Eurasian education №5

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралықжурналы Қазақстан Республикасының, таяу және алыс шетел мемлекеттерініңтүрлі мектептері мен бағыттары өкілдерінің теориялық және эмпирикалықзерттеулерін жарыққа шығаратын халықаралық ғылыми-әдістемелік,педагогикалық журнал.

Журналдың басты міндеттерінің бірі - білім берудің кәсібиленуіне, әлеуметтік-гуманитарлық, жаратылыстану ғылымдары аясында ғылыми зерттеужұмыстарының жүргізілуіне және педагогтардың өз тәжірибелеріменбөлісулеріне ықпал ету.

Журнал ғалымдарға, білім беру жүйесінің қызметкерлеріне, студенттерге,сондай-ақ барлық оқырмандарға арналады.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" - международныйнаучно-методический, педагогический журнал, публикующий теоретические иэмпирические исследования представителей различных школ и направленийРеспублики Казахстан, стран ближнего и дальнего зарубежья.

Одной из важнейших задач журнала является содействие профессионализацииобразования и научно-исследовательской работы в области социально-гуманитарных, естественных наук, а также распространение передовогоопыта педагогов.

Журнал предназначен для ученых, работников системы образования,студентов и широкого круга читателей.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" is an Internationaljournal aimed to publish theoretical and empirical research data from various Kazakhstanschools and fields of science as well as from countries of near and far abroad.

One of the most important tasks of the journal is to promote the professionalization ofeducation and research works in the field of social sciences and humanities and naturalsciences, as well as dissemination of best practices of pedagogue.

The journal is targeted on wide range of readers: employee of the education system,university students, and all those who interested in humanities.

1

¹5 (5) 2015"ЕУРАЗИЯ БІЛІМІ. EURASIAN EDUCATION. ЕВРАЗИЙСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕ"

Халықаралық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журналМеждународный научно-методический, педагогический журнал

Scientific, methodical, pedagogical international journal¹5 (5) 2015¹5 (5) 2015

ШЫҒУ ЖИІЛІГІПЕРИОДИЧНОСТЬPERIODICITY:айына бір ретодин раз в месяц1 time per month

МЕНШІК ИЕСІСОБСТВЕННИК / OWNER:"Erudit Group" ЖШС/ТОО/LLС

БАС РЕДАКТОРГЛАВНЫЙ РЕДАКТОРEDITORIAL - IN CHIEF:Арафат МамырбековArafat Mamyrbekov

БАС РЕДАКТОРДЫҢОРЫНБАСАРЫЗАМЕСТИТЕЛЬГЛАВНОГО РЕДАКТОРАASSISTANT EDITOR:Азамат Азатов / Azamat Azatov

РЕДАКЦИЯНЫҢМЕКЕНЖАЙЫ /

АДРЕС РЕДАКЦИИ /THE EDITORIAL OFFICE

ADDRESS:0 7 1 4 0 0

Қазақстан РеспубликасыИнвестициялар және даму

министрлігініңБайланыс, ақпараттандыружәне ақпарат комитетінде

24.11.2014 ж. есепке қойылып,№14770-Ж куәлігі берілген.

Свидетельство о постановкена учет выдано Комитетом

связи, информатизации иинформации Министерства по

инвестициям и развитиюРеспублики Казахстан

№14770-Ж от 24.11.2014 г.

Registered in The Ministry ofInvestment and Development of

the Republic of Kazakhstan,Communication and Information

Committee 24.11.2014.Certificate No. 14770-Ж.

Семей қ., Уранхаев к-сі, 45,2 қабат, 3 кеңсе.

г. Семей, ул. Уранхаева,45, 2 этаж, офис 3.

Semey, Uranhayev Street 45,2nd floor, office 3.

Tel: + 7 (7222) 56 25 25, e-mail:

[email protected]

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ:Атантаева Бақыт Жұмағазықызы, тарих ғылымдарының докторы, профессор.Аубакирова Қарлығаш Әділханқызы, PhD докторант.Аубакирова Рахиля Жұматайқызы, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент.Барышников Геннадий Яковлевич, география ғылымдарының докторы,профессорБелгібаев Мұхит Есенұлы, география ғылымдарының докторы, профессорБерікханова Гүлназ Еженханова, физика-математика ғылымдарының докторыБіләл Соғұт, археология ғылымдарының докторы, Памуккале университетініңпрофессоры (Түркия)Гвен Мордюк, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетініңқауымдастырылған профессоры (АҚШ)Зиядин Саябек Тәттібекұлы, экономика ғылымдарының докторы,қауымдастырылған профессор.Искакова Гүлнар Қожағұлқызы, саяси ғылымдардың докторы, профессорКаримов Мұхтарбек Қарпықұлы, тарих ғылымдарының кандидаты, профессор.Мамырбекова Гүлфар Мажитқызы, филология ғылымдарының кандидаты.Нергис Бирай, PhD доктор, Памуккале университетінің доценті (Түркия)Петер Финке, PhD доктор, Цюрих университетінің профессоры (Швейцария)Сельчүк Топрак, техника ғылымдарының докторы, Памуккале университетініңпрофессоры (Түркия)Сунарчина Мунира Мунировна, әлеуметтану ғылымдарының кандидаты, доцент(РФ)Фесенко Наталья Анатольевна, Семей қаласының білім бөлімінің басшысыЧунг Ианг Ли, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетінің профессоры(АҚШ)

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:Атантаева Бакыт Жумагазыевна, доктор исторических наук, профессор.Аубакирова Карлыгаш Адильхановна, PhD докторант.Аубакирова Рахиля Жуматаевна, кандидат педагогических наук, доцент.Барышников Геннадий Яковлевич, доктор географических наук, профессор(Россия)Бельгибаев Мухит Есенович, доктор географических наук, профессорБерикханова Гулназ Еженхановна, доктор физико-математических наук.Билял Согут, доктор археологических наук, профессор университета Памуккале(Турция)Гвен Мордюк, доктор PhD, ассоциированный профессор Питтсбургскогогосударственного университета (США)Зиядин Саябек Таттибекович, доктор экономических наук, ассоциированныйпрофессор.Искакова Гульнар Кожагуловна, доктор политических наук, профессорКаримов Мухтарбек Карпыкович, кандидат исторических наук, профессор.Мамырбекова Гулфар Мажитовна, кандидат филологических наук.Нергис Бирай, доктор PhD, доцент университета Памуккале (Турция)Петер Финке, доктор PhD, профессор Университета Цюриха (Швейцария)Сельчук Топрак, доктор технических наук, профессор университета Памуккале(Турция)Сунарчина Мунира Мунировна, кандидат социологических наук, доцент (РФ)Фесенко Наталья Анатольевна, руководитель отдела образования г.СемейЧунг Ианг Ли, доктор PhD, профессор Питтсбургского государственногоуниверситета (США)

EDITORIAL BOARDERS:Bakhyt Atantayeva, doctor of historical sciences, professorBilal Sogut, doctor of archaeological sciences, professor of the Pamukkale university(Turkey)Chung Yang Lee, PhD, professor of the Pittsburg State University (USA)Gennady Baryshnikov, doctor of geographical sciences, professor (Russia)Gulfar Mamyrbekova, candidate in philological sciencesGulnar Iskakova, doctor of political sciences, professorGulnaz Berikhanova, doctor of physical and mathematical sciencesGwen Murdock, PhD, associated professor of the Pittsburg State University (USA)Karlygash Aubakirova, PhD student.Mukhit Belgibayev, doctor of geographical sciences, professorMukhtarbek Karimov, candidate in historical sciences, professorMunira Sunarchina, candidate in social sciences, docent (Russia)Natalia Fesenko, the head of The Education Department of Semey.Nergis Birai, PhD, docent of the Pamukkale university (Turkey)Peter Finke, PhD, professor of the Zurich university (Switzerland)Rakhilya Aubakirova, candidate in pedagogical sciences, docent.Selcuk Toprak, doctor of technical sciences, professor of the Pamukkale university (Tur-key)Ziyadin Sayabek, doctor of economic sciences, associated professor.

¹5 (5) 2015

2

МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS

МАТЕМАТИКА МАТЕМАТИКА MATHEMATICS

Омарбаева Г.С. Динамическая модель жизнедеятельности нормальной клеточной популяции ...............................................4

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯ ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ГЕОГРАФИЯ ECONOMIC GEOGRAPHY

Бельгибаев М. Е., Жумагалиева А.Т. Қазақстанның моноқалаларының дамуы мен болашағы ...............................................6

ТАРИХ ИСТОРИЯ HISTORY

Федоров А.В. Древнеегипетская цивилизация и ее изучение в школах и колледжах ...............................................................9

ТІЛ БІЛІМІ ЯЗЫКОЗНАНИЕ LINGUISTICS

Doç. Dr. Nergis Biray, Okt. Esra Gül KESKİN. TÜRKİYE’DE KAZAK TÜRKLERİ, KAZAK TÜRKÇESİ, TARİH VE KÜLTÜRÜ ÜZERİNEYAYIMLANMIŞ KİTAPLAR, HAZIRLANMIŞ TEZLER..........................................................................................................................17

БІЛІМ БЕРУДЕГІ МЕНЕДЖМЕНТ МЕНЕДЖМЕНТ В ОБРАЗОВАНИИ MANAGEMENT IN EDUCATION

Сабалакова А.У. Разработка, принятие управленческих решений в сфере высшего образования: взгляд экспертов ............27

БИОЛОГИЯ БИОЛОГИЯ BIOLOGY

Ахметова Б.С., Токенова А.М. Жоғары температураның тауық физиологиясы мен өнімдік көрсеткішіне әсері......................32Туманбаев В.М., Рустемова А. Үй және жабайы жұп тұяқты жануарлардың қорегіне енетін Шыңғыстаудың дәрілікөсімдіктері....................................................................................................................................................................................35

ПЕДАГОГИКА ПЕДАГОГИКА PEDAGOGICS

Алпиева А.Т., Сарина Н.У. Қазіргі заманғы сабақты диагностикалау .......................................................................................38Сулейменов С.А, Дүйсенбекова Г.Н., Уразгалиева Г.К. Социально - педагогическое сопровождение осужденных впенитенциарных учреждениях ......................................................................................................................................................41Ерёмина Л.Н., Авдеева Е.А. Вариативные формы работы по оказанию помощи семье в воспитании и обучении ребёнка собщим недоразвитием речи ........................................................................................................................................................44Абильдина Н.Б., Сейдахмет Б.Б. Балабақшадағы бақылауды ұйымдастырудағы әдіскердің жұмысы .........................................47Буркутбаева Л.Е. Интеллектуальная олимпиада "Мы знаем русский язык" (среди подготовительныхгрупп)...........................................................................................................................................................................................50Грохольская О.И. Концерт-беседа "Музыкальная шкатулка" для детей дошкольного возраста...............................................52Исмаилова Д.Т. Қол еңбегі арқылы балалардың қолдарының ұсақ саусақ қимыл қозғалысын жетілдіру........................................53Актайлакова А.П., Андрейчикова О.А., Пивоварова С.А. Из опытно-экспериментальной работы "Современное полиязычноеобразование в дошкольном учреждении"......................................................................................................................................57Абильдина Н.Б., Сейдахмет Б.Б. Мектепке дейінгі балаларға үш тілді үйретуде инновациялық технологиялардыпайдалану.....................................................................................................................................................................................61Надточий А.А. Театральная педагогика, как средство воспитания школьников во внеурочное время.........................................64Панцырева В.В. Литературный праздник "Солнечная Светлость Книжной премудрости"......................................................67Рахимбердина Г. Б., Темирова И.А. "Арал тағдыры - адам тағдыры" тақырыбындағы 8 сыныпқа арналған алгебра пәнініңсабақ жоспары ("квадрат түбір" тақырыбын бекіту).....................................................................................................................71Сагитова Б.Қ. Балалардың сөйлеу дағдыларын дамытуда ойынның рөлі.................................................................................73Терещенко Л.В. Развитие мышления и речи на уроках "Мир вокруг" в коррекционной школе.................................................75

3

¹5 (5) 2015

ОҚЫРМАНҒА СӨЗ

Қазіргі таңда Қазақстан алдында тұрған басты мақсаттардың бірі - ғылымды қажетсінетінэкономиканы дамыту, осы мақсатты жүзеге асыру бағытында, ең әуелі, білім мен ғылымныңсапасын арттыру - күн тәртібіндегі негізгі міндет.

Қалыптасқан әлемдік жаһандану үрдістерімен нарықтық экономикалық қатынастар,қарқынды дамып келе жатқан технологиялықжетістіктер күннен күнге педагогтар менғалымдардың жоғары білімділігі мен кәсібисауаттылығын талап етуде. Жаңа замандағымәдени, ғылыми жетістіктер ғалымдар менұстаздардың бәсекелестік жағдайында өзорнын таба алатын, өз мүмк індіктерінкөрсететін маман болуға итермелейді. Солсебепті де ғылым мен біл ім беру саласымамандарының кәсіби біліктілігінің жоғарыболуын қамтамасыз ету бағытында әр алуаншаралар үздіксіз атқарылып тұруы шарт әрітәжірибе алмасу жұмыстары үнемі жүргізілуітиіс.

Мұндай жұмыстар түрлі конференциялар менжиындар, біліктілікті арттыру курстары мен семинарлар түрінде ғана емес, халықаралықдеңгейде таралатын ғылыми-әдістемелік журнал жүзінде де жүзеге асуы тиіс деп есептейміз.Бұл, өз кезегінде, ғалымдар мен педагог мамандардың тәжірибе алмасу үрдісіне қызмет ететінқұрал болатыны сөзсіз.

Осы орайда "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы Еуразия кеңістігіндегі үздік ғалымдар менпедагогтардың ғылыми-әдістемелік жұмыстарын, ғылымдағы соңғы жаңалықтарды журналбеттерінде таратып отыруды жөн көрді.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралық журналы білім берудіңкәсібиленуіне, педагог мамандардың, ғалымдардың өз тәжірибелерімен бөлісулеріне мүмкіндікбереді әрі шығармашылық ізденістердің артуына септігін тигізеді деген үміттемін.

Бас редактор

¹5 (5) 2015

4

Мақала онкологиялық ауруларды емдеу схемаларының тиімділігін жобалаудыматематикалық модельдеу мәселелеріне арналған. Автор онкологиялықаурулардың дамуы мен оларды емдеу тиімділігін жобалау жолдарынмодельдеуге қатысты өз көзқарасын білдіреді.

Статья посвящена проблемам математического моделированияпрогнозирования эффективности лечебных схем, применяемых при лечениионкологических заболеваний. В статье автор излагает свою точку зренияотносительно построения моделей развития онкологических заболеваний ипрогнозирования эффективности их лечения.

The article deals with problems of mathematical modeling of predicting the effec-tiveness of treatment regimens used in the treatment of cancer. The author presentshis views on the construction of models of cancer development and predicting theeffectiveness of their treatment.

Государственныйуниверситет

имени Шакаримаг.Семей,

магистрант

ОМАРБАЕВА ГАУХАРСЕРГАЗЫЕВНА

ДИНАМИЧЕСКАЯ МОДЕЛЬЖИЗНЕДЕЯТЕЛЬНОСТИ НОРМАЛЬНОЙ

КЛЕТОЧНОЙ ПОПУЛЯЦИИ

Ìàòåìàòèêà

Принятие врачебных решений на лечебном этапе медицинской помощи пациентам является очень сложнойзадачей. При лечении онкологических заболеваний, как правило, используется комбинация нескольких видовлечения: оперативного, радиологического, химиотерапевтического, гормонального. Каждый вид леченияхарактеризуется своим набором параметров, от которых зависит его эффективность. Например, при проведениирадиологического лечения могут использоваться различные дозы и режимы облучения, при химиотерапевтическомлечении применяются различные комбинации лекарственных препаратов, дозы, способы и режимы их введения.

Набор видов лечения и значений параметров, характеризующих каждый из видов лечения, будем называтьлечебной схемой. Выбор наиболее эффективной для каждого конкретного пациента лечебной схемы являетсяважной практической проблемой организации медицинской помощи. Поэтому разработка математических моделейи методов, позволяющих прогнозировать эффективность применения лечебной схемы с учетом индивидуальныххарактеристик заболевания, является актуальной задачей.

В теоретико-множественном представлении модель прогнозирования эффективности лечебной схемы можетбыть представлена в виде (1):

Онкологическое заболевание представляет собой нерегулируемое разрастание ткани в результате появления ворганизме клеток, размножение которых не подчиняется регулятивному воздействию со стороны организма.

Наиболее известными моделями развития онкологических заболеваний, нашедшими применение для решениязадач управления медицинской помощью, являются модель Skiper-Schabel_wilnox, модель Goldie-Coldman,модельГомперца, модель Norton-Simon [106].

По моему мнению, общим недостатком перечисленных моделей является то, что они не эти модели не учитываютгетерогенный состав клеточных популяций, т.е. наличие в них клеток, находящихся в разных состояниях жизненногоцикла. Поэтому, во-первых, в данных моделях не находят отражения такие прогностически важные наблюдаемыеклинико-морфологические характеристики заболевания, как выраженность процессов гибели клеток, долиделящихся и зрелых клеток в опухолевой ткани; во-вторых, в моделях, предназначенных для изученияэффективности таких видов лечения как химиотерапевтическое и радиологическое, не учитывается, что данныевиды лечения воздействуют избирательно на клетки, находящиеся в определенных состояниях жизненного цикла.

В жизненном цикле клетки можно выделить следующие состояния [2,4]:

5

¹5 (5) 2015

- Состояние роста. В это состояние попадают дочерние клетки сразу после деления материнской клетки. Всостоянии роста происходит удвоение генетического аппарата клетки и ее рост. Длительность пребывания клеткив состоянии роста является фиксированной величиной.

- Состояние неопределенности. В это состояние клетка попадает из состояния роста. Клетки в состоянии покоямогут переходить в состояния деления и зрелости, если в популяции клеток есть недостаток зрелых клеток.Некоторые химиотерапевтические препараты способны задерживать клетки в состоянии неопределенности;

- Состояние деления. В это состояние попадают клетки из состояния неопределенности при недостатке зрелыхклеток в клеточной популяции. В результате деления получаются две дочерние клетки. Длительность деленияклетки является фиксированной величиной. Лечебное воздействие многих химиотерапевтических препаратов, атакже облучения состоит в том, что они вызывают гибель клеток, находящихся в состоянии деления;

- Состояние зрелости. В это состояние попадают клетки из состояния неопределенности при недостатке зрелыхклеток в популяции. В состоянии зрелости клетка выполняет специфические функции в организме, свойственныеданному виду клеток.

Граф состояний клетки и переходов между состояниями приведен на рис.1.

Гибель

Состояние зрелости

Состояние неопределенности

Состояние роста

Рис. 1. Граф состояний клетки и переходов между состояниями

В норме размножение клеток происходит таким образом, чтобы поддерживать необходимую численность зрелыхклеток. Во многих тканях в нормальных условиях интенсивность процессов деления невысока, однако в случаемассовой гибели клеток происходит резкое увеличение количества клеточных делений и быстрое восстановлениечисла клеток до нормальных значений [1,2].

Причиной онкологического заболевания является появление в организме клеточной популяции, деление клетоккоторой не подчиняется регулятивному воздействию со сторон организма. Такие клетки называютсятрансформированными. Трансформированные клетки могут обладать и другими особенностями, не свойственныминормальным клеткам. К таким особенностям относится способность к инвазии (способность проникать натерриторию окружающих нормальных клеточных популяций путем разрушения внеклеточного матрикса -неклеточного каркаса из макромолекул, разделяющего клеточные популяции), а также и способность к ангиогенезу[3].

ЛИТЕРАТУРА1. Албертс Б., Брей Д., Льюис Дж., Рэфф М., Робертс К., уотсон Дж. Молекулярная биология клетки. - в 5 томах.-М.: Мир, 19872. Васильев В.Ю. Взаимодействие нормальных и трансформированных клеток со средой.- М.: Наука, 1978.3. Ганцев Ш.Х., Хуснутдинов Ш.М. Патология и морфологическая характеристика опухолевого роста.- Москва,2003.- 205 с.4. Хэм А., Кормак Д. Гистология.- М.: Мир, 19825. Cooper S. On Go and Cell Cycle Controls // BioEssays Vol.7, N5, November 1987/-p.220-223

Ìàòåìàòèêà

¹5 (5) 2015

6

географияғылымдарының

докторы,профессор

БЕЛЬГИБАЕВМУХИТ

ЕСЕНОВИЧСемей қ.

Шәкәрім атындағыСемей мемлекеттік

университеті,магистрант

ЖУМАГАЛИЕВААРАЙЛЫМ

ТАЛГАТОВНА

Мақала Қазақстандағы моноқалалар тобынажатқызылған елді мекендердің келешек дамуперспективалары мәселесіне арналған. Авторлармоноқалалардың қалыптасып даму тарихына көзжүгірте отырып, елді мекендердің бүгінгі экономикалықжәне әлеуметтік хал-ахуалын сараптайды.Моноқалаларды дамытуға қатысты өз ойларыменбөліседі.

Статья посвящена перспективам развитиянаселенных городов Казахстана, отнесенных вкатегорию моногородов. Авторы статьи описываютисторию становление моногородов, анализируют ихнынешнее социально-экономическое положение, иделятся своими мыслями о развитии моногородов вобозримом будущем.

The article is devoted to the development prospects ofinhabited cities in Kazakhstan classified in the category ofsingle-industry towns. The authors describe the history ofthe formation of single-industry towns, analyze their currentsocio-economic situation and share their thoughts on thedevelopment of single-industry towns in the foreseeablefuture.

Моноқалалар мәселесі - бұл жеке бір аймақтыңмәселесі емес, бүкіл еліміздің өзекті мәселесі болыптабылады. Бұндай қалаларда Қазақстанныңөнеркәсіптік өндірісінің едәуір бөлігі шоғырланған.Моноқалалардың жалпы сипаты ҚазақстанРеспубликасындағы жоспарлы экономикамұраларының бірі - өндірістік циклдері (өндірістікқұрамдауышы) бөлінбестей кәсіпорындардың халықалдындағы әлеуметтік және экологиялықжауапкершіліктерімен тұтас байланысты аумақтық-өнеркәсіптік кешендерді дамыту қағидаттары бойыншақұрылған монобейіндегі елді мекендер.

Моноқала - бұл бір немесе бірнеше (көп емес) қалақұраушы, бір бейінді және шикізаттық бағыттағы қаланыңэкономикалық және әлеуметтік жағдайын айқындайтынкәсіпорындарда еңбекке жарамды халықтың жәнеөнеркәсіп өндірісінің негізгі бөлігі (20 пайыздан астамы)шоғырландырылған қала.

Моноқалалар санатына тұрғындарының саны 10мыңнан 200 мыңға дейін адамы бар:

- қаланың негізінен өңдеу секторының қала құраушыкәсіпорындарының өнеркәсіп өндірісінің көлемі жалпықалалық өндіріс көлемінің 20 пайыздан астамынқұрайтын (мономамандандыру);

- қаланың қала құраушы кәсіпорындарында жұмыспен

қамтылған халықтың 20 пайыздан астамы жұмысістейтін;

- қала құраушы кәсіпорындары жартылай істейтіннемесе мүлдем істемейтін өлшемдердің біріменсипатталатын қалалар кіреді.

Бұл ретте көптеген моноқалаларға қаламенэкономикалық тығыз байланыстағы қала маңындағыкенттер мен ауылдық елді мекендер әкімшілік бағыныста.

Қазіргі таңда елімізде қала мәртебесіне ие болған 86қаланың ішінде халық саны 1,53 млн. адамды құрайтын(қала халқының шамамен 17%) 27 моноқалалар бар,олардың ішінде 16 қала тиісті аудандардың әкімшілікорталықтары болып табылады, 11 қала ауданорталықтары болып табылмайды - Степногорск, Текелі,Серебрянск, Курчатов, Шахтинск, Сораң, Қаражал,Лисаковск, Арқалық, Ақсу, Жаңаөзен. Олардың бір бөлігіоблыстық маңызы бар қалалар болып табылса, енді бірбөлігі аудандардың бірігуі нәтижесінде аудан орталығымәртебесін жоғалтқан қалалар [1].

Қазақстандағы моноқалалардың тізбесін негізіненхалық саны 100 мыңнан асатын 4 қаланы (Теміртау,Рудный, Жаңаөзен, Екібастұз) қоспағанда халық саны85 мың адамға дейінгі шағын қалалар құрайды (1- кесте).

Кесте 1. Қазақстан моноқалаларының тізімі, халықсаны және экономикалық потенциалы [2].

ҚАЗАҚСТАННЫҢ МОНОҚАЛАЛАРЫНЫҢДАМУЫ МЕН БОЛАШАҒЫ

Экономикалықпотенциалы

Р/С Атауы Халық саны(01.01.2015 ж.)

СтепногорскХромтауТекелиКулсарыАксайКаратауЖанатасБалхашЖезказганКаражалСараньСатпаевТемиртауШахтинск

1.2.3.4.5.6.7.8.9.10.11.12.13.14.

68860252913063256473334932822121888784488519494814346561854

17707438520

орташажоғарыорташаорташаорташаорташатөмен

орташаорташаорташаорташаорташажоғарыорташа

Экономикалықпотенциалы

Р/С Атауы Халық саны(01.01.2015 ж.)

15.16.17.18.19.20.21.22.23.24.25.26.27.

АбайАркалыкЖитикараЛисаковскРудныйЖанаозенАксуЭкибастузЗыряновскКурчатовРиддерСеребрянскКентау

28227291983519336822114995110989427811324483755512087580628943

65831

орташатөмен

орташаорташажоғарыорташажоғарыжоғарыорташаорташажоғарыорташаорташа

Ýêîíîìèêàëûê ãåîãðàôèÿ

7

¹5 (5) 2015

Моноқалалар еліміздің экономикасында маңызды рөлатқарады. Айталық, Ақмола облысы өнеркәсіп өндірісініңжалпы көлемінде Степногорск қаласының иеленетінүлесі едәуір (2009 жылы 32,3%, 2010 жылы 27,5 %, 2011жылы 28,9 %), ол өнеркәсіптік өндірістің орталығы болыптабылады.

Ақтөбе облысы Хромтау қаласының аумағындаҚазақстанның хром кен барлық көлемі және ТМД-ныңхром кенінің 95 %-ы өндіріледі.

Қазақстанның Қостанай облысының Жітіқарақаласындағы хризотил-асбест кендерін өндіру менбайыту және осының негізінде тауарлы асбесттіөндірумен айналысатын жалғыз ғана "Қостанайминералдары" АҚ-ның асбест комбинаты бар.

Қостанай облысы экономикасына Рудный қаласындаорналасқан "Соколов-Сарыбай кен-байыту өндірістікбірлестігі" АҚ-ның жұмыс нәтижелері (темір кенін игеру)үлкен ықпалын тигізеді. Өнеркәсіптік өндірістің жалпыкөлемінде кәсіпорын 57 % үлесті, ал салық бойынша -62,4 % құрайды.

Негізінен қорғаныс саласында арнайы жұмыстардыатқару үшін Кеңес Одағында жабық әкімшілік-аумақтықелді мекендер құрылған болатын, оларды қазіргі уақыттаМоноқалалар қатарына жатқызуға болады. Қазақстандамұндай қалалар қатарына Курчатов қаласы жатады.

Моноқалалардағы өнеркәсіптік өндіріс бір-екісалаларға маманданумен сипатталады, ал басқасалалардың дамуы айтарлықтай емес немесе қалақұраушы өнеркәсіптік кәсіпорындар жұмыс істеуінтоқтатқан. Өндіріс көлемінің төмендеуі немесе қалақұраушы кәсіпорындардың тоқтауы қаланың әлеуметтік-экономикалық жағдайының жалпы нашарлауына алыпкеледі.

Моноқалалардың ішінен өнеркәсіптік өндірісі тежелгеннемесе толық тоқтатылған қала топтары ерекшеленеді.Олар - Жаңатас, Қаратау, Серебрянск.

Моноқалаларда шағын бизнесті дамытуға төменөндірістік және тұтынушылық сұраныс, кәсіпкерлердеөтімді кепілді мүліктің болмауы салдарынан қаржылық-кредиттік ресурстарға қол жетімсіздігі кедергі келтіреді.

Қазіргі таңда моноқалалардан халықтың ірі қалаларғақарай қоныс аударуы байқалады. Оған себеп: тұрақтыжұмыс орнының болмауы немесе жұмыс орындарыныңтозығы жетіп, бүгінгі күн талаптарына сай келмеуі,оғанқоса жалақының төмендігі мен уақытында төленбеуі.Моноқалаларды дамыту бағдарламасы ескі өндірісорындарын жаңарту және кеңейту арқылы жұмыссыздықкөрсеткішін төмендетуді, шағын және орта бизнескеқолдау көрсетуді қарастырады. Сондай-ақ коммуналдыинфраструктураны модернизациялауды, әлеуметттікжағдайды жақсартуды (жаңа мектеп, аурухана,балабақша, сапалы тұрғын үй) көздеп отыр. Нәтижесіндеішкі көші-қонға оң әсер етіп, жаңашыл білікті мамандаркеліп, тұрғындар құрамының кәсіби жағынан сапасыныңартуына әкеледі деп күтілуде.

Моноқалалардағы өнеркәсіптік дамудың экологиялықсалдарлары қатарына атмосфералық ауаның ластануы,топырақтың, тұщы судың және су қоймаларындағыбалықтардың химиялық ластануы, халықтың ауруыныңжоғарылауы жатады.

Өткен кезеңде елдің моноқалаларының көбінденегізінен қала құраушы кәсіпорынның немесе басымсаланың жағдайымен байланысты кешендіпроблемалар пайда болды. Өндіріс көлемдерініңтөмендеуі, қала құраушы кәсіпорындардың ішінаранемесе толық тоқтауы моноқалалардағы әлеуметтік-экономикалық жағдайдың едәуір нашарлауына әкеліпсоқты.

Қазақстанның көптеген моноқалаларының негізгіпроблемалары - жұмыспен қамтылғандар саныныңқысқаруы, тұрғындардың тұрмыс жағдайыныңнашарлауы, әлеуметтік шиеліністіліктің өсуі.

Мысалы, соңғы 20-25 жылда "Қаратау" ӨБ (қазіргі

кезде "Казфосфат" ЖШС) сияқты кәсіпорындардақызметкерлер саны едәуір азайды - 10,6 мың адамнан1,5 мың адамға дейін. Сораң қаласының "Қарағандырезинотехника" ӨБ-де 1985 жылы 7 мың адам жұмысістеген болса, қазіргі уақытта жұмысшылар саны 500адамнан аспайды. Осындай жағдай елдің басқа дакөптеген моноқалаларында байқалады.

Өндіруші кәсіпорындардың шикізат базасыныңсарқылуы, өндірілетін өнімнің бәсекеге қабілеттілігініңтөмендігі, қала құраушы кәсіпорындардағы ескіргентехнологиялар, Кеңес Одағының ыдырауынабайланысты технологиялық тізбектердің үзілуі өндіріскөлемінің төмендеуі мен қала құраушы кәсіпорындаржұмысы тоқтауының негізгі себептері болып табылады.

Осылайша, моноқалалардың экономикасы менәлеуметтік саласын талдау оларға тән негізг іпроблемаларды анықтауға мүмкіндік берді. Оларғамыналар жатады:

Қалалардың монобейінділіг і Қазақстанэкономикасының бірегей сипаты емес. Бір салалықмамандандырылған қалалар әлемнің басқа елдеріндеде кең таралған. Әртүрлі елдер өздерініңмоноқалаларының проблемаларын шешудің түрліжолдарын таңдады. Біздегі жағдайға ең жақыныГермания, Австралия, Жапония және АҚШ сияқтыелдердің моноқалаларының проблемалары.

Мысалы, Германияда Рур алабының көмірөнеркәсібіндегі құлдырауға байланысты проблемалардышешу үшін мемлекет көмір саласын субсидиялау үшін"көмір пфенингі" салығын енгізді.

Әлемдік моноқалаларды дамыту практикасындаТеннант-Крик қаласы (Австралия) тәжірибесінің орныерекше. Қала шахталарындағы көмір шахталарысарқылғаннан кейін жұмыспен қамту деңгейін сақтау үшінмемлекет және қала құраушы кәсіпорын мамандар меншахтерларды басқа кен орындарына көшірудіұйымдастырды, бұл жұмыс орындарын ғана емес, кадрәлеуетін сақтап қалуға да мүмкіндік берді.

Жапонияда моноқалалардың проблемаларын шешудімемлекет пен қала құраушы кәсіпорын бірлесе жүзегеасырып отырды. Бұл жерде қызметкерлердің бір бөлігінкомпанияның басқа қалалардағы өндірістік қуаттарынаауыстыру ұйымдастырылды. Бұл ретте қала құраушыкәсіпорын

экономиканың әртүрлі салаларында жаңа шағынкәсіпорындар құрды (электроника және ақпараттықжүйелер, өмірге қажетті тауарлар мен азық-түлік өндіру,технопарк құру).

Моноқаланың экономикасын әртараптандырудыңтабысты мысалдарының бірі ретінде Бирмингемқаласының (АҚШ) тәжірибесі саналады. Қаланың табиғиартықшылықтарын және инвестициялар тарту бойыншаүкіметтің ойластырылған саясатын (мысалы, ұсақөндірушілерге бос өндіріс алаңдарын беру, жоғары біліминфрақұрылымын дамыту және басқа шаралар)пайдалана отырып, қала металлургиялық қала құраушыкәсіпорындарының жабылуына байланыстыпроблемаларды шеше алды.

Әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей, мемлекеттарапынан да, қала құраушы кәсіпорын тарапынан дабірлескен мүдделестік жоғары болған қалалар өздерініңпроблемаларын шешуде неғұрлым табысты болды.

Қайта даярлау қурстарын, бизнес-инкубаторлардыұйымдастыру, қала құраушы кәсіпорынның жаңаөндірістерді құруы, салық жеңілдіктері сияқты негізгікүштер кәсіпкерлікті ынталандыруға бағытталғанмоноқалаларда едәуір алға басу байқалады. Соныменқатар, моноқалалардың проблемаларын шешужолдарының бірі - қалалар экономикасын ұзақ мерзімдікәртараптандыруға бағытталған балама өндірістердіорналастыру бойынша "зәкірлік" деп аталатын жобаларболып табылады [1].

Моноқалаларды дамыту - тек өңірлердегі әлеуметтік,


¹5 (5) 2015

8

экономикалық мәселелердің шешілуіне ғана емес, еңбастысы, өндірістік күштерді орналастыру мәселелерінде шешуге мүмкіндік береді. Моноқалаларды дамытуарқылы тұрақты дамудың үш негізгі мақсатына қолжеткізуге болады: экономиканың тиімділігі, әлеуметтіктепе-теңдік және қоршаған ортаның тұрақтылығы. СебебіҚазақстандағы өндірістік күштер мен еңбек күшінің оннанбірі осы қалаларда орналасқан.

Қазақстан қалаларының әлеуметтік-экономикалықжәне демографиялық даму мәселелері Қазақстандықтарихнамада тек жанама және қысқа түріндежарияланған, шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық және демографиялық даму мәселелерітолық зерттелмеген. Қазақстан қалалары мен халқынаарналған соңғы еңбектердің ішінен, А.К. Қошанов пенМ.Х. Айдархановтың еңбектерін ерекше атап өтугеболады, мұнда нарықтық қатынасқа көшу жағдайындашағын қалалардың дамуына экономикалық талдаужасалған. Оларды пікірінше Қазақстандағы кенттенудіңерекшеліг інің бірі табиғи байлықтар мен шикізатбазасын игеру үдерісінің нақты ортасы болыптабылады. Яғни, Қазақстандағы кенттену белгілімөлшерде республиканы шикізат базасынаайналдыруды көздеп жүргізілген, бұрынғы кеңестік одақсаясатынан шыққан. Ол көбіне, республикаэкономикасының кешенді дамуының әділқызығушылығына байланысты болған емес, басқа

жағынан қарайтын болсақ, Қазақстанда қалалардыңкенттенуі мен индустриялануының өзара тығызбайланысы және өзара тәуелді болуы, кенттену деңгейіелдің экономикалық, ал маңызды деңгейде әлеуметтікдамуына да нақты және сыйымды көрсеткіші ретіндеілгері басады деп айтуға болады [3].

Қазақстанда жоғары деңгейде ұйымдастырылғанурбандалған зоналардың болмауы (заманауи қалалықинфрақұрылымдардың шоғырлануы, ақпаратканалдары, елді мекендердегі экологиялық қолайлы өмірт.б.) болашақ ресурстардың, яғни біліктілігі жоғары,мобильді жұмыс күшінің, инновациялықтехнологиялардың, ақпарат көздерінің шоғырлануынакедергі келтіруде.

Осыған байланысты 2012 жылдың 25 мамырындаҮкіметте "Моноқалаларды дамытудың 2012-2020жылдарға арналған бағдарламасы" қабылданды.Бағдарламаның бір артықшылығы - жүзеге асуы тиісмерзім аралығында дамытылуы тиіс қалалар саныныңоңтайлы мөлшері таңдалып алынған. Себебі мұндайқысқа уақыт аралығында республикадағы барлық 87қаланың дамуын қамтамасыз ету мүмкін емес болар еді.Моноқалаларды дамыту аймақтардың өзіндікұйымдастырылуына, ресурстарын тиімді іске асыруына,экономикалық өсу зоналарының қалыптасуына, ұзақмерзімді дамуда барлық инфрақұрылымдардыңжақсаруына жағдай жасайды [4].

ӘДЕБИЕТТЕР1. Моноқалаларды дамытудың 2012 - 2020 жылдарға арналған бағдарламасы., Астана, 2012 ж.2. Қазақтан Республикасының статистика агенттігінің мәліметтері, Астана қ., 2015 ж.3. Теоретические и прикладные проблемы географии. Материалы международной научно-практическойконференции / Под ред. Г.М. Джаналеевой. - Астана, 2014.-269 с. Часть І.4. Интернет ресурстары: //reftrend.ru/699302.html


9

¹5 (5) 2015

методист, преподавательистории и культурологииГККП "Колледж экологии и

лесного хозяйства",город Щучинск

ФЕДОРОВ АНДРЕЙВЛАДИМИРОВИЧ

ВВЕДЕНИЕВ 2012 году Президент Казахстана Н. А. Назарбаев в

программной статье "Социальная модернизацияКазахстана: 20 шагов к Обществу Всеобщего Труда"уделил особое внимание качеству преподаванияистории в учебных заведениях страны. Министерствуобразования и науки было поручено проанализироватьсодержание учебных пособий по истории Казахстана иосуществить меры по изменению содержания и форматапреподавания в учебных заведениях даннойдисциплины [11]. Актуальность президентской критикини у кого не вызывает сомнения. Более того, сегоднянаших историков и их учебники критикуют все кому нелень, начиная с самих детей и их родителей. Однакокаждый здравомыслящий преподаватель долженпонимать, что критика эта должна и будет в дальнейшемиметь более широкий спектр. Как у нас обстоит дело спреподаванием гуманитарных дисциплин, тесносвязанных с историей Казахстана, - всеобщей историей,культурологией, религиоведением, философией,политологией и др.? Ведь дисциплины эти имеют поройне меньшее значение для образования и воспитаниясовременной молодежи, чем история Казахстана! Всегдали содержание материала учебников по этим предметамсоответствует данным современной науки? Всегда лилогично, доходчиво и объективно излагается учебнаяинформация, прослеживаются т.н. "межпредметныесвязи"? Что касается всеобщей истории, то ее значениев современном обществе вообще трудно переоценить:глобализационные процессы, противостояниецивилизаций и культур, - все это свидетельствует о том,что упрощенное и, тем более, неверное пониманиесобытий далекого прошлого рано или поздно скажетсяна будущем. То, что сегодня может показатьсянезначительной мелочью, завтра придется исправлять,засучив рукава. А ведь истоки нашей современнойцивилизации - в древних цивилизациях, и поэтому ихтщательное изучение - далеко не праздное занятиеособо любопытных историков и энтузиастов. И касаетсяэто не только цивилизаций Древнего Казахстана!

ДРЕВНЕЕГИПЕТСКАЯ ЦИВИЛИЗАЦИЯ ИЕЕ ИЗУЧЕНИЕ В ШКОЛАХ И КОЛЛЕДЖАХ

Мақалада оқушылар мен колледж студенттеріне арналған Ежелгі дүниетарихы, оның ішінде Ежелгі Египет өркениеті мен мәдениетіне қатыстыоқу материалдарын сараптау қорытындылары берілген. Тарих,мәдениеттану, дінтану бойынша оқу әдебиеттеріне сараптама жасағанавтор, қазіргі қолданыста жүрген оқу материалдарын заманауи ғылымжетістіктері мен ҚР білім беру тұжырымдамасына сәйкес өзектендіруқажеттігі жөнінде ой түйеді.

В статье представлены результаты анализа учебных материалов дляшкольников и студентов колледжей по истории Древнего мира, в том числедревнеегипетской цивилизации и культуры. На основе анализа учебнойлитературы по истории, культурологии и религиоведению автор делаетвыводы о необходимости актуализации содержания используемых насегодняшний день учебных материалов в соответствии с достижениямисовременной науки и требованиями концепции образования РК

The article presents the results of the analysis of educational materials for schoolchildren and college students on the history of the ancient world, including theancient Egyptian civilization and culture. Based on the analysis of textbooks onthe and religious studies author concludes the need to update the content ofteaching materials used nowadays in accordance with the achievements of mod-ern science and the requirements of the educational concept of RK

Вы думаете, все так просто? Да, все просто. Но совсем не так.

А. ЭйнштейнВ настоящей статье предпринята скромная попытка

анализа учебного материала по историидревнеегипетской цивилизации и культуры,содержащейся в некоторых учебных пособиях дляшкольников и студентов колледжей. Всеобщая история,изучающая древнеегипетскую цивилизацию, сегоднянаходится в тени крупномасштабных исследований поистории Казахстана. Понятно, что для историческойнауки молодого, динамично развивающегосягосударства это - естественное явление. Однаконедостаточное внимание к проблематике мировойистории, поверхностное изучение тех или иных вопросови тем может, помимо всего прочего, дискредитироватьказахстанскую историческую науку в целом. Ведь дажев век информационных технологий книга остаетсяважнейшим источником знаний для учащейся молодежи!Особенно, если эта книга - учебник.

Итак, попробуем обратиться к учебникам истории,культурологии и религиоведения, выпущенным в светразными казахстанскими издательствами с 2003 по 2011годы [13, 8, 9, 12]. Написаны они, безусловно,авторитетными казахстанскими специалистами, но,кроме положительных качеств имеют, к сожалению, инекоторые недостатки. Как будет показано ниже,отдельные моменты преподносятся в излишнеупрощенной форме, доходящей, в ряде случаев, дажедо искажения истины. Некоторые важные и интересныевопросы почему-то не освещаются вообще. Возможно,что статья эта окажет положительное влияние напроцесс написания учебников или, хотя бы, поможетпреподавателям гуманитарных дисциплин школ иколледжей в их нелегкой работе. Ведь для педагогасегодня очень большое значение имеет умение грамотноориентироваться в грандиозном информационномпотоке! А исторической информации в различных СМИсегодня очень много, и не вся она, к сожалению,хорошего качества. Что касается собственно Древнего

Èñòîðèÿ

¹5 (5) 2015

10

Египта, то необходимо отметить, что цивилизация этазанимает особое место в мировой истории.Просуществовав без кардинальных изменений болеетрех тысяч лет (!), Древний Египет оказал огромнейшеевлияние на культурное развитие всего мира! Задачалюбого историка, культуролога и религиоведа - показатьэто влияние, воздавая дань уважения прошлому,привлекая из него факты для объяснения настоящего.

1. Верхний и Нижний ЕгипетС чего обычно начинается изучение Древнего Египта?

С географических и природно-климатических условийвозникновения цивилизации и формированиягосударственности. Как известно, территория Египтаделится на две природные части - Долина (ВерхнийЕгипет) и Дельта (Нижний Египет). Граница междуВерхним и Нижним Египтом проходит в районеМемфиса, в том месте, где окружающие долину Ниласкалы начинают постепенно расширяться [25].Проблема в том, что, посмотрев на карту в учебникеистории, шестиклассник может сделать вывод: границаэта - где-то в районе Абидоса и Карнака [13, стр.25].Это не соответствует даже тексту параграфа наследующей странице того же учебника [13, стр.26]! Ксожалению, не объясняется и то, как различиеприродных зон отразилось на хозяйственной икультурной жизнедеятельности Юга и Севера. Вучебнике культурологии Ж. К. Каракузовой отмечается,что "…долина реки - от первых нильских порогов додельты - и область самой дельты были освоенынеодинаково" [8, стр.40-41] , но в чем заключается эта"неодинаковость" - об этом не сказано ни слова! Затоподчеркивается: "Это различие на протяжении всейегипетской истории сохранялось в делении страны наВерхний и Нижний Египет и отражалось даже в титулахфараонов, которые именовались царями Верхнего иНижнего Египта" [8, стр.41]. В связи с этим необходимообратить внимание на то, что самые ранниеземледельческие хозяйства возникли именно в ВерхнемЕгипте, который превратился со временем впреимущественно хлебный район страны. А в районеДельты, представленной болотами и лугами, египтянезанимались садоводством и огородничеством.Отменные виноградники были в этом районе! Ноособенно важно то, что в Нижнем Египте в большейстепени развивалось скотоводство, "роднившее"северных египтян с народами Азии. Авторы книги"Древние цивилизации" под общей редакциейвыдающегося историка - востоковеда Г. М. Бонгард-Левина указывают на "восточную ориентацию"египетской культуры в эпоху Нового царства, "особеннов северных районах, в области Дельты, испокон вековбольше тяготевшей к Востоку, чем самобытныйегипетский Юг" [3, стр.56]. Таким образом, становитсяпонятной мотивация царя Мины, основавшего примернов 3000 г. до н.э. столицу объединенного царства - городМемфис - на стыке Верхнего и Нижнего Египта.Управлять Югом и Севером страны было удобнееименно из этого пункта. Имеет смысл довести эту мысльдо учащихся! Можно, кстати, обратить внимание и насовременность - на политическое значение переносастолицы в нашей стране.

С объединением Египта Миной обычно связывают ивозникновение двойной египетской короны, т.н. Пшента(Па-Схемти). Считается, что она символизирует единствоЮга и Севера. Однако некоторые исследователиподвергают сомнению такое упрощенное пониманиесимволического значения двойной короны. В частности,ведущий научный сотрудник Института ВостоковеденияРоссийской Академии Наук, доктор исторических наукА.Б. Зубов утверждает, что красная корона сизображением коршуницы символизирует Небесныймир, а белая корона с коброй - мир Земной. Фараон,носящий такую корону, выступал в роли объединителя

двух миров, гаранта соблюдения божественногопорядка. Если рассматривать топографику Египтасимволически, как воплощение божественной идеи(Нижний Египет - Небесный мир, Верхний Египет -Земной мир), то в объединении Египта можно увидетьвосстановление единства Неба и Земли, целостностибытия. Стержнем этого единства был фараон [25].Вероятно, объединение страны имело для египтян нетолько экономическое и политическое, но и большоедуховное значение!

2. Рабство в Древнем ЕгиптеДо сих пор на страницах учебных пособий Древний

Египет называют рабовладельческим государством.Прочитав учебник, школьник узнает, чторабовладельческий строй в этой стране сформировалсяуже в IV тысячелетии до н.э. [13, стр.27]. Насколько этоверно? Вообще-то, древнеегипетское рабство имеет всовременной науке весьма спорные характеристики.Действительно, эта форма эксплуатации известна вЕгипте еще со времен Древнего царства. Рабы - "баку" -были частью личного имущества своего хозяина, моглибыть куплены и проданы. Правда, они могли иметьсемью, собственность и далеко не всегда подвергалисьжестокой эксплуатации (патриархальное рабствопредполагало возможность принятия такого раба вобщину)[27] . Широкое применение труда рабовначинается только в период Нового царства (XVIII - XXдинастии), то есть с середины II тысячелетия до н.э. Вэто время даже простые египтяне - пастухи,ремесленники, торговцы, значительно улучшившие своеблагосостояние, - так же использовали в своиххозяйствах труд невольников, на что обращаютвнимание многие известные историки - востоковеды [4,7]Но, даже в этот период, основным производителемматериальных благ по-прежнему было трудовоенаселение Египта, обязанное нести всевозможныеповинности. Это т. н. "царские хеммуу". Если они и были"рабами", то рабами царя [1, стр.368; 3, стр.40]. Конечно,их положение мало отличалось от положения"настоящих" рабов, они и сами могли попасть в долговоерабство. Видимо поэтому, для удобства и простотывосприятия материала, Древний Египет объявляется настраницах учебника государством рабовладельческим.Но ведь сравнение рабства в Египте с классическимрабовладением Греции и Рима, изучаемым в рамкахэтого же учебника, показывает, что нет никакихсерьезных оснований называть древнеегипетскийобщественно-экономический строй рабовладельческимв том смысле, какой вкладывали в это понятиетеоретики марксизма. Сам К. Маркс когда-то ввел дляэтого случая в науку термин "азиатский способпроизводства". И хотя в поздних работах К. Маркса иФ.Энгельса термин этот не встречается, именно онлучше подходит для обозначения общественно-экономической формации, в которой само государствоявляется организатором производства. Можно называтьэтот способ производства "деспотически сельско-общинным" (ибо Египет - не Азия), как именовал его в60-е гг. ХХв. французский марксист Ж. Шено [16]. Можно- "архаической формацией", как предлагал в 90-е гг.российский историк А. Захаров [6, стр.50]. Как бы то нибыло, применение в учебных пособиях понятия"рабовладельческий строй" по отношению кдревнеегипетскому социально-экономическомуустройству возвращает нас к работе И. В. Сталина "Одиалектическом и историческом материализме" (1938г.). Канонизация этого "шедевра" способствовалаисчезновению из исторической и философскойлитературы понятия "азиатский способ производства" ивообще положила конец объективным исследованиямдофеодального периода истории человечества.Любопытно, что сами авторы вышеупомянутогоучебника истории буквально на первых страницах

Èñòîðèÿ

11

¹5 (5) 2015

сетуют на преобладание "евроцентристских взглядов" усвоих предшественников [13, стр.3]. Отождествлениеобщественно-экономических формаций Запада иВостока - тот же евроцентризм!

3. Власть ФараонаКакое значение имела в Древнем Египте власть царя-

фараона? Если верить тексту школьного учебника,фараон обладал безграничной властью, которуюупотреблял для безжалостной эксплуатации простогонарода. Восседая на троне, "в руках он держал жезлвласти и плеть. Это означало, что он обладает властьюнад всеми по всей стране и имеет право наказыватьлюбого, всех своих подданных" [13, стр.33]. Любыхсмутьянов в стране фараон мог уничтожить вместе сих родными и близкими! Тутмос, Аменхотеп и Рамзес -вот имена наиболее известных фараонов (и, судя потексту, самых жестоких) [13, стр.34]! Даже после смертифараон получал все блага загробного мира, "отодвинув"своих несчастных подданных: по мнению Ж.К.Каракузовой, "в начале эпохи Древнего царствасчиталось, что только фараоны могут войти в загробныймир..." [8, стр.45]. Откровенно говоря, не совсем понятно,как такая жестокая система организации власти моглапродержаться в стране почти без изменений около трехтысяч лет?! Ответ можно найти в Культурологии Т.Габитова: "Верховная власть Египта зиждилась наоснове незыблемости и непонятности..." [9, стр.111].Говоря проще, несчастные египтяне сами не понимали,почему и зачем их так жестоко эксплуатировалибессердечные фараоны, но самозабвенно трудились надсооружением грандиозных архитектурных комплексов исложнейших ирригационных систем.

Действительно, в цивилизации и культуре ДревнегоЕгипта еще очень много непонятного для современныхисследователей. Однако, попробуем немногоразобраться. Начнем с символов. Жезл и плетьдействительно были атрибутами власти фараона, апроисхождение их связано с пастушьим богом Ацепти.Жезл ("хека" - крюк) - это посох пастуха, принявший,как символ, укороченный вид с сильно закрученнойверхней частью. Плеть ("немех") - это пастушеский кнут(возможно - опахало от мух). Иногда в плетиусматривают цеп для обмолота пшеницы [24]. Можетэтот "союз с посоха и цепа" символизировал единствоскотоводства и земледелия, а в политическом плане -единство Нижнего и Верхнего Египта? В таком случаеэто сильно напоминает "союз серпа и молота" из нашегонедавнего социалистического прошлого. Но это - лишьпредположение. В любом случае, оба эти символаимели важнейшее религиозное значение и были, кстати,атрибутами не только фараона, вершившего своювласть на земле, но и бога Осириса, судившегоумерших. "Фараон - это пастырь своего народа,заботящийся о нем", - таково наиболее вероятноесмысловое значение этих предметов. Конечно, царьмог быть жесток, и он был таковым в определенныепериоды истории Древнего Египта. Но именно черезнего получал спасение и вечную жизнь весь египетскийнарод, о чем, кстати, говорят тексты пирамид Древнегоцарства, упомянутые в учебнике Ж.К. Каракузовой! Анесправедливость фараонов и чиновников оченьдорого обходилась им самим, да и всему Египту. Послебунтов и мятежей появлялись такие произведения, как"Наука фараона Мерикара", учившие фараонов негневаться понапрасну, заботиться не о своем богатстве,а о богатстве народа, воздействовать на народ несилой, а словом, создавать себе памятник любовьюнарода. Так что не могли все фараоны быть такимитиранами, как их описывает учебник истории! Исмертная казнь в Древнем Египте (за исключениемотдельных периодов) практиковалась редко. Да ирелигиозные представления египтян всему этомусовсем не способствовали.

4. Древнеегипетская религияРелигия древних египтян заслуживает особого

внимания. Дело в том, что она оказала огромноевлияние на верования других народов, а также нафилософские учения и научные взгляды не толькодревности, но и современности. Влияние это можно инужно прослеживать на протяжении всей историичеловечества. Диалектический подход к изложениюучебного материала требует именно этого. Почему жетогда материал по религии древних египтян,содержащийся в учебнике религиоведения для девятогокласса, ничем существенно по содержанию и объемуне отличается от аналогичного материала в учебникеистории для шестого класса[12, стр.25-26; 13, стр.42-43]?! Может девятиклассники нуждаются только лишьв простом повторении материала трехлетней давности?Может не доросли они еще до уровня обобщения,систематизации, выделения главного?!... В текстахучебников по истории и религиоведению мы, ксожалению, видим лишь простое перечисление богов,которым поклонялись египтяне, выделение значенияАмона-Ра, как верховного бога и констатацию фактапоклонения богам в образе животных (или с головамиживотных). "Египтяне считали Солнце самым главным,всесильным и прекрасным богом", - сказано в школьномучебнике без каких-либо дополнительных пояснений [13,стр.43]. В учебнике религиоведения Амону-Ра вообщене уделяется никакого особого внимания, ибо"древнеегипетская религия, в основном, заключалась вуважении к умершим... в уважении к животным..." [12,стр.25] А стоило бы религиоведам обратить вниманиена следующие моменты: 1) идея "посмертноговоздаяния", возникшая, наверняка, раньше, чемдревнеегипетская "Книга мертвых", оказала серьезноевлияние на Восточное средиземноморье и местныерелигиозные представления, а через них - нахристианство; 2) культ воскресающего Осириса и культвоскресшего Иисуса Христа очень близки друг другу ипо форме, и по содержанию; 3) Образ богоматери смладенцем на руках, особо почитаемый христианами,в египетской религии обнаруживает себя в образебогини-матери Исиды и ее сына Гора; 4) Египтянеодними из первых приняли христианство. Египет -родина монашества [21]! Кстати, некоторые ученые (А.Б. Зубов и др.) заявляют, что египетская религиямонотеистична. Дело в том, что, согласно такназываемой "мемфисской теологической концепции",Солнце - это видимый образ, своеобразная физическаяикона Бога-творца, "Владыки Вселенной", как его иногданазывали. И все многообразие египетских боговсводится, в данном случае, к проявлению, в разныхформах, Единого Бога. Все боги - это его порождения,совершающие, относительно свободные поступки врамках "генерального божественного замысла" [ 20]. Г.М, Бонгард-Левин отмечает особую глубину египетскогоума, "сумевшего подняться над путаницейполитеистических представлений" [3, стр.49]. Но эти идеине возникли внезапно из ниоткуда! "Истоки солярногомонотеизма, столь характерного для египетской религии,также, вероятно, следует искать в довольно раннемпериоде", - пишет Г. М. Бонгард-Левин [3, стр.49]. "Покрайней мере в эпоху V династии, Ра в "Текстах пирамид"уже фигурирует как единый бог в разных ипостасях -Ра-Атум, Атум-Хепра-Ра, Ра-Хорахте и т.д." [3, стр.49].Может быть, стоит, отталкиваясь от древнеегипетскойрелиги, постепенно подводить учащихся к постижениюоснов таких мировых религий, как христианство и ислам?

В связи с этим нельзя не обратиться к знаменитой"Книге мертвых" как одной из древнейших религиозныхкниг, (если не самой древней) и, вероятно, первойиллюстрированной книге в мире. Само название - "Книгамертвых", - хотя и получило, с легкой пуки К.Р. Лепсиуса,широкое распространение в исторической литературе,

Èñòîðèÿ

¹5 (5) 2015

12

на самом деле совершенно не отражает содержанияэтого произведения. Его подлинное название -"Изречение выхода в день", а назначение - датьумершему руководство по обретению бессмертия [21].Таким образом, более подходящими названиями дляэтой книги были бы - "Книга Жизни", "Книга Воскресения"и т.п. Аналогов этой книге в мировой литературе нет.Это исключительно древнеегипетский продукт, в которомсодержится важнейшая религиозная идея - идеявоскресения после смерти, вероятно, оказавшаявлияние на другие религиозные учения, прежде всего -на христианство. Как справедливо заметил египтологДжеймс Бейки, "…девять из десяти египетскихпапирусов - погребальные папирусы, и …девять издесяти погребальных папирусов - копии того, что мызнаем как "Книгу мертвых"…" [15]. Достойная оценкаэтого произведения, содержащего "богатейшие сведенияпо истории, религии, правовой и этической культурегосударства", дается в учебнике культурологии Ж.Б.Каракузовой [8, стр.46]. А как обстоит дело с другимиучебными пособиями? О "Книге мертвых" вскользьупоминается на страницах Религиоведения для девятогокласса как об одном из письменных памятниковДревнего Египта. Не более того [12, стр.25]! Учебник поистории Древнего мира для шестого класса вообще непредоставляет школьникам никаких сведений о "Книгемертвых" [18]! А учебник культурологии Т. Габитоваповествует о развитии письменности и о неких знаниях,связанных с молитвами богам [9, стр.116]… Совершеннонепонятны причины такого "внимания" к этомузамечательному литературному произведению!

5. Мумии и саркофагиСогласно религиозным представлениям древних

египтян, для обретения вечной жизни тело умершегонеобходимо было сохранить. В связи с этим возникобряд мумификации. Каждый умерший уподоблялсяОсирису и должен был иметь шанс на воскрешение.Победа над смертью - главная цель каждого египтянинаи квинтэссенция древнеегипетской культуры!Существовали разные способы бальзамирования имумификации тела. Геродот свидетельствует о том, чтоспособы эти отличались друг от друга степеньюдороговизны. Выбор конкретного способа зависел,вероятно, от состоятельности родственников усопшего[19]. Однако, необходимо понимать, что сам обрядмумификации не был каким-то раз и навсегдаустановленным способом сохранения тела. Он частичноизменялся в зависимости от тех или иных конкретно-исторических условий. Расцвет мумификации - времяXXI династии. В более позднее время, тем более вовремена Геродота, обряд этот постепенно ухудшался.Да и многие компоненты, необходимые длябальзамирования тела (например, можжевельник),египтянам были недоступны [31]. В учебнике"Культурология" Ж. К. Каракузовой приводится примермумификации, при котором необходимо было "вынутьиз тела все внутренности и залить вместо них смолу, авзамен сердца поместить вырезанного из камнясвященного жука - скарабея" [8, стр.47]. Некоторыемоменты здесь нуждаются в уточнении. Во-первых, всеизвлеченные из тела внутренности в обязательномпорядке сохранялись в отдельных сосудах - канопах.Во-вторых, сердце вынималось далеко не всегда. Онобыло средоточием разума усопшего, должно былосвидетельствовать о его жизни на суде Осириса [31].По мнению некоторых ученых, практика удалениясердца совпадает с переходным периодом, когдасредний класс египтян получил доступ к мумификации[29]. В-третьих, жук - скарабей (навозный жук), фигуркукоторого помещали на сердце или вместо сердца - этоважнейший религиозный символ Древнего Египта,символ Хефри - Восходящего Солнца. Навозный шарикв данном случае - символ самого "солнечного круга".

Жук - скарабей символизирует победу восходящегосолнца над ночью, жизни над смертью [28]! Это нужнообъяснять на страницах учебников, чтобы учащиеся недумали, что египтяне поклонялись насекомым! Имеетсмысл обратить внимание студентов и школьников и нато, как трепетно и почтительно относились древниеегиптяне к любому живому существу, если даже жук-навозник стал символом Бога! Кстати, возможно, чтоанатомическое сердце ("хати") покойного тоже былосимволом настоящего"духовного сердца" ("иб"), каксчитает А.Б. Зубов. А располагалось это настоящеесердце не в левой, а в правой части грудной клетки."Духовное сердце", будучи своеобразным волевымцентром человека, определяло, куда ему идти - к добруили ко злу [28].

Как было сказано выше, жука-скарабея вырезали изкамня. Камнерезное искусство древних египтян вообщезаслуживает особого внимания. Наши учебникикультурологии о нем молчат. А зря! В III тысячелетии дон.э., да и позже, камень, как материал для изготовленияорудий труда, предметов бытового и религиозногохарактера, успешно соперничал с медью. Египтяне быливеликолепными камнерезами! Сосуды, вырезанные избазальта - твердой породы камня - в начале IIIтысячелетия до н.э., поражают воображение многихегиптологов не меньше, чем знаменитые пирамиды!Авторы школьного учебника истории, напротив, уделяютособое внимание ремеслу по обработке камня:перечисляются породы камня, орудия, которымиработали египтяне, виды изделий из камня. Жаль, чтоне хватает ярких иллюстраций произведенийкамнерезного искусства [13, стр.32-33]! Ведь, какизвестно, любому человеку лучше один раз увидеть…А шестикласснику - тем более!

В учебнике истории Древнего мира на одной изстраниц помещено изображение саркофага женщины-фараона Хатшепсут. Изображение настолько мелкое,что рассмотреть его как следует, не представляетсявозможным. Что такое саркофаг, для чего он нужен - обэтом учащиеся должны догадаться сами, ибо в самомучебнике ни об обряде мумификации, ни о саркофагахне сказано ни слова [13, стр.34]. Кстати, само немецкоеслово "саркофаг", означающее "пожиратель плоти", хотяи применяется достаточно широко в исторической науке,совершенно не соответствует назначению данногопредмета и религиозным представлениям древнихегиптян, стремящихся к сохранению тела ради вечнойжизни. Саркофаг - это гроб, символизирующий несмерть, а жизнь, точнее - Дерево жизни, соединяющееНебо и Преисподнюю. Тело, положенное в него, как быросло, достигая неба. Поэтому, даже при наличиивнешних каменных саркофагов, внутренний саркофагчасто старались сделать из ценных пород дерева,например, ливанского кедра. Поздние саркофагиповторяли контуры тела покойного. Умерший долженбыл "прорасти", как Осирис, которого именовали"Древом мира" [25]. В храмах Осириса устанавливалидеревянную раму, повторяющую контуры божественноготела, засыпали плодородной землей и засевали зерном.Весной "тело Осириса" прорастало молодыми всходами[10, стр.37].

6. Пирамиды"Визитная карточка" древнего и современного Египта

- пирамиды. Самая известная- пирамида Хеопса - вошлав историю мировой культуры как первое чудо света.Море информации об этих грандиозных сооруженияхобрушивают современные СМИ на головы обывателей!Информация эта, часто имеющая отношение не столькок науке, сколько к паранауке, создает особый,мистический образ Древнего Египта, согласно которомупирамиды строили, скорее всего, гости с других планет,причем, не известно, как и зачем. Образ этотблагополучно оседает в головах современных

Èñòîðèÿ

13

¹5 (5) 2015

школьников и студентов еще до того как они приступаютк изучению истории, культурологии, религиоведения.Если к этим представлениям добавить коктейль из таких"шедевров" голливудского киноисскуства как фильм"Мумия", то картина получается достаточно полной. Нодля того и существуют наука и образование, чтобыизбавлять сознание людей от ложных убеждений,ошибочных взглядов и банальных суеверий! Как с этойважнейшей образовательной и воспитательной задачейсправляются наши учебные пособия? Как ониобъясняют "загадки египетских пирамид"? А вот как:

1. древнеегипетские пирамиды - это храмы [12,стр.26];

2. как египтянам удалось их построить - не разгаданодо сих пор [8, стр.47-48];

3. египетские рабы создали их своим "каторжнымтрудом"[9, стр.113], работая "в невыносимых условиях"[13, стр.45];

4. "строительство пирамид стало главной причинойнищеты народа" [9, стр. 113];

5. "вряд ли в наши дни, возможно, построить что -либо подобное" [8, стр.48].

Такое "объяснение" из авторитетных источников,которыми учебные пособия, безусловно, являются,вызывает желание переключиться, и в прямом, и впереносном смысле, на канал TV-3 - "настоящиймистический"!

Строительство огромных пирамид - этокульминационный момент периода Древнего царства.Пирамиды - это царские усыпальницы, однако сами онибыли частью комплексов, включающих в себяпоминальные храмы, святилища, небольшиеритуальные пирамиды-спутницы, гробницы вельмож.Все это настолько гармонично смотрелось, да и сейчасеще смотрится в пространстве, что некоторые ученыедаже предполагают существование единогоархитектурного ансамбля, своеобразного "генеральногоплана" с которым должен был считаться каждыйпоследующий фараон, возводивший свою пирамиду[30].В центральном и южном Египте, вблизи крупныхпоселений строились маленькие, символические или,как их еще называют, "провинциальные пирамиды".Внутренних помещений в них нет, они непредназначались для захоронения мертвых. Какпредполагают, ученые, пирамиды эти были символамивласти фараона в периферийных районах[17, 30].Кстати, подавляющее большинство пирамид имеетступенчатую форму. Пирамиды правильной формы,вроде Великих пирамид в Гизе (Хеопса, Хефрена иМикерина), строили редко. Но, даже там, из трехпирамид-спутниц, две - ступенчатые. Возможно, что этосвязано с образом лестницы, ведущей на небеса, покоторой фараон должен подняться, чтобы соединитьсяс Богом.

Пирамида Хеопса и подобные ей сооружениядействительно дорого обходились простому народу и,безусловно, способствовали его обнищанию. Однаконазывать их главными причинами ухудшенияблагосостояния египтян, вероятно, нельзя. Авторучебника "История Востока" для высших учебныхзаведений Васильев Л. С. замечает, что "строительствопирамид и богатых гробниц отнимало много сил итребовало немалых средств, но оно одновременносодействовало ускорению темпов экономическогоразвития, накоплению опыта и умений работников" [22].По его мнению, причинами кризиса Древнего царстваявляются характерные для всего Востоказакономерности циклического развития. Проявились этикризисные явления в приватизационных процессах,ослаблении централизованной государственной власти,усилении власти номовой аристократии. Нарушилосьединство управления ирригационными системами Нила,что имело серьезные последствия для сельского

хозяйства. Автор учебника обращает внимание наследующий факт: "пирамиды фараонов пятой и шестойдинастий были невелики и строились плохо, затогробницы вельмож стали блистать богатством, чтокосвенно свидетельствует об укреплении позицийместной власти" [22]. А сколько средств тратилось наросписи этих гробниц! Исходя из этого, можно сделатьвывод, что во времена кризиса Древнего царства вЕгипте произошла децентрализация власти иперераспределение богатства. Простые труженикивсегда страдают от перемен подобного рода.Грандиозные пирамиды, гробницы и храмы стали,вероятно, в сложившейся ситуации, катализаторамикризиса и символами несправедливости, царящей вегипетском обществе. "Невольно возникает мысль, -замечает в своем учебнике Т. Габитов, - что если бызатраченные на возведение пирамид средства и упорныйтруд египетского народа были направлены на благонаселения (строительство дорог и т.д.), то Египет,безусловно, превратился бы в цивилизованную странус высокоразвитой экономикой" [9, стр.113]. Трудносегодня определить, задумывались ли простыеегипетские труженики о том, что в современнойэкономической науке называется "альтернативнымизатратами". Однако, памятуя о диалектическомпринципе историзма, стоит задаться другим вопросом:а разве для своего времени Египет не был самой"цивилизованной страной с высокоразвитойэкономикой"? Кстати, главной дорогой, ключевойтранспортной артерией Египта был Нил. Тяжестиегиптяне всегда старались возить именно по воде, а длядоставки их к месту назначения создавали сеть каналов.Следы этих каналов обнаружены археологом МаркомЛернером в Гизе у Великих пирамид [21]. Следуетпомнить, что египетский народ жил и живет в дельте иузкой долине, там, где под ногами бесценнаяплодородная земля. Землю эту старались даже нетоптать лишний раз и ходить по единожды протоптаннымтропам [21]. Какие уж там дороги "на благо населения"!И некрополи египтяне располагали на западном берегуНила, ибо Запад - это "Страна мертвых". Рассказывая отом, как древние египтяне заботились о вечной жизнипосле смерти, Ж. К. Каракузова справедливо замечает,что большинство дошедших до нас мумий былозахоронено в эпоху упадка древнеегипетскойцивилизации. Мумифицировали тогда в огромномколичестве не только людей, но и священных быков,ибисов, кошек! Однако, утверждение о том, что"постепенно страна превращалась в одно огромноекладбище" [8, стр.55], является явным преувеличением!Египтяне использовали для некрополей тольконеплодородную землю, землю пустыни. Да иневозможны были хорошие захоронения в плодороднойилистой земле, так как они размывались бырегулярными разливами Нила. А невероятная сухостьпустыни обеспечивала сохранность тел и без всякоймумификации! Проблема египетской археологиизаключается в том, что современные египтяне тожепредпочитают жить не в пустыне, а там, где жили ихпредки тысячи лет назад и отселить их для проведенияраскопок, не представляется возможным! Эта узкаяполоска плодородной земли - и есть их страна. И немогла она "превращаться в огромное кладбище".

Технология строительства пирамид зачастуюпредставляется сегодня как самая загадочная темадревнеегипетской истории. Гипотез по этому вопросусуществует множество. "Как строили такие сооружениябез помощи современной техники?!" - вот вопрос,который звучит всегда в любой аудитории, - и школьной,и студенческой. Ответа на этот вопрос наши учебныепособия не дают, и это, в определенной степени,понятно: если официальная наука в чем-то сомневается,то о чем тогда вещать ученикам? Но, определенный

Èñòîðèÿ

¹5 (5) 2015

14

ориентир, как наиболее правдоподобную версию, всеже нужно доводить до сведения учащихся. Потому, что,во-первых, в современном мире наука должна уметьуспешно конкурировать на образовательном поле смистическим бредом телевизионных шарлатанов. А во-вторых, - это действительно интересная тема! В книгедля учителей "Очерки истории науки и техники сдревнейших времен до середины XV века" описываетсяследующая технология сооружения пирамид Джосера,Снефру, Хуфу (Хеопса) и Хафра (Хефрена): "...возлепирамиды сооружалось несколько наклонных настилов(пандусов) из кирпичей и грунта, по которым салазки сгрузами втаскивались на высоту 25-30 м. По мере тогокак воздвигалась пирамида, строились новые пандусы,опиравшиеся на сторону пирамиды. На завершающейстадии строительства использовались ступенчатыеприспособления, леса и различные рычаги. Поокончании строительства все вспомогательныесооружения разбирали" [2, стр.74]. В 1986г. виздательстве "Наука" вышла в свет книга ВойтехаЗамаровского "Их величества пирамиды", в которойавтор на основании изучения пирамид в Медуме, Лиштеи пирамиды Сехемхета в Саккара, так же утверждает,что "каменные блоки доставлялись на нужную высотуна деревянных санях по насыпям" [5, стр.70]. Достаточноли обоснована эта версия? "Остатки таких платформ, -пишет В. Замаровский, - обнаружены не только возлеупомянутых пирамид, но и, например, в Гизе - унеоконченного заупокойного храма царя Менкаура, вКарнаке - возле неоконченного первого пилона. Вгробнице вельможи Рахмира, высшего сановника царяТутмоса III, мы до сих пор можем видеть ее изображениена настенном рисунке" [5, стр.70]. Российские египтологиО. Томашевич, В. Большаков, М. Чегодаев тожепридерживаются этой версии, ссылаясь на знаменитогоМарка Лернера, обнаружившего на юге плато Гиза "городстроителей пирамид" - поселение рабочих, которыедействительно выполняли тяжелейшую работу, но придостаточно высоком уровне обеспечения всемнеобходимым - от полноценного питания доквалифицированной медицинской помощи [30]. Это иесть те самые "невыносимые условия". Кстати, командаархеологов во главе с М. Лернером построила в качествеэксперимента свою маленькую пирамиду, используядревние технологии - начиная с вырубания камня изаканчивая облицовкой. Конечно, это - не уровеньстроительства пирамиды Хеопса! Но это показательтого, что построить "что-либо подобное" в наши дниможно, были бы выделены соответствующие средства.В учебных пособиях следует делать акцент именно нато, что очень трудно строить такие сооружения сегодня,при помощи одних только древних технологий, ибонавыки их использования в современномпостиндустриальном обществе давно утеряны. А иначе,студенты и школьники, действительно, будут считатьдревних египтян потомками внеземных цивилизаций!Вообще, использование в учебных пособиях данныхэкспериментальной археологии - весьма полезное дело!Как писал Эдуард Сапир, "прошлое представляетценность для культуры только в том случае, если оновсе еще является современностью или может статьбудущим". Экспериментальная археологияпредоставляет замечательную возможностьнаблюдения прошлого в современности! Почему бы ейне воспользоваться при написании учебников?! "Частозабывают о том, что если прошлое должно бытьпрошлым в собственном смысле слова, оно должнобыть прошлым в настоящем, оно должно содержатьсяв настоящем", - сказал когда-то блестящий испанскийфилософ Хосе Ортега-И-Гасет. И с ним трудно несогласиться!

7. Египет ЭллинистическийПоздний Египет - это Египет, завоеванный персами,

эллинами и римлянами. В учебнике Т. Габитова эпохаэллинизма названа периодом "столкновения культурВостока и Запада" [9, стр.152]. Само слово"столкновение" не совсем верно отражает то, чтопроисходило в это время. Точнее было бы назвать этотпериод временем "диалога культур". Важно отметить,что не только греческая культура оказывала влияниена культуру стран Востока, в частности - на культуруЕгипта. Было и обратное влияние, причем достаточносерьезное. Слово "диалог" подразумевает взаимноеуважение, синтез культур, терпимость на религиозном,бытовом и других уровнях. И все это было! Все этодостаточно убедительно показано на страницахвышеупомянутого учебника! Действительно, многиеученые отмечают уважительное отношение эллинов ккультурным достижениям Древнего Египта и к египтянам- авторам этих достижений. "Завоеватели воспринялиегипетскую идею сакрального царства, поклонялисьсвященным быкам и овнам, строили храмы египетскимбогам, соперничавшие по своей монументальности спостройками эпохи пирамид и Нового царства", - пишетна страницах своей книги Г. М.Бонгард-Левин [3, стр.68]."Греки и римляне с большим уважением относились кегиптянам не только из-за их "мудрости", но и из-за ихумения, как они полагали, работать с магическимисилами". -отмечает знаменитый британский археолог,египтолог и востоковед Бадж Э. А. Уоллис [18].Российский религиовед Зубов А. Б. в своих лекцияхуказывает на "достаточно хорошие отношения" междуегиптянами и греками, в отличие от отношений египтянс предыдущими завоевателями - персами [23]. Египтяне,в свою очередь, отправляли детей учиться наукам угреков-колонистов, заимствовали элементы греческогоискусства в скульптуре и рельефе. Было исопоставление египетских богов с греческими.Заимствование элементов греческой культуры, конечно,характерно в основном для наиболее экономическиразвитых районов Египта, для богачей и представителейадминистрации. Простые египтяне оставались в сферевлияния традиционной египетской культуры. Но фактавзаимовлияния культур отрицать нельзя! Используятерминологию Л.Н. Гумилева, эллинов и египтян,вероятно, можно назвать народами"комплиментарными". Без этой "комплиментарности" ине могла возникнуть столь богатая и блестящаяэллинистическая культура! А вот учебник Ж. К.Каракузовой убеждает студентов в том, что в эпохуэллинизма "египтяне превратились из великого народав неуважаемых туземцев" [8, стр.56]. О каком культурномвзаимовлиянии можно говорить, если, по мнениюавтора, "униженный народ древней страны упрямопридерживался родных обычаев, уже хотя бы толькопотому, что этим он отгораживался от чужеземцев" [8,стр.56]?! Не совсем понятна позиция автора, тем более,что в тексте она ничем и не обосновывается.

8. Значение египетской культурыВ завершении хотелось бы отметить значительный

вклад египетской культуры в мировую культуру. Этомувопросу наши учебные пособия уделяют ничтожномалое внимание, замалчивая почему-то тему связивремен, эпох и поколений. "И научен был Моисей всеймудрости египетской, и был силен в словах и делах"...Слова эти из "Деяний апостолов" прекрасноиллюстрируют взаимопроникновение ипреемственность различных религиозных систем. Развеэто плохой пример для воспитания толерантности?Почему нет его в учебнике религиоведения?! "КультураЕгипта Древнего едва уловимой нитью вплетается впоследующую культуру Египта исламского, и еенаследие доживет до сего дня в отдельных чертах бытаи верований феллаха-мусульманина", - замечает Г. М.Бонгард-Левин [3, стр.69]. Арабская и европейскаямедицина многое позаимствовали из египетских

Èñòîðèÿ

15

¹5 (5) 2015

медицинских папирусов. В учебнике Каракузовой длястудентов подчеркивается, что реальная медицина, всовременном значении этого слова, возникла именнов Египте [8, стр.49], а вот школьникам, судя по текстуучебника, знать это - совсем не обязательно [13,стр.40]. Только не совсем понятно, что именно должензапомнить "среднестатистический шестиклассник" изтекста учебника: что египтяне умели лечить и делалиэто неплохо? Египетские нормы права игосударственности усваивались Ахеменидами,Аршакидами, Сасанидами, эллинистическимимонархиями, римлянами, Византией, Русью! Греческаяфилософская и политическая мысль Солона, Фалеса,Пифагора, обучавшихся в свое время в Египте, имелаогромное значение для европейской науки! Европаучилась у египтян монументальной архитектуре истатичной скульптуре! Египет - родина дидактики имессианских сочинений, басни и исторической повести,сказки и любовной лирики! ... Почему бы неакцентировать на этом внимание учащихся, читающихучебники?! Вот учебник истории убеждает детей в том,что "самая древняя система письма сложилась вДвуречье" [13, стр.18]. А, между прочим, ученые до сихпор спорят о том, где раньше она возникла - в Шумереили Египте! При создании 22- буквенного алфавита,послужившего основой для всех последующихбуквенно-звуковых систем, в том числе и европейских,финикийцы использовали отдельные знаки египетской,вавилонской, критской и других письменностей [2,стр.90]! А по версии учебника финикийцы пользовалисьтолько шумерским письмом, которое и передали смножеством изменений грекам [13, стр.19]. В книге"Древние цивилизации" под редакцией Г. М. Бонгард-Левина приводятся слова выдающегося французскогоученого Ж.-Ф. Шампольона, расшифровавшегоегипетскую письменность: "Европа, получившая отДревнего Египта начатки науки и искусства, обязанаему еще одним благодеянием - алфавитным письмом".Далее подчеркивается, что "Египет не только оказалвлияние на финикийское письмо и через него - на

европейскую письменную систему, письмо синайскоеи на становление древнейшего алфавита в Африке(мероитское письмо), но и внес определенную лепту всловарный запас соседних народов. Некоторые словаиз египетского через греческий, коптский и арабскийязыки проникли в словари европейские" [3 стр.68]. Воти верь после этого нашим учебникам! Продолжая темувлияния культуры Древнего Египта на мировуюкультуру можно вспомнить и каменных сфинксов Санкт-Петербурга, и мумию В. И. Ленина в московскоммавзолее и, конечно, Дворец мира и согласия в Астане,изображение которого, кстати, украшает обложкуучебника по религиоведению. Видимо, совсем неслучайно Норман Фостер выбрал для своего проектаименно форму пирамиды, ибо, как гласит известнаяпословица, "все на свете боится времени, только времябоится пирамид". Бояться времени нужно и авторамучебников, но не тогда, когда учебники эти широкоиспользуются для обучения студентов и школьников,а в тот момент, когда они пишутся!

ЗАКЛЮЧЕНИЕИтак, анализ учебной литературы по истории,

культурологии и религиоведению позволяет сделатьследующие выводы:

1. материал учебников по данным дисциплинамдалеко не всегда учитывает достижения современнойнауки, в чем можно убедиться на примере изучения тем,посвященных древнеегипетской цивилизации;

2. материал этот слабо учитывает межпредметныесвязи, не всегда обращает внимание учащихся наважные вопросы образовательного и воспитательногохарактера;

3. в серьезном пересмотре содержания нуждаютсяучебники не только по истории Казахстана, но и подругим гуманитарным дисциплинам.

Остается надеяться, что проблемами, описанными внастоящей статье, будут в ближайшее время активнозаниматься казахстанские историки, культурологи ирелигиоведы. Модернизация системы образования безтакой работы - просто немыслима!

Èñòîðèÿ

ИСТОЧНИКИ И ЛИТЕРАТУРА.1. Берлев О. Д. Трудовое население Египта в эпоху Среднего царства. - М: Наука, 19722. Виргинский В. С., Хотеенков В.Ф. Очерки истории науки и техники с древнейших времен до середины ХV века:Кн. Для учителя. - М.: Просвещение, 1993.3. Древние цивилизации / С. С. Аверинцев, В. П. Алексеев, В. Г. Ардзинба и др.; Под общ. Ред. Г. И. Бонгард-Левина. - М.: Мысль, 1989.4. Дьяконов И.М. История Древнего Востока. Часть 2. Передняя Азия. Египет. - М: Главная редакция восточнойлитературы издательства "Наука", 19885. Замаровский В. Их величества пирамиды. - М, Наука, 19866. Захаров А. Еще раз о теории формаций / Общественные науки и современность, 1992, №2.7. История Древнего Востока, Ч.2 под ред. Бонгард-Левина. М.: Наука, 19888. Каракузова Ж.К. Культурология: Учебник. - Астана: Фолиант, 2007.9. Культурология: Учебник для студентов вузов и колледжей / Перевод с каз. Яз. А. Алимжановой / Сост. Т.Габитов. - Алматы: Қаржы - Қаражат, 200310. Муравьева Т.В. Сто великих мифов и легенд. - М.: Вече, 200711. Назарбаев Н. А. Социальная модернизация Казахстана: 20 шагов к Обществу Всеобщего Труда // Казахстанскаяправда. - 2012, 11 июля.12. Религиоведение. Учебник для 9 класса общеобразовательных средних школ / Кенжетаев Д., Новикова Г.,Сайлыбаев А., Туякбаев О. - Астана "Арман ПВ", 201013. Тулебаев Т., Кусаинова Р., Дакенов М. История древнего мира: Учебник для 6 класса общеобразовательнойшколы. - Алматы: Атамұра, 2011.14. Чегодаев М. Древнеегипетская "Книга Мертвых" / Вопросы истории, № 8-9.15. Baikie J. Egyptian Papyrus and Papyrus - hunting/ N/Y/ 1971, р.34-3516. "La Pensee", 1964, №2, р.164 Археологи нашли в Египте пирамиду возрастом 4,6 тысячи лет URL: http://news.mail.ru /society /16801003 / (дата обращения: 12.02.2014).17. Бадж Э. А. Уоллис. Египетская магия URL: EGYPT`S WORLD / duat/egiptclub.ru (дата обращения: 12.02.2014).18. Геродот. История. Книга II "Евтерпа", 86-89. URL: www.vehi.net/istoria/grecia/gerodot 02.htlm дата обращения:12.02.2014).19. Гордон №281 Боги Древнего Египта. [Видеозапись] URL: http://www.youtube.com/watch?v=4iqa-nhhnhk&list=PL775EFD177E563CA3 (дата обращения: 12.02.2014).

¹5 (5) 2015

16

20. Гордон - Диалоги: Египетская книга мёртвых. [Видеозапись] URL: http://www.youtube.com/watch?v=lEeRpUtk3io(дата обращения: 12.02.2014).21. Васильев Л. С. История Востока. Учебник по специальности "История", изд-во "Высшая школа", 1998. URL:www.btbliotekar.ru (дата обращения: 12.02.2014).22. Классическая эпоха Египта (проф. А. Б. Зубов).[Видеозапись] URL: http://www.youtube.com/watch?v=IBk69F6dsVw (дата обращения: 12.02.2014).23. Краткая энциклопедия символов. URL: www.sumbolarium.ru (дата обращения: 12.02.2014).24. Начало египетской цивилизации (проф. А. Б. Зубов). [Видеозапись] URL: http://www.youtube.com/watch?v=nzYleC5aat0 (дата обращения: 12.02.2014).25. Номы Нижнего Египта . URL: vs-footage.com (дата обращения: 12.02.2014).26. Олейникова Н. В. Восточное рабство. Общие черты и особенности. URL: natecon.com (дата обращения:12.02.2014).27. Религия Древнего Египта. Часть 1 (проф. А. Б. Зубов). [Видеозапись] URL: http://www.youtube.com/watch?v=lVxRE9PVvU4 (дата обращения: 12.02.2014).28. Ученые ошибались в способах мумификации тел в древнем Египте. URL: Новости Украины и мира / http://novostiua.net (дата обращения: 12.02.2014).29. Час истины. Выпуск №136. Великий долгострой. Египетские пирамиды.[Видеозапись] URL: http://www.redmediatv.ru/video.php?id=68800 (дата обращения: 12.02.2014).30. Час истины. Выпуск № 521 "Вечная жизнь по-древнеегипетски". 31.01.2012. [Видеозапись] URL: http://www.redmediatv.ru/video.php?id=29295 (дата обращения: 12.02.2014).

Èñòîðèÿ

17

¹5 (5) 2015

PamukkaleÜniversitesi

Fen-EdebiyatFakültesi

Çağdaş TürkLehçeleri ve Edebiyatları

BölümüÖğretim üyesi

DOÇ. DR. NERGISBIRAY

Uşak ÜniversitesiRektörlüğü

Türk DiliKoordinatörlüğü,

PamukkaleÜniversitesi

Sosyal BilimlerEnstitüsü

Türk Dili ve EdebiyatıABD Doktora

öğrencisi

OKT. ESRA GÜLKESKİN

TÜRKİYE’DE KAZAK TÜRKLERİ, KAZAK TÜRKÇESİ, TARİH VEKÜLTÜRÜ ÜZERİNE YAYIMLANMIŞ KİTAPLAR, HAZIRLANMIŞ TEZLERGirişGünümüz Türk lehçeleri, Türkoloji alanında yapılan genel

çalışmalar bakımından büyük önemli bir öneme ve yeresahiptir. Eş zamanlı ve art zamanlı karşılaştırmalı eserlerinkaleme alınabilmesi Türk lehçelerinin her bir dönemininbütün ayrıntılarıyla bilinmesini gerektirir.

Türkiye’de yapılan Türkoloji çalışmalarının bir bölümünüTürkiye dışındaki Türk toplulukları ve bu toplulukların sosyo-kültürel hayatı, tarihi, dil ve edebiyatları vs. üzerine yapılançalışmalar oluşturmaktadır. Daha çok 1950’li yıllardan sonraartan bu çalışmalar 1991’den sonra daha büyük bir hızkazanmış, günümüzde de artarak devam etmektedir.

Bu topluluklar arasında yer alan Kazak Türklerinin desosyo-kültürel hayatı, tarihi, dil ve edebiyatı Türkiye’de birçalışma alanı oluşturmaktadır. Günümüz Türk lehçeleriiçerisinde yer alan Türkçenin tarihi Kıpçak kolundan gelenve Kuzey-batı Türk lehçeleri grubunda yer alan KazakTürkçesi üzerine yapılan çalışmalar da bu anlamda büyükbir öneme sahiptir. Bu yazıda genel olarak Kazak Türkçesiyleilgili olarak yapılan çalışmalar konu olarak ele alınacaktır.

Kazak Türkçesi, yukarıda da belirtildiği üzere Türklehçelerinin Kuzeybatı ya da Kıpçak grubu denilen grubundayer alır. Konuşulduğu coğrafya bakımından Türk lehçeleriiçerisinde en geniş sahayı kapsayan Kazak Türkçesini diğerTürk lehçeleri gruplarından (güney-batı ve güney-doğu)ayıran en belirgin özellik Kazak Türkçesinde genelTürkçedeki “y-” yerine “j-/c-”; “ş” yerine “s” ve “ç” yerine “ş”seslerinin kullanılmasıdır. Bu yazımızda Türk dili çalışmalarıaçısından oldukça önemli bir yere sahip olan Kazak Türkçesiüzerine Türkiye’de yazılan kitaplar ve tezler yer alacaktır.

Bibliyografya çalışmaları; araştırmacıları derli toplu birkaynak listesine ulaştırma, onlara yol gösterme bakımındanoldukça önemlidir. Çalışma sahasını belirleyen araştırmacı,varsa, bibliyografyalar sayesinde alanıyla ilgili hangi konularınaraştırma konusu yapılıp yapılmadığını rahatlıkla görebilir.Yazıda, Kazakistan’da veya Kazakistan’dan gelip Türkiye’degenel olarak Türk dili ve Kazak Türkçesi üzerinde çalışma

yapan veya yapacak olanların bilgi sahibi olmalarıamaçlanmaktadır. Burada hem Türkiye’de Kazak Türkçesiyleilgili çalışma yapan araştırmacılara kolaylık sağlamak hemde Kazakistan dışında Kazak Türkçesiyle ilgili çalışmalaryapıldığını ortaya koymak amacı güdülmekte ve Türkiye’deKazak Türkçesiyle ilgili çalışmaların bir listesi sunulmaktadır.Kapsamının genişliği dolayısıyla bu yazıda sadece kitap vetezlere değinilecektir. Makale ve bildiriler ise başka bir yazıylaokuyuculara sunulacaktır.

Kaynak listesine geçmeden önce Kazak Türkçesiyle ilgilibibliyografya çalışması olarak yapılmış birkaç çalışmayayer vermek gerekmektedir. Bu çalışmalardan biri KenanKoç’un editörlüğünde yayımlanan “Kazak TürkçesiBibliyografyası I-II”dir. Kenan Koç, Kazakistan’da Ş. Ş.

Sarıbayev’in Kazak Türkçesiyle ilgili hazırladığı ve değişikzamanlarda yayımladığı bibliyografya kitaplarıyla kenditaramalarını derleyip konularına göre tasnif ederek iki cilthalinde yayımlamıştır. Bu kaynaklar Kazak Türkçesi ile ilgili1990–2007 yılları arasında yapılan çalışmaları kapsar.

Uğur Gürsu, “Kazak Türkçesindeki Atasözleriyle İlgiliÇalışmalar Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi”(İstanbulÜniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 2009, Cilt:41,Sayı:41, s. 1-12) başlıklı yazısında Kazak Türkçesindekiatasözleriyle ilgili olarak Türkiye’de ve Kazakistan’dayapılmış olan kitap, tez, makale ve derleme gibi konuyladoğrudan ilgili çalışmaların ve edebiyat tarihleri, sözlüklergibi yardımcı kaynakların listesini vermiştir.

Cafer Güler de “Türkiye’de Kazak Kültür ve TarihiHakkındaki Çalışmalara Bir Bakış” (Ankara Üniversitesi Dilve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih AraştırmalarıDergisi, 2010, Sayı: 47, Cilt: 29, s. 177-196) başlıklıyazısında Türkiye’de 1923’ten 2007’ye kadarki süredeKazakistan tarihi ve kültürü hakkındaki yayınları ele alır. Buyayınlara ilişkin bazı değerlendirmelere yer veren Güner,Kazakistan’la ilgili yayınların hangi dönemlerdeyoğunlaştığını ve bu yayınlara hangi kurum veya kişilerinön ayak olduğunu da ortaya koyar.

Linguistics

Ұсынылған жұмыс қазақ тілінің Түркиядағызерттелу тарихына арналған библиографиялықкөрсеткіш. Құрастырушылар қазақ тіліне қатыстыбұрын-соңды Түркияда жарық көрген әдебиеттермен зерттеулерді: монографиялық еңбектер,антологиялар және диссертациялар деп, үш топқатоптастырады. Бибилиолграфиялық көрсеткіштүркі тілдерін, оның ішінде қазақ тілін зерттеуменайналысатын ғалымдардың назарына ұсынылады.

Данная работа представляет собойбиблиографический указатель трудов,представляющий историю изучения казахскогоязыка в Турции. Составители указателяобъединяют труды, изданные в Турции ипосвященные исследованиям казахского языка, втри группы: монографии, антологии идиссертации. Бибилиографический указательпредназначен для использования учеными, а также,теми, кто увлекается изучением тюркских языков,и в том чсиле казахского языка.

This paper is a a bibliographic index of works repre-senting the history of the study of the Kazakh languagein Turkey. The compilers of the index incorporates works,published in Turkey and devoted to the research of theKazakh language in three groups: monographs, antholo-gies and dissertations. Bibliographic Index is intendedfor use by scientists, as well as those who is interestedin the study of Turkic languages, including Kazakh lan-guage.

¹5 (5) 2015

18

Bizim çalışmamızda, bu çalışmalarda yer alan eserlerdensonraki dönem veya bu eserlerde yer almayan çalışmalarda bulunmaktadır. Bu konularda yapılmış çalışmalardanönce kitapları daha sonra tezleri tarih sırası ile vereceğiz.

KİTAPLAR1942Togan, Zeki Velidi. Bugünkü Türk İli (Türkistan ve Yakın

Tarihi), İbrahim Horoz ve Güven Basımevleri, İstanbul, 1942(1. baskı). (2. baskısı: Enderun Yayınları, İstanbul, 1981.)

1948Kurat, Akdes Nimet. Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917’ye

Kadar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1948 (1. baskı).1949Emre, Ahmet Cevat. Türk Lehçelerinin Mukayeseli

Grameri: I. Kitap Fonetik, Türk Dil Kurumu Yayınları,İstanbul, 1949.

1961Çağatay, Saadet. Kazakça Metinler, Dil Tarih Coğrafya

Fakültesi Yayınları, Ankara, 1961. Oraltay, Hasan. KazakTürkleri, İstiklal Matbaası, İzmir, 1961.

1971Hayit, Baymirza. Türkistan’da Öldürülen Türk Şairleri,

Kardeş Matbaası, Ankara, 1971.1972Çağatay, Saadet. Türk Lehçeleri Örnekleri II: Yaşayan Ağız

ve Lehçeler, Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara,1972.

1975Hayit, Baymirza. Sovyet Rusya Emperyalizmi ve Türk

Dünyası, Güven Yayınevi, Ankara, 1975.1976Oraltay, Hasan. Kazak Türkleri, Türk Kültür Yayını,

İstanbul, 1976.1977Arat, Reşit Rahmeti. “Kazakistan” maddesi, İslam

Ansiklopedisi, 6. Cilt, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları,İstanbul, 1977, s. 494-505.

1980Grousset, Rene. Bozkır İmparatorluğu (Çeviren: Reşat

Uzmen), Ötüken Neşriyatı, İstanbul, 1980.1984Oraltay, Hasan - Nuri Yüce - Saadet Pınar. Kazak Türkçesi

Sözlüğü, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları,İstanbul, 1984.

1986Çeçen, Anıl. Türk Devletleri, İnkılap Kitabevi, İstanbul,

1986.1988Caferoğlu, Ahmet. Türk Kavimleri, Enderun Kitabevi,

İstanbul, 1988 (2. baskı). Yüce, Nuri. “Türkler” maddesi,“Türk Dili ve Lehçeleri”, İslam Ansiklopedisi, 12/2. Cilt, MilliEğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1988, s. 468-474.

1989Tamir, Ferhat. Barköl’den Kazak Türkçesi Metinleri,

Gramer - Metin - Sözlük, Türk Kültürünü Araştırma EnstitüsüYayınları, Ankara, 1989.

1990Barthold, Vassiliy Viladimiroviç. Moğol İstilasına Kadar

Türkistan (Hazırlayan: Hakkı Dursun Yıldız), Türk TarihKurumu Yayınları, Ankara, 1990.

1991Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I-II (Ahmet Bican

Ercilasun Başkanlığında), Kültür Bakanlığı Yayınları, An-kara, 1991.

1992Devlet, Nadir. Milletlerarası Çağdaş Türk Alfabeleri

Sempozyumu, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul,1992. Türkçe Kazakça Sözlük, İlmi Neşriyat, İstanbul, 1992.

1993Ercilasun, Ahmet Bican. Örneklerle Bugünkü Türk

Alfabeleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara,1993.Ercilasun, Ahmet Bican. Türk Dünyası Üzerine

İncelemeler, Ankara, Akçağ, Yayınları, 1993.Saray, Mehmet. Kazak Türkleri Tarihi “Kazakların Uyanışı”,

Nesil Matbaacılık, İstanbul, 1993.Tamir, Ferhat. Magcan Cumabayev Ölenderi, Türk

Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1993.Zeynalov, Ferhat. Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı

Dilbilgisi (Türkiye Türkçesi: Yusuf Gedikli), Cem Yayınevi,İstanbul, 1993.

1994Akar, Metin. Türk Dünyası Çağdaş Edebiyatı, Yesevi

Yayınları, İstanbul, 1994.1995Hayit, Baymirza. Tarihi Türkistan Devletlerinin Millî

Mücadeleleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,1995.

İsmail, Zeyneş - Ali Abbas Çınar. Abay, KamerMatbaacılık, Ankara, 1995.

İsmail, Zeyneş - Muhittin Gümüş. Türkçe Açıklamalı KazakAtasözleri, Engin Yayınları, Ankara, 1995.

1996Yiğit, Ali. Türk Ülkeleri ve Türklerin Yaşadıkları Bölgelerin

Coğrafyası, TİSAV Yayınları, Elazığ, 1996.1997Avezov, Muhtar. Hikâyeler (Çeviren: Zeyneş İsmail - Ahmet

Güngör), Bilig Yayınları, Ankara, 1997.Naskali, Emine Gürsoy. Türk Dünyası Gramer Terimleri

Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1997.Özkan, Nevzat. Türk Dünyası: Nüfus, Sosyal Yapı, Dil,

Edebiyat, Geçit Yayınları, Kayseri, 1997.Tamir, Ferhat - Halil Arıcan. Muhtar Ämezov Seçilmiş

Hikâyeler, Türksoy Yayınları, Ankara, 1997.Vaner, Semih. Unutkan Tarih Sovyet Sonrası Türk Dilli

Alan (Çeviren: Ercan Eyüboğlu), Metis Yayınları, İstanbul,1997.

1998Öner, Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi (Tatar, Kazak

ve Kırgız Lehçeleri Karşılaştırmalı Grameri), Türk DilKurumu Yayınları, Ankara, 1998.

Tamir, Ferhat. “Kazak Türkleri Edebiyatı”, Türk DünyasıEl Kitabı Dördüncü Cilt: Edebiyat (Türkiye Dışı TürkEdebiyatları), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları,Ankara, 1998 (3. baskı).

Türk Dünyası Edebiyatları, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları,Ankara, 1998.

1999Budak, Feyzullah. Kazakistan (Dünü, Bugünü, Yarını),

Ocak Yayınları, Ankara, 1999.Devlet, Nadir. Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi,

Ankara, 1999.Gömeç, Saadettin. Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları

Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara, 1999.Tural, Sadık. Kazak Türklüğünü Aydınlatanlara

Nisanbaev’in Bakışı, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, An-kara, 1999.

2000Köse, Nerin. Kazak Düğünü, Milli Folklor Yayınları, An-

kara, 2000.Nisanbayev, Abdimalik. Kazakistan’da Dede Korkut,

(Hazırlayan: Dinara Düysabayeva - Banu Muhyayeva -Sadık Tural), Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 2000.

Nisanbayev, Abdülmalik. Kazakistan’da Dede Korkut,Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 2000.

Radloff, W ilhelm. Türklerin Kökleri, Dilleri ve HalkEdebiyatı (Çeviren: Hasan Yıldız - Arzu Ekinci - YaseminKaya), Ekav Yayınları, Ankara, 2000.

Uluslararası Türk Dünyası Halk Edebiyatı Kurultayı (26-28 Mayıs 2000) Bildirileri, Kültür Bakanlığı Yayınları, An-kara, 2002.

2001Köse, Nerin. Kazakların Gelenek-Görenekleri ile İnanç

Pratikleri, Milli Folklor Yayınları, Ankara, 2001.Şavk, Ülkü Çelik. Türkçe-Kazakça-Karakalpakça-Rusça-

İngilizce Karşılaştırmalı Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri

Linguistics

19

¹5 (5) 2015

Sözlüğü, Berkay Matbaacılık, Ankara, 2001.2002Aça, Mehmet. Kazak Türklerinin Destanları ve Destancılık

Geleneği, Kömen Yayınları, Konya, 2002.Ergün, Metin. Kopuz Sarını: Kazak Aşık Tarzı Şiir

Geleneği, Akın ve Cıravlar, Kültür Bakanlığı Yayınları, An-kara, 2002.

İsmail, Zeyneş. Kazak Türkleri, Yeni Türkiye Yayınları,Ankara, 2002.

“Kazakistan Cumhuriyeti”, (Kozıbayev, Manas K. –Majıtov, Satar F. “Kazakistan Cumhuriyeti” (Çeviren: AysemNauşabayeva)), Türkler Ansiklopedisi, 19. Cilt, Yeni TürkiyeYayınları, Ankara, 2002, s. 521-736.

Kurat, Akdes Nimet. IV-XVIII. Yüzyıllarda KaradenizKuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Murat KitabeviYayınları, Ankara, 2002 (3. baskı).

Özkan, Nevzat. Türk Dilinin Yurtları, Akçağ Yayınları,Ankara, 2002.

Türk Dünyası Edebiyat Terimleri ve KavramlarıAnsiklopedik Sözlüğü, 1. Cilt, Ankara, 2002.

Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, 4. Cilt, Ankara,2002.

2003Çetin, Ayşe Yücel. Kazakistan Sahası Halk Hikâyeciliği

Geleneği, Gündüz Eğitim ve Yayın, Ankara, 2003.Januzaqow, T. J. - Esbayeva K. S. Kazak Türklerinde Kişi

Adları (Türkiye Türkçesine Aktaran: Nurettin Aksu), Türk DilKurumu Yayınları, Ankara, 2003.

Kesici, A. Kayyum. Dün Bugün Hedefteki Kazakistan, IQKültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2003.

Klyashtorny, S. G. - T. İ. Sultanov. Kazakistan... TürkünÜç Bin Yılı (Çeviren: Ahsen Batur), Selenge Yayınları,İstanbul, 2003.

Koç, Kenan - Ayabek, Bayniyazov, - Vehbi, Başkapan.Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Akçağ Yayınları,Ankara 2003.

Naskali, Emine Gürsoy - Ahmet, Taşağıl. Türk DünyasıKültür Atlası, Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yayınları, İstanbul,2003.

2004Çobanoğlu, Özkul. Türk Dünyası Ortak Atasözleri

Sözlüğü, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 2004.Doğan, Oğuz – Kenan, Koç. Kazak Türkçesi Grameri,

Gazi Kitabevi, Ankara, 2004 (1. baskı).Kolcu, Ali İhsan. Çağdaş Türk Dünyası Edebiyatı,

Salkımsöğüt Yayınları, Ankara, 2004.Yaman, Ertuğrul. Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Diyanet

Vakfı Yayınları, Ankara, 2004.2005Ardakoç, Nami. Modern Türk Dilleri-Seyahat ve Konuşma

Kılavuzu (Azeri-Türkmen-Özbek-Kırgız-Kazak), GeçitKitabevi, İstanbul, 2005.

Karaörs, Metin. Türk Lehçelerinde Karşılaştırmalı Şekilve Cümle Bilgisi, Akçağ Yayınları, Ankara, 2005.

Söylemez, Orhan. Türk Dünyası Edebiyatları Roman I,Akçağ Yayınları, Ankara, 2005.

2006Baskakov, N. A. Türk Dillerinin Tarihî-Tipolojik Sesbilimi,

(Çeviren: Kenan Koç - Oktay Selim Karaca), MultilingualYayınları, İstanbul, 2006.

Budak, Feyzullah. Altaydaki Yüreğim Mağcan Cumabay,Manas Yayıncılık, Elazığ, 2006.

Buran Ahmet - Alkaya Ercan. Çağdaş Türk Lehçeleri,Akçağ Yayınları, Ankara, 2006 (4. baskı).

Demirci, Kerim - İsmail Ulutaş - Ferhat Karabulut. KazakTürkçesi Grameri El Kitabı, Oku-Yorum Yayınları, Ankara,2006 (1. baskı).

Kalkan Mustafa. Kırgızlar ve Kazaklar, Selenge Yayınları,İstanbul, 2006.

Kara, Abdulvahap. Kazakistan’ın Yeniden Doğuşu 1986Aralık Olayları, Ufuk Ötesi Yayınları, İstanbul, 2006.

Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri -I- Fiil Basit Çekim(Ahmet Bican Ercilasun başkanlığında, Akalın Ş. H.;

Karahan, L.; Kirişçioğlu, F.), Türk Dil Kurumu Yayınları,Ankara, 2006.

Üçüncü, Kemal. Kazak Türklerinin Kahramanlık DestanıAlpamış, Töre Yayınları, İstanbul, 2006.

2007Akmulla, Miftahettin. Şiirler, (Hazırlayan: Ahat Vildanov

vd.) Türksoy Yayınları, Ankara, 2007.Alkaya, Ercan. Kuzey Grubu Türk Lehçelerinde Edatlar,

Manas Yayıncılık, Elazığ, 2007.Arıkan, Metin. Kazak Destanları I: Köroğlu’nun Kazak

Anlatmaları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007.Arıkan, Metin. Kazak Destanları II, Türk Dil Kurumu

Yayınları, Ankara, 2007.Binler, Mehmet Ziya. Türk Dünyası Aile ve Akrabalık

Terimleri Sözlüğü, Selenge Yayınları, İstanbul, 2007.Kara, Abdulvahab. Eski Devirlerden Günümüze

Kazakistan ve Kazaklar, Selenge Yayınları, İstanbul, 2007.Karaca, Oktay Selim. Kazak Destanları III, Türk Dil

Kurumu Yayınları, Ankara, 2007.Kazakistan Tarihi Makaleler, Komisyon, Türk Tarih Kurumu

Yayınları, 2007 (1. baskı).Koç, Kenan - Almagül İsina - Bolat Korganbekov. Kazak

Edebiyatı 1 (Kazak Folkloru ve SovyetDönemi Öncesi Kazak Edebiyatı), IQ Kültür Sanat

Yayıncılık, İstanbul, 2007.Koç, Kenan – Almagül İsina - Bolat Korganbekov. Kazak

Edebiyatı 2 (Sovyet Dönemi ve Bağımsızlıktan SonrakiKazak Edebiyatı), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2007.

Sengirbayev, Murın Jırav. Kazak Destanları IV: Kırım’ınKırk Batırı (Çeviren: Fikret Türkmen - Metin Arıkan) TürkDil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007.

Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve TerimleriAnsiklopedik Sözlüğü I-VI Cilt, Atatürk Kültür MerkeziYayınları, Ankara, 2002-2006.

Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi I-VIII. Cilt,Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 2002-2007.

Türk Dünyası Edebiyatı Tarihi I-IX. Cilt, Atatürk KültürMerkezi Yayınları, Ankara, 2002-2007.

2008Dossymbayeva, Aiman. “İpek Yolu ve Kazak

Bozkırlarındaki Türk Boyları” (Çeviren: Orhan Söylemez)Dünden Bugüne İpek Yolu: Beklentiler ve Gerçekler (YayınaHazırlayanlar: Emel Kefeli, Ahmet Taşağıl, Nesrin Karagür,Özlem Deniz Yılmaz). Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2008.

Heyet, Cevat. Türk Dilinin ve Lehçelerinin Tarihi Seyri(Çeviren: Mürsel Öztürk), Türk Dil Kurumu Yayınları, An-kara, 2008.

Sarıbayev, Ş. Ş. Kazak Türkçesi Bibliyografyası I. Cilt(Editor: Kenan Koç), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul,2008.

Sarıbayev, Ş. Ş. Kazak Türkçesi Bibliyografyası II. Cilt(Editor: Kenan Koç), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul,2008.

Uygur, Ceyhun Vedat. Kazak Türkçesi, Kriter Basım YayınDağıtım, İstanbul, 2008.

2009Bayniyazov, Ayabek - Janar Baynıyazova. Türkiye

Türkçesi Kazak Türkçesi Sözlüğü (Editör: Kenan Koç) IQKültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2009.

Biray, Nergis. Türkiye’deki Afgan Kazakları Ağzı, Türk DilKurumu Yayınları, Ankara, 2009.

Çakıroğlu, Altınşaş Kurmanali. Türkiye Türkçesi ve KazakTürkçesinin Fiil Zamanları Açısından Karşılaştırılması, AlfaAktüel Yayınları, Bursa, 2009.

Feyzioğlu, Yücel. Aldar Köse (Kazak Masalları), KardeşYayınları, İstanbul, 2009 (1. baskı).

Sakenov, Seyilbek - Pakizat Avespayeva. KazakDestanları 6 (Türkiye Türkçesine Aktaran: Oktay SelimKaraca), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2009.

2010Alpısbayeva, Karasaş - Seyilbek Sakenov - Jakan

Düysengül. Kazak Destanları 7 (Türkiye Türkçesine Aktaran:Bülent Bayram), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2010.

Linguistics

¹5 (5) 2015

20

Doğan, Levent. Çağdaş Türk Lehçeleri El Kitabı, KriterYayınları, İstanbul, 2010 (2. baskı).

Korganbekov, Bolat. Kazak Destanları 5: Şora Batır(Türkiye Türkçesine Aktaran: İsmail Turan Kallimci), TürkDil Kurumu Yayınları, Ankara, 2010.

2011Akbaba, Dilek Ergönenç. Kazak ve Nogay Türkçesi Yazı

Dillerinde Tasvir Fiilleri, Grafiker Yayınları, Ankara, 2011.Biray, Nergis. Ahmet Baytursınulı - Şiirleri Üzerinde Dil

ve Üslup İncelemesi, Bilge Oğuz Yayınları, İstanbul, 2011.Türkmen, Fikret - Metin Arıkan. Kazak Destanları 8:

Alpamıs Batır ve Kambar Batır, Türk Dil Kurumu Yayınları,Ankara, 2011.

2012Feyzioğlu, Yücel. Şirince Şeşen (Kazak-Kırgız Masalları),

Parşömen Yayınları, İstanbul, 2012 (1.baskı).2013Avespayeva, Pakizat - Toktar Elbekov. Kazak Destanları

9, (Türkiye Türkçesine Aktaran: Hatice Emel Şirin), Türk DilKurumu Yayınları, Ankara, 2013.

Buran, Ahmet - Ercan, Alkaya - Mehmet Mahur, Tulum.Çağdaş Türk Yazı Dilleri-II, Açık Öğretim Fakültesi Yayınlarıı,Eskişehir, 2013 (2. baskı).

Koç, Kenan - Oğuz Doğan. Kazak Türkçesi Grameri, IQKültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2013.

Yalçın, Süleyman Kaan. Çağdaş Türk LehçelerindeÜnlüler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2013.

Yorulmaz, Osman. Kazak Türkleri ile Çarlık RusyasıArasındaki Siyasi İlişkiler, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2013.

2014Aşur, Özdemir. Kazak Edebiyatında Hikâye, Ötüken

Neşriyat, İstanbul, 2014.Cumakunova, Gülzura. Toktogül (Kazakça) Şiirlerle

Örülen Nağmelere Dökülen Bir Ömür, Akademik Kitaplar,İstanbul, 2014.

Ercan Alkaya - Ahmet Buran. Çağdaş Türk Yazı Dilleri 3Kuzeybatı / Kıpçak Grubu, Akçağ Yayınları, Ankara, 2014.

2015Biray, Nergis - Ekrem Ayan - Güljanat Kurmangaliyeva

Ercilasun. Çağdaş Kazak Türkçesi (Ses, Şekil, Cümle Bilgisi– Metinler), Bilge Kültür Sanat, İstanbul, 2015.

Doğan, Oğuz. Kazak Türkçesi Fonetiği, İleri Yayınları,İstanbul, 2015.

Tokatlı Suzan S. Ek Varyantları Olayı ve Başkurt, Tatar,Kırgız, Kazak Türkçelerinde Görülen Ek Varyantları, (?).

İsmail, Zeyneş. Kazakça Türkçe Sözlük, Tekağaç EylülKitap ve Yayınevi, 2007.

İsmail, Zeyneş. Kazaksa Tilaşar – Kazakistan Türkçesi,Öğrenme ve Konusma Kılavuzu, Ay Basım Yayın, Ankara, 1996.

Hengirmen, Mehmet. Kazakça Konuşma Kılavuzu/TürkçeTilaşar, Engin Yayınevi, 1996.

ANTOLOJİLER2003İbrayev, Şakir - Şeriyazdan Elevkenov. “Kazakistan

Sahası”, Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi III. Cilt,Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 2003.

2004Söylemez, Orhan. Çağdaş Kazak Hikâyeleri Antolojisi,

Elips Kitap, İstanbul, 2004.Türk Dünyası Nevruz Şiirleri Antolojisi, Atatürk Kültür

Merkezi yayını, Ankara, 2004.2005Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi: Kazak

Edebiyatı I, 27. Cilt, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2004.Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi: Kazak

Edebiyatı II, 28. Cilt, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara,2004.

TEZLERDOKTORA1992Tamir, Ferhat. Mağcan Cumabayef Ölenderi (Metin-

Aktarma-İnceleme), Gazi Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Doktora Tezi(Dan. Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun), Ankara, 1992.

1994Savran, Hülya. Kazak Türkçesi Korkıt Ata Kitabı

(Transkripsiyonlu Metin–Türkiye Türkçesine Çeviri–DilÖzellikleri-Sözlük), İnönü Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Anabilim Dalı,Doktora Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr. Gürer Gülsevin),Malatya,1994.

Uygur, Ceyhun Vedat. Kırgız-Kazak-KarakalpakTürkçelerinde İsim, Gazi Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Doktora Tezi (Dan. Prof. Dr. Ahmet BicanErcilasun), Ankara, 1994.

1995Biray, Nergis. Afganistan Kazakları Ağzı, Gazi Üniversitesi,

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı AnabilimDalı, Doktora Tezi (Dan. Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun),Ankara, 1995.

Öner, Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi, Tatar, Kazakve Kırgız Şivelerinin Karşılaştırmalı Grameri, EgeÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve EdebiyatıAnabilim Dalı, Doktora Tezi (Dan. Prof. Dr. GünayKaraağaç), İzmir, 1995.

1996Çınar, Ali Abbas. Kazak ve Türkiye Türklerinde At Kültürü

ve Atın Rolü, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Doktora Tezi (Dan. Prof. Dr. Umay Günay), An-kara, 1996.

1997Özdarendeli, Çağrı. Kazak Halk Edebiyatı ‘Ertegiler I’

Gramer-Metin-Sözlük, Trakya Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Doktora Tezi(Dan. Yard. Doç. Dr. Vahit Türk), Edirne, 1997.

1998Eker, Süer. Kıpçak Grubu Türk Dillerinin Karşılaştırmalı

Ses Bilgisi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Doktora Tezi(Dan. Prof. Dr. Talat Tekin), Ankara, 1998.

Güngördü, Erol. Kırgız, Kazak ve KarakalpakTürkçelerinde Fiil, Gazi Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Doktora Tezi (Dan. Doç. Dr. Leyla Karahan),Ankara, 1998.

Şişman, Bekir. Kazakistan’da Âşık Tarzı Şiir Geleneği veBu Gelenek İçerisinde Köroğlu Destanı, HacettepeÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi (Dan.Doç. Dr. Öcal Oğuz), Ankara, 1998.

Yılmaz, Hikmet. Kuzey (Kıpçak) Grubu Türk ŞivelerindeZarf-Fiiller, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Doktora Tezi (Dan. Prof. Dr. Tuncer Gülensoy), Kayseri,1998.

1999Kurmanali, Altınşaş. Türkiye Türkçesi ile Kazak

Türkçesi’nin Fiil Zamanları Açısından Karşılaştırılması,Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi(Dan. Prof. Dr.Coşkun Ak), Bursa, 1999.

2000Bayniyazov, Ayabek. Çağdaş Kazak Türkçesindeki Kelime

Grupları ve Cümle Çeşitlerinin Türkiye TürkçesindekiKarşılıkları, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yeni Türk Dili BilimDalı, Doktora Tezi (Dan. Prof. Dr. Muhammet Yelten),İstanbul, 2000.

2001Ateş, Arzu Oyarkılıçgil. Kazak ve Kırgız Öğrencilerin

Türkçeye Karşı Tutumlarının Türkçe Öğrenim Başarılarıylailişkisi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Doktora Tezi (Dan.Prof. Dr. Güray König), Ankara, 2001.

2002Alkaya, Ercan. Kuzey Grubu Türk Lehçelerinde Edatlar,

Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili veEdebiyatı Anabilim Dalı, Doktora Tezi (Dan. Prof. Dr. AhmetBuran), Elazığ, 2002.

Linguistics

21

¹5 (5) 2015

Tanç, Mustafa. Kazak Türkçesinde Zarf-fiiller, MuhtarEvezov’un Tandamalı Engimeler Adlı Eseri Üzerinde BirÇalışma (Şekil-Anlam-İşlev ve Türkiye TürkçesindekiKarşılık ları), Çukurova Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Doktora Tezi (Dan. Prof. Dr. Ş. Haluk Akalın),Adana, 2002.

2003Abuova, Akjarkın. Ömer Seyfettin’in ‘Eski Kahramanlar’

Adlı Hikâye Kitabının Kazak Türkçesine AktarılmasındakiSöz Dizimi Sorunları, Gazi Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Doktora Tezi(Dan. Prof. Dr. İsmet Cemiloğlu), Ankara, 2003.

Arıkan, Metin. Kazak Sözlü Geleneğinde ArkaikDestanların Tipolojik Özellikleri, EgeÜniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Türk Dünyası Araştırmaları Anabilim Dalı,Türk Halk Bilimi (Folklor) Bilim Dalı, Doktora Tezi (Dan.Prof. Dr. Fikret Türkmen), İzmir, 2003.

Aşçı, Ufuk Deniz. W. Radloff’un ‘Opıt Slovarya TyurkskihNareçiy’ Adlı Eseri ve Eserde Geçen Kırgız ve KazakLehçelerine Ait Kelimelerin İncelenmesi (4 Cilt), SelçukÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve EdebiyatıEğitimi Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı, Doktora Tezi (Dan.Doç. Dr. Yakup Karasoy), Konya, 2003.

Auelbekova, Şınar. 1890-1930 Yılları Arasındaki KazakçaYayınlarda Dil ile İlgili Görüşler ve Uygulamalar, GaziÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi (Dan.Doç. Dr. Fatma Özkan), Ankara, 2003.

Doğan, Oğuz. Kazak Türkçesi Fonetiği, TrakyaÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi (Dan.Prof. Dr. Mahmut Kaşgarlı), Edirne, 2003.

2004Mussa, Bağdagül. Türkiye Türkçesi ile Kazak Türkçesinin

Söz Dizimi Bakımından Karşılaştırılması, Gazi Üniversitesi,Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi (Dan. Doç. Dr. FatmaÖzkan), Ankara, 2004.

2005Ergönenç, Dilek. Kazak ve Nogay Türkçesi Yazı Dillerinde

Tasvir Fiilleri, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Doktora Tezi (Dan. Doç. Dr. Fatma Özkan), Ankara, 2005.

Hazar, Mehmet. Rayımbek Batır (Dil İncelemesi, Sözlük;Harf Çevrimi, Türkiye Türkçesine Aktarımı Cilt: 1-2, DicleÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve EdebiyatıEğitimi Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı, Doktora Tezi (Dan.Yard. Doç. Dr. Rıza Gül), Diyarbakır,

2005.Shadiyeva, Gulim. Kazak Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde

‘Zaman’ Deyimleri, Gazi Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Doktora Tezi (Dan. Doç. Dr. Fatma Özkan), An-kara, 2005.

2006Ibragım, Damıra. Âşık Paşa’nın Garib-namesi’nin Klasik

Osmanlı-Kazak Kültür Müşterekleri Açısından İncelenmesive Kazakçaya Tercümesi, Marmara Üniversitesi, TürkiyatAraştırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı,Doktora Tezi (Dan. Prof. Dr. Emine Gürsoy-Naskali),İstanbul, 2006.

Mayemerova, Aınur. M. Awezov’un ‘Abay Joli’ RomanındaFiil, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dilive Edebiyatı Anabilim Dalı, Doktora Tezi (Dan. Yard. Doç.Dr. Ferhat Tamir), Ankara, 2006.

2007Sakhipova, Farida. Kazak Türkçesinin Merkezi, Kuzey ve

Doğu (Orta Jüz) Ağızları, Ankara Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve EdebiyatlarıAnabilim Dalı, Doktora Tezi (Dan. Prof. Dr. F. Sema BarutçuÖzönder), Ankara, 2007.

2008Ayan, Ekrem. Ibıray Altınsarin-Hikâye ve Şiirlerinin Dili

(Hayatı-Dilciliği-Eserleri/Gramer-Metin- Dizin), EgeÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk DünyasıAraştırmaları Anabilim Dalı, Türk Dili ve Lehçeleri Bilim Dalı,Doktora Tezi (Dan. Prof. Dr. Zeki Kaymaz), İzmir, 2008.

Urakova, Lazzat. Kazak Halk Edebiyatında Aytıs Geleneği

ve Bu Gelenek İçerisinde Jambıl’ın Yeri, Ankara Üniversitesi,Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri veEdebiyatları Anabilim Dalı, Çağdaş Türk Dilleri ve EdebiyatıBilim Dalı, Doktora Tezi (Dan. Doç. Dr. Melek Erdem), An-kara, 2008.

2009Gürsu, Uğur. Kazak Türkçesi ve Türkiye Türkçesindeki

Atasözlerinin Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi: 4 Cilt,İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dilive Edebiyatı Anabilim Dalı, Yeni Türk Dili Bilim Dalı, DoktoraTezi (Dan. Prof. Dr. Mustafa Özkan), İstanbul,

2009.Kokybassova, Gulnar. Ahmet Baytursinov (Hayatı, Dilciliği

ve Edebiyat Araştırmacılığı), Ege Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Türk Dünyası Araştırmaları Anabilim Dalı,Türk Dili ve Lehçeleri Bilim Dalı, Doktora Tezi (Dan. Prof.Dr. Zeki Kaymaz), İzmir, 2009.

2010Direk, Hatice. Kazaklarda Bozcigit Anlatması, Ege

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk DünyasıAraştırmaları Anabilim Dalı, Türk Halk Bilimi (Folklor) BilimDalı, Doktora Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr. Muvaffak Duranlı),İzmir, 2010.

2011Ospanalıyeva, Bıbıgul. Kazakistan’ın Jambil Bölgesi

Efsaneleri (İnceleme-Metinler), Ege Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Türk Edebiyatı Bölümü, Halk BilimiAnabilim Dalı, Halk Bilim (Folklor) Bilim Dalı, Doktora Tezi(Dan. Prof. Dr. Fikret Türkmen), İzmir, 2011.

Özcan, Derya. Kazak Batırlık Dastanları Üzerine Birİnceleme, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, TürkDünyası Edebiyatları Anabilim Dalı, Doktora Tezi (Dan. Yard.Doç. Dr. Metin Arıkan), İzmir, 2011.

2012Kenzhalin, Kuanyshbek. Kazak ve Türkiye Türkçesinde

Deyimlerin Karşılaştırmalı İncelenmesi, Ege Üniversitesi,Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Lehçeleri AnabilimDalı, Doktora Tezi (Dan. Prof. Dr. Zeki Kaymaz), İzmir, 2012.

Yıldırım, Seyfullah. Kazak Türk Folklorunda EpikAnlatmalar (İnceleme-Metin), Gazi Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, TürkHalk Edebiyatı Bilim Dalı, Doktora Tezi (Dan. Prof. Dr. İsaÖzkan), Ankara, 2012.

2014Balcı, Onur. Kazak ve Kırgız Türkçelerinde Yapı ve İşlev

Bakımından Fiil Çekimleri, Cumhuriyet Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, TürkDili Bilim Dalı, Doktora Tezi (Dan. Prof. Dr. Bilal Yücel),Sivas, 2014.

Kınacı, Cemile. Kazak Sovyet Edebiyatında İmaj veKimlik, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Çağdaş Türk Lehçeleri Anabilim Dalı, Doktora Tezi (Dan.Prof. Dr. F. Sema Barutçu Özönder), Ankara, 2014.

Keskin, Esra Gül, Türkçede Birleşik Ekler, PamukkaleÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve EdebiyatıAnabilim Dalı Doktora Tezi (Dan. Doç. Dr. Nergis Biray),(Devam ediyor.), 2015.

YÜKSEK LISANS TEZLERİ1985Kale, Nevzat. Kazak Türkçesi Afgan Kazaklarının Ağzı,

Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek LisansTezi (Dan. Doç. Dr. Ahmet Bican Ercilasun), Ankara, 1985.

Tamir, Ferhat. Kazak Türkçesi Barköl Ağzı, GaziÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve EdebiyatıAnabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan.Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun), Ankara, 1985.

1989Eker, Süer. Kazakça Bir Hikâye: Sonğı Tasil Metin-Çeviri-

Dizin, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. Talat Tekin), Ankara, 1989.

1992Tulum, Yelda. Kazak Halk Hikâyeleri (Metin, Sözlük, Notlar),

Linguistics

¹5 (5) 2015

22

İstanbul Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, YüksekLisans Tezi (Dan. Prof. Dr. Kemal Eraslan), İstanbul, 1992.

Uehara, Mikiko. Ankara’da Yaşayan Kazak Türkleri’ninKültürleşme Süreci, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. BozkurtGüvenç), Ankara, 1992.

1994Ceritoğlu, Murat. Türkiye Türkçesi ile Mukayeseli Kazak

Türkçesinde Fiil Çekimi, Trakya Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, YüksekLisans Tezi (Dan. Prof. Dr. Necmettin Hacıeminoğlu), Edirne,1994.

Dağaşan, Dursun. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nden(Azerbaycan-Özbekistan-Kazakistan) Gelen ÖğrencilerinTürkiye Türkçesine İntibakta Karşılaştıkları Güçlükler, GaziÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi(Dan. Prof. Dr. Sadık Tural), Ankara, 1994.

Tolkun, Selahittin. Özbek Türkçesinin Leksikolojisi,İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, YüksekLisans Tezi (Dan. Prof. Dr. Nuri Yüce), İstanbul, 1994.

1995Bolatova, Şınar. Kazakistanlı Şair Mirjakıp Dulatoğlu’nun

‘Oyan Kazak’ Kitabının Türkiye Türkçesine Aktarması veMetin İçinde Geçen Arapça ve Farsça Kelimelerin Gramerİncelemesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr. OsmanKemal Kayra), Trabzon, 1995.

Kalıev, Amanjol. Kazak Türkçesiyle Türkiye TürkçesindeFiiller, Zarf ve İsim Fiillerinin Karşılaştırılması, TrakyaÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi(Dan. Yard.

Doç. Dr. Vahit Türk), Ankara, 1995.Mengi, Şükrü. Kazakistan’dan Eğitim-Öğretim Maksadıyla

Türkiye’ye Gelen Öğrencilerin Dil, Kültür ve SosyalÇevredeki Problemleri ve Çözüm Teklifleri, Gazi Üniversitesi,Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof.Dr. Abdurrahman Güzel), Ankara, 1995.

1996Doğan, Oğuz. Kazak Nogay ve Kırım Çöl Türkçesindeki

Atasözleri ve Bunların Şive ve Ağız YönündenDeğerlendirilmesi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Yeni Türk Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek LisansTezi (Dan. Doç. Dr. Muhammet Yelten), İstanbul, 1996.

Toker, Mustafa. Halid Said’in ‘Osmanlı, Özbek, KazakDillerinin Mukayeseli Sarfı’ Adlı Eseri ve Bugünkü Türkiye,Özbek, Kazak, Türkçelerinin Karşılaştırmalı Grameri, SelçukÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi(Dan. Yard. Doç. Dr. Mustafa Çıpan), Konya, 1996.

1997Arslan, Hülya. Tarihi Gelişimiyle Kazak Türkçesinde Yapı

ve Görev Bakımından İsimler, Çanakkale On Sekiz MartÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve EdebiyatıAnabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan.Yard. Doç. Dr. Vahit Türk), Çanakkale, 1997.

İsina, Almagül. Türkiye Türkçesi ve Kazak TürkçesindekiZarfların Karşılaştırılması Sunuş-Metin-Aktarı-Sözlük,Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, TürkDili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı, YüksekLisans Tezi (Dan. Prof. Dr. Emine Gürsoy Naskali), İstanbul,1997.

Kılıç, Filiz. Aral-Hazar Grubu Kıpçak Türk LehçelerininKarşılaştırmalı Ses Bilgisi, Ankara Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve EdebiyatlarıAnabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Doç. Dr. F. SemaBarutçu Özönder), Ankara, 1997.

1998Karaman, Erdal. Yırçı Kazak’ın Hayatı ve Şiirleri, Marmara

Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek LisansTezi (Dan. Prof. Dr. Emine Gürsoy Naskali), İstanbul, 1998.

Koç, Kenan. Kazak Türkçesinde Kelime GruplarınınSentaksı, Muğla Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. Ahmet Pirverdioğlu),Muğla, 1998.

Şongarayeva, Laura. Türkçe ve Kazakçanın SesbilimAçısından Karşılaştırılması, Ankara Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. İclalErgenç), Ankara, 1998.

Sağdıç, Hayrettin. Köroğlu Destanı’nın Kazakça JambılNüshası, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. Nuri Yüce), İstanbul,1998.

Shadkam, Zobaideh. Kazakça ve Türkçedeki ÇekimEklerinin Karşılaştırılması, Ankara Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. İclalErgenç), Ankara, 1998.

1999Koç, Saadettin. Kazakistan’daki Kazak Üniversite

Öğrencilerine Türkiye Türkçesi Öğretimi ile İlgili Bir AlanAraştırması, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. Leyla Karahan), Ankara,1999.

Arıkan, Metin. Köroğlu’nun Kazak Varyantları (2 Cilt), EgeÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Halk BilimiAnabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. FikretTürkmen), İzmir, 1999.

Ospanova, Gülmira. Kazak ve Kırgız Türkçelerinde Fiil,Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, YüksekLisans Tezi (Dan. Doç. Dr. Metin Karaörs), Kayseri, 1999.

Mutlu, Hüseyin Kahraman. Er Sayın Destanı Çeviri-Gramer-Sözlük, Afyon Kocatepe Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr.Metin Yılmaz), Afyonkarahisar, 1999.

Peker, Dilşat. Azerbaycan, Kazakistan ve Türk EğitimSistemlerinin Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi, AnkaraÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi(Dan. Yard. Doç.Dr. Suat Pektaş), Ankara, 1999.

2000Alimov, Rısbek. Kırgızistan, Kazakistan ve

Özbekistan’daki Göktürk Yazıtları, İstanbul Üniversitesi,Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı AnabilimDalı, Eski Türk Dili Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan.Yard. Doç. Dr. Özcan Tabaklar), İstanbul, 2000.

Diyarbakırlı, Mehmet Sait. Kazak Türkçesi Grameri,Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr.Abdurrahman Tariktaroğlu), Kahramanmaraş, 2000.

Kaljanova, Elmira. Kazakçada İsimler: Yapı, Çekim,Anlam ve Fonksiyonları, İstanbul Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. NuriYüce), İstanbul, 2000.

Maemerova, Aynur. Çalıkuşu Romanında Geçen Sıfat-fiil Ekleri, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, YüksekLisans Tezi (Dan.Yard. Doç. Dr. Ferhat Tamir), Ankara, 2000.

Şami, Amşat. Kazak Türklerinin Kambar Batır Destanı,Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, YüksekLisans Tezi (Dan. Doç. Dr. Ali Berat Alptekin), Konya, 2000.

2001Ayan, Ekrem. Kazak Türkçesinin Cümle Bilgisi

Bakımından Türkiye Türkçesi ile Karşılaştırılması (MuhtarAvezov’un ‘Abay Yolu’ Romanı Çerçevesinde), MuğlaÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş TürkLehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi(Dan. Yard. Doç. Dr. Ali Abbas Çınar), Muğla, 2001.

Ersöz, Murat. Kazak Türklerinin Ayman-Şolpan Destanı,Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek LisansTezi (Dan. Prof. Dr. İsa Özkan), Ankara, 2001.

İşlek, Gülnaz. Türkiye Türkçesi ile Kazak TürkçesindeBirleşik Fiil ve Fonksiyonları, Dokuz Eylül Üniversitesi,Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ortaöğretim Sosyal AlanlarEğitimi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard. Doç.Dr. Şerif Ali Bozkaplan), İzmir, 2001.

Kazak, Metin. Jusipbek Aymawitov’un ‘Kartkoja’Romanının Çevriyazısı, Türkiye Türkçesine Aktarımı(Gramer İncelemesi: Sıfat-fiiller ve Zarf-fiiller), Celal BayarÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı

Linguistics

23

¹5 (5) 2015

Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr.Ayşeİlker), Manisa, 2001.

Meyermanova, Jannet. Kazak Fıkraları ve Fıkra Tipleri,Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, YüksekLisans Tezi (Dan. Prof. Dr. Saim Sakaoğlu), Konya, 2001.

Ourakova, Lazzat. Anadolu’daki Keloğlan Masalları ileKazakistan’daki Tazşa Bala Masallarının Mukayesesi, GaziÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi(Dan. Yard. Doç. Dr. Naciye Yıldız), Ankara, 2001.

Özcan, Bengü Hüsna. Kazak Ertegileri (Kazak Masalları)Metni Esasında Kazak Türkçesinde Fiil, Gazi Üniversitesi,Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı AnabilimDalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr. Güzin Tural),Ankara, 2001.

Türkmemetoğulları, Ayşe. Cüsipbek Aymawituli’nın‘Aqbilek’ Romanındaki Edatlar, Gazi Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve EdebiyatlarıAnabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr.Ferhat Tamir), Ankara, 2001.

Zhussupova, Lyazzat. Kazakça Atasözleri, Deyimler veTürkiye Türkçesi Karşılıkları, İstanbul Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. NuriYüce), İstanbul, 2001.

2002Abilakhanova, Gülnar. ‘Yalnızız’ Romanında Geçen Zarf-

fiiller ve Bunların Kazak Türkçesindeki Karşılıkları, GaziÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş TürkLehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi(Dan. Yard. Doç. Dr. Ferhat Tamir), Ankara, 2002.

Begdilla, Ahmed. Türkiye Türkçesi ve Kazak TürkçesindekiYapım Ekleri, Sakarya Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, YüksekLisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr. Cevdet Şanlı), Sakarya,2002.

Demir, Ekrem. 20. Yüzyıl Kazak Edebiyatı YazarlarındanGabit Müsirepov’un Edebi Kişiliği ve Dokuz HikâyesininTürkiye Türkçesine Aktarımı, Marmara Üniversitesi, TürkiyatAraştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr.Emine Gürsoy Naskali), İstanbul, 2002.

Kenzhalın, Kuanışbek. Kazak ve Türkiye Türkçesinde FiilYapım Ekleri, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. Zeki Kaymaz), İzmir,2002.

Mahaş, Almas. Reşat Nuri Güntekin’in Yaprak Dökümüve Akşam Güneşi Romanlarındaki Edatlar ve BunlarınKazak Türkçesindeki Karşılıkları, Gazi Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve EdebiyatlarıAnabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr.Ferhat Tamir), Ankara, 2002.

Pukaşev, Nurjan. Çağdaş Kazak Türkçesinde Hal EklerininKullanılış Biçimleri, Sakarya Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, YüksekLisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr. Kenan Acar), Sakarya,2002.

Sak, Gamze. Kazak Halk Edebiyatı Metni EsasındaKazakçada İsim, Gazi Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr. GüzinTural), Ankara, 2002.

2003Kındıra, Funda. Kazak Öğrencilerinde Türkiye Türkçesi

Yanlışlıkları, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr. Hüseyin Özbay),Ankara, 2003.

Kokıbasova, Gülnar. Saken Seyfullin ‘Ötken Künder’(İnceleme-Metin-Dizin), Ege Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. Zeki Kaymaz),İzmir, 2003.

Sarkanbayeva, Kairiya. Jüsipbek Aymavıtov’un Hayatı veEdebi Şahsiyeti, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. Fikret Türkmen), İzmir,2003.

Sevim, Salih. Kazak Türkçesi ile Türkiye TürkçesiSentaksının Karşılaştırılması, Pamukkale Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı AnabilimDalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr. Nergis Biray),Denizli, 2003.

Uygun, Hatice. Kazak Türkçesindeki İkilemelerin TürkiyeTürkçesindeki İkilemelerle Karşılaştırılması, PamukkaleÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi(Dan. Yard. Doç. Dr. Nergis Biray), Denizli, 2003.

2004Culfayeva, Halide Daşdan. Kazak Türkçesinde Atasözleri

ve Deyimler (Metin-Tercüme-İndeks), Atatürk Üniversitesi,Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı AnabilimDalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Doç. Dr. Kâzım Köktekin),Erzurum, 2004.

Devrişeva, Leyla. Türkiye Türkçesi ve Kazak TürkçesindeÇekim Ekleri (Bir Karşılaştırma), Atatürk Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı,Yüksek Lisans Tezi (Dan. Doç. Dr. Avni Gözütok), Erzurum,2004.

Işık, Suzan. Şèkerim Kudayberdiyev’in Şiirleri Giriş-Metin-Dizin, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dilive Edebiyatı Anabilim Dalı, Eski Türk Dili Bilim Dalı, YüksekLisans Tezi (Dan. Doç. Dr. Mustafa Öner), İzmir, 2004.

Köse, Metin. 20. Yüzyıl Kazak Şairi Mukagali Makatayev’inSosyal Temalı Şiirleri (Transkripsiyon-Aktarma-İnceleme-Dizin), Marmara Üniversitesi, Türkiyat AraştırmalarıEnstitüsü, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. Emine GürsoyNaskali), İstanbul, 2004.

Ospanalıyeva, Bıbıgul. Kazakistan’da Yapılan MitolojiÇalışmalarının Analitik Bibliyografyası, Ege Üniversitesi,Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dünyası AraştırmalarıAnabilim Dalı, Türk Halk Bilimi (Folklor) Bilim Dalı, YüksekLisans Tezi (Dan. Prof. Dr. Fikret Türkmen), İzmir, 2004.

Özcan, Mustafa Sıddık. Kazak Türkçesi ile TürkiyeTürkçesi Arasındaki Ortak Kelimeler, Gazi Üniversitesi,Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri veEdebiyatları Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard.Doç. Dr. Ferhat Tamir), Ankara, 2004.

2005Aldaberdikyzy, Aydin. Kazak Öğrencilerin İngilizceyi

Yabancı Dil Olarak Öğrenimindeki Kültürel Sorunları, GaziÜniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İngilizceÖğretmenliği Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof.Dr. Abdulvahit Çakır), Ankara, 2005.

Alibekiroğlu, Sertan. Kazak Âlimi AhmetBaytursunoğlu’nun Hayatı ve Eserleri, GaziantepÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve EdebiyatıAnabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Doç. Dr. Vahit Türk),Gaziantep, 2005.

Jabbarova, Gulzada. İlk Türk-Kazak Hikâye ve RomanlarıÜzerine Bir Araştırma, Ege Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Yeni Türk Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek LisansTezi (Dan. Prof. Dr. Yavuz Akpınar), İzmir, 2005.

2006Ağlanmaz, Serap. Türk Lehçelerinde Fiilimsiler ve Fiilimsi

Yapıları (Sıfat-fiilli Yapıların Karşılaştırmalı İncelenmesi),Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, TürkDili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan.Yard. Doç. Dr. Ferhat Karabulut), Manisa, 2006.

Bekçioğulları, Fahri. Kazak Türkçesindeki Organ Adlarıylaİlgili Deyimlerin Türkiye Türkçesine Aktarımı,Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, YüksekLisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr. Mustafa Tanç),Kahramanmaraş, 2006.

Otyzbayeva, Zhaziran. Kazak Yazar DükenbayDosjanov’un ‘İpek Yolu’ Romanında Metaforlar, AnkaraÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş TürkLehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi(Dan. Doç. Dr. Melek Erdem), Ankara, 2006.

Özmen, Özlem. Alimcan İbrahim’in Kazak Kızı RomanındaSöz Varlığı (Giriş-Metin-Dizin), Ege Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek LisansTezi (Dan. Doç. Dr. Mustafa Öner), İzmir, 2006.

Linguistics

¹5 (5) 2015

24

Panayeva, Nazkhanym. Tercüman Gazetesinde KazakKültürel Hayatı İle İlgili Yazılar Üzerine Bir İnceleme, EgeÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi(Dan. Prof. Dr. Yavuz Akpınar), İzmir, 2006.

Tekin, Ayşe. Kazak Türkçesinde Sıfat-Fiil ve Zarf-Fiil Ekleri,Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek LisansTezi (Dan. Yard. Doç. Dr. Levent Doğan), Edirne, 2006.

2007Güney, Işıl. Sovyet Sonrası Kazakistan’da Dil Planlaması

Politikaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Avrasya Çalışmaları Anabilim Dalı, Yüksek LisansTezi (Dan. Yard. Doç. Dr. Ayşegül Aydıngün), Ankara, 2007.

Bashenova, Aliya. Kazak Destanları (Transkripsiyon,Aktarma, Metnin Grameri), Selçuk Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, YeniTürk Dili Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard. Doç.Dr. Selçuk Kırbaç), Konya, 2007.

Kaymak, Ali. Abay Kunanbay’ın ‘Qalın Elim, Qazağım’Örneğinde Kazak Türkçesi Fiil Çekim Ekleri, NiğdeÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve EdebiyatıAnabilim Dalı, Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bilim Dalı,Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr. Hikmet Koraş),Niğde, 2007.

Uspanova, Zhanar. Kazak Türkçesi-Türkiye TürkçesiArasında Aktarma ile İlişkili Bağımsız Birleşik Cümle ÜzerineBir İnceleme, Sakarya Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yeni TürkDili Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. Alaeddin

Mehmedoğlu), Sakarya, 2007.Balcı, Seyhan. ‘Qartqoca’ Romanı Esasında Kazak

Türkçesi ve Türkiye Türkçesindeki Zarf-fiiller, GaziÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş TürkLehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi(Dan. Yard. Doç. Dr. Ferhat Tamir), Ankara, 2007.

Arslan, Sevilay. Mir Yakup Duwlatof’un ‘Oyan Kazak’ İsimliEserinin Kelime Hazinesi Bakımından İncelenmesi, GaziÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş TürkLehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi(Dan. Yard. Doç. Dr. Ferhat Tamir), Ankara, 2007.

Sarı, Burçin. Yuriy Pavloviç Kazakov ve Onun ÖyküSanatının İncelenmesi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Rus Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek LisansTezi (Dan. Yard. Doç. Dr. Fikret Hacızade), Konya, 2007.

Kınacı, Cemile. Kazak Şairi Säken Seyfullin’in KökşetawPoeması, Aktarma, Dil ve Üslûp Bakımından İnceleme, GaziÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş TürkLehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi(Dan. Prof. M. Fatih Kirişçioğlu), Ankara, 2007.

Uygun, Hatice. Kazak Türkçesindeki İkilemelerin TürkiyeTürkçesindeki İkilemelerle Karşılaştırılması, PamukkaleÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve EdebiyatıAnabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr.Nergis Biray), Denizli, 2007.

Turangil, Ahmet Hamdi. Kazak Türkçesinde ‘Deve’ İle İlgiliSöz Varlığı ve Metinler, Marmara Üniversitesi, TürkiyatAraştırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı,Yüksek Lisans Tezi (Dan. Doç. Dr. Gülşen Seyhan Alışık),İstanbul, 2007.

Baykoca, Fatma Leyla. Kuzey Grubu Türk ŞivelerininKarşılaştırmalı Yapım Ekleri, Niğde Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı,Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr. Hikmet Koraş),Niğde, 2007.

Özaydın, Şeyma. Cüsipbek Aymawıtuli’nın ‘Aqbilek’Romanında Geçen Sıfat-fiiller ve Zarf-fiiller ile BunlarınTürkiye Türkçesindeki Karşılıkları, Gazi Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve EdebiyatlarıAnabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr.Ferhat Tamir), Ankara, 2007.

Yıldız, Hüseyin. Türkçede Başlangıçtan Bugüne GelecekZaman, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, TürkDili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan.Prof. Dr. Hülya Kasapoğlu Çengel), Ankara, 2007.

2008Botabayeva, Zhanat. ‘Kazak Halk Edebiyatı Aytısı / Giriş-

Metin-Aktarma–Dizin, Sakarya Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Türk Edebiyatı Bölümü, Türk Dili ve EdebiyatıAnabilim Dalı, Yeni Türk Dili Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi(Dan. Prof. Dr. M. Mehdi Ergüzel), Sakarya, 2008.

Chıtılov, Rıdvan. ‘Dala Vilayetinin Gazeti’ Üzerine BirAraştırma, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, TürkEdebiyatı Bölümü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı,Çağdaş Türk Dilleri ve Edebiyatı Bilim Dalı, Yüksek LisansTezi (Dan. Prof. Dr. Yavuz Akpınar), İzmir, 2008.

Kulmaganbetova, Akmaral. Kazak Türkçesi-TürkiyeTürkçesi Arasında Sktarma ile İlişkili Bağımlı Birleşik CümleÜzerine Bir İnceleme, Sakarya Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Türk Edebiyatı Bölümü, Türk Dili ve EdebiyatıAnabilim Dalı, Yeni Türk Dili Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi(Dan. Prof. Dr. Alaeddin Mehmedoğlu), Sakarya, 2008.

Şuataman, Özlem. Kazak Türkçesiyle ‘Kırgız HalkErtegileri’ (Transkripsiyonlu Metin- İnceleme-Sözlük), TrakyaÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve EdebiyatıAnabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan.Yard. Doç. Dr. Çağrı Özdarendeli), Edirne, 2008.

Yıldırım, Özlem. Kazak, Kırgız ve Tatar TürkçelerindekiArapça-Farsça Kelimelerin Ses Değişimleri (TürkiyeTürkçesi ile Karşılaştırılması), Kafkas Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Türk Edebiyatı Bölümü, Türk Dili veEdebiyatı Anabilim Dalı, Yeni Türk Dili Bilim Dalı, YüksekLisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Nesrin Güllüdağ), Kars, 2008.

2009Gen, Sıla. Harezm Türkçesinden Kazakçaya Hayvanlarla

İlgili Söz Varlığı, Çukurova Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, YüksekLisans Tezi (Dan. Prof.Dr. A. Deniz Abik), Adana, 2009.

Abdıkadyrova, Nazym. Kazak Mizahı ve Önemli KazakMizah Tipleri, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Türk Dünyası Araştırmaları Anabilim Dalı, Türk Halk Bilimi(Folklor) Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. FikretTürkmen), İzmir, 2009.

Ibragımova, Adelya. Kazak Masalları Üzerine YapılanÇalışmaların Halkbilimi Araştırma Yöntemleri AçısındanDeğerlendirilmesi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Türk Edebiyatı Bölümü, Türk Dili ve EdebiyatıAnabilim Dalı, Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı, Yüksek LisansTezi (Dan. Yard. Doç. Dr. Abdulkadir Emeksiz), İstanbul, 2009.

Kraubayeva, Gulnaz. Kaşgarlı Mahmud’un DivanüLugat’it-Türk’ünde Yer Alan Sosyal ve İktisadi Hayat ile İlgiliSöz Varlığının Günümüz Kazak Toplumu İçindeDeğerlendirilmesi, Uludağ Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Tarih Bölümü, Tarih Anabilim Dalı, Tarih EğitimiBilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. YusufOğuzoğlu), Bursa, 2009.

Özgan, Timur. Göktürkçe Metinlerdeki Sözcüklerle Kazakve Kırgız Türk Lehçelerindeki Sözcüklerin Karşılaştırılması(Dil ve Anlam Özellikleri Bakımından), Erciyes Üniversitesi,Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı AnabilimDalı, Yeni Türk Dili Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan.Prof. Dr. Metin Akar), Kayseri, 2009.

Zhamakina, Alfiya. Kazak Masalları Üzerine Bir İnceleme,Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk DünyasıAraştırmaları Anabilim Dalı, Türk Halk Bilimi (Folklor) BilimDalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. Metin Ekici), İzmir,2009.

Yumrutaş, Tuğba. Kambar Batır Destanı Metin-Dizin,Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, TürkEdebiyatı Bölümü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, YeniTürk Dili Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard. Doç.Murat Ceritoğlu), Gaziantep, 2009.

2010Altynbekova, Dana. Kazak Ortaokullarındaki Medya

Eğitimi ve Yabancı Dil Eğitimindeki Medya Ürünlerinin Rolü,İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, EğitimBilimleri Bölümü, İngiliz

Dili Eğitimi Anabilim Dalı, İngiliz Dili Eğitimi Bilim Dalı,

Linguistics

25

¹5 (5) 2015

Yüksek Lisans Tezi (Dan. Doç. Dr. Nur Nacar Logie),İstanbul, 2010.

Balcı, Onur. Bugünkü Kazak Türkçesi Gramerlerinde Sesve Şekil Bilgisinin İşlenişi, Sakarya Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Türk Edebiyatı Bölümü, Türk Dili veEdebiyatı Anabilim Dalı, Yeni Türk Dili Bilim Dalı, YüksekLisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr. Kenan Acar), Sakarya,2010.

Bayrak, Hande. Türk Lehçelerinde Birleşik FiillerinKarşılaştırmalı Bir İncelemesi (Türkiye Türkçesi, KazakTürkçesi, Özbek Türkçesi), Celal Bayar Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Türk Edebiyatı Bölümü, Türk Dili veEdebiyatı Anabilim Dalı, Çağdaş Türk Dilleri ve EdebiyatıBilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr. FerhatKarabulut, Prof. Dr. Ayşe İlker), Manisa, 2010.

Gümüş, Muhittin. Türkçe ve Kırgızca Dil Yapılarının DilÖğretimi Amaçlı Karşılaştırması, Ankara Üniversitesi,Sosyal Bilimler Enstitüsü, Dilbilim Anabilim Dalı, TürkçeninEğitimi ve Öğretimi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan.Prof. Dr. Nadir Engin Uzun), Ankara, 2010.

Jangulova, Ayagoz. Türk, Kazak ve Rus YükseköğretimÖğrencilerinin Bilgisayar Kaygılarının İncelenmesi, MarmaraÜniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Bilgisayar veÖğretim Teknoloj ileri Bölümü, Bilgisayar ve ÖğretimTeknolojileri Eğitimi Anabilim Dalı, Bilgisayar ve ÖğretimTeknolojileri Eğitimi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan.Doç. Dr. Yavuz Erdoğan), İstanbul, 2010.

Kapağan, Enver. Amancan Jakıp’ın Hayatı ve Şiirleri,Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk EdebiyatıBölümü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek LisansTezi (Dan.Doç. Dr. Hikmet Koraş), Niğde, 2010.

Ospanova, Aklima. 1985-2009 Yılları ArasındaKazakistan’da Kazak Türkçesi ile Yapılmış DilbilimÇalışmaları Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi, DokuzEylül Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Eğitim BilimleriBölümü, Türkçe Eğitimi Anabilim Dalı, Türkçe ÖğretmenliğiBilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. Şerif AliBozkaplan), İzmir, 2010.

Sultanbaıkyzy, Zhamılya. Mirjakıp Duvlatulı’nın Hayatı,Siyasi ve Edebi Şahsiyeti, Ege Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Türk Edebiyatı Bölümü, Türk DünyasıAraştırmaları Anabilim Dalı, Türk Dünyası Edebiyatı BilimDalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr. Metin Arıkan),İzmir, 2010.

2011Çekiçkesen, Pınar. Aykap Dergisinde Yayımlanan Dil

Yazıları, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, YüksekLisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr. Ferhat Tamir), Ankara, 2011.

Çetir, Sevil. M. A. Şolohov’un ‘Ve Vurgun Akardı Don’Eserinde Kazak Yaşamı, Erciyes Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Rus Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı,Yüksek Lisans Tezi (Dan. Doç. Dr. Beyhan Esma), Kayseri,2011.

Durmuş, Hava. Kazak Türkçesinde At ile İlgili Söz Varlığıve Metinler, Marmara Üniversitesi, Türkiyat AraştırmalarıEnstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk DiliBilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan .Yard. Doç. Dr. GökselÖztürk), İstanbul, 2011.

Ege, Fatih. Kazaklarda Yer-Su Kültü, Ege Üniversitesi,Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı AnabilimDalı, Halk Bilim (Folklor) Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi(Dan. Prof. Dr. Nerin Yayın), İzmir, 2011.

Fidan, Melek Nur. Türkçede Canlı Yavrularına Verilenİsimler: Kıpçak Grubu, Ordu Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, YüksekLisans Tezi (Dan. Doç.Dr. İsmail Doğan), Ordu, 2011.

Göztaş, Gülbeyaz. Kazak Atasözlerinde Zamanlar,Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, YüksekLisans Tezi (Dan. Doç.Dr. Mustafa Tanç), Kahramanmaraş,2011.

Panayeva, Flora. Yér Tarğın Destanındaki Epik Unsurlar,

Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili veEdebiyatı Anabilim Dalı, Türk Halk Bilimi (Folklor) Bilim Dalı,Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. Nerin Yayın), İzmir, 2011.

Solakoğlu, Sedat. Türklerde Küy Sanatı ve KazakTürklerinin Küy Geleneği, Sakarya Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Folklor ve Müzikoloji Anabilim Dalı,Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard.Doç. Dr. Osman Özkul),Sakarya, 2011.

2012Çetinkaya, Cüneyt. Kazak Türkçesinde Fiilin İstemi:

Valenz, Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Çağdaş Türk Dilleri veEdebiyatı Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard. Doç.Dr. Ferhat Karabulut), Manisa, 2012.

Ametbek, Nurzhanat. Türk ve Kazak İngilizce Öğrencilerive Amerikalıların Özür, Rica ve Şikâyet Üretimleri ÜzerineKültürlerarası Karşılaştırmalı Bir Çalışma, HacettepeÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yabancı Diller EğitimiAnabilim Dalı, İngiliz Dili Eğitimi Bilim Dalı, Yüksek LisansTezi (Dan. Prof. Dr. Mehmet Demirezen), Ankara, 2012.

Jarbold, Nurbakhyt. Moğolistan’ın Bayan-OlgiiBölgesindeki Kazak Öğrencilerin Türkiye TürkçesiÖğrenirken Yaptıkları Yazılı Anlatım Yanlışlarının Dil BilgisiAçısından İncelenmesi, Atatürk Üniversitesi, Eğitim BilimleriEnstitüsü, Türkçe Eğitimi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi(Dan. Prof. Dr. Cengiz Alyılmaz), Erzurum, 2012.

Yazan, Osman. Kazak Hikâyeciliğinde Amancan Jakıp’ınHikâyelerinin Yeri, Niğde Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, YüksekLisans Tezi (Dan. Doç.Dr. Hikmet Koraş), Niğde, 2012.

Bulan, Jolaman. Kur’an’ın Tercüme Problemleri ve BazıSurelerin Kazakça Örnek Meâli, Atatürk Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı,Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. Şehmus Demir), Erzurum,2012.

Avcıoğlu, İlker. Kuzey-Batı (Kıpçak) Grubu TürkLehçelerinde Çokluk Şekilleri, Ordu Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı,Çağdaş Türk Dilleri ve Edebiyatı Bilim Dalı, Yüksek LisansTezi (Dan. Yard. Doç. Dr. Salim Küçük), Ordu, 2012.

2013Açıkel, Aksaule. Kazak Yazar Cüsipbek Aymawıtulı’nın

‘Akbilek’ İsimli Romanının Muhteva Bakımındanİncelenmesi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Çağdaş Türk Lehçeleri Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi(Dan. Prof. Dr. M. Fatih Kirişçioğlu), Ankara, 2013.

Çakır, Uğur. Kazak, Özbek ve Türkmen Türkçelerinde FiilÇatıları: Karşılaştırmalı Bir Analiz, Celal Bayar Üniversitesi,Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı AnabilimDalı, Çağdaş Türk Dilleri ve Edebiyatı Bilim Dalı, YüksekLisans Tezi (Dan. Doç. Dr. Ferhat Karabulut), Manisa, 2013.

Oba, Emin. Nur Batır Destanı (İnceleme-Metin-Sözlük-Dizin), Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, TürkEdebiyatı Bölümü, Çağdaş Türk Lehçeleri, Yüksek LisansTezi (Dan. Prof. Dr.Mehmet Kutalmış), İstanbul, 2013.

Hancı, Turan. Kazak Şair Maxambet Ötemisulı’nınEserlerinde Kelime Grupları: Metin-İnceleme-Dizin,Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, TürkDili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı, YüksekLisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr. Göksel Öztürk), İstanbul,2013.

Karakaş, Dilek. Kazak Türkçesinde Yansıma YoluylaOrtaya Çıkan Söz Varlığı, Erciyes Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Avrasya Çalışmaları Anabilim Dalı, OrtaAsya Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. MustafaArgunşah), Kayseri, 2013.

Kaya, Burcu. Kazak Hayvan Masalları Üzerine Birİnceleme, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, TürkDili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Halk Edebiyatı BilimDalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. İsa Özkan), An-kara, 2013.

Aydoğdu, Murat. Giryân Seyyid Cemâleddin KazakîDivanı, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk

Linguistics

¹5 (5) 2015

26

Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Eski Türk Edebiyatı BilimDalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. Cemal Kurnaz),Ankara, 2013.

Tatlıcan, Nezih. Edigey Merkezli Epik Anlatılarda (Başkurt-Kazak-Tatar) Mitoloji ve Tarihsellik, Pamukkale Üniversitesi,Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı AnabilimDalı, Halk Bilim (Folklor) Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi(Dan. Doç. Dr. Mustafa Arslan), Denizli, 2013.

Türkdil, Yakup. Anlam Bilimi Açısından Kazak TürkçesindeDuyu Fiilleri, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve EdebiyatlarıAnabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Yard. Doç. Dr.Ekrem Ayan), Muğla, 2013.

2014Yeni, Emre Berkan. Kazak Türkçesinin Yabancı Bir Dil

Olarak Öğretilmesinde Kullanılan ‘Kazak Tilin Üyreneyik’ AdlıEserin İncelenmesi, İstanbul Kültür Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, TürkDili ve Edebiyatı Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Prof.Dr. Vahit Türk), İstanbul, 2014.

Küçükağaoğlu , S inem. Kazak, Azeri ve ÖzbekTürkçeler inde İkilemeler, Celal Bayar Üniversitesi,Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı AnabilimDalı, Çağdaş Türk Dilleri ve Edebiyatı Bilim Dalı, YüksekLisans Tezi (Dan. Doç. Dr. Ferhat Karabulut), Manisa,2014.

Kazanlar, Elanur. Kazak Türkçesi-Türkmen Türkçesi-YeniUygur Türkçesinde İkilemeler: Karşılaştırmalı Bir Çalışma,Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, TürkDili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Çağdaş Türk Dilleri veEdebiyatı Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan.Doç. Dr.Ferhat Karabulut), Manisa, 2014.

Erjumanova, Dinara. Kazak Bilmeceleri, NiğdeÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve EdebiyatıAnabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Doç. Dr. Hikmet

Linguistics

Koraş), Niğde, 2014.Ünal, Aida. İlyas Esenberlin’in ‘Köşpendiler’ (I. Kitap) Adlı

Eserinin Kazak Türkçesinden Türkiye Türkçesine Çevirisive Dil İncelemesi, Ordu Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Çağdaş TürkDilleri ve Edebiyatı Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan.

Doç. Dr. İsmail Doğan), Ordu, 2014.Akkoca, Duygu. Abiş Kekilbayulı’nın ‘Ülker’ Romanı

Örneğinde Kazak Türkçesinde Yapıları Bakımından Zarf-fiiller, Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, TürkDili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan.Doç. Dr. Hikmet Koraş), Niğde, 2014.

Tufaner, Sibel. Kazak Şairi Muhtar Şahanov’un‘Mäñgurttenbev Marselezası’ Adlı Eserindeki Şiirler:Aktarma, Tematik Açıdan İnceleme ve Metin, Muğla SıtkıKoçman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, ÇağdaşTürk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, Yüksek LisansTezi (Dan. Yard. Doç. Dr. İsmail Turan Kallimci), Muğla,2014.

Sorokina, Sofiia. Tarihî Kazakçanın Latin AlfabesiyleYazıldığı Dönem (1929-1940) (Giriş-Ses Bilgisi-Metinler),Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş TürkLehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi(Dan. Prof. Dr. Mehmet Kutalmış), İstanbul, 2014.

Şen, Hilal. Ahmet Baytursinov ‘Edebiyat Tanıtkış’ (Dilİncelemesi-Metin-Dizin), Atatürk Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk DiliBilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Doç. Dr. SüleymanEfendioğlu), Erzurum, 2014.

2015Ayhan, İlkay. Tarihî Kıpçak Sözlükleri İle Kazak Türkçesi

Sözlüğü’nün Kelime Eş Değerliği AçısındanKarşılaştırılması, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Yüksek Lisans Tezi (Dan. Doç. Dr. Nergis Biray),Denizli (Devam ediyor).

27

¹5 (5) 2015

магистр, старшийпреподаватель кафедры

"Юриспруденция"Государственного

университета имениШакарима города Семей

САБАЛАКОВА АЛУАУКОШОВНА

Методология исследования принятия и разработкиуправленческих решений и их влияние наорганизационный процесс вуза включала в себяанкетный опрос респондентов, которые в своейпрофессиональной деятельности ежедневносоприкасались с реальным процессом разработки ипринятия управленческих решений. В опросе принялиучастие 116 эксперта из 12 вузов Казахстана. Анкетаусловно состояла из 3 блоков, где 1-ый блок - стадияподготовки управленческого решения. 2-ой блок -принятие управленческого решения, и соответственно3-ий блок - реализация и результаты управленческогорешения в высшей школе.

На стадии подготовки, разработки управленческогорешения проводится разносторонний анализ ситуации,включающий поиск, сбор и обработку информации, атакже выявляются и формируются проблемы,требующие решения.

На стадии принятия решения осуществляетсяразработка и оценка альтернативных решений и курсовдействий, проводимых на основе многовариантныхрасчетов; производится отбор критериев выбораоптимального решения; выбор и принятие наилучшегорешения.

На стадии реализации решения принимаются мерыдля конкретизации решения и доведения его доисполнителей, осуществляется контроль за ходом еговыполнения, вносятся необходимые коррективы идается оценка полученного результата от выполнениярешения. Каждое управленческое решение имеет свойконкретный результат, поэтому целью управленческойдеятельности является нахождение таких форм,методов, средств и инструментов, которые могли быспособствовать достижению оптимального результатав конкретных условиях и обстоятельствах.

Управление, как известно, это система планирования,организации, мотивации и контроля, обеспечивающаясовместную деятельность персонала организации,направленную на достижение целей. Управлениевысшим образованием следует понимать как системувзаимодействия органов государственной власти,местного самоуправления, управления образованием,субъектов жизнедеятельности образовательныхучреждений и местного сообщества, направленную на

обеспечение оптимального функционирования иразвитие учреждений образования с целью получениякачественно новых результатов образования,повышения их конкурентоспособности намеждународном рынке образовательных услуг,ориентированную на удовлетворение потребностей. Приэтом высшее образование рассматривается каксовокупность систематизированных знаний ипрактических навыков, позволяющих решатьтеоретические и практические задачи по профилюподготовки, используя и творчески развиваясовременные достижения науки, техники и культуры.Методологическим основанием управления высшейшколой является продуктивное взаимодействие вузас образовательными и научными учреждениями региона,органами государственного управления, предприятиями,бизнес-структурами, общественными организациями.

В своем опросе мы хотели выяснить у экспертов, начто они опираются, когда они принимают определенноерешение. Результаты опроса, показывают, чтобольшинство экспертов (53%), при разработке ипринятия решения опираются на свой личный опыт.Руководитель, обладающий солидным опытом работы,отличается умением чувствовать еще толькозарождающиеся проблемы, их роль, значение ивозможные последствия, формулирует для себя сутьпроблемы уже в ходе получения первичной информациии глубже вникают в нее при последующем непрерывномизучении и оценке обстановки.

По мнению, 31% экспертов, принимая решение, онипользуются также мнением "авторитетного" человека,точнее высококвалифицированного специалиста даннойсферы деятельности. Чаще всего руководитель припринятии решении использует и рациональный, иинтуитивный подходы.

Рациональный подход - это подход, которыйосновывается на базе аналитического процесса, и частоне зависящее от предшествующего опыта. Нужноотметить, что рациональные решения основываются налогике и анализе. Это результат объективногоаналитического процесса. Для обеспечениярациональности необходимо соблюдение ряда условий:стремление к достижению целей; ясное видение путей;достижения целей при существующих условиях и

РАЗРАБОТКА, ПРИНЯТИЕУПРАВЛЕНЧЕСКИХ РЕШЕНИЙ В

СФЕРЕ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ:ВЗГЛЯД ЭКСПЕРТОВ

Мақалада өзінің кәсіби қызметінде басқару шешімдерін әзірлеумен жәнеқабылдаумен айналысатын, Қазақстан Республикасы жоғарғы оқуорындарының құрылымдық бөлімдері басшыларының арасында жүргізілгенсауалнама қорытындылары берілген. Мақала авторы жоғары білім берусаласындаға басқару шешімдерін әзірлеу мен қабылдау процестерінзерделейді.

В данной статье приведены результаты социологического опроса средируководителей структурных подразделений высших учебных заведенийРеспублики Казахстан, которые в своей профессиональной деятельностиежедневно соприкасаются с реальным процессом разработки и принятияуправленческих решений. Автор статьи исследует процессы разработкии принятия управленческих решений в сфере высшего образования.

This article presents the results of sociological survey among the heads of de-partments of higher educational institutions of the Republic of Kazakhstan, who intheir professional activity on a daily basis come into contact with the real processof development and making managerial decisions. The author explores the pro-cesses of development and decision-making in higher education sphere.

Ìåíåäæìåíò â îáðàçîâàíèè

¹5 (5) 2015

28

ограничивающих факторах; наличие адекватнойинформации. Кроме того, должен быть произведенанализ, должно осуществляться стремление коптимизации, то есть выбору альтернативы, которая внаибольшей степени соответствует достижению целей.

Руководителю при принятии решении приходитсяперебирать многочисленные комбинациипотенциальных действий для того, чтобы найтиправильное действие в данное время и в данном месте.По сути, чтобы вуз мог работать четко и эффективно,руководитель должен сделать серию правильныхвыборов из нескольких альтернативных возможностей.

Поэтому руководитель, как правило, не можетпринимать непродуманных решений. Всё чаще приподготовке решений отмечается роль интуициируководителя, что указали в своих ответах 16%

респондентов. Интуитивный подход - то это выбор,сделанный на основе ощущения того, что он правилен.Интуиция представляет собой способностьнепосредственно, как бы внезапно, без логическогопродумывания находить правильное решениепроблемы. Таким образом, интуиция являетсянепременным компонентом творческого процессауправления в целом [1,204].

Кроме того, эксперты в своих ответах, предложилисвои варианты ответов, на то, что они опираются припринятии решении, это - ГОСО РК, документы,касающиеся, стратегического планирования вуза, наанализе и мониторинге деятельности вуза.

В продолжении данного вопроса, мы уточняли"Ссылаетесь ли Вы на личный опыт в процессе принятииуправленческого решения?"(Рис.1):


31%

20%

49%

консультируюсь со специалистами нет, основываюсь на чужом мнении да всегда

Рисунок 1. Ссылаетесь ли Вы на личный опыт в процессе принятии управленческого решения?

49% участников опрос ответили, что в процессеразработки управленческого решения всегда ссылаютсяна свой личный опыт. При этом 31% респондентаотметили, что в процессе принятия решения советуютсяи консультируются со специалистами той или инойсфере. 20% респондентов заявили, что не опираютсяна свой личный опыт, в большинстве случаев,основываются на чужом мнении.

Работа с информацией в целях принятия решениипредполагает сбор дополнительного материала,необходимого для изучения характеристик ситуациии выделения тех факторов, которые влияют на принятиерешений. Это значит, что каждое конкретноеуправленческое решение требует анализа специальноотобранной для этой цели информации. Онаможет быть сосредоточена в информационныхмассивах информационно-аналитических подразделенийи т.п. Однако иногда сформулированная и осознаннаяруководителем управленческая проблема вызываетпотребность в уточнении имеющейся информации илисборе новой, дополнительной. При этом, осуществляяанализ имеющегося материала, в зависимости отего характера руководитель использует различныеметоды. Учитывая вышесказанное, мы спросили у нашихэкспертов "Существует ли у Вас проблема нехваткиинформации при принятии управленческого решения?"57% респондентов отметили, что им "иногда" не хватаетинформации, 25% - отметили, что всегда испытываютнедостаток информации для принятия определенногорешения, не чувствуют недостаток, показали 18%респондентов. Под управленческим решением в даннойработе рассматривается выбор руководителем на основеисходной информации того из потенциальных действий(альтернатив), которое обеспечивает развитие вуза идостижение стратегических целей развития вуза. Под

оптимальным управленческим решением понимаетсярешение, которое, дает максимальные возможности длядостижения рассматриваемой цели.

В целом, можно сказать, что информационноеобеспечение руководителей хорошее, постоянных сбоевс информацией они не имеют. Нехватка информации,или ее не точность может привести к срыву всего дела,поскольку она может направить менеджера на ложныйпуть, это приведет к неоправданной трате времени, исил, а возможно и снизит авторитет руководителя.Поэтому прежде чем браться за принятиеуправленческого решения необходимо четко изучить всюнеобходимую информацию, удостовериться в ееправдивости. И как уже упоминалось выше -использование достоверной информации, залогэффективного решения.

В процессе разработки и принятия управленческихрешений необходимо не только понимать сущность иэтапы этого процесса, но и учитывать егоорганизационные аспекты, в том числе необходимоиметь представление о методах, принципах и подходахпринятия управленческих решений.

Первоочередная задача руководителя - решениепроблем. Проблемы, которые встают передруководителем, многообразны. Руководитель долженуметь: осуществлять анализ учебной (воспитательной,научно - исследовательской) деятельности, руководитьсовещанием; консультировать подчиненного повопросам, касающегося его деятельности; регулироватьконфликты и т.д.

В ходе опроса, мы хотели уточнить, какими же методыиспользуют руководители при разработке и принятияуправленческого решения. Результаты опроса, показали,что руководители чаще всего используют "коллективный"метод (см. Диаграмму ниже)

29

¹5 (5) 2015

Рисунок 2. Методы при принятии УРОсновным моментом в процессе коллективной работы

над реализацией управленческих решений являетсяопределение круга лиц - участников данной процедуры.Чаще всего это коллектив, в состав которого включаются,как правило, и руководители, и исполнители. Главнымикритериями формирования такой группы являютсякомпетентность, способность решать творческие задачи,конструктивность мышления и коммуникабельность.Коллективные формы групповой работы могут бытьразными: заседание, совещание, работа в комиссии ит.п. Наиболее распространен такой метод коллективнойподготовки управленческих решений, как "мозговойштурм", или "мозговая атака" (совместное генерированиеновых идей и последующее принятие решений).

29% респондента указали, что отдают предпочтение"количественному" методу. Количественные методы(приемы) в основном, базируются на информации,которую можно получить, зная тенденции измененияпараметров или имея статистически достоверныезависимости, характеризующие деятельность вуза.Примеры этих методов анализ временных рядов,каузальное (причинно-следственное) моделирование.

Оставшаяся часть опрошенных, отдаютпредпочтение "неформальному" (интуитивному)методу. Неформальные методы, основаны нааналитических способностях лиц, принимающих этирешения. Интуитивные решения - это выбор

управленца, сделанный на основе внутреннегоощущения, что он правилен. В большинстве случаев,данный метод используется при решении относительнонесложных проблем и характеризуется следующимичертами:

1. субъект решения держит всю проблему в своемсознании;

2. по мере развития проблемы подход к её решениюможет радикально меняться;

3. возможно одновременное рассмотрение несколькихвариантов;

4. качество решения основывается прежде всего напредыдущем опыте лица, принимающего решение.

Использование этого метода возможно двумя путями:1. Заключается в выявлении типичных ситуаций;

систематизации, тщательном анализе принятых в нихрешений и отборе среди них наиболее удачных вкачестве базы для принятия управленческого решения.

2. Заключается в ориентации на личный опытуправленца, принимающего решение. При этом качестворешения зависит в значительной мере от квалификацииуправленца, масштабов и характера имеющегося у негоопыта, интуиции.

Далее следует уточнения экспертов, какимипринципами, и в какой степени они ими руководствуютсяпри принятии и разработки управленческих решений(таблица 1):

Таблица 1. Принципы при принятии и разработки УР Варианты ответа 25% 50% 75% 100% Принцип системности 12 18 21 27 Принцип оптимальной информированности 16 25 19 24 Принцип ответственности 10 27 23 31 Принцип творчества 19 24 29 36 Принцип единства единоналичия и коллегиальности 17 21 32 39

Результаты ответов, показывает, что в основном преобладает "Принцип единства единоналичия иколлегиальности", затем "Принцип творчества", далее следует "Принцип ответственности", "Принцип системности".

После был вопрос, на уточнение, какие подходы и в какой степени применяют эксперты при принятииуправленческих решений (таблица2):

Таблица 2. Подходы при принятии и разработки УР Варианты ответа 25% 50% 75% 100% Интуитивный 4 23 28 17 Основанный на суждениях 7 16 20 25 Рациональный 6 24 27 30 Все подходы 13 29 35 38

Выбирая подходы при разработки определенного

решения, руководители участвующие в опросе показали,что эффективное решение принимается в том случае,когда все подходы принимаются в совокупности вместе.

Еще одним из важных аспектом принятияуправленческих решений является стиль руководства иего взаимосвязи с процессом разработки и принятиярешений. В данном случае, руководитель обсуждает


¹5 (5) 2015

30

со своими подчиненными возникшую проблему ивозможные варианты ее решения, приходят копределенному консенсусу и принимают окончательноерешение. Это подтвердили и наши респонденты, навопрос "Принимают ли участие Ваши подчиненные вразработке и принятий решений?" - "Да" ответили -75%опрошенных, "Нет" - 25%. В продолжение данноговопроса следует отметить, что все же окончательноеслово в принятии решения остается за руководителем,это подтвердили - 63%, вариант ответа, чтоокончательное решение остается за командой, ответила18% и вариант ответа, что решение принимаетсяколлегиальное, отметило - 19% опрошенных.

Далее следует блок вопросов, касающиеся принятияуправленческого решения. Данный блок вопросовразрабатывался в целях систематизации и выявлениявозможных вариантов эффективных управленческихрешений, сформированы перечни решений,используемых в практической деятельности вузов.

В настоящее время вуз с точки зрения системногоподхода является открытой системой, которая находитсяв активном взаимодействии с внешней средой.

Следовательно, для начала, выделили, решения,связанные с взаимодействием с внешней средой.Целью, которого является стабильное развитие вуза,укрепление имиджа, рост контингента, возможностьпривлечения различных видов ресурсов и т.д.

Эксперты указали в своих ответах:- открытие в вузе Учебно - методических объединений

-31%- участие в законотворческой деятельности по

направлениям, в которых заинтересован вуз - 18%- участие в рейтингах вузов и конкурсах, проводимых

различными организациями -23%- сотрудничество с известными структурами,

организациями, предприятиями, в том числемеждународными (все вузы) - 35%

- привлечение к работе в вузе "знаковых" фигур -12%- проведение различных PR-акций - 17%- предоставление широким слоям общественности

информации о себе, в том числе в Интернете-31%.(Эксперты указали по 3 варианта ответа, по этой причинев совокупности ответы больше 100%).

Многие казахстанские вузы внедряют в своюдеятельность стратегическое управление, котороеявляется одним из методов, определяющихконкурентоспособность и инвестиционнуюпривлекательность организации в долгосрочномпериоде. Стратегическое управление заключается вразработке стратегии и воплощении этой стратегии воперативную деятельность, что сопровождаетсяиспользованием организационных и управленческихинноваций. В следующем вопросе, мы хотели выяснитькакие же принимают эксперты решения длястратегического управления вузом, для полученияконкурентных преимуществ, успешного и устойчивогоразвития вуза.

- разработка стратегии развития вуза - 18%- использование системы сбалансированных

показателей для стратегического планирования -16%- использование технологий проектного менеджмента

для реализации стратегических целей-12%- разработка комплекса условий и показателей

целесообразности реализации программ ВПО-18%- делегирование подразделениям прав, ресурсов и

определение их ответственности за принимаемыерешения (цели - увеличение мотивации ППС исотрудников, совмещение административной иэкспертной власти и т.д.)-24%

По окончании социологического исследования, мыпопросили, наших экспертов, написать, что они делают,для повышения своей управленческой компетенции.Ответы даны так, указали респонденты: самообучаюсь

и саморазвиваюсь, изучаю нормативную документацию,изучаю опыт других, прохожу курсы повышениеквалификации, участвую в международныхконференциях, участвую в международных проектах пообразовательным программам, изучаю постановления,ГОСО РК, законы РК, изучаю литературу по управлениюперсоналом, прохожу повышение квалификации,знакомлюсь с нормативно-правовыми актами. Учуськаждый день, анализирую свою деятельность, делаювыводы и корректирую себя, читаю соответствующуюлитературу.

Таким образом, изучив мнения респондентов поповоду анализа критериев оказывающих влияние нарезультат, выявились такие положительные иотрицательные тенденции:

1. О высокой профессиональной подготовкеруководителей говорит тот факт, что все они понимаютнеобходимость рассмотрения организации как единогоцелого (90%), Все 100% респондентов (т.е.руководителей) - осознают важность принимаемых имирешений (влияние на организационный процесс вуза).

2. Качество принятых решений страдает из-за неумения руководителей прогнозировать внешниеизменения среды (40%).

Подводя итоги социологического исследования, можносказать, что качество принимаемых управленческихрешений достигается главным образом за счётвыполнения обязательных социально-управленческихрекомендаций при выборе решения. Это, разработкарешения, соответствие организационным целям,комплексность содержания принимаемого решения,обоснованность намечаемых мер, адресность,законность, логичность, ясность изложения,минимизация затрат, обеспеченность ресурсами,гибкость требований к исполнителям, своевременностьреализации высокой степени эффективностидостижения результата и низкой вероятности негативныхпоследствий [2, 22-29].

Кроме того, в основном решающее значение припринятии управленческого решения принадлежитсубъекту решения (лицу, принимающему решение), вкачестве которых могут выступать отдельные индивиды(руководители структурных подразделений) или группыменеджеров (рабочие группы), которым делегированыполномочия для принятия решений.

Разработка и принятие управленческих решений,являясь многоаспектным явлением, основанным наобъект-субъективных отношениях, представляет собойсложный систематизированный процесс, включающийряд этапов и стадий, начинающийся с формулированияпроблемы и завершающийся действиями по решению,то есть ее реализации.

Как известно, алгоритм работы над управленческимрешением может быть представлен в виде следующейпоследовательности действий [3, 41]: подготовкарешения (осознание проблемы, постановка цели изадач, анализ задач, выбор вариантов действий),принятие решения (рассмотрение вариантов, выборальтернатив, утверждение выбранного решения),реализация решения (подготовка, мониторинг иконтроль исполнения, мотивация и регулированиедеятельности исполнителей), анализ результатов иформулирование выводов для настоящего и будущего.

В то же время большое значение придается ролируководителя на стадии выполнения решений - умелаямотивация исполнителей и учёт их мнений, соблюдениеорганизационных норм и ценностей, наличие обратнойсвязи с подчинёнными. В связи с этим большое значениеимеет контроль выполнения работ по реализациирешения, в ходе которого возможно выявлениеотклонения от плана исполнения, а также недостатковсамого решения, которые требуют корректировки.

Вместе с тем, для минимизации фактора


31

¹5 (5) 2015

социального риска при принятии управленческихрешений в организации необходимо учитыватьсоциальные потребности и интересы сотрудников,личностные оценки, поведенческие иинформационные ограничения руководителя, а такжесреду, в которой принимаются решения. Одним изнаиболее важных факторов, оказывающих влияние напринятие управленческих решений, являютсяпсихологические качества руководителя, посколькуповедение человека обусловлено особенностями егопсихики - темпераментом (уровнем психическойактивности и эмоциональности) и характером


(волевыми качествами). Кроме того, действиясубъекта предопределяются его умственнымиспособностями, включающими в себя независимыесоставляющие - память, интеллект и личностныезнания [4,12].

Следовательно, к субъекту управленияпредъявляются повышенные требования:компетентность, наличие именно управленческого(административного) склада ума, который, с однойстороны, готовится всей системой воспитательных иобразовательных средств, а с другой - предполагает иприродную одарённость.

ЛИТЕРАТУРА1. Иванова Н.Л. Самоопределение личности в бизнесе. М.- Ярославль,2011.-204с.2. Поваляева О. Н. Социально-управленческий аспект проблемы принятия решений в условиях риска //Вестникнаучно-технического развития Национальная Технологическая Группа, 2011 г., № 8 (48). - С. 22 -29.3. Кодин В. Н., Литягина С. В. Как работать над управленческим решением. Системный подход. - М.: КНОРУС,2010.4.Вавилов С. В. Психологическое пространство управленческих решений //Социологические исследования, 2006,№ 5.

¹5 (5) 2015

32

Семей қаласының Шәкәріматындағы мемлекеттік

университеті"Мал шаруашылығы және аңшаруашылығы морфология

негіздерімен" кафедрасыныңдоценті м.а., а/ш.ғ.к.

АХМЕТОВАБАЛНУР

СЕРИКОВНАСемей қаласыныңШәкәрім атындағы

мемлекеттікуниверситеті,магистрант

ТОКЕНОВААКЕРКЕ

МУРАТОВНА

Мақалада Шығыс Қазақстан облысы Семей қаласы"Прииртыш бройлер құс фабрикасы" ЖШС-де құс өсірубөлімінде өсірілетін тауықтардың мысалында үйқұстарының физиологиясы мен өнімділік көрсеткішінежоғары температураның әсері зерттелді.

В статье рассмотрено влияние высокихтемператур на физиологию и продуктивностьдомашних птиц на примере куриц-бройлеров,выращиваемых в ТОО "Прииртышская бройлернаяфабрика" г.Семей Восточно-Казахстанской области.

The article deals with the impact of higher temperatureson the physiology and productivity of poultry on the exampleof chicken broilers grown in LLP "Priirtyshskaya broiler fac-tory" Semey, East Kazakhstan region.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, өнімділік жағынанжәне конверсия азықтары қазіргі жұмыртқалағыш тауықкросстарының рационымен қоса, тауық қораларында 21-22 °C температураны көрсетеді.

Қазақстан Республикасының әр облыстары менаудандарында жазғы мезгілде орта көрсеткіштемпературасы кей-кездері 40°C дейін жетеді, ал кейкездері 28-32 °C аралығында екі айға дейін созылуымүмкін [1,2].

Осы мәселені алға қоя отырып, біз әртүрлі жастағыбалапандардың әртүрлі температурада қандайөзгерістер байқалатынын зерттедік. Балапандар ментауықтың әр жаста қандай өзгерістерге ұшырап,бейімделу процесімен, физиологиялық өзгерістерінбайқап, тіршілік процесін зерттедік.

Зерттеу ШҚО Семей қаласы "Прииртыш бройлер құсфабрикасы" ЖШС -де құс өсіру бөлімінде жүргізілді. Бұл құс фабрикасы, жылына 10 миллион жұмыртқаданбалапан шығаруға қуатты инкубатор "Пас РеформБ.В".(Голландия) құрылғысымен жабдықталған. 15

ЖОҒАРЫ ТЕМПЕРАТУРАНЫҢТАУЫҚ ФИЗИОЛОГИЯСЫ МЕН

ӨНІМДІЛІК КӨРСЕТКІШІНЕ ӘСЕРІ

инкубациялық және 8 балапан шығару шкафынантұратын жүйенің жұмысы: электрлі жылыту, салқындату,ылғалдандыру, климатты бақылау, желдеткіш түгелдейавтоматтандырылған жүйеге келтірілген. Албалапандарды өсіретін корпустардың саны 39.Корпустарда толықтай автоматтандылған жүйебойынша, микроклиматты ұстап тұруға қажеттітемпература, ауа ылғалдылығы, ауаның, желдіңалмасуы түгелдей компьютерге енгізілген, компьютеросы енгізілген мәліметтер бойынша реттеп отырады.

Зерттеу жұмысының басты мақсаты болыпбалапандар мен тауықтардың жастарымен, өсірубағытына байланысты белгіленген температурада өсірукерек екендігін зерттеу болып табылады.

Осы мақсатты алға қоя отырып, зерттеу жұмысыбарысында "Прииртыш бройлер құс фабрикасы" ЖШС -де өсірілетін бройлер балапандарының қолайлыкөрсеткіштері анықталды.

"ПБҚФ" ЖШС қолайлы көрсеткіші және бройлер құсынөсірудің 2014 жылғы қадағалау кестесі

Күн Жарықтыңұзақтығы

Жарықберу

Температура Ылғал Салмағы Тәуліктікөсу

Бір бастыңішкен суы

Тәуліктежелінген жем

0123456789

101112131415161718192021

24242323232323232323232323232323232323232323

202020202020202019181716151515131311111098

34333231292928282827272727262626262525252524

40-6040-6040-6040-6040-6040-6040-6040-7040-7040-7040-7040-7040-70407040-7040-7040-7040-7040-7040-7040-7040-70

4050627796117141166193220247275305336369403440480524571621674

101216182124252727272830313334374044475053

44495254606670768084899498102

2123303542495665738292

101110119127136145152159164169

Áèîëîãèÿ

33

¹5 (5) 2015

222324252627282930313233343536373839404142

232323232323232323232323232323232323232323

75-75-75-75-75-75-75-75-75-75-73333333333

242423232323232323232222222222222222222222

40-7040-7040-7040-7040-7040-7040-7040-7040-7040-7040-7040-7040-7040-7040-7040-7040-7040-7040-7040-7040-70

7327948619289971066113712081280135414281502187616501725180216791956203321112190

586267676969717172747474747475777777777879

106110115119123127131135139143147151155160165172176181183187192

174181187192197204211220229237244253260267272276179283286291297

Кестеде берілген мәліметтер өлшемдерін қолданбай,қадағаламаған кезде болатын өзгерістердің еңмаңыздысы құс қоралардағы температура.

Әрине, жоғары температура өндіріс орындарындағықұстарға жағымсыз әсер етеді.

Бұндай жоғары 35-40°C температурада олардыңдемалыстары жиіленіп (мөлшері 5-6 рет); демалысындаоттегі мөлшері азаяды, қан құрамында эритроцит жәнегемоглабин мөлшері төмендейді, бауырында А, В_2 жәнеС витоминдері азаяды, көміртегі, липид және азоттыңзаталмасу процестері өзгереді. Организмдегі "алмасу"суының құрамы өзгеріске ұшырап, бұл уақытта маймөлшері көбейеді, бауырда және қан құрамындағытриглицерид көбейіп, аз мөлшерде азықтанғанынақарамастан, бауырда және қан құрамында триглицеридкөбейеді; аденозинмонофосфатты плазмада, бүйректе,бұлшық еттер мен май тканьдерінде, глиногенконцентрациясы бүйректе және жүрек бұлшық еттеріндекөтеріледі.

Жоғары температурада құстың тері жабындағы қантамырлар жүйесі жиілейді, ал ішкі орган қан тамырларжүйесінің жұмысы тежеледі.

Жаңа өсіп келе жатқан организмнің тканьдері гипоксияэнергия мөлшерін көп жұмсайды, онымен қосаэнергияны көп жұмсауға әкеп соғады және қышқылданыпүлгермеген азықтардың жиналуына әкеліп соғады.

Бір уақыт аралығында стресстік неспецифинареакциясы дамып, оған кейін катехоламина жәнегликокортикоид секрециясы үлкейеді,морфофункциональды түрде дамиды. Малекуллабелоктарының шашырауы аминдер, биоген, гистолин,серототин және т.б құрамдардың көбеюі. Бұндайөзгерістердің барлығы ішкі физиологиялық процестердіжылдамдатады, әсер етеді.

Тауықтардың панкреатикалық және шек амилазасы32°С тепературада және одан жоғары температуралардажұмыс белсенділігі, 20-24°C температурада жұмыс істеудеңгейіне қарағанда,18-25 есе төмендейді. Онымен қосапротеаз белсенділігі төмендейді. Жоғарытемператураның созылуының әсеріненферментсекретарлықты басып қоймай, панкреатиттітемірдің ферментсинтездеуші функциясын тежейді. Ауатемпературасының 31°C қа көтерілгенде, біртіндепаминокислот және гликоза сіңізуі төмендейді, шектің кейбөліктерінде су құрамы азаяды, ал 32°C температурадажәне жоғары болғанда, керісінше, шектерден көрінетініқосымша cу қосылады. Бұл процесстерден көргендейтермореттеуде өзіне тән ерекше рөл атқарады, өйткеніқұста терлеу қызметі жоқ, ал сілекей бездері нашаржетілген. Кейбір зерттеушілердің айтуынша организмдегі

секреторлы процесстердің жылдамдығы тежелумеханизмі терморегуляция қажеттілігі үшін сұйықтық тезтаралып, су тез бітеді.

Желінген азық сапасына және көлеміне байланыстытауықтың асқорыту жүйесі жұмыс жасайтыны белгілі.Рационның мөлшері көбейгенде, азық нормасыныңкөлемі нормадан асқанда асқазан - шек трактына сәйкесферменттер көбейеді, ал азайғанда қысқарады.Организмге қажетті субстрактар жетіспеуіненантивациялық жүйеге әкеліп соғып, олардыңассимиляциясын қамамасыз етеді. Сондай - ақ ферментантивациясының механизмі тікелей субстраттықреттелуіне емес, системалық гемеостаттіңадаптациясына әкеледі.

Ауа тепературасы 30-31°С көтерілгенде тауықорганизмінде дәл сондай өзгерістер жүреді. Жоғарытемпературада зат алмасу процесінің бұзылуымен қосатабетін жоғалтып, көп су ішеді (су ішу мөлшері 3-5 есеөседі). Ол тез өсуінін тежейді және шапшаңдығынбаяулатады, өміршеңдігі мен тауықтың жұмыртқа табуытөмендеп, жұмыртқа массасы қабығы мен сарыуызынабайланысты, ұрықтануы мен жұмыртқа табуытөмендейді. Температура 30°С жоғарлағандатауықтардың жыныстық жетілуі тежеледі, ал қораздардакерісінше тез жетіледі, бірақ ұрық мөлшері мен спермаконцентрациясы азаяды.

Температураны 21 ?-ден 35 ?-ге дейін біртіндеп көтеребастаған кезде, тауықтардың жұмыртқалау мүмкіндігі1,5%-ға төмендейді, сонымен қатар жұмыртқаныңсалмағы - 2%-ға, қоректену қажеттілігі - 1,5-2%-ға,жұмыртқа қабығының қалыңдығы - 1%-ға азаяды.Температура артқан сайын тауықтардың жылулықстресіне төзімді болуы, жұмыртқалау функциясына жәнежұмыртқа әкелудің төмендеуіне байланысты артады.Температураның жоғарлауы, әсіресе кәрі тауықтар ментірі салмағы көп тауықтарға әсер етеді. Осылайша, 30?-ден асқан температура жағдайында 35-44 апталықтауықтардың жұмыртқалауы 5%-ға, 45-54 апталықтауықтардың жұмыртқалауы - 12%-ға, ал 55-64 апталықтауықтардың жұмыртқалауы - 24%-ға төмендейді. Ауатемпературасының жоғарлауы барысында, тауықтардаекі жұмыртқадан табу кезінде, бірінші жұмыртқа менекінші жұмыртқаның арасында үзіліс пайда болады: 21? температурада ол 25,6 сағаттық үзілісті, ал 31 ?температурада ол 27,7 сағаттық үзілісті құрайды.

Ауа температурасының 28? -ден 32? аралығында асмөлшеріндегі протеин деңгейін 19%-ға дейін жоғарлатубарысында, жұмыртқалау қарқынының жоғарлауы, алқорек шығынының 1кг жұмыртқа салмағына қысқаруыбекітілген. Бұл тауықтардың ас қорыту жолындағы

Áèîëîãèÿ

¹5 (5) 2015

34

протеиннің толық гидролизімен түсіндіріледі, соғансәйкес ағзаға аминқышқылының көп мөлшері түседі. Азмөлшердегі аминқышқылының артылуына ие болатынрациондар да осыған ұқсас әсер етеді.

Ортаның жоғары температураға көшу шартыныңнәтижесінде жұмыртқалайтын тауықтардың 1кг тірісалмағын бір қалыпта ұстап тұруға кететін ағзадағылизин шығыны жоғарлайды, ал күкірті бараминқышқылдары - бір жұмыртқа салмағынажоғарлайды. Жоғары температураға көшу, қоректенуқажеттіліг інің төмендеуі және витаминдердіңқышқылдануы мен құруы күшейген шартында,тауықтардың организмінің жетіспеушіліктері көбейеді.Зерттеушілер ас мөлшеріндегі витаминдердің жоғарлауқажеттілігін жиі айтады, яғни А, D_3, Е және Сдәрумендерінің қажеттілігі. Кей біреулері ас мөлшеріндегіаскорбин қышқылының жоғарлау қажеттілігін жеткіліктідеп санайды.

Жоғары температураның тауықтардың өмір сүруінежәне өнімділігіне тигізетін кері әсерлерін алдын алаболжау үшін:

Қоректің желіну мөлшеріне сәйкес түзетілген, асмөлшерінің сіңімділігі жоғары қоректердің өнімділігініңбірінші фазасын қолдану;

тауықтарды тәуліктің салқын кезінде тамақтандыру;жақсы желінуі үшін және ас мөлшеріне 2-5% майды

(етті тауықтарға 2%-дан аспайтын май мөлшері) қосуарқылы тауықтардың ағзасындағы жылулықтытөмендету үшін қоректің "көзге тартымдылығын" арттыру;

қоректерді жиі тарату немесе оның тұтынуын қоректарату желісінің бос қосылуымен ынталандыру;

жұмыртқалаушы және етті-жұмыртқалаушы тауықтарүшін түйіршіктелген қоректі қолдану қажет, себебі қоректығыздығының жоғарлауы - тауық ағзасында аз көлемдеболғанымен, бірақ сіңірілетін заттардың жеткілікті түрдетүсуін қамтамасыз етеді;

құстарды үзік-үзік жарықтанған жерге ауыстыру, түнде(2 сағат) және қараңғы кезде (күннің аса ыстықпериодында 3-4 сағат ұзақтылығы) жарық көзін қосудықарастыру; сонымен қатар қоректерді қараңғы кезде берукерек;

ферментті заттардың ағзада жақсы қортылуы үшін,

қоспа жемді қорекке қосу;жұмыртқа табу өнімділігін төмендетіп алмау үшін,

әрбір екі сағат сайын оларды жинап алып отыру керекжәне оларды 28? температурасында салқындату қажет;

қоспа жемге анда санда (7-10 күн сайын) лимонқышқылын қосу керек, яғни 1т қоспа жемге 100-150 глимон қышқылы және 250-400 г аскарбин қышқылықосылады.

ас мөлшеріндегі тұзды 50-80%-ға дейін ас содасыменалмастыру қажет, аса күрделі жағдайларда ас мөлшерінеас содасын қосуды 1т қоспаға 2-4 кг дейін өсіруге болады(7 күн сайын);

құрамында көп мөлшерде арпасы бар қоспа жемдіқолданбаған дұрыс;

ас мөлшеріндегі фосфор деңгейін қалыпты мөлшерденаса жоғарлатпау;

тауықтарды жеке астауларға салынған ұлу қабығы менізбес тасы қосылған қоспамен қоректендіру, асмөлшеріндегі кальций деңгейін төмендетеміз немесеізбес тастары қоспаның ішінде дән тәріздес жүре береді;

тауықтардың қанағаттандырылуының жоғарлауы үшін,қоспа жемге 0,4% калийді хлорлы калий түрінде енгіземізнемесе осы тұздың 0,20-0,35%-дық ерітінді шығыныменқолданылады;

ішетін суды 12-15%-ға дейін суыту;ағынды астауларды қолдану;тауық қораларды ешбір шаралар қолданбау, себебі

оларды жүзеге асыруда ауаның қатынастыылғалдылығын жоғарлату іске асады (еден жуу,тауықтарды жуындыру және т.с.с.), сонымен қатаржоғары деңгейдегі ауа ылғалдылығы (65%-дық)болғандықтан және ауа температурасы (27?-ден аспауыкерек) тауықтардың жылулық стрессін қоздырады.

Тауықтардың тым қызу шараларын алдын алуға,мыналарды жатқызуға болады: ауа тығыздығын 15-20%-ға дейін төмендету; ауа қозғалысының жылдамдығын2,0-2,5 м/с дейін жоғарлату және тауықтың 1 кг тазасалмағына, сағатына 6-7 м^3 таза ауа; жылу өткізгіштік,жарық шашушы кровельді материалдарды (мысалы,алюминий-пластикалық фольгасы) қолдану, сондай-ақтөбелерді суық сумен ылғалдандыру, қора ішін ізбеспен(әкпен) ағарту және т.б. шаралар.

Áèîëîãèÿ

ӘДЕБИЕТТЕР1. Руководства по выращиванию "Бройлер" Hubbard2. Родионов Г.В., Табакова Л.П. "Основы зоотехнии" изд-во "Академия" Москва 2003 г.3. Л.Антипова, В.Бердников, О. Петров, "Птицеводство", 9/2005г. 22-25.4. Петров С.Г. Отрицательное влияние жары на продуктивность кур. Птицеводство.1966. 4: 18-23.

35

¹5 (5) 2015

Семей қаласының Шәкәріматындағы мемлекеттік

университеті"Мал шаруашылығы және аңшаруашылығы морфология

негіздерімен" кафедрасыныңдоценті м.а., а/ш.ғ.к

ТУМАНБАЕВВАЛЕРИЙ

МИХАЙЛОВИЧСемей қаласының

Шәкәрім атындағымемлекеттік

университеті,магистрант

РУСТЕМОВААЙДАНА

Мақала Шығыс Қазақстан облысының Шыңғыстауөңірінде кездесетін дәрілік өсімдіктерді зерттеугеарналған. Авторлар үй және жабайы жұп тұяқтыжануарлардың қорегіне енетін Шыңғыстау өңірініңдәрілік өсімдіктерін классификациялап, өсімдіктердіңтүрлері мен ерекшеліктеріне сипаттама береді.

Статья посвящена исследованию разновидностейлекарственных растениям, встречающихся вЧингистауском регионе Восточно-Казахстанскойобласти. Авторы статьи классифицируют и подробноописывают виды и свойства лекарственных растенийЧингистауского региона, употребляемых в пищудомашними и дикими парнокопытными животными.

The article investigates species of medicinal plants foundin Chingistau region East Kazakhstan oblast. Authors of thearticle classify and describe in detail the types and proper-ties of medicinal plants of the Chingistau region, which areeaten by domestic and wild cloven-hoofed animals.

Табиғат деген - өте қызық-ақ. Су аққан жерінен ағар,шөп шыққан жеріне шығар. Жер - Ананың маңдайыжіпсиді.Күн шуағына малынған жан- жануар семіріп,сергіп қалады. Дүние жанарып шығады, өсімдіктер әлеміқұлпырып адамзат үшін де, жан - жануарлар үшін депайдасы зор. Шығыс Қазақстандағы Шыңғыстау -Сарыарқаның шығыс бөлігінде орналасқан солтүстік-батыстан оңтүстік шығысқа қарай созылған тау жотасы.Шығыс Қазақстан облысының Абай, Аягөз аудандырыаумағында орналасқан. Шыңғыстау солтүстік-шығыстаАлтай тауларынан Шар өзені аңғарынан бөлінеді,оңтүстік - шығыста Тарбағатай жотасымен ұласқан.Шыңғыстауының абсолюттік биіктігі 1000-1100 м, ең биікжері - Ақшатау тауларын. Шыңғыстау жотасыныңклиматы қатаң континенті, қыс айларында қарлы жәнеаязды, жаз айларында ыстық, құрғақ. Шыңғыстауөңірінің ерекшелігінің бір мәні бар. Шыңғыстау өңіріндегідәрілік өсімдіктеріне арнайы зерттеу жүргізу барысындажайылымдағы үй жануарлары мен жабайы жұп тұяқты

ҮЙ ЖӘНЕ ЖАБАЙЫ ЖҰП ТҰЯҚТЫ ЖАНУАРЛАРДЫҢҚОРЕГІНЕ ЕНЕТІН ШЫҢҒЫСТАУДЫҢ ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕРІ

жануарлардың ( арқар, бұлан, елік, қабан ) қорегіндежылдың әр мезгілінде дәрілік өсімдіктерді қорегіндепайдаланатыны туралы арнайы кесте құрастыру.Шыңғыстау өңірінде өсімдіктердің 193 түрі, оның ішінде52 тұқымдас кездеседі. Шыңғыстау өңірінде кездесетіңөсімдіктердің ішінде 55 - түрі дәрілік өсімдіктер болыптабылады. Табиғатта кездесетін дәрілік өсімдіктер үйжәне жабайы жұп тұяқты жануарлардың қорегінде азықретінде пайдаланылады. Дәрілік өсімдіктердіңерекшеліг ін білген адамға мал шарушылығыменайналысқанда малды қай жайлымда қай мезгілдежаюды, дәрілік өсімдікті өсіп жетілу мерзімін қай кезендеқорегінде жақсы пайдаланатынын білген жөн.Шыңғыстау өңіріндегі дәрілік өсімдіктердің үй жәнежабайы жұп тұяқты жануарлардың қорегіндепайдалануы , химиялық құрамы туралы қарастырылады.Шыңғыстау өңірінде таулы аймақтарда, өзен жағасында,тау шыңында, тау етегі мен шатқалында, жол жағасында,жазықтықта дәрілік өсімдіктер өседі.

Шыңғыстаудың дәрілік өсімдіктері

Áèîëîãèÿ

Атауы Түрі Ескерту Эфедра - Эфедровые Ephedraceae

1.Масақты қылша Кузьмичев шөбі -Хвойник двухколосковый Кузьмичива трава ( Ephedra dictachya)

Көп жылдық , ксерофит , Өзен жағасында Sp

2.Қырықбуын қылшасы - Хвойник хвощевой

Көп жылдық , ксерофит , таудың шынында Sol

Лилейные - liliaceae 3. Жуа - Лук тончайший -Allium subtissimum

Көп жылдық , ксерофит , таудың етегімен шатқалында Sp

4.Шар тәрізді жуа - Лук шаровидный- A. Globosum

Көп жылдық , ксерофит . таудың етегімен шатқалында Sp

5. Жалған шар тәрізді жуа - Лук ложношаровидный – A. Pseudoglobosum

Көп жылдық , ксерофит , таудың шынында Sol

6.Кіші қазжуа - гусиный лук низкий – Gagea pusilla

Көп жылдық , ксерофит , таудың шынында Sp

7.Қоян шөбі - Спаржа обыкновенная – Asparagus officinale

Көп жылдық , ксерофит , жазықтық Sol

¹5 (5) 2015

36

Áèîëîãèÿ

Гречишные- Poligonaceae 8. Алтай рауағашы Ревень Алтайский- Rheum . altaicum

Көп жылдық , ксерофит , қиыршық тасты таудың етегінде Sp

9. Түйежапырақты рауағаш - Ревень татарский – Rheum tataricum

Көп жылдық , ксерофит , таудың шынында Sр

10. Қызылтаспа , жонышқа - Горец птичий – Polygonum aviculare

Көп жылдық , ксерофит , жол жағасында Sр

Лютиковые - Ranunculaceae

11. Көктемгі алтынгүл Златоцвет весенний – Adonis vernalis

Көп жылдық , ксерофит , жазықтықта Sр

12.Биік тегеуірінгүл Живокость высокая Delphinium elatum

Көп жылдық , ксерофит , таудың шынында Sр

13.Улы лютник - Лютик ядовитый – Ranunculus scleratus

Біржылдық , мезофит өзен жағасында Sр

Бөріқарақат -Барбарисовые – Berberidaceae

14.Сібір бөріқарақаты Барбарис сибирский – Berberis sibirica

Солтүстіктегі тау шынының ұсақ қиыршық тастарында бұтаның шашыранқы орналасуы Un.

15. Қара қарақат - Смородина черная – Reber nigrum

Бұта , мезофит , өзен жағасында Sр

Розоцветные- Rosaceae 16. Тобылғы - Таволга городчатая – Spiraea crenata

Бұта , тау шатқалдарында Сор.

17. Ұсақ гүлді Кизильник малоцветковые – Cotoneaster oligantha

Бұта , таудың тасты етегінде Sр

18. Кизильник черноплодный – Cotoneaster melanocarpa

Бұта , ксерофит , тау етегінде Sр

19.Алтайлық долана - Боярышник алтайский – Crataegus altaica

Ағаш , мезофит өзен жағасында Sр

20.Қазтабан - Лапчатка гусиная – Potentilla anserine

Көп жылдық , мезофит , жазықтық Sр

21.Сиырсілекей Кровохлебка – Sanguisorba officinalis

Көп жылдық , мезофит , өзен жағасында Sр

22.Қалқанды итмұрын Шиповник иглистый- rosa acicularis

Бұта , мезофит , тау етегінде Сор

23.Қотыр раушан - Шиповник рыхлый – R.laxa

Бұта , ксерофит , жазықтықта Sр

24.Аран раушан - Шиповник колючейший – R. Spinosissima

Бұта , ксерофит , тау етегінде Sр

Зонтичные – Umbelliferae 25.Тегіс кеурек Ферула гладкая – Ferula glaberrima

Көп жылдық , ксерофит Сор.

26.Кеурек сасыр - Ферула вонючая – Ferula assafoetida

Көп жылдық , ксерофит , тау етегінде Сор

27. Утамыр- Вех ядовитый – Cicuta virosa

Көп жылдық , ксерофит , өзен жағасында Sр

Талдар – Ивовые - Salicaceae

28. Ақ тал - Ива белая , ветла – Salix alba

Ағаш , мезофит . Өзен жағасында Sр

29.Көктерек - Осина – Populus tremula


Қайын - Березовые -Betulaceae

30. Ұсақ жапырақты қайын - Береза мелколистная – Betula microphylla


Тутовые - Moraceae 31. Конопля посевная – Cannabis sativa

Бір жылдық , ксерофит . Жазықтық Sр

Қалақай - Крапивные – Urticaceae

32. Күйдіргіш қалақай Крапива жгучая – Urtica urens

Бір жылдық , ксерофит . Жазықтық Sр

33. Екі үйлі қалақай Крапива двудомная – Urtica dioica

Көп жылдық , мезофит , жазықтық Sр

Бобовые - Leguminosae 34. У таспа шөп -Термопсис ланцетный – Thermopsis lanceolata

Көп жылдық , мезофит , жазықтық Sol

35. Шалғындық беде Клевер луговой – Trifolium pretense

Көп жылдық , мезофит . Өзен жағасында Sр

36. Мия , қызылмия -Солодка голая – Glycyrrhiza glabra

Көп жылдық , ксерофит , жазықтық Sр

Гераниевые - Geraniaceae 37. Герань - Герань холмовая – Geranium collinum

Көп жылдық , мезофит . Өзен жағасында Sр

Волчниковые - Thymelacaceae

38.Волчеягодник обыкновенный – Daphne mezereum

Бұта , мезофит . Өзен жағасында Sр

Бурачниковые- Boraginaceae

39.Чернокорень зерно-цветный - Cynoglossum viridiflorum

Көп жылдық , мезофит . жазықтық Sр

Еріндігүлділер 40.Змееголовник поникающий – Көп жылдық , ксерофит , тау

37

¹5 (5) 2015Áèîëîãèÿ

Зерттеу нәтижесін қорытындылайтын болсақ,Шыңғыстау өңіріндегі кездесетін дәрілік өсімдіктердің 193түрі анықталды, оның ішінде 55 - түрі дәрілік өсімдіктерболып табылады. Жабайы жұп тұяқты жануарлар (арқар,елік, бұлан, қабан) дәрілік өсімдіктердің, атап айтарболсақ, жалған шар тәрізді жуа,түйежапрақтырауағаш,улы лютик, сібір бөріқарақаты, қара қарақат,тобылғы, сиырсілекей, қалқанды итмұрын, ақтал,көктерек, ұсақ жапырақты қайың, екі үйлі қалақай, қызылмия, кәдімгі мыңжапырақ, кәдімгі бақ-бақ қорегінде

ӘДЕБИЕТТЕР1.Қазақстан Табиғаты энциклопедиясы 5-томы Б.Ө. Жақып / Алматы " Қазақ энциклопедиясы ЖШС - 2013 ж "2.Хабаршы ғылыми журналы № 3 (63) 2013 ж Семей мемлекеттік Шәкәрім атындағы университет Н.Ш.Карипбаева,В.В.Полевик, Р.О.Жармухаметова.3.Дикие копытные в охотничьем хозяйстве ( основы управления ресурсами ) / А.А. Данилкин М. ГЕос 2006 жISBN-589118-365-9 4..Байтулин И.О. и др Ресурсы лекарственных растений Восточного Казахстана Ботанические исследования вКазахском Алтае - Риддер , 2005 ж 5. М. Қожабеков Дәрілік өсімдіктер / Алматы 1975 ж 6. Лекарственные растения ( заготовка,хранение, переработка, применение ) / И.И. Курамысова, В.Ф.Аксенова,Н.Г. Татимова - 3-е изд., доп.и перераб- Алма-Ата: Қайнар, 1988 ж

Еріндігүлділер Губоцветные - Labiatae

40.Змееголовник поникающий – Dracocephalum nutans

Көп жылдық , ксерофит , тау етегінде Sр

41.Тақыр тасшөб - Тимьян бритый - Thymus rasitatus

Бұтақшалар , ксерофит , тау етегінде Sol

42.Дала жалбызы - Мята полевая – Mentha arvensis


43. Боз сасық шөб Пустырник сизый – leonurus glaucescens


44.Бунгов киікоты - Зизифора бунговская – Zizphora bungeana


Қарақаттар – Пасленовые -Solanaceae

45.Паслен сладкогорький – Solanum dulcamara

Бұтақша, мезофит . Өзен жағасында Sоl

Жол желкен Подорожниковые - Plantaginaceae

46. Далалық жол желкен Подорожник степной - Plantago stepposa

Көп жылдық , ксерофит , жол жағасында Sр

47.Подорожник ланцетовидный – P. Lanceolata

Көп жылдық, мезофит , өзен жағасында Sр

Жимолостные -Caprifollaceae

48.Жимолость татарский – lonicera tatarica

Бұта , мезофит , жазықтық Sр

Күрделі гүлділер Сложноцветные - Compositae

49.Қырқылған аңдыз -Девясил британский – Inula britanica


50. Кәдімгі мыңжапырақ Тысячелистник обыкновенный – Achillea millefolium


51.Саралжын жуасы Полынь понтийская – Artemisia pontica


52.Австрия жуасы Полынь австрийская – A. Austriaca

Көп жылдық , ксерофит . Ашық жерлерде Сор.

53.Лопух войлочный – arctium tomentosum

Көп жылдық , мезофит , өзен жағасында Sр

54.Кәдімгі бақ – бақ - Одуванчик обыкновенный – Taraxacum officinale

Көп жылдық ксеромезофит , жазықтықта . Sр

55.Латук татарский- Lactuca tatarica

Көп жылдық ,ксерофит , жазықтық Sр

пайдаланып ауруларға тосқауыл жасайды. Жабайыжануарларға ешқандай профилактикалық екпелержүргізілмейді, дегенмен дәрілік өсімдіктерді қорегіндепайдалана отырып жануарлар ағзасындағы витаминтапшылығын болдырмауға дельминтезацияға жағдайжасалған. Шыңғыстау өңіріндегі мал шаруашылығыменайналысатын тұрғындар жайылымдағы өсімдіктердүниесінің құнарлылығын сақтау мақсатында жылдың әрмаусымында жайлымды уақытылы ауыстырыппайдаланады.

¹5 (5) 2015

38

Семей қаласының №47орта мектебі оқу ісінің

меңгерушісі

АЛПИЕВААЙМАН

ТЛЕУГАЖИЕВНАСемей қаласының №47орта мектебі оқу ісінің

меңгерушісі

САРИНАНАЗИГУЛЬ

УРАЗГАЛИЕВНА

Мақала қазіргі орта мектеп мұғалімдері қолданыпжүрген сабақ түрлерін саралауға арналған. Авторлар"дәстүрлі" және "дәстүрден тыс" сабақ ұғымдарыныңара жігін ажыратуды, сонымен қатар дәстүрден тыссабақтың түрлері мен олардың мақсат-міндеттерінтүсіндіруді көздейді.

Статья посвящена классификации современныхвидов урока, проводимых в средней школе. Авторыстатьи разделяют понятия "традиционный" и"нетрадиционный" урок, выделяют виды, цели и задачинетрадиционного урока.

The article is devoted to the classification of modern typesof lessons conducted in high school. The authors divide theconcept of "traditional" and "non-traditional" lesson, distin-guish types, aims and objectives of non-traditional lesson

"Тиімді білім беру" - білімді тек "беріп" қана қоймай,сонымен бірге білімнің арқасында оған құндылықкөзқарасын дамыту сабағы. Алайда адамның көптегенқұндылыққа деген көзқарасы өзгеріп отырады. Еңалдымен, құндылықтардың өздерінің мағынасы, яғни,оларға деген жеке көзқарас өзгереді. Қазіргі заманғыпсихологиялық - педогогикалық және әдістемелікәдебиетте "сабақтың дәстүрден тыс нысаны" әлі күнгедейін нақты анықтамаға ие бола алмай, шашырандыұғым ретінде қалып отыр. Синонимдердің, олардыңішінде "қалыптан тыс сабақ", "сабақтың дәстүрден тыстехнологиялары", "сабақтың дәстүрден тыс түрі" сияқтыатаулардың аса көптігін айта кеткен жөн. Дәстүрден тыссабақты дәстүрден тыс (бекітілмеген) құрылымы бар,суырып ойдан шығарған дәріс ретінде анықтау кеңтараған. Сонымен қатар, дәстүрден тыс сабақойластырылуы, ұйымдастырылуы және өткізу әдістемесібойынша әдеттегіден тыс деп есептеледі. Педагогтардыңдәстүрден тыс сабақ туралы пікірлері кереғар. Бірі бұлсабақтардан педагогикалық ойдың өрлеуін, мектептідемократияландырудағы дұрыс қадамды көреді.Екіншісі, керісінше, бұл сабақтарды педагогикалықұстанымдардың қатерлі бұзылуы, еңбек ете алмайтынжәне еңбек етуге құлқы жоқ оқушылардыңжалқаулығының ықпалымен педагогтардың еріксізығысуы деп есептейді. Әдістеме авторлары негізінендәстүрден тыс сабақтардың кейбір түрлерініңтехнологиясын сипаттауға көңіл бөледі, яғни, асамаңызды болып табылатын мазмұндық және аспектісінескермей, ұйымдастыру аспектісіне зейін бөледі.

Негізгі екі ұстанымды атап көрсетуге болады (К.Л.Володарская бойынша).

Бірінші ұстаным дәстүрден тыс сабақты аралассабақтың айқын құрылымынан бас тарту және сан қилыәдістемелік амалдарды байланыстыру деп уағыздайды.

Екінші ұстанымда соңғы кезде жарық көріп, қазіргізаманғы мектепте біртіндеп берік орынға ие болып кележатқан сабақ түрлері туралы сөз болады.

Дәстүрден тыс - дәстүрден толығымен бас тартқан,өзінің барлық бөлшектері әбден жаңаланған, әдеттегіденмүлде тыс деген ұғымды білдіреді. Бұл педагогикалықмәдениеттің неғұрлым биік деңгейімен айшықталатынпедагогикалық шеберліктің әлдеқайда жоғарғы дәрежесі."әлдеқайда жоғары" - жоғарғы емес "ең үстіндегі" -жоғарғы педагогикалық пилотажды іске асыратын жеке

тұлғаға бағытталған сабақтар. Осы шыңға барар жолда"әдеттегідей емес сабақ" және "әдеттегіден мүлде тыссабақ" деген анықтамаларға тоқтала кетелік.

Сабақта не әдеттегідей емес? Ең алдымен, әрбір сабақбағдарлама талаптары арқылы көзделген жалпымақсатқа жетуге мүдделі. Ал ол мақсатқа жету әр түрліқұралдар көмегімен іске асады. Тағы бір ортақ сән -бірталай дәстүрлі құрылымға деген біршама"тұрақтылық". Ол сабақтың ұйымдастыру сәтін, жаңасабақ түсіндіруді, өткен тақырыптың игерілуін бақылаудықамтитын үйреншікті барысын қайталауы мүмкін немесеәдеттегі кезеңдердің барысы өзгертілген нысанда,ұйымдастырудың өзгертілген тәсілдерін қолданған,ойындық негізінде, т.б. қалыпта болуы мүмкін.

Анағұрлым әдеттегіден тыс болып табылатыны - оныңмазмұны мен беру тәсілдері. Осы мазмұнының, әдістерімен нысанының әдеттегіден тыс болуы арқасында сабақжеке тұлғаның дамуына қажетті үдеу береді. Әрине, әркезде әр түрлі жағдай болады. Барлығы мұғалімніңұстанымына байланысты. Алайда, осындай сабақтардаоқыған баланың дамуы жемісті болады. Әлі жеке тұлғаемес, бірақ - білім беру үрдісінің мүдделі субъектісі.

Бұл неге дейсіз ғой?Оқыту бағдарламасында берілген жалпы мақсат

ауқымында әдеттегідей емес сабақтар өз мақсатынажетуді мұрат етеді: оқушылардың оқуға дегенқызығушылығын арттырып, соның арқасында оқытутиімділігін көтеру. Көптеген сабақтар қарастырылатынматериал көлемі мен мазмұны жағынан мектепбағдарламасы ауқымынан жиі шығып кетіп отырады да,оқушылар мен мұғалімдер тарапынан шығармашылыққатынас болуын көздейді. Мұндай сабақ - оқушылар үшінөзге психологиялық күйге көшу, қарым-қатынастыңбасқаша стилі, жағымды көңіл-күйі, өзін жаңа қалыптасезіну. Осының бәрі - өзінің шығармашылық қабілеттеріндамыту, білімнің ролін бағалап, оның практикадақолданылуын көру, әр түрлі ғылымның өзара байланысынтүйсіну мүмкіндіктері, бұл - өз бетінше әрекет ете білужәне өз еңбегіне мүлдем басқаша көзқарас.

Мұғалім үшін әдеттегідей емес сабақ, бір жағынан,оқушыларды жақынырақ біліп, түсіну, олардың жекеерекшеліктерін бағалау, қарым-қатынас мәселелеріншешу мүмкіндігі. Екінші жағынан, бұл өзін-өзі жүзегеасыру, жұмысқа шығармашылықпен қарау, өз идеяларынжүзеге асыру мүмкіндігі.

ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ САБАҚТЫДИАГНОСТИКАЛАУ

Ïåäàãîãèêà

39

¹5 (5) 2015

Жіктеме - дәреже бойынша бөлу, ақпараттың көпмөлшерінен аса қажетті мағлұматты таңдап алу қажеттігітуған кезде жалпы негіздемелерді бөліп шығаруғамүмкіндік береді.

Типология - типтер бойынша, яғни негіздемелер емес,қандай да бір үлгілер бойынша бөлу.

И.П. Подлайсыйдың "Педагогика" оқу құралындадәстүрден тыс сабақтардың ондаған типі бөлінген (36-сы аталған), оның ішінде іскерлік ойын сабақтары(мысалы, "Ғажайып алаң"), т.б. бар. В.А. Щенев бергенбасқа жіктемеде сабақтардың қалыптан тыс түрлеріментолықтырылған дәстүрлі типологиясы берілген.

САБАҚ ТИПТЕРІ:


Жаңа білім қалыптастыру

сабақтары

Білік пен дағдыға үйрету сабақтары

Білімді пысықтау, білікті бекіту сабақтары

Білім мен білікті тексеру және бағалау сабақтары

Лекциялық сабақтар Практикумдар Сыныптан тыс оқулар мен семинарлары

Сынақ сөз жұмбақтары

Экспедиция (саяхат) сабақтары

Шығармалар Қайталау - қорыту сабақтары

Байқаулар

Зерттеу сабақтары Диалог сабақтары Ойын түріндегі пікірталас «Не? Қайда?

Қашан?» «Ғажайып алаң» «Бақытты сәт»

Білім сайысы

Сахналық сабақтар Рөлдік, іскерлік ойын сабақтары

Кіріктірілген театрландырылған (сот

сабағы» сабақтар

Шығармашылық жұмыстарды, жобаларды қорғау

Конференция сабақтары («пресс-конференция»)

Кеңес беру сабақтары Шығармашылық есеп

Кіріктірілген сабақтар Байқау сабақтары, жарыс сабақтары

Негізгі дидактикалық мақсаттары бойынша"классикалық" типология жоспарланған оқытунәтижелерінен ғана емес, сонымен бірге оқулық танымүрдісінің сатыларынан да (жаңа материалдарды игеру,жаңа білім мен білік қалыптастыру, оларды бекіту жәнежүйелеу, алынған нәтижелерді тексеру және бағалау)шығады.

Проблемалық оқыту теориясының шығуы сабақтардыпроблемалы және проблемасыз түрге бөлуге әкелді.Мұндай жіктемеде оқушылардың танымдық әрекетініңсипаты белгіленген. Сонымен бірге, бұл жіктеме негізіненжаңа материал өту сабақтарына қатысты.

Ең қиыны - ойын нысанындағы сабақтарды жіктеу.Оқытудың ойын технологиялары айрықша санқилы болыпкеледі. Ойынның негізгі сарыны - нәтиже емес үрдіс. Бұлолардың дамытушы маңызын күшейтеді, алайда білімберу әсерін төмендетеді. Әрине, егер бөліп қарамай,жүйелі түрде қарастырған жағдайда ойын сабақтарыныңбілім беру мүмкіндіктері де жоқ емес. Мысалы, деректердіигеру мен қолданудан олардың байланысына қарай (сөзжұмбақ шешуден оларды құрастыруға қарай), сипаттаудан(саяхат сабақтары) түсіндіруге (экскурсия, зерттеусабақтары) қарай жүруге болады.

Дәстүрден тыс сабақтардың жекелеген пәндербойынша жіктемелерін дайындау белсенді түрдежүргізілуде.

Н.В. Короткова оқу әрекетінің сан алуан түрлеріненегізделген тарих сабақтары үшін оқу сабақтарынысандарының жаңа жіктемесін ұсынады:

Қайта құру сабақтары ( өткен немесе қазіргі болыпжатқан елес жағдаяттың болуы, рөлдерді бөлу).

Талқылау сабақтары (талқылаудың әрқилы түрлерінүлгілейтін жағдаяттың болуы, пікір таласын туғызу,сарапшылардың өткенді қазіргі заман көзқарасыменталдауы).

Жарыс сабақтары (бекітілген ережелердің болуы,мазмұн желісі мен рөлдердің болмауы, субъектілік -объектілік қатынастардың алдыңғы қатарда болуы).

Пікірталас әрекеті негізінде:- Семинарлар (жеке жұмыс);- Құрылымдалған пікірсайыстар (топтық жұмыс);- Мәселелік - практикалық пікірсайыстар (сыныптың

ұжымдық әрекеті).Зерттеу әрекеті негізінде:- Практикалық сабақтар (сыныптың ұжымдық әрекеті);- Мәселелік зертханалық сабақтар (топтық жұмыс);- Зерттеу сабақтары (жеке жұмыс).Тарихты оқытудың қазіргі заманғы әдістемесінің

басыма даму бағыты оқушылардың түрлі сипатты тарихиәдебиет көздерімен белсенді жұмыс істеу нысандарыболып табылады.

Кейбір авторлардың пайымдауынша, дәстүрден тыссабақтардың өмірге келуі оқушылардың жаңақажеттіліктерінің туындауымен тұспа-тұс келеді.Жариялылыққа ұмтылу "Қоғамдық білім байқауы" және"Пресс-конференция" типті сабақтарда көрініс тапты.Қандай да бір пікірді дәлелдеп шығуға мүмкіндік беретінойтолдғауға, пікірсайыстарға, таластарға құмарлық -пікірталас сабақтарында. Бастамашылдық,шығармашылық ойшылдыққа әуес адамдардың қажеттігіжәне олардың көрінуін қамтамасыз ететін шарттардыңболу қажеттігі - өнертапқыштық және шығармашылықсабақтарында, шығармашылық көрмелерде жәнеесептерде. Іскерлік әріптестік, шығармашылық бірлестіксабақтарда топтық жұмыс нысандарын қолдану арқылыұсынылды. Қоғамның адамға, оның ішкі жан-дүниесіне,ұмтылыстарына, қажеттіліктеріне бет бұруы - ақыл -кеңес сабақтарында және дидактикалық ойынсабақтарында, сонымен қатар, сабақ үстінде оқушыпсихологиясын ескеретін сан қилы тәсілдерді қолдануда.

Әдеттегідей емес сабақты дайындаудың тиімдітәсілдерінің бірі - оны барлық бөлімдерінің өзара бірлесеәрекет етудегі оң және теріс сәттеріне көріп, түсіну үшін"бөлшектерге" бөлу. Алайда, бөлшектеу алдында неніңбасты деп қабылданатынын анықтап алған жөн. Осығанбайланысты мұғалімнің "бастыны айқындап алу"

¹5 (5) 2015

40

шеберлігі талап етіледі. Бұл ұсақ-түйекке алтындайуақытты босқа кетірмей, бастысына бағындыру үшінқажет.

Жіктеме ақпараттың аса көп мөлшерінен ең қажетті,қызықты, жарамды дегендерін таңдау керек болған кездежалпы негіздемелерді белгілеуге көмектеседі. Жалпыжіктемеде әдеттегідей емес сабақтар бір парадигмаданекінші парадигмаға көшу ретінде дәстүрлі сабақтар менжеке тұлғаға бағдарланған сабақтар арасынан орыналады. Тәжірибе көрсеткендей, әдеттегідей емес

сабақтар мыналарды көздейді:- Жұмыстың ұжымдық тәсілдерін қолдану;- Шығармашылық ізденіске ұмтылу;- Оқу материалына қызығушылықпен қарау;- Оқушылардың іс-әрекетін жандандыру;- Ұжымдық әрекетті басқару тәсілдерін меңгеру;- Оқушылар мен мұғалім арасындағы жаңа қарым-

қатынастың орнауы;- Оқушылардың іс-әрекетін олардың достарының,

сабақтас жолдастарының бағалауы.


ӘДЕБИЕТТЕР1. В.А. Щенев. Классификация уроков географии нетрадиционной формы // География в школе. 1999. №2. С 33-35.2. Подласый И.П. Педагогика. Учебник для вузов. В- 2-х кн. Общие основы. Процесс обучения. М, 20023. Сластенин В.А., Исаев И.Ф Общая педагогика. Учеб.пособие студен. Учеб. Заведении.4. Караев Ж.А., Кобдикова Ж.У., Искакова Г.О. Управление качеством образования в контексте личностно -деятельностной парадигмы. // Менеджемент в образовании, 2004, №3

41

¹5 (5) 2015

учителя русского языка и литературы КГУ "Вечерняя школа №2" г. Семей

СУЛЕЙМЕНОВ САМАТАХМЕТКАЛИЕВИЧ

Мақала Қазақстанның қылмыстық атқару жүйесінің түзету мекемелерінде жұмыс жасайтын кешкімектептердің жағдайында жазасын өтеуші тұлғаларға білім берудің мәселелеріне арналған. Сотталғанадамдарды түзету үдерісіндегі кешкі мектептердің рөлі туралы сөз қозғай отырып, авторлар сотталғантұлғаларды әлеуметтік сүйемелдеудің өзекті мәселелеріне тоқталады.

Статья посвящена вопросам обучения лиц, отбывающих наказание за совершенные преступления вусловиях вечерних школ, действующих в исправительных учреждениях уголовно-исполнительной системыКазахстана. Поднимая тему о роли вечерних школ в процессе исправления осужденных лиц, авторызатрагивают актуальные вопросы социального сопровождения осужденных в период отбывания иминаказания.

The article is devoted to the issues of educating individuals, who serve sentences for committed crimes, in theconditions of evening schools operating in correctional institutions of the penal system in Kazakhstan. Raising theissue of the role of evening schools in the process of correcting the convicted persons, authors touch upon topicalissues of social support for convicts while serving their sentences.

В условиях осознания государством и обществомприоритетов, связанных с использованием и развитиемчеловеческого ресурса страны, восприятияпенитенциарного сообщества как составной частигражданского общества актуализируется проблемаресоциализации осужденных в исправительныхучреждениях. Общество должно пополняться изисправительных учреждений человеческими ресурсами,способными активно и правопослушно жить и работатьв нём. В настоящее время государством принимаютсямеры, направленные на повышение эффективностиборьбы с преступностью. Новым уголовно-исполнительным законодательством Казахстанаусилена социально-педагогическая направленностьдеятельности учреждений уголовно-исполнительнойсистемы (УИС). Формирование уважительногоотношения к человеку, обществу, труду, нормам,правилам и традициям человеческого общежития, атакже толерантного отношения к бывшим осужденнымстановится одним из важных элементов современногообщественного сознания.

Ориентация в развитии системы общественныхотношений на возрастание социальной активностиличности и ее самореализацию, либерализациядействующим законодательством социально-правового

СОЦИАЛЬНО - ПЕДАГОГИЧЕСКОЕСОПРОВОЖДЕНИЕ ОСУЖДЕННЫХ

В ПЕНИТЕНЦИАРНЫХ УЧРЕЖДЕНИЯХстатуса личности предопределили необходимостьгуманизации всей работы с осужденными в условияхучреждений УИС. Это обусловило целесообразностьвключения в существующую систему ресоциализацииосужденных арсенала социально-педагогическихсредств, расширения исправительно-воспитательногопотенциала пенитенциарных учреждений,общественного воздействия, активизации личностныхвозможностей осужденного путем педагогическиориентированной пенитенциарной социальной работы.Необходимым условием успешного реформированияУИС является ее обеспеченность квалифицированнымикадрами, специалистами различных профилей, в томчисле специалистами по социальной работе.

Пенитенциарная социальная работа представляетсобой комплексную деятельность специалистовсовместно с другими службами исправительныхучреждений (ИУ), а также общественностью,территориальными службами занятости, социальнойзащиты населения и другими заинтересованнымиструктурами по оказанию социально-педагогическойпомощи, поддержки и осуществлению социальногосопровождения осужденных в период отбываниянаказаний и во время подготовки к освобождению.Поэтому её можно рассматривать как социально-

ДҮЙСЕНБЕКОВА ГҮЛЖАНАТНАЗАЛИКЫЗЫ

УРАЗГАЛИЕВА ГУЛИЯКЕНЕСОВНА


¹5 (5) 2015

42

педагогическую деятельность, направленную наресоциализацию осужденных, состоящую из этих трёхсоциально-педагогических компонентов.

Социальное сопровождение осуждённых как частьсоциальной деятельности общества являетсянепременной функцией его бытия и неотъемлемойсущностной характеристикой его жизнедеятельности.Будучи своеобразным компонентом социальнойдеятельности общества, оно имеет специфику,детерминируемую ее сущностью и содержанием.Специфика профессионального социальногосопровождения осуждённых проявляется в егосущности, а также в тех особенностях, которыехарактерны для субъекта и объекта даннойдеятельности и их многогранных связей и отношений.

Эта специфика проявляется в первую очередь в том,что социальное сопровождение осуждённых по своемусодержанию является гуманным, высоконравственнымвидом социальной деятельности, наиболее ярким ицелостным проявлением гуманистическойустремленности общества, выражающейся вцеленаправленной заботе последнего и государства облаге человека (пусть даже осуждённого) как высшейценности общества вне зависимости от социальнойзначимости личностных характеристик индивида,результатов его деятельности и статуса. Человек имеетправо на заботу о себе и помощь со стороны государстваи общества в случае, если такая помощь объективноему необходима. Профессиональное пенитенциарноесоциальное сопровождение, осуществляемое наосновании официальных полномочий, является однимиз важнейших механизмов реализации конституционныхправ осужденных: на жизнь, образование, развитие,самореализацию.

Социально-педагогическая работа с осуждёнными всоответствии со своим смыслом и содержаниемотносится к группе так называемых помогающихпрофессий, составляющих неотъемлемую сферудеятельности современного цивилизованногогосударства, но имеет при этом определеннуюспецифику. Социальная работа носит интегративныйхарактер, поскольку в процессе данной деятельностивступает во взаимодействие большое количестворазнообразных взаимовлияющих и взаимопроникающихфакторов, интересов, обстоятельств, каждый из которыхдолжен учитываться в социальной и педагогическойпрактике исправительного учреждения.

Социальное сопровождение осуждённых - это работас людьми, имеющими различные потребности, интересыи нужды, разные уровни сознания, социальнойактивности и статуса, физического и психическогосостояния и нуждающимися вместе с тем впрофессиональной помощи часто именно из-за своихособенностей, которые во многом детерминируютвозникновение у данных лиц проблем или, еслиосновная причина возникновения проблем имеетвнешнее происхождение, усугубляют их развитие.Вследствие этого специфической особенностьюсоциального сопровождения осуждённых являетсяразнообразие не только клиентов, но и решаемыхпроблем. Данная деятельность не выделяет априорнов качестве приоритетных определенные стороныжизнедеятельности личности осуждённых и проблемы,возникающие именно в этих областях, а всегдаориентируется на сущностные ситуативные иперспективные потребности осуждённых. Специалистимеет дело с осуждёнными, потребности и проблемыкоторых лежат в различных областях жизни - экономике,медицине, психологии, педагогике и т.п., что говорит оее многоплановости, многоаспектности,многозадачности и соответственно интегративности.

Конкретная задача всегда ситуативно обусловлена иможет решаться специалистом только в контексте этой

ситуации. В связи с этим формы и виды помощи,необходимые для получения благоприятного конечногорезультата деятельности - обеспечения полноценногосоциального функционирования, детерминируютсястоящими перед ним задачами: решается конкретнаяпроблема осуждённого вне зависимости от того, вызванаона экономическими, психологическими,физиологическими или иными обстоятельствами.

Социальное сопровождение осуждённых, изменяяисходные условия бытия, как своего клиента, так и их группи общества в целом, а также их состояние и внутренниесвязи и элементы, может рассматриваться как один изважнейших видов социального проектирования иконструирования, выполняя при этом футуристическуюфункцию. Поэтому специалист по социальной работе илипедагог в процессе взаимодействия с осуждённым долженустранить препятствия, возникающие вследствие каких-либо обстоятельств и мешающие нормальнойжизнедеятельности осуждённого, его семьи, группыосуждённых, для достижения их качественно новогосостояния и нового, более высокого, уровня социальногофункционирования с исправительном учреждении и после

Именно специфика решаемой задачи должнаобусловливать выбор наиболее эффективных методов,приоритетность их использования в качестве основныхи вспомогательных, но не предпочтения или уровеньтехнологической компетентности социального работника.Такой широкий спектр применяемых в социальнойдеятельности методов, изменение приоритетности ихиспользования в качестве основных или вспомогательныхв контексте решаемой проблемы и особенностейличности и проблематики осуждённых также придаютопределенную специфику профессиональномусоциальному сопровождению осуждённых.

Кроме того, своеобразие данного вида деятельностиопределяется и его процессным характером.Социальная деятельность требует времени,необходимого для решения поставленных задач в целоми в каждом конкретном случае, определеннойпоследовательности действий, в связи с чем, в нейможно выделить структурные пространственные ивременные элементы. Процесс социальногосопровождения может быть более или менеедлительным, протекать в различной среде, чтоопределяется главным образом потребностямиосужденного, его конкретными обстоятельствами иожиданиями, а также целями и задачами, которые ставятперед социальной работой как перед официальнымсоциальным институтом общество и государство.Процессный характер рассматриваемой деятельностиобязывает социальную службу исправительногоучреждения и конкретного специалиста придать этойдеятельности максимально целенаправленное,прогнозируемое и управляемое содержание, тщательнопланировать и организовывать все ее стороны иаспекты, а также взаимодействие с субъектами процессана каждом из его этапов. Волюнтаризм, стихийность,некомпетентность, бесконтрольность решений идействий на любой из стадий социальногосопровождения осуждённых могут привести к крайненегативным для осужденных и общества результатам.

Ситуация каждого отдельного учащегося -осуждённого, хотя и имеет некоторые общие черты саналогичными ситуациями других осуждённых, все жеуникальна и неповторима в силу уникальности еголичностных особенностей, возможностей, способностей,количества и качества социальных связей, условийжизнедеятельности, конкретных обстоятельств и другихфакторов, приводящих в совокупности к возникновениютрудной жизненной ситуации, не разрешимой силамиего самого. В этом отношении индивидуальный подходв работе с осуждённым становится одним из важнейшихфакторов, определяющих эффективность и социальную


43

¹5 (5) 2015

значимость деятельности специалиста исправительногоучреждения.

Индивидуальный подход включает в себя ипостоянный поиск нестандартного конструктивногорешения, в наибольшей степени отвечающегосущностным потребностям осужденного. Частичнаяусловная типологизация осужденных и их проблем,разработка и внедрение в практику социальной работыобщих и специальных технологий не означают, чтоспециалист по социальной работе, решая однотипныепроблемы, действует всегда по одной и той же схеме.Реальная ситуация требует от специалиста в рамкахимеющихся стандартных технологий и методовразработки единичной стратегии и тактики деятельностидля достижения необходимого конечного результата.

За последнее десятилетие в обществе произошлиразрушения прежних идеологических стереотипов,переосмысление нравственных ориентиров, изменениеценностных ориентации, активизировались проявления

нетерпимости, агрессивности, жестокости и другихнегативных качеств. Наряду с этим увеличивается долянаправляемых в исправительные учрежденияосужденных, имеющих низкий образовательныйуровень, без трудовых навыков, потерявших социальнополезные связи, не имеющих жилья, необходимыхдокументов. При этом в исправительных учрежденияхсосредотачиваются лица трудоспособного возраста,способные приносить пользу обществу и государству.

В исследованиях пенитенциарной проблематикивстречаются различные подходы к классификации группосуждённых: педагогические, психологические,социальные. В данной статье была сделана попыткараскрыть тему социально-педагогическогосопровождения осужденных в пенитенциарныхучреждениях. Описать важность научной новизны иактуальности темы, так как социализация осужденногоизучена очень мало и требует к себе внимательного ипристального отношения.

ЛИТЕРАТУРА1. Абрамова, Г. С. Введение в практическую психологию /Г.С. Абрамова М: Наука 1996. - 354 с.2. Актуальные проблемы психологического обеспечения в уголовно-исполнительной системе. М.: НИИ ФСИНРоссии, 2006.-198 с.3. Виноградов В.В.: Педагогическая концепция социального сопровождения осужденных в исправительномучреждении. Автореф. дис. д-ра пед. наук. Москва, 2011,- 43 с.4. Дюсенбеков Н. Человек, его жизнь права и свободы.//Исполнение наказаний.- 2013,- № 8. С.18.5. Магзумова М. Миссия Фонда- обновление общества, восстановление личности.//.-2013,-№9. С.10-11.6. Клименко, Н.Ю. Становление и развитие социально-педагогического образования в России. Автореф. дисс.докт. пед. наук/Н.Ю. Клименко,- М. 2003,- 34 с.


¹5 (5) 2015

44

воспитатель ГККПя/с "Болашақ"

г.Петропавловск

ЕРЁМИНАЛЮДМИЛА

НИКОЛАЕВНА учитель-логопед ГККП

я/с "Болашақ"г.Петропавловск

АВДЕЕВАЕВГЕНИЯ

АЛЕКСАНДРОВНА

Мақала сөйлеу қабілеті бұзылған мектеп жасынадейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеу мәселелерінеарналған. Мақала авторлары - мектепке дейінгі білімберу мамандары өз тәжірибелерінің негізіндебалалардың тіл кемшіліктерін түзеу бағытында ата-аналармен бірлесе жұмыс жасау жолдары менміндеттері туралы баяндайды.

Статья посвящена вопросам обучения и воспитаниядетей с нарушениями речи в дошкольном возрасте.Авторы статьи - специалисты дошкольногообразования на примере собственного опытаописывают задачи и формы совместной работы сродителями по коррекции речи детей на раннем этапе.

The article is devoted to the teaching and upbringing ofchildren with speech disorders in preschool age. The au-thors - experts of preschool education by the example oftheir own experience describe the tasks and forms of jointwork with parents to correct speech of children at an earlystage.

Речь - особая и наиболее важная психическаяфункция. Она имеет огромное влияние наформирование психических процессов ребенка и наего общее развитие. Речь лежит в основе овладенияграмотой и всеми другими дисциплинами. К моментупоступления в школу у ребенка должны бытьсформированы фонетические процессы: восприятие,звуковой анализ и синтез. Ребенка, не владеющегоданными умениями, не удается обучить грамоте, онбудет писать с многочисленными специфическимиошибками, которые не могут быть преодолены безспециальной логопедической помощи.

Среди разнообразных речевых расстройств вдетском возрасте часто встречается общеенедоразвитие речи. Большинство родителей, имеющихдетей с ОНР, не осознают тяжести этого речевогонарушения, отмечая, как правило, только дефектноепроизношение некоторых (не всех) звуков, редко когоиз них волнует недоразвитие лексико-грамматическойстороны речи, несовершенство связной речи.Нарушение звуконаполняемости и слоговой структурыслов родители, как правило, относят к возрастнымособенностям речи детей, не замечают бедности,неточности словаря, умиляются ошибкамграмматического плана.

Логопедическая работа в период дошкольногодетства позволяет своевременно выявить имаксимально скорригировать имеющиеся речевыенарушения, существенно ускорить темпы развитияребенка, предупредить возможные вторичныеличностные нарушения и обеспечить более успешноешкольное обучение. Максимально эффективнаякоррекция речевого дефекта возможна лишь вусловиях многоаспектного, комплексного подхода к егопреодолению.

В системе такой комплексной работы коррекционно-развивающее обучение и воспитание должныосуществляться в тесном сотрудничестве с семьей.С точки зрения теории систем, семья является живойсистемой, которая имеет свою структуру и выполняетопределенные функции. По мнению Е. М. Мастюковой,для семьи, воспитывающей "особого" ребенка,важными являются такие функции, как коррекционно-развивающая, компенсирующая и реабилитационная.

Целью является восстановление психофизического исоциального статуса ребенка, достижение имматериальной независимости и социальнойадаптации. Поэтому успех коррекционной работы вомногом зависит от той позиции, которую занимаютродители. В силу тех или иныхпричин отношение родителей к своим детямнеоднозначно. На практике приходится сталкиватьсяс различными по социальному статусу и требованиямсемьями. Найти же контакт необходимо со всеми. Дляодних необходимо полное разъяснение, участие иподбадривание. Для других - твердость, умениенастоять на определенных требованиях,невыполнение которых затруднит или отдалитдостижение желаемых результатов. Дляосуществления эффективного взаимодействия ссемьёй важна родительская мотивация ксотрудничеству со специалистами. В связи с чем,выделяют следующие группы по данному критерию:

- Родители с высоким уровнем мотивации.Характеризуются следующими качественными

показателями:адекватно воспринимают состояние ребенка, готовы

к полноценному сотрудничеству с дошкольнымучреждением в процессе коррекционной работы,понимают его важность и необходимость.

проявляют инициативу в плане сотрудничества сдошкольным учреждением, прислушиваются к советами рекомендациям и применяют их в общении с детьми.

- Родители со средним уровнем мотивации.Также адекватно воспринимают состояние ребенка,

не отрицают необходимости сотрудничества сдошкольным учреждением, но при минимальнойзатрате усилий с их стороны, соглашаются со всемидоводами педагогов, но мотивируют свою пассивностьнедостатком времени.

- Родители с низким уровнем мотивации.Для этой группы характерны следующие

качественные показатели: отсутствиеадекватной оценки родителями состояния речиребенка, пассивная внутренняя позиция родителей всотрудничестве с дошкольным учреждениемпроявляется в непонимании необходимостикоррекционной работы, критические замечания и

ВАРИАТИВНЫЕ ФОРМЫ РАБОТЫ ПО ОКАЗАНИЮПОМОЩИ СЕМЬЕ В ВОСПИТАНИИ И ОБУЧЕНИИ

РЕБЁНКА С ОБЩИМ НЕДОРАЗВИТИЕМ РЕЧИ


45

¹5 (5) 2015

предложения не принимаются. Многие родители,устроив ребёнка в коррекционное дошкольноеучреждение или логопедическую группу, считают, чтоосновную роль они выполнили, теперь остаётсятолько ждать, когда педагоги научат малыша быстроодеваться, правильно умываться, красиво рисовать,чисто говорить и внятно излагать свои мысли. Ксожалению, слишком часто они не задумываются надтем, что воспитание ребёнка продолжается,обучением нужно заниматься и дома.

Успех коррекционного обучения детей с ОНР влогопедических группах нашего ДОУ во многомзависит от того , насколько четко организовановзаимодействие педагогов с родителямивоспитанников. Как бы серьезно ни продумывалисьформы воспитания детей в детском учреждении, какойбы высокой ни была квалификация педагогов,невозможно достигнуть поставленной цели безпостоянной поддержки и активного участия родителейв воспитательном процессе и процессе обучения.Невозможно решить задачу улучшения качествадетской речи, если их ближайшее окружение неблагополучно или недостаточно благоприятно дляформирование культуры речевого общения, если ононе стимулирует речевое общение и недостаточнозаинтересованно в этом, для этого используютсяразнообразные формы работы с родителями.

Технология организации работы логопеда,воспитателей логопедической группы с родителямисостоит из совокупности следующих компонентов:концептуальная основа; содержательная часть,включающая цели и содержание коррекционнойработы и процессуальная часть - технологическийпроцесс организации работы с родителями,представленный совокупностью методов форм иприемов работы специалистов с родителями.

Главная тенденция совместной работы - обучениеродителей методам и формам работы по устранениюнедостатков в речи детей с ОНР. Разрабатываясодержание процесса сотрудничества логопеда,педагогов и семьи в коррекционном обучении детей сОНР мы выделяли три этапа:

Первый - формирование ориентировочнойпсихолого-педагогической основы совместнойдеятельности логопеда и семьи;

Второй - последовательное включение семьи впроцесс коррекционной работы по преодолению ОНРу детей;

Третий - развитие умений родителей осознаннопроводить коррекционно-воспитательную работу сребенком под руководством логопеда. Обучениеродителей проводится нами с использованием методаактивного педагогического консультирования наоснове сотрудничества с семьями детей ОНР.

В настоящее время в нашем детском садусложились стабильные эффективные формы работыс родителями:

совместное обсуждение с родителями хода ирезультатов коррекционной работы;

анализ причин незначительного продвижения вречевом развитии ребенка, совместная выработкарекомендаций по коррекции общего недоразвитияречи.

родительские собрания;консультации родителей с педагогами группы;дни открытых дверей;анкетирование; оформление стендов и информационных папок;организация выставок, педагогических библиотечек; индивидуальные практикумы по обучению

родителей совместным формам деятельности сдетьми (артикуляционная гимнастика, дыхательнаягимнастика, обучение элементам логомассажа и

самомассажа, знакомство с речевым материалом дляавтоматизации поставленных звуков и соблюдениемрежима контроля за поставленными звуками,знакомство с играми и упражнениями длясовершенствования и развития лексико-грамматического строя и связной речи и др.);

концерты для родителей силами воспитанниковгруппы и др.

Основная задача воспитателя и логопеда приорганизации работы с родителями - помочь им статьзаинтересованными, активными и действеннымиучастниками коррекционного процесса. Педагогамгруппы чрезвычайно важно разъяснить родителям онеобходимости ежедневной работы со своим ребенкомпо заданию логопеда, единстве требований педагогови родителей. Только в таком случае возможнынаилучшие результаты. В ходе бесед с родителямивоспитатель разъясняет их роль в комплексепсихолого-педагогических мероприятий:

помощь ребенку в выполнении заданий логопеда, воформлении индивидуальной тетради;

активное участие во всех мероприятиях,проводимых для родителей в группе;

наблюдение за ребенком, определение усвоения имновых знаний и умений.

Таким образом, воспитатель дает установку насознательное включение родителей в коррекционныйпроцесс . Участие в обучающих мероприятияхродителей способствует повышению их знаний осодержании специального обучения детей с ОНР,помогает осознать свою роль в коррекционномвоспитании ребенка с данным видом речевойпатологии, изменить отношение к личности ребенка,характер общения с ним. До проведения обучающихмероприятий лишь малая часть родителей полностьюуверена в своих возможностях.

На протяжении учебного года систематическипроводятся консультации для родителей. Воспитательконсультирует родителей по вопросам, связанным сособенностями воспитания и обучения детей снарушениями речи. Консультации могут бытьгрупповыми и индивидуальными. Наиболееактуальными для родителей являются следующиетемы:

- Единство требований детского сада и семьи.- О воспитании детской самостоятельности.- Что читать ребенку дома.- Игрушки полезные и вредные.- Игра - лучший помощник в занятиях с детьми дома.- Учите детей наблюдать.- Что делать, если у ребенка плохая память.- Нужно ли родителям обучать детей чтению.- Как научить ребенка запоминать стихи.- Развиваем у ребенка мелкую моторику.- Учим детей рассказывать.Полезным для родителей является посещение

открытых занятий воспитателя и логопеда. Онипроводятся не реже 1 раза в 2-3 месяца. Родители,посещая открытые занятия, получают возможностьследить за успехами детей, видеть их трудности,наблюдать за проведением режимных моментов,организацией игровой деятельности. В группе длядетей с ОНР воспитатель также осуществляетспецифические формы взаимодействия с родителями.Еженедельно в индивидуальную тетрадь логопедзаписывает каждому ребенку задание для работыдома. Родителям не всегда бывают понятны термины,употребляемые логопедом (например, "слоговаяструктура"), названия некоторых звуков (Л',Н', Йот),принцип выполнения задания (составить схему,отхлопать слово). Все это подробным образом надообъяснить каждому родителю либо несколькимодновременно, если задания совпадают. Особенно


¹5 (5) 2015

46

тщательно такая работа проводится в самом началеобучения, когда для родителей все является новым:индивидуальные тетради детей, необходимостьвыполнять задания логопеда дома, специальныетермины и понятия. Воспитатель обязан следить затем, чтобы родители не забывали забирать тетрадидомой, приносить их обратно, выполнять задания.Важно доказать родителям необходимостьзакрепления материала на домашних занятиях, таккак без этого невозможно дальнейшее продвижениеребенка в обучении и коррекции речевой патологии.

В результате грамотной организации работы сродителями педагогов и специалистов ДОУ:

у детей наблюдается динамика речевого,психофизического и интеллектуального развития;создаются позитивные основы для социальной адаптации;

педагоги профессионально самосовершенствуютсячерез использование новых форм, методов и приёмовработы;

родители получают квалифицированную психолого- педагогическую помощь в воспитании и развитииребёнка; овладевают элементарными знаниямидетской психологии, педагогики, логопедии;включаются в педагогический процесс ДОУ.

Обобщив выше сказанное можно сделать вывод:ребенок успешнее овладевает речью, когда с нимзанимаются не только в образовательном учреждении,но и в семье. Ведь речь ребенка развивается подвлиянием взрослых и в значительной мереопределяется его собственной речевой практикой, чтов свою очередь, зависит от нормального социальногоокружения ребенка с первых дней жизни.

ЛИТЕРАТУРА1. Закон РК "Об образовании" с изменениями и дополнениями 24 октября 2011 года2. Стребелева Е., Закрепина А. Дети с отклонениями в развитии /Журнал "Дошкольное воспитание" 12.2013 с.803. Баранова М.Л. Организация коррекционно-развивающей помощи в дошкольных образовательных учреждениях.Региональные подходы к моделированию коррекционной работы в дошкольных образовательных учреждениях.- Ростов н/Д, 1999.4. Методические рекомендации по организации деятельности специальных (коррекционных) организацийобразования для детей с ограниченными возможностями. Утвержденыприказом Министра образования и науки Республики Казахстан от "24" ноября 2005 года № 7305. Типовая специальная программа воспитания и обучения детей дошкольного возраста с общим недоразвитиемречи - Алматы, 2010.


47

¹5 (5) 2015Ïåäàãîãèêà

Астана қаласы №27"Балауса" балабақшасы

МКҚК меңгерушісі

АБИЛЬДИНАНАЗИРА

БЕЛЯЛОВНААстана қаласы №27

"Балауса" балабақшасыМКҚК әдіскері

СЕЙДАХМЕТБОНИ

БЕКТЕМІРҚЫЗЫ

Авторлар мақалада балабақшаішілік бақылаудыңнегізгі түрлеріне тоқтала келе, әдіскер жұмысыныңмазмұны мен құрылымына жан-жақты сипаттамабереді. Әдіскер жұмысының бағыттаушы,қадағалаушы, бағалаушы сипатқа иелігін дәлелдейкеле, балабақшаішілік бақылауды ұйымдастырудағыәдіскердің негізгі міндеттерін айқындайды.

Статья посвящена вопросам деятельностиметодистов дошкольного учреждения образования.Авторы статьи описывают виды и задачи контроля,осуществляемого методистом детского сада.Статья будет интересна специалистам дошкольногообразования.

Article is devoted to the activities of the preschool educa-tion methodologists. The author describe the types and theproblem of control exercised by a methodologist in the kin-dergarten. The article will be of interest to specialists of pre-school education.

Балабақша - мектепке дейінгі тәрбие беру ұйымы -білім беру жүйесінің алғашқы баспалдағы. Балабойындағы ізденімпаздықты арттырып, жаңалыққақызығушылығын оятатын, тәрбие мен тәртіпті сіңіріп,болашақ бағдарын анықтауға көмек беретін мекеме.Бүгінгі таңда әлемдік білім кеңістігінде балабақшақабырғасындағы балаларды оқытудың педагогикалықмәселелерін шешуде тәрбиелеу мен білім берудіңжаңаша жетілдір ілген әдіс-тәсілдерін іздестіру,жаңалыққа жол ашу бағыттары қарастырылуда.Сондықтан да, қазіргі кезде болып жатқан тарихи-әлеуметтік өзгерістер, ғылымдағы жаңалықтар бүгінгіұрпақ тәрбиесіне, оның ішінде, мектепке дейінгіжастағы сәбилердің дамуына, тәрбиелеуіне жаңашакөзқараспен қарауды қажет етеді.

Өйткені заманауи қоғамда сәбидің қоғамға кірігуі,өз белсенділіг ін көрсетіп, жан-жақты дамуы,әлеуметтенуі үшін балабақша, мектепке дейінгі тәрбиемен біл ім беру мекемесі маңызды орын алады.Балабақша жұмысына қойылатын талап пен міндеттіңкүшеюі тәрбиешілер қауымына жүктелген жүкті еселей,тәрбиешілер жұмысын ұйымдастырар әдіскердіңміндеттерін, жауапкершілігін арттыра түседі.

Соңғы уақыттағы демократиялық жаңарулар,ақпараттық еркіндік тәрбиешілердің, әдіскерлердіңшығармашылық қызметіне заңды түрде еркіндік берді.Еркіндік бере отырып, баланың жан-жақты дамуынажоғары деңгейде әсер ететін технологияны таңдауміндеті жүктелді. Ал ол міндетті шешетін де, жүзеге

асырушы да шебер тәрбиеші, тәрбиешілердің кәсібишеберліктерін шыңдап, шығармашылықпен еңбекетуіне бағыт беріп, қазіргі заман талаптарына сайинновациялық бағытта дұрыс ұйымдастыра білетін -әдіскер екені сөзсіз. Әдіскер - оқу - тәрбие әдісінжетік меңгерген маман. Оның міндеті - тәрбие менбілім үдерісін талдау және қадағалау, озат тәрбиешімен балабақша тәжірибесін жинақтап таратады.Ұстаздарға әдістемелік көмек көрсетеді. Балабақшаәдіскерінің негізгі міндеттері білімділік, зерттеушілік,енд ірушілік , ақпараттық, кеңес берушілік,сараптамалық, бағалаушылық бағытта анықталады.Мектепке дейінгі білім беру мекемесіндегі әдіскердіңжұмысы - бақылаушы емес, бағдар беруші. Әдіскергежүктелетін негізгі қызметтік міндеттер мен әдіскержұмысының мазмұнына қойылатын негізгі талаптардытөмендегідей топтастыруға болады:

Әдіскер әр педагогтің, әсіресе, жас мамандардыңерекшеліктерін, деңгейін бағдарлай келе, жеке-дара,қажет көмек көрсетуі тиіс.

білім беру үдерісінің барысында туындайтын өзектімәселелерді шешуге, әдістемелік қажеттіліктерінөтеуге көмектесу;

жас мамандардың жаңа еңбек жағдайынабейімделуіне қолғабыс ету;

кәсіби даму мен өзін-өзі жетілдіруді ұйымдастырумен жоспарлау;

Әдіскердің әдістемелік қызметінің мазмұнын П.И.Третьяков пен К.Ю. Белая былай жіктейді:

БАЛАБАҚШАДАҒЫ БАҚЫЛАУДЫҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ ӘДІСКЕРДІҢ ЖҰМЫСЫ

Басқару қызметі Жұмыс мазмұны

1.Ақпараттық-талдау Педагогтердің кәсіби қасиеттері, педагогтік тәжірибесі, педагогика менпсихологиядағы жаңа зерттеулер туралы мәліметтерді жинақтайды.

2.Мотовациялық-мақсатты

Мекеме басқарушы мен педагогтермен бірлесе отырып балабақшадағы ғылыми-әдістемелік жұмыстың мақсаты мен міндеттерін анықтайды. Педагогтерге еңбектіғылыми ұйымдастыруға көмектеседі, жағдай жасайды. Озық педагогикалықтәжірибені, заманауи ғылыми еңбектерді жүйелейді және насихаттайды.

3.Жоспарлы-болжамдық Диагностикаларға негізделе отырып, ұжымның ғылыми-әдістемелік жұмысыныңдамуын болжайды. Балабақша басшылығымен біріг іп МДҰ дамубағдарламасын,жылдық жоспарын, әдістемелік жұмысын жоспарлайды.

4.Ұйымдастырушы-орындаушылық

Балабақшаның жылдық жоспарын жүзеге асырады. Педагогтерге әдістемелік көмеккөрсетеді. Педагогикалық кеңестердің отырыстарын ұйымдастырады және өткізеді.Өзара сабақтарға қатысуды, ашық сабақтарды, конкурстар мен ашық есік күндерінұйымдастырады. Балаларға диагностикалар, педагогтер мен ата-аналарға

¹5 (5) 2015

48

5.Бақылау-диагностикалық

сауалнамалар жүргізеді, педагогтерді аттестаттауға қатысады. Балабақша менмектептің, басқа мекемелдердің өзара әріптестігін жүзеге асырады.

Балабақша басшысымен бірігіп балабақшаішілік бақылауды жүзеге асырады(шұғыл, тақырыптық, қорытынды);оқу-тәрбие үдерісінің сапасын, пәндік-дамытуортасын бағалайды.

6. Реттеуші-түзетушілік Педагогтерге оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастыруға, біліктіліг ін арттыруға,тәжірибелік-ізденіс жұмысын ұйымдастыруға көмектеседі.


Әдіскер қызметкерлерді білім берудегі өзгерістермен,жаңалықтармен уақытылы таныстыруға, назарларынажеткеруге міндетті. Әдістемелік кабинетті толықжасақтап, педагогтерді қажет ақпаратпен қамтамасызетеді. Әдістемелік кабинет - мамандар кәсібін дамытуинститутының бір құрылымы болып табылады. Кабинетәдіскерлері өз мақсат міндеттеріне байланыстыжұмыстарын атқарып, тәрбиешілерге лайықтыәдістемелік көмектер мен білімін жетілдіру жұмыстарынжүргізеді. Ғылыми жаңалықтарды іске асыруғакөмектеседі. Негізгі мектепке дейінгі тәрбиеәдіскерлерінің міндеті - озат тәжірибелі мамандар еңбегінжинақтап, іс - тәжірибесін тарату. Қазіргі уақыт мектепкедейінгі оқыту мен тәрбиелеу ісінің мән - мағынасын,сипаты мен бағыт - бағдарын жаңаша түрлендіруді талапетеді. Міндеттерді жүзеге асырудың өзі мамандарданкәсіби икемділік пен шеберлікті, сан қырлышығармашылықты қызметті талап етеді. Қазіргі уақыттаҚазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үлгісіқалыптасып, ескі мазмұнның орнын жаңасы басуда.Жаңа білім парагдимасы бірінші орынға баланың білімін, білігі мен дағдысын емес, оның тұлғасын, білім алуарқылы дамуын қойып отыр.

Сондай-ақ, әдіскер балабақша ішілік бақылаудыұйымдастырады. Балабақшаішілік бақылау - оқу-тәрбиеүдерісінің жағдайы туралы ақпаратты жинақтаудың жәнекәсіби шеберлікті дамыту мен жетілдіру мақсатындаәдістемелік көмек көрсетудің жүйесі. Балабақшаішілікбақылауды ұйымдастырудағы мақсат - тәрбиеленушініңқызығушылықтары мен мүмкіндіктерін ескере отырып,оның жан-жақты, үйлесімді дамуы үшін түрлішығармашылық әдістемелер мен технологиялардыңнегізінде әр бала мен педагог үшін тиімді, қолайлыжағдай жасау. Бақылауды кім жүргізетініне қатысты,бақылауды екіге бөліп қарастыруға болады: мазмұндық,яғни мекеменің өз ішінде педагогикалық диагностика,тестілеу, педагогикалық үдерісті қадағалау құралдарыарқылы мемлекеттік стандарттардың орындалуын,инновациялық қызмет барысында білім берудіңмазмұнына өзгеріс енгізудің негіздемесін тексеру,қандайда бір технологияны енгізудің тиімділігінбағалауды бақылау және сырттан мамандарды тартуарқылы жүзеге асатын сыртқы бақылау.

МДҰ бақылауды жоспарлау технологиясыныңнұсқасын төмендегідей санамалауға болады:

1. Әр педагог "Жеке бас паспортын" толтырады, өзініңкәсіби шеберлігі туралы жан-жақты, толық мәліметбереді.

2. Өзінің жұмыс жоспарын, әдістемелік ізденістақырыбын әдіскермен бірігіп келіседі, талқылайды.

3. Әдіскер әр педагогтің "Жеке бас паспортын",бақылау жоспарларын жүйелейді, жинақтайды.

4. Әдіскер бақылаудың технологиялық картасынжасайды.

5. Балабақша меңгерушісі бақылаудың жоспарынбекітеді.

6. Балабақша әкімшілігі тексерулердің, яғни әкімшілікжәне жеке тексерулердің жоспарын әзірлейді.

7. Балабақша ішілік бақылаудың ортақ картасыжасалады.

8. Ортақ карта МДҰ меңгерушісімен бекітіледі.Жоғарыдағы әр педагогтің жеке міндеттерін

жинақтаған бақылауды жоспарлаудың алгоритміне

сүйене отырып, әкімшілік әр педагогтің басқаруға атсалысуына, өз үлесін қосуына жағдай жасайды.

Балабақшаішілік бақылауды ұйымдастырудың негізгіформаларына әкімшілік бақылау, өзара бақылауды, жекебақылауды жатқызуға болады. Әкімшілік бақылаупедагогтердің ағымдағы жұмысын бақылау, яғнитоптарға бару, тақырыптық тексерулер, білім кескіндерінөткізу. Бақылаудың осы түрі арқылы педагогтің кәсібишеберлігін, әдістемесін жетілдіруге, педагогикалыққызметінің көрсеткіштерін жоғарылатуға ұмтылады.Өзара бақылау дегеніміз - өзара келісім мен сенімгенегізделген жұмыстың диалогтік түрі. Педагогтерге өзжұмысына өзіндік талдау жасау дағдысынқалыптастыруға, оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастырудыжоспарлау барысында жеткілікті кәсіби деңгейге иеболады, балаларды тәрбиелеудегі нәтижелері жақсыкөрсеткіштерге ие. Жеке бақылау - әдіскердің педагогпенбіріге отырып жасаған жеке бағдарлама бойыншапедагогикалық көмекті ұйымдастыру. Әдіскер көмекқажет ететін педагогтермен жеке жұмыс жоспарынәзірлейді. Әдіскердің бақылауды ұйымдастыруын жүзегеасыру алгоритмін былай көрсетуге болады:

1. Қиындықтар мен мәселелерді диагностикалау.Педагог жұмысындағы кемшін тұстарды анықтау.Зерттемелер, сауалнамалар жүргізу арқылықиындықтарды нақтылау.

2. Мәселені шешудің жолы мен тәсілдерін бірігіпанықтау. Педагог пен әдіскер біріге отырып, анықталғанқиындықты шешудің жолдарын, туындау себептерінқарастырады.

3. Педагог пен әдіскердің мәселені шешуге бағытталғанбірлескен қызметін жоспарлау. Анықталған қиындықтар,олардың себептері, оларды шешу жолы анықталғаннанкейін бірлескен жұмыстың жан-жақты жоспарыдайындалады.

4. Әдіскердің кеңесіне сүйенген, педагогтің қойылғанміндеттерді орындаудағы белсенді қызметі. Әдіскерпедагогтің жоспарға сай қойылған талаптар менміндеттерді, жұмыс түрлерін орындауын үнемібақылауда ұстауға, кемшін тұстарына нұсқау беріп,әдістемелік көмек көрсетуге дайын болуы тиіс.

5. Педагог пен әдіскердің бірлескен қызметініңнәтижесіндегі жұмыс қорытындыларын сараптау.

Жеке қолдау көрсетілген педагогикалық қызметтіңтәрбиеші жұмысын авторитарлық әдіспен басқаруданерекшеліг і - педагог әдіскердің көмегімен,қадағалауымен, бағыттауымен өз жұмысындағыкемшіліктерді, қиындықтарды анықтайды, шешеді. Бұлжұмыста да оң нәтиже берері сөзсіз. Әдіскер педагогкеқажет әдістемелік көмекті көрсетуі үшін жеке тұлғапсихологиясын жетік білуі, педагогикалық ұжымның әрмүшесінің жетістікке жету мүмкіндігінің барлығына сенуітиіс. Қазақстан Республикасы өз дамуында жаңабелеске көтерілген шақта еліміздің ертеңгі іргетасыныңберіктігіне жауап берер отаншыл азаматтардың, білімдіұрпақтың бүгінг і тәрбиесі - ең басты, ең маңыздықұндылық екені ақиқат. Бұл мәселенің маңыздылығынайқындай келе, Елбасы "Қазақстан - 2050: стратегиясықалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" аттыҚазақстан халқына Жолдауында білім беру саласынатың міндеттер жүктеді. Президент Н.Ә.Назарбаев "бүкіләлемдегі сияқты, Қазақстан мектепке дейінгі білімберудің жаңа әдістеріне көшу керектігін" атап көрсеткен

49

¹5 (5) 2015

болатын. 2014 жылғы Жолдауында да Елбасы: "2020жылға қарай Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағыбалаларды мектепке дейінгі біліммен 100 пайыз қамтужоспарлануда. Сондықтан оларға заманауибағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті


мамандар ұсыну маңызды" деп атап көрсетті. Бұлмектепке дейінгі тәрбие мен білім беру ұйымдарына,балабақша басшылығы мен әдіскер жұмысына, әртәрбиешіге артылар міндеттерді еселеп, жауапкершілікжүгін арттыра түскені сөзсіз.

ӘДЕБИЕТТЕР1. 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан-2050.Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" атты Қазақстан халқына Жолдауынан. (www.akorda.kz)2. Белая К.Ю. Инновационная деятельность в ДОУ. - М., 2006.3. Денякина Л.М. Новые подходы к управленческой деятельности в дошкольном образовательном учреждении.- М., 1997.

¹5 (5) 2015

50

учитель русского языка детскогосада № 64 "Асыл бөбек" для детей снарушениями опорно-двигательного

аппарата г.Астаны

БУРКУТБАЕВА ЛЯЗЗАТЕРМЕКОВНА

Согласно государственного стандарта РК подошкольному воспитанию и обучению предусмотреноизучение русского языка в группах с казахским языкомвоспитания и обучения, начиная с трехлетнего возраста.Русский язык входит в образовательную область"Коммуникация".

В дошкольном возрасте дети быстрее, чем напоследующих возрастных ступениях, овладевают вторымязыком. Это объясняется тем, что слух и артикуляциядетей еще послушны и эластичны, поэтому легко исравнительно быстро формируются речевые навыки.

Работая в дошкольной организаций для детей снарушениями опорно-двигательного аппаратаиспользую учебную программу и методическиерекомендации авторов Б.С.Омар, А.Т.Садык,Н.В.Домановой. Программой обучения русского языкадетей дошкольного возраста предусмотрено овладениеустной речью, которая включает в себя аудирование -понимание звучащей речи на слух, и говорение -выражение своих мыслей на русском языке.

Программа составлена в соответствии с требованиямигосстандарта. Указаны цели и задачи обучения русскомуязыку, количество занятий в каждой возрастной группе.Авторами также предложены рабочие тетради иметодические рекомендации по использованию УМК"Начинаем говорить" для детей во второй младшейгруппе, "Изучаем русский язык" для детей среднейгруппы, "Говорим на русском языке" для детей старшейи подготовительных групп с казахским языкомвоспитания и обучения.

Рабочие тетради являются составной частью учебно-методического комплекса "Говорим на русском языке",разработанного с целью развития у дошкольниковрусской устной речи. Тетради для всех возрастных групп

красочны, содержится большое количество картинок.Картинки распределены по лексическим темам, темы встарших группах усложены в соответствии с возрастомдетей и программным требованиям. Предложеныфонематические упражнения, пальчиковые игры,звуковые упражнения, скороговорки, стихотворения,загадки, различные задания для работы самих детей:раскрашивание картинок, дорисовывание.

Работы по данным рабочим тетрадям направлены наформирование у дошкольника умений и навыков порусском языку. Материалы направлены на воспитаниетаких основ гражданственности, как уважение кгосударственным символам, любовь к Родине, бережноеотношение к природе. В процессе работы у детейпостепенно расширяются представления о животном ираститительном мире родного края, об истории икультуре казахского народа.

В конце учебного года провела олимпиаду по русскомуязыку "Мы знаем русский язык" в подготовительныхгруппах нашего детского сада. Темы и задания быливзяты из всех прошедших тем в течение учебного года.

Цель проведения олимпиады: закреплениепрограммного материала по русскому языку за учебныйгод; углубление и расширение знаний о русском языке;развитие связной речи и логического мышления;пробуждение и поддержание интереса к изучениюрусского языка; привитие элементарных навыковсамостоятельной работы; развитие индивидуальныхспособностей.

В ходе олимпиады была использована интерактивнаядоска для просмотра задания всеми детьми и еще всеучастники получали задания индивидуально. Дети сособым интересом выполняли задания (часть заданийбудут предложены вашему вниманию).

ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНАЯОЛИМПИАДА "МЫ ЗНАЕМ

РУССКИЙ ЯЗЫК"

Берілген әдістемелік жұмыс балабақшаның жоғарғы топтарындаорыс тілінен өткізілетін сабақтың үлгісі ретінде ұсынылған.Әдістемелік жұмыс мектепке дейінгі білім беру ұйымдарыныңтәрбиешілері мен әдіскерлерінің назарына ұсынылады.

Данная методическая работа представляет собой примерразработки урока по русскому языку для старших групп детскогосада. Методическая работа будет интересна воспитателям иметодистам дошкольных учреждений образования.

This methodological work represents an example of development ofRussian language lessons for the older groups of kindergarten. This me-thodical work will be of interest to teachers and methodologists of pre-school educational institutions.

(среди подготовительных групп)

Задание № 1. Тема: Игрушки. Что лишнее? Подчеркни одной чертой


51

¹5 (5) 2015

1. Назовите государственные символы РеспубликиКазахстан.

2. Как называется главная песня нашей страны?3. Кто ее авторы?4. Как зовут Президента?5. Как называется город, в котором ты живешь?


Задание № 2. Найти фрукты, в названияхкоторых есть звук [С]. Обведи кружком

Задание № 3. Что где растет? "Во саду ливо огороде", то что растет в саду, подчерни

одной чертой, в огороде - двумя

Задание № 4. Тема: Государственные символы(устное задание)

Задание № 5. Тема: Дикие животныеКазахстана

(устное задание, после ответов ребят былипредложены правильные ответы в виде слайда)

1. Назовите дикое животное, которое являетсяэмблемой казахстанской природы (сайгак).

2. Назовите дикое животное, которое меньше обычнойлисицы. Это степная лисица - (корсак)

3. Дикое животное, которое живет в горах… (барс)4. Редкое животное, тонконогая …. (газель)5. Дикий родственник осла и лошади. Это …. (кулан)6. Горный баран. Это … (архар)

Задание № 6. Тема: Дикие птицы (устноезадание - слайд)

Назовите диких птиц, которые обитают в лесах,степях, на озерах, реках и морях:

1. Очень красивая птица … (лебедь)2. Птица хищник … (орел)3. Необычная птица, розовый …. (розовое фламинго)4. Он лечит деревья … (дятел)

Задание № 7.Найдите предметы, в названиях которых есть звук

[ц], обведи их карандашом и назови

Задание № 8. Тема: Весенние цветы.Назовите весенние цветы (устное задание)

Задание № 9. Тема: Транспорт. Распределитетранспорты. Проведите линии

Воздушный

Водный

Наземный

Железнодорожный

Все участники олимпиады проявили себя как настоящие знатоки русского языка!Олимпиада есть олимпиада, гордое звание победителя получили те ребята, кто давал точные и

полные ответы на поставленные вопросы и правильно выполнял задания.

ЛИТЕРАТУРА1. Методические рекомендации, учебная программа к учебно-методическому комплексу "Говорим на русскомязыке" для групп с воспиатнием и обучениям на казахском языке. /Омар Б.С., Садык А.Т., Домановой Н.В. -Кокшетау: Келешек-2030, 2013.2. Методическое пособие для учителей дошкольных организаций с казасхким языком воспитания и обучения/Б.С.Омар, А.Т.Садык. - Кокшетау: Келекшек - 2030, 2013.3. Омар Б.С.. Русский язык. Начинаем говорить. Рабочая тетрадь для детей второй младшей группы с казахскимязыком воспитания и обучения. Кокшетау: Келекшек - 2030, 2013.4. Омар Б.С., А.Т. Садык, Н.В. Доманова. Русский язык. Изучаем русский язык. Рабочая тетрадь для детейсредней группы с казахским языком воспитания и обучения. Кокшетау: Келекшек - 2030, 2013.5. Омар Б.С., А.Т. Садык, Н.В. Доманова. Русский язык. Говорим на русском языке. Рабочая тетрадь для детейстаршей группы с казахским языком воспитания и обучения. Кокшетау: Келекшек - 2030, 2013.

¹5 (5) 2015

52

Берілген әдістемелік жұмыс балабақшаның жоғарғы топтарындаөткізілетін музкалық тәрбие сағатының үлгісі ретінде ұсынылған.Әдістемелік жұмыс мектепке дейінгі білім беру ұйымдарыныңтәрбиешілері мен әдіскерлерінің, сондай-ақ музыка мектептеріұстаздарының назарына ұсынылады.

Данная методическая работа представляет собой примерразработки музыкального внеклассного мероприятия для старшихгрупп детского сада. Методическая работа будет интереснавоспитателям и методистам дошкольных учреждений образования,а также преподавателям музыкальных школ.

This methodological work represents an example of development ofmusical extracurricular activities for older groups of kindergarten. Thismethodical work will be of interest to teachers and methodologists of pre-school educational institutions, as well as teachers of music schools.

преподаватель по классу скрипки ГККП"Детская музыкальная школа № 3" им.С.Прокофьева г. Астаны, музыкальный

руководитель Детского сада №64"Асыл бөбек",

для детей с нарушениями опорно-двигательного аппарата г. Астаны

ГРОХОЛЬСКАЯ ОЛЬГАИОСИФОВНА

КОНЦЕРТ-БЕСЕДА"МУЗЫКАЛЬНАЯ ШКАТУЛКА"ДЛЯ ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО

ВОЗРАСТАЦель: Формирование навыков публичного

выступления учеников детской музыкальной школы.Знакомство детей дошкольного возраста с музыкальныминструментом - скрипкой, с пьесами изобразительногохарактера.

Ведущая: Здравствуйте, дорогие ребята. Сегодня квам в гости пришли начинающие музыканты - они учатсяиграть на скрипке. В их исполнении вы услышитепроизведения различных композиторов.

Слайд №1, звучание музыкальной шкатулкиВ шкатулке музыкальной, почти на самом дне,Тихонько спят мгновенья давно ушедших дней.Но приоткроешь крышку, и звуки первых нотРисуют акварельный цветной круговорот.Шкатулка открывается… , и кто же появляется?Слайд №2Дети: Зайчик.Ведущая: Да, это зайка прискакал. Он быстрый и

ловкий. Послушаем пьесу "Заинька".В исполнении ученицы 2 класса Назерке звучит

пьеса "Заинька" А. Гедике

Слайд №3Ведущая: Но вот в лес пришли охотники, трубят трубы,

громко лают собаки. Они радуются хорошей охоте,звучит торжественно "Хор охотников".

В исполнении ученицы 2 класса Юли звучит "Хорохотников" К.Вебера

Слайд №4Ведущая: А теперь мы перенесемся в бескрайние

степи нашего Казахстана.Рассказать тебе, как степь по утрам красива?

Как играется в степи ветер шаловливый,Пробежал он босиком по траве измятой,И принес в подарок нам запах сладкой мяты.Мы послушаем пьесу "Елигай" казахского композитора

Латифа Хамиди.В исполнении ученика 2 класса Муслима звучит

"Елигай" Л. ХамидиСлайд №5Ведущая: В сказку к Золушке попали, на балу мы

танцевали.Менуэт, мазурка, вальс - очень много танцев в мире.Сегодня мы послушаем польский старинный танец

"Мазурку".В исполнении ученицы 2 класса Амины звучит

"Мазурка" Н.БаклановойСлайд №6Ведущая: Посмотрите, к нам лошадки прискакали.Дома, в поле, на дороге она мастер на все ноги.И когда порой не сладко, иго-го, кричит… (лошадка)Самый быстрый шаг лошади - это галоп, и так

называется быстрый бальный французский танец.В исполнении ученика 2 класса Муслима звучит

"Галоп" Д. КабалевскогоСлайд №7Ведущая: А наши лошадки еще умеют выступать в

цирке. А скажите, кто еще может выступать в цирке?Ответы детей.Ведущая: Конечно, клоуны. Очень веселые и

смешные.Клоун рыжий, клоун белый, клоун трус и клоун смелый,Клоун Бом и клоун Бим - клоун может быть любым.На проделки их глазея, мы кричим: - Вот это да!Только клоуна злодея не бывает никогда!Мы послушаем пьесу "Клоуны" композитора Дмитрия

Кабалевского.В исполнении ученика 2 класса Аяна звучит "Клоуны"

Д. КабалевскогоСлайд №8Ведущая: 7 гномов живут на поляне и каждого как-то

зовут. Этого гнома зовут Весельчак. Он всегда веселыйи жизнерадостный.

В исполнении ученика 2 класса Адлера звучит"Весельчак" Гречанинова

Ведущая: Шкатулка музыкальная закрывается, доследующей встречи с ребятами прощается!

Слайд №9, звучание музыкальной шкатулки


53

¹5 (5) 2015

Астана қаласының №64"Асыл бөбек"

тірек-қозғалысаппараты бұзылғанбалаларға арналғанбалабақшасының

тәрбиешісі

ИСМАИЛОВАДАНАКУЛЬ

ТУРСЫНБЕКОВНА

Қоғамымыздың дамуына байланысты осы заманғыбілім беру жүйесінің мақсаты жаңа әлеуметтікжағдайларда өз бетінше белсенді әрекет етуге жан-жақтыжетілген тұлғаны дайындау болғандықтан, оның белгілібір жетістікке қол жеткізу мүмкіндігін негізге ала отырып,бұл мақсатқа қол жеткізуді еңбекке баулу мен еңбектәрбиесісіз елестету қиын. Осы міндетті шешубарысында еңбекке дайындаудың негізі қаланатынбалабақша үлкен рөл атқарады.

Қазақ халқының қол өнері ұшан теңіз. "Шебердің қолыортақ, өнердің тілі - ортақ"-дейді халық. ӘбдіқасТәжімұратовтың (филология ғылымының кандидаты)сан ғасырлар сынынан өтіп шығарған "Қазақ халқыныңқолөнері" кітабында қазақ халқының табиғи дарыныменөзектес халық өнерімен, тұрмысымен бірге өсіп, біргеқайнасып келген қол өнерінің әсем үлгі-нұсқаулары, өнербайлығы жайлы әсерлі әңгімелер халқымыздыңқолөнерін қастерлейтін қалың оқырмандарға арналған.Жүннен жасалатын ұлттық бұйымдардың жасалушеберлігін баршаға таныстырып, оның сан алуан сырымен қырын оқырманға жеткізу көзделген. Қазақхалқының қолөнері деп халық тұрмысында жиіқолданылатын иіру, тігу, мүсіндеу, бейнелеу сияқтышығармашылық өнер жиынтығы айтылады. Казіргі заманталаптарына сәйкес балабақшадағы тәрбиелеу, білімберу мазмұнын жаңарту көзделіп отыр.

Бейнелеу іс-әрекеті эстетикалық ықпал етуқұралдарының бірі бола отырып, баланың жан-жақтыдамуына тікелей әсер етеді. Балабақшада тәрбиенің еңмаңызды құралы - еңбек. Еңбек тәрбиесі арқылыбаланың әдет-дағдысы және ынталылығы,байқампаздығы, айнала қоршаған өмірге қызығушылығыдамиды, адамгершілік қасиеттерімен бірге іскерлік,еңбекке мәдениеттілік қасиеттері де қалыптасады.Қарапайым еңбек түрі барлық топтарда жүргізіледі. Қолеңбегі балабақшаның ересектер тобында жүзегеасырылады. Балалар өздеріне қажетті ойыншықтар,атрибуттар, әр түрлі машиналар, үйлер, қайықтар,жиһаздар, т.б. бұйымдар жасайды. Қол еңбегібалалардың жапсыру, құрастыра білу қабілетін, ой-қиялын, өнер тапқыштығын дамытады.

Мектепке дейінгі балалардың балалар бақшасындағыеңбегі негізгі үш формада: тапсырма беру, кезекшілік,

ұжымдық еңбек іс-әрекеті формаларындаұйымдастырылады. Мысалы: мектепалды даярлаутобында балалар ағашпен, матамен, түрлі сымдармен,түрлі-түсті қағазбен жұмыс істейді.

Осы еңбек түрлерімен қатар мен мектепалды даярлаутобында тағы бір еңбек түрін қосымша алдым. Ол - түрлі-түсті жіптермен еңбек ету үйірме жұмысы. Түрлі-түстіжіптермен жұмыс істеу - балалар үшін сиқырлы жұмбақ.Жіптің ашық бояуларының бейнелерден үйлесім тауып,дәл орналасуы бүлдіршіндерді таңдандырып, өзінетартады.

Көркемдік іс-әрекеттің бұл түрімен айналысу баланыңзейінін өзіне аударып, қиялын шарықтатып, көру арқылыесте сақтауын, қабылдауын, заттың пішінін, көлемін,түсті сезінуін дамытады. Сонымен қатар шыдамдылық,төзімділік қасиеттерін қалыптастырып, бастаған ісінаяғына дейін аяқтауға, еңбек нәтижесіне жетугеұмтылдырады.

Ең алдымен "жіптен жасалған суреттер" деп өзжұмысымды үлгі ретінде балаларға көрсетіп, әңгімеөткіздім. Әрбір үйде қолданыстан шыққан заттар болады.Міне, осы заттарды біздің зерттеуіміз бен ойынымыз үшінқолдануға болады. Балаларға ойын үшін қолдантоқылған тоқыма бұйымдары өте ыңғайлы: оны созуғада, біріктіруге, іліктіріп бір-біріне қосуға да болады. Түрлі-түсті жіптерді қатты қағазға жабыстырып, "Қонжыққа"арналған кілемше жасауға болады. Теңіз толқындарынада ұқсатып жасасақ тіпті керемет. Ең алдымен, "Теңізтолқындары", "Күннің көзі", "Шар", "Бұлттар", т.б.балаларға қиындыққа түспейтін тақырыптар бойыншажұмысымды жүргізе бастадым.

Алдымен, балалардың қандай киім кигендеріне көңілаудардық. Белдемше, шорты, жемпірлердің шетін созабастадық, сонда балалар кейбір бөліктерсозылмайтынын көріп, мақта мен тоқымабұйымдарының айырмашылығын түсіне бастады. Оданәрі балалар бөлшектермен ойнап, олардың түстерін, біртүстіні аладан айыра бастады. Қолмен ұстағанда жұмсақпа, үлпілдек пе, қалың ба, жұқа ма, суық па екенінайырады, созып көріп, тоқыма бұйымды матаданайырады.

Балаларды екі топқа бөліп, "Қай топ, көбірек жіпорайды" жарысын ұйымдастыруға да болады.

ҚОЛ ЕҢБЕГІ АРҚЫЛЫБАЛАЛАРДЫҢ ҚОЛДАРЫНЫҢ

ҰСАҚ САУСАҚ ҚИМЫЛҚОЗҒАЛЫСЫН ЖЕТІЛДІРУ

Мақала мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеумәселелеріне арналған. Мақала авторы бүлдіршіндердің ұсақ саусақ қимылқозғалыстарын, олардың дүниетанымы мен ойлау қабілеттерін жетілдірумақсатында балаларды оқыту жұмыстарын ұйымдастырудағы өзтәжірибесімен бөліседі. Сондай-ақ автор мектепке дайындық тобындағыбалаларды қазақ қолөнеріне баулу сабағының үлгісін оқырмандар назарынаұсынады.

Статья посвящена вопросам обучения и воспитания детей дошкольноговозраста. Автор статьи делится собственным опытом организациидеятельности детей в детском саду для развития их мелкой моторики,кругозора и мышления. Также автор делится разработкой урока пообучению детей старших групп азам казахского прикладного искусства.

The article is devoted to questions of training and education of preschool chil-dren. The author shares his own experience in organizing activities for children inkindergarten to develop their fine motor skills, vision and thinking. The author alsoshares the development of a lesson to teach senior groups children the basics ofthe Kazakh applied art.


¹5 (5) 2015

54

Машинамен тоқылған бұйымды тарқатқанда балаларға"Қаз шөпті жұлады" ойындары көмектеседі. Бала өзінкеремет "сиқыршы" сияқты, сезінеді. Бөлшек мата еді,одан жіп қана қалды. Әр түрлі жіптерді дайындап алып,олардың түстерін атаймыз. Жұмыстың басында қаттықағазға дөңгелек тәрізді етіп ПВА желімін қалың етіпжағамыз. Оның ортасына бір дөңгелек, бір түсті жіпсаламыз, басқа бір түсті бес дөңгелекті айналдырасаламыз және оларды санаймыз. Көркем сөз қолданып,тақпақ және санамақ айтамыз.

Көркем сөз:Гүл өсірсең терлеп,Мұның аты - еңбек.Кесте тіксең зерлеп,Мұның аты - еңбек.Сабағыңа жөндепӘзірленсең - еңбек.Қиындықтың бәрін.Еңбек қана жеңбек.Сонымен көктем гүлі дайын.Жұмысты күрделендіре отырып, даярлық тобында

"Қоян", " Қар адам" фонын түрлі-түсті қатты қағаздар етіп,желімді қоянның денесіне ұқсастырып сопақ етіп жағып,оған жіп қиындысын саламыз. Көздерін, мұрынын, аузынжабыстырамыз - ақ қоян сонымен дайын. 6-7 жастағыбалалар қайшымен еркін жұмыс істей алады, жіптердіқиындыларға өз беттерінше еркін қияды.

"Жемістер" және "Құмыра" деген элементтер дайындапалуға болады. Жеміс, құмыраның бейнесін қаттыраққағаздан қиып аламыз, жіптің керек түсін дайындаймыз.Шаблонды желімдеп, дайын элементтерді реттепсаламыз, таяқшамен тегістеп, дұрыстаймыз. Керек болсажылжытуға болады. Оқу іс-әрекеті соңындажұмыстардың көрмесі міндетті түрде өтуі тиіс. Балаларжұмыстарын бір-бірімен салыстыра алады, өздерінеұнаған жұмыстарды таңдайды, неліктен ұнағанынтүсіндіреді. Балалардың өз қолымен жасаған паннобалалар мекемесін әсемдеуге арналған ең жақсыматериал болып табылады.

Түрлі-түсті жіппен жүргізу жұмысын әр оқу жылындабалалармен жалғастырып отырамыз. Жұмыс біртіндепкүрделене түседі. Ересектер тобында "Күннің көзі","Шарлар", "Жапырақтар әлемі", "Жемістер","Моншақтар", "Қар", "Аққала", т.б. тақырыптар бойыншажұмыс жүргізілді. Жалпы, бұл тақырыптармен тоқтамай,балаларды қазақтың ұлттық ою-өрнектерімен,бұйымдарымен, қазақтың киімдері, оның ішінде"көрпеше", "түскиіз", "кілем" сияқты ұлттық оюларыменжақын таныстыруға мақсат қойдым.

Қазақтың ұлттық өрнектерімен әшекейленетінқолөнерінің түрлері де, атаулары да көп. Солардыңішінде халық арасында көбірек қолданылатын - ол ою-өрнек. "Қазақ халқының қолөнері" тақырыбындаөткізілген оқу іс-әрекетінде балаларды оюдыңтүрлерімен таныстыру, оның шығу тарихы туралыәңгімелеу, ою-өрнек туралы мақал-мәтелдер жинау,сөздік қорын байыту, халық өнерін қастерлеуге үйрету,көркемдік өнеріне сүйіспеншілік сезімдерін тәрбиелеумақсаты көзделеді. "Өнер - таусылмас азық, жұтылмасбайлық" -дейді халық. Ою белгілі бір заттың пішінінбілдіреді. Осы жұмыс барысында балаларды екі топқабөліп, тақпақтар және өнер туралы мақал-мәтелдерайтуға болады.

Мақал-мәтелдер:Ою ойғанның ойы ұшқыр.Өнерді үйрен де жирен.Өнерлі бала сүйкімді.Өсер халықтың қанаты - оның өнері.Өнерлі елден өнерлі ұл-қыз шығар.Өнер білсең өлмейсің.Өнер - бұлақ, білім - шырақ.Балалар ою-өрнек салмас бұрын тәрбиеші дауыстап

айтқан тақпақ ізімен, қол саусақты қимыл-қозғалысқа

келтіріп, жаттығу жасап алады:Ал, балалар, тұрайық.Ою-өрнек сызайық.Қошқар мүйіз, Ботакөз,Қарға тұяқ, Тышқан із,Бүршік пен Гүл әдемі,Ою-өрнек әлемі.Қылқаламды алайық,Сәнді өрнек салайық.Содан кейін балалар жұмысқа кіріседі. Жұмыс

барысында "Сыйлық" дүкеніне саяхат жоспарлап,балалар қазақтың ұлттық бұйымдарымен,ойыншықтарымен, сыйлықтарымен танысып көп әсералады. Қолөнер - халықтың өз қолымен жасайтынұлттық мәдениет пен өнер туындысы. Қолөнер - зор өнер."Шебердің қолы алтын"-дейді атам қазақ. Сөзге дешебер, іске де ұста халқымыздың зор мәдениеті менөнерін паш ететін құндылықтардың бірі - оның қолөнері.Ағаштан, темірден түйін түйген, жүннен көз жауыналатындай бұйым жасаған, асыл тастардан сәнбұйымдар соққан, сүйек пен мүйізді, шиді қиынынанқиыстырған халық шеберлерінің ісі - мақтауға тұратынөнер туындысы.

"Казіргі заманғы өнер мұражайы" қызметкерлерініңқатысуымен балаларға халық өмірі мен тұрмысы, өнербайлығы жайлы әсерлі әңгімеленді. Халық өнерініңертеден келе жатқан шеберлік мұраларының, казіргібіздің өмірімізге ұштасып отырған туындылары, жәнеоларды бізге жеткізуші, он саусағынан өнері тамғанмайталмандары жайлы айтылып өтті. Балаларғахалықтың қолөнерінің алуан үлгілері: әр түрлі оюлар,киімдер, текеметтер, кілемдер, ыдыстар, осының бәріалтын қолды адамдармен сұхбаттасқандай, бірінен-біріасып түсіп жататын өнер үлгілерін көзбен көргендейайтып отырды.

Түрлі-түсті жіппен жұмыс істеу барысында,балалардың ойлау, қабылдау, есте сақтау, көруқабілеттері дамиды. Сонымен қатар шыдамдылық,төзімділік қасиеттері қалыптасады. Бастаған жұмысынаяқтауға, еңбек нәтижесіне жетуге ұмтылады.Балалардың еңбек еткенде, жіптерді тарқатқандақолдарының ұсақ саусақ қимылдары дамиды.Сондықтан:

- Халықтық қолданбалы қолөнер туралы балалардыңтүсініктерін қалыптастыру.

- Халықтың қолданбалы қолөнеріне, ұлттықмәдениетіне сүйіспеншілігін ояту.

- Ұлттық қолданбалы қолөнер шеберлерінің еңбегіментаныстыру.

- Күнделікті тұрмыста қолданылатын, қарапайымұлттық нақышта орындалған бұйымдарды жасаудыүйрету талап етіледі.

Ұлттық тәрбие үнемі білім берушілік негізде жүріпотыруы тиіс. Эстетикалық тәрбие жағынан үлгі ретінде,мен өз жұмысымда пенопласт, паролон,т.б.материалдарды қолданамын, өйткені ол үлкен, оныжылжытуға болады, ою ретінде құрастыруға болады.Әр оқу іс-әрекетінде алдын ала үлкен жұмысжүргізіледі. Балалар өлеңдер, жұмбақ, санамақтаржаттайды, әр түрлі әдіс-тәсілдер қолданыланады.Жұмыстың бұл түрін игеруде ата-аналар көп көмеккөрсетеді. Мектепке дейінгі білім мазмұнын жаңартудыңбасты мақсаттарын негізге ала отырып, қол еңбегінжүзеге асыруда, алға мынадай міндеттер қоямыз:Мектепке дейінгі ересек жастағы балаларды өнерәлеміне баулу, эстетикалық талғамын, шығармашылыққұзіреттілігі мен қиялдау қабілетін дамыту, эстетикалықсезімді ояту, көркемдік талғамын қалыптастыру, еңбеккетәрбиелеу, өз елінің өнерін сүюге, сәндік-қолданбалыөнер туындыларының айшықты мәнерін сезінугетәрбиелеу. Өз тобымда балалармен еңбек жұмысынжүргізу барысында, балалардың қарым-қатынастарыбелсенді бола түсті, дос жауапкершілік сезімдері оянып,


55

¹5 (5) 2015

өз ісіне сенімділіктері арта түсті. Балалардыңшығармашылық ізденіске талпынатындығы іс-әрекетбарысын талдай, қорытындылай отырып байқалды. Қолеңбегі жұмысы мектепке дайындығына және мектептеоқуына өте тиімді болмақ. Сиқырлы жіптің сырын ашып,құпиясын балаларға жеткізу үшін өз жұмысымдаалдыма мынадай мақсат қоямын:

1. Балаларда еңбек ету техникалық дағдыларынқалыптастыру.

2. Балаларды еңбек етудің әр түрлі дәстүрден тыстәсілдерімен таныстыру.

3. Балаларды еңбек етудің әр түрлі дәстүрден тыстәсілдерін пайдалана отырып, өзіндік қайталанбас бейнежасауға үйрету.

Дұрыс техникалық дағды бала бойында сабақ сайындамып, қалыптасып отырады. Балалар еңбек етутәсілдерін құрғақ түсіндіргеннен емес, өздері тәжірибежасаудан үйренеді. Сол сияқты балаларға дәстүрден тысәдістің: "баспамен", "түрлі-түсті жіппен", "таяқшамен","желіммен", "қажетсіз заттармен" еңбек ету үйретіледі.Бұл күрделі техника, бірақ нәтижесінде еңбектіңақталғанын көрудің өзі бала үшін бір ғанибет болады.Бұл балалардың жеке шығармашылығын жәнеэстетикалық талғамын дамытады.

Жіппен жұмыс жасаудың кезеңдері:1. Алдын-ала жүргізілетін жұмыс. Түрлі-түсті жіптерді

даярлау, тоқыма киімдерді тарқату, жіптерді қайшыменқию.

2. Тақырып бойынша эскиз сызу (сұлба немесе нобай)3. Жіптің түстерін заттың пішініне сәйкес таңдау.4. Сұлбаға желім жағу.5. Жіптерді сұлбаның үстіне салып тегістеу, және

пішінін келтіріп желімдеу.Болашақта осы жұмысымды әрі қарай жалғастырып,

күрделендіріп, балалардың қызығушылықтарынарттырып, оларға жеткізіп үйретуді жоспарлаймын.Еңбек процесі кезінде баланың ойлау әрекетіне тікелейәсер ететін саусақтарының ұсақ моторикасы, сөйлеуқозғалысы аппараты жетіледі. Дәстүрден тыс әдіс-тәсілдердің тиімділігі анықталады.

Сабақ жоспарыТақырыбы: "Қазақтың ұлттық қолөнері және оюлары"

(мектепалды даярлау тобы)Сабақтың мақсаты: Балаларды ұлттық өнердің

әсемдігіне және қолөнер түріне деген сүйіспеншіліктерін,көркемдік эстетикалық талғамын дамыту. Халықтыңтұрмыс салт-дәстүріне қызығушылықтарын ояту,шығармашылық ойлау қабілеттерін, мақал-мәтелдерарқылы тіл байлығын молайту. Қол еңбегінің дәстүрдентыс тәсілдерімен таныстырып оны меңгере білугетәрбиелеу. Еңбек ету арқылы қолдың ұсақ саусақ қимылқозғалысын жетілдіру.

Көрнекілік: Қазақ халқының ұлттық ою-өрнектері, сәндіқолданбалы бұйымдары, зергерлік бұйымдар, суреттер.

Құрал-жабдықтар: Түрлі-түсті жіптер, бастырма,қарындаш, желім, үлгілер.

Сабақтың барысы:Қайырлы таң құрметті қонақтар,балалар! "Алтын қол"

шеберханасына қош келдіңіздер! Бүгін, бізге келгенқонақтармен амандасайық.

Арайлап таң атты,Алтын шуақ таратты.Қайырлы таң балалар,Қайырлы таң қонақтар.

Енді сөзді қыздарға береміз:

1-қыз: Шебер біздің әжемізде,Шебер біздің анамыз да.Шебер біздің апамыз да,Біз де шебер баламыз.

2-қыз: Дайын қалам, қағазымыз,

Түрлі-түсті жіп дайын.Еңбек ете аламыз,Ұлттық бұйым саламыз.

Бүгін "Алтын қол" шеберханасында еңбекетеміз.Ұлттық қолөнер түрімен біз үйде, балабақшадатанысып жүрміз. Әрқайсымыздың үйдегі шеберәжелеріміз, оюлап талай әдемі нәрселерді тігетіндерінбілесіңдер. Сол бұйымдарға не жатады? Көрпе, кілем,көйлек, шапан, қамзол,тымақ, сәукеле, тақия, текемет,алаша т.б,

Ал аталарымыз ағаштан, темірден қандай бұйымдаржасаған? Сандық, ұршық, бесік, қамшы, домбыра, үстел,кебеже т.б. Зергерлік бұйымдарға не жатады? Сақина,сырға, шолпы, бойтұмар, қапсырма, шашбау, алқа,білезік

Өте дұрыс тауып айттыңдар, енді естеріңе ыдыс-аяқтарды түсіріп, атап беріңдерші: кесе, тостаған, астау,ожау, табақ, самаурын, шайнек,т.б.

Дұрыс, осының барлығы ыдыс аяқ түрлері. Ыдыс-аяқты салатын, әжелеріміз қапшық тігетін. Оны қалайатайды? Аяққап. Дұрыс айтасыңдар!

Осы бұйымдардың бәрін немен әшекейлепөрнектеген?

Оюлармен.Сендер қандай ою түрлерін білесіңдер?Оюлар: қошқармүйіз, жұлдыз, гүл, ботакөз, тарақ,

балдақ, құс қанаты, омыртқа, құс тұмсығы, толқын т.б.

Ойын: "Оюды танып айт"Сонымен осы бұйымдардың бәрін халқымыз бір

сөзбен "қолөнер" деп атайды.Сендер осы қолөнер түрлерін қалай меңгергендеріңді,

өздеріңнің жұмыстарыңда көрсетесіңдер.

Сергіту сәті: Маған арнап жекелеп,Әжем басты текемет.Бір топ адам аяқпен,Теуіп бердік төпелеп.Басу қызық текемет,Үсті-үсті төпелеп.Алда біреуі жіппен,Саумалайды жетелеп.Әрі біраз аунаттық,Бері біраз аунаттық.Қабат шидың сыртынан,Қайнақ суды саулаттық.Өздерің де, қолдарың да дем алды, енді жұмысқа

кірісуге болады.Алдымен ойланайық, кім қандай бұйым, қандай зат

жасайды.Алдымен жасайтын бұйымды бастырмамен сызып,

жіптің түсін таңдап, анықтаймыз.Балалар жұмысқа кіріседі. Қойылған сұрақтарға жауап

береді, жұмыстарымен таныстырады.Қандай ою-өрнектерін пайдаланғандары жайында

әңгімелейді. Қорытынды: Балалар, жұмыстарыңды бітіріп,

нәтижеге жету үшін біраз еңбек еттіңдер.Өнер -еңбек туралы мақал-мәтелдерді еске түсірейік:

Өнерлінің қолы алтын,Өлеңшінің сөзі алтын.

Өнерді үйрен де жирен.

Еңбек етсең ерінбей,Тояды қарның тіленбей.

Еңбек түбі - береке,Көптің түбі - мереке.


¹5 (5) 2015

56

Өнер көкке жеткізер.Еңбек еткен бала бәрін де жеңеді,сендердің

қиындықтарыңның бәрі артта қалды.Енді жұмыстарды қарайық. Өздеріңе ұнады ма? Маған

ұнады. Құрметті қонақтар сіздерді қолөнер көрмесінешақырамын. Балалардың жасаған жұмыстарынтамашалаңыздар!

( көрме ұйымдастыру)


ӘДЕБИЕТТЕР1. "Қазақ халқының тұрмысы мен мәдениеті", Сейіт Кенжеахметұлы, Алматыкітап баспасы, 2012 ж.2. "Қазақ халқының салт-дәстүрлері", Сейіт Кенжеахметұлы.3. "Қазақ халқының қолөнері", Әбдіқас Тәжімұратов.4. "Қазақ халқының қолөнері", С. Касиманов, Алматы, 1969 ж.5. "Қазақ халқының қолөнері", Х. Арғынбаев, Алматы, 1987 ж.6. "Казахское прикладное искусство", А.Маргулан, Алма-Ата, 1986-1994 г.7. "Бейнелеу өнері": Н.А.Королькова, А.А.Оналбаева, Алматыкітап.8. "Құрастыру және қол еңбегі": Ф.Н.Жұмабекова, А.А.Ойшыбаева, Алматыкітап.

57

¹5 (5) 2015

учитель казахскогоязыка детского сада

"Балдәурен" г.Капшагая Алматинской

области

АКТАЙЛАКОВААЛТЫН

ПИТЕРБАЕВНА

Мақала көптілді оқыту бағдарламасын мектепкедейінгі білім беру орындарында жүзеге асырумәселесіне арналған. Мақала авторлары көптілдіоқытуды балабақшада жүзеге асыру тәжірибелеріменбөліседі. Сонымен қатар оқырмандар назарынабалабақшада балалардың тілдік қабілеттерінжетілдіруге бағытталған сабақ жоспарының үлгісіұсынылады.

Статья посвящена реализации программыполиязычного образования в учрежденияхдошкольного образования. Авторы статьи делятсясобственным опытом реализации полиязычногообучения в детском саду. Вниманию читателейпредставлена также разработка урока посовершенствованию языковых навыков детей вдетском саду.

The article is devoted to the implementation of the pro-gram of multilingual education in pre-school education. Theauthors share their own experiences of realization of mul-tilingual education in kindergarten. The aim of the article isto provide the reader with some material on the develop-ment of a lesson on improving the language skills of chil-dren in kindergarten.

Без знания иностранных языков современномучеловеку обойтись невозможно. Изменился и возрастучащихся. Если до сих пор методика ориентировалась,прежде всего, на школьников, то теперь родителистремятся как можно раньше начать обучение детейиностранному языку. Тем более, что дошкольныйвозраст признан психологами наиболее благоприятнымпериодом для этого вида деятельности.

Мы работаем в детском саду с русским языкомобучения. Наши педагоги неоднократно наблюдалидетей из разной языковой среды, играющих на однойдетской площадке и хочется отметить, что незнаниедоминирующего языка не мешало детям общаться. Онииспользовали жесты, мимику и достаточно хорошопонимали друг друга. А игровое общение заставлялоанализировать действия и фразы, на котором общалосьбольшинство детей. Если основная масса местных детей(возраст до 3-х лет) еще не овладели большимсловарным запасом, то иноязычному ребенку удаетсяеще быстрей освоить основные слова и научитьсястроить фразы на новом языке.

В таких ситуациях дети часто становятсяполиязычными. Можно привести массу примеров, когдадома с родителями ребенок говорит по-казахски, вдетском саду по-русски, а когда находится на занятияхпо английскому языку, свободно общается наанглийском.

Кроме приведенного выше варианта изучениянеродного языка существуют другие. В нашем детскомсаду применяется разучивание с детьми песенок,считалок, стишков на иностранном языке. Самый

ИЗ ОПЫТНО-ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬНОЙ

РАБОТЫ "СОВРЕМЕННОЕПОЛИЯЗЫЧНОЕ ОБРАЗОВАНИЕВ ДОШКОЛЬНОМ УЧРЕЖДЕНИИ"

худший, непрофессиональный вариант такогозаучивания - простое заучивание с ребенкоминостранных слов (с демонстрацией детямсоответствующих предметов или иллюстраций).Например: "Собака по-английски будет dog. Ну-ка, скажимне, как будет собака? Умница!" Подобный нехитрыйвариант обучения часто практикуют родители - этотвариант доступен всем, даже тем, кто сам не в состоянииперевести с русского на английский простоепредложение. Как вы понимаете - это бессмыслицанужна для удовлетворения тщеславия родителей передгостями и не приносит пользы ребенку, поскольку языкпредназначен для передачи смысла, для осмысленнойречи, а не для такого вот тупого называния вещей. Норебёнку нет необходимости знать, как будет "собака" наразных языках. Гораздо полезней будет, если вырасскажите ему какие бывают породы собака, обособенностях этого животного и т.п. Мы учим ребенкапостигать суть явления, а не название явления. В любомслучае, ребенок при таком подходе обычно запоминаетнесколько слов, но не может, конечно, ни говорить, нипонимать речь на иностранном языке.

Часто используем вариант - игрового общения, илитеатральный. Подбираются куклы, а детям ставитсяусловие, что куклы знают только английский язык,поэтому говорить с ними и говорить за них можно толькона этом языке. Перед постановкой взрослыйрассказывает детям на иностранном языке историю,которую должны сыграть дети. При этом большоевнимание уделяется диалогам персонажей. После чегоразыгрывается рассказанный сюжет. Мы поощряем

ПИВОВАРОВАСВЕТЛАНА

АНАТОЛЬЕВНА


воспитательдетского сада

"Балдәурен"г. Капшагая

Алматинской области

учитель английскогоязыка детского сада

"Балдәурен"г. Капшагая

Алматинской области

"Все дети - лингвистические гении. Если какой-нибудь взрослый захочет быстро приобрести комплекснеполноценности, то все, что для этого надо сделать, - это посоревноваться в изучении иностранного языкас полуторагодовалым малышом"

Глен Доман

АНДРЕЙЧИКОВАОЛЬГА

АЛЕКСЕЕВНА

¹5 (5) 2015

58

детей импровизировать и менять его по ходу игры.Как итог мы имеем два приемлемых способа дать

детям иностранный язык - во-первых, поместить вситуацию двуязычия, во-вторых, давать язык черезигровое общение.

Наряду с изучением государственного и русскогоязыков по обновлённым образовательным программам"Зерек бала" и "Біз мектепке барамыз", вобразовательный процесс мы внедряем раннееобучение иностранному языку - английскому (с 3 лет),

Итак, научная новизна исследования состоит:-в разработке интегрированной игровой методике,

обеспечивающей интеллектуальное, эстетическое илингвистическое развитие ребенка;

-в конструировании такой методики ознакомлениядетей с иноязычной культурой, которая основана наметодологических идеях гуманно ориентированногообразования (направленность образования насамореализацию ребенка; на реализацию ребенкомприродного потенциала и на его самореализацию всоциально приемлемых проявлениях);

-в определении условий реализации игровойтехнологии: интеграция ведущих (игра, общение) изначимых для детей дошкольного возраста видовдеятельности (музыкальная, изобразительная,танцевально-ритмическая, ознакомление схудожественной литературой) с учением; использованиеобразности детского восприятия и мышления; развитиеинтереса к занятиям по ознакомлению с иноязычнойкультурой; стимулирование участия в играх, включенныхв реализуемую технологию.

Теоретическая значимость данной работы состоит врасширении известного объема игровых технологийпутем интеграции инновационных педагогическихтехнологий на основе сочетания различныхметодологических оснований.

Практическая значимость заключается в том, чтоиспользуемая комплексная методика ориентирована навозрастные и личностные особенности детей, не связанас конкретным типом образовательного учреждения иможет быть использована в ознакомлении детейдошкольного возраста с иноязычной культурой в разныхорганизационных формах образования (в условияхдошкольного учреждения).

Организация изучения языков:Изучение государственного языка.Изучение государственного языка осуществляется с

3-х летнего возраста. Занятия носят фронтальный иподгрупповой характер, а также интегрируются с другимивидами деятельности (при ознакомлении с окружающим,в работе по развитию речи, в ОУД по изобразительномуискусству).

Все занятия построены в игровой форме спривлечением технических средств обучения. Подобныеформы работы увлекают ребёнка и дают более глубокиепознания быта и культуры казахского народа. Помимоосновных занятий по изучению государственного языка,в детском саду организованы дополнительныеобразовательные услуги, дающие новые возможностив освоении языка.

Разнообразные формы работы с детьми дошкольноговозраста не ограничиваются одними занятиями. Вдетском саду активно внедряются поликультурныемероприятия с акцентом на языковые компетентностине только детей, но и педагогического коллектива(языковые курсы, тренинги, языковой инструментарий).

Изучение английского языка.Изучение английского языка начинается так же с 3-х

лет. Занятия проводятся в оборудованноминтерактивной доской кабинете. Педагог передаётзнания всей группе детей, а также занимается поподгруппам, применяя дифференцированный ииндивидуальный подходы.

Занятия английского языка интегрируются сразличными видами организованной учебнойдеятельности (с художественной литературой, приознакомлении с окружающим). Данные условияпозволяют обучать легко и непринуждённо, знакомя страдициями и обычаями англоязычных народов.Пополнить и закрепить полученные знания можно вусловиях дополнительных образовательных услуг.

Традиционные занятия интегрируются споликультурными мероприятиями. Активнымиучастниками становятся дети, родители и весьпедагогический коллектив. Основная цель занятий поанглийскому языку в детском саду - развитие навыковаудирования и говорения.

Основное программное обучение ведётся на русскомязыке с использованием казахской и английской лексики.На занятиях используются увлекательные игры, видео,аудио материалы, компьютерные обучающиепрограммы, наглядные пособия, песни, стихи и мини-сценки, что очень нравится малышам.. На занятияхиспользуются подвижные игры ("Кошки - мышки","Светофор", "Съедобное - несъедобное" и т.д.), сюжетно- ролевые игры ("Магазин", "Цирк", "Лесная школа" и т.д.). Программа дошкольного курса построена такимобразом, чтобы дети к моменту поступления в 1 классмогли овладеть лексическим материалом по темам:

- Животные- Части тела- Цвета- Счет в пределах 10- Игрушки- Семья- Еда- ШколаСодержание цикла занятий нацелено на

формирование культуры творческой личности,приобщение воспитанников к культуре, литературному,музыкальному наследию стран изучаемых языков.

На начальном этапе обучения предусматриваетсяовладение артикуляцией, интонацией и формированиемфонематического слуха. Эта работа проводится вовремя специальных этапов занятий. Произношениезвуков, интонации, ритма проходит в виде аудио -звукового сопровождения занятий и в ходезвукоподражательных игр, имитации.

Отличительная особенность занятий - сочетаниеразличных видов предметно - практическойдеятельности. Развитие речи на занятиях проходитпоследовательно: от простых слов к мини-диалогам,которые ориентируют детей на участие в деятельности,а также учат внимательно вслушиваться в речь учителя,понимать ее и привлекать усвоенный языковой материалдля ответа.

Основные формы учебной работы в процессеосвоения программы:

- игровые;- практические работы, выполняемые в сборниках

наглядного материала;- выполнение творческих заданий.Каждое занятие - комплекс мероприятий, который

помогает педагогу обеспечить формирование у детейнеобходимых языковых умений и навыков. Приорганизации занятий необходимо учитыватьпсихологические особенности детей: любознательность,конкретно - образное мышление, непроизвольноезапоминание, неустойчивое внимание, быструюутомляемость, интерес к игре, преобладаниедиалогической речи над монологической, чрезмернуюдвигательную активность. В контексте этого необходимоактивно использовать в работе стихи, песни, игры,поговорки, считалки на трех языках. Правильноепроизношение - необходимое условие успешногоовладения языками. Поэтому уже с самого начала


59

¹5 (5) 2015

обучения особое внимание уделяется формированию увоспитанников фонетических навыков.

Обучение малышей - это очень непростое дело,которое требует совсем иного методического подхода.Игра является ведущим методом обучениядошкольников иностранному языку. Успешноеовладение детьми иноязычной речью становитсявозможным еще и потому, что детей отличают болеегибкое и быстрое, чем на последующих возрастныхэтапах, запоминание языкового материала; наличиеглобально действующей модели и естественностьмотивов общения; отсутствие так называемогоязыкового барьера, т.е. страха торможения, мешающеговступить в общение на иностранном языке даже приналичии необходимых навыков; сравнительнонебольшой опыт в речевом общении на родном языке идр. Кроме того, игра, являясь главным видомдеятельности дошкольника, позволяет сделатькоммуникативно ценными практически любые языковыеединицы. Все это дает возможность в раннем возрастеоптимально сочетать коммуникативные потребности ивозможности их выражения на иностранном языкедетьми данного возраста и тем самым избежать одногосущественного противоречия, которое постоянновозникает при более позднем начале обучения этомупредмету между коммуникативными потребностямиобучаемого (желание узнать и сказать много) иограниченным языковым и речевым опытом.Дошкольники обладают хорошим речевым слухом ицепкой языковой памятью. У них так же сильно развитоэмоционально-образное восприятие языка. Формаслова, его звуковая оболочка, складность и ритмичностьречи, красота и выразительность звука для детей этоговозраста важнее лексического значения играмматической стройности. Дошкольники вбольшинстве своем достаточно коммуникабельны илишены тех многочисленных комплексов и зажимов,которые становятся психологическим барьером длямногих взрослых в овладении иностранным языком каксредством общения (например, взрослый гораздобольше боится сделать ошибку); они любознательны,и стремятся к активному познанию мира; причем именнов этом возрасте процесс непосредственногочувственного познания дополняется словесным.

Главными целями в обучении дошкольниковнеродному языку являются формирование у детей:

- умения пользоваться иностранным языком длядостижения своих целей;

- выражения мыслей и чувств в реально возникающихситуациях общения;

- создание положительной установки на дальнейшееизучение иностранных языков;

- пробуждение интереса к жизни и культуре другихстран;

- воспитание активно-творческого и эмоционально-эстетического отношения к слову;

- развитие лингвистических способностей детей;- развитие каждого ребенка, его личностных качеств

в процессе обучения иностранному языку(взаимопомощи, настойчивости в преодолениитрудностей).

Принципы обучения дошкольников неродному языку:- учение без принуждения (занятия имеют

положительную эмоциональную окраску);- учение с увлечением;- учение в игре;- создание духа коммуникативности;- от простого к сложному;- создание комфортных условий для деятельности;- укрепление связи с семьей.Обучение дошкольников неродному языку

способствует развитию познавательной и социальнойактивности, речемыслительной деятельности,

самостоятельности дошкольников и уверенности всобственных силах.

Полиязычная среда позволяет развить у детей:- познавательные и языковые способности;- творческую самостоятельность;- умение трудиться в коллективе;- коммуникабельность;- внимание;- воображение;- память;- адаптацию детей к школьной жизни.Наполняемость группы - 10-15 человек.

Продолжительность занятия - 25-30 минут. Важно лишькаждые пять минут менять вид деятельности,переходить от подвижной игры к разговору за круглымстолом; затем - к танцу, зарядке; после этого к пениюпесенки и т. д. Обычная частота занятий - два раза внеделю. Игра является ведущим методом обучениядошкольников иностранному языку. Обучающие игрыделятся на ситуативные, соревновательные, ритмо-музыкальные и художественные.

К ситуативным относятся ролевые игры, которыемоделируют ситуации общения по тому или иномуповоду. Они, в свою очередь, делятся на игрырепродуктивного характера, когда дети воспроизводяттиповой, стандартный диалог, применяя его к той илииной ситуации и импровизационные игры, требующиеприменения и видоизменения различных моделей.

К соревновательным относятся большинство игр,способствующих усвоению лексики. В них побеждает тот,кто лучше владеет языковым материалом. Этовсевозможные кроссворды, "аукционы", настольно-печатные игры с лингвистическими заданиями,выполнение команд и т.п.

Ритмо-музыкальные игры - это всякого родатрадиционные игры типа хороводов, песен и танцев свыбором партнеров, которые способствуют не столькоовладению коммуникативными умениями, сколькосовершенствованию фонетической и ритмомело-дической сторон речи и погружению в дух языка.

Художественные, или творческие, игры - это виддеятельности, стоящий на границе игры ихудожественного творчества, путь к которому лежит дляребенка через игру. Их, в свою очередь, можно разделитьна драматизации (постановку маленьких сценок наанглийском языке); изобразительные игры, такие какграфический диктант, аппликация и т.п.; и словесно-творческие (подбор рифмы, коллективное сочинениеподписей к комиксу, коллективное сочинение маленькихсказок).

На границе ситуативных импровизационных игр итворческих драматизаций находится такой виддеятельности, как импровизация на тему известнойсказки, уже проигранной в устоявшемся виде. Например,игра в "Репку" или "Теремок", в которых, в зависимостиот количества играющих и усвоения новой лексики,появляются новые персонажи и реплики. Учитель неможет быть лишь организатором игры - он должен игратьвместе с ребенком, потому, что дети с большимудовольствием играют с взрослыми и потому, чтоигровая атмосфера разрушается под взглядомстороннего наблюдателя. Обучающая игра - этоориентированная на зону ближайшего развития игра,совмещающая педагогическую цель с привлекательнымдля ребенка мотивом деятельности. Методикапроведения занятий строится с учетом возрастных ииндивидуальных особенностей структурылингвистических способностей детей и направлена наих развитие.

Обучение дошкольников неродному и иностранномуязыку носит коммуникативный характер, когда ребеноковладевает языком, как средством общения, то есть непросто усваивает отдельные слова и речевые образцы,


¹5 (5) 2015

60

но учится конструировать высказывания по известнымему моделям в соответствии с возникающими у негокоммуникативными потребностями.

Инсценировка сказки "Теремок"Цель:- способствовать раскрытию творческого потенциала,

артистических способностей ребенка;- учить обыгрывать инсценировки, направленные на

диалогическую активность;- формировать мотивы изучения неродного и

иностранного языка.Действующие лица:- Лягушка - a frog, бақа, мышка - a mouse, тышқан,

петушок - a cock,әтеш , волк - a wolf, қасқыр, лиса - afox,түлкі, медведь - a bear, аю.

При чём медведь понимает только казахскую речь и сним придётся говорить по-казахски.

По ходу сказки воспитатель на русском языкесопровождает действия персонажей.

На сцену "выпрыгивает" лягушка.A frog:How it is fine to walk..Yes to walk , yes to walkI am a little, little frogI am a frog I am a frog ( видит теремок, подходит)It is a nice little house. Who lives in the house? (стучится)Open the door please (никто не открывает, лягушка

заходит в домик)Идет мышка, собирает зерна в ладошкуA mouse:It is a nice little house. Who lives in the house?I am a little mouse.A frog: I am a frog and who are you?A mouse: I am a mouse let me live in your houseA frog: Come in, please!(На сцене появляется петух, видит теремок )A cock: It is a nice little house. Who lives in the house?A frog, a mouse:I am a frog .I am a mouse. And who are you?A cock:I am a cock.I am a little boyI want some joy. Let me live in you house.A frog, a mouse:Come in, please. (Дети исполняют песню "Hello")Hello, hello, helloI am a frog, I am a cock, I am a mouseWe like to live in our house(На сцене появляется заяц)A hare: What can I see? Who lives in the house?Children:I am a little mouseI am a frog, who likes to walkI am a cock and who are you?A hare: I am a hare I like to play. Let me in your house

stay.Children: Come in, please.A frog: Now it is high time to cook, what shall we cook?A mouse: I think soup

(Под музыку готовят суп и поют песенку)I can jump and I can flyI can run and I can tryTo cook a very tasty soup(На сцене появляется волк)A wolf:I am a wolf I like to move (танцует рэп, подходит к

терему, стучится)Who lives in the house?Children:I am a mouse,I am a frog,I am a hare,I am a cock. And who are you?A wolf: I am a hungry wolf. I want some soupChildren: Come in, please.(На сцене появляется лиса, танцует)A fox:Such a fine little house.I am a fox I have a box. Open the door, pleaseChildren: Come in little foxy. Let us play. You may in the

house stay.(Под музыку появляется медведь, видит терем,

стучится)A bear:-Жоқ, мен сендерді түсінбеймін, маған қазақша

айтындар.Үйшік-үйшік! Кім үйшікте тұрады?- Мен, шиқылдауық тышқанмын.- Мен, бақылдаған бақамын.- Мен,әсем әтешпін.- Мен, түлкішек-әпкемін.- Мен, сұр қасқырмын.- Ал сен кімсің?- Мен, қорбаңдаған аюмын.- Кел, бізге!Аю кірейін-кірейін деп, кіре алмайды. (Медведь

пытается влезть в домик через окно, но у него ничего неполучается и уходит со сцены )

- Мен, шатырда тұрайын.- Бізді басып қаласың.- Жоқ, қорықпаңдар.- Жарайды, шық.Аю отыра қалғанда үй: "тарс" - етіп құлады.Үйшіктен аман-есен: тышқан, бақа, әтеш, түлкі, қасқыр

қашып шықты. Барлығы бірігіп бөрене тасып, тақтайаралап үлкен үй салуға кірісті. Үйшіктері үлкен, биік,әдемі болып шықты!

Все актеры выходят на сцену и поют песню "Who areyou?"

"Who are you?"Who are you-I am a fox.Who are you-I am wolf.Who are you-I am a frog.Who are you-I am a cock.Who are you-I am a hare.Who are you-I am a bear.Who are you-I am a mouse.We all like our house.


ЛИТЕРАТУРА1. "Опыт полиязычного обучения и воспитания в дошкольных организациях"2. Методические рекомендации. - Астана 2013, 57 стр. Рецензенты: Боптаева Д.С.,Жолдасбекова С.Е.3. "Развитие триединства языков в дошкольных организациях", методическое пособие - Астана 2013, 61 стр.Рецензенты: Жумабаева А.Е - д.п.н., Салиева А.Ж. - к.п.н.4. "Курс - триединство языков для педагогов дошкольных организаций", методическое пособие - Астана 2013, 24стр. Рецензенты: Жумабаева А.Е - доктор педагогических наук, Салиева А.Ж. - кандидат педагогических наук5. "Королевство трех языков" В пяти книгах. ТОО "Шикула и К". Шымкент.- 2011.6. Хенина Н.В. Игры на уроках английского языка.- Барнаул: 20067. Интернет ресурс - http://kz-en.ru/8. Интернет ресурс - http://ped-kopilka.ru/

61

¹5 (5) 2015

Астана қаласы №27"Балауса" балабақшасы

МКҚК меңгерушісі

АБИЛЬДИНАНАЗИРА

БЕЛЯЛОВНААстана қаласы №27

"Балауса" балабақшасыМКҚК әдіскері

СЕЙДАХМЕТБОНИ

БЕКТЕМІРҚЫЗЫ

Авторлар мақалада "үштұғырлы тіл саясатын"мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру ұйымдарындажүзеге асыру барысында қолданылатын инновациялықтехнологияларға тоқталып өткен. Инновациялықтехнологияларды қолданудағы артықшылықтар менжұмыс нәтижесін айқындап, болашақ ұрпақ бойындатілдік және қарым-қатынас құзыреттілігінқалыптастырудың негізгі механизмдерін анықтайды.

Статья посвящена реализации концепции развития"трехязычия" в учреждениях дошкольного образования.Авторы статьи описывают различные технологииполиязычного обучения детей в детском саду.Разъясняют преимущества использованияинновационных технологий обучения, их роль вформировании языковых и коммуникационныхкомпетенций учащихся.

The article is devoted to the concept of "trilingualism" inthe institutions of pre-school education. The authors de-scribe the various techniques of multilingual education forchildren in kindergarten. It is spoken in detail about the ad-vantages of the use of innovative learning technologies andtheir role in the formation of language and communicationcompetence of students.

Ұрпақ білімі - ел болашағы. Еліміздің болашағыныңбаянды, келешегінің кемел болуы бүгінгі ұрпаққа берертәлімді тәрбие мен терең білімге тікелелей тәуелді.Қазіргі заман жастарына қойылар басты талаптың бірі- бәсекеге қабілетті, өмір бойы өз білімін жетілдіреалатын, жан-жақты дамыған, бірнеше тілді жетікмеңгерген, білімі терең тұлға болу.

Тілдің адам өмірінде шешуші рөл атқаратынытүсінікті. Себебі тіл - ойдың көрінісі, түсінісу: пікіралмасу, өз ойын білдіру құралы. Ал көп тіл білу біздіңмемлекетіміздің халықаралық байланыстарындамытуға мүмкіндік берет ін тұлғааралық жәнемәдениаралық қарым-қатынастардың аса маңыздықұралы болып табылады. Қазіргі уақытта ҚазақстанРеспубликасының шет елдермен халықаралықбайланыстары күннен-күнге арта түсуде. Еліміз әлемелдерінің көшіне қосылып, шетелдермен мәдени,саяси, сауда қарым-қатынасы көбейіп, әлемаренасына өз атын мәлімдеуде. Ал халық пенхалықты, адам мен адамды жақындастырудың,түсінісудің құралы - тіл. Ендеше көптілділік - бүгінгізаман талабы. Ал екінші бір тілде сөйлеу өзге тілдіпайдалану ғана емес, басқа ұлттық мәдениеттің,психологияның аясына сыналап енуді де аңғартады.Ел Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халықтарыАссамблеясының сессиясында сөйлеген сөзінде:"Қазақстандықтардың жаңа ұрпағы ең кемі үштілдіболуы, қазақ, орыс және ағылшын тілдерін еркінмеңгеруі тиіс. Еуропада көптілділік қалыпты нормағаайналған, біз де осы қатардан міндетті түрде табылуғатиіспіз. Ағылшын тілін кең тұрғыда білмей, ұлттыңнағыз бәсекеге қабілеттілігі туралы айту қиын", - дегенболатын.

Бұл Қазақстанның жаңа буын жастарынтәрбиелеуде, ұрпаққа білім беруде ұстанар бастыбағдарға, маңызды қағидаға айналуы тиіс. СебебіЕлбасымыз "Қазақстан білім қоғамы жолында"тақырыбындағы "Назарбаев университетінде" оқығанинтерактивті дәрісінде алдыңғы кезектегі түйінді ойынәрі қарай тарата келіп: "Мектеп жасына дейінгі білімберу деңгейінде үш тілді оқытуды жаппай енгізудіқамтамасыз ету қажет. Осылайша біз т ілдердімеңгерудің қисынды жүйесін қалыптастыра аламыз:

әліпбиі - балабақша деңгейінде, мектепте - базалықдеңгей, университет пен колледжде - мамандықбойынша кәсіби тіл", - деп, көптілді білім берудідамытуға басымдық танытады. Елбасы қойыпотырған міндеттің негізгі мақсаты - өмірден өз орнынтаңдай алатын өзара қарым - қатынаста өзін еркінұстап, кез келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бірғылым саласында білімі мен білігін көрсете алатын,көптілді және көпмәдениетті құзіреттіліктерді игергенполимәдениетті жеке тұлға қалыптастыру. Ал баланыңтілдік құзыреттіліг ін қалыптастыруды балабақшақабырғасынан қолға алып, баланың тілді меңгеруқабілетін дамыта бастау - болашақта өзінің оң жемісінберері сөзсіз. Сондықтан балабақша қабырғасынанкөптілді меңгеруге дайын балаларды дайындаужұмысы дұрыс шешілуі тиіс. Атап айтсақ, еліміздіңбасқа мемлекеттермен қарым-қатынасы артыпотырған шақта көптілді еркін меңгерген, келешектебілімін түрлі саладағы қарым-қатынас жағдайындапайдалана алатын адамның негізін қалыптастыру -біздің казіргі кездегі негізгі міндетеріміздің бірі болыпотыр. Әлемнің жетекші елдерінің көпшілігі білім беружүйесін, б ілім берудің мақсатын, мазмұны ментехнологияларын оның нәтижесіне қарап бағалайтынболды. Қазіргі заман мұғалімінен тек өз пәнінің тереңбілгірі болу емес, тарихи танымдық, педагогикалық -психологиялық сауаттылық, саяси экономикалықбілімділік және ақпараттық сауаттылық талап етілуде.Бұл заман талабына сай білім беруде жаңалыққа жанықұмар, шығармашылықпен жұмыс істеп, оқытудыңозық технологиялары мен инновациялық әдістердісабақ үрдісінде тиімді пайдалана алатын білігі менбілімі жоғары ұлағатты ұстаз болу керек деген сөз.Білім беру жүйесінің басты міндеті - оқытудың жаңатехнологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру,халықаралық коммуникациялық желілерге шығу,ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылыммен практика жетістіктері негізінде жеке тұлғанықалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауғабағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау,қазіргі кезеңде әрбір мұғалімнің алдына қойып отырғанбасты міндеттерінің бірі - оқытудың әдіс - тәсілдерінүнемі жетілдіріп отыру және жаңа педагогикалық

МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА ҮШ ТІЛДІ ҮЙРЕТУДЕИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ


¹5 (5) 2015

62

технологияны меңгеру. Ал білім беру жүйесініңалдындағы жаңа міндеттердің бірі инновациялықпедагогикалық оқыту технологияларын пайдаланыпбілім сапасын арттыру. Қазіргі кездегі жаңа білімсаласына қойылатын талап инновациялықтехнологиялар мен әдістемелерді көптеп қолдануболып табылады. Сонымен қатар дәстүрлі оқытуәдісіне қарағанда инновациялық технология арқылыбілім беру бала бойындағы қызығушылықты, ізденісінарттырады. Жаңа кезеңдегі білім беруд ің өзектімәселесі жас ұрпаққа адамгершілік-рухани тәрбиеберу десек, оқытушылар осы талапқа сай оқытудыңинновациялық технологиялары мен әдістемелерініңмән-мағынасын түсініп, өз тәжірибелерінде қолданабілудің маңызы зор.

Инновациялық технология - алға қойған мақсатқажетудің тиімділігін қамтамасыз ететін оқудың әдіс-құрал және түрлерінің жүйесі арқылы оқыту мазмұнынжүзеге асыру жолы болып табылады. Инновациялықтехнологияда мазмұн, әдіс және құралдардың өзарабайланысы десек, ал аталған озық әдістеменіқажетінше педагогикалық міндетке сәйкес іріктей білуоқытушының педагогикалық шеберлігіне байланысты.

Еліміздегі білім беру саласында оқытудың жаңатүрлері, әдістері,жаңа бағыттағы технологиялар пайдаболып, олар білім мазмұнының жаңаруына себепшіболуда. Осындай оқыту әд істемесіндег і заманталабына сай бағдар деп инновациялық,технологиялық білім беру жүйесін айтуымызға болады."Инновация", "Технология" терминдеріне жеке-жекетоқталатын болсақ, Инновация дегініміз - білім, тәрбиежұмысына жаңалық енгізу, яғни, жаңа әдістемелікамал- тәсілдерд і, құрал- жабдықтарды, жаңаконцепцияларды жасап, оларды қолдану депанықталған. Қазақстанда ең алғаш "Инновация"ұғымына қазақ т ілінде анықтама берген ғалымНемеребай Нұрахметов. Ол "Инновация,инновациялық үрдіс деп отырғанымыз - білім берумекемелерінің жаңалықтарды жасау, меңгеру, қолданужәне таратуға байланысты бір бөлек қызметі" дегенанықтаманы ұсынады. Н.Нұрахметов "Инновация"білімнің мазмұнында, әдістемеде, технологияда, оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыруда, мектеп жүйесінбасқаруда көрініс табады деп қарастырып, өзініңжіктемесінде инновацияны, қайта жаңарту кеңістігінбірнеше түрге бөледі: жеке түрі (жеке - дара, бір-бірімен байланыспаған); модульдік түрі (жеке - даракешені, бір-бірімен байланысқан); жүйелі түрі (мектептітолық қамтитын). Қазіргі әдістемелік әдебиеттерде"технология" (technology) деген ұғым "оқыту" дегенұғыммен қатар қолдананылады. "Технология" терминітәсілдер жүйесі деген мағынаны білдіреді.

Қазірг і кезде үш т ілді: қазақ тілін, орыс тілін,ағылшын тілін оқытуда инновациялық технологияәд істерін қолдана отырып, сапалы білім беру,балалардың ойлау, есте сақтау, көру қабілеттерінжетілдіре отырып, танымдық күшін қалыптастыруғажағдай жасау, баланың жеке басының интелектісін,оқу әрекетін, өтетін тақырып мазмұнын аша білу -басты мақсат болып табылады. Тілді оқыту іс -әрекеттерінде жаңа технологияларын қолдану мектепжасына дейінгі балалардың тілді меңгеруге дегенқызығушылығын арттырады. Жалпы жаңапедагогикалық технологиялар баланың жеке тұлғалықкүшін арттырып, шығармашылық ойының дамуындабасты рөл атқарады. Баланың жан - жақты дамып,жет ілуіне, шығармашылықта жұмыс істеугебей імделуіне, топта, жұпта жұмыс істей алуқажеттілігіне жетелейтін бірден - бір әдіс. Атап айтсақ,сын тұрғысынан ойлау, тірек - сызба технологиясы,дамыта оқыту, деңгейлеп - саралап оқытутехнологиясы, жеке тұлғаға бағытталған оқытутехнологиясы, ойын технологиясы, жобалау

технологиясы және т. б.Инновациялық технологияның бірі - деңгейлеп оқыту

технологиясы баланың жеке мүмкіндіг іне, жекетұлғаның жан - жақты дамуына бағытталған.Деңгейлеп оқыту технологиясында баланың жан -жақты мүмкіндігін ескере отырып, жеңілден ауырынақарай деген принципті қолданып, өз бетімен жұмысістеу қабілетінің дамуына ықпал етіледі.

Деңгейлеп оқыту технологиясының негізгі сатыларымыналар:

одан әрі бекіте түседі, әлсіздер тіл үйренуге ниетбілдіріп, сенімсіздіктен Жаңа тақырыпты түсіндіру.

Төменнен, жоғарыға қарай деңгейлік тапсырмаларберу;

Балалардың тақырыптан алған білімдерін бекіту. Балалардың білімін бағалау.Мақсаты:1. Әр баланы оның қабілеті мен мүмкіндік деңгейіне

қарай оқыту.2. Деңгейі төмен балалармен жеке жұмыс жасау,

қолдау көрсету;3. Дарынды баланың тереңірек білім алуына жағдай

жасау;4. Баланың ынтасын, қабілетін арттыру.5. Ұйымдастырылған оқу іс - әрекеті барысында

жағымды эмоция сезімдерімен қанықтыра алу;Ерекшелігі:1. Таланттар, дарынды балалар өздерінің қабілеті

мен икемділігін арылады.2. Балалардың оқуға деген ынтасы артады.Мысалы, осы әдісті мектепке дайындық және

ересектер топтарында қолдануға болады. Топтағыбалалардың деңгейлері әртүрл і болғандықтан,тапсырмаларды да деңгейлеріне қарай беру арқылыоларға т іл үйретуде елеулі жетістіктерге жетугеболады. Мектепке дайындық топтарындағы деңгейітөмен балаларға тақырыпқа сәйкес естиярлар немесеересектер топтарындағы балаларға арналғантапсырмаларды беріп, орындалған соң деңгейі жоғарыбалалармен бірдей бағалап, мадақтаған жөн."Тапсырманы орындадым", - деп қуанған балада алғақарай ұмтылыс пайда болары анық.

Осы технологияны пайдаланудың тиімді тұстары:- баланың пәнге деген жеке қызығушылығын оятады;- танымдық қабілеттілігін қалыптастырады;- баланы шығармашылық жұмысқа баулиды;- мұғалімнің уақытын үнемдейді;- қосымша мәліметтер береді.Сондай-ақ, сабақ барысында баланы қызықтырар

көрнекі құралдарын әзірлеу, ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдана отырыпназарын баурап алуға болады. Ұтымды, орындықолданылған көрнекіліктің балалардың тілге дегенқызығушылығын арттырары сөзсіз. Бала бойындашығармашылықты шыңдап, қабілетін арттыруғабағытталған тиімді технологияның бір і- "Сынтұрғысынан ойлауды дамыту" (СТО) технологиясы.Мұнда әр баланың ойы шыңдалып, өз даму деңгейінесай жетістіктерге жетуге болады. Бұл технологиядабұрынғы білім мен жаңа ұғым ұштастырылады, балаөз шығармашылығынан қабілетін таныта алады.Мұнда балаға ойланып - толғануға уақыт берілуі керек,балаға өз пікірін білдіруге, шығармашылық ойлауғамүмкінд ік беріледі. Оқу іс - әрекетінің қайқұрылымында болмасын мұғалім "Сен не ұқтың?","Сен нені б ілгің келеді?" және "Сен неге бұлайойлайсың?" деген сұрақтарды балалардан сұрапотырғаны абзал.

Инновациялық технологияның тағы бір түрі - ЭйлерВенн диаграммасы. "Венн"диаграммасын қолдануарқылы заттардың ұқсастығы мен айырмашылығынкөрсетуге болады. Мектепке дайындық топтарындаөтілген тақырыптарды қорытындылау кезінде осы


63

¹5 (5) 2015

технологияны пайдалану тиімді. Мысалы: "Үйжануарлары" және "Жабайы жануарлар"тақырыптарын бекітуде мұғалім балалардан ит пенқасқырдың ұқсастығы мен айырмашылығын табудысұрайды. Балалар олардың ұқсастығы менайырмашылығын, ортақ тұстарын анықтауғатырысады.

Сондай - ақ, шет тілді үйретуде тек қана сөздердіқайталау арқылы үйретпей, оларды ойындар менкөрнекіліктер арқылы үйреткен тиімд і болыптабылады.

Тілді меңгерту кезінде (қазақ, орыс ағылшын) кезкелген ұстаз өз жұмысын ұйымдастыру барысындатөмендегідей жұмыс түрлерін жүзеге асыру арқылы оңнәтижеге жете алады:

1. Мұғалімнен кейін қайталау арқылы сөздердіңфонетикалық жағын меңгертеді.

2. Балалардың тыңдау зейінің қалыптастырып,сөздерді дұрыс айтуға дағдыландырады.

3. Балалардың сөздік қорын молайтып, оны дұрысқолдана білуге үйретеді.

4. Жай грамматикалық құрылымдарды меңгертеді.5. Балалардың ойын дамыту, дұрыс айту, дұрыс білу

дағдысын қалыптастырады. Сонымен бірге мұғалім ойынға қойылатын төмендегі

әдістемелік талаптарын біліп орындауы тиіс. Оләдістемелік тұрғыдан алғанда мынадай бөліктердентұрады:

Ойынның өтілетін сабақтарының мазмұны ментақырыбына сай болуы.

Ойынға берілген уақытты нақты белгілеу. Ойынның ойналу түрі топ болып ойнау.\Ойынға қажетті материалдардың түгел дайындалып

қойылуы. Қолданылған сөздер, сөз тіркестері, өлең таңдауОйындардың өту барысының жоспарын жасау.Сабақты ұйымдастыру барысында балаларға келесі

ойындарды ойнатуға болады. Ойын технологиясынқолдануды бала бойындағы ізденімпаздық пентапқырлықты дамытуға, қызығушылығын арттыруғамүмкіндік береді. Төмендегі ойындарды қолдану -баланың сөздік қорын молайтып, тілдік құзыреттілігінқалыптастыруға, дамытуға өз ықпалын тигізеді:

- Сиқырлы қобдиша/Волшебшая шкатулка, maqig

box / (Тақырыптар: "Жемістер", "Көкөністер", "Ыдыс -аяқ", "Ойыншықтар" т. б.)

- Үйде кім жоқ? (Тақырып: "Отбасы мүшелері")- Аудармашы. (Барлық тақырыптарға келеді. Мұғалім

сөзді қазақша айтса, бала орысшаға/ағылшыншағааударады немесе мұғалім орысша айтып, қазақша/ағылшынша аудармасын сұрайды)

- Қар көшкіні.(Балаларға сөздерді жаттатып отырып,бір сөзден төрт сөзге дейін жаттатып, үйрету,лексиканы үйрету кезіндегі барлық тақырыптардақолдануға келеді.)

- Кім тапқыр? (Тақырыптар: "Үй жануарлары","Жабайы жануарлар", "Киімдер" т. б.)

- Кімнің дауысы? (Барлық тақырыптарға қолдануғакеледі. Бір бала тақтаға шығып теріс қарап тұрады,мұғалім келесі бір баланы шақыртып жаңа тақырыптанбір сөзді айтуды сұрайды, бірінші бала кімнің дауысыекенің айтып және сол сөздің суретін көрсетеді)

- Кім байқампаз? ( "Оқу құралдары", "Азық - түлік"т. б.)

Бұл ойындар балалардың танымын кеңейтіп, біліммен білік шеберліктерінің жан - жақты дамуына,қалыптасуына, тілдік материалдарды жақсы біліп, сөзіскерліктерін меңгеруіне көп көмектеседі. Оқу үрдісіндеойын түрлерін пайдалану, біріншіден, балалардыңбілімін берік меңгерту құралы болса, екіншіден,балалардың сабаққа деген қызығушылығын арттыруболып табылады. Ойын технологиясын пайдаланумынадай нәтижеге жеткізеді:

Әр баланың шығармашылығы артады.Жылдам жұмыс істеуге дағдыланады.Баланың жеке қабілеті анықталады.Бала топ жаруға ұмтылады.Баланың ойлау қабілеті дамиды.Әр бала өз деңгейімен бағаланады.Баланың сенімділігі, белсенділігі артады. Ойын арқылы баланың ізденімпаздығы артады.Сонымен қатар, балалардың тілдерін дамыту үшін

әр сабақта өлең - тақпақ, жұмбақ, мақал - мәтел,жаңылтпаш, сергіту сәттерін жиі пайдалану қажет.Мерекелік ертеңгіліктерді дайындау барысында да үштілділік - көп тілділік ұстанымы сақталса, баланың тіліде, санасы да жаттығып, тілдік құзыреттілігі артатүсері ақиқат.


ӘДЕБИЕТТЕР1. 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан-2050"Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауынан. (www.akorda.kz)2. 2012 жылдың 06 қыркүйегіндегі Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан білімқоғамы жолында" тақырыбындағы "Назарбаев университетінде" оқыған интерактивті дәрісі(www.akorda.kz)3. Жамантаева Г. Инновациялық технология - білім сапасын арттыру кепілі // Қазақ тілі мен әдебиеті орысмектебінде. - 2007. - № 12.4. Мейірманқұлова Т., Білім берудегі инновациялық технологиялар. Алматы., 2005.5. Сарбасова Қ.А., Инновациялық технологиялар. Алматы., 2006.

¹5 (5) 2015

64

учитель истории, директорКГУ "ОСШ №7" г.Аягоз

НАДТОЧИЙ АННААЛЕКСАНДРОВНА

Работать с детьми - значит ежечасно, ежедневно, изгода в год отдавать ребенку свой жизненный и душевныйопыт, формируя из него человека нашего общества -личность, развитую всесторонне и гармонично. Так японимаю долг каждого, кто посвятил себя работе сдетьми. Работа эта включает в себя и образование, ивоспитание в семье и в школе, и, конечно,художественное воспитание ребенка.

Приобщать ребенка к миру прекрасного, учить егоотличать подлинное искусство от подделки, прививатьс самых ранних лет хороший вкус, закладывая те добрыеосновы, которые помогут ему вырасти человеком стонким чувством изящного, человеком, чья душаоткрыта навстречу всем проявлениям творческоготаланта - задача чрезвычайно важная и столь жесложная.

Гуманизация образования предполагает опору нанравственные, культурные, духовные традиции впроцессе становления ученика, как личности. Поэтомунеоспорима роль театрального искусства в воспитаниидетей. Человечество вот уже много веков самозабвенноотдается этой поистине волшебной игре - театру. "Театр- это волшебный дар!" - восклицал А.С.Пушкин.Действительно, поистине магическое воздействиепроисходящего на сцене мы ощущаем, когда находимсяв зрительном зале. Но еще более волшебныепревращения происходят с нами, когда мы самиоказываемся на сцене! Мы буквально преображаемсяне только внешне, но и внутренне…

Перевоплощаясь, мы, словно, "надеваем" на себя нетолько чужой наряд, но и "примеряем" мысли, чувствадругого человека. Мы начинаем понимать его настолько,что можем думать и действовать от его имени. А значит,начинаем властвовать и над своими мыслями,чувствами, поступками. Как это важно для растущейличности! Ведь наука властвовать над собой - самаятрудная, но и самая значимая. А воспитать это качество-главная задача педагога. Истинный педагог для еерешения не пытается использовать менторскиеуказания, не перенасыщает свою работуназидательными поучениями и порицаниями. Результатот такого "лобового решения" педагогических проблемзачастую оказывается нулевым. Тогда как театризменяет и преображает человека исподволь, используяхудожественно - образные средства и приемывоспитания.

В педагогике аксиомой стало утверждение, что однимиз главных методов в работе с детьми является игра.Сама жизнь определила две главные роли игры:

1. Средство обучения и воспитания (форма народнойпедагогики);

2. Генетическая и функциональная основа искусства(форма условности и перевоплощения).

Еще Платон в своем "Государстве" этимологическисближал два слова: "воспитание" и "игра". Он утверждал,что обучение ремеслам и воинскому искусствунемыслимо без игры.

Игра - это основной элемент театра. Возникнув на заречеловеческой культуры от игр и обрядов первобытныхнародов, театральное искусство чрезвычайноприближено к ребячьему общению, к детской жизни. И,учитывая это, для меня очень важно хотя быпостараться превратить учебно-воспитательнуюдеятельность с детьми в одну большую игру. Ведьчеловечество успешно использовало театр итеатральные действа в целях образования и развитияличности еще с античных времен. Общеизвестно также,что театр, как универсальная образовательная модель,имеет свои специфические черты:

1. Это синтетический вид искусства, где личностьорганично погружается в мир литературы, истории,музыки, живописи, хореографии и т.д.;

2. Это коллективное искусство, участвуя в котором,личность учится общению, сотворчествует;

3. Это вид искусства, в котором основной язык -действие, а, значит, личность учится действовать всоответствии с образом;

4. Это искусство, где нужны самые разныеспособности.

Эти истины фундаментальны для педагогикитворчества.

В последнее время появилось много работ на темутеатрального образования и роли театральнойпедагогики в воспитании школьников. Все они ставяттакие задачи:

- развитие способностей и раскрытие возможностейребенка;

- раскрепощение ребенка, снятие психологическихзажимов и комплексов;

- формирование коллектива детей в условияхтворческой театрализованной деятельности.

Но главное, что их объединяет - все они относятся к

ТЕАТРАЛЬНАЯ ПЕДАГОГИКА,КАК СРЕДСТВО ВОСПИТАНИЯ ШКОЛЬНИКОВ

ВО ВНЕУРОЧНОЕ ВРЕМЯ

Мақала орта мектепте тәрбие үрдісін жүзеге асыру мәселелерінеарналады. Мақала авторы сабақтан тыс уақытта оқушыларды сахнаөнеріне баулу арқылы тәрбиелеу - олардың бойында адамгершілікқасиеттері мен эстетикалық дүниетанымын жетілдірудің бірден бір жолыекендігін көрсетеді.

Статья посвящена осуществлению воспитательного процесса в среднейшколе. Автор статьи описывает преимущества использования методовтеатральной педагогики во внеурочное время, как инструмент воспитанияэстетического мировоззрения и человеческих качеств у учащихся среднейшколы.

The article is devoted to the implementation of the educational process in highschool. The author describes the advantages of using the theater pedagogy tech-niques outside school hours as an educational instrument of aesthetic ideologyand human qualities in high school students.


65


системе дополнительного образования.Как часто мы, взрослые, учителя и родители,

возмущаемся тем, что большинство подростков лишеныспособности чувствовать, сострадать, сопереживать,что у них напрочь отсутствуют какие бы то ни былоценности. И при этом задаем риторический вопрос: "Ктовиноват?" Дети? Семья? Школа? Наверное, все вместе.Но все-таки главная вина ложится на школу, наобщество.

Чем больше я вникала в суть проблемы, тем большепонимала, что в школе наступил момент появлениятакой деятельности, которая способствовала бысближению детей, раскрытию их внутреннего мира,приближению к знаниям не только через разум, но ичерез чувства и эмоции. Такой деятельностью сталаигровая методика театральной педагогики. Так появилсяшкольный театр.

Впрочем, театр был не единственной формойвоспитания учащихся, которую я стала активноиспользовать. Вначале была попытка увлечь ребят КВН-ом. Но вскоре это дело приелось. Слишком ужограниченными показались возможности клуба веселыхи находчивых. Захотелось чего-то большего,заставляющего затронуть самые сокровенные струныдуши. Поэтому и прижился театр. А юмор? Да сколькоугодно! Причем у него появились такие краски и нюансы,каких КВН просто не мог позволить в силу своейспецифики.

Конечно, приятно, если ребенок театрально одарен итанцует с особой грацией. Но разве менее важно, чтобытот же ребенок был честен, обязателен, чтобы понимал"…что такое хорошо и что такое плохо"? Я стараюсьбыть требовательной к детям не только когда нужно,чтобы они верно сыграли ту или иную сцену иливыполнили па танца. Более всего требовательна в сференравственной, моральной, ибо грош цена театральнымуспехам ребенка, если не сумею привить емунеобходимых человеческих качеств. Но таких качествне привьешь, сам не обладая ими. А это значит, чтопомимо требовательности к детям, необходимапредельная требовательность к самой себе.

Немаловажную роль в нашем театре играет принципсотворчества. Фактически у нас сложилась своякоманда, состоящая из нас с ребятами и родителей,работающая как творческая группа театра. На мне лежитответственность за написание сценария в прозе илистихах (дело в том, что когда я пишу, то точно знаю ктокакую роль будет играть и уже в соответствии схарактером ребенка, его особенностями придаю особыйколорит тому или иному персонажу), подбор актеров,режиссуру, постановку танцев. Музыкальное и световоерешение спектакля берут на себя ребята, костюмы идекорации помогают делать родители. Не отказывают впомощи коллеги. Когда же все нюансы утрясены,начинается долгий и сложный, но захватывающий всехтворческий марафон репетиций, в ходе которых ребятамогут вносить коррективы в режиссерский замыселруководителя. Это сотворчество в полной мере понятьможет только тот, кто хоть раз находился внутриподобного процесса.

Залог эффективности любой творческой работы-атмосфера успеха. Ее составляющие - обстановкадоверия и ориентация на положительный результат.Вершина общего успеха - премьера спектакля. За шестьлет существования театра на школьной сценепоставлено десять спектаклей. Каждый спектакльприходили смотреть ученики, родители, учителя,сотрудники школы. Такое внимание зрителей к нам инашей работе мы с ребятами ценили всегда.

Занятия в школьном театре помимо нравственных иморальных качеств воспитывают у ребят чувство локтя,ответственности не только за себя, но и за своихтоварищей. Мне очень приятно и трогательно было

видеть, как приходили сверстники заступаться за своеготоварища, получившего нагоняй, брали его на поруки.Театр учит ребят аккуратности, самостоятельности,требовательности, организованности. Однажды мояколлега, ставшая свидетелем не только сценического,но и закулисного труда артистов, говорила всем, нескрывая своего восхищения: "Ребята очень хорошоиграют. Но я поражена тем, как они работают закулисами!". Действительно, с самого первого дня яприучаю ребят переодеваться в самом быстром темпе.Если мы ставим сказку, то в ней бывает до 12-14танцевальных композиций и от ребят требуется оченьбыстро, но внимательно, не мешая товарищам,самостоятельно приготовить себя к выступлению. Точнотакие же требования предъявляются и к сменедекораций. Поэтому каждый задолго до спектаклязаботится о том, чтобы все его костюмы, обувь, грим,реквизит были приготовлены в строго определенномпорядке, чтобы в последний момент не метаться впоисках пропавших мелочей. У меня часто спрашивают,почему я не ставлю за кулисы помощников из числаучителей или родителей. Зачем, если они будут толькомешать?! Ведь и я не рискую во время спектакля соватьтуда свой нос, поскольку боюсь нарушитьустановленный там самими артистами порядок; а сдругой стороны полностью уверена в самостоятельностии взаимовыручке ребят, невзирая ни на какиеобстоятельства.

Занимаясь в театре, ребята расширяют свой кругозор,избавляются от всевозможных комплексов (рост,комплекция, отсутствие таланта и т.д.), учатся ценитьнастоящее искусство. Наряду с эстетическим,нравственным театр решает вопросы и патриотическоговоспитания. Для меня это важно еще и как для учителяистории, стремящегося углубить, расширить, перенестина игру те цели и задачи, которые ставлю на уроках.Именно поэтому появились такие спектакли, как"Судьбы связующая нить" (переложенный на стихираздел истории, связанный с борьбой с джунгарами иприсоединением Младшего жуза к России),"Декабристы" (переложенный на стихи одноименныйочерк Бригиты Иосифовой), "А Родина все же одна…"(художественно обработанные документы периодаГражданской войны и интервенции), "Не умирать, а жить"(по роману А. Бека "Волоколамское шоссе"). В такихспектаклях каждый ребенок получает шанс максимальнореализовать свои возможности и способности. Даже я,прошедшая с ними весь тяжкий путь репетиций,знающая, казалось бы, все, что можно ожидать откаждого, во время спектаклей поражаюсь тому,насколько ребята могут входить в роль, создаватьситуации эмоционального переживания, держать внапряжении зал. Спектакли оставляют неизгладимыйслед в памяти не только участников, но и зрителей. Вшкольном театре актеры и зрители - ровесники, которыхволнует один и тот же круг проблем, у которых во многомсовпадают взгляды на жизнь и на искусство.

За годы существования театра у нас выработалсясвоеобразный устав. Не бог весть какой шедевр, но онотражает те основные задачи воспитания, которые яставила и перед собой, и перед ребятами:

1. Театр - искусство коллективное. Из малого вкладакаждого получается большое общее. То, что умеешьделай лучше всех, а остальное- не хуже, чем другие.

2. Театр невозможен без любви. Старайся видеть втоварищах больше хорошего и относиться к ним так,будто они - это ты сам.

3. Искусство не терпит расхлябанности. Помни: многиеталанты кончали богемой, но еще никто богемой неначинал.

4. Опоздание - та же расхлябанность.5. Не можешь прийти на репетицию - предупреди! Не

забывай, что люди будут тебя ждать.

¹5 (5) 2015

66

6. Самая страшная и подлая кража - кража времени.Все другое можно возместить, время-никогда.

7. Искусство - это труд. Не получается - не ной, аповтори раз двадцать - глядишь и выйдет что.

Иногда приходилось слышать и такое: "Тебе большевсех надо? Театр - это не актуально. Сейчас всехинтересует интеллект". Но ведь общеизвестно, с какойпылкостью Д.Б.Кабалевский, отстаивая свою концепциюэстетического воспитания детей и молодежи, призывалне решать за детей, что для них обязательно, а чемувообще можно не учиться. И вообще, грош ценаинтеллекту, если он бездушен.

О том, что театр себя не изжил, что он по-прежнемуявляется мощным воспитательным средствомподтвердили сами ребята. Артисты, игравшие в театреокончили школу. Что они унесли с собой вместе сполученными знаниями? Одухотворенность, чувствоколлективизма, ответственности, умение держать себяв обществе, чувство собственного достоинства,уверенность в себе и своих способностях- эти и другиекачества, которые воспитал в них театр. И еще, врезультате проводимого теста выяснилась однанемаловажная деталь: именно ребята из театральной

группы написали, что любят слушать классическуюмузыку, танцевать бальные танцы. А еще ценятбардовские песни и терпеть не могут халтуры вискусстве. Думаю, комментарии излишни.

Театр - это не только вид искусства, но и сокровищницамировой культуры, область знаний мирового значения.И чем раньше мы к нему приобщим ребят, тем лучше.

Необразованность и невежество мы растим сами…Абсолютно правы педагоги Никитины: "Трагедия в том,что мы опаздываем с началом развития. Лишивребенка своевременного и полноценного развития вдетском возрасте, мы обрекаем его на всю жизнь нанизкие темпы развития, на громадные затраты сил ина низкий конечный результат, а потом ещеутверждаем: "Такой уж он уродился!" - и это длябольшинства детей".

Я верю в будущее своих питомцев. И пусть каждый изних пойдет своим путем, далеким от служения театру,но то состояние души, которое он почувствовал втворчестве, успех, который он ощутил, стоя на сцене,будет всегда мерилом его внутренней духовной жизни.Он никогда не сменит свою внутреннюю наполненностьна внешне красивое, но пустое времяпрепровождение.


ЛИТЕРАТУРА1. Опарина Н. "Театр - это волшебный край",- М.2001 г.2. Колчеев Ю. "Игровая театральная педагогика",- М.1998 г.3. Фатеева Е. "Воспитание классного коллектива средствами театральной педагогики" // "Воспитание школьника"№1, 2001 г. с. 23-27.4. Нагорный А. "Мы выбираем театр",- М. 1997 г

67


Берілген әдістемелік жұмыс балабақша тәрбиеленушілері арасындаөткізілетін Халықаралық кітап күніне орайластырылған тәрбие сағатыныңүлгісі ретінде ұсынылған. Әдістемелік жұмыс мектепке дейінгі білім беруұйымдарының тәрбиешілері мен әдіскерлерінің назарына ұсынылады.

Данная методическая работа представляет собой пример разработкивнеклассного мероприятия для воспитанников детского сада, посвященногоМеждународному дню книги. Методическая работа будет интереснавоспитателям и методистам дошкольных учреждений образования.

This methodological work is an example of the development of extra-curricularactivities for the pupils of the kindergarten, dedicated to the International Books Day.Methodical work will be of interest to teachers and methodologists of preschool edu-cational institutions.

воспитатель ГККП"Ясли-сад "Болашақ"

г. Петропавловск

ПАНЦЫРЕВА ВЕРАВЛАДИМИРОВНА

ЛИТЕРАТУРНЫЙ ПРАЗДНИК"СОЛНЕЧНАЯ СВЕТЛОСТЬКНИЖНОЙ ПРЕМУДРОСТИ"

Программное содержание: обобщить знания,полученные в рамках проекта "Пришли мне чтениядоброго…", продолжать развивать творческиеспособности, поощрять самостоятельнуюхудожественно-речевую деятельность, активность иинициативу. Развивать внимание, память илюбознательность.

Оборудование: названия островов, предметы изсказок, иллюстрации к сказкам "Стойкий оловянныйсолдатик", "Цветик-семицветик", портреты писателей ипоэтов, костюмы для сценок, торт.

Ход праздника:Дети под музыку входят в зал.Дети хором: Добрый день! В веселый час!Рады здесь мы видеть вас! (садятся на стульчики)Звучит музыка. Входит Фея-Книгочея.- Здравствуйте, дорогие ребята! Здравствуйте,

уважаемые гости! Позвольте представиться -Солнечная Светлость Книжной Премудрости - Фея-Книгочея! Совершенно не случайно я появилась здесь.Я бываю только там, где дети много читают, многознают и любят книги. Всю неделю в моей волшебнойстране - праздник. Кто догадается, какой? (Деньрождения детской книги). Совершенно верно. Хотелосьбы вам, ребята, побывать на таком празднике? Ночтобы отправиться в это волшебное путешествиесначала проверю, как вы дружите с книгой. Ответьтена мои вопросы:

1. Что нужно сделать Красной шапочке, чтобы попастьв бабушкин домик?

2. Чем заполнена голова Винн-Пуха?3. Как звали девочку из сказки В.П. Катаева "Дудочка

и кувшинчик"?4. Назовите отчество Федоры из сказки К.И. Чуковского

"Федорино горе"?5. Как звали сына Дяди Степы из книг С.В. Михалкова?6. Что подарили эльфы Дюймовочке из сказки Г.Х.

Андерсена?7. Кто была "матерью" для 25 оловянных солдатиков?8. В кого превратился Гадкий утенок?9. Как звали девочку, спасшую Кая от Снежной

королевы?10. С каким овощем сравнивают рост коротышек,

героев произведений Н.Н. Носова?11. Как назывался город, где жили коротышки?12. Назовите имя доктора Цветочного городка?13. На чем работал автомобиль, который сделали

Винтик и Шпунтик?14. Какого цвета была шляпа у Незнайки?15. Что Незнайка нарисовал вместо носа доктору

Пилюлькину?16. Как называлась река, которая протекала в

Цветочном городе?17. Как коротышки собирали грибы?18. Кто из коротышек был самым умным?19. Имя самого большого любителя варенья?20. Сколько Малышу исполнилось лет, когда к нему

на день рождения прилетел Карлсон?- Ребята, молодцы! Ответили на все мои вопросы! В

своей волшебной стране я знаю все дороги и тропинки.Идите за мной, чтоб не заблудиться, навстречу чудесами приключениям!

Вижу - заинтриговала.Путешествие пора начать,И всего лишь нам осталось -Слова волшебные сказать!Влево, вправо покружись,Наше путешествие начнись. - Ребята, мы оказались

на…(дети читают)Остров правильного поведения. Приглашаю пройти

на этот остров. Выходит Шапокляк.Шапокляк: - Здорово, ребятня! Я тут школу открыла

Вредных наук, прием без экзаменов! Кто готов? Выходи!Фея: - А чему там учат?Шапокляк: - Как книжки рвать, бои ими устраивать,

футбол книжками играть…Фея: - Шапокляк, ребята, очень любят книги, они им

очень нужны, они ими дорожат.Шапокляк: - Докажите, что вы дружите с книгами. Вот

я сейчас буду вас спрашивать, а вы дружно отвечайте:"Это я, это я, это все мои друзья! - Нет, не я, нет не я,это не мои друзья!"

- Кто из вас думает, друзья,Что без книг прожить нельзя?- Кто читал так много книг,Что не помнит, что же в них?- Знает кто из вас, друзья,Что книги пачкать, рвать нельзя?- А кто из вас хватает книжку,Чтобы врагу поставить шишку?- Кто над книжками зевает,Лишь картинки в них листает?- Есть ли среди вас такой,Что от книг летит стрелой?

¹5 (5) 2015

68

- Кто из вас, друзья, таков,Что день и ночь читать готов?

Шапокляк: - Ну, все знаете, не удалось вас запутать…А вот правила обращения с книгами знаете?

Дети: - нельзя книги перегибать, нельзя загибатькнижные страницы, нельзя закладывать в книгикарандаши, ручки, нельзя в книгах писать, рисовать,нельзя читать во время еды, нельзя брать книгигрязными руками, нельзя рвать, нельзя вырезатькартинки.

Фея: - Шапокляк, а ребята еще и половицы о книгахзнают.

Шапокляк: - А что это такое - пословица? Что это заштука? Эй, Лариска, может ты знаешь, что такоепословица?

Фея: - Ребята, что такое пословица?Дети: Пословица - это народная мудрость.- Книга подобна воде - пробьет дорогу везде.- Не красна книга письмом, а красна умом.- Хорошая книга - лучший друг.- Книга в деревне, что окно в избе.- Ум без книги, что птица без крыльев.- Не на пользу книги читать, коли одни вершки хватать.- Книга для ума - что теплый дождь для всходов.- Читай книгу не с конца, а с начала.Шапокляк: - Нет, такие воспитанные в моей школе не

нужны. Мне бы похулиганистей, да повредней. Тут однастранная вещица у меня завалялась, вам такимумненьким может пригодится? (СЛОГ НИ)

Фея: - Спасибо, Шапокляк, пожалуй, мы отправимсядальше.

Влево, вправо покружись,Остров новый покажись.Поэтический остров. - Ребята, а сейчас мы очутились

на … (читают). Давайте присядем и посмотрим, кто женас здесь встретит?

Незнайка: - Я поэт, зовусь я - СветикОт меня вам всем приветик!Фея: - Здравствуй, Незнайка! Чем это ты

занимаешься?Незнайка: - Как это чем! На поэтическом острове все

становятся поэтами. А чем занимаются поэты, вызнаете?

Дети: - Поэты сочиняют стихи.Незнайка: - Вот и я стал поэтом, послушайте мои

стихи:Под луною песни петьСел на веточку медведь!Фея: - Разве медведь может сидеть на веточке и петь?

Кто распевает песни под луной? (соловей)Незнайка: - А вот еще.Мы собирали васильки.На голове у нас щенки!Фея: - Опять не правильно Незнайка!

Незнайка: - Ничего вы не понимаете в поэзии. Этотолько для рифмы так говорят.

Фея: - Незнайка, не вышел из тебя поэт, лучше давайвместе с ребятами и нашими гостями подберем рифмук строчкам!

На рассвете птица-матьУчит птенчика…летать, скакать, гоготать.В глубине текучих водРыбка Колюшка…живет, клюетБез воды и без мочалаМама сына …умывалаКак хорошо уметь читать!Не надо к маме … приставатьИ в десять лет, и семь, и в пятьВсе люди любят…рисовать, почитать, помечтать,

покричать…Незнайка: - Ну, ладно, мне пора! Пойду из желтых

листьев букет насобираю, да Синеглазке подарю.Фея: - Что-то ты опять путаешь, Незнайка. Ребята, о

чем это он? Какое сейчас время года? Расскажем тебестихи о весне и песню споем.

(Дети встают в полукруг, читают стихи на казахском ирусском языках, исполняют песню "Коктем")

Незнайка: - Мне пора, спасибо за стихи! Это вамподарок! Знайка просил передать! (СЛОГ МЕ)

Фея: - Спасибо Незнайка, до свидания! Нам пораотправляться дальше.

Влево, вправо покружись,Остров новый покажись.Вортсо цилыбен. Остров небылиц.Фея: - Куда, это мы попали? Что за остров не пойму?

Ребята, давайте попробуем расшифровать. (читаемнаоборот). Много читаю, а наоборот не умею. Проходитена остров. Появляется Капризуля.

Капризуля: - Это не хочу! Это не буду! Не будуслушаться! Буду капризничать!

Фея: - Здравствуй, девочка!Капризуля: - Не буду здороваться!Фея: - А как тебя зовут?Капризуля: - Не хочу знакомиться!Фея: - Какая-то нехочуха!Капризуля: - Вот мое имя, прочтите сами!Фея: - Акзирпак! А, мы с ребятами уже отгадали твое

имя. Тебя зовут Капризуля. Давайте, ребята, Капризулюрассмешим, тогда она не будет такой вредной икапризной. Чем мы можем её рассмешить? (детипредлагают, Капризуля отказывается). Что же делать?А давайте расскажем ей небылицы.

Капризуля: - Небылицы, а что это такое?Дети: - Небылицы - это нелепицы, это стишки или

рассказы, в которых рассказывается о том, чего не можетбыть на самом деле.

Рано утром, вечерком,Поздно на рассвете,Ехал дяденька верхомВ ситцевой карете.

А за ним во всю прытьПрыгая шагами,Волк старался переплытьМиску с пирогами.

Заяц на небо взглянул,Там землетрясенье,И из тучи на негоКапало варенье.Фея: - Вы заметили, Капризуля уже заулыбалась!

Ребята, а стихи каких поэтов вам напоминают небылицы.Эти стихи такие же веселые и необычные.

Дети: Саша Черный, Борис Заходер, СергейВладимирович Михалков, Тим Собакин.

Капризуля: - А я таких не знаю стихов!Фея: - Тогда послушай стихи, которые любят дети. А


69

¹5 (5) 2015

сочинил их поэт-фантазер необыкновенно веселый авторТим Собакин.

Дети: - Мне очень нравится стихотворение "Двекоровы".

Ребенок: - Я хочу рассказать стихотворение "Шуткиветра".

Ребенок: - А мне весело от стихотворения"Подарок".

Ребенок: - Я хочу, чтобы наши гости придумали отгадкук этому стихотворению, сам никак не могу справиться"Очень трудная загадка". ПЕШЕЖИР, ПАССАХОД.

Капризуля: - Как мне с вами весело! Капризничатьсовсем не хочется!

Фея: - Мы тебя, Капризуля еще повеселим! Покажемсценки.

Объявляют дети.Сергей Владимирович Михалков "Два барана".Сергей Владимирович Михалков "Как у нашей Любы".


Фея: - Развеселили мы тебя, Капризуля?Капризуля: - Да, я не буду… капризничать! Спасибо,

что развеселили меня, а это от меня подарок! (БУКВАИ)

Фея: - Спасибо, Капризуля! До свидания! - Нашепутешествие продолжается!

Влево, вправо покружись,Остров новый покажись.Сказочный остров. - Ребята, мы с вами на … (читают).

Появляется Баба Яга.Баба Яга.: Здрасьте, не ждали меня, мои красавчики!

А я тут как тут! (принюхивается) Чувствую, чувствуюкнижками пахнет!.. Фу, фу! Умненькими даблагоразумненькими! А вы знаете, на каком острове выоказались?

Дети: - На сказочном!Баба Яга: - А хорошо ли вы знаете сказки? - Чую,чую,

что есть такие ребята, которые не любят сказки илиплохо их знают. А вот я сейчас вас проверю! Коварнаяя, вредная! Поймала сказочки, посадила в мешок, да иперепутала их. Вот попробуйте разгадайте мою загадку.(достает картинки)

Фея: - Ну, как ребята, справимся? Задание сложное,но выполнимое.

(дети берут картинки из сказок и выстраиваются попорядку, ищут название сказки и портрет автора "Цветик-семицветик" В.П. Катаев, "Стойкий оловянный солдатик"Г.Х. Андерсен)

Фея: - Баба Яга справились ребята?Баба Яга: - Фу,фу,фу! Какие молодцы, какие хитрецы!

Все-то они читали, все-то они узнали!Фея: - Да, а ты больше сказки не путай!Баба Яга: - Ну, ладно, не буду. Ох, ох, я бедная

старушка, склероз замучил! У многих моих соседей посказкам такие имена длинные, что никак запомнить немогу. Вот например: - Кощей…как его там дальше

величать и не помню…(дети подсказывают)Бессмертный, Елена (Прекрасная), Иван- (царевич),Спящая (красавица), Змей (Горыныч), Конёк (Горбунок),Крошечка (Хаврошечка), Мальчик (с-пальчик).

- Так, так, так! Опять все знают! Чтоб такое спросить,чтоб никто не знал? - Ой, а мешок-то где мойволшебный? А ну-ка чудо-мешочек загадай-ка импоследнюю загадочку. Ох, из сказки в сказку хожу-брожу,что надобно собираю, подбираю. Целый мешок запасла.Отгадайте, в каких сказках я побывала?

(достает предмет, а дети отгадываю название сказки,автора).

Азбука (Приключения Буратино или золотой ключикАлексей Толстой)

Туфелька (Золушка Шарль Перро)Сапоги (Кот в сапогах Шарль Перро)Корзинка с пирожками (Красная Шапочка Шарль

Перро)Фонендоскоп (Доктор Айболит К.И. Чуковский)Невод, сеть (Сказка о золотой рыбке А.С. Пушкин)Банка с вареньем (Карлсон, который живет на крыше

А. Линдгрен)Телефон (Телефон К.И. Чуковский)Ожерелье (Нет разбойников в лесу А. Линдгрен)Метла.Баба Яга: - А это чья ж вещь, откуда я её прихватила-

то? - Да, видно много книг читаете! А вот все равно неотпущу вас, будете со мной жить здесь!

Фея: - Что ты Баба Яга, ребят дома ждут мамы и папы!Ребята, что же делать? А может нам сделать Бабу Ягудоброй? А поможет нам сила комплемента! С каждымкомплементом она станет добрее и добрее. Начинайте.

Дети: - Баба Яга ты самая обаятельная,привлекательная, самая красивая, быстрая, веселая,дружная, загадочная, добродушная, умная.

Фея: - А теперь для тебя Яга танец доброты. Смотрии добрей!

Танец добротыБаба Яга: - Ну, молодцы. Ступайте, да больше мне

не попадайтесь. А то может быть остались бы мойсклероз лечить? Вот вам, совсем забыла, подарочек.(СЛОГ НЫ)

Фея: - Ребята, какое же слово у нас получилось?(именины)

А как вы думаете, на какой следующий остров мыпопадем? Сейчас мы это проверим.

Влево, вправо покружись,Остров новый покажись.Именинный остров. Добро пожаловать на мой

любимый остров!1 ребенок: Именины? Именины?У Илюши? Оли? Дины?У девчонок? У мальчишек?2 ребенок: Нет! У наших детских книжек!У стихов, рассказов, сказокИ у толстых повестей…Посмотри-ка, сколько сразуСобралось у нас гостей!3 ребенок: Этот праздник - в самом деле,Как его ребята ждут…Длится целую неделюИменины там и тут!4 ребенок: Много книг у нас чудесных,Книжек умных, интересных,Увлекательных, веселыхВ городах, аулах, селах.5 ребенок: Чтобы много узнать,Надо книгу прочитать.Настоящим человекомПомогают книги стать!Фея: Ребята, а как поздравляют именинника? (поют

каравай, говорят добрые слова, дарят подарки). Давайтеи мы споем каравай всем, всем героям детских книг!

¹5 (5) 2015

70

(Поем каравай, задуваем свечи)Ну вот, друзья, и подошлаК концу встреча наша.А мне осталось пожелатьК нам в гости заходить почаще.Еще хотелось пожелатьВам счастья и удачи,Хороших книжек прочитать,Над ними лишь от смеха плача.


И пусть же книга навсегдаПо жизни рядом с вами будетИ не наскучит никогда,Не подведет, не позабудет.Научит вас ценить, любитьТот мир, в котором вы живете,А так же дружбой дорожить -Вы в книге лишь добро найдете.

ЛИТЕРАТУРА1. Собакин Т. Сборник стихов2. Михалков С. Сборник стихов3. Журнал "Современное дошкольное образование" 2011 г., № 2,3,44. Гриценко З.А. "Пришли мне чтения доброго…" М., 2003 г.5. Алябьева Е.А. "Читаем детям 3-7 лет" М., 2009 г.

71


Семей қ. №39 ортамектебінің

математика мұғалімі

РАХИМБЕРДИНАГУЛЬДАНА

БЕРЛИКОВНАСемей қ. №39 орта

мектебініңматематика мұғалімі

ТЕМИРОВАИНДИРА

АНУАРБЕКОВНА

Берілген әдістемелік жұмыс орта мектептің 8сыныбында математика пәнінен өткізілетін сабақтыңүлгісі ретінде ұсынылған. Әдістемелік жұмыс ортамектеп ұстаздары мен әдіскерлерінің назарынаұсынылады.

Данная методическая работа представляет собойпример разработки урока по математике для 8-классасредней школы. Методическая работа будетинтересна учителям и методистам среднегообразования.

This methodological work is an example of the develop-ment of mathematics lesson for the 8-class secondaryschool. Methodical work will be of interest to teachers andtrainers of secondary education.

Мақсаты:1) "Квадрат түбір" тақырыбын қайталау және бекіту;2) бөлшек-рационал, толық емес квадрат теңдеулерді,

теңдеу құруға арналған есептерді шешу дағдыларынжүйелеу;

3) оқушыларды Арал және Арал аймағыныңқалыптасуымен, табиғаты, ауа-райы, жануарлардүниесімен таныстыру;

4) оқушылардың экологиялық білімдерін көтеруарқылы, Арал теңізін құтқару керектігіне көз жеткізу.

Түйінді идеялар: Теріс емес а саныныңарифметикалық квадраттық түбірі деп квадраты а-ға теңболатын теріс емес санды айтады.

Оқыту нәтижелері: Теріс емес сандардан квадраттықтүбір таба алады.Арифметикалықк в а д р а т т ы қт ү б і р д і ңқ а с и е т т е р і нп а й д а л а н аотырып, есептердішығара алады.Арал теңізініңболашағы жайлыөз пікірін білдіреалады және құрып кетудіболдырмау жолдарын ортағасалады.

Көрнекіліктер: Қазақстан картасы, таратпаматериалдар, кітаптар, суреттер, интерактивтітақта.

І. Сабақ кезеңдері:Қызығушылықты ояту: Сергіту сәті. Оқушыларды

сергіту мақсатында "Достар" бейнеролигін ұсынамыз.Топқа бөліну. "Бағдаршам" түстерімен топқа бөліну

немесе басқа да кез келген әдістерді қолдануғаболады.

ІІ. Мағынаны ажырату кезеңі."Қара жәшік" әдісі. Арал теңізінің қазіргі жағдайын және

келешектегі болашағын видео арқылы көрсету. Көрсетеотырып, Арал теңізінің бұрынғы тереңдігі мен ауданытуралы мәліметтерді беру. Осындай ақпаратты негізгеала отырып, оқушылар өздері тақырыпты анықтайалады. Пікірлер тыңдалып, тақырып анықталады.

Мұғалім: "География сабағында сендер Қазақстанныңішкі көлдері туралы өттіңдер.

Ал, бүгінгі сабақта біз сендермен Арал теңізі туралысөз етеміз. Бүгінгі сабағымыздың тақырыбы: - "Аралтағдыры - адам тағдыры". Неге бұл тақырып таңдалды?Себебі, Арал теңізінің тағдыры Қазақстан халқының ғанаемес, Дүниежүзінің проблемасына айналып кетті. Аралаумағында туындап отырған экологиялық апат ғаламдықпроблемалардың ішінде ерекше орын алып отыр жәнеадамның табиғат ресурстарын дұрыс меңгермеунәтижесінде болған ең ірі экологиялық дағдарыс болыптабылады. Арал тағдыры - Адамзат тағдыры".

Мұғалім: "Арал теңізінің болашағы бар ма?" Осысұраққа жауап беру мақсатында оқушыларғатөмендегідей таратпа материалдар беріледі. Әр топ өзойын айтады.

"АРАЛ ТАҒДЫРЫ - АДАМ ТАҒДЫРЫ" ТАҚЫРЫБЫНДАҒЫ8 СЫНЫПҚА АРНАЛҒАН АЛГЕБРА ПӘНІНІҢ САБАҚ ЖОСПАРЫ

("квадрат түбір" тақырыбын бекіту)

1.Географиялық орналасуы (картадан көрсетеді) -Тұран ойпатының шөлді белдемінде, Үстірттің шығысшетінде екі мемлекеттің - Қазақстан мен Өзбекстанаумағында орналасқан тұйық көл.

2. Пайда болуы - Арал ойысы жер қыртысының төменгімайысуында қалыптасқан. Табан бедері жота-жоталыжазық болып келеді. Теңіз әлі жас, оған 10 мың жылғана болған.

3. Жағалау сызығы.Мұғалім: Арал балықшылары теңіздің гуілдеген демін

естіп, батырға теңейтін. Ол Түркістан жерін екі өзенменқұшағында аялайтын. Өзендердің атын мынаматематикалық тізбекті шешсек, білеміз:

¹5 (5) 2015

72


1961 жылы теңіздің орташа тереңдігі 51,71., ауданы 65 мың кв.км., судың көлемі - 1053м3,тұздылығы - 1 литрде 10г болған. Қазақстаныың інжу-маржаны, шөл белдеміндегі бірден-біркөгілдір су айдыны еді. Қойнауы кәсіптік бағалы балықтарға бай, жағасы қоға мен қамыстытеңіз еді. Теңіздің максималды тереңдігін білу үшін төмендегі блок-схеманы шешейік:

Жауабы: 68 м

ІІІ. Ой-толғаныс кезеңі.Мұғалім: Балалар, ойланып, Арал теңізін аман сақтап қалу үшін

қандай іс-шаралар атқаруымыз керек? Алдымызға қандай мақсатпен міндеттер қоюымыз керек? (Оқушылардың жауаптарытыңдалады, қорытынды жасалады).

Интерактивті тақтада кроссворд шешу.

Мұғалім: 1960 жылға дейін теңізінің тереңдігі осындай еді. Ал орташа тереңдігі 30 м болатын.Адамдардың шаруашылық мақсатына үздіксіз суды пайдалану салдарынан теңізге құятынбасты өзендер - Сырдария мен Әмудария мүлдем сарқылды. Гидролог мамандардың есептеуібойынша судың деңгейі жыл сайын 40 см-ге төмендеп барады. Егер ешқандай шарақолданбаса, Арал теңізі неше жылдан соң жоғалып кететіндігін есептейікші? Жауабы: 30

жылдан соң (2035 ж)Оқушының баяндамасы: Адамзаттың табиғатқа белсенді араласуы нәтижесінде

теңіз айлағы екі есе қысқарды. Теңіз өзінің төрттен үш бөлігін жоғалтты. Су деңгейі19 м-ге түсті, тұздылығы 27% (шамасы 11-ден аспауы керек) дейін жетті. Өйткенітеңізге құятын басты өзендер - Сырдария мен Әмудария мүлдем сарқылды. Оныңүстіне екі өзен бойындағы шаруашылықтарда тыңайтқыштар мен химиялықпрепараттарды қолдану бұрын -соңды көрсеткіштерге жетті. Тыңайтқыштарды

пайдалану 10-15 есеге өскен.Осындай анторпогендік факторлар Арал өңірін экологиялық апатқа ұшыратты.

Теңіз суының шегінуіне орай 800 га жердің тоғай, жануарлар дүниесі жойылып,теңіз айналасы бұл күнде тіршілігі жоқ құмды, сортаң жарамсыз жерге айналды.

Мұғалім: 1930 ж. Арал теңізі қойнауы кәсіптік бағалы балықтарға бай, жағасы қоға мен қамысты еді. Флорамен фаунасы да керемет болатын. Гүлдердің және өсімдіктердің неше түрі болғандығын келесі есептердіңнұсқаларын шығару кезінде білеміз.

1 нұсқа: Тік бұрышты үшбұрыштың бір қабырғасы екіншісінен 10м ұзын. Периметрі 140м болса, тік бұрыштыүшбұрыштың ауданын тап.

2 нұсқа: Бөлменің ұзындығы енінен 500дм қысқа. Егер бөлменің ауданы 33600дм2 болса, оның енін тап.Егер оқушылар есептерді дұрыс орындаса, Арал аймағында 1200 түрлі гүлді өсімдіктер және 560 түрлі әр

түрлі өсімдіктер болғандығын табады.Мұғалім: Арал теңізі өзінің Барсакелмес қорығымен әйгілі. Ол қорықта 200-дей жан-жануар бар. Солардың

бірінің атын білу үшін мына теңдеулерді шешіп, түбірлерін өсу ретімен орналастыру керек.

Үйге тапсырма беріледі:Кроссворд құрастыру.

Белсенділігіне қарай оқушыларбағаланады, сабақ қорытындалады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ:Мұғалімге арналған нұсқаулық. Үшінші (негізгі) деңгей.3-7 лет" М., 2009 г.

73


Петропавл қаласы "Болашақ" бөбекжай

бақшасы" МКҚКқазақ тілі мұғалімі

САГИТОВА БАЯНҚАБЛАНҚЫЗЫ

Баланың қолының бұлшық еттері мен саусақтарындамыту, сөйлеу түсініктерімен таныстыру барысында оқуүрдісін ұйымдастырудың негізгі түрі - ойын.

Ойын - адамның өмірге қадам басардағы алғашқыадымы.Қазақ халқының негізгі ойшылы АбайҚұнанбаев: "Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала болама?",- деп айтқандай, баланың өмірінде ойын ерекшеорын алады. Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу менбілім беру жұмысында олардың жеке дара мүмкіндіктерімен қабілеттерін аса ескере отырып оны жүзегеасырамыз. Сол сияқты баланың тілін дамытуда да оныңсөйлеу мүмкіндіктерін жас ерекшелігі және жеке дараерекшелігін бөліп қарастырамыз. Баланың сөздікқорын дамытуда жеті міндет қоямыз:

1.Сөздік қорын дамыту,2.Грамматикалық дағдыларын қалыптастыру,3.Тілдің дыбыстық мәдениетін тәрбиелеу.4.Диалог түрінде әңгімелесу дағдысын

қалыптастыру,5.Әңгімелесіп сөйлеуге үйрету,яғни - монологты

сөйлеуге үйрету.6.Көркем әдебиетпен таныстыру,7.Сауат ашуға дайындау.Осы міндеттер баланың даму кезеңінен бастау алады.

Олай болса ,осы негізгі жеті міндетті кірістіре отырып,белгілі бір тақырыпқа сай балалардың сөздік қорындамытуға арналған ойындарды ұйымдастыружұмыстарын қараңыз. Ол келесі қатарда көрсетілгенойындар арқылы жүзеге асады. Олар әр түрлідидактикалық ойындар,жұмбақ жасыру т.бс.с.ертегілер, сюжеттік-рөлдік ойындар, сөз тіркестерінқұрау. Әңгімелесу, сөйлесу - балалардың үлкендерменжәне өз қатарластарымен сөз арқылы қатынасжасауының негізгі түрі.

Бұл балалардың тілін дамытудағы әдіс түрі.Мектеп жасына дейінгі бала өзін қоршаған ортамен

байланыста болады, оны танып білгісі келіп қызығақарайды. Әр түрлі сұрақтар қойып, оған жауаптаралғысы келіп тұрады.

Іші толған бөлменің,Ойыншығым мол менің,Босқа тізіп қоймайық,Келе ғой дос, ойнайық.Осы өлең жолдарын оқысақ ойын кезінде

ойыншықтардың қандай қызмет атқаратынын, балаөміріндегі маңыздылығын айтпай-ақ түсінуге болады.Сол ойыншықтар алуан түрлі болып, бала сезіміне әсеретіп, әр түсті баланы қызықтыратындай болса қандайтамаша! Осы ойыншықтарды таңдай біліп, өз орнынапайдаланса өте жақсы. Ойыншықтар туралы сөз етсек,ойыншықпен ойнаған кезде бала бойындағы әр түрлімінездерді көруге болады. Бала көпшіл ме, әлде жеке

ойнауды ұната ма? Ойындар арқылы осы мінездердіанық байқауға болады. Ойыншықтардың бала өміріндеқоршаған ортамен танысуда,сенсорлық тәрбиеде, тіліндамытуда, тіл мәдениетін қалыптастыруда алатынорны ерекше. Ұлы педагог - Н. Д. Ушинский әрбаланың ойыны әр түрлі болатынын айтады.

Ойынның негізгі ерекшеліктері - ол балалардыңқоршаған өмірді адамдардың қимылын, іс-әрекеттерін,олардың бала қимылынан туған жағдайдағы қарым-қатынасын бейнелеуі. Ойында бөлме теңіз де,метростанциясы да, темір жол вагоны да болуы мүмкін.Ойынның өздері ойлаған түпкі ниетімен мазмұныналайықты маңыз береді.

Ойын - процесінде сөйлеу қатынасы үлкен рөлатқарады. Сөйлесе жүріп балалар пікірлесіп, әсералып ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын анықтайды.Ойында сөзбен уәделесу ұйымдастырушылық қызметатқарады. Балалар арасында өзара түсінісу мендостықтың қоршаған өмірдің қайсыбір фактілері менқұбылыстарына бірдей көзқарастар пайда болуынажәне дамуына көмектеседі. Бейненің ойын әрекеті менсөздің өзара байланысы ойын қызметінің өзегі болыптабылады, шындықты бейнелеудің құралы қызметінатқарады.

Ойынның түпкі ниеті - бұл балалардың нені жәнеқалай ойнайтынының жалпы анықтамасы. Мысалы:

"Дүкен", "Аурухана", "Ұшқыштар", "Балабақша","Жануарлар",

"Шаштараз", "Жолда жүру ережесі" болып ойнаулары.Сюжетті рөлдік ойындарды алып көрсетсек.Бұл ойынның бала өмірінде алатын орны ,маңызы

жоғары.Сюжетті рөлді ойындар - өмірден алынады. Бұл -

өмір айнасы. Бұл ойын негізі балалардың өзөнерпаздығы. Кейде бұл ойындарды творчестволықсюжетті рөлді ойындар деп атайды. Алуан түрлі еңбекбалалардың ойындарының негізгі тақырыптарыныңбірі. Олар барлық адамдардың тұруына, жұмысқабаруына жайлы болу үшін үйлер салады.Машиналаржасайды, малды күтеді,құс өсіреді,адамдардыемдейді,ыдыстар мен ойыншықтар жасайды, іс тігеді.Біздің балалардың ойындарынан адамдарарасындағы қарым-қатынастар көрініс табады. Рөлдікойындарда бала өмір құбылыстарын белсенді түрдеқайталап жасайды, осының бәрі оның өмірін баймазмұнмен толтырады. Сюжетті рөлдік ойындыбейнелеу құралы рөл мен ойын әрекеттері болыптабылады.

Мысалы: "Дүкен" ойынын алайық. Ондағықатысушылар сатушы мен алушылар. Бұл ойындысатушы мен сатып алушы арасындағы диалог түрінде,сөз мәдениеті, қарым-қатынас көрсетіледі.

БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУДА

ОЙЫННЫҢ РӨЛІ

Мақала мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеумәселелеріне арналған. Автор баланың сөйлеу дағдыларын дамытудағынегізгі құралдардың бірі ретінде ойын түріндегі оқыту формаларынсипаттайды.

Статья посвящена вопросам обучения и воспитания детей дошкольноговозраста. Автор описывает формы игрового обучения как один издейственных методов развития речевой деятельности ребенка.

The article is devoted to questions of training and education of preschool chil-dren. The author describes the game form of training as one of the most effectivemethods of development of speech activity of the child.

¹5 (5) 2015

74

Мысалы:Сәлеметсіз беҚайырлы күн.Сізге не керек ?Маған нан беріңізші.Қандай нан?Ақ наннан біреу, қара наннан екеу беріңізші.Қанша тұрады?Жиырма бес теңгеАлыңыз.Рахмет. Сау болыңыз.Сау болыңыз."Емхана", "Аурухана" - ойындарында ауырған адам

мен дәрігердің арасындағы қарым-қатынас, ауру адамғадеген аяушылық, көмек, мейірімділік қасиеттері сөзболып жатады.

Мысалы:Сәлеметсіз бе.Қайырлы таң.Қал-жағдайыңыз қалай?Менің басым аурып тұр,Менің тамағым аурып тұр.Аузыңызды ашып "а-а-а" деңіз.Тамағыңызды көрсетіңіз.Сізге дәрі жазып берейін, осыны ішіңіз.Рахмет, сау болыңызСау болыңыз."Қонақ күту" - рәсімін көрсететін біздің ұлтымызға

тән мінез"Ақ әжеде қонақта""Бізге қонаққа Ақмарал келді"Мысалы :Сәлеметсіңдер ме ,балаларым.Сәлеметсіз бе ,әже. Қонаққа қош

келдіңдер,төрлетіңдер.Дастархан жаяды ,Балалар дастархан жасасуға көмектеседі.Тағамдардың атын атайды. Дәмдерін,түсін айтады.

Бата береді.Сау болыңдар балаларым. Сау болыңыз әже.Драматизация ойындары - бұл ойындарда мазмұн

,рөлдер, ойын әрекеттері қандай да бір әдеби шығармаертегінің және де т.б сюжеті мен мазмұнына шарттасболады. Драматизация ойындарының өзіндікерекшелігі сол, ертегінің немесе әңгіменің сюжетібойынша балалар бір рөлдерді атқарады, оқиғалардыдәл жүйелілікпен жасайды. Балалардың сүйіктіертегілері:

"Шалқан", "Бауырсақ", "Сараң бай мен Алдар көсе","Маша мен аю", "Үйшік", "Жеті лақ", "Үш аю" т.с.сДраматизация ойындарының көмегімен балаларшығарманың идеялық мазмұнын, оқиғалардыңлогикасы мен бірлігін, олардың дамуы мен себептікшартын жақсы түсінеді. Драматизация ойындарындабаланың тілі дамиды, қызығушылығы артады. Сол ертегікейіпкерлерін көз алдарына елестетіп арман қиял сезімінтудырады.

Мысалы: "Мақта қыз бен Мысық" және "Маша менаю" ертегілерінде драматизация ойыны өте қызықтыда басқаларға қарағанда күрделірек. Тәрбиелік мәніөте жоғары.

Келесі дидактикалық ойындар.Дидактикалық ойындар - оқыту формасы болып

табылады.Дидактикалық ойындардың педагогикалық құндылығы

балалардың алдына қандай да бір міндеттерқойылады.

Оларды шешу үшін оларды жұмылдыру, керектізейін қою, ой күшін жұмсау, іс-әрекеттерінің жүйелілігіқиыншылықтарды жою керек. Бұл ойындар балалардыңтіл мәдениетін дамытуда өте пайдалы қызмет атқарады,балаларды қандай да бір ой міндетін шешудің алуан

түрлі ұтымды тәсілдеріне үйретуге мүмкіндік береді.Дидактикалық ойындар - "Не өзгерді?", "Ненің

бұтағы?","Жапырағынан таны", "Қай жануардың құйрығы?",

"Не артық?",- Баланың тіл мәдениетін дамытуға арналған

ойындар."Белгіні дұрыс қой,атын ата", "Шынжыр", "Тапқыр",

"Ненің төлі" Бұл ойындардың бала тілінің дамуына маңызы зор.Дидактикалық ойындардың мынадай типтері

жасалған:Суреттік лотоТақырыптық суреттерДоминоСуреттік кубик.

Суреттік карточкалар, картотекаларБұл типтік дидактикалық ойындар үстелдік ойындар

қатарына орын алады. Құрастыру ойындарыбаланың ой-өрісін дамытуға үлкен көмегін тигізеді.

Қимылды ойындар бала өмірінде қимыл қозғалыстыңдамуына, дене бітімінің әсем, сымбатты болуына әсеретеді.

Қимыл-қозғалыс ойындар түрлері:Секіру,Жүгіру,Лақтыру,Қағып алу,ӨрмелеуҚимылды ойындар баланың нервтік-психикалық

дамуына әсер етеді, жағымды эмоция туғызады,тілдерін дамытады.

Бұл ойындарды баланың еркі, тапқырлығы,шапшаңдығы, батылдығы дамиды, көңіл-күйлері көтеріңкі болады.

Мысалы:"Қасқыр мен қойлар" ойынын алып қарайық.

Санамақпен қасқыр болатын баланы атаймыз. Қойларда, қасқыр да төрт тағандап жүреді. Ойынға шын берілу,шындық түрінде қабылдау. "Аю мен аралар" ойынынқимыл-қозғалыс дамытумен қатар дыбыстарды дұрысайтуға қызмет етеді.

Қимылды ойындардың өзіне тән ерекшеліктеріболады.

Заттық дамытуда ойындар үлкен рөл атқарады.Қазіргі кезде сабағымда жиі қолданатын ойындар:1 Топпен жұмыс. Екі топқа бөлініп жарыса ойнаймыз,

(сұраққа кімдер көбірек ,дұрыс жауап береді ойыны)2 "Шынжыр" триз әдісі бойынша.3 "Топтау"4 "Бес асық"5 "Сюжетті-ролдік"6 "Схемамен жаңылтпаш жаттату"Тағы да сол сияқтылар ,балаларға өте ұнайды, олар

қуана-қуана ойнап, сабаққа белсене қатысады.Балабақшадағы басты мәселе тек тілді үйрету емес,балалардың ақыл-ойын дамытып, тіл байлығын арттыраотыра балаларды қазақ тіліне тән дыбыстарды дұрысайтуға үйрету. Ол үшін ең маңызды талап-дыбыс естуқабілетін дамытып ажырата алуға үйрету. Сондықтанбалалардың жеке дыбыстарды дұрыс айтуын үнеміқадағалап, кей балаларда болатын тіл мүкістігін түзету,дұрыс сөйлеуге дағдыландыру үнемі назарда болукерек.

Ойын түрлері сабақтың әсерлілігін, тартымдылығынкүшейтеді. Балалардың сабаққа ынтасы менқызығушылығын арттырып тілдерін дамытуға үлкенәсер етеді.

Қорыта келе, ойынның баланы жан-жақты дамытудаалатын орнының ерекше екенін көруге болады жәнеойында озған бала өмірде де озып, биік белестердібағындыратынына кәміл сенеміз.


75

¹5 (5) 2015

воспитатель КГУ"Вспомогательная школа

интернат" г.Семей

ТЕРЕЩЕНКО ЛЮБОВЬВИКТОРОВНА

Мир вокруг уроки во вспомогательной школе знакомятучащихся с окружающей жизнью, дают практическиеумения и навыки, развивают их мышление и речь. Дляразвития мышления и речи большое значение имеетумение сравнивать между собой предметы и явления,выделять из целого ряда признаков существенные,характеризующие данный объект или явление.Умственно отсталые школьники затрудняются всравнении предметов. Этому их надо специально учить.На некоторых уроках сравнение выступает составнойчастью урока. Путем сравнения легче устанавливатьпризнаки предметов. Приведем примеры уроков.

Тема урока: "Вода".Чтобы познакомить учащихся со свойствами воды,

недостаточно просто рассматривать воду. Надопривлечь и другие предметы, провести ряд опытов.Чтобы показать, что вода жидкая, учитель проливаетводу из одного стакана в другой и спрашивает: "Какаявода?" Ответы детей: "чистая", "белая", "журчит","льется", "разливается" и т. Д.

Для сравнения ученикам были даны деревянныекубики. Учитель пересыпает кубики. Учительспрашивает: "Какие они?" - "Падают, нельются…твердые". И только после такого сравнения былсделан вывод вода жидкая.

Второе задание давалось для определения цветаводы. Учащиеся не могли определить цвет воды. Ониотвечали: "белая", "светлая", "серая" и т.д. Тогдапришлось сравнить цвет воды с цветом молока, с листомсерой бумаги. Это помогло детям сделать вывод: водабесцветная.

Третье задание - определить прозрачность воды. Дляэтого опускали ложку в стакан с водой и молоком. Затемдетям предлагается прочитать текст газеты через молокои воду. Делается вывод: вода прозрачная.

Чтобы узнать, имеет ли вода запах, ученики нюхаливоду и для сравнения духи и керосин.

Подобные сравнения проводились и на других уроках.Для определения прозрачности льда пластинка льдасравнивалась с листом плотной бумаги, с оконнымстеклом.

Кроме данных уроков, в III классе проводилисьспециальные занятия, на которых сравнивались междусобой птицы (грач и скворец) и растения (комнатные,полевые, лесные).

Затем учащиеся должны были самостоятельнописьменно ответить на вопросы: чем отличается грач искворец? Чем они похожи? Дети перечисляли многие

признаки различия. В первую очередь они говорили овеличине: грач большой, а скворец маленький; грачбольшой, а скворец маленький; грач длиннее, чемскворец. Затем сравнивают глаза, клюв, ноги и ко всемчастям тела прибавляют снова "большой", "маленький"("У грача большая голова, у скворца маленькая"). Илишь немногие ученики находят, что клюв у грачаширокий и длинный, а у скворца узкий и короткий, чтоноги у грача толще, чем у скворца.

Сравнивая птиц, умственно отсталые ученики давалии такие ответы: "Грач черный, а скворец в скворечнике".В этих случаях ошибки подробно разбирались.

При установлении сходства птиц ученики частоперечисляли признаки довольно правильно: есть перья,ноги, крылья; питаются насекомыми, летают. Троеотмечают, что грач и скворец улетают на юг , но термина"перелетные птицы" не вводят.

Для преодоления значительных затруднений, скоторыми встречались учащиеся при установлениисходства между скворцом и грачом, был введен третийпредмет (в данном случае изображение пестрой свиньи).Предмет оказался не совсем удачным. Тем не менееучащиеся неожиданно нашли сходство: "У скворца пятнаи крапинки и у свиньи тоже", "У скворца и у свиньи тонкиеноги".

Такой существенный признак, как наличие перьев уптиц, был выявлен только после введения третьегопредмета. Прием сравнения предметов помогает нетолько устанавливать признаки предметов, но иобобщать их, объединять в одну группу (птицы, деревьяи т.п.).

Введение третьего предмета сначала мешает детям,так как они пытаются найти сходство не между двумяоднородными предметами, а между совершенноразными (свинья и скворец), но затем они находятпризнаки сходства у однородных предметов.

Аналогичная работа проведена и при сравнениичастей растений. Дан был знакомый предмет (пшеница)и новый (мать-и-мачеха). Письменную работувыполняли 13 человек. Результаты оказалисьследующими:

1. Учащиеся легче выделяют черты отличия, чемчерты сходства.

2. Понятия "отличается" и "похожи" смешиваются(признаки отличия выступают как признаки сходства).Например, на вопрос: "Чем похожи?" - ученики отвечают:"У ржи листья большие, а у мать-и-мачехи маленькие","У пшеницы есть волоски, а у мать-и-мачехи их нет".

РАЗВИТИЕ МЫШЛЕНИЯ И РЕЧИ НА УРОКАХ"МИР ВОКРУГ" В КОРРЕКЦИОННОЙ ШКОЛЕ

Мақала ерекше мұқтаждығы бар балаларды коррекциялық мектептержағдайында оқыту мен тәрбиелеу мәселелеріне арналған. Автор ментальдіауытқулары бар балаларды оқытудағы өз тәжірибесімен бөлісе отырып,коррекциялық білім беру ұйымдарының ұстаздарына әдістемелік кеңестерінұсынады.

Статья посвящена вопросам обучения и воспитания детей с особеннымипотребностями в условиях коррекционных школ. Автор статьи делитсясобственным опытом обучения детей с ментальными нарушениями, атакже дает методические рекомендации педагогам коррекционныхучреждений образования.

The article is devoted to questions of training and education of children withspecial needs in correctional schools. The author shares his own experience ofteaching children with mental disabilities, and also provides methodological rec-ommendations for teachers of correctional education institutions.


¹5 (5) 2015

76

3. При нахождении отличия некоторые учащиесядовольно правильно устанавливают эти признаки. Из13 человек 8 учеников называют разные типы стеблей(у мать-и-мачехи короткий стебель, у ржи - соломина).

4. При установлении сходства дети перечисляютотдельно признаки, не обобщая их: "У пшеницы естькорень, и у мать-и-мачехи есть корень. У пшеницы естьстебель, и у мать-и-мачехи есть стебель" и т.д.

На специальном уроке проводилось сравнениерастений трех групп (луговых, полевых, лесных). В Классбыли принесены: небольшое деревце, пшеница (вгербарии ), первые весенние цветы. На партах учащихсябыла солома, цветы, куски ствола. Предложено былосравнить все три растения.

Из письменной работы видно, что ученики, преждевсего, обращают внимание на внешнюю сторонуобъекта: величину корня, листьев. Почти все указывают,что стебель дерева называется стволом. Но оченьнемногие (двое) отметили кору на дереве. Из 12 человек5 отмечают на деревьях ветки, сучья.

При установлении сходства предметов называютпризнаки, которые только что относили к отличию: "Упшеницы, цветка и дерева одинаковые стебель, листья,корни".

Только двое учеников устанавливают такой признаксходства, как "все они растут в земле". Это былонаписано после того, как рядом с растениями былпоставлен неживой предмет (книга).

В письменной и устной речи учащихся нужно отметитьбедность словаря, употребленные малого количестваприлагательных. Сравнивая предметы, ученики чащевсего дают определения "маленький" и "большой".

Некоторые ученики одному предмету дают болееточные определения, чем другому: "Корни у деревабольшие и толстые, а у цветка маленькие". Отдельныешкольники употребляли определения, прямопротивоположные друг другу ("Волосики пшеницыдлинные и короткие"). Реже встречаются правильныесочетания признаков: "Листья узкие и длинные (упшеницы), у мать-и-мачехи широкие и короткие".

Используя осязание при исследовании объекта, детидавали дополнительные определения: "Стебель соломымягкий, а дерева твердый".

Для того чтобы учащиеся лучше могли выделятьсходные предметы, был проведен специальный урок-беседа, на котором сопоставлялись различные объектыи выяснилось, чем они сходны. Сравнивались еж иокунь, окунь и карась, река и пруд, река и лес, лес исад, сад и огород. Большинство учащихся правильновыделили сходство предметов, не делая при этомразличия между существенными и несущественнымипризнаками ("У окуня и карася есть жабры, рот, глаза,хвосты, голова, туловище, плавники, чешуя"; "В реке ив пруду есть вода, тростники, берега, волны"). Но неговорят, например, что окунь и карась - рыбы и что еж крыбам не относится.

Проведение уроки и письменные работы учащихсяпоказывают, что с учениками необходимо вести большуюи кропотливую работу, чтобы научить их сравниватьпредметы, которые они видят, и рассказывать об этихпредметах. При этом необходимо, чтобы ученики нетолько видели предмет, но смогли его потрогать,попробовать на вкус, понюхать, т.е. их нужнорассматривать и воспринимать объект всесторонне. Эторазвивает наблюдательность учеников. Излучениепредметов путем сравнения способствует развитию речии мышления школьников.

Если в начале года, для того чтобы сравниватьпредметы, надо было изучать каждый из них отдельно,то в конце года учащиеся стали довольно быстронаходить признаки различия и сходства в различныхобъектах.

На одном из последних уроков ученикам были даныдва новых цветка - хохлатка и ветреница - предложенобыло их сравнивать. Ученики работали с интересом,отыскивали все новые и новые признаки у предметов,давали правильные ответы.

Заметно увеличился словарь детей. Появилисьобозначения: толстый, тонкий шершавый, гладкий и др.Ученики могли уже дать связный рассказ об изучаемомпредмете.

Работу по сравнению объектов необходимо проводитьне только на предметных уроках. Надо стараться, чтобына любом занятии дети не просто смотрели на предмет,а сравнивали его с окружающими объектами,рассказывали о нем.


77

¹5 (5) 2015

Қ Ұ Р М Е Т Т І Ә Р І П Т Е С Т Е Р !"ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы ғалымдар мен педагогтерден "Еуразия білімі. Eurasian educa-

tion. Евразийское образование" халықаралық ғылыми-әдістемелік журналына (ҚазақстанРеспубликасының инвестициялар мен экономикалық даму министрлігі берген мерзімді баспасөзбасылымын есепке қою туралы №14770-Ж куәлігі) жариялауға жұмыстар қабылдауды жалғастырады.

Мерзімді баспасөз басылымы айына бір рет қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жарық көреді. Журналжарияланымдарының тақырыптық бағыттары - ғылыми-әдістемелік, педагогикалық, ақпараттық-жарнамалық (білімберу мекемелері үшін).

Журналдың таралу аймағы - Қазақстан Республикасы, ТМД елдері, таяу және алыс шет елдері.

Журналға Қазақстан, Евразиялық экономикалық қауымдастық елдері, ТМД, Грузия, Украина, Түркия, Қытай жәнеЕвроодақ елдері ғалымдарының, ізденушілердің, докторанттардың, магистранттардың, мұғалімдер меноқытушылардың, әдіскерлердің, білім беру ұйымдарының жетекшілері мен қызметкерлерінің ғылыми зерттеулері,мақалалары, сабақ жоспарлары, ғылыми жобалары және басқа да ғылыми-әдістемелік жұмыстары жарияланады.

Журналға жариялауға келесі бағыттар бойынша ғылыми зерттеу еңбектері, очерктер мен әдістемелік жұмыстар,сабақ жоспарлары қабылданады:

Жаратылыстану ғылымдары;Гуманитарлық ғылымдар;Әлеуметтік ғылымдар;Техникалық ғылымдар;Экономикалық ғылымдар;Педагогикалық ғылымдар;Білім беру мәселелері.

Бір автордан журналдың бір санына екі жұмыстан артық қабылданбайды. Ұжымдық авторлықта жазылғанжұмыстар жеке жұмыстармен қатар қабылданады. Бір жұмыстың авторларының саны 5-тен аспауы тиіс.

ЖУРНАЛДА ЖАРИЯЛАНАТЫН ЖҰМЫСТАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР:Жұмыс мәтіні 2 беттен кем болмауы тиіс және 10 (он) беттен аспауы керек, жол арасы 1,0 интервалымен Microsoft

Word редакторында, жиектері - сол жағынан 3 см, жоғары және төменгі жағынан 2 см, оң жағынан 1,5 см болатынА4 форматындағы стандартты бетте Times New Roman қарпімен 14-ші шрифтпен терілуі керек, жұмыстың әрбірабзацы жаңа жолдан 1 см шегініспен жазылады. Жол ортасынан автор(лар)-дың тегі, аты-жөні (толығымен) қоюшрифтпен жазылады. Келесі жолға автордың жұмыс (оқу) орнының толық атауы мен лауазымы, ғылыми атақ-дәрежесі жазылады. Бұдан соң жол ортасынан мақала тақырыбы қою шрифтпен жазылады. Бір интервалдан кейінжаңа жолдан мақала мәтіні жазылады, пайдаланылған әдебиеттер тізімі еңбекте көрсетілген тәртібіне сәйкес,мақаланың соңында жазылады. Мәтінде сілтеме берілген әдебиеттер тік жақшаның ішінде, әдебиеттер тізіміндегінөміріне сәйкес көрсетіледі. Дәйектеме (цитата) қолданылған жағдайда міндетті түрде түпнұсқаның беті көрсетіледі(мысалы, [1, 256]). Барлық суреттер, таблицалар, диаграммалар, формулалар мен басқа да көрнекілік суреттемелеркомпьютерлік редакторларда жасалып, мақалада сілтеме берілген ретпен көрсетілуі тиіс. Егер мақала қазақ, орысжәне ағылшын тілдерінен бөлек, басқа тілде жазылған жағдайда, мақалаға ағылшын не қазақ (орыс) тілінде жазылғанқысқаша аннотация берілуі керек.

Редакция алқасы жинақтың тақырыбына сәйкес келмейтін, жоғарыда көрсетілген ережелерге сай емес жәнемазмұны жағынан Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына қайшы келетін материалдардықабылдамауға құқылы.

Журналға енетін ғылыми-әдістемелік жұмыстар электронды нұсқада, автордың байланыс телефондарын көрсетеотырып, [email protected] электронды поштасына жіберіледі.

Жұмыспен бірге авторлар өздерінің электронды нұсқадағы фотосуреттерін жіберуі керек (JPEG форматындағысканерден өткізілген фотосурет көшірмелері де қабылданады). Фотосурет 5х6 форматындағы портреттік фото түріндетүсірілуі керек, егер мақала авторлары 3 (үш) не одан көп адам болса, біртекті ашық фонда түсірілген бір ұжымдықфотосурет қабылданады. Сапасы төмен немесе автордың бет-әлпеті көрінбейтін фотосуреттер қабылданбайды.

Журнал санына жұмысы жарияланған әрбір авторға редакция алқасы жұмысының жарияланғандығы туралысертификат береді.

Журналға мақала жариялау жөніндегі барлықсұрақтар бойынша "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығына

келесі телефон номерлері бойынша хабарласа аласыздар:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77778543577 (Арафат Мамырбеков)e-mail: [email protected]

Редакцияның мекенжайы:071400 Семей қаласы, Уранхаев көшесі, 45/3

¹5 (5) 2015

78

D E A R C O L L E A G U E S !Educational and scientific center "Erudit" continues accepting works of scientists and educators for publication

in international scientific journal "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" (certificate onregistration of a periodical printed publication №14770-F from 11.14.2014, issued by the Ministry of Investmentand Development of the Republic of Kazakhstan)

Periodical edition is published once a month in the Kazakh, Russian and English. Thematic focus of the journal publica-tions is scientific, methodical, educational and informational and advertising (for educational and scientific institutions).

Area of journal's distribution - the Republic of Kazakhstan, CIS countries, near and far abroad.

The journal publishes scientific research articles, methodological developments and projects of scientists, competitors,doctoral, masters, teachers - teachers, trainers, managers and employees of institutions of Education and Science ofKazakhstan, the Eurasian Economic Community, the CIS, Ukraine, Georgia, Turkey, China and the European Union.

Works accepted for publication in the journal - scientific, methodological articles, studies, essays, lesson development,written in Kazakh, Russian, English and other languages in the following areas:

Natural Sciences;Humanitarian sciences;Social Sciences;Technical sciences;Economic sciences;Pedagogical sciences;Issues of The Education.

Each author may submit no more than two works in one issue of the journal. Works written in collaboration are ac-cepted together with the author's works. The number of authors should not exceed 5 people.

REQUIREMENTS FOR FORMATTING OF PAPERS PUBLISHED IN THE JOURNAL:The text of the work should be at least 2 (two) and no more than ten (10) pages, typed in Microsoft Word in Times New

Roman 12 pin, with a single line spacing, on a standard A4 page with a border around the edges - to the left - 3 cm, right- 1,5 cm, top and bottom of the page 2 cm, with indention of 1 cm. From the middle of the page in bold indicate theauthor's name (in full), the name of his place of work (study), position and regalia. Job title is written in a middle of thepage in bold. The text of the work is written after the title with a single-spaced interval. The list of references is written inthe end. Literature is specified in the order mentioned in the text of the paper, in the case of quotations necessarily insquare brackets indicate the source page (example: [1, 256]). All drawings, maps, photographs, tables, charts, formulas,other Illustrations and inserts are recommended to perform using computer editors and post the article as they arementioned. If the work is written in a language other than Kazakh, Russian and English, the work should include a briefabstract, written in English or Russian (Kazakh) language.

The Editorial Board has the right to refuse to publish works that do not meet the content requirements of the subject ofthe journal and to the design of the works, as well as that works, which are contrary to the content of the current legislationof the Republic of Kazakhstan.

Work for publication in the international scientific and methodological, pedagogical journal "Еуразия білімі. Eurasianeducation. Евразийское образование" are accepted in electronic form with contact information of the author (s) by e-mail [email protected].

Together with the work of the authors should make their photos in electronic form (scanned copy of the photos isallowed in the format JPEG). Photo of the author must be of good quality, made in the form of portrait photography 5x6,if the authors of three (3) or more persons, is accepted to send one collective picture taken against a plain, light back-ground. Low quality photos, as well as those where can not distinguish the faces of the authors, not accepted for publica-tion.

All authors will receive a certificate of confirmation of the publication of their work in the international scientific journal"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование"

On all matters concerning the publication of papers in the journal"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование"

please contact the Educational Research Centre" ERUDIT "by phone:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Azamat Azat), +77778543577 (Arafat Mamyrbekov)e-mail: [email protected]

Editorial Office Address:45/3 Uranhayev St., Semey, 071400

79

¹5 (5) 2015

У В А Ж А Е М Ы Е К О Л Л Е Г И !Образовательно-научный центр "Erudit" продолжает прием работ ученых и педагогов для публикации

в международном научно-методическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийскоеобразование" (свидетельство о постановке на учет периодического печатного издания №14770-Ж от14.11.2014 г. выдано Министерством по инвестициям и развитию Республики Казахстан)

Периодическое издание выходит один раз в месяц на казахском, русском и английском языках. Тематическаянаправленность публикаций журнала - научная, методическая, педагогическая и информационно-рекламная (дляучреждений образования и науки).

Территория распространения журнала - Республика Казахстан, страны СНГ, ближнее и дальнее зарубежье.

Журнал публикует научные изыскания, статьи, методические разработки и проекты ученых, соискателей,докторантов, магистрантов, педагогов - преподавателей, учителей, методистов, руководителей и работниковучреждений образования и науки Казахстана, стран Евразийского экономического содружества, СНГ, Украины,Грузии, Турции, Китая и стран Евросоюза.

К публикации в журнале принимаются работы - научные, методические статьи, исследования, очерки, разработкиуроков, написанные на казахском, русском, английском и других языках, по следующим направлениям:

Естественные науки;Гуманитарные науки;Социальные науки;Технические науки;Экономические науки;Педагогические науки;Вопросы образования.

От одного автора принимается не двух работ в один номер журнала. Труды, написанные в соавторстве,принимаются наряду с авторскими работами. Количество авторов одной статьи не должно превышать 5-ти человек.

ТРЕБОВАНИЯ К ОФОРМЛЕНИЮ РАБОТ, ПУБЛИКУЕМЫХ В ЖУРНАЛЕ:Текст работы должен быть не менее 2 (двух) и не более 10 (десяти) страниц, набранных в редакторе Microsoft

Word шрифтом Times New Roman 12-го кегля, с единичным интервалом между строк, на стандартной страницеформата А4 с полями по краям - слева - 3 см, справа - 1,5 см, вверху и внизу страницы по 2 см, с абзацнымиотступами в 1 см. С середины страницы жирным шрифтом указываются ФИО автора (полностью), наименованияего места работы (учебы), должность и регалии. Заголовок работы пишется с середины страницы жирным шрифтом.После заголовка через один интервал пишется непосредственный текст работы, в конце указывается списокиспользованной литературы. Литература указывается в порядке упоминания в тексте работы, в случаеиспользования цитат, в обязательном порядке в прямых скобках указывается страница первоисточника (пример:[1, 256]). Все рисунки, карты, фотографии, таблицы, диаграммы, формулы пр. иллюстрации и вставки рекомендуетсявыполнять с помощью компьютерных редакторов и размещать в статье по мере их упоминания. В случае, еслиработа написана на ином языке, кроме казахского, русского и английского, к работе прилагается краткая аннотация,написанная на английском или русском (казахском) языке.

Редакционная коллегия вправе отказать в публикации работ, не соответствующих по содержанию тематикежурнала и требованиям к оформлению работ, а также противоречащих по содержанию действующемузаконодательству Республики Казахстан.

Работы к публикации в международном научно-методическом, педагогическом журнале "Еуразия білімі. Eur-asian education. Евразийское образование" принимаются в электронном виде с указанием контактных данныхавтора(-ов) на электронный адрес [email protected].

Вместе с работой авторы должны приложить свои фотографии в электронном варианте (допускаетсясканированная копия фотографии в формате JPEG). Фотография автора должна быть хорошего качества,выполненной в виде портретной фотографии 5х6, в случае, если авторов 3 (три) и более человек, принимаетсяодна коллективная фотография, сделанная на однотонном, светлом фоне. Фотографии низкого качества, а такжете, на которых нельзя различить лица авторов, к публикации не принимаются.

Все авторы, получают сертификаты-подтверждения о публикации их работы в международном научно-методическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование".

По всем вопросам, относительно публикации работ в журнале "Еуразия білімі. Eurasian education.Евразийское образование" обращайтесь в Образовательно-научный центр "ERUDIT" по телефонам:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77778543577 (Арафат Мамырбеков)e-mail: [email protected]

Адрес редакции:071400, г.Семей, ул.Уранхаева, 45/3

¹5 (5) 2015

80

Мнение авторов публикаций не всегда отражает мнение редакции журнала.Opinion of publishing author not always reflect the opinion of the publisher.

Журнал материалдарын қолданған жағдайда, журналға сілтеме беру міндетті.При использовании материалов ссылка на журнал обязательна.

While using materials reference to the journal is obligatory.

Редакцияның мекенжайы / Адрес редакции / The editorial office address0 7 1 4 0 0

Семей қаласы, Уранхаев көшесі 45, 2 қабат, 3 кеңсе.г. Семей, ул. Уранхаева, 45, 2 этаж, офис 3.

Semey, Uranhayev Street 45, 2nd floor, office 3.

Тел/Tel: + 7 (7222) 56 25 25e-mail: [email protected]

Басылды / Напечатано в / Journal is published "ImPress" баспасы / Издательство "ImPress" / Publishing house "ImPress"

071400 Семей қаласы, Найманбаев к-сі, 163, 2 офисг. Семей, ул. Найманбаева, 163, офис 2Semey, Naimanbayev Street, 163, office 2

Жауапты редактор / Ответственный редактор / Executive editorAzamat Azatov

Дизайн және компьютерлік беттеу / Дизайн и компьютерная верстка /Design and Desktop Publishing

Didar Kambarova

Басуға жіберілді / Подписано в печать / Signed into Print:09.07.2015

Пішіні / Формат / Format60х84 1/8

Тираж / Copies100 дана / экземпляров / number

Тапсырыс / Заказ / Order No1077

Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігінің Байланыс,ақпараттандыру және ақпарат комитетінде 24.11.2014 ж. есепке қойылып,

№14770-Ж куәлігі берілген

Свидетельство о постановке на учет выдано Комитетом связи,информатизации и информации Министерства по инвестициям

и развитию Республики Казахстан№14770-Ж от 24.11.2014 г.

Registered in The Ministry of Investment and Development of the Republic of Kazakhstan,Communication, Information and Information Committee 24.11.2014. Certificate No. 14770-Ж

77

¹3 (3) 2015

Eurasian education №5

Documents

Transcript of Eurasian education №5