TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the...

22
TANZMATFERMANI’NADARBAZIDÜÜNCELER TanerASLAN ÖZET TürkyenilemetarihiaçsndanoldukçamühimbirmevkiehaizolanTanzimat,OsmanlDevleti’nin;idarî, malî,adlî,eitim,sosyalvekültürelsahalarndaslahatlarnkapsamlbirbiçimdegerçekletirilmeyeçalld dönemdir.Budönem,MustafaReitPaa’nnGülhaneMeydan’ndaokuduuTanzimatFermanilebala mtr.Yaplacakköklüslahatlarneticesindedevlet,görkemliveanlgücünekavuturulacakt.Çalma, Tanzimat’nmeydanagetirdiiyeniliklerüzerinebaztespitlerielealmaktadr. AnahtarKelimeler Tanzimat,TanzimatHayriye,TanzimatFerman,MustafaReitPaa. SOMETHOUGHTTHATTANZMATTOFERMAN ABSTRACT TheTanzimat,whichhasanimportantpositioninthehistoryofTurkishinnovation,isaperiodofextensive developmenteffortsintheareasoftheGovernmentAdministration,Finance,Juridicalsystem,Education, Socialandculturallives.ThisperiodbegunwiththedeclarationoftheTanzimatEdictbyMustafaRitPasha. ItwasplannedtorestorethegloryoftheOttomanEmpirebytheextensivereforms.Thisstudydealswith somefindingsabouttheinnovationswhichoccuredasaresultoftheTanzimat. KeyWords TheTanzimat,BeneficialReforms(TanzimatHayriye),TheTanzimatEdict,MustafaReitPasha. Yrd. Doç. Dr., Aksaray Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Üyesi. [email protected] TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS Yl:2010,Say:3 Sayfa:197217 THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Year:2010,Issue:3 Page:197217

Transcript of TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the...

Page 1: TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the pursuit of history international periodical for history and social research ...

����

TANZ�MAT�FERMANI’NA�DA�R�BAZI�DÜ�ÜNCELER���

Taner�ASLAN���

ÖZET�Türk�yenile�me�tarihi�aç�s�ndan�oldukça�mühim�bir�mevkie�haiz�olan�Tanzimat,�Osmanl��Devleti’nin;�idarî,�

malî,�adlî,�e�itim,�sosyal�ve�kültürel�sahalar�nda��slahatlar�n�kapsaml��bir�biçimde�gerçekle�tirilmeye�çal���ld����dönemdir.�Bu�dönem,�Mustafa�Re�it�Pa�a’n�n�Gülhane�Meydan�’nda�okudu�u�Tanzimat�Ferman��ile�ba�la�m��t�r.�Yap�lacak�köklü��slahatlar�neticesinde�devlet,�görkemli�ve��anl��gücüne�kavu�turulacakt�.�Çal��ma,�

Tanzimat’�n�meydana�getirdi�i�yenilikler�üzerine�baz��tespitleri�ele�almaktad�r.��

Anahtar�Kelimeler�Tanzimat,�Tanzimat���Hayriye,�Tanzimat�Ferman�,�Mustafa�Re�it�Pa�a.�

�SOME�THOUGHT�THAT�TANZ�MAT�TO�FERMAN�

�ABSTRACT�

The�Tanzimat,�which�has�an�important�position�in�the�history�of�Turkish�innovation,�is�a�period�of�extensive�development�efforts�in�the�areas�of�the�Government�Administration,�Finance,�Juridical�system,�Education,�

Social�and�cultural�lives.�This�period�begun�with�the�declaration�of�the�Tanzimat�Edict�by�Mustafa�R�it�Pasha.�It�was�planned�to�restore�the�glory�of�the�Ottoman�Empire�by�the�extensive�reforms.�This�study�deals�with�

some�findings�about�the�innovations�which�occured�as�a�result�of�the�Tanzimat.��

Key�Words�The�Tanzimat,�Beneficial�Reforms�(Tanzimat���Hayriye),�The�Tanzimat�Edict,�Mustafa�Re�it�Pasha.�

� Yrd. Doç. Dr., Aksaray Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Ö�retim Üyesi. [email protected]

TAR�H�N�PE��NDE��ULUSLARARASI�TAR�H�ve�SOSYAL�ARA�TIRMALAR�DERG�S���Y�l:�2010,�Say�:�3�Sayfa:�197�217�

THE�PURSUIT�OF�HISTORY��INTERNATIONAL�PERIODICAL�FOR�HISTORY�AND�SOCIAL�RESEARCH��

Year:�2010,�Issue:�3�Page:�197�217�

Page 2: TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the pursuit of history international periodical for history and social research ...

198 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

�G�R����Tanzimat�Ferman�,�bilindi�i�üzere�Türk�yenile�me�tarihi�için�son�derece�büyük�

bir�önem�arz�etmektedir.�Tanzimat�Ferman�’na�dair�baz��dü�üncelerin�ele�al�nd����bu� çal��mada,� Ferman’�n� ilan�,� ba�lang�ç� ve� biti�� meselesi,� muhtevas�� ve� tahlili�de�erlendirilmeye�çal���lm��t�r.�Ayr�ca,�Türk�yenile�me�tarihine�bir�methal�yap�la�rak,�Tanzimat’a�giden�sürece�de�yer�verilmi�tir.���

Klasik� �slam�medeniyetinin� temel� karakterlerinden� biri,� kendisinin� üstünlü��üne�ve�kendi�kendine�yeterli�ine�inanm���olmas�yd�.�Bu�inan��,�Osmanl�lara�inti�kal� etmi��ve�Osmanl�� ordular�n�n�Bat��kar��s�ndaki�üstünlü�üyle�daha�da�peki��mi�tir�(Lewis,�2000:34;�Meriç,�1985/I:235).�Ancak�bu�genel�e�ilim,�Bat��Medeniye�ti’ne� kar��� bir� çe�it� ruhî� körlük� meydana� getirmi�tir.� Osmanl�lardaki� bu� hâkim�anlay��,�Bat�’n�n�reform,�Rönesans�ve�co�rafî�geli�melerle�birlikte�bilime�dayanan�bir�medeniyet�in�as�n��görmesini�engellemi�tir�(Turhan,�1987:315).��

Osmanl��Devleti’nin� askerî� yap�s�n�n� yozla�maya� ba�lamas�,� ba�ta� askerî� sa�hada�olmak�üzere�Bat�’ya�kar���üstünlü�ünü�kaybetmesine�neden�olmu�tur.�Ayr��ca�buna�ba�l��olarak�merkezî�otoritenin�nüfuzunu�ve�kudretini�muhafaza�edeme�mesi,�mevcut�müesseselerin�devletin;�siyasî,�idarî,�malî�ve�sosyal�ihtiyaçlar�n��gide�rememesi,�ortaya�ç�kan�problemleri�çözememesi,�devlet�ricalini�birtak�m�aray��lara�yöneltmi�tir�(Ongunsu,�1940/I:6�7).��

Osmanl��klasik�yorumcular�,�devletin�idarî,�malî,�askerî�ve�sosyal�sorunlar�n�n�fark�na�vararak�birtak�m�çözüm�önerileri�haz�rlam��lard�r1.�Ancak�hal�i�haz�rdaki�problemlerin� halline� yönelik� ilk� �slahat� te�ebbüsleri,� kendi� aksakl�klar�n�� kendi�metotlar��do�rultusunda�giderme��eklinde�olmu�tur.��lk��slahat�te�ebbüsleri,�harici�bir� bask�� olmadan,� devletin� kendi� çabas�yla� ortaya� koydu�u� faaliyetlerdir�(Lapidus,�1996:18,�64;�Küçükömer,�1994:17).�

Avusturya� ile� yap�lan� Peter� Varadin� Sava��’n�n� ma�lubiyetle� neticelenmesi�üzerine�imzalanan�Pasarofça�Muahedesi,�Osmanl��Devleti’nde�kal�c��ve�köklü�çö�züm� yollar�n�n� aranmas�� gere�ini� hissettirmi�tir� (Ongunsu,� 1940:6�7).� Pasarofça�sonras�� devlette� yeni� bir� yap�lanman�n� zorunlulu�una� dair� inan��,� Lale� Devrini�ortaya�ç�kartm��t�r�(Ahmet�Refik,�1973).�Serbest�kültür�de�i�imi�(Turhan,�1987:193)�olarak�isimlendirilen�Lale�Devrinden�III.�Selim’e�kadar�yap�lan��slahatlar�n�merke�zinde� askerî� �slahatlar� vard�r.�Devletin� içinde� bulundu�u�problemlerin� kayna��;�devletin� zaaflar�nda,� kar��la�t���� zorluklarda,� askerî� ma�lubiyetlerde� ve�mevcut�düzenin� bozulmas�nda� aranm��t�r.� Devletin� bu� aksayan� yönlerinin� Avrupa’ya�teknoloji�anlam�nda�gerçekle�tirilecek�bir�yönelmeyle�halledilece�i�dü�üncesi�ha�kim� olmu�tur� (Hanio�lu,� 1985:8;� Kuran,� 1994:99�100).� Bu� nedenle,� 18.� yüzy�l�n�ba�lar�nda� Bat�’n�n� askerî� teknik� ve� sava�� stratejisinin� imparatorlu�a� getirilmesi�

1 �lk �slahat layihalar� için �u esere bak�labilir. Öz, Mehmet, Osmanl�’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumlar, Dergah Yay., �stanbul 1997.

Page 3: TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the pursuit of history international periodical for history and social research ...

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 199

meselesi� devletin� öncelikleri� aras�na� girmi�tir� (Karal,� 1940/I:15).� “Gerek�modern�ordu�ile�gerek�bu�modern�orduya�ek�olarak�teknolojik�ve�ekonomik�kalk�nman�n�da� sa�lanmas�� ile� var�lmak� istenen� hedef� devletin� güçlendirilmesidir.”� (Köker,�1995:126).�Osmanl��ordusunu,�Avrupa�ordular�n�n�yeni�usul�sava��tekni�i�ve�yön�temine�göre�düzenlemekle,�Bat�� ile�aradaki� fark�n�ortadan�kalkaca��na� inan�lm���ve�bu�inan���Tanzimat’a�kadar�fas�lalarla�devam�etmi�tir�(Turhan,�1987:296).��

Orduda�yap�lacak��slahatla�devletin�eski�gücüne�yeniden�kavu�aca���inanc��ve�dü�üncesi,�18.�yüzy�l�n�sonlar�na�gelindi�inde�dahi�devlet�idarecilerinin�belle�ine�adeta�kaz�nm��t�r.�Bat�’n�n�askerî�üstünlü�üne�dair�yanl���kanaat�ve�anlay��,�devle�ti�içinde�bulundu�u�menfi�durumdan�kurtarmak�için�yap�lmas��dü�ünülen�yenilik�te�ebbüslerinden� istenilen� seviyede� verim� elde� edilememesine� sebep� olmu�tur�(Meriç,�1985/I:1326).�

Ortaya�koydu�u��slahat�politikas��ile�devletin�temel�problemlerini�çözmekten�uzak�bir�görüntü�çizen�Lale�Devrinin,�kültürel�ve�sosyal�hayat�üzerinde�baz��hafif�tesirler�uyand�rmaya�ba�lamas�,� askerî� �slahat�n� tedricen� farkl�� sahalara�kaymas��aç�s�ndan�dikkate�muciptir�(Lewis,�2000:47).�Bu�dönemde�gerçekle�tirilen�yenilik�lerin,�ça�da�la�man�n�ilk�ad�mlar��oldu�u�hususunda�tarihçiler�hem�fikirdir�(Tur�han,� 1987:150).� Avrupa’daki� geli�meleri� yak�ndan� takip� etmek� amac�yla� Paris’e�sefir�gönderilmi�tir� (Unat,�1968:14�20).�Ayr�ca�Bat�’dan� ilk� teknik� istianemiz�olan�matbaa�dönemin�en�mühim�yeniliklerindendir�(Karal,�1940/I:13�29).�Bu�dönemde��stanbul’a� gelen� Bat�l�� diplomatlar�n� mahiyetlerinde� getirdikleri� bilim� adamlar�,�edipler�ve� ressamlar�azda�olsa�Osmanl��dü�ünce�hayat�na�yeni�bir�anlay���getir�mi�lerdir�(Karal,�1995/5:56).��

Bat�l�la�man�n�bu� ilk�evresi�olarak�kabul�edilen�Lale�Devrinde,� 1727�1728’de�ordunun�k�smen�yeni�Avrupa�çizgisinde�e�itimine�ba�lan�r.�Bu�husus�ile�ilgili�ilk�nizamname� �brahim�Müteferrika� taraf�ndan� haz�rlan�r� (Mehmet� Esat,� 1312:5�6).�Ordunun�Avrupa�askerî�usul�ve� tekni�ine�göre�e�itimine�dair�Frans�z�Rochefort�ad�nda�bir�subay�n�Damat��brahim�Pa�a’ya�sundu�u�teklif,�devlet�ricali�taraf�ndan�kabul�görür�(Kuran,�1994:100;�Berkes,�1975:49;�Unat,�1941/I:107�121).��

Devletin� ve� toplumun� ya�ad���� s�k�nt�lar�n� bir� türlü� giderilememesi,� üstelik�devlet�ricali,�saray�çevresi�ve�üst�s�n�f�insanlar�n�debdebe�ve�e�lenceye�dü�mesi�ile��ran�sava�lar�n�n�yaratt����kaosun�toplumsal�gerginli�i�körüklemesi,�bunlar�n�ya�n�nda�Damat��brahim�Pa�a’n�n�yapm���oldu�u�bir�tak�m�su�–�i�istimallerin�de�hal�k�n�tepkisini�çekmesi�üzerine,�Patrona�Halil��syan��patlak�vermi�,�neticede�bu�dö�nem�sona�ermi�tir�(1730)�(Kuran,�1976:492).�

Lale�Devrinden�sonra;�I.�Mahmut,�III.�Mustafa�ve�I.�Abdülhamit�dönemlerinin�devlet�adamlar��da,�öncelikle�askerî�reformlara�yönelmi�lerdir�(Sakao�lu,�1999:387,�396).�Bu�amaçla�Osmanl��Devleti’ne�iltica�ederek�ihtida�eden�Comte�de�Bonneval�(Ahmet�Pa�a),�Humbarac��Oca��’n�� �slah�etmekle�görevlendirilmi�tir.�Yine�ecnebi�bir�mütehass�s� olan� Baron� de� Tott’un� tecrübelerinden� faydalanma� yoluna� gidil�mi�tir�(Kuran,�1976:492).�1773’te�Haliç’te�te�kil�edilen�Riyaziye�Mektebi’nde�Baron�

Page 4: TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the pursuit of history international periodical for history and social research ...

200 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

de�Tott�ile�birlikte��ngiliz�as�ll��Müslüman�Kampel�Mustafa�ile�baz��yabanc��hocalar�taraf�ndan� dersler� verilmeye� ba�lanm��t�r.� 1775� y�l�nda� Mühendishane�i� Bahri�Hümayun�aç�larak�deniz�subaylar�n�n�yeti�tirilmesine�gayret�gösterilmi�tir.�Ober�ad�ndaki�bir�Frans�z�subay��da�Sürat�Topçular��Oca��’n��geli�tirmi�tir.�Daha�sonra�gelen�Frans�z�mühendisler�taraf�ndan�1776’da�Tersane’de�Tersane�Mühendishane�si� aç�lm��t�r.� 1784’te� aç�lan� �stihkam� Okulu’nda� Frans�z� mühendisi� De� La�Fayette’nin� yan�nda�Gelenbevi� �smail� Efendi� riyaziye� dersleri� vermi�tir� (Ahmet�Rasim,�1987:10).�III.�Selim’in�saltanat�zaman�na�kadar,��slahatlar�n�genel�karakteri�askerî�alanla�s�n�rl��kalm��t�r.�

Osmanl��Devleti,�19.�yüzy�la�dâhili�ve�harici�pek�çok�sorunlarla�birlikte�girmi��tir.�Devlet�ricali,�bu�sorunlar�n�giderilmesinin�ve�devlete�eski�kudretinin�kazand��r�lmas�n�n�yolunun�köklü��slahatlar�yapmaktan�geçti�ine�inanm��t�r.�Ancak�yap��lan� �slahatlar,� hal�i� haz�rdaki� problemleri� çözmede� yeterli� olamam��t�r.� Islahat�anlay���;� aceleci,� günü� birlik,� plan� ve� programdan� uzak� bir� görüntü� çizmi�tir.�1789’da�I.�Abdülhamit’in�vefat��üzerine�tahta�ç�kan�III.�Selim,�dâhili�ve�harici�çok�güç�bir�manzara�ile�kar���kar��ya�kalm��t�r�(Ahmet�Rasim,�1987:11).�Tahta�ç�kma�dan� önce� Avrupa’daki� geli�meleri� yak�ndan� takip� etme� f�rsat�� bulan� III.� Selim,�yenile�me� program�n�� bu�minval� üzerine� in�a� etmi�tir� (Uzunçar��l�,� 1936/II:196�197;�Zürcher,�1993:39).��

Devletin�iç�ve�d���meselelerinin�fark�nda�olan�Sultan�Selim,�daha�köklü��slahat�lar�n� yap�lmas�n�n� gere�inden�hareketle;� bürokrat,� ulema� ve� askerlerden� olu�an�bir�gruptan,�yap�lmak�istenilen��slahat�n�mahiyeti�üzerine�bir�rapor�haz�rlamalar��n��istemi�tir�(Karal,�1942/I:25;�Lewis,�2000:59;�Zürcher,�1993:40).�Padi�aha�raporlar�da�biri�kadim�gelene�e�dönmek,�di�eri�de�Bat��usulü�askerî� tedbirler�almak��ek�linde� iki� görü��bildirilmi�tir.� Sultan,� kendisinin�de� taraftar�oldu�u� ikinci� görü�ü�seçmi�tir� (Çataltepe,� 1999/7:242;� Beydilli,� 1999/19:177).� III.� Selim,� devlet� ricalinin��slahatlarda� deste�ini� almak� istedi�inden� dolay�� bu� yola� ba�vurmu�tur� (Karal,�1988:35).�

III.�Selim,��slahat�yanl�s��Rumeli�Kazaskeri�es�Seyyid��brahim��smet�Efendi’nin�(Ahmet�Cevdet�Pa�a,�1943/6:5�6;�Eren,�1960/10:446)�ba�kanl���nda��slahat�taraftar�lar��aras�ndan�on�ki�iden�müte�ekkil�küçük�bir�grup�te�kil�etti�(Çataltepe,�1997:91).�1792� ve� 1793’te� ve�di�er�y�llarda�Nizam���Cedid� (Unat,� 1968:158�161;�Gökbilgin,�1997/9:310)�olarak�adland�r�lan�bir�dizi�Hatt���Hümayunlar�yay�nlad�.�Bu�hatlarda,�vezirlerin�vazife�ve�yetkileri,�eyalet�vergileri,�devlet�adamlar�n�n�hediye�ve�rü�vet�almamalar�,�Avrupa�tarz�nda�e�itilmi��ve�donat�lm���muntazam�piyade�birlikleri�nin�kurulmas�n��sa�layan�hükümler�öngörüldü�(Karal,�1942/I:25;�Lewis,�2000:59).�

Bundan�evvelki��slahatlarda�oldu�u�gibi,�III.�Selim’in�birinci�sorunu�ordunun�modernle�mesi�sorunuydu.�Bu�amaçla�yeni�kara�ve�deniz�okullar�� �kurmakla� i�e�ba�lad�� (Gencer,� 1985:46�50;� Gencer,� 2001/I:601).� Levent� Çiftli�i’nde� Yeniçeriler�aras�ndan�seçilen�bir�grup�asker,�Bat��usulü�askerî�e�itim�almaya�ba�lad��(Beydilli,�1987:431).�Bu�askerlere�Nizam���Cedid�ad��verildi� (Çataltepe,�1997:95�96;�Çad�rc�,�

Page 5: TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the pursuit of history international periodical for history and social research ...

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 201

1972:3�5).�Askerî�okullar�n�aç�lmas�na�da�h�z�verilerek�1795�y�l�nda�yeni�bir�nizam�name� haz�rlanarak� Mühendishane�i� Berri� Hümayun� kuruldu� (Uzunçar��l�,�1988:36;�Akyüz,�1989:125).�

III.�Selim,�1793�y�l�nda�Londra,�1796’da�Paris,�Viyana�ve�Berlin�gibi�hükümet�merkezlerinde�daimi�elçilikler�aç�lmas�n��sa�lad�.�Böylece,�as�rlard�r�devletin�takip�etti�i�kar��l�ks�z�diplomasi�anlay����terk�edildi�(Aky�lmaz,�2000:56�67).�Daimi�elçi�likler� ile� Avrupa’ya� gönderilen� devlet� adamlar�,� Bat�’n�n� ilim� ve� tekni�inin�Os�manl�’ya� giri�inde� müspet� rol� oynam��lard�r� (Aky�lmaz,� 2000:56�67).� Bunlar�n�yan�nda� me�veret� usulü� yeniden� canland�r�larak� Meclîs�i� Me�veret� olu�turul�mu�tur�(Kubal�,�1960:4).�III.�Selim’in�devleti�ink�tadan�kurtarmak�için�ortaya�koy�du�u�reformlar,�Bat�’ya�bir�pencere�açm��sa�da�(Shaw,�1983/I:180),�yenilikler,�ç�kar�lar��olan�çevrelerde�tepkiye�sebep�olmu�tur�(Lewis,�2000:60).�III.�Selim’in,��slahata�muhalif� Kabakç�� Mustafa� isyan�� neticesinde� katledilmesi� (Aktaran,� 1996:54),� re�form�projesinin�akim�kalmas�na�ve�büyük�ümitlerle�ba�lat�lan�Nizam���Cedid�Dö�neminin�de�kapanmas�na�neden�olmu�tur�(Karal,�1996/5:80�83).��

�ç�ve�d���kar���kl�klar�ile�merkezi�hükümetin�sars�nt�ya�u�rad����bir�zaman�di�liminde�iktidara�II.�Mahmut�geçmi�tir.�Islahatlara�inanm��,�devletin�köklü��slahat�lar�neticesinde�ayakta�kalabilece�ini�hissetmi��bir�padi�ah�olan�II.�Mahmut,�mer�kezi�otoriteyi�sa�lamla�t�rmak�için�ayanlarla�Sened�i��ttifak’��imzalayarak,�ayanlar��devlete� ba�lam��t�r� (Mantran,� 1995/II:29).� II.� Mahmut,� Bat�� usulünde� Muallem�Asakîr�i�Mansûre�i�Muhammediye�ad�yla�yeni�bir�ordunun�temelini�atm��,�ancak�Yeniçerilerin�muhalefetiyle�kar��la�m��t�r�(Lewis,�2000:80).�Devletin�merkezi�otori�tesini�zaafa�u�ratan�ve��slahatlar�n�kar��s�nda�yer�alan�Yeniçeri�Oca��’n��dini�otori�telerden�de�fetva�alarak,�17�Haziran�1826’da�ortadan�kald�rm��t�r�(Mardin,�1994:11;�Engelhardt,�1976:17).��

II.�Mahmut,�yaln�zca�orduyu�ve�askerlikle�ilgili�kurumlar��modernle�tirmekle�sorunun� hallolmayaca��n�,� devletin� bütün� kurumlar�n�n� yeniden� düzenlenmesi�gerekti�ini�fark�etmi�tir�(�nalc�k,�1967:589).�II.�Mahmut,�saltanat��boyunca�devletin�dâhili�ve�harici�problemlerini�bertaraf�etmekle�u�ra�m���ve� �slahatlarda�da�birta�k�m� ilerlememeler� kaydetmi�tir.�Ortaya� koydu�u� de�i�im,� bir� sonraki� dönemin��ekillenmesinde�de�etkili�olmu�tur.�E�itimde,�idarede,�diplomaside�ve�sosyokültü�rel�alanda�yenilikler�ba�latm��t�r.�Bat�’ya�ö�renci�göndermi�,� rü�tiyeler�açm��,� ilk�ö�renimi� zorunlu� hale� getirmi�,� devlet� i�lerinin� sa�l�kl�� görü�ülmesi� için� çe�itli�kurullar� olu�turmu�� (Mantran,� 1994:51�54),�Dahiliye,�Hariciye,�Maliye,� Evkaf� ve�Ticaret� Naz�rl�klar�� ile� tercüme� odas�n�� kurmu�tur� (Zürcher,� 1993:63�68;� Sencer,�1984:21�44;�Bilim,�1990:29�43).�1829’da�toplumun�bütününü�kapsayan�k�l�k�k�yafet�reformunu� ç�kartm��,� redingot,� pantolon� ve� ceket� giyilmesini� de� öngörmü�tür�(Engelhardt,�1976:20;�Kolo�lu,�1995:202).�Yeni�bir�ba�l�k�olan�fesi,�ordu�mensupla�r�na� ve� bürokraside� çal��anlara� mecburî� tutmu�tur� (Karal,� 1996/5:158).� Ayr�ca,�Sultan�n� resminin� okullarda,� resmi� yerlerde� as�lmas�� (Engelhardt,� 1976:91),� Per�

Page 6: TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the pursuit of history international periodical for history and social research ...

202 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

�embenin� tatil� günü� ilan� edilmesi�ve� Sultan�n� baz��yerleri�halka� aç�k� bir� �ekilde�ziyaret�etmesi�önemli�de�i�iklikler�aras�ndad�r�(Lewis,�2000:100).��

Bu�dönemde�baz��Avrupa�seremonilerinin�de�Osmanl�larda�belirmeye�ba�la�d����görülmektedir.�Ayr�ca�Saray�protokol�kurallar�na�önemli�yenilikler�getirilmi�,�resepsiyonlar�verilmeye�ba�lanm��t�r�(Okay,�1991:62).�

Lale�Devrinden�ba�layan�yenile�me�te�ebbüsü,�III.�Selim�ve�II.�Mahmut�ile�bir�likte�daha�sistemli�hale�getirilmeye� çal���lm��t�r.�Yenile�me�projesi�Tanzimat�Dö�neminin�haz�rlanmas�na�yol�açm��t�r.�Tanzimat�öncesi�dönemde�var�olan�geli�me�ler� ve� tecrübeler� ile� beraber� insan�kaynaklar�� ve�maddî� imkânlar�Tanzimat’a� ta���nm��t�r.�

�TANZ�MAT�FERMANI’NA�DA�R�BAZI�DÜ�ÜNCELER�Tanzimat�Ferman�’n�n��lan��Tanzimat���Hayriye�Ferman�2,�devleti�çökü�ten�kurtarmak�amac�yla�Gülhane�

Meydan�’nda,�26��aban�1255/3�Te�rin�i�Sani�1839�(3�Kas�m�1839)�Pazar�günü,�Padi��ah,�Bakanlar,�Ulema,�devrin�büyükleri,�asker�ve�sivil�büyük�memurlar,�Rum�ve�Ermeni�Patrikleri,�Yahudi�Haham�,�esnaf�te�kilat��temsilcileri,�her�dereceden��eyh�ler,�hatipler,�imamlar,�elçiler�ve�di�er�davetlilerin�huzurunda�Hariciye�Vekili�Mus�tafa� Re�it� Pa�a� taraf�ndan� büyük� bir� merasim� ve� ola�anüstü� bir� debdebe�(Abdurrahman� �eref,� 1328/8:390)� ile� okunmu�� bir� �rade�i� Seniyye’dir� (Ongunsu,�1940/I:1,11;�Bilsel,�1940/II:662;�Baysun,�1940/II:73;�Ünal,�1978:235).��

M.�Re�it�Pa�a,�oldukça�basit�bir�üslup�ve�sade�bir�lisanla�kaleme�al�nm���(Aba�dan,�2006:43)�olan�Ferman’�n��er’i��erife�uygunlu�unu�tespit�için�Bab�ali’de�Meclisi�Vükela� ile� ileri� gelen� ki�ilerden� olu�an� bir�mecliste,� Ferman’�� Padi�ah�n� emriyle�tetkik� ettirdikten� sonra� �er’i� �erife� muvaf�k� oldu�una� dair� bir� mazbata� alm��t�r�(Bilsel,�1940/II:667).�Bab�ali’de�vükela�toplan�p�uzun�müzakerelerden�sonra��slaha�t�n��er’i�ve�mülkî�noktalar��tetkik�edilerek,�baz���slahat�lüzumuna�karar�verilmi�tir�(Baysun,�1940/II:731).��

Ferman�okunduktan�sonra�kurbanlar�kesildi,�toplar�at�ld��ve��enlikler�düzen�lendi.� Bu� azametli� törenin� ertesi� günü�yemin� fasl�� ba�lad�;� ba�ta� Padi�ah� olmak�üzere,� devletin� büyükleri,� Hatt���Hümayun’un� hükümlerine� sad�k� kalacaklar�na�dair�yemin�ettiler�(Karal,�2006:65;�Bilsel,�1940/II:664).��

Paris�ve�Londra�sefirliklerinde�görev�yapm��,�devletin�mutlak�surette��slahata�ihtiyac�� oldu�una� inanm��� olan�M.�Re�it� Pa�a’n�n�maksad�,�Avrupa’y�� temin� et�mek,�yat��t�rmak,�onun�güvenini�kazanmak�(Baysun,�1940/II:731;�Engelhardt,�1976:�28)� ve� “iktiza�y�� asr� üzere� laz�m� olan� �slahat��� mülkiyenin� devam�n�� tesîs� eyle�mek”ti�(Ziya�Pa�a,�1978:95�96).�Bununla�Avrupa�devletlerinde,�Osmanl��lehine�iyi�bir�tesir�uyand�rmak�istemi�tir�(Ery�lmaz,�1992:90).�Ayr�ca�Pa�a,�Avrupa�siyasetin�

2 Tanzimat Ferman�’n�n orijinal metni için bkz. BOA, Tanzimat-� Hayriye Defteri, no 1, s. 1-3; Düstur 1. tertip, 1.cilt, �stanbul 1289, s. 124-126.

Page 7: TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the pursuit of history international periodical for history and social research ...

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 203

de�geçen�muvazene�prensibinden�faydalanmak�ve�devletin�kuvvetlenmesini�sa��lamak� amac�yla� Tanzimat� Ferman�’n�� haz�rlam��t�r� (Karal,� 1995/5:171).� Asl�nda�Re�it�Pa�a’n�n�as�l�iste�i,�Avrupa�usulüne�benzer�bir��slahat�tertip�etmekti�(Bilsel,�1940/II:666).� Ba�ta� Padi�ah� ve� Re�it� Pa�a� olmak� üzere� önemli� devlet� adamlar�,�“Osmanl�� Devleti’nin� mevcudiyetini� muhafaza� lüzumunu� Avrupa� devletlerine�kabul� ettirmenin� ve�umumî�muvazenede� faydal�� bir�unsur�olmas�n�� temin� eyle�menin� Tanzimat’la� olabilece�ine� inanm��lard�r.”� (Bilsel,� 1940/II:665).� Ferman�n�haz�rlan�p� ilan�edilmesinin�bir�di�er�amac��da,�devletin�M�s�r�Pa�as�’n�nki�kadar�liberal�bir�rejim�kurulabilece�ini�Avrupa’ya�göstermekti�(Lewis,�2000:107).��

Mustafa�Re�it�Pa�a,�Hatt���Hümayun’un�halkta�uyand�raca���tepkiden�korktu��u� için�mütereddit� idi� (Karal,� 1940/II:65).� Ancak� o,� devletin� “de�i�mez� esaslara�müstenit� bir� iç� idare”nin� tesis� edilmesi� ile� kurtulaca��na� inanm��t�r.� Pa�a,� “hü�kümdar�n�hareketlerini�tahdit�edecek�baz��müesseselerin�kurulmas�”n��amaçlam���t�r�(Mardin,�2006:94,97).�Osmanl��Devleti’ni�çok�iyi�tan�yan�mü�ahitlerden�Ubicini,��slahat�n�mahiyetini�ve� as�l� gayesini� �u� �ekilde�ortaya�koymu�tur;�“Islahat�n� as�l�gayesi,� en� eski� zamanlardan� beri� bu�milletin� adet,� örf� ve� ananelerinde�mevcut�olanlar��kanun��ekline�sokmak�ve��imdiye�kadar�müphem�bir�formülün�veya�bir�tesadüfün�eseri�olanlar��bir�vak�a�haline�getirmektir.”�(Ubicini,�1998:132).�

�lan�edildikten�sonra�sarayda�H�rka�y���erif�dairesine�konan�Hatt���Hümayun�(Karal,�1995/5:171),�ilan�ndan�20�gün�sonra�Takvim�i�Vekayi’de�yay�nlanm���(�nal�c�k,� 2006:109),� birçok� dile� çevrilerek� yabanc�� devletlerin� �stanbul� temsilcilerine�yollanm���(Eren,�1993:719),�ayr�ca�Avrupa�gazetelerine�de�birer�nüshas��gönderil�mi�tir�(Bilsel,�1940/II:662).��

Hatt���Hümayun,�eyalet�valilerine�ve�sancak�mütesellilerine�bir�ferman�halinde�tebli��olunmu�tur.�Gülhane�Hatt�’n�n�“büyük�ve�küçük�umum�ahali�ve� reayaya�güzelce� anlatarak”�aç�klanmas�,�Ferman’�n�prensiplerine�uyulmas��ve�derhal�uy�gulanmas��istenmi�tir�(Kaynar,�1985:180�184).���

Tanzimat� Ferman�’na� olu�abilecek� tepkilere� kar��� da� önemleler� al�nm��t�r.�Halk�n�“i�te�art�k�padi�ah�m�z�tekâlif�ve�salyaneyi�bütün�bütün�affetmi��veyahut��öyle�böyle�olacak�imi��deyü�yanl���anlay�p�da�bir�guna�dedikodu�etmek�ve�ihsan�i�hümayunum�olan�emniyet�i�can�ve�mal�ve�namus�keyfiyetlerinden�dolay��küçük�ve�büyükten�ta�en�ednaya�kadar�alelumum�zabitan�ve�sair�memurlara�zerre�kadar�itaatsizlik�eylemek�misillu�uygunsuzluklar�vuku�bulacak�olur�ise”�bunlar�n�cezala�ra� çarpt�r�laca��� bildirilmi�tir.� Yanl��� yorumlara� yol� açmamak� için� Tanzimat’�n�olumlu�taraflar�ndan�da�bahsedilmi�tir�(�nalc�k,�2006:109).�

�Tanzimat’�n�Ba�lang�c��ve�Biti�i�Meselesi�II.�Mahmut�Döneminden� itibaren� tasavvur� edilen� Tanzimat’�n� alt� yap�s�,� II.�

Mahmut’un�saltanat�y�llar�nda�at�lm��t�r� (Sencer,�1984:17,46).�Tanzimat�ad�,�mez�kûr�dönemde�te�ebbüs�edilen��slahatlar��ve�düzenlemeleri�tan�mlamak�için�kulla�n�lm��t�r�(Kaynar,�1985:99�119,191�vd).�

Page 8: TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the pursuit of history international periodical for history and social research ...

204 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Dönemin�ilk�resmi�gazetesi�Takvim�i�Vekayi’nin�11�Muharrem�1254�tarihli�ve�163�numaral��nüshas�nda,�Tanzimat���Hayriyye�ismi�geçmektedir.�Bu�nedenle�baz��tarihçilerimiz�Tanzimat’�n�ba�lang�c��olarak�II.�Mahmut�zaman�n��kabul�etmi�ler�dir.�Buna�delil�olarak�da,�II.�Mahmut�Döneminde�ortaya�konan�reformlar��göster�mi�lerdir�(Karal,�1940/II:594).�

II.�Mahmut�ve�Tanzimat�dönemlerini�tahlil�eden�Bat�l��tarihçi�ve�diplomatlar�dan�Ubicini�ve�Engelhardt,�II.�Mahmut’un�Tanzimat’��bir�proje�olarak�haz�rlad����n�,� fakat�bunu�gerçekle�tirmeye�ömrünün�yetmedi�ini�belirtmektedirler�(Ubicini,�1998:31�39;�Engelhardt,�1976:16).�Tanzimat�Ferman�’n�n�II.�Mahmut�ile�ba�lad���n�,�ancak� Akif� Pa�a’n�n� “hukuk��� �ahaneniz� tahdid� olunacak”� demesiyle� Sultan’�n,�Tanzimat��� Hayriye’yi� ilan� ve� tatbik� etmekten� vazgeçti�i� ifade� edilmi�tir�(Abdurrahman� �eref,� 1980:48;� � Birsel,� 1940/II:665�666;� Kaynar,� 1985:110�111;�Yaltkaya,�1940/I:466).�

Abdurrahman��eref,�Tanzimat’��III.�Selim�ve�II.�Mahmut’un�ba�latt�����slahat�lar�n�devam��olarak�görür�(Abdurrahman��eref,�1980:53�54).�Ahmet�Refik�ise�Sul�tan�Mustafa�ve�Sultan�Ahmet’e�kadar�götürür�(Kuran,�1956:17).�Hatta,�Tanzimat,�Lale� Devrinin� bir� neticesi� olarak� da� gösterilir� (Karal,� 1940/I:16;� F�nd�ko�lu,�1940/II:625).��

Tanzimat’�n�Abdülmecit’in�saltanat�n�n�ilk�y�llar�nda�hemen�hayata�geçirilme�sini,�Tanzimat’�n� II.�Mahmut�zaman�nda�haz�rlanm���bir�proje�oldu�u�görü�ünü�güçlendirmektedir� (Ubicini,� 1998:35�36).� Karal’da,� Tanzimat’�n� II.� Mahmut’un�ölümünden� az� önce� haz�rland���n�� söylemektedir� (Karal,� 1940/I:78).� �nalc�k� ise�Tanzimat��� Hayriyye’nin,� II.� Mahmut’un� son� zamanlar�nda� hayli� geni�� ölçüde�uygulanmaya�ba�lad���n�� belirtmektedir� (�nalc�k,�2006:114).� II.�Mahmut’un� emir�namelerinde�ortaya�koydu�u�yenilikler,�Tanzimat’�n�bu�dönemde�ba�lad���� �ek�linde�yorumlanm��t�r.�“Bundan�böyle�saltanat�n�millet�için�bir�sebebi�deh�et�de�il,�bir� destek� olmas�n�� isterim.� Haczi,� müsadereyi� ilga� ederim.� Asilerin� evlatlar�na�kalan�emvalin�intikalini�bile�arzu�ederim.�Bugünden�itibaren�müsadere�la�voluna�rak,� bundan� böyle� ne� Müslümanlara� ne� reayaya� tatbik� edilmeyecektir.”�(F�nd�ko�lu,� 1940/II:626).� Bilsel’de� esasl�� bir� reform� program�� olarak� Tanzimat’��Hayriyye’nin� ilan�n�n� bir� y�l� önce� kararla�t�r�ld���n�� belirtmektedir� (Bilsel,�1940/II:665).�

Tanzimat�Devrinin�ba�lang�c��kadar�ne�zaman�son�buldu�u�meselesinde�de�bir�ittifak� yoktur.� Ongunsu,� “Bir� intikal� devresi� oldu�unda� �üphe� olmayan� Tanzi�mat’�n�mebde�ve�müntehas�n��tayin�etmek�ve�hududunu�çizmek�için�kati�tarihler�zikretmek�bittabi�kolay�de�ildir.”�dese�de,�Tanzimat�Devrinin,�1908�Me�rutiyetine�kadar� devam� etti�ini� ifade� etmektedir� � (Ongunsu,� 1940/I:10,11).�Ongunsu,� “Ab�dülhamit�taraf�ndan�ilan�edilen�ilk�Kanunu�Esasi’nin�ad�na�ve�kullan�lan�ilk�me��rutiyet� tabirine� bakarak,� intikal� devresi� sayd���m�z� Tanzimat’�n� sona� erdi�ine�hükmetmek� kabule� �ayan� görülmese� gerektir.”� (Ongunsu,� 1940/I:12)� ifadesiyle�Tanzimat’�n�II.�Me�rutiyete�kadar�devam�etti�i�görü�ünü�desteklemeye�çal��m��t�r.�

Page 9: TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the pursuit of history international periodical for history and social research ...

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 205

F�nd�ko�lu,� Ongunsu’nun� Tanzimat’�n� II.� Me�rutiyet� Dönemine� kadar� devam�etti�i�görü�ünü�desteklemektedir�(F�nd�ko�lu,�1940/II:619).�Bu�tarihlerin�yan��s�ra�1876�ve�18713� tarihleri�de�zikredilmektedir.�Enciclopedie�de� l’�slam’da,�Tanzimat�Devrinin�1880’e�do�ru�Abdülhamit�“istibdad�n�n”�ba�lad����tarihlerde�son�buldu��u�belirtilmektedir�(Karal,�1940/I:�4).�

�Tanzimat���Hayriye’nin�Muhtevas��ve�Tahlili�Osmanl��devlet�ve� toplum�hayat�nda�önemli�de�i�ikliklerin�ya�anmas�na�yol�

açan�Tanzimat’��ortaya�ç�karan�olgu,�1789’da�Paris’te�ilan�edilen�17�maddelik�insan�haklar��beyannamesidir.�Tanzimat�Ferman�,�Frans�z�insan�haklar��beyannamesinin�okunmas�ndan�yar�m�as�r�sonra�onun�eksik�bir�taklidi�ve�kaba�bir�tasla���olmakla�birlikte�(Baysun,�1940:73;�Kaynar,�1985),�temin�etti�i�salah�ve�tekamül�bak�m�ndan�her��eyden�evvel,�evvelkilerine�nispetle�daha��ümullü�yeni�bir��slahat�hareketidir�(Ongunsu,�1940/I:9).��

Hatt���Hümayun,�devlete�kanun�ve�düzen�getirilmesini,� idarî�ve�adlî�yap�n�n��slah�edilmesini�ve�müesseselerin�yeniden�düzenlenmesini�öngören�bir�fermand�r�(Hourani,�1969:15).�Bu�hareketle�devletin�yeniden�ihyas��için�“usûl�i�atîkay��bütün�bütün� ta�yîr� ve� tecdîd”� edilmesi� gerekliydi� (Akarl�,� 1978:1�2).� Tanzimat,� devlet�idaresine�nizam�vermekle,�mal,�can�ve�namus�emniyeti�tesis�etmekle,�medenî�dev�letlerle�daimi�münasebete�girme�i�temin�etmi�tir�(Birsel,�1940/II:694).�

Bir�charte�(Yazan,�1992:233�234)�olarak�görülen�Ferman’�n�genel�hükümlerine�bak�ld���nda�bir�anayasa�m�?��artname�mi?�Berat�m�?�oldu�u�meselesi� tart��mal��bir�mevzudur.��ekil�bak�m�ndan�bir�ferman�olan�Hatt���Hümayun’un�bir��artname�oldu�u,�anayasa�niteli�i�ta��mad����ileri�sürülmektedir�(Versan,�1986:146;�Abadan,�1940/I:42�43;�Bilsel,�1940/II:703;�Eren,�1993:719).�Padi�ah�taraf�ndan�tek�tarafl��ola�rak� ç�kar�lm��� olan� Ferman,� gerekti�inde� Padi�ah� taraf�ndan� de�i�tirilebilecekti.�Bundan� dolay�,� Ferman’�n� bir� �artname� niteli�i� ta��d���� öne� sürülmü�tür�(Ald�kaçt�,�1982:40;�Versan,�1986:146).�

Karal,�Ferman’�n�anayasa�niteli�i� ta��d���n��belirtmektedir.�Bu�görü�üne�delil�olarak,�Padi�ah’�n�Ferman’a�sad�k�kalaca��na�dair�yemin�etmesi�ile�birtak�m�hakla�r�n�n� s�n�rland�r�lmas�n�� göstermektedir� (Karal,� 1940/II:599�600;� Savc�,� 1995:283).�Ferman’da�“Canibi�hümayunumuzdan�hilaf�na�hareket�vuku�bulmayaca��na�ahd�ü�misak�olunup�H�rka�i� �erif’e� odas�nda� cem�i�ulema�ve� vükelâ� haz�r� olduklar��halde�kasemi� billah�dahi�olunarak...”� (Tanör,� 1988:74)� denmektedir.� Bozkurt,� ilk�defa� bir� fermanda�modern� anayasalarda� yer� alan� can,�mal� ve� �rz� güvenli�i� gibi�temel�prensiplerin�say�lmas�n�n,�Ferman’�n�önemini�ortaya�koydu�unu�belirtmek�tedir�(Bozkurt,�1996:48).�

Tanzimat� Ferman�,� Osmanl�� Devleti’nin� adaletname� denilen� benzeri� hatt���hümayunlar�� yay�nlama� gelene�inin� bir� devam�d�r� (�nalc�k,� 2000:75;� �nalc�k,�

3 Tanzimat’�n önemli devlet adamlar�ndan sadrazam Ali Pa�a’n�n vefat tarihi.

Page 10: TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the pursuit of history international periodical for history and social research ...

206 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

1963/27:611).� Ayr�ca,� Ferman’�n� sosyal� bir� mukavele� (kontrat)� oldu�u� da� ifade�edilmektedir�(Karal,�1995/5:193).�Bu�aç�dan�Gözler�ve�Ero�ul,�Ferman’�n�bir�anaya�sa�oldu�unu�ileri�sürmü�lerdir�(Gözler,�2006:13).�

Ferman’da,�eksik�olmas�na�ra�men,�ki�i�temel�hak�ve�özgürlükleri�alan�nda�ilk�derli� toplu� bir� liste� yer� almaktad�r� (Tanör,� 1998:73).� Bu� aç�dan�Gözler,�Üçok� ve�Mumcu,�Ferman’��ilk�“temel�haklar�beyannamesi”�olarak�de�erlendirmektedirler�(Gözler,�2006:16;�Üçok�ve�Mumcu,�1985:313).�

Engelhardt,�Ferman’�n�tebaan�n�haklar�n��garanti�alt�na�almas�n�n�onun�bir�be�rat�oldu�unu�ortaya�koydu�unu�belirtmektedir�(Engelhardt,�1976:39).�Nam�k�Ke�mal’de�Engelhardt�ile�benzer�görü�ü�ta��maktad�r.�“Gülhane�hatt��baz�lar�n�n�zan�n��gibi�Devlet�i�Aliyye�için�bir��artnâme�i�Esasi�de�ildir.”�(Nam�k�Kemal,�6�Kas�m�1872).�Kapani,�Ferman�için�“tespit�ve�ilan�etti�i�esaslar�n�gerçekle�mesini�sa�laya�cak� kanunlar�n� yap�lmas�� için� bir� program,� bir� yasama� direktifi� niteli�indedir.”�(Kapani,�1993:97)�der.�Gözler’in�ki�ise�daha�dikkat�çekicidir;�“‘Tek�tarafl��üstün�ve�ba��ms�z�bir� irade’nin�niçin�kanuna�veya�anayasaya�vücut�veremeyece�ini�anla�mak�mümkün�de�ildir.�Kan�m�zca,�bu�tek�tarafl��irade�yasama�iktidar�na�sahipse�yapt�����ey�kanundur;�kurucu�iktidara�sahip�ise�yapt�����ey�anayasad�r.”�(Gözler,�2000:3�5).�

Gözler� ve�Kapani’ye� göre� Ferman,� bir� anayasa� niteli�i� ta��maktad�r.�Gözler,�Ferman’�n�muhtevas��bak�m�ndan�anayasa�olarak�kabul�edilmesi�gerekti�ini�dü��ünmektedir� (Gözler,� 2000:4�6;� Gözler,� 1999:57;� Kapani,� 1993:95).� Ferman’da�“mahfuziyet�i� �rz�ve�namus”�u� tan�makla� “hiç�kimse� taraf�ndan�di�erinin� �rz�ve�namusuna� tasallut� vuku� bulmamas�”� yer� alm��t�r� (Abadan,� 1940/I:53;� Kapani,�1993:95).� “Teb’a��� Saltanat��� Seniyemizden� olan� ehl�i� �slâm� ve� mileli� saire� bu�müsaadat��� �ahanemize�bilâistisna�mazhar� olmak�üzere� can� ve� �rz� ve� namus�ve�mal�maddelerinden�hükm�i��er’i� iktizas�nca�kâffe�i�memalik�i�mahrusam�z�ahali�sine�taraf����ahanemizden�emniyet�i�kamile�verilmi�”tir.�Bu�madde,�modern�esas�te�kilat� hukukunun� temellerindendir.� Bu�prensipler,�modern� anayasalar�� ça�r���t�rmaktad�r.�Ferman’da�yer�alan�ki�i�haklar�n�n�kanunlarla�garanti�alt�na�al�nmas��anayasal�bir�nitelik�dü�üncesine�bizi�götürmektedir.�“�öyle�ki�dünyada�candan�ve��rzu� namustan� eazz� bir� �ey� olmad���ndan� bir� âdem� anlar�� tehlikede� gördükçe,�hilkat�i�zatiye�ve�cibiliyet�i�f�triyesinde�hiyanete�meyil�olmasa�bile�muhafaza�i�can�ve�namusu� için�baz�� suretlere� te�ebbüs�edece�i�ve�bu�dahi�devlet�ve�memlekete�muz�r�olageldi�i�müsellem�oldu�u�misullû�bilakis� can�ve�namusundan�emin�ol�du�u�halde�s�dku�istikametten�ayr�lmayaca���ve�i�i�ve�gücü�hemen�devlet�ve�mil�letine� hüsni� hizmetten� ibaret� olaca��� dahi� bedihi� ve� zahirdir.”� (Gözler,� 2006:15).�Ferman’da�ayr�ca�“vezirden�çobana�kadar�herkesin�e�it�oldu�u”�da�vurgulanm���t�r�(Gözler,�2006:15;�Tanör,�1998:72).�

�ltizam�usulü�ile�memleketin�“umur���maliyesini�bir�âdemin�yed�i�ihtiyar�na�ve�belki� pençe�i� cebrü� kahr�na� teslim”i� ifadesiyle� ortadan� kald�r�lm��t�r� (Gözler,�2006:12).�Ayr�ca�halktan�“her�ferdin�emlak�ve�kudretine�göre�bir�vergi�i�münasip�

Page 11: TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the pursuit of history international periodical for history and social research ...

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 207

tayin�olunarak�kimseden�ziyade��ey�al�nmamas�n�n”�emredilmesi�ile�de,�her�ferdin�gücü� nispetinde� vergi� vermesi� kabul� edilmi�tir� (Gözler,� 2006:13;� Abadan,�1940/I:31�38).�“Devletin�hüsn�i�idaresi�için�kavanin�i�cedidenin”�yay�nlanmas��ge�rekti�inin�belirtildi�i�Ferman’�n�hükümleri�aras�nda�her� ferdin�malî�gücü�nispe�tinde�vergi�vermesi,�devlet�giderlerinin�yap�lmas�na�ili�kin�kanunîlik�ilkesi,�asker�almada�adil�olma,�yarg�lamada�e�itlik,��rz,�namus�ve�can�emniyeti,�mülkiyet�hakk�,�müsaderenin�kald�r�lmas�,�e�itlik�ilkesi,�kanunlar�n�haz�rlanmas�,�kanunun�üstün�lü�ü�gibi�temel�ilkeler�yer�alm��t�r.”�(Gözler,�2006).�

Devrin�idarî�düzeninde�ve�hayat�nizam�nda�en�büyük�etkiye�sahip�olgu��üp�hesiz�dindir.�Müslümanlar� için� �slam’d�r.�Ferman’da�dinî� temayüllere�vurgu�ya�p�lmas��ulemadan�gelecek�tenkitleri�önlemek�amac��ta��d����ileri�sürülürse�de,�dev�rin�devlet�adamlar�n�n�dine�ba�l��olduklar��ve�geleneksel�ferman�haz�rlan���nda�da�dine�mutlak�yer�vermek�idarî�anlay��tan�ileri�gelmektedir.�Ferman’�n�giri��k�sm�n�da,� “Devleti� aliyemizin� bidayeti� zuhurundan� beru� ahkâm�� celîlei� kuraniye� ve�kavanini��eriyeye�kemaliyle�riayet�olundu�undan�saltanat��seniyyemizin�kuvvet�ve�miknet�ve�bilcümle�tebaas�n�n�refah�ve�mamuriyeti�rütbe�i�gayete�vas�l�olmu��iken�yüzelli� sene�vard�r�ki�gavaili�müteakibe�ve�esbab��mütenevveaya�mebni�ne��er’i��erife�ve�ne�kavanini�münifeye�inkiyad�ve�imtisal�olunmamak�hasebiyle�ev�velki� kuvvet� ve� mamuriyet� bilâkis� zaaf� ve� fakre� mubeddel� olmu�� ve� halbuki�kavanini� �eriyye� taht�nda� idare� olunmayan� memalikin� payidar� olamayaca��.”�ibaresi�ile�geleneksel�yap�n�n�muhafaza�edilmek�istenmesi,��er’i�yasalara�uyulma�d���� için�geri�kal�nd���n�,� terakki�etmenin�yolunun�da��er’i��erife�riayet�etmek�ve�avdet� etmekle�mümkün�olaca��� savunulmu�tur� (Kili,�Gözübüyük,� 1985:11).� Fer�man’da�bu�tür�ifadelerin�yer�alm���olmas�,��üphesiz�ulema�kesimini�memnun�et�mi�tir.�Ulema�ve�onlar�n�destekçileri,�dinin�Ferman’da�yer� te�kil�etmi��olmas�� ile�devlet�ile�olan�münasebetlerini�üst�seviyeye�ç�kartm��t�r.��

�Tanzimat’�n�De�erlendirilmesi�Türkiye’nin�canlan���ve�kendine�geli�� tarihinde�çok�önemli�bir�hadise�olarak�

de�erlendirilen� Tanzimat��� Hayriyye� (Ubicini,� 1998:31),� Osmanl�� Devleti’nin� re�form�tarihinin�temelli�bir�safhas�,�bir�devrin�ad��ve�ba�lang�c�d�r.�Bir�as�r�önce�ba��lam��� �slahat�� içte�ve�d��ta��ümullü�ve�debdebeli�surette� ilk� ilan�eden�Tanzimat���Hayriyyedir�(Bilsel,�1940/II:661).��

Devlet,�Tanzimat’la�oldukça�uzun�ve�felaketli�bir�zaaf�ve�tecerrüt�devresinden�sonra,� yeni� te�kilata� ve� de�i�ikliklere� te�ebbüs� etmi�tir.� Bu� tecerrüt� devresinde�Avrupa,�yeni��artlar�elde�etmi�,�bütün�dünyada�siyasî�ve�iktisadî�tefevvuk�ve�hâ�kimiyetini�kabul�etmi�tir.�Tanzimat,�Osmanl��Devleti’nin�yeni��artlara�intibak�et�mek� te�ebbüsü,�“hâkim�unsuru�Türk�olan�Osmanl��Devleti’nin�bir� tezahürü,�ya��amakta� devam� edebilmek� için,� silkinip� kalk�nma� te�ebbüsü,� ya�ama� kudretini�haiz� oldu�unu� gösteren� bir�merhalesi”� olarak� de�erlendirilmektedir� (Ongunsu,�

Page 12: TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the pursuit of history international periodical for history and social research ...

208 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

1940/I:9�10).� Bu� hareket� “yaln�z� bir� müessesenin� de�il,� bütün� devletin� yeniden�tensik�n��istihdaf�ediyor�ve�her�sahaya�te�mil�ediliyordu.”�(Ongunsu,�1940/I:10).�

Mecburî�kültür�de�i�imi� �eklinde�nitelendirilen� (Turhan,�1987:193)�Tanzimat�hareketi�ile�devletin�varl���n�n�devam��için,�Avrupa’n�n�küll�halinde�al�nmas��ge�rekti�i�dü�üncesi�hâkim�olmaya�ba�lam��t�r.��ç�ve�d���problemlerin�Avrupa�mede�niyeti�olmadan�katî� surette�ortadan�kald�r�lamayaca��� (Ery�lmaz,�1992:124)� inan�c�nda�olan�M.�Re�id�Pa�a,�“Biz�medeniyetsiz�hiçbir��ey�olamay�z.�O�medeniyet�de,�sadece� Avrupa’dan� bize� gelir...”� (Kodaman,� 1987:73)� ifadesinde� bu� dü�üncesini�aç�k�bir��ekilde�ortaya�koymu�tur.�Dönemin�önemli�devlet�adamlar�ndan�Ali�ve�Fuat�Pa�alar,�asr�n�gereklerini�almakla�devletin�içinde�bulundu�u�zevalden�kurtu�laca��� ümidini� ta��m��lard�r� (Akarl�,� 1978:12�15).� O� nedenle� Bat�� Medeniyeti’ne�girmekte��srarc��olmu�lard�r�(Gökalp,�1976:64).�

Tanzimat,� sadece� Bat�l�la�ma� hareketinden� ibaret� olmay�p,� imparatorlu�un�bütün�19.�as�r�tarihini�izah�eden�temel�bir�hadisedir�(�nalc�k,�2006:�14).�“Esas���sal�tanat��Avrupa�topra��nda�tesis�ve�takvim”�ve�“iktiza�y��asr�üzere�laz�m�olan��sla�hat���mülkiyenin�devam�n��tesis�eylemek”�(Ziya�Pa�a,�1978:95�96)�için�ilan�edilmi��olan�Tanzimat�Ferman�,�devlet�hayat�nda�özlenilen�bir�yenili�in�amme�faaliyetle�rine�ait�esaslarda�istenilen�de�i�ikliklerin�tarihî�ve�hukukî�bir�vesikas�d�r.�Tanzimat�hareketiyle�devlet�baka�ve�mevcudiyetini�güçlendirmek,�memleketi�eski�refah�ve�satvetine�ula�t�rmay��amaçlam��t�r� (Abadan,�2006:61,62).�Ayn��zamanda�Osmanl��sosyal�ve�ekonomik�yap�s�na�oldukça�süratli�bir�dönü�üm�kazand�rm���(Türköne,�1995:68�70)�ve�Türkiye�için�memleketin�yeniden�“tensik�ve�ihyas�na�müessir�yeni�bir�yol�açm��t�r.”�(Abadan,�1940/I:38).�

Abadan’�n�Avrupa’dan�mülhem�programl��bir��slahat�hareketi�olarak�gördü�ü�(Abadan,�1940/I:32)�Tanzimat,�Osmanl��Devleti’ne�Avrupa�tarz��bir�nizam�ve�idare��ekli�verme� te�ebbüsüdür� (Eren,�1970/11:710;�Uçarol,�1995:180).�Osmanl��cemiye�tinde�köklü�de�i�imler�meydana�getirmesi�aç�s�ndan�da�siyasî�bir�eser�olarak�da�de�erlendirilmektedir�(Çal�k,�1989:3�5).�

Ongunsu�biraz�daha�ileri�olarak,�“siyasî�rejim�bak�m�ndan�Tanzimat,�keyfi�ve�müstebit�mutlakiyetle�millî�hakimiyet�rejimi�aras�nda�bir� intikal�devresi”dir�(On�gunsu,� 1940/I:9)� demektedir.� Mardin’de� Tanzimat� Ferman�’n�n� siyasî� tefekkür�tarihimizin� çok� mühim� bir�merhalesini� te�kil� etti�ini� ifade� etmektedir� (Mardin,�2006:91).�

Osmanl�� ça�da�la�mas�n�n� en� önemli� a�amas�n�� te�kil� eden� Tanzimat;� idarî,�adlî�alanlarda�meydana�getirdi�i�reformlarla,�Osmanl��siyasî�dü�üncesinde�oldu�u�kadar,� sosyal�ve�kültürel� hayat�nda�da� önemli� de�i�im�meydana�getirmi�tir.� Bu�de�i�im,� toplum� ve� devlet� müesseselerinde� de� kendini� göstermi�tir� (Kuran,�1981:1452�1453;�Turhan,�1987:150).�Ancak,�Tunaya’ya�göre�ba�lang�çta�Tanzimat’�n�hedefi� topyekün� devlet� müesseselerini� ortadan� kald�rmak� de�ildi� (Tunaya,�1999:30).�Tanzimatç�lar,�toplum�katmanlar�n��kendi�istekleri�do�rultusunda�de�i��tirme�hissiyat��ile�(Tezel,�1995:143)�topluma�yeni�bir�teceddüd�ü�hayat�kazand�r�

Page 13: TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the pursuit of history international periodical for history and social research ...

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 209

mak� istemi�lerdir� (Akgül,� 1999:121).� “Dahildeki� icraata,� vazolunan� kanunlara,�k�yafetteki�ve�ya�ay��taki�az�çok�de�i�ikliklere�bakarak,�Tanzimat’�,��ark�Medeni�yeti� dairesinden� Garp� Medeniyeti� dairesine� geçi�� devresi”� (Ongunsu,� 1940/I:9)�olarak�de�erlendirmek�gerekir.� “Devlet�i�Osmaniyenin� te�kilat��� haz�ras�n�n� esas�sahibi”� (Mehmet�Memduh,� 1326:4)� olan� ve� ortaya� koydu�u� geli�melere� binaen�mebde�i� saadet� (Türköne,� 1994:75;� kr�.�Ongunsu,� 1940/I:11)� olarak� an�lan� Tanzi�mat’a�kadar�yap�lan��slahat�te�ebbüsleri�bir�program�dâhilinde�haz�rlanmam��t�r.��

Osmanl���slahat�hareketleri,�Tanzimat’a�kadar�aksak�bir�biçimde�devam�eder�ken,� Tanzimat’la� birlikte� h�z� kazanm��t�r� (Berkes,� 1975:207).� Tanzimat� hareketi,�devleti�kurtarmak� için�her� �eyin�enine�boyuna� tart���ld����geni��kapsaml�� �slahat�hareketidir� (Uyan�k,�1999/II:184).�Tanzimat,�yenile�me�hareketinin�derli� toplu� ilk��slahat�program��özelli�ini�de�ta��maktad�r�(Abadan,�1940/I:38).�Osmanl���mpara�torlu�u’nu� Avrupa’ya� yakla�t�racak� bir� �slahat� hareketi� olarak� tasarlanm��t�r�(Abadan,� 1940/I:39).�Ayr�ca�devlet� ve� toplum�hayat�na�Bat�� usul� ve� kaidelerinin�iktibas� edilerek,� devlette� Avrupa’ya� benzer� bir� idare� tarz�� tesis� etmekten� ibaret�programl��bir� reform�(Eren,�1970/11:710),�kültür�ve� �slahat�hareketi�olarak�de�er�lendirilmektedir�(Gencer,�1970:7�8).�Tanzimat�reformlar�,�devletin�maddi�sorunla�r�na�bir�çözüm�bulmak�maksad�ndan�öteye�giderek;�sosyal�ve�fikri�yap�da�da�bir�tak�m�de�i�imler�husule�getirerek�(Koray,�1991:116�117),�Bat��fikirlerine�kap��ara�lam��t�r� (Ülken,� 1948:23).�Ancak�devletin� çökü�üne� bir� çare� bulmak� için,� gerekli�tedbirleri�almada�ba�lang�çta�prensipsizli�e�ve�çeli�ki� içine�dü�ülmü�tür�(�nalc�k,�1963:27,�614�vd).�Ahmet�Cevdet,�devletin��slahatlara�mutlak�surette�ihtiyac��oldu��unu,�ancak�yap�lacak��slahatlar�n�“bizim�baz��ahvâl�i�husûsiyemiz�var�ki,�ba�ka�devletlere� nâfî� olan� bize� zarârl�”� (Turan,� 1985:16)� olaca��n�� dü�üncesinden� yola�ç�karak�Tanzimatç�lar��uyarm��t�r.��

Tanzimat�yenilikleri� ile� devletin� bozulan�düzeni�yeniden� �slah� edilerek,� eski��anl�� devirlerine� ula�mak� hedeflenmi�tir� (Eren,� 1970/11:710).� Di�er� bir� ifadeyle�ihkâk���hak��yeniden�temin�edilmek� istenmi�tir.�Tanzimat,�bu� iste�in�bir�neticesi�olarak�haz�rlanm��t�r�(�nalc�k,�1964/18:�603�623;�Karal,�1964/18:561�601;�Gökbilgin,�1967/21:83�111).��

“Akvam���Osmaniye’ye�bah�olunan�hukukî�hürriyet�ve�teminat�n��muhtevi�bir�berat”�(Engelhardt,�1976:39)�olan�Tanzimat,�en�az�iki�as�rdan�beri�devleti�ihya�et�mek� maksad�yla� ihtiyaç� duyulan� �slahat�n� ve� temayüllerinin� tatbikat� sahas�na�intikal�ettirilmi��bir�a�amad�r�(Gökbilgin,�1967:93;�Velidedeo�lu,�1940:167;��nalc�k,�1992:2).�Devleti,�Avrupa’n�n�modern�usullerine�göre�yeniden�tanzim�etmek�iddia�s�nda�olan�Tanzimat,��nalc�k’a�göre�tam�bir�Bat�l�la�ma�hareketi�olmu�tur�(�nalc�k,�1992:1�2).��

� ihkâk-� hak: bir hakk� usulü dairesinde yerine getirme, bir hakk� murâfaa ve mûhakeme neticesinde ispat ve îzhar etme. Bkz; Devellio�lu, 2001:416.; Ye�in, 1992:257. Fertlerin u�rad�klar� haks�zl�lar�n ortadan kald�r�lmas� ve padi�ah�n hakem rolünü üst-lenmesi demektir. Mardin, 2002/I:48.

Page 14: TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the pursuit of history international periodical for history and social research ...

210 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Tanzimat�Dönemi�yenile�me�anlay���nda�iki�hâkim�görü��vard�r;�ilki�Avrupa�kültür� ve� medeniyetinden� etkilenerek� (Eren,� 1993:710),� Bat�l�� kurumlar�� hiçbir�süzgece� ve� de�erlendirmeye� tabi� tutmadan� bütünüyle� iktibas� etmek,� di�eri� de�devletin�kendi�tarihini�ve�kültürünü�baz�almak�(Ömer�R�za,�1335:120�122).�Bu�iki�görü�,�bütün�Bat�l�la�ma�tarihimiz�boyunca�devam�etmi�tir.�Liberal�ve�özgürlükçü�dü�üncelerin� gelmesi� ve� geli�mesine� zemin� haz�rlamakla,� yeni� bir� ayd�n� s�n�f�n�olu�mas�nda�da�büyük�rol�oynam��t�r�(K�l�çbay,�1992:78).�

Tanzimat,� i�levini�kaybeden�ve�a��r,� aksak�bir� �ekilde� ilerleyen� idareye�yeni�bir�düzen�getirmek�için�idarî�alanda�birtak�m�yenilikler�meydana�getirmi�tir��(Sen�cer,�1984:38�39).�Bat�l��manada�müesseselerin�ihdas�edilmesi�bu�dönemde�gerçek�le�mi�tir.� Yeni� kurulan� müesseslerin� yan�nda� mevcut� müesseselerin� varl���� da�devam�ettirilmi�tir.�Tanzimat,�bu�yap��gere�i�bir�dualite�ya�am��t�r.�Gelene�e�ba�l��olan�tutucu�çevreleri�gözetmek�amac�yla�telifçi�ve�ikici�bir�hareket�tarz��benimse�mek�durumunda�kal�nm��t�r�(�nalc�k,�1963/27:618).�Bu�izah�do�ru�olmakla�birlikte,�o�devrin�yap�s�n��ve��artlar�n��göz�önüne�alarak,�o��ekilde�bir�yoruma�tabi�tutmak�daha�do�ru�olur�kanaatindeyiz.�Devrin�önemli�devlet�adamlar�ndan�ve�Tanzimat���Hayriyye’nin�mimarlar�ndan�Mustafa�Re�it�Pa�a,�zaman�n�n��artlar�na�haiz�olmas��bak�m�ndan,�Tanzimat���Hayriyye’nin��er’i��erife�uygunlu�unun�tespit�edilmesini�Abdülaziz’den� istemi�tir� (Bilsel,� 1940/II:667).�Re�it� Pa�a,� Tanzimat’�n� tatbik� edil�mesi�için�Bat�l��müesseselerin�ihdas�edilmesi�ile�birlikte,�mevcut�müesseselerin�ilga�edilmesini�dü�ünüp�dü�ünmedi�ini�bilemiyoruz.�Bu�hususta�herhangi�bir�malu�mattan�da�söz�edilmemektedir.�Dü�ünmü��dahi�olsa,�dönemin�ko�ullar�n�n�buna�haz�r� olmad���� bilincinden� hareketle,� yumu�ak� bir� geçi�� yapmay�� daha� uygun�görmü��olabilir.�Re�it�Pa�a,�Tanzimat’��haz�rlarken�aceleci�olmam��,�enine�boyuna�dü�ünmü�,�müzakereler�yapm��,��er’i��erife�uygunlu�unu�inceletmi��ve�bütün�bu�geli�melerin�neticesinde�ilan�edilmesine�karar�vermi�tir.��

Tanzimat,�hukukta�da�bir�tak�m�de�i�im�getirmi�tir.�Türkiye’de�teknik�anlam�da� kanunla�t�rma� hareketleri,� Tanzimat� ile� birlikte� ba�lam��t�r� (Edi�,� 1979:47).�“Tanzimat,� Osmanl�� tarihinde� yaz�l�� kanunlar� haz�rlama� çabalar�nda� önemli� bir�dönüm� noktas�� olmu�tur.”� (Gökbilgin,� 1967:95).� Hukukta� Bat�’ya� benzemenin�temellerinin� at�lmas�� (Ahmet� Cevded� Pa�a,� 1281� (1865):158)� ve� Osmanl�� hukuk�tarihinde�iktibas�hareketi�Tanzimat’la�ba�lam��t�r.�Tanzimat’la�“yarg�lanma�hakk�”�tan�nm��,�“yarg�lanmadan�kimseye�ceza�verilemez”�ilkesi�kabul�edilmi�tir�(Gözler,�2000:9;�Üçok,�Mumcu,�1985:313).�

Avrupa’dan� ça�da�� hukuk� kaideleri� iktibas� edilerek,� hukuk� sistemimiz�mo�dern�bir�görünüme�kavu�maya�ba�lam��t�r.�Frans�z�hukuk�kurallar�n�n� tercüme�sinden�Bat�l��usullere�göre�kanunlar�olu�turulmu�tur.�Ancak�geleneksel� �er’i�ka�nunlar�ve�mahkemeler� la�vedilmemi�tir.�Kanunlarda�ve�mahkemelerde��er’i�hu�kuk�kurallar�� ile� Bat�l��modern�hukuk�kurallar�na� ba�l��mahkemelerin� bir� arada�bulunmas�,�hukukta�bir� ikilik�ya�anmas�na�neden�olmu�tur.�Bu� iki�ba�l�l�k,� idarî�anlamda�birtak�m�s�k�nt�lar�ya�anmas�na�yol�açm��t�r.�Hukuk�kurallar�,��er’i�kaide�

Page 15: TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the pursuit of history international periodical for history and social research ...

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 211

lere�göre�mi�yoksa�Bat�l��modern�hukuk�kurallar�na�göre�mi�olu�acakt�?��er’i�mah�kemeler�ve�hukuk�kurallar��Tanzimat’tan�sonra�kald�r�labilir�mi�idi?�Köklü��slahat�lar�n�yap�lmaya�ba�lad����bir�dönemde�bunun�yap�lmas��beklenebilir.�Ancak�yüz�y�llar�boyu�yerle�mi��kurum�ve�al��kanl�klar��bir�anda�devlet�ve�toplum�hayat�n�dan�söküp�atmak�sosyolojik�aç�dan�mümkün�gözükmemektedir.�Tanzimat’�n�ya�p�s��gere�i�mevcut�müesseseler�ya�muhafaza�edilecek�ya�da�modern�hale�getiril�meye� çal���lacakt�.� Eskinin� kald�r�larak� yeninin� getirilmesi� anlay���� hâkim� olma�m��t�r.� Geleneksel� müesseselerin� kald�r�lmamas�n�� birkaç� nedene� ba�layabiliriz;�devrin�idarecilerinin�geleneksel�ve�yerle�ik�düzene�olan�inanç�ve�ba�l�l�klar�,�bu�nun�yan�nda�toplumun�eski�düzeni�benimsemi��olmas�,�d��ardan�gelecek�bir�de�i��imi�kabul�etmedeki�isteksizli�i,�devrin�köklü�de�i�imleri�kald�racak�yap�ya�henüz�haz�r�olmay���� ile�M.�Re�it�Pa�a’n�n�Matternich’in� etkisinde�kalmas�.�Matternich,�Re�it� Pa�a’ya� Avrupa’dan� al�nacak� yeniliklerin� ve� kaidelerin� kendi� bünyesine�uygun�olup�olmamas�na�göre�al�nmas��ve�adapte�edilmesinin�yollar�n�n�aranmas��gere�ini�tavsiye�etmi�tir�(Timur,�1940/II:703�708).�

Tanzimat’la,�mevcut�hukuk�kurallar�n�n�muhafaza�edilerek��slah�edilmelerinin�ilk�ad�m�;�Ceza�Kanunnamesi,�Kanunname�i�Arazi,�Mecelle�i�Ahkam�i�Adlîye�ve�Hukuku� Aile� Kararnamesi� haz�rlanarak� at�lm��t�r.� Hukuk� kurallar�nda� �slamî�referanslar�dikkate�al�narak�ça�a�uygun�hukuk�kurallar��olu�turulmaya�çal���lm���t�r.�Ancak�bu�hukuk�kaideleri�mevcut�hukuk�sorunlar�n�� tam�anlam�yla�ortadan�kald�ramam��t�r.�Burada��u�soru�akla�gelebilir;�Bat�’dan�yap�lan�hukuka�dair�ikti�baslar�ile�geleneksel�hukuk�nizam��ayr��t�r�lmayarak,�birbirini�tamamlayarak,�tüm�tebaaya�uygulanabilecek� bir� hukuk� düzeni� geli�tirilebilir�miydi?� Böyle� bir� çal���maya�te�ebbüs�edilmemesi,�bu�soruya�cevap�vermemizi�güçle�tiriyor.��

Tanzimat�Ferman�’nda�e�itim�ö�retime�dair�bir�madde�yer�almamas�na� ra��men,��slahat�n�en�dikkate�de�er�olan��e�itim�ve�ö�retim�alan�nda�yap�lan��slahat�lard�r�(Antel,�1940:446).�Bat�l��e�itim�kurumlar�n�n�aç�lmas�n�n�yan�nda�medresele�re�dokunulmam��,�hatta�medreselerin��slah�na�yönelik�te�ebbüsler�de�yap�lm��t�r.�Geleneksel�e�itimin�yan�nda�modern�e�itim�kurumlar�n�n�aç�lmas�,�e�itimde�ikilik�meydana� getirmi�tir.� Böylece� e�itim� sahalar�� birbirinden� ayr�lm��t�r� (Unat,�1964:93�119).�Ancak,�yeni�aç�lan�e�itim�kurumlar�n�n�tedrisi�için�laz�m�gelen�hoca�lar�n�büyük�ço�unlu�u�medrese�hocalar�ndan�tedarik�edilmi�tir.�

Tanzimat��slahatlar�nda�medreselerin�ani�bir�ink�taa�u�rat�lmas�,�ba�ta��slahat�kar��tlar�n�,� ulemay�,� talebe�i� ulumu� ve� medrese� zihniyetini� benimsemi�� halk�n�tepkisini�çekecekti.�Devlet�ricalince�bu�dü�ünülmü��olacak�ki�mevcut�müessesele�rin�ortadan�kald�r�lmas��yoluna�gidilmemi�tir.�Klasik�kurumlar�n�bir�anda�ortadan�kald�r�lmas�,��slahatç�lar��zor�durumda�b�rakabilirdi.�19.�yüzy�l�n�ba�lar�nda�köklü��slahatlar�n� lüzumuna� inanm��� �slahatç�� padi�ah� III.� Selim’in� kar��la�t����menfur�hadisenin�üzerinden�çokça�bir�zaman�da�geçmemi�tir.�Bu�tür�hadiselerin�örnekleri�apaç�k�ortada�dururken,�köklü�bir��slahata�giri�mek�yerine�daha�temkinli�bir��sla�hat� yapman�n� daha� do�ru� bir� hareket� olaca��� dü�ünülmü�� olsa� gerektir.� Re�it�

Page 16: TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the pursuit of history international periodical for history and social research ...

212 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Pa�a,�Tanzimat�Ferman�’n��Gülhane�ad�yla�matuf�meydanda�okumaya�giderken,�Karal’�n� hakl�� olarak� belirtti�i� “mütereddiddi”� ifadesi,� Re�it� Pa�a’n�n� çekimser�oldu�unu�göstermesi�bak�m�ndan�dikkate�de�erdir�(Karal,�2006).�

Tanzimat�Ferman�,�telifçi�bir�yakla��m�ortaya�koymu�tur.�Bir�yandan�yeni�ya�salar�n�gereklili�inden�ve�bu�yasalarla�yap�lacak�olan�düzenlemelerden�söz�edil�mekte,�di�er�yandan�da�bu�yeni�yasalar�n,��er’i�yasalar�n�bir�parças��oldu�u�anla�m�na�gelecek�ifadelere�yer�verilmektedir.�Bu�yakla��m�tarz�n�,�o�günün�toplum�ve�devlet�ya�am�na�egemen�olan�anlay���içerisinde�do�al�kar��lamak�gerekir�(�nalc�k,�1963/27:617�618).�Ferman,�bu�gelene�e�ba�l��olan�tutucu�çevreleri�gözetmek�ama�c�yla� telifçi� ve� ikici� bir� hareket� tarz�� benimsemek�durumunda�kalm��t�r� (�nalc�k,�1964:618).�

�SONUÇ�Osmanl��Devleti,�görkemli�ve�kudretli�mevcudiyetinin�kaybolmaya�ba�lad����

17.�yüzy�lda,�devletin� ileri�gelenleri,�devletin�sorunlar�n��bulmak�ve�bu�sorunlar��çözmek�için�layihalar�haz�rlam��lard�r.�Bu�çözüm�önerileri�ile�devletin�aksakl�klar��kendi�metotlar�na�göre�halledilmeye�çal���lm��,�ancak�muvaffak�olunamam��t�r.��

Devletin�askerî�ba�ar�s�zl�klar��ve�buna�ba�l��olarak,�devletin�dâhili�ve�harici�problemleri�giderek�artm��,�mevcut�problemlerin�halli�için�Lale�Devrinden�ba�la�yarak�II.�Mahmut’a�kadar�bir�dizi� �slahat� te�ebbüslerinde�bulunulmu�,�ancak�bu�faaliyetler�de�sorunlar��ortadan�kald�ramam��t�r.�

1839’da�Gülhane�Meydan�’nda� okunan�Hatt���Hümayun� ile�Osmanl��Devle�ti’nde�Bat�l�la�mada�yeni�bir�dönem�ba�lam��t�r.�Tanzimat�Dönemi�ad��verilen�bu�devir,� Bat�l�la�ma� tarihimizin� mebdeî� olarak� de�erlendirilmi�tir.� Ba�ta� padi�ah�olmak�üzere,�Mustafa�Re�it�Pa�a�ve�di�er�devlet�ricali,�zamanlar�na�kadar�aksakta�olsa� ilerleyen� �slahatlara� bir� çeki� düzen� vermeye� çal��m��lard�r.�Devleti� kudretli�oldu�u�eski�gücüne�bir�an�evvel�kavu�turmak�maksad�ndan�hareketle,�köklü�bir��slahat�reformuna�gitmi�lerdir.���

Tanzimat� Dönemini� ba�latan� Hatt��� Hümayun,� muhteva� ve� �ekil� aç�s�ndan�muhtelif�yorumlara�tabi�tutulmu�tur.�Onun�berat,��artname,�charte,�ferman�ya�da�anayasa� oldu�u� ileri� sürülmü�tür.� Ferman,�muhteva� ve� �ekil� bak�m�ndan�hangi�yoruma� tabi� tutulursa� tutulsun,�meydana�getirdi�i� reformlar,�Osmanl��devlet�ve�toplum�yap�s�nda�büyük�dönü�ümler�ve�de�i�imler�ya�atm��t�r.��

Tanzimat,�Osmanl��Devleti’nin�idarî,�malî,�ilmî,�fennî,�sosyal�ve�kültürel�sorun�lar�n��bir�anda�ortadan�kald�ramam��,�ancak�mevcut�problemlerin�tespiti�aç�s�ndan�önemli� bir� ad�m� olmu�tur.� Devletin� sadece� yönetim� ve� iktisadî� aç�dan� yeniden�te�kil�edilmesi�dü�ünülmemi�,�tebaan�n�müsavat�n�n�ve�kanun�önünde�e�itli�inin�hukukî�bak�mdan�teminat�alt�na�al�nd����ilkesi�de�benimsenmi�tir.�Bunun�yan�nda�vergilerin� düzenlenmesi,� herkesin� geliri� nispetinde� vergi� vermesi,� angaryan�n�kalkmas�,�can�ve�mal�güvenli�inin�sa�lanmas��maddeleri,�ça�da�la�ma�ad�na�son�derece�dikkate�muciptir.�Ferman’da,� tebaan�n�devlete�sadakatle�ba�lanmas�n�� te�

Page 17: TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the pursuit of history international periodical for history and social research ...

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 213

min�etmek,�Avrupa’y��yat��t�rmak�ve�onun�güvenini�kazanmak�dü�üncesini�sa��lamak�amac��da�yer�almaktad�r.�Devlet;� idarî,�hukukî�ve�malî�alanlarda�Bat�’dan�iktibas�yoluyla�bir�de�i�ime�gitmi�tir.�Bununla�modern�bir�devlet�müessesesi�olu��turmak�amaçlanm��t�r.�Ancak�yeni�müesseseler�te�ekkül�edilirken,�geleneksel�mü�esseselere�dokunulmayarak�bir� ikilem�ya�anm��t�r.�Bu� ikil�yap��hukukta�ve� idarî�mekanizmada�birtak�m�kar���kl�klar�meydana�getirmi�tir.�Tanzimat�ricali,�de�i�i�mi,�geçmi�e�dokunmama�prensibinden�hareketle�gerçekle�tirmeye�çal��m��t�r.��

Neticeleri�ne�olursa�olsun�Tanzimat,�ülkemizde�modern�devlet�kurumlar�n�n�temellerinin� at�lmas�n�� sa�lad���� gibi,� hukuk� devletine� giden� yolu� da� açm��t�r�(Kabo�lu,�1998:101).�Hatt���Hümayun,�Osmanl��geleneksel�hukuk�sisteminin�Bat��hukuku� ile� de�i�tirilmesine� ön� ayak� olmu�tur.�Aç�k� yarg�� usulünün�getirilmesi,�tebaaya�e�it�haklar�verilmesi,�devlet�müesseselerinde�dinsel�olgular�n�yerini�mo�dern�uygulamalar�n�getirilmesi�ile�laik�devlet�anlay���n�n�ilk�ad�m��at�lm��t�r�(Or�tayl�,�1994:167).�Ancak�Bat�’dan�iktibas�edilen�kanunlar,�Yeni�Osmanl�larca�tenkit�edilmi�tir.�Nam�k�Kemal,�“�slam�dininin�medeniyetin�her� türlü� ihtiyaçlar�n��kafi�gelecek� yönleri� varken,� gidildi� Bat�’n�n� kanunlar�� kodifike� edildi.”� diyerek,� Bat��orijinli�kanunlara�menfî�bak���n��ortaya�koymu�tur�(Sungu,�1940/I:802).�Fransa’dan�ithal�edilen�kanunlar�n,�mevcut��er’i�ve�örfî�kanunlarla�çat��m���olmas�,�Yeni�Os�manl�lar�gibi�dü�ünenleri�hakl��ç�kartm��t�r�(Davison,�1968:83).�

Tanzimat,�bütün�aksakl�klar�na�ra�men,�ortaya�koydu�u�reformlarla,�me�ruti�yetin�ve�cumhuriyetin� temellerini�atm��t�r.�Bu�aç�dan�Tanzimat;�Türk�fikir,� idarî,�malî�ve�hukukî�yap�s�n�n�ça�da�la�mas�n�n�mihenk�ta��d�r.��

Page 18: TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the pursuit of history international periodical for history and social research ...

214 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Kaynakça�Abadan,� Yavuz,� “Tanzimat� Ferman�’n�n� Tahlili”,�Tanzimat,� (yay.� haz.�Halil� �nalc�k� –�Mehmet�

Seyitdanl�o�lu),�Phoenix�Yay,��stanbul�2006.�Abdurrahman��eref,�“�lave�i�Na�ir”,�Tarih�i�Lütfi.�C.�8,�Sabah�Matbaas�,��stanbul�1328.�Abdurrahman� �eref,� Tarih� Söyle�ileri� (Muhasebe�i� Tarihiyye),� (sad.� Mübeccel� Nami� Duru),�

Sucuo�lu�Matbaas�,��stanbul�1980.��Ahmet�Cevdet�Pa�a,�Kavâid�i�Osmânîye,�Matbaa�i�Amire,��stanbul�1865.��Ahmet�Cevdet�Pa�a,�Tarih�i�Cevdet,�C.�3,�Üçdal�Ne�riyat,��stanbul�1943.��Ahmet�Rasim,�Osmanl���mparatorlu�u’nun�Reform�Çabalar���çinde�Bat���Evreleri,�(hazl.�H�fz��Veldet�

Velidedeo�lu),�Ça�da��Yay�nlar�,��stanbul�1987.��Alt�nay,�Ahmet�Refik,�Lale�Devri,�Ba�bakanl�k�Kültür�Müste�arl����Kültür�Yay�nlar�,�Ankara�1973.��Akarl�,�Engin�Deniz,�Belgelerle�Tanzimat,�Bo�aziçi�Üniversitesi�Yay�nlar�,��stanbul�1978.�Akgül,�Mehmet,�Türk�Modernle�mesi�ve�Din,�Çizgi�Kitapevi,�Konya�1999.��Aktaran,� �lyas,�Türkiye’de�Demokratikle�me�Süreci� ve�Sorunlar�,� (Bas�lmam���Yüksek�Lisans�Tezi),�

Ankara�1996.�Aky�lmaz,�Gül,�Osmanl��Diplomasi�Tarihi�ve�Te�kilat�,�Konya�2000.�Akyüz,�Yahya,�Türk�E�itim�Tarihi,�A.Ü.E.F.�Yay.,�Ankara�1989.��Ald�kaçt�,�Orhan,�Anayasa�Hukukumuzun�Geli�mesi�ve�1961�Anayasas�,��stanbul�Üniversitesi�Hukuk�

Fakültesi�Yay�nlar�,��stanbul�1982.��Antel,�S.�Celal,�“Tanzimat�Maarifi”,�Tanzimat�I,�Maarif�Vekaleti�Yay.,��stanbul�1940.��Baysun,�Cavit,�“Mustafa�Re�it�Pa�a”,�Tanzimat,�C.�2,�Maarif�Bas�mevi,��stanbul�1975.��Berkes,�Niyazi,�Türkiye’de�Ça�da�la�ma,�Do�u�Bat��Yay.,��stanbul�1975.��Beydilli,�Kemal,�“Islahat”,�T.D.V.�.A.,�C.�19,�T.D.V.�Yay.,��stanbul�1999.��Beydilli,�Kemal,�“Seyyîd�Mustafa�Risalesi”,�Tarih�Enstitüsü�Dergisi,�S.�13,��stanbul�1987.�Bilsel,�Cemil,�“Tanzimat’�n�Haricî�Siyaseti”,�Tanzimat,�C.�2,�Maarif�Matbaas�,��stanbul�1940.�BOA,�Tanzimat���Hayriye�Defteri,�no�1,�s.1�3.�Bozkurt,� Gülnihal,� Bat�� Hukukunun� Türkiye’de� Benimsenmesi,� (1839�1939),� T.T.K.� Yay.,� Ankara�

1996.��Çad�rc�,�Musa,� “Ankara� Sanca��nda�Nîzâm���Cedîd�Ordusunun�Te�ekkülü� ve�Nîzâm���Cedîd�

Askerî�Kanunnâmesi”,�Belleten,�C.�36,�S.�41,�1972.��Çal�k,�Sad�k,�“Tanzimat”,�Türkiye�Günlü�ü,�S.�8,�Ankara�1989.�Çataltepe,�Sipahi,�“III.�Selim�Devri�Askerî�Islahat�,�Nîzam���Cedîd�Ordusu”,�Osmanl�.�C.�7,�Yeni�

Türkiye�Yay�nlar�,��stanbul�1999.�Çataltepe,� Sipahi,�19.�As�r� Ba�lar�nda�Avrupa�Dengesi� ve�Nizam��� Cedid�Ordusu.� (yay.� haz.�Ya�ar�

Selçuk),�Göçebe�Yay�nlar�,��stanbul�1997.�Davison,�Roderic,�Turkey,�Prentice�Hail,�Newyork�1968.�Devellio�lu,�Ferit,�Osmanl�ca�Türkçe�Lügat,�Ayd�n�Kitapevi,�Ankara�2001.�Düstur�1.�Tertip,�1.Cilt,��stanbul�1289,�s.�124�126.�Edi�,�Seyfullah,�Medenî�Hukuka�Giri��ve�Ba�lang�ç�Hükümleri,�A.Ü.H.F.Y.,�Ankara�1979.�Engelhardt,�Eduard,�Tanzimat,�(çev.�Ayla�Düz),�Milliyet�Yay�n�,��stanbul�1976.�Eren,�A.�Cevat,�“Tanzimat”,��slâm�Ansiklopedisi,�Cilt�11,�MEB,��stanbul�1993.�Eren,�A.�Cevat,�“Selim�III”,��.A.,�C.�10,�M.E.B.�Yay.,��stanbul�1960.�Eren,�A.�Cevat,�“Tanzimat”,��.A.,�C.�11,�M.E.B.,��stanbul�1970.�Ery�lmaz,�Bilal,�Tanzimat�ve�Yönetimde�Modernle�me,���aret�Yay�nlar�,��stanbul�1992.�F�nd�ko�lu,�Z.�Fahri,�“Tanzimat’ta��çtimaî�Hayat”,�Tanzimat,�C.�2,�Maarif�Bas�mevi,��stanbul�1940.�Gencer,�Ali��hsan,�“Osmanl��Türklerinde�Denizcilik”,�Yeni�Türkiye�Osmanl��Özel�Say�s�,�C.�1,�An�

kara�2001.�Gencer,� Ali� �hsan,� “Tanzimat� Ferman�’n�n� �lan�� ve� Tatbiki� Meseleleri”,� 150.� Y�l�nda� Tanzimat,�

Ayd�nlar�Oca���Yay�n�,��stanbul�1970.�

Page 19: TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the pursuit of history international periodical for history and social research ...

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 215

Gencer,�Ali��hsan,�Bahriye’de�Yap�lan�Islahat�Hareketleri�ve�Bahriye�Nezâretinin�Kurulu�u,�1789�1967,��.Ü.E.F.�Yay.,��stanbul�1985.�

Gökalp,�Ziya,�Türkle�mek��slamla�mak�Muas�rla�mak,�(haz.��brahim�Kutluk),�K.B.Y.,�Ankara�1976.�Gökbilgin,�Tayip,�“Nizam���Cedîd”,��.A.,�C.�9.,�M.E.B.,�Ankara�1997.�Gökbilgin,�Tayip,�“Tanzimat�Hareketinin�Osmanl��Müesseselerine�ve�Te�kilat�na�Etkileri”,�Belle�

ten,�C.�21,�1967.�Gözler,�Kemal,�Anayasa�Hukukuna�Giri�,�Ekin�Kitabevi,�Bursa�2006.��Gözler,�Kemal,�Anayasa�Normlar�n�n�Geçerlili�i�Sorunu,�Ekin�Kitapevi,�Bursa�1999.�Gözler,�Kemal,�Türk�Anayasa�Hukuku,�Ekin�Kitapevi,�Bursa�2000.�Hanio�lu,�M.��ükrü,�Bir�Siyasal�Dü�ünür�Olarak�Dr.�Abdullah�Cevdet�ve�Dönemi,��leti�im�Yay.,��s�

tanbul�1985.�Hourani,� Albert,�The� Ottoman� Background� of� the� Modern�Middle� East,� The� University� of� Essex,�

London�1969.��nalc�k,�Halil,�“Tanzimat’�n�Uygulanmas��ve�Sosyal�Tepkileri”,�Belleten,�C.�27,�1963.��nalc�k,�Halil,�“Gülhane�Hatt���Hümayûnunda�Bat�’n�n�Etkisi”,�Belleten,�C.�XXVII,�S.�112,�1967.��nalc�k,�Halil,�“Sened�i��ttifak�ve�Gülhane�Hatt���Hümayunu”,�Belleten,�C.�18,�1964.��nalc�k,�Halil,�“Tanzimat�Nedir?”,�Tanzimat,� (yay.�haz.�Halil� �nalc�k�–�Mehmet�Seyitdanl�o�lu),�

Phoenix�Yay.,��stanbul�2006.��nalc�k,�Halil,�“Tanzimat’�n�Uygulanmas��ve�Sosyal�Meseleler”,�Tanzimat,�(yay.�haz.�Halil��nalc�k�

–�Mehmet�Seyitdanl�o�lu),�Phoenix�Yay.,��stanbul�2006.��nalc�k,�Halil,�“Tanzimat’�n�Uygulanmas��ve�Sosyal�Tepkileri”,�Belleten,�C.�18,�1964.��nalc�k,�Halil,�Osmanl�’da�Devlet,�Hukuk,�Adalet,�Eren�Yay.,��stanbul�2000.��nalc�k,�Halil,�Tanzimat�ve�Bulgar�Meselesi,�Eren�Yay.,��stanbul�1992.�Kabo�lu,� �brahim�Ö.,� “Türkiye’de�Hukuk�Devletinin�Geli�imi”,�Hukuk�Devleti.� (der.�Hayrettin�

Ökçesiz),�Afa�Yay�nlar�,��stanbul�1998.�Kapani,�Münci,�Kamu�Hürriyetleri,�Yetkin�Yay�nlar�,�Ankara�1993.�Karal,�E.�Ziya,�“Gülhane�Hatt���Hümayununda�Bat�’n�n�Etkisi”,�Belleten,�C.�18,�1964.�Karal,�E.�Ziya,�“Gülhane�Hatt���Hümayununda�Bat�’n�n�Etkisi”,�Tanzimat,�(yay.�haz.�Halil��nalc�k�

–�Mehmet�Seyitdanl�o�lu),�Phoenix�Yay.,��stanbul�2006.�Karal,�E.�Ziya,�“Nizam���Cedîd’e�Dair�Layihalar”,�Türk�Tarih�Vesikalar�,�S.�1,�2,�3,�1942.�Karal,�E.�Ziya,�“Tanzimat’tan�Evvel�Garpl�la�ma�Hareketleri”,�Tanzimat,�C.�1,�Maarif�Bas�mevi,�

�stanbul�1940.�Karal,�E.�Ziya,�Osmanl��Tarihi,�C.�5,�T.T.K.,�Ankara�1995.�Karal,�E.�Ziya,�Selim�III’ün�Hatt���Hümâyûnlar�,�T.T.K.,�Ankara�1988.�Kaynar,�Re�at,�Mustafa�Re�it��Pa�a��ve�Tanzimat,�T.T.K.,�Ankara�1985.�K�l�çbay,�Mehmet�Ali,�Do�unun�Devleti�Bat�n�n�Cumhuriyeti,�Gece�Yay.,�Ankara�1992.�Kili,�Suna�–�A.��eref�Gözübüyük,�Türk�Anayasa�Metinleri,�Türkiye����Bankas��Yay�nlar�,�Ankara�

1985.�Kodaman,�Bayram,�“Mustafa�Re�it�Pa�a’n�n�Paris�Sefirlikleri�Esnas�nda�Takip�Etti�i�Genel�Politi�

kas�”,�M.�Re�it�Pa�a�ve�Dönemi�Semineri�(Bildiriler),�13�14�Mart�1985,�T.T.K.�Yay.,�Ankara�1987.�Kolo�lu,�Orhan,�Türk�Ça�da�la�mas�,� 1919�1938� /� �slam’a�Etki� –� �slam’dan� Tepki,� Boyut�Kitaplar�,�

�stanbul�1995.�Koray,�Enver,�Türkiye’nin�Ça�da�la�ma�Sürecinde�Tanzimat,�Marmara�Üniversitesi�Yay�nlar�,��stan�

bul�1991.�Köker,�Levent,�Modernle�me�Kemalizm�ve�Demokrasi,��leti�im�Yay�nlar�,��stanbul�1995.�Kubal�,�H.�Nail,�Türk�Esas�Te�kilat�Hukuku�Dersleri,�Tan�Matbaas�,��stanbul�1960.�Kuran,�A.�Bedevi,�Osmanl���mparatorlu�u’nda��nk�lâp�Hareketleri�ve�Millî�Mücadele,�Baha�Matbaas�,�

�stanbul�1956.�Kuran,�Ercüment,�“Osmanl�� �mparatorlu�u’nda� �nsan�Haklar��ve�Sad�k�R�fat�Pa�a”,�Türk�Tarih�

Kongresi,�Ankara�1981.�

Page 20: TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the pursuit of history international periodical for history and social research ...

216 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Kuran,�Ercüment,�“Osmanl��Yenile�me�Hareketleri”,�Türk�Dünyas��El�Kitab�,�Türk�Dünyas��Ara��t�rmalar��Vakf��Yay�nlar�,�Ankara�1976.�

Kuran,� Ercüment,�Türkiye’nin� Bat�l�la�mas�� ve�Millî�Meseleler,� (der.�Mümtazer� Türköne),� T.D.V.�Yay�nlar�,�Ankara�1994.�

Küçükömer,��dris,�Düzenin�Yabanc�la�mas��Bat�l�la�ma,�Ant�Yay.,��stanbul�1994.�Lapidus,��ra�M.,�Modernizme�Geçi��Sürecinde��slam�Dünyas�,��.F.A.V.,�(çev.��smail�S.�Üstün),��stan�

bul�1996.�Lewis,�Bernard,�Modern�Türkiye’nin�Do�u�u,�(çev.�Metin�K�ratl�),�T.T.K.,�Ankara��2000.�Mantran,�Robert,�“Prelude�Aux�Tanzimat:�Presse�Et��Enseignement,�Deux�Domaines�De�Reforme�

De�Mahmut� II”,�Tanzimat’�n�150.�Y�ldönümü�Uluslararas��Sempozyumu,�Ankara�31�Ekim� �� 3�Kas�m�1989,�T.T.K�Yay.,�Ankara�1994.�

Mardin,��erif,�Siyasal�ve�Sosyal�Bilimler:�Makaleler,��leti�im�Yay�nlar�,��stanbul�1994.�Mardin,� �erif,� “Tanzimat� Ferman�’n�n�Manas�:� Yeni� Bir� �zah�Denemesi”,�Tanzimat,� (yay.�Haz.�

Halil��nalc�k�–�Mehmet�Seyitdanl�o�lu),�Phonix�Yay.,��stanbul�2006.�Mehmet�Esat,�Mir�at���Mühendishane�i�Berri�i�Hümayun,�Karabet�Matbaas�,��stanbul�1312.�Mehmet�Memduh,�Hukuku�Esasiye�ve�erhi�Kanunu�Esasi�Osmanl�,��stanbul�1326.�Meriç,�Cemil,�“Bat�l�la�ma”,�C.D.T.A.,�C.�I,��leti�im�Yay.,��stanbul�1985.�Nam�k�Kemal,�“Tanzimat”,��bret,�no�46,�25�Te�rinievvel�1286.�Okay,�Orhan,�Bat��Medeniyeti�Kar��s�nda�Ahmet�Midhat�Efendi,�M.E.B.�Yay�nlar�,��stanbul�1991.�Ongunsu,�A.�Hamit,� “Tanzimat� ve�Amillerine�Umumi�Bir�Bak��”,�Maarif�Vekaleti,�Tanzimat� I,�

�stanbul�1940.�Ortayl�,��lber,��mparatorlu�un�En�Uzun�Yüzy�l�,�Hil�Yay�nlar�,��stanbul�1994.��Ömer�R�za,�“�ttihad���Millî”,�Sebilürre�ad,�C.�16,�aded�402�403,�1994.�Sakao�lu,�Necdet,�Bu�Mülkün�Sultanlar��36�Osmanl��Padi�ah�,�O�lak�Yay.,��stanbul�1999.�Sander,�Oral,�Siyasî�Tarih�(�lkça�lardan�1978’e),��mge�Kitapevi,�Ankara�1989.�Savc�,�Bahri,�“Anayasac�l���m�z�n�Geli�im�Çizgisi�Üzerine”,�Turan�Güne�’e�Arma�an,�A.Ü.S.B.F.D.�

C.�50,�no.3�4,�Ankara�1995.�Sencer,�Muzaffer,�“Osmanl�� �mparatorlu�u’nda�Tanzimat�Sonras��Siyasal�ve�Yönetsel�Geli�me�

ler”,�Amme��daresi�Dergisi,�C.�17,�S.�3,�1984.�Sencer,�Muzaffer,�“Tanzimat’a�Kadar�Osmanl��Yönetim�Sistemi”,�A.�.D.,�C.�17,�S.�2,�1984.�Shaw,� Standford,�Osmanl�� �mparatorlu�u� ve�Modern� Türkiye,� (çev.�Mehmet� Harmanc�),� C.� II,� E�

Yay.,��stanbul�1983.��Sungu,��hsan,�“Yeni�Osmanl�lar”,�Tanzimat,�C.�1,�Maarif�Matbaas�,��stanbul�1940.��Tanör,�Bülent,�Osmanl��Türk�Anayasal�Geli�meleri,�Cogito,�Yap��Kredi�Yay�nlar�,��stanbul�1998.�Tezel,� Y.� Sezai,� “Jakoben�Yenile�mecilik”,�Türk�Ayd�n�� ve� Kimlik� Sorunu,� (der.� Sabahattin� �en),�

Ba�lam�Yay.,��stanbul�1995.�Timur,�H�fz�,�“Metternich’ten��stanbul’a�Baron�von�Stürmer’e”,�Tanzimat,�C.�1,�Maarif�Matbaas�,�

�stanbul�1940.�Timur,�H�fz�,� “Türkiye’de�Abdülmecid’in� Islahat��Hakk�nda”,�Tanzimat,�C.� 2�Maarif� Bas�mevi,�

�stanbul�1940.�Tunaya,� T.� Zafer,� Türkiye’nin� Siyasî� Hayat�nda� Bat�l�la�ma� Hareketleri� II,� Cumhuriyet� Gazetesi,�

Ankara�1999.�Turan,� �erafettin,� “Cevdet� Pa�a’n�n� Kültür� Tarihimizdeki� Yeri”,� Ahmet� Cevdet� Pa�a� Semineri,�

Bildiriler,��.Ü.T.A.M.,��stanbul�1985.�Turhan,�Mümtaz,�Kültür�De�i�meleri,��.F.A.V.,��stanbul�1987.�Türköne,� Mümtazer,� Bir� Siyasal� �deoloji� Olarak� �slamc�l���n� Do�u�u,� �leti�im� Yay�nlar�,� �stanbul�

1994.�Türköne,�Mümtazer,�Osmanl��Modernle�mesinin�Kökleri,�Yeni��afak�Yay�nlar�,��stanbul�1995.�Ubicini,�M.A.,�Osmanl�’da�Modernle�me�Sanc�s�,�Tima��Yay.,�(çev.�Cemal�Ayd�n),��stanbul�1998.�Uçaral,�R�fat,�Siyasî�Tarih,�1789�1924,�T.T.K.�Yay.,��stanbul�1995.�

Page 21: TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the pursuit of history international periodical for history and social research ...

2/3 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 217

Unat,�F.�Re�it,�“III.�Ahmet�Devri’ne�Ait�Bir�Islahat�Takriri”,�Tarih�Vesikalar�.�C.�1.,�1941.�Unat,�F.�Re�it,�Osmanl��Sefirleri�ve�Sefaretnameleri,�(yayl.�Bekir�S�tk��Baykal),�T.T.K.�Yay�nlar�,�An�

kara�1968.�Unat,�F.�Re�it,�Türkiye�E�itim�Sisteminin�Geli�mesine�Tarihi�Bir�Bak��,�M.E.B.,�Ankara�1964.�Uyan�k,�Mevlüd,�“Türkiye’nin�Ulusla�ma�ve�Yeni�Kimli�ini�Olu�turma�Sürecinde�Osmanl��Kül�

türümüzün�Yeri”,�Dinî�Ara�t�rmalar,�C.�2,�S.�5,�Eylül���Aral�k�1999.�Uzunçar��l�,��.�Hakk�,�Osmanl��Tarihi,�T.T.K.,�Ankara�1988.�Uzunçar��l�,��.�Hakk�,�“Selim�3’ün�Veliaht��ken�Fransa�Kral��Lui�16.��le�Muhabereleri”,�Belleten,�C.�

2,�S.�5�/�6,�1936.�Üçok,�Co�kun�Ahmet�Mumcu,�Türk�Hukuk�Tarihi,�Ankara�Üniversitesi�Hukuk�Fakültesi�Yay�nla�

r�,�Ankara�1985.�Ülken,�H.�Ziya,�“Tanzimat’tan�Sonra�Fikir�Hareketleri”,�Tanzimat,�C.�2,�Maarif�Bas�mevi,��stanbul�

1940.�Ülken,�H.�Ziya,�Millet�ve�Tarih�uuru,��.Ü.E.F.,��stanbul�1948.�Ünal,�Tahsin,�Türk�Siyasi�Tarihi,�Emel�Yay�nlar�,�Ankara�1978.�Velidedeo�lu,�H.�Veldet,�Kanunla�t�rma�Hareketleri�ve�Tanzimat,�Maarif�Vek.�Yay.,�Ankara�1940.�Versan,�Vakur,�Kamu�Yönetimi�Siyasî�ve��darî�Te�kilat,��ktisadî�ve�Ticarî��limler�Akademisi,��stanbul�

1986.�Yaltkaya,��erafettin,�“Tanzimat’tan�Evvel�ve�Sonra�Medreseler”,�Tanzimat,�C.�1,�Maarif�Matbaas�,�

�stanbul�1940.�Yazan,�Ü.�Meriç,�Cevdet�Pa�a’n�n�Devlet�ve�Toplum�Görü�ü,�Ülken�Yay�nlar�,��stanbul�1992.��Ye�in,�Abdullah,�Yeni�Lügat,�Hizmet�Vakf��Yay�nlar�,��stanbul�1992.�Ziya�Pa�a,�“Hat�rat�(Tanzimat’�n�Tenkidi)”,�Yeni�Türk�Edebiyat��Antolojisi�II.� (haz.�Mehmet�Kap�

lan),��.Ü.E.F.�Yay�nlar�,��stanbul�1978.�Zürcher,�Eric�J.,��Modernle�en�Türkiye’nin�Tarihi,��leti�im,��stanbul�1993.��

Page 22: TANZMATFERMANI’NADAR B AZIDÜÜNC ELER TanerASLAN · year:2010,issue:3 page:197217. 198 • the pursuit of history international periodical for history and social research ...

218 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3