kalojnë paguajnë 2 pikë shtesë në kontribute

Hungaria, operative

Janar 1998 PAYG Përfitime të përcaktuara

6% (mund të kenë arritur 8%)

E detyrueshme për të rinjtë në punë; vullnetare për të tjerët

Kazakistan, operative

Janar 1998 Pension Social

10% E detyrueshme për të gjithë

Kosova, operative Janar 2002

Pension Social 10% E detyrueshme

Letonia, operative Korrik 2001 Llogari

nocionale


E detyrueshme për <30; vullnetare për 30-50


66

Lituania, operative Janar 2004


2.50% Opsionale për të gjitha moshat

Maqedonia Janar 2006 PAYG Përfitime të përcaktuara

7% E detyrueshme për të rinjtë në punë

Polonia, operative

Janar 1999 Llogari nocionale

7.20% E detyrueshme për <30; ; vullnetare për 30-50

Rumania, pjesërisht e hartuar ligjërisht

Sistem pikësh

8% E detyrueshme për >20 larg pensionit

Rusia, e hartuar ligjërisht pjesërisht dhe operative

Janar 2002 Llogari nocionale

2% (<35) to 6% (36-50)

E detyrueshme për <50

Sllovakia, operative

Janar 2005 Sistem pikësh

9% E detyrueshme për të rinjtë në punë; me zgjedhje për <52

Ukraina, e hartuar ligjërisht pjesërisht

Kur kushtet të plotësohen



E detyrueshme për të rinjtë në punë

3.3 Konkluzione

Në këtë kapitull përfshihet studimi i detajuar i sistemit të pensioneve në Shqipëri

(historiku, reformat e ndërmarra, problematikat aktuale si dhe disa rekomandime). Si

shumë vende te tjera, sistemi aktual i pensioneve në Shqipëri është i administruar në

mënyrë publike, pra në bazë të sistemit PAYG. Skema të tilla hasin mjaft problematika

në ecurinë e tyre pasi duke marrë parasysh që ato kanë aspektin e solidaritetit ndërmjet

brezave si dhe që demografia e popullsisë është një fenomen dinamik në vetvete, ato

shpeshherë pengojnë rritjen ekonomike dhe si pasojë skema e pensioneve kthehet në

rënduesin kryesor të GDP.

Megjithëse sistemi i pensioneve në Shqipëri ka arritur të reformohet herë pas here, këto

reforma nuk duken të jenë të mjaftueshme për të kaluar në një sistem të stabilizuar ku

nuk kërkohen financime shtesë nga kanale të tjera financimi. Një nga reformat më të

rëndësishme në sistemin e pensioneve në Shqipëri është reforma e vitit 1993 ku u bë e

mundur unifikimi i 2 skemave të sigurimeve shoqërore (të punësuarit në shtet dhe


67

kooperativistët). Reforma e dytë e rëndësishme në këtë sistem ishte ajo e vitit 2002,

reforma parametrike, ku u bënë ndryshimet në vijim: rritja e moshës së daljes në

pension, rritja e periudhës së sigurimit, mënjanimi/kufizimi i mundësive për pension të

parakohshëm, vendosja e nxitjeve për të shtyre daljen në pension, ndryshimi i rregullave

të indeksimit nga pagat tek çmimet, shtrirja e vlerësimit të të gjitha periudhave të

kontributeve në llogaritjen e masës së përfitimit. Dhe së fundmi, reforma e tretë e vitit

2005 ishte futja e tregut privat të pensioneve në Shqipëri, pra inkurajimi i skemave

vullnetare individuale të kursimeve për pension.

Pavarësisht këtyre reformave, gjendja e sistemit të pensioneve në Shqipëri nuk është në

nivele të kënaqshme. Banka Botërore ka insistuar në kalimin e një sistemi të ri

pensionesh për vendin tonë duke propozuar tre variante:

1- Varianti i parë: Elementi i parë është futja e sistemit shumëkolonësh, i cili

përbëhet nga tre shtylla bazë. Kolona e parë është quajtur ―kolona zero‖ dhe në të

parashikohet të përfshihen të gjithë të moshuarit, pavarësisht nëse kontribuojnë apo

jo. Në disa vende kjo shtyllë aplikohet vetëm për të moshuarit e varfër dhe në disa

të tjera për të gjithë të moshuarit mbi një moshe të caktuar. Qëllimi i kësaj kolone

është të ofrojë një nivel të ardhurash bazë për të gjithë të moshuarit, duke u

siguruar atyre minimumin jetik, pavarësisht nëse nuk e kanë vjetërsinë e

nevojshme në punë për të përfituar pension. Ndërkohë, sa i përket kolonës së dytë,

është parashikuar që një pjesë e kontributit të detyrueshëm do të administrohet nga

skema publike ―pay as you go‖ (skema aktuale e bazuar në solidaritetin midis

brezave), e cila do të garantojë një pension bazë, ndërsa pjesa tjetër do të

administrohet nga kompani private, që do të zgjidhen nga shteti në bazë të

legjislacionit që do të miratohet. Këto kompani, në bazë të ligjit, do t’i investojnë

këto fonde në tregun financiar për të bërë të mundur rritjen e masës së parave të

kontributeve. Këto para të paguara si kontribut i detyrueshëm së bashku me fitimin

e realizuar ndër vite nga investimi i tyre do të jepen në formën e pensionit kur

mbushet mosha e daljes në pension. Pra, pensioni që do të përfitohet do të jetë i

përbërë nga një pension bazë i garantuar nga skema publike ―pay as you go‖ dhe

nga një pjesë tjetër, që do të paguhet nga kompanitë mbi bazën e kontributeve që

janë paguar ndër vite. Kolona e tretë është tërësisht private dhe bazohet mbi

kapitalizmin fakultativ sipas zgjedhjeve të individëve. Kjo do të thotë se të gjithë


68

personat që dëshirojnë të përfitojnë pensione më të larta se normalja mund të

bëhen pjesë e këtyre skemave. Kjo kolonë e tretë, që do të jetë në fuqi pas

reformave të bëra, është ajo që funksion aktualisht në vendin tonë, pra skema e

pensioneve private.

2- Varianti i dytë: Skema aktuale, sipas ekspertëve vlerësohet se ka një defekt për sa i

përket raportit të pagesës së kontributeve me përfitimet që merren në momentin e

daljes në pension. Aktualisht, qytetarët paguajnë kontribute deri në 5-fishin e pagës

minimale që arrin mbi 87 mijë lekë në muaj ose e përkthyer në shifra një punonjës

paguan rreth 9800 lekë në muaj kontribute, ndërkohë që merr pension maksimal

deri në dyfishin e atij minimalit. Pikërisht, heqja e tavanit të përfitimit maksimal

deri në dyfish të pensionit minimal parashikohet që të bëjë skemën atraktive, duke

i bërë qytetarët që të deklarojnë pagat reale për efekt kontributesh në mënyrë që

edhe të ardhurat e tyre në momentin e daljes në pension të jenë të larta, pra

shmangia e evazionit fiskal.

3- Varianti i tretë: Megjithëse duket se nuk do të gjejë mbështetje variant tjetër i

propozuar është rritja e moshës së daljes në pension e shoqëruar kjo me heqjen e

mbështetjes financiare që jep qeveria për pagesat e kontributeve të sigurimeve

shoqërore të të vetëpunësuarve në bujqësi. Rritja e moshës së daljes në pension dhe

heqja e subvencionimeve mendohet se do t’i japë frymëmarrje skemës aktuale të

pensioneve për të paktën 3 vjet, duke ulur fondet për pagesat e pensioneve.

Aktualisht, qeveria shqiptare subvencionon deri në masën 75 për qind kontributet e

sigurimeve shoqërore për të vetëpunësuarit në bujqësi, ndërkohë që këta të fundit

në momentin e daljes në pension të plotë pleqërie përfitojnë të ardhura në masën e

pensionit minimal të qytetit. Ky ndryshim do të ndikojë ndjeshëm në uljen e

deficitit financiar të skemës që mbulohet nga buxheti i shtetit dhe sipas ministrit të

Financave arrin në 1 për qind e Prodhimit të Brendshëm Bruto.

Ky studim mbështet më tepër variantin e parë pasi ky variant duket të jetë me vizion më

afatgjatë që është i aplikueshëm edhe pas shumë dekadave. Arsye tjetër që mbështet

variantin e parë është se shumë vende evropiane dhe më gjerë kanë aplikuar këtë variant

dhe deri diku kanë marrë rezultate pozitive (kanë arritur të shmangin problemin e plakjes

së popullsisë).


69

'' Themeli i lëvizjes globale drejt zgjedhjes është i lidhur me sjelljen: Pra individi i

punësuar është një agjent ekonomik i mirë-informuar i cili vepron në mënyrë racionale

për të maksimizuar interesin personal''.

Olivia Mitchell dhe Stephen Utkus, cituar nga libri i tyre

Projektimi Pensioneve dhe Struktura

Kapitulli 4

MODELI TEORIK:

VENDIMMARRJA E PENSIONIT INDIVIDUAL

Modeli tradicional që shqyrton vendimmarrjen individuale të pensioneve është modeli i

ciklit të jetës së Ando dhe Modigliani. Ky model përdoret për të shqyrtuar vendimet për

kursim gjatë gjithë ciklit të jetës dhe vendimin e daljes në pension. Individët e dinë se

do të vijë një kohë kur ata janë shumë të moshuar për të punuar dhe prandaj ata duhet të

kursejnë mjaftueshëm gjatë jetës së punës për të shijuar një standard të pranueshëm të

jetesës gjatë pensionit. Modeli i ciklit të jetës është testuar empirikisht dhe ky studim do

të analizojë disa nga këto studime empirike.

Diagrami më poshtë përshkruan kontekstit ciklit të jetës. Aktorët kryesorë që kanë efekte

në ciklin e jetës janë; Familja, Qeveria, Komuniteti dhe Biznes. Në qendër të diagramin

janë treguar fazat në të cilat individët mund të kalojnë gjatë jetës së tyre. Këto faza janë

përkufizuar si faza e fëmijërisë, faza e rinisë, faza e punës dhe e familjes, faza e

punëtorëve të moshuar dhe së fundmi, faza e pensionistëve. Pjesa e njerëzve të


70

identifikuar si të "papunë" mund të gjendet në të gjitha kategoritë përveç asaj të

periudhës së fëmijërisë së hershme.

Figura 4.1 Konteksti i Ciklit të Jetës

Nga ky diagram mund të identifikohen dy çështje kryesore. Së pari, pjesa e individëve të

identifikuar si të papunë mund të ketë një shpërndarje relativisht të gjërë, pra mund të

prekë shumë shtresa të shoqërisë. Përqindja e individëve të papunë është një shifër e

konsiderueshme për rastin e Shqipërisë. Kjo pjesë e popullsisë do të përballen me

vështirësi jo vetëm në moshë të mesme, por edhe në vitet e tyre në pension. Çështja e

dytë që është shumë e rëndësishme për tu diskutuar është ndikimi i katër aktorëve në

ciklin e jetës së një individi. Edhe nëse këto katër aktorët janë influencues të jashtëm, ata

janë komponentët kryesorë të cilët ―përcaktojnë‖ rrugën e jetës së individëve. Nëse

komuniteti dhe biznesi konsiderohen si baza kryesore e klimës së një vendi në lidhje me

aspektet socio-ekonomike, familja dhe qeveria mbeten kompozitorë dhe shpërndarësit e

të ardhurave në përgjithësi. Qeveria duhet të jetë stimulues i mirëfilltë i punës me

mbështetjen e komunitetit dhe të biznesit.

Lidhja e mjedisit social dhe sistemit politik ngelet një lidhje e fortë dhe e rëndësishme.

Sipas teorisë së Anderson, J. E. (2006),

―Kërkesat për veprimet politike dalin nga problemet dhe konfliktet në mjedisin rrethues

dhe i transmetohen sistemit politik nga grupet, personat në pozita kyçe dhe të tjerë. Në të


71

njëjtën kohë, janë rrethanat që edhe kufizojnë edhe përcaktojnë se çfarë mund të bëjnë

realisht politikbërësit‖. Bazuar në këtë teori mund të mbështetemi për të shpjeguar edhe

rrugëzgjidhjet e ndryshme që kanë ndërmarrë qeveri të ndryshme në rastin e sistemit të

pensioneve dhe reformave ndër vite.

Megjithatë, ashtu siç u tha edhe më sipër, ky kapitull i studimit do të merret me

shqyrtimin e vendimmarrjes së vetë individit duke u bazuar në modelin e ciklit të jetës,

pa marrë parasysh influencat e jashtme që mund të ndikojnë tek këto vendime. Pra këtu

do të kemi një analizë mikroekonomike për të kaluar në atë makroekonomike gjatë

kapitullit pasardhës.

4.1 Modeli i Ciklit të Jetës

Ky seksion do përmbajë analizën e vendimit individual të pensioneve duke përdorur

modelin e ciklit të jetës (LCM). Ky model është përdorur nga Ando dhe Modigliani në

1957 dhe në 1963, dhe më vonë është zgjeruar nga Merton (1969, 1971). LCM është

bazuar në një individ përfaqësues racional dhe të mirë-informuar që planifikon konsumin

e tij përgjatë gjithë ciklit të jetës së tij, bazuar në parashikimet e të ardhurave gjatë jetës

së tij. Sipas LCM, motivimi kryesor për kursim është të grumbullojë pasuri të

mjaftueshme për konsumin në pension. Duke u bazuar edhe në studime empirike, vihet

re që konsumi i një individi është më i ulët krahasuar me të ardhurat e tij.

Sipas ciklit të jetës sugjerohet ulja e konsumit të individëve gjatë kohës. Rasti më i

thjeshtë është kur supozojmë që jeta e një individi është e ndarë në dy pjesë, një periudhë

e moshës së re në punë, dhe një periudhë e moshës së vjetër në pension. Në mungesë të

një sistemi pensionesh, individi do të përjetojë një rënie të konsiderueshme në standardet

e jetesës, nëse ai nuk ka kursyer në mënyrë adekuate për në pension. Nëse individi nuk

ka parashikuar të ardhura për të ardhmen, do të jetë e vështirë për të marrë hua nga të

tjerët nëse ai nuk ka perspektivë për të shlyer kredinë. Natyrisht individi duhet të

planifikojë uljen e shpenzimeve të konsumit poshtë të ardhurave, kur të ardhurat janë

relativisht të larta (dmth., kur individi është i ri dhe në punë), në mënyrë që të ketë

konsum më të lartë se të ardhurat kur të ardhurat janë relativisht të ulta (dmth., kur

individi është në moshë të vjetër dhe në pension). Ky quhet kursim për në pension dhe si


72

një rrjedhojë e këtij kursimi, konsumi do të jetë më i ulët se të ardhurat. Kursimet për

pension çojnë në akumulimin e kapitalit i cili përdoret në kohën që individi ka dalë në

pension.

Sipas LCM, konsumi është një funksion i pasurisë totale dhe financohet nga të ardhurat

ose nga shitjet e aseteve financiare. LCM mund të zgjerohet duke konsideruar

huamarrjen dhe huadhënien. Kjo bëhet e mundur duke ndarë ciklin e jetës në tre faza: një

periudhë e të rinjve, një periudhë e moshës së mesme dhe një periudhë e moshës së

vjetër. Periudha e parë e rinisë fillon kur individi fillon një punë për herë të parë pasi ka

përfunduar edukimin e tij me kohë të plotë. Individi mund të ketë dëshirë të blejë asete

fizike të tilla si një shtëpi, etj. dhe të formojë familjen e tij. Kostot në përmbushje të

dëshirave të tij zakonisht do ti tejkalojnë të ardhurat e individit dhe kështu ai duhet të

marrë hua nga e ardhmja për të financuar tejkalimin e shpenzimeve të konsumit mbi të

ardhurat. Në mes të jetës, të ardhurat e individit e tejkalojnë konsumin duke bërë të

mundur pagimin e huamarrjes së tij në të kaluarën dhe fillimin e kursimit për pension

duke akumuluar një fond financiar dhe asete fizike. Gjatë fazës së fundit të jetës, faza e

daljes në pension, individi shpenzon më shumë se të ardhurat e tij, duke konsumuar nga

kursimet ose duke përdorur asetet financiare të akumuluar gjatë mesit të jetës deri në

vdekje. Shpenzimet e konsumit mund të jenë më të ulta sesa në fazën e para-daljes në

pension (p.sh. shpenzimet e udhëtimit për në punë nuk janë më), por të ardhurat janë

zakonisht shumë më të ulta sesa në fazën e para-daljes në pension (për shumë individë

pensionet janë më të ulta sesa paga e fundit).

LMC mund të marrë formën e një modeli më të përgjithshëm i cili supozon që jeta

përbëhet nga shumë periudha dhe maksimizon vlerën e zbritur të dobisë nga konsumi për

të gjitha këto periudha. Në rastin tonë do marrim në konsideratë një normë pozitive

interesi dhe do eliminojmë faktorin ―pasiguri‖. Formalisht, individi maksimizon (për t =

0, D ):

(4.1)

kundrejt kufizimit të buxhetit gjatë jetës ku konsumi përgjatë gjithë jetës duhet të jetë i

barabartë me të ardhurat përgjatë gjithë jetës:

D

ts

s

ts

Dt

D

tttt CUCUCUCUCU )(1

1)(1

1...)(1

1)(1

1)( 2

2

1


73

(4.2)

ku Λt është vlera e zbritur e dobisë përgjatë gjithë jetës,

U (Ct) është dobia e përftuar nga konsumi Ct në periudhën t,

Wt janë të ardhurat në periudhën t,

ρ është norma e preferencës së kohës,

At është niveli aktual i kapitalit jo-human (zakonisht financiar)

r është norma e interesit në treg për pasurinë financiare

D është jetëgjatësia (supozohet fikse)

R është gjatësia e jetës në punë (<D).

Figura 4.2 Funksioni i Dobisë i cili Tregon Dobi Margjinale Pozitive në Rënie

Norma e preferencës së kohës, ρ, (ndryshe e quajtur norma e skontimit personal ose

subjektiv) mat preferencën e individit ndaj konsumit aktual dhe konsumit të ardhshëm.

Individët me normë të lartë të preferencës së kohës ―Jetojnë sot‖ në vend të të

―Ardhmes‖. Norma e preferencës së kohës mund të interpretohet si norma e interesit

personal të individit.

tt

tsR

ts

st

tsD

ts

t WAr

WAr

C1

11

1


74

Norma e interesit të tregut, r, është mesatarja e ponderuar e normave të preferencës së

kohës të të gjithë individëve në ekonomi (ose shoqërisë në tërësi), e cila do të reflektojë

shpërndarjen e pasurisë në ekonomi (dmth, vlera të ndryshme për anëtarë të ndryshëm të

shoqërisë). Individët me normë më të lartë se mesatarja e normës së preferencës së kohës

(ρ> r) do të tentojnë të marrin fonde hua (në normën e interesit të tregut aktual, r) nga

individët më normë më të ulët se mesatarja e normës së preferencës së kohës (ρ <r) për të

rritur më tepër konsumin e tyre aktual, duke pranuar se ata duhet të paguajnë këto

huamarrje më vonë.

Gjithashtu norma e preferencës së kohës mund të shikohet edhe nga një aspekt tjetër. Një

normë e ulët e preferencës së kohës tregon një vlerësim të lartë të kapitalit njerëzor në

mendjen e individit. Individi mendon se kapaciteti i tij për të paguar huatë është i lartë

sepse ai është i bindur për aftësitë e tij për të gjetur një punë me një pagë mjaft të lartë.

Në rastin e kundërt, një normë e lartë e preferencës së kohës (e cila tregon një shkallë të

lartë padurimi) tregon se individi nuk është shumë optimist për kapacitetin e tij. Ai nuk

ka shumë besim në aftësitë e tij për të shlyer huatë nga të ardhurat në një kohë më të

vonë. Kështu, konsumi aktual do të jetë shumë i varur nga të ardhurat aktuale duke

pësuar pothuajse të njëjtat paqëndrueshmëri ose ngjashmëri me të ardhurat aktuale. Me

pak fjalë, individët me norma shumë të larta të preferencës së kohës nuk i japin rëndësi

zbutjes së konsumit prandaj ata nuk grumbullojnë shuma të mëdha fondesh për në

pension në krahasim me një individ me të njëjtat të ardhura gjatë jetës së punës por me

një normë të ulët të preferencës së kohës.

Tipari kryesor i LCM është konsumi aktual, Ct, i cili varet nga vlera e kapitalit të fituar

gjatë jetës, i cili është kapital financiar (dmth., kapital jo-njerëzor, At) dhe kapitali

human (vlera aktuale e të ardhurave nga puna gjatë jetës, Wt). Për kufizimin e buxhetit të

jetës në ekuacionin (4.2), problemi i optimizimit çon në maksimizimin e dobisë së LCM

të funksionit të konsumit aktual (Ct), në rastin e një funksioni logaritmik të dobisë (dmth,

U (Ct) = ln (Ct)):

(4.3)

ku kapitali human është (duke supozuar që pagat rriten në një normë konstante g < r):

)( ttt WAbC


75

(4.4)

Sipas Blake, 2000, b është prirja margjinale për konsum5 nga pasuria (kapitali) totale. Në

rastin kur jetëgjatësia, D, është e përcaktuar, pra ka një fund, (e cila është e vërtetë për një

individ), si rrjedhojë b = D-1, dmth, konsumi është përhapur në mënyrë të barabartë gjatë

jetës së mbetur. Në rastin e një horizonti të pafund (i cili do të ishte i vërtetë për një

familje që jeton pafundësisht, brez pas brezi), b = ρ, pra, konsumi është proporcional me

pasurinë totale, me proporcionalitetin konstant të barabartë me normën e preferencës së

kohës. Këto rezultate janë vërtetuar nga Merton (1969, 1971). Kursimet aktuale janë të

barabarta me diferencën e të ardhurave aktuale dhe konsumit aktual në ekuacionin (4.3).

Figura 4.3 Profili i Ciklit të Jetës së Pasurisë dhe Konsumit

Figura 4.3 tregon formën tipike të profilit pasuri-moshë në LCM. LCM parashikon

qëndrueshmërinë e konsumit gjatë ciklit të jetës. Si pasojë, kursimet janë parashikuar të

jetë pozitive për individët që punojnë dhe negative për individët në pension (Modigliani,

1986).

4.2 Pensionet dhe Kursimet

Pensionet luajnë një rol shumë të rëndësishëm në kursimet gjatë jetës. Blinder (1981)

përdor një model shumë të thjeshtë në të cilën individët kursejnë thjesht për të financuar

konsumin gjatë pensionit. Tregjet e kapitalit supozohen të jenë perfekte (të cilat lejojnë 5 Prirja Marxhinale për Konsum (MPC) quhet shtesa e konsumit për çdo njësi monetare të të ardhurave të disponueshme.

t

tR

tsR

ts

t

tsR

ts

st W

r

g

r

g

r

gW

rWW

111

111

11

11

1


76

sasi të pakufizuar huamarrje pa norma interesi me risqe) dhe pa taksa. Supozohet se

individët përballen me zgjedhje për të kursyer në mënyrë individuale për pension ose

kursimi bëhet nëpërmjet një skeme pensioni të organizuar dhe të detyrueshme. Në këtë

pjesë të studimit do të merren në konsiderate dy raste, një skemë publike e pafinancuar

dhe një skemë private pensioni e financuar dhe organizuar nga punëdhënësi.

4.2.1 Pensioni Publik i Pafinancuar

Një sistem pensioni publik, duke qenë i pafinancuar dhe vepron në bazë të mënyrës pay-

as-you-go, do të reduktojë kursimet individuale dhe kombëtare. Çdo njësi e marrë nga

një punëtor dhe e dhënë një pensionisti në skemën publike do të rrisë konsumin e

pensionistit.

Figura 4.4 Kursimet e Reduktuara në një Skemë të Pensioneve Publike të Pafinancuar

Burimi: Blinder A. (1981). Private Pensions and Public Pensions: Theory and Fact.

Universiteti i Michiganit.

Kjo lloj skeme nuk do të ndryshojë konsumin e punonjësit por thjesht do të ulë kursimet

e punëtorëve. Kjo shfaqet qartë në figurën 4.4 ku supozohen dy periudha, periudha e

rinisë ose e punës (periudha 0) dhe ajo e daljes në pension ose e pleqërisë (periudha 1).

Supozohet që totali i të ardhurave fillestare është E1, shuma e të ardhurave është W0 në

moshën e re dhe W1 në moshën e vjetër. Kufizimi ndërkohor i buxhetit është BB, i cili ka

një pjerrësi - (1 + r), ku r është norma e interesit pa risk. Nëse kurba e indiferencës

ndërkohore të punëtorëve (ku dobia është konstante) është II, pika optimale e konsumit


77

është A (pika tangjente ndërmjet kufizimit ndërkohor të buxhetit dhe kurbës së

indiferencës ndërkohore).

Tani supozohet futja e një skeme pensioni të detyrueshme të pafinancuar dhe të ardhurat

e disponueshme të punëtorëve janë reduktuar nga kontributet W0 - X0. Të ardhurat

lëvizin në pikën E2, por pika optimale e konsumit mbetet pika A. Në këtë rast, kursimi i

përgjithshëm është reduktuar me futjen e skemës së pensioneve nga W0 - C0 në X0 - C0.

Konsumi dhe dobia janë të pandryshuara. Kur punonjësi del në pension, ai do të marrë

një pension nga gjenerata e ardhshme e punëtorëve bazuar në kontributin e tij dhënë

gjatë kohës në punë. Vlera e premtuar e këtij pensioni publik është e njohur si pensioni i

tij shtetëror ose e pasurisë së sigurimeve shoqërore.

4.2.2 Pensioni Privat i Financuar

Në një skemë private pensioni të financuar (e njohur si një skeme e pensionit profesional

nëse ajo është sponsorizuar nga punëdhënësi), çdo 1 njësi e vendosur në një skemë

pensioni privat të financuar do të zhvendosë 1 njësi nga kursimeve private. Prandaj,

skema të tilla nuk kanë efekt në kursimet kombëtare, në shumën totale të punëtorëve dhe

kursimet e pensioneve.

Figura 4.5 Kursimet e Pensionit Nën-margjinal (Inframarginal) në një Skemë Private

Pensioni të Financuar




78

Kjo është treguar në figurën 4.5. Futja e skemës së pensionit privat të detyruar të

financuar ul të ardhurat e disponueshme të punonjësit me vlerën e kontributit W0 - X0 në

skemën që fiton r. Pika e të ardhurave lëviz për në E2, por pika optimale e konsumit

mbetet në A. Në këtë rast, kursimet pensionale janë nën-margjinale (dmth, që gjendet

poshtë një caku). Totali i kursimeve W0 - C0 qëndron i pandryshuar nga hyrja e skemës

së pensioneve. Kursimet e pensionit të detyrueshëm zhvendosin plotësisht kursimet.

Konsumi dhe dobia janë të pandryshuara.

Supozohet se tani fusim një kufizim të tregut të kapitalit, dmth. është e pamundur për të

marrë hua kundër kursimeve pensionale të detyrueshme.

Figura 4.6 Mbikursim i Detyruar



Figura 4.6 tregon rastin në të cilin ky kufizim është i detyrueshëm. Pika optimale e

individit lëviz nga A (një zgjidhje e brendshme) për në E2 (një zgjidhje këndore) si

rezultat i kursimeve të pensionit të detyrueshëm. Kursimet totale rritet nga W0 - C0 në

W0 - X0, por dobia totale bie. Kjo është një situatë e mbikursimit të detyruar (C0 - X0).


79

Kursimet jo-pensionale janë zero. Çdo rritje në nivelin e kursimeve pensionale të

detyrueshëm, pasi ato janë margjinale (p.sh., vendosur në kufi), do të rrisë kursimin

kombëtar njësi për njësi.

Tani fusim një ulje të taksave në kursimet e pensionit privat, në mënyrë të tillë që

kursimet e pensionit të përfitojnë një kthim më të lartë pas-taksave (r) në krahasim me

kursimet e lira (r (1 - τ), ku τ është norma tatimore proporcionale).

Në Figurën 4.7, kursimet pensionale janë nën-margjinale dhe kanë efekt të pastër të

ardhurave si zhvendosja optimale nga A1 në A2. Konsumi rritet në të dy periudhat nga

(C0, C1) deri në (γ0, γ1), pasi të ardhurat neto rriten, dhe kjo rrit dobinë. Kursimet totale

bien, por kursimet e pensionit rriten si rezultat i vlerës së uljes së taksës BD (shih boshtin

vertikal).

Figura 4.7 Kursimet e Pensionit Nën-margjinal kur ka Ulje të Taksave




80

Figura 4.8 tregon zgjidhje këndore të pensionit të mbikursimeve të detyruara. Konsumi

në moshën e rinisë bie nga C0 në γ0. Konsumi i në moshën në pension rritet nga C1 në γ1.

Dobia mund të rritet ose ulet në varësi të madhësisë së pensionit. Në këtë rast, kemi të

bëjmë me një rritje të dobisë. Pra, është e mundur që një punëtor të fitojë nga një plan jo-

optimal pensionesh. Përsëri, kursimet jo-pensionale janë zero.

Figura 4.8 Mbikursimet e Detyruara kur ka Ulje të Taksave



Çdo rritje në nivelin e kursimeve të pensionit të detyruar do të rrisë kursimet kombëtare

njësi për njësi.

4.3 Pensionet dhe Vendimi i Daljes në Pension

Analiza e deritanishme ka supozuar se ekzistenca e një skeme pensioni nuk ka patur

ndikim në ofertën e punës së punëtorit. Megjithatë, në praktikë, është e mundur që

ekzistenca e një skeme pensioni, e financuar ose jo, mund të ndikojë në vendimin për

kohën e daljes në pension.


81

4.3.1 Pa Pension

Figura 4.9 tregon zgjedhjen ndërmjet punës dhe kohës së lirë për një punëtor pa pension,

me kusht që punëtori ose nuk punon fare dhe zgjedh A (duke përftuar αt në sigurimet

shoqërore dhe/ose të ardhura nga kapitali i tij ose, nëse ai ka dalë në pension, një

pension) ose duhet të punojë ndërmjet një numri minimal dhe maksimal orësh në javë,

pra ndërmjet B dhe C (Blinder, 1981). Pjerrtësia e drejtëzës tregon normën e pagave pas

takse, Wt.

Rritja e moshës së punëtorit ka tre efekte, si:

- Së pari, ndodhin ndryshime në preferencat individuale, zakonisht favorizohet më

tepër koha e lirë sesa puna.

- Së dyti, αt zakonisht rritet me rritjen e moshës së individit.

- Së treti, pagat mund të bien.

Të gjithë këta faktorë çojnë në zgjedhjen optimale të punëtorëve që lëviz me kalimin e

kohës në favor të orëve të shkurtra, dmth, kurba e indiferencës IaIa kalon poshtë në të

djathtë. Pasi ajo arrin IbIb në B, punonjësi nuk ka asnjë mundësi tjetër përveç se të kalojë

menjëherë në A (në kurbën e indiferencës IcIc), dmth, të dalë në pension.

Figura 4.9 Zgjedhja Punë-Kohë e Lirë



Si rezultat, punëtorët kanë më shumë gjasa të dalin në pension nëse ata janë më në

moshë, të sëmurë, të pasur, kanë paga të ulta, ose mund të marrin një pension më të lartë.


82

Pra, dalja në pension ka të ngjarë të lihet në një kohë më të vonë për ata individë që kanë

paga më të larta dhe orë pune më elastike (dmth., rasti i pikës B).

4.3.2 Pensioni Privat i Financuar

Tani fusim një skemë pensioni privat të financuar që paguan një shumë fikse pensioni P

kur punonjësi del në pension. Figura 4.10 tregon se çfarë ndodh me kufizimin e buxhetit.

TAD është kufizimi i buxhetit para daljes në pension (njëlloj si në figurën 4.9). Për të

marrë pensionin, punonjësi duhet të dalë në pension nga puna e tij kryesore. Por

punonjësi është i lirë për të punuar në një punë tjetër, ndoshta me pagë më të ulët të një

pune me kohë të pjesshme, e cila ofron një pagë wt. Kufizimi i buxhetit tani bëhet

TEHG. Kufizimi i kombinuar efektiv i buxhetit është CFH plus E.

Me lëvizjen e kurbës së indiferencën gjatë kohës (dhe me rritjen e αt me kalimin e

kohës), individi mund të vendosë të kalojë në një punë me pagë më të ulët dhe me orë

pune më pak (pra optimalja do të jetë përgjatë FH). Në rast të kundërt, ai mund të

vendosë të tërhiqet plotësisht nga puna (pika E). Një dalje totale në pension ka më shumë

gjasa të ndodhë nëse pensioni është i lartë, pra diferenca midis Wt dhe wt është më e

madhe si dhe orët minimale në punën me kohë të pjesshme janë të larta.


Skemë Pensioni Private të Financuar




83

Në skemat e pensionit të pagës së fundit, nëse punonjësi punon një vit shtesë, pensioni

rritet. Pensioni është Pt nëse punonjësi del në pension këtë vit dhe Pt+1> Pt nëse ai del në

pension vitin e ardhshëm. Ai, pra, humbet vlerën aktuale Pt+1 - Pt nëse ai del në pension

këtë vit. Nëse kjo shumë është e lartë, ai mund të vendosë të shtyjë largimin e tij nga

puna. Pensioni gjithashtu është rritur edhe në qoftë se punonjësi ka një pagë të lartë në

pension, ose një pagë të lartë në vitet e fundit para daljes në pension, nëse pensioni është

i bazuar në pagën mesatare gjatë këtyre viteve. Pra, dalja në pension mund të vonohet

për të arritur këtë nivel pensioni. Bodie et al. (1992) kanë demonstruar se si punëtorët,

fondet e pensioneve e të cilëve nuk janë të mjaftueshëm, detyrohen të ofrojnë punë

shtesë deri sa të arrijnë nivelin e mjaftueshëm të pensionit.

4.3.3 Pensioni Publik i Pafinancuar

Një sistem publik pensioni i pafinancuar ka tendencë të inkurajojë ose nxisë fillim e

daljes në pension (Feldstein, 1974, Crawford dhe Lilien, 1981). Kjo është për shkak se

pensioni publik zakonisht është i ―kufizuar‖ nga të ardhurat. Ky ―kufizim‖ i të ardhurave

takson të ardhurat pas daljes në pension mbi një kufi duke ulur pensionin publik të

pagueshëm.


Skemë Pensioni Publike dhe një ―Kufizim‖ i të Ardhurave




84

Pension publik supozohet të jetë St. Figura 4.11 tregon rastin kur pensioni i një punonjësi

është reduktuar nga $ 1 për çdo $ 2 të fituar në qoftë se ai ka punuar më shumë se T - L0

orë në javë, ku L0 = X / Wt me X nivelin e fitimeve të kufirit. Kufizimi i buxhetit është

TECBD (nën B punonjësi nuk merr pension). ―Kufizimi‖ i të ardhurave imponon një

dekurajim të fortë për të punuar përtej C.

Sistemi i pensionit publik zakonisht rrit pensionin, nëse dalja në pension është përtej

moshës së pensionit shtetëror. Por rritja e pensionit ndonjëherë është më pak se e drejta

aktuariale, dhe kjo gjithashtu inkurajon fillim e hershëm të daljes në pension.

4.3.4 Pensioni Publik i Pafinancuar me Pensionin Privat të Financuar

Kur një punëtor ka njëkohësisht një pension publik dhe një privat, atëherë kufizimi i

buxhetit është TAFG në figurën 4.12 ose figurën 4.13 (në varësi të pensionit privat të

lartë ose të ulët) në qoftë se ai qëndron në punën e tij kryesore pas pensionit publik. Nëse

ai del në pension nga puna e tij kryesore dhe fillon një punë të pjesshme pas moshës së

pensionit publik, kufizimi i buxhetit është TEfg. Pikat F dhe f tregojnë se ku shuma e lirë

e të ardhurave është përftuar. Meqenëse wt <Wt, pjerrtësia e Ef është më pak se ajo e AF

dhe F përfshin orë pune më të ulët se f.


Pension të ulët Privat




85

Figuar 4.12 demonstron rastin e një punonjësi me një pension të ulët privat. Pikëprerja e

dy kufizimeve buxhetore (Q) shtrihet përgjatë FA. Kufizimi buxhetor është TEQFG me

mundësitë e mëposhtme:

- Dalje e plotë në pension (E).

- Një punë me kohë të pjesshme pas daljes në pension (QE).

- Qëndrimi në punën kryesore dhe përfitimi i pensionit publik (një tangjente me

kurbën e indiferencës në të majtën e Q).


Pension të lartë Privat



Me kurba indiference konvekse të moderuara, është e mundur që një punëtor në një

moshë të caktuar të kalojë nga puna me kohë të plotë (GF) në dalje të plotë në pension

(E), pa filluar një punë me kohë të pjesshme.


86

Figuar 4.13 demonstron rastin e një punonjësi me një pension të lartë privat. Pikëprerja

e dy kufizimeve buxhetore (Q) shtrihet përgjatë GF. Kufizimi buxhetor është TEQG.

Kalimi nga një punë me kohë të plotë në dalje të plotë në pension është më e mundshme

në këtë rast, veçanërisht nëse wt << Wt.

4.4 Studimet Empirike që Testojnë Vlefshmërinë e Modelit të Ciklit të Jetës

Megjithëse LCM është i mbështetur gjerësisht në teori, studimet e hershme empirike në

pjesën më të madhe të tyre nuk mbështesin këtë model.

Një numër i gjerë studimesh kanë gjetur evidenca në kundërshtim me parashikimet e

LCM që pasuria e vënë gjatë jetës së punës është konsumuar gjatë periudhës në pension.

Darby (1979), Kotlikoff dhe Summers (1981) dhe Laitner dhe Juster (1996) kanë gjetur

se ―pasuria e ciklit të jetës‖ në SHBA (që dalin nga kursimet e akumuluara) përllogariten

jo më shumë se 30 për qind e totalit të aktiveve amerikane ( pjesa e mbetur është

trashëguar). Mirer (1979), Danziger et al. (1982 - 83), Poterba (1994) dhe Horioka et al.

(1996) kanë gjetur se të moshuarit në SHBA dhe Japoni nuk janë shpërdorues të shpejtë

të pasurisë (madje në SHBA ata grumbullojnë pasuri) evidencë e cila është në

kundërshtim me Modelin e Ciklit të Jetës (LCM nuk propozon asnjë motiv trashëgimie).

Friedman dhe Warshawsky (1990) kanë gjetur se kërkesa për ―pension vjetor‖ në

pension ishte shumë i ulët, nëse LCM me pasiguri të jetës ishte i vlefshëm. Pensioni

vjetor i mbron individët nga lënia pas e të ardhurave të tyre dhe Yaari (1965) ka treguar

se është optimale për individët të përllogarisin në mënyrë vjetore gjithë pasurinë e tyre

gjatë pensionit në mungesë të një motivi për trashëgimi. Davidoff et al (2005) kanë

demonstruar se edhe nëse tregjet e pensionit vjetor nuk janë të plota, është optimale për

individët të përllogarisin në mënyrë vjetore një pjesë të madhe të pasurisë së tyre.

Mospërputhje të ngjashme me modelin e ciklit të jetës janë gjetur edhe në studimet e

autorëve si: Taylor (1971) i cili gjeti se reflektimi në nivelin e kursimeve pas një rritje të

kontributeve të sigurimeve shoqërore ishte -2,16 kur ajo duhet të jetë -1; Threadgold

(1978), duke përdorur të dhëna për Mbretërinë e Bashkuar, gjeti se kursimet e pensionit

privat tentojnë të rrisin kursimet totale; Pitelis (1985), gjithashtu duke përdorur të dhëna

në Mbretërinë e Bashkuar, ka gjetur se reflektimi i kursimeve jo-pensionale diskrete pas


87

një rritje në nivelin e kursimeve te pensionit privat varionte nga 0.8 në 1.25, ndërkohë që

duhet të ishte -1 nëse kishte një zëvendësim perfekt ndërmjet tyre.

Evidenca të mëtejshme janë gjetur në një sërë studime të tjera. Në pjesën më e madhe të

tyre është gjetur se rritja e pasurisë së sigurimeve shoqërore ka tendencë të ulë kursimet,

kurse rritja e pasurisë private e pensioneve ka tendencë të rrisë kursimet. Kotlikoff

(1979) dhe Leimer dhe Richardson (1992), duke përdorur të dhëna për SHBA, gjetën se

pasuria e sigurimeve shoqërore zëvendësonte nga 0.6 në 0.67 pasurinë private (në vend

të 1 sipas vlefshmërisë së modelit të ciklit të jetës). Takayama (1990) gjeti se rritja në

pasurinë e sigurimeve shoqërore ul raportin e kursimeve japoneze. Megjithatë, disa

studime nuk kanë gjetur ndonjë marrëdhënie të rëndësishme ndërmjet konsumit dhe

pasurisë së sigurimeve shoqërore, p.sh. Blinder et al. (1983), Kurz (1984) dhe David dhe

Menchik (1985). Green (1981), i cili ka përdorur të dhëna për Mbretërinë e Bashkuar, ka

gjetur se rritja e kursimeve pensionale profesionale ka rritur kursimet jo-pensionale

diskrete me koeficient nga 0,48 në 1,19 (në vend të -1 në rastin e zëvendësuesve

perfektë).

Jappelli dhe Modigliani (2005) si kundërshtim i këtyre studime, duke treguar se kursimet

rriten më tepër se sa bien gjatë periudhës në pension, nuk kanë një përcaktim për

kursimet. Përkufizimi standard i kursimeve i përdorur në këto studime është diferenca e

të ardhurave të disponueshme (të ardhurat bruto minus taksat e të ardhurave) dhe

konsumit. Ky përkufizim i kursimeve injoron kontributet për skemat e pensioneve gjatë

jetës së punës, por përfshin pension e marrë në dorë në pension. Jappelli dhe Modigliani

argumentojnë se përkufizimi përkatës i të ardhurave është të ardhura të fituara (nga puna

dhe prona) dhe për këtë arsye përkufizimi përkatës i kursimeve është dallimi ndërmjet të

ardhurave të fituara (neto nga tatimi mbi të ardhurat) dhe konsumit. Përkufizimi përkatës

i kursimeve gjatë jetës së punës për këtë arsye kërkon që të gjitha kontributet tek skemat

e pensioneve (qoftë publike apo private, e detyrueshme apo vullnetare) tu shtohen të

ardhurave të parave gjatë pensionit. Përkufizimi standard i kursimeve është më i ulët

sesa përkufizimi ciklit të jetës së kursimeve gjatë jetës së punës dhe më i lartë se

përkufizimi ciklit të jetës gjatë daljes në pension. Efekti i përshtatjes sugjeruar nga

Jappelli dhe Modigliani mundëson përshtatshmërinë e evidencave me parashikimet e

LCM.


88

4.5 Konkluzione

Modeli i ciklit të jetës ka qenë modeli kryesor për shqyrtimin e kursimeve dhe vendimin

e daljes në pension në gjysmën e shekullit të kaluar. Individët janë të vetëdijshëm se do

të vijë një kohë kur ata janë të moshuar për punë dhe prandaj ata duhet të kenë kursyer

mjaftueshëm gjatë jetës së punës për të shijuar një standard të pranueshme gjatë jetesës

në pension.

Skemat e organizuara të pensioneve përshtaten mjaft mirë me kuadrin e LCM.

Kontributet në një skemë të pensionit publik të pafinancuar do të ulin kursimet private

diskrete dhe si pasojë edhe kursimet kombëtare do të ulen me të njëjtën sasi, meqenëse

individët nuk kanë më nevojë për të kursyer privatisht për pensionet e tyre. Kontributet

në një skemë të pensionit privat të financuar të detyrueshëm, në përgjithësi, nuk kanë

efekt në kursimet totale; kursimet diskrete do të ulen me të njëjtën sasi si në rastin e

kontributeve të detyrueshme.

Ekzistenca e një skeme pensioni mund të ndikojë në vendimin e daljes në pension.

Ekzistenca e një pasurie të konsiderueshme të pensioneve mund të nxisin individët të

dalin më herët në pension. Kjo duket të jetë e vërtetë për skemën e pensionit publik të

pa-financuar. Përfitimet janë të prapambetura në skemat profesionale, sidomos në

sektorin privat, dhe kjo mund të inkurajojë daljen më të vonë në pension. Individët me

nivele të pamjaftueshme pensioni mund të vendosin të punojnë më shumë për të

kompensuar këtë mangësi.

Studimet e hershme empirike nuk ofrojnë një mbështetje të fuqishme për LCM, por kjo

mospërputhje ka ndodhur si rrjedhojë e një përkufizimi të pasaktë të kursimeve.

Megjithatë, evidencat empirike kanë treguar se: pensionet publike ulin nevojën e

kursimeve private për periudhën gjatë pensionit, edhe pse efekti i tyre në nxitjen e

pensionit të parakohshëm është i dobët; pensionet private profesionale rrisin kursimet

dhe inkurajojnë daljen e parakohshme në pension, dhe gjithashtu edhe pensionet private

personale rrisin kursimet por inkurajojnë dalje më të vonë në pension.


89

Si një përmbledhje të këtij kapitulli mund të thuhet se në modelin LCM individi është

përfaqësues racional dhe i mirë-informuar që planifikon konsumin e tij përgjatë gjithë

ciklit të jetës së tij, bazuar në parashikimet e të ardhurave gjatë jetës së tij. Ky model

është përdorur për të shqyrtuar:

1- Vendimet për kursim gjatë gjithë ciklit të jetës (a- analiza e pensionit publik të

pafinancuar dhe b- analiza e pensionit privat të financuar)

Sipas teorisë së ciklit të jetës, në dy sistemet që merren në shqyrtim niveli i konsumit dhe

i dobisë do jetë i pandryshuar dhe të ardhurat e disponueshme të punëtorëve pësojnë një

rënie. Përsa i përket nivelit të kursimeve, ato do të ulen në sistemin publik të pafinancuar

kurse në sistemin privat të financuar niveli i tyre nuk do të ketë ndryshim.

2- Vendimin e daljes në pension (a- analiza e pensionit publik të pafinancuar, b-

analiza e pensionit privat të financuar dhe c- analiza e ndërthurjes së pensionit

publik të pafinancuar me pensionin privat të financuar)

Në skemën e pensionit publik të pafinancuar individi ka tendencë të dalë në pension.

Sistemi i pensionit publik zakonisht rrit pensionin, nëse dalja në pension është përtej

moshës së pensionit shtetëror. Por rritja e pensionit ndonjëherë është më pak se e drejta

aktuariale, dhe kjo gjithashtu inkurajon fillim e hershëm të daljes në pension.

Në skemën e pensionit privat të financuar, nëse pensioni është i lartë individi është i

prirur të dalë në pension. Nëse pensioni është i bazuar në pagën mesatare gjatë këtyre

viteve, dalja në pension mund të vonohet për të arritur një nivel më të lartë pensioni.

Kur një punëtor ka njëkohësisht një pension publik dhe një privat, atëherë vendimi i tij

për të dalë në pension nga puna kryesore (ku përfton pensionin publik) varet edhe nga

niveli i pensionit privat: pension privat i lartë ose i ulët. Nëse punëtori ka përftuar një

pension privat të lartë atëherë në një moshë të caktuar ai vendos të kalojë nga puna me

kohë të plotë në dalje të plotë në pension, pa filluar një punë me kohë të pjesshme. Në

rast të kundërt, ai vendos të punësohet në një punë me kohë të pjesshme.


90

'' Një nga sfidat më interesante të shekullit të 21-të do të jetë zhvillimi i sistemeve për të

ndihmuar investitorët të kryejnë detyrën e alokimit të aseteve strategjike. . ''.

Profesorët John Campbell dhe Luis Viceira,

Universiteti i Harvardit

Kapitulli 5

MODELI EMPIRIK: NDRYSHIMI DEMOGRAFIK

DHE SISTEMI I PENSIONEVE

Duke qenë se popullsia e Shqipërisë po plaket në krahasim me vitet më të hershme,

ndryshim që ndodh edhe në shumë vende të botës, për shkak të uljes së numrit të

lindjeve (zbatimit të politikave të planifikimit familjar) dhe vdekshmërisë më të ulët

(përmirësime të shpejta mjekësore), lind nevoja e reformave të ndryshme përsa i përket

sistemit të pensioneve.

Metoda empirike e përdorur në këtë pjesë të studimit është simulimi ose ndryshe

kalibrimi. Figura 5.1 paraqet strukturën e përgjithshme të simulimit ku tregohen hapat

kryesorë të procesit.


91

Figura 5.1 Struktura e Simulimit

Simulimi është përdorur për tre qëllime kryesore në studimet që kanë të bëjnë me

analizën e sistemit të pensionit.

1. Simulimi i shpërndarjes së të ardhurave nën sistemin e pensionit (simulimi

Statik)

2. Simulimi i akumulimit/shpërdorimit të pensionit të ardhshëm publik + privat

gjatë jetës, nën sistemin e pensionit, sipas ndryshimeve demografike + sjellje

(simulimi Dinamik)

3. Simulimi i efekteve të reformave në sistemin e pensioneve për shpërndarjen e të

ardhurave (gjatë ciklit të jetës) + kostot (simulimi Statik dhe Dinamik).

Figura 5.2 tregon procesin e simulimit në momentin që një shtet vendos të ndërmarrë

reforma në sistemin e pensioneve. Në rast reformimi të këtij sistemi, rezultatet e

pensionit të ardhshëm do të varen nga një lidhje komplekse ndërmjet demografisë,

punës, makros dhe sistemit të pensionit. Plakja e Popullsisë mund të ndikojë në rezultatet

e sistemit të pensioneve por reformat në sistemin e pensionit mund ta kontrollojnë

efektin e plakjes. Janë pikërisht këto modele simulimi që ndihmojnë në gjetjen e këtyre

lidhjeve komplekse nën supozime të ndyshme (duke i dhënë një zgjidhje edhe çështjes së

plakjes së populsisë).


92

Figura 5.2 Simulimi dhe Reformat e Pensionit

Modelet e simulimit janë të llojeve të ndryshme. Në studimin empirik është përdorur

Modeli i Mbivendosjes së Gjeneratave (OLG), i cili është një model dinamik ekonomik

që përgjithëson modelin e ciklit të jetës. Ai fillon me një individ përfaqësues nga çdo

brez dhe pastaj bën një përmbledhje të të gjithë individëve (në jetë) njëkohësisht.

Tabela 5.1 Modeli OLG me Dy-Periudha

Modeli OLG përbëhet nga analizimi i tre komponentëve: 1- Sjellja Individuale, 2-

Asetet, 3- Prodhimi. Ky model pritet të nxjerrë në pah:

Ndikimin e ndryshimit të strukturës demografike në zgjedhjet individuale si konsumi

individual, asetet dhe ofertën e fuqisë punëtore gjatë kohës.


93

Rezultatet e disa variablave makroekonomikë si kapitalin total, ofertën totale të

fuqisë punëtore, normën e interesit dhe rritjen ekonomike.

Si dhe, cila grupmoshë është më i favorizuar/penalizuar ndaj ndryshimit demografik.

Modeli i Mbivendosjes së Gjeneratave është themeli i makroekonomisë moderne.

Makroekonomia merret me sjelljen agregate të individëve, kompanive dhe shteteve.

Modeli OLG është një model ekonomik dinamik që përgjithëson modelin e ciklit të

jetës (LCM). Ai fillon me një individ përfaqësues nga çdo brez dhe pastaj merr në

konsideratë njëkohësisht të gjithë agregatet e gjithë individëve që ndodhen në jetë.

Sjellja e individëve, kompanive dhe shteteve në modelin OLG është supozuar të ndikojë

në sjelljen dinamike të ekonomisë me kalimin e kohës. Variablat kyç të kontrollit janë

kursimet dhe vendimet e individëve për ofertën e punës. Variabëli kryesor i politikës

është norma tatimore e vendosur nga shteti. Parametrat kryesorë të modelit janë prirja

margjinale për të kursyer, norma margjinale e preferencës së kohës, norma e

mospëlqimit të riskut të individëve, norma e zhvlerësimit të kapitalit, dhe norma e rritjes

së popullsisë. Variabëli kryesor shtetëror është stoku agregat i kapitalit fizik, i cili është

rezultat i akumulimit të mëparshëm të kursimeve dhe vendimin për ofertën e punës, dhe

këto varen nga parametrat e modelit dhe vlera e variablave të politikës së zgjedhur.

Niveli i aksioneve të kapitalit është gjithashtu i rëndësishëm për të përcaktuar vlerat e

variablave të tjera që gjenerohen nga modeli, të tilla si normën e pagave dhe shkalla e

interesit.

Modelet dinamike

Një model ose sistem dinamik përcakton një marrëdhënie ndërkohore ndërmjet tre grupe

të variablave: variablat e kontrollit, variablat e politikës dhe variablat shtetërore. Një

variabël kontrolli është një vlerë e cila është zgjedhur (ose kontrolluar) nga agjenti,

sjellja e të cilit pritet të shpjegohet me kalimin e kohës nga modeli. Një variabël politike

është një vlerë e cila është zgjedhur nga një palë e jashtme për agjentin (të tilla si shteti)

dhe që ndikon në sjelljen e agjentit me kalimin e kohës. Një variabël shtetëror mat

gjendjen modelit apo sistemit në një kohë të veçantë. Modeli përmban edhe parametra:

këto janë variablat vlera e të cilave është vendosur të jenë fikse në model. Variablat


94

shtetërore do të reflektojë ecurinë e kontrollit dhe variablave të politikës për një grup të

caktuar parametrash.

Figura 5.3 Modelet Dinamike

5.1 Ndryshimet Demografike

Të dhënat e përdorura në këtë pjesë të studimit janë marrë nga projektimi i Kombeve të

Bashkuara, ―Perspektivat e Popullsisë së Botës: Rishikimi i të Dhënave të Popullsisë

2010‖. Të dhënat demografike japin një figurë të përgjithshme të popullsisë së

Shqipërisë për vitet 1950-2100, të cila janë ndarë sipas pesë grupeve të moshave të

ndryshme. Të dhënat për vitet 1950-2010 janë estimuar ndërsa të dhënat për vitet 2010-

2100 janë parashikuar. Të dhënat e projektuara janë llogaritur në pesë variante të

ndryshme: varianti i fertilitetit konstant, varianti i fertilitetit të lartë, varianti i fertilitetit

të mesëm, varianti i fertilitetit të zëvendësimit të menjëhershëm, varianti i fertilitetit të

ulët. Shqipëria gjatë 2005-2010 renditet si një vend me fertilitet të ulët ku numri i

lindjeve ishte 1.9. Figura 5.4 tregon trajektoren e normës së fertilitetit të përgjithshëm

për Shqipërinë. Projektimi probabilistik është performuar për vitet 2010-2100. Sipas


95

këtij parashikimi, shkalla e fertilitetit do të ulet deri në 2020-2030 dhe më pas do të ketë

një rritje.

Figura 5.4 Trajektorja Probabilistike e Fertilitetit Total të Projektuar (2010-2100) për Shqipërinë6

Burimi: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division (2011): World Population Prospects: The 2010 Revision. New York

Figura 5.5 dhe 5.6 tregojnë ndryshimin e popullsisë në pesë grupmosha, 0-19, 20-39, 40-

59, 60-69 dhe 70 e lart. Bazuar në figurën më poshtë, popullsia shqiptare arrin kulmin e

saj në vitin 2020 dhe ulet ndjeshëm në vitet pasardhëse. Rënia e popullsisë ndodh nga

ulja e numrit të gjeneratave të reja. Numri i brezit të vjetër, 70 e lart, rritet deri në 2075

dhe pastaj pëson ulje. Numri i përgjithshëm i popullsisë rritet gjatë 2020-2045, ulet pak

në 2045-2050, rritet përsëri në 2050-2070 dhe pastaj ulet deri në 2100. Duke parë që

brezi i ri dhe i vjetër shkojnë në drejtime të kundërta, brezi i ri ul numrin e popullsisë

6 SHËNIM: Nga 100.000 trajektore, vetëm 80 janë shfaqur. Projeksioni mesatar është treguar me të kuqe të theksuar, si dhe intervalet e projektimit për 80% dhe 95% janë shënuar me vija të ndërprera të kuqe. Variantet e fertilitetit te lartë dhe të ulët korrespondojnë me + / - 0.5 fëmijë rreth trajektores mesatare e shënuar me vija të ndërprera blu.


96

kurse i vjetri e rrit, raporti i varësisë së moshës së vjetër rritet. Kjo rritje ndikon në

qëndrueshmërinë e sistemit të pensioneve PAYG.

Figura 5.5 Popullsia Totale e Shqipërisë gjatë 1950-2100 (sipas pesë grupmoshave)

Figura 5.6 Përqindja e Popullsisë së Shqipërisë gjatë 1950-2100 (sipas pesë

grupmoshave)

Raporti i varësisë së moshës së vjetër (OADR) është i barabartë me shumën e popullsisë

mbi 65 vjeç pjesëtim shumën e popullsisë së moshës 15-65. Ky raport përputhet edhe me

supozimin e modelit në këtë studim, individët fillojnë të punojnë në moshën 15 vjeç dhe

dalin në pension në moshën 65. Raporti i varësisë së moshës së re (YADR) përllogaritet

duke pjesëtuar shumën e individëve të moshës 0-14 me shumën e individëve të moshës


97

15-65. Raporti i përgjithshëm i varësisë është shuma e të dy raporteve të varësisë (TDR),

të pleqërisë dhe moshës së re, i cili shprehet si:

Figura 5.7 Raporti i Varësisë Gjatë Kohës

5.2 Modeli

5.2.1 Sjellja Individuale

Ky model supozon që në çdo kohë gjenden 50 breza të rriturish7. Çdo vit një brez vdes

dhe në të njëjtën kohë ai zëvendësohet nga një brez i ri. Pasiguria që përmban në vetvete

jetëgjatësia nuk konsiderohet në këtë model duke u bazuar edhe në modelin e Blanchard-

Yaari. Individët supozohen të fillojnë të punojnë dhe të konsiderohen të rritur në ditën që

ata janë 20 vjeç, ditë e cila korrespondon me moshën madhore 0, dhe vdesin në ditën që

ata mbushin 70 vjeç. Jetëgjatësia si i rritur përfshin saktësisht 50 vjet. Individët dalin në

pension në ditën e 60-vjetorit të tyre. Gjatë një periudhe prej 10 vjetësh këta individë do

përfitojnë nga sistemi i pensionit. Pas vdekjes së brezave të vjetër, trashëgimia i lihet

brezave te rinj8.

7 Në modelin original të Auerbach dhe Kotlikoff (1987) supozohen 55 breza të rriturish, por për efekt të

dhënash për rastin e Shqipërisë u supozuan 50 breza të rriturish. 8 Modeli original i Auerbach dhe Kotlikoff supozon që nuk ka trashëgimi të lëna mënjanë.

(0-14)+(65+)(15-65)


98

Individët supozohen të kenë preferenca të njëjta, me ndryshimet në sjelljen të cilat

formohen nga ndryshimet në mundësitë ekonomike. Prandaj, individët në të njëjtin grup-

moshë supozohen të jenë identikë dhe të gjitha ndryshimet në mundësitë ekonomike janë

ndryshime në ndër-grupe. Ky supozim thjeshtëzon përmbledhjen e të gjithë individëve

brenda të njëjtit grup duke përdorur një individ të vetëm, pasi ai/ajo ka të njëjtën sjellje si

i gjithë grupi.

Individët dhe firmat supozohen të kenë largpamësi të përsosur për regjimin e politikës së

vjetër dhe të re, por nuk parashikojnë ndryshime të politikës9. Në fillim të jetës së tyre si

të rritur, ata mund të parashikojnë pagat e tyre të sakta, normat e interesit dhe të normave

të taksave përgjatë gjithë jetës së tyre. Vendimet e jetës janë bërë duke maksimizuar

funksionin e dobisë së jetës i cili varet nga konsumi i mallrave dhe trashëgimia e lënë

gjeneratës së ardhshme, i kufizuar nga kufijtë sasiorë të buxhetit. Tepricat e fitimeve pas

taksave të përftuara nga puna dhe të ardhurat kapitale ju shtohen aksioneve të aseteve

individuale. Për të thjeshtëzuar analizën, oferta e punës për çdo individ supozohet të jetë

fikse dhe e normalizuar në 1. Në këtë analizë do të përdoret forma CES, elasticiteti

konstant i zëvendësimit, pasi funksioni i dobisë të jetëgjatësisë është konsideruar të jetë i

ndarë.

Një individ që fillon punën në vitin t, mosha e tij e rritur është 0, ka një funksion të

dobisë së jetës si mëposhtë:

(5.1)

ku γ, δ dhe μ janë parametrat e preferencave që lejojnë një gamë të gjerë të sjelljeve

individuale, ku secili prezanton një aspekt të ndryshëm të shijeve individuale.

Në ekuacionin 5.1, cj,t+j përfaqëson konsumin e familjeve vetëm për një vit, kur mosha e

rritur është j në vitin t+j. Këtu supozojmë se individi vdes në ditën e fundit që ai/ajo

është 69 vjeç, dhe i jep të gjitha trashëgimitë brezit të ri të lindur. bt+49 është trashëgimia

që lë për gjeneratën e ardhshme në vitin t + 49.

9 Firmat dhe individët janë supozuar të adoptohen menjëherë pas çdo ndryshimi.


99

δ është një normë skontimi, shpesh e referuar si norma "e pastër" e preferencës së kohës.

Kjo tregon shkallën në të cilën individi do të preferonte kohën e lirë dhe konsumin në një

vit më të hershëm se sa një vit më të vonë, gjërat e tjera janë të njëjta. Sa më e madhe të

jetë δ, aq më shumë resurse do të përdorë individi në vitet e para të jetës së tij dhe si

rrjedhojë, niveli i kursimit do jetë i ulët.

γ shpreh elasticitetin ndërkohor individual të zëvendësimit në bazë të konsumit në vite të

ndryshme, i cili është ndryshimi i përqindjes në raportin e konsumit për dy vjet në lidhje

me ndryshimin e përqindjes në çmimin relativ të konsumit po për dy vjet. Individët janë

përballë një zgjedhjeje, konsumim sot apo investim, për shembull, investimin në aksione

dhe obligacione ose marrjen e interesave nga bankat dhe konsumim nesër. Madhësia e γ

rregullon reagimin e individëve ndaj ndryshimeve në nxitje për të kursyer.

Së fundi, μ është pesha e dobisë e vendosur në trashëgimi. Sa më e madhe të jetë μ, aq

më e lartë është nxitja për të kursyer, dhe si pasojë, aq më e madhe do jetë trashëgimia.

Duke supozuar se qeveria nuk ka shpenzime të tjera përveç sistemit të sigurimeve

shoqërore, dhe tatimi i pagave i mbledhur për financimin e sistemit të sigurimeve

shoqërore është tatimi i vetëm në shoqëri, një individ i cili fillon të punojë në vitin t

(moshën e tij e rritur është 0) ka buxhetin në vijim:

(5.2)

rt përfaqëson normën e interesit të vitit t, wt është norma standarde e pagës reale në vitin

t, dhe τt është norma e taksave të pagave në fund të vitit t. Taksat e pagave të mbledhura

nga qeveria supozohen të jenë të ndryshueshme nga viti në vit, por ai është i barabartë

për të gjithë në të njëjtin vit. pj,t është përfitimi i pensionit për një individ mosha e të cilit

është j në vitin t, dhe pj,t = 0 kur j < 40. ej,t+j është aftësia e individit për të fituar në

moshën j dhe në vitin t + j. e përfaqëson profilin "kapitalin njerëzor" të individit, duke

reflektuar ndryshimin në kapacitetin e tij të fituar me kalimin e kohës. Ky është një

funksion i jashtëm i moshës së një individi dhe niveli i progresit teknik në rritjen e fuqisë

punëtore, i cili rritet me një normë konstante η.


100

5.2.2 Asetet

Pasuria e mbetur pas-tatimit të të ardhurave nga puna dhe të ardhurave kapitale është

ruajtur dhe shtuar aksioneve të ekonomisë individuale. k j,t është pasuria e një individi të

vetëm mosha e të cilit është j në vitin t, dhe ekuacioni i saj në tranzicion me kalimin e

kohës është:

(5.3)

Në fillim të jetës së një individi si i rritur, bëhet kalimi i trashëgimisë nga brezi i fundit

(nga grupi që sapo ka ndërruar jetë).

(5.4)

5.2.3 Sjelljet e Firmave dhe Prodhimi

Modeli supozohet të ketë një sektor të vetëm prodhimi i cili sillet në mënyrë

konkurruese, duke përdorur dy faktorë, kapitalin dhe punën. Përveç kësaj, kapitali është

supozuar të jetë homogjen dhe jo i amortizueshëm, ndërsa puna ndryshon vetëm në

efikasitetin e saj, që do të thotë se të gjitha format e punës janë zëvendësues perfektë.

Një funksion i prodhimit standard Cobb-Douglas është përdorur për të shprehur nivelin e

përgjithshëm të prodhimit në vitin t si:

(5.5)

ku A është një parametër më i madh se zero i cili mat produktivitetin e teknologjisë në

dispozicion. Kt dhe Lt janë kapitali agregat dhe oferta e punës në vitin t. Pra, ato janë

rezultate të vendimeve individuale të përmbledhura. Oferta totale e punës në vitin t

është:

tjtjttjttjttj cpewkrk ,,,1,1, )1()1(

t

tt

ttN

Nbbk

,0

1,491,49,0,0

1ttt LAKQ


101

(5.6)

ku Ni,t përfaqëson popullsinë e individëve mosha e të cilëve është i në vitin t. Totali i

kapitalit në vitin t është:

(5.7)

ku ki,t është pasuria e një individi të vetëm mosha e të cilëve është i në vitin t, dhe

ekuacioni i tranzicionit gjatë kohës është në 5.4.

5.2.4 Sistemi i Sigurimeve Shoqërore

Në këtë model qeveria rrit taksat për të paguar për shpenzimet e veta në mallra dhe

shërbime. Meqënëse fokusimi kryesor është në çështjen fiskale, efektet indirekte që

mund të ketë në sjelljen e konsumatorëve të shkaktuara nga këto shpenzime nuk janë

marrë në konsideratë. Konsumi nga ana e qeverisë është supozuar të rritet në të njëjtin

ritëm me popullsinë.

Ky kapitull merr në shqyrtim tre llojet e sistemeve të pensionit, rezultatet e të cilave janë

krahasuar me njëri-tjetrin. Lloji i parë i sistemit të pensioneve i cili është marrë në

konsideratë është shtylla e parë, sistemi PAYG, ndryshe sistemi i përfitimeve të

përcaktuara i cili ofron një lloj sigurie për popullatën e moshuar. Sipas Bankës Botërore,

skemat Pay-as-you-go (PAYG ose PAYGO) përkufizohen si skemat e "solidaritetit midis

brezave", sepse pensionet për pensionistët e sotme paguhen nga kontributet e punëtorëve

të sotme dhe punëdhënësve. Këto skema janë skemat të pensioneve të pafinancuara, që

do të thotë që kontribuesit ofrojnë përfitime individëve të dalur në pension të cilët janë

pjesëmarrës në skemë, por kontribuesit nuk kursejnë të holla për të përmbushur

detyrimet e ardhshme. Meqenëse kjo skemë është e bazuar mbi normën e përfituesve

ndaj kontribuesve, sistemi shpesh mund të jetë ballë për ballë me probleme që lidhen me

prirjet demografike. Skema PAYG bëhet financiarisht e paqëndrueshme, duke qenë se

49

0 ,,i titit NeL

49

0 ,,i titit NkK


102

shumë vende kanë një tendencë drejt një popullsie të moshuar që do të thotë se raporti i

varësisë do të ulet në mënyrë të konsiderueshme me kalimin e kohës.

Lloji i dytë i sistemit të pensioneve i cili konsiderohet si një skenar i mundshëm është

sistemi Imagjinar i Kontributeve të Përcaktuara (Notional Defined Contribution (NDC)).

Një nga shembujt më të njohur të këtij sistemi është rasti i Kilit, ose e ashtëquajtura

skema e stilit kilian e financuar. Ky sistem i ngjan një skeme e cila financohet. Çdo

kontribut është regjistruar në llogarinë e kontribuesve dhe për çdo vit kjo llogari rritet

bazuar në normën nominale të kthimit (në bazë të ndryshimeve të PBB-së, pagave,

demografisë, etj). Në moshën e daljes në pension, shuma e akumuluar i kthehet bazuar

në normat e interesit dhe tabelat e vdekshmërisë, siç është edhe për sistemin e financuar.

Edhe në qoftë se ky sistem është transparent, tendencat demografike drejt plakjes së

popullsisë do të detyrojnë qeveritë për të gjeneruar një fond të caktuar në mënyrë që të

baraspeshohen kontributet kundrejt përfitimeve.

Dhe së fundi, sistemi i pensioneve plotësisht i financuar është i një rëndësie të

konsideruar. Ky sistem supozohet të sigurojë një shtesë të kapitalit të akumuluar, të cilat

bëjnë të mundur përballjen e prirjeve demografike.

Në këtë studim do të marrim në konsideratë dy lloje të sistemit të pensionit, Pay-as-you-

go dhe Plotësisht të Financuar, duke lënë mënjanë sistemin Imagjinar të Kontributeve të

Përcaktuara.

Skenari 1: Pay-as-you-go

Nëse bëhet një krahasim i dinamikës së pensioneve dhe pagave, mund të thuhet se rritja

e pensioneve ka qenë gjithmonë shumë më e ngadaltë se rritja e pagave. Për periudhën

1993-2002, për shembull, paga mesatare është rritur 3.57 herë, ndërsa pensioni mesatar

real u rrit vetëm 2 herë.

Kështu, norma e zëvendësimit u përkeqësua në zonat urbane dhe rurale njëkohësisht.

Norma e zëvendësimit për pensionin mesatar urban ra nga 70% në vitin 1990 në 60.2%

në vitin 1994 dhe 48% në 2008. Për më tepër, niveli i ulët i këtij treguesi është në

moskordinim të plotë me normën e zëvendësimit të 75%, të vendosur nga Ligji i


103

Sigurimeve Shoqërore. Normat e zëvendësimit të pensionit rural ka qenë vazhdimisht e

ulët në krahasim me shkallën e zëvendësimit urban.

Në vitin 1994, shkalla rurale ishte 27.3% dhe ka qenë në rënie ndër vite, duke arritur në

nivelin 15.7% në vitin 2000. Pas atij viti, për shkak të normës më të lartë të rritjes së

pensioneve rurale në krahasim me pagën minimale dhe kontributeve, shkalla e

zëvendësimit të pensioneve rurale filluar të rriteshin, por përsëri ajo ka mbetur në nivele

shumë të ulta (26,9% në 2006).

Dinamika e pensionit të vërtetë krahasuar me analizën e normës së zëvendësimit tregojnë

se skema publike nuk ka qenë në gjendje për të siguruar një rritje të nivelit të jetesës së

pensionistëve dhe se stabiliteti aktual financiar ka qenë i garantuar duke sakrifikuar

interesat e pensionistëve.

Analiza e performancës tregon se skemat publike PAYG vazhdimisht përballen me

probleme dhe vështirësi në mënyrë që të garantojë stabilitetin financiar.

Formula e pensionit për një individ i cili del në pension në vitin t është (dmth, ka 40 vite

pune dhe mosha aktuale është 60 vjeç. Pas kësaj moshe jeton edhe 10 vjet dhe vdes.):

(5.8)

Skenari 2: Plotësisht i Financuar

Llogaritë individuale janë plotësisht të investuara. Ato përftojnë të njëjtë normë interesi

si llojet e tjera të kursimeve. Funksioni i tij është që të detyrojë kursimin. Individët e

llogarisin kontributin në llogarinë individuale si pjesë të kursimeve të tyre. Nëse norma e

kursimeve të të gjitha grupeve është më e lartë se norma e kontributeve të detyrueshme,

funksioni i përfitimit nuk duhet të përfshijë këtë pjesë pasi ajo nuk ndryshon zgjedhjen

individuale. Në rastin e Shqipërisë, norma e kursimit nuk është më e lartë në krahasim

me kursimin e detyrueshëm individual (tabela 5.2). Kjo vërtetohet edhe nga vetë modeli.

funditeditetnerreshtviteveenetopaga

baza

vleresuaremesatarebazasigvite

MinPensioni

___10____3___0.752

___100/.)_(1


104

Tabela 5.2 Kursimet Bruto si Përqindje e GDP-së

Viti 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Kursimet bruto si % e GDP

NA -2.1 10.6 7.8 20.5 18.7 4.8 13.4 15.6 20.7

Viti 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Kursimet bruto si % e GDP

26.9 15.1 16.0 19.4 17.0 17.7 19.8 17.4 13.3 13.4

(5.9)

5.3 Metoda e Zgjidhjes10

Hapi 1: Marrim një vektor të normës së interesit fillestar të supozuar për 150 vite (vitet e

përfshira janë vitet 1950-2100).

Edhe pse objektivi është që të parashikojnë normat e interesit për vitet 2000-2050,

normat e interesit retrospektive që datojnë që nga 1950 janë të nevojshme për të nxjerrë

në pah strategjinë e jetës optimale të grupmoshave të cilët janë në vitet e fundit të jetës së

tyre në vitin 2000. Me të njëjtën logjikë, norma e interesit në vitin 2100 ndikon në

zgjedhjen e grupmoshës së së cilës jeta e rritur fillon në vitin 2050.

Hapi 2: Llogarisim rt dhe wt.

Supozimi fillestar i normës së interesit nënkupton një raport punë-kapital, i cili gjeneron

një seri kohore për pagën reale për njësi punë efektive wt. Ekuilibri në prodhim

kërkon që norma e interesit në vitin t, rt, të jetë i barabartë me produktivitetin margjinal

të kapitalit:

10 Bazuar në kodet e modelit të aplikuar të Rasmussen, Tobias N. dhe Rutherford Thomas F., 2004. ―Modeling overlapping generations in a complementarity format,‖


105

(5.10)

Llogarisim pagën reale në vitin t për njësi të punës efektive, wt, nga ekuacioni

(5.11)

Ku A është funksioni i prodhimit konstant. Ky parametër varet nga njësitë e zgjedhura të

outputit. Në modelin origjinal të Auerbach dhe Kotlikoff (1987) A =0,892657593, vlerë

e cila do të përdoret edhe në këtë simulim.

Hapi 3: Llogarisim p dhe τ

Duke pasur parasysh matricën e aftësisë individuale exogjene për të fituar ej,t, dhe të

dhënat demografike (nga Kombet e Bashkuara), duke përdorur ekuacionet 5,8 përftohet

pj,t. Norma e taksës së pagave është marrë nga ekuacioni 5.9.

Hapi 4: Llogarisim c0,t+0, cj,t+j, dhe kj,t.

Çdo individ ka një horizont për jetën, duke bërë zgjedhjen e tij aktuale si pjesë e planit

për jetën në lidhje me konsumin dhe ofertën e punës për secilin vit të ardhshëm, duke

vendosur për nivelin e konsumit dhe kursimet gjatë kohës. Individi zgjedh vetëm nivelin

aktual të konsumit së bashku me konsumin e tij të planifikuar në vitet e ardhshme. Duke

ditur që vendimi aktual i çdo vit do të jetë në përputhje me planet e parashtruara më parë,

dhe duke supozuar që parashikimet janë të plota, ne mund të konsiderojmë konsumin

gjatë gjithë kohës, pas një vendimi optimizues në fillim të jetës së rritur, në ditëlindjen e

tij të 15-të, kur ai merr trashëgiminë nga brezi i fundit.

Për maksimizimin e funksionit të dobisë gjatë jetës (5.1) të një individi i cili fillon punën

në vitin t, në të cilën mosha tij është 20 (mosha rritur është 0), sipas kufizimit buxhetor,

derivati i parë për konsumim në çdo vit është:

1)( ttt KLAr

)()1( ttt LKAw


106

(5.12)

ku j = {0,1,...,49} është mosha të rriturve. Nga ekuacioni (5.12) përftojmë një tjetër

ekuacion i cili shpreh nivelin e konsumit me kalimin e kohës:

(5.13)

Trashëgimia gjithashtu mund të shprehet edhe si një funksion i c0,t:

(5.14)

c0,t+0 është gjetur duke zëvendësuar cj,t+j dhe b49,t+49 dhe në kufizimin buxhetor të jetës

(5.3) zëvendësohet nga funksioni c0,t+0.

Duke përdorur ekuacionet 5.13, 5.14 dhe 5.4, gjejmë trashëgiminë, konsumin dhe asetet

për grupmoshën e lindur në vitin t. Procesi i llogaritjes është i njëjtë për të gjithë

grupmoshat.

Hapi 5: Llogarisim Kt dhe Lt

Kt dhe Lt janë kapitali agregat dhe oferta e punës në vitin t. Ato janë rezultat i

shumatores së vendimeve individuale. Furnizimi total i punës në t vit është:

j

s st

jtj

j

rc

1

1, 1

1)1(

t

j

s

sjt

jtj

jt

jtj cr

cr

c ,0

1

01,1, 1

11

1

49,49,0

49

1 11

tt

s

st bcr


107

(5.15)

ku Ni,t përfaqëson numrin e individëve mosha e rritur e të cilëve është i në vitin t.

Kapitali imput total në vitin t është:

(5.16)

ki,t është përftuar nga ekuacioni 5.4.

Hapi 6: Rillogarisim normën e interesit

Stoku total i pasurisë dhe oferta totale e punës në supozimin fillestar të trajektores së

normave të interesit gjeneron një seri të re kohore për raportin kapital-punë që nënkupton

vlerë të re të normës së interesit. Kjo vlerë e re është vlera fillestare për përsëritjen e

dytë. Procedura përsëritet deri sa të arrihet një pikë fikse.

5.4 Parametrat e modelit

Vlera e elasticitetit ndërkohor të zëvendësimit është shumë e diskutueshme. Ndërkohë që

Auerbach dhe Kotlikoff (1987) e kanë vlerësuar atë të barabartë me 0.25, Miles (1999) i

ka dhënë vlerën 0.75. Nga vlerësimet empirike të Hansen dhe Singletonit (1983)

sugjerimet në lidhje me këtë parametër janë në drejtimin se kjo vlerë duhet të jetë pak

më shumë se një njësi ndërsa Mankiw (1985) dhe Hall (1980) gjeten vlera ndërmjet 0

dhe 0.4. Weber (1970) vlerëson këtë parametër me vlerën 0.13-0.41, por më vonë Weber

(1975) ka gjetur një vlerë më të lartë, 0.56-0.75. Grosman dhe Shiller (1981) gjetën

vlerën ndërmjet 0.07-0.35, Mankiw (1981, 1985) gjeti vlerat 0.25 dhe 0.37 respektivisht,

49

0,,

i

titit NeL

49

0,,

i

titit NkK


108

Summers (1982) raporton një vlerë rreth 0.33. Në këtë studim vlera e këtij parametri do

supozohet të jetë e barabartë me 0.7.

Tabela 5.3 Parametrat e Kalibrimit

Parametrat përfaqësojnë

Simulimi 1: Ndikimi i

Ndryshimeve

Demografike

Simulimi 2:

Krahasimi i Dy

Sistemeve të Pensionit

γ: Elasticiteti ndërkohor i zëvendësimit 0.7 0.7 δ: Shkalla e preferencës së kohës 0.012 0.012 μ : Preferenca e lënies së trashëgimisë 0 25 β: Pjesa e kapitalit nga të ardhurat 0.4 0.4 η : Progresi teknologjik 0 0.04

Norma e skontuar e preferencës së kohës δ është vendosur e barabartë me 0.015 nga

Auerbach dhe Kotlikoff (1987) për rastin e Shteteve të Bashkuara dhe nga Miles (1999)

për Britaninë. Ajo është në përputhje me gjetjet empirike të Hurd (1989) i cili sugjeroi

një normë më të madhe se 1 përqind. Për shkak se një vlerë më e ulët e δ do të çojë në

kursim më të lartë, në këtë punim δ do të merret = 0.012 për Shqipërinë e cila shpreh një

normë më të lartë të kursimit në krahasim me Shtetet e Bashkuara dhe Britaninë.

μ është pesha e dobisë në trashëgimi. Këtu është supozuar që μ= 25. Nxitja për të lënë

trashëgimi do të ndikojë individët për të kursyer gjatë 50 viteve të jetës. Nëse do të

marrim në konsideratë ndikimin e preferencës së kohës, mesatarisht, parametri sjell një

konsum rreth 0.5 çdo vit.

Në funksionin e prodhimit 3.4, ndarjet e faktorëve janë konstante. β përfaqëson kapitalin

e pjesës së të ardhurave. Në këtë studim supozohet se β = 0.4 duke u bazuar në

literaturën e mëposhtme: Chow dhe Li (2002) vlerëson një funksion Cobb-Douglas të

prodhimit është rreth 0.6. Kjo vlerë është mbështetur edhe nga studime të tjera të Chow

(1993) dhe N. Gregory Mankiw, David Romer dhe David N. Weil (1992).

N. Gregory Mankiw, David Romer dhe David N. Weil (1992) kanë përdorur modelin

klasik të rritjes së Solow duke përdorur funksionin e prodhimit Cobb-Douglas ku janë

përdorur të dhënat për rreth 70 vende. Megjithatë, duke u bazuar te vlera e β=0.6, kjo

vlerë kundërshton dukshëm vlerën ―1/3‖, e cila është pranuar gjerësisht për pjesën e

kapitalit të të ardhurave për funksionin e prodhimit. Për të shpjeguar këtë kontradiktë, ai


109

më tej teston modelin Solow të rritjes duke shtuar kapitalin njerëzor. Sipas këtij modeli

outputi është prodhuar nga kapitali fizik, kapitali human dhe fuqia punëtore duke marrë

formën: y = K1/3 H1/3 L1/3.

Aftësia e një individi për të fituar ei,t është një funksion i jashtë i moshës së individit dhe

nivelit të progresit teknologjik, i cili rritet me një shkallë konstante η. Individë të grup-

moshave të ndryshme në të njëjtin vit kanë efikasitet prodhimi të ndryshme për shkak të

aftësive të ndryshme dhe kapitalit human. Kjo është provuar nga hulumtimet empirike.

G. D. Hansen (1993) ka marrë në shqyrtim produktivitetin e punës, duke përdorur të

dhënat e tregut të punës të Shteteve të Bashkuara. Në studimin e kryer nga Hansen,

mosha 45 vjeç është gjetur si mosha që arrin pikën më të lartë të produktivitetit kurse pas

moshës 60 vjeçare vihet re një rënie e menjëhershme e produktivitetit. Ky rezultat është

shumë i ngjashëm me atë të Miles (1997). Vlerësimi i tij tregon se produktiviteti do të

arrijë kulmin në 42 vjeç, dhe nga mosha 70 ky produktivitet do të kenë nje rënie me rreth

60 përqind të moshës 42 vjeçare. Duke u bazuar në regresionin e Miles (1997), logaritmi

i moshës specifike të produktivitetit të punës mund të shprehet me një funksion të

veçantë kuadratik të moshës. Për shkak të mungesës së të dhënave të studimit të

familjeve shqiptare dhe gjithashtu sepse duke qenë se ky faktor nuk është shumë specifik

për një vend, atëherë ky lloj funksioni mund të përdoret për stimulimin e mëposhtëm. Në

këtë model i është mosha e rritur (adulte) dhe funksioni është:

ln (ei +20) = 0,05 (i + 20) – 0,0006 (i + 20)2

(3.17)

Me supozimin produktiviteti lidhet me kohën, progresit teknologjik rritet në një normë

konstante η,

ei , t+1= (1 +η) ei , t (5.18)

Ky ekuacion tregon se produktiviteti për njësi kohore i një individi të grup-moshës në

vitin aktual është 1 + η herë i moshës së të njëjtit individ vitin e kaluar.

η është konsideruar të jetë i barabartë me mesataren e rritjes afatgjatë të prodhimit për

person. Unë supozoj se η = 4% për Shqipërinë.


110

5.5 Rezultatet

5.5.1 Simulimi 1: Ndikimi i Ndryshimeve Demografike

Simulimi i parë ka për qëllim analizimin e efektit të ndryshimit demografik në

mirëqenien e grupmoshave të ndryshme, nivelit të kursimeve, kapitalit dhe konsumit. Për

të përllogaritur mirëqenien e grupmoshave të ndryshme përdorim dobinë e jetës së

grupmoshave jeta e rritur e të cilëve fillon në 1950 (pra individi është 20 vjeç në këtë vit)

deri në 2050. Me kalimin e kohës grupmoshat përfitojnë nga progresi teknologjik dhe

preferenca e lënies së trashëgimisë prandaj, me qëllim që të shihet më qartë efekti i

ndryshimit demografik, eliminojmë efektet e këtyre dy faktorëve duke supozuar që η=0

dhe μ=0.

Figura 5.8 tregon trendin e mirëqenies. Dobia e jetës së grupmoshave nga 1950 deri në

1985 është pothuajse e pandryshuar dhe pas këtij viti ajo ka një rritje graduale, ku në

grupmoshën e vitit 2006 arrin pikën maksimale. Dobia e jetës bie me ritme të shpejta

deri në grupmoshën e vitit 2040 duke vijuar me një rënie më të lehtë deri në grupmoshën

e vitit 2050.


Dobia e jetës është e lidhur drejtpërdrejtë me ndryshimet e variablave makroekonomikë

si normat e interesit dhe norma reale e pagave të cilat kanë një ecuri paralele me

ndryshimet demografike. Dobia e jetës është e lidhur gjithashtu edhe me normën e


111

taksave të pagave e cila aplikohet gjatë moshës së rritur. Kjo normë tatimore është

akoma më e ndjeshme ndaj ndryshimeve demografike (Tabela 5.4, Apendiks A).

Simulimi i parë tregon edhe trendin e nivelit të kursimeve, kapitalit dhe konsumit, të

cilat ndikohen nga efekti i ndryshimit demografik. Përkatësisht figurat 5.9, 5.10 dhe 5.11

tregojnë me detaje këto ecuri duke marrë si shembull konkret grupmoshën 2050 (pra

individi është 20 vjeç në këtë vit).

Kursimet ndjekin një trend pozitiv nga mosha 20 vjeç deri në moshën 56 vjeç, ku norma

vjetore e kursimeve arrin deri në 36 përqind. Në moshën 42 vjeç kursimet arrijnë pikën

maksimale me 43 përqind.

Asetet fillojnë nga zero dhe rriten me trende të shpejta për shkak të shkallës së lartë të

kursimeve. Ato arrijnë pikën maksimale në moshën 53 vjeç. Pas kësaj moshe asetet

tregojnë një ulje drastike pasi ndikohen nga konsumi i lartë dhe norma e ulët e

kursimeve. Mosha e daljes në pension tregon disa ndryshime të menjëhershme në

normën e kursimeve. Siç është shpjeguar edhe në pjesën teorike, konsumi i pensionit

përbëhet nga dy pjesë të ardhurash, e para nga përfitimet që vijnë nga pensioni i

pleqërisë dhe e dyta nga asetet personale të mbledhura ndër vite. Normat e kursimit janë

negative gjatë gjithë periudhës së pensionit dhe asetet janë supozuar që në hapat e parë të

modelit të konsumohen tërësisht.



112




113

5.5.2 Simulimi 2: Krahasimi i Dy Sistemeve të Pensionit

Në simulimin e parë supozuam që progresi teknologjik ishte 0, kurse në simulimin e dytë

supozojmë që progresi teknologjik, pra η, të jetë i barabartë me 0.04. Me futjen e

progresit teknologjik të gjithë grupmoshat përftojnë një mirëqenie më të lartë.

Në këtë simulim të dytë do të krahasohen mirëqenia e grupmoshave të ndryshme, norma

e kursimeve, asetet dhe konsumi për dy modele të sistemit të pensionit. Modeli 1 është

sistemi i pensioneve Pay-as-you-go kurse modeli 2 është sistemi i pensioneve Plotësisht i

Financuar.

Tabela 5.5 (Apendiks A) tregon se me rritjen e moshës së popullsisë shoqëria ka më

shumë kapital të akumuluar dhe ofron relativisht më pak punë. Si pasojë, norma e

interesit është në rënie dhe oferta e punës për njësi bëhet gjithnjë e më të shtrenjtë.

Meqenëse individët në moshën e pensionit kanë norma të ulta kursimesh, në modelin 2

kemi një rënie të ndjeshme në normat e përgjithshme të kursimeve. Nga ana tjetër, duke

u bazuar edhe të idea e sistemit pay-as-you-go, që ka për qëllim zbutjen/përafrimin e të

njëjtit nivel kursimesh gjatë gjithë jetës së individit, norma e kursimeve është më e

qëndrueshme.

Në modelin 1, shkalla tatimore rritet ndjeshëm me kalimin e kohës, nga 6.9% në vitin

2010 në gati 29.3% në vitin 2060. Nga këtu konstatojmë që sistemi pay-as-you-go nuk

është mjaft i qëndrueshëm pasi qeveria duhet të rrisë normën e taksave të pagave në

nivele shumë të larta. Qeveria duhet të financojë pagesat e pensioneve ose duke rritur

normën e taksave të pagave, ose duke përdorur një lloj tjetër tatimi.

Në tabelën 5.5 tregohet qartë impakti i ndryshimit demografik në variablat

makroekonomikë për të dy modelet. Këto të dhëna shërbejnë si indikatorë konkretë për

të shpjeguar edhe trendet e mirëqenies, kursimet, aseteve dhe konsumit si mëposhtë:

1- Dobia gjatë gjithë jetës është më e lartë në modelin 2, pra në sistemin e pensionit

plotësisht të financuar. Pjesës së kontributeve ju shtohet edhe norma e interesit

kështu që përfitimet janë me nivel më të lartë. Megjithëse normat e interesit kanë


114

një rënie me kalimin e viteve, pothuajse në të gjithë vitet kjo normë është më e

lartë se 5%. (Tabela 5.5)


2- Figura 5.13 tregon se norma e kursimeve individuale është në nivele të larta. Në

modelin 2, në skemën e pensioneve plotësisht të financuar, individët paguajnë

taksa të ulta dhe përftojnë përfitime të ulta.

3- Norma e lartë e interesit e fituar nga kontributet individuale në modelin 2

ndihmon individët të akumulojnë më tepër asete para daljes në pension. (Figura

5.14)

4- Niveli i konsumit varet nga dy faktorë kryesorë, nga niveli i taksave dhe nga ai i

aseteve. Meqenëse niveli i taksave është i ulët gjatë kohës, konsumi është në

nivele të larta deri në daljen në pension. Me rënien e aseteve pas moshës 60 vjeç,

ulet edhe niveli i konsumit pasi konsumi ka një lidhje të drejtpërdrejtë me asetet.

(Figura 5.15)


115




116


5.6 Testet e Ndjeshmërisë

Qëllimi i këtij seksioni është reflektimi dhe matueshmëria e ndjeshmërisë së kalibrimit të

parametrave. Matja e kësaj ndjeshmërie bëhet e mundur duke ndryshuar nga një

parametër në çdo rast dhe duke mbajtur konstante parametrat e tjerë.

Tabela 5.6, tabela 5.7, tabela 5.8 dhe tabela 5.9 (Apendiks B) tregojnë respektivisht

ndjeshmërinë e parametrave të mëposhtëm të cilët ndryshojnë në mënyre rritëse:

1- Elasticiteti temporal i zëvendësimit, γ, i cili nga 0.7 bëhet 0.8;

Me rritjen e elasticitetit temporal të zëvendësimit, norma e kursimit rritet dhe si

pasojë norma e interesit është më e ulët kurse norma e pagave reale rritet.

(Krahasimi i rezultateve në tabelën 5.6 me tabelën 5.5)

2- Preferenca e lënies së trashëgimisë, μ, e cila nga 25 bëhet 35;

Rritja e preferencës së lënies së trashëgimisë ka të njëjtat efekte me rritjen e

parametrit të mëparshëm, elasticitetit temporal të zëvendësimit. Me rritjen e

preferencës së lënies së trashëgimisë, norma e kursimit rritet dhe si pasojë norma


117

e interesit është më e ulët kurse norma e pagave reale rritet. (Krahasimi i

rezultateve në tabelën 5.7 me tabelën 5.5)

3- Norma e preferencës së kohës, δ, e cila nga 0.012 bëhet 0.015;

Rritja e normës së preferencës së kohës ka efekte plotësisht të kundërta me

preferencën e lënies së trashëgimisë dhe me elasticitetin temporal të

zëvendësimit. Me rritjen e normës së preferencës së kohës, norma e kursimit ulet

dhe si pasojë norma e interesit është më e lartë kurse norma e pagave reale ulet.

(Krahasimi i rezultateve në tabelën 5.8 me tabelën 5.5)

4- Pjesa e kapitalit nga të ardhurat β, e cila nga 0.4 bëhet 0.5.

Së fundmi, me rritjen e pjesës së kapitalit nga të ardhurat, norma e kursimit,

norma e interesit dhe norma e pagave reale rritet. (Krahasimi i rezultateve në

tabelën 5.9 me tabelën 5.5)

Nga këto teste ndjeshmërie arrijmë në konkluzionet e mëposhtme:

1- Me rritjen e moshës së popullsisë, normat e interesit ulen, normat e pagave rriten

dhe kapitali për punëtor rritet.

2- Modeli 2, sistemi i pensioneve plotësisht i financuar, në të gjitha rastet është më

superior në krahasim me modelin 1, sistemin e pensioneve pay-as-you-go, pasi

individët arrijnë nivele më të larta dobie në modelin 2.

3- Modeli 2 gjithashtu ofron edhe norma të taksave më të ulta (një nga arsyet që

dobia në modelin 2 është më e lartë se dobia në modelin 1).

4- Norma e taksave është më pak e ndjeshme nga efektet e ndryshimeve të

parametrave duke e krahasuar me normën e interesit, normën e kursimeve dhe

normën e pagave reale.

Megjithatë, përveç parametrave, ndikimi më kryesor në vendimet për kursim dhe për

konsum është si pasojë e supozimit kryesor në modelin e përdorur, pra që individët kanë

një largpamësi të përsosur. Ky supozim bën të mundur maksimizimin e funksionit të

dobisë e cila është e lidhur me mirëqenien e periudhave në të ardhmen.


118

5.7 Konkluzione

Pjesa empirike e studimit, përmban kalibrimin e modelit të Mbivendosjes së

Gjeneratave, pra një model të ekuilibrit të përgjithshëm. Aplikimi i kalibrimit është

bazuar në literaturën përkatëse duke bërë disa përshtatje me karakteristikat shqiptare, si

psh. dëshira e lartë për të lënë trashëgimi ose norma e lartë e kursimit.

Simulimi i parë jep rezultate në lidhje me impaktin e ndryshimit demografik në sistemin

aktual të pensionit shqiptar. Në mënyrë që fokusi të jetë i përqendruar në ndryshimin

demografik, në simulimin e parë progresi teknologjik dhe incentiva për të lënë

trashëgimi janë konsideruar të jenë zero, pra pa efekt. Simulimi i dytë i përdorur bën të

mundur krahasimin e dy sisteme, atij pay-as-you-go dhe plotësisht të financuar. Në

simulimin e dytë supozojmë një progres teknologjik 4%.

Gjetje më të rëndësishme në aplikimin e simulimeve:

1- Një nga gjetjet më të rëndësishme të punimit është lidhja ndërmjet ndryshimeve

demografike dhe normës së kursimeve; ndryshimet demografike në Shqipëri

rezultojnë në efekte sinjifikative në normat e interesit dhe të pagave, të cilat

stimulojnë ndryshime edhe në normat e kursimeve.

2- Sipas supozimeve fillestare në simulimin e parë u vu re se me rritjen e moshës së

moshuar norma e kursimeve u ul ndjeshëm si dhe niveli i taksave u rrit. Të dy

këto rezultate ndikojnë drejtë për së drejti në nivelin e jetës, pra sa më tepër kalon

koha, mirëqenia e grupmoshave do të ulet.

3- Duke u bazuar në rezultatet e simulimit të dytë mund të themi që plakja e

popullsisë bëhet më pak evidente në rast se me kalimin e kohës ky progres

mundëson rritjen e efikasitetit të prodhimit.

4- Në krahasimin e dy sistemeve të pensionit, sistemi plotësisht i financuar tregon

vlera më pozitive në lidhje me mirëqenien e grupmoshave të ndryshme. Ky

rezultat, pra epërsia që ka sistemi plotësisht i financuar, nuk ndryshon edhe në

rast se vlera e parametrave ndryshon disi (bazuar në rezultatet e testeve të

ndjeshmërisë).


119

'' Nuk është përgjigja që të mëson por pyetja.''

Eugene Ionesco

Kapitulli 6

KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME

Sistemi i pensioneve është i një rëndësie të veçantë pasi ato janë të lidhura ngushtë me

nivelin e jetesës (gjatë viteve të punës dhe gjatë viteve në pension). Një tjetër rëndësi e

këtij sistemi në kontekst më të gjerë qëndron fakti se shpesh ky lloj sistemi bëhet kosto e

konsiderueshme për buxhetet qeveritare. Ky lloj problemi ndeshet më shpesh në vendet

që aplikojnë sistemin e pensionit publik. Deri në vitin 2007, më shumë se 170 vende

kanë aplikuar një formë të sistemeve të pensioneve publike. Shpenzimet publike të

këtyre sistemeve në vitin 1990 kanë arritur nivelet e barrës fiskale për rreth 12.1% të

PBB-së totale në Evrope, për rreth 7.1% në Amerikën e Veriut, dhe 3% në Azi.

Shqipëria ka më shumë se 20 vjet që ka kaluar nga sistemi i centralizuar komunist në

sistemin e tregut të lirë. Kalimi nga një sistem në tjetrin padyshim ka patur dhe akoma

vazhdon të ketë vështirësi të mëdha. Shumë nga këto vështirësi konsistojnë në

vendimmarrjen dhe aplikimin e reformave të ndryshme në fushat ekonomike, sociale,

politike, etj. Shumë nga reformat në fushën ekonomike kanë treguar rezultate pozitive në

rritjen dhe zhvillim ekonomik shqiptar. Por nga ana tjetër ka edhe sisteme të veçanta në


120

ekonomi, siç është sistemi i pensioneve, që pavarësisht reformave të ndërmarra gjatë

viteve, ky sistem nuk ka arritur ende një pikë ekuilibri.

Plakja e popullsisë dhe reformat e sistemit të pensioneve nuk janë një fenomen i veçantë

vetëm për rastin e Shqipërisë. Historikisht, sistemet sociale ishin pothuajse të gjitha

PAYG. Megjithatë, këto sisteme në përgjithësi kanë gjeneruar shumë probleme të tilla si

rritja e normave të taksave, evazion të pagave dhe pension të parakohshëm. Në 30 vitet e

fundit shumë vende kanë ndërmarrë reforma të mëdha apo të vogla të sistemeve të

pensioneve, disa vende shkuan përmes reformave radikale duke e kaluar sistemin

pensional PAYG në plotësisht të financuar, disa zgjodhën një sistem të përzier (një

kombinim të të dyjave), dhe pjesa tjetër qëndroi me sistemin origjinal të pensioneve

PAYG (duke modifikuar parametrat të tilla si normën e kontributeve dhe moshën e

daljes në pension).

Ky punim u zhvillua duke përdorur tre lloje metodash:

1- një analizë përshkruese e sistemit të pensioneve për rastin e Shqipërisë, duke

identifikuar problematikat dhe disa rekomandime të mundshme;

2- një analizë teorike në lidhje me vendimmarrjen përsa i përket nivelit të kursimit

dhe daljes në pension;

3- një analizë empirike duke përdorur një model simulimi ku identifikohen

parametrat më të përshtatshëm në rastin e Shqipërisë.

Disa nga pyetjet që gjetën përgjigje në këtë studim ishin: Përse disa shtete kanë vazhduar

të përdorin sistemin origjinal PAYG dhe disa të tjera kanë ndërmarrë reforma ekstreme?

Cili është ndryshimi ndërmjet pensionit publik të pafinancuar krahasuar me atë privat të

financuar përsa i përket vendimmarrjes së nivelit të kursimeve dhe të daljes në pension?

Cili është ndikimi i ndryshimit demografik në sistemin e pensioneve në rastin e

Shqipërisë? Cilat janë grupmoshat që përfitojnë ose humbin më tepër nga trendet

demografike në rastin e Shqipërisë?

Nga diskutimet e mëparshme, ne mund të shohim që zgjedhjet e sistemeve të pensionit

janë subjekt i ndikimit nga shumë faktorë, të tilla si, demografike, ekonomike, politike

dhe trashëgiminë e sistemeve të pensionit ekzistues. Si përmbledhje mund të thuhet se

transformimi ekonomik çon në falimentimin e sistemit të pensionit ekzistues PAYG.


121

Motivimi kryesor për reformën e ketij sistemi në shumë vende të botës ishte për t'i

shpëtuar ndikimit negativ të një ekonomie në rënie. Një tjetër argument si motivim i

privatizimit të sistemit të pensioneve është edhe formimi i një burimi kapitali, për të bërë

të mundur absorbimin e aksioneve që dalin nga privatizimi i aseteve shtetërore.

Vende të ndryshme kanë reformuar sistemet e tyre të pensioneve për shkaqe dhe arsye të

veçanta ose ngjarje specifike, si për shembull, kriza financiare në vendet e Amerikës

Latine, kolapsi i Bashkimit Sovjetik, apo asistenca e vazhdueshme e Bankës Botërore.

Gjithashtu, duke u bazuar edhe në studime të shumta, sistemi plotësisht i financuar ka

shqafur përparësi të dukshme ndaj atij PAYG. Këto përparësi përfshijnë fitime më të

larta, nxitje të kursimeve, lëkundje më pak të ndjeshme të ofertës së punës.

Rekomandimet e punimit të mbështetura në konkluzionet e nxjerra:

1- Për rastin e Shqipërisë, duke u bazuar si në teori ashtu edhe në rezultatet

empirike, motivi themelor për reformimin e sistemit të pensioneve qëndron

ecuria e trendit demografik në të ardhmen.

2- Motivi tjetër që është shtysë kryesore për reformimin e këtij sistemi janë edhe

sugjerimet e Bankës Botërore në këtë drejtim duke u bazuar në treguesit specifikë

të Shqipërisë si dhe në idenë e integrimit të vendit tonë me rajonin dhe me vendet

evropiane.

3- Një rekomandim tjetër në kuadrin e integrimit të Shqipërisë në Bashkimin

Evropian do të ishte përfitimi nga përvoja evropiane në përdorimin e Metodës së

Hapur të Koordinimit (OMC), e përdorur nga këto vende për shkëmbimin e

eksperiencave në fushën e pensioneve.

4- Pavarësisht reformave të ndërmarra në vite, sipas studimit del në pah emergjenca

dhe domosdoshmëria e kalimit të sistemit të pensioneve nga ai PAYG në sitemin

shumëkolonësh ku peshë të veçantë do të zërë edhe sistemi plotësisht i financuar.

Specifikisht, duke u bazuar edhe te struktura e popullsisë së Shqipërisë,

rekomandimet në lidhje me aplikimin e sistemit shumëkolonesh janë si

mëposhtë:


122

a- Aplikimi i kolonës së parë, ku të përfshihen të gjithë të moshuarit,

pavarësisht nëse kontribuojnë apo jo, duke u siguruar atyre

minimumin jetik, pavarësisht nëse nuk e kanë vjetërsinë e

nevojshme në punë për të përfituar pension. Shqipëria do ecë

kështu drejt trendeve të vendeve evropiane duke u kthyer në një

shtet më social dhe më solid në mbështetjen e brezave.

b- Futja e kolonës së dytë, e cila është ndërthurja e skemës publike

―pay as you go‖ (skema aktuale e bazuar në solidaritetin midis

brezave), e cila do të garantojë një pension bazë, dhe e skemës

private, ku kompani private do të perzgjidhen dhe do t’i investojnë

këto fonde në tregun financiar për të bërë të mundur rritjen e

masës së parave të kontributeve, të cilat do tu shpërndahen

pensionistave në bazën e kontributeve që janë paguar ndër vite.

c- Zhvillimi i kolonës së tretë, pra skemës aktuale private për të

gjithë personat që dëshirojnë të përfitojnë pensione më të larta se

normalja në moshën e pensionit.

5- Futja e sistemit shumëkolonësh do ishte një zgjedhje efikase përsa i përket

problemit të plakjes së popullsisë si dhe mbështetjes së brezave në moshë duke u

përafruar kështu edhe me sistemin dhe vizionin e vendeve evropiane. Ky do te

ishte një hap i rëndësishëm në kuadër të integrimit të vendit tonë në Bashkimin

Evropian.

Limitimet e punimit dhe thellime të mëtejshme:

1- Një nga limitet kryesore në lidhje me aplikimin e pjesës empirike ishte problemi i

të dhënave. Gjatë simulimit u përdorën të dhëna të marra nga projektimi i

Kombeve të Bashkuara për vitet 1950-2100, të cilat nuk japin domosdoshmërisht

një figurë konkrete. Për një kërkim më të thelluar dhe ndoshta më afër realitetit

do duhet të merreshin në konsideratë të dhënat historike të sondazheve familjare

ku për rastin e Shqipërisë është e pamundur për momentin.

2- Një tjetër limit në punim ishin edhe supozimet në modelin empirik, të tilla si:


123

a- supozimi se individët janë identikë dhe se një individ ka largpamësi të

plotë duke i trajtuar ndryshimet në pensionet publike si ekuivalente

me ndryshimet në pasurinë personale;

b- supozimi në lidhje me vitet fikse të moshës në pension, pra vetëm 10

vjet ose supozimi në lidhje me jetëgjatësinë, p.sh. jetëgjatësia në

Shqipëri është afërsisht 77 vjet për vitin 2012 por modeli që është

përdorur në këtë punim supozon një jetëgjatësi prej 70 vjetësh.

3- Një tjetër pikë e rëndësishme për tu trajtuar do ishte edhe ―kostot e transaksionit‖

(pra kalimi nga një sistem në tjetrin). Duke marrë në shqyrtim këto kosto ndoshta

do kishim një rezultat tjetër në krahasimin qe i bëjmë dy sistemeve të pensionit.

Megjithatë fokusi i punimit ka qenë thjeshtë krahasimi i sistemit aktual pay-as-

you-go dhe sistemit të propozuar nga Banka Botërore, plotësisht i financuar.

Për kërkime më të thelluara në fushën e pensioneve dhe gjetjen e nivelit optimal të

përdorimit të të tre kolonave sugjeroj dy lloje studimesh:

1- Një studim më i zgjeruar dhe më i kompletuar do të ishte përllogaritja e nivelit

optimal të përfitimeve dhe kontributeve për secilën nga kolonat që u propozua

më lart. Kjo lloj përllogaritje mund të bëhet me të njëjtën metodë që është

përdorur edhe në këtë punim, pra me Modelin e Mbivendosjes së Gjeneratave

duke përdorur programin algjebrik GAMS.

2- Një fushë tjetër për tu eksploruar do të ishte edhe përllogaritja e ndikimit të

faktorit ekonomik, social dhe politik në vendimmarrjen e një reforme të re në

sistemin e pensioneve. Këtu mund të merren në shqyrtim një grup shtetesh dhe

mund të aplikohet analizë regresioni.


124

BIBLIOGRAFIA

Altig, D. Auerbach, Alan J. Kotlikoff, L. J. Smetters, K. A. and Walliser, J. ―Simulating

Fundamental Tax Reform in the United States,‖ American Economic Review vol. 91, no.

3 (June 2001): 574—595.

Allais, M. (1947). Economie et Intérêt, Imprimerie Nationale, Paris.

Anderson, James E. (2006). Public Policymaking: An Introduction. Sixth Edition.

Boston/ New York: Houghton Mifflin.

Ando, A. and Modigliani, F. (1963). The Life Cycle Hypothesis of Saving: Aggregate

Implications and Tests; American Economic Review; Vol. 53; pp55-84.

Arza, C. and Johnson, P. (2004). The development of public pensions from 1889 to the

1990s, SAGE Discussion Paper No.20.

Arrow, K.J. & Debreu, G. (1954). Existence of an equilibrium for a competitive

economy, Econometrica 22, 265–290.

Auerbach, A. J. and Kotlikoff, L. J. (1987). Dynamic Fiscal Policy, Cambridge

University Press, Cambridge UK.

Auerbach, A. J. and Kotlikoff L. J. (1985). Simulating alternative social security

responses to the demographic transition, National Tax Journal XXVIII (2), 153-168.

Auerbach, A. J. and Laurence J. K. (1983). An Examination of Empirical Tests of Social

Security and Savings, in Social Policy Evaluation: An Economic Perspective, Elhanan

Helpman, et. al., eds., Academic Press.

Autoriteti i Mbikqyrjes Financiare, Raporti Vjetor 2012.

Babeck´y, J. and Dybczak, K. (2009). The Impact of Population Ageing on the Czech

Economy. Working Papers 2009/1, Czech National Bank, Research Department.

Barr, N. (2004). The Economics of the Welfare State, Oxford University Press, Oxford.


125

Bateman, H. and Piggott, J. (1997). Mandatory Retirement Saving: Australia and

Malaysia Compared; in The Economics of Pensions; ed. Valdes-Prieto, S; Cambridge

University Press.

Blake, D. (2000). Financial Market Analysis, John Wiley & Sons, Chichester.

Blanchard, O. (1985). Debt, deficits and finite horizons, Journal of Political

Economy 93, 223-247.

Blinder, A. (1981). Private Pensions and Public Pensions: Theory & Fact,W. S.

Woytinsky Lecture No. 5, Institute of Public Policy Studies, University of Michigan.

Blinder, A., Gordon, R. and Wise, D. (1983). Social security bequests and the life cycle

theory of saving: cross-sectional tests, in Modigliani, F. and Hemming, R. (eds), The

Determinants of National Savings and Wealth, St. Martin’s Press, New York, pp. 89–

122.

Bodie, Z. (1990). Pensions as retirement income insurance, Journal of Economic

Literature, 28, 28-49.

Bodie, Z., Merton, R. and Samuelson, W. (1992). Labor supply flexibility and portfolio

choice in a life cycle model, Journal of Economic Dynamics & Control, 16, 427–449.

Börsch-Supan, A., A. Ludwig, and J. Winter (2006). Aging, Pension Reform, and

Capital Flows: A Multi-Country Simulation Model, Economica, 73, 625-658.

Börsch-Supan, A., A. Ludwig, and J. Winter (2002). Aging, pension reform, and capital

flows. In: A. Auerbach and H. Hermann (eds.), Aging, Financial Markets and Monetary

Policy. Heidelberg: Springer, 55–83.

Cass, D. (1965). Optimum growth in an aggregate model of capital accumulation,

Review of Economic Studies (32), 233-240.

Chow, G. C. and Li, K.-W. (2002). China's economic growth:1952-2010, Economic Development and Cultural Change 51, 247-56.


126

Chow, G. C. (1993). Capital formation and economic growth in China, Quarterly Journal

of Economics (108), 809-842.

Cooley, T (1997). Calibrated models, Oxford Review of Economic Policy 13, 3, 55- 69.

Crawford, V.P. and Lilien, D.M. (1981). Social Security and the Retirement Decision.

Quarterly Journal of Economics 96, 505-529

Danziger, S., Van Der Gaag, J., Smolensky, E. and Taussig, M. (1982–83). The life

cycle hypothesis and the consumption behaviour of the elderly, Journal of Post-

Keynesian Economics, 5, 208–227.

Darby, M. (1979). The Effects of Social Security on Income and the Capital Stock,

American Enterprise Institute, Washington, DC.

David, M. and Menchik, P. (1985). The effect of social security on lifetime wealth

accumulation and bequests, Economica, 52, 421–434.

Davidoff, T., Brown, J.R. and Diamond, P.A. (2005). Annuities and individual welfare,

American Economic Review, 95, 1573–1590.

De la Croix, D., Michel, P. (2002). A Theory of Economic Growth: Dynamics and

Policy in Overlapping Generations, Cambridge University Press.

Diamond, P. A. (1965). National Debt in a Neoclassical Growth Model, American

Economic Review, 55, 1126–1150.

Domeij, D., and Floden M. (2006). The Labor Supply Elasticity and Borrowing

Constraints: Why Estimates Are Biased, Review of Economic Dynamics 9, 242-262.

Feldstein, M. (1974). Social security, induced retirement, and aggregate capital

accumulation, Journal of Political Economy (82), 905-926.

Friedman, B. and Warshawsky, M. (1990). The cost of annuities: implications for saving

behaviour and bequests, Quarterly Journal of Economics, 105, 135–154.


127

G.D.Hansen. (1993). The cyclical and secular behaviour of the labour input: Comparing

efficiency units and hours worked, Journal of Applied Econometrics 8(1), 71-80.

Green, F. (1981). The effect of occupational pension schemes on saving in the United

Kingdom: a test of the life cycle hypothesis, Economic Journal, 91, 136–144.

Gregory, A. W. and Smith, G. W. (1990). Calibration as estimation. Econometric

Reviews, 9, 57-89.

Gregory, A. W. and Smith, G. W. (1991). Calibration as testing: inference in simulated

macroeconomic models. Journal of Business and Economic Statistics, 9, 297-303.

Grossmall, Stanford, and Kobcrt J. Shiller. (1981). The Determinants of the Variability

of Stock Market Prices, American Economic Review; vol. 71, no. 2.

Hall, R. (1980). Intertemporal substitution in consumption, NBER Working Paper (720).

Hansen, P. and Singleton, K. (1983). Stochastic consumption, risk aversion and the

temporal behaviour of asset returns, Journal of Political Economy 91(2).

He, J. (2004). The Neoclassical Growth Model with a Lifetime Consumption, Mimeo.

Holzmann, R. and Edward, P. (2006). Pension Reform: Issues and Prospects for a Non-

Financial Defined Contribution (NDC) Scheme, Washington, D.C: World Bank.

Horioka, C., Kasuga, N., Yamazaki, K. and Watanabe, W. (1996). Do the Aged Dissave

in Japan?: Evidence from Micro Data, University of Kobe Institute of Social and

Economic Research, Discussion Paper No. 402.

Hurd, M. (1989), Mortality risks and bequests, Econometrica 57, 779-813.

Institute of Statistics, www.instat.gov.al

James, E. (1996). Providing Better Protection and Promoting Growth: A Defense of

Averting the Old Age Crisis; International Social Security Review; Vol. 49 No 3.


128

Jappelli, T. and Modigliani, F. (2005). The age–saving profile and the life-cycle

hypothesis, The Collected Papers of Franco Modigliani, Volume 6, MIT Press,

Cambridge, MA, pp. 141–172.

Koopmans, Tjalling C. (1965). On The Concept of Optimal Economic Growth, in The

Econometric Approach to Development Planning, Amsterdam: North-Holland, pp. 225-

195.

Kotlikoff, C. J. (1979). Testing a theory of social security and life cycle accumulation,

American Economic Review, 69, 396–410.

Kotlikoff, L. and Summers, L. (1981). The role of intergenerational transfers in

aggregate capital accumulation, Journal of Political Economy, 89, 706–732.

Kotlikoff, L. Smetters K. A. and Jan W. (1999). Privatizing Social Security in the U.S.:

Comparing the Options, Review of Economic Dynamics, 2 (3), 532–574.

Krueger, D. and Ludwig A. (2007). On the consequences of demographic change for

rates of return to capital, and the distribution of wealth and welfare, Journal of Monetary

Economics, 54(1), 49–87.

Kurz, M. (1984). Capital accumulation and the characteristics of private

intergenerational transfers, Economica, 51, 1–22.

Kydland, F. and Prescott E. (1982). Time to build and aggregate fluctuations,

Econometrica, 50, 1345-1371.

Laitner, J. and Juster, F.T. (1996). New evidence on altruism: a study of TIAACREF

retirees, American Economic Review, 86, 893–908.

Leimer, D. and Richardson, D. (1992). Social security, uncertainty adjustments and the

consumption decision, Economica, 59, 311–336.

Ligji nr. 7943 datë 01.06.1995 ―Për Pensionet Suplementare dhe Institutet Private të

Pensioneve‖.


129

Ligji nr. 7703 datë 11.05.1993 ―Për Sigurimet Shoqërore në Republikën e Shqipërisë‖ (i

ndryshuar me ligjin nr. 8393, datë 02.09.1998)

Mankiw, G. (1985). Consumer durables and the real interest rate, Review of Economics

and Statistics 67(3).

Mankiw, N. G. (1981). The Permanent Income Hypothesis and the Real Interest Kate,

Economic Letters, vol. 7.

Merton, R.C. (1969). Lifetime portfolio selection under uncertainty: the continuous-time

case, Review of Economics and Statistics, 51, 247–257.

Merton, R.C. (1971). Optimum consumption and portfolio rules in a continuous time

model, Journal of Economic Theory, 3, 373–413.

Miles, D. (1997). A household level study of the determinants of incomes and

consumption, Economic Journal 107(440), 1-26.

Miles, D. (1999). Modelling the impact of demographic change upon the economy, The

Economic Journal 109(452), 1-36.

Ministria e Financave, www.mof.gov.al

Mirer, T. (1979). The wealth–age relation among the aged, American Economic Review,

69, 435–443.

Modigliani, F. (1986). Life-cycle, individual thrift, and the wealth of nations, American

Economic Review, 76, 297–313.

N. Gregory Mankiw, D. R. and Weil, D. N. (1992). A contribution to the empirics of

economic growth, The Quarterly Journal of Economics 107(2), 407-437.

Nardi, B., et al, (2000). Interaction and Outeraction: Instant Messaging in Action.

Proceedings of CSCW 2000, Philadelphia, 79-88.

Oreskes, N., Shrader-Frechette, K. and Belitz, K. (1994). Verification, validation, and

confirmation of numerical models in the earth sciences. Science 263: 641–646.


130

Orszag, P. R. and Stilitz, J. E. (1999). Rethinking pension reform: Ten myths about

social security systems, Presented at the conference on "New Ideas About Old Age

Security".

Palmer, E. (2006). What is NDC?, in Holzmann, R. and Palmer, E. (eds), Pension

Reform: Issues and Prospect for Non-Financial Defined Contribution Schemes, World

Bank, Washington, DC, pp. 17–33.

Pareto V. (1906). Manuale di economia politica. Milan: Società editrice libraria. Revised

and translated into French as Manuel d’économie politique. Paris: Giard at Briére, 1909.

English translation Manual of Political Economy. New York: Kelley, 1971.

Pitelis, C.N. (1985). The effects of life assurance and pension funds on other savings: the

post-war UK experience, Bulletin of Economic Research, 37, 213–229.

Poterba, J. (1994). Introduction, in International Comparison of Personal Saving,

University of Chicago Press, Chicago.

Ramsey, F.P. (1928). A Mathematical Theory of Saving, Economic Journal 38:543-559.

Rappaport, A., Young, M., Levell, C. and Blalock, B. (1997). Cash balance pension

plans, in Gordon, M., Mitchell, O. and Twinney, M. (eds), Positioning Pensions for the

Twenty-First Century, University of Pennsylvania Press, Philadelphia, pp. 29–44.

Rasmussen, Tobias N. and Rutherford Thomas F. (2004). Modeling overlapping

generations in a complementarity format, Journal of Economic Dynamics and Contril,

Elsevier, vol. 28(7), pages 1353-1409, April.

Samuelson, P. A. (1958). An exact consumption-loan model of interest with or without

the social contrivance of money, Journal of Political Economy (66), 467-482.

Schwarz, A. M. and Demirguc-Kunt, A. (1999). Taking Stock of Pension Reforms

Around the World; The World Bank.

Social Insurance Institute, www.issh.gov.al



131

Social Security Programs Throughout the World. (2007). SSA Publication No. 13-

11803. Social Security Programs Throughout the World is the product of a cooperative

effort between the Social Security Administration (SSA) and the International Social

Security Association (ISSA).

Solow, R.M. (1956). A Contribution to the Theory of Economic Growth, Quarterly

Journal of Economics 70 (1), 65-94.

Summers, L. H. (1982). Tax Policy, the Rate of Return, and Savings, NBER Working

Paper No. 995, Sept.

Swan, T.W. (1956). Economic Growth and Capital Accumulation, Economic Record 32

(63), 334-361.

Shoven, J.B. and Whalley, J. (1984). Applied General Equilibrium Models of Taxation

and International Trade, Journal of Economic Literature, September 1007-51.

Takayama, N. (1990). How much do public pensions discourage personal savings and

induce early retirement in Japan, Hitotsubashi Journal of Economics, 31, 87-104.

Taylor, L. (1971). Saving out of different types of income, Brookings Papers on

Economic Activity, 2, 383-407.

Threadgold, A.R. (1978). Personal savings: the impact of life assurance and pension

funds, Bank of England Discussion Paper No.1, Oct.

United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division.

(2011). World Population Prospects: The 2010 Revision. New York.

Walras, L. (1874). Elements of Pure Economics or The Theory of Social Wealth,

London, George Allen and Unwin.

Weber, Warren E. (1975). Interest Rates, lnflation and Consumer Expenditures,

American Economic Review, vol. 65, no. 5, Dec.

Weber, Warren E. (1970). The Effect of Interest Rates on Aggregate Consumplion,

Americun Economic Review, vol. 60, no. 4. Sept.


132

Wendner, R. (2001). An Applied Dynamic General Equilibrium Model of Environmental

Tax Reforms and Pension Policy, Journal of Policy Modeling.

Wesbroom, K. and Reay, T. (2005). Hybrid Pension Plans: UK and International

Experience. Report of Research Conducted by Hewitt Bacon and Woodrow on behalf of

the Department for Work and Pensions.

World Bank. (2006). Report No. 37594-AL, Albania Social Insurance Review, Dec.

World Bank. (1994). Averting the Old Age Crisis: Policies to Protect the Old and

Promote Growth; Oxford University Press, New York.

World Labour Report 2000. (2000). International Labour, Geneva.

World-Bank. (2001). Pension online-knowledge and information: Statistics,

http://www.worldbank.org/pensions.

Xhumari, M. (2010). Trajektoret e Pensioneve në Ballkanin Perëndimor. Studim

krahasues i tre rasteve: Shqipëria, Maqedonia dhe Kosova 1990-2010. 27-28.

Yaari, Menahem E. (1965). Uncertain Lifetime, Life Insurance, and the Theory of the

Consumer, Review of Economic Studies, 32(2), 137–50.


133

APENDIKSET

Apendiks A – Ndryshimi Demografik dhe Variablat Makroekonomikë

Tabela 5.4 Ndikimi i Ndryshimit Demografik në Variablat Makro

Viti Norma e

Interesit

Norma e Pagave

Reale

Norma e

Kursimit

Norma e Taksës

2000 0.0602 1.6542 0.0546 0.0726

2005 0.0594 1.6586 0.0462 0.0864

2010 0.0586 1.6597 0.0259 0.1046

2015 0.0569 1.6613 0.0026 0.1187

2020 0.0569 1.6625 -0.0156 0.1354

2025 0.0571 1.6621 -0.0294 0.1697

2030 0.0578 1.6614 -0.0317 0.1845

2035 0.0583 1.6594 -0.0342 0.2351

2040 0.0591 1.6581 -0.0359 0.2953

2045 0.0593 1.6573 -0.0378 0.3478

2050 0.0597 1.6569 -0.0392 0.3741

Tabela 5.5 Ndikimi i Ndryshimit Demografik në Variablat Makro (Modeli 1 dhe 2)

Modeli 1 Modeli 2

Sistemi i Pensioneve

Pay-as-you-go


Plotësisht i Financuar

Viti

Nor

ma

e In

tere

sit

Nor

ma

e Pa

gave

Rea

le

Nor

ma

e K

ursi

mit

Nor

ma

e Ta

ksës

Nor

ma

e In

tere

sit

Nor

ma

e Pa

gave

Rea

le

Nor

ma

e K

ursi

mit

Nor

ma

e Ta

ksës

2000 0.0806 1.8563 0.2465 0.0687 0.0795 1.9264 0.2324 0.0356

2005 0.0767 1.9693 0.2496 0.0759 0.0734 2.0198 0.2354 0.0396

2010 0.0735 2.0156 0.2536 0.0925 0.0709 2.1512 0.2305 0.0455

2015 0.0702 2.1698 0.2578 0.1265 0.0685 2.2653 0.2285 0.0461

2020 0.0679 2.3046 0.2646 0.1456 0.0647 2.3965 0.2264 0.0523


134

2025 0.0661 2.4265 0.2697 0.1748 0.0622 2.5231 0.2233 0.0596

2030 0.0624 2.5168 0.2778 0.1877 0.0591 2.6251 0.2178 0.0684

2035 0.0534 2.6497 0.2799 0.2085 0.0529 2.7452 0.2164 0.0722

2040 0.0496 2.7548 0.2858 0.2446 0.0474 2.8649 0.2104 0.0898

2045 0.0432 2.8649 0.2764 0.2735 0.0413 2.9536 0.2075 0.0928

2050 0.0388 2.9648 0.2742 0.2931 0.0348 3.1256 0.2013 0.1014

Apendiks B – Testet e Ndjeshmërisë

Tabela 5.6 Testi i Ndjeshmërisë: Elasticiteti Temporal i Zëvendësimit , γ = 0.8

Modeli 1 Modeli 2


Pay-as-you-go



Viti

Nor

ma

e In

tere

sit

Nor

ma

e Pa

gave

R

eale

Nor

ma

e K

ursi

mit

Nor

ma

e Ta

ksës

Nor

ma

e In

tere

sit

Nor

ma

e Pa

gave

R

eale

Nor

ma

e K

ursi

mit

Nor

ma

e Ta

ksës

2000 0.0759 2.0156 0.3028 0.0687 0.0724 2.1236 0.2856 0.0356 2005 0.0712 2.1274 0.2996 0.0754 0.0695 2.3458 0.2812 0.0396 2010 0.0688 2.4181 0.2759 0.0922 0.0663 2.5681 0.2748 0.0457 2015 0.0623 2.6523 0.2678 0.1265 0.0612 2.7456 0.2732 0.0461 2020 0.0607 2.7745 0.2685 0.1458 0.0572 2.8854 0.2625 0.0523 2025 0.0576 2.8451 0.2797 0.1742 0.0504 2.9852 0.2512 0.0592 2030 0.0526 2.9458 0.2695 0.1877 0.0492 3.0235 0.2504 0.0684 2035 0.0431 3.0854 0.2789 0.2085 0.0425 3.1123 0.2498 0.0722 2040 0.0404 3.1356 0.2784 0.2448 0.0395 3.1957 0.2471 0.0894 2045 0.0377 3.1745 0.2873 0.2735 0.0355 3.2033 0.2452 0.0928 2050 0.0328 3.2105 0.2889 0.2937 0.0313 3.2241 0.2414 0.1012


135

Tabela 5.7 Testi i Ndjeshmërisë: Preferenca e Lënies së Trashëgimisë, μ = 35

Modeli 1 Modeli 2


Pay-as-you-go



Viti

Nor

ma

e In

tere

sit

Nor

ma

e Pa

gave

Rea

le

Nor

ma

e K

ursi

mit

Nor

ma

e Ta

ksës

Nor

ma

e In

tere

sit

Nor

ma

e Pa

gave

Rea

le

Nor

ma

e K

ursi

mit

Nor

ma

e Ta

ksës

2000 0.0795 1.9536 0.2523 0.0687 0.0785 1.9589 0.2523 0.0356 2005 0.0758 2.0223 0.2594 0.0754 0.0727 2.1123 0.2487 0.0394 2010 0.0724 2.1254 0.2623 0.0923 0.0693 2.2054 0.2423 0.0452 2015 0.0692 2.2296 0.2657 0.1262 0.0677 2.3546 0.2395 0.0459 2020 0.0657 2.3568 0.2712 0.1449 0.0635 2.4256 0.2345 0.0521 2025 0.0648 2.5875 0.2787 0.1742 0.0611 2.5698 0.2284 0.0594 2030 0.0612 2.6532 0.2821 0.1871 0.0574 2.6876 0.2287 0.0682 2035 0.0522 2.6625 0.2802 0.2077 0.0517 2.8025 0.2245 0.0719 2040 0.0471 2.7957 0.2786 0.2444 0.0455 2.8789 0.2201 0.0898 2045 0.0419 2.9287 0.2763 0.2732 0.0403 2.9968 0.2187 0.0926 2050 0.0367 3.0875 0.2751 0.2925 0.0325 3.1658 0.2136 0.1013

Tabela 5.8 Testi i Ndjeshmërisë: Norma e Preferencës së Kohës, δ= 0.015

Modeli 1 Modeli 2


Pay-as-you-go



Viti

Nor

ma

e In

tere

sit

Nor

ma

e Pa

gave

Rea

le

Nor

ma

e K

ursi

mit

Nor

ma

e Ta

ksës

Nor

ma

e In

tere

sit

Nor

ma

e Pa

gave

Rea

le

Nor

ma

e K

ursi

mit

Nor

ma

e Ta

ksës

2000 0.0785 1.9265 0.2542 0.0687 0.0771 1.9786 0.2396 0.0356 2005 0.0742 1.9875 0.2512 0.0759 0.0713 2.0745 0.2364 0.0396 2010 0.0721 2.0785 0.2585 0.0925 0.0628 2.1846 0.2275 0.0455

136

2015 0.0685 2.1873 0.2632 0.1265 0.0674 2.3021 0.2222 0.0461 2020 0.0636 2.3822 0.2678 0.1456 0.0623 2.4635 0.2123 0.0523 2025 0.0627 2.4741 0.2745 0.1748 0.0604 2.5635 0.2065 0.0596 2030 0.0603 2.5645 0.2792 0.1877 0.0574 2.6524 0.2021 0.0684 2035 0.0505 2.6961 0.2823 0.2085 0.0507 2.8123 0.1995 0.0722 2040 0.0474 2.8243 0.2765 0.2446 0.0435 2.8745 0.1954 0.0898 2045 0.0424 2.8795 0.2721 0.2735 0.0392 3.0756 0.1944 0.0928 2050 0.0359 3.0268 0.2628 0.2931 0.0322 3.1453 0.1921 0.1014

Tabela 5.9 Testi i Ndjeshmërisë: Pjesa e Kapitalit nga të Ardhurat β = 0.5

Modeli 1 Modeli 2


Pay-as-you-go



Viti

Nor

ma

e In

tere

sit

Nor

ma

e Pa

gave

Rea

le

Nor

ma

e K

ursi

mit

Nor

ma

e Ta

ksës

Nor

ma

e In

tere

sit

Nor

ma

e Pa

gave

Rea

le

Nor

ma

e K

ursi

mit

Nor

ma

e Ta

ksës

2000 0.0958 2.2425 0.2523 0.0682 0.0921 2.2653 0.2523 0.0351 2005 0.0926 2.3654 0.2572 0.0751 0.0898 2.3876 0.2489 0.0398 2010 0.0712 2.7124 0.2607 0.0912 0.0807 2.7743 0.2455 0.0462 2015 0.0678 2.8471 0.2643 0.1245 0.0766 2.8654 0.2497 0.0472 2020 0.0631 2.9552 0.2686 0.1434 0.0692 2.9645 0.2364 0.0585 2025 0.0596 3.1003 0.2711 0.1704 0.0656 3.1254 0.2245 0.0609 2030 0.0544 3.2625 0.2724 0.1818 0.0601 3.2849 0.2192 0.0691 2035 0.0504 3.3952 0.2758 0.2022 0.0569 3.4081 0.2177 0.0755 2040 0.0472 3.5423 0.2801 0.2422 0.0508 3.6247 0.2122 0.0907 2045 0.0455 3.7015 0.2822 0.2717 0.0465 3.8863 0.2064 0.0945 2050 0.0428 3.8245 0.2847 0.2924 0.0436 3.9955 0.1906 0.1024


Doktoratura Eglantina Hysa, Fakulteti Ekonomise, Departamenti i ...

Documents

Transcript of Doktoratura Eglantina Hysa, Fakulteti Ekonomise, Departamenti i ...