KAPSAM VE YÖNTEM ACISINDAN TÜRK MODERNLESMESI

MODERN-MODERNİTE-MODERNLESME

• Modern???• Modern kelimesi Lat. “tam şimdi bugüne ait” anlamına gelen

“modo” dan türetilmiştir. İlk aşamada Hristiyan kültürünü benimseyen toplumun eski pagan toplumdan tamamen koptuğunu ve yeni bir kültürün oluştuğunu anlatmak için kullanılmıştır.

• Modernite???• Özellikle 17 yy. dan başlayan ve Avrupa’da büyük ve köklü

toplumsal değişikliklerin yaşandığı bir dönemi ve o değişim sürecini tanımlamak için kullanılmaktadır. Felsefi ve fikri alt yapısını Rönesans ve Reform hareketleriyle ortaya çıkan Aydınlanma düşüncesi oluşturmaktadır

• Modernleşme??• Batılı olmayan toplumların Batıyı model alarak girdikleri değişim

sürecidir. Bu süreçte rol model olması nedeniyle sürece “Batılılaşma” da denilmektedir.

MODERN-MODERNİTE-MODERNLESME

• Avrupa’nın kendi iç siyasal, kültürel, ekonomik ve sosyal dinamikleri sonucunda gerçekleşen MODERNİTE hareketleri sonucunda oluşturduğu toplum modelinin batılı olmayan ülkeler tarafından (sadece Osmanlı değil)rol model alınması ve bu amaçla özellikle o ülkelerdeki “Aydınların” öncülük ettiği MODERNLESME sürecinde:

• İki farklı toplum tipi görülmektedir.1- Modern toplum (olumlulama, pozitif değer yükleme)2- Geleneksel toplum (eleştirme, negatif değer yükleme)

• Modernleşme kuramlarına göre:• Aydınların rolü:

• Batılı değerleri özümsemek• Sürecin başlatılması• Topluma aktarılması• Hızlanmasının sağlanması

• Batılı ülkelerin rolü• Dışarıdan müdahale ederek• Kendileri dışında kalan ülkelere modernleşme yolunda destek olmak

KÜLTÜRLESME

• İki farklı kültür karşılaştığında (Ör:Osmanlı ve Batı) fiziksel alanda kimücadele bitse de fikri alanda ki mücadele devam eder.

• Kültürel çatışma ancak bir tarafın diğer tarafın üstünlüğünü kabuletmesiyle mümkün olur. Bu gerçekleştiğinde de taklit başlar

• Kendisini küçük gören grup örnek aldığı topluma benzemeye çalışır.Üstün görülen gruba karşı duyulan hayranlık kendi kültürünü küçükgörmeye yol açabilir. Bu durumun en doğal sonucunda da üstün olankültürden aşağı görülen kültüre doğru alış veriş başlar

• Çoğunlukla bu aşamada karşımıza hangi değerlen alınacak sorusuçıkar

• Kültürel değişimde Aydınlar önemli bir rol oynarlar.• Evrimci ve devrimci değişim

Evrim ve Devrim• Toplumsal değişimin zamana yayılıp çoğunlukla iç

dinamiklerle gerçekleşmesi tedrici veya evrimsel değişimdir

• Toplumda bu tür değişmeler yavaş olduğu ve iç dinamiklerle gerçekleştiği için sancısızdır ya da az sancılıdır. Bu nedenle tepki görülmez (Nicel değişim son aşamada nitel).

• Diğer taraftan topyekûn ve hızlı toplumsal değişimler devrimci niteliktedir. Önceki sistemin tamamen kaldırılarak yerine yeni bir sistem kurulmasını amaçlar (Ani nitel değişim).

• Devrimci değişim iç dinamiklerle olabileceği gibi çoğunlukla dış etkenlidir.

• Toplumsal değişimin baş rol oyuncusuna göre değişimler ya yukarıdan aşağıya devrim ya da alttan yukarıya devrim şeklinde tanımlanabilir.

• Cumhuriyet devrimleri yukarıdan aşağıya yapılan toplumsal değişimin en önemli örneğidir.

• Toplum açısından yukarıdan devrimler diğer değişimlere daha fazla travma oluşturma riskine sahiptirler.

OSMANLI’DA MODERNLESME

• Klasik dönem (14- 16 yy.)• Özgüven• Bu süreçte ilm-i ve teknolojik (özellikle savaş) yakından izlenmiş ve

gelişmeler sisteme entegre edilmiştir.• Zaferlerin getirdiği ekonomik güç

• Gerileme dönemi • Dikte yerine eşit krallar (ör: 1606 Zitvatoruk ant.) • Batı örnek alınmaya başlıyor • Avrupa’nın ekonomik olarak güçlenmesi • Yeni Pazar arayışları• Milliyetçilik ideolojileri ve ulus devletleri• Avrupa’da ki Toplumsal, sosyal ve siyasal değişimler• Islahat Teşebbüsleri

• Askeri alanda baş gösteren problemlerin yine askeri alanda yapılacak reformlarla düzeleceğine inanmak. Batılı tarzda eğitimin ilk başladığı yerin askeri okullar olması tesadüf değil.

• Önce askeri alanda baş gösteren Avrupa’nın örnek alınması düşüncesi daha sonra kültürel, ekonomik, yasal ve siyasal olarak da devam etmiştir.

OSMANLI’DA MODERNLESME

• Avrupa’da elçilikler (Mehmed Çelebi Efendi- Paris-Sefaretname)• Eseri döneminde elden ele okunmuş ve bir dönem Batı’nın Doğu’yu Marco

Polo'nun efsaneleriyle tanıdığı gibi Sefaretname ’de okunmuş ve oradaresmedilen yerler inşa edilmeye başlanmıştır. Örnek ülke Fransa

• Neden Batı örnek alınıyor????• Kargo efsanesi

• “Kendi irfanına güvenini yitiren Osmanlı” (C. Meriç) Batı’yı örnek almayabaşlamıştır.

• İlk örnekler Askeri okullar ve liseler.• Batı tarzı eğitim alan asker ve sivil bürokratlar yetişmeye başlıyor

HANGİ DEĞERLER ALINACAK

• Osmanlı’da modernleşme faaliyetleriyle beraber “Batı’dan nelerialmalıyız?”” sorusunu da gündeme getirmiştir.

• “Milliyeti nisyan ederek, her işimizde; Efkar-ı firengeye tebabiyet yeniçıktı” Ziya paşa

1- Topyekûn Modernleşme-Batılı değerlerin tamamı alınmalı.A. Cevdet “Bir ikinci medeniyet yoktur: Medeniyet Avrupa medeniyetidir,bunu gülü ile dikeni ile kabul etmek mecburidir”.

Celal Nuri “Avrupa’dan yalnız teknik alalım diyorlar. Tekniği yaratandüşüncedir. Bunları birbirinden ayıramayız...Dinde görenek Müslümanaleminin yenilikleri benimsemesine engel olmuştur...bu sebeplerle Türkilleti mensup olduğu medeniyet camiasından ayrılıp Avrupa medeniyetinekatılmalıdır. Kaçınılmaz bir inkılaptır bu.”

Kılıçzade Hakkı, Abdullah Cevdet, Celal Nuri gibi Jön Türklerin benzerdüşünceleri Cumhuriyeti kuran kadro üzerinde oldukça etkili olmuştur.

• “Kadın ve erkek arasındaki farkları silecek yeni bir sosyal düzen kurmalıyız.Batı medeniyetine girmemize engel olan yazıyı atarak Latin kökenden biralfabe seçmeli, kılık kıyafetimize kadar her şeyimizle Batı’ya uymalıyız. EminOlunuz ki bunların hepsi bir gün olacaktır” (1907 Atatürk)

HANGİ DEĞERLER ALINACAK

• Topyekûn modernleşmeyi model alan Cumhuriyetçi kadroyagöre bu durum basit bir taklit değildir. “Batı rol modelalınmaktadır çünkü Batı’nın değerleri evrensel değerledirdolayısıyla evrensel değerlerin benimsenmesi taklit değil birzorunluluktur”. Batılılaşma yerine Muasırlaşma tercihedilmesinin esas nedeni de budur.

• Bu ideoloji tamamen yeni keşfedilmiş bir ideolojide değildir. Budevrimlerin fikri alt yapısını oluşturan düşünsel alt yapı Osmanlıdönemindeki yenileşme hareketlerinden etkilenmiştir.

• 1930’larda kesin hatlarıyla ortaya çıkmış olan Kemalizmideolojisi bazı yönleriyle farklılaşmakla beraber Jön Türkideolojisiyle aynı alt yapıyı paylaşan bir ideolojidir (ör:pozitivizm, anayasacılık, halkçılık).

• En önemli farklılıkları ise Osmanlıcı değil ulusçu bir ideolojiolması, reform değil devrim olmasıdır.

HANGİ DEĞERLER ALINACAK

2- Batı ile İlerleme Olmaz Batıdan alınacak hiç birdeğer yok3- Kısmi Modernleşme- Batı’nın sadece bazıdeğerlerini almalı kendi değerlerimizi korumalıyız

Z. Gökalp Türkçülüğün Esasları “Kültür (Hars)ve Medeniyet” ayrımı

DEĞİSİMİN AKTÖRLERİ

Osmanlı dönemi reform hareketleri çoğunlukla dış etkenlerden kaynaklananhareketlerdi. Ancak içeride yaşanan problemlerde bu değişimleri legalleştir. Busüreçte iki aşamalı bir etkileşim gerçekleşmekte:1- ilk aşamada zihinsel ve toplumsal değişimlerin asıl itici gücü “sosyaldeğişme sağlayan ajan” olarak adlandırılan aydınların/seçkinlerinmodernleşmesi gerçekleşmiştir. Bu aşamada değiştiren (etkin) unsurlar iledeğişen (edilgen) unsurlar arasındaki ilişki doğrudandır: Batı ve aydınlar.2- İkinci aşamada dış etkiler görevini tamamlamış ve devre dışı kalmışlardır.Modernleştirici etkileşimin yeni aktörleri Aydınlar (Modernleştiriciler) vehalktır (Modernleştirilmeye çalışılanlar). Osmanlı döneminde de Cumhuriyetdöneminde de halkın modernleşme gibi bir talebi olmamıştır. Halka rağmenhalk için.

• Tanzimat reformlarının değerlendirilmesi (1845 Vücuh ve Kocabaşılartoplantısı)

MODERNLESMENİN İDEOLOJİSİ

• Modernleştiricilerin Kutsal idealleri halkın umurunda değil. Örn:Meşrutiyet mücadelesi çoğunlukla Merkeze karşı merkezi oluşturan devletbürokrasisinin bir iç mücadelesidir. Fakat bu bürokratlar örneğin 1908’deiktidara geldiklerinde devleti ele geçirmenin toplumu ele geçirmekolmadığını anlamışlardır.

• Dolayısıyla halkın bu sürece dahil edilmesi adına “halk için halk adına adınaolacak ancak halk bu değişim ve talepleri değerlendirecek durumdaolmadığından ona bir şey sormaya gerek yok hatta bazen halka rağmenolacak bu değişim”

• Bu ideolojinin ismi “Halkçılık” olarak tespit edildi: Halk tarafından değil halkiçin yönetim. Madem aktif destek yok en azından yapılanlara muhalifolunmaması önemli.

• Halkı düşünce ve eğilimlerinden yararlanılması gereken bilinçli bir kitledeğil, seçkinlerin eğitimine muhtaç bir sürü olarak görülmektedir (M.Heper,1974)

MODERNLESMENİN YÖNTEMİ

• Batı Avrupa ülkeleri kendi iç dinamikleri sonucu içeridenmodernleşmişlerdir.• Batı’da modernitenin felsefi alt yapısını aydınlanma felsefesi oluşturur.

İnsanın kendi iradesiyle evreni anlayabileceği ve giderek onudeğiştirebileceği inancı ve bu inancın doğal sonucu olarak bilimselilerleme ve yeni buluşlar gelir.

• İkinci aşamayı kapitalist sermaye birikimi ve sanayi devrimi olmuştur.Bu süreç kentli sınıf ve burjuvanın gelişmesi ve aristokrat sınıfın vekilisenin kenara itilmesi oluşturmaktadır.

• Batı dışı toplumlarda modernleşme dışarıdan gelen etkilerin oluşturduğubir süreç olarak karşımıza çıkmaktadır.

• Bu toplumlarda modernleşmenin en önemli ölçütü Batı’yı örnek almaktır.Süreç tam anlamıyla Batıdan örnek seç, model al, taklit et, kurtul şeklindemeydana gelmektedir.

• Modernleşme yöntemiyle ilgili en fazla bilinen yöntem akılcı ve pozitivistbir ruhun benimsenmesidir (Kongar, 1980) devamında sanayileşme geli.

• Ancak tüm bu yapısal unsurlara rağmen ‘modernleştiriciler’ olarakadlandırılan ‘seçkin sınıfın varlığı önemlidir.

TÜRK MODERNLESMESİNİN YÖNTEMİ

• Tek çare Batılılaşmak• Tepeden inme bir yaklaşım• Modernleşme yerine Modernleştirme bir yöntem olarak benimsenmiş

• "fertlerin mütefekkir olmadığı bir toplumun kolaylıkla iyi veya fenaistikametlere sevk edilebileceğinden, fertleri yukarıdan aşağıyamütefekkir kılmak zorunludur " (M.Kemal, 1920)

• Değişimin süresi ??• Mümkün olan en kısa zamanda. Bir vuruş hızı ve şiddetiyle. Ani ve

kuvvetli bir sıçramayla Batı’yı yakalamak.• " Klasik anlamda demokrasi çoğunluğun oyu ve parlamento yoluyla

işler. Demokraside çoğunluğun iradesi azınlığın iradesinetabidir….İnkilap ise azınlığın iradesinin, çoğunluğun iradesine hakimolmasıdır. Azlık, fakat öncü inkılapçı bir kadro, halkın istemediği veyadüşünmediği fakat halkın yararına olan icraatı, cebir ve zor yolu ile yanihalka rağmen, fakat yine halk için kabul ettirir. Mesela Cumhuriyetinkabulü hilafetin kaldırılması veya halkın şapka giymesi vb. "(Ş.S.Aydemir, 1968). Zor kullanmak doğal ve gereklidir.

TÜRK MODERNLESMESİNİN PROBLEMLERİ

• Cumhuriyetin ilk dönemleri itibariyle (iç ve dış tepki yok) geçerli olan busöylem 1945’ten itibaren özellikle ABD teşvikiyle değişime uğramayabaşlamıştır.

• Halka rağmen söylemi yerine halkla birlikte veya ‘Yeter söz milletin’söylemi dile getirilmeye başlanmıştır.

• Bu dönemde gerçekleştirilen modernleşme hareketinin problemleri:• Siyasal modernleşme niçin sağlanamamıştır?

• Çünkü tam demokrasiyi kaldıracak sosyal yapı yok, bu nedenle çokparti ve tam demokrasiden ziyade tek ve kudretli bir iradeyeihtiyaç var anlayışı hakim (vesayet rejimi)

• Otorite ayrışması (dini otorite ile dünyevi otorite) Batı’da ki anlamıylaniçin gerçekleştirilememiştir?• Dinini toplumdaki yeri yönüyle Türk toplumu Batı toplumundan

farklıdır. Bu nedenle laikliğin uygulanması da –hem içerik hem deuygulama yönüyle- farklılık göstermiştir.

TÜRK MODERNLESMESİ-LAİKLİK

• Laik sözcüğü, eski Yunanca ’da Laikos dan geliyor halk anlamına gelen Laossözcüğünden türemiştir. Eski Yunan’da ruhban sınıfına dahil olan insanlar Kleros(clericus) olarak adlandırılırken ruhban sınıfına dahil olmayan insanları tanımlamakiçin de Laikos kavramı kullanılmaktadır.

• Siyaset bilimi açısından din ve devlet işlerinin ayrı yürütülmesi anlamındakullanılmaktadır. Siyasal ve politik hayatı işaret etmektedir.

• Tanımlar:• Din hürriyeti• Resmi bir devlet dininin bulunmaması• Devletin din ayrımı gözetmemesi• Devlet kurumları ile din kurumlarının ayrışması• Devlet yönetiminin din kurallarına bağlı olmaması anlamlarına gelmektedir.

• Sekülerizm:• Daha çok toplumsal hayatı işaret etmektedir. Toplumsal hayatın her

aşamasında düzenleyici bir dini anlayıştan ziyade bu alanlarda dünyevikuralların hakim olması halidir.

• Laiklikte devletin din üzerinde düzenleyici bir etkisi olabilirken Sekülerizm bu ikikavramın (din ve devlet ) tamamen bağımsızlığı felsefesine dayanır.

ABD ve FRANSA SEKÜLERLİĞİ

FRANSA ABD

Ekonomik Gelişme

Yüksek Yüksek

Kültür Batı Batı

Egemen İdeoloji

Baskın Sekülerlik

Pasif Sekülerlik

Dine Karşı Tutum

Dışlayıcı Kapsayıcı

FRANSA ve TÜRKİYE SEKÜLERLİĞİ

FRANSA TÜRKİYE

Ekonomik Gelişme

Yüksek Orta Dereceli

Kültür Batı İslam

Egemen İdeoloji Baskın Sekülerlik Baskın Sekülerlik

Dine Karşı Tutum Dışlayıcı Dışlayıcı

Tanrı İnanmaDine bağlılıkHaft Din. Uyg

615510

989769

SEKÜLER YAPI İCERİSİNDE DİNİN KONUMU*

*(Kuru, A. 2006:32, 35)

FRANS VE TÜRKİYE ABD

Seküler gruplar dinin toplumsal rolüne karşılarDinî gruplar din devlet işlerinin ayrı olmasına karşılar

Seküler gruplar dinin toplumsal rolüne karşı değiller.Dinî gruplar devlet işleriyle dinin birbirinden ayrı tutulmasına açıklar

Seküler gruplar ile dinî gruplar arasında ciddi uzlaşmazlık bulunmaktadır

Dinî gruplar ile seküler gruplar arasında bir uzlaşı bulunmaktadır

Baskın Sekülerizm Eylemsiz Sekülerizm

TÜRK MODERNLESMESİ-SENTEZLER

• Gökalp Sentezi: Batı (dayanışmacılık ideolojisi; bilim, fen ve teknoloji)+ Türklük (dinve kültür milliyetçiliği; değerler sistemi)+ İslamiyet (ahlak sistemi olarak tasavvufiİslam). İlki Medeniyet diğer ikisi Hars.

• Kemalist Sentez: Batı (dayanışmacılık ideolojisi; bilim, fen ve teknoloji; değerlersistemi)+ Türklük (dil ve kültür milliyetçiliği) + İslam (yok)

Türk modernleşme sürecinde ‘laiklik bir din savaşının değil, bir siyasal ideolojininürünü olarak görülmüştü. Bu nedenle de Cumhuriyet seçkinlerinin uygulamalarındalaiklik, dini değil siyasi nedenlere dayanan bir uygulama olarak açığa çıkacaktır’ (N.Berkes, 1982)

DEVRİMLER

• Hilafetin saltanattan ayrılarak saltanatın kaldırılması (1922)• Cumhuriyetin ilanı (1923)• Ankara’nın başkent oluşu (1923)• Halifeliğin kaldırılması ve Osm. Hanedanının sınırdışı edilmesi (1924)• Tevhid-i tedrisat (1924)• Şer’iye mahkemelerinin kaldırılması (1924)• Teşkilat-ı Esasiye kanunun kabulü (1924)• Kılık kıyafet ve şapka kanunu (1925)• Tekke ve zaviyelerin kapatılması (1925)• Uluslar arası takvim ve saatin kabulü (1925)• Takrir-i Sükun (1925)• Türk medeni kanunun kabulü (1926)• Anayasadan “Türk devletinin dini İslam'dır” ibaresinin çıkarılması (1928)• Yeni Türk harflerinin kabulü (1928)• Okullardan Arapça ve Farsça öğretiminin kaldırılması (1929)• Belediye kanununda kadınlara seçme ve seçilme hakkının verilmesi (1930)• Soyadı kanunu (1934)• Kadınlara milletvekili seçme ve seçilme hakkının verilmesi (1934)

ÖZET

1. Modernlik Türkiye'nin iç dinamiklerinden kaynaklanmamıştır. DolayısıylaModernleşmede değil zora dayalı bir süreç öngören Modernleştirme süreciyaşanmıştır.

2. Modernleştiriciler değiştirme arzusuyla halk ise değişmeme arzusugösterdiğinden çatışmalar Türk modernleşmesinin değişmez unsuru olmuştur.

3. Türk modernleşmesi Batılılaşarak modern olma prensibi benimsendiğindenşekilcilik ve dış görünün sürecin değişmeyen özellikleri olmuştur.

4. Halkın karşı olması nedeniyle yukarıdan ve ani bir değişim projesi öngörülmüşancak bu proje meydana gelen değişimlerin hazmedilmemesine dolayısıyla kalıcıolmamasıyla sonuçlanmıştır.

5. Modernleşme sürecinde muhalefet düşüncesine olan düşmanlık demokratikdüşüncenin olgunlaşmasını engellemiştir. Ancak bu durum sadece modernleşmekonusunda değil Türk demokrasisinin temel problemi olarak görülmektedir.

6. Bireysel sekülerleşme Batı’da ki tarzda gerçekleşmemiştir. İslam, Hristiyanlıklakarşılaştırılmayacak kadar bireysel ve toplumsal ölçekte kök salmış durumdadır.Bu nedenle halka rağmenci yaklaşımlar aman içerisinde İslam’a rağmenci biranlam kazandığından toplumsal tepkiyle karşılaşmıştır.

7. Cumhuriyet’in kültürel olmaktan çok siyasi bir teklik projesi olduğu kabuledilmelidir.