MEHMET EMİN BUĞRA’NIN HİNDİSTAN VE AFGANİSTAN’DA DOĞU … · 2019-10-24 · 2 • THE...

MEHMET EMİN BUĞRA’NIN HİNDİSTAN VE AFGANİSTAN’DA

DOĞU TÜRKİSTAN İÇİN VERDİĞİ MÜCADELELER*

Abdullah BAKIR**

Öz

Mehmet Emin Buğra liderliğindeki Milli İnkılap Komitesinin başlatmış olduğu bağımsız‐

lık fikri Doğu Türkistan’da yayılmış ve bunun sonucunda 12 Kasım 1933’te Doğu Türkis‐

tan Devleti kurulmuştur. Bu durumu kabullenemeyen Çin ve Ruslar, Tunganları da dâhil

ederek bir ittifak oluşturarak Doğu Türkistan Devletini yıkmışlardır. Mehmet Emin Buğ‐

ra, Hoten hükümet yetkilileriyle bir görüşme yaparak, Doğu Türkistan davasını yurt

dışında devam ettirmeye karar vermiştir.

Makalede Mehmet Emin Buğra’nın Hindistan ve Afganistan’a ulaşması esnasında göç

yolunda yaşananlar, buralarda yapmış olduğu siyasi ve kültürel faaliyetlere değinilmek‐

te. Onun Türkiye Cumhuriyeti yetkilileri ile yaptığı görüşmeler, diplomatik faaliyetleri

ele alınmakta. Mehmet Emin Buğra’nın vatan dışında özellikle İsa Yusuf Alptekin başta

olmak üzere diğer vatansever arkadaşları ile Doğu Türkistan davası için yaptıkları konu

edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mehmet Emin Buğra, İsa Yusuf Alptekin, Hindistan, Afganistan, Doğu Türkistan Davası, Göç

THE STRUGGLE OF MEHMET EMİN BUĞRA FOR EASTERN TURKESTAN AT

INDIA AND AFGHANISTAN

Abstract

The Independence idea, initiated by the National Revolution Committee by the leadership of Meh‐

met Emin Buğra, spread into Eastern Turkestan and thus Eastern Turkestan State was founded on

November 12 1933. The Russian and Chinese, dissatisfied with this situation, overthrew the Eas‐

* Bu makale 07 Ekim 2015 tarihinde düzenlenen Uluslararası Mehmet Emin Buğra sempozyumunda sunulan bildirinin

yeniden gözden geçirilerek düzenlenmiş halidir. ** Doç. Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, Isparta/Türkiye.

[email protected] ORCID: 0000-0001-8921-4029 Makalenin Gönderilme Tarihi: 24.09.2019 Makalenin Kabul Tarihi: 04.10.2019 Makalenin Yayınlanma Tarihi: 25.10.2019 Makalenin Türü: Araştırma

TARİHİN PEŞİNDE ‐ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ‐

Yıl: 2019, Sayı: 22

Sayfa: 1‐23

THE PURSUIT OF HISTORY ‐INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH‐

Year: 2019, Issue: 22

Page: 1‐23

2 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 11/22

tern Turkestan State by forging an alliance including Tungan as well. After negotiating with the

authorities of the Hoten goverment, Mehmet Emin Buğra decided to fight for that cause abroad.

This article also deals with the incidents experienced during journey to India and Afghanistan and

the cultural and political activities carried out by Mehmet Emin Buğra during years spent in

migration. It also touches on his liasing with Turkish authorities on the issue and what Mehmet

Emin Buğra did for EasternTurkestan with his other patriotic friends, particularly

İsa Yusuf Alptekin.

Keywords

Mehmet Emin Buğra, İsa Yusuf Alptekin, India, Afghanistan, the Eastern Turkestan Question,

Immigration

11/22 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 3

GİRİŞ

DOĞU TÜRKİSTANDAN GÖÇ ÖNCESİ MEHMET EMİN BUĞRA

Doğu Türkistan’ın Hoten vilayeti İlçe nahiyesinde 12 Şubat 1901 tari‐

hinde dünyaya gelen Mehmet Emin Buğra, saygın bir müderris ailenin so‐

yundan gelmekte idi. Annesi 1864 yılında Çin’e karşı bağımsızlık mücadele‐

si veren, neticede de Hoten Hanlığını kuran Abdurrahman paşanın soyun‐

dan gelmektedir (Bakır, 2005: 18). Erken yaşlarda babasını, ardından da

annesini kaybeden Buğra, dördü erkek ikisi kız altı kardeşiyle yetim kalmış

ve amcasının himayesine girmiştir (M. Yakup Buğra, 1995: 16).

İlköğrenimini Hotenʹde bitirdikten sonra Lop ve Oybağ medreselerinde

öğrenim hayatını tamamlamıştır. Öğrenimi esnasında, İslami ilimler, Arap

ve Fars Dili ve Edebiyatı alanında dersler almış, Türk kültür ve Türk edebi‐

yatının önde gelen âlimleri hakkında detaylı araştırmalar yapmıştır

(Çağatay, 1965: 44).

Mezun olduğu Oybağ Medresesinde 1922 yılında hocalığa başlayıp yak‐

laşık dokuz yıl bu görevini sürdüren Mehmet Emin Buğra (Kurban, 1992:

36), müderrislik yaptığı döneminde, Doğu Türkistan davasını öğrencilerine,

anlatarak onları Doğu Türkistan’ın Bağımsızlık mücadelesine yönlendirmiş‐

tir.

Bilimsel başarıları ve hitabet yeteneğinden dolayı ün kazanan Mehmet

Emin Buğra’ya Uygur Türklerince, saygın, nüfuzlu din adamlarına verilen

bir unvan olan “Hazretim” unvanı verilmiştir. Bu unvan uzun yıllar onu

ifade etmek için kullanılmıştır. Türkiye’den gelen öğretmenlerinde etkisiyle

Doğu Türkistan’da “Eğitimde Muasırlaşma” faaliyetlerine katılmıştır. Bu

faaliyetleri onun devrin bazı müderrislerinden ağır eleştiriler almasına ne‐

den olmuştur (M. Yakup Buğra, 1995: 16).

Ömrünün neredeyse tamamını Doğu Türkistanʹın bağımsızlık kazan‐

masına adayan Mehmet Emin Buğra ilmi ve fikri mücadelenin yanında

askeri alanda da önemli faaliyetlere girişmiş ve bu doğrultuda Milli İnkılap

Komitesinin kurulmasında etkili olmuştur. Komitenin faaliyetleri sonucun‐

da çıkan milli direniş hareketi 12 Kasım 1933 tarihinde Kaşgar ‘da Doğu

Türkistan İslam Cumhuriyeti’nin ilanı ile hedefine ulaşmıştır.1 Doğu Türkis‐

tan’da bağımsız bir devletin ortaya çıkması, Rus ve Çinlileri kaygılandırarak

iş birliği içerisine girmelerine neden olmuştur. Bu ittifaka sonradan Tungan‐

lar’da2 dâhil olmuştur. Ruslar Doğu Türkistanʹda ortaya çıkan bu milli dire‐

1 Doğu Türkistan tarihinde kurulan ilk cumhuriyet olan Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti ile ilgili bilgi için Bk. (Anat, 2005:

51-53); (Anat, Hayatım ve Mücadelem: 21-23). 2 Tungan deyimi İslamiyet'i kabul eden Çinlilere verilen isimdir. Doğu Türkistan'da meydana gelen olaylar sonucunda

Kuzey Çin'e yerleşip, Çinlileşen Müslüman Türk ve Moğol unsurlara da Tungan ismi veriliyordu. Bk. (Togan, 1981: 2, 150).


niş hareketinin kendi topraklarına yayılacağından endişe ederek bu eylemi

ortadan kaldırmak için Şin‐Si‐Sey3 ve Tunganları kullanmıştır.

Bu iş birliği neticesinde Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti yıkılmış,

Ma‐Cun‐Yun idaresindeki Tungan birlikleri Aksu ve Kaşgar şehirlerini işgal

ederek Yenihisar şehrini kuşatmışlardır. Bu şehri koruyan Mehmet Emin

Buğraʹnın kardeşleri Emir Nur Ahmet ve Emir Abdullah askerleri ile birlikte

şehit olmuşlardır. Yenihisarʹın düşmesinin Yarkent’in de Çinliler tarafından

işgal edilmesi Doğu Türkistan’da durumu oldukça değiştirmiştir. Mehmet

Emin Buğra Hoten hükümetinin ileri gelenleriyle bir durum değerlendir‐

mesi yaparak, gelişmiş silahlarla sahip Rus ve Çin askerlerine karşı direnişe

geçilmesinin ülkede büyük bir Türk katliamına sebep olacağı fikrine var‐

mıştır. Doğu Türkistan’ın istiklali için yurt dışına çıkıp oradan faaliyetlerine

devam etmekten başka çare kalmamıştı. Bu sebepten dolayı Afganistan’a

iltica etme kararı vermiştir (1934) (Göktürk, 1995: 24).4 Bu düşüncelerle Ho‐

ten’den ayrılan Mehmet Emin Buğranın yurt dışı faaliyetleri başlamış oldu.

Bu çalışmada çoğunlukla konu edilen dönemi bizzat yaşayan şahısların

zaman içerisinde kaleme aldıkları anıları ve yayınlarından, kaynak olarak

istifade edilme yoluna gidilmiştir. Ayrıca konu ile ilgili hazırlanan araştırma

eserler ve makaleler kaynak olarak kullanılmıştır.

AFGANİSTAN VE HİNDİSTANʹDAKİ FAALİYETLERİ (1934‐1943)

Doğu Türkistan’dan ayrılma kararı alan Mehmet Emin Buğra Ho‐

tenʹden yola çıkmıştır. Onu engellemek amacıyla peşine düşen Tunganları

atlatan Mehmet Emin Buğra, Kiriye bölgesi üzerinden Şahidullah’a ulaşmış‐

tır. Şahidullah’ta bir müddet ikamet ettikten sonra İngilizlerin kontrolü al‐

tındaki Hindistan’ın Ladak vilayet merkezi olan Leh şehrine intikal etmiştir

(Forbes, 1998: 222, 223). Ülkesinden çok uzaklaşmamış olan Mehmet Emin

Buğra Doğu Türkistan’ın Hindistan ve Afganistan ile sınır olan Pamir böl‐

gesindeki Vahan koridoruna ulaştığı zaman, silahlı bir güç oluşturup Doğu

Türkistan’a dönmeyi hedeflemiştir. Bu doğrultuda Doğu Türkistan, Afga‐

nistan Keşmir sınırlarına yakın bölgelerde verdiği silahlı faaliyetler sonu‐

cunda biraz toprak elde ederek, haklı davasını dünyaya duyurmak ve ba‐

ğımsızlık savaşına devam etmek için çalışmalar yapmıştır. Vermiş olduğu

mücadelelerle, bir kısım toprak ele geçiren Mehmet Emin Buğra’nın faali‐

yetlerinden o dönemde Hindistanʹda bir sömürge yönetimi kurmuş olan

İngilizler rahatsız olmaya başlamıştır. Çünkü onun öncülüğünü yaptığı

silahlı bağımsızlık hareketi, İngiliz sömürgesi olan Hindistan halkına sirayet

3 Çin devletinin Doğu Türkistan’da görevlendirmiş olduğu bölgesel valilerden bir tanesidir. 4 Mehmet Emin Buğra’nın göç sırasında izlediği yol için Bk. Ek, 2.


ederse İngiliz menfaatleri tehlikeye düşebilirdi. Bunun yanında Batı Türkis‐

tanʹı işgal eden Ruslar da Mehmet Emin Buğraʹnın faaliyetlerinden rahatsız

oluyorlardı. İngiliz ve Ruslar, Afganistan hükümetine Mehmet Emin Buğ‐

ra’nın çalışmalarının durdurulması için baskı kurmaya başladılar. Altı ay‐

dan beri yaşamış olduğu Hindistan topraklarından bu baskılar yüzünden

ayrılıp Afganistan’a iltica etmek zorunda kalmıştır. Bunun üzerine Mehmet

Emin Buğra, Hindistanʹdaki altı aylık mücadelesine son vererek Afganistan

hükümetine sığınmak zorunda kalmıştır (M. Yakup Buğra, 1995: 18).

Kabil şehrine gelip yerleşen (Kurban N. A., 2016: 215), Mehmet Emin

Buğra, Doğu Türkistanlı bazı önde gelen devlet adamları ile buluşup ne

yapmaları gerektiği yolunda değerlendirmeler yapmışlardır. O an için çıkış

yolu olarak Afgan hükümeti ve Japon elçileriyle görüşerek onlardan yardım

istek zorunda kalmışlardır. Türklere yakınlığı ile bilinen, Japon elçisi Kitada

Masamoto ile irtibat kurmak istemişlerdir. Afgan hükümetinden Sovyet

baskıları sonucunda Türk ve Taciklerden oluşan altı yüz bin göçmenin gel‐

diğini öğrenen Japon elçi Mehmet Emin Buğra ve Doğu Türkistanlı liderler‐

le görüşme isteğini iletmiştir (Forbes, 1998: 246, 247). Gizlice Afganistanʹa

gelen Mehmet Emin Buğra, Abdullah Han Yarkendi (Göktürk, 1995: 24)

takma adıyla Kabilʹin Şorbazar semtine yerleşerek, burada görevli bulunan

Türkiye’nin Afganistan büyükelçisi Memduh Şevket Esendal ile sürekli

görüşmelerde bulunuyordu. Bu durum Türkiye’nin o zamanlarda Doğu

Türkistan’a olan ilgisinin bir göstergesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu

görüşmeler esnasında Buğra ülkesini silahlı bir mücadele ile kurtarmak

istediğini ve bunun için Afgan kabilelerinden 10 bin civarında bedelli asker

toplayıp, Doğu Türkistan’a saldırmak ve bağımsızlıklarını kazanma istedi‐

ğini dile getirmiştir. Memduh Şevket Esendal ona Afganlıların yeterince

gelişmemiş olduklarını, Türkler hakkındaki düşüncelerinin iyi olmadığını,

Türkçe gazete çıkarmaya, okul açmaya bile izin vermeyen bir devlet oldu‐

ğunu ve bu kadar az sayıda adamla hedefine ulaşamayacağını bildirmiştir.

Bunun üzerine Mehmet Emin Buğra Japonlarla görüşmenin daha faydalı

olacağına inanmış ve asker toplama fikrinden vazgeçmiştir (Alptekin, 1985:

364).

Afganistan’da bulunduğu dönemde Mehmet Emin Buğra’ya iyi diya‐

loglar kurduğu Afgan yönetimi tarafından bir miktar maaş bağlanmıştır.

Japonlardan ekonomik ve askeri yardım alabilirse Doğu Türkistan’da bir

ayaklanma çıkarılıp bağımsız bir devletin kurulabileceğini düşünmekte idi.

Bu fikrini 1935 yılında Japon elçisi Kitada Masamoto ile paylaşmıştır. Ancak

umut ettiği yardımı almak mümkün olmamıştır (Forbes, 1998: 248).

İsa Yusuf Alptekin; Doğu Türkistan davası için çok önemli görmüş ol‐

duğu Mehmet Emin Buğra ile görüşmek ve vatan için değerlendirmeler


yapmak amacıyla Afganistan’a gelmiştir. Kabil’de uzun aramalar sonucu

buraya Abdullah Hah Yarkendi takma adıyla yerleşen Mehmet Emin Buğ‐

ra’yı bulmuş ve 2 Aralık 1939 da onunla görüşmüştür (Alptekin, 1985: 378‐

381). Mehmet Emin Buğra bu görüşmede İsa Yusuf Alptekinʹe Afganis‐

tan’da bulunduğu zaman zarfında yaptığı faaliyetlerden bahsetmiş, bu iki

vatansever lider Doğu Türkistan davasını gerçekleştirmek için çok önemli

planlar yapmışlardır.

Mehmet Emin Buğra’nın Afganistan ve Hindistan’daki Kültürel Faa‐

liyetleri

Mehmet Emin Buğra’nın Afganistanʹda kaldığı dönemde yaptığı faali‐

yetleri, merhum Eski Doğu Türkistan Vakfı başkanı Merhum Rıza Bekin

Paşa şahsıma genel hatlarıyla anlatmıştır. Buğra Afganistan’da bulunduğu

zaman zarfında özellikle Türkiye’nin Afganistan büyükelçisi Memduh Şev‐

ket Esendal başta olmak üzere Dr. Rebi Barkın, Dr. Fuat Doğan, Gulam Hü‐

seyin, Haşim Şaik gibi Doğu Türkistan Davasına inanmış pek çok münev‐

verle değerlendirmeler yapmıştır. Bu davaya Türkiye Cumhuriyeti hükü‐

metinin de önem verdiği buradan anlaşılmaktadır, çünkü Türkiyeʹnin Af‐

ganistan büyükelçisi Memduh Şevket Esendal ile Mehmet Emin Buğra her

hafta Kabil’de bir araya gelip Çin ve Doğu Türkistan ile ilgili fikri çalışmalar

yapmışlardır (Bakır, 2005: 61). Türk tarihine, kültürüne büyük ilgi duyan

Mehmet Emin Buğra Afganistanʹda dünyadaki olayları elinden geldiğince

takip etmiş, ayrıca Memduh Şevket Esendal aracılığı ile Türkiye’den pek

çok ilmi eserler getirtmiştir. Bunun yanında Afganistanʹda bulabildiği bilim‐

sel eserleri de büyük bir dikkat ile incelemiştir. Bu çalışmaları sonucunda

tamamen ilmi verilere dayanan “Şarki Türkistan Tarihi” adlı eserini yazmış‐

tır. 1942 yılında yayınladığı eseri, başlangıcından kaleme aldığı döneme

kadar yazılmış derli toplu ilk Doğu Türkistan tarihinin anlatıldığı eserdir

(Göktürk, 1995: 25).5 Doğu Türkistan’ın Türk yurdu olup olmadığının tartı‐

şıldığı dönemlerde, buranın ezeli Türk yurdu olduğunun ve ebediyete ka‐

dar Türk yurdu olarak kalmasının gerekli olduğunun bir ispatı olarak Buğra

tarafından kaleme alınmıştır. Buğra bu eserini yazdıktan sonra değişik za‐

manlarda ve yerlerde çok önemli ilmi çalışmalar yapmış ve Doğu Türkistan

Davasını kalemiyle de bütün dünyaya haykırmıştır (Tuncer, 2017: 51‐76).

Bunlara örnek olarak Kalem Küreşi, Kutluk Türkkan Opereti, Vatan Kaygu‐

su, Doğu Türkistan Tarihi Coğrafi ve Şimdiki Durumu adlı eserleri sayabili‐

riz. Bu ilmi çalışmalar dikkate alındığında, Mehmet Emin Buğra’nın ülkesi‐

nin kurtuluşunda askeri faaliyetlerin yanında, bilimsel çalışmalar ile Doğu

5 Bkz. Mehmet Emin Buğranın yazmış olduğu Şarki Türkistan Tarihi adlı eser hakkında bilgi için Bkz. (Bakır, 2005: 123-

129).


Türkistan Türklüğünün uyandırılmasına ve haklı davasını bu yolla dünya‐

ya duyurmasına ne kadar önem verdiği görülmektedir (Tuncer, 2018: 211).

Doğu Türkistan’da yaşanan pek çok sıkıntının temelinde eğitimsizlik ve

bilinçsizliğin olduğunu düşünen Mehmet Emin Buğra, buradan çıkış yolu‐

nun iyi eğitilmiş insan gücü ile olacağını düşünmekte idi. Ayrıca ileride

kurulacak bir bağımsız Doğu Türkistan devleti için her alanda iyi yetişmiş

Türklerden meydana gelen insan gücüne ihtiyaç bulunmaktadır. Afganis‐

tan’da bu doğrultuda çalışmalar yapan Buğra, Türkistanlı dokuz öğrenciyi

yanına getirterek himayesi altına almıştır. Bunlardan birisi de Doğu Türkis‐

tan Vakfı eski başkanı merhum Mehmet Rıza Bekin paşadır. Bu öğrenciler

onun tarafından büyük fedakârlıklar gösterilerek Kabil’de iyi eğitim veren

okullara yerleştirilmiştir. Bilimsel eğitimin yanında bu öğrencilerin dış dün‐

yayı ve Türk dünyasını tanımalarının gerektiğini, milli ruhla donanmış in‐

sanlar olarak yetişmeleri gerektiğine inanan Buğra onları Türkiyeʹnin Kabil

büyükelçisi Memduh Şevket Esendalʹla tanıştırmış ve onun aracılığı ile dev‐

let törenlerinde İstiklal Marşı’nın iki kıtasını makamlarıyla birlikte ezberlet‐

tirmiştir. Bu öğrenciler her cuma günü Türk Büyükelçiliğinde yapılan bay‐

rak merasimlerine gönderiliyor, Türk Bayrağının İstiklal Marşı eşliğinde

göndere çekilmesi izletilerek milli şuur kazanmaları sağlanıyordu. Bu öğ‐

rencilere Japonya’daki okullarda eğitim verilebileceği yolunda Japonların

Kabil büyükelçileri tarafından bir teklif Mehmet Emin Buğra’ya iletilmiştir.

Bu teklif Buğra tarafından Afganistan’daki modern eğitimin yeterli olduğu

belirtilerek nazikçe geri çevrilmiştir.

Mehmet Emin Buğraʹnın Türkiyeʹye göndermek istediği bu öğrencilere

Japonya özel ilgi göstermiştir. Japonya devleti, Kabil büyükelçileri Varmor‐

ya aracılığıyla bu dokuz Türkistanlı öğrencinin Japonyaʹda eğitim alabile‐

ceklerini bildirmiştir (Cengiz, 1996: 5; Bekin, 2001: 41). Onun hedefi Doğu

Türkistan’ın geleceği için çok önemli gördüğü bu gençleri Türkiye’de askeri

okullarda okutmak ve geçmişte yapılan hataların önüne geçmekti (Bekin R.,

Açış Konuşması: 5).

Sovyetler Birliği bu dönemde Afganistan hükümetine baskılarda bulu‐

narak, ülkelerinde okuyan Türk kökenli öğrencilerin ülkeden çıkarılmaları

talimatını vermişti. Bu durumu Büyükelçi Esendal Atatürk’e bildirmiş bu‐

nun üzerine Atatürk ona derhal talimat vererek, derhal o öğrencilerin yol

giderleri karşılanarak Türkiye’ye getirilmeleri talimatını vermiştir (Bekin R.,

2001: 40). Bu durumdan haberdar olan Buğra, büyükelçi Memduh Şevket

Esendal aracılığı ile Türkiye’de Celal Bayar ve Genel Kurmay Başkanı Fevzi

Çakmak’la irtibata geçerek yanındaki öğrencileri Türkiye’de okutmak iste‐

diğini bildirmiştir. Bu isteğe olumlu cevap büyükelçilik aracılığı ile gelmiş,

öğrencilerin Türkiye’ye gidebilmeleri için bürokratik işlemleri ve ihtiyaçları


bizzat Memduh Şevket Esendal tarafından tamamlanmıştır. Türkiye’ye

gitmek için Afganistan’dan yola çıkan öğrenci kafilesine Hindistan’da

Mehmet Emin Buğra’nın yönlendirmiş olduğu üç öğrenci daha eklenmiştir.

İslâhiye üzerinden Türkiye’ye giren bu öğrenci kafilesine yol güzergâhında

devlet görevlileri özel ilgi göstererek Ankara’ya ulaşmalarını sağlamışlardır.

Genel Kurmay Başkanlığında işlemleri tamamlanan bu öğrenciler, askeri

okulda eğitime başlamışlardır. Bu öğrencilerden bir tanesi de yukarıda sö‐

zünü etmiş olduğumuz Doğu Türkistan Vakfının eski başkanı, merhum

Emekli Tuğgeneral Mehmet Rıza Bekin Paşadır (Cengiz, 1996: 5).

İsa Yusuf Alptekin ve Mehmet Emin Buğra Afganistan’da beraber ol‐

duğu günlerde Doğu Türkistan davası için neler yapılabileceği konusunda

değerlendirmelerde bulunmuşlar. Çin hükümeti ile barış siyaseti izleyip,

siyasi mücadele yolu ile Doğu Türkistanʹın geleceği için adım adım hareket

etme kararı almışlardır. Bundan sonra Buğra Hindistan’da faaliyet yapmak

istemiş ve bu isteğini İsa Yusuf Alptekin aracılığı ile Çan‐Kay‐Şek’e bildir‐

miş ondan olumlu cevap almıştır (Bakır, 2005: 65). Mehmet Emin Buğra ile

görüştükten sonra Çin’e dönen İsa Yusuf Alptekin, Çin makamları ile görü‐

şerek, Mehmet Emin Buğraʹnın toplum üzerinde etkisi olan bir kişi olduğu‐

nu eğer Hindistan’a geçecek olursa orada Çin lehine faaliyet yapacağı gibi

iddialarla ona bir pasaport çıkartmıştır. İsa Yusuf Alptekin, çıkartmış oldu‐

ğu bu pasaport ile birlikte bizzat kendi cebinden bir miktar parayı Mehmet

Emin Buğra’ya ulaştırmıştır. Bu pasaport yardımıyla Buğra ailesini de yanı‐

na alarak Afganistan’dan Peşaver’e gelmiştir. Hindistan’da serbest dolaşım

için bir belge almak isteyen Mehmet Emin Buğra önceleri Keşmir’de birlikte

mücadele ettiği Muhammed Kasım ile Kalküta’daki Çin elçiliğine gelmiş‐

lerdir. Ancak istedikleri serbest dolaşım belgesini alamayarak Revalpindi

şehrine gelmişlerdir. Büyük bir siyaset adamı olan Buğra Kalküta’ya gelme‐

den önce her ihtimali değerlendirerek, Peşaverʹde İngilizlerin atadığı yöne‐

tici ile görüşerek ondan destek sözü almıştır. Bu söz üzerine ailesini bıraka‐

rak Peşaver’e gelmiştir. Burada İngiliz istihbarat şefi Prens Mahmut aracılığı

ile yazılı olarak Peşaver’de serbest dolaşım hakkı, dergi çıkarma izni ve

maddi yardım talebini İngiliz valisine ulaştırmıştır. Onun bu talebi sömür‐

geci İngilizleri oldukça telaşa düşürmüştü çünkü Mehmet Emin Buğra bir

bağımsızlık savaşçısı idi, onun faaliyetleri idareleri altındaki milletleri ayak‐

landırabilirdi. Endişeye kapılan İngilizler Buğra’nın peşine İngiliz istihbarat

şefini takmışlardır. Abdülhamit Han adlı bu şef yaptığı çalışmalar ve Meh‐

met Emin Buğra ile görüşmelerinde onun Kabilde iken Doğu Türkistan

Davası için Japon ve Almanlar ile irtibata geçip destek almaya çalıştığını

öğrenmiştir. Buğranın geçmişteki bu faaliyetlerini haber alan İngilizler Del‐

hi’de bulunan İngiliz Valiliği aracılığı ile Mehmet Emin Buğra’yı 30 Mayıs


1942 tarihinde tevkif ederek Peşaver’de hapsetmişlerdir. Onun tutuklandı‐

ğını haber alan İsa Yusuf Alptekin, Cu‐Cah‐Va ve Çin Dışişleri Bakanı ile

görüşerek Mehmet Emin Buğraʹnın cezaevinden kurtarılarak Çin’e getiril‐

mesi için destek istemiştir. Alptekin’in bu isteği kabul görmüş ve Çin’in

Hindistanʹdaki Delhi Yüksek Komiserinin görüşmeleri sonucu Mehmet

Emin Buğra 8 Ocak 1943 tarihinde cezaevinden çıkarılmıştır. İngilizler onu

Hindistanʹı terk etmesi şartıyla cezaevinden çıkartmışlar ve evinde göz hap‐

sine almışlardı. İsa Yusuf Alptekin ona mücadelesine Çin’de devam etmesi

gerektiğini bildirerek kendi yanlarına gelmesini bildirmiştir (Alptekin, 1985:

423‐425).

Çin’e gitme düşüncesi kafasında canlanmaya başlayan Mehmet Emin

Buğra, İsa Yusuf Alptekin aracılığıyla Çin devlet adamlarıyla irtibata geç‐

miş. Onlardan da uygun cevaplar almıştır. Bu cevaplarda onun Çin’e gidi‐

şinde etkili olmuştur. Ancak Çin’e gidişinde dava arkadaşı İsa Yusuf Alpte‐

kin’in telkinleri ve davasını gerçekleştirmek için yüreğinde taşıdığı inanç

etkili olmuştur (Buğra, 1995: 55). 6 Nisan 1943 tarihinde Çin’e gelen Mehmet

Emin Buğra, burada daha sonraları üç efendiler (İsa Yusuf Alptekin, Meh‐

met Emin Buğra, Mesut Sabri Baykuzu) olarak anılacak milliyetçi arkadaşla‐

rı ile mücadeleye başlayacaktır (Alptekin, 1985: 380‐423).

MEHMET EMİN BUĞRA’NIN İKİNCİ DEFA HİNDİSTAN’A HİC‐

RETİ (1949‐1952)

Doğu Türkistan’da yapılan tüm eziyetlere ve Çinlileştirme politikalarına

rağmen direniş hareketleri devam etmiş ve İli ayaklanması sonucu 12 Kasım

1944 tarihinde Şarkî Türkistan Cumhuriyetinin kurulmuştur. Bu devlet

Ruslar ve Çinlilerde büyük rahatsızlık yaratmış, giderek Rus tehdidi artmış‐

tı bu yüzünden Milliyetçi Çin ile barış görüşmesi yapılmıştır. Bunun sonu‐

cunda Milliyetçi Çin’le müşterek bir Eyalet Hükümeti kurulması kararlaştı‐

rılmıştır. Kurulan bu hükümette de Dr. Mesut Sabri Baykuzu, Mehmet

Emin Buğra ve İsa Yusuf Alptekin gibi Doğu Türkistan’ın milli mücadele

liderleri önemli görevler almıştır. Lakin bu durum çok uzun sürmemiş

Çin’in içinde bulunduğu ideolojik siyasi sıkıntılar özellikle de Komünizm ve

Milliyetçilik yanlıları arasında çekişmeler Doğu Türkistan’ın kaderini belir‐

lemiştir.6 1949 yılına gelindiğinde Doğu Türkistan’ın İli liderleri7 öldürül‐

6 1947-1948 yılları arasında bölgenin kaderini şekillendirmek için üç temel fikir birbiriyle mücadele etmekteydi. Bunlardan

birisi de Mesut Sabri Baykuzu, Mehmet Emin Buğra ve İsa Yusuf Alptekin liderliğinde ki bağımsız milliyetçilerdir. (Anat, Hayatım ve Mücadelem: 78).

7 Ahmet Can Kasimi, General İshakbek, Abdülkerim Abbasi, General Delilhan Sügürbay, Gazi Kerim, Abdürresit İmin, Ahmet Can Kasimi'nin kardeşi Osman Can Kasimi gibi isimler 26 Ağustos 1949 tarihinde Gulca hava alanından Çin’in Pekin şehrine gitmek için havalanmışlardır. Üzerinden on beş gün geçmesine rağmen bu uçaktan haber alınamamış,


müş ve ardından Kızıl Çin kuvvetlerinin Doğu Türkistan’ı işgali başlamıştır.

Mehmet Emin Buğra ve arkadaşları her ne kadar askeri faaliyetlerde bu‐

lunmak istemişlerse de Kızıl Çin ordusunun Doğu Türkistan halkına karşı

savaş açabileceğini ve bununda korkunç bir felâketle sonuçlanacağını dü‐

şünmüşlerdir. Doğu Türkistan davasının çözümü için güçlü bir orduları

olmadığı için mücadelelerine vatanları dışında devam etmekten başka yol‐

ları kalmamıştı. Bunu gerçekleştirebilmek için bağımsız ülkelere gitmek

gerekiyordu. (Karahoca, 1960: 27; Kırkıl, Tuncer, 2019: 303).

Mehmet Emin Buğra’ya otuz yıllık askeri ve siyasi mücadele hayatının

verdiği tecrübe ona ileride vatanını kurtarma adına büyük fırsatlar sunacağı

ümidini veriyordu. Ona göre vatan için canını vermek büyük bir şeref oldu‐

ğu gibi, hayatta kalıp ülkesi için mücadele etmekte büyük önem taşımak‐

taydı (M. Yakup Buğra, 1995: 21).

Bu olumsuz durumun ortaya çıktığı zamanlarda bazı farklı fikirler orta‐

ya atılmıştır. Bunlardan ilki; Milliyetçi Çin ordusunun, Komünist Çin ordu‐

suna yenilmesi üzerine 10’dan fazla Çin generali ve Mehmet Emin Buğra,

İsa Yusuf Alptekin gibi Doğu Türkistan milli mücadele liderlerinin buluş‐

tukları bir toplantıda dile getirilmiştir. Burada Çin generalleri Doğu Türkis‐

tan liderlerinin desteğini alarak, Komünist Çin ordusuna karşı savaşmak

istediklerini bildirmişlerdir. Ancak Mehmet Emin Buğra, Çin generallerinin

bu teklifine olumsuz yanıt vererek şu cevabı vermiştir:

“Amerika’nın son model silahlarıyla savaşan 3.000.000 Gomindan ordusu ye‐

nildikten sonra 150.000 askerle biz nasıl komünist orduyu yeneceğiz? Yüz binlerce

Komünist asker doğu Türkistan’a girecek. Savaşıp yensek bile değişen bir şey olmaz.

Rusya bölgeye hemen asker gönderir. Üç vilayetçilerin elinde 30.000’den fazla asker

var. Bunları hemen üzerimize salar. Sonucu belli olan bir savaş için Uygur kanı

dökmek istemiyorum. Birkaç yıldır süren savaşta Uygurlara kimse yardım etmedi.

Halk bizi seviyor, bu doğru fakat silahsız halkı Komünist ordunun karşısına çıkarıp

katlettiremeyiz. Bizim Doğu Türkistan’ı terk etmemiz daha uygun bir davranış

olur.” (Anat, Hayatım ve Mücadelem: 86)

Doğu Türkistan Türkleri için ortaya atılan diğer seçenek ise Osman Ba‐

tur gibi memlekette kalıp dağlara çekilerek savaşmaktı. Kazak Türkleri lide‐

ri Ali Bek Hâkim’in dağa çıkıp birlikte savaşalım diye bir teklifte bulunmuş‐

tur. Mehmet Emin Buğra’nın bu teklife cevabını Hacı Yakup Anat,8 hatıra‐

tında şu şekilde aktarmaktadır

daha sonra da Baykal Gölü yakınlarında bir dağa çarparak düştüğü haberi gelmiştir. Bu uçak kazası hakkında değişik şaibeler bulunmaktadır. Bk. (Bakır, 2005: 89, 90).

8 Hacı Yakup Anat, 1920 yılında Bursa’nın Orhangazi ilçesinde dünyaya gelmiştir. Babası 1860’lardan sonra Türkiye’ye gelerek yerleşmiş bir Doğu Türkistan Türküdür. Daha sonraki yıllarda babasının vatan özlemi neticesinde tekrardan Doğu Türkistan’a dönüş yapmışlardır. Öğretmenlik eğitimi alarak muallimlik görevine başlamış ve Hoten şehrinde ilk


“Kazak kardeşlerimizi dağda yaşamaya dayanıklıdır. Onların dağda hayvanları

var, bizim yok. Onlar aç kalırlarsa yağma yapıp baskınlarda bulunurlar. Biz bunu

kendi halkımıza yapamayız. Dağa çıktığımız zaman kendimizi Kazak kardeşlerimi‐

zin insafına terk etmiş olacağız. Yemek verirlerse yiyeceğiz vermezlerse yemeyece‐

ğiz. Hayvanlarımız olmayınca da halktan zorla toplayacağız ki bu da bizim adımızı

eşkıyaya çıkarır. Bir ömür boyu kazandığımız vatanseverliğimiz yok olup gider.”

(Anat, Hayatım ve Mücadelem: 87).

Mehmet Emin Buğra ve İsa Yusuf Alptekin yüz kişiyle birlikte yurttan

ayrılmaya karar vermişlerdi. Bunun için Çin’in dış işlerinden sorumlu yetki‐

lisine yurt dışına çıkış için pasaport müracaatı yapmışlardır. Yetkililer onla‐

ra bu kadar kalabalığa pasaport verilemeyeceğini, sadece ikisi için pasaport

çıkarılabileceğini bildirmiştir. Onların arkadaşlarını bırakamayacaklarını

beyan etmeleri üzerine, ancak silah ve mallarını teslim etmeleri şartıyla pa‐

saport verilebileceği bildirilmiştir. Mehmet Emin Buğra ile arkadaşları bu

isteği kabul ettikten sonra onlara iki çeşit pasaport verilmiştir.9 Bunun üze‐

rine gurup 14 Eylül 1949 da gece saat 12 de hareket etmiş, Mehmet Emin

Buğraʹnın ailesi ve yakın arkadaşları ise 18 Eylül 1949 gecesi saat 12 yola

çıkmışlardır.10 22 Eylül 1949 tarihinde İsa Yusuf Alptekin beyle Kaşgar da

buluşan Mehmet Emin Buğra Hindistan’a geçmek için pasaport ve çıkış

belgelerini Kaşgar Dış İşleri Müdürü Van‐Çun‐Ya aracılığı ile onaylatmış‐

lardır. Hindistan’a ulaşmak için gidecekleri yolu Kargalık üzerinden Ladak

ve Keşmir olarak tespit eden bu ikili, 1 Ekim 1949 günü saat 6 da hareket

ederek, 3 Ekim 1949 tarihinde Kargalık şehrine ulaşmışlardır. Aynı günün

sabahı Buğrayı ziyarete gelen öğrenciler onun Doğu Türkistan’dan ayrıl‐

maması durumunda silahlanıp Çin’e karşı savaşabileceklerini iletmişlerdir.

Onlara Mehmet Emin Buğra şu anki ortamın buna müsait olmadığını, ancak

onların kendilerini iyi yetiştirirlerse vatan için daha faydalı olabileceklerini

söylemiştir (Bakır, 2005: 92).

Karalık’ta bulunan mahalli hükümete Çinlilerin Mehmet Emin Buğra ve

arkadaşlarını yakalamalarını emretmeleri üzerine, onlar Hindistan’a sığın‐

maya karar vermişlerdir (Buğra, 1995: 68). Göç yolunda Mehmet Emin Buğ‐

ra’yı gören Rus karşıtı ileri gelen kişiler de onun kafilesine katılmak istemiş‐

tir. Onlar Buğra’nın göç etmesindeki nedenin ülkenin Rus işgaline gireceği

modern matbaayı kurarak yayın faaliyetlerinde bulunur. 1949 yılında Mehmet Emin Buğra, İsa Yusuf Alptekin ile birlikte göç eden kafilenin Hindistan’a hicretleri sırasında sefer müdürü olarak görev yapmıştır. Daha sonra Hindistan’a hicret eden kafileden ayrılıp Doğu Türkistan’a geri dönmüş ve Altay Neşriyatın müdürlüğüne geçmiştir. Doğu Türkistan’daki faaliyetleri nedeniyle 26 hapis yatmış ve 1996 yılında Türkiye’ye dönmüştür. 9 Kasım 2001 tarihinde hayata gözlerini yummuştur. (Anat, Doğu Türkistan’da Milliyetçilik Hareketleri, 2005: 7-11; Anat, Hayatım ve Mücadelem: 85).

9 Doğu Türkistanlılar için Dışişleri Müdürlüğünden iki çeşit pasaport çıkartılmıştır. İlki içerisinde Mehmet Emin Buğra ve İsa Yusuf Alptekin’inde bulunduğu on kişiye kendi isimlerine özel pasaport çıkartılmıştır. İkincisi ise topluluğu temsil eden genel bir pasaporttu. (Anat, Hayatım ve Mücadelem: 88).

10 Ek, 3. Mehmet Emin Buğra, İsa Yusuf Alptekin ve kafilesinin göç yolunda takip ettiği güzergâh.


endişesi olduğunu düşünüyorlardı. Kafileye katılan insanlar Mehmet Emin

Buğra’nın yolda sözünün geçeceğini, böylelikle sınırı pasaportsuz aşacakla‐

rını düşünmekteydiler. Kargalık’ta bulunan Komünist idaresine muhalif

olan General Tan‐Cin‐Ren Çin, Mehmet Emin Buğra ve İsa Yusuf Alptekin

Bey’le buluşmuş Çin’deki komünist idareye karşı birlikte bir ayaklanma

çıkarmayı teklif etmiştir. Bu teklife karşı Buğra ve Alptekin Doğu Türkis‐

tan’da bağımsızlık ilan ederek bir milli devlet kurmak istediklerini ve kendi

bayraklarını asmak istediklerini bildirmişlerdir. Generalden asker ve silah‐

larını kendilerine vermesini böylelikle Kızıl Çin’e karşı mücadele edebile‐

ceklerini söylemişler. Eğer başarılı olamazlarsa beraber Hindistan’a gidebi‐

leceklerini bildirmişlerdir. Ancak talepleri Tan‐Cin‐Ren tarafından kabul

edilmemiştir (Bakır, 2005: 93).

Yoğun bir şekilde Doğu Türkistan’a Çin askerlerinin saldırdığı haberini

alan Mehmet Emin Buğra ve İsa Yusuf Alptekin, 13 Ekim 1949 da saat 1120

de iki otomobille hareket etmişlerdir. Onlar aynı günün akşam saat 2000 de

Kökyar kasabasına ulaşmışlar, burada onlara arkadan diğer Doğu Türkis‐

tanlılarda katılmıştır (Alptekin, 1985: 547, 548).

Mehmet Emin Buğra ve İsa Yusuf Alptekin Kökyar’da çıkacakları yol

için hazırlık yapmak için bekledikleri esnada, Kargalık şehri polis müdürü

aracılığı ile Mehmet Emin Buğra ve İsa Yusuf Alptekin’e hitaben Burhan

Şehidi tarafından onları Yarkent’e davet eden bir telgraf ulaştırıldı. Ancak

bu teklifi kabul etmeyen Mehmet Emin Buğra ve yanındakiler, bölgeyi terk

etmek için harekete geçmişlerdir. At sırtında sarp dağlar, derin ırmaklar

üzerinden zorlu bir yolculuk sonucu önce 19 Ekim günü Pusa kasabasına,

ardından da 22 Ekim günü Akmescit şehrine varmışlardır. Asya’nın en sarp

ve tehlikeli geçitlerinden sayılan Maymun Geçidini 24 Ekim 1949 tarihinde

zorlu bir yolculuktan sonra aşarak 28 Ekim tarihinde Kokart sınır kapısına

çok yaklaşmışlardır. Sınıra varmadan buradan geçişi garanti altına almak

için, sınır karakol komutanı Sun‐Pu‐Guy’a Mehmet Emin Buğra kervancı

başı Muhammet Rahim Can’ı bir heyetle gönderdi. Karakol komutanı onla‐

ra özellikle Mehmet Emin Buğra ile görüşmek istediğini bildirmiştir

(Alptekin, 1985: 551‐553).

Sun‐Pu‐Guy’un bir hile edebileceğini düşünen Mehmet Emin Buğra, İsa

Bey’le ikisi birlikte gidecek olurlarsa esir alınmaları durumunda kafiledeki

insanlara zarar gelebilirdi. Bu yüzden birinin görüşmeye gitmesi daha man‐

tıklı gelmiş ve diplomasiyi çok iyi bilen İsa Yusuf Alptekin’in görüşme için

sınır karakoluna gitmesi fikri daha uygun görülmüştür. Bu isteği kabul

eden İsa Yusuf Alptekin Ekim ayının sonunda Sun‐Pu‐Guy ile görüşmüş.

Bu görüşmede karakol komutanı Mehmet Emin Buğra’nın da gelmesini,

sınırı geçesiye kadar silahlarını teslim etmelerini, geçtikten sonra silah ve


malzemelerinin geri iade edeceğini belirtmiştir. Aslında bu sinsice oynan‐

mış bir Çin oyunu idi. Bu isteği kabul eden İsa Yusuf Alptekin’le, Mehmet

Emin Buğra onları bekleyen göç kafilesine bir mektup yazarak durumu

bildirmişler ve silahlarını teslim etmelerini istemişlerdir.

Bu isteğin kabul edilmesinden sonra beklenen gerçekleşmemiş, Çinliler

tarafından silah ve malzemeleri alınan Doğu Türkistan göçmenleri ağır ezi‐

yetlere uğramışlardır. Bununla yetinmeyen Çinliler Doğu Türkistan davası‐

nın iki mümtaz liderine 30 Ekim’de İsa Yusuf Alptekin, 31 Ekim’de Mehmet

Emin Buğra’yı tutuklayarak elleri bağlı olarak bir ambara kapatmışlardır.

İki gün sonra hapsedildikleri yerden çıkarılan Buğra ve Alptekin sınır kara‐

kol komutanı Sun‐Pu‐Guy’un odasına getirilmiş ve burada Mehmet Emin

Buğra’yı kızı Fatma Buğra ile İsa Bey’i oğlu Aslan Alptekin ve daha sonra‐

dan vefat edecek olan kızı Yalkın ile görüştürmüşlerdir (Alptekin, 1985: 557,

558).

Cezaevinden 1 Kasım 1949 günü çıkartılan Mehmet Emin Buğra ve İsa

Yusuf Alptekin at üzerinde Çinli askerlerin gözetiminde ailelerinden hiçbir

haber alamadan önce Şahidullah kışlasına getirirler. Buradan da yine Çin

askerlerinin kontrolünde zorlu bir yolculukla Körleng adlı bir şehirde başka

bir askeri birliğe teslim edilirler. Mehmet Emin Buğra ve İsa Yusuf Alpte‐

kin’e askerler ailelerinin arkadan geldiği yalanını söyleyerek üç gün bekle‐

tirler. Daha sonra Sancu adlı bir köyde başka bir birliğe teslim ederler.11

Sancu’ya geldikten sonra arkadan aileleri de onlara ulaşmıştı. Buranın ko‐

mutanı onlara biraz daha esnek davranmakta hatta yardımcı olmaktaydı,

bunun üzerine Mehmet Emin Buğra ve arkadaşları kendileri önden aileleri‐

nin de arkadan gelmeleri kararını vererek 15 Kasım 1949 gecesi Sancu’dan

ayrılmışlardır (Buğra, 1995: 69).

Mehmet Emin Buğra, İsa Yusuf Alptekin, Polat Kadiri ve Ahmet Rı‐

za’dan oluşan grup 15 Kasım’da halen daha Çin egemenliğinde olan Kör‐

leng şehrine ulaştılar. Bir gün sonra kendilerine ulaşan aileleri ile görüştük‐

ten sonra bölgeden hemen ayrılmaya karar verdiler. Çünkü Çinliler onlara

zarar verebilirdi bu yüzden ailelerini arkadan getirmesi için Polat Kadiri’ye

bırakarak 17 Kasım’da Mehmet Emin Buğra, damadı Yunus Buğra Bey ve

İsa Yusuf Alptekin bir refakatçi ile sınıra hareket etmiştir (Alptekin, 1985:

567; Donuk, Deliorman, Kocakaplan, 1997: 54). Şiddetli soğuk altında zorlu

bir yolculuk neticesinde Kokart bölgesindeki sınır kapısına ulaştılar. Burada

karşılaştıkları manzara içler acısı idi, sınırı kaçarak geçebilen muhacirler aç

kalmışlar, dondurucu soğukta donan el ve ayakları kangren olmuş, şiddetli

11 Urumçi’den Sancu’ya kadar yol boyunca yaşananlar ile ilgili ayrıntılı bilgi için Bkz. (Anat, Hayatım ve Mücadelem: 89-

136).


hastalıklara yakalanmışlardı. Orada ellerinden gelen yardımı yaptıktan

sonra Hindistan’ın sınırdaki Ladak şehrine 11 Aralık’ta ulaşmışlardır

(Buğra, 1995: 70). Hindistan’a ulaşmaları onları bir nebze rahatlatmış ve

burada onlar oraya gelen göçmenlerle ilgilenmeye başlamışlardır. İlk iş ola‐

rak Hindistan’a ulaşan Doğu Türkistanlı göçmenlerin bir listesini oluştur‐

muşlardır. Bu listeye göre sınırı aşan 852 kişi bulunuyordu fakat bunlardan

54 kişisi yollarda vefat etmiş ve 49 kişi ise yolda el ve ayakları soğuktan

donmuş, onların da donan el ve ayakları kesilmek zorunda kalmıştır. Bura‐

da Hindistan hükümeti onlara çok iyi davranmış, hastalarını tedavi etmiş

hastalığı ağır olanlar ise Sirinagar’a götürülerek tedavi edilmiştir (Alptekin

E. , 1990: 7). Mehmet Emin Buğra ve İsa Yusuf Alptekinʹin aileleri de arka‐

dan Ladakʹa ulaşmışlardır. Bu yolculuk sonucunda İsa Yusuf Alptekinʹin bir

kızının da ayakları donmuş ve vefat etmiştir. Hindistan yöneticileri onlara

çok iyi davranmışlar, hatta yolda ulaşım zorluğu çekenlere yardımcı olmuş‐

lardır. Bu destek sonucu ağır kış şartlarında yolda kalan altı yüz göçmen

uçaklarla Keşmir’e getirilmiştir (Buğra, 1995: 70; Tuncer, 2019: 137). Sirina‐

gar’da bulundukları dönemde resmi makamlarla iyi ilişkiler kuran Mehmet

Emin Buğra ve İsa Yusuf Alptekin buradaki Doğu Türkistanlı göçmenlerin

meseleleri ile yakından ilgilenmişler, hatta Hindistan’daki batılı insani yar‐

dım kuruluşlarından önemli gıda ve malzeme yardımı almışlardır.

Eğitime her zaman büyük önem veren Mehmet Emin Buğra Hindistan

ve bazı batılı devletlerden, öğrenim çağına gelmiş Doğu Türkistanlı çocuk‐

ların eğitimleri için yardım istemiştir. Her ne kadar Doğu Türkistanlı göç‐

menlere iyi davransa da Hindistan yöneticileri onların kalıcı yerleşmelerine

izni vermiyor bir an önce ülkeyi terk etmelerini istiyordu. Bu sorunu gider‐

mek için Mehmet Emin Buğra ve İsa Yusuf Alptekin Hindistan hükümeti

nezdinde çeşitli girişimlerde bulunmuşlardır (Alptekin E., 1990: 7). Onlar

sadece bulundukları yerdeki Doğu Türkistanlı göçmenlerle değil başka

ülkelerde ki göçmen vatandaşları ile de ilgilenmişlerdir. Bunun en güzel

örneği Suudi Arabistanʹa hac ve akraba ziyareti bahanesiyle göç etmiş, fakat

yerleşme izni alamamış Türklerin meseleleriyle de ilgilenmişlerdir. Keş‐

mirʹde bulunduğu zamanlarda Mehmet Emin Buğra, Türkiye Cumhuriyeti,

Amerika Birleşik Devletleri ve Birleşmiş Milletler Teşkilatının yöneticileri ile

ilişkiler kurarak göçmenlerin yerleştirilmeleri ile ilgili çalışmalar yapmıştır

(Buğra Y., 1995). Mehmet Emin Buğra Hindistan’da bulunduğu sıralarda

Rus zulmünden kaçan Kazak Türklerinin Tibet üzerinden Hindistan’a

ulaşmalarını sağlamak ve onların da iskân izni alabilmeleri için Hindistan

dış işleri ile görüşmeler yapıyordu.

Hindistan hükümetinin göçmenlerin iskânına izin vermemesi üzerine

İsa Yusuf Alptekin Hindistan dışında göçmenleri kabul edecek bir ülke


aramak amacıyla bölgeden ayrılmıştı. Mehmet Emin Buğra bu dava durum

değerlendirmesi yapmak ve ortak kararlar almak için sürekli mektuplaşmış‐

lardır.12

İsa Yusuf Alptekin’in Bombay’da bulunduğu zamanlarda 28 Ağustos

1951 ona bir mektup yazan Mehmet Emin Buğra, Kazakların durumuyla

ilgili Başbakan Şeyh Muhammed Abdullah ile yaptıkları görüşmeler hak‐

kında bilgi vermiş. Bu kişilerin toplam 100 Kazak Türkü olduğunu ve onla‐

rın Şeyh Muhammed Abdullah aracılığıyla Mekke’ye gönderileceğini habe‐

rini ulaştırmıştır. Mehmet Emin Buğra bu mektubunda Kazak göçmenlerin

Mekke’ye ulaştırılmasında Keşmir Türkistan Göçmenler Derneği’nin Hin‐

distan hükümetinin isteği üzerine harekete geçirdiğini bildirmiştir. Mehmet

Emin Buğra ve mücadele arkadaşları Afganistan ve Hindistan’da ülkesi için

çok önemli faaliyetlerde bulunmuşlardır. Mehmet Emin Buğra Doğu Tür‐

kistan’ın kurtuluşu için Türkiye’de daha etkili faaliyetler yapabileceğini

düşünerek Hindistan’dan ayrılmaya karar vermiştir.

SONUÇ

Mehmet Emin Buğra’nın Hindistan’da 1949‐1952 yılları arasında geçen

muhaceret hayatı boyunca Doğu Türkistan Türkleri ve diğer Türklerin du‐

rumlarının iyileştirilmesi için mücadele etmiştir. Ancak buralarda hedefine

ulaşabilmesi için yeterli imkânı göremeyen Mehmet Emin Buğra, hedeflerin

gerçekleştirebilmek için en uygun ülkenin Türkiye olduğunu düşünerek 18

Ocak 1952 tarihinde13 Ankara’ya gelmiştir. Mehmet Emin Buğra Ankara’ya

geldikten sonra Türkiye Cumhuriyeti yetkileri ile önemli görüşmeler yap‐

mış ve onlardan Doğu Türkistanlı göçmenlerin Türkiye’ye yerleşmelerini ve

eğitim almaları için yardım edilmesini istemiştir. Bu istekler bakanlar kuru‐

lunun 13 Mart 1952 tarih ve 3/14595 sayılı kararnamesiyle kabul edilmiştir.

Neticede Hindistan ve Pakistan’da yaşayan 1850 Doğu Türkistanlının Tür‐

kiye’ye getirilmesine karar verilmiştir. Hindistan ve Pakistan’da bulunan

göçmenler 12 Kasım 1952 tarihinden itibaren aralıklarla İstanbul’a getirile‐

rek çeşitli semtlere yerleştirilmişlerdir (Türk Dünyası, 1967: 9).14

Mehmet Emin Buğra Türkiyeʹye geldikten sonra mücadelesine siyasi ve

ilmi alanda devam etmiştir. Doğu Türkistan davasını uluslararası alana

taşıyarak dünyanın dikkatini Doğu Türkistanʹa yöneltmiştir. Türkiyeʹye göç

etmek isteyen Türklerin, Türkiye hükümetiyle olan ilişkilerinde bir aracı

rolü oynamış ve göç edenlerin Türkiyeʹye uyum sağlamalarında yardımcı

12 Mehmet Emin Buğra’nın İsa Yusuf Alptekin ile aralarında ki mektuplaşmalar için Bkz. (Bakır, 2005: 99-103). 13 Mehmet Emin Buğra’nın Türkiye’ye geliş tarihi Yunus Buğra tarafından Aralık 1951 olarak bildirilmektedir. (Buğra Y.,

1995: 12). 14 Doğu Türkistan Türklerinin Türkiye’de iskân edildiği yerler hakkında ayrıntılı bilgi için Bkz. (Bakır, 2005: 108).


olmuştur. Doğu Türkistan’ın istiklali için verdiği uzun ve çileli mücadele

hayatı içerisinde çektiği sıkıntılar Mehmet Emin Buğra’yı oldukça yıprat‐

mıştı. Bu sıkıntılara Mehmet Emin Buğra’nın kalbi daha fazla dayanamamış

14 Haziran 1965 Salı günü öğle üzeri bir kalp krizi geçirerek hakka yürü‐

müştür.

Mehmet Emin Buğra Doğu Türkistan’ın istiklali için memleketinde ye‐

terince mücadele imkanının kalmadığını gördükten sonra ayrıldığı vata‐

nından hür dünyaya intikal etmiştir. Onun ve mücadele arkadaşlarının

buralarda vermiş olduğu mücadele neticesinde, Doğu Türkistan davası

dünya kamuoyuna duyurulmuştur. Onların yapmış oldukları can siperane

çalışmalar, diğer esir Türkler için de örnek teşkil etmiştir. Yurdundan ay‐

rılmak durumunda kalan pek çok Doğu Türkistanlı Mehmet Emin Buğra ve

arkadaşlarının yurt dışındaki faaliyetleri sonucu başka ülkelere yerleşebil‐

mişler, buralarda yaşayabilecekleri uygun şartlara kavuşmuşlardır. Doğu

Türkistan bağımsızlık mücadelesinin daha iyi anlaşılabilmesi için Mehmet

Emin Buğra’nın yurt içinde ve yurt dışında vermiş olduğu askeri, ilmi ve

siyasi mücadelelerin araştırılıp ortaya konulmasının büyük önemi vardır.

Günümüzde Doğu Türkistan’da yaşanılan olumsuzluklara karşı gösterilen

hassasiyetlerde, Mehmet Emin Buğra ve birlikte mücadele ettiği arkadaşla‐

rının geçmişte yaptıkları çalışmaların rolü büyüktür.


KAYNAKÇA

‐Alptekin, Erkin, Doğu Türkistan’dan Hicretimizin 40. Yılı, Doğu Türkistan Vakfı

Yayınları, Kayseri,1990.

‐Alptekin, İsa Yusuf, Esir Doğu Türkistan İçin, Doğu Türkistan Neşriyat Merkezi,

İstanbul, l985.

‐Anat, Hacı Yakup, Doğu Türkistan’da Milliyetçilik Hareketleri, Yay. Haz. Soner

Yalçın, Özkan Matbaacılık, Ankara, 2005.

‐Anat, Hacı Yakup, Hayatım ve Mücadelem, Yay. Haz., Soner Yalçın, Özkan Mat‐

baacılık, Ankara, 2003

‐Bakır, Abdullah, Doğu Türkistan Milli İstiklal Hareketi ve Mehmet Emin Buğra,

Doğu Türkistan Vakfı, Özrenk Matbaası, İstanbul, 2005.

‐Bekin, Mehmet Rıza, ʺAçış Konuşmasıʺ, Doğu Türkistanʹın Sesi, S. 46, Doğu

Türkistan Vakfı Yayınları, İstanbul, 1995, ss. 1‐2.

‐Bekin, Rıza, ʺAtatürkʹün Emriyle Türkiyeʹye Geldimʺ Yeni Düşünce, S. 15, İstan‐

bul, 13‐19 Nisan 2001, ss. 40‐43.

‐Buğra, Mehmet Emin, Doğu Türkistan Tarihi Coğrafi ve Şimdiki Durumu, İstanbul,

Güven Basımevi, 1952.

‐Buğra, M. Yakup, ʺM. Emin Buğraʹnın Doğu Türkistanʹdaki Mücadelesiʹʹ, Doğu

Türkistanʹın Sesi, S. 46, Doğu Türkistan Vakfı Yayını, İstanbul,1995, ss. 15‐21.

‐Buğra, Yunus. ʺMehmet Emin Buğraʹnın Mücadele Hayatından Örnekler Doğu

Türkistanʹın Sesi, S. 46, İstanbul 1995, ss. 10‐14.

‐Cengiz, İsmail, ʺEm. General Rıza Bekin Anlatıyor Ölümünün 44. yıl dönü‐

münde Memduh Şevket Esendalʹın Türklüğe Hizmetleriʺ Doğu Türkistanʹın

Sesi, Doğu Türkistan Kültür ve Dayanışma Derneği Yayınları, İstanbul 1996.

ss. 5.

‐Donuk, Abdülkadir, vd. (Altan Deliorman, İsa Kocakaplan), Türklük Mücahidi

İsa Yusuf, Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, İstanbul 1997.

‐Forbes, Andrew D. W., Doğu Türkistanʹdaki Harp Beyleri, Çev. Enver Can, Bay‐

rak Matbaası, İstanbul 1998.

‐Göktürk, Hamit, ʺMehmet Emin Buğraʹnın Yurt Dışındaki Mücadelesiʺ Doğu

Türkistanʹın Sesi, s. 46, Doğu Türkistan Vakfı Yayını, İstanbul 1995, ss. 22‐26.

‐Karahoca, Amaç, Doğu Türkistan, İstanbul. 1960.

‐Kurban, İklil, Şarki Türkistan Cumhuriyeti, Türk Tarih Kurumu, Ankara1992.

‐Kurban, Nur Ahmet, ʺBuğra, Mehmet Eminʺ Diyanet İslam Ansiklopedisi, Ek‐1.

İstanbul 2016, ss. 215‐216.

‐Kırkıl, Emin‐Tuncer, Tekin, ʺÜç Efendilerin Nanking ve Doğu Türkistan’daki

Mücadeleleriʺ, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 17, S.1,

Manisa 2019, ss. 295‐306.

‐Çağatay, Tahir, ʺMehmet Emin Buğra 1901, 14‐6‐1965ʺ, Türk Kültürü, S. 33, Türk

Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1965, ss. 44.

‐Togan, Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981.

‐Tuncer, Tekin, ʺHamidullah Muhammed Tarım’ın “Türkistan Tarihi‐Türkistan

1931‐1937 İnkılâp Tarihi” Adlı Eserinde Mehmet Emin Buğraʺ, Selçuk

Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sy. 45, 2019, ss. 127‐141.


‐Tuncer, Tekin, ʺMehmet Emin Buğra’nın Mektuplarında Türkistan Sesi

Dergisinin Çıkartılması Süreciʺ, Ege Üniversitesi Türk Dünyası İncelemeleri

Dergisi, C.17, S.2, İzmir 2017, ss. 51‐76.

‐Tuncer, Tekin, ʺTürkiye’de Yaşayan Doğu Türkistanlıların Kurduğu Sivil

Toplum Örgütleri ve Bunların Faaliyetleriʺ, Historiy Studies İnternational

Journal of History Cilt: 10 Sayı: 5. 2018, ss. 205‐221

‐Türk Dünyası, Y. 2, S. 7, İstanbul Göçmenler Federasyonu Yayını, İstanbul, 1967,

ss. 9‐10.

Kaynak Kişi:

‐M. Rıza BEKİN (Doğu Türkistan Vakfı Eski Başkanı)


EKLER

Ek I

Doğu Türkistan Haritası


Ek II

Mehmet Emin Buğra’nın Hindistan ve Afganistan’a Birinci Hicreti Sırasında İzlediği Güzergâh


Ek III

Mehmet Emin Buğra’nın Hindistan ve Afganistan’a İkinci Hicreti Sırasında İzlediği Güzergâh


Ek IV

M. E. Buğra ile İsa Yusuf Alptekin’in ilk karşılaşmaları (1938 Kabil, Afganistan)


Ek V

Keşmir lideri Şaikh Muhammed Abdullah’ın önde gelen Doğu Türkistanlı muhacirler onuruna

verdiği açıkhava resepsiyonundan bir görüntü: (sağdan sola) M. Kasim Haci, M. E. Buğra, İ. Y. Alp‐

tekin ve Şaikh M. Abdullah. Keşmir 1950

Ek VI

Doğu Türkistan’da 1949 sonunda Keşmir’e gelen muhacirlerden bir grup

Oturanlar arasında sağdan 5. M. E. Buğra ve sağdan 6. İ. Y. Alptekin.

MEHMET EMİN BUĞRA’NIN HİNDİSTAN VE AFGANİSTAN’DA DOĞU … · 2019-10-24 · 2 • THE...

Documents

Transcript of MEHMET EMİN BUĞRA’NIN HİNDİSTAN VE AFGANİSTAN’DA DOĞU … · 2019-10-24 · 2 • THE...