Eurasian education №5, 2016

97

¹7 (7) 2015

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралықжурналы Қазақстан Республикасының, таяу және алыс шетел мемлекеттерініңтүрлі мектептері мен бағыттары өкілдерінің теориялық және эмпирикалықзерттеулерін жарыққа шығаратын халықаралық ғылыми-әдістемелік,педагогикалық журнал.

Журналдың басты міндеттерінің бірі - білім берудің кәсібиленуіне, әлеуметтік-гуманитарлық, жаратылыстану ғылымдары аясында ғылыми зерттеужұмыстарының жүргізілуіне және педагогтардың өз тәжірибелеріменбөлісулеріне ықпал ету.

Журнал ғалымдарға, білім беру жүйесінің қызметкерлеріне, студенттерге,сондай-ақ барлық оқырмандарға арналады.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" - международныйнаучно-методический, педагогический журнал, публикующий теоретические иэмпирические исследования представителей различных школ и направленийРеспублики Казахстан, стран ближнего и дальнего зарубежья.

Одной из важнейших задач журнала является содействие профессионализацииобразования и научно-исследовательской работы в области социально-гуманитарных, естественных наук, а также распространение передовогоопыта педагогов.

Журнал предназначен для ученых, работников системы образования,студентов и широкого круга читателей.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" is an Internationaljournal aimed to publish theoretical and empirical research data from various Kazakhstanschools and fields of science as well as from countries of near and far abroad.

One of the most important tasks of the journal is to promote the professionalization ofeducation and research works in the field of social sciences and humanities and naturalsciences, as well as dissemination of best practices of pedagogue.

The journal is targeted on wide range of readers: employee of the education system,university students, and all those who interested in humanities.

1

¹5 (12) 2016"ЕУРАЗИЯ БІЛІМІ. EURASIAN EDUCATION. ЕВРАЗИЙСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕ"

Халықаралық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журналМеждународный научно-методический, педагогический журнал

Scientific, methodical, pedagogical international journal¹5 (12) 2016¹5 (12) 2016

ШЫҒУ ЖИІЛІГІПЕРИОДИЧНОСТЬPERIODICITY:айына бір ретодин раз в месяц1 time per month

МЕНШІК ИЕСІСОБСТВЕННИК / OWNER:"Erudit Group" ЖШС/ТОО/LLС

БАС РЕДАКТОРГЛАВНЫЙ РЕДАКТОРEDITORIAL - IN CHIEF:Арафат МамырбековArafat Mamyrbekov

БАС РЕДАКТОРДЫҢОРЫНБАСАРЫЗАМЕСТИТЕЛЬГЛАВНОГО РЕДАКТОРАASSISTANT EDITOR:Азамат Азатов / Azamat Azatov

РЕДАКЦИЯНЫҢМЕКЕНЖАЙЫ /

АДРЕС РЕДАКЦИИ /THE EDITORIAL OFFICE

ADDRESS:0 7 1 4 0 0

Қазақстан РеспубликасыИнвестициялар және даму

министрлігініңБайланыс, ақпараттандыружәне ақпарат комитетінде

24.11.2014 ж. есепке қойылып,№14770-Ж куәлігі берілген.

Свидетельство о постановкена учет выдано Комитетом

связи, информатизации иинформации Министерства по

инвестициям и развитиюРеспублики Казахстан

№14770-Ж от 24.11.2014 г.

Registered in The Ministry ofInvestment and Development of

the Republic of Kazakhstan,Communication and Information

Committee 24.11.2014.Certificate No. 14770-Ж.

Семей қ., Уранхаев к-сі, 45,2 қабат, 3 кеңсе.

г. Семей, ул. Уранхаева,45, 2 этаж, офис 3.

Semey, Uranhayev Street 45,2nd floor, office 3.

Tel: + 7 (7222) 56 25 25, e-mail:

[email protected]

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ:Атантаева Бақыт Жұмағазықызы, тарих ғылымдарының докторы, профессор.Аубакирова Қарлығаш Әділханқызы, PhD докторант.Аубакирова Рахиля Жұматайқызы, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент.Барышников Геннадий Яковлевич, география ғылымдарының докторы,профессорБелгібаев Мұхит Есенұлы, география ғылымдарының докторы, профессорБерікханова Гүлназ Еженханова, физика-математика ғылымдарының докторыБіләл Соғұт, археология ғылымдарының докторы, Памуккале университетініңпрофессоры (Түркия)Гвен Мордюк, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетініңқауымдастырылған профессоры (АҚШ)Зиядин Саябек Тәттібекұлы, экономика ғылымдарының докторы,қауымдастырылған профессор.Искакова Гүлнар Қожағұлқызы, саяси ғылымдардың докторы, профессорКаримов Мұхтарбек Қарпықұлы, тарих ғылымдарының кандидаты, профессор.Мамырбекова Гүлфар Мажитқызы, филология ғылымдарының кандидаты.Нергис Бирай, PhD доктор, Памуккале университетінің доценті (Түркия)Петер Финке, PhD доктор, Цюрих университетінің профессоры (Швейцария)Сельчүк Топрак, техника ғылымдарының докторы, Памуккале университетініңпрофессоры (Түркия)Сунарчина Мунира Мунировна, әлеуметтану ғылымдарының кандидаты, доцент(РФ)Фесенко Наталья Анатольевна, Семей қаласының білім бөлімінің басшысыЧунг Ианг Ли, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетінің профессоры(АҚШ)

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:Атантаева Бакыт Жумагазыевна, доктор исторических наук, профессор.Аубакирова Карлыгаш Адильхановна, PhD докторант.Аубакирова Рахиля Жуматаевна, кандидат педагогических наук, доцент.Барышников Геннадий Яковлевич, доктор географических наук, профессор(Россия)Бельгибаев Мухит Есенович, доктор географических наук, профессорБерикханова Гулназ Еженхановна, доктор физико-математических наук.Билял Согут, доктор археологических наук, профессор университета Памуккале(Турция)Гвен Мордюк, доктор PhD, ассоциированный профессор Питтсбургскогогосударственного университета (США)Зиядин Саябек Таттибекович, доктор экономических наук, ассоциированныйпрофессор.Искакова Гульнар Кожагуловна, доктор политических наук, профессорКаримов Мухтарбек Карпыкович, кандидат исторических наук, профессор.Мамырбекова Гулфар Мажитовна, кандидат филологических наук.Нергис Бирай, доктор PhD, доцент университета Памуккале (Турция)Петер Финке, доктор PhD, профессор Университета Цюриха (Швейцария)Сельчук Топрак, доктор технических наук, профессор университета Памуккале(Турция)Сунарчина Мунира Мунировна, кандидат социологических наук, доцент (РФ)Фесенко Наталья Анатольевна, руководитель отдела образования г.СемейЧунг Ианг Ли, доктор PhD, профессор Питтсбургского государственногоуниверситета (США)

EDITORIAL BOARDERS:Bakhyt Atantayeva, doctor of historical sciences, professorBilal Sogut, doctor of archaeological sciences, professor of the Pamukkale university(Turkey)Chung Yang Lee, PhD, professor of the Pittsburg State University (USA)Gennady Baryshnikov, doctor of geographical sciences, professor (Russia)Gulfar Mamyrbekova, candidate in philological sciencesGulnar Iskakova, doctor of political sciences, professorGulnaz Berikhanova, doctor of physical and mathematical sciencesGwen Murdock, PhD, associated professor of the Pittsburg State University (USA)Karlygash Aubakirova, PhD student.Mukhit Belgibayev, doctor of geographical sciences, professorMukhtarbek Karimov, candidate in historical sciences, professorMunira Sunarchina, candidate in social sciences, docent (Russia)Natalia Fesenko, the head of The Education Department of Semey.Nergis Birai, PhD, docent of the Pamukkale university (Turkey)Peter Finke, PhD, professor of the Zurich university (Switzerland)Rakhilya Aubakirova, candidate in pedagogical sciences, docent.Selcuk Toprak, doctor of technical sciences, professor of the Pamukkale university (Tur-key)Sayabek Ziyadin , doctor of economic sciences, associated professor.

2

¹5 (12) 2016МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS

МЕКТЕПТІҢ ДАМУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫ ПРОГРАММЫ РАЗВИТИЯ ШКОЛЫ SCHOOL DEVELOPMENT PROGRAMS

Ахметкалиев Н. Н. Программа развития КГУ "СОШК №3" ГУ "Отдел образования г.Семей ВКО" на 2015-2020 годы ..............7Ахметкалиев Н. Н., Оспанова С.С., Жанаспаева М.З. Программа воспитания и социализации личности учащихся в контекстенациональной идеи “Мәңгілік ел” ................................................................................................................................................10Оспанова С.С., Шиянова К.З., Жанаспаева М.З. Социоально-педагогический проект “Успешное чтение” в рамках реализации"Программы воспитания и социализации личности учащихся в контексте национальной идеи "МәңгілікЕл".................................................................................................................................................................................................14Оспанова С.С., Курмашева А.А., Смагулова А.М. Программа по внедрению технологии "БиС" "Управление качеством обученияна основе компетентностного подхода, ориентированного на индивидуальность ученика"........................................................18Оспанова С.С., Сембаева А.Б., Сейтханова Г.К. Программа по развитию трехъязычия на 2015-2019 учебные годы "Развитиетрехъязычия-основа будущего успеха".........................................................................................................................................22Сейтханова Г.К. "№3 ЖОББМК" КММ "Дарынды балалар" бағдарламасы ................................................................................26Курмашева А.А., Смагулова А.М. Педагогикалық жоба Математика сабағында "БжС" технологиясын қолдану арқылы оқушыныңбілім сапасын басқару ..................................................................................................................................................................28

БІЛІМ БЕРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ВОПРОСЫ ОБРАЗОВАНИЯ THE ISSUES OF EDUCATION

Курмашева А.А., Жанаспаева М.З. Преобразование школьной практики..................................................................................31Амирова Ш.С. Үштілділікті орта мектепте жүзеге асыру..............................................................................................................34Батырханова Г.А., Аманкулова А.Ж., Ғазымова Н.Ғ. Білім мен тәжірибені ұштастыру...........................................................35Кутешова Ж.С., Шиянова А.З., Оразгалиева С.С. Баға - оқыту үдерісіндегі қозғаушы күш....................................................38

ҰСТАЗДАРДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕСІНЕН ИЗ ПЕДАГОГИЧЕСКОГО ОПЫТА УЧИТЕЛЕЙFROM THE PEDAGOGICAL EXPERIENCE OF TEACHERS

Абдрахманова Г.Е., Рамьянова А.М. Үйде оқитын мүмкіндіг і шектеулі оқушыларға арналған психологиялықойындар.........................................................................................................................................................................................40Абдрахманова Ж., Каримова С.К. Ақпараттық технология әдістерін сабақта қолданудың тиімділігі ....................................43Алдажаров А.С., Курманбаев А.А., Нуркасымов Д.Т. Ұлттық ойындарды қолдана отырып, дене шынықтыру пәнінен ашықсабақ өткізудің үлгісі........................................................................................................................................................................45Алимбаева А.Т., Толеутаева Э.Т. Даярлық тобында "Қоршаған орта" тақырыбында өткізілетін сабақтың үлгісі..............................47Оспанов Р.Р., Алимжанов М.Г., Сагатбеков А.К. "Толағай" спорттық сайысы........................................................................48Ахметбаева А.К. Оқушыларға моншақтан, әр түрлі бұйым жасау технологиясын үйрету..........................................................50Багдатова А.Б., Косбармакова А.К., Узбекова Б.Х. Математика мен физиканы байланысыра оқыту әдістерініңтиімділігі..........................................................................................................................................................................................52Байелова М.С., Қабиева Г.А. "Алмастай жарқыраған ақын" Жергілікті суырып салма ақын Шәкір Әбеновтың 115 жылдықмерейтойына арналған кездесу кешінің сценарийі .....................................................................................................................55Беркутова А.М. Оқушы бойына адамгершілік қасиеттерді дарыту жолдары ..............................................................................57Шиянова К.З., Беркутова А.М. "№ 3 жалпы орта білім беретін мектеп - кешені" КММ 2015-2016 оқу жылында атқарылғантәрбие жұмысы сараптамасы......................................................................................................................................................59Габдурашитова Н.И. Разработка урока для младшей группы хора............................................................................................62КалиеваГ.Н. Секен Тұрысбековтың сырлы әлемі.........................................................................................................................64Камбарова А.К., Мұқатаева Қ.С. Жобалар әдісін пайдалану арқылы программалауды үйрету.....................................................66Капасова Г.Р., Секей Ж. Семей өңірінің 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс жетекшілері........................................................68Карменова Г.Н. Қазақтан шыққан қаламгер (Нәзипа Сегізбайқызы (Сағызбайқызы) Құлжановаға арналған ғылыми-танымдықмақала)............................................................................................................................................................................................70Кравченко А.Б. Психолого-педагогические условия формирования технических умений навыков у учащихся младших классовна уроках фортепиано в ДМШ ......................................................................................................................................................73Кравченко Л.А. Развитие творческих навыков на уроках сольфеджио.......................................................................................76Кунафина Н.М. Домбыра - халық даналығы..................................................................................................................................79Курманбаева А.М., Ларина Н.В. О детской музыкальной школе................................................................................................82Курумбаева К.С. "Қазақ халық аспаптық музыкасы - әлеуметтік мәдени-тәрбие бастауы"........................................................84Кыдырманова К.С., Нұрғазықызы А. Ойын арқылы баланың тілін дамыту.........................................................................86Мұздыбай Л.Ә., Арыстангалина А.С. Дидактикалық ойын арқылы балалардың еске сақтау қабілетіндамыту..........................................................................................................................................................................................87Нугуспанова Ш.Т. Әдебиеттік оқу: "Тарауды қайталауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар"...............................................89Құдайберген Г.Т., Темерханова А.М., Нугымарова Г. Р. Оқушылардың ізденіс жұмыстары және сабақтарда қолданылатыншығармашылық тапсырмалар.......................................................................................................................................................92Омарова Д.Т., Сарсембинова М.К. Әдебиеттік оқу сабағында оқушылардың тіл байлығын дамыту........................................94Оразбекова М.Д. Махмұт Қашқаридың тарихи-ғылыми мұрасы.................................................................................................96Оралова А.Д. Звездный час “Эрудиты”..........................................................................................................................................98Попов С.Ю. Работа над штрихами.............................................................................................................................................100Сембаева А.Б., Кенжебаева Ж.О., Асылғожина А.М. Проблемалық сабақтар технологиясын меңгерту арқылы географияпәнін оқытуда оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру ......................................................................................102Серикболова Б.С., Нургалиева Б.К. Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту жолдары.............................104Солтанаев Н.Ш. Ағаштан күрек жасау.....................................................................................................................................106Сулейменова А.Ж., Рамазанов Е.Р. Жаңа ақпараттық технологияларды математика пәнін оқытуда пайдалану...........................108Турганбаева Б.О., Исбаева Г.Д. Ұлттық ойындар......................................................................................................................110Хаджимова М.С., Жилкибаева Г.А. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастырудағы қазақ тілі мен әдебиетіпәні сабақтарында "жобалап оқыту" технологиясының маңызы..................................................................................................112Шарифуллина А.Е., Воронцова С.Б., Шаймарданова Ж.Б. Развитие речи учащихся на уроках русского языка.....................114

АТА-АНАЛАРДЫҢ ЛЕБІЗДЕРІ ОТЗЫВЫ РОДИТЕЛЕЙ REVIEWS PARENTS ..........................120

МЕКТЕП ӨМІРІНЕН ИЗ ЖИЗНИ ШКОЛЫ FROM THE LIFE OF THE SCHOOL........121

3

¹5 (12) 2016

Қазіргі білім беру жүйесінің мақсаты - бәсекеге қабілетті шәкіртдайындау. Елбасы Н. Назарбаев "Болашақта еңбек етіп, өмірсүретіндер-бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалайтәрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде болады. Сондықтан ұстазғажүктелетін міндет ауыр" деген болатын. Қазіргі заман мұғалімінентек өз пәнінің терең білгірі болу емес, тарихи танымдық,педагогикалық-психологиялық сауаттылық, саяси экономикалықбілімділік және ақпараттық сауаттылық талап етілуде. Ол заманталабына сай б іл ім беруде жаңалыққа жаны құмаршығармашылықпен жұмыс істеп, оқу мен тәрбие ісіне еніпоқытудың жаңа технологиясын шебер меңгерген жан болғанда ғанабілігі мен білімі жоғары жетекші тұлға ретінде ұлағатты саналады.Қазіргі мектеп жағдайындағы білім берудің ұлттық моделіне оқытумен тәрбие берудің соңғы әдіс -тәс ілдерін , инновациялық

технологияны игерген, ескі сүрлеуден тез арада арылуға қабілетті және нақты тәжірибелік іс-әрекет үстінде өзіндік даңғыл жолын салуға икемді, шығармашылық педагогикалық зерттеушіболуды талап етеді. Осы мақсатта мен басқаратын "№3 жалпы орта білім беретін мектеп-кешені" КММ ұстаздар жаңа бағытта үлкен талпыныспен еңбек етуде.

Семей қ. "№3 жалпы орта білім беретінмектеп-кешені" КММ директоры

Ахметкалиев Нуржан Нигметоллаевич

4

¹5 (12) 2016

Шығыс Қазақстан облысы Семей қаласының "№3 жалпы орта білім беретін мектеп -кешені" коммуналдықмемлекеттік мекемесі коммерциялық емес ұйым болып табылады. Ол заңды мәртебесі бар, ұйымдық - құқықтықнысаны бар мемлекеттік мекеме. Білім беру функцияларын жүзеге асыру үшін құрылған. Мектебіміздің орналасқанжері Семей қаласы. Пархоменко көшесі 76. Ол үш қабатты ғимарат. Мектеп 940 оқушыларға арналған, 1977 жылымектеп қабырғасы тұрғызылған. Оқу орнын растайтын құжаттар: Білім беру қызметі құқығын жүргізу мерзімі шексізмемлекеттік лицензия (№13014441 берілген күні 13.09.2013 жыл Өскемен қаласы)

Мектептің бірінші қабатында 9 сыныптық музыкалық мектеп орналасқан. Сонымен қатар, мектепте 2 спорт залбар. Оның бірі үлкен, екіншісі кіші. Қыздарға арналған 1 еңбек кабинеті де, ұлдарға 2 кабинет берілген. Ол ағашжәне металл өңдеп үйрену кабинеті. Мектептегі екі кабинет мектепке дейінгі білім беру даярлық тобына арналғанболса, енді бір кабинет толық күнді емес топқа бөлінетін шағын орталыққа арналған. Екі кабинет және рекреацияныңжарты бөлігі бірінші қабатта, топқа бөлінген толық күнді шағын орталық орналасқан, ойын бөлмесі мен тамақтанубөлмесімен жабдықталған.

Мектеп 2012 жылдың қаңтар айында білім сапасын бақылау мақсатында білім бөлімінің мемлекеттікаттестациясынан өтті. Кезекті аттестация 2017 жылы.

Мектептің жалпы алаңы 5458,3 м2, жұмыс алаңы -2986 м2, жалпы сыныптардың кабинеті 24, олардың ішінен:2-уі информатика кабинеті, 1 кабинет химия, 1 кабинет биология, 1 кабинет физика, 1-уі өзін - өзі тану пәнінеарналған кабинет. Әр кабинет интернетке қосылған моноблокпен жабдықталған. Мектеп асханасы 300 орынғаесептелген. Оқушыларды буфеттік және ыстық тамақпен қамтамасыз етеді. Мектеп кітапханасының кітап қоры да,жалпы оқулықтары мен оқырмандары да аз емес. Акт залы интернетке қосылған микрофоны бар электрондықподиум мен интерактивті тақта, проектор және жұмсақ креслолармен жабдықталған. Мектепте оқу процесі екі тілде,мемлекеттік және орыс тілдерінде жүргізіледі. Оқыту нысаны күндізгі. Оқушылар 2 ауысымда оқытылады.

МЕКТЕПТІҢ ТЕГІН ЖАЛПЫ БІЛІМ АЛУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ҚЫЗМЕТІ2015-2016 оқу жылының басында мектепте 38 шағын сынып топтамасы жинақталды, білім алушылар саны -814,

4 топ мектеп алды даярлықта - 91 тәрбиеленуші, 2 топ шағын орталықта - 53 тәрбиеленуші, 1 топ толық күндішағын орталық -25 тәрбиеленуші.

1-11 сынып оқушыларының құрамының және шағын сыныптардың санының кемуі орыс тілінде оқитынсыныптардың қысқаруына байланысты болды.

Оқушыларды жалпы білім берумен қамтамасыз ету. Мектеп бойынша аз қамтылған отбасыларының саны - 63.Көпбалалы отбасыларының (18 жасқа дейінгі 4 және одан көп балалы) саны - 36. Жетімдердің және қамқоршылардыңқамқорындағы балалардың саны - 4. Мүгедек балалардың саны - 3. Толық емес отбасыларының саны -119. Мектептіңмөлтекауданындағы 0-ден 18 жасқа дейінгі балалардың жалпы саны -1005.

КАДРЛЫҚ ПОТЕНЦИАЛ ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТТЕРМектепте оқу үрдісін 80 педагог, 4 мектепалды даярлықтың тәрбиешілері, 4 шағын орталықтың тәрбиешілері,

2 педагог психолог жүргізеді. Әрбір педагогтың лауазымы диплом бойынша мамандықтарына сәйкес келеді.Педагогикалық ұжымның еңбек қызметі ішкі тәртіптің және еңбек шартының ережелеріне бағынады.

Мектептегі педагогтардың 83-і (92%) жоғары білімді, 7 (8%) арнаулы орта білімді ұстаздар.Біліктілік санатты жоғарылатудың нәтижелерінің салыстырмалы талдамасы үш жылда жоғары санатты

педагогтардың пайызы 7 %-ға артқандығын, бірінші санатты педагогтардың 11 %-ға төмендегенін, екінші санаттыпедагогтардың 1%-ға, бейсанат педагогтардың 3 %-ға жоғарлағанын көрсетеді. Жоғары және бірінші біліктіліксанатты педагогтар жалпы педагогикалық ұжымның 54 % құрайды.

Педагогикалық ұжымның орташа жас мөлшері 37,6 жас.Деңгейлік курстан өткен ұстаздар 8 (10% ) мұғалім.

"ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫСЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ БІЛІМ БӨЛІМІ" ММ

"№3 ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕП-КЕШЕНІ" КММ

5

¹5 (12) 2016

МЕКТЕП БОЙЫНША САЛЫСТЫРМАЛЫ БІЛІМ САПАСЫ

МЕКТЕП ҰСТАЗДАРЫ МЕН ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЖЕТІСТІКТЕРІОқушылар 39 қалалық, облыстық, Республикалық олимпиадалар мен ғылыми жобалар конкурсының

жеңімпаздары.Мұғалімдер ұжымының жетістіктері"Ұшқыр ізденіспен шығармашылық шабыт - 2015" педогогикалық жобалар байқауының: облыстық кезеңі -

1 орын; Республикалық кезеңі - 2 орын орыс тілі пәні мұғалімі Жанаспаева Мейрамгуль Зарлыккановна.Технология пәні мұғалімі Ахметбаева Арайлым Каматаевнаның озық іс-тәжірибесі "Білім шыңы - білікті ұстаз

еңбегі" ҚР жинақ кітабына енгізіліп, медальмен марапатталды.І орын Республикалық байқау "ҮЗДІК әдістемелік жұмыс" мектеп директоры, тарих және география пәні мұғалімі

Ахметкалиев Нуржан Нигметоллаевич иеленді."Ақпаратты-компьютерлік технологияларды пайдалану" әдістемелік құралдарының қалалық байқау нәтижесі:

1 орын- Сейтханова Г.К., Мақсұтова А.Б., 2 орын- Камбарова А.К., Мұқатаева Қ.С.Сертификаттар иегерлері: Толеутаева Э. Т., Багдатова А.Б., Камбарова А.К., Ахметкалиев Н.Н., Ахметбаева А.К.Республикалық педагогикалық оқулардың қалалық кезеңінде Программа "Воспитания и социализации

личности учащихся в контакте национальной идеи "Мәңгілік ел"" - 2 орын Ахметкалиев Н.Н., Оспанова С.С.,Жанаспаева М.З.

Педагогикалық жоба "Математика сабағында "БжС" технологиясын қолдану арқылы оқушының білім сапасынбасқару", қалалық кезеңі - 3 орын, облыстық кезеңі - 3 орын Курмашева А.А., Смагулова А.М.

МЕКТЕПТЕГІ ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫМектептің тәрбие жұмысының мақсаты: "Үздіксіз білім беру жүйесінде мектеп жасына дейінгі балалардың, және

білім алушылардың Қазақстан Республикасының азаматтары және патриоттары ретінде қалыптасуы мен өзін өздерітанытуларына, әлеуметтенуіне, болашақ мамандық иесі болып, кәсіби, интеллектуалды және әлеуметтікшығармашылыққа жетуіне оңтайлы жағдай жасау" Мектепте "Жас жұлдыз", "Жастар шығармашылық сарайы",биологиялық орталық, № 6 кітапханамен, Затон полиция бөлімімен, "МАИ", "АҚТҚ/ЖҚТБ - ға қарсы күрес орталығы","Салауатты өмір салты" орталықтарымен бірлескен жоспарлар жасалып, жұмыстар жүргізілуде.Педагогикалықұжымның шығармашылық бойынша жұмысы педагогикалық кеңесте, директор жанындағы отырыста, сыныпжетекшілер бірлестік отырысында, әдістемелік кеңесте қаралып отырады. Тәрбие жұмысының ақпараттық -әдістемелік қамтылуы түрлі семинарлар, конференциялар, оқулар, әдістемелік ұсыныс, БАҚ көздеріне жариялауарқылы жүзеге асады. Сынып жетекшілерге әдістемелік көмек ретінде шығарылған: "Тәрбие жұмыстарыныңбағыттарына қатысты мемлекеттік нормативтік - құқықтық құжаттар мен ережелер", "Білім беру жүйесінде балақұқығын қамтамасыз ету және қылмыс жасаудың алдын алу", "Қазіргі білім беру мекемелерінде рухани -адамгершілікке тәрбиелеудің өзекті мәселелері және жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде тәрбие үдерісінжүзеге асыру", "Білім беру ұйымдарында әлеуметтік - тұрмыстық зорлық - зомбылықтың алдын алу", "Рухани -адамгершілікті тәрбие - баланың үйлесімді дамуының негізі", "Білім беру ұйымының тәрбие үдерісін басқару","Төтенше жағдайлардағы оқушылардың қауіпсіз мінез - құлық дағдылары мен қауіпсіздік мәдениетін қалыптастыру","Қазақстан Республикасы білім беру мекемелерінде тәрбие жұмысының негізгі бағыттарын жүзеге асыру","Бейәлеуметтік мінез - құлықты оқушылармен алдын алу жұмыстарын басқару негіздері", "Қазақстан Республикасыүздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие тұжырымдамасын жүзеге асыру мәселелері" құрал, нұсқауларды сыныпжетекшілер негізге ала жұмыс жасайды. Тәрбие үдерісінде дәстүрлі әдіс-тәсілдермен қатар жаңа технологиялартиімді қолданылады. Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 25 жылдығына орай жеке жоспар құрылып, соныңнегізінде түрлі іс - шаралар өткізілуде. Мектепте ата - аналармен тығыз байланыста жұмыс істеу жақсы жолғақойылып, ата - аналар кеңесі жоспар бойынша жұмыс атқарады. Жылына үш рет жалпы ата - аналар жиналысы,тоқсанына бір рет сыныптарда ата - аналар жиналысы өтеді. Мектептегі барлық іс - шараларға мектеп ата - аналарыбелсене қатысады. Атап айтқанда "Алтын күз" мерекесі, "Тәуелсіздік - тұғырым", "Кел, жаңа жыл", "Ұлыстың Ұлыкүні!" мерекесі т.б. іс - шаралар. Мектеп ұстаздары ұрпақ тәрбиесіне, оның ішінде қыз бала тәрбиесін алдыңғыорынға қойып, ата - ананың сенімінен шығуға тырысуда. Оның бір айқын дәлелі мектепте 2011 - 2012 оқу жылынанбастап қыздар клубы "Қызғалдақтар" және ұлдар клубы "Сарбаздар" құрылып, клуб жетекшілерінің басқаруыменжұмыс істеуде. Осы клуб мүшесіндегі оқушыларды, қыз бала мен ұл бала бойына тән қасиеттерді сіңіре отырыптөмендегідей тақырыптарда "Сегіз қырлы, бір сырлы", "Сайыпқыран сарбаздар", "Қыз өссе елдің көркі", "Инабаттылық,

6

¹5 (12) 2016

сыпайылық, әдептілік бір қазақ қызының бойында" атты іс - шаралар өтуде. Мектепте "Жас Ұлан, Жас Қыран"бірыңғай балалар мен жасөспірімдердің өзін - өзі басқару ұйымы жұмыс жасайды. Ұйымның оқу жылына арналғанжұмыс жоспары жасалып, бекітілген. Биылғы оқу жылында мектеп президенті болып 9 "В" сынып оқушысы ЖакуповРасул сайланды. Президентке "Оқу" , "Тәртіп" , "Денсаулық" , "Мәдениет" , "Заңгер" министрліктері көмекшілікетеді. "Жас Ұлан, Жас Қыран" ұйымына барлығы 2-10 сыныптар (330 оқушы) кіреді. Ұйымның өз ұрандары,заңдары, ұстанымдары жыл басынан қабылданған. Олар мектеп кезекшілігін ұйымдастыру және қадағалау,оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру, мерекелік іс-шараларға қабырға газеттерінің жарыққа шығуын қадағалайды.Мектепте I-II ауысым бойынша сынып жетекшілерінің әдістемелік бірлестігі жұмыс жасайды. Олардың басшылары:Г.Т. Құдайберген, Г.Д. Исбаева. Сынып жетекшілерінің әдістемелік бірлестіктерінің отырыс жоспарлары құрылып,соның негізінде жылына төрт отырыс өткізіледі. Сынып жетекшілері "Үздік сынып жетекші папкасы", "Үздік сыныппортфолиосы" "Екі жұлдыз", "Ашық есік күні", "Әдістемелік күн" т.б. әр түрлі іс - шаралар өткізді.

Мектепте 19 тәрбиелік үйірме мен 7 спорттық секция жұмыс жасайды. Әр үйірме, секциялардың оқу жылынажұмыс жоспарлары жасалып, жүйелі жұмыстар жүргізілуде.

Оқушылардың халықаралық, республикалық, облыстық, қалалық, спорттық жарыстар мен конкурстарғақатысу көрсеткіші.

Қалалық Облыстық Республикалық Халықаралық

2014-2015 2015-2016 2014-2015 2015-2016 2014-2015 2015-2016 2014-2015 2015-2016

35 42 22 25 8 13 3 7

Мектепте тәрбие жұмысының негізгі бағыттарының бірі, балалар мен жеткіншектер арасындағы құқықбұзушылық,қылмыскерлік және қадағалаусыздықтың алдын алу жөніндегі жұмыс болып табылады. Ата - аналар комитетімүшелерімен бірлесіп айына 1 рет рейд ұйымдастырылады. Оқушылардың сабаққа қатысуы күнделікті бақылауғаалынған. Оқушылардың құқықтық мәдениетінің қалыптасуына үлкен үлес қосушы - мектеп инспекторы ЖұлдызТоқтарқызы ата - аналар, оқушылар, сынып жетекшілерімен үнемі тығыз байланыста болып, туындап жатқанмәселелерді дер кезінде шешіп отырады. Сонымен қатар, мектеп психологы да ата - аналармен, сыныпжетекшілерімен үнемі байланыста болып, оқушылармен әңгімелер, тренинг, тест, сауалнамалар өткізіп отырады.Мектепте салауатты өмір салтын ұстануға ерекше көңіл бөлінеді. Тәрбиелік іс - шаралар "Денсаулық"бағдарламасына, жалпы мектепішілік тәрбие жоспарына сәйкес жүргізіледі. Жасөспірімдердің салауатты өмірсалтын сақтау қажеттігі, жеке денсаулық жағдайымен ерекшелігі туралы білімдерін, психологиялық, әлеуметтікжәне рухани байлықтармен біртұтастығы және денсаулықты сақтау әдістері туралы түсініктерін қалыптастырумақсатында "Сенің өмірге құқығың", "Барлық әлем сен үшін", "Адам саулығы, қоғам саулығы" тақырыптары бойыншаәңгімелер, ашық тәрбие сабағаттары, әртүрлі спорттық сайыстар өткізіледі.

ЖҚТҚ - АҚТЖ - ға қарсы іс - шаралар өткізу мектептің дәстүріне айналған. Нашақорлық және психотроптыққолданумен күрес жүргізу шараларына ерекше көңіл бөлінеді.Денсаулықтағы ахуалдарды анықтауға байланыстыжұмыстар үнемі өткізіліп отырады, осыған байланысты дәрігер мамандармен кездесу ұйымдастырылады. Жылынабір рет денсаулық күні өткізіледі. Ата - аналардың қатысуымен "Әкем, шешем және мен", "Көңілді старт" ойындарыдәстүрлі өткізіліп тұрады. Мектепте психологиялық қызмет өз жұмысын атқарады. Мектеп пен ата - ана арасындағыбайланыстарды нығайту үшін мектеп педагог - психологтары сынып жетекшілермен бірлесе отырып, ата-аналаржиналыстары ұйымдастырлып, ата-аналарға түзету - дамыту жұмыстары, тенингтер , психолог сағаты өткізіледі.Бала психикасының дамуындағы түрлі сатыларға тоқталып, бала үшін ата-ананың ролінің қаншалықты маңыздыекенін, ата-анамен бала арасындағы қарым- қатынас бала психологиясын жас ерекшелігіне байланысты әсерететіндігі туралы педагогика-психологиялық кеңестер беріліп отырады .Педагог - психологтың ата- анамен бірлесеотырып өткізілген іс шаралары: "1 сынып оқушыларында кездесетін қиыншылықтар", "Балаңыз 1 сыныпқа барады","Тәрбие басы -тал бесік ", "Бала -біздің болашағымыз ", "Алғашқы ұстаз - ата-ана", " Қоғамдағы өзекті мәселе -суицид" , "Өмірге жағымды көзқарасты қалыптастыру", "Ұяда не көрсе...", "Бала тәрбиесі- баршамызға ортақ", "Ата-аналар назарына ҰБТ-ге психологиялық дайындықты қамтамасыз ету", ата -аналар назарына "Жеткіншектергеалаңдаушылық туғызатын мәселелер" атты оқушылармен және ата-аналармен психологиялық тренингтер, түзетужұмыстары , психоағартушылық , жекелей кеңес, сауалнамалар, тесттер т.б.

Психологиялық күйзеліске ұшырау, балалар мен жасөспірімдер арасында өзіне - өзі қол жұмсау іс-әрекеттерінболдырмау мақсатында жүйелі жұмыстар жүргізілуде. Оқушылардың өмірге деген саналы көзқарастарынқалыптастыру, өмірге ғашық ету, өмір сүрудің маңыздылығын түсіндіру мақсатында "Өміріміз күн сияқты шуақты "атты әр түрлі іс-шаралар жүргізілуде. Мектеп мұғалімдерімен педагогикалық кеңестерде, отырыстарда "суицид"мәселесі үнемі қаралып, ортада талқыланып , түрлі ұсыныстар мен кеңестер беріліп отырады. Сонымен қатарата-аналар жиналыстарында бала психикасының дамуындағы түрлі сатыларға тоқталып, бала үшін ата-ананыңрөлінің қаншалықты маңызды екені айтылып, педагогика-психологиялық кеңестер беріліп отырады.

Президентіміз Н.Назарбаевтың: "Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елгеайналуымыз керек. Сондай-ақ балаларымыздың, жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығынада зор көңіл бөлу қажет. Балаларымыз қазіргі заманға бейімделген болуы үшін бұл аса маңызды" деп көрсеткеніндейеліміздің болашағы үшін шәкірттерімізді тәрбиелеуде өз үлесімізді қоса бермекпіз.

7

¹5 (12) 2016

Берілген мақалада Семей қ. №3 орта мектебінің 2015-2020жылдарға арналған даму бағдарламасы берілген.

В данной статье представлена Программа развитиясредней общеобразовательной школы №3 города Семей на2015-2020 годы.

This article presents the development program of secondary school№3 of Semey city for 2015-2020.

директор КГУ "СОШК №3"г.Семей

АХМЕТКАЛИЕВ НУРЖАННИГМЕТОЛЛАЕВИЧ

1. ПАСПОРТ ПРОГРАММЫ РАЗВИТИЯ ШКОЛЫПолное наименование Программы: Программа

развития КГУ "СОШК №3" ГУ "Отдел образованияг.Семей ВКО" на 2015-2020годы.

Миссия: Успех и здоровое будущее каждому ребенку.Видение: Фомирование образовательного

пространства школы, обеспечивающего оптимальныеусловия для развития и самореализации всехучастников и целостного образовательного процесса.

Основания для разработки Программы:- Создание организационно-экономических

механизмов для эффективного использованияимеющихся ресурсов;

- Повышение качества образования на основеобновления его структуры, содержания и технологийобучения с учетом ГОСО;

- Повышение уровня компетентности педагогическихкадров новой формации;

- Предоставление равных условий учащимся с учетоминдивидуальных образовательных траекторий,способствующих успешной социализации детей сразными стартовыми возможностями.

Период и этапы реализации Программы:І этап (2015-2016 гг.) Аналитико-моделирующийІІ этап (2016-2019гг.) Модернизационно-

деятельностныйІІІ этап (2019-2020 гг.) Этап полной реализацииЦель Программы:В период реализации Программы создать условия для

получения качественного образования каждымребенком при разных стартовых возможностях сиспользованием инновационных технологий, с учетомкадрового потенциала, при ценностном отношении кздоровью обеспечивающие удовлетворенностьучащихся, их родителей, социума условиями ирезультатами обучения и воспитания.

Основные задачи, мероприятия Программы:- Создание благоприятных педагогических условий,

обеспечивающих становление личности в соответствиисо стратегическими направлениями модернизацииобразования, ведущего к обогащению творческойиндивидуальности учащихся;

- Разработка индивидуальных траекторий развития,расширяющих возможности развития "разного ученика"

- Создание воспитывающего образовательногопространства для саморазвития, самореализации и

ПРОГРАММА РАЗВИТИЯКГУ "СОШК №3" ГУ "ОТДЕЛ ОБРАЗОВАНИЯ Г.СЕМЕЙ ВКО"

НА 2015-2020 ГОДЫуспешной социализации учащихся;

- Внедрение новых образовательных технологий ипринципов организации образовательного процесса,обеспечивающих реализацию новых моделей исодержания образования, в том числе с использованиемсовременных информационно-коммуникационныхтехнологий;

- Создание комфортных условий черезздоровьесберегающие технологии: при организацииобразования и образовательной инфраструктуры;

- Развитие и совершенствование материальной базыобразовательного учреждения.

- Реализация возможностей образовательногоучреждения как ресурсного центра в области управлениягосударственным образовательным учреждением.

Ожидаемые конечные результаты, важнейшиецелевые показатели:

- Создание информационно насыщенной среды,способствующей получению образования,соответствующего ГОСО с учетом социальных запросови потребностей личности;

- Обеспечение учащихся независимо от их стартовыхвозможностей высоким уровнем знаний, приодновременно широкой общекультурной подготовке;

- Целенаправленная реализация профессиональныхвозможностей педагогов;

- Обновление материально-технической базы;- Создание механизмов управления, в результате

деятельности которых территория образовательногоучреждения станет территорией высокого качестваобразования и здорового образа жизни детей иподростков.

Электронная почта школы: [email protected]Постановление об утверждении Программы:Решение Педагогического совета школы №6 от

31.03.2015 г Система организации контроля завыполнением Программы:

- Анализ результативности внедрения Программы иэкспертиза реализации подпрограмм на основемониторинга;

- Обсуждение результатов: анализ на заседаниях МО,семинарах, научно-практических конференциях;

- Творческие отчеты. Создание реестраапробированных подпрограмм.

2. ВВЕДЕНИЕОбразование - стратегический ресурс, формирующий

Ïðîãðàììû ðàçâèòèÿ øêîëû

8

¹5 (12) 2016

интеллектуальный капитал страны. Этим обусловлено определение образования в качестве одного из важнейшихприоритетов государственной политики во всех стратегиях развития Казахстана. В Послании народу Казахстана"Нурлы жол - путь в будущее" Президент Н.А.Назарбаев еще раз обозначил образование как одно из приоритетныхнаправлений работы по вхождению страны в число 30-ти самых развитых стран мира.

В этом контексте возрастает роль и значение современной системы образования, показатель развития, которыйвыступает критерием уровня общественного развития и составляет основу нового качества жизни общества, являясьважнейшим фактором и базой экономической мощи и национальной безопасности страны, определяя ее место вмировом сообществе. В соответствии с главными задачами, поставленными в документах по развитию системыобразования в Республике Казахстан , КГУ "СОШК№3" определяет перспективы развития как учреждение, решающеезадачи дальнейшего улучшения качества образования в условиях его модернизации и информатизации, поискановых форм и методов образовательной деятельности, выполнения требований государственных стандартов,развития государственно-общественного управления и улучшения материально- технической базы образовательногоучреждения.

3. НОРМАТИВНОЕ ОБЕСПЕЧЕНИЕ ПРОГРАММЫ1. Конституция Республики Казахстан2. Конвенция о правах ребенка3. Государственный общеобязательный стандарт начального, основного среднего, общего среднего образования

Республики Казахстан4. Закон Республики Казахстан "Об образовании"5. Государственная программа развития образования Республики Казахстан на 2011-2020 годы6. Устав КГУ " СОШК №3" ГУ "Отдел образования г.Семей ВКО"4. ПРОБЛЕМНО-ИНФОРМАЦИОННЫЙ АНАЛИЗ СОСТОЯНИЯ ШКОЛЫ.Разнообразие деятельности школы может быть проанализировано следующим образом

Н ап ра вле ние д ея те льно сти

Р е зул ьтатив ность В ы я в ле нны е п ро б лем ы

О б ес пе чени е д оступ ности каче ственно го об р азов ани я, ор гани зац и я У В П

П р ед оставл ени е в озм о ж но сти п ол учения о б ра зо ва ния в ра зл ичны х ф о рм ах п о пр огра м м ам Г О С О А на ли з ра б оты .

Н ео б ъ екти вна я оц е нка р од ите ля м и возм ож нос те й и с п особ но стей св оих д ете й ; 7 % уча щ ихс я исп ы ты ваю т трудно сти в ос вое нии п ро грам м на ур ов не Г О С О . Д о ля учас тия уча щ ихс я ш кол ы в п р ое ктной де я те льности низка . Н ал ичи е де те й и з м ал ооб е сп е ченны х се м е й с ос тавл я ет 14 % от о б щ его чи сл а о б учаю щ и хс я.

И сп ол ьзо вани е со вре м е нны х об р азов ате льны х те хнол огий

П о вы ш ение об разов ательной м о ти ва ц ии, эф ф е ктив ное до стиж ение ц ели о б разо ва тел ьны х п ро гр ам м , п ре вра щ ени е п роц ес са ос вое ни я знани й в л ичнос тно -зна чи м ы й и ус п еш ны й через п ри м е нени е р азно об р азны х ви до в инно ва ци онны х об ра зо ва тельны х те хно ло гий , п озво ля ю щ и х ре ал изо вать и де и ком пе тентнос тного п о дход а .

Н ед ос таточны е исп ол ьзов ани е в озм о ж нос те й дис та нц ионно го о б уче ния учас тни ко в о б ра зов ател ьного п р оц есс а : уча щ и хся , ро ди те ле й, учител ей.

В некла ссна я д ея те льно сть и ор гани зац и я д оп ол нител ьно го об р азов ани я

П р ио б щ е ние учащ ихся к и зуче нию тр ад иц ий и культур ы на родов Ка за хстана . В кл ю че ние уча щ и хс я ш ко лы в с оц и ал ьную п р акти ку и об щ ес тв енно зна чим ую де я те льнос ть с уче то м генд ерны х ос об е нно стей чер ез э ф ф екти вно е ис п ользо ва ние в осп и тател ьны х те хно ло гий (с истем а ш кол ьны х п ра зд ни ков ). Д оп о лни тел ьное п ро ф есс ио на льно е о б ра зо вание в м узы ка льной ш ко ле п ри КГ У «С О Ш К№ 3 ».

Н ед ос таточно е исп ол ьзов ание с ов ре м енны х во зм о ж но стей , в том чи сл е инте рне т-те хно ло ги й для о б щ е ния с о с ве рстникам и. Н ед ос таточно е исп ол ьзов ание с п ектра д оп ол нительно го о б ра зов ани я в о б ра зо ва тел ьно м учр еж дени и, ор ие нтац и я р од ите ле й на вне ш ко льное д оп о лнител ьное об р азовани е .

С охр ане ние ф изичес кого и п си хо ло ги чес кого зд ор ов ья . Б е зоп а сно сть учас тни ко в об р азов ате льно го п ро ц есса

И с п ол ьзова ние здо ров ье- сб е ре га ю щ и х техно ло ги й , сп ос об ствую щ и х улучш е нию эм оц и она льного и пси хи чес кого са м очувс тв ия ш кол ьников , сни ж е нию тра вм атизм а. В е де ние здо ров ого об ра за ж и зни я вл я ется норм ой для бо льш и нств а учащ ихся .

О тс утстви е вр ед ны х п р ив ы че к не я в ля е тс я но рм о й ж изни дл я в се х уча щ и хся (куре ние в не ш ко лы в о в неуро чное в ре м я ).

У п равл ени е ш кол ой У п р авл ение основ ано на п р инц и п ах де м о кр ати зм а . У ча сти е в уп ра влени и ш кол ой ро ди тел ьской об щ естве нно сти и де тс ко го с ам о уп ра вл ени я .

Н езначител ьна ро ль П оп е чите льско го со ве та в уп р авл ени и ш кол ой .

Р азв итие м атер иал ьно -те хниче ской ба зы

П о дд ер ж ани е и ра зв итие М Т Б ш ко лы в с ос тоя нии со отв етствую щ е м но рм ам С а н П и Н .

П ос то янно возрас та ю щ ие п о тре б нос ти в с ов ер ш енство ва нии М ТБ ш ко лы . Н ед ос таточно е ф ина нси ро вание .


9

¹5 (12) 2016

Таким образом, анализ состояния школы показывает следующее.Сильные стороны:- Равные стартовые возможности в получении качественного образования всех детей;- Использование здоровьесберегающих технологий, способствующих улучшению эмоционального,

психологического самочувствия школьника;- Квалификационная компетентность педагогического коллектива (53 % педагогов школы имеют первую и

высшую квалификационную категорию);- Наличие группы творчески мыслящих и сертифицированных учителей (14%);- Система дополнительного образования подкреплена наличием музыкальной школы и детским оздоровительным

лагерем;-55% учащихся участвуют в исследовательской деятельности. Ежегодно растет количество призеров олимпиады

и научных проектов по основам наук;Слабые стороны:- Низкая мотивация учебной деятельности большой группы учащихся и слабая сформированность ключевых

умений и навыков учебного труда;- Отсутствие вредных привычек не является нормой жизни для всех учащихся (курение вне школы);- Доля педагогов имеющих недостаточный педагогический опыт и педагогический стаж (25 % от общего количества

педагогов);- Низкий процент учителей прошедших уровневые курсы -14%;- Отсутсвие опытных учителей по математике, физике и информатике;- Не реализуются индивидуальные программы обучения;- Пассивность в работе ученического самоуправления;- Незначительное участие в управлении школы родительской общественности.5. КОНЦЕПЦИЯ РАЗВИТИЯ ШКОЛЫ ДО 2020 ГОДАВ результате проблемно-ориентационного анализа состояния школы выделены следующие направления

обновления школьной жизни:- Обеспечение доступности качественного образования для всех учащихся, независимо от их стартовых

возможностей;- Совершенствование кадрового потенциала;- Сохранение и укрепление здоровья школьников;- Совершенствование школьной инфраструктуры.Для реализации обновления школа ставит перед собой следующие основные задачи:- Создание общих условий для повышения качества образования;- Повышение уровня профессиональной подготовки и квалификации педагогических кадров обеспечивающих

образовательный процесс;- Дальнейшее развитие и обновление организационно-управленческих механизмов;- Повышение эффективности процессов управления, образования, воспитания и социализации путем широкого

использования ИКТ на основе мониторинга;- Научно -методологическое совершенствование содержания учебных планов, технологий, методик, методов и

способов обучения, воспитания, развития и социализации учащихся на всех ступенях обучения.Реализация вышеперечисленных задач строится на следующих принципах:гуманизм; индивидуализация; системность; пролонгированность;гармонизация; открытость; созидательность.6. ЭТАПЫ ПЕРЕХОДА ШКОЛЫ К ОБНОВЛЕННОМУ СОСТОЯНИЮІ этап (2015-2016гг.) Аналитико-моделирующий.Цель: проведение аналитической и диагностической работы, утверждение Программы развития, разработка

проекта модели образования.Ожидаемый результат:Разработанный план мероприятий по реализации Программы развития школы.Усовершенствованный учебный план на основе проведенного анализа.Разработана программа инновационной деятельности.Диагностические материалы.ІІ этап (2016-2019 гг.) Модернизационно-деятельностный.Цель: реализация Программы развития школы, ведущих целевых программ и подпрограмм.Ожидаемый результат:Организация УВП в соответствии с усовершенствованным учебным планом, с использованием инновационных,

в том числе и ИКТ технологий.Рост компетенции педагогических кадров, уровня их профессионализма, удовлетворение их потребности в

постоянном профессиональном росте.Обеспечение возможности развития и самосовершенствования, самореализации и социализации каждого ученика.Повышение личной уверенности каждого участника образовательного процесса за счет функционирования

психологической службы и эффективности применения современных образовательных и воспитательныхтехнологий.

Использование МТБ в соответствии с потребностями школы и современными требованиями к организацииобразовательного процесса.

ІІІ этап (2019-2020 гг.) Этап полной реализацииЦель: завершение работы по реализации Программы развития школы, распространение опыта работы,

разработка нового стратегического плана развития.Ожидаемый результат:Создание современной информационно-насыщенной образовательной среды с широким применением

инновационных технологий, обеспечивающих качественные изменения в организации, содержании образовательногопроцесса, характере результатов обучения.

Разработка нового стратегического плана развития школы.


10

¹5 (12) 2016

7. НАПРАВЛЕНИЯ ПРОГРАММЫ РАЗВИТИЯ ШКОЛЫ.7.1 Подпрограмма № 1. "Доступность и качество образования".7.2 Подпрограмма №2. "Здоровый ребенок - здоровая нация".7.3 Подпрограмма №3. "Компетентность педагога - путь к успеху ученика".7.4 Подпрограмма №4 "Лучшие из лучших".7.5 Подпрограмма №5. "Диалог".7.6 Подпрограмма №6. "Грамотное управление - путь к успеху образовательного учреждения".8. ОБЪЕМ И ИСТОЧНИКИ ФИНАНСИРОВАНИЯ ПРОГРАММЫРесурсное обеспечение реализации программыУчреждение обеспечено кадровыми, методическими, материально-техническими и финансовыми ресурсами,

необходимыми для реализации Программы.Объем и источники финансирования ПрограммыБюджетное и внебюджетное финансирование, дополнительные платные образовательные услуги, добровольные

пожертвования родителей и спонсорская помощь9. КРИТЕРИИ ЭФФЕКТИВНОСТИ РЕАЛИЗАЦИИ ПРОГРАММЫ- соответствие Программы развития школы Государственной Программы развития образования Республики

Казахстан на 2011-2020 годы,- соответствие показателей результативности целям Программы развития,- соответствие образовательных технологий идеям компетентностного подхода,- рост личностных достижений всех субъектов образовательного процесса,- соответствие материально-технической базы требованиям Программы развития и модернизации образования,- удовлетворенность всех участников образовательного процесса уровнем и качеством образовательных услуг,- динамика состояния здоровья обучающихся,- сочетание принципов единоначалия и самоуправления.


11

¹5 (12) 2016

директорКГУ "СОШК №3"

г.Семей

АХМЕТКАЛИЕВНУРЖАН

НИГМЕТОЛЛАЕВИЧ

Нормативно- правовое обеспечение Программы:1. Закон "Об образовании".2.Государственный общеобязательный стандарт

среднего образования (начального, основного среднего,общего среднего образования), утвержденныйпостановлением Правительства РК от 23 августа 2012года №1080 (ГОСО РК 1.4.002-2012).

3. "Государственная программа развития образованияРеспублики Казахстан на 2011-2020 годы".

Перечень подпрограмм:"Мой мир: Я - ученик и личность". Проект "Успешное

чтение", "Мир правовых знаний""Мир семьи", "Мир здоровья", "Мир профессий"Цели и задачи:Создать условия для воспитания, социально-

педагогической поддержки становления и развитиявысоконравственного, ответственного, творческого,инициативного, компетентного гражданинаКазахстана в контексте национальной идеи "МәңгілікЕл".

- Формирование базовых ценностей у учащихсяшколы, в контексте национальной идеи "Мәңгілік Ел".

- Формирование социально активной личности,способной к принятию самостоятельных решений, ксмене социальных и экономических ролей в условияхпостоянно меняющегося общества.

- Формирование мотивации к активному иответственному участию в общественной жизни школыи социума, на основе социального проектирования.

- Создание условий для укрепления здоровьяучащихся, профилактики ЗОЖ.

- Развитие системы детского самоуправления.- Сотрудничество с родительской общественностью.Сроки реализации: 2016-2021 г.г.Ожидаемые результаты:Высокий уровень воспитанности личности,

выявляемый на основе определенного набора качеств,соответствующих социальным требованиям, в контекстенациональной идеи "Мәңгілік Ел".

Создание личностного образа и приобретениеличностного опыта:

- личностный образ (параметры: сформированностьбазовой культуры личности, ценностно-смысловоевосприятие мира, стремление к ЗОЖ, осмысленностьпоступков и осознанность действий);

заместительдиректора по

УМР КГУ "СОШК№3"

ОСПАНОВАСВЕТЛАНА

САГИДОЛЛАЕВНА

ПРОГРАММА ВОСПИТАНИЯ И СОЦИАЛИЗАЦИИ ЛИЧНОСТИУЧАЩИХСЯ В КОНТЕКСТЕ НАЦИОНАЛЬНОЙ ИДЕИ

"МӘҢГІЛІК ЕЛ"- личностный опыт (параметры: ключевые

компетенции; способность к самоактуализации,самоорганизации внутреннего потенциала;саморефлексии, саморегуляция поведения,профессиональные ориентиры)

Показателем эффективности образовательно-воспитательного процесса является положительнаядинамика личностного роста учащихся, отсутствиеправонарушений, сокращение группы "риска", активноеучастие в проектных, исследовательских работахразличного уровня, действующих программахвоспитания.

Деятельность системы детского самоуправления.Создание информационного банка материалов по

воспитательной работе, публикация методическихматериалов учителей, участие в региональныхконкурсах, акциях.

Активная позиция родителей в воспитании исоциализации школьников.

Система контроля: Контроль за реализацией Программы осуществляется

в установленном администрацией школы порядкесовместно с координаторами подпрограмм.

ПОЯСНИТЕЛЬНАЯ ЗАПИСКАВ Плане нации "100 шагов по реализации пяти

институциональных реформ" 85-й и 89-й шагипосвящены идее Мәңгілік Ел. Четко поставлены задачипо созданию проекта Патриотического акта и внедренияценностей Мәңгілік Ел в действующие учебныепрограммы школьного образования. Сегодня мыподошли к тому, что национальная идея Мәңгілік Елпроникает во все сферы повседневной жизни.Фундамент её должен быть заложен в школе. В рамкахреализации этой идеи необходимо целенаправленновести воспитательную и образовательную работу вшколе.

Программа воспитания и социализации направленана формирование пространства для духовно-нравственного развития школьников на основе ихприобщения к национальным ценностям, ценностямсемьи, своей этнической, конфессиональной,социальной группы, общечеловеческим ценностям вконтексте формирования у них идентичностигражданина Казахстана.

ЖАНАСПАЕВАМЕЙРАМГУЛЬ

ЗАРЛЫККАНОВНАучитель русского

языка илитературы КГУ

"СОШК №3"

Берілген мақалада Семей қ.№3 орта мектебінің оқушы-ларды тәрбиелеу мен әлеу-меттендіру бағдарламасыұсынылған..

В данной статье представ-лена Программа воспитанияи социализации учащихсясредней школы №3 г.Семей.

This article presents the pro-gram of education and socializa-tion of pupils of secondary school№3 of Semey city.


12

¹5 (12) 2016

Цель программы - создать условия для воспитания,социально-педагогической поддержки становления иразвития высоконравственного, ответственного,творческого, инициативного, компетентного гражданинаКазахстана в контексте национальной идеи "Мәңгілік Ел".

Формирование социально активной личности в КГУ"СОШК №3" происходит в условиях сложившейся учебно- воспитательной системы, в основе которой лежатпедагогические идеи, ориентированные на базовыенациональные ценности. Важным аспектомформирования личности школьников должно статьпретворение национальной идеи "Мәңгілік Ел".

Актуальность: Если оглянуться и просто посмотретьвокруг себя, то мы увидим, что кругом идет конкурентнаяборьба за власть, за обладание местом в обществе, вучебном учреждении, за территорию, за свободу.Кажется, так было всегда, но в период глобальнойреформации общества острота этой борьбы возрастаетмногократно.

Растут требования к выпускникам, которые должныбыть подготовлены к новым рыночным отношениям:социально защищенные; нравственно стойкие;социально закаленные, против всякого рода соблазнов;имеющие знания на уровне современной науки итехники; здоровые физически и психически; и главное,имеющие социальный опыт самостоятельного принятиярешений, делающие выбор поведения, профессии,партнеров, ценностей и т.д.

Положение детей и подростков в настоящее времятревожно:

- Снижение интереса к учебе- Самоустранение родителей от воспитания в ряде

семей- Недостаточное предложение бесплатного досуга- Проблема трудоустройстваСтало очевидным, решение проблемы - в программно-

целевом объединении усилий семьи, школы иучреждений дополнительного образования и детскихобщественных организаций.

Сегодня главным социальным институтом для ребенкаявляется интеграция деятельности школы и учрежденийдополнительного образования.

Поэтому именно она должна предложить системуосвоения социального опыта, систему социализацииличности.

Главной ценностью является Человек- личностьшкольника.

Учебно - воспитательный процесс в школе направленне только на формирование предметных знаний, но ина воспитание личностных качеств школьников, наразвитие их творческих способностей и формированиеоснов социально ответственного поведения в обществеи в семье. Особое внимание в программе акцентированона аспектах социализации личности. Понятие"социализация" связано с такими понятиями, как"воспитание", "обучение", "развитие личности".Социализация школьников осуществляется на всехступенях обучения. Социальный опыт учащиесяприобретают в результате реализации образовательныхи воспитательных программ, в результате приобретенияопыта общения в молодежной, социальной,внешкольной среде.

Степенью новизны для обучающихся "Программывоспитания и социализации учащихся" является работаследующих подпрограмм, направленных на развитиепродуктивных способов деятельности и основанных напринципах научности, практикоориентированности:

Духовно- нравственное воспитание: "Мой мир: Я -ученик и личность", проект "Успешное чтение"

Семья - важнейший институт социализации: "Мирсемьи"

Физическое воспитание и ЗОЖ:"Мир здоровья"Гражданско - правовое, патриотическое воспитание,

как фактор социализации: "Мир правовых знаний"Профессиональная социализация: "Мир

профессий" - интеграция с ДМШ и областным детскимбиологическим центром.

Ведущей целью профориентации сегодня являетсяформирование у учащихся способности выбирать сферупрофессиональной деятельности, оптимальносоответствующую личностным особенностям и запросамрынка.

Для организации и полноценного функционированияучебно - воспитательного процесса требуютсясогласованные усилия многих субъектов: классныхруководителей, учителей-предметников, учителей посамопознанию, психологов, родителей.

Формы организации учебно-воспитательнойработы в соответствии с возрастными особен-ностями учащихся:

- урочная деятельность;- внеурочная занятость (организация досуга);- социальное проектирование;- НПК;- экскурсии, лекции, семинары-практикумы, тренинги,

деловые игры, презентации;- мониторинг, диагностика;- сотрудничество с образовательными учреждениями,

организациями дополнительного образования,общественными организациями.

Программа предполагает преемственностьсодержания, форм и методов организации учебно-воспитательной деятельности школьников на всехступенях обучения.

Управление воспитательной системой школыосуществляется через структурные компоненты: классы,кружки, секции, методическое объединение классныхруководителей, предметные методические объединения,родительский комитет.

Программа является ориентиром для составленияпланов воспитательной работы, индивидуальныхрабочих программ по воспитанию.

Этапы реализации программы2016-2017 учебный год - диагностический этап -выявляет основные

проблемы, которые в данных условиях необходиморешать с помощью программы.

- организационно-подготовительный - разработкасодержания подпрограмм, методическое оснащениепрограммы (Приложение 1,2,3,4)

2017-2020 учебный год- практический этап - реализация подпрограмм,

социальное проектирование, составлениеиндивидуальных программ воспитательной работы,мониторинг социального педагога и психолога, динамикадостижений учащихся в области обучения и воспитания;участие в различных воспитательных, социальныхпрограммах различного уровня; деятельностьметодических объединений"; сотрудничество сродительской общественностью.

2020-2021 учебный год- обобщающий этап- подведение результатов работы

ПРОГРАММЫ; анализ деятельности системы детскогосамоуправления, обработка результатов мониторинговразличных специалистов, служб и классныхруководителей; обобщение опыта учителей в различныхконкурсных мероприятиях; создание материалов дляпечатных и электронных изданий.

Работа ПРОГРАММЫ предполагает формированиеновой модели ученика, выпускника школы.

МОДЕЛЬ ВЫПУСКНИКА КГУ "СОШК №3"


13

¹5 (12) 2016

Требования к уровню учебно-воспитательных достижений учащихсяВ соответствии с поставленными целями и задачами воспитания определены критерии и показатели

эффективности учебно-воспитательной системы:

ЛИТЕРАТУРА

Алоева М.А. Бейсова В.Е. "Настольная книга современного классного руководителя, 5-8 классы", Ростов- на -Дону. "Феникс", 2006.Галкина Т.И. 2Организация и содержание методической работы в современной школе" Ростов- на - Дону. "Феникс", 2007.Гуткина Л.Д. "Планирование и организация воспитательной работы в школе", Москва, 2003Ковалько В.И. "Здоровьесберегающие технологии: школьники и компьютер" ООО "ВАКО", 2007.Мирошниченко Т.А. "Семья и школа: грани сотрудничества". Вологорад.2009.Плинер Я.Г., Бухвалов В.А. "Воспитание личности в коллективе", Москва, 2000.Селевко Г.С. "Педагогические технологии", 2006Серова Т.И. Григорьевская Н.Н. "Формы и методы работы классного руководителя с родителями", Барнаул: САМИ, 2006.Сизанов А.Н., Хриптович В.А "Модульный курс профилактики курения 5-11 классы", Москва, "ВАКО", 2004эСозонов В.П. "Организация воспитательной работы в классе" Педагогический поиск, 2000.Степанов Е.Н. "Моделирование воспитательной системы школы", 2008"Школьные технологии", 2004 №1Гавров С.Н., Никандров Н.Д. Образование в процессе социализации личности // Вестник УРАО. - 2008. - № 5. - С. 21-29.2.Гуляихин В.Н., Галкин А.П., Васильева Е.Н. Молодежные и детские объединения как субъекты вторичнойсоциализации: опыт регионального исследования // СоцИс. - 2012. - № 6. - С. 127-132.3. Загайнова В.И. Повышение квалификации педагогов дополнительного образования// Қосымша білім және тәрбие.Внешкольник Казахстана.-2006№-№5-с.25-2

Критерии

Показатели

Сформированность познавательного потенциала личности учащегося.

1. Освоение образовательной программы. 2. Развитие мышления.

3. Познавательная активность. 4. Сформированность учебной деятельности.

Сформированность нравственного потенциала личности учащегося.

1. Нравственная направленность личности. 2. Сформированность отношений ребенка

к Родине, обществу, семье, школе, себе, природе, труду.

Сформированность коммуникативного потенциала личности учащегося.

1. Коммуникабельность. 2. Сформированность коммуникативной культуры

учащихся. 3. Знание этикета.

Сформированность физического потенциала личности.

1. Состояние здоровья учащихся. 2. Развитость физических качеств

личности.

Сформированность общешкольного коллектива.

1. Состояние эмоционально- психологических отношений в

коллективе. 2. Развитость самоуправления.

3. Сформированность совместной, коллективной деятельности.

Удовлетворенность учащихся, родителей и педагогов жизнедеятельностью в школе.

1. Комфортность ребенка в школе. 2. Эмоционально-психологическое

положение ученика в школе (классе).

Нравствен

ный потенциал Осмысление

целей и смысла жизни,

проявление в отношениях с

людьми доброты, честности,

вежливости; готовность к

профессиональному

самоопределению и

самореализации; активность в

общешкольных и классных делах.

Познаватель ный потенциал

Желание и готовность продолжать обучение

после школы или включаться в

трудовую деятельность, потребности в

углубленном изучении избранной

профессии, в самостоятельном добывании новых

знаний

Коммуника тивный потенциал

Владение умениями и навыками культуры

общения, способность корректировать в общении свою и чужую агрессию,

поддерживать эмоционально

устойчивое поведение в жизненных

кризисных ситуациях.

Культур ный потенциал Умение строить свою жизнедея-

тельность по законам

гармонии и красоты,

потребность в учебной, трудовой, досуговой

деятельно- сти, поведении, в

отношениях с окружающими.

Физический потенциал

Стремление к физическому совершенст-

вованию, умение подготовить и

провести подвижные игры и

спортивные соревнова-ния


14

¹5 (12) 2016

АктуальностьВ связи с поставленной перед современной школой

целью формирования функциональной грамотности, впервую очередь таких ее аспектов, как грамотностьчтения, математическая и естественнонаучнаяграмотность, необходимо обеспечить возможность ихцеленаправленного формирования в условияхпреподавания различных дисциплин.

Формирование грамотности чтения одна изактуальных задач школьного образования. Подкомпетентностью (грамотностью) чтения в исследованииPISA понимается способность понимать текстыразличного рода в их высказываниях, намерениях иформальной структуре, приводить их в связь в болеешироким жизненным контекстом, быть в состояниииспользовать для различных целей в соответствии спредметом, вычленять из текста нужную информациюв соответствии с заданной целью. Согласно концепцииэтого исследования, именно грамотность (иликомпетентность) чтения является базовой способностьюдля самостоятельного обучения и для полноценногоучастия в жизни современной информационнойцивилизации. Даже для усвоения математическихспособностей компетентность чтения являетсябазисной.

Результаты PISA свидетельствуют, что казахстанскиешкольники в значительной мере уступают своимсверстникам в умении работы с текстом, демонстрируютнедостаточный уровень сформированностичитательских умений и навыков (в 2009 году - 59 местоиз 65 стран - участниц, в 2012 году - 62 место). Доляказахстанских школьников, готовых адекватноиспользовать более или менее сложные учебные текстыи с их помощью ориентироваться в повседневныхситуациях, составляет 5 % от числа участниковисследования грамотности чтения (средний показательпо странам ОЭСР- 28,6%).

Анализ заданий, выполненных на концептуальныхоснованиях исследования PISA, позволил выделитьу учащихся "дефициты", связанные с работой стекстами:

- Не умение самостоятельно работать с различнымивидами информации;

- Не умение сформулировать проблему;- За труднения с кратким и последовательным


УМР КГУ"СОШК №3"



СОЦИАЛЬНО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ПРОЕКТ "УСПЕШНОЕ ЧТЕНИЕ"

изложением собственных мыслей;- Не сформированность различных типов чтения;- От сутствие опыта и навыка работы с текстами

разных типов: бытовых, научно-популярных,публицистических.

Изменился сегодня и репертуар детской литературы.Наиболее востребованными являются приключения,фантастика и фэнтази, юмор, ужастики, детскиедетективы, комиксы, романы о любви. Также детипредпочитают читать книги о путешествиях, спорте,компьютерах, сверстниках, сказки. Подростки читаютлитературу о профессиях, технике, истории, войне,космосе и др. Но поэзию и классику предпочитают лишьнекоторые.

Результаты социологических исследованийдетского чтения говорят о том, что наблюдаетсятенденция к уменьшению чтения детьми книг помере взросления. Причинами снижения интереса кчтению являются:

1. Усиление влияния средств массовой информации(телевидение, интернет);

2. Резкое изменение общественной жизни (числонеблагополучных семей возросло);

3. Изменение позиции взрослого к совместнойчитательской деятельности с детьми;

4. Отсутствие системы целенаправленногоформирования читательской деятельности.

Сегодня общенациональной задачей образовательнойи культурной политики является приобщение к чтению,возрождение интереса к чтению, роста престижностичтения как культурной и личностной ценности.

Таким образом, одной из актуальных проблемсовременного образования, мы считаем проблему"успешного" чтения. Под "успешным чтением" мыпонимаем:

- чтение с удовольствием;- чтение с пониманием;- грамотное чтение (нормы, выразительность и т.д.);- чтение, позволяющее достигать успехов в

деятельности, в различных жизненных ситуациях(компетентное чтение);

- чтение на 3-х языках (казахском, русском,английском).

Гипотеза проекта:Если целенаправленно проводить работу по


ЗАРЛЫККАНОВНАучитель русского

языка илитературы КГУ

"СОШК №3"

Берілген мақалада Семей қ.№3 орта мектебінің оқушы-ларды тәрбиелеу мен әлеу-меттендіру бағдарламасынжүзеге асыру жобасы беріл-ген.

В данной статье представ-лен Проект по реализацииПрограмма воспитания исоциализации учащихся сред-ней школы №3 г.Семей.

This artic le presents theProject to implement the Pro-gram of education and socializa-tion of pupils of secondary school№3 of Semey city.


зам.директорапо ВР

КГУ "СОШК №3"

ШИЯНОВАКАРЛЫГАШ

ЗАМАНБЕКОВНА

в рамках реализации "Программы воспитания и социализацииличности учащихся в контексте национальной идеи "Мәңгілік Ел"

15

¹5 (12) 2016Ïðîãðàììû ðàçâèòèÿ øêîëû

формированию и развитию читательской компетент-ности, применять разнообразные формы и методыработы, то это будет способствовать повышениюкачества и углублению знаний по предмету, развитиюречи учащихся, повышению техники чтения,формированию стремления к достижению болеевысокого результата, раскрытию способностей иприродных задатков личности.

Цель и задачи проектаЦели проекта:- Формирования поликультурной личности, развитие

читательской компетенции учащихся.- Формирование представлений о ценности и

значимости чтения и книжной культуры.- Создание положительных и привлекательных

образов читающего человека, книги, литературы,библиотек.

Задачи:1. Изучить современные подходы к развитию

читательского интереса и читательской грамотностишкольников.

2. Отобрать эффективные формы, методы и приемыобучения, направленные на формированиечитательской грамотности школьников, развитие ихчитательского интереса.

3. Спроектировать среду приобщения учащихся кчтению с учётом возрастных особенностей, урочной ивнеурочной деятельности учащихся. Организоватьшкольные события, направленные на формированиенового имиджа чтения (с привлечением родителей).

4. Вовлечь в активное чтение нечитающих и малочитающих детей.

5. В 2015-2016 учебном году инициировать проектсилами творческой группы в 5-7 классах, в 2016-2017учебном году вывести проект на уровень всей школы.

Ожидаемые результаты проекта:1. Учащиеся читают и умеют анализировать тексты.2. Создание "Педагогической копилки", содержащей

описание форм, методов и приемов активного обучения,направленных на развитие читательского интереса ичитательской грамотности школьников.

3. Разработанные программы вариативных курсов,ориентированных на развитие читательскойграмотности.

4. Разработанная программа мониторинга поотслеживанию эффективности проводимой работы.

5. Объединение учителей по тематике.6. Защита проектов детьми.7. Разработка методического руководства для

учителей по формированию читательской компетен-ции.

8. Разработка сборника заданий по функциональнойграмотности.

Срок реализации проекта: 2015-2017 учебный год.1 этап - подготовительный. Оценка условий

реализации проекта. Выработка критериев оценкипроекта.

2 этап - формирующий. Реализация проекта.3 этап-обобщающий. Качественный и количественный

анализ результатов реализации проекта.Содержание и формы работы по формированию читательской грамотностиГлавная цель развития детского чтения - воспитание

вдумчивого читателя, развитие читательского вкуса,умения видеть текст и осмыслять его.

В систему развития читательской грамотностишкольников входят:

- уроки литературного чтения;- внеклассные занятия;- совместная работа с библиотекой;- дополнительное образование;- совместная работа с родителями.Одним из направлений работы учителя заключается

в создании условий для развития читательскогоинтереса и читательской грамотности у школьников, аименно:

- развитие потребности в чтении (самостоятельном,инициативном) посредством использованияразнообразных форм урочной и внекласснойдеятельности;

- развитие читательской грамотности черезорганизацию литературных игр, творческих конкурсов,занятий с элементами театрализации;

- стимулирование творчества детей.Перечень литературы включает произведения

казахской, русской и зарубежной литературы на трехязыках с целью развития у обучающихся полиязычия.

При отборе художественных произведений длясамостоятельного чтения учитываются следующиекритерии:

1. принадлежность к классической литературе;2. актуальность произведения;3. ориентация на развитие:а) нравственных качеств обучающегося;б) чувства гражданственности и патриотизма;в) читательских навыков;4. разножанровость;5. учет возрастных особенностей школьников;6. доступность и читательский интерес;7. отсутствие в обязательной программе по литературе

(или ее опережение).В рамках проекта с целью повышения мотивации к

чтению и контроля предлагается проведение следующихмероприятий: Мастерская "Корзина идей", "Часрассказа", "Неделя книги", "Любимые книги моей семьи",Акция "Фабрика читателей", Викторина "По страницамкниги", Творческие, исследовательские проекты,Родительские собрания и лектории по проблемамчтения, Мини-проекты по развитию читательскогоинтереса.

Приоритетные направления1. Читательское развитие школьников.Система взаимосвязанных шагов, направленных на

развитие читательской компетентности и читательскойактивности учащихся.

А) Применение интерактивных методик на уроках:- Технология развития критического мышления.- Моделирование и схематизация.- Технология продуктивного чтения.Б) Развивающие викторины "По страницам книги".В) Мини-программа "Книжный хит-парад"- Составление списка 30 -50 любимых произведений

учеников класса;- Обмен между учениками класса интересными

книгами;- Прочтение в течение учебного года из предложенного

списка 10-20 книг;- Составление рейтинга лучших произведений;- Проведение в конце учебного года акции "Книжный

хит-парад"Г) Читательский портфолиоРазделы- "Какой я читатель?" (анкеты, опросники)- "Родительская страничка" (таблицы для определения

читательских предпочтений родителей, мониторингинформационной грамотности)

- "Я - читатель" (читательские предпочтения ребёнкаи его успехи в области читательского развития)

- "Книги, прочитанных мною"- "Закладки-подсказки"- "Я - критик"- "Я - иллюстратор".- Читательский дневник, ведется учащимися в

свободной форме.Д) Проектная деятельность учащихсяЦель: развитие читательского интереса и

16

¹5 (12) 2016

читательской грамотности, углубление полученных знаний, раскрытие индивидуальных особенностей ученика,развитие самостоятельности и творческой активности детей.

Исследовательские проекты

Творческие проекты

Читательские предпочтения школьников. Нарисуем книгу. Мифы и реальность в народных сказках. Создание презентаций «Детские писатели о

природе». Сравнение образов русского былинного героя и казахского батыра в произведениях литературы.

Реклама любимой книги.

Пословицы и поговорки в нашей жизни. Памятник любимому литературному герою своими руками.

Читательские вкусы моей семьи. Создание книг – самоделок. Самые популярные имена в русских, казахских, английских сказках.

Изготовление закладок в книжку.

2. Привлечение родителей к проблемам детского чтения, организация совместного чтения книг.Основы читательского развития закладываются в семье. Снижение качества чтения, деформация в читательском

развитии - зона риска личностного развития современного школьника. Именно родители, как самыезаинтересованные в судьбе своих детей люди, способны изменить ситуацию с чтением в стране к лучшему.

Мини-программа "Читаем всей семьей"- Диагностика и определения основ читательского развития (анкеты, тесты, опросники для родителей,

позволяющие спрогнозировать степень читательского развития ребёнка).- Серия родительских собраний, посвященных программному и свободному чтению детей "От качества чтения к

качеству образования".- Использование приема "Мамина отметка" (отметка за домашнее чтение, выставляемая родителями).- Разработка памяток для родителей по развитию детского чтения.- Мониторинг "Ступени роста" (отслеживание родителями индивидуальных достижений детей).3. Расширение "зоны читательского общения" всех участников образовательного процесса, развитие социального

партнерства.А) Акция "Неделя детской книги" проводится 1 раз в год. На этой неделе рекомендуется проводить читательские конференции, конкурсы чтецов, театральные постановки,

литературные гостиные.Б) Акция "Фабрика читателей"В рамках акции:- Проведение читательских и речевых пятиминуток (1 раз в день);- Проведение родительских часов (1 раз в четверть);- Проведение библиотечных уроков (1 раз в четверть);- Проведение литературных конкурсов, викторин, турниров (1 раз в месяц).В) "Час рассказа": внеклассный час проводится классным руководителем 1 раз в неделю, на котором учащиеся

рассказывают о прочитанном за неделю, так как лучший способ научиться - послушать. При этом учащиеся крассказу могут подойти творчески: рассказать, инсценировать, поэтически изложить, подготовить презентацию,ролик и т.д.

Г) Разработка методических рекомендаций по формированию читательской компетенции.Мониторинг читательского развития учащихсяМониторинг читательского развития - это механизм контроля и слежения за активностью чтения школьников в

зависимости от качества деятельности по продвижению чтения, позволяющий выявить тенденции в развитии ипоследствия принятия решений, направленных на совершенствование дальнейшей деятельности.

Цель: определение эффективности применения различных форм и методов работы в рамках программы, ихвлияния на рост читательской активности и развития читательской компетентности учащихся начальных классов.

Этапы мониторинга: диагностический; проектирование и реализация; контрольно-оценочный.А) Диагностический этап определяет показатели читательского развития на начальный период мониторинга

(уровень начитанности и техники чтения, уровень заинтересованности в книге и чтении, к книгам определённогонаправления)

- анкета "Книга в моей жизни" (приложение 1)- таблица "Уровень начитанности" (приложение 2)- таблица "Техника чтения" (приложение 3)Б) Проектирование и реализации - отслеживание влияния определённых факторов на результативность, учет

индивидуальной и массовой работы с учениками - участниками программы, посещаемость и активность вмероприятиях.

- Таблица "Мероприятия по программе поддержки и развития детского чтения" (сбор отзывов о прочитанныхкнигах, творческих работ, проектов, определение трудностей в читательском развитии, определение путей ихпреодоления) (приложение 7);

- "Развитие интереса к чтению и книге (Методика "Буккроссинг") (приложение 5);- "Уровень интереса к книгам определённой группы" (приложение 6);- таблица "Определение причин трудностей" (приложение 4);- методика "Пирамида критики" (по О. Громовой);- формы работы для использования в учебной деятельности (приложение 10).В) Контрольно-оценочный этап - анализ и прогнозирование дальнейших изменений по программе (количественный

анализ, опрос, анкетирование, отзывы о прошедших мероприятиях, творческие работы, участие детей вмероприятиях по чтению, результативность, оформление заключительных мероприятий, издания сборниковтворческих работ по программе) (приложение 8).


17



1. Послание Президента Республики Казахстан - Лидера нации Нурсултана Назарбаева народу Казахстана"Стратегия "Казахстан-2050": новый политический курс состоявшегося государства".2. Национальный отчет об итогах международного исследования PISA-2009 в Казахстане.3. Казахстанская карта детского чтения в аспекте формирования функциональной грамотности школьников.Методическое пособие. - Астана: Национальная академия образования им. И. Алтынсарина, 2013 г.4. Ниталимова Л.В., Семенова С.Н. Развитие читательского интереса младших школьников. - М.: Ментор, - 2007.- № 1.5. Алексеевская А.Т. Формирование читательских интересов младших школьников. - М., 2008.6. Кушнир А.М. Как приобщить детей к чтению. - Начальная школа.- 2007. - №5.

18

¹5 (12) 2016

1. Паспорт программы1.1. Наименование программы - "Организация

экспериментальной работы по изучению и внедрениютехнологии "Биоинформатика и синергетика" вобщеобразовательной школе"

1.2.Основание для разработки программы - ЗаконРеспублики Казахстан

"Об образовании", Государственная программаразвития образования в Республике Казахстан на 2005-2010 годы, рекомендации ДО Восточно-Казахстанскойобласти.

1.3. Разработчик - КГУ "Средняя общеобразователь-ная школа-комплекс №3" отдела образования акиматагорода Семей.

1.4. Цель: Изучение и апробация авторской системыуправления качеством образования на субъектномуровне отдельного общеобразовательного учреждения.

1.5. Задачи:- Изучить научно-теоретические основы технологии.- Апробировать систему измерителей на локальном

уровне.- Апробировать формы и организационную модель

технологии СиН на локальном уровне отдельногообщеобразовательного учреждения.

1.6. Объект исследования. Предметы ЕМЦ(математика) 5-7 классы, начальные классы.

1.7. Ожидаемые результатыЭтапы реализации программы1 этап - теоретический (январь 2015)Организация работы творческой группы по изучению

теории вопроса. Освоение участниками группыконцептуальных подходов технологии.

Освоение ВУД и ОСУД. Разработка системымониторинга технологии.

2 этап - формирующий (январь- декабрь 2015)Поэтапное введение в УВП составляющих ВУД.

Техническое освоение Матрицы опроса и составлениякарт "триады". Пробные уроки.

3 этап - корректирующий, обобщающий (декабрь2015- декабрь 2016)

Мониторинг практической деятельности педагогов.Анализ результатов. Определение позиций.Демонстрация результатов через открытые урокипедагогическому коллективу школы, педагогическомусообществу города, области





4 этап - обобщающий (январь - май 2017)Демонстрация результатов через открытые уроки

педагогическому коллективу школы, педагогическомусообществу города, области. Определение уровнядальнейшего развития программы, выхода налокальный уровень. Системная реализациянаработанного опыта работы.

1.8. Дальнейшее развитие программы. Введение технологии "СиН" на системном уровне.1.9. Критерии оценки ожидаемых результатов.Основными критериями эффективности эксперимента

являются:- соответствие действий и результатов утвержденным

приоритетам, основным направлениям программыразвития образования в Республике Казахстан:

- научная и практическая значимость результатов;- уровень подтверждения ожидаемых результатов. 2. Концептуальные основы технологии "БиС"По мнению автора, президента ОФ "Качество и

образования" Ф.Я. Вассермана, технология БИСпредлагает решение существующего противоречиямежду необходимостью целенаправленного управлениякачеством обучения в общеобразовательной школе инедостаточной разработанностью теоретических основи технологии управления качеством обучения вобщеобразовательной школе.

Основным вкладом технологии. "БиС" в развитиеобразования Казахстана является разработкаобъективных критериев показателей и параметровкачества обучения, а также создания эффективныхпедагогических условий для формированияоперациональной системой управления качествомобучения с учетом основных закономерностей теориисамоорганизации.

Биоинформационный подход связан синформационными возможностями нашего мозга, какбиологической среды.

Синергетический подход связан с исследованнымиП.К. Анохиным явлениями самоорганизации сложных инелинейных структур, к которым, безусловно, относитсяи взаимодействие субъектов обучения.

Ученый-практик Вассерман Ф.Я. в результатепроведенных исследований, а также экспериментально-практической работы установил нормативныйпоказатель качества обучения - не ниже 63%. Такого же

СМАГУЛОВААНАРА

МЕЙРАМОВНАруководитель МОУМР КГУ "СОШК

№3"

Берілген мақалада Семей қ.№3 орта мектебінің сапаныбасқару технологиясын ендіружөніндегі бағдарламасыберілген.

В данной статье представ-лена Программа по внед-рению технологии управлениякачеством средней школы №3города Семей на 2015-2020годы.

This article presents the pro-gram for the implementation ofquality management technologyof secondary school №3 Semeyfor 2015-2020.

Заместительдиректора по


КУРМАШЕВААЛМАГУЛЬ

АМАНТАЕВНА

ПРОГРАММА по внедрению технологии "БиС" "Управлениекачеством обучения на основе компетентностного подхода,

ориентированного на индивидуальность ученика"


19

¹5 (12) 2016

нормативного показателя (т.е. 63%) необходимодобиться и в воспитании, и в развитии.

Качество обучения в социальном значении можетвыступать как некий исторически-временной эталоннаучно обоснованного опыта жизнедеятельности людей,максимальное усвоение которого субъектами обученияв процессе взаимодействия обеспечивает требуемыйрезультат.

Управление качеством обучения - это выполнениетребований по соблюдению совокупности принципов,методов, средств и форм управления обучением,разработанных и применяемых в учебных заведениях сцелью повышения эффективности образованияпосредством объективного механизма измерениякачества обучения.

База исследования: КГУ "Средняя школа - комплекс№3" г. Семей Восточно-Казахстанской области.

Автор технологии "Биоинформатика и синергетика"Вассерман Ф.Я. разработал целостную системууправления общеобразовательной школой, в основекоторой уникальная система измерителей качества. Помнению автора, управляется все, что измеряется, в томчисле и в образовании.

Качество в образовании предполагает достижениеучащимися определенных требований в обучении,развитии и воспитании. Эти требования более четкообозначены в обучении в виде ЗУНов по ГОСО, а вотвоспитание или развитие не имеет четко определенныхкритериев показателей в традиционном образовании.

Технология Вассермана предлагает систему, в которуювходят не только измерители обучения, воспитания иразвития, но и методы и средства, при помощи которыхдостигается, самое главное- качество обучения,воспитания и развития.

Первым аспектом , рассматриваемым автором,является вопрос "Что и как измеряется?" На данныймомент в состав традиционной оценки входят 3показателя: ОБУЧЕНИЕ, РАЗВИТИЕ, ВОСПИТАНИЕ.Соотношение этих показателей является произвольными у каждого преподавателя субъективным, в связи с чемтрудно определить истинное качество обучение. Болеетого, произвольное оценивание качества обучениянаправлено на достижение педагогического эффекта вобучении направленного на мотивацию учащихся иуправление процессом обучения одновременно. Такимобразом преподаватель производит оценивание,сообразуясь с логикой управления учебным процессом,но не с целью отражения истинного качества полученныхзнаний, умений и навыков. В связи с этим очевиденуправленческий и мотивационный аспект в учебномпроцессе, тогда как управление качеством обучениянаправлено на выполнение его требований.

Второй аспект оценки качества в традиционной схемепо среднему ученику методы определения, усвоенияучебного задания. В нашем образовании качествообучения определяется по среднему ученику. Например,окончание выполнения задания учитель определяет всреднем по большинству учащихся, закончившихзадание. В этом случае страдают лучшие ученики,т.к.задания усредняются в расчете на весь класс. Врезультате наблюдения многочисленных экспериментовавтор пришел к мнению, что управление качествомобучения необходимо регулировать по лучшимученикам. Так появился норматив 5+30.

Третий аспект. Технология развития мышления иинтереса к образовательному процессу.

Управление качеством по ОСУД включает в себятехнологическую структуру и механизм взаимодействияорганизационной и операционной стандартизации.

Применение ОСУД ( обобщенного способа учебнойдеятельности) наиболее эффективно в теснойвзаимосвязи с Ведущей учебной деятельностью (ВУД).В технологии СиН разработаны стандарты ВЕДУЩЕЙ

УЧЕБНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬЮ (ВУД), которыйупрощенно может быть сформирован в эмпирическийперечень способов и операций ВЕДУЩЕЙ УЧЕБНОЙДЕЯТЕЛЬНОСТИ.

Данный модуль входит в базовую структуруорганизационной стандартизации и состоит изследующих составляющих: скорость мышления; объемпамяти; логическое мышление; критическое мышление;творческое мышление; синтез; скорость письма и объемсловарного запаса (общий, тематический испециальный)

Эти составляющие и лежат в процессе развитиямышления, что является одним из главных направленийтехнологии СИН.

Четвертый аспект разработки организационнойстандартизации ВЕДУЩЕЙ УЧЕБНОЙДЕЯТЕЛЬНОСТИ - Следующим этапом разработкиорганизационной стандартизации ведущей учебнойдеятельности является создание условий по развитиюсловарного запаса учащихся включающих такиекритерии как: скорость письма; качество письменнойречи объем словарного запаса, состоящий из трехпоказателей. - общий словарный запас (далее ОСЗ),включающий в себя написание за определенное времянормативного количества слов на родном языке; -тематический словарный запас (далее ТС3),включающий в себя написание за определенное времянормативного количества предметных терминов понятийи правил по изучаемой на момент измерения теме; -специальный словарный запас (далее ССЗ),включающий в себя написание за определенное время,нормативного количества общего количества усвоенныхна момент измерения терминов, понятий и правил,относящихся к отдельному предмету.

Пятый аспект технологии СИН - МАРШРУТТЕХНОЛОГИЧЕСКИХ ПРОЦЕССОВ. Разминочныеупражнения применяются для перевода мышленияребенка с кодировки информации предыдущегопредмета на информацию текущего предмета.Например, дети пришли с урока истории на урокматематики. В этом случае смена лингвистического кодана математический может потребовать до 20 минут.Специальная разминка позволит сократить время до 5минут. Таким образом, функциональная задачаразминки- информационное перекодирование инастройка на требуемую задачу.

Для реализации данного направления разрабаты-ваются тренажеры.

Основополагающее внимание уделяетсяпсихологическим разминкам

Шестой аспект. ПЛАНИРОВАНИЕ.Тематическое планирование в СИН состоит из шагов

- распределения ЗУНов во времени. На данном этапеработает профессиональный уровень учителя, так какего главная задача - умение определить какие ЗУНысодержатся в данной теме, умение планироватьосвоение каждого компонента ЗУН на каждом уроке.

На основании приведенных данных результатыоптимизации учебного планирования очевидны, это:снижение до оптимального минимума информационнойчасти передачи знаний, без потери качества усвоения;увеличение временного ресурса на практическоеусвоение умений и навыков, до требуемого уровня;рациональное использование учебного времени;высвобождение ресурсов учебного времени за счетопережающего усвоения ЗУН в рамках отдельныхучебных тем, что создает возможность углубленногоусвоения предметных знаний.

Главная идея структуры технологическогопроцесса - ТЕХНОЛОГИЧЕСКОЕ КАРТИРОВАНИЕ.

Автор утверждает, что качество обучения в школе неможет быть выше 30%. Разработан метод определениякачества по коэффициенту 1:30:1:1 (1 преподаватель -


20

¹5 (12) 2016

30 учеников- 1 класс-1 урок).Расчет производится от возможного количества

оценок, которые могут получить.Одним из основных условий технологии БИС - участие

на уроке всех учеников, при этом требуется введение вурок технологических карт- специальных средствуправления учебным процессом.

ТЕХНОЛОГИЧЕСКАЯ КАРТА обеспечивает взаимо-связь между целями управления и способами исредствами их достижения.

Каждый тип учебного занятия имеет свою логику.Вводное учебное занятие имеет следующую структуру:

мотивация - образное представление об изучаемой теме-осмысление практической и социальной значимости-рефлексия. 1тип. Учебное занятие по изучению ипервичному закреплению нового материала имеетследующую логику: мотивация- актуализациясубъектного опыта учащихся- организация восприятия-организация осмысления- рефлексия. Первичнаяпроверка понимания- организация первичногозакрепления - анализ - рефлексия. 2тип. Учебное занятиипо закреплению знаний и способов деятельности:мотивация - актуализация ведущих знаний и способовдействий- конструирование образца применения знанийв стандартной и измененной ситуациях- самостоятельноеприменение знаний- контроль и самоконтроль -коррекция- рефлексия. 3тип. Учебное занятие покомплексному применению знаний и способовдеятельности: мотивация- актуализация комплексазнаний и способов деятельности- самостоятельноеприменение знаний в сходной и новой ситуациях-самоконтроль и контроль - коррекция - рефлексия. 4тип.Учебное занятие по обобщению и систематизации знанийи способов деятельности: мотивация - анализ содержанияучебного материала- выделение главного в учебномматериале- обобщение и систематизация- установлениевнутрипредметных и межпредметных связей- рефлексия5тип Учебное занятие по проверке, оценке и коррекциизнаний и способов деятельности: мотивация-самостоятельное выполнение- самоконтроль - контроль -анализ - оценка- коррекция- рефлексия. Представлениелогики различных типов учебных занятий позволяетутверждать то, что все другие формы: организацииобучения, такие как лекция, семинар, консультация, зачети т.п. а также так называемые нетрадиционные формыпроведения (путешествие, концерт, литературная гостинаяи др.) могут быть отнесены к тому или иному типу учебногозанятия в зависимости от их образовательных целей.Поэтому, указывая тип учебного занятия, следуетопределить и форму его проведения.

Перечень и назначение технологических карттехнологии "БиС"

1. Карта разминок- предназначена для настройкиучащихся на определенную задачу. Применяется , какправило, в начале урока, возможно включение карты в

любой части урока по стратегии преподавателя.2. Триада "АЛГОРИТМ" - предназначена для передачи

знаниевого компонента.3. "БИОИНТЕРНЕТ"- строго следует за картой

"АЛГОРИТМ", предназначена для отборки знаний иумений в речевом закреплении.

4. "ТРЕНАЖЕР" - строго следует за картой"БИОИНТЕРНЕТ", предназначена для обработки ЗУН,завершает тему.

5. "ЛОГИКА" - применяется для отработки логического(индукция и дедукция) и творческого мышления. Картаработает при условии отработки ЗУН и речевого навыка.По данной карте возможна подготовка высокого уровнясложности.

6. "ЛИДЕР" - применяется для усвоения объёмногоматериала в интегрированном обучении.

7. "УСТНЫЙ УРОК-1-2-3" и "УНИВЕРСАЛЬНАЯ КАРТА"- предназначены для обработки учебного материала вобласти гуманитарных наук. Заложен принцип развитиявсех видов мышления по данной технологии.

8. "СРВ" - карта высокого уровня сложности, являетсяпоказателем результата развития ребенка в учебномпроцессе. Применяется как циклический сумматоропределенного временного периода в отдельномпредмете.

2.2.Основные направления экспериментальнойработы

2.2.1. Изучение теории вопроса- Что и как измеряется?- Технология развития мышления интереса к

образовательно-воспитательному процессу.2.2.2.Технологизация процесса обучения- Внедрение и отработка маршрутов технологи-

ческого процесса.- Освоение и внедрение в УП структуры ВУД и ОСУД.- Освоение и апробирование технологических карт

категории "Триада"2.2.3. Построение образовательно-

воспитательного пространства технологии- Определение границ субъектного уровня и

образовательной области по критериям участияпедагогов - предметников.

- Разработка системы мониторинга процесса.- Разработка методического проекта учителя по

изучению и апробации технологии.2.2.4. Работа с кадрами- Мотивация педагогов на вхождение в эксперимент.- Оказание кураторской и методической помощи

педагогам творческой группы.- Организация режима наибольшего благоприятст-

вования потенциальным участникам эксперимента.2.2.5. Работа с родителями- Разработка системы эффективной поддержки

эксперимента родителями3. Механизм реализации программы эксперимента


№

Направления деятельности

Форма реализации

Сроки

Исполнители

1 этап – теоретический - январь 2015 Изучение научно-теоретических основ технологии «БиС». 1. Организация работы

творческой группы Методический всеобуч по концептуальным основам технологии.

Диагностика уровня мотивированности педагогов на изучение технологии.

Определение состава ТГ. Составление плана работы ТГ. Разработка индивидуальных

методических проектов участников ТГ.

Сентябрь, октябрь.

Зам.директора по УВР,УМР, технолог, учителя-предметники.

21


3.1 Оформление результатов работы ВПГ.1. Компьютерная презентация результатов исследования .2. Сборник наработанных материалов

2.

Освоение участниками группы концептуальных подходов технологии.

Работа ТГ ( по отдельному плану) Сентябрь- декабрь

Зам.директора по УВР, УМР, технолог

2 этап – формирующий - январь- декабрь 2015 Поэтапное введение в УВП структурных составляющих технологии.

1. Техническое и организационное обеспечение УВП.

Определение границ субъектного уровня и образовательной области по критериям участия педагогов – предметников.

Освоение ВУД и ОСУД. Разработка системы

мониторинга технологии. Планирование на 3 четверть

программного материала по технологии «БиС»

Сентябрь- декабрь Декабрь

Зам.директора по УВР, УМР. технолог Зам.директора по УВР, УМР, технолог, учителя-предметники.

2. Апробирование структурных составляющих технологии.

Поэтапное введение в УВП составляющих ВУД. Техническое освоение Матрицы опроса и составления карт «триады».

Пробные уроки.

Январь- март

Зам.директора по УВР, УМР, технолог, учителя-предметники.

3. Разработка системы электронно-методического сопровождения технологии..

Система отслеживания динамики развития:

скорости мышления и памяти. Словарного запаса.

Ноябрь, декабрь

Зам.директора по УВР, УМР, технолог, учителя-предметники

3 этап. Корректирующий, обобщающий - декабрь 2015 – декабрь 2016 Мониторинг практической деятельности педагогов. Анализ результатов. Определение позиций.

1 Анализ уровня изучения и введения в УВП.

1.ВУД и ОСУД в практике каждого учителя. 2.Матрица опроса в практике каждого учителя.

Январь. Февраль.


3.Уровень овладения разработкой карты:

Алгоритм. Биоинтернет Тренажер.

Практика. Взаимопосещение уроков, обсуждение. Анализ. Коррекция.

Февраль. Март.


2.Определение позиций членов ВПГ.

1.Аналитические справки результатов собственной деятельности по реализации задач программы. 2. Проведение методической недели по теме программы.

Апрель. Май.


3. Определение позиции педагогического коллектива по перспективам внедрения технологии БИС на системном уровне

1 Методический совет школы. Представление наработок ВПГ. Разработка рекомендаций. 2 Педагогический совет. Решение.

Ноябрь. Декабрь.

Директор школы. Зам.директора по УВР, УМР, технолог, учителя-предметники

4 этап – обобщающий январь-май 2017

1. Проведение семинаров разных уровней. 2. Оформление результатов работы. 3. Публикации в СМИ.

Январь-май Зам.директора по УВР, УМР, технолог

22

¹5 (12) 2016

І. Паспорт программы1.1. Наименование программы - "Организация

работы по развитию и внедрению трехъязычия вобщеобразовательной школе"

1.2.Основание для разработки программы -Комплексный план по развитию трехъязычия на 2015-2019 учебные годы Управления образования Восточно-Казахстанской области; план отдела образования г.Семей

1.3. Разработчик - КГУ " Средняя обще-образовательная школа-комплекс №3" отделаобразования акимата города Семей.

1.4. Цель: Обеспечение поэтапного перехода натрехъязычное обучение. Успешное овладениеобщеобразовательными программами начального,основного среднего и общего среднего образования,обеспечивающими развитие языковых коммуникативныхкомпетенций учащихся по казахскому, английскому,русскому языкам.

1.5. Задачи:- Изучение отечественной и международной практики

по реализации полиязычных программ обучения.- Определение механизмов реализации программы.- Повышение профессиональной компетентности

учителей языковых дисциплин.- Разработка учебно-методического обеспечения

образовательно-воспитательного процесса повнедрению трехъязычия.

- Развитие языковых коммуникативных компетенцийучащихся по трем языкам до уровня функциональнойграмотности.

1.6. Ожидаемые результаты- Повышение профессиональной компетентности

учителей языковых дисциплин.- Овладение учащимися казахским, русским,

английским языками на уровне функциональнойграмотности.

- Обеспечение высокой результативности учащихся посреднему баллу ЕНТ.

- Интеграция (география, история, информатика)языковых и других дисциплин по предметным областям.

- Создание элементарного понятийного аппарата поосновным предметным областям, посредствомсоставления терминологических словарей.

Разработчик: администрация школы





ІІ. Этапы реализации программы - 2016-2019 годы2.1. 1 этап - 2015-2016 учебный годРазработка общешкольной программы по развитию

трехъязычия. Изучение общеевропейских стандартов повидам речевой деятельности по языкам. Подготовкаучебного материала по языковым дисциплинам спозиции формирования функциональной грамотностиучащихся. Разработка лексического, грамматического итематического минимума и тестовых заданий попроверке языковых дисциплин уровней А1, А2, В1.

- Межпредметная интеграция по созданиюэлементарного понятийного аппарата по основнымпредметным областям, посредством составлениятерминологических словарей.

Выявление кадров для подготовки ведения предметовна английском языке.

Разработка системы диагностики и мониторинга.Организация внеклассных мероприятий. Началовнедрения школьного проекта "Успешное чтение" в 5-7классах.

Обеспечение обучения учителей языковых дисциплинна курсах повышения квалификации.

2 этап - 2016-2017 учебный год- Создание элементарного понятийного аппарата по

основным предметным областям, посредствомсоставления терминологических словарей.

- Поэтапное введение в УВП учебных материалов поанглийскому, русскому языкам, интегрированных спредметными областями (история, география, биология,физика и химия). Пробные интегрированные уроки.

3 этап - 2017- 2019 учебные годыРазработка модифицированных программ и пособий,

методических рекомендаций по развитию трехъязычияв общеобразовательных учреждениях с казахскимязыком обучения.

Демонстрация результатов через интегрированныеоткрытые уроки педагогическому коллективу школы,педагогическому сообществу города, области.

4 этап - обобщающий 2019 годОбобщение ППО учителей по внедрению

трехъязычных программ обучения.Организация проведения контроля языковых

коммуникативных компетенций учащихся по 4 видамречевой деятельности по казахскому, русскому,

СЕЙТХАНОВАГҮЛМИРА

КӘДІРҚЫЗЫучитель

английскогоязыка

Берілген мақалада Семей қ.№3 орта мектебінің 2015-2019 жылдарға арналғанүштілділікті дамыту бағдар-ламасы берілген.

В данной статье представ-лена Программа по развитиютрехъязычия средней обще-образовательной школы №3города Семей на 2015-2019годы.

This artic le presents theTril ingualism DevelopmentProgramme of secondary school№3 of Semey city for 2015-2019.

Заместительдиректора по


СЕМБАЕВААЙГУЛЬ

БЕЙСЕМБЕКОВНА

ПРОГРАММА по развитию трехъязычияна 2015-2019 учебные годы

"Развитие трехъязычия - основа будущего успеха"


23

¹5 (12) 2016

английскому языкам в соответствии с обще-европейскими стандартами уровня А1,А2,В1.

Демонстрация результатов через открытые урокипедагогическому коллективу школы, педагогическомусообществу города, области. Определение уровнядальнейшего развития программы. Системнаяреализация наработанного опыта работы.

2.2. Дальнейшее развитие программы.Кадровая подготовка, методическое обеспечение

языковых дисциплин по реализации программы.Введение трехъязычия на системном уровне.

2.3. Критерии оценки ожидаемых результатов.Основными критериями эффективности являются:1. Прохождение курсов по совершенствованию

методики преподавания русского языка, английскогоязыка - 100%

2. Положительная динамика роста коммуникативныхкомпетенций учащихся по 4 видам речевой деятельности(говорение, чтение, аудирование, письмо).

3. Создание учебно -методического комплекса,тестовых заданий, терминологических словарей повнедрению трёхъязычия.

4. Переход на трёхъязычное обучение по географии,истории, информатике.

ІІІ. Содержательная основа Комплексного планапо развитию трехъязычия

Комплексный план по развитию трехъязычия на 2015-2019 учебные годы Управления образования поВосточно-Казахстанской области ставит цель:Обеспечение поэтапного перехода на трехъязычноеобучение путем создания необходимыхорганизационных, методических, кадровых ифинансовых условий, обеспечивающих развитиеязыковых коммуникативных компетенций учащихся показахскому, английскому и русскому языкам.

Сроки реализации -2016-2019 годы по трем этапам.Основными задачами являются повышение

профессиональной компетентности учителей (кадровыеусловия), разработка учебно-методического обеспе-чения образовательного процесса (методическиеусловия), апробация и внедрение трехъязычныхпрограмм обучения.

Ожидается, что реализация данного комплексногоплана обеспечит внедрение единых учебно-методичексихкомплексов по языковым дисциплинам, владениеучащимися языками на уровне функциональнойграмотности, обеспечение равных возможностей сдачи

школьниками международных экзаменов на знаниеанглийского языка для продолжения учебы в ведущихказахстанских и зарубежных вузах. Общеобра-зовательные школы достигнут трехъязычного обученияпо различным предметным областям.

Ожидается большой объем финансирования даннойпрограммы, что составляет 1 356 317 тыс. тенге. Погодам: 2015-317 002 тыс.тенге; 2016 год-976 437 тыс.;2017 год-31 439 тысяч; 2018 год- 31 439 тысяч тенге.

Раскрывает содержание Аptis-современной гибкойсистемы тестирования знаний по английскому языку,разработанной с учетом требований, предъявляемых ктестам во всем мире.Данные тесты проверяют 4 навыкавладения учащимися английским языком- аудирование,чтение, письмо и устную речь.

В плане даются ссылки на пробные тесты Аptis,учителям общеобразовательных школ создаетсявозможность обсуждения вопросов по реализацииКомплексного плана с коллегами по городу, области.

ІҮ. Основные направления работы4.1. Изучение теории вопроса- Современная гибкая система тестирования знаний.- Изучение общеевропейских стандартов по видам

речевой деятельности по языкам.- Интеграция разных предметных областей с

языковыми дисциплинами.4.2.Технологизация процесса внедрения

трехъязычия- Разработка учебно-методических комплексов по

английскому, казахскому и русскому языкам.- Внедрение и отработка гибкой системы

тестирования.- Разработка интегрированных уроков.4.3. Построение образовательно-воспитательного

пространства- Разработка системы диагностики и мониторинга

процесса.4.5. Работа с кадрами- Мотивация педагогов на реализацию Комплексного

плана по развитию трехъязычия.- Оказание методической помощи педагогам.- Организация режима наибольшего благоприятст-

вования потенциальным участникам, реализующихКомплексный план.

4.6. Работа с родителями- Разработка системы работы с родителями Ү. Механизм реализации программы


№

Направления деятельности

Форма реализации Сроки Исполнители

1 этап – 2015-2016 1. Организационные

вопросы

- Разработка програм- - мы по реализации Комплексного плана по трехъязычию - Методический всеобуч по изучению отечественной и международной практики по реализации полиязычных программ. - Организация кружков английского языка для детей в летнем лагере - «Турксибу – 50 лет»

Декабрь –январь Март-май Июнь-август

Зам.директора по УВР,УМР, МО, сообщество «Серпін». вожатые

2. Освоение участниками основных подходов к реализации Комплексного плана и настоящей программы.

- Организация работы - по реализации школьной программы. - Обучение учителей на курсах для учителей английского языка по совершенствованию практики устной речи и методике преподавания с носителями языка - Разработка плана кружковых

В течение учебного года По плану отдела образования

Зам.директора по УВР, УМР, МО, сообщество «Серпін».

24

¹5 (12) 2016преподавания с носителями языка - Разработка плана кружковых занятий с учащимися и учителями других предметных областей. - Подбор учебных материалов лексического, грамматического и тематического минимума по языкам уровней А1,А2,В1. - Разработка методической разработки «Словарь терминологии по биологии.

Сентябрь 2015 г. Февраль-март 2016 г Февраль-март 2016 г

Учителя МО Учителя языковых дисциплин Руководитель МО каз.языка и биологии

3.

Диагностика и мониторинг.

Диагностика уровня овладения учащимися

языковыми знаниями.

Март 2016 г.

Учителя языковых дисциплин

4 Внеклассные мероприятия.

Организация мероприятий в рамках праздновании Дня языков.

Организация школьных языковых кружков для учителей других предметных областей.

С сентября на каникулах в учебном году

Организация кружков по английскому, русскому и казахскому языкам для учащихся.

Проведение круглого стола на тему «Актуальные проблемы развития речи»

Сайыс «Ағылшынша алғашқы 100 сөз»

«Тіл мәртебесі- ел мәртебесі» Конкурс «Знатоки языков» Организация на уроках физминуток

на английском и русском языках

В течение учебного года

март

апрель

май

постоянно

2 этап – 2016-2017 учебный год Поэтапное введение в УВП

1. Техническое и организационное обеспечение УВП.

Разработка системы мониторинга.

Работа школьных языковых кружков для учителей других предметных областей.

Сентябрь- декабрь На каникулах в учебном году

Зам.директора по УВР, УМР, сообщество «Серпін». МО языковых дисциплин ,

2. Апробирование Поэтапное введение в УВП Январь- март Зам.директора по 2.

Апробирование структурных составляющих программы

Поэтапное введение в УВП интегрированных уроков по предметным областям с языковыми дисциплинами.

Пробные уроки по географии, истории, информатике, начальной школе на трёх языках.

Январь- март

Зам.директора по УВР, УМР, МО Тультаев Ж. Оразбекова М. Камбарова А. Кутешева Ж.

Система отслеживания динамики развития коммуникативных компетенций учащихся по 4 видам речевой деятельности (говорение, чтение, аудирование, письмо):

скорости чтения с пониманием смысловой нагрузки текста;

языкового словарного запаса; предметных терминологий.

Зам.директора по УВР, УМР, МО языковых дисциплин

3 Разработка системы электронно-методического сопровождения технологии

Создание электронных учебно-методичексих комплексов по языкам.

Создание электронной базы


25

¹5 (12) 2016 Создание электронного сборника

интегрированных уроков. Электронные материалы по

физминуткам на трех языках. 4 Внеклассные

мероприятия Система мероприятий по годовому плану работы

По плану МО, зам ВР

3 этап. 2017- 2019 учебные годы 1 Анализ уровня изучения

и введения в УВП. 1.Трехъязычие в практике каждого учителя. 2.Диагностика достижений учащихся в практике каждого учителя.

Январь. Февраль

Зам.директора по УВР, УМР, руководители МО, сообщество «Серпін».

2 Определение позиций учителей предметников по языковым и другим предметным дисциплинам.

1.Аналитические справки результатов собственной деятельности по реализации задач программы. 2. Проведение методической недели по теме программы.

Апрель Май. 2018 г

Зам.директора по УВР, УМР, руководители МО, сообщество «Серпін»

3 Определение позиции педагогического коллектива по перспективам развития трехязъычия на системном уровне

1 Методический совет школы. Представление наработок. Разработка рекомендаций. 2 Педагогический совет. Решение.

Ноябрь. Декабрь. 2018 г

Директор школы. Зам.директора по УВР, УМР, руководители МО, сообщество «Серпін»

4 этап – обобщающий 2019 год

1. Проведение семинаров разных уровней. 2. Оформление результатов работы. 3. Публикации в СМИ.

Январь-май 2019 г

Зам.директора по УВР, УМР, руководители МО, сообщество «Серпін»

ҮІ. Оформление результатов работы.1. Компьютерная презентация результатов реализации программы по развитию трехъязычия.2. Сборник наработанных методических и дидактических материалов.3. Мониторинг результатов развити


26

¹5 (12) 2016

Берілген мақалада Семей қ. №3 орта мектебінің дарындыбалалармен жұмыс жасау бағдарламасы берілген.

В данной статье представлена Программа работы содаренными детьми средней общеобразовательной школы №3города Семей на 2015-2020 годы.

This article presents the Project for education quality managementin mathematics lessons of the secondary school №3 of Semey cityfor 2015-2020.

ағылшын тілі мұғаліміСЕЙТХАНОВА ГҮЛМИРА КӘДІРҚЫЗЫ

І. Жалпы мағлұмат1.1. Бағдарламаның атауы - Жалпы білім беретін

мектептерде дарынды балаларға арналған жұмыстыенгізу

1.2. Бағдарлама құрудың негізі - ҚазақстанРеспубликасының "Білім туралы" Заңы, ҚазақстанРеспубликасында бiлiм берудi дамытудың 2005-2010жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы

1.3. Құрастырушы - " № 3 жалпы білім беретін ортамектеп-кешені"

Семей қаласының әкімшілігінің білім бөлімі1.4. Мақсаты : жалпы білім беру мекемелерінде жаңа

технологиялар мен әдістерді қолдана отырып дарындыбалалармен жұмыс жүйесін құру

1.5. Міндеттері :- Дарынды балалармен жұмыста Отандық және

халықаралық тәжірибелерді оқып білу.- Бағдарламаны игерудің механизмін анықтау.- Пән мұғалімдерінің кәсіби құзыреттілігін арттыру.- Дарынды баланың психологиялық ерекшеліктерін

ғылыми тұрғыдан тану және олармен жұмыс істеудіңәдістемелік жолдарын таңдау

- Дарынды оқушыны жан-жақты дамыту, ізденістікжолға ынталандыру Дарынды балалармен жұмыста оқуәдістемелік жоспарын құру.

1.7. Күтілетін нәтиже- Рухани зияткерлік және шығармашылық дарыны бар

балалар санының артуы.- Біздің мектеп жастарының әлеуметтік құндылық

өлшемін "білім" категориясы секілді мағынада көтеругеөзгерту.

- Дарынды балалармен жұмыс істеуде заманауиәдістермен қаруланған педагог санының өсуі.

- Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін ашуғаарналған іс-шаралар ауқымын кеңейту.

- Оқушылардың жобалық-зерттеу жұмыстарынұйымдастыру.

- Дарынды балалармен жұмыс жасайтын педагог-тардың біліктілігін арттыру

- Дарынды балалармен жұмыс істеу жүйесін жасау- Дарынды балалармен жұмыс істеу үшін оқытудың

жаңа технологияларын жоспарлау мен жіктеу. - Дарынды балалармен жұмыс жасаудың әртүрлі

қырынан проблемалар шығару.ІІ. Түсінік хатБағдарламаның мақсаты:жаңа технологиялар мен әдістерді қолдана отырып

дарынды балалармен жұмыс жүйесін құру, оқушылардыңбілім-білік дағдыларын тереңдету, өз ойын еркін жеткізугеүйрету, өзіндік білім алуға жетелеу.

Міндеттері:

"№3 ЖОББМК" КММ "ДАРЫНДЫ БАЛАЛАР"БАҒДАРЛАМАСЫ

1.Дарынды оқушыны анықтау,оқушылармен ғылымижұмыспен, конференцияларға қатыстыру.

2.Дарынды баланың психологиялық ерекшеліктерінғылыми тұрғыдан тану және олармен жұмыс істеудіңәдістемелік жолдарын таңдау,көмек көрсету.

3. Дарынды оқушыны жан-жақты дамыту, ізденістікжолға ынталандыру.

Дарынды балаларға арналған жұмыс формалары1. Зерттеу сабақтар. 2. Практикалық сабақтар. 3.

Шығармашылық сабақтар. 4. Теориялық-қорытындылау(ғылыми баяндама, ғылыми жоба қорғау, байқаулар,олимпиадалар, интеллектуалдық сайыстар) 5. Ғылымижұмыстардың презентацияларын дайындау.

ІІІ. 2015-2019 жылдарда бағдарламаның орындалукезеңі

1-кезең - дайындық 2015-2016 оқу жылыМектепте дарынды оқушылармен жұмыс жүйесін

қалыптастыруға жағдай жасау. Мектепте шығармашылықорта туғызу жұмыстың бар кезеңдерінің ішіндегі еңмаңыздысы болып табылады. Диагностика жәнемониторинг жүйесін дамыту. Сыныптан тыс іс-шараларұйымдастыру. 1-11 сынып "Жас зерттеуші" , "Шығысжұлдызы", "Талапты ұл-қыз - тарихи жұлдыз"бағытындағы жұмыстарды бастау. Пәндерден сабақберетін мұғалімдердің кәсіби құзыреттіліктерін арттыру

Міндеттері:- Нормативті негізді үйрену.- Дарынды оқушылармен жұмыс жасауды жоспарлау.- Міндеттерді үлестіру- Жобаны іске асырудың материалды-техникалық,

педагогикалық шарттарын талдау.Диагностика:Дарындылықтың шығу тегінен бөлек оның

диагностикасын жасау. Мектептегі ұстаздарғаоқушылардың әлеуетті мүмкіндігін танып білуінекөмектесетін әлеуметтік педагогтың және директордыңТЖ бойынша орынбасарының ролі осыған байланыстыарта түседі.

Бұл жұмыс кезеңінің қорытындысы бойыншадарынды баланың үш түрін көрсетуге болады:

1.Басқалармен тең жағдайдағы ой дамуы жағынанжалпы жоғары деңгейлі балалар (бұл көбінесе мектепкедейінгі және кішкене мектеп жасындағы балалардакездеседі).

2. Ғылымның белгілі бір көлемінде арнайы ойдарындылығымен ерекшеленетін балалар (жасөспірімшағында).

3. Оқуда белгілі бір себептермен табысқа жетпеген,бірақ айқын танымдық белсенділігі, психологиялыққорының шынайылығы, айрықша ой резерві бар

Ìåêòåïò³í äàìó áàFäàðëàìàëàðû

27

¹5 (12) 2016Ìåêòåïò³í äàìó áàFäàðëàìàëàðû

оқушылар (әдетте жоғары сынып жасында кездеседі).Дарынды балалармен жұмыс жасау үшін мұғалімдерге

қажетті сапалар.Мұғалім міндетті:1. дарынды балалардың психологиялық ерекшелік-

терін жете білуге, олардың талабы мен қызығушылығынсезуге;

2. зияткерлік дамудың жоғары деңгейінде болуға;3. дарынды балаларды оқытумен байланысты әртүрлі

міндеттерді орындауға дайын болуға;

Сынып бойынша дарынды оқушылар тізім інқұрастыру

II кезең -сараптамалық 2016-2017 оқу жылыДарынды балалармен жұмысты ұйымдастыру

формалары мен әдістерін ашып көрсету.I саты (бастауыш мектеп) - дарынды балаларды

айқындауда олардың белгілі бір әрекеттегі табыстарыесепке алынады: оқу-білімдік, көркемдік, физикалықжәне т.б.

Осыған байланысты келесі бағыттағы жұмыс түрлеріжүргізіледі: - көркемсөздің шеберханасы (тіл маманы); -"Әсемдік әлемінде" (бейнелеу өнері пәні мұғалімі); - "Жасзерттеуші" - тағайындалған жетекші; - "Шығыс жұлдызы"-жетекшісі (ән-күй пәні мұғалімі, тәрбие жөніндегіорынбасарлар)

2-саты (5-9-сыныптар) - бұл кезеңде әрекеттіңсабақтағы және сыныптан тыс әркелкі түрлері арқылыбаланың танымдық, шығармашылық мүмкіндіктері менқабілеттерін жеке бағалау өткізіледі.

II кезеңде оқуға факт бойынша емес, ойлаудыдамытатын, өзіндік жұмысқа итермелейтін, кейін өзбетінше іске асыру мен өз бетінше оқуға жол салатынидеялар мен тәсілдер, әдістер арқылы бірте-бірте көшукерек, сол мақсаттың бірте-бірте шығуы олардың көпрухани, зияткерлік және физикалық күш жұмсап,жетістікке жетуі үшін қажет.

3-саты.Үлкен мектеп айрықша білім беру кеңістігіболып табылады. Онда бір жағынан, әлеуметтік-дағдыланған тұлғаның қалыптасуы бойынша оныңміндетті қызметінің қоғаммен орындалуы аяқталса,екінші жағынан, құзіреттілік кешені үшін жағдайдыңжасалуына әкелетін білім жүйесінің артықбайланысымен басым білім беру парадигмасыныңбірте-бірте бағытталуы шынайы жүріп жатады, ол көпфакторлы ақпараттық қарым-қатынастық кеңістікжағдайында өз ойларын жүзеге асырушы адам қабілетіретінде қарастырылады.

3 кезең - ұйымдастырылған-әрекеттік. 2017- 2018оқу жылы

Түрлендірілген бағдарламалар мен оқулықтар әзірлеу,қазақ тiлiнде оқытатын жалпы білім беретін мектептердедарынды балалармен жұмысты дамыту үшін нұсқауларқұрастыру. Интеграцияланған ашық сабақтар, ғылымиконференциялар, жобалар арқылы педагогикалықұжымға нәтижелерді ұсыну.

4 кезең - 2019 жыл қорытындылауДарынды балалармен жұмыс бағдарламасын іске

асыру үшін мұғалімдердің әдістерін қорыту. Мектеппедагогикалық кадрларының дарынды балаларменжүргізген жұмысының қорытындысын қала кеңістігінденәтижелерін көрсету. Бағдарламаның деңгейін одан әрідамытуын анықтау. Тәжірибесі жинақталған жүйесіненгізу.

ІҮ. Жұмыстың басты бағыттары4.1.Оқушылармен жұмыс.Жобаның жүзеге асырылуы дарынды оқушылармен

тікелей жұмыс жүргізумен байланысты. Бұл кезеңдедарынды балалармен жүйелі және мақсатқа бағытталғанжұмыс жасау жоспарланады және келесі бағыттардыңіске асырылуы қарастырылады: Үйлестіруші бағыт.Ғылыми-зерттеушілік бағыт. Ғылыми-әдістемелік бағыт.Эксперименттік бағыт.

Танымдық болмысы жоғары деңгейдегі оқушыларменжұмыс

Мақсаты: 1. Оқушылардың дамуы мен өзін-өзі дамытушартын туғызу бағытында мектептің педагогикалықұжым жұмысын ұйымдастыру.

Дарынды балалармен жұмыс. Жоғары сыныпоқушыларының көбісі оқуды жалғастыруы уәжсіз жәнеөзін кәсіптік бағытқа дайындауға талпынады, мұнда білімалуды даралау идеясын жүзеге асыратын жәнешығармашылығын көрсету және оқушылардың іскеасыруына мүмкіндік беретін технологиялар әлдеқайдазор көмек береді. Бұл бәрінен бұрын проблемалық оқытутехнологиясына және "шағын топтарды" оқытуәдістемесіне сәйкес жобалық білім беру технологиясыболып табылады.

2. Шағын топтарда білім беру әдістемесі.Бұл әдістеме семинар сабақтарда әсерлірек

қолданылады. "Шағын топтарда" білім берудің мәнісісыныптың 3-4 топқа бөлінуінде жатыр. Мақсатқа сайолардың әрқайсысына 5-7 адамнан бөлінеді, мұндайбала санымен білім беру жағдайы жақсырақ жүргізіледі.

Әрбір микротоп семинарда талқыланып жатқансұрақтардың біріне жауап дайындайды, ол сұрақтар өзқалаулары немесе жеребе тастау жолыментаңдалынады. Сұрақтарды талдау барысында әр топтыңоқушылары шығып сөйлейді, қарсы пікір айтады,пікірлерді сараптайды және толықтыру жасайды.Оқушылар дұрыс жауап үшін жеке бағалар алады, ал"шағын топтар" белгілі ұпай жинайды.

Жобалық оқыту технологисыЖобалық білім беру жүйесі негізінде оқушылардың

білімді өзіндік іздену процесі жағдайындашығармашылық қырынан меңгеру, яғни жобалау жатады.Жобалау өнімі - сөйлеу мәтіні, реферат, баяндама жәнет.б. ретінде келетін оқу жобасы.

Дарынды балалармен мақсатқа бағытталғанжұмыстың ұйымдастырылуы.

Дарынды балалармен жұмыс барысында қолдаукөрсету және ынталандыру жүйесінің міндетті жоспары,дарынды бала әрекетін бағалау өте маңызды болыптабылады.

4.2. Ата-аналармен жұмысАта-аналармен жұмыс жүйесін құру4.3 Педагогикалық ұжыммен жұмысӘдістемелік қамтамасыздыруҮ. Бағдарламаның жүзеге асу механизмі:ҮІ. Жұмыс нәтижелерін рәсімдеу.1.Дарынды оқушымен жұмыс бағдарламасын жүзеге

асыру нәтижесінің компьютерлік презентациясы.2. Әдістемелік, дидактикалық материалдардың

жинағы.3.Оқушылардың дарындылық қабілетттерінің даму

мониторингі.4. Бағдарламаны жүзеге асырудың электрондық

материалдар қоры.

28

¹5 (12) 2016

Берілген мақалада Семей қ. №3 орта мектебінің математикасабақтарында білім сапасын басқару жөніндегі педагогикалықжобасы берілген.

В данной статье представлен Проект по управлениюкачеством образования на уроках математики средней школы№3 г.Семей.

This article presents the Project to implement the Program of edu-cation and socialization of pupils of the secondary school №3 ofSemey city.

директордың ОТІжөніндегі

орынбасары



Жобаның тақырыбы: Математика сабағында"БжС" технологиясын қолдану арқылы оқушыныңбілім сапасын басқару.

Мақсаты: 2015-2016 оқу жылында "№3 ЖОББМК"-дедайындалған "БжС" технологиясын енгізу бағдарламасынегізінде математика пәнінен білім сапасын басқарудыжеке тұлғаның құзыреттілігін қалыптастыруға бағыттау.

Тақырыптың өзектілігі: оқушылардың математикапәнінен алған академиялық білімдерін өмірде қолданаалу; жоғарғы сапаға қол жеткізу; оқушылардарындылығын ерте жастан анықтау.

Зерттеу объектісі: 2-4 және 5 сыныптар.Енгізілу мерзімі: 2015 қаңтар- 2017 мамырҚазіргі қарқынды дамып жатқан әлемде білім

саласында өзгерістердің болуы заңды құбылыс.Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың халыққажолдауы "Қазақстан-2050" стратегиясында: "Бәсекегеқабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығыжоғары елге айналуымыз керек. Сондай-ақбалаларымыздың, жалпы барлық жеткіншек ұрпақтыңфункционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет.Балаларымыз қазіргі заманға бейімделген болуы үшінбұл аса маңызды"- деп атап көрсеткен. Ендеше, білімберілуімен ғана маңызды емес, маңыздысы - білім берусапасы өзінің міндеттерін қаншалықты орындауда жәнеоқушылардың академиялық білімдерін әртүрлі өмірлікжағдайларда қолдану деңгейлері қаншалықты? Неліктенбіздің алдымыздан шыққан оқушылар халықаралықPISA, TIMSS, PIRLS зерттеулерінде өз білімдерінжоғарғы деңгейде көрсете алмайды? Осы сұрақтар ұрпақтәрбиесі үшін жаны ауыратын әр ұстазды мазалауықажет. Оқыту сапасын көтеру- бүгінг і техникасықарыштап дамыған өркениетті заманның өзекті мәселесі.Қазақ педагогикасы мен мектебі алдында білім, тәрбиеберудің тың, жаңащыл бағыттары жолға қойылуда.Олар-оқу, тәрбие, даму үдерістерін жандандыру.Осының барлығы жеткіншектерге жүйелі білім, саналытәрбие беру ісіне тәуелсіз ел талабы тұрғысынан қарауқажеттілігінен туындап отыр. Мемлекетіміздіңқолдауымен қазіргі білім саласында аз жұмыстаратқарылып жатқан жоқ. Қазақстан Республикасы педагогқызметкерлерінің біліктілігін арттырудың деңгейліккурсынан өткен ұстаздардың осы бағытта қосар үлестеріқомақты. Десек те, аталған курстан өткен ұстаздар әрмектепте өте аз мөлшерде. (Біздің мектепте қызметжасайтын ұстаздардың 10%-ы ғана қамтылған).

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖОБА

Мектептің даму жоспарына енгізілген өзгерістер, зерттеужұмыстары, коучингтер "бүкіл ұжымды өзгерте қойды,білім сапасын айтарлықтай дәрежеге жеткізді" деп айтужасандылық болар. Қазірде алдымызда тұрған бастымақсат, қандай технологияны қалайтынын ұстаздардыңөз еншісіне қалдыра отырып, сапалы әрі табысты оқуғақол жеткізу. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін,ұстаздардың барлығына қол жетімді болып отырған"Биоақпараттану және Синергетика" технологиясынигеруді қолға алдық. 2014-15 оқу жылының екіншіжартысында ұстаздарымыздың 38%-ы осы технологиябойынша курстан өтіп, Астана қаласы мектептеріментәжірибе алмасуға барды. Аталған технологияны өзмәнінде игерген 15 мектепте бір апта көлемінде болып,өз мектебімізге оралған соң ұжым ұстаздарыментәжірибе бөлісу мақсатында ашық сабақтар өткізді. Қалакөлемінде екі рет семинар беріліп, оқу жылы соңындаата-аналар үшін "Ашық есік" күні ұйымдастырылды. Әрата-анаға өз баласының жекелеме пәндер бойыншабілім деңгейлерін сырттай бақылауға мүмкіндік жасалды.2015-16 оқу жылында да аталмыш технологиямен жұмысжоспарлы түрде жүргізілуде. Жас ұстаздардың 10-ы осытехнология бойынша курстан өтті. Математика пәнініңоқытылуына үлкен мән беріліп, мектепішілік бақылауБжС технологиясы регламентіне сай барлық сыныптардаәр тарау сайын жүргізіліп, нақты білім деңгейлерінанықтауға мүмкіндік алдық, әрі мұғалімдергекоррекциялық жұмыстар енгізіп, меңгеруде қиындықтудырған материалдарды қайталап жүргізуге жағдайжасалуда. Әрине, мұндай жүйелі ұйымдастырылғанжұмыс нәтижесіз де емес, білім сапасының айтарлықтайілгерілеуі көңіл қуантады. Мектеп психологтарыныңұйымдастыруымен аптаның үш күнінде "Жаттықтырғыш","Сөздік қор", "Логикалық тапсырмалар" жаттығуларыжүргізілуде. Курстан өткен ұстаздар мектепішілік жәнекөршілес мектептер үшін семинарлар өткізді. Енді осыБжС технологиясының ерекшелігіне нақтырақ тоқталарболсақ:

Қазақстандық ғалым Ф.Я.Вассерман көптегенқазақстандық және халықаралық педагогтардыңтәжірибесін зерттеп, "Биоақпараттану және синергетика"(БиС) білім беру технологиясын тамаша қарастырып,оқыту сапасының нормативтік көрсеткішін құрды.Автордың жасаған қорытындысы бойынша оқытусапасын басқару -оқыту нәтижесін толық көрсететінкөрсеткіштер мен критерийлердің талабын орындауға

математикапәні

мұғалімі

СМАГУЛОВААНАРА

МЕЙРАМОВНА

Математика сабағында "БжС" технологиясын қолдану арқылыоқушының білім сапасын басқару


29

¹5 (12) 2016

бағытталу, оқытудың сапасын нақты анықтайтынстандарттық өлшемдер жүйесін құру. Өлшемнормаларының бірі - тапсырманы орындау уақыты. Оқупроцесін дамытуда БжС білім беру технологиясынойлану жылдамдығын арттыру еске сақтауда, оқуүлгерімінің сапасын жаңартуда, оқу материалын игерудеүлкен жетістіктерге жеткізетіні тәжірибеде дәлелденіпотыр. Ф.Я.Вассерманның "Биоақпараттану жәнесинергетика" білім беру технологиясында оқытылатынпәндердің оқу материалының меңгерілуіне сәйкес келетінқажетті технологиялық карталар құрылымын даұсынған.Түрлі технологиялық карталар арқылыоқушылардың қабылдауы, есте сақтау қабілеті өседі,ойлау - сөйлеу дағдысы қалыптасады, танымдықкөзқарасы жетіледі, ең құнды, пайдалы материалдытауып, өз бетінше ізденіспен еңбек етуге талпындырады.Бұл оқушының уақытты үнемді пайдаланып, өз ойынтұжырымдап айтуға дағдыландырып, шығармашылықізденіске жол ашады.Математика пәніи үшінқұрастырылған карталары: "Алгоритм", "Биоинтернет""Жаттықтырғыш", "Логика", "Лидер", "КТС".

"БжС" технологиясы бойынша өткізілген математикасабақтарының дәстүрлі сабақтарынан айырмашылығы:

- Жаңа сабақ оқу әрекетінің жалпыланған әдісі (ОӘЖА)арқылы түсіндіріледі.

- Тапсырма деңгейлеп беріледі.- Тапсырманы орындауға уақытты шектеп көрсетеді.- Өздігінен білім алуға мүмкіндік жасалады.- Барлық оқушы қамтылып, бағаланады.БжС білім беру технологиясының карталары

мұғалімдерге сабақты жоғары деңгейде сапалы өткізуінеықпал жасайды..Әр картаның өзіндік ерекшелігі,құрылымы, мақсаттары бар. Олар гуманитарлықпәндерге де, жаратылыстану пәндеріне де негізделген.Аталған технологияның ерекшелігі: мұнда мұғалім текбасқарушылық рөл атқарады, көп түсіндіре бермейді,қажетті мәліметтерді қайдан табуға болатынын жәнеқалай оқып-үйренетінін айтып, бағыт беріп отырады.Мұғалім - пікір таласты ұйымдастырушы, білім алудыұйымдастырушы. Ғалым-практик Ф.Я.Вассерманжүргізген зерттеу тәжірибелік-эксперименттікжұмыстарының нәтижиесінде оқыту сапасыныңнормативтік көрсеткішін құрды. Ол көрсеткіш 63% төменемес. Әр сабақтағы оқушылардың білім сапасынесептеп, 63% салыстырып отыру керек."Биоақпараттану және синергетика" технологиясыбойынша тақырыптық жоспарлау төмендегідейқадамдардан тұрады:

- берілген тақырып бойынша қандай білім, білік, дағдыбар екенін анықтай білу;

- білім, білік, дағды уақыты бойынша бөлу;- жеке сабақтағы білім, білік, дағдының әрбір

компонентін меңгеруін жоспарлай білу.Бұл жерде мынадай қағидаларды басшылыққа алу

керек:- меңгеру сапасын жоғалтпай, білім берудің ақпараттық

бөлігін мейілінше азайту;- білік, дағдыларын практикалық меңгеруге арналған

уақыт ресурсын ұлғайту;- жекелеген тақырыптарды ілгерілей, оза меңгеру

есебінен уақыт ресурсын босату, сол арқылы пәндікбілімді тереңдете меңгертуге мүмкіншілік жасау.

Осылайша білімді хабарлама түрінде беру уақытын30- 40 %-ға қысқарту- сонша мөлшерде пропорционалтүрде білім сапасын арттыруға технологиялық әсер етеді.

"Биоақпараттану және синергетика" технологиясыментанысып, саралай келе төмендегідей артықшылықтардыбөліп алуға болады:

- нақты нәтижеге, сапа көрсеткішіне бағытталуы;- оқыту формасының белсенділігі;- жекелей , даралап оқытуды қамтамасыз етеді;- деңгейлеп оқытуды жүзеге асырады;түзету, коррекция және рефлексия жұмыстарын

сабақтың әрбір кезеңінде іске асыруға болады; зерттеу-ізденушілік дағдыларын дамытуға ықпал етеді.

Математика пәні үшін ең тиімді жағы - мұғалім өтілгенматериал бойынша сыныптағы әр оқушының неніигергенін және қай тақырыпты меңгере алмай жатқаныннақты көріп отырады. "Оқушының сынақ парағы"(қосымша 1) жүргізіледі. Әр тарау аяқталған сайынкескіндеме алынып, нәтиже төмен болған жағдайдақосымша дайындалуға бір апта уақыт беріледі. Межеліуақытта кескіндеме қайталап алынады. Екінші баға текқайта тапсыру нәтижесінде ғана қойылады."Максималды балл" қатарына барлық тақырыптарбойынша ең жоғарғы нәтиже қойылады. "Оқушыжетістіктерінің парағына" (қосымша 2) нәтижесіқондырылып отырады. Оқушы жетістіктерінің парағындамұғалім белгілі бір тақырыпты өткеннен кейін толтырыпотырады. Оқушының өз оқу үлгеріміндегі жетістіккежетуге және оны табысқа жетуге ынталандыруға, үндеугебағытталған. Нақты нәтижені бақылап отыруға ата-анада, сынып жетекшісі де мүмкіндік алады. Әрі оқушыныңөзі де төмен нәтижесін өзгертуге міндетті болады.Мұғалім үшін тағы бір тиімді жері - параллель сыныптарішінен альфа топтарын жеке, гамма топтарын жеке,бетта топтарын жеке алып нәтижелі жұмыс жасауғаболады. Әрбір оқушы жылдамдыққа үйреніп, альфатобынан түсіп қалмау үшін талпыныс жасайды.Математика мұғалімдері осы технологиямен жұмысжасағалы біз оқушылар білімінің нақты деңгейіне көзжеткіздік. Ағымдағы тексеру жұмыстары тек бақылау ғанаемес диагностикалық сипатта да қызмет атқарады. Оныңмақсаты- түзету жұмыстарының қажеттілік деңгейінанықтау.2-11 сыныптар аралығында математикапәнінен жоспарлы түрде әр тарау сайын кескіндемеалынып, төмен үлгерім көрсеткен сыныптардың түзетужұмыстарын жүргізуін, "қарызды өтеуге" (қосымша 3)жұмыс жасауларын талап етіп отырдық.

Сабақтарда байқалғаны:- оқушылар көп уақыт бойы белсенді, тапсырмаларды

өз беттерінше орындайды;- дағды қалыптасады, шаршамайды және өз білетінін

басқаға үйретеді ;- өзара қарым-қатынас қалыптасады;- жұппен, топпен, ұжымдық жұмыс түрлері

қолданылады;- бағалаудың түрлі формаларын пайдаланады;- машықтандыру жаттығулары жасалады;- оқушылардың шебер орындауы үнемі уақытпен

шектеледі;- сыныптағы ешбір оқушы қалыс қалмайды;- сыныптағы әр оқушымен жұмыс жасауға мүмкіндігі

бар.Оқушылардың еске сақтау қабілетін, зейінін, ойлау

қабілетін, жылдамдығын дамытуға ықпалы зор. Білімніңүлкен көлемін меңгеруде де оқушылар жаппай ойқозғалысына түседі де бүкіл сыныпқа жүктеме бөлінеді,сөйтіп тану қуанышына мүмкіндік туады.

Есеп шығарудың саны да, тапсырмалар көлемі де 3есе артты.

Материалды жоғары деңгейде меңгертуде,жылдамдықты, есте сақтауды, зейінді жаттықтыруда,оқылатын материалға, жалпы оқу үрдісіне дегенқызығушылықты қалыптастыруда, ұжымдық шығар-машылықты тұрақтандыруда "БжС" технологиясыныңәсері зор. Алдыңғы екі тоқсан көрсеткішін саралай келеоқушылар білім сапасында айтарлықтай ілгерілеудіңбарлығына көз жеткіздік (Қосымша5).

Қазіргі заманғы мектеп бала үшін қызмет ету керек,ол білімді өмірде қолдана білетін, көпшілікпен араласаалатын, ішкі мәдениеті, ойлау және сезіну қабілеті барадам дайындау керек. Мектеп бітірушінің мақсатыбарынша көп білуі емес, оның өзіне қажетті білімді өзібіліп, іздеп табуға үйренуі, оқу, кәсіптік тұрмыс мәселесінкез келген жағдайда шешіп іс-әрекет жасай алатын болу


30

¹5 (12) 2016

керек. Аталған мәселені шешетін технологиялардың бірі-"Биоақпараттандыру және синергетика" педагогикалықтехнологиясы.

Қорыта келе, "Биоақпараттану және синергетика"арқылы төмендегі көкейтесті мәселелер шешімінтабатынын айтуға болады.

1. Оқушылардың білім сапасы көтеріледі, олар әрбірпән бойынша мемлекеттік стандарт деңгейінің ең аз

қажетті көлемін 100% үлгеріммен қамтытуына кепілдікалады.

2. Оқушы қабілеті жететін пәндерден жоғарыдеңгейлерге дейін көтеріле алады.

3. Дарынды балалар дер кезінде анықталынып дамиалады.

4. Оқыту сапасының мониторингісі жәнедиагностикасы оқушы білімін дамытуға бағытталады.

ӘДЕБИЕТТЕР.

1. Жалпы білім беретін мектептердегі сапаны басқару технологиясы "Биоақпараттану және синергетика", п.ғ.к,профессор Вассерман Ф.Я.

2. БжС технологиясын ендіру бойынша басшылық п.ғ.к, профессор Вассерман Ф.Я.3. Электрондық оқулық "БжС технологиясы" п.ғ.к, профессор Вассерман Ф.Я.4. "Сапалы әрі табысты оқуға қол жеткізу- басты талап" Н.Ахметкалиев, А.Курмашева "Қазақстан мектебі" №2

20165. Ғаламтор жүйесі


31

¹5 (12) 2016Âîïðîñû îáðàçîâàíèÿ

заместительдиректора по УВР КГУ

"СОШК №3" г.Семей



Мақалада орта мектептегі білім беру үрдісінжетілдіру мәселелері қарастырылады. Мақала ортамектеп ұстаздарына, әдіскерлерге, мұғалімдерге,студенттер мен магистранттарға арналады.

В статье рассмотрены вопросы совер-шенствования образовательного процесса в среднейшколе. Статья будет интересна учителям,методистам, а также студентам и магистрантампедагогических специальностей.

The article is devoted the issues of improving the edu-cational process in high school. The article will be of inter-est to teachers, instructors, students and undergradu-ates of pedagogical specialties.

Зачем нужны преобразования? Ответ на данныйвопрос содержится в послании главы нашегогосударства Нурсултана Назарбаева "Стратегия"Казахстан-2050" "Чтобы стать развитымконкурентоспособным государством, мы должны статьвысокообразованной нацией… Необходимо такжеуделять большое внимание функциональнойграмотности наших детей, в целом всего подрастающегопоколения. Это важно, чтобы наши дети былиадаптированы к современной жизни" [1].

В свете обозначенных задач становится ясно, чтошколам необходимо менять подходы в преподавании иобучении. Кроме того, меняются методы исследованияи выявления проблем школы.

При внедрении идеи уровневых Программ в школе,мы убедились, что эффективным способомсистематического исследования и оценки являетсяэвалюация, которая широко применяется в такихстранах как Англия, Америка [2]. Опираясь на работунаучного сотрудника Института теории и историипедагогики РАО В. Загвоздкина "О направленияхобеспечения и развития качества школьногообразования за рубежом" можно сказать, что в рамкахшколы реализуется внутренняя эвалюация, так как былаоснована на исследовании работающими в школеучителями собственной работы и её результата. Модельэвалюации включает входные данные; процесс науровне школы, класса, результаты (краткосрочные,долгосрочные). План эвалюации реализовывался внесколько этапов:

- постановка цели, определение объектов, критериев;разработка плана сбора и анализа информации;

- отбор количественных и качественных методов дляполучения информации;

- сбор эмпирической информации;- обработка и анализ информации;-интерпретация данных и использование результатов

для принятия решений с целью повышения качестваобразовательного процесса [4].

Каковы потребности школы? Чтобы ответить на этотвопрос были изучены стартовые возможности школыметодами анкетирования, беседы, изучения школьнойдокументации, наблюдения. В беседе коллегиуказывали на низкую мотивацию учеников и в этомвидели основную проблему школы. Администрация,помимо низкой мотивации учеников, видела проблемушколы в немотивированности самих учителей, внеприятии преобразований, в применении имитрадиционных подходов обучения. В Стратегическом

учитель русского языка илитературы КГУ "СОШК

№3" г.Семей


ЗАРЛЫККАНОВНА

ПРЕОБРАЗОВАНИЕ ШКОЛЬНОЙ ПРАКТИКИплане школы отмечены те же проблемы. Из беседы сучащимися было установлено, что они недовольны тем,как проводятся уроки и тем, что учителя неориентируются на их потребности. Сразу очевиднымстало противоречие между мнением учеников иучителей. Это навело на мысль, что не проводитсяобратная связь на уроках, нет рефлексии. Наблюденияна уроках подтвердили эту мысль. К анкетированиюбыла привлечена психолог школы, которая помоглапровести специальное анкетирование. Методанкетирования позволил выявить индексудовлетворённости образовательным процессомучащихся, учителей, родителей. Анкетированиепоказало, что в целом деятельность школы отвечаетобразовательным потребностям учащихся и ихродителей. Но всё же вполне успешной её не назовёшь,так как наблюдается снижение индекса удовлетворён-ности (ИУ) образовательным процессом от начальногозвена (84%) к среднему (73%), а в старших классах -ниже нормы (61%). Разница между индексомудовлетворённости образовательным процессомучителей и учащихся, по использованной методике,свидетельствует об отсутствии обратной связипедагогов и учеников, о низкой ориентации учителей намнение школьников. На основе выводов был определёнфокус развития школы "Как развивать рефлексивныенавыки учащихся через применение новых подходов".

После определения приоритета развития школы, былапоставлена цель: развитие рефлексивных навыковучащихся через применение новых подходов.Ожидаемые результаты: улучшатся рефлексивныенавыки учащихся; учителя школы будут внедрять в своюпреподавательскую практику новые подходыв обучениии преподавании; использовать методы, способствующиеразвитию рефлексивных навыков учащихся; установятсяпрофессиональные взаимодействия между учителямив условиях профессионального сообщества учителейшколы.

Контроль над происходящими изменениямипланируется осуществлять через критерии успеха:учащиеся начнут формулировать тему урока,участвовать в постановке целей урока, анализироватьсвою деятельность, настроение на уроке; анализироватьрезультаты групповой работы; учителя составляюткраткосрочные планы с учётом критериев оценки урокапри использовании подходов "Обучение тому, какобучаться", "Саморегуляция", "Критическое мышление";внедряют идеи семи модулей.

Определить влияние происходящих преобразований

32

¹5 (12) 2016

на работу учителей, их взаимоотношения с ученикамии на результативность процесса обучения будетвозможно с помощью таких методов, как наблюдение,анкетирование, беседа.

Как происходил процесс внедрения преобразований? Главной целью деятельности учителей 1 уровня

являлась разработка и внедрение плана развитияшколы, выступление в качестве ментора для одного илидвух коллег в целях содействия реализации последнимипроцесса коучинга, направленного на внедрение новыхподходов в обучении и преподавании, реализацииподхода Lesson study [3,с.102].

Для эффективности введения преобразованийобъединили усилия учителей-лидеров и создалисообщество "Серпін".

Изучив стартовые возможности школы, мыопределили приоритет плана развития школы: "Какразвивать рефлексивные навыки учащихся черезприменение новых подходов". Сформулировав цельвведения преобразований, и уточнив ожидаемыерезультаты, наша группа составила план развитияшколы. Определить влияние происходящих пре-образований на работу учителей, их взаимоотношенияс учениками и на результативность процесса обученияможно через наблюдение за реализацией процессакоучинга и менторинга, подхода Lesson study.

Один из этапов процесса эвалюации- сборэмпирической информации. Для реализации данногоэтапа велись наблюдения в ходе процесса коучинга,подхода Lesson study, менторинга.

Ход проведения менторинга покажем на примере сучителем русского языка и литературы В.С.Б., котораяпопросила помочь ей в организации групповой работына уроке. Надо сказать, что подопечная настороженноотносилась к организации групповой работы на уроке,считала, что работа в группе отрицательно влияет надисциплину в классе и не может повлиять нарезультативность обучения. Посетив коучинг-сессии,ознакамливающими с идеями семи модулей уровневыхпрограмм, моя подопечная решилась использоватьновые подходы в своей практике.

Конечно, не всё гладко шло на первых уроках: многовремени уходило на пересаживание учащихся во времяорганизации работы методом "Джиксо", ученикивоспринимали урок как игру, не понималиответственности за своё обучение, проявлялипассивность при постановке целей урока, не успевализаканчивать мини-проекты в указанные сроки. Нокритерии успешности, которые оговаривались в началекаждого урока (что должен знать, что должен уметь),такие методы рефлексии, как "Анкета", "Комплимент","Барометр настроения", "Лестница успеха", презентациямини-проектов, постепенно подводила учеников к мыслиоб ответственности за результаты своего обучения. Надосказать, что наблюдения свидетельствуют о том, чторабота в группе над мини-проектами, способствовалаулучшению рефлексивных навыков. В этом можно былоубедиться на заключительном уроке, где ребятам былопредложено сделать газету, в которой надо былоотразить понимание того, что было изучено за четыреурока, провести самоанализ деятельности в видерепортажа. Это задание было направлено на рефлексиюсерии уроков. Надо отметить, что учащиеся смогли датьсамооценку, проанализировать работу в группе. Еслидо внесения преобразований ребята были пассивны науроке, отвечали одни и те же ученики, детям было скучнона уроке, задания казались им неинтересными, то послевнедрения идей семи модулей, уроки подопечной сталинасыщенными, а групповая работа над мини-проектамиспособствовала развитию рефлексивных навыковучащихся (Приложение 2). Так, например, ученица А.,проанализировав работу своих одноклассников в группеи увидев, что у них есть трудности в освоении темы,

решила подготовить мини-проект, "шпаргалку" поизученным темам. Применяемые методы "Барометрнастроения", "ЗХУ", "Лестница успеха", "Инсерт","Светофор" способствовали развитию рефлексивныхнавыков учащихся, и они начали самостоятельноорганизовывать свои действия на уроке для достиженияпоставленной цели. Благодаря применяемымметодикам установилась обратная связь с учениками,и учитель имел возможность вносить изменения в своиуроки с учётом потребности детей. Групповая работаспособствовала тому, что взаимоотношения междуучителем и учениками стали доверительными,демократичными. Ученик С, который раньше не решалсявступать в беседу из-за языкового барьера, послеприменения новых подходов стал участвовать в защитепостеров, активно выполнял задания и в рефлексиисказал, что эти знания ему пригодятся в будущем, аглавное, он теперь смелее говорит на русском языке.Ученик В отметил, что ему лучше было работать внебольших группах, потому что каждый выполнял своючасть работы, соблюдалась дисциплина, поэтому ихгруппа быстрее всех справлялась с заданиями(Приложение 2).

Анализируя результаты подхода Lesson study, можноотметить, что на первом уроке рефлексия методом "ЗХУ"показала, что учащиеся выражают свои мысли общимифразами, не конкретизируют, какие знания ониприобрели в процессе урока. Поэтому на следующийурок было решено использовать анкеты с готовымиответами, где учащийся мог бы только подчеркнутьнужное утверждение.

Анализируя деятельность учеников на уроке,руководитель группы, учитель 3 уровня Ж.О.предложила задавать детям вопрос: "Пригодятся ли тебезнания, полученные на уроке, в будущем?" Этот вопросстимулировал бы учеников к постановке цели уроков,так как этот этап рефлексии содержания учебногоматериала проходил вяло. Данный метод оказалсядейственным и подтолкнул учеников к размышлению иопределению цели урока.

Открытием этого урока была работа над творческимзаданием. Если во время работы над теоретическимматериалом ученики испытывали трудности, но всё-такисоставили схемы по новой теме (а главное, смоглисказать о причинах затруднений), то в практическойчасти все ученики с интересом включились в работу надсозданием сказочных историй и с удовольствиемрассказывали их друг другу. Это заданиеспособствовало улучшению рефлексивных навыковучащихся, так как они указывали степень своего участияв процессе, взаимооценивали работы друг друга,говорили об удачах и неудачах работы группы и об ихпричинах.

Реализация подхода Lesson Study показала, что нужнообучать учителей проводить исследование: ставитьнужные вопросы ученикам во время опроса, наблюдатьи фиксировать не весь урок, а только исследуемуючасть, т.е. необходимо и в дальнейшем отрабатыватьнавыки наблюдения.

На основе изложенных наблюдений, анализарефлексии учащихся, учителей, из беседы с подопечной,из беседы с учителями-наблюдателями можно понять,что внесённые преобразования являютсяэффективными. Если анализ стартовых возможностейшколы свидетельствовал о сохранении традиционныхподходов в обучении и преподавании, то промежуточныерезультаты показывают, что учителя начали внедрятьновые подходы. Это подтверждает и анализ анкетучителей "Самооценивание учителями уровняиспользования идеи семи модулей в практике"(Приложение 1): 65% учителей считают, чтоиспользование модулей "Новые подходы", "Возрастныеособенности" внедряются на высоком уровне, 40% -

Âîïðîñû îáðàçîâàíèÿ

33

¹5 (12) 2016

высокий уровень использования модулей "Критическоемышление", "Лидерство", "Обучение талантливых иодарённых" - 40% высокий уровень, 50% - средний; "ИКТ"-50% средний уровень. Из данных анкет видно, чтотребуется оказать помощь коллегам в освоении модуля"Оценивание обучения, Оценивание для обучения", таккак 70% учителей показывают низкий уровеньиспользования.

Таким образом, по результатам работы в школе врамках исследуемого вопроса "Как развиватьрефлексивные навыки учащихся через применениеновых подходов" могу сделать следующие выводы:

Чтобы формировать рефлексивные навыки учащихсянеобходимо:

- Использовать новые подходы для организацииучебного процесса.

- Предоставлять возможность учащимся

Âîïðîñû îáðàçîâàíèÿ

Литература:

1. Послание Президента РК народу Казахстана от 17 января 2014 года "Казахстанский путь - 2050: Единая цель,единые интересы, единое будущее".

2. Загвоздкин В. "О направлениях обеспечения и развития качества школьного образования за рубежом".3. Руководство для учителя.4. Шашкина М.Б. "Эвалюация и её роль в менеджменте качества образования".

Приложение 1

Результаты анкетирования "Самооценивание учителями уровня использования идеи семи модулей впрактике"

самостоятельно формулировать цели урока, ставитьперед собой учебные задачи.

- Сделать рефлексию одним из компонентов урока.- Предоставлять возможность учащимся активно

действовать в каждой конкретной ситуации, а затемосознавать свои действия.

- Учителю самому владеть методиками, способст-вующими развитию рефлексивных навыков учащихся.

- Стимулировать развитие у учащихся уменийсамоанализа и самооценки.

Конечно, перемены - это всегда большаяответственность. Ещё Хайфетц и Лаури (1997)подчёркивали, что "Заставить людей взять на себябольше ответственности нелегко". А роль лидеровзаключается в том, чтобы "помочь коллегам понять, чторешения должны достигаться, а не спускаться сверху ичто сами коллеги играют здесь ведущую роль" [3].

34

¹5 (12) 2016

Мақала орта мектепте үш тілділікті дамыту мәселелеріне арналған. Авторқазақ, орыс және ағылшын тілдерінде оқыту міндеттерін жүзеге асыруғақатысты мектеп тәжірибесімен бөліседі.

Статья посвящена вопросам развития трехъязычия в средней школе. Авторприводит пример из школьной практики по реализации задач обучения наказахском, русском и английском языках.

Статья посвящена вопросам развития трехъязычия в средней школе. Авторприводит пример из школьной практики по реализации задач обучения наказахском, русском и английском языках.

ағылшын тілі пәні мұғалімі

АМИРОВА ШЫНАРСЕРИКХАНОВНА

Ел Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан халқына "Қазақстан-2050" стратегиясы: қалыптасқанмемлекеттің жаңа саяси бағыты" атты Жолдауында әрбір қазақстандықтың өміріндегі үштілділіктің маңыздылығытуралы айтқан еді. Осы орайда Шығыс Қазақстан облысындағы қабылданған "Үштілділікті дамыту"бағдарламасын жүзеге асыру қарқынды жүріп жатыр деуге болады. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты:бастауыш, орта, жалпы орта білім беру бағдарламаларын жетік білу, оқушылардың коммуникативтік құзіреттілігінарттыруды қамтамасыз ету.

Міндеттері :- көптілділікті оқытуды жүзеге асыруда Отандық және халықаралық тәжірибелерді үйрену;- аймақтық бағдарламалардың жүзеге асырудың механизмін анықтау;- көптілділікті оқытудың мазмұнын іске асыру;- көптілділікті енгізудің оқу әдістемесін дамыту;- оқушылардың коммуникативтік құзіреттілігін қалыптастырудың деңгейін бағалау мен бақылау үшін өлшемдер

әзірлеу.Күтілетін нәтиже:Тілдер пәндерінің мұғалімдерінің кәсіби құзіреттілігін көтеру;Ағылшын, қазақ, орыс тілдері бойынша бірыңғай оқу әдістемелік кешенін енгізу:Оқушының қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде еркін сөйлеу функционалдық сауаттылықтың қалыптасуының негізі;Көптілділікті әр пән бойынша жүзеге асыру (география, математика, физика, биология);Шетелдік жоғарғы оқу орындарында білім алуға мүмкіндік жасау үшін оқушының ағылшын тілінен халықаралық

емтихан тапсыруына жағдай жасау;Мектеп бітірушілердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру.Әр мектеп осы бағдарламаны басшылыққа ала отырып, өз бағдарламаларын құрды. Біздің мектепте де бағдарлама

құрылып, жұмыстар атқарылуда. Келесі кезекте мектептегі өткен ағылшын тілі пән бірлестігінің "Жарқын болашақ-үш тұғырлы тіл", "Основа будущего - в полиязычии", "The brightly future -in the poligloting" атты апталығы туралысөз етпекпін.

Мақсаты: Н.А. Назарбаевтың "Тілдердің үштұғырлығы" бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында сайыстар,әндер, мақал-мәтел жарыстары, жұмбақ шешу арқылы оқушылардың орыс тілі және ағылшын тіліне дегенқызығушылығын арттыру. Апталық жоспарына сай пән мұғалімдері ашық сабақтар мен сыныптан тыс шараларөткізді. Мектеп мұғалімдері ашық сабақтар мен іс- шараларға қатысып, тәжірибе алмасты. Г.К. Сейтханова, А.Б.Мақсұтова, Ш.С. Амированың ашық сабақтары БжС оқу технологиясымен жүргізіліп, оң баға берілді.

Мәселен, 1 "В" сыныбында "Бауырсақ" және "Үйшік" ертегісінің желісі бойынша қуыршақ театры қойылды. Қойылымқазақ тілі, орыс тілі және ағылшын тілінде өтті.Бұл жұмыс педгогикалық колледждің әдіскері Б.Ж. Койгельдина менШ.С. Амированың бірлескен жұмысы болатын. Оқушылар ертегіден өте жақсы әсер алды. Үзілісте барлық 1-шісынып оқушылары осы қойылымды тамашалады.

Елбасының "Тілдердің үштұғырлығы" бағдарламасы аясында өткен, "Фольклорлық поэзия" мерекесінде 3-4 сыныпоқушылары үш тілде ән салып, әнге сахналық қойылым көрсетті.Мерекені тамашалауға келген ата-аналар, әнарқылы тілді үйрену жеңіл екендігін айтып,алғыс білдірді. Мерекені ұйымдастырушылар ағылшын тілі пән мұғалімдері

Г.К. Сейтханова мен А.Б. Мақсұтова қатысушыларды грамоталармен марапаттады.Үзіліс уақытында оқушылар мақал-мәтел жарысына қатысып, жұмбақтар шешті.Сонымен қатар, мектепте "Тілдердің үштұғырлығы" акциясы өтті. Қабырғаларға әртүрлі тақырыптағы сөздердің

үш тілдегі баламасы жазылып, ілінді. Біздің ендігі ұранымыз:Қазақ тілін - дамытамыз!Орыс тілін - қолдаймыз!Ағылшын тілін - үйренеміз!Өздеріңіз байқап отырғандай, үштілділікті орта мектеп қабырғасында жүзеге асыру күнделікті оқыту үрдісіндегі

әрбір қарапайым әрекетті үш тілде жүзеге асырудан басталады.

ҮШТІЛДІЛІКТІ ОРТА МЕКТЕПТЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ

ÁIËIÌ ÁÅÐÓ ÌÝÑÅËÅËÅÐI

35

¹5 (12) 2016ÁIËIÌ ÁÅÐÓ ÌÝÑÅËÅËÅÐI

Қазіргі инновациялық технологиялар - білім сапасынарттырудың кепілі. Оны өз дәрежесінде пайдалану -оқушыны шығармашылыққа төселдіруге ықпалы өте зор.Оқытудың тиімділігін арттыру үшін өз сабақтарымыздажаңа технологияларды қолданамыз. Жаңатехнологиялардың ерекшелігі - оның оқушыға жан -жақты ықпал етуі. Яғни тек білімді немесе оқубағдарламасын меңгертіп қоймай онымен бірге тәжірибеалмасу, яғни жеке тұлғаның танымдық қабілеттерін,танымдық процестерін (есту, көру), өзін - өзі өзектендіру,бекіту, шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру,белсенді сөздік қорын дамытуға, өз бетімен білім алуға,ізденуге деген ықыласы мен іскерлігін, оқу - танымдықынтасын жетілдіру, әрі жеке тұлғаны жан - жақтыдамытуға жетелейді.

Заман талабына сай әрбір ұстаз сабақтарындаоқушылардың біліктілігін арттыру үшін оқытудың жаңаәдіс - тәсілдерін кеңінен пайдалану керек деп ойлаймыз.Өз біліктілігін көтеру мақсатында әрбір мұғалім кәсібишеберлігін шыңдап, білімін жетілдіріп отыруы керек.

Сонда ғана өзін - өзі дамыта алатын, өзін - өзі жетілдіреалатын қоғамның белсенді, білімді жеке тұлғасынқалыптастыра алады.

Бәсекеге қабілетті ұрпақ дайындау білімбағдарламасының негізгі мәселесі болып отыр. Ең бастынәрсе - жеке тұлғаның қабілетін ашу. Жеке тұлғаны жан- жақты дамыту арқылы олардың бойынан:

- адамгершілікті, ізгілікті, дүние танымды- белсенділікті, қабілетті тұлғаны- жоғары мәдениеттілікті көре аламызСондықтан мұғалім жаңашыл, жан - жақты болу керек

деп санаймыз.Қазақстанның білім беру жүйесінің даму деңгейіне кері

әсер ететін жайттар баршылық. Дарынды ұстаз К. Д.Ушинский: "Қызығушылығын туғызбайтын оқу бірте -бірте оқушының білімге деген құмарлығын жояды, ал текқызығушылыққа негізделген оқу оқушының еркін, күш -жігерін тәрбиелемесе мәнін жояды" деген екен.

Бұл заман - істің көзін, тірліктің тетігін тапқандікі болыптұр. Мұндай ақиқаттан кім аттап кете алар дейсің.Батылы жетіп аттағанның алды жөн, арты соқпақ екенінөмір көрсетіп отыр. Адал еңбек, ынталы ісімен озғандар- қай заманда да көш соңында қалмаған.

Білім беру өз алдына, тәжірибе тағылымсыз, адамдықпен адалдыққа баулитын тәрбиесіз болмайды. Әл-Фараби бабамыз тәрбиесіз берген білімнің құмға құйғансудай болатынын айтты емес пе?

Білімді тұлға, білікті маман болғанда ғанаиндустриялық-инновациялық жобалар мүлтіксізорындалады. Ендеше, білім - сөз жүзінде ғана емес, ісүстіндегі тәжірибеден көрінуі тиіс. Яғни, оқушы 40%

бастауыш сынып мұғалімдері

БАТЫРХАНОВАГУЛЬНАР

АБУГАЛИЕВНА

білімді партада отырып теориядан көкейіне түйсе, 60%тәжірибе үстінде оқығанын көзбен көріп, қолымен ұстасаұтылмайды.

Нарық найқалып жүруді қаламайды. Жіті қимылдауды,бүгінгі бітетін істі ертеңге қалдыру - алға қойғанмақсатыңа көп жағдайда жеткізбейді.

Білім беру жүйесінде екі жақтың жауапкершіліг іболады. Оның біріншісі, теориялық білім берушілерболса, екіншісі, тәжірибе үстінде оқуға баулу болыпкеледі. Осы екі тарап жұмған жұдырықтай біріксе, теориямен практиканы таразы басында тең ұстағандар,жаңашылдыққа бой ұрғандар, тың реформалардыбірден қабылдайды. Одан нәтиже шығаруға білім білегімықты жастар шоғыры осылайша қалыптасып келеді.

Мектептерде педагогикалық тәжірибені зерттеу,жинақтау ісі күрделі және шығармашылық мәселелердіңбірі болып табылады. Педагогикалық тәжірибе - оқыту,білім беру және тәрбие тәжірибесі, дәлірек айтсақнәтижесі оқушының жеке тұлғалық сапаларынанкөрінетін, белгілі бір мақсатпен ұйымдастырылатынпедагогикалық процесс.

Көпшілік мұғалімнің педагогикалық тәжірибесі - бұлпедагогикалық ғылымының жетістіктерін қолданыпжұмыс істеп жатқан білім беру ұйымдарының тәжірибесі.

Озат педагогикалық тәжірибе сөзін түрліше түсінеміз.Кең мағынада озат педагогикалық тәжірибе - мұғалімніңшеберлігінің жоғары деңгейі, тұрақты педагогикалықнәтиже беретін оқыту және тәрбие тәжірибесі.Мұғалімнің тәжірибесінде жаңалық болмауы мүмкін,бірақ ол ғылымда белгілі принциптерді, әдістердітабысты түрде қолданып, басқа мұғалімдерге үлгі болып,озат тәжірибесі басқа мектептерге таратылады.

Педагогикалық озат тәжірбиенің тар мағынасы:шығармашылық ізденіс, жаңалығы бар тәжірибе,жаңашылдардың тәжірибесі. Мұндай педагогикалықтәжірибе өте құнды, себебі ол мектеп тәжірибесінежаңалық енгізеді. Сондықтан, бірінші кезекте осытәжірибені талдап, баға беріп, тарату керек. Жайшеберлік пен жаңашылдық арасындағыайырмашылықты көру қиын, себебі мұғалім ғылымдабелгілі принциптер мен әдістерді қолданып, қол жеткенжетістіктермен шектелмейді, жаңа әдістерді қолданып,немесе ескі әдіс-тәсілдерді тиімді етіп ұштастырып,бірте-бірте жаңашыл болады, олай болса кез келгенжақсы тәжірибені мектептің тәжірибесіне енгізугеболады, бірақ жаңашыл мұғалімдердің іс-тәжірибесінжан-жақты талдап, қорытындылап, тарату керек.

Озат педагогикалық тәжірибенің белгілері, оғанқойылатын талаптар. Бірінші белгісі - қоғам дамуыныңбағытына, әлеуметтік сұранысқа сәйкестіг і. Озатмұғалімдер мен білім беру ұйымдарының қызметкерлері

Мақалада орта мектептегі білім беру үрдісінжетілдіру мәселелері қарастырылады. Мақалаорта мектеп ұстаздарына, әдіскерлерге,мұғалімдерге, студенттер мен магистрант-тарға арналады.

В статье рассмотрены вопросы совершенст-вования образовательного процесса в среднейшколе. Статья будет интересна учителям,методистам, а также студентам и магист-рантам педагогических специальностей.

The article is devoted the issues of improving theeducational process in high school. The article willbe of interest to teachers, instructors, students andundergraduates of pedagogical specialties.

БІЛІМ МЕН ТӘЖІРИБЕНІ ҰШТАСТЫРУ

АМАНКУЛОВААЙГҮЛ

ЖАҚСЫЛЫҚҚЫЗЫ

ҒАЗЫМОВАНҰРГҮЛ

ҒАЗЫМҚЫЗЫ

36

¹5 (12) 2016

өмір талаптарына сай жұмыс істеп, педагогикалықпроцесті жетілдірудің тиімді жолдарын табады. Озаттәжірибенің екінші белгісі - педагогикалық қызметтіңтұрақты, жақсы нәтижелері. Педагогикалық "өнім" -оқушылардың білім, іскерлік, дағдыларының, жалпыдамуының, тәрбиелілігінің деңгейі. Мұғалім сабақтарындұрыс бағалап, оқушылардың білім сапасын тексеріп,жауап алынатын сұрақтар:

- оқушылардың бағдарламадағы оқу материалынмеңгеруі;

- өз беттерімен білім ала білуі;- білімдерін шығармашылықпен тәжірибеде қолдануы;- оқушылардың жалпы дамуы.Білім сапасы оқушылардың байқампаздығынан,

талдау, жинақтау, абстракциялау іскерлігінен, оқуматериалымен жұмыс істеу жолдарын анықтаудан, іс-әрекеттің жүйесін белгілеуден, өз іс-әрекетін бақылап,оған керек жағдайда түзетулер енгізуінен көрінеді.Оқушылардың тәрбиелілігі олардың пікірлерінен, мінез-құлқынан, жүріс-тұрысынан байқалады. Озаттәжірибенің үшінші белгісі - оқыту, тәрбие, дамудатұрақты, жақсы нәтижелерге жету үшін мұғалімдер меноқушылардың өз күштері және құралдарын орныменжұмсауы. Оқушыларға шамадан тыс қосымшатапсырмалар беріп, басқа пәндерді меңгеруге зиянкелтіріп, білім сапасын көтеретін тәжірибе озат тәжірибедеп есептелмейді.

Жаңалық - озат тәжірибенің төртінші белгісі.Педагогикалық озат тәжірибе оқу-тәрбие жұмысын

үнемі дамытып және жетілдіріп отырады. Сондықтан,әрбір мұғалім еліміздегі жаңашыл ұстаздардың байтәжірибесін, белгілі педагогтар мен психологтардыңғылыми еңбектерін терең зерттеп, олардың ұсынбаларынөз ісінде шеберлікпен пайдаланғаны жөн.

Мектептерде педагогикалық тәжірибені зерттеудіңкейбір талаптары бар. Олар: мұғалімнің өз тәжірибесінөзі зерттеп жинақтауы, педагогикалық еңбекшеберлерінің жұмыс жүйесін зерттеу және жинақтау; бірпедагогикалық тақырып бойынша бірнеше мұғалімдердіңіс-тәжірибелерін зерттеу және жинақтау; жаңашылмұғалімдердің озат тәжірибесін тарату және оны тәрбиепроцесіне енгізу; педагогикалық ғылыми-зерттеуинституттарының басшылығымен оқу және тәрбиесалаларында орын алып отырған мәселелерді тауып,оны шешуге ат салысу. Инновация - педагогикалықпроцесске оқыту мен тәрбиенің жаңатұжырымдамаларын, оқу жоспарларын жәнебағдарламаларын, түрлерін, әдістерін, құралдарыненгізіп, мақсатқа жету. Инновациялық процессізмектептің дамуы мүмкін емес. Мектептің тарихындаоқыту мен тәрбиенің ескі түрлері, құралдарының орнынажаңа, озық үлгілер келген кездер көп болды. Мысалы:20 жылдары мектеп тәжірибесіне жобалау әдісі бойыншатопқа үй тапсырмалары берілді. Осы тәсілді жаңашылмұғалім Н.П.Гузик өзгертіп қолданды.

70-80 жылдары Ш.А.Амонашвили, И.П.Волков,С.Н.Лысенкова, В.Ф.Шаталовтардың жаңашылдық іс-тәжірибесі сол кездегі ұстаздар қауымының тарапынанүлкен қолдауға ие болды.

Инновациялық мектептердің мақсаты - жеке тұлғаныжан-жақты дамыту.

Н.Нұрахметов инновацияны мынадай топтарға бөледі:- білім мазмұнындағы инновация;- оқу-тәрбие процесінің әдістемесі, технологиясы, түрі,

әдістері және құралдарындағы инновация;- оқу-тәрбие процесін ұйымдастырудағы инновация;- мектептегі басқару жүйесіндегі инновация.Жаңалықтан кейін болған өзгерістердің сипатына

қарай топталған инновацияның түрлері:- жеке, бір-бірімен байланысы жоқ;- модульдық (бір-бірімен байланысты): бір-біріне

жақын пәндерге және жас деңгейлері бірдейоқушылармен жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарына

енгізілген жаңалықтар;- жүйелі: барлық мектептерде болатын өзгерістер.Иновацияның түрлері: модификациялық,

комбинаторлық, түбірлі.Модификациялық инновация - педагогикадағы әдіс-

тәсілдерді жетілдіру. Мысалы: А.С.Макаренконың қиынбалаларды тәрбиелеу әдістерін А.Ысқақов осы заманғалайықтап қолданды

Комбинаторлық инновация - белгілі әдістердіңэлементтердің бір-біріне қосу. Инновацияның бұл түрінқазіргі кезде тілдерді оқыту әдістемесімен айналысатынғалымдар қолдануда. Түбірлі: мектепке білімніңмемлекттік стандарттарының енгізілуі.

Иннавациялық іс-әрекет - қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайына сай мектеп жұмысындамытатын, мектеп өміріне оң өзгерістер әкелетін іс-әрекет. Әрбір мұғалім өзінің оқу-жұмысын дамыту үшінтүрлі құралдар арқылы өзінің іс әрекетін саналы түрдеөзгертеді.

Инновациялық процестің кезеңдері:- иновацияның себептері;- жаңалықты жобалау;- жаңалықты жүзеге асыру.Инновациялық іс-әрекетке орта да әсер етеді. Мектеп

жаңалықтың себебін, жобасының дұрыстығын дәлелдеп,жаңалыққа мұғалімдерді, оқушыларды, ата-аналардықызықтыра білгені жөн. Инновациялық процестікүшейтетін бес фактор:

- мектеп басшыларының шығармашылығы, оқытудыңжаңа технологияларын жасауға қабілеттілік,педагогикалық процеске қатысушылардың бір-біріменөзара әрекеті және қарым қатынасы;

- инновациялық процестің жоспары, бағдарламасы;- бағдарлама, жоспар бойынша мектепке

ғалымдардың кеңес беруі, керек жағдайда инновация-лық процеске түзетулер енгізуі. Жоспарда нәтижелергежетуге ықпал ететін жағдайларды көрсетіп, сәтсіздікболғанда оны жоятын шараларды да белгілеу;

- әлеуметтік-экономикалық жағдай;- инновациялық процеске қатысушылар: бастама

көтерушілер, көмектесушілер, қарсы тұрушылар.Ынтымақтастың - бір мақсатқа жетуге бағытталған,бірлескен іс-әрекет.

Оған керекті жағдайлар:- мақсаттың бір екенін анық сезіну;- ынтымақтасушы жақтардың қызметш дәл белгілеу;- мақсатқа жету үшін мұғалім мен оқушылардың, т.б.

педагогикалық процеске қатысушылардың бір-бірінекөмек беру .

Ынтымақтастық педагогикасының пайда болуынасебеп болған оқушылардың білім деңгейінің төмендігі,кеңес педагогикасының баланың еркін және жан-жақтыдамуын тежеп, талантын басуы.

Ынтымақтастың педагогикасы баланың психикасыныңсаулығын сақтап, күштеп оқытуға, формализмге қарсышығып, баланы оқуға ынталандырып, табысқа дегенсенімін нығайтып, жазалаудың ауыр түрлерін мүлдемқолданбайды, адамгершілік пен ынтымақтың балаөмірінде үлкен маңызы бар екенін жете түсінеді.Жаңашыл мұғалімдер өз мектептерінде 25 жыл бойыидеяларын сынақтан өткізіп, ескі әдіспен жастардыоқытуға болмайтындығын дәлелдеп, мұғалімдерге жақсыжұмыс істеу жолдарын көрсетті. Олар:

- балалар мен мұғалімдер, ата-аналар арасындағыынтымақ; ұжым мүшелерінің шығармашылық жұмысы;

- оқушыға атқарушылық және шығармашылыққабілетін o(дамытатын жұмыстар беру;

- баланы өзін-өзі және ұжымды талдауға үйрету;тұлғалық дамуы;

- тірек идеясы;- жаңарту идеясы;- озу идеясы;- жаңа мектеп;


37

¹5 (12) 2016

- тұлғаны дамыту идеясы.Кеңес мектебі білім беруге баса назар аударып,

іскерлікке аз көңіл бөліп, оқыту мен тәрбиенің негізгімақсаты оқушыларды дамыту екендігін ұмытып отырған.Ынтымақтастық педагогикасы ақыл-ойды, т.б дамытады.

Атқарушылық, шығармашылық қабілет. Балалардыңақыл-қабілетінің дамуын зерттеген Б. Никитин, оныатқарушы, және баланың өздігін тез дамытатын, оныңең негізгі қасиеттерін шығармашылық деп бөледі.Баладамуының жаңын аймағы - үлкендердің көмегі арқылыбаланың атқараалатын істері. Көрнекті кеңес психологыЛ.Выготский оқыту мен дамудың байланысын зерттеп,баланы дамыту үшін оған күрделі тапсырмалар берудіұсынды. В.Шаталов ережелері оқылмаған тақырыптарбойынша оқушыларға есеп шығартады

Баланың бір күнінің екінші жартысы оныңикемділігін, қызығушылығын дамытуға арналады, бұлміндетт і орындауға ересектердің уақытыжетпейтіндіктен, балаға негізінен сабақта білім беріліп,қалған уақытта баланың өзі қызығатын іспенайналысуына жағдай жасаған жөн.

Жаңашылдар баланы өзін-өзі құрметтеуге оқу-тәрбиежүмысының барлық кезеңдерінде үйретеді. Өзін-өзіреттеу баланың өзінің іс-әрекеті арқылы жүреді.В.Шаталов үйге тапсырма бермейді, оқушылар оғанбөлінген уақытты өздері үшін пайдаланып, тапсырманытынығып алған соң орындайды. И.Волков үйтапсырмаларын оқушыларға таңдатады. Ш.Амонашви-лидің тәрбиеленушілері үй жұмысын өз қалауыменалады. Ш.А.Амонашвили 6 жасар балаға тәрбие жәнебілім берудің мазмұнын, принциптерін, тиімді әдістерінғылыми негіздеп, оны мектеп тәжірибесі арқылыдәлелдеді. Бастауыш сынып оқушыларын жан-жақтытәрбиелеуде гуманитарландыру идеясын жүзеге асырды.Ұраны: "Тәрбие процесінің барлық салаларында әрбаланың жеке басына құрметпен қарау". ШалваАлександрович мектеп есігін жаңа ашқан, әлі буыныбекіп үлгермеген 6 жастағы балалардың тауын жығып,талабын қайтармас үшін оларға баға қоймайды.Балалардың еңбегін олардың тындырған істерінің нақтынәтижелерімен бағалайды. Оның оқушыларыныңдәптерден жасаған қолжазба кітаптары бар. Оғанбалалар өздерінің алғашқы әңгімелерін жазады,өздерінің салған суреттерін папкаларға жинайды.Балалар табыстарын ата-анасына көрсетіп, мақтанып,оны мектептегі көрмеге қойып, ұжымның рухын көтеріп,оқушыларға күнделікті оқу, білім, өздіг інен ізденужолдарын түсіндіреді.

Мысалы: В.Амонашвили мәтіннің қатесін тапқызуәдісін қолданады, өзі қате жіберіп балаларға түзеттіреді.Диктанттың бағасын асырып, не кемітіп қою,оқушылардың өздеріне баға қойғызу тәсілдерін

қолданады. Амонашвили балалардан өз сабағыныңұнаған, ұнамағанын, жақсы етіп қалай өткізугеболатынын сұрап, олардың сұрауымен сабақ береді.

"Қайырымды адам қандай болады?" "Сыпайы кісіқандай?" "Біз нені оқимыз?", "Қандай өлең жақсы?" дегентақырыпта пікірталастар өткізеді. Суретке қарап әңгімежазу, оқушыларға математикалық есептер құрастыртып,оны басқаларына шығарту, қиын және оңай есептердіоқушылар өздері таңдау тәсілдері қолданылады.Амонашвили сабақта балалармен ақылдасып жұмысжасап, олардан көмек күткен сыңай танытады, "біртақырыпты түсіне алмай жүргенін" айтып, әрбіроқушының сөзін тыңдап, оларға сұрақ беріп, қателескенболады, балалардың сұрақтарына бірден жауап бермей,білмейтінін, үйден оқып келетінін айтады.

Балаларға жаттығулар құрастыртады, оған өзініңуақытының жетпейтіндігін айтады. Жаттығулар түзетіліпбасқа оқушыларға беріледі, құрастырушыларға алғыстарайтылады. Үй жұмысын алғысы келетіндер ғана алады.

Әр балаға толық, жан-жақты мінездеме жазып, оныата-анасына береді.

В.Ф.Шаталов (1929 жылы туған) - украин педагогы.В.Ф.Шаталов тәжірибесінің бірінші ерекшелігі - оқупроцесін оқушылардың іс-әрекетін, танымдықжұмыстарын кезеңдерге, бөліп, мұғалімнің қатаң түрдебасқаруы. Шаталов 1-кезеңде тақырыпты жан-жақтытүсіндіріп, 2-кезеңде тірек плакаттарын қолданып,қысқаша түсіндіріп, 3-кезеңде оқушыларға тірексигналдары (тірек плакаттарының кішірейтілген түрі)беріліп, оларды балалар өз альбомдарына желімдеп,4-кезеңде оқушылар оқулықпен және тірексигналдарымен үйде жұмыс істейді. 5-кезеңде сабақүстінде тірек сигналдарын естеріне түсіріп, дәптертерінежазып, 6-кезеңде оқушылар мұғалімге тақырып бойыншаауызша жауаптар береді. Сонымен теориялықматериалмен жұмыс 6 кезеңнен тұрды. Шаталовтәжірибесінің екінші ерекшелігі - бағдарлама нық бір-бірімен байланысты немесе қарама-қарсытақырыптарын біріктіріп оқыту.

С.Н.Лысенкова - Ресей педагогы. Әдістемесінің негізі- бастауыш сыныптардағы оқу процесінде тірексигналдарды пайдалану, оқу материалы туралыоқушыда тұтас түсінік қалыптастырып, "оза оқытып,перспективалы жұмыс жасау". Лысенкова оқушылардыңөз бетімен жұмыс жасауына, олардың сабаққабарысында көп сөйлеуіне, өздерін-өздері оқытуына көпкөңіл бөліп "кері байланыс" - деп атайды. ЖалпыС.Н.Лысенкова балаларға ауызша тапсырмаларды азорындатып, бүкіл сынып қатысатын жазбашатапсырмаларға ерекше ден қояды. Ол оқушылардыңсыныбы ілгерілеген сайын көп пікірталастар өткізгендідұрыс деп санайды.



1. Жаңашыл педагогтар іс-тәжірибелері. - Алматы,1991.2. Педагогикалық ізденіс. - Алматы, 1990. - 8-58; 58-100, 147,215-беттер.3. Ұстазға рухани қуат керек. Р.Нұртазина туралы//Қазақстан мектебі, 1999. №1-2. 8-11-бет.4. НұртазинаР.Б. Занимательная грамматика. - Алма-Ата, 1963,1973.5. Р.Б.Нұртазина. Формы патриотического и интернационального воспитания в казахской школе. Сб. научныхтрудов. - М., 1980.6. Курманалина Ш.Х. Совершенствование методической подготовки будущих учителей начальных классов пообучению мптематике младших школьников: учебное пособие, Алматы: Алем, 1999.-160 с.7. Курманалина Ш.Х. Функциональная модель электронной мстодической системы в колледже: Учебное пособие.- Алматы: Алем, 2000.8. Курманалина Ш.Х. Методология и технология создания электронной методической системы в условияхинформатизации оброзования: монография. - Алматы: Алем, 2002. - 316 с.

38

¹5 (12) 2016

Білім алу мен даму, қашанда болса өзгеріс сатысындаболмақ. Міне сондықтан да, білім беру жүйесіндегі біздербаға берудегі өзгерістерді жетік білуге тиіспіз. Өзім кішімектеп жасындағы бүлдіршіндердің оқытушысыболғандықтан, балаларды дамытатын бастауыш мектепбағдарламасының жас балалардың білімінің өсуінүздіксіз баптап, балалардың өздері мен олардыңдүниесін түсінуге бағытталуын құптаймын. Білім берудегіжаңа бағыт бағалаудың жаңа жолдарын ұсынуда. Осыжаңа тәсілдерді оқу тәжірибеме енгізуде біршамақиындықтармен қатар, ауыз толтырып айтарлықтабыстарға да жеттім деп айтуға негіз бар сияқты. Оғаносы байқауға қатысу мүмкіндігі тиген сәтте, жасалғанжұмыстарды ой елегінен өткізе отырып көз жеткіздік.

Қазақстан Республикасы педагог қызметкерлерініңбіліктілігін арттыру үшінші деңгейлі бағдарламасынмеңгергеніміз жайлы заңды құжатқа қол жеткізіп, жаңақарқынмен оқу жылын да бастадық. Әр модульдітәжірибеге енгізіп, қолданғанда жан-жақты ойланып, ойсүзгіден өткізу арқылы оқытудың қиындықтарын анықтау,жетістікке жеткендігін көрсететін кері байланыс, уәж,болжау мен сұрыптау, стандартты бақылау жәнеорындау, оқыту бағдарламасының мазмұнын және білімберу стилін бақылау мақсаттарын басшылыққа алукеректігін түсіндім. Әр сабақта бағалауды өткізу үшіноқушылардың нені білетіндігін және не істейалатындығын, сонымен қатар олар қандай қиындыққакездесуі мүмкін екенін анықтау қажет. Сыныпта өзараіс- әрекетті, яғни оқушылардың әңгімесін тыңдап,тапсырманы орындап отырғандарын бақылау, үйжұмыстарын тексеру арқылы бірталай ақпарат алуғаболады. Енді бірлесе жұмыс үстіндегі әрекеттер кезіндегіоқушылардың нені білетінін және одан әрі дамуы үшінқандай қадамдарды белгілеу керектігі туралы ойланып,сабақтарды осыған қарай икемдедік. Жоспарға түзетуенгізу үшін әр оқушының үй тапсырмасын орындаудағықиындықтарын анықтадық. Дербес оқу тапсырмасыныңкей оқушылар үшін жаңалық, яғни олар әлі де мұғалімніңкөмегіне сүйенгісі келетінін байқадық. Осы арада сыртқықолдау, яғни ата-ананың сүйеніш болуына себеп болып,олармен әңгімелесіп, балаға қолдау көрсетулерін,берілген тапсырманың орындалуын қадағалауды өтіндік.

Оқытудың жаңа тәсілдері: топпен жұмыс, бірлесежұмыстың арқасында аз уақытта біз бірталай жетістіккежеттік. Оқушылар дайын білімді алушы оқушыдандербес, сыни ойлайтын оқушыға айнала бастады.Олардың ішкі уәждеріне түрткі болып, тәсілдер таңдауда


КУТЕШОВАЖАДЫРА

СЕРИКАЛИЕВНА

ішкі кәсіби түйсікпен жасаған әрекеттерімнің азғанатабысын көру мені қуанышқа бөледі. Оқушылардың ненібілетіндігін анықтап, одан әрі жаңа сабақпенбайланыстырып, үздіксіз білімге қол жеткізу үшінсұрақтар тобын дайындап, өткен сабақпенбайланыстырып отырдық. Дербес оқудың нәтижесі,оқығанын немесе алған білімін кез келген уақыттапайдалана алу дағдысы әр сабақта көрініс таба бастады.Оқушылардың әр жауабын тыңдап қана қоймай, басқабалалардың назарын аудару үшін әр сабақтыңқорытынды бөлімінде оқушылардың жаңа сабақтыигеруде жасаған жұмыстарын, жаңа білімді алудағыәрекеттерін бір жүйеге келтіру үшін топтарда талқылаукезінде не үйренгенін сұрап, олар талқылағансұрақтарының ерекшеліктері мен айырмашылықтарынтүсіндіруге тырыстық. Сол арқылы оқушыларды оқудыңбасқы нүктесіне, оның алдында білгендеріне керіжетелеп отырдым. Бұл не үшін қажет? Оқушылардыңбұрынғысы мен жаңа білімнің арасын байланыстыруүшін керек. Тарау бойынша білімдерін ой сүзгілеріненөткізу және ұзақ мерзімді есті қайта жаңғырту үшінқұрастырылған әр деңгейлі тапсырмалар тобынорындауда оқушыларым ойларын жинақтап, менің білгімкелген сұрақтардың жауабын дәл тауып, жауапбергенімен қоймай, әр топ басқа екі топтың жауаптарынмұқият тыңдап, түзетулер енгізді. Оқушылардыңбойында өзінің жұмысына баға беру, басқа құрбысынәділ бағалау қасиеттерін әрі қарай дамыту үшін менкелесі қадамдарды белгіледік:

o Әр баланың кеміс жерлерін тапқаннан көрі, олардыңжетістіктерін атау;

o Нұсқауды мәлімдеу - балаға нені оқыту керектігі менқалай оқыту керектігін анықтау;

o Ата-аналар мен мұғалімдер, мұғалімдер меноқушылар арасындағы бірлескен, белсенді қарым-қатынасты қамтамасыз етуі тиіс;

o Оқушылардың тиімді білім алуына және табысқажетуіне ықпал етуі керек.

Мен оқушыларымның ақылы, ойы өскенін күнделіктіқарым - қатынаста бақылау арқылы білемін. Олардыңақылының, ойының өскенін бағалау үшін мен ұдайыоқуым керек. Іздену, білім қорын құру арқылы меніңкәсіби түйсігім қалыптасады, іргетасы қаланады. ДжонДьюи: "нағыз еркіндік білім қорының толығуымен үздіксізқатынаста болатын рефлективтік ойлаудан шығады," -дейді.

Мен оқушыларды бағалау жұмысы үш түрлі жолмен

Мақалада оқушылардың білімін бағалаусынақтарының маңызы мен олардың оқушыөміріндегі рөлі туралы баяндалады. Мақалаорта мектеп ұстаздарына, әдіскерлерге,мұғалімдерге, студенттер менмагистранттарға арналады.

В статье рассматривается вопрос онеобходимости и роли итоговых экзаменови оценок знаний учащихся. Статья будетинтересна учителям, методистам, атакже студентам и магистрантампедагогических специальностей.

The article deals with the issue about neces-sity and role of assessment for students in thefuture. The article will be of interest to teach-ers, instructors, students and undergraduatesof pedagogical specialties.

БАҒА - ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕГІ ҚОЗҒАУШЫ КҮШ


ШИЯНОВААЙГУЛЬ

ЗАМАНБЕКОВНА

ОРАЗГАЛИЕВАСАЛТАНАТ

САМЕТКАЗИЕВНА

39

¹5 (12) 2016

іске асатынына көзім жетті, яғни бақылау кезінде,оқушылармен қарым-қатынас жасағанда жәнеоқушылардың әрекеттеріне талдау жасаған кездебағалай алатынымды түсіндім.

Бақылау - мұғалімнің сабақ кезіндегі оқушылардың іс-әрекетін бақылау үрдісі. Мен оқушылардың сыниойлауларын, шығармашылық қабілеттерін дамытуғаарналған тапсырманы орындау барысындағыбақылаудың нәтижесін айтып көрейін. Топтық жұмысүстіндегі балаларды бақылап көрсем, әр топтанқабілетіне қарай оқушылар жұмысқа кірісіпті. Осытоптастыру арқылы мен оқушыларымның осы тараубойынша не түсінгендерін, өздеріне не алғандарын,күнделікті өмірде ол жайлы қолдана ала ма, жоқ па соныбілгім келді. Тапсырма аса күрделі емес, оқушылартоптастыру жасауға бірден кірісіп, қызу талқыласыпжатты. Дильназ бен Санжар бір топта, олар "еңбек"сөзіне топтастыру жасап жатты. Әлішердің тобы"батырлық" сөзіне топтастыру жасады. Оқушылардыбақылау кезінде Дильназ бен Санжар еңбек сөзінеқатысты тоқ дегенді Санжар Дильназға дәлелдей алмайқиналды. Санжар отбасы орыс тілді, өз ойын жеткізугеқиналатын оқушы. Бірақ өте алғыр, ұқыпты, тиянақты,сыныптағы үздік оқушының бірі. Топпен қарым -қатынасқа тез түседі, жауапкершілікті жылдам сезінеді,көшбасшылық қасиетке ие, өз ойын тез жинақтайды.Осыжағдайда Санжар өзін тез реттей алды. Топтықжұмыстың уақытында және дұрыс орындалуы үшін өзбілімін ортаға салды. Дильназ бұл тапсырмада жазушыролін алған. Бірақ Санжар өз ойын дәлелдемейінше,жауапты қабылдамай қойды. Дильназ да жақсы оқитын,жауапты, тиянақты, ұқыпты, бірбеткей, табандымінезімен танылған оқушы. Ол да топтың жұмысыныңжақсы бағалануына мүдделі, сондықтан Санжардыңсөзінен дәлел тосады.Санжар да бұл тығырықтан өзініңбілімін, естігенін, күнделікті өмірде көргенін еске түсіріп,қолдана алды: "тоқ" дегеніміз егер, адамның жұмысыболса, ақшасы бар болса, отбасын асырай алса ол тоқдеді. Кішкентай оқушыларымның еңбектің мәнін, өз ата-аналарының еңбек арқылы өздерін асырап, жеткізіпжүргенін түсінгендері, күнделікті өмірдегі тіршілік үшінқамын бүгінгі сабақпен байланыстырып, білімі ментәжірибесін қолдана алғандары мені қуантты. Олардыңойларының өскенін байқау мені жан ләззатына бөледі.

Әлішер Дильназ бен Санжарға қарағанда оқу үлгеріміәлсіздеу, қимылы жылдам болғанмен, тез ойлай алмайдыжәне көбіне басқа оқушылардың пікіріне сүйенеді. Өзбілімін басқамен салыстырып, өзіне сенбей қалатын сәттерікездеседі. Бірақ оқуға ішкі әлеуеті жетеді, оны өзініңбайқағысы келмейді. Мен бүгінгі әрекетінде де өз ойыныңдұрыстығына сенбей жалтақтап тұрғанын байқап жанынабарып, өте тамаша жұмыс жасап жатырсыңдар деп мақтапедім, Әлішердің көзі жайнап, жұмысына белсене кірісті.Әлішер өз тобына өзінің ойын айта бастады.Оқушыларымның осы тапсырма барысындағы әрекеттеріной елегінен өткізіп, талдау жасап, ой қорытып көрсем:Оқушылардың ойлануына, ойларына түрткі болатындаймұндай тапсырма, жаттығулар оқушыны сыни ойлауға,

ойлануға жетелейтінінің дәлелі. Осы бақылау арқылы менөзіме Әлішердің топтағы белсенділігін арттырып, өзінедеген сенімін нығайтсам, оқу белсенділерінің қатарынтолықтырады - ау деген ойға қалдым. Білім беру үрдісініңжаңа тәсілдерін меңгермесем, алдымыздағы талайоқушының ішкі уәждеріне түрткі болу сол күйінде қалыпқояр ма еді деген ойға келдім. Әлішердің осы әрекетінкелесі сабақ жоспарымда ой жұмысының нәтижесін көруүшін енгізуім керек деп түйдім. Әлішер тапсырманы өзіорындағаннан гөрі менімен немесе өз құрбыларыменорындағанды жақсы көреді. Выготскийдің тұжы-рымдауынша мұндай әрекеттер сыни сәттерге жетелейді.Сонда мұғалім оқушылардың білім дәрежесін, сыни ойынжарыққа шығарады.

Бұл оқушылардың өзін-өзін бағалауын және өзінедеген сенімділігін арттыруға көмектеседі. Дәлме-дәлбағалаудың өте маңызды бөлшегінің бірі - ол оқушыныңөзін-өзі бағалауы. Бұл процесс оқушыға өзінің жетістігінбағалауға және шыққан нәтижеге жауапты болуғамүмкіндік береді. Өздерінің жұмыстары туралы жазғаноқушылардың әсері - осының бәрі оқушының жетістігінбақылап отырғанға өте пайдалы. Мұғалім оқушылардымақсат қоюға, өздерінің жетістіктерін бағалауғаараластырса, олардың білім алуға қосатын үлестеріартып, жасаған жұмыстарының сапасы өседі. Оқушыларкөбінесе, мұғалімдер мен ата-аналарының олардан некүтетіндігін, қалай бағалайтындығын және қандайжетістіктерге жетіп жатқандығын білгенді қалайды.

Балаларды алдарына мақсаттар қоя білуге баулу,олардың өзіндік бағыты бар оқушы болуына себінтигізеді. Балаларға мен не үйрендім деген сауалғаойлану мүмкіндігін бергенде, мұғалім олардың шыныменбіраз жетістікке жеткен екендігіне көздерін жеткізеді,немесе олардың бұрын білмеген заттарын ендігі біліп,танысқандығын аңғаруға мүмкіндік береді. Енді бірбалалар кей нәрселерді бірінші рет жасап көргендігінаңғарады. Осы уақыт аралығында жасағанжұмыстарының үлгілерін көргенде, әжептәуір жетістіккежеткендеріне көздері жеткенде, олар өздерінің өсіп-жетіліп жатқандығына нақты дәлел алатын болады.

Баланың мүмкіндігі мен жетістіктерін сенімді, әділбағалау үшін, бағалау процесі терең зейінмен, сыныптажасалған жаттығуларда үздіксіз жүргізілуі тиіс.Формативті бағалау оқушының нақты білімін көрсетеалмайды деген пікірді жақтаушыларға айтарым: оқушығасенім білдіріп, олардың пікірімен санасқан кезде өзбіліміне сенімді, мақсаты айқын, өзінің жетістігі менкемшілігінің ара жігін ажырата алатын толыққанды жекетұлға қалыптастыра алғандығыңыздың куәсі боласыз.

Баға - оқыту үдерісіндегі қозғаушы күш. Сыни тұрғыданалып қарасақ, оқушылар өздерінің білімінің толығуынакөмектеседі, осыған қарап біз өзіміздің жұмысымыздыңнәтижесін көреміз, бұл кәсіби өсуімізге әсеретеді.Осыдан біз білім берудегі басты қозғаушы күшекенімізді естен шығармауымыз керек. Оқушыларға жәнеолардың оқуына өзіміздің берген біліміміздің көрінісінкөру үшін айнаға үңілгендей қарасақ, кәсіби өсуімізтуралы ойлану үшін тиімді пайдаланамыз


ӘДЕБИЕТТЕР

1. Ксензова Г.Ю. Оценочная деятельность учителя. Учебно-методическое пособие. М:Педагогическое обществоРоссии, 2000. 121 с2. Десятибалльная система оценки результатов учебной деятельность учащихся: Инструктивно -метод.Материалы/ Под.ред. О.Е.Лисейчикова Мн: НИО, 2002. 400 с.3. Педагогика. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М., Алматы-2004, 3-басылымы4. Мануал "12 жылдық мектептегі бастауыш білімнің құрылымдық-мазмұндық ерекшеліктері", Ж.Ш. Адамова,Д.А. Сүртібаева, МББҚБА және ҚД институты, 2007

40

¹5 (12) 2016

АБДРАХМАНОВАГУЛЬНАЗ

ЕЛЕУТАЕВНА

Мақала мүмкіндігі шектеулі балалардың танымдықәрекетін дамытуға бағытталған коммуникативтікжәне психологиялық ойындарды қолдану мәселе-леріне арналған. Мақала орта мектеп ұстаздарына,әдіскерлерге, мұғалімдерге, студенттер менмагистранттарға арналады.

Статья посвящена использованию коммуникатив-ных и психологических игра для развитияпознавательного интереса детей с ограниченнымивозможностями. Статья будет интереснаучителям, методистам, а также студентам имагистрантам педагогических специальностей.

The article is devoted to the use of communication andpsychological games for the development of informativeinterest of children with disabilities. The article will be ofinterest to teachers, instructors, students and undergradu-ates of pedagogical specialties.

ХХ ғасырдың басында неміс педагог-дефектологы П.Шуманның "бала кемістігінің даму деңгейі неғұрлымтөмен болса, соғұрлым мұғалімнің білім деңгейі жоғарыболу керек" деген асыл сөзінен даму мүмкіндігі шектеулібаламен жұмыс істеу өте қиын екенін рас.Қазіргі кездемектептерде кемтар балаларды қамқорлыққа алып,олардың қалыптасуына және айығуына мүмкіндік жасап,өз бетімен өмір сүруіне бағыт бағдар беруге арнайыдайындық жүргізілуде. Кемтар балалардың білімдеңгейін көтеріп, өмірге қажетті білім білік дағдысын,тәртібін қалыптастыруға байланысты түрлі шараларжасалуда. Бұл балаларды оқытатын мұғалімдердіңалдына мынадай міндеттер қойылады.

1.Баланың мектепке дайындығын анықтау.2.Тәрбиесіндегі кемістігін жою3.Сабақты жүйелі жоспарлауДамуында әр түрлі кемшіліктері бар балаларды

арнайы оқытуға деген сұраныс, әсіресе олардыңтанымдық процестерін психологиялық жағынан зерттеуқазіргі таңда өзекті мәселе болып отыр. Оқыту үрдісіндемұндай балаларға оқу материалын меңгерту үшінарнайы мектептер мен мекемелерде арнайы білімберудің мазмұны мен әдістерін жасау және оны негіздеуқажет. Әсіресе ауылдық жерлерде туа біткен, соныменқатар еліміздегі экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуынан,тұқым қуалаған, жүре пайда болған ауруларсалдарынан, мектепке бару бақыты бұйырмағанбалалар бар. Осы балаларды психологиялық ойындаркөмегімен дене кемістігін қалпына келтіріп, сол арқылыпсихологиялық саулығын сақтап, бала мүгедектігініңдеңгейін төмендетуге мектеп психологтары аз да болсаөз үлесімізді қосып алдымызға мақсат етіп келеміз. Әрпсихолог үйден оқитын балаға барғанда біріншіденбаланың көңіл күйіне қарап, динамикалық бақылаукүнделігін жүргізіп отырады. Баланы мектепішілік іс-шараға қатыстырады немесе көрермен ретінде көругешақырады. Екіншіден баланың үйіне барғанда ата-анасымен сөйлеседі, пікірлеседі, кеңес беріп отырады.Тек қана баланың өзімен жұмыс жасағаннан көрі ата-анасымен қосылып, жұмыс жасаған балаға қаттыұнайды. Ол үшін үйден оқитын оқушының отбасылықәлеуметтік жағдайын, жас ерекшелігін ескере отырып,балаға ешқандай қиыншылық туғызбайтын өз іс-тәжірибемде қолданып жүрген, ата-анасымен бірлесежүргізген, баланың өзіне арналған коррекциялық

"№3 ЖОББМК" КММ педагог-психологтары

ҮЙДЕ ОҚИТЫН МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ ОҚУШЫЛАРҒААРНАЛҒАН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ОЙЫНДАР

ойындарды ұсынамын. Әрбір мұғалім жеке балаға сабақбергенде сабағына қолдануға болады.

Баланың қуанышы мен реніші ойында анықбайқалады. Ойын кезінде баланың психологиялықерекшелігі мынадан көрінеді:

1. Олар ойланады.2. Эмоциялық әсері ұшқындайды, белсенділігі артады,

қиял елестері дамиды, баланың шығармашылық қабілетімен дарыны ұшталады.

3. Ұжымдық сезімі қалыптасады.4. Ерік қасиетін бекітеді, адамгершілік сапаны

жетілдіреді.Менің және анамның қолы. Мақсаты: Ең алдымен

дене және эмоционалды есте сақтауға сүйене отырып,қатысушылардың дене сызбасы туралы түсініктеріннығайту. Сол жұпта дене деңгейіндегі өзара қарым-қатынасқа әсерлену, қайта жасау; ата-аналардың осытәжірибені сезіну. Бала-ата-ана жұптарына бір-бірлерінеқарама-қарсы тұрып және жүргізушінің айтқанынорындау ұсынылады. Психолог тізбекті түрде келесілердіұсынады:

1. Бір-бірлерімен сұқ саусақтарымен "Сәлемдесу"2. Шынтақтарымен бір-бірлерінің шынтақтарын

сипалау.3. Ортаңғы саусақтар көмегімен күш сынасу.4. Серіктестің біреуі алақанымен екінші қатысушының

бармағын ұстап тұру қажет. Содан кейін орындарынауыстыру

5. Бір-бірлерімен шынтақпен қоштасу.Сабақта жаттығу тек сол қолмен орындалады. Үй

тапсырмасы ретінде қатысушыларға тура осыны қарама-қарсы саусақтармен жасау ұсынылады.

"Көліктер" Мақсаты: ата-ана мен бала арасындағыфизикалық контактіні реттеу, тактильді түйсіктердідамыту.

Жаттығу жұппен жүргізіледі: ата-ана және бала. Бала"көлік" рөлінде болады- ата-ана "көлікті жуушы"."Жуушының" көздері жабық немесе байланған. Бес минутішінде "көлікті" ретке келтіреді: барлық әрекеттерін айтаотырып жуады, сүртеді, мүмкіндігінше мейірімді сөздеркөбірек қолданылады. Содан кейін ата-аналар менбалалар орындарымен алмасады.

"Ия-жоқ" өзін қабылдауға арналған жаттығу.Мақсаты: Ата-аналар мен балалар арасында жақындықсезімдерін, бір-бірлерін қабылдауды қалыптастыру,

Yñòàçäàðäûí ïåäàãîãèêàëûê òýæ³ðèáåñ³íåí

РАМЬЯНОВААНАР

МАУЫТХАНОВНА

41

¹5 (12) 2016 Yñòàçäàðäûí ïåäàãîãèêàëûê òýæ³ðèáåñ³íåí

қарым-қатынас дағдыларын дамыту. Ата-аналар менбалалар бір-бірлеріне иықтарымен сүйеніп кілемніңүстінде отырады. Сенімді түрді "Ия-жоқ", "Жоқ- ия"сөздерін айтады. Жаттығудан кейін талдау жасалады:"ия" немесе "жоқ" сөздерінің қайсысын айту қиын?

Бірлесіп сурет салу. Мақсаты: Ата-аналар мен балаларарасында жақындық сезімдерін, бір-бірлерінқабылдауларын қалыптастыру, қарым-қатынасдағдыларын дамыту.

Қатысушыларға жұпта бір қаламмен сурет салуұсынылады, бірақ өзара сөйлесіп, келісім жүргізугеболмайды.

Аяқтап болғаннан кейін әр жұп өз шығармасытуралы әңгімелейді: сурет қалай салынды.Қатысушылар сурет салудың түрлі кезеңдеріндегі өзарақарым-қатынас ерекшеліктерін көрсете алады: бірлескен,бір қатысушының екінші қатысушыны басынуы,бәсекелестік, келісім, серіктес қызығушылықтарынабағдарлану.

Баланың өзімен жүргізілетін жұмыс түрлеріЖағымды ойлауға үйрену. Жақсы нәрсе туралы

ойлап, соны күту, соған сену. Өз ойыңда үйлесімділікпен тепе-теңдікті құра отырып, біз де соны өмірден табабастаймыз.

Өзің туралы жағымсыз ойлардан құтылу. Сіздіңсаналы түрдегі Өзіңізді мейлінше жақсы емеспін дегенсеніміңіз, сіздің іс-әрекетіңіз бен қылықтарыңыздыбасқарады да, әрдайым ол өмірде көрініс береді.

Өзіңді сүй. Біз өзімізді бар жанымызбен сүйіп жәнеөзімізді құрметтесек, сонда өз іс-әрекеттеріміз бенқылықтарымызды қоштаймыз, біз адамдармен ең ғажапқарым-қатынас тудыра алатындай, жаңа қызықты жұмыстабуға мүмкіндік беретіндей, дене салмағымыздытұрақтандыра алатындай, денсаулығымызды нығайтаалатындай етіп ақылымызды нақты ұйымдастырудықұрамыз. Өзіңді қабылдау және өзіңді қоштау- бұлжағымды өмірлік өзгерістер жасаудың кілті.

Өзіңді неғұрлым азырақ сынауға тырыс. Сын бізқұтылуға тырысып жатқан сол ой бейнелеріне тоқтау сапқояды.

Өз жеткен биігіңізді өзіңіз теріске шығармаңызжәне басқалардың теріске шығаруына жол бермеңіз.Мұны балалар керемет орындайды. Өмірдегі бар жақсынәрсе өзіңнің сыртқы "Меннен" айырмашылығы болатынішкі "Менді" қабылдаудан басталады. Біздің жүрегіміздебарлық планетаны емдеп жазарлық махаббат жетерлікекенін ұмытпаңыздар.

Өз бойыңыздан жақсы қасиеттерді іздеңіз. Осыдансіздің өміріңізде айтарлықтай прогресс басталады. "Менөзімдегінің бәрін қолдаймын" деген жаттығу бар. Сізмұны неғұрлым көбірек айтсаңыз, соғұрлым жақсыболады.

Басқалардың сіз туралы айтқанына көп көңілбөлмеңіз.

Әр адам -қайталанбас және ерекше. Біз осы планетағабіреуге ұқсау үшін емес, өзімізді көрсету, жеткізе білуүшін келгенбіз.

Қарым-қатынасты дамытуға арналған жаттығулар"Бет-әлпетті еске сақтау" Өзіңді қоршаған

адамдардың бет-әлпетін сақтауға дағдылан. Қарап алда, көзіңді жұм, көргеніңді түгелдей еске түсір. Толықеске түсіруге қиналсаң, қайта қара. Осылайша бірнешерет қайтала.

"Ол қалай күледі?" Бет жүзіне қарап, адамныңқалайша күлетінін, жылайтынын көз алдыңа елестет.Өзінің жақсы көргенін, сүйіспеншілігін, махаббатын қалайбілдіреді? Абыржып, сасқан кезде қандай? Ол қуланама, әлде сытылып, құтылып шыға ма? Қалай дөрекіліккөрсетеді? Ұрсыса ма? Өкпелегенде қандай? Ол бұрынқалай көрінетін еді? Кейін қандай болады?

"Мен басқалардың көзімен" Әр түрлі жағдаяттардажәне әр түрлі адамдармен өзіңнің әңгімелесушінің

көзімен қарағанда қалай көрінетініңді елестетуге тырыс.Сен қалай әсер етесің? Ол сен туралы не ойлайды?

"Өзіңді бағалау" Неғұрлым бағалаушы болудан гөрі,бағаланушы болған жөн. Айналаңдағылар сенен некүтеді? Оған сенімен жақсы ма? Егер біреу қателікжіберсе, сол қателікке емес, оған өзіңнің реакцияңдықалай болатынына назар аудар.

"Көңіл-күйге ортақтасу" Жеке тақырыпта әңгімелесеотырып, өзіңмен әңгімелесушіні ұқыпты тыңдауға тырыс.Егер ол саған көңіл сырын сеніп ашса, өзіңдікін айтыпжарыспа, бөліп тастама, көңіл-күйіне ортақтас, өзіңдіоның орнына қойып көр.

"Қоштау" Балаларға көз салып қара, олардың іс-әрекеттерін бақыла, оны қоштау мүмкіндіктерін жіберме.

"Күлкі" Бет-жүзіңде әрдайым күлкінің табы тұруын,жылы кейіпті, мейірімді жүзді, ақжарқын қалпыңдысақтауға үйрен. Күлкің келмесе де, оған әруақытта дайынбол. Әрдайым ішкі дүниең күліп тұрғаны жөн.

"Саған аманшылық тілеймін" Кез-келген адамменкездескен кезде алғашқы сөзің (ішкі тілегің) "Сағанаманшылық тілеймін" болуы керек. Мұны оған бар жан-жүрегіңмен сыйла! Егер сен біреумен дау-жанжалғатүсіп, ұрсысып қалатын болсаң, "Саған аманшылықтілеймін" дегенді дереу есіңе түсіріп, қайталайтын бол.

"Жаңа түрге ену" Өзіңді басқа адамның орнындасезініп көр. Сен - ол екенін көз алдыңа елестет. Оныңсырт келбетін тауып ал, оның ішкі әлеміне аз-маз еніпбайқа. Оның жүріс-тұрысын, мимикасын, қозғалыстарынсалып көр. Жаңа түрге түс, оның сезімдері менойларымен астасып өмір сүруге тырыс.

"Нажағай қаупі жоқ" Өзіңнің жағымсыз эмоцияңдытежеуге тырыс. Саған оны тежеу қандай қиын болса,айналадағыларға оны бастан кешіру сондай қиын.Ұрысысып-керіспеуді, күңкілдеп-жыламауды үйрен. Бірапта бойы барлығын кешіруге, бәрін түсінуге, ешкімдісынамауға, ескерту айтпауға, кінәламауға тырыс. Мүмкінодан да ұзағырақ осылай істерсің?

"Мен -ғажаппын!" Әр адам өзіне қаншалықты бағаберсе, соған соншалықты лайықты болады. Тұлғаретінде қалыптасуың үшін өзіңді, өмірлік іс-әрекетіңділайықты бағалай білуің керек. Өзіңе арнап неғұрлымжақсы, жағымды, жылы сөздерді көбірек айту керек.Өзіңді-өзің дұрыс бағалағаның жөн.

Әр адамның өзіне арнаған жақсы, жағымды қолдау,мадақтау, мақтау сөздері болуы тиіс.

Мысалы:- Мен осы өмірге келуіммен кереметпін.- Мен сияқты бұл өмірде ешкім де болған емес,

болмайды да.- Мен ғажаппын, мен кереметпін.- Менің күш-жігерім көп, денсаулығым мықты.- Мен өмірді сүйемін, өмір мені аялайды.- Мен тамаша жанмын.

Ойын түрлері"Кімде қандай қасиет бар"Малдың түрі бейнеленген карточкаға бала оның

қасиетін көрсететін сөз жазылған басқа карточканытаңдап алады. Мысалы, ит және иесіне берілгендік, түлкіжәне айлакерлік, түйе және тәкаппарлық және т.б.

"Өзің жалғастыр…."Мақсат сабаққа кешіккенін енді ғана ұқты….Айнұр досын ренжітіп алғандай болды…Оспан ағасына бір нәрсені айтуды ұмытып кетті….Әңгімелерді одан әрі жалғастырып, өз бетінше

аяқтауын тапсырып, соңынан баланың ойын талқылауғаболады.

"Түспен ажырату"Ойынның мақсаты: адамның мінез-құқын бояумен

көрсетіп, жағымды, жақтарын түспен ажырату.Жүргізуші: балаға адамның қасиеттерін кемпірқосақ

тәрізді етіп бояуды тапсырады. Қандай қасиетті қайтүспен бояуды баланың өзі шешеді. Ойын соңында

42

¹5 (12) 2016

адамның мінез-құлқын көрсету үшін қай түсті негетаңдағанын өзі түсіндіріп береді.

"Баға беру"Ойын тапсырмаға қорытынды жасап, баға беруге

негізделген.Жүргізуші баладан портретке немесе суретке

қарап, ондағы адамдардың мінез-құлқын,қасиеттерін ажыратып беруді тапсырады. Балаларойын жинақтау үшін баяу музыка қойылып, белгілібір уақыт беріледі.

Бұл ойын баланың адамды тани білуіне, келбетінеқарап, мінез-құлқын ажырата білуіне көмектеседі.


1.Маслоу А. Психология бытия - М., 1997.2.Лосев А.Ф. Философия, мифология,культура. - М., 19913. Гадамер Х.Г. Понимание и язык. - М., 19924. Ж.Жанділдаева. Инклюзивті білім беру мазмұны. // Қазақстан мектебі, 2011, № 75.К.Жарықбаев. Инклюзивті білім берудің мазмұны қандай? // Мектептегі психология, 2010, №5


43


АБДРАХМАНОВАЖАНАТ

Мақалада мектеп оқушыларына білім берудеинновациялық технологияларды қолданудың маңызымен артықшылықтары туралы айтылған. Авторларбілім берудегі инновациялардың түрлері ментәсілдеріне шолу жасайды.

Статья освещает вопросы использованияинновационных образовательных технологий всредней школе. Авторы описывают виды и методыинновационных образовательных технологий.

In this article referred the importance and benefits ofusing of innovative technologies in the education of schoolchildren. Authors made overview to different types of in-novation in education.

Қазақстан Республикасы жоғарғы білім берумемлекеттік стандартының тұжырымдамасында айқынкөрсетілгендей, қоғамымыздың жаңа әлеуметтіктапсырыстары, өз кезегінде оқу бағдарламаларынөзгертуді, оқытудың жаңа технологияларын енгізудікөздеп отырғаны анық.

Оқыту процесін технологияландыру туралы пікірдіосыдан 400 жыл бұрын В.А.Коменский айтқан, оныңпікірінше оқыту "технологиялық" болуы қажет. Оныңмағынасы - нені үйретсе де, нені оқытса да оқу процесітабыссыз болмауы керек. Мұндай оқыту механизмінВ.А.Коменский "дидактикалық машина" деп атады.Технологияға мақсат қою, осы мақсатқа жетудің құралдарыніздестіру, бұл құралдарды қолданудың ережелерін табумаңызды болды. Соған байланысты, мақсат-құрал - оныңқолдану ережелері - нәтиже модулі шықты. Бұның өзі - білімберудегі кез-келген технологияның өзегі.

Қазіргі заманғы оқыту технологиялары педагогикалықжәне психологиялық ілімдер негізінде құрылғандамытушы, тұлғалы бағдарлық, мақсатты технологияболып табылады.

Қазақ халқында балалардың тілін сындыру, сауат ашу,шешен сөйлеуге баулу әдістемелерінің ұлттық дәстүрлеріежелден болған. Алайда ғалымдар ғылыми әдістеметарихын Ыбырай Алтынсарин еңбектерінен бастап жүр.Оның "Орыс тілін қазақтарға үйретудің бастауышқұралы" деп аталатын еңбегі қазақ топырағында туғантұңғыш әдістемелік еңбек болып табылады. XX ғасырдыңбасында Ахмет Байтұрсынов осы дәстүрді тереңдетіп,"Баяншы", "Тіл жұмсартар" деп аталатын әдістемеліккітаптар жазды.

"XXI ғасырда білімі дамымаған елдің тығырыққатірелері сөзсіз" делінген ҚР Президенті Н.Назарбаевтың2005 жылғы, 18 ақпанда Қазақстан халқынаЖолдауында.

Ұстаз еңбегі оқушы білімімен өлшенеді. Қазіргізаманның ұстазы, ескінің көзіндей, жаңаның өзіндейболып, төл мәдениетін қастерлейтін, сыйлайтын, оныөзгеге таныта, сыйлата алатын, дүниежүзілік мәдениеттітаныта алатын, рухани дүниесі бай, зияткерлік деңгейіжоғары, білімді, білікті болуы керек. Ұстаздың оқу-тәрбиеісі жастардың жүрегін тебірентіп, ой-сезіміне әсер етуші:

Біріншіден, саяси сауатты, жан-жақты білімді болуы;

"№3 ЖОББМК"КММ биология

пәнініңмұғалімі

АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯ ӘДІСТЕРІН САБАҚТАҚОЛДАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ

Екіншіден, өз бойындағы білімді оқушы жүрегіне еркін,шеберлікпен жеткізе білетіндей әдіскерлік икемділігі;

Үшіншіден, оқушының психологиялық ой-өрісінбақылай алатын сезімтал психолог, өз ісіне, шәкіртінедеген сүйіспеншілігі қажет. Сонда ғана ол-нағыз ұстаз.

Шығыс даналығы: "Маған айтсаң, ұмытып қаламын.Көрсетсең, есімде қалар. Істеуін көрсетіп берсең, үйреніпаламын" деген екен. Бұл-баланың ынтасын жетелеуарқылы оқыту, үйрену деген сөз. Сабақта бала көбінесе,білімді қабылдап алушы, көп объектінің бірі депесептеледі, олардың ерекшеліктері жеке ашылақоймайды. Мұғалім білімді оқушы санасына сабақ арқылыжеткізеді. Сондықтан мұғалімнің ең басты мақсаты:

1.Әр баланы Тұлға ретінде қабылдау.2.Оның жеке тұлғалық қасиеттерін анықтап, ашу.3.Бұл қасиеттерін пайдалануға мүмкіндік туғызу.4.Қазіргі таңда әлемдік оқыту үрдісінің өзегі-жаңа

технологиялар.Осы мақсаттар негізінде ұстаздар қауымы

оқушыларының жас ерекшеліктерін әрі олардыңмүмкіндіктерін ескере отырып, өздерінің сабақ жүргізуүрдісінде технологиялардың тиімділерін таңдайды. Оныңішінде 5-7-сыныптарға сабақ беру кезеңінде ақпараттықкоммуникативтік технологияны пайдаланып жүрміз жәнеосы технологияның тиімділігі, маңызы әрі мүмкіндіктеріжайлы ой бөлісеміз. Сондықтан осы технологиятөңірегінде біраз ақпарат беріп өткенді жөн көріп отырмыз.

Ақпараттық коммуникативтік технологияларды жәнекомпьютерлік желі арқылы жаңа білім әдістерінпайдалану кеңейтіліп келеді.

Ақпарат - информатика саласының негізгі ұғымы.Адам ақпаратты үздіксіз қабылдайды, біз не көреміз, неістейміз оның барлығы ақпарат. Кибернетиканың атасыатақты оқымысты Виннер "Ақпарат - сыртқы әлемдебейімделу арқылы одан алынатын мазмұнды бейнелеу"деген. Алынған ақпаратты адам миы өңдейді.

Ақпараттық технология:1.Объекті үрдісінің немесе құбылыс күйі туралы жаңа

ақпарат алу үшін мәліметтерді жинау, өңдеу, жеткізу тәсілдерімен құралдарының жиынтығын пайдаланатын үрдіс;

2.Ақпаратты өңдеу үшін пайдаланылатынтехнологиялық элементтердің, құрылғылардың немесеәдістердің жиынтығы;

КАРИМОВАСАЛТАНАТ

КЕНЕСХАНОВНА"№3 ЖОББМК" КММ

қазақ тілі және әдебиетпәнінің мұғалімі

"Қазіргі заманда жастарға ақпараттық технологиямен байланыстыәлемдік стандартқа сай мүдделі жаңа білім беру өте қажет"

Н.Ә.Назарбаев

44

¹5 (12) 2016

XXI ғасырда ақпараттанған қоғам қажеттілігін қанағаттандыру үшін білім беру саласында төмендегідей міндеттердішешу көзделіп отыр компьютерлік техниканы, интернет, компьютерлік желі, электрондық оқулықтарды,телекоммуникациялық құралдарды, интерактивті құралдарды оқу үрдісінде тиімді пайдалану арқылы білім сапасын көтеру.

Яғни, жаңа ақпараттық технологиялар- білім беру ісінде ақпараттарды даярлап, оны білім алушыға беру процесі.Бұл процесті іске асырудағы негізгі құрал компьютер және интерактивті тақта болып табылады. Коммуникация- байланыс, мәліметтерді жеткізу - ақпаратты тасымалдап жеткізу. Әдістері мен механизмдерін және оларды жазыпжинақтап жеткізу құрылғыларын қамтитын жалпы ұғым.

Осы орайда оқыту әдістерін жетілдіруде тікелей білім беру жүйесінде тұтас ақпараттық технология дамытуғаүлес қосады.

Бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі оқушының оқу-танымдық әрекетін басқарудың негізгі бір буыны ақпараттықкоммуникативтік технологияны таңдау. Білім мазмұны оқушылар негізінен оқулық немесе электрондық оқулық арқылыберіледі. Сондықтан адамның құндылығы, құндылық қасиеттері, оның іс-әрекетінің нәтижелері арқылы бағаланады.Ізденіп, жазып, жинақтаған ақпараттарды таратуда интерактивті тақтаның маңызы зор, орны ерекше. Оны қолдануарқылы көптеген дүниелерге қол жеткізуге болады. Осы кезде оқушы мен мұғалімнің арасында коммуникативтікқарым-қатынас берік орнары сөзсіз.

Интерактивті тақтаның мұғалім мен оқушыға тиімділігі


Интерактивтік тақта көмегімен СТО жобасының стратегияларын қолдану арқылы жаңа сабақты түсіндірумүмкіндігінің тиімділігі артады. Оқушылардың қызығушылық деңгейлері де жоғарылайды. СТО стратегияларыныңәрқайсысының өзіндік мәні бар. Соның ішінде "Венн диаграммасын" алып қарасақ, сабақта пайдалансақ, заттармен кейіпкерлерді салыстыруда ортақ ойды анықтайды. Әрі тиянақтылыққа алып келеді. Бұны топпен де, жекеоқушылармен де жұмыс жасатуда қолдануға болады. Оқушыларға жаңа сабақты түсіндіруде бұл технологияларғақоса халықтық педагогиканы да байланыстырып алуға болады. Мысалы, биология сабақтарында оқушылардыойындар ойнату арқылы салауатты өмір салтын ұстануға, ұлттық құндылықтарды сақтауға тәрбие беруге болады.Қорытындылау мақсатында топтау әдісін қолданған орынды. Мысалы, нені ұққанын тізіп шығу арқылы оқушы өзойын түйіндейді.

Топпен жұмыс істеуде ұжымдық оқыту технологиясын қолданған жөн. Бұл технологияның мақсаты, оқушы қабілетіндамытып, еңбекке баулып, ұйымшылдық қабілеттерін оятады әрі ынтымақтастыққа тәрбиелейді. Сонымен бірге өзін-өзі басқаруға, байқампаздыққа жетелейді. Бұл әдісті сабақты бекіту кезінде пайдалана аламыз әрі берері де мол.

Бұл технологияларды, әдіс-тәсілдерді сабақта интерактивті тақта арқылы пайдалану ақпараттық технологияарқылы жүзеге асады. Біз тек осылардың арасындағы байланысты шатастырмай, оқушыларға тиімді жағынқарастыра отырып, қолданғанымыз дұрыс. Бұның барлығы - бүгінгі күннің талабы, болашақ игілігі үшін білімдіұрпақ қажет. Білімді ұрпақ - ертеңгі қоғам иесі, жеке тұлға.

Ал, ақпараттық қоғамның негізгі талабы - оқушыларға ақпараттық білім негіздерін беру, логикалық-құрылымдықойлау қабілеттерін дамыту, ақпараттық технологияны өзіндік даму мен оны іске асыру құралы ретінде пайдаланудағдыларын қалыптастырып, ақпараттық қоғамға бейімдеу.

Ақпараттық - коммуникациялық технологияны сабақта пайдаланудың тиімділігі: келешек ұрпақтың жан-жақтыбілім алуына, іскер әрі талантты, жас ерекшеліктеріне сай еркін дамуына және интерактивті құралдардың көмегіменмұғалімнің, оқушының шығармашылықпен жұмыс істеуіне жол ашады. Оқушылардың ақпараттық мәдениетінқалыптастырады.


1. Мұхамбетжанова С.Т. "Білім беру мекемелері қызметкерлерін ақпараттық -телекоммуникациялық технологиясаласы бойынша біліктілігін көтерудің ғылыми әдістемелік негіздері". 2006жыл.2. Қожанова Ә. "Ақпараттық технология мәселелері". Қазақстан мектебі. №1, 2010ж, 14-15-бет.3. Төтенаев Б. "Қазақтың ұлттық ойындары". Алматы "Қайнар" 1994ж.4. Айтмағамбетова Б.Р. "Оқыту процесін ұйымдастыру". Алматы, 1991ж.5. Қазенова Г. "Ойын арқылы оқыту". Алматы, 1998 ж.

Мұғалім үшін тиімділігі

Оқушылар үшін тиімділігі

Жаңа материалдарды сыныптың ортасында тұрып түсіндіру мүмкіндігі зор

Сабақты қызықты етеді және мотивацияны дамытады

Кез-келген қосымшаның жоғарғы жағына өз ойын жазуға, сурет салуға мүмкіндік береді және импровизация мен икемділікті мадақтайды

Ұжымдық жұмысқа қатысуға көп мүмкіндік береді, жеке және әлеуметтік дағдыны дамытады

Сабақ барысында кез-келген сөзді сақтауға, тақтадан көрсетуге және материалдың меңгеру деңгейін жеңіл тексеру мүмкіндігі

Материалдың анық, тиімді және серпінді берілуі нәтижесінде күрделі сұрақтарды тез қабылдайды және игереді

Мұғалімдер дайын материалдарымен алмасуға және оларды қайтадан пайдалану мүмкіндігі

Оқушылар өз-өздеріне сенімді болады және шығармашылықпен жұмыс істейді

Оқытушыларды оқытудың жаңа жолдарын іздеуге ынталандырады, кәсіби жағынан өсуге ұмтылдырады

Оқушылар жекелеген қажеттілікке сәйкес белгілі бір ресурстарға сүйеніп, оқудың түрлі әдістерін қолданады

Мұғалім тақта алдында тұрып, бір мезетте мәтіндік, аудио, бейне құжаттарды DVD, CD-ROM және интернет ресурстарын қолдана алады

Қызығушылықтары артады. Сауаттылықтары арта бастайды. Танымдық көзқарастары кеңейе түседі.

45


Тақырыбы: "Дарабоз"Мақсаты: Ұлттық ойынды насихаттай отырып, нағыз

қазақ баласының бойындағы қасиеттерін бастауышсынып оқушыларының бойына сіңіру. Әр түрліжағдайлардан шыға білу, тапқырлық, ептілік, мергендікпен шапшаңдылық қабілеттерін дамыту. Ұлттықойындарды ойната отырып, ата -салтын ардақтауға,салауаттылыққа тәрбиелеу.

Міндеті: Спорттық ойындармен бірге ұлттықойындарды салауатты өмір салтында қолдана білу.

Түрі: Ұлттық ойын сайысыТәрбиелік бағыты: Салауатты өмір салтын насихаттау.Керекті құрал: Арқан, қамшы, асықтар, қоржындар,

тиын-теңгелер, бейне таспа, аттар т.б.Ж о с п а р:І. Ұйымдастыру.1.Сайысқа қатынасушылардың дайындығын бақылау.

2.сайыстың мақсатымен, жоспарымен таныстыруІІ. Негізгі бөлім.1.Сәлемдесу. 2.Асық ату. 3.Бес тас. 4. Теңге алу.

5.Қамшылау. 6.Арқан тартысІІІ. Қорытынды. 1. Әділ қазылар алқасына сөз

беріліп, жеңімпаз топты анықтау.Мұғалім: Шынықсаң шымыр боласың,Сауығып айдай толасың.Спортты серік ете біл,Жақсы азамат боласың.Жеңімпаз болу оңай ма?Арман болған талайға.Болмасаңда ұқсап бақ,Жарысқа түсіп қалайда.Құрметті: қонақтар, ұстаздар мен оқушылар, доданы

тамашалауға қош келдіңіздер! Бүгін бізде 4- сыныптарарасында ұйымдастырылып отырған "Дарабоз" аттыұлттық ойын сайысымызды бастауға рұқсат етіңіздер!

Әр таңды бақытпен атырамыз.Өнерді, ой көгінде бақылаңыз,Сайысқа қатысуға енді ортаға."Тұлпар", "Жас қыран", "Салауат" - атты

топтарымызды ортаға шақырамыз."Дарабоз" сайысының кезеңдерімен таныс

болыңыздар. Барлығы 6 кезеңнен тұрады.1. "Сәлемдесу" (әр топтың ұйымшылдығын бақылау)2. "Асық ату" (1-2 метр қашықтықтан асық ату,ұлдардың

мергендігін бақылау)

дене шынықтыру пәні мұғалімдері

АЛДАЖАРОВАЛТАЙ

СЕРИККАЗИНОВИЧ

3. "Бес тас" (епті ,әрі шапшаң төртік ойынына дейінқыз балаларды сайыстыру ойнау)

4. "Теңге алу" (шапшаң жүгіріп барып,жердегі теңгеніалу)

5. "Қамшылау" (топ басшылардың сайысы)6. "Қол күрес" (топ ішіндегі мықты ойыншы шығады)7. "Арқан тартыс" (екі топ бір-бірімен арқан

тартысады)"Дарабоз" ұлттық ойынына қатысушы сайыс

қырандардың шапшаңдылығы мен тапқырлығын,икемділігі мен ептілігін, қайраты мен күшіне баға берушіқазылар алқасымен таныс болыңыздар.

Қазылар алқасының төрағасы: Мектеп директоры -Ахметкалиев Н.Н. мүшелері: мектеп директорының оқу- тәрбие жөніндегі орынбасары - Құрмашева А.А. Денешынықтыру мұғалімі - Оспанов Р. Р.

Бұл сайыс шыншыл бағдарлама желісімен алыныпотырғандықтан әр кезеңнен кейін бағасы беріліпотырады. Бағаланған асықты қоржынға жинау арқылыбағаланады.

("Қара жорға" әнінің сүйемелдеуімен ұлттық киім кигеноқушы асықтарды қазылар алқасына ұсынады)

Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат,Екі түрлі нәрсе ғой сыр мен сымбат.Арзан, жалған, күлмейтін шын күлерлік,Ер табылса жарайды қылса сұхбат - дей отырып

сайыстың бірінші кезеңі сәламдесуге кезек берейік.І кезең "Сәлемдесу"(Әр топ топтарының аттарын,ұрандарын

таныстырады)4 "А"- "Тұлпар" тобы4 "Б"- "Жас қыран" тобы4 "В"- "Салауат" тобы Қазылар алқасынан бірінші кезеңнің бағасы сұралады.

5 - өте жақсы, 4 - жақсы, 3 - қанағаттанарлық бағаменбағаланады.

ІІ кезең. "Асық ату"Ежелден бері келе жаткан ұлттық болмысымызға

сіңісті әр түрлі ойындар бар.Оны ретіне қарай жаста,жасамыста ойнаған. Мысалы: тойда,қонақ шақырылсабозбалалардың бас қосу салтанатында "Асық ойнау","Ханталапай"," Тоғыз құмалақ"," Көкпар" т,б.Солардыңбірі " Асық ату" ойыншының мергендігін, ептілік қабілетінарттыра түседі.Асықты дәл тигізіп, көп асық жинағанойыншы жеңіске жетеді.Нағыз мерген болып

Берілген әдістемелік жұмыс денешынықтыру сабағында қазақтың ұлт-тық ойындарын қолдана отырып ашықсабақ өткізудің үлгісі ретінде берілген.Мақала орта мектеп ұстаздарына,әдіскерлерге, мұғалімдерге, студенттермен магистранттарға арналады.

Данная методическая работа представ-ляет собой пример провидения откры-того урока по физической культуре сэлементами казахских национальныхспортивных игр. Разработка будетинтересна учителям, методистам, атакже студентам и магистрантампедагогических специальностей.

This methodological work is an example ofthe providence of open lesson on physicaltraining with elements of the Kazakh nationalsports. The article will be of interest to teach-ers, instructors, students and undergraduatesof pedagogical specialties.

ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАРДЫҚОЛДАНА ОТЫРЫП, ДЕНЕ

ШЫНЫҚТЫРУ ПӘНІНЕН АШЫҚСАБАҚ ӨТКІЗУДІҢ ҮЛГІСІ

КУРМАНБАЕВАЗАМАТ

АУЕЛБЕКОВИЧ

НУРКАСЫМОВДАРХАН

ТЛЕУГАЗЫЕВИЧ

46

¹5 (12) 2016

саналады.Сайыскер ұлдарды 1-2 м. қашықтықтанмергендеп асық атуға шақырамыз. (3-топ асықатып,бағалары талқыланады)

ІІІ кезең. "Бес тас"Қыз балаларға тән ұлттық ойынымыздың бір

түрі.Бұл кезде қыздардың ептіл іг і байқалады.Пішіндері бірдей бес тастың бірін лақтырып, қалғанынретімен шапшаң жинап алу қажет.(4-тік ойынына дейінмұғалім орындап көрсетеді. 3-топ бес тасойнап,ұпайлар саны қосылады)

ІV кезең. "Теңге алу"Жазықтық жерге 5 жерге тиын қойып, әр топтың бір -

бір ойыншысы 1бір - бірден жинайды. Содан кейін тиынесептелінеді. (Ұпайлар саны есептеліп қоржынға асықсалынады)

V кезең. "Қамшылау"Ауылдың сер і ж іг іттер і жиналып ойын-сауық

кезінде " Қамшылау" ойынын ойнайды. Бұл ойынғақазір әр топтың топбасшылары қатысады.Кім біріншіжүгіріп барып қамшыны алса,сол адам жеңімпазболып есептелінеді.Қарсыласы қамшылатпай қашыпкеткен жағдайда ойын қайта басталады.Кім шапшаңекенін бақылаймыз.(Әр топтың топбасшылары"Қамшылау" сайысын ойнап, ұпайлар саныесептелінеді).

VІ кезең. "Қол күрес"Әр топтан бір - бір мықты ойыншы шығып бақ

сынасады.(Әр топтың мықтылары "Қамшылау" сайысын ойнап,

ұпайлар саны есептелінедіVІІ кезең. "Арқан тартыс"Халық арасында ертеден келе жатқан танымал

ойынның бірі-АРҚАН ТАРТЫС. Сайысқа қатысушылартеңдей екі топқа бөлінеді.Арқанның қақ ортасынан белгіүшін түйін түйіледі.Ойынға қатысушылар теңдей екі топқабөлінеді.Ортадағы көлденең сызықтан қай топ бұрынсүйреп өтсе,солар жеңіп, жүлде алады. Ойында жеңіскежету үшін қара күшпен қатар әр топтың қозғалысындағыбіріңғайлық, ұйымшылдық қажет.

(Жеңімпаз топты анықтап, әр топтың қоржынынабағалау асығы салынады.)

Қорытынды.Ал, құрметті халайық!Жарысты енді көрдіңдер.Әділ қазы алқасы,Әділ баға беріңдер!- дей келе сөз кезегін әділ қазылар алқасына береміз!Осымен "Дарабоз" сайысымыз өз мәресіне жетті,Сау болыңыздар!Жеңісті күндері жолыққанша!


47

¹5 (12) 2016

АЛИМБАЕВА АЙНУРТОЙБАЗАРОВНА

ТОЛЕУТАЕВА

Берілген сабақ жоспары орта мектептің даярлықсыныбында дүниетану пәнінен сабақ жүргізудіңтиімдісі үлгісі ретінде ұсынылған. Сабақ жоспарынбастауыш сынып мұғалімдері өз тәжірибелеріндепайдалана алады.

Данная разработка урока представляет собойпример проведения урока по предмету "Познаниемира" в подготовительных классах среднейобщеобразовательной школы. Методическаяработа будет интересна учителям средней школы.

The working-out subject plan is given as a useful ex-ample for teaching subject "Learning the world". Everyprimary school teacher may use this plan.

Сабақтың тақырыбы: ҚысСабақтың мақсаты: Қыс мезгілі туралы білімдерін

кеңейту.Міндеттері:1. Қыс мезгілі туралы түсінік беру2. Әсемдікті сезіне білуге, табиғатты сүюге тәрбиелеу.3. Өз ойын еркін жеткізе білуге дағдыландыру.Сабақтың көрнекілігі: Қыс көрінісіне суреттер,

жұмбақтар.Оқыту әдісі: Әңгімелеу, сұрақ-жауап.

Сабақтың мазмұны.І Ұйымдастыру.Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.Армысың, асыл күн!Армысың, асыл жер!Армысың, көк аспан!Армысың, жан досым!Жылуыңа, жылу қос,Міне, менің қолым!

ІІ Өткен сабақты еске түсіру:Ойын "Аққала құрастырайық".

ІІІ Мақсат қою: тақырыбын, мақсатын хабарлау.

ІҮ Жаңа сабақ:Сөзжұмбақ шешу.1.Ұлттық ойын түрі (асық)2.Қазақтың аспабы (домбыра)3.Сайысқа түсу (жарыс)- Қандай сөз шықты балалар?- Ендеше ,бүгін біздің сабағымыздың тақырыбы қыс

екена) Қыс көрінісі туралы суреттер көрсете отырып, қыста

өлі табиғатта болатын өзгерістерді айтқызу.ә) Сәкен Сейфуллиннің "Қыс" өлеңі, Абайдың "Қыс"

өлеңінен үзінді оқып беремін.б) Қыста жапырақтары түспейтін, үнемі көгеріп тұратын

"№3 ЖОББМК" КММ даярлық топ тәрбиешілері

ДАЯРЛЫҚ ТОБЫНДА "ҚОРШАҒАН ОРТА" ТАҚЫРЫБЫНДАӨТКІЗІЛЕТІН САБАҚТЫҢ ҮЛГІСІ

ағаштар туралы айту.в) Қыстағы өсімдіктер тіршілігі туралы әңгіме.Сергіту сәті.

Ү Білімді бекіту.1. Қыс туралы өлең оқу.Сызбалар бойынша сөйлем құрату.Қыста (қар) жауады.Қыста адамдар (тон,қолғап) киеді.Балалар шана,шаңғы,коньки теуіп,сырғанап жүр.

2. Жұмбақ шешу.Екі аяққа байлап,Сырғанайық жайлап. (Шаңғы)

Мүлгіп тұрған бақ тыныш,Ораныпты ақ күміс. (қырау)

Суда қалқиды,Жылыда балқиды. (Мұз)

Табанға қанжар байладым,Бетінде айна ойнадым. (Коньки)

ҮІ Сабақты қорытындылау:"Ауа райы" ойыны.

"Үш шындық, бір өтірік"- Қыста күн ыстық болады.- Жазда қар жауады.- Көктемде жапырақтар жерге түседі.- Күзде шана тебеміз.- Қыста жемістер піседі.- Күзде бақша егеміз.

Біз не жайында білдік?Қол ұстасып тұрайық,Шеңберді біз құрайық-Көріскенше күн жақсыСау-саламат болайық!


ЭЛЬМИРАТЛЕУЖАНОВНА

48

¹5 (12) 2016

дене шынықтыру пәні мұғалімдері

ОСПАНОВРУСЛАН

РАХМАТОЛЛАЕВИЧ

Берілген әдістемелік жұмыс орта мек-тепте дене шынықтыру пәнінен ашықсабақ өткізудің үлгісі ретінде берілген.Мақала орта мектеп ұстаздарына,әдіскерлерге, мұғалімдерге, студент-тер мен магистранттарға арналады.

Данная методическая работапредставляет собой пример провиденияоткрытого урока по физическойкультуре в средней школе. Разработкабудет интересна учителям, методис-там, а также студентам и магистран-там педагогических специальностей.

This methodological work is an exampleof the providence of open lesson on physi-cal training in secondary school. The articlewill be of interest to teachers, instructors,students and undergraduates of pedagogi-cal specialties.

"ТОЛАҒАЙ"СПОРТТЫҚ САЙЫСЫ

Мақсаты: Балаларға спорттық ойындарды орындата отырып, спортқа деген қызығушылығын арттыру. Салауаттыөмір сүруге тәрбиелеу.

Түрі: Эстафеталық ойын.Өтілетін орны: Спорт зал.Көрнекілігі: газеттер, шарлар, шелектер, кедергілер, ойыншықтар, шеңберлер, т.б.Барысы:І. Ұйымдастыру кезеңі.

Шынықсаң шымыр боласың,Сауығып айдай толасың.Спортты серік ете біл,Жақсы азамат боласың.Жеңімпаз болу оңай ма?Арман болған талайға.Болмасаңда ұқсап бақ,Жарысқа түсіп қалайда.

ІІ. Негізгі бөлім.Құрметті: Ата - аналар, қонақтар, ұстаздар және оқушылар! Бүгінгі "Толағай" спорттық сайысымызға қош

келдіңіздер! Көңілді сайысқа ата - аналарымен бірге бастауыш сынып оқушылары қатысады.Жарысқа қатысатындарды шақырамыз,Әр таңды бақытпен атырамыз.Өнерді, ой көгінде бақылаңыз,Сайысқа қатысуға енді ортаға.

"Қайсар", "Жас қыран", "Құлагер", "Жас ұлан" - атты топтарымызды ортаға шақырамыз.(көңілді әуен)

Ал, құрметті халайық!Жарысты енді көріңдер.Әділ қазы алқасы,Әділ баға беріңдер.

Сайысты бастамас бұрын, сайысымызға әділ баға беретін әділқазылар алқасымен таныс болайық:Мектеп директоры: Н.Н. Ахметкалиев,Директордың оқу ісі жөніндегі орынбасары: А.Б. Сембаева, С.С. Оспанова.Спорттық сайысымыз: 3,4,5 балдық жүйемен бағаланады.Сайыстың бағдарламасында.

Топтың аты

мерг

енде

р

Қаңб

ақ щ

ар

Фут -

баск

ет

Қарл

ы ти

р

Жалпы балл

«Қайсар» тобы «Жас қыран» тобы «Құлагер» тобы «Жас ұлан» тобы


АЛИМЖАНОВМИРЖАН

ГИЗАТОВИЧ

САГАТБЕКОВАМАНТАЙ

КЕНЕСБЕКОВИЧ

49

¹5 (12) 2016

Әр кезеңнен кейін әділ қазылар өз бағаларын береді. Құрметті сайыскерлер: Сіздерге сәт сапар!Сайысымызды бастаймыз:

1. "Қайсар" тобын шақырамыз:Біз әрқашанда мықты,Бәрін жеңіп шықты.

2. "Жас қыран" тобын шақырамыз:Біз шымыр сергек денеміз,Өнер сүйер өренбіз.

3. "Құлагер" - тобын шақырамыз:Құлагер тобы осында,Біз жеңеміз сайыста.

4. "Жас ұлан" - тобын шақырамыз:Жастық шақтың ұланымыз,Көкке жетер қыранымыз.

Сайыстар:1. Мергендер.Белдеріне кольцо киіп, кедергілерден өтіп барып, қайта қайту.2. Қаңбақ шар.Кедергілерден өте жүріп, шарды баспен ұру.3. Фут - баскет.1. Кольцомен допты кедергілерден сүйреп жүру.2. Допты жерге соғып берілген орынға барып, алып қайту.4. Қарлы тир.Қағазды алып қар жасап, шелекке лақтыру.

Жалпы балл. (әділ қазылардың ұпайларын тыңдау).

ІІІ. Қорытынды бөлім.Жарыс заңы ежелден,

Жеңімпазды анықтау.Жеңімпаз болу шарты сол,Еңбектену жалықпау.Біреу озса жарыста,Біреу артта қалады.Жеңілгендер ренжімей,

Тараса бізге жарады - демекші сайысымыздың шарттары бойынша қорытынды шығарып, жеңімпаздарды анықтап,марапаттау сөз кезегі әділ қазылар алқасына беріледі.

Уа, халқым назар аудар денсаулыққа,Өмірде бақыттысың денің сауда.Денсаулық терең бақыт деген сөзді,Құр айтпаған ұлы Абай данамызда -демекші, құрметті қонақтар, келгендеріңізге көп, көп рахмет!

Барлығы: "Қара жорға" биін билейді.


50

¹5 (12) 2016

Берілген әдістемелік жұмыс орта мектепте еңбек пәнінен өткізілетінсабақтың үлгісі ретінде берілген. Мақала орта мектеп ұстаздарына,әдіскерлерге, мұғалімдерге, студенттер мен магистранттарға арналады.

Данная методическая работа представляет собой пример провидения урокапо предмету технология в средней школе. Разработка будет интереснаучителям, методистам, а также студентам и магистрантам педагогическихспециальностей.

This methodological work is an example of the providence of the lesson on thesubject of technology in secondary school. The article will be of interest to teachers,instructors, students and undergraduates of pedagogical specialties.

технология пәні мұғалімі

АХМЕТБАЕВА АРАЙЛЫМКАМАТАЕВНА

Білімділік мақсаты: оқушының моншақ тоқудағыбіл імін жүйелендіру, шеберл ік деңгейін арттыруарқылы әсемдік пен сұлулықты бағалай білуге үйрету.

Дамытушылық мақсаты: моншақпен жұмысістеуде оқушының қол икемділіктерін, шығармашылыққиялдарын, ой - өрісін дамыту, кәсіптік бейімділігінқалыптастыру;

Тәрбиелік мақсаты: оқушыларды төзімділіккеталғампаздыққа, ұқыптылыққа тәрбиелеп, эстетикалықталғамын арттыру, тиянақтылық деңгейін көтеругебаулу.

Сабақтың әдіс і: сұрақ-жауап, сарамандықжұмыс,(оқушылар өз бетімен жұмыс жасау).

Пәнаралық байланыс: тарих, бейнелеу өнері,информатика, математика.

Көрнекіл іктер: моншақтан жасалатын бұйымтүрлері әр түрлі заттар.

Қажетті құрал - жабдықтар: мөлдір моншақ, леска,қайшы.

Сабақтың барысы:1.Салемдесу.2. Ұйымдастыру кезеңі.3.Үй тапсырмасын тексеру (жасалған бұйымдар)4.Жаңа сабақты түсіндіру.

Адамды биік шыңға жеткізетін еңбек.Біз баға жетпес білім, қорын арттырып,Оны жаңаша түрлендіре білуіміз керек.

Н.Ә. Назарбаев

Қазіргі таңда қоғамның жаңа нарықтық жағдайынабайланысты халқымыздың салт - дәстүрі, ұлттыққолөнерінің көркемділігі және салт - дәстүрі мен өнері- адамның рухани, мәдени тұрмысынан бөлінбейтінқұндылық.

Қай халықтың болмасын ұлттық өзіндік әуені, салт -дәстүрі, қолөнері сол ұлттың мәртебес ін биіккекөтереді.

Қаз іргі оқушы -сұлулықпен сусындаған, алғанбіл імдерін өмірде қолдана алатын жан -жақтыдамыған, логикалық ойы терең, ізденімпаз, тереңқазыналы білімпаз. Халықтың сәндік - қолданбалықолөнерінің бірі - әртүрлі бұйымдарды моншақтанбұйымдар тоқу өнерінің орны ерекше. Өйткені моншақбүгінде қайта сәнге айналды. Моншақ бұйымдарыныңжасалу жолдарын үйрену арқылы өзін әдемі етіп, өзқолдарынан шыққан тамаша туындыларыныңәдемілігін көріп, өз еңбегімізге деген сүйіспеншілігіміздіарттыру - маңызды бағыттың бірі. Бұл оқушылардың

ОҚУШЫЛАРҒА МОНШАҚТАН, ӘР ТҮРЛІ БҰЙЫМЖАСАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ҮЙРЕТУ

шығармашылық қабілетін, ой - өрісін үнемі дамытыпотыру.

Моншақ сөзінің шығуы " мойын - шақ " немесе "мойын - тақ" деген сөздерден құралады. Моншақ -мойынға тағатын әшекей бұйым. Моншақтың сонауерте замандарда қолданыста болғандығын қазбажұмыстары нәтижесінде табылған әшекейбұйымдарды дәлелдейді. Біз сол моншақтардан(шаңырақ, қалам салғыш, гүл, бақа, құлпынай,ваза),т.б. заттар жасаймыз.

Сарамандық жұмыс кезінде қауіпсіздік ережені естеншығармаймыз.

1. Кемпірауызды дұрыс қолдану ( сым кескен кезде).2. Моншақ шашылып кетпеу үшін арнайы қорап болу

керек.3. Леска, кайшы.4. Сым түрлері аллергия бермеу үшін бізге арнайы

"швенза" сымы керек.Оқушыларға алдын ала нұсқау карталары,

сызбалары, таратылып беріледі.

Нұсқау карталарымен жұмыс жасағанда есте сақтауқабілеті жоғары болып, түстерді айыра білу қажет, түсүйлесімдігі сәйкес болуы қажет.

Бұйым жасауда ақ, қызыл, жасыл, көк, түстімоншақтар болу керек.

Оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын ояту.Қазіргі кезде моншақтарды, негізінен, әшекей бұйымдарретінде қолданылады: моншақтан алқа, сырға, сақина,т.б. түрлерін жасап қолданады. Моншақтан сәнді бұйымжасау тарихы өте ерте заманда басталған. Бұныөнертанушы ғылымдарымыз қолданбалы сән өнері


51

¹5 (12) 2016

шеберлерінің әйгілі, осы уақытқа дейін сақталып келген өте әдемі, сапалы орындалған жұмыстарын зерттеу арқылыдәлелдеген. Бұрынғы кезде адамдар жануарлардың сүйектерінен, тістерінен, тастардан кесіп моншақтар жасауғақызыққан. Уақыт өте келе моншақты өте бағалы және аса қымбат емес тастар, әйнек өндіру кәсібінің нәтижесімоншақ, су моншақтар алмастырды.

Моншақ ертеде тау хрусталі мен ақық тастардан даярланған. Ақық, меруерт, маржан, інжу моншақтар барлықхалықтарда, қазақ арасында да кең таралған.

Моншақтар әр түрлі бұйымдар жасау үшін керек.ІІ. Жаңа сабақты түсінгендерін тексеру.Бұл өнердің түрлерін, олардың ерекшеліктері туралы мағлұмат алдыңдар. "Моншақ" сөз жұмбағын шешіп көрейік.ІІІ. Жаңа сабақты бекіту: әр оқушының жұмысын жекелей талдау, оқушылардың ой - пікірлерін білу, тоқу тәсілдерін

игеру дәрежелерін өзара салыстырыу.

Сөзжұмбақ: "Моншақ" интерактиптік тақтамен жұмыс.


1. Ресейде бисерді өз тәжірибесімен жасаған кім? (М. Ломоносов)2. Бисерді көп шығарған ел? (Жапония)3. Бисер қандай заттан жасалады? (Шыны)4. Шашқа тағатын әшекей,(Шашбау)5. Кестелі баскиім (Тақия)6. Мойынға тағатын әшекей. ( Алқа)Сабақты қорытындылау: қолдан жасалатын моншақ бұйымдары Ресейде және шетелдерде өте жоғары

бағаланады. Осы кезде халық шығармаларының осы түрі өрлеу үстінде, дамудың сатысында деп бүгінгі сабағымыздықорытындылаймыз.

Оқушыларды бағалау: қыздардың білім деңгейін мен жұмысын бағалап қою.Оқушылардың шығармашылығы:

52

¹5 (12) 2016

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан-2050 стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" аттыЖолдауы еліміздің ұзақ мерзімді дамуындағы жаңа белестерді айқындайтын бағдарламалық тарихи маңызды құжатболып табылады.

Еліміздің жаңа даму бағытында білім беру жүйесінің алдында:1. Білім беру мекемелерін оңтайландыру;2. Оқу-тәрбие үдерісін түбегейлі жаңғырту;3. Білім беру қызметтерінің тиімділігін арттыру сияқты үш басты бағыт айқын қойылды. Соның ішінде жалпы

білім беретін мектептердің алдында тұрған шұғыл міндет - оқуды өмірге, жаңа технологияға жақындату. Осығанбайланысты мектептегі іргелі жаратылыстану-математика бағытындағы пәндерді оқытудағы әдістемелікмәселелердің мәні ерекше артады.

Мектептегі оқу үдерісінде математика мен физиканы ұштастыра оқыту әдістерін қолдану математикадан тиімдіжәне терең, білім берудің алғышарттарының бірі болып табылады. Математика мен физиканың бұрынғыдан датығыз байланыста қарастыру қажеттілігі математиканың ерекше сипатынан, яғни оның айрықша кең қолданысынаншығады.

Амал не, бүгінгі шындыққа келсек, ол мұғалімдердің көпшілігінің математикадан сабақ беру іс-әрекетіндематематика мен физика арасындағы байланыс әлі де өзінің тиісті орнын ала алмай келеді. Бұл оқушылардыңфизика формулалары мен заңдарын функционалдық тәуелділік ретінде қарастыра алмауы, фунция мен аргументтің,оң және теріс сан мәндерінің физикалық мағынасын аша алмауы дәлел бола алады.Мұның барлығы осы кездегіматематика пәні бойынша қолданыстағы оқулықтарда физикалық мазмұнды мысалдар мен жаттығулардың өтеаздығы немесе кейбір тақырыптар бойынша мүлде болмауынан түсіндіріледі.

Физика-техникалық мазмұнды есептердің аздығы немесе болмауы, кездесетін есептердің мақсатсыз шешілуі,функцияның үнемі тек у-пен, аргументтің х-пен белгіленуі және сызықтық функцияның жазылуы тұрақты y=kx + bтүрінде, ал квадраттық функцияның y=ax2+bx+c түрінде болуы, графиктер салғанда осьтерінің барлық уақытта хпен у (х-горизонталь, у-вертикаль) арқылы белгіленуі түптеп келгенде оқушыларда өзгертуі қиын стереотиптіңқалыптасуына алып келеді.

Осыдан оқушылар санасында функциялық тәуелділік, функция ұғымы y=kx + b; y=ax2+bx+c жазуларыменбайланыста, немесе функциялық тәуелділіктің аналитикалық түрі тек х және у болғанда ғана туады.

Бұндай жағдайлардың барлығы математика сабақтарында физика-техникалық есептерді пайдалануға жағдайжасамайтындығы түсінікті. Сондықтан оқушылар жалпылама, жалаң мәлімет алады, ал ол жылдам ұмытыладыда, оның өзі кең тараған техника мен жаратылыстану ғылымдарының көптеген салаларының дамуына қажеттіматематиканың беделін кемітеді, қызығушылықты төмендетеді.

Жоғарыда айтылғандарға байланысты: қандай физикалық есептер математика сабақтарында қандай мақсатпенқашан және қалай шығарылуы керек деген сұрақ туады. Бұл баяндамада біз физика есептерін математикасабақтарының кейбір тақырыптарында қолданылуын қарастыруға талпынып отырмыз. Алдымен абстрактіліматематикалық өрнегімен салыстыруды қарастырайық.

Абстрактілі математикалық өрнектерді физика формулаларымен, олардың графиктік белгіленуін, анықталуоблысын және түрі бірдей функция болуын айыра көрсету арқылы салыстырулар, математика ережелерініңжалпылығын көрсетуде ерекше маңызды орын алады. Мысалы y=kx түріндегі сызықты функция мен бірқалыптықозғалыс теңдеуін салыстыруды мынадай түрге келтіруге болады:

математика пәнімұғалімі

БАГДАТОВА АЛУАБАГДАТОВНА

УЗБЕКОВА БАЯНХАНАТОВНАфизика пәні

мұғалімі

Мақалада пәнаралықбайланыстар негізіндекіріктірілген сабақтардыжоспарлау және жүзеге асырумәселелері қарастырылады.

В данной статье рассмат-ривается планирование иосуществление интегри-рованных уроков в учебномпроцессе на основе меж-предметных связей

This article focuses on theplanning and implementation ofintegrated lessons learning pro-cess on the basis of interdiscipli-nary connections.

математика пәнімұғалімі

КОСБАРМАКОВААКГУЛЬ КАРИМОВНА

МАТЕМАТИКА МЕН ФИЗИКАНЫБАЙЛАНЫСТЫРА ОҚЫТУӘДІСТЕРІНІҢ ТИІМДІЛІГІ


53

¹5 (12) 2016

1. у-ті х-қа байланысты функция ретінде қарастырамыз.

1. s-ті t-ға байланысты функция ретінде

қарастырамыз. 2. саны х айнымалысы сияқты кез

келген нақты мән қабылдай алады. 2. Бірқалыпты қозғалыс кез келген

жылдамдықты ала алмайды. 3. Нақты мәселерге байланысты k, x,

y шамаларының атаулары әртүрлі болуы мүмкін.

3. Бұл жағдайда s, v, t шамаларының нақты атаулары бар.

4. Бұл функцияның графигі түзу болады.

4. s(t) графигі жарты түзу, себебі t>0 жағдайы қарастырылады.


Сонымен физика формулалары белгілі шек қойылған функциялық тәуелділік ретінде қарастырылады.

Осыған ұқсас мысалдар оқушылардың абстрактілі математикалық өрнекте нақтылы көруіне және жекелеген нақты мысалдардан жалпы қорытынды шығаруға көмектеседі.

Енді «Алгебра және анализ бастамалары» пәні бойынша негізгі туынды және интеграл амалдарына байланысты физика-техникалық мазмұнды жаттығулардың нақты шешімдерін келтірейік.

1-мысал. Нүкте y=7 – x2 параболасының бойында уақытқа тәуелді x= t3 заңдылығымен қозғалады. осы нүктенің ординатасы қандай жылдамдықпен өзгереді?

Шешуі: Туындының физиканың мағынасы бойынша жылдамдық нүктенің координатасының уақыт бойынша туындысы, яни v(t)=y/(t). Ал y(t) - күрделі функция, оның туындысы y/(t)= y/(x)∙x(t). Бұдан: v(t)=(7-x2)/x/(t)= - 2x∙3t2= - 6t5 .

Жауабы: - 6t5 . 2-мысал. Жоғары тік лақтырылған дене h(t) =4 + 8t -5t2 заңдылығымен қозғалады,

мұндағы h(t) - метрмен өлшенетін биіктік, ал t - секундпен өлшенетін уақыт. а) дененің бастапқы жылдамдығын; б) Жермен түйіскендегі жылдамдығын; в) Көтерілудің ең үлкен биіктігін табыңыздар. Шешуі: а) Дененің уақыт моментіндегі жылдамдық h/(t) туындыға тең, яғни v(t)=h/(t)=8 - 10t,

t=0, v(0) = h/(0)=8м/c. б) Жермен түйіскенде h(t) = 0.4 +8t – 5t2 , бұдан t1=2; t= - 2

5 (мағынасы жоқ).

Сонда v(2)=h/(2)=8-10⋅2= - 12 м/c (минус таңбасы жылдамдықтың бастапқы жылдамдыққа қарсы бағытталғанын көрсетеді.

в) Ең үлкен h(t) биіктікке дененің жылдамдығы нольге тең болып, көтерілуден төмен түсу кезеңінде жетеді; яғни v(t) = 8-10t - 0, бұдан t=0,8. Ең үлкен биіктік h(t)=h(0.8)=7,2м.

3-мысал. Тұрақты ток өткізетін көлденең қимасынан уақыт бірлігінде өтетін электр мөлшерімен анықталады. осыған сәйкес айнымалы токқа анықтама беріңіздер. Өткізгіштен t=0 уақыт мезетінен бастап өтетін ток мөлшері Q=3t2 + 2t формуласымен берілсе, бірінші секундтың соңындағы ток мөлшерін табыңдар.

Шешуі. Уақыт өзгерісіне сай электр өзгерісін табу үшін ток күші ұғымын пайдаланамыз. ∆푄

∆푡 қатынасы уақыттың t-дан t +∆푡-ға дейінгі орташа ток күші деп аталады

және Iop тұрақты болады. Егер тізбекте айнымалы ток болса, онда Iop уақытқа байланысты өзгеріп

отырады. Сондықтан тізбектегі айнымалы ток күші ұғымы енгізіледі және оны ∆푄∆푡

-ның ∆푡 → 0 шегі ретінде анықтайды.

Сонымен I = 푙푖푚∆푡→0∆푄∆푡= 푄/(t). Бұдан I= Q/(t) =6t + 2 .

. Жауабы: 32А.

4-мысал. нүктесінің уақыт аралығындағы түзу сызықты қозғалысының

жылдамдығы болсын. ден уақыт аралығында нүктенің жүріп өткен жолы қалай анықталады?

Шешуі: Қозғалып бара жатқан нүктенің t уақыт мезетіндегі координаталарын S(t) деп

белгілейік. V>0 болғанда жылдамдық тек оң бағытта болғандықтан S(t) функциясы өспелі

54

¹5 (12) 2016

болады, ) ізделінді қашықтық мына санмен беріледі: .

Екінші жағынан функциясы функциясының алғашқы функциясы болғандықтан, жоғарыдағы айырма

интегралын береді. 5-мысал. Массасы 5кг жүк белгілі биіктіктен құлап келе жатыр және жердің бетіне 2,5

секундтан кейін келіп түседі. Жүктің жасаған жұмысын табу керек.

Шешуі: Жүктің толық жұмысы мынаған тең: .

Мұндағы - жүк құлай бастаған биіктік; жүкке әсер ететін ауырлық

күші; .

теңдеуді түрлендірсек:

мұндағы болғандықтан,

Жауабы: 1,5кДж.


1. Әбілқасымова А.Е., Шойынбеков К.Д., Есенова М.И., Жұмағұлова З.А., "Алгебра және анализ бастамалары",10-сынып, Алматы, "Мектеп", 2006.2. Әбілқасымова А.Е., Бекбоев И.Б., Абдиев А.А., Жұмағұлова З.Ә., "Алгебра және анализ бастамалары", 11-сынып, Алматы, "Мектеп", 2007.3. Гурский И.П. Элементарная физика с примерами решения задач. -М.: Наука, 1989, 464с


55


БАЙЕЛОВАМИРА

СУРТАЕВНА

Берілген әдістемелік жұмыс өскелең ұрпаққаадамгершілік тәлім-тәрбие беруге бағытталғансыныптан тыс іс-шараны өткізудің үлгісі ретіндеұсынылады.

Данная методическая работа представляетсобой пример проведения внеклассногомероприятия, направленного на нравственноевоспитание подрастающего поколения.

This methodological work is an example of extra-cur-ricular activities aimed at the moral education of theyounger generation.

Мақсаты: Ақын, фольклоршы, күйші, сазгер - Ш.Әбеновтың шығармаларын оқушыларға дәріптеу, естеқалдыру. Жас оқырмандарды әндері мен күйлерін,терме, толғауларын орындай білуге тәрбиелеу.

Әдісі: кездесу. Ақынның туған қызы Сана Шәкір-қызымен

Көрнекілігі: интерактивті тақта, кітап көрмесі, нақылсөздер, шарлар,

1-кітапханашы: Сәлеметсіздер ме құрметтікөрермендер! Жерлес ақынымыз Шәкір Әбеновтың 115жылдық мерей тойына арналған. "Алмастай жарқырағанақын" атты әдеби - сазды кешімізге қош келдіңіздер!Бүгін бізде қонақта Ш.Әбенов мұражайыныңқызметкері,құрметті ұстаз Шәкір ақынның туған қызы,бірден - бір тікелей мұрагері Сана Шәкірқызы!

Өлсең де, өнер сөнбес, өмір сөнерЖаратылыс сыйлаған дарыны өнер,Мен үшін өлеңдерім, сен жауап бер,"Мен кім?" - деп, сұраса кейінгілер. - деп ақын

жырлағандай Шәкір Әбеновты тану үшін алдымен бізол кісінің өмір жолдарына шолу жасайық. Өмірбаяныментаныстыратын кітапханашы Гүлнұр Абылкасымовна

2-кітапханашы: (Слайдпен сөйлеу) Шәкір (азаншақырып қойған аты Мұхамедшәкһүр, жеңгелері Шәкератап кеткен ) Әбенов 1901 жылы 1 наурызда Семейоблысы, Шыңғыстау (қазіргі Абай) ауданы, Құндыздыауылында туған. Әкесі Әбен Бітімбайұлы Абаймен тұстасболған, үзеңгілес жүріп, ел басқару ісіне араласқан,Меккеге барып, қажы атанған кісі. Баласы Шәкірді бес -алты жасынан ауыл молдасынан оқытқан, онан соңСемейде Приходская мектебін тәмәмдатқан. Іле - шалаУфаға жіберіп, Ғалия медресесінде оқытқан. Бұдан кейінбала Шәкір Қазан қаласында Ғұбайдолла дейтін атақтымолдадан оқиды. Сонан - соң 13- 14 жасында Семейгеоралып, мешітте азаншы қызметін атқарады,өз бетіменмұсылманша кітаптар оқумен әуестенеді.

1916 жылы Семейдегі ер балалар гимназиясына оқуғақабылданады. Нақ осы жылдарда ол қазақтың белгіліақыны Сұлтанмахмұт Торайғыровпен танысып, оныңөлеңдерін жатқа айтатын болған. А.С. Пушкин, М.Лермонтов жырларымен алғаш сусындауы да осы кез.Дүрлігіс, төңкеріс басталып, бозбала шағынаналасапыранға ден қойып кетеді. 1918 жылы әкесінжерлеп, төңкеріс жолына қарай біржола ойысады. Орыстілін жетік білгендіктен 1921 - 1926 жылдары Семейқаласына шақырылады. 1929 - 30 жылдарда күшпенұжымдандыру, барысында большевиктердің елдіңмалын жаппай тартып алу, сауатсыз, қараңғы жұртты

№3 жалпы орта білім беретін мектеп - кешенініңкітапханашылары

"АЛМАСТАЙ ЖАРҚЫРАҒАН АҚЫН" ЖЕРГІЛІКТІ СУЫРЫП САЛМААҚЫН ШӘКІР ӘБЕНОВТЫҢ 115 ЖЫЛДЫҚ МЕРЕЙТОЙЫНА АРНАЛҒАН

КЕЗДЕСУ КЕШІНІҢ СЦЕНАРИЙІкүйзелту секілді кейбір келеңсіз істеріне келісіңкіремей ,өз пікірін білдірген кезі болады. Содан қудаланабастайды. Саялап астаналы Алматыға қарай ығып,мұнда Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, БейімбетМайлиндермен танысады. Әсіресе Сәкен Сейфуллинменбірсыпыра мәселелер жөнінде пікірлері үйлесіп, атқосшыболып ере жүріп, Қазақстанның талай қиырларынаралайды. Шәкір Әбенов Мақаншыға әйелі Серікбүбіні,қызы Орынтайды, қарындасын жайластырып, Алматығақайта барып, 1932 - 1935 жылдардағы ашаршылықжылдарына дейін сонда болады.

Отызыншы жылдың аяғында " Әдебиет және искусство" журналында " Қозы Көрпеш - Баян сұлу" поэмасынжариялайды. Сабырбай, Дулат, Жанақ, Түбекақындардың мұраларын жаздырып, қолжазба қорынатапсырады. Қалқаман Әбдіқадыровтың көмегіменЖамбыл Жабаевқа әдеби хатшылық қызметкеорналасады.1941 - жылдың наурыз айына дейін солқызметте жүріп, әлдекімдердің көрсетуімен тағы да қуғын- сүргін тұзағына ілініп кете барады. Семей түбіндегі бірлагерьге айдалады. Бүйтіп қорлықта жүргенше " соғысқакетейік! " деп оншақты тұтқын өтініш жазып, өз еркіменмайдан шебіне Сталинград түбіндегі қызыл қырғынсоғысқа килігеді. Соғыста ауыр жараланып, ұрыстакөрсеткен ерліг і үшін кеудесіне орден тағып елінеқайтады. 60-шы жылдарда оқырманмен қайтақауышуына қазақ елінің қазіргі заманғы заңғартұлғаларының бірі ақиық ақын Әбділдә Тәжібаевтың қолұшын беріп, демеуі басты себеп болған. 1961ж ғанақұлан - таза ақталып, өлең - жырларының жарық көруінееркін жол ашылады.

Бұл тұста Дихан Әбілев, Сырбай Мәуленов, ХамитЕрғалиев, Ғафу Қайырбеков, Сағи Жиенбаев, ТұманбайМолдағалиев сынды өлең - жыр серкелері менсәйгүліктері де Шәкір ақынды құшақ жая қарсы алады.

1-кітапханашы: Ендіг і кезекте "Әнім мен күйім -халқыма сыйым" атты кітап көрмесіне назарсалсаңыздар. 60- шы жылдардан кейін мемлекеттікбаспадан шыққан " Кейпін батыр"( 1962) , "Ортақ арал","Шыңғыстау" ( 1980), " Шыңғыстау сазы" ( 1985) Ақынныңжаңа жинағы әртүрлі аңыз негізіне құрылғандастандардан тұрады. Ол халық аңыздарының ізіментарих түкпірлеріне сапар шегіп, сан қилы тағдырларарқылы әділетсіз қоғамның озбырлығын, екі жүзділігінәшкерлейді, ізгілік бейнесі - аналардың асыл қасиеттерінмадақтап,шынайы махабатты дәріптейді. "Анамахабаты", "Патша мен байғыз", "Қорқыт қобыз"дастандары еніп отыр, " Дастандар" ( 1991), " Жер кіндігі

ҚАБИЕВАГҮЛНҰР

АБЫЛКАСЫМОВНА

56

¹5 (12) 2016

- Жидебай" ( 2001) атты әлденеше жыр кітаптарыоқырман жұртшылық қолына тиеді. Республикалық ,облыстық , аудандық газеттерде, журналдардашығармалары дүркін - дүркін жарияланып тұрды. Қазірбіздің қолымызда "Шыңғыстау" ( 1980), " Шыңғыстаусазы" ( 1985), " Жер кіндігі - Жидебай" ( 2001) ақынныңбұл кітабына толғау - дастан, өлең жырлары мен аңыз,мысал, әңгімелері жинақталған.

"Әнім мен күйім - халқыма сыйым" Ақын соңынақалдырған музыкалық мұрасы ән, күй, сарын, толғаутермелері арнайы нотасымен басылып отыр және ән-күйлердің шығу тарихы жайлы айтылады. Кітаптыңқұрастырушылары: інісі Көлембай Әлімбеков пен Абайаудандық Мәдениет және тілдерді дамыту бөлімініңбастығы Әсет Мырзақасым. Астана: "Елорда", 2001. -495 бет.

Келесі кезекте ақынның өлеңдерінен дайындалғанәдеби монтажды тыңдаңыздар.

1-жүргізуші: 10 "А" сынып оқушысы БектеміровТемірлан

Ал, өлең аяңдай бер, алға бастап,Жарар еді, тағыда бір бел ассақ"Қалжырадың ерме, - деп, енді өлеңге"Қауіп, сезік алдымда жүр ойқастап. -

деп ақын жырлағандай ақынның "Қазақ халқы - Абайдыңмұрагері" атты өлеңі, оқитын 6 "В" сынып оқушысыҚалиахметов Ырғызбай

2- жүргізуші: 10 "А" сынып оқушысы ТабылғазинаҰлпан

Жоқ қалмаймын! Өлеңге ере берем,Жанымды сақтап жүрген өлең денем,Өлсем, өлең көрімді күзетедіОл мәлімсіз, мен қайда, қашан өлем? - келесі кезекте

"Жақсы ақын көп болғанымен, жақсы өлең аз" оқитынақынның шөбересі 9 "В" сынып оқушысы МуратқалиНазерке Бейбітқалиқызы

Келесі өлең "Серігім өлең" оқитын 10 "А" сыныпоқушысы Уалиханова Аяулым.

1-жүргізуші: Бектеміров ТемірланШәкір ақынның тағы бір ерекшеліг і - үш ішекті

домбыра, қобыз, сырнай аспаптарын құбылта ойнауменқатар өлең мәтінінде өзі жазып, әнінде өзі шығарғансазгердің "Алтай аруы" әні. Орындайтын 2 сыныпоқушысы Жумағалиева Айша.

2- жүргізуші: Табылғазина ҰлпанБас - аяғы жұмыр да шымыр өрілген қысқа қайырым

жыр дестелері де өмір жайлы, адам қалпы мен қасиетіжайлы кейде нұрлы, кейде сырлы .Осындай тамаша біртуындысы

"Арманда кеткен ару" аңызы. Аңыздан үзінді оқитын10"А" сынып оқушысы Ерғалиева Айгерім

Мысал түрінде жазған өлеңі "Өмірге ғылым - сәуле,өнер өрнек" оқитын 10"А" сынып оқушысы РысбековаАлтынай

1-жүргізуші Бектеміров Темірлан95 жас ғұмырының 40 жылға жуығын қуғын - сүргінмен

өткізіп, бір емес бес рет түсіп, темір тордың ар жағындажазған "Еліме хат" өлеңі, оқитын 6 "В" сынып оқушысыЕртарғынова Аружан

2- жүргізуші: Табылғазина ҰлпанҒасырға жуық жасап, заманның қилы - қилы қыр -

сырына қаныққан сұңғыла ақын өз жырларына көбінемахаббат пен әділдік, ерлік пен ездік, адалдық пенарамдық, адамгершілікті өзек еткен. "Қозы -Көрпеш Баянсұлу" дастанының соңғы нұсқасын Байкөкше ақынныңөз аузынан естіп, жазып алған осы Шәкір атамызболатын, "Таңшебер Жапал", "Қорқыт қобызы", "Кейпінбатыр" және т.б дастандары бар. Енді осы "Кейпінбатыр" дастанынан үзінді оқитын 8 "В" сыныбыныңоқушысы Серікқалиева Ақнұр.

1-жүргізуші: 10 "А" сынып оқушысы БектеміровТемірлан

Бүгінгі ұрпаққа ескі сарындар мен күйлерді жеткізебілген, "абыз ақын" аттанған күйшінің "Таңғы самал","Сергелдең", "Биші"және тағы басқа көптеген күйлерініңнотасы қазіргі таңда мұрағатта сақтаулы. Шәкір Әбеновжайлы жазушы Төкен Ибрагимов өз кітабында: "Үшішекті домбыра тартатын осы өңірдегі көзі тірідомбырашылардан көргеніміз Шәкір Әбенов еді, барәнін, күйлері мен сарындарын тек үш ішекпен тартыпойнайтын" - деген пікір білдіреді. Енді осы күйлердіңішінен екі ішекті домбыраға келетін "Жортуыл" күйін 9"В" сыныбының оқушысы Шакенов Абзалдыңорындауында тыңдаңыздар.

2- жүргізуші: Табылғазина ҰлпанАсқан білімді, орысша сауатты,бір ауыз өтірік айта

алмайтын, ақындық, күйшілік, әншілік, ұсталық өнердібір бойына жинай білген "сегіз қырлы" өнерпаз жерлесатамыз Шәкір Әбенов жайлы аз да болса біраз мәліметалдық, енді сөз кезегі ақын атамыздың туған қызы СанаШәкірқызына сөз береміз.

Кітапханашы: Шәкір атамыз киелі Абай топырағындадүниеге келген.Тұңғыш Президентіміз НұрсұлтанНазарбаевқа бата берген ақын деп еске аламыз.Осындай тарихи сәтте ақынның жанында болғанжурналист Сауытбек Абдрахмановтың естелігінде былайайтылады: Жоғары жақтағылар атаның батасыныңнобайын біліп берсең деп өтінген соң, ол кісіні оңашалап"Ата, бұл бір өзі ерекше жағдай ғой. Қалың қазақтыңатынан бата беру сізге бұйырып тұр. Президентке нетілек айтпақшысыз?" десем, "Әй, шырағым, қойшы"Құдай аузыма не сөз салады, сол сөзді айтамын" дегені... Абырой болғанда Жаратушы Иеміз Шәкір ақсақалдыңаузына небір құнарлы сөздерді салыпты. Батасы тамашашықты.- делінген. Енді, осы бір сәтті слайд арқылытамашалайық.

Слайд "Инаугурация". Ақынның қызы СанаШәкірқызына сұрақтар береді.


57


Мақала өскелең ұрпаққа адамгершілік тәлім-тәрбие беру мәселесінеарналған. Мақалада адамгершілік тәрбие берудегі негізгі мәселелер ментәрбие үрдісін заман талабына сай жетілдірудің жолдарықарастырылған.

Статья посвящена вопросу нравственного воспитанияподрастающего поколения. В статье выражены основные вопросы ипути совершенствования нравственного воспитания на современномэтапе.

The article deals with necessity improving of moral education in children andteenagers. The article is given the main problems and ways to realize perfec-tion of moral education.

өзін-өзі тану мұғалімі, директордыңтәрбие ісі жөніндегі орынбасары

БЕРКУТОВА АЛИЯМЕЙРАМГАЛИЕВНА

Адамның адамгершілік атты асыл қасиетті игерген,мәдениетті, нағыз адам болып өсуі, әр халықтыңғасырлар бойы дамып, қалыптасқан ұлттық тәлім-тәрбиесін бойға сіңіруіне байланысты.Адам баласықоғамда өзінің адамгершілік қасиеттерімен, әдептілігімен,қайырымдылығымен, адалдығымен ардақталады.Халқымыздың ғасырлар бойы сақталып келген ұлттықдәстүрін жас ұрпақтың бойына сіңіру, олардыимандылыққа, адамгершілікке, ізеттілікке,инабаттылыққа тәрбиелеуді мақсат етіп қойған.Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз - мақсатты және жүйелітүрде тәрбиеленушінің санасына, сезіміне және тәртібінеқоғамдық мораль талаптарына сәйкес адамгершілікқасиеттерді қалыптастыру.Адамгершілік тәрбиесі жекеадамды қалыптастыруда ерекше орын алады. Олотбасына, Отанға, халықтар достығына адал, кіршіксізкөзқарасы, қарым-қатынаста болуды талапетеді.Адамгершілік тәрбиесі оқушыларды адамгершілікұғымды, принциптерді, мінез-құлық нормаларын ұғужайындағы біліммен қаруландырады. Сонымен қатар,ол адамның ішкі жан-дүниесінің әсемділігінен бастап,оның сыртқы келбеті, ой әсемдігі мәселелерін қамтиды.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің мазмұны:тәртіптілік пен ұйымшылдық, достық пен жолдастық,шыншылдық пен әділдік, еңбек пен өз мінез-құлқына сынкөзбен қарай білу сияқты қасиеттерді қамтиды.

Мектептегі адамгершілік тәрбиесі біздің өміріміздің текосы кездегі талаптарын ғана емес, болашаққа дабағытталуы тиіс. Оқушы қаншалықты білімдіболғанымен, оның адамгершілік қасиеті жетіспей жатса,оның жолдастары арасында болмағаны былай тұрсын,жақсы азамат та бола алмайды. Олай болса, мектепқабырғасында оқушыларға берілетін адамгершілікдағдыны бірер жылдың ішінде оқушылардың бойынасіңіре қоюға болмайды. Ол - ұзақ жылдың жемісі.Оқушылар бойында жалпы адамзаттық қалыптарменгуманистік, моральдық (қайырымдылық, ізгілік, өзаратүсінушілік, ізеттілік, кішіпейілділік, адалдық және т.б.)тәрізді жасампаз қасиеттерді сіңіріп, олардың өзарақарым-қатынас мәдениеті мен зерделік-танымдыққасиеттерін дамытуға ерекше мән беруіміз керек. Жалпыадамзатқа тән ізгілік қасиеттер өз әке-шешесін, ауылын,отанын, сүюден, ұлттық өнер мен мәдениетке, ана тілінедеген сүйіспеншілігінен туындайды. Осыларды ескерекеліп, тәрбие ісінде оқушыларды өзін қоршағанәлеуметтік ортаға деген сүйіспеншілікке тәрбиелеуденбастап, әлемдік өркениетті мәдениетті меңгеруге,бағалауға тәрбиелеу оқу-тәрбие ісінің басты міндетіболып саналады. Оқу мен тәрбие тығыз байланысты.

ОҚУШЫ БОЙЫНА АДАМГЕРШІЛІКҚАСИЕТТЕРДІ ДАРЫТУ ЖОЛДАРЫ

Жас ұрпақ тәрбиесі сабақ барысында және сыныптантыс уақытта жүргізіледі.

Адамгершілік тәрбиесі жастардың қоғамға, отбасына,білімге, Отанға, жер бетіндегі бейбітшілікке қатынасынқалыптастырады. Осы заманғы адамгершілік тәрбиесіжекелеген бағыттарға емес, адамгершілік құндылықтарғанегізделеді. Адам - ең әуелі адамгершіліг імен,парасатының биіктігімен көрікті. Мәдениет жоғары адамайналасындағылармен қарапайым қарым-қатынастаболады. Адамгершілік тәрбиесі оқушылардыадамгершілік ұғымы, примңиптері, мінез-құлықнормалары жайындағы біліммен кемелдеңдіреді.Оқушылар оларды оқып үйренумен шектелмей, оқу,тәрбие, еңбек процесінде іске асырғанда адамгершіліколардың сеніміне айналады.Адамгершілік қатынастарморальдық нормалармен өлшенеді. Моральдің негізгіміндеті - адамның мінез-құлқын тәрбиелеу, осы арқылыолардың бойында әдеп сақтау қатынастарынқалыптастыру, адам мен қоғам арасындағы қатынастыреттеу.Адамгершілік тәрбиесі оқушылардың моральдықсенімдерін, жағымды мінез-құлық дағдылары менәдеттерін қалыптастырады.

Адамгершілік тәрбиесінің теориялық мәселелері Әл-Фараби, Ыбырай, Абай, т.б. еңбектерінде кеңіненқолданыс тапқан.

Әл-Фараби "Адам өз өмірінің қожасы, сондықтан өзбағытын өзі жасауы керек. Ол не нәрсеге деұқыптылықпен қарап, жиған-тергенін орынсыз шашпай,кез келген адамға сырын ашпай, өзінің мақсат мүдделеріжөнінде достарымен ғана бөлісіп отыруы керек.Осылайша өмір сүрген адамның ғана ар-ожданы тазаболады" деген. Абай адамгершілік, әдептік нормаларыжайында көптеген пікірлер қалдырды. Оның біріншіқоятын талабы - мораль жағынан ұстамды, таза болу,сыпайы мінезді, жақсы құлықты, әділетшіл, шыншылболу. Әдепсіз, арсыз, байлаусыз, сұрамасаң, өсекші,өтірікші, алдамшы, кеселді сияқты жаман мінездер менәдеттерден, жарамсыз қылықтардан сақтанып, өзін оданжоғары санап, ондай қылықтарды бойына лайықсызкөрсе ғана, адам парасатты болады . Абайдың қоятынекінші талабы - тұрақтылық, "Қылам дегенін қыларлық,тұрам дегеніне тұрарлық, мінезде азғырылмайтынақылды, арды сақтарлық беріктігі, қайраты бар болсын"дейді. Үшінші талабы - әділетшілдік. Әлеуметтік міндеті- дүниені белсене құрушы адамның бірі болып, халқы,Отаны үшін қызмет істеуі.

Ақын мейірімділік қасиетке терең мән береді (төртіншіқара сөзі). Қазақ халқы - мөдени бай мұрасы, өзіне біткентабиғи ерекшелігі бар, сергек ой, сезімтал жүрек, дәстүрлі

58

¹5 (12) 2016

тәрбие, әдіс-тәсілдері бар халық. Қазақ топырағындатуып, білім алған, кейінгі ұрпаққа өшпес мұра қалдырғанұлы тұлғалар: Әбу Насыр әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн,Махмұт Қашқари, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, С.Торайғыров, М.Сералин,М.Әуезов, С.Мұқанов, С.Көбеев, Б.Момышұлы,М.Ғабдуллин, тағы басқа ойшыл ғалымдар мен ақындарғылымның әр саласы мен әдебиеттің, мәдениеттіңдамуына игі ықпал жасады. Тәлім-тәрбие берудің бастысаласының бірі - ұлтжандылық, халқы үшін адал қызметету. Ұлтжандылықтың, елін сүюдің ғажайып күш екендігінтерең сезінген ежелгі қазақ ақын-жыраулары,ойшылдары өз шығармаларына осы тақырыпты үнеміарқау етті, көп көңіл бөліп, халықты елі үшін жанын пидаетуге, жастарды елжандылық рухта тәрбиелеуге басакөңіл бөлді. Жастарды ұлтжандылық рухта тәрбиелеуПрофессор М.Ғабдуллин өзінің "Ата-аналарға тәрбиетуралы кеңес" еңбегінде "Бүгінгі жастарды ұлтжандылықрухта тәрбиелеуде ақын-жыраулардың өнеге сөздерініңбелгілі мөлшерде пайдасы бар екені нақ. Мұндағытәрбиелік мәні бар әңгімелер жастарға жат емес.Халықты сүй, халық үшін ерлік еңбек ет, ел-жұртқа қорғанбол деушілік қазіргі күнде ескірген сөздер емес, қайтамағыналы, мәнді сөздер. Сондықтан бұлардың ішіненжастарымызды тәрбиелеуде әсер ететіндерін таңдапалып, орнымен пайдалана білсек, нұр үстіне нұр болареді" дейді. Осы тұрғыдан алғанда қазақтың ұлыойшылдарының кемеңгерлік ой-пікірлерін оқу-тәрбиеісінде орынды пайдалана отырып, оқушы-жастардыұлтжандылыққа тәрбиелеу - әрбір тәрбиеші ұстаздықбасты парызы.

Әскери ұлтжандылық тақырыптарына ой толғағанжауынгер жазушы, тәлімгер педагог Б.Момышұлы жасжауынгерлерді ерлік, ұлтжандылық, Отанын, елін, жерінсүю, ұлттар достығына тәрбиелеу қажеттілігін өзшығармаларының арқауы етті. Ол ұлттың дәстүрді,елжандылықты жастардың қанына сіңіруде мақал-мәтелдердің, батырлар жырларының, терме-толғаулардың мәніне тоқталады.

Патриотизм мен ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінқалыптастыру үшін істелетін тәрбие жұмыстары.

Бұл аса аяулы сезімдерді балалардың бойына ұялатабілудің жолдары көп болғанымен, төрт саласынатоқталсаң.

Халқымыз баланың жақсы, жаман болуы оныңжаратылысынан деген қағиданы келтірді. Шындығындабала әке, шешесінің бір-біріне деген таза сезіміненжаралуы, ана құрсағында ортаның, үлкендердің,қоғамның ықпалында дамып жетілуі, ана бауырындауызына тойып, ана сөзінің үніне бағынып өсуі,

жаратылысының дұрыстығы.- Баланың ата-анасымен, өскен ортасымен ана тілінде

қарым-қатынасқа түсуі.- Бала өзінің әке-шешесі, ата-бабасы өсіп-өнген

жерінде өсуі, туған-тұрған жерінің қадір-қасиетін, табиғатсырын терең ұғынып, болашақты жалғастыратын ұрпақекендігін сезініп өсуі, өз өлкесінің суын, нуын қастерлейбілуі, ұғынуы.

- Баланың туған халқының елдік, ұлттық тарихын білуі,оның ашы-тұщы кезеңдеріне мән беріп өсуі.

Жас ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеуде ұлттық санамен мінез ерекшеліктерінің орны ерекше.

Ұлттық тәрбие жүйесінің негізі ретінде МұхтарШахановтың мына бір өлең жолдарында жырланған төртана, төрт құндылық, төрт негізді ұсынамыз.

"Тағдырыңды тамырсыздық індетінен қалқалаӘр адамнан өз анасынан басқажебеп тұрар, демеп тұрар арқадаБолу керек құдіретті төрт ана:Туған жері - түп қазығы айбыны,Туған тілі - сатылмайтын байлығы.Туған дәстүр, салт-санасы-тірегі,Қадамына, шуақ шашар үнеміЖәне туған тарихы еске алуға қаншамаАуыр әрі қасіретті болса даТөрт анаға жағдай жасай алмағанПенделердің басы қайда қалмағанТөрт анасын қорғамаған халықтыңЕшқашанда бақ жұлдызы жанбаған.Қасиетті бұл төрт ана - тағдырыңның тынысы,Төрт ана үшін болған күрес - күрестердің ұлысы.Ұлттың қадір-қасиет дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар

ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, біздің заманымызға дейінжетіп отыр.

Халқымыздық рухани бейнесін әдебиет, өнер, ғылым,мінез-құлық, ұлттық сезім, әдет-ғұрыптар, т.б.бейнелейді. Әдептілік, имандылық, мейірімділік,қайырымдылық, ізеттілік, қонақжайлылық құндылықтарықалыптасқан халқымыздың асыл, абыройлы қасиеттерінжас ұрпақтың ақыл-парасатына азық ету үшін, әрбіртәрбиелі ұстаз, халық педагогикасын, салт-дәстүрлерді,әдет-ғұрыптарды жан-жақты терең білуі қажет. Жетілгенмінез-құлық үш нәрсенің - жүректің, ақылдық жәнеқолдық бірлігі мен келісімі. Бала өз жүрегін тыңдауғаүйренсе, жүрегінің айтқанын істейтін болса, өмірден өзорнын табады. Адам баласының өмір тәжірибесіндеқалыптасқан үлкендерге құрмет көрсету ізеті өшпесдәстүрге айналған. Оқу үрдісінде оқушы өз бойындабұрыннан қалыптасқан адамгершілік сипатын ғанакөрсете алады.


1. Жарықбаев Қ. Аталар сөзі, ақылдық-көзі. - А., 19802. Құнанбаев А. шығармаларының толық жинағы. - Алматы, 19543. Құдайбердиев Ш. шығармалары. - Алматы, 19884. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары5. Ыбырай тағылымы. - Алматы, 19556. Тәлім-тәрбие тұжырымдамасы / Қазақстан мұғалімі. 5 ақпан,1993.


59


ШИЯНОВА КАРЛЫГАШЗАМАНБЕКОВНА,

Мақалада Семей қ. №3 орта мектебінде 2015-2016оқу жылы жүргізілген тәрбие жұмысыныңқорытындылары көрсетліген.

В статье представлены итоги воспитательнойработы в средней школе №3 г.Семей в 2015-2016учебном году.

The article presents the results of educational work insecondary school №3 Semey in the 2015-2016 schoolyear.

Мектептің тәрбие жұмысының мақсаты: "Үздіксіз білім беру жүйесінде мектеп жасына дейінгі балалрдың,және білім алушылардың Қазақстан Республикасының азаматтары және патриоттары ретінде қалыптасуы менөзін өздері танытуларына, әлеуметтенуіне, болашақ мамандық иесі болып, кәсіби, интеллектуалды және әлеуметтікшығармашылыққа жетуіне оңтайлы жағдай жасау"

Мектепте "Жас жұлдыз", "Жастар шығармашылық сарайы", биологиялық орталық, № 6 кітапханамен, Затонполиция бөлімімен, "МАИ", "АҚТҚ/ЖҚТБ - ға қарсы күрес орталығы", "Салауатты өмір салты" орталықтарыменбірлескен жоспарлар жасалып, жұмыстар жүргізілуде.

Педагогикалық ұжымның шығармашылық бойынша жұмысы педагогикалық кеңесте, директор жанындағыотырыста, сынып жетекшілер бірлестік отырысында, әдістемелік кеңесте қаралып отырады.

Тәрбие жұмысының ақпараттық - әдістемелік қамтылуы түрлі семинарлар, конференциялар, оқулар, әдістемелікұсыныс, БАҚ көздеріне жариялау арқылы жүзеге асады.

Сынып жетекшілерге әдістемелік көмек ретінде шығарылған: "Тәрбие жұмыстарының бағыттарына қатыстымемлекеттік нормативтік - құқықтық құжаттар мен ережелер", "Білім беру жүйесінде бала құқығын қамтамасызету және қылмыс жасаудың алдын алу", "Қазіргі білім беру мекемелерінде рухани - адамгершілікке тәрбиелеудіңөзекті мәселелері және жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде тәрбие үдерісін жүзеге асыру", "Білім беруұйымдарында әлеуметтік - тұрмыстық зорлық - зомбылықтың алдын алу", "Рухани - адамгершілікті тәрбие -баланың үйлесімді дамуының негізі", "Білім беру ұйымының тәрбие үдерісін басқару", "Төтенше жағдайлардағыоқушылардың қауіпсіз мінез - құлық дағдылары мен қауіпсіздік мәдениетін қалыптастыру", "ҚазақстанРеспубликасы білім беру мекемелерінде тәрбие жұмысының негізгі бағыттарын жүзеге асыру", "Бейәлеуметтікмінез - құлықты оқушылармен алдын алу жұмыстарын басқару негіздері", "Қазақстан Республикасы үздіксіз білімберу жүйесіндегі тәрбие тұжырымдамасын жүзеге асыру мәселелері" құрал, нұсқауларларды сынып жетекшілернегізге ала жұмыс жасайды.

Тәрбие үдерісінде дәстүрлі әдіс-тәсілдермен қатар жаңа технологиялар тиімді қолданылады. ҚазақстанРеспубликасы Тәуелсіздігінің 25 жылдығына орай жеке жоспар құрылып, соның негізінде түрлі іс - шаралар өткізілуде.

Мектепте ата - аналармен тығыз байланыста жұмыс істеу жақсы жолға қойылып, ата - аналар кеңесі жоспарбойынша жұмыс атқарады. Жылына үш рет жалпы ата - аналар жиналысы, тоқсанына бір рет сыныптарда ата -аналар жиналысы өтеді. Мектептегі барлық іс - шараларға мектеп ата - аналары белсене қатысады. Атап айтқанда"Алтын күз" мерекесі, "Тәуелсіздік - тұғырым", "Кел, жаңа жыл", "Ұлыстың Ұлы күні!" мерекесі т.б. іс - шаралар.

Мектеп ұстаздары ұрпақ тәрбиесіне, оның ішінде қыз бала тәрбиесін алдыңғы орынға қойып, ата - ананың сеніміненшығуға тырысуда. Оның бір айқын дәлелі мектепте 2011 - 2012 оқу жылынан бастап қыздар клубы "Қызғалдақтар"және ұлдар клубы "Сарбаздар" құрылып, клуб жетекшілерінің басқаруымен жұмыс істеуде. Осы клуб мүшесіндегіоқушыларды, қыз бала мен ұл бала бойына тән қасиеттерді сіңіре отырып төмендегідей тақырыптарда "Сегізқырлы, бір сырлы", "Сайыпқыран сарбаздар", "Қыз өссе елдің көркі", "Инабаттылық, сыпайылық, әдептілік бір қазаққызының бойында" атты іс - шаралар өтуде.

Мектепте "Жас Ұлан, Жас Қыран" бірыңғай балалар мен жасөспірімдердің өзін - өзі басқару ұйымы жұмысжасайды. Ұйымның оқу жылына арналған жұмыс жоспары жасалып, бекітілген. Биылғы оқу жылында мектеппрезиденті болып 9 "В" сынып оқушысы Жакупов Расул сайланды. Президентке "Оқу" , "Тәртіп" , "Денсаулық" ,"Мәдениет" , "Заңгер" министрліктері көмекшілік етеді.

"Жас Ұлан, Жас Қыран" ұйымына барлығы 2-10 сыныптар (330 оқушы) кіреді. Ұйымның өз ұрандары, заңдары,ұстанымдары жыл басынан қабылданған. Олар мектеп кезекшілігін ұйымдастыру және қадағалау, оқушылардыңсабаққа қатысуын тексеру, мерекелік іс-шараларға қабырға газеттерінің жарыққа шығуын қадағалайды.

Мектепте I-II ауысым бойынша сынып жетекшілерінің әдістемелік бірлестігі жұмыс жасайды. Олардың басшылары:Г.Т. Құдайберген, Г.Д. Исбаева.

Сынып жетекшілерінің әдістемелік бірлестіктерінің отырыс жоспарлары құрылып, соның негізінде жылына төртотырыс өткізіледі. Сынып жетекшілері "Үздік сынып жетекші папкасы", "Үздік сынып портфолиосы" "Екі жұлдыз","Ашық есік күні", "Әдістемелік күн" т.б. әр түрлі іс - шаралар өткізді.

Мектепте 19 тәрбиелік үйірме мен 7 спорттық секция жұмыс жасайды. Әр үйірме, секциялардың оқу жылынажұмыс жоспарлары жасалып, жүйелі жұмыстар жүргізілуде.

Директордың тәрбие ісі жөніндегі орынбасарлары

"№ 3 ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕП - КЕШЕНІ" КММ2015-2016 ОҚУ ЖЫЛЫНДА АТҚАРЫЛҒАН ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫ

САРАПТАМАСЫ

БЕРКУТОВА АЛИЯМЕЙРАМГАЛИЕВНА

60

¹5 (12) 2016

№

Атауы

Үйірме, секциялардың саны

Оқушылар саны

1 Мектепішілік қамтылған оқушылар 345 2 Спорттық секциялар 7 115 3 Үйірмелер 19 230 4 Мектептен тыс қамтылған оқушылар 127 5 Жастар сарайы 5 15 6 «Жас жұлдыз» балалар орталығы 3 12 7 Спорттық мектептер 8 82 8 Биологиялық орталық 1 18


Оқушылардың халықаралық, республикалық, облыстық, қалалық, спорттық жарыстар мен конкурстарғақатысу көрсеткіші.

Қалалық Облыстық Республикалық

Халықаралық

2014-2015

2015-2016

2014-2015

2015-2016 2014-2015 2015-

2016 2014-2015

2015-2016

35 42 22 25 8 13 3 7

Мектепте тәрбие жұмысының негізгі бағыттарының бірі, балалар мен жеткіншектер арасындағы құқықбұзушылық,қылмыскерлік және қадағалаусыздықтың алдын алу жөніндегі жұмыс болып табылады. Ата - аналар комитетімүшелерімен бірлесіп айына 1 рет рейд ұйымдастырылады. Оқушылардың сабаққа қатысуы күнделікті бақылауғаалынған.

Оқушылардың құқықтық мәдениетінің қалыптасуына үлкен үлес қосушы - мектеп инспекторы Жұлдыз Тоқтарқызыата - аналар, оқушылар, сынып жетекшілерімен үнемі тығыз байланыста болып, туындап жатқан мәселелерді деркезінде шешіп отырады. Сонымен қатар, мектеп психологы да ата - аналармен, сынып жетекшілерімен үнемібайланыста болып, оқушылармен әңгімелер, тренинг, тест, сауалнамалар өткізіп отырады.

Мектепте салауатты өмір салтын ұстануға ерекше көңіл бөлінеді. Тәрбиелік іс - шаралар "Денсаулық"бағдарламасына, жалпы мектепішілік тәрбие жоспарына сәйкес жүргізіледі.

Жасөспірімдердің салауатты өмір салтын сақтау қажеттігі, жеке денсаулық жағдайымен ерекшелігі туралыбілімдерін, психологиялық, әлеуметтік және рухани байлықтармен біртұтастығы және денсаулықты сақтау әдістерітуралы түсініктерін қалыптастыру мақсатында "Сенің өмірге құқығың", "Барлық әлем сен үшін", "Адам саулығы,қоғам саулығы" тақырыптары бойынша әңгімелер, ашық тәрбие сабағаттары, әртүрлі спорттық сайыстар өткізіледі.

ЖҚТҚ - АҚТЖ - ға қарсы іс - шаралар өткізу мектептің дәстүріне айналған. Нашақорлық және психотроптыққолданумен күрес жүргізу шараларына ерекше көңіл бөлінеді.

Денсаулықтағы ахуалдарды анықтауға байланысты жұмыстар үнемі өткізіліп отырады, осыған байланысты дәрігермамандармен кездесу ұйымдастырылады.

Жылына бір рет денсаулық күні өткізіледі. Ата - аналардың қатысуымен "Әкем, шешем және мен", "Көңілді старт"ойындары дәстүрлі өткізіліп тұрады.

Мектепте психологиялық қызмет өз жұмысын атқарады. Мектеп пен ата - ана арасындағы байланыстардынығайту үшін мектеп педагог - психологтары сынып жетекшілермен бірлесе отырып, ата-аналар жиналыстарыұйымдастырлып, ата-аналарға түзету - дамыту жұмыстары, тенингтер , психолог сағаты өткізіледі. Балапсихикасының дамуындағы түрлі сатыларға тоқталып, бала үшін ата-ананың ролінің қаншалықты маңызды екенін,ата-анамен бала арасындағы қарым- қатынас бала психологиясын жас ерекшелігіне байланысты әсер ететіндігітуралы педагогика-психологиялық кеңестер беріліп отырады .Педагог - психологтың ата- анамен бірлесе отырыпөткізілген іс шаралары: "1 сынып оқушыларында кездесетін қиыншылықтар", "Балаңыз 1 сыныпқа барады", "Тәрбиебасы -тал бесік ", "Бала -біздің болашағымыз ", "Алғашқы ұстаз - ата-ана", " Қоғамдағы өзекті мәселе -суицид","Өмірге жағымды көзқарасты қалыптастыру", "Ұяда не көрсе...", "Бала тәрбиесі- баршамызға ортақ", "Ата -аналарназарына ҰБТ-ге психологиялық дайындықты қамтамасыз ету", ата -аналар назарына "Жеткіншектергеалаңдаушылық туғызатын мәселелер" атты оқушылармен және ата-аналармен психологиялық тренингтер, түзетужұмыстары, психоағартушылық, жекелей кеңес, сауалнамалар, тесттер т.б.

Психологиялық күйзеліске ұшырау, балалар мен жасөспірімдер арасында өзіне - өзі қол жұмсау іс-әрекеттерін

61


болдырмау мақсатында жүйелі жұмыстар жүргізілуде. Оқушылардың өмірге деген саналы көзқарастарынқалыптастыру, өмірге ғашық ету, өмір сүрудің маңыздылығын түсіндіру мақсатында "Өміріміз күн сияқты шуақты "атты әр түрлі іс-шаралар жүргізілуде. Мектеп мұғалімдерімен педагогикалық кеңестерде, отырыстарда "суицид"мәселесі үнемі қаралып, ортада талқыланып, түрлі ұсыныстар мен кеңестер беріліп отырады. Сонымен қатарата-аналар жиналыстарында бала психикасының дамуындағы түрлі сатыларға тоқталып, бала үшін ата-ананыңрөлінің қаншалықты маңызды екені айтылып, педагогика-психологиялық кеңестер беріліп отырады.

62

¹5 (12) 2016

Мақала хорды алғаш үйренуші оқушылардың воколдық-хордағдыларын қалыптастыру мәселелеріне арналған. Хорда өзін өзі ұстау,дауысты игеру және дирижердің қимылын ұғынудың оңай жолдарытүсіндірілген. Мақала музыкалық мектеп ұстаздарының, әдіс-керлермен педагогикалық мамандық студенттерінің назарына ұсынылады.

Статья посвящена вопросам формирования вокально-хоровыхнавыков учащихся на начальном этапе обучения хоровому пению.Автор описывает, как правильно держаться в хоре, как ставить голос,как легко и быстро освоить знаки и сигналы дирижера. Ста-тья будетинтересна преподавателям музыкальных школ, методистам истудентам пе-дагогических специальностей.

An article is devoted to questions of formation of students' vocal and choralskills on the initial stage of choral singing education. An author describes howto stand properly in the choir, how to raise a voice and how to learn conductor'ssigns and signals easily and quickly. The article will be interesting for musicschools' teachers, Methodists and students of pedagogical specialties.

хормейстер,преподаватель вокала,

специального фортепианоДетской музыкальной шко-лы

при КГУ"Средняяобщеобразовательнаяшкола-комплекс №3"

ГАБДУРАШИТОВА НАИЛЯИЛЬСУНОВНА

Урок проводится с младшей группой хора.Тема: Вокальные навыки дикция и артикуляция.Цель урока: Развитие чёткой дикции при активной артикуляции.Задачи:1. Продолжать развивать правильное и ясное формирование различных гласных и согласных при пении.2. Продолжать развивать активизацию артикуляционного аппарата и четкость дик-ции при пении.Учебный материал:1. Песенки-попевки.2. Интонационно-фонетические упражнения (из системы В. Емельянова).3. Музыка В. Семёнова, "Песня о цаплях, о каплях и ещё о лягушках".План урока1. Дыхательная гимнастика А. Н. Стрельниковой.2. Артикуляционная гимнастика (из системы В. Емельянова).3. Интонационно-фонетические упражнения (из системы В. Емельянова).4. Работа над дикцией и артикуляцией в песне "Песня о цаплях, о каплях и ещё о лягушках" В. Семёнова.5. Обобщение.Ход урокаУрок начинается с повторения обязательных требований, способствующих правиль-ной певческой установке.

По моей просьбе учащиеся рассказывают о правилах хорового певца, которые необходимо выполнять во времяпения.

Далее хористы выполняют дыхательную и артикуляционную гимнастики (дыхательная гимнастика - СтрельниковойА. Н., артикуляционная гимнастика - из системы В. Емельянова).

Например:

РАЗРАБОТКА УРОКАДЛЯ МЛАДШЕЙ ГРУППЫ ХОРА

Распевание хора я начинаю с песенок-попевок "Про муху", "Строим дом", "Скоро зима", "Всё наоборот" изсистемы Д. Огороднова. Эти упражнения имеют небольшой диапазон и охватывают IIV, I, II, III и IV ступенимажорного лада.

Èç ïåäàãîãè÷åñêîãî îïûòà ó÷èòåëåé

63

¹5 (12) 2016

Во время исполнения упражнений я исправляю ошибки учеников, особое внимание уделяя дикции и артикуляции,объясняя при этом, что если не будет певец четко произно-сить слова во время пения, то его исполнение потеряетвсякий смысл, так как не будет понятно, о чём поётся в его песне. Напоминаю, что чёткость дикции зависит отпозиции и от артикуляции. Эти пояснения я повторяю несколько раз для того, чтобы ученики младшего хорахорошо всё поняли и выполняли все мои требования.

После распевания следует выполнение интонационно-фонетических упражнений из системы В. Емельянова.Первое упражнение (произнесение согласных) и второе упражне-ние ("Страшная сказка") ученикам уже известны.Я требую чёткого произнесения от каж-дого хориста, при необходимости прошу того или иного ученика повторитьнесколько раз. Прошу обязательно держать позицию рта "квадратный рот". К работе над произведением перехожутолько тогда, когда все ученики правильно произнесли сначала согласные, а затем гласные буквы.

В работе над песней я даю ученикам те же объяснения по дикции, что и в работе с упражнениями. Тем самым уних закрепляются определённые навыки, выработанные в предыдущем этапе урока.

Работу над песней веду по фразам. Применяю различные методы и приёмы для бо-лее чёткого произношения иболее активной артикуляции.

У детей младшего школьного возраста часто бывают проблемы дикции - проблемы с произнесением некоторыхзвуков, в основном, это звуки Л, Р. Во время уроков хора я до-статочно часто показываю детям, как нужно ставитьязык для того, чтобы научиться правильно произносить эти проблемные звуки. И обязательно все учащиеся,независимо от того, умеют или не умеют они правильно произносить проблемные звуки, выполняют необходимыеупражнения для исправления произношения. Выполняют все хором.

Выполняя мои указания, ученики пропевают нужные фразы или фрагменты фраз то индивидуально, тонебольшими группами, то партиями. Продолжая работать над песней, я объясняю также, что чёткость дикции недолжна меняться в зависимости от характера произведения. Другими должен становиться звук, но не дикция.

Так как ученики ранее учили произведение В. Семёнова "Песня о цаплях, о каплях и ещё о лягушках", котороепроучиваем на этом уроке, работа по совершенствованию дикции на данном этапе идёт в достаточно быстромтемпе. К концу урока два куплета произведения хор исполняет с достаточно активной артикуляцией и достаточночёткой дикцией. Развитие этих двух вокальных навыков продолжилось.

Далее я предлагаю хору усложнить задачу по активизации артикуляции и дикции - я предлагаю спеть второйкуплет с ускорением и предупреждаю, что хору станет очень трудно петь правильно... Но, тем не менее, хорсправляется с поставленной задачей. Ис-полнив второй куплет с ускорением, мы, тем самым начинаем оченьинтересный этап хо-ровой работы - работу над образом и эмоциональностью исполнения. Об этом я говорюученикам, когда обобщаю сделанное на уроке.

В завершении работы с произведением хор исполняет всю песню с учётом сделанного на уроке.В конце урока я делаю небольшое обобщение о дикции и артикуляции, а также об их значении в пении.

ИТОГ:Поставленные задачи на уроке были выполнены, цель урока достигнута.Урок прошёл интересно, в хорошем темпе. На уроке была хорошая атмосфера со-трудничества. В своей работе

я использовала различные методы и приёмы. Довольно ча-сто я пользовалась на уроке приёмом личного показа.


64

¹5 (12) 2016

Мақала белгілі қазақ композиторы, домбыра өнерініңмайталманы Сәкен Тұрысбековтің шығармашылығы меноның туындыларын балалар саз мектебінде оқытумәселелеріне арналған.

Статья посвящена творчеству известного казахскогокомпозитора, домбриста Сакена Турысбекова и вопросампреподавания его произведений в детской музыкальнойшколе

The article is devoted to the works of the famous Kazakhcomposer, dombra player Saken Turysbekova and the teach-ing of his works in the children's music schoolСемей қаласы "№ 3 жалпы орта білім беретін

мектеп кешені" КММ құрамындағы балалармузыкалық мектебінің домбыра мұғалімі

КАЛИЕВА ГҮЛЖАНАТ НАСИМОЛЛАҚЫЗЫ

Дәуіріміздің сексенінші жылдарының орта шеніндеқазақтың рухани киелі өнерінің өлкесіне жан-жүйеңдіегілте тебіренткен қоңыр сазға бұраулы Секеннің сырлыәуені келіп қосылады. Көркем, лирикалық пафостарғаСекен саусағынан төгілген бұл қоңыржай әуендертыңдаушыларының алпыс екі тамырын иілтіп, өзегінөртеп, жан-жүйесін шымырлатып, тыңдаған үстінетыңдай түссем деп ынтықтырады. Ал осы бір әсем күйаяқталғанда адам бойы бір аққу арман, құштар сезімгебөлінеді. Тылсым мәйек әуен құшағында көпке дейін дел-сал болып өз-өзіңе келе алмай қала беретінсің.

Еуропалық үлгідегі мазмұн-жүйеге жақындап құлақшымырлатар қатаң да қасаңсыған саздан көптен мезіболған қауым бір сәт жанды жылытар дала сахарасыныңқоңыр әуенін тыңдап іңкәр жүректің ынтығын басқандайболады. Домбыра шанағынан төгілген, көркем де қоюбояулармен нашықтала өрілген ғаламат саздар мен кәусарәуездерге тәнті болған талантты ақын Есенқұл Жақыпбековбұл күй өрімдерінің ішкі тыныстарын бірде жаңбыр менарманға, бірде қасіретпен шыңырауға терең келіп, соңындатіпті сөзге, балама теңеулерге сыймайтындығын айтып,мына өлең жолдарын арнаған да:

Наз жаңбыр домбыраның үні жауған,Тұншығып үзіледі үздік арман.Өмірдің жапырағын жапырасың,Өзіңді өзің іздеп шыңыраудан.Өмірдің саған салса құны жалған!Түңіліп қабағың мен қарлы қасың,Қамығып қасіретпен қан жұтасың.Тып-тыныш өмір сүріп жүрген көппен,Адамды айдалаға қаңғыртасың.Мен сені мақтан етем, сүйем сені,Сыймайды сөзге бірақ, күй өлшемі.Иә, шынында да Секен күйлерінің баламасын тауып,

бір қауызға сыйғызу мүмкін емес. Оның күйлерініңтанымдық - тағылымдық дәрежесі өте кең, көркемдік -философиялық өрісі жан - жақты, кейде өз арна -кенерінен асып төгіліп те жатады. Ал тіпті, анығынайтсақ, Секен күйлері әр жүректің айтылмаған,аяқталмаған әні, тартылмаған күйі, таусылмас алыстағанарманы, орны толмас өмір өксегі, әлеумет тартысы, көңілтолқындарындағы мұң шалған күрсінісі, рауандап атқанақ таң, өмірге құштарлық, жалпы сөзбен айтқанда, адамрухындағы қисапсыз оюлар мен кестеленген көркемдіктаным - сезім толғауларының сұңғат мұрасы деп білеміз.

Секен алғаш қолына домбыра алған сәтін былайшаеске алады: "Бірде қатты ауырып, жағдайым болмай,жаным құлазып жатқанымда қолыма домбыра алып,

СЕКЕН ТҰРЫСБЕКОВТЫҢ СЫРЛЫ ӘЛЕМІ


пернесіне қол ұрып көріп ем өзімнің ішкі толғаныстолкуымның да пернесін дәл басқан бір ырғақтысезіндім. Кеудемде өртеген нала мен өкінішке үндесіп,өзімнің жүрек қылын шертіп, ішкі ойымды ағыл - тегілақтарғандаймын. Осыдан былай қолыма домбыраны жиіалатын болдым. Ие, бұл Секен жүрегінің нәзіктебіреністерінің домбыра пернесімен алғашқы тілдесуіеді. Ал ғылыми педагогика - психологиялық тұрғыданалып қарағанда детерменизм принципінің ("сыртқыдүниемен адамның ішкі жан дүниесінің өзара үндесуі"немесе "сыртқы дүниені қабылдау алдымен адамныңішкі сезім дәрежесіне тура байланысты") іске асуы еді.

Секеннің бұл екінші сыныпта оқып жүрген кезі болатын.Анасы Рәтай да осы кезеңді былай деп еске алады: "Солжылы Секенге бір нәрсе көрінді. Бойында бір түрлі мінезбітті". Түн ортасында "Апа! Апа!" деп, апасын жұлқып оятып"Жол таптым" деп Құрманғазының "Балбырауын" күйінойнап беруі ұлы күйшінің балаға аян беріп, оған күйаруағының қонып, үлкен өнер жолына біржолата бетбұрғаны деп білеміз. Осы мектеп қабарғасындағыжылдарда көркемөнерпаздар үйірмесінің белді мүшесіболды. Халық композиторлары Тәттімбет, Сүгір, Тоқакүйлерін тартып, Сәкен Сейфуллиннің "Тау ішінде" әнінайтып аудан, облыс көлеміндегі талай байқауларғақатынасып, жүлделі орындарға ие болып жүрді. 1976 жылымектеп бітірісімен Семей қаласындағы Мұқан Төлебаеватындағы музыка училищесіне түсіп, талантты да білгірұстаз Қадір Досымжановтан дәріс алды. Ауылдан келгендомбырашыны ұстаз бір қалыпқа салып тәрбиелемеді,керісінше, алдымен оның жүрегінің соғысын, аспапта ойнапикемін, бала психологиясының өзіндік ерекшеліктері менмүмкіндіктерін бағамдап алып, содан кейін ғана оны кәсіптікдомбыра тарту өнеріне баули бастады. Бұл Сәкенніңрухани музыкалық танымының дұрыс арнаменқалыптасуына, домбыра тарту шеберлігінің шыңдалуыназор мүмкіндіктер туғызды. Әсіресе, Арқа - Шығыс күйлерінорындауда өзінің алуан қырлылығын таныта білді. Бұданкейінгі Алматыда Құрманғазы атындағы мемлекеттікконсерваториясындағы оқу жылдары Секеннің өміржолындағы елеулі белестерінің бірі. Ол композитор,профессор МәлғаждарӘубәкіровтың қаласында дәрісалды. Ұлағатты ұстаз Секенмен өткен алғашқысабақтарында - ақ жас шәкірттің бойындағы мұңға толынәзіктікті, әжептәуір қалыптасып қалған орындаушылықты,шығармашылық дарын мен қабілетті аңдады. Әр сабақсайын рухани зерде қабілеттерін дамытуда ұстаз әртүрліметодикалық әдіс - тәсілдерді кеңінен пайдаланып отырды.Ұстаз әдістемесінің бір элементі - музыкалық шығарманы

65

¹5 (12) 2016

орындағанда, нота қаңқалық нобайдан алыстап,шығармаға жан бере, өзіндік образ, ой бере тарту. Күйтабиғатына тән өрнеген, болмыс - бояуын айқындау.

Бұл кезеңдерді Сәкен былай деп еске түсіреді: "Кезектібір сабақта Тәттімбеттің "Сары жайлау" күйін айна қатесізнотамен барлық ремарктерін сақтай ойнап бердім.Өзімше, өте жақсы ойнаған сияқты едім. Алайда, күйтыңдалып болғаннан кейін, ұстазым келелі бір әңгіменіңұшағын сабақтады. Секен, айналайын, күйдің нотасынтолық жаттап келіпсің. Бірақ, қолың домбыраныңпернесінде еркін жүгіргенімен, ойың еркін жүгірмей отыр.Байқайсың ба, күйдің өмір қойнауындағы қаншамакөркемдік - эстетикалық қасиеттері ағылмай қалды.Жалпы, қазақ күйлерін тастап қатқан ноталық қалыпқасалып ойнауға болмайды. Ол импровизациялық негіздедамып қалыптасқан. Сондықтан, оны үнемі құбылтып,мәнерлеп ойнауың керек. Бүгін сен бізді нота - нобайменғана таныстырдың. Енді сен ары қарай алыстан көз жауыналатын, жүрек қозғайтын, көңіл толқытатын сәулетсарайының өзін салуын керек. Мұндай сән сайысыныңклассикалық үлгілерін дарынды күйшілер Әбікең Хасеновпен Мағауия Хамзиндер салған. Осы майталмандарғаеліктейсің бе, әлде, өз соқпағыңды табасың ба ерікті өзіңеберем - деп сөзін аяқтады. Ұстазының осы кеңесі Секенніңүнемі ойында жүріп, оның күй әлемін кеңейтуіне зор ықпалетті. Бұдан былай қарай ол әуелі тартылатын күйдіңмазмұны мен ерекшеліктеріне, орындау тәсілі ментарихына ерекше көңіл аударып отырды. Орындыайтылған тәлімдік дәріс ойдан шыға ма? Ұстазының осыкеңесі Секеннің үнемі ойында жүріп, оның күй әлемінкеңейтуіне зор ықпал етті. Бұдан былай қарай ол әуелітартылатын күйдің мазмұны мен ерекшеліктеріне,орындау тәсілі мен шығу тарихына ерекше көңіл аударыпотырды. Орында айтылған тәлімдік дәріс ойдан шыға ма?Ұстазының тағы бір тағылымы әлі күнге дейін Секенніңесінен кетпейді: "Әрбір күйдің сазы мен әуенін, екпіні менсарының, өлшемі мен өрнегін хас зерттегендей нәзіксуреткелдікпен мүсіндеп шығаруың керек".

Осындай методологиялық тұғырнамаға негізделген әрсабақ академиялық орындау шеңберінен асып, Секенгекең шығармашылық мүмкіндіктер туғызып отырды.Лирикалық әсемдікке, сырлы сазға, ойлы мұңға жаңықұмар шәкіртін білікті ұстаз осылай әр күйді ізденіспенорындауға, әуен сұлулығына тәрбиелейді.

Осындай педагогикалық принцип негізінде сіңірілгентәлім - тәрбие көп ұзамай өз жемісін бере бастады. Солжылдары Секен республикалық "Жігер" жәнеМосквадағы өткен жастар мен студенттердіңдүниежүзілік XII - ші фестивалінің лауреаты атанды.

Осылай жаңы лирикалық әсемдікке, сырлы сазға,мұңға, күй құштарлығына толы жас шәкіртін сезімталұстаз шығарманы творчестволық тұрғыда орындай білушеберлігіне, әуен суреткерлеріне тәрбиеледі.Консерваторияны сәтті тәмамдап, осындайорындаушылық мектебінен өткен Секен келесі жылыреспубликамыздың белгілі майталман композиторы,профессор Еркеғали Рахмадиевтің класына түсіп,композициядан дәріс ала бастады.

Секеннің домбыра тартуындағы өзіндік ерекшелігі менөзгеге ұқсамайтын қолтаңбасы неде? Алдымен,айтарымыз, домбыра тартқандағы қақпақ үстіндегі оң қолқойылымының өзгешелігі. Онда буын қоспасы томағасынсыпырып тастаған ұшуға қомдалған қыран секілді. Күймазмұнын, оның көркемдік құралдарын ашу процессін осыоң қолдың буын қоспалары сан алуан қимылдар жасап,ал бес саусақ екі ішекте алма - кезек шертіліп, ілмелі,

құбылмалы сан түрлі ырғақтар беріледі, тембрлықбояулар қоюланып, сан түрлі өрнектер тоқылды.

Секеннің күй мазмұның берудегі айшықты суреткерлікшеберліг інің өзі бір ерекше дүние. Ол, алдымен,орындалатын күйдің ішкі тылсым - тіршілігіне баса мәнбереді. Міне, осындай терең көркемдік философиялықтүсініс негізінде ол күйді хас шеберлерше мүсіндеп, текөз қолтаңбасына ғана тән қайталанбас образды сомдапшығарады.

Тыңдаушыларын тәнті қалдыруының да, мойындатып,мүлгітіп жіберуінің де мәні, міне, осындай күйдің мән -мағынасын, көркемдік кестесін келістіруінде, жансұлулығымен әрлеп, айшықтауында жатыр.

Секен Кәрімұлы күн санап осындай шеберлік шыңынакөтеріле түскенімен де, оның жүрегінің түпкірінде балакүнгі қонған беймағұлым жұмбақ тылсым әуенге дегенқұштарлық әркез қайта оралып маза бермейтін.Домбыраны қолға алған сәттерде - ақ саусақ астынантөгілген әлқисса бір әуен иірімдері пайда болып көңіл,шіркінді, тылсым дүние құшағына жетелей жөнелетін.

Бірде, сол сағыныш тәрізді сырлы саз көліне қайтқанаққудай ойда жоқта орала кеткені. Жүрегі шымыр етіпқайталай түсті. Содан бастап күйші көңілінен маза кетті.Бұл жаңа туған әуенді айлар бойы ойнап қайталапжүргенмен, оған күй жүйелігінің сипатын беретін ырғақжелісінің табылмай - ақ қойғаны. Осы бір дүниеге келгенәсем де үздік күй толқындары Секеннің сырлы әлемінекөп айлар бойы өз арасын таба алмай, шиыршық атып,буырқанып, бұлқынып жатты. Алайда, өнер туындысыныңөмірге келуі қызық қой. Осы бір әуездік нашықтарғаырғақтық өлшемнің қалай келгенін өзі былайшабаяндайды: "Осы күйді шығару ("Көңіл толқыны" Ө.С.)маған оңайға соқпады. Екі жыл бойы шығара алмайжүрген күнімде, бір оқиғаның әсерінен аз - ақ мезеттежазып шықтым. Москвада 1985 жылы жазда ДүниежүзілікXII Жастар мен студенттер фестивалінің өтіп жатқан кезі.Бірде қатты жаңбыр жауып, бір қалқаның астынпаналадық. Бақыласам, жаңбырдың шалшық суға тамғантамшылары біртүрлі нотаның ырғағындай құбылады екен.Содан бір сәтте жел тұрып, жаңбыр тамшылары үйдіңқабырғаларына келіп соғылады. Неге екенін білмейтін осыбір көрініс маған қатты әсер етті. Ұмытып қалмау үшінкөңіліме ұялаған күйдің ырғағымен тез - тез нотаға түсіребастадым. Міне, "Көңіл толқыны" осылай туды.

Секеннің шығармашылық шеберлік деңгейініңартқандығын жаңадан дүниеге келген "Ақ жауын","Боздақ", "Өкініш", "Балауса", "Шығыс жұлдызы"күйлерінен байқаймыз. Бұл күйлер тың ырғақтармен,нәзік те сыршыл әуендермен көмкерілген. Сойтіп, Секенүрдісті, ұлағатты күй әлеміне өз үнімен осылай келіпқосылды.

Сонымен қатар, Секен ән - толғау жанрында да еңбекету үстінде. Оның "Аққу сазы", "Сәкеннің сәлемі", "Қосжұлдызым" тағы басқа да әндері халқымызға кеңінентанымал.

Соңғы жылдары Секен тағы бір шығармашылыққырынан көрініп жүр. Ол кинофильмдерге музыка жазу.Күймен өрнектеле сүйемелденген "Батыр Баян","Заманақыр" және Мұқағали Мақатаевқа арналған төртбөлімді телефильмге музыка жазады.

Секен Кәрімұлы Тұрысбеков кезінде республикамызғатанымал "Сазген", "Мирас" сияқты фольклорлық -этнографиялық ансамбльдердің көркемдік жетекшісіқызметін атқарған. Қзақстан Республикасы Жастар одағысыйлығының лауреаты, Қазақстан Республикасынаеңбегі сіңген әртісі.



1. Әбуғазы М. "Шығыстың шыңырау күйлері"2. Жубанов А. "Ғасырлар пернесі"

66

¹5 (12) 2016

Мақала орта мектепте информатика пәнін оқытумәселелеріне арналған. Мақала орта мектепұстаздарына, әдіскерлерге, мұғалімдерге,студенттер мен магистранттарға арналады.

В статье рассматриваются вопросы преподаванияинформатики в средней школе. Статья будетинтересна учителям, методистам, а такжестудентам и магистрантам педагогическихспециальностей.

The article deals with questions of teaching of computerscience in secondary school. The article will be of interestto teachers, instructors, students and undergraduates ofpedagogical specialties.

информатика пәні мұғалімдері

КАМБАРОВААЛЬФИЯ

КУАНДЫКОВНА

Ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы мектеп информатика курсының мақсаттарын және міндеттерінқоюға әсер тигізеді, "Информатика" пәнінің мазмұнына өзгертулер енгізуге қажеттілік туғызады, сонымен қатароқушыларды дайындау деңгейіне үлкен ісер тигізеді.

"Информатика" курсы бойынша оқушылардың кәсіби білімдерін, біліктілігін және дағдыларын қалыптастыру үрдісінсипаттайтын негізгі белгілерді ерекшелейік:

оқушылардың кәсіби білімге, біліктілікке және дағдыларға ие болуға мотивациясын қалыптастыру;кәсіби білімдерін, біліктілігін және дағдыларын қалыптастыру үрдісінің нақтылығын анықтау;кәсіби білімдерін, біліктілігін және дағдыларын қалыптастыру үрдісінің мазмұны мен құрылымын анықтау;оқушылардың кәсіби білімдерін, біліктілігін және дағдыларын қалыптастыру тиімділігіне әсер тигізетін фактордар

мен шарттардың жиынтығын анықтау [1, 176 -б. ].Оқушылардың өздігінен кәсіби тәрбие алуды қалыптастыру үрдісінде ең үлкен рөлді атқаратын ол жобалар әдісі

болып табылады.Жобалар әдісі педагогикада жаңашыл әдіс емес. Бұл әдіс 1920 жылдары АҚШ-та пайда болған. Бұл әдіс жеке

кәсіби бағдар беру технологиясының бірі. Мұнда оқушылардың танымдық дағдыларын дамыту, өз білімін өздігіненқолдану біліктігін қалыптастыру, ақпараттық кеңістікте бағдарлау, сын тұрғысынан ойлауларын дамыту жатады.

Жобалар әдісін пайдалануға қойылатын негізгі талаптар:1. мәселенің шешімін талап ететін, зерттеу және шығармашылық жоспардағы маңызды мәселенің (есептің) бар

болуы;2. болжамды нәтижелердің тәжірибелік, теориялық және танымдық маңыздылығы;3. оқушылардың өздігінен (жеке, топтық) жұмыс жасауы;4. жобаның мазмұңды бөлігін құрылымдау (нәтижелердің кезең түрінде көрсету).Есептің шешімін оқу-жобалық қызмет арқылы ұйымдастыруға болады.Оқу жобасы деп аяқталған оқу бөлімін оқытуға бағытталған және стандартты оқу курсынын немесе бірнеше

курстың бөлігін құрайтын жұмыстың ұйымдастыру формасын айтуға болады. Жобалар әдісін компьютерліктехнологиялардың жеке элементтерін меңгеруде де пайдалануға болады. Жобаның көлеміне байланысты оныңбағалауы да ерекшеленеді: жобаға қатысушылардың жұмысын салыстыру, жекешелендіру дәрежесін сынып, топішінде іске асыруға болады, егер жоба кішігірім және ықшам тақырыпта болса [2, 87 -б. ].

Оқушы мен мұғалімнің алдына әртүрлі міндеттер және әртүрлі мақсаттар қойылады. Оқушы жұмысты тапсырмағасәйкес орындау қажет, ол мұғалімге оқушы осы жқмыстың нәтижесінде анқыталған білім мен біліктілікке ие болуыөте маңызды.

Жоғарғы сыныптарда пәнаралас жобаларды қарастыру жөн, олар оқушылардың ғылымы білімдерін, жалпыланғантанымдық біліктіліктерінің жүйесін қалыптастыруға көмектеседі.

Информатиканы оқыту әдістемесінде мұғалімнің жұмысы нақты мақсатқа бағытталған - ол программаға сәйкесмектеп информатика курсынын әрбір тақырыбы бойынша білім мен біліктілікті қалыптастыру.

Жоба әдісін пайдаланып программалау негіздерін оқытуды әрбір технологиялық кезеңде бақыланып отыратынталаптарды сақтау жағдайында жаңғырту қасиетіне ие қандай да бір педагогикалық үрдістік жүйе ретінде қарастыруға,сонымен қатар жоба әдісі оқушылардың өздігінен жұмыс жасау қабілетін жоғарлатып, олардың танымдық белсенділігіарттып, ұжымдық қарым қатынастар арқасында қоғам дағдылары жетілдіруге мүмкіндік береді.

ЖОБАЛАР ӘДІСІН ПАЙДАЛАНУ АРҚЫЛЫПРОГРАММАЛАУДЫ ҮЙРЕТУ



1. Сәтенова С. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің және поэтикалық табиғаты: Докт.дисс. Алматы,1997. - 260 б.2. Айтбаев Ә.Ө. "Аудармадағы фразеологиялық құбылыс" - Алматы: Ғылым, 1975. -14 б.

МҰҚАТАЕВАҚҰНДЫЗ

СЕРІКҚАНҚЫЗЫ

67


3. Современный русский язык.(Под ред. Д. Э. Розенталя)- М.: .: Высшая школа, 1979.-С. 56)4. Бейсенов Қ. Қазақ топырағыңда қалыптасқан ғақлиятты ой кешу үрдістері. Алматы: Ғылым, 1994. -168 б.5. Ағылшын-қазақ мақалдарының этнолингвистикалық ерекшеліктері // Мир языка. "Аударманың көкейкестімәселелері" атты халықаралық ғылыми конференция материалдары. Алматы, 2001. 208-210 бб.6. Қазақ мақал-мәтелдерінің логика-семиотикалық және прагматикалық сипаты // Тілтаным-Языкознание. N1,2001, 66-71 б.7. Ағылшын - қазақ тілдеріндегі кейбір ұқсастықтар туралы // Қазақстан мектебі - 2001, N 3 Ағылшын - қазақтілдеріндегі сөздіктер, 20018. Адамбаев Б. Ағылшын және қазақ мақал - мәтелдерінің құрылымдық және мағыналық ұқсастықтары //Алматы-1996, 17 б.

68

¹5 (12) 2016

Мақала тарих сабақтарында 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс оқиғаларын оқыту мәселелерінеарналған. Мақала орта мектеп ұстаздарына,әдіскерлерге, мұғалімдерге, студенттер менмагистранттарға арналады.

Статья посвящена освещению событийОсвободительного восстания 1916 года на урокахистории. Статья будет интересна учителям,методистам, а также студентам и магистрантампедагогических специальностей.

The article is devoted to coverage of events Liberationuprising of 1916 in history lessons. The article will be ofinterest to teachers, instructors, students and undergradu-ates of pedagogical specialties.

тарих пәні мұғалімдері

КАПАСОВА ГУЛДАНАРАШИДОВНА

ХІХ ғасырдың аяғы XX ғасырдың басында бұрынғыТүркістан аймағында (Хиуа мен Бұқараны қоспағанда)941 жаңадан қоныстанған поселкелер пайда болды. Бұлкезде Түркістанда орыс посекілерінің әрбір тұрғынына3,17 десятина егін егетін жерден келсе, жергіліктітұрғындарға (қазақ, өзбек, қырғыз, және т.б.) 0,21десятинадан ғана жер келді. Сөйтіп, ешқандай жері жоққазақ -қырғыз тақыр кедейлерінің үлкен тобы құрылды.Жетісу губерниясында көшіп келген орыс кулакшаруашылықтарының 90 проценттен астамы қазақкедейлерінің жалдамалы еңбегін пайдаланады. Қазақжерлерін күшпен тартып алу жергілікті халықтар менорыс-украин қоныстанушыларының арасындағықайшылықтарды шиеленістерді, жер мәселесі жөніндегікүштеу саясаты шеткі аймақтарда да кеңінен тарады.

1914 жылы патшалық Ресей дүниежүзілік соғысқатартылды. Бұл бірінші дүниежүзілік империалистік соғысбарлық халықтарға, соның ішінде Қазақстанға да асарауыр зардаптарын тигізді. Ол патша чиновниктері менжергілікті әкімдерінің және байлардың зорлық-зомбылығы мен озбырлығын күшейтті. Соғыс қажетінеҚазақстаннан орасан көп жылқы, ауыл шаруашылықөнімдері жөнелтілді. Жергілікті халықтан алынатынсалық 3 - 4 есе көбейді, шаруалардың ірі қара малы менмал азығын соғыс қажетіне алу күшейді. Осынның бәріегістік жердің қысқаруына, ірі қара мал басының азаюынаәкеп соқтырды. Елдің өнеркәсібіндегі жалпы күйзеліс пенауыл шаруашылығының күйзелуі Қазақстанэкономикасын құлдыратты. Қалалар мен ауылдардағыеңбекші бұқараның жағдайы күрт төмендеді.

Дүниежүзілік империалистік соғыс елде өнеркәсіптіңқирауына, ауыл шаруашылығының тоқырауына , халықарасындағы аштыққа алып келді. Жергілікті жерлердешенеуніктер мен әкімшіліктердің зорлап алым-салықжинауы өсті, халықтар арасындағы ұлттық бөлінушіліккүшейді.

Соғысқа қарсы, қымбатшылыққа және етек алып кележатқан аштыққа қарсы қалалар мен деревняларда қалакедейлері мен майданға кеткен солдаттардың әйелдеріереуілге шықты. 1916 жылы қаңтар айында мұндайтоқулар Верный, Семей қалаларында болды.

Орынбор облысы Ақ Бұлақ поселкесінің, Жетісуоблысы Лепсі уезінің бірқатар селоларының кедейлерімен майданға кеткен әскерлердің әйелдері жергіліктісаудагерлер мен көпестердің дүкендерін талқандады.Сөйтіп, қоғамдағы қанаушы таптар арасындағы қарама-қарсылық, бір-біріне қарсы шығу жалпы бұқаралық сипат

СЕМЕЙ ӨҢІРІНІҢ 1916 ЖЫЛҒЫ ҰЛТ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫС ЖЕТЕКШІЛЕРІ

алды1916 жылы 25 маусымда патша өкіметінің "Бұратана

халықты мемлекеттік қорғаныс жұмыстарына пайдаланутәртібі туралы ереже" қабылдауына байланысты тіптікүшейе түсті. Жұмыстан немесе әкімшілік ережелері менталаптарын орындаудан бас тартқан жұмысшылардытүрмеге отырғызуға, немесе үш ай мерзімге тұтқынғаалуға, болмаса айып ретінде ақша өндіріп алуға кесетінболды. Азық-түлік екі-үш есе қымбаттауы да халықтыңнаразылығын өршіте түсті.

Қазақ жастарын майданға тыл жұмысына алу жөніндегіпатшаның 1916 жылғы 25 маусымдағы жарлығыхалықтың шыдамын тауысып, олардың отарлау езгісімен орта ғасырлық қанауға қарсы көтерілуіне себепболды. Жарлық бойынша Түркістан мен Дала өлкесіненмайданға окоп қазуға 400 мың, соның ішіндеҚазақстанның далалық облыстарынан - 100 мыңнанастам, Жетісудан 87 мың адам жіберу көзделді.Қазақтардың тууы туралы куәлігінің жоғын пайдаланыпболыстық басқармалар мен ауыл старшындарыжастарының асқандығына қарамастан кедей жігіттерімайданға жұмысқа алынатын "қара тізімге қосты" , алфеодалдар балаларының жасын өз бетінше үлкейтіп,немесе кішірейтіп көрсетіп, әскерге жібермеудің амалынжасап бақты. Мәселен, 60 жастағы кедей шалдары 30жаста болып, 25 - 30 жастағы бай балаларды 50 жастағыболып болып жазылды.

Майдан жұмысына қазақ жастарын алу туралы жарлыққазақ халқының зор наразылығын тудырды. Елдеболыстық басқармаларды талқандау, ауылстаршындарын, қатігез байларды өлтіру, іріфеодалдардың иеліктеріне шабуыл жасау, жер сатужөніндегі құжаттарды, алым - салық қағаздарын т.б.жойып жіберу секілді ашу - ыза әрекеттері кең орыналды. Сойыл, кетпен, шалғы, мылтық, қылышпенқаруланған ел адамдары байлардың ауылдарын өртеп,малдарын әкетуі жиілей түсті.

Қазақстандағы бұл қозғалыс көпшілік аудандарындаұлт - азаттық сипатта болып, патша өкіметіне,отаршылдыққа, империалистік соғысқа және жергіліктіжерлерде патша өкіметінің сүйеніш болып отырғанфеодал - байларға қарсы бағытталды. Бұл қозғалыстаеңбекші халықтың өкілдері басқарды.

Торғай даласында қазақ жастарын Әліби Жангелдинмен Амангелді Иманов, Орал облысы мен Бөкейордасында Сейітқали Мендешев, Әбдірахман Әйтиев,Маңғыстауда-Жалау Мыңбаев,Ақтөбе даласында-


СЕКЕЙЖАНБОЛАТ

69

¹5 (12) 2016

ӘділбекМайкөтев, Жетісуда -Тоқаш Бокин, БекболатӘшекеев, ұзақ Саурықов, Тұрар Рысқұлов т.б.басқарды.Ал көтеріліс басылып, қазақ жігіттерімайдандарға окоп қазуға жіберіле бастаған кезде, оларғабас - көз болып, кейін аман - есен оларды ауылға жеткізуқажет болған жағдайда Әлихан Бөкейхановтың өзібастаған қазақ зиялылары серіктерімен бірге майданға(реквизицияланғандармен) аттанды. Бұны нағызпатриотизм деп түсіну керек. Өйтпегенде сауатсыз, орыстілін түсінбейтін көптеген қазақ жігіттерінің елге оралуыекі талай еді.

Биыл бүкіл қазақ даласын дүр сілкіндірген 1916 жылғыұлт-азаттық қозғалысына 100 жыл толмақ. Бұл тарихтабалдырығын енді аттап отырған 2016 жылдың бастыоқиғасының бірі десек, қателеспеген болар едік. Күні өтіпбара жатқан Ресей патшасы II Николайдың бұл жарлығықазақ тарихында "Зілді бұйрық" деген атпен қалды.

Шығыс Қазақстан өңірінде патша жарлығына қарсылықбілдірген ереуілдің ең ірісі Зайсан уезіне қарасты Баспан-Базар болысында болды. Оны ұйымдастырған осыөңірдің көзі ашық, көкірегі ояу болысы болған МүрсәлімБектенұлы еді. Бұл ереуілдің Амангелді батыр көтерілісісекілді кеңес үкіметі басшыларының тарапынан лайықтыбағасын ала алмауының бір себебі де осы - көтерілісбасшысының Амангелді батыр секілді кедей емес, үстемтап өкілі болуында.Қазақ халқының 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі Торғайдан өзге барлық аймақтардақатаң басып-жаншылды. Семей және Ақмолаоблыстарында көтерілісшілерге қарсы 12 атты әскержүздігі, 11 күшейтілген жаяу әскер ротасы қимыл жасады,

Мүрсәлім Бектенұлы (1859 - 1922) - 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс қайраткерлерінің бірі, ақын.Өз бетіменбілім алған. 1895 жылы Зайсан уезіне қарасты Қарғыба- Базар өңіріне болыс болып сайланып, 20 жылдан асаел басқарды. Жасы ұлғайған шағында болыстықтыбаласы Заманбек атқарған. Мүрсәлім XIX ғасырдыңекінші жартысынан бері қазақ даласына тарай бастағанқазақ тіліндегі прогресшіл-демократиялық бағыттағыәдебиеттер мен газет-журналдарды үзбей алдырыпотырған. Сол арқылы Ресейдің ішінде және халықтарөмірінде болып жатқан әр түрлі әлеуметтік-саясижағдайлардан жақсы хабардар болған. Патша үкіметінің1916 жылғы 25 маусымдағы жарлығына орай туындағанжағдайға байланысты маусым айының аяғында Көкпекті- Тарбағатай өңіріндегі найман тайпасының 12болысының өкілдері шұғыл шақырылды. Қыр қазақтарыбасқармасы ауласына жиналған болыстардың бәріменМүрсәлім оңаша сөйлесіп, естуі бойынша патшаныңжарлығы бар екенін айтып: "Біз алғаш бодан болғандажасалған шарт бойынша қазақтан солдат алуға тиісемес, соны дәлел етіп, келісім бермейік", - дейді.Мүрсәлімнің ұсынысын болыстар қостады.

"Біз қатын патшаға (тегі, Екатериналардың бірін айтса

керек) бодан болғанда соғысқа адам береміз дегенімізжоқ. Жер боданы, мал боданы боламыз деп келіскенсекілді едік. Бұл жайында қағаз бетіне түсірілгенкелісімшартта болуға тиіс. Оның үстіне біз қазір халықпенақылдасып отырған жоқпыз. Бүкіл боздақтардыңтағдыры шешілетін мәселені біз халықсыз қалайшешпекпіз. Мен өз болысымнан жас жігіт түгіл қаусағаншал да бере алмаймын", дейді.

Мүрсәлім Бектенұлының өзі тұстас болыстардан бастыерекшеліг і - саяси сауаттылығында. Оның біріншідүниежүзілік соғыстың шығу себебін дәл басыпсипаттаған ұзақ өлеңі болған. Мүрсәлім ең алғашқы шара- әкімшілік орталық Көкпектіден Қытаймен шекарағақарай жедел көшу деп шешеді. Мүрсәлімнің тапсырмасыбойынша әр болыстан қарулы жігіттер көшті қорғайотырып, жергілікті шенеуніктерді жоғары органдарменбайланыстырмау үшін жолдарындағы телеграфбағаналарын қиратып, сымдарын үзіп отырады.Мемлекеттік архивтің Семей бөлімшесінде ереуілшілерКөкпекті маңынан қазынаның 800 жылқысын айдапәкеткені жөнінде құжат сақталған. Баспан тауыныңбиігіндеі қамал үңгірге бекінген көтерілісшілер патшаәскерлеріне алдырмады. Мүрсәлім жігіттерді солдаттаналып қалу үшін ауыл-аймағымен Қытай жеріне,Тарбағатай асып кетеді.Қытай жеріндежүргенде 1916жылғы оқиғаға арнап 664 жолдан тұратын дастан жазған.Патша тақтан түскеннен кейін елге оралды. 1919 жылыақ әскерлерді қуып, Көкпектіге келген партизанотрядының командирі Бабенко Мүрсәлімге елді патшағақарсы көтеріліске жұмылдырғаны үшін сыйлыққа қылышпен қымбат жүзік тапсырды.

Мүрсәлім болыс бастаған толқу бір ғана Баспан-Базарболысы ғана емес, Найманның Қаракерей табындағыаса ірі Назар руы толық қамтылған секілді. Себебі, бүкілНазарлардың жайлауы осы күні Көкпекті ауданынақарасты Қалба тауында болатын. Толқу басталғандақалың Назар сол жерде жазғы жайлауда екен. Атақтыақын Кәрібай Таңатарұлының осы оқиғаға арналғанкөлемді жыры болған. Онда мынандай жолдар бар:

- Шығарды "зілді бұйрық" ақыл-есті,Қалбадан жұма күні халық көшті.Түйенің өркешіне қом батқан соң,Шалдығып Базарға кеп бір-ақ шешті.Қалба жайлауы мен Базар өзенінің арасы кем дегенде

200 шақырым жер. Жайшылықта 3-4 қонып көшетін жер.Ал, патшаның зілді бұйрығынан шошып үдере көшкенел бұл қашықтықты бір қонып қана алады.

Мүрсәлім Бектенұлы шамамен 1924 жылдары өзелінде дүние салады. Сүйегі өз атымен аталатынМүрсәлім деген жерде.

Осындай қысылтаяң шақтарда ел қорғаны бола білгенсанаулы ғана ерлеріміздің есіміне құрмет көрсету ұрпақпарызы екені даусыз.



1. Нүрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 19952. Дулатов М. Шығармалары. Алматы, 19913. Назарбаев Н. Ә. Тарихтолқынында. "Атамұра", 19994. Оралов М. Егемен Қазақстан. 2016 жыл.Июнь жарлығына қарсы шыққан Мүрсәлім болыс жайлы не білеміз?

70

¹5 (12) 2016

Мақала Нәзипа Құлжанованың өмірі мен қоғамдық қызметін баяндайды,сондай-ақ тарихи тұлғаның өмір тәжірибесін тарих сабақтарында оқытумәселелерін қозғайды. Мақала орта мектеп ұстаздарына, әдіскерлерге,мұғалімдерге, студенттер мен магистранттарға арналады.

Статья посвящена жизни и деятельности Назипы Кулжановой, а такжевопросам преподавания ее жизненного опыта на уроках истории в среднейшколе. Статья будет интересна учителям, методистам, а такжестудентам и магистрантам педагогических специальностей.

The article is devoted to the life and work Nazipа Kulzhanova, as well as theteaching of her life experiences in history lessons in high school. The article will beof interest to teachers, instructors, students and undergraduates of pedagogicalspecialties.Семей қаласы "№3 жалпы орта

білім беретін мектеп -кешені"КММ мұғалімі

КАРМЕНОВА ГАЛИНАНУРАЖДАРОВНА

Қазақ елінің тәуелсіздігі жолында ерен еңбектің үлгісінкөрсеткен ХХ ғасырдың басында тарих сахнасынашыққан қоғам қайраткерлерін зерттеген тарихшы-ғалымдар М.Қойгелдиев пен Т.Омарбеков: "Тарихтанқажетті тәлім алу- болашақты көркейту, өркениетті елгеайналу үшін қажет" деген ойын құптай отырып, оныңішінде қазақ қыздарының болғандығын айғақтайтын тыңдеректің авторы Г.А.Кәрібжанованың еңбегін оқыдым.[5]

Семейдегі алғашқы кештің негізі 1915 жылдан бастауалған. Оған дәлел Абайдың дүниеден өткеніне 10 жылтолуына орай Нұрғали, Нәзипа Құлжановтар ұйтқыболып ұйымдастырған Семейдегі іс шара кезінде ерекшеөткен. Бұл оқиға ұлы Абайдың ұлы мұрасын халқыменқауыштыруға арналған игілікті іс болып, тарих бетінежазылды. Семейдегі алғашқы қазақ кеші бүгінге дейінмаңызын жойған жоқ.

Қазақтың тұңғыш басылымдары "Айқап" және"Қазақта" театрландырылған кон-церттік қойылымдарды,спектакльді сипаттап жазған арнайы мақалаларбасылып шықты, ал осы кешті ұйымдастыруға ұйтқыболған қазақ қызы туралы не білеміз?

Нәзипа Сегізбайқызы (Сағызбайқызы) Құлжанова -қазақтан шыққан тұңғыш қаламгер, журналистиканытұңғыш меңгерген әйел, аудармашы, этнограф әнші,тұңғыш ұстаз, мәдениет қайраткері, халық ауыз әдебиетімен музыкасын зерттеген талант иесі. Бұл деректі М.Имашевтің мақаласына сүйене отырып Нәзипаның қызыГулжиһанның анасы туралы М.Имашевке жазғанхатында ерлі -зайыпты Құлжановтардың Семейге келуі,ол кезде Семей Қазақстандағы мәдени- ағарту орталығыболған еді. 1902 жылы Орыс географиялық қоғамныңбөлімшесінің ашылуы, оның жазбалары жүйелі түрдежарық көруі, 1903 жылғы ірі оқу орны Семей оқытушыларсеминариясының ашылуы, 1912 жылы "Жәрдем серіктігі"баспаханасының ұйымдастырылуы, 1917-1918 жылы"Сарыарқа"газеті, 1918 жылы "Абай" журналы, 1919жылы "Қазақ тілі" газеті, 1925 жылы "Таң"журналыныңшығуы мәдени өмірдегі айтулы оқиғалар екенін байқауғаболады. [5]

Құлжановтврдың ұзақ әрі жемісті еңбек еткен жылдар- осы Семейдегі оқытушылар семинариясы. Семейдегізиялылардың аузына ілігіп, биікке көтерілген тұлғаныңөмірдерегіне назар салсақ, Алаш қозғалысы кезіндеқайраткерлігімен көзге түскен қазақ қыздарының бірі,

ҚАЗАҚТАН ШЫҚҚАН ҚАЛАМГЕР


(Нәзипа Сегізбайқызы (Сағызбайқызы) Құлжановағаарналған ғылыми-танымдық мақала)

Торғай топырағында Жангелді ауданына қарасты Торғайкеншарындағы 1887 жылы дүниеге келген.

Ы.Алтынсарин іргесін қалаған орыс-қазақ мектебіндебілім алып, А.Байтұрысұлының қолдауын көрген, 1902жылы Қостанайдағы орыс-қазақ гимназиясын, 1903-1904 жылы Торғай қаласына келіп, қыздар училищесінбітіреді, 15 жасында әйелдер училищесінде мұғалімніңкөмекшісі болып қызмет еткен. Ленинград қаласындағыархив мәліметінен "Сағызбаева Нәзипа прогимназияның4 жылдық курсын өте жақсы оқыды, тәртібі тамаша еді"[3] Бұл дерек гимназияны үздік бітіргенін дәлелдейді.1905 жылы Нәзипа мен Нұрғали Семейдегі мұғалімдерсеминариясында жұмыс істейді. Ерлі-зайыптыҚұлжановтар 1905-1920 жыл аралығында Семейқаласында оқытушылық қызметте, халық- ағарту,мәдени- әдеби жұмыстармен айналысып, кештер менкездесулер, қойылымдар ұйымдастырды. Семейдегіжұмыс Нәзипаға Абайдың әулетімен, сол замандағықайраткерлермен және олардың арасында, әсіресе,айдауда жүрген революционерлермен жақынырақтанысуға мүмкіндік берді. Семей Географиялыққоғамына мүше ол үлкен танымдық мәні бар деген ойменкөптеген әдеби-саздық және этнографиялыққайырымдылық кештерін өткізеді. [3]

Этнографиялық алғашқы естелік кештіңбағдарламасында ақын өмірі мен шығармашылығыжөнінде баяндаманы Назипаның өзі жасап, одан кейінАбай өлеңдері оқылған. Бұл кеш туралы "Айқап"журналында да жазылды. Нәзипа ханым осы кештесөйлеген сөзінің аяғында "Абайды туғызған қазақдаласы, тағы да талай Абай секілді, бәлки, одан да артықданышпандарды туғызар" дегенде тыңдаушықазақтардың жүйкесі босап, көзіне жас алғандар даболды" деп хабар берді. [9 ]

Кеш туралы "Айқап" журналы "Кештің үшінші бөліміндеатақты бақсы қобыз ойнайды, сарнады. Қаруы қайтқанқартаң адам екен, артық келістіре алмады, сөйтсе дебақсы ақырғанда орыстардың кейбір әйелдерінің қорқып,орындарынан ұшып түрегелген көрінді" -деп жазды. Алсол қобызшы, бақсы кім десек, Берікбай Сәтиев. Мынаусол бақсы тартқан қобыз.

"Ол кеш бірінші қазақ ақынының құрметіне жасалғаналғашқы әдебиет кеші болып, һәм, бірінші қазақ әйелі(Нәзифа ханым Құлжанов жамағатының) майданғатүсіріп берген өрнегі"-деп жазды 1914 жылы "Қазақ"

71


газетіне Міржақып Дулатов. [13] Г.Н.Потанин:"1913жылғы Қарқаралы уезіне сапар" жолжазба есебін1914 жылы Ресей географиялық қоғамының Батыс Сібірбөліміне жариялаған. Онда "Тоқырауынан қайтып кележатып, бір ауылға қондым. Бұл ауылда Семейдегісеминарияның қазақша тіл мұғалімі Нәзипа әдебиеткешін жасады. Ойнаушылар Нәзипа ханым, гимназист,11 жасар қыз, һәм бір қыз -бәрі де нағыз қазақ, Некрасовөлеңдерін оқыды" Бұдан Нәзипа 1914-1915 жылдарыСемей қаласында ұйымдастырған екі ірі кешті ойланып,толғанып, іштей дайындық жасап, бастамасын қазақауылында өткізгенге ұқсайды. Тоқырауын өзенініңбойында өткен кештегі артистер Нәзипа дем алып жатқанауылдың иесі Ыбырай Ақбаевтің балалары, гимназияшәкірттері, өз үйінде тұрып оқып жатқан сияқты. Семейқаласынан еліне апарып, қазақтың этнографиялық саздыкешін өткізуге дайындықты сол шәкірттердің күшімен,тікелей араласуымен жүзеге асырған. [4]

Қазақ сахарасында мәдени-этнографиялық кеш өткізудәстүрін қалыптастырған Нәзипа есімі Семей қаласытарихында ғана емес, бүкіл қазақ мәдени- ағартуөміріндегі ірі оқиға болды. Кештің мазмұндылығыннасихаттаған "Қазақ" газеті, "Айқап" журналы. Кештіңлайықты бағасын ел- жұртқа мән- мағынасын егежей-тегежей баяндап, түсіндірген мақалалар жазды.

"Айқап" журналында ММ деп қол қойған мақалада"Семейдегі географический подотдел пайдасынажасалған кеш. Бұл кеш атына қарағанда орысша болсада кеште ойналған, тамаша қойылған нәрселер бәрі деқазақша еді. Біз өзіміз істеуге тиісті болған істі бізгеорыстар істеп берді. Алашқа аты мәлім атақты ақын һәмфилософ Ибраһим Құнанабаевтың өлгеніне 10 жылтолды. ілгері басқан жұрт мұндай қадірлі болған адамныңатағын шығару үшін талай белгілі істер істеген болареді" деп жазды Мұстақым Малдыбаев. Ол- қазақтарихында белгілі адам.1880-1927 жылдар аралығындаөмір сүрген, газеттерге үнемі мақала жазған зиялыларсанатында. [1] Кештің 1-ші бөлімі Абайдың өміріменқызметіне арналған "Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбаевжәне қазақ поэзиясы" деген тақырыпта баяндаманыорыс тілінде жасаған. Қазақ қызының баяндама жасауытыңдаушылардың жан дүниесін босатып, көздерін жасқабұлап. ғажап әсер еткен екен. Орыс көрермендеріНәзипаның таза орыс тілінде сөйлеуіне таң қалған.Абайдың өмірбаяны, мұрасы хақында тартымды әңгімеөрбіп, Пушкин, Лермонтов шығармаларын қазақшасөйлетіп, Татьяна мен Онегиннің сипатын тарамдапбаяндаған. Әлмағанбет Қапсәләмов "Татьянаның сөзі""Көзімнің қарасы" әнін орындап, ерекше әсер қалдырған."Өлсем орным қара жер сыз бола ма? өлеңін Семейгеография бөлімшесінің мүшелері оқиды. [8]

2-бөлімде орыс ақындары мен композиторларыныңшығармалары орындалған.

3-ші бөлімде Г.И.Павловтың "Шамандық туралы"баяндамасымен бақсының ойыны көрсетіледі. (91-бет)Нәзипа бақсының арбау өлеңдерін оқиды. 80 жастағыБерікбай Сәтиев бақсы қобызбен өнер көрсеткен.Берікбай бақсы жынын шақырып, қобызына қосылыпащы, мұңды әуенге салып, сахнаның бір басынан екіншібасына секіріп айбаттана ақырғанда орыс ханымдарыүрейленіп қалады. Әсерге бөленген жұрт риза болыптарасады. Географиялық қоғамның Семей бөлімшесінің1914 жылғы 28 январдағы мәжілісінің №2 хаттамасындакештен 520 сом 30 тиын ақша түскен. Жұмсалғаншығындарды алып тастағанда 400 сом таза пайда кіріскеалынып, 300 сом мұқтаждарға бөлініп, 100 сомбөлімшенің болашақ мұражайын салуға бөлінген. [6 ]

Кеште жиналған қауым, оның ішінде орыскөрермендері осыдан басқа, қазақтың салт-дәстүрі, әдет-ғұрпымен танысады. Яғни, бүркіт, қаршығалар көрсетіліп,қазақтың аңшы- саятшылық өнері әңгімеленеді. Қазақәйелдерінің қымыз сапырып, қонақ сыйлау дәстүріненкөріністер қойылады. Қысқасы, бұл кеште көрсетілген

тамашаның барлығы да қазақ тұрмысынан алынған."Абайдың өлеңі оқылады талай қазақтың әні айтылады,бақсы ойнайды деген хабарды естіп, қаладағы, қырдағыжиылған қазақтың көбіне билет жетпей қалады. Абайдыңқадірі халыққа зор екен. Абайдың өлеңі оқылғанда талайқазақтың көзінен жас мөлдіреді" -деп аяқталады "Айқап"журналындағы ММ деп қол қойған мақала (МұхаметжанСералин)

"Қазақ" газеті "Ол кеш бірінші қазақ ақыныныңқұрметіне жасалған бірінші әдебиет кеші болып Һәмбірінші қазақ әйелінің Нәзипа ханым Құлжанов жамағатымайданға түсіп берген өнері еді. [4]

Біз бүгін ардақты ақынымыз, марқұм Абайдың рухынадұға қылып, қараңғы заманда шырақ жаққанбасшымыздың есімі, құрметі, терең мағыналы сөзіатадан балаға, немереден шөбереге үзілмей сақталуынтілейміз. Зәредей шүбә етпейміз, Абайдың өлген күніненқанша алыстасақ, рухына сонша жақындаймыз. Үнемібұл күйде тұрмас, халық ағарар, өнер-білімге қанар, солкүндерде Абай құрметі күнен - күнге артылар. "Біріншіақынымыз" деп қабіріне халқы жиі-жиі зиарат етер, халықпен Абай арасы күшті махаббатпен жалғасар. Олкүндерді біз көрмеспіз, бірақ біздің рухымыз сезінер,қуанар" Міржақып Дулатов [4]

Құлжанованың ұйымдастырып өткізген 2- кеші 1915жыл 13 февралінде кештен түскен қаржы Петроградтағымұсылман соғыс ауруханасы (лазарет) тұрмысы нашарқазақ шәкірттеріне мұқтажын өтеуге тең бөлінгеніхабарланған. 2- ші кентте сауық өтпекші, приказчиктерклубның ауласына сыймай кетуі ойынға жастар ғанаемес, ақсақал, қажылардың да келуі туралы мақалажазған Мұстақым Малдыбаев

Қазақтың ұлттық ойындарының кешін өткізуге әскеригубернатордан рұқсат сұрап, 1915 жылдың 13 ақпанындаПетроградтағы Жылжымалы мұсылмандар лазеретіжәне мұқтаж білім алушы қырғыздарға пайдасын теңбөлумен арналған әдеби-сазды қайырымдылық кеш -Нәзипа ұйымдастырған екінші ірі мәдени шара депсаналады. Нәзипаның әдеби -сазды қайырымдылықкештерін ұйымдастыру тәжірибесі ұлттық театр өнерініңбасы еді. Өзі атқарған істеріне Нәзипа үнемі жастардытәрбиелеумен халықты мәдени сауаттандырутақырыптарын қозғап отырды. [5]

"Ойын-сауықты ұйымдастырушы Нәзипаның ондағымақсаты-қазақ әйелдерінің бетін ашып, мәдени- ағартужұмыстарына қатыстыру бастамасы еді"- дейді МұхтарӘуезов. Мақтаса мақтауға тұрарлық Нәзипаның игіістерінің бірі жағдайы төмен оқушыларға көмеккөрсеткені еді. Құлжановтардың тәрбиесін көргенСапарғали Бегалин "Замана белестері" кітабында былайдеп жазады. "Қазақ ойын кешінің тұңғышшымылдырығын ашқан ерлі-зайыптылар Семейжұртшылығына бұрынғыдан да абыройлы көрінебастады. Ойынның артынан сол кешке жиналған 918 сомақша қазақтың мұқтаж оқушыларына таратылды.Мысалы: Петебургта, Томда, Орынборда, Қазанда т.бжерлерде оқитын мұқтаж оқушылардың тізімі жасалып,соларға жіберілді. Түнек заманның түнерген бұлтынанжалт еткен сәулесіндей Семей оқушылар даярлайтынмектептің оқытушысы Нұрғали Құлжанов, оның жарықазақтың сол кездегі аса мәдениетті оқыған қызы НәзипаҚұлжанова осындай бір игілікті істі бастаған еді". [5]

Нәзипа екі тілге бірдей жүйріктігімен көзге түсті.Нәзипаның орыс тіліне жетіктігінің арқасында Абай,Ыбырай, Ғабиттердің шығармалары тұңғыш рет орыстіліне аударылған болатын. Ы.Алтынсариннің "Кел,балалар, оқылық, оқығанды көңілге ықыласпентоқылық..." деген өлеңін мақсат етіп алған НәзипаҚұлжанованың қазақ әдебиеті мен мәдениетіне қосқанүлесінің зор екенін жазған мақалалары мен шығарғанкітаптарынан байқаймын.

1913 жылы Орыс география қоғамының Семейбөлімшесіне, "Азамат серіктігі" ұйымына қазақ

72

¹5 (12) 2016

зиялылары мүше болған. "Қазақ" "Сарыарқа" және"Алаш" газеттеріне әйел мәселесіне байланыстымақалалар жариялады. 1917 жылы Семей облысы қазақсъезіне қатысып, оның төралқасы құрамына енді. 1920жылы Қырғыз (қазақ) АКСР Оқу-ағарту халықкомиссариатының қазақ тілінде оқулықтар, кітаптаршығарумен баспасөз істері жөніндегі арнаулы комиссияқұрамының мүшесі болған. Осы қызметте жүріп, жаңақазақ әліпбиін енгізу жөніндегі ОК-нің құрамынамүшелікке енген. "Мектептен бұрынғы тәрбие" (Орынбор,1923), "Ана мен бала тәрбиесі" (Қызылорда, 1927)әдістемелік кітаптарын шығарды. [2]

1915 жылы "Сибирьский студент" журналында Семейоқытушылары семинариясының оқытушысыВ.Белоседов: "Орысшаға Алтынсарин өлеңдерінен мағанбелгілісі "Көктем". Бұл өлеңді орыс тіліне аударған қазаққызы Нәзипа Құлжанова" - деп жазды. Абайдың "Желсізтүнде жарық ай" ("Безветеренная ночная луна") өлеңінорысшаға аударады. 1915 жылы "Сибирский студент"журналында басып шығарған болатын. В.Г.Короленкомен Б.А.Лавреневтің шығармаларын қазақшағааударады.

Торғай зиялыларының өткен ғасыр басындағы жарықжұлдыздарының бірі Н. Құлжанова туралы көрнекті

ақын-жазушылар М.Кәкімжанова, С.Бегалин,Т.Жұртпаев, Р.Сыздықова, С.Кенжеахметов т.б. еңбектержазды

Абайдың позтикалық шығармаларын қазақ, орысхалқы арасында алғаш насихаттаушы, туған халқы үшінауқымды шығармашылық мұралар, мақалалар, кітаптармен аудармалар қалдырған Нәзипа Құлжанова 1934жылы 46 жасында дүниеден өтеді

1992 жылдың 30 желтоқсан күнгі №1335 Семейқалалық әкімшілігінің басшысының шешімімен 1898-1924жылдары Митрофанов, 1924-1992 жылдары парижКоммунасы атындағы көшені Нұрғали мен НазипаҚұлжановтардың атымен атауға шешім шығарды. Бұлкөше Құлжановтар жұмыс істеген М.Әуезов атындағыпедагогикалық колледжінің маңы.

Белгілі жазушы Сапарғали Бегалин "Құлжановтарсеминариядан қолы бос уақытта түрлі қоғамдықжұмыстармен айналыса жүріп те, бір-екі сағат үйдегібіздерге сабақ беріп үлгеруші еді" -деп еске алады. [5]Семейде әдебиет және мәдениет саласындағы істергежетекші болып, ел ертеңі үшін қызмет етті. Солкезеңдердегі ақындар шығармаларына жан - жақтыталдау жасады. Ол - алғашқы абайтанушылардың біріеді.



1. Әбжаппарова Б.Ж. "Н.Құлжанованың мәдени ағартушылық қызметі" // Арқалық, 2001 ж. 19-21 бет2. Ерсәлімов Б. "Орысша оқыған алғашқы қазақ қызы" // дидар.-2012.-27 желтоқсан.3. Қазақтың тәлімдік ойлар антологиясы: Екінші том.(ХХ ғасырдың 20-жылдарынан 1995 жылға дейінгі кезең) /Құраст.:Қ.Жарықбаев, С.Қалиев. - Алматы:Рауан, 2008. -Б.106-1124. Нұғманбекова Р "Қазақша бастапқы ойын" Абай.-1992.-№2.-Б. 95. Кәрібжанова Г.А. Нәзипа Құлжанова туралы Семей 2012 жыл,6. Құндақбаев Б "Жүсіпбек Аймауытов және театр өнері" (А.Ясауи университеті хабаршысы, №2-3, 2010

73

¹5 (12) 2016

Мақала балалар саз мектебінде фортепиано сабақтарын жүргізумәселелеріне арналған.

Мақала музыкалық мектеп ұстаздарының, әдіскерлер менпедагогикалық мамандық студенттерінің назарына ұсынылады.

Статья посвящена вопросам преподавания уроков фортепианов детской музыкальной школе. Статья будет интереснапреподавателям музыкальных школ, методистам и студентампедагогических специальностей.

Article is devoted to teaching piano lessons in the children's music school.The article will be interesting for music schools' teachers, Methodists andstudents of pedagogical specialties.

преподаватель специальногофортепиано, концертмейстер

Детской музыкальной школы приКГУ "Средняя общеобразовательная

школа-комплекс №3"

КРАВЧЕНКО АНАСТАСИЯБОРИСОВНА

Современная музыкальная педагогика унаследовалаи творчески развила на новой социальной эстетическойоснове реалистические традиции русскойисполнительской культуры, присущий ей исключительновысокий уровень требований. Однако кардинальныеизменения, произошедшие в российском обществе кконцу века, сказываются и на деятельностимузыкальных школ. Фундаментальные началаотечественной педагогики сохраняются, но время вноситсвои коррективы. Традиционные методы преподаванияизменяются, обновляются с учётом требованийсовременности. Созданные в последнем десятилетииновые формы обучения и воспитания - свидетельстворешения актуальных проблем музыкальногообразования на государственном уровне [1, 26].

ДМШ занимает специфическое место в системеобразования и имеет свои особенностиобразовательного процесса. В отличие отобщеобразовательной школы, в музыкальной школеучебно-воспитательные задачи едины для всехпредметов. В ДМШ каждый предмет - специальноотработанная для усвоения учащихся в процессеобучения система знаний и умений, отобранных изопределённой области науки или искусства [1, 125].

Урок - основная форма организации учебногопроцесса в классе фортепиано ДМШ. Но этот урок резкоотличается от обычного (в общеобразовательнойшколе). В обычной школе обучение происходитколлективно. В зависимости от предмета в музыкальнойшколе используются многообразные формыорганизации урока (коллективные, групповые ииндивидуальные).

Музыкальные школы накопили богатый опыт повоспитанию и обучению детей. Важнейшей задачей,стоящей перед каждым педагогом, является постоянныйпоиск наиболее результативных путей воспитания иобучения каждого отдельного ученика, учитывая егоиндивидуальные особенности.

В этом деле лучший помощник - основная формаработы в условиях ДМШ - индивидуальное обучение вклассе по специальности. Вне зависимости от того, какребёнок попал в школу - сам ли он этого захотел, илиего привели родители, - педагог сразу акцентирует его

ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ ФОРМИРОВАНИЯТЕХНИЧЕСКИХ УМЕНИЙ НАВЫКОВ У УЧАЩИХСЯ МЛАДШИХ

КЛАССОВ НА УРОКАХ ФОРТЕПИАНО В ДМШвнимание на таких вопросах, как - ради чего он ходитзаниматься, чем музыка интересна сама по себе, чтоона может дать и почему ей следует уделять многовремени; причём чем больше, тем лучше - подкрепляяэти вопросы посещениями концертов, театров и т.д.

Индивидуальное обучение позволяет преподавателямне только научить ребёнка играть на инструменте, но иразвить художественное мышление, научить пониматьмузыку, наслаждаться ею; воспитать у ученика качества,необходимые для овладения данным видом искусства,а также осуществлять непосредственное влияние насвоего воспитанника, сочетать в своей работевоспитание - выявление и развитие лучших задатков, -и обучение, т.е. передачу знаний, умений, приёмовисполнительской работы. Индивидуальный характерурока даёт возможность учитывать при преподаваниииндивидуальные способности и личностные качествакаждого ученика, а не средний уровень класса [1, 28].

Музыкальная педагогика очень тесно связана спсихологией. Важность знания психологии педагогунеобходимо для полноценного процесса обучения, т.к.изучать развитие музыкального восприятия, творческиеи музыкальные способности невозможно без знаниязакономерности психики ребёнка, её проявления иразвития, без понимания, что такое музыкальныеспособности и человеческая деятельность. В решениивопросов доступности педагогического материала, егообъёма, эффективности методик, музыкальнаяпедагогика также опирается на знания психологии.

Для того, чтобы музыкальное воспитание и обучениебыло наиболее успешным, необходимо знатьособенности развития психики детей того или иноговозраста, а затем, уже опираясь на эти знания строитьпедагогический процесс.

Многие педагоги убеждены, что начальный этапявляется самым решающим и ответственным вформировании будущего пианиста. Именно на первыхуроках зарождается интерес к музыке.

Учет возрастных особенностей - это один изосновополагающих педагогических принципов (принципдоступности), так как, опираясь на него, учительраспределяет нагрузку, устанавливая содержательноеполе, обоснованные объемы занятости различными


74

¹5 (12) 2016

видами деятельности. Он также обуславливает выборформ и методов учебно-воспитательной деятельности.Возрастной подход в работе с младшими школьникамиоснован на использовании знания их возрастныхособенностей. Данный период характеризуетсянеравномерностью развития отдельныхфизиологических, психологических и социальныхпроцессов; изменением в познавательной,двигательной, эмоциональной и других сферах.

Каждый период развития человека, характеризуемыйсовокупностью специфических закономерностейформирования личности и организма в целом,представляет собой качественно новый этап, которомусвойственен ряд изменений, определяющих своеобразиеструктуры личности в разные возрастные периоды.

Младший школьный возраст - период впитывания,накопления знаний, период усвоения по преимуществу.Успешному выполнению этой важной жизненной функцииблагоприятствуют характерные особенности детей этоговозраста: доверчивое подчинение авторитету,повышенная восприимчивость, впечатлительность,наивно-игровое отношение ко многому из того, с чем онисталкиваются. У младших школьников каждая изотмеченных способностей выступает, главным образом,своей положительной стороной, и это неповторимоесвоеобразие данного возраста.

Чтобы лучше понимать таких детей, нужно, преждевсего, знать и учитывать возрастные особенностидетской психики. Стремительный подъем умственныхсил по мере взросления можно наблюдать у всех детей.На каждом этапе детства - свои предпосылкиумственного роста. В младшем школьном возрасте напервый план выступают готовность и способностьзапоминать, вбирать. И, судя по всему, имеются дляэтого поистине необыкновенные данные. Дело тут нетолько в свойствах памяти. Для учеников младшихклассов велик авторитет учителя - и очень заметен уних настрой на то, чтобы исполнять его указания, делатьименно так, как надо. Такая доверчиваяисполнительность во многом благоприятствуетусвоению. При этом неизбежная подражательность вначальном учении опирается на интуицию ребенка и егосвоеобразную инициативу.

В те же годы дети нередко обнаруживают склонностьпоговорить: рассказать обо всем, что видели и слышалив школе, на прогулке, по телевизору, прочли в книжке, вжурнале. Потребность поделиться, снова оживить всознании то, что было с ними недавно, можетсвидетельствовать о силе впечатлений - дети как быстремятся с ними освоиться. Все это - неповторимыевнутренние условия приобщения к учению. В младшемшкольном возрасте острота восприятия, наличиенеобходимых предпосылок словесного мышления,направленность умственной активности на то, чтобыповторить, внутренне принять, создаютблагоприятнейшие условия для обогащения и развитияпсихики.

В отличие от общеобразовательных школ, в ДМШначальный период обучения охватывает категориюдетей от 5 - 6 лет до 2-го класса включительно. Этотпериод является тем важным и своеобразным этапом вобщем развитии ребенка, который оказывает решающеевоздействие на все последующее формирование егофизических, умственных и художественно-творческихспособностей. Поступление в школу знаменует собойпереход от игровой системы познания окружающего кучебной, в которой логическое и эмоциональноесочетаются все глубже и тоньше.

В настоящее время большинство родителей стараютсяотдать своего ребенка в ДМШ с 5 - 6 лет. Шестилетнийребенок впитывает в себя все интересное, хочет учитьсявсему.

Характерной чертой данного возраста является

преобладание актуальных потребностей иимпульсивной активности. У ребенка непрерывновозникают самые разные желания, которые постоянносменяют друг друга.

Утомление, повышающее эмоциональнуювозбудимость, усиливает импульсивную активностьдетей, а сравнительно небольшой социально-нравственный опыт не позволяет им быть сдержаннымии уступчивыми, разумными.

Сложно и трудно вводить занятие в жизнь ребенкаестественным путем, не отрывая его от привычнойдетской жизни и тем более, не вытесняя из детскогобытия ничего, что ему кажется необходимым и дорогим.

Общие черты младшего школьного возраста:- несформированность, хрупкость всего организма,

быстрая утомляемость от однообразной деятельности,монотонной речи учителя, шаблонного урока;

- отсутствие навыков систематически направленнойумственной работы, но при этом наличие цепкой памяти;

- небольшой объем произвольного внимания, чтовызывает необходимость его постоянной активациипутем переключения на разные объекты (задания, видыдеятельности);

- яркое образное воображение, его контрастность;- склонность, потребность к игре. Через игровые

формы легко усваивается даже трудный материал.В младшем школьном возрасте есть свои особенности

восприятия. Дети еще не умеют в воспринимаемомпредмете отделить главное от подробностей и деталей.Для того, чтобы восприятие стало могучим средствомдальнейшего познания ребенком учебной деятельности,его нужно продолжать развивать, превращая вцеленаправленный процесс наблюдения. Поэтому нужноискать формы обучения, активизирующие восприятие.

В начальный период обучения перед педагогом иучеником стоит бесконечное множество задач, которыеони решают из урока в урок. Все трудности легкопреодолеваются учеником, если на занятияхфортепиано царит атмосфера доверия и тепла к нему.Е. М. Тимакин пишет, что ученик верит учителю и черезнего еще больше любит музыку. Совместноепереживание музыки - важнейший контакт, который частобывает решающим для успехов малыша и в болеестаршем возрасте [5].

Активно-двигательная природа моторики детейпозволяет педагогу естественным путем (уже с первогогода обучения) прививать им специальные игровыенавыки на основе интенсивно развитых в этом возрастедвигательных функций. Гибкость мускулатуры,присущая возрасту, исключительно благоприятствуетестественному формированию технических навыков, ихбыстрому закреплению и развитию в процессе учебы.Подражательность многих детских действий - важныйисточник успехов в этом, дети с готовностью и интересомовладевают новыми для себя умениями.

В младшем школьном возрасте есть свои особенностивосприятия. Дети 6-7 летнего возраста чрезвычайновосприимчивы и впечатлительны, ребенок "весь вовласти яркого факта и образа". Но он еще не умеетотделить в воспринимаемом предмете главное отдеталей и подробностей. Для того чтобы восприятиестало могучим средством дальнейшего познанияребенком музыкальной деятельности, его нужнопродолжать развивать, превращая в целенаправленныйпроцесс наблюдения, направить на правильноеосвоение окружающего мира, не подавляя при этом ихэмоции и воображение.

"Мышление ребенка в 6-7лет характеризуется"центрацией" (Ж.Пиаже) или восприятием мира вещейи их свойств с единственно возможной для ребенкареально занимаемой им позиции (он представляет себереальную ситуацию и как бы действует в ней в своемвоображении)". Такое мышление - действие с


75

¹5 (12) 2016

внутренними образами - называется наглядно-образным. Образная память и воображение детей впроцессе обучения интенсивно обогащаются:воображение начинает действовать в относительнойнезависимости от непосредственной деятельностиребенка, он может произвольно вызыватьпредставления и творчески их комбинировать.

Эта возрастная особенность ученика являетсяценнейшей особенно в музыкальном искусстве, так какв этой сфере деятельности образное мышлениечеловека играет важнейшую роль, ведь звуковой образ- это то, что создается в процессе музыкально-художественного творчества. В развитии образногомышления у маленького исполнителя целесообразноисходить не из обращения к "целостному" образу, а отумения выявить образ в звучании, то есть придатьпианистическому приему, звуку, нюансу тот характер, тустепень яркости, которые продиктованы целостнымобразом. Способность детей к образному постижениюмира является необходимой ступенью развитиячеловеческого мышления и служит резервоммузыкальной педагогики.

Также в работе с начинающим следует помнить, чтодля детей этого возраста характерна неустойчивостьвнимания. Они легко и быстро отвлекаются, перестаютслушать педагога, забывают то, что слышали, допускаютошибки в своей работе. Дети не способны долгососредотачиваться на одной задаче, на одном предмете.Концентрация внимания, волевые усилия ребенканепродолжительны. Переключение внимания с одноговида деятельности на другой - непременный момент взанятиях с начинающими.

Интересным и увлекательным процесс обученияпомогает сделать игра, вернее - умелое использованиеее элементов, ее эмоционального состояния. Кроме того,"игровое" настроение создает ту особую непринужденнуюатмосферу, в которой весь учебный материал усваиваетсябыстрее и прочнее. Педагог непременно должен этоиспользовать в своей работе с детьми, тем более, что наначальном этапе музыкального обучения нетнеобходимости резко менять художественно-образнуюдеятельность на учебно-познавательную, с заучиваниемтеоретических сведений, терминологии, с логическимобоснованием постановочных движений. Самамузыкальная деятельность, особенно на первом годуобучения, представляет огромные возможности дляформирования первоначальных навыков с помощьюсоздания игровых ситуаций и музыкально-исполнительского образа.

Наиболее эффективно применение обучающих игр-задач в донотный период, когда ребенок знает названиянот на клавишах, но не усвоил еще их изображения нанотном стане. Преподнесение материала в игровойформе будет способствовать тому, чтобы не отпугнутьребенка его сложностью.

Не следует забывать и релаксирующего значенияигры. Использование игровых моментов помогаетребенку не только передохнуть, снять чувствонапряженности, но и научиться отличать особенности,разницу игровой и учебной деятельности.

С первых шагов обучения малышу нужен опытный,умелый и терпеливый, артистически одаренный учитель."В раннем детстве, - писал Л. С.Ауэр, - в возрасте шестиили семи лет за ребенком должен наблюдатьдобросовестный, опытный преподаватель. Глубокоошибаются те, кто думает, что для этого пригоден любойучитель…" [3, 37]. И. Гофман также отмечал, что "началообучения - это дело такой огромной важности, что тутхорошо только самое лучшее… Не виртуозность нужнаучителю для начинающего, а скорее глубокаямузыкальность и понимание детской психологии" [2, 80].

К концу первого года обучения становятся заметнымиразличия в уровне развития умственных, музыкально-слуховых и фортепианно-двигательных способностей,обозначается направленность интересов. Это позволяетпредвидеть возможности дальнейшего обучения,наметить "зону ближайшего развития" (Л. С. Выготский)и оптимально определить его направление иинтенсивность для каждого ученика.

Обобщая все вышесказанное, можно сделать выводо том, что распознание общепсихологическихособенностей детей младшего школьного возраста и всоответствии с этим определение линии дальнейшегоразвития ученика и являются одной из основных задач,которую должен поставить перед собой педагог наданном этапе обучения.

Решая задачи первого года обучения важно неупустить основную - в этот ответственный период нетолько сохранить любовь к музыке, но и развить интереск музыкальным занятиям. Пробуждение у ученикаактивного стремления к исполнению повышает интересученика к самому процессу работы за инструментом,наполняя его смыслом и содержанием.

А. Д. Артоболевская в своем пособии "Первая встречас музыкой" писала: "Я глубоко убеждена, что первыйэтап обучения является решающим для всейдальнейшей судьбы музыканта. Это как бы посадкапервого семени, из которого впоследствии вырастаетогромное дерево" [1, 36].

Методика работы должна выстраиваться с учётоминдивидуальных способностей каждого учащегося,доступности того или иного материала. Выбиратьмузыкальное произведение нужно целенаправленно. Надоточно представлять, какие качества музыканта-исполнителябудут сформированы в процессе изучения данногопроизведения. Обучение - процесс сложный и многогранный,умение выстроить урок, подбор репертуара, даже формауказаний педагога, всё это вытекает из понимания спецификиразвития учащегося, его способностей.

Таким образом, младший школьный возраст -наиболее благоприятный для развития музыкальныхспособностей и занятий на фортепиано. Активно-двигательная природа моторики детей позволяетпедагогу фортепиано естественным путём (уже с 1-гогода обучения) прививать им специальные игровыенавыки на основе интенсивно развитых в дошкольномвозрасте двигательных функций. Гибкость мускулатуры,присущая возрасту, исключительно благоприятствуетестественному формированию технических навыков иих быстрому закреплению в процессе учёбы.



1. Алексеев, А. Д. Из истории фортепианной педагогики / А. Д. Алексеев. - Киев: Музычна Украина, 1974.2. Гофман, И. Фортепианная игра. Ответы на вопросы о фортепианной игре / И. Гофман. - М.: Музгиз, 1961.3. Дельнова, В. В. Развитие фортепианной техники на начальной стадии обучения / В. В. Дельнова // Ребёнок зароялем: Педагоги-пианисты социалистических стран о фортепианной методике. - М.: Музыка, 1981.4. Леонтьев, А. Н. Избранные психологические произведения. Психологические вопросы сознательности учения/ А. Н. Леонтьев. - М.: 1983. - Т. 1.5. Тимакин, Е. М. Воспитание пианиста / Е. М. Тимакин. - М.: Советский композитор, 1984.

76

¹5 (12) 2016

Мақала балалар саз мектебінде сольфеджио сабақтарын жүргізумәселелеріне арналған.

Мақала музыкалық мектеп ұстаздарының, әдіскерлер менпедагогикалық мамандық студенттерінің назарына ұсынылады.

Статья посвящена вопросам преподавания уроков сольфеджиов детской музыкальной школе. Статья будет интереснапреподавателям музыкальных школ, методистам и студентампедагогических специальностей.

The article is devoted to the teaching of ear training in children's musicschool. The article will be interesting for music schools' teachers, Meth-odists and students of pedagogical specialties.

преподаватель теоретическихдисциплин, заведующая теоретическим

отделением Детской музыкальной школыпри КГУ "Средняя общеобразовательная

школа-комплекс №3"

КРАВЧЕНКО ЛЮДМИЛААЛЕКСЕЕВНА

Сольфеджио является одной из важнейших дисциплин в системе воспитания музыкантов. Поэтому, чтобы вызватьу детей больший интерес к этому предмету и разнообразить работу на уроках, я использую различные техническиесредства ("Фаэми" и другие клавишные инструменты).

Эта форма работы дает возможность дифференцировано подойти к каждому учащемуся. Учитель может в теченииурока дать больше знаний, занимаясь одновременно: творческой работой, а также изучением нового и повторениемпройденного материала, вокально-интонационными упражнениями. При таком построении можно работать с каждымучеником индивидуально.

Результаты показывают, что применение технических средств на уроках сольфеджио оправдано и необходимо.Творческие задания на уроках могут быть различными. Это зависит от изучаемого материала.Многие дети пытаются "придумывать" мелодии. Для того, чтобы ученики развивали эти способности, чувствовали

устойчивые ступени в тональности и саму тонику, можно предложить им сочинить окончание мелодии:

РАЗВИТИЕ ТВОРЧЕСКИХ НАВЫКОВ НА УРОКАХ СОЛЬФЕДЖИО


Также учащиеся могут сочинить пропущенные такты. Выполняя подобное задание, они учатся варьировать.При выполнении таких заданий дети не только вспоминают или закрепляют ту или иную тональность, но и

стараются дописать мелодию в нужном ритме и размере.Записать мелодию в заданном ритме.

77

¹5 (12) 2016Èç ïåäàãîãè÷åñêîãî îïûòà ó÷èòåëåé

При прохождении темы "Мажорный и минорный лады" можно предложить детям придумать мелодии на заданныечетверостишья. Перед выполнением этого задания делается анализ стихов. Необходимо обратить внимание на:лад, темы, размер, ритм и характер, чтобы мелодия соответствовала содержанию текста. Обычно даются 2разнохарактерных четверостишья. Одни дети сочиняют мажорную песенку, а другие минорную. Затем они слушаютдруг друга.

"С каждым днем заметнееГреет солнце летнее.В поле и в лесочкеРасцвели цветочки".

"Баю, баю, баю.Веточку качаю.Пусть зверята крепко спятТрудный день был у зверят".

"Всем советуем дружить,Ссориться не смейте!Без друзей нам не прожитьНи за что на свете".

"Серенькая кошечкаСела у окошечка.Хвостиком виляла,Деток поджидала".

Умение транспонировать дает возможность учащимся свободно ориентироваться в различных тональностях.Это помогает им при подборе и пении знакомых песен. В старших классах очень полезно транспонироватьгармонические последовательности. Например:

При объяснении темы "Фразы" (Вопрос-ответ) можно предложить детям следующее задание. На заданнуювопросительную (неустойчивую мелодическую фразу) они должны сочинить ответную (устойчивую фразу).Например:

Важную роль при развитии творческих навыков у юных музыкантов играет импровизация. Многие дети любят"фантазировать" за инструментом. Надо только верно и вовремя заметить эти способности и дать им нужноенаправление. Импровизация на данную мелодию дано не каждому, а импровизировать на заданный гармоническийаккомпанемент детям легче. В этой форме работы выявляется с одной стороны наличие у учащихся умениеимпровизировать мелодию, с другой - уровень развития их функционального гармонического мышления.

Темы "Интервалы" изучается на протяжении нескольких лет. Чтобы этот материал был более понятен, я предлагаюученикам к какой-нибудь знакомой мелодии придумать 2-ой голос, используя пройденные материалы. Мелодию2-го голоса можно спеть или сыграть на "Фаэми".

При прохождении темы "Главные трезвучия лада" задания могут быть различными. При помощи T, S, D дети судовольствием подбирают в начале простые мелодии, а затем более сложные (чаще всего эстрадные песни).Можно подобрать аккомпанемент к заданному на дом примеру по сольфеджио. При выполнении таких заданийдети не только развивают гармонический слух, но и чувство ритма.

Изучая тему "Аккорд" дети играют гармонические соединения (последовательности). Здесь развивается ихфункциональное мышление. Учащиеся, играющие на фортепиано, дополняют последовательности басовымголосом. Для лучшего умения ориентироваться мы предлагаем детям транспонировать их в родственныетональности.

A dur (T 5/3 - S 6/4 - D 6 - T 5/3)A moll (t 5/3 - t 6 - s 5/3 - t 6 - t 5/3)h moll (t 5/3 - D 6 - t 5/3 - s 6/4 - t 5/3)B dur (T 5/3 - S 6/4 - D 6/4 - T 5/3)Не секрет, что диктант является одним из сложных заданий на уроке. Обычно дети не слишком любят их писать,

т.к. не все обладают прекрасным слухом.

78

¹5 (12) 2016

Мы даем детям возможность проверить свои диктанты на "Фаэми" и исправить допущенные ошибки. Также дляразвития музыкальной памяти полезно подбирать знакомые мелодии и записывать их. Такие задания не толькоразвиваю слух у ребенка, но и помогают ему верно записать услышанное.

Задания по развитию творческих навыков у детей желательно давать уже с первого года обучения и затемусложнять их по мере прохождения нового теоретического материала.

Использование "Фаэми" и других технических средств полезно не только для учащихся фортепианного и вокально-хорового отделений, но и учащимся других специальностей. Начиная с 1-го класса баянисты, аккордеонисты,домбристы, гитаристы и другие знакомятся с фортепианной клавиатурой. Все пройденные на уроках сольфеджио:гаммы, интервалы и аккорды они с интересом изображают на "Фаэми" или фортепиано. Они выполняют все заданиякак пианисты, только в несколько облегченном варианте.

Таким образом, заканчивая школу, кроме своего инструмента учащегося народного и оркестрового отделенийнемного владеют фортепиано. И если они продолжают и дальше музыкальное образование, то знание клавиатурыфортепиано пойдет на пользу.

Из всего выше написанного следует, что уроки сольфеджио с применением технических средств имеютопределенную пользу. Дети посещают такие занятия с большим интересом. Они не только выполняют заданияданные педагогом и мыслят самостоятельно. Это способствует их творческому развитию.



1. Зебряк Т.А.Задания по сольфеджио / В. Кузовлев. - М.: КИФРА, 2006.2. Калугина М., Халабузарь П. Воспитание творческих навыков на уроках сольфеджио / Э. Плотица. - М.: Советскийкомпозитор, 1987.3. Картавцева М. Сольфеджио XXI века / М. Картавцева. - М.: КИФРА, 1999.4. Тургенева Э., Малюклва А. Пианист-фантазер / В. Нестеров. - М.: Советский композитор, 1990.5. Котляревская-Крафт М. Сольфеджио / Л. Масленковой. - Ленинград: Музыка, 1989.

79


Мақала балалар саз мектебінде домбыра сабақтарын жүргізумәселелеріне арналған. Мақала музыкалық мектеп ұстаздарының,әдіскерлер мен педагогикалық мамандық студенттерінің назарынаұсынылады.

Статья посвящена вопросам преподавания уроков домбры вдетской музыкальной школе. Статья будет интереснапреподавателям музыкальных школ, методистам и студентампедагогических специальностей.

Article is devoted to teaching dombra lessons in the children's musicschool. The article will be interesting for music schools' teachers, Meth-odists and students of pedagogical specialties.

"№3 жалпы орта білім беретін мектепкешен" КММ құрамындағы Балалар

музыка мектебінің домбыра мұғалімі

КУНАФИНА НАЗГУЛ МАРАТҚЫЗЫ

Әрбір халықтың артық тұтар айбыны мен ішкі әлемініңайдыны есепті ешбір нәрсемен алмастыруға болмайтынұлттың өзімен бірге туындап, біте қайнасып келе жатқанкиелі мұра бар. Адам жанының ішкі толқынысын, сезімшеруінің _нөкірін таңғажайып үн, әуен, ырғақпен жеткізебілетін қазақтың қара қобызы мен қоңыр домбырасы,сырлы сыбызғысы арқылы пайда болған күйлерді,осындай мұра қатарына жатқызуға болады. Ғасырдан- ғасырларға іріктеліп, сұрапталып, сүргіленіп, түрленіпжеткен халықтың өзімен бірге дамып, қалыптасыпотыратын бұл мұраны абайлап тұтынып қастерлейбілгеніміз жөн. Бұл өнердің еш ұмытылмай халықтыңөзімен бірге жасап келе жатуында үлкен мән бар. Өйткеніұлт рухы осы тектес өнер тұғырынан нәр алып биіктейді.Қазақтың классикалық дәстүрлі музыкасы - тілегей - теңізғажайып рухани мұра. Ол ата бабаларымыздың жасағанкөшпелі мәдениеттің құндылығында "аттың жалында,атанның қамында дүниеге келіп, енді біздің өмірімізбенбіте қайнасып, XX - ғасырда да ілесіп жүрді. Ол бірғасырға жуық біздің мәдениетіміздің жаңа кезеңіндеөзінің айрықша келбетін қайталанбас құндылығын ашатүсті. Заманымызға Боғда мен Ұзақ, Дәулеткерей менҚұрманғазы, Қазанғап пен Тәттімбет, Абал мен Адай,Байсерке мен Мәмен, Түркеш пен Сеитек, Дина мен Сүгірсынды кемшігер күншілер арқылы жеткен ұлттықдомбырашылық классикамыз бұл - бүкіләлемдік қазына.Бізге ата бабамыздан мирасқа қалған, тарту етілгенұлы силығын ерекше құрметтеп, асқан жауапкершілікпендамытуымыздың міндеті жүктелген. Бүгінгі таңдадомбырашыларды оқытып үйрету, бұрынғыдайқұлақпен естіп, көкірекпен қабылдау емес, нота бойыншажүргізілетіні белгілі. Қазақ халқының мекендеген жераймағының өте кең болуына байланысты, домбыра әраймақта әр түрлі қалыпта жасалынып, бірнеше түрдебұралып, күнге келтіріледі. Музыка тілімен айтқанда бірікварта (оң бұрау) бұрауымен бұралса, ал екінші квинта(теріс бұрау) үшінші терция (қалыс бұрау) төртіншісекунда (шалыс бұрау) бұрауында күйге келтіріліпойналады. Осы кезге дейін халық арасында унисон жәнеоктава бұрауында ойналатын күйлерді кездестіріпжүргенімізді айтсақ, домбыра аспабының мүмкіндігініңөте жоғары екендігін соған байланысты бұл аспаптаорындалатын шығармалардың күйлердің молдылығынкөреміз. Әйткенмен де домбыра мамандары осыбірнеше бұраулардың ішінде кварта (оң бұрау) жәнеквинта (теріс бұрау) бұрауларында ойнағанды жөнкөрген. Бұған бірден - бір себап басқа бұраудаайналатын шығармалардың сирек кездесуі. Музыка оқу

ДОМБЫРА - ХАЛЫҚ ДАНАЛЫҒЫорындарында қай халықтың музыка аспабы болса да,негізінен осы екі бұрау қолданылады.

Домбыра - музыка аспаптары ішндегі халқымызға еңкөп тараған аспап болғандықтан, оны тартып үйренсемдеушілер де көп. Сондай үлкен сұранысты ескереотырып. талапты үйренушіге өз бетінше аспапта ойнап,меңгеріп кетуі үшін талапты үйренушінің нота сауатынашып, домбыраны нота белгілерімен үйренуім де басаназар аударылды.

Домбыра үш бөлімнен тұрады: шанақ, мойын жәнебас бөлім.

Шанақ жеке - жеке қалақшалардан құралады.Қалақшалардың саны 7 ден 9 - ға дейін кейде 13 - кедейін барады. Қалақшалар неғұрлым көп болса,шынақтың қырлары соғұрлым аз болады - да, домбыраұстауға ыңғайлы болады. Шанақтың беті ортасындадыбыс ойығы бар қақпақпен жабылады. Қақпақтыңнегізгі міндеті - аспапта ойнаған кезде ішектердіңтербелісін негізгі тиек арқылы өзіне қабылдап және онымолайтып дыбыс ойығының көмегімен дұрыс жеткізу.Шанақтың түп жағына ішек байланатын ілгек (кейде"түйме" деп те аталады) орналасқан. Ал қақпақтың ойығымен ілгектің ортасына тиек қойылады.

Мойын. Домбыра мойны шанақтан домбыра басынақарай сүйірленіп келіп, сол қолдың бас бармағы мен сұқсаусағының арасына сиятындай жіңішке болыпжасалынады. Домбыра мойынының сол қолдың әрлі -берлі еркін қозғалысына лайықталып ыңғайлы болуы,дыбыстың таза, анық шығуын қамтамассыз етеді.Мойынның ұзындығы жалпы аспаптың дыбыстық көлеміне,сондай - ақ дыбыс табиғатына орай, орындаушыныңқұлашы еркін жететіндей етіп жасалынады. Балаларғаарналған домбыраның көлемі кіші болғанымен дыбыстыңкөлемі сол қалпында сақталады.

Пернелер. Музыкалық дыбыстардың әрі тұрақты, әрітаза шығуы үшін домбыраның мойнына пернелербайланады. Олардың өзара қашықтығы музыкалықдыбыстардың биіктік өлшемінің жарты тонына туракеледі. Пернелерді домбыра ішегінен сәл жіңішкелеуболып, келетін ішектермен болмайды. Бұрын халықкүйшілері өз домбыраларына "9" немесе 14 перне тағыпойнаған. Бар қызығы, олар әуеннің жетпей жатқандыбыстарын алу үшін, арнаулы жылжымалы пернелердіпайдаланған. Қазіргі уақытта домбыра пернелері жартытоп аралықтарында тұрақтандырылып "19" жерденбайланады. Кейбір көлемі кең шығармаларды орындауүшін домбыра мойынының төменгі жағынан тағы дақосымша пернелер тағылады.

80

¹5 (12) 2016

Ішектер. Ерте уақытта домбырашылар аспаптарынақойдын немесе ешкінің ішегін иіріп тағып ойнаған. Алқазіргі кезде домбыра ішектері арнайы кәсіпорындардаәртүрлі жуандықта жасалып шығарылады. Домбыра -тенор үшін ең қолайлығы 0,7 мм 0,75 мм ішек болыптабылады. Домбыраның ішектері шанақ түбіндегі ілгеккеоралып, бас бөлімге орналасқан екі құлаққа бекітіледі.Бұл қос ішектің астынғысы 1 - ші (яғни соль ішегі),үстінгісі 2 - ші ішек (ре) деп аталады.

Күй тәңірдік күбіріКүй өнері - қазақ музыка мәдениетінің ең жетекші

жанры.Қазақ халқының шытырман, тайғақ кешулі тарихи

тағдырының ең басты куәгері, ұлттың ары мен намысынбойына сіңірген кемел өнер. Тамаша музыкалық сымбатарқылы өткен тарихтан мол мағлүмат беретін қасиеттіхат. Қазақ музыка шығармаларының ішіндегі ең іріжанрының бірі - күйлер. Компазиция жағынан, музыкамәдениетінің басқа өлшеулері жағынан қарағанда да,күйлер халық музыкасының жетіскен ірі тарауыекендігінде дау болмауы керек. Ендігі жерде "күй" сөзі"психологиялық, эмоционалдық күй, хал ахуал" дегендібілдіретін болды. Қазақ күйлеріндегі психологизм осысөзіміздің анық айғағы. Бұл айтылғандардың барлығықазақ күй өнеріндегі белгілі терминдердің грамматикалықталдауы ғана. Зерттеушілердің бүдан кейінгі үлкенсатысы - өнер түрлерінің салалану тарихын, олсалалардың жанрлардың генезисін, яғни даму меннығаюын зерттеу болып тадылады. Кез келген ұлт өнерініңалтын бесігі - эпос. Бұрыннан бар, қарапайым ғана әуенніңкөп қайталануынан тұратын әдет - салттың күйлердікейінгі заманның дарынды домбырашылары шикізатматериалы ретінде пайдаланып теңдесі жоқ күйлертудырады. Қазақтың аспаптық музыкасы өзінің қазіргіөрісіне талай белдерден асып, талай шырғалаңнан өтіп,барып көтерілді. Тарихшыларымыздыңжорамалдауынша кейіннен қазақ ордасын құрағанрулардың ұлттық белгілері мың жыл бұрын, түркіқағанаттарының құрамында отырған кезде - ақ білінебастаған. Яғни, қазақ күй өнерінің мың жылдық тарихыбар деп айта аламыз. Міне қысқаша алғанда қазақкүйлерінің генезисі және табиғаты осындай. Қазақтыңклассикалық дәстүрлі музыкасы - тілегей теңіз ғажайыпрухани мұра. Ол ата бабамыз жасаған көшпелімәдениетінің қүндағында "аттың жалында, атанныңқамында" дүниеге келІп, енді біздің өмірімізбен бітеқайнасып XX - ғасырда да ілесіп жүрді. Ол бір ғасырғажуық біздің урбанизацияланған мәдениетіміздің жаңакезеңінде өзінің айрықша келбетін қайталанбас аша түсті.Заманымызға Боғда мен Ұзақ Дәулеткерей менҚұрманғазы, Қазанғап пен Тәттімбет, Абыл мен Адай,Байсерке мен Мәмен, Түркеш пен Сентек, Дина мен Сүгірсынды кеменгер күйшілер арқылы жеткен ұлттықдомбырашылык классикамыз бұл - бүкіләлемдік қазына.Бізге ата бабамыздан мирасқа қалған тарту етілген ұлысилығын ерекше құрметтеп, асқан жауапкершілікпендамытудың міндеті жүктелген. Қазақ мәдениеті XX ~ғасырда үлкен бетбұрыс кезеңді бастан өткерді. Мәдениөмірімізде жаңа музыкалық бағыттар - еуропаланған -оркестрлік, эстрадалық, қазіргі кезде поп - музыкатұрмысымызға дендеп еніп келеді. Осындай сан - салалықмузыкалық дүрмекше, тыңдаушысы мен әуезі де санқүбылған стиль арасынан, мәдени таңдаулыәрқалай заман тыңдарманы жүрегіне жол тапқан,ғасырлар бойы сұрапталып,

сүрленген классикалық күй өнері қас пен көздіңарасындағы жалған дүниедегі бір сәттік жылтырысқаалданбаудың рухани тірегі, мұратына айналады. Күй - өнері- шексіз өнер. Оны түсіну, игеру адамзат мәдениеті қаншажасаса, сонша кезеңде жалғасып отырады. Күй өнерін XX- ғасырда қазақ және орыс ғалымдары зерттеп, өздерініңсимфорниялық және опералық шығармаларында кеңіненпайдаланған. Күйдің өз тыңдаушысы оны жанымен ұғып

бағалайтын өнерсүйер қауымы баршылық және олардыңкөкжиегі кеңейе түсуде. Қазақ күйі қазір өз отаны - Қазақелі шеңберінен шығып , Еуропа, Американың шырайлыШығыс елдерінің салтанатты сахналарынан да естілуде.Десекте, қазір біз домбырашылық дәстүр дамуының асакүрмеулі әрі батпандай жүк артатын жауапкершілік кезеңінекелдік. Дәстүрлі музыкамыздың классикалық даму кезеңі(классикалық дәуірі) ХХ ғасырдағы социалистік қайта -құру, бетбұрыс кезеңіне байланысты үзіліп кетті. Күн өнерітүрлі тұрпайы әлеуметшілдік қолдан жасалғанеуроцентршілдік сияқты ағымдар ықпалымен өзінің көнезаманнан қалыптасқан жолынан бұрмалана бастады. XX- ғасырдағы домбырашылық классиканы пайдаланыпәртүрлі, қисынсыз эксперимент пен тәжірибеге бару -ансамблдік орындау, оркестрге арнап өңдеу мектептегіоқытуға арналған жеңілдетілген нұсқасын жасау, попмузыка стиліндегі баламалар - бәрі де дәстүрлі күн өнерініңқайталанбас құндылығын, оның тек жеке адамның ғанаорындауына арналғандығын дәлелдей түсті.

Қазіргі замандағы музыкалық өмір күйлердің әр - түрлінұсқадағы үндері мен толған. Олардың кейбірі әдемі,белгілі бағыт бағдар мен қолдан жасалған болса, кейбіріөмір ағымымен өзінен - өзі туындаған. Күйдің жекедомбырашы ғана жеткізе алатын өзіндік ерекшеқырларын оркестрде мүмкін болғандықтан, оныңоңтайланған мектепте оқытуға арналған жеңіл көшірмесіпайда болды. Күй қазір поп музыка ағымымен құрдыбыс жеңіл даңғаза дүрмен буын бастан кешіруде.Бүгінгі замаңдағы кәсіби домбырашыларды оқытыпүйрету, бұрынғыдай құлақпен естіп , көкірекпен қабылдауемес нота бойынша жүргізілетіні белгілі. Ал ылғида күйдіңең үздік нұсқасы нотаға түседі деуге тағы негіз жоқ. Нотағатүскен көптеген шығармалар музыканың шынайыдыбыстық астарын бере алмайды. Ал ол дегенің күнмәдениетінің оңайланған бұрмаланған нұсқасына түсудіңтағы бір жолы. Өкінішке орай күйлердің өзгерілген осытүрлері қоғамдық талғамға ақау түсіріп, тыңдаушылар менжеке орындаушылар үшін ең бір таңдаулы эталонғаайналып бара жатыр. Егер классикалық күн өнерін бұлайбұрмалау, бұзып орындау, алдағы уақытта да осыжылдамдықпен жалғаса берсе, онда біз таяу арадазамандастарымыздың, орындауындағы шынайы мөлдірәрі ғажайып күйлерді тыңдай алмайтын да боламыз.Болашақ ұрпақ алдындағы бізге жүктелген міндет, оларғаұлы күйші компазиторлардың өздеріне ғана тән стильдегіүздік күй нұсқаларын сақтап жеткізу. Ол дегенің -Қазақстанда XX - ғасырдың бірінші жартысындаклассикалық дәстүрде тәрбиеленіп өсіп шыққанмузыканттар орындауындағы өзінің мөлдірлігін сақтағанкүйлер. Өкінішке орай, олардың орындауындағы аудиожазылымдар тек түрлі мағлұматтар мен қорлар ғанасақталған. Күйлердің осы нұсқалары зерттеушілер үшін,қолы жететін, ашық болумен қатар, жасдомбырашыларды оқытып үйретуді басты негізгеайналып, қазіргі заманғы тыңдаушыны тәрбиелеуге деқызмет етуі керек.

Негізгі қара қағысДомбыраның қағыстары күйдің мазмұнын түсіндірудегі

ең басты құрал қысқаша айтқанда домбыраның қағысы- күйдің тілі. Сондықтан да оң қолдың қағысының нешебір түрлерін көрсететін, әрбіреуінің белгілі бір өзіне тәнаты бар, көптеген әр түрлі терминдер мен атаулар бар -ақ. Бұл терминдер әлі түгелдей - дерлік жиналып болғанжоқ, ал жиналғандары әлі ретке келтіріңкілемей жатыр.Сондықтанда ең негізгілері мен көбірек белгілерін атапөтейік.

"Тентек кағыс" - Құрманғазы дәстүріндегі кейін шәкіртіДина дамытқан кең шеберлі қағыс.

"Төре кағыс" - Төре күйлеріндегі ішектің екі жағынанаса алыс кетпейтін қағыс.

"Сүйретпе қағыс" - Абылдан келе жатқан бұл қағыскүйлердің динамикалық жақтарын аса жандандырады,Әсіресе ол шартты бәлуден жұпты бөлінген дыбыстарға


81

¹5 (12) 2016

ауысқанда соңғылардың үлкен айырмасын көрсетті."Сипай кағыс" - саусақтың ұшымен жинап өтетін қағыс"Текпе дәстүрі" - оң қолмен тұтас құлаштап, тарту.

Батыс Қазақстан дәстүрі."Сұқпа КҮЙ" - ортаңғы және сұқ саусақтарымен қатар

шерту әдісі."Ілме күй" - ішекті сұқ саусақпен жоғары қарай іліп

шерту қағысы."Жап та қымта күй" - бұл күй тек сол қолмен

орындалады - ашық ішектердің үні шығарылған соңперне басылады.

"Саулама қағыс" - мұнда ішектер төрт саусақпентөмен қағылады да бес саусақпен жоғары қағылады.

"Шәлдеріш қағыс" - төрт саусақпен екі рет темен,бас бармақпен және саусақпен жоғары қағу.

"Иілме қағыс" - бүкіл қолды домбыраның шанағы менмойны үстінен үйіре қағу.

"Тырнама қағыс" - төрт саусақпен домбыраныңбетінен (тырнағындай) күштеп қағу

"Шашырама қағыс" - төрт саусақты ішектерге тиертимес етіп жеңіл қағу.

"Шалу кағыс" - бүкіл қолмен жоғары қағу."Діңес қағыс""Ұрлық қағыс""Науша қағыс""Сілкіп қағу""Жалап қағу""Түндек қағыс""Теріс қағыс" - ішектерді қағып оң қолды баса қою."Біркелкі қағыс" - ішектердің бір тұсынан қағу"Орама қағыс" - бір рет төмен бірнеше қағу жоғары"Алма кезек қағыс" - жоғары төмен кезекпен қағу"Шалқып қағыс""Толқындама қағыс " - бас бармақпен бірнеше рет

жоғары қағу.Өзінің аса қарапайымдылығына және сол себепті

домбырашылардың тез қабылдауына байланыста.Халық арасына ең көп таралған қағыс - "Қара қағыс" -біздің аспаптық орындушылық мәдениетімізде қарақағыстың түрлері көптеп саналады.

Мысалы: ПППП - ылғы төмен қағысUUUU - ылғы жоғары қағыс.Бұл екі мысалдағы қағыстар бір бағыттағы қағылатын

( бір - төмен, екіншісі - жоғары) "қара қағыстардың оңайда тиімді түрі. Әрі қарай осы екі қағыстың өзара орыналмасуынан "қара қағыстың" келесі бір түрі - алма - кезекқағыс шығады.

Мысалы: ПUПU - алма - кезек қағыс."Қара қағыстың бұл түрлері қолына алғашқы рет

домбыра ұстаған оқушының міндетті түрде үйренетінаспаптық" әліппесінен бастапқы әріптері және осы өнердітүбегейлі меңгерудегі кездесетін болашақ күрделіқағыстардың ең қарапайым да негізг ілері болыпесептелінеді. Бұдан кейінгі қағыстар бертіндеп күрделенетүседі. Тіпті "орама қағыс" - деп аталатын қара қағыстыңкелесі бір түрін домбырада тез үйреніп кетудің өзіалғашқыларға қарағанда қиындықтар туғызады.Мысалы: ПUU - "Орама қағыс".

Халық музыкасында "Қара қағыстардың өзара орыналмасып келетін көптеген түрлерін кездестіруге болады.

Бірақ өкінішке орай, олардың біразының халықтыңатаулары сақталмаған. Қара - қағыстың ырғақтықформуласының өзгеруінен шығатын домбыралардың көпқолданатын қағысының бірі. Кейде осы қағыстардыңбіразы бір күйде қатар келеді. Мысалы, "Төремұратта""Қара қағыс", "Ілме қағыс", "Адай қағыс" және қосарланыпкелетін "Ілме мен қара қағыс" қатар келген. Бұлқағыстардың бір күндік мазмүны неғұрлым күрделенгенсайын қағыстардың да қолдың белгілі бір орындаушылыққағысын, немесе қозғалысын білдіреді. Ал әрбір аты барқағыс негізінен алғанда, белгілі бір топтастырылғанырғақтық суреттерден тұрады. Осылай бір қағыстыңөзгермелі қайталана беруін айқындалған ырғақтық клише,немесе сол шығарманың ырғақтық формуласы шығады.Нотаға түскенде немесе осы ырғақтың формулалардынота қағазына жазғанда, олардың біраз бөлшектеріжойылып кетеді, соған байланысты әрбір ырғақтыңформулалардың әрқайсысының жеке - жеке қасиетерініңтегізтеліп кетуіне әкеліп соғады. Мысалы: ырғақтықсуреттері бар бірдей төрт сегіздік нотаны алайық сосыноларды әр түрлі қағыстармен ойнап көрелік, әринеұзақтықтары әр түрлі сегіздіктер болып шыға келеді, -біреуі қысқа, екіншісі ұзын т.с.с.

Біріншіден ойнағандағы қағыс әдісіне байланыстышығатын дыбыс пен нотадағы жазудың барлық уақыттаөте дәл сәйкес келмейтінін анық сезіну керек. Сондықтанда оқушыларға, нота жазушының - қағыстың ырғақтықформуласының тек қана құр схемасы екенін, нотаменойнағандағы дәлме- дәл ойнауға аса тырысудың қажетіжоқ. Өйткені, оң қолдың қозғалысын қазіргі бізге белгілі,үйреншікті нота ұзақтықтарының көмегімен нотағатүсірудің өзі көп кездерде дұрыс болып шыға бермейді.

Екіншіден - міндетті түрде, барынша қағыстардыңатауларын түгел жинап, ретіне қарай, бірінен кейін бірінкөшіріп жазып бір үлкен кесте жазу керек. Атаулардыңбарлығы сол жаққа жазылады, ал оң жаққа сол солатаулардың тұсына шамамен сәйкестіріліп алғанырғақтың формулалары жазылады, адам әрі ырғақтыңформулалардың үстіне оң қолдың қағысының бағытынсілтейтін қағыс белгілерін қою керек. Қара қағыс ПUПUырғақтық формула. Мұндай кестеден күйлердегікездесетін ырғақтық суреттер және оларды қалай ойнаукерек екені анық көрініп тұрады.

Үшіншіден кейде өте бір күрделі жағдайларда,еуропалық дәстүрлі, музыкалық терминдердің (Мысалы:синкопа, пунктир, триоль, квинтоль т.с.с.) орнына, соғанұқсас халықтың орындайшылық терминдеріменауыстыра қойса.

Мысалы: осы синкопаның орнына "Теріс қағыспенойна" десе, стедентке бәрі де түсінікті болар еді. Әрине,бұл проблема туғызатын бүкіл қиындықты бір екінұсқаумен шешу мүмкін емес. Бұл жұмысқа бүкілмұғалімдердің ортақ күш жігері керек. Осы терілгентұйықтан шығатын жолын іздеуіміз керек. Болашақтакүйлерімізді бұзбай, өз деңгейіне жақындатып ойнауүшін мүмкін тіпті қазіргі қолданып жүрген бүкіл нотаныжүйемізді қайта құру керек шығар.

Әрине қағыс соншама жүйеленіп салаланғанда, солқол кестесіне байланысты осы дәрежеде жүйеленгентерминологияның болуы заңды нәрсе.



1. Айтжан Есенұлы "Күй тәңірдің күбірі" Алма - Ата 1996 "Дайық пресс"2. А. Есенұлы "Күй керуені" Алматы "Өлке" 1997 ж.3. Т. Мергалиев, О. Дүйсенов "Қазақ күйлерінің тарихы" Алма - Ата 2000 ж.4. Кәрима Сахарбай қызы "Домбыра Дастан" Алматы "Мектеп" 2002 ж.5. Ә. Мұхамбетова "Күй толқыны" Алматы "Өнер" 1985 ж.

82

¹5 (12) 2016

Мақала Семей қаласының №3мектеп-кешенініңқұрамындағы Балалар музыка мектебінің қызметінеарналған. Мақала музыкалық мектеп ұстаздарының,әдіскерлер мен педагогикалық мамандықстуденттерінің назарына ұсынылады.

Статья посвящена деятельности Детскоймузыкальной школы при Школе-комплексе №3 г.СемейСтатья будет интересна преподавателяммузыкальных школ, методистам и студентампедагогических специальностей.

The article is devoted to the work of the Children's MusicSchool at the school №3 Semey. The article will be inter-esting for music schools' teachers, Methodists and stu-dents of pedagogical specialties.


музыкальной работеКГУ "Средняя

общеобразовательнаяшкола-комплекс №3"

КУРМАНБАЕВААСЕЛЬ

МУРАТБЕКОВНА

История нашей Детской Музыкальной Школы начинается с 1959 года. Создана она была как вечерняя музыкальнаяшкола. Идея ее открытия была направлена не столько на начальное профессиональное музыкальное образование,сколько на возможность реализации творческого потенциала учащихся разных возрастов. Поэтому в ней обучалисьи дети, и взрослые.

В первые годы в школе работало всего 3отделения: фортепианное, струнное и отделениерусских народных инструментов. Постепеннорасширялся и контингент учащихся, испециальности, по которым могли обучаться детии взрослые - в 70-е годы было открыто отделениеказахских народных инструментов, в 80-еоркестровое, в 90-е годы было открыто вокально-хоровое отделение. В результате расширенияконтингента младшего школьного возрастаучащихся и повышения профессиональногоуровня педагогического коллектива в 1984 годуна базе вечерней школы была открыта ДетскаяМузыкальная Школа №5 города Семипалатинска.

В сложные и трудные 90-е годы, годы распадаСоветского Союза и определения независимостиСоюзных Республик, педагоги нашей школыпредприняли все меры для её сохранения.Именно поэтому Александр Андреевич Берлизов,бывший в то время директором школы, приложилвсе усилия для создания школы-комплекс в томвиде, в котором она существует и сейчас.

О ДЕТСКОЙ МУЗЫКАЛЬНОЙ ШКОЛЕ

преподаватель вокала,хормейстер Детской

музыкальной школы приКГУ "Средняя

общеобразовательнаяшкола-комплекс №3"

ЛАРИНАНАТАЛИЯ

ВАСИЛЬЕВНА

За все годы существования нашей Музыкальной школы педагоги, работающие сейчас и работавшие ранее,создавали и создают максимально благоприятные условия для осуществления начального профессиональногомузыкального образования учащихся, а также для развития у них музыкально-эстетических знаний, вкусов иинтересов на основе профессиональных навыков и умений, способствуя тем самым всестороннему развитиюличности ребёнка и повышению культурного уровня нашего общества. Ведь, как сказал президент нашей страныН. А. Назарбаев на вручении Президентских и Государственных стипендий деятелям литературы и искусства 9января 2013 года "Я всегда считал и считаю, что вопросы развития культуры и утверждения высокой духовности внашем обществе так же важны, как и экономический рост или повышение благосостояния народа. Все годыНезависимости государство уделяет большое внимание развитию культуры… Казахстанская культура должна статьнеотъемлемой частью глобального культурного наследия. Она должна чётко распознаваться в системе восприятиякультурных ценностей различных народов мира. Это касается всех видов современного искусства - музыки, театра,кино, литературы, живописи и т.д. Казахстанская культура должна стать такой же узнаваемой в мире, как, например,китайская, российская, японская, корейская и другие культуры".

Наша школа небольшая. Сейчас в ней обучается всего 120 учащихся на 5 отделениях: фортепианном, казахскомнародном, русском народном, струнном, вокально-хоровом. Срок обучения 5 - 7 лет.

Преподавательский состав также небольшой - 17 человек. Но каждый из нас - большой знаток своего дела. Всепедагоги имеют высшее музыкально-педагогическое образование и постоянно повышают своё профессиональное


Воспитанники Детской музыкальной школы при КГУ"Средняя общеобразовательная школа-комплекс №3"

83

¹5 (12) 2016Èç ïåäàãîãè÷åñêîãî îïûòà ó÷èòåëåé

Музыкально-педагогическая работа должна вестись с обязательным учётом возрастных психофизиологическихособенностей учащихся. Именно поэтому педагоги нашей школы находятся в постоянном поиске современных иновейших музыкально-педагогических методик и систем, позволяющих работать и с малышами, и с подростками,не забывая при этом богатейший методико-педагогический опыт педагогов прошлых лет, а зачастую и самиразрабатывают такие методики.

В наше время в музыкальных школах очень широко изучается народная музыка. Однако мы не должны забыватьо вечных канонах. Дети в музыкальных школах обязательно должны исполнять не только народную, но, в первуюочередь, классическую музыку, а также джазовую, эстрадную, современную. И этому принципу следуют в своейработе педагоги нашей музыкальной школы.

В последние 13 лет наша Музыкальная школа переживает период замечательного расцвета - наши юныедомбристы, пианисты, виолончелисты, баянисты, аккордеонисты, гитаристы, вокалисты, теоретики, хоровыеколлективы, ансамбли домбристов, скрипачей, гитаристов и ансамбль народной музыки стали занимать призовыеместа на музыкальных конкурсах различных уровней и различных статусов.

Однако дети нашей Музыкальной школы дарят своё искусство зрителям не только больших концертных залов,участвуя в конкурсах и концертах. С большим удовольствием и гордостью они выезжают в составе небольших"концертных бригад" в детские дома и в Дом престарелых, где играют на своих инструментах или поют, общаютсясо своими сверстниками и пожилыми людьми, дарят им своё искусство и хорошее настроение.

Труд учителя нелёгок и очень ответственен. Ведь в его руках будущее нашего общества, в прямом смысле этогослова. Учитель-музыкант не просто учит ребёнка исполнять музыку. Учитель-музыкант развивает эмоциональнуюи чувственную стороны личности будущего взрослого члена общества, тем самым воспитывая его нравственность.А нравственность одного человека - это капля того огромного океана, который называется ОБЩЕСТВОМ. И мы,педагоги Детской Музыкальной Школы, прекрасно это осознаём. И как радостно нам от того, что многие выпускникинашей школы пополняют ряды учителей-музыкантов и продолжают обучение в специализированных музыкальныхшколах, средне-специальных и высших музыкальных учебных заведениях нашей Республики и за ее пределами.

мастерство и квалификационныйуровень. Каждый педагог-музыкантнашего коллектива всегда имеетмножество идей и стараетсявоплотить их в жизнь: создатьинтересный по составуинструментальный или вокально-инструментальный ансамбль;придумать и проводить ежегодно вгородском музее Ф. М. Достоевскогоцикл лекций-концертов имузыкальных вечеров; создатьвокальный ансамбль и научитьдетей не только петь многоголосие,но и танцевать при этом и так далее.Свои уроки педагоги проводят навысоком профессиональномуровне, и, конечно же, именнопоэтому наши ученики с большимжеланием и с удовольствием бегутна уроки в Музыкальную школу.Ансамбль домбристов под руководством Кунафиной Н.М.

84

¹5 (12) 2016

Берілген әдістемелік жұмыс балалар саз мектебінде өткізілетінтәрбие сағатының үлгісі. Сабақ жоспары музыкалық мектепұстаздарының, әдіскерлер мен педагогикалық мамандықстуденттерінің назарына ұсынылады.

Данная методическая работа представляет собой примерпроведения урока в детской музыкальной школе. Разработка урокабудет интересна преподавателям музыкальных школ, методистами студентам педагогических специальностей.

This methodological work is an example of a lesson in the children'smusic school. The article will be interesting for music schools' teachers,methodists and students of pedagogical specialties.

Семей қаласы "№3 жалпы орта білімберетін мектеп-кешен" КММ

құрамындағы Балалармузыка мектебінің домбыра мұғалімі

КУРУМБАЕВА КЕНЖЕГҮЛСЕМБАЙҚЫЗЫ

Сабақтың жоспары:1. Сабақтың тақырыбы: "Қазақ халқының музыкалық

аспабы"2. Сабақтың мақсаты: "Музыка мектептерінде

қолданылатын негізгі аспаптар"3. Тәрбиелік мақсаты: "Күй өнері және алатын орны"4. Қортынды.

Еліміздің тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы,ұрпақ тәрбиесі жаңаша қарауды, оны жақсартужолдарын нақты айқындауды талап етеді.

Қоғамның жаңаруы ғылым мен білімге тәуелді.Сонымен қатар халықтын болашағы білімділігімен ғанаемес, өскелең ұрпақтың ұлттық мәдениетімізді бойынасіңіре білулгімен де, тәрбиелілігімен де анықталады.

Сондықтан оқу-тәрбие үрдісінде этнопедагогикағасүйену, қазақ халқының ұлы ата-бабасының музыкалықмұрасын қолдану өте маңызды.

Түркі тектес халықтарының ішінде ерекшебасқаларынан озық тұрған қазақ халқының ерекше екіөнері бар. Оның бірі - айтыс өнері, екіншісі - күйшілікөнері.

Халқымыздың күйлері, ұлттық жігер - қайратын,арман - тілегін, рухын, абстракциялық ойлау жүйесін,музыкалық ойлау жүйесін паш ететін ерекше құбылыс.Бұл әлемдік үлкен симфонияларымен иықтасып жатқанрухани қазына екенін өркениет бүгін мойындайбастады. Күйдің атасы халық болса, анасы домбырамен қобыз. Сан ғасыр домбыра мен қобыз халықпенбірге тарихтың сан көшінен өтіп, өңделіп өзгеріп, жетіліпхалықпен бірге бүгінгі күнге жетті. Ақын Қ.Мырзағалиевайтпақшы, нағыз қазақ қазақ емес, нағыз қазақдомбыра.

Ал қобыз болса, тарихи жағдайларға байланыстыбіраз кенжелеп қалғаны анық. Үш жүз жыл билеген орысотаршылдығы кезінде репрессияға ұшыраған музыкалықаспап-қобыз болды.

Бүгінде қобыз аспабы біршама жетілдіре зерттеуүстінде болу керек. Әсіресе, егемендік алғаннан берібұрын бақсының аспабы деп қаралып келген қылқобызға ұлттық ықыласы қайта оянғандай. Соның біререкше көрінісі Б.Тілеуханов, біздің заманымыздың қарғабойлы қазтуғаны Бекболат ғасырлар қайнауында тыныпжатқан қобыз үнің бері шығарып жаңғыртып, жаңартып,өзінің көкірегінде сомдап қайта соғып біздің

"ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ АСПАПТЫҚ МУЗЫКАСЫ -ӘЛЕУМЕТТІК МӘДЕНИ-ТӘРБИЕ БАСТАУЫ"

заманымыздың биігінен халқына шашу етіп шашқаны,феномендік құбылыс. М.Жұбановтың "Батыр Баян"поемасының кіріспе бөлімін қобызға қосып орындауыұлттық үнге, ондағы ұлттық кемпір қосақ бояуғааңсарының шөлін басқандай.

Домбыра өзінің ішегін леска-жилкаға айырбастағаннанбері ұлттық қоңыр үнінен, дыбыстық қоңыр бояуынанайырылды десе де болады.

Қазақ халқының ұрпақтан ұрпаққа қазына ретіндеберіп келе жатқан, сол халықтың мұңы мен шерінкөкейкесті арманын жеткізіп келе жатқан ұлттық лирикааспаптары- қобыз бен домбыра бүгінде зерттеужетілдіру үстінде.

Домбыра - ерте заманнан бері халқымызбен біргежасасып келе жатқан, оның рухани жан серіг інеайналған музыкалық аспаптардын бірі. Соңғы жылдарыдомбыра үйрету бағдарламалары қазіргі уақытталабына сай жақсартылып, толықтырылуда. Домбырарепертуары әр ел аспаптық орындаушылық мүмкіндігіде арта түсті. Домбыра аспабында дәстүрлі ән-күйорындау өнерімен қатар, әр түрлі көлемінде үлкенді-кішілі шығармаларды фортепияноның сүймелдеуіменорындау шеберліг і кең таралды. Дегенмен, күйшертудегі дәртүрлік ерекшеліктерді, ұлттық бедернақышты өз қалпында сақтауға барынша көңілбөлінуде.

Домбыра-қазақ музыка мәдениет тарихында ел ішіндеең көп тараған аспап. Әсіресе бармағынан бал тамғанхалық күйшісінің қолына тигенде домбыраның үні құлаққұрышын қандырады. Бұл кезде қос ішек күңіренесөйлейді.

Ұлы жазушы М. Әуезов "Ел боламын десең, бесігіңдітүзе" деген екен.

Ұлттық музыканы ұрпақ көкірегінде дарыту бесікжырынан, домбыра үнінен, қобыз сарынынанбасталады. Бұл барлық ұлттық тәрбиенің, онын ішіндемузыкалық тәрбиенің де бастауы. Өнермен сусындаған,өңермен тәрбиеленген ұрпақ кәмелеттік жасқа толып,атжалын тартып азамат болған шағында қатігездікпенқианат - шыңдыққа жол бермейтін ұлтын жаныңдайсүйетін ұлан болар анық.

Балаларды өнерге қызықтыру алдымен ата-аналардың міңдеті.

Халқымыздың өнерпаздық дәстүрі бойынша, күйтартылмас бұрын білікті домбырашы сол күйдің


85


шығарушысы, шығу себебі, күйдің тартылу ерекшелігі,күйді кімдердің жеткізгені және қазіргі тағдыры жайындамағлұмат беретін әңгімесін айтып алатын болған.

Бұл дәстүрдің ең алдымен эстетикалық-эмоциялықтұрғыда, сонан соң күйдің музыкалық қасиетініңтыңдаушыға түсінікті болуына қатысты айрықша мәні

бар. Білікті күйші тартатын күйінің әуендік тілін, емеурінін,символикалық мәнін, тартылу тәсілін, дыбыстықбуындардың астарындағы лингвистикалық еліктеулердітыңдаушысына түсіндіре айтып алады. Міне, осы,күймен қосарлана айтылатын әңгімені халқымыз "Күйанызы" деп атайды.


1. Л. Хамиди мен музыка зерттеушісі Б. Ғизатов. Домбыра үйрену мектебі. Алматы "Өнер баспасы" 1983ж.2. А. Тоқтағанов Домбыраға арналған Хрестоматия. Алматы "Өнер баспасы" 1986ж.3. Тарақты Ақселеу. Күй шежіре. - Алматы: КРАМДС-Яссауи, 1992.

86

¹5 (12) 2016

Мақала балалардың сөйлеу қабілетін және қарым-қатынасқа түсу дағдыларын дамыту мәселелерінеарналған. Мақала орта мектеп ұстаздарына,әдіскерлерге, мұғалімдерге, студенттер менмагистранттарға арналады.

Данная статья посвящена вопросам коррекции речии развития речевой и коммуникативнойдеятельности у детей. Статья будет интереснаучителям, методистам, а также студентам имагистрантам педагогических специальностей.

This article is devoted to questions of speech's correc-tion and development of speech and communicative ac-tivities of children. The article will be of interest to teachers,instructors, students and undergraduates of pedagogicalspecialties."№ 3 Жалпы орта білім беретін мектеп кешені"

КММ тәрбиешілері

КЫДЫРМАНОВАКУЛПАН

СЕЙТКАЗИНОВНА

Балабақшадағы тәрбиелеу - оқыту жұмысында балалардың тілін дамыту, сөздік қорларын дамыту, ауызша сөйлеугеүйрете отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану, әрі оны күнделікті іс-әрекет кезіндегі тілдік қарым-қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мән берілген. Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі балаларменсөздік жұмысын жүргізу ісі-тіл дамытудың негізгі бір міндеттері болып есептелінеді. Балалармен сөздік жұмысынжүргізе отырып, оларды қоршаған заттармен таныстырып, атын атай білуге, сапасын, түрі, түсі және пішінін ажыратабілуге, өмірдегі, қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар, түсініктерін дамыта отырып, белсенді түрде тілдік қарым-қатынас жасай білуге үйренеді.

Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорларын дамыту ісінде тәрбиешінің:- Балалардың сөздік қорларын дамыту;- Жаңа сөздерін меңгерту;- Үйренген сөздерін тиянақтап, аңықтау.Аталған міндеттерді тәрбиеші үнемі сөздік жұмысын жүргізуде басшылыққа алып отыруы тиіс. Ойын арқылы

бала айналасындағы нәрседен өзіне қызықтысына ықыласы ауып, таңдап алады. Баланың бір ерекше қасиетісөйлеуден еш жалықпайды. Ойын бала тілінің дамуына ықпалын тигізіп, таным белсенділігінің дамуына жол ашады.Қай бала болмасын ойынмен өседі, өйткені бала табиғатының өзі тек ойынмен жол ашады. Ойын балалардыңдүние тану жолы, олар ойынмен өмір сүріп, бәрін өзгерте алады. Ол өзін еркін ұстайды. Сөздік қорды дамыту ісінұйымдастыру жұмысында ойын сабағы ең негізгі орын алады. Тәрбиеші бақылау, заттарды қарау, сурет қарау,жұмбақ шешу және құрастыру, саяхат, ойын сабақтарын барысында балалардың сөздік қорларын дамытады. Ойынұйымдастыруда тәрбиеші өзі жетекші бола отырып, балаларды ойнай білуге, ойын ережесін сақтауға, әрі олардыойната отырып, ойлануға бағыттайды, заттың атын немесе қасиетін есінде сақтап қалуға жол ашады, ойынғақызықтыра отырып зейінін, қиялын дамытады. Сонымен қатар ойын барысында бала үлкендермен, өз құрбыларыменқарым-қатынас жасайды. Бала өз жетістігіне қуанады. Соңдықтан да ойын-тапсырмаларды таңдауда және іріктеудебалалардың жас және жеке ерекшілігін ескерген жөн. Тәрбиеші балалармен ойынды заттармен, үстел үсті жәнесөздік ойын түрі өткізуге болады. Саусақ ойыны-саусақтардың көмегімен қандай да болмасын ертегіні немесеөлең-тақпақ шумағын сахналау болып табылады. Ал енді, қазақтың ұлттық ойындарының ішінде "қуырмаш" тәріздіжас сәбилерге арналған ойында бар. Балалар осындай саусақ ойының ойнай отырып, өлең шумағын қызыға айтады.Ересек топтағы балалар үшін ұсақ моториканы дамыту және қолдың икемділігін арттыруға арналған жаттығулармектепке дайындықтың жазу сызуға үйренудің маңыздысы болып саналады. Зеректілікті, ептілікті және икемділіктіқажет ететін ойындар: айгөлек, атқұма, көкпар, көрші, орын тап, санамақ, сұрақ жауап, тасымалдау, тең көтеру,ұшты-ұшты, үй үстіндегі кім қай ағаштың жапырағы, салыстыр да атын ата , қайсысы көп қайсысы аз, бірдейойыншықтарды тап.

Тіл дамыту, сауат ашу сабақтарында да рольдік, сюжеттік ойындарды қолдануға болады. Рольдік ойындар мектепкедейінгі балалардың өмірінде елеулі орын алады. Мысалы "Дүкен" ойының ойнағанда балалар сатушы мен сатыпалушы әрекеттеріне електейді. Отбасы ойындары арқылы айналадағы өмірді бақылауға, күнделікті өз өмірлеріненалған білімдерін ойын сюжетіне пайдалануға төселдіруге болады".

Ойын арқылы балалардың сөздік қоры дамып, ауызша сөйлеу машығын игереді, таным белсенділіктері қалыптасатүсіп, ақыл ойы өсіп жетіледі, әрі адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіреді.

ОЙЫН АРҚЫЛЫ БАЛАНЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУ


1. "Бала мен балабақша" 2011, № 1, 52. Дукенбаева Г. Данашев А. "Балабақшада оқу-тәрбие ұйымдастыру", Алматы 19913. "Бүлдіршіндерге арналған тілашар" (Методикалық нұсқау) , 2001


НҰРҒАЗЫҚЫЗЫАЙГЕРІМ

87


Мақала мектеп жасына дейінгі балаларды оқытумен тәрбиелеу мәселелеріне арналған. Мақалаавторы бүлдіршіндердің қимыл қозғалыстарын,олардың дүниетанымы мен ойлау қабілеттерінжетілдіру мақсатында балаларды оқыту жұмыстарынұйымдастырудағы өз тәжірибесімен бөліседі.Әдістемелік жұмыс мектепке дейінгі білім беруұйымдарының тәрбиешілері мен әдіскерлерініңназарына ұсынылады.

Статья посвящена вопросам обучения ивоспитания детей дошкольного возраста. Авторстатьи делится собственным опытом организациидеятельности детей в детском саду для развитияих опорно-двигательных функций, кругозора имышления. Методическая работа будет интереснавоспитателям и методистам дошкольныхучреждений образования.

The article is devoted to questions of training and edu-cation of preschool children. The author shares his ownexperience in organizing activities for children in kindergar-ten to develop their locomotor functions, vision and think-ing. This methodical work will be of interest to teachersand methodologists of preschool educational institutions.

"№ 3 Жалпы орта білім беретін мектеп кешені"КММ тәрбиешілері

МҰЗДЫБАЙЛӘЗЗАТ

ӘБДЫҒАЛЫМҚЫЗЫ

Қазақстан Республикасының ПрезидентіН.Ә.Назарбаевтің Қазақстан халқына Жолдауында"Бәсеке басы білім, ел басқаратын болашақ жастардыңбілімділігі мен біліктілігінде" деген. Ендеше, ұстаздарқауымы ел басқаратын болашақ жастардың білімінқамтамасыз ету керек. Сондықтан мектептегі оқу үрдісінмектепке дейінгі кезеңнен басталу керек. Оқу кезеңібарысында әр түрлі педагогикалық әдіс-тәсілдердіжүйелі түрде балалардың шығармашылық ойларындамытып, оқуға көзқарасы мен белсенділігін арттырады.Балаларды дидактикалық ойын технологиялары арқылыдамытып, білім беріледі. Бала тек ойын ойнап қанақоймай, ойын арқылы білім алып жан-жақты тұлға болыпдамиды. Білім беру саласында балалардың әр түрліпәнді игеруге деген құлшынысын арттыру үшін жаңапедагогикалық технологияны тиімді пайдалану қажет.Себебі, жаңа технологияларды қолдану тәрбиешілер менбалалардың мүмкіндіктерін кеңейтіп, пәнге дегенқызығушылықтарын арттырады. Біз балалардықалыптасқан жеке тұлға ретінде оқытып, дамытуқажеттілігінде ойын арқылы есте сақтау қабілетін дамытумақсатында жұмыс атқарудамыз.

Міндетіміз:1.Баланы есте сақтау қабілеті арқылы жаттықтыра

отырып, жоғарғы нәтижеге қол жеткізу.2. Баланың қызығушылығын оятып, белсенділігін

арттыру.3. Дидактикалық ойын арқылы баланы ойлай білуге,

сөздік қорын молайтуға ықпал ету.4. Дидактикалық ойын арқылы баланың қоршаған

дүние туралы түсінігін қалыптастыру.5. Еске сақтауға арналған ойын түрлерін жинақтау,

кітапша жасау.6. Аудио, видео, электрондық таспаларды жинау,

пайдалану жолдарын меңгеру.Болжамымыз: Оқуға деген белсенд іліг ін,

қызығушылығын, ойлауы, тұлғалық қасиеттеріқалыптастырады. Ойын арқылы еске сақтауы артады.Сабақ кезінде байқау, бақылау, талдау, жинақтауды

ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫН АРҚЫЛЫ БАЛАЛАРДЫҢЕСКЕ САҚТАУ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУ

қолданамыз. Зерттеу кезеңінде қарама-қайшылықтабала денсаулығына, жанұясына, әлеуметт ікжағдайына, ішкі психологиясына, ойын түрлерініңжетіспеушілігіне, ақпараттың аздығына байланыстыболуы мүмкін.

А.Н.Леоньтиевтің анықтамасы бойынша "Ойын - адаміс - әрекетінің бір түрі". Ғалымдар С.Л.Рубейштейн;Б.В.Ломова; А.А.Адлер; Қ.Т. Шериязданова т.б.ғалымдардың еңбектерін оқи отырып түйгеніміз:Ойынсыз, ертегісіз, шығармасыз, ақыл-ой тәрбиесіболмайды. Ойынсыз ақыл-ойдың қалыпты дамуы жоқдеген. Ойын - ұшқыр білімге құмарлықпен еліктеудіңмаздап жанар оты. Ойын кезінде үлгерімі төменбалалардың сабаққа деген қызығушылығы артып,сұраққа жауап іздеп, ойлана бастайды. Мектептегі оқу-тәрбие процесінің негізгі мақсаттарының бірі - баланыңеске сақтау қабілетін үздіксіз дамытып отыру. Әр жастағыбала есінің қалайша дамып отыратындығынпсихологиялық жағынан жақсы көрсетілген,заңдылықтарымен дәлелденген. Бұл міндеттерді іскеасыруда баланы еңбекке, қоғамдық істерге араластыру,шығармашылыққа баулу қажет. Әрине өз жасерекшелігіне сай әрекет жасалу қажет. Заман талабынасай әр тәрбиеші сабағын жаңаша ұйымдастырып,ізденісте болу керек. "Білім беру субъектісі ретіндебаланы қалай дамытамыз? Не арқылы дамытамыз?"деген сұрақтар туындайды. Іздену арқылы жаңатехнологияларымен таныстық. Өзімізге ұнағантехнологиялардың бірі - ойын технологиясынпайдаланып жүрміз. Ойын балалардың жасерекшеліктеріне сәйкес алынып, сол сабақтықаншалықты есте сақтағандарын тексеруге болады.Дидактикалық ойынды жаңа сабақ, қайталау, білімдерінтиянақтау кезінде яғни, сабақтың кез-келген сәтіндеқолданамыз. Балалар сабақта ойнап қана қоймай, алғанбілімдерін қаншалықты есте сақтағандарын көрсетебіледі. Мектепке дейінгі топтың балалары ойынды асақажет етеді. Г.А. Ляпина ойындарды бірнеше түргежіктейді:

АРЫСТАНГАЛИНААСЕМГУЛЬ

СЛАНБЕКОВНА

88

¹5 (12) 2016

1. Дидактикалық ойындар2. Ойын жаттығулары3. Сюжетті ойындар4. Қозғалмалы ойындар5. Сахналық - рольді ойындарДидактикалық ойындар - балалардың ой-өрісін

дамытып, есте сақтаумен қатар, өтілген тақырыптардысаналы да берік меңгеруге көмектеседі. Тіл дамытусабағында дидактикалық ойын түрлерін пайдаланудыңмаңызы зор. Балалардың ой-өрісін, тілін, сөздік қорын,сөйлеу мәдениетін дамытуға әсер етеді. Қарапайымматематикалық түсініктерді таныстыруда көптегентапсырмаларды ойын арқылы өткізуге болады. Ескесақтау қабілеті көптеген ойындар қажет етеді."Құрастыру балапан, мысық, тиін, кірпі, зымыран т.б."сияқты ойындарды қолдандық. Балалардың оқуматериалын ұмытпай есте сақтауына қолайлыжағдайлар жасаймыз. Сауат ашу сабағында әріп, буын,сөз, сөйлем арқылы ойын түрлерін қолданамыз."Айырмашылығын тап", "Мына суреттің ерекшелігінтап", "Артығын табу", "Әрі қарай жалғастыр" т.б.Сонымен қатар оқу іс-әрекетінде ойыншық заттарарқылы сөйлету, басқы әрпін табу, дыбыстау, дауысты-дауыссызға бөле білу, ойын жаттығуларын пайдаланубаланың есте сақтау қабілетін ойынды әр түрлі етіп,қолдана отырып дамытуға болады. Дидактикалықойындарды сабақ кезінде қолданғанда біршамақиындықтар бой көрсетті. Әсіресе алынған ойынғабайланысты қиындықтар болды. Сабаққа да кері әсерінтигізеді; шулау, бірін - бірі тыңдамау, дұрыс қолданабілмеу. Ойынды қолданған кезде ұйымдастырушылыққабілет аса қажет. Баланың қызығушылығын туғызып,оқып үйренуге бағыттай білсе қабілеті ашылып,дарыны ұшталады, өз күшіне, мүмкінділігіне сеніміартады, дара тұлғалық сипаттарға ие бола бастайды.Бағдарламалық материалды қажетті деңгейде

меңгеруіне ықпал етеді. Осы жұмыстарды ары қарайжалғастыра отырып, әріптестерімен тәжірибеалмастыруды алдымызға мақсат етіп қойдық.

Ұлы Абайдың : "Ойын ойнап, ән салмай, өсер балабола ма?" деген сөзінен бала өміріндегі ойынныңсоншалықты маңыздылығына аңғару қиын емес. Жасбаланың өмірді тануы, еңбек әрекеттері, психологиялықерекшеліктері осы ойын үстінде қалыптасады. Ойындазерттеу мәселесімен тек психологтар мен педагогтар ғанаемес, философтар, тарихшылар, этногрофтар және өнерқайраткерлері мен бала тәрбиесін зерттейтін ғалымдарда шұғылданды. Көптеген балалар жазушылары балаойынның психологиялық мәнін және ойынға тәнерекшеліктерін көркем бейнелер арқылы зерттегені демәлім.

Бала ойын арқылы өзінің күш-жігерін жаттықтырады,қоршаған ортамен құбылыстарды ақиқат сырыменұғынып, еңбек дағдысына үйрене бастайды. Былайшаайтқанда, болашақ қайраткердің тәрбие жолы, тәлімөнегесі ойыннан бастап өрбиді. Баланың қуанышы менреніші ойында айқын көрінеді. Ойын кезінде баланыңпсихологиялық ерекшелігі мынада: олар ойланады,эмоциялық әсері ұшқындайды, белсенділігі артады, ерлікқасиеті, қиял елестері дамиды мұның бәрі баланыңшығармашылық қабілеті мен дарынын ұштайды. Әрбаланы жақсы көре отырып, тәрбиеші өзінің бойындағыжақсы қасиетін сіңіре білуі керек. Бала кішкентайболғанымен оның ісі мен әрекеті көп. Сондықтан әртәрбиеші олардың сезімін бағалап, әрекеті мен ісін елеулітүрде қабылдап, өз ойларын еркін жеткізе білугежетелеуіміз аса маңызды. Көрнекті педагогВ.Сухомлинский "Егер балаға қуаныш пен бақыт беребілсек, ол бала солай бола алады" - дейді. Қорыта келе,ойын тәрбие құралы, жан-жақты жарасымдытәрбиелеудің психологиялық және физиологиялықнегіздері болып табылады.



1. Крутецкий В.А.. Психология Издание 22. Темірбеков А.С.; Балабаев А.Қ. Психология Алматы3. Оразбеков А.А. "Отбасы психологиясы" Алматы, Білім 19984. "Білім туралы Заң", "Болашақ форум" 20095. "Мектепке дейінгі тәрбие" № 10. 2007

89

¹5 (12) 2016

Берілген әдістемелік жұмыс бастауыш мектептің 3 сыныбындақазақ әдебиеті пәнінен сабақ жүргізудің үлгісі ретінде ұсынылған.Сабақ жоспары орта мектеп ұстаздарының, әдіскерлердің,педагогикалық мамандықтарда білім алатын студенттер менмагистранттардың назарына ұсынылады.

Данная методическая работа представляет собой примерпроведения урока казахской литературы в 3 классе начальнойшколы. Методическая разработка будет интересна учителямсредней школы, методистам, студентам и магистрантампедагогических специальностей.

This methodological work represents the example of a Kazkah litera-ture lesson for 3-form pupils of secondary school. The study manual mightbe useful to the secondary school teachers, methodologists and studentsin the master's programs of pedagogics.

бастауыш сынып мұғалімі

НУГУСПАНОВА ШЫНАРТУЛЕНОВНА

ӘДЕБИЕТТІК ОҚУ: "ТАРАУДЫ ҚАЙТАЛАУҒААРНАЛҒАН СҰРАҚТАР МЕН ТАПСЫРМАЛАР"


Пәні: Әдебиеттік оқу Күні: Сыныбы: 3 «А»

Сабақтың Тақырыбы:

Тарауды қайталауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар

Сілтеме: 1.Әдістемелік құрал 2014 жыл 3-сыныпқа арналған әдебиеттік оқу оқулығы Авторлары : Б.А.Тұрғанбаева, З. Мүфтибекова Портал материалдары

Мақсаты:

«Туған елім – туған жерім» тарауы бойынша өтілген материалдарды пысықтап, бекіту. Оқушылардың бойларында туған жерге, туған елге, Отанға деген патриоттық сезімдерін қалыптастыру.

Күтілетін Нәтижелер:

Топтық, диалогтік жұмыс арқылы білім алмасып, оқушылар бір-бірінен үлгі алады, нені қалай оқу керектігіне өзіндік тиімділігі артады, Отанға деген патриоттық сезім қалыптасады.

Сабақтың түрі: Пысықтау сабағы Пәнаралық байланыс: Қазақ тілі, дүниетану Қолданылатын әдістер: Сын тұрғысынан ойлау стратегияларын қолданамын: қызығушылығын

ояту, мағынаны ашу, ойтолғаныс, топтастыру, БЛУМ таксономиясы, АКТ. Білім беру үшін және оқуды бағалау тәсілдері бойынша жиынтық бағалау, көшбасшы.

Керекті жабдықтар:

Демонстрациялық материалдар, «Кубизм» стратегиясы, «Өрмекші торы» ойынына керекті заттар, маркерлер, постер, стикерлер.

Сабақтың барысы: Сабақ кезеңдері

Уақыт Мұғалім әрекеті Оқушы әрекеті

Кіріспе

1 мин 3 мин

Ұйымдастыру Топқа бөлу Сыныпты түстер арқылы топқа бөлу Психологиялық ахуал туғызу «Мен саған сенемін» Әуен ойнап тұрады. Жұп құрып, бір- бірінің көздеріне қарап отырады. «Мен саған сенемін …» өйткені сен жақсы адамсың. 2.Үй тапсырмасын тексеру. Оқушылардың өткен білімдерін тексеру үшін, тест жұмысы алынады. Жауап парағы арқылы көршіңді тексер.

оқушылар түстер бойынша топтасып, өз үстелдерінің басына жиналады. Топ басшысын сайлап,топ ережесін құрастырады. Оқушылар бір-біріне сенімдерін білдіреді. Оқушылар жұппен бір-бірін жауап парағы арқылы тексеріп, бағалайды. Критерийлер: «5»- 0 қате «4» - 1 қате «3»- 2-3 қате

90

¹5 (12) 2016

Тұсаукесер

2 мин «Сыни тұрғыдан ойлау» арқылы жұмыс жүргізеді. Тақтадан су, жарық, тамақ, жылу бойынша суреттер көрсетіліп, сұрақтар қойылады. - Нелердің суреттерін көріп тұрсыңдар? - Олардың қажеттілігі бар ма? - Қандай маңызы бар? - Осылардың ішіндегі ең маңызыдысы не? - Ендеше, су туралы қандай мақал білеміз? (Оқулықта берілген мақалмен жұмыс жүргізу) -Ендеше, оқулықта берілген 2-тапсырма бойынша адам өміріне ең қажетті ауызсу туралы өз ойымызды бірнеше сөйлемдермен дәптерге түсіріп көрейікші.

Оқушылар сұрақтарға жауап береді. 2-тапсырма бойынша дәптермен жұмыс жүргізеді.

Негізгі бөлім Білу

5 минут 3-тапсырма бойынша кестені толтыруды ұсынамын .

Оқулықпен жұмыс, 77- бет. Оқушылар кестені толтырып, талдайды.

Түсіну

5 мин

Мақсаты:Оқушылардың өз бетімен жұмыс істеуін қадағалау. 1.Оқулықпен жұмыс 6-тапсырмада берілген ребусты шешеді. «Халық, тіл, отан» М.Мақатаев «Үш бақытым» өлеңі.

Оқушылар топ болып тапсырманы орындайды,

Қолдану 5 мин

Мақсаты: Алған теориялық білімді практикада қолдана білу. Топтық жұмыс. 7-тапсырма: Мақалды толықтырып жазуға тапсырма беріледі.

Оқушылар тапсырмаларды топпен орындайды.

Сергіту сәті

2 мин Сергіту сәтін жүргізу Оқушылар әуен сазымен қимылды орнында жасайды.

Талдау

5 мин Мақсаты: Оқушының қиялдау дағдыларын жетілдіру. 8-тапсырма: Атауларды «Топтастыру» және «Кубизм» стратегияларын қолданып орындау. Өзен-көлдер: Қалалар:

Оқушылар дәптерге орындайды.

Жинақтау

8 мин Мақсаты: Оқушылардың салыстыру және ажырата алуын қадағалау «Өрмекші торы» ойыны арқылы оқушылар бір-біріне сұрақтар қоя отырып сабақты қорытындылау.

Оқушылар тапсырманы орындайды.

Қорытынды Рефлексия

6 мин «Менің туған жерім» тақырыбында постер қорғауға тапсырма беріледі. Топтық бағалауды ұсыну. Кері байланыс

Оқушылар постер қорғайды. Топтар бір-бірін бағалайды. Оқушылар стикерлерге сабақтан алған әсерлерін жазады.

Үйге тапсырма 1мин 4, 5- тапсырмаларды орындау.

Оқушылар күнделіктеріне жазып алады.

Бағалау 2 мин Мұғалім қорытынды бағаны өзі қояды. Оқушылар бағалау парақшалары арқылы топтағы көршілестерін бағалайды.


91

¹5 (12) 2016

Сабақ барысынан көрініс


92

¹5 (12) 2016

Оқушыларды өздігінен жұмыс жасауға баулуда олардың өзіндік жұмыстарының маңызы ерекше.Бүгінгі таңда оқушылардың үзіліссіз білім алу міндеттерін жетілдіруге сай мектеп мұғалімдерінен олардың ойлау

қабілеттерін одан әрі арттыру, танымдық және шығармашылық қабілеттерін дамыту, сонымен қатар өзіндікжұмыстарына қатысты іскерліктері мен дағдысын тәрбиелеу талап етуде. Ол үшін өзіндік жұмыс оқушылардың текүй жұмысын орындау барысында ғана емес, оқыту процесінің өн бойында өз орнын табуы тиіс. Оқушылардыңәртүрлі өзіндік жұмыстары негізінде сабақтың нәтижесін және таным қабілеттерінің белсенділігін арттыруға болады.

"Оқушылардың таным белсенділігі дегеніміз оқуға қажетті білім мен дағдыны меңгерту және оларды өмірде,практикада пайдалана білуге, үйренуге оқушының істейтін саналы әрекеті".

Мамандар оқыту процесінде оқушының белсенділігі, негізіне, екі түрлі сипатта болатынын айтады. Олар сыртқыжәне ішкі белсенділік деп бөледі.

Оқушылардың жас ерекшеліктеріне және психикалық даму дәрежесіне қарай белсенділіктің бірнеше түріқалыптасып дамиды. Олар: қимыл және сөйлеу, ойын және оқу, өзін-өзі тәрбиелеу т.б. белсенділіктер.

Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың шарттары мыналар:- Мұғалімнің нақты тапсырмалар беруі;- Жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын белгілеуі;- Мұғалімнің басқаруымен оқушылардың дербестігінің мөлшері, олардың өз еркімен және қалауымен істеуі;- Оған әсер ететін мотивтер т.б.Оқушылардың өзіндік жұмыстары міндетті түрде мұғалімнің басшылығын, сонымен қатар оқушылардың дербестігін,

олардың қызығып өз ықыласымен жасайтын әрекетін де керек етеді. Осыған байланысты Р.Лемберг, М.Скаткин,В.Занков сияқты педагогтар мен психологтар оқушылардың өзіндік жұмыстарының ерекшелігі олардың ықыласыжәне өз еркімен әрекет жасауына байланысты деп санайды.

Алдыңғы қатарлы мектептердің іс-тәжірибелеріне көңіл бөлсек, оқушыларды өздігінен жұмыс жасауға баулу үшінұйымдастырылған өздік жұмыстарының сан алуан түрлері бар екенін көреміз. Мысалы, оқушылардың сабақ үстіндемеңгерген оқу материалдарын пысықтау үшін оқулық не басқа құралдар бойынша жұмыс істеуі, көркем әдебиеттерін,ғылыми және техникалық әдебиеттерді пайдалануы; жаттығу жұмыстарын жазба түрде орындауы; графикалықжаттығу жұмыстарын жүргізуі, түрлі практикалық немесе лабораториялық жұмыстарын өткізуі, шығармашылықдағдыларын дамыту мақсатында баяндама, реферат, шығармалар, пікір жазуы және көрнекі құралдар, модельдер,

ҚҰДАЙБЕРГЕН ГҮЛІМТӨЛЕУТАЙҚЫЗЫ

Мақала оқушыларды танымдық іс-әрекетке ынталандыру мәселелеріне арналған. Авторлар орыс тілісабағында орындалатын жаттығулар мен ойын технологияларын мысалға келтіре отырып, оқушылардатанымдық іс-әрекетке деген қызығушылық оятудың амал-тәсілдерін көрсетеді. Мақала мектеп ұстаздарымен әдіскерлерге, сондай-ақ педагогикалық мамандықтарда білім алатын студенттердің назарына ұсынылады.

Статья посвящена вопросам мотивирования учащихся к познавательной деятельности. На примереупражнений и игровых технологий авторы показывают эффективные методы стимулирования учащихся кпознавательной деятельности на уроках русского языка. Статья будет интересна учителям и методистамшкол и колледжей, а также студентам педагогических специальностей.

An article is devoted to questions of pupils' motivation to cognitive activity. An authorы show effective methods ofpromoting pupils to cognitive activity on the lessons of the Russian language on the example of exercises and gametechnologies. The article will be interesting for teachers and methodologists of schools and colleges, and for students ofpedagogical specialties as well.


ОҚУШЫЛАРДЫҢ ІЗДЕНІС ЖҰМЫСТАРЫ ЖӘНЕ САБАҚТАРДАҚОЛДАНЫЛАТЫН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАР


ТЕМЕРХАНОВА АЙГЕРІММАРАТХАНҚЫЗЫ

НУГЫМАРОВА ГУЛМИРАРАХИМЖАНОВНА

93

¹5 (12) 2016

конструкциялар т.б. жұмыс түрлерін жүргізуге болады.Шығармашылық типтегі өздік жұмыстарын орындауда оқушылар өзінің болжау, топшылау, түрлі құбылыстардың

арасындағы байланыстарды салыстыра білу қабілетіне сүйене отырып ,ой қорытындысын жасап жаңа шешімтабады, өзіндік жаңалық ашады.

Қазірде педагогика ғылымында оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар беру мәселесі кеңінен көтерілуде. Алайдаол дарынды, талантты балалардың қабілеттерін дамытуды жүзеге асыру деген қорытындысынан әрі аса алмауда.

"Шығармашылық" деген сөздің төркіні, этимологиялық "шығару", "ойлап табу" дегенді білдіреді. Демек жаңа нәрсеойлап табу, сол арқылы жетістікке жету деп түсіну керек.

Шығармашылық туралы айтылған ойлар мен жасалған тұжырымдамаларды талдай отырып жасаймыз.Шығармашылыққа баулудың ,өзіндік іс-әрекетін ұйымдастыруы сыннан өткен мынадай түрлерін алуға болады:- Тақырыпты мазмұнына қарай жинақтау- арнаулы бір тақырыпта пікірталас тудыру- сөз жұмбақ құрау, шешуБаланың еркін шығармашылықпен ойлауына оның барлық қабілеттерін дамытуға өз күшіне деген сенімінің болуына

жағдай жасау керек.


94

¹5 (12) 2016

Берілген әдістемелік жұмыс орта мектептеәдебиеттік оқу сабақтарын жүргізуге арналған. Сабақжоспары орта мектеп ұстаздарының, әдіскерлердің,педагогикалық мамандықтарда білім алатынстуденттер мен магистранттардың назарынаұсынылады.

Данная методическая работа освещает вопросыпреподавания литературного чтения в среднейшколе начальной школы. Методическая разработкабудет интересна учителям средней школы,методистам, студентам и магистрантампедагогических специальностей.

This methodological work covers issues of teaching liter-ary reading in secondary school. The study manual mightbe useful to the secondary school teachers, methodologistsand students in the master's programs of pedagogics.


ОМАРОВАДИНАРА

ТУРАРОВНА

Бастауыш мектепте оқытылатын әр пәннің оқушы тіліндамытуға қосар үлесі болғанмен, бұл үлкен міндеттіжүзеге асыруда "Ана тілі" пәнінің атқаратын қызметі зор.Пәннің негізгі мақсатының өзі - оқушының сөздік қорындамыту. Және сөздік қормен қоса оқушының тілмәдениеті нормаларын меңгеруіне түрткі болады.Оқушылардың таза, жатық, түсінікті сөйлеуінқалыптастыру - осы пәннің міндеттерінің бастысы. Осыорайда белгілі ғалым Н. Уәлиев: "Тіл мәдениеті дегеніміз- сөйлеудегі, жазудағы сыпайылық, ізеттілік қана емес,сонымен қатар айқын ойлылық, сөзді дәл айырушеберлігі, сөйлеу өнеріне шыныққандық", - дейді.Жалпы, ана тілі сабағы арқылы жазу мен сөйлеумәдениетінің алғышарты қаланады.

Сабақ үстінде жаңа сөз үйретілумен қатар сол сөздідұрыс қолданудың қажеттілігі туралы мұғалім тарапынанескертіліп, ана тілінің ұлылығы, байлығы туралы мәселекешенді қарастырылғанда ғана оң шешімін таппақ.

Тіл байлығы - сөз байлығы. Лингвист - ғалым М.Балақаевтың: "Ана тілін жақсы білу - әркімнің азаматтықборышы. Егер әрбір сөзді орнымен жұмсай біліп, айтқанойы мазмұнды, нысанаға дәл тиетіндей ұғымды шығып,тыңдаушысын баурап алардай әсерлі болса, ана тілініңқұдіреті сонда ғана сезілер еді. Ал мұндай шеберлік тектіл мәдениеті жоғары адамдардың ғана қолынан келержайт", - деген пікірімен келіспеске болмайды.

Бастауыш мектепте ана тілі сабағында сөздік қордыдамыту жұмыстары түрлі әдіс - тәсілдер арқылы жүзегеасады: сұрақ - жауап; әңгімелесу; әңгімелеу; түсіндіру;зерттеу;

түрлі шығармашылық тапсырмаларды орындатуарқылы.

Сабақ сайын өтілген тақырып ауқымына қарай кемдегенде екі - үш сөзден болсын оқушының лексикалықминимумы артып отырады. Және барлық үйренген сөзікүнделікті өмірде белсенді қолданыла бермеуі мүмкін.Көнерген сөздер (зат, киім - кешек, салт - дәстүр,музыкалық аспаптар, ай, жыл, қару - жарақ атаулары),кәсіби сөздер т. б. қажеттілік болмаса, үнемі белсендіқолданысқа түсе бермейді. Осыдан келіп сөздік қордағысөздерді белсенді және белсенді емес сөздер депқарастыру қажеттігі туындайды.

Тіл байлығын арттырып, оқушылардың сөйлеу тілінжетілдіруде мәтіндермен жұмыс жүргізу аса маңызды.Көркем мәтінге тақырыптық талдау жасап, негізгі ойынанықтау, кейіпкерлердің іс - әрекетіне баға беру, сол

ӘДЕБИЕТТІК ОҚУ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢТІЛ БАЙЛЫҒЫН ДАМЫТУ


арқылы оқушы танымын кеңейтіп, тәрбиелік жағынакөңіл бөлу - бастауыш сынып бағдарламасындаескерілетін жайт. Алайда, көркем мәтінді оқыған соң,талдаған тұста сөздік жұмысын жүргізу одан әріоқушының барынша дұрыс түсініп, барлық талдауларғаеркін қатысуына түрткі болады. Тіл дамыту жұмыстарыжүйелі жүріп, оны дұрыс меңгеруі үшін әр оқушыда жекесөздік дәптер болуы керек. Мұғалім оқушылардыңдәптеріне төмендегідей кесте сызып беріп, оның тұрақтытолтырылуы талап етілсе құба - құп.

Жаңа сөз Мағынасы Синонимі АнтониміТек дәптерге жазғызып қою жеткіліксіз. Енді танысқан

сөзді санада тұрақтандыру үшін жаңа сөзбен түрліжұмыстар жүргізіледі:

- мүмкіндік болса, заттың өзін көрсету;- суретін көрсету;- синониммен түсіндіру;- антонимдері арқылы түсіндіру;- мұғалімнің жалпы түсініктеме беруі т. б.Мақал - мәтелдер мен тұрақты тіркестерді үйрету

барысында да оқушының тіл байлығы артады. Оқулықтаберілген және басқа да мақал - мәтелдерді, тұрақтытіркестерді ұдайы үйретіп отыру - мұғалімнің күнделіктіжұмысының бір түрі. Үйренгендерін ұмытып қалмауыүшін оны сөздік дәптеріне жаздырып, әр тоқсандасоларды көбейту кестесі тәрізді жатқа жаздырып,бақылау жұмыстарын алуға болады. Мақал - мәтелдердіқаншалықты білетінін анықтау үшін әрі мейлінше көпмеңгерулері үшін осы бағытта сайыс сабақтарұйымдастырылады. "Мың бір мақал, жүз бір жұмбақ"тәрізді сайыстар оқушының тіл байлығының артуынағана емес, ой - өрісінің, танымының артуына ықпал етпек.

Оқушының тілін байыту жұмыстары тіл мәдениетіментығыз байланысты екені белгілі. Тіл мәдениеті бойыншабастауыш сынып оқушыларына мына талаптарқойылады:

- сөздерді лексикалық, фонетикалық нормаға сайорынды қолдана алу;

- орфография, орфоэпия нормаларын сақтай білу;- ауызша, жазбаша тілде сөздерді талғап қолдана білу;- шамасы жеткенше ертегі, әңгіме жаза білу т. б.Тіл дамытудағы өнімді тәсілдердің бірі -

шығармашылық тапсырмалар. Мұндай тапсыр - малар- тіл мәдениеті талаптарын жүзеге асыруда аса тиімді.Оның түрлері:

- шығарма, әңгіме жазу;

САРСЕМБИНОВАМУНИРА

КАДЕСБЕКОВНА

95


- сурет бойынша әңгіме жазу;- икемі бар балаларға өлең шумақтарын жазғызу;- ертегі жазу;- көркем шығарма оқу;- сайыс, рөлдік ойындарға қатыстыру;- әркімнің қабілетіне қарай деңгейлік жеке

тапсырмалар беру;- сөзжұмбақтар құрастыру;- газет - журнал шығарту;- балаларға арналған басылымдардағы сөзжұмбақ,

ребустарды шешкізу;- жұмбақтар құрастырту;- хат жаздыру;- белгілі бір шығармаға қысқаша пікір жаздыру т. б.Оқушының сөздік қорын арттырып, сөйлеу тілін

байытуда сыныптан тыс оқуға да үлкен талап қойылады.Сыныптан тыс оқу мектеп бағдарламасында арнайыескеріледі, міндетті шығармалар тізімі беріледі, сағатсаны көрсетіледі. Әйтсе де, тек көрсетілген тізімменшектеліп қалмай, сабақ үстінде үйде оқып келугеоқушыларға қызықты әңгімелер мен ертегілер ұсынылса,бұл біріншіден, нақты мақсатқа жетуге, екіншіден,оқушылардың одан әрі де көркем шығарманы өз бетіменқызығушылық танытып оқуына септігін тигізеді. Оқылғаншығарманы тексеріп, сараптаудың жолдары көп;

- түсінгенін әңгімелету;- сұрақтарға жауап бергізу;- кейбір үзінділерді жатқа айтқызу;- оқыған кітабы бойынша таныс емес сөздерін сөздік

дәптеріне жазып отыруға дағдыландыру;- кейіпкерлер іс - әрекетіне баға бергізу;- әңгімелердің ұқсастығын салыстыру;- ең соңында сол шығармаға ұқсатып әңгіме

жаздыртып көру т. б.Мұғалім осындай жұмыстарды атқарту арқылы

оқушылардың өздігінен кітап оқуына бағыт береді.Көркем шығармамен жұмыс - оқушының тілін байытудыңең тиімді жолы. Көркем шығарманы көп оқу арқылы

оқушының танымы артып қана қоймайды, ойын жүйеліжеткізуді, байланыстырып сөйлеуді, тілдің орфоэпиялық,орфографиялық нормаларын дұрыс меңгеруді үйренеді.Алайда, көркем шығармамен жұмыс істеу барысындаесте ұстайтын жайт: шығарманың оқушының жасерекшелігіне сай болуы, мазмұнының қызықты болуы,тәрбиелік мәнінің зор болуы, оқушыныжалықтыратындай тым көлемді болмауы. Сонымен біргеана тілі сабағында өтілген материалды бекіту үшіноқушының ауызша сөйлеу мүмкіндігін арттыруға назараударған дұрыс. Мұның төте жолы - түрлі рөлдікойындар. Ондай ойындар оқушының тілін, еске сақтауқабілеттерін арттырады, зейінін шоғырландыруға көмеккөрсетеді. Ойын барысында өзіне бекітіліп берілген рөлдіойнау үшін оқушы ізденеді, талаптанады, жинақталады,айтатын сөзін салмақтайды. Белгілі бір жағдаятқа өзікіріп, өз басынан өткереді. Нәтижесінде сөйлеу тілініңдұрыс қалыптасуына осы ойынның жәрдемі тиетінінтүсінеді.

Тіл дамыту мақсатындағы жүргізілетін жұмыстароқушының ойлау қабілетіне, сондай - ақ өз ойын жеткізебілуіне, шығармашылық ізденісіне жол ашады. Мұндайжұмыстар оқушының білімін ғана жетілдіріп қоймайды,жеке дара шығармашылық қабілетінің ашылуына түрткіболады.

Сабақ үдерісінде мұғалімнің басшылығымен мұндайжұмыстар жүзеге асырылып, жүйелі орындалып отырса:

- оқушының сөздік қоры мен тілін байытуға ықпал етеді;- ауызша және жазбаша тіл мәдениеті талаптарын

меңгереді;- сауатты жазуға үйретеді;- оқушы өз бетімен шығармашылықпен айналысуға

үйренеді.Қорыта келгенде, мақала көлемінде ана тілі

сабақтарында оқушының тіл байлығын арттыруғажәрдемі тиетін әдіс - тәсілдер мен іс - әрекет түрлеріқарастырылды. Осындай жұмыстар жүйелі жүргізіліпотырса, кез келген мұғалімнің мақсатына жететіні даусыз.


1. Рахметова С. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудың ғылыми - әдістемелік негіздері: педагогикағылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты. - Алматы:19942. Уәлиханұлы Н., Тілемісұлы Н. Сөз мәдениеті. - Алматы: 20023. Балақаев М., Серғалиев М. Оқулық. - Алматы: Зият Пресс, 2004. - 140 б

96

¹5 (12) 2016

Мақала орта ғасырлық түркі ғалымы Махмұт Қашғаридің өмірі меншығармашылығы туралы баяндайды, сондай-ақ тарихи тұлғаның өміртәжірибесін тарих сабақтарында оқыту мәселелерін қозғайды. Мақалаорта мектеп ұстаздарына, әдіскерлерге, мұғалімдерге, студенттермен магистранттарға арналады.

Статья посвящена жизни и творчеству средневекового тюрксогоученого Махмуда Кашгари, а также вопросам преподавания еежизненного опыта на уроках истории в средней школе. Статья будетинтересна учителям, методистам, а также студентам имагистрантам педагогических специальностей.

The article is devoted to the life and works of Turkish scholar MahmudKashgari, as well as the teaching of her life experiences in history lessons inhigh school. The article will be of interest to teachers, instructors, studentsand undergraduates of pedagogical specialties.тарих пәні мұғалімі

ОРАЗБЕКОВА МӨЛДІРДУЛАТҚЫЗЫ

Махмұт Қашқаридың тарихи-ғылыми мұрасы баршатүрік әулетіндегі халықтардың қатарында қазақ елінің демәдениетіне, тіліне, өнеріне тікелей қатысты ұлыескерткіштердің ішінде Махмұт Қашқаридің "Диуани лұғат- ат-түрік" еңбегінің де орны ерекше.

Махмұт Қашқаридың "Түрік сөздігі" осыдан он ғасырбұрын жазылған ұлы ескерткіш. Бүкіл түрік қауымыныңтіліне де құрмет белгісі, еліміздің, ғылымымыздыңмәртебесін арттыратын, білім жолында жаңа бетбұрысқадамдарға жол ашатын энциклопедия. Махмұт Қашқарисынды білімі дария, өресі ен жайлау, өз заманындағыілім-білімді жете игеріп, ілгері апарған ұлы тұлға- адамзатөркениетінің жұлдызы. Оның қоғамдық-әлеуметтікойлары, ғылыми зерттеулері мен тұжырымдары түріктектес елдерді танудың таусылмайтын тұнық көздерінебастайтын күретамыр арналар. Махмұт Қашқаридың ұлықызметі мен еңбегінің жемісін танып, бағалап, болашақұрпаққа жеткізу.

Түркі тілінің тұңғыш оқулығын әзірлеп, грамматикасынтүзген, түбі бір түркі халықтары тіл өнерінің өрісінмәңгілікке кеңейтіп, өркенін өсірген, түркі тілдерініңдиалектологиясының, лексикологиясы менграмматикасының негізін қалап, тіл білімі тарихындасалыстырмалы тарихи әдісті тұңғыш рет қолданғанғұлама ғалым Махмұд Қашқари, атын мәңгіліккеөлтірмейтін, өзіне және зерттеушілеріне сарқылмасқайнар көз болатын тынысы кең байсалды да ұлыеңбегіне "Диуан Лұғат ат-Түрік", яғни түркі тілі сөздігініңжинағы деп ат қояды. Бұл жөнінде "Диуанында": "Мағаншексіз абырой, сарқылмас-түгесілмес қайнар көз болсындеген тілекпен осы кітапты жазып шықтым да, бір Тәңіргесиынып, оған "Диуан Лұғат ат-Түрік" - түркі тілдерісөздігінің жинағы" деп ат қойдым", - деп жазады. "ДиуанЛұғат ат-Түрік" кітабының бізге жалғыз қолжазбасыжеткен. Ол Түркияның Стамбұлдың Ұлттықкітапханасында сақтаулы тұр. Стамбұлдың Ұлттықкітапханасында сақтаулы тұрған, жәдігердің осы күнгекеліп жеткен жалғыз ғана нұсқасының табылу тарихыныңөзі бір аңыз. Атақты Мысырлық тарихшы БәдреддинМахмұд ибн Ахмет ибн Мұса өзінің "Замана ақыл-ойыныңақық-інжулері" атты еңбегінде түркілердің тілі, тұрмыс-тіршілігі, рулық таңбалық белгілері, тілі мен тұрмысытуралы тұжырымды, мағлұматтарды МахмұтҚашқаридың кітабынан оқығанын жазған. Оны 1914жылы түрік ғалымы Әли Әмір мұқтаждықпен саудалаптұрған адамнан кітап жаймасынан сатып алады. Соданкейін Рифат білге баспаға әзірлейді, жариялатады. [1]

"Диуанның" ең алғашқы аудармасы Муалим Рыфаттыңқолымен 22 дәптерде түрік тілінде жасалған болатын.Алайда I дүниежүзілік соғыс, артынша елде орын алған

МАХМҰТ ҚАШҚАРИДЫҢ ТАРИХИ-ҒЫЛЫМИ МҰРАСЫсаяси тұрақсыздықтар мен азамат соғысы салдарынанаударма жарияланбай қалады. Бұдан бөлек АбдуллаһАтыф Түзүнер және Абдуллаһ Сабри Картер де түріктіліне аударып шыққан-ды. Алайда бұлардың ешбіріжарияланбайды. Барлығы да қолжазба күйінде әлі күнгеТүркияның кітапханаларында сақтаулы. Ататүріктіңбасшылығымен 1932 жылдың 26 қыркүйегіндеДолмабахче сарайында ұйымдастырылған I Түрік тіліқұрылтайында еңбекті аудару ісі қайтадан МуалимРыфатқа жүктеледі. Екінші рет қайта аударып шыққанРыфат, баспадан шығару үшін Түрік тілі қоғамының басхатшысы Нежми Дилмен және Бесим АталайменДолмабахче сарайында кездеседі. Алайда келіссөз сәтсізаяқталып, тағы да жарияланбай қалады. 1937 жылдыңаяғында Нежми Дилменнің қолқалауымен аударма ісінБесим Аталай өз мойнына алады және 1940-41 жылдарыең алғаш түрік тіліндегі аудармасы жарық көреді. Бұлаударма ұзақ жылдар бойы көптеген еңбектердің жарықкөруіне арқау болып қана қоймай басқа тілдердегіаудармаларына да негіз болады. Өзбекстан ғылымакадемиясы баспасынан 1960-63 жылдары "Түркисөзләр Дивани" деген атпен 3 томдығы жарық көреді.Аударып баспаға дайындаған Салих Муталлибов.Ескерткіштің индекс сөздіг ін әзірлеген ГаниАбдуррахманов пен Салих Муталлибов 1967 жылы 4-шітом ретінде жариялайды. 1955 жылы ағайындыМұхаммед Пейзи мен Әхмет Зияи, 1963-66 жылдарыСайрани еңбекті қазіргі ұйғыр тіліне аударып шықса да,Шығыс Түркістандағы саяси тұрақсыздық салдарынанжарияланбайды. Ақыры 1978 жылы ұйғыр және қытайтілдеріне аударылуы жөнінде мәселе ресми күн тәртібінеқойылады. Шыңжаң ұйғыр автономиялық облысы Ғылымакадемиясы жанынан құрылған кеңес мүшелерітарапынан аударылып, 1981-84 жылдар аралығындабаспадан жарық көреді. 2002 жылы осы еңбектіңнегізінде қытай тіліндегі аудармасы жасалады. 1982-85жылдары арасында ағылшын тіліне аударылып, Гарвардуниверситетінде "Mahmud al-Kashgari Compendium ofTurkic Dialects (Diwan Lugat at-Turk)" деген атпен жарықкөреді. Жәдігерді тұңғыш рет қазақ тілінде сөйлетіп,баспаға дайындаған Асқар Егеубаев болды. 1997 жылы1-2 томдарын, 1998 жылы 3-томын "Түрік Сөздігі" дегенатпен жариялаған болатын. Сондай-ақ 2004 жылыпрофессор Хүсейін Дүзгүн 1 томдық етіп парсы тіліне,Рамиз Ескер 2006 жылы әзірбайжан тіліне аударыпбастырды.

Көріп отырғанымыздай түрік, қазақ, ұйғыр, өзбек,әзірбайжан, қытай, ағылшын және парсы тілдерінеаударылып жарияланған "Диуан Лұғат-ит-түріктің"аудармалары мыңдаған кандидаттық және докторлық


97

¹5 (12) 2016

диссертациялар мен іргелі зерттеу еңбектеріне әлі күнгеарқау етіліп келеді.[2]

"Диуанның" абыройын асырып, Қашқаридің мерейінүстем еткен нәрсе ол - әрине, осыдан мың жыл бұрынғытүркі тайпалары тілінің сөздік қорын жинақтап,мысалдарымен қоса беруі. Осы күнге дейін Қашқарисөздіг іне жасалған статистикалық талдаулардыңнәтижесінде бірізділік байқалмайды. К. Броккельманның"M?ttelturkischer Wortshats nach Mahmut al-KashgarisD?van Lugat at-Turk" атты еңбегінде 7993 сөз орын алса,Бесим Аталайдың Индекс сөздігіндегі сөздердің саны8783. Абдуррахменов пен Муталлибовтың индексінде9222 сөз берілсе, Вефа Налбанттың түзген сөздігінде8624 сөз реестерге алынған. Статистикадағы бұл әртүрліліктің себебі кей зерттеушілердің "Диуандағы"реестер сөздермен қоса мысалдар да берілген кейсөздерді де жеке сөз ретінде алғандығымен түсіндіругеболады. [3 ]

"Диуанның" негізг і ерекшеліктерінің бірі ретіндееңбектің 23-24 беттерінде орын алған әлемнің картасынатап өтуге болады. Бұл бір түркі азаматының қолыменсызылған әлемнің тұңғыш картасы. Әлбетте осыдан 1000жыл бұрынғы шарттардағы жағрапия ғылымыныңмүмкіндігі тұрғысынан баға берер болсақ, өте жоғарыдеңгейде әзірленген. Картаның бір түріктің қолынаншыққандығының айғағы ретінде мына нәрселерді айтуғаболады: Ең әуелі түрік қағандарының мекені болғанБаласағұн шаһарын жердің кіндігі етіп алып, қалғаншарлар мен елді мекендерді осы қаланың ыңғайынақарай орналастырылған және бағыттар Орхонжазбаларындағыдай ежелгі түркі дәстүрі бойыншаанықталған. Түркілер мекендеген аймақтардағышаһарлар мен елді мекендер, таулар мен өзендер,көлдер мен теңіздер бүге-шүгесіне дейін анықкөрсетіледі. Сондай-ақ түркілер мекендеген аймақтардыбелгілеуде өте аз қатеге жол берілуі картаның бір түркініңқолынан шыққандығының дәлелі деуге болады. [ 4]

"Диуани лұғат ат-түріктің" әдеби және тарихи маңызызор. Мұнда 200-ден астам өлең, 300-ге тарта мақал-мәтелдер, жүздеген қанатты сөздер мен көркемтеңеулер, т.б. бар. Бұл "Сөздікте" мысал ретіндекелтірілген көптеген мақтау, жоқтау түріндегі өлеңүлгілерінің қадым замандарда, алғашқы қауымда,сақтар, ғұндар дәуірінде өмірге келгенін аңғару қиынемес. Мұндай көне жырларда алғашқы қауымдағыадамдардың тұрмыс-тіршілігі, наным-сенімі, әдет-ғұрпы,салт-санасы бейнеленген. Алғашқы қауым адамдарыКүнді, Айды, Бұлтты, Жұлдызды адам сияқты "тірі жан"етіп, бірде "ашуланатын", бірде "көңілденетін" құбылысретінде суреттейді. "Сөздікте" табиғат көріністерінеқатысты жыр жолдары көп. Мұнда "бұлттар ойнайбастағанын", "сай салаға су толғанын", "түрлі түстібәйшешек өсіп шыққанын", "арқар-киік асыр салғанын"бейнелейтін өлеңдер жиі ұшырайды. "Сөздікте" - "Қыс"пен "Жаздың" айтысына құрылған өлеңдер де бар. "Қыс"пен "Жаз" адамдар бейнесіне түсіп, өзара айтысабастайды. Әрқайсысы өзінің артықшылығын мақтанетеді. Ақыры адамдарға берер ырзығы да, қуаныш-шаттығы да мол жаз жеңіп шығады. Жаз маусымыныңбұл "жеңісі" - адамдардың жеңісіне айналады. Мұныңөзі түркі халықтары арасында айтыс өнерінің қадымзаманда-ақ кең тарағанын аңғартса керек. "Түркі

тілдерінің сөздігінде" ерлікті, батырлықты мадақтайтынөлең-жырлар көп. Әрбір қадамы қатерге толы ежелгідәуір адамы үрейлі аңдармен арпалыста немесе түрлітайпалар арасындағы соғыста ерекше ерлігімен, қыруаркүш-қуатымен, әскери айла-тәсілімен жұрт көзіне түсудіөзіне биік мәртебе санаған. "Сөздікте" ерлік тақырыбынжырлаған көлемді дастандардан келтірілген үзінділержиі ұшырайды. Солардың бірі - "Мыңлақ елін алғанбыз"деген жыр үзіндісі. Бұл жырдан үлкен шайқастан кейінгіжеңіс салтанатының құдіретті дабылы естіліп тұрғандайсезіледі. "Диуани лұғат ат-түрікте" мақтау, жоқтаутүріндегі өлең үлгілері де жиі ұшырайды. Мыс., "АлыпЕр Тоңғаны жоқтау" деп аталатын жыр Махмұт Қашқарисөздігі арқылы бүгінгі күнге ешбір өзгеріссіз жеткен. Бұлжоқтау Тұран елінің әміршісі, даңқты қолбасшысы АлыпЕр Тоңғаның (қ. Афрасиаб) қазасына байланыстыайтылған. Алып Ер Тоңға қайтыс болғанда бүкіл елқайғырғанын, ең қатыгез батырлардың өзі еңірепжылағанын, адамдардың нұрлы жүздері сарғайыпкеткенін, батырлар өз жағаларын жыртып, айғай сапжылағанын ақын эмоциялық тұрғыда әсерлеп жеткізген.Мұнда "тау қойнауы жыртылар", "атса оны көздеп", "атынболдыртты", "қайғы тоздыртты", "жүз сарғайды","запыран жаққандай" деген сияқты тұрақты сөз тіркестеріжиі ұшырайды. Жоқтау айту дәстүрі түркі халықтарыарасында күні бүгінге дейін сақталған. "Диуани лұғат ат-түрікте" аңшылық, еңбек тақырыбына арналған өлең-жырлар көп. Мұндай өлеңдерде тайпа мүшелерінің бірігіпаң аулауға шыққаны, егін салғаны, мал баққаныжырланады. "Диуани лұғат ат-түрікте", "ежелгітүркілердің наным-сенімінен туған тұрмыс-салтжырлары, әсіресе, төрт түлік мал туралы өлеңдер, бата,тілек, бесік жыры, жар-жар, сыңсу, естірту, т.б. жиіұшырайды. Сондай-ақ, "Сөздікте" қадым замандардахалық арасына кең тараған мақал-мәтелдер, қанаттысөздер, афоризмдер көп. Солардың бірқатары қазіргіқазақ тілінде айтарлықтай өзгеріске ұшырамай, солкүйінде айтылып жүр. [5]

Қорытындылай келе түркі тілінің тарихи дәуірлерініңқай-қайсысын болмасын зерттеу нысанына алып, белгілібір дәуірдің тілі жайында пікір айтқысы келген кез келгензерттеушінің Қашқариға соқпай айналып өтуі мүмкінемес. Әрбір пікірін "Диуан Лұғат" арқылы дәйектепқуаттауға тырысады. Сондықтан да тіл тарихынақатысты жасалған әрбір зерттеуде міндетті түрдеҚашқаридың есімін кездестіреміз. Себебі Қашқаритүркітану ғылымының негізін қалаушы, түркі әлемінің еңалғашқы филологы. Араб тілінің мысы басып, дәуреніжүріп тұрған шақта түркі тілі, мәдениеті, тыныс-тіршілігі,рухани құндылықтары жөнінде сол араб тілінде еңбекжазып қана қоймай, араб мәдениетінің ошағы Бағдатқаласына барып, халифқа тарту етуі Қашқаридіңтүркілікті насихаттаушы ұлы миссионер екендігінкөрсетеді. Ол түрік тілін тек арабтарға ғана емес, бүкілөзге ұлт өкілдеріне үйретуді, танытуды, тіпті сүйгізудікөксейді. Түрік тілінің араб тілінен бірде-бір кемтүспейтінін, түркілердің де жер бетіндегі халықтардыңең бір тектісі, тәңір сүйер жақсы қасиеттерге толы ұлыхалық екендігін дәлелдеуге тырысады. Қашқари - бүкілтүркі тілдес халықтардың ортақ атасы, ал "Диуан" - түркітілі мен әдебиеті, мәдениеті мен руханиятыныңсарқылмас қайнар көзі.



1. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. Алматы, 1993.2. А. Егеубай. Түрік сөздігі. - Алматы, 1998.3. Н. Келімбетов. Диуани лұғат ат-түрк. Алматы, 2001.4. Шәкәрім журналы. 3(03) 20065. "Қазақстан" ұлттық энциклопедиясы, Алматы, "Қазақ энциклопедиясы", 1998 ж. 3-т

98

¹5 (12) 2016

Берілген әдістемелік жұмыс орта мектептің 7 сыныпоқушыларына орыс тілі пәнінен жүргізілетін сабақтың үлгісіретінде берілген. Cабақ жоспары орта мектеп ұстаздары менпедагогикалық оқу орындары студенттерінің назарынаұсынылған.

Данная работа представляет собой разработку урока порусскому языку для 7 класса средней школы. Урок будетинтересен не только практикующим учителям, но и студентампедагогических вузов.

This work represents itself the lesson plan of the Russian languagefor 7th grade pupils of secondary school. The lesson will be interestednot only for practicing teaches, but for students of pedagogical univer-sities as well.

учитель русского языка и литературы

ОРАЛОВА АЙГУЛЬДАУЛЕТКАНОВНА

Урок - соревнование. Для учащихся 7 классов.Цели:1. Активизация познавательной деятельности учащихся, проверить знания учащихся по русскому языку.2. Развивать интеллектуальные способности, творческое мышление, умение работать в команде.3. Воспитывать чувства коллективизма и взаимовыручки, интерес к русскому языку.Оборудование: атрибуты к игре, карточки, задания на интерактивной доске.

Эпиграф:Казахстан - наша родина. Каждый кустик родной земли, с её природой и погодой - это Богом данная

судьба. У Родины не бывает плохих или хороших мест. Родину любят такой, какая она есть. Какойоставили наши предки.

Н.А Назарбаев.

Ход урокаI. Организационный момент: Психологический настрой на урок.II. Учитель: Добрый день, дорогие друзьяМы начинаем нашу игру. И сегодня нам предстоит выявить лучшую команду знатоков русского языка. Эрудиция,

широкий кругозор, хорошая память - этих качеств сегодняшним игрокам не занимать. А сейчас поднимем настроение,возьмите по стакану сока и выпейте, по цвету стакана садитесь за 1 стол, другого цвета за второй стол. И так,начнём. Каждая группа выбирает своего лидера.

III. Работа с эпиграфом.Как вы понимаете слова, вынесенные на доску в качестве эпиграфа нашего урока?Согласны ли вы с мнением Президента нашей страны?А вашем понимании что есть Родина? (Ответы учащихся)Ребята, не случайно эпиграфом урока взяты слова нашего президента Н. Назарбаева. Почему?1 декабря отмечаем "День первого Президента РК"IV. Викторина "Мой Казахстан"I команде1. Что символизирует сине - голубой цвет?2. Что символизирует парящий орёл?3. Что является центральным элементом?

Что он символизирует?V. Пословицы и поговорки (Закончите)I команде II командеА) 1. Сытый голодного … 1. Слезами горю …2. Шила в мешке … 2. После драки …3. Семь пятниц … 3. Съесть пуд …4. Толочь воду … 4. Ищи ветра …5. Кончил дело … 5. Любишь кататься …Надо закончить данные пословицы, а затем перевести конечное слово на казахский и английские языки. Наше

будущее в полиязычии.I команде1. У семи нянек дитя без …2. Когда придет беда, не пойдет на ум …3. Февраль богат снегом, апрель …II команде1. Не печь кормит, а2. Легче руками работать, чем ...3. … одного не ждут

ЗВЕЗДНЫЙ ЧАС "ЭРУДИТЫ"


II команде1. Что изображено на флаге?2. Что означает золотая звезда?3. Почему на гербе изображён крылатый тулпар? Что он обозначает?

99

¹5 (12) 2016

Творческий конкурс "Буриме"Командам предлагается одинаковый набор рифмованных слов, а они за одну минуту сочиняют свои стихи._______________ работа_______________ в почёте_______________ зовёт_______________ вперёдОтвечает, кто первый готов.VI. РазминкаЛидеры команд за 7 минут должны написатьVII. Аналитическое мастерство.Вы должны написать письмо Н.А. Назарбаеву, Президенту нашей Республики, и доказать в письме:1 команда: Вы "За" полёт в космос.2 команда: Вы "Против" полётов в космос.Регламент: 3 минутыVIII. Составление кластеров (каждая команда)

ОСЕНЬ

IX. Анаграмма (на доске)Из приведённых слов, путём перестановки букв нужно составить название животного или птицы.

1 команда:Лира + Гол =Фа + Жир =Липа + Нота =II команда:Перо + Лад =До + Кролик =Урок + Тапка =

X. Конкурс "Я +Ты + Мы" (Кто быстрее)А теперь проверим, насколько вы быстры и ловки.1. Построиться в алфавитном порядке фамилии игроков.2. Построиться по цвету обуви (от светлой к темной)3. Построиться по принципу (низкий - высокий)XI. Игра - "Интервью"1. Какую роль в вашей жизни играет школа?2. Школьная дружба, насколько она крепка, помогает ли она с\человеку в жизни?3. Самый интересный эпизод из школьной жизни.4. Нравится ли вам работать в группе? Почему?XII. Домашнее задание: Дома напишите свои впечатления, которые вы получили от нашего урока - соревнования.XIII. Рефлексия: Какое задание понравилось больше всего?Какие трудности испытывали?Каким было ваше настроение?Что я сегодня делал и чего достиг?Какие знания, опыт я сегодня получил?Каждый отвечает на вопросы письменно.XIV. Оценивание: Лидер I команды оценивает II команду и наоборот.(II команда I команду)Лидер каждой команды оценивает работу членов своей команды.

100

¹5 (12) 2016

Мақала балалар саз мектебінде баян сабақтарын жүргізумәселелеріне арналған. Мақала музыкалық мектепұстаздарының, әдіскерлер мен педагогикалық мамандықстуденттерінің назарына ұсынылады.

Статья посвящена вопросам преподавания игры на баяне вдетской музыкальной школе. Статья будет интереснапреподавателям музыкальных школ, методистам и студентампедагогических специальностей.

The article is devoted to the teaching of playing the accordion inthe children's music school. The article will be interesting for musicschools' teachers, Methodists and students of pedagogical special-ties.преподаватель баяна и аккордеона

Детской музыкальной школы при КГУ"Средняя общеобразовательная школа-

комплекс №3"

ПОПОВ СЕРГЕЙ ЮРЬЕВИЧ

Цель: Грамотное исполнение и работа над штрихами.Задачи:1. Добиться правильного звукоизвлечения штрихов:

легато, нон легато и стаккато.2. Грамотность аппликатуры при игре.3. Посредством штрихов, достичь правильного

художественного образа в музыкальных произведениях.ПЛАН УРОКА.1. Гаммы соль мажор и ля минор 2 видов, в качестве

разыгрывания и работы над штрихами.2. "Карусель" обработка Ю. Шахнова.3. "Ялгыз бию" татарский народный танец.4. Домашнее задание.ХОД УРОКА:I. Урок я начал с вопроса к ученице "Что такое

гамма?". Она объяснила, что гаммы - это упражнениена различные виды техники. Ученица дала объяснениео понятии штрихов. Штрих - это способ извлечения звука.Ученица по моей просьбе рассказала о видах штрихов,которые она знает и попросил исполнить гаммыштрихами: легато, нон легато и стаккато. Гаммы ученицаиграла в две октавы с грамотной аппликатурой. По моейпросьбе ученица исполнила гаммы, в правой рукештрихом легато, а в левой руке штрихом стаккато.Работали мы с ней над звуковой ровностью,активностью пальцев и динамической яркостью идостижения кульминации. При исполнении легато -клавиши нажимаются и отпускаются максимальноплавно. Свободная и мягкая кисть вместе с предплечьемдолжна как бы дышать, пластично следуя за изгибамимелодической линии и помогая тем самым работепальцев. Отрабатывали активность пальцев,подвижность и свободу исполнения самых слабых - 4 и5 пальцев. Играли с динамическими оттенкамикрещендо и диминуэндо, равномерно распределяя силузвука.

Я объяснил ученице, что залогом исполнения гаммявляется постоянное внимание к качеству звука,плавности движения, мелодической линии, четкостиартикуляции пальцев. Перейдя к штрихам, я пояснилученице, что при штрихе легато пальцы высокоподнимать нет никакой необходимости, не следует сизлишней силой давить на клавишу, достаточно тойсилы, которая преодолевает сопротивление пружинкии удерживает клавишу в положении упора. При этомважно равномерно распределять силу пальцев,особенно при атаке и окончании звука, а также следитьза плавным ведением меха.

При штрихе нон легато, мех не толкать, вести ровно.

РАБОТА НАД ШТРИХАМИЗвучащая часть тона может быть различной попродолжительности, но не менее половины указаннойдлительности, то есть звучащее время должно быть,как минимум, равно не звучащему. Этот штрихприобретает ровность именно в том случае, когдазвучащая часть тона будет равна искусственной паузе(не звучащей части), возникающей между звукамимелодической линии.

Исполнение стаккато - это острое, отрывистоезвучание. Извлекается, как правило, замахом пальцаили кисти при ровном ведении меха. В зависимости отмузыкального содержания этот штрих может быть болееили менее острым, но в любом случае реальнаядлительность звучания не должна превышать половины,указанной в тексте. Пальцы должны быть лёгкие исобранные.

II. " Карусель" обработка Ю. ШахноваМетоды работы:а) выявление мелодической линии и аккомпанемента,

работа над звукоизвлечением в партии аккомпанемента:филировка звука, выявление сильных и слабых долей.

б) использование штриха легато и нон легато -характер звукоизвлечения. Показ ученицей исполненияэтих штрихов.

в) меховедение - обеспечение необходимого контакталевой руки исполнителя с левым полукорпусом баянана всем протяжении звучания фразы, достижениянаибольшей мышечной свободы левой руки,чередование момента напряжения руки с моментомрасслабления.

г) фразировка - смысловое значение. Разобралисущности фразы. Выявление вершинок фраз:динамическое стремление к вершине на < (crechendo) иуход к окончанию фразы на > (diminuendo). Напостановленный мною вопрос: "Что такое < и > ученицадала пояснение crechendo - это постепенное усилениесилы звука, a diminuendo - это постепенное ослаблениесилы звука.

д) работа над технически сложными местами.Отрабатывали акценты и аппликатуру, мягкий переносправой руки при этом сохраняя легато, стараясь ровновести мелодическую линию.

е) работа над звуковым соотношением рук. Правая сосновной темой - ярче, левая - аккомпанемент(сопровождение тише).

III. "Ялгыз бию" татарский народный танец. Методы работы:а) вопрос к ученице - какая из партий в этом

произведении является "солирующей", какая


101

¹5 (12) 2016

"аккомпанирующей". Ученица ответила, что партияправой руки "солирующая", так как в ней четко и яркопрослушивается мелодия. А партия левой руки"аккомпанирующая". Почему? Я объясняю, что аккордыв левой руке дают полнозвучную гармонию, окраску, онитолько дополняют звучание "солирующей" партии -правой руки.

б) работали над правильной сменой меха, чтобы небыло разрыва фраз и предложений.

в) грамотность аппликатуры, подбор аппликатуры спомощью которой правильно можно исполнить штрихлегато в правой руке и выразить стилистическиеособенности народной музыки.

г) использование разных штрихов в партии правой руки- легато, нон легато и стаккато, левой руки - стаккато.Отрабатывали легато - которое исполняется оченьплавно, один звук как бы вливается в другой, работаяпри этом над стилистическими особенностями татарской

народной музыки. Свободная и мягкая кисть вместе спредплечьем должна как бы дышать, пластично следуяза изгибами мелодической линии и помогая тем самымработе пальцев.

д) работа над фразировкой. Разобрали с ученицейсущность фразы. Выявление вершинок фраз:динамическое стремление на < (crechendo) в началефразы и уход к окончанию фразы на > (diminuendo).

е) работа над звуковым соотношением рук. Правая смелодической линией - ярче, левая - аккомпанемент(сопровождение тише).

IV. Домашнее задание.1. Отработать грамотную аппликатуру, фразировку,

точное звукоизвлечение штрихов.2. Достижение кульминаций в гаммах и пьесах.3. Работать над выразительностью и художественным

образом.


1. Акимов Ю. Школа игры на баяне / А. Новиков. - М.: Советский композитор, 1981.2. Басурманов А. Самоучитель игры на баяне / Д. Самойлов. - М.: Советский композитор, 1988.3. Крылусова А. Хрестоматия баяниста / А. Крылусова. - М.: Музыка, 1985.4. Смакова З., Конысбаев М. Антология казахстанской баянной литературы / А.М. Гайсин, О.Л. Абдуллаев. -Алматы: Ценные бумаги, 2013.5. Туякбаев Д., Гайсин А. Прогрессивная школа игры на баяне / Т. Конратбаев. - Алма-Ата: Өнер, 1988.


102

¹5 (12) 2016

Табиғат және қоғамның өзара әсері және оның экологиялық проблемасы география пәні оқулықтарында үздіксізжалғасын тауып отырған тақырып.

9-11 сыныптарда оқушылардың экология туралы алған білімдерін жүйелі түрде жаңғырту, экологиялықпроблемалар және оларды қарастыру арқылы экологиялық мәдениетті қалыптастыру мақсаты қойылады. Еліміздегі,дүниежүзілік ғаламдық проблема -экологиялық жағдайдың ушығуы-бұл үрдіс, оны оқушыларға шынайы, тура айтукерек. Осылайша оқушылардың ойында позитивті идеялар қалыптасады.

География сабақтарында экологиялық білім мен тәрбие беру жұмыстарын проблемалық сабақтар технологиясынмеңгеру арқылы жүргізуге болады.

"Проблема"-грек тілінен аударғанда "problema" - тапсырма деген ұғымды білдіреді. С.И.Ожеговтың пайымдауынша"тапсырмалар" ізденіс-зерттеулер жүргізу арқылы шешімін табатын күрделі теориялық сұрақтар мен практикалықтапсырмалардан тұрады. Проблеманы түсіну-дамудың, алдыға қарай қозғалудың негізгі көрсеткіші. Осытехнологияның әдіс-тәсілдерін қолдану арқылы дайын білімді ұсынбай жеке тұлғаның бойындағы түрлі қасиеттердіңқалыптасуына, дамуына ықпал етуге болады.

Экологиялық проблемаларды қарастыратын тақырыптар барлық сыныптарда баршылық. Сондықтан проблемалықсұрақтар мен тапсырмаларды орындауды сабақта, элективті, таңдау курстарында да қолдануға болады. Мұндайсабақтарды өткізгенде проблемалық болжау, проблемалық ситуация, проблемалық сұрақтар мен тапсырмалар,өздік жұмыстар негізге алынады.

Психологтардың айтуынша адамның танымдық ізденісі төмендегідей іс-әрекеттен тұрады: проблеманың мәнінашу, проблеманы анықтау, проблеманың себебін іздеу, проблеманы шешу жолын іздеу, болжау. Проблемалықсабақтағы түрлі әдіс-тәсілдерді "Шығыс Қазақстан облысының экологиялық проблемасы" атты тақырып арқылыкөрсетуге болады. оқушылар жауапты жеке және топта отырып талқылап, жалпы қорытындысын шығарады. ШҚО-ның экологиялық проблемасының шиеленіскен жағдайы ғалымдарды алаңдатпай отырған жоқ. Ауыр металдармен радиоактивті элементтер ең алдымен уландырғыш, адам ағзасын үлкен өзгеріске ұшырататын заттар.Ғалымдардың зерттеуінің нәтижесінде аймақтың тұрғындары тыныс, жүйке, ас қорыту, эндокриндік, бүйрек, рак,анемия, иммундық жүйе ауруларымен жиі ауырады. Сондықтан топырақта, өсімдіктерде, ауадағы, судағы ауырметалдар мөлшерін анықтау бүгінгі күннің талабы болып отыр.

Проблемалық сұрақтың жалғасы проблемалық ситуация әдісінде көрініс табады. Проблемалық ситуация көптегеноқушыларға белгісіз, әлі толығымен түсінік таппаған фактілерден тұрады. Оларға эмоционалды түрде әсер еткенмен,жанашырлық, жауапкершілік сезімдерін оятқанымен, оны түсінуге білімдерінің аздығын көрсететін жағдай туғызады.

СЕМБАЕВААЙГУЛЬ

БЕЙСЕМБЕКОВНА

Мақалада география сабақтарында оқушыларды проблемалық оқыту мәселелеріне арналған. Авторларпроблемалық оқыту технологиясын оқушылардың өз бетімен орындайтын танымдық әрекетін дамытудың еңтиімді әдістемелерінің бірі ретінде баяндайды.

Статья посвящена вопросам проблемного обучения на уроках географии в средней школе. Авторы статьиописывают технологию проблемного обучения как наиболее эффективную методику стимулированиясамостоятельной познавательной деятельности учащихся.

An article is devoted to questions of problem-based learning on geografy lessons in secondary school. Authors of thearticle describe a technology of problem-based learning as the most effective methodology for stimulating an independentcognitive activity of students.

география пәні мұғалімдері

ПРОБЛЕМАЛЫҚ САБАҚТАР ТЕХНОЛОГИЯСЫН МЕҢГЕРТУАРҚЫЛЫ ГЕОГРАФИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ


КЕНЖЕБАЕВАЖАННА

ОНГАРБЕКОВНА

АСЫЛҒОЖИНААЙДАНА

МАНАРБЕКОВНА

103

¹5 (12) 2016

Осылайша теориялық, практикалық ақпаратты іздеуге мәжбүрлейді. Бұл әрекет проблеманың себебін анықтауғаапаратын жол. Мысалы: Шығыс Қазақстан аймағындағы түрлі зерттеулердің нәтижесін көрсететін факторларғатоқталсақ:

- Семей полигонында жер үстінде және жер астында 500-ден аса ядролық жарылыстар сынақтан өткен. Бұлжарылыстар күші Хиросимаға тасталған бомбаның жарылысынан 80 есе артық жерасты радиоактивті элементтеріқазір жер асты суларымен жер бетіне шығып жатыр.

- Өскемен-Зырян-Риддер қалаларында металлургия комбинаттары болғандықтан экологиясы шиеленіскенүшбұрышты құрайды. ШҚО-ның Өскемен, Зырян, Риддер қалалары, Глубокий кентіндегі топырақтың құрамындақорғасын, кадмий, мыс қалыпты мөлшерден ондаған есе көп.

- Ертіс өзенінің бойында орналасқан ірі кәсіпорындардан суға жылына 70 т. ауыр металдар құйылады.Осы берілген мәліметтермен қатар интерактивті тақтада Семейдегі радиацияның кері әсері, Ертіс бойындағы

қарағайлы орманның апаты, Өскемен қаласының экологиялық проблемасын айқындайтын бейнефильмдер,статистикалық мәліметтер көрсету арқылы оқушылар проблеманы анықтап, себеп-салдарын ашады. Оқушылардыңөздік жұмыстары, не мұғалімнің ақпараты осылайша жинақталып, негізгі проблемалық сұрақтарға жауап беріледі.

- Өндіріс орындарының қоршаған ортаға әсері қандай?- Қышқыл жаңбырдың пайда болу себептерін түсіндіріңдер.- Семей маңындағы қарағайлы орманның жануынан туындайтын проблеманы жергілікті халық қалай сезінеді?"Қоршаған ортаға өнеркәсіптің әсері" сызба-нұсқа түрінде көрсетуге тапсырма беру арқылы әр оқушының сабаққа

белсенді қатысуын қамтамасыз етуге болады. Сондай-ақ бұл жұмысты орындау арқылы оқушылар проблемалықситуация тапсырмасына қорытынды шығарады.

Проблеманың мәні, себеп-салдары анықталғаннан кейін проблеманы шешу жолдарын қарастыру осытехнологияның негізгі кезеңі. Оқушыларға бұрыннан белгісіз фактіні ұсыну арқылы танымдық-ізденіс жұмысынұйымдастыруға болады. Химия пәнінен өткен тақырыптардан алған білімдерін еске түсіріп, пікір алмасу арқылыжауап беруге дағдыланады. Мысалы: Облыстық "Дидар" газетінде ШҚО-да орналасқан түсті металлургияныңалпауыт компанияларының арынын күкіртті газы ұстап отырғаны сөз болды. Аймақтағы экологиялық проблеманышешуге бұл жағдайдың қатысын анықтаңдар.(Күкірт гипстің, түсті металдар құрамында кездесетін улы газ. Оныңауаға таралуы адам өміріне, табиғатқа ауыр зардаптар әкеледі. Нарықта күкірт қышқылына сұраныс азайғандықтанкүкіртті газды түсті металдармен шығару тиімсіз болып отыр. Ал ол өз кезегінде түсті метал өндірісіне кері әсер етіпотыр).

Оқушылар "Шаруашылық салалары және қоршаған орта" тақырыбында таныстырылымдар, слайд, жобажұмыстарын қорғау арқылы экологиялық проблемаларды шешуге қатысты ойларын тұжырымдай алады.

Проблемалық сабақтың ой түйіндеу кезеңін экологиялық жағдайды болжау әдісімен аяқтауға болады. Мұндапікір талас тудыратын проблемалық сұрақ қойған орынды. Мысалы: "Сіз қалай ойлайсыз, адамзат ғаламдықэкологиялық апатты тоқтата ала ма, әлде өз қолдарымен жасаған алып бүлінушіліктің құрбандары болып қалама? "

Проблемалық сабақтың экологиялық білім берудегі ролін "Табиғат байлықтарын пайдалану және қоршаған ортанықорғаудың аймақтық проблемалары" тақырыптарын өткен кезде де айқындауға болады. Проблемалық сабақтыөткізу технологиясы оқушылар бойында тұлғалық құзіреттіліктерін және экологиялық мәдениетін қалыптастыруғаоңтайлы жағдай жасайды.



1. Геоэкология: учеб. Пособие / И.Ю.Гртгорьева-М.:НИЦ ИНФРА - М, 2013, - 270 с.2. Попова Т.А. Экология в школе. Мониторинг природной среды. Методическое пособие. - М. :Творческий центр,2005 - 105 с.3. Бейсенова Ә.., Карпеков К. Физическая география Казахстана - Алматы: Атамұра, 2012. - с.272

104

¹5 (12) 2016

Мақала оқушыларды оқыту үрдісінде заманауиоқыту технологияларын қолдану тақырыбынаарналған. Авторлар орта мектеп оқушыларына жаңабілім мен практикалық қабілеттерді игертудеинновациялық оқыту технологияларын, оның ішіндесын тұрғысынан ойлау технологиясын қолданудыңартықшылықтары туралы ойларымен бөліседі.

Статья освещает тему применения современныхтехнологий, в том числе технологии критическогомышления в обучении школьников. Авторыутверждают, что применение инновационныхтехнологий обучения положительно влияет наформирование навыков и новых знаний у учениковсредних школ.

Annotation: The paper deals with benefits of modern tech-nology and using technology of critical thinking. The authorsays this contributes to better for secondary school stu-dents. Conclusion is drawn about an appearance with neweducational features for school students after inoculationof critical thinking.


СЕРИКБОЛОВАБАКТЫГУЛЬ

СУЛЕЙМЕНОВНА

Жаңа оқыту технологияларының мәні -шығармашылық қабілет, дербестік, ізденімпаздықтыңдамуы үшін жағдай жасау. Оқу әрекетініңшығармашылық әрекеттен айырмашылығы: ол баланыңөзін-өзі қалыптасуына өз идеясын жүзеге асыруғабағытталған жаңа әдіс-тәсілдерді іздейді. Проблеманыжаңаша шешуге талпыныс жасайды. Оқу әрекетібаланың жалпы қабілетін дамытса, шығармашылықәрекет нақты жағдайды шешу барысында нәтижегежеткізетін қабілеттерін дамытады. Баланың білімінтереңдетуде шығармашылығын, еңбекке қызығушылығымен ой-өрісін кеңейтіп, талғам деңгейін жоғарылатубарысында жаңа оқыту технологияларының алатынорны ерекше. Жаңа технологиялар баланы тек үйренушіғана емес өзіндік ой-пікірі бар, жан-жақты дамыған даратұлға ретінде тәрбиелеуді мақсат етеді.

"Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлаудыдамыту" жобасы бойынша сабақ үш кезеңге бөлінеді.

І. Қызығушылықты оятуБұл кезеңде оқушыларды сабаққа психологиялық

тұрғыдан дайындай отырып,қызығушылықтарын оятустратегияларының бірін қолданып, қызықты сұрақтарқою арқылы оқушыларды жаңа сабаққа тарту.

Бұл жерде дәстүрлі әдістердегі "Кім кезекші?", "Сабақтакім жоқ, неге жоқ?", "Бүгін қай күн?" деген сұрақтардыалмастырып, керісінше сабаққа жағымды ахуалтуғызады.

Бұл қызығушылықты ояту кезеңі - "жаңа білімге көпірсалу". Бұл сәт "Бүгінгі біздің өтетін тақырыбымыз" депдайын дүниені айтып беруден алыстатады. Орнына,білетін білімді еске түсіре отырып, жаңа білімге көпірсалу болып табылады.

ІІ. Мағнаны ажырату. Белсенді түрде оқу.Бұл кезеңді іске асыру үшін бірнеше тәсілдер бар.

Олар: болжау кестесі, ойлан, жұптас, ортаға сал, ББҮ,сұрақ қоя білуді үйрену, өзара оқыту, топпен болжау,топпен зерттеу, т.б. Осы әдіс-тәсілдерді қолдану кезеңдіең тамаша кезеңге, яғни оқушының өздігінен білім алу,өзін-өзі өзектілендіру, танымдық қабілеттерінің даму,шығармашылық іс-әрекетінің ояну, бір сөзбен айтқанда,өзіндік еңбек ету кезеңіне айналдырады.

ІІІ. Ой толғаныс. Оқуды қортындылауы.

ОҚУ МЕН ЖАЗУ АРҚЫЛЫ СЫН ТҰРҒЫСЫНАНОЙЛАУДЫ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ

Оқушы алған білімін пайдалана отырып шешімқабылдайды, топпен бөлініп берілген тапсырмаларыболса, өздері дәлелдейді, көрсетеді, бағалайды немесе"Эссе жазу, бес жолды өлең" тәсілдерін қолданыпқорытындылайды.

Топтық жұмыстың бала танымына тигізетін оң әсерікөп. Топтың алдына қойылған проблеманы шешумақсатында, оқушының жинақтаған біліміне азды-көптіөз тәжірибесіне сүйене отырып, жаңа әдіс-тәсілдердііздеу арқылы шығармашылық әрекет қалыптасады. Алтоппен жұмыс істеудің маңыздылығы мынада:

1. Топ жеке адамның пікірімен санасады.2. Іс-әрекетке қатысатын әр оқушы сол топтың беделін,

намысын қорғауға тырысады.3. Оқушы бойында болжау жасау, қиял, шығар-

машылық дамиды.4. Бір-бірімен ізгілікті қарым-қатынас жасайды, достық

тілек, өзгенің пікірімен санаса білу, ойларын айта білудағдылары қалыптасады.

5. Бойларындағы жасақаншақтық, жалтақтық, ұяңдықсияқты психологиялық мінез кеселдерін жоя отырып,мінез күштерін қалыптастырады.

Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлаудыдамыту дегеніміз не? - деген сұраққа американдықпрофессор Дэвид Клустер, сыни деп айтуға келмейтінқұбылыстарға тоқтала отырып, сыни тұрғыда ойлаудыанықтайтын үш пункті ұсынды:

Біріншіден, сыни тұрғыдан өзіндік жеке ойлау болыптабылады дейді (мысалы сабақ барысында әроқушының өз ойлары мен пікірлерін басқалардантәуелсіз құруы).

Екіншіден, сыни ойлауды тудыратын білімдәлелдемелері екеніне тоқталады.

Үшіншіден, сыни тұрғыдан ойлау сұрақтар қойып,шешімін табуды қажет ететін мәселені анықтауданбасталады, - дейді.

Бұл жерде адамзат баласының Абай айтқандай, үштүрлі мінезбен туатыны, яғни соның бірі көрсем, білсемдеген талпыныс құмарлығы туралы пікірімен үндеседі.

Бұл жөнінде шығыстың ғұламасы Аристотель "Ойлаутаңданудан басталады, табиғаттың ашылған құпиясыалдында шынайы таңырқау - ойдың күшті тасқынын


НУРГАЛИЕВАБАЯН

КАБИДЕШОВНА

105

¹5 (12) 2016

тудыратын қуатты түрткі" - деген.21 ғасыр мектебінің мақсаты жас жеткіншектердің

жауапкершілігі жоғары, парсатты, адамгершілікмәдениеті қалыптасқан, өмірге икемді, ұлтжанды тұлғақалыптастыру. Мұғалімдер осы мақсатты орындауғабейімделген маман болуы шарт.

Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озықтехнологияларын меңгермейінше сауатты, жан-жақтымаман болуы мүмкін емес.

Бүгінгі ең негізг і мәселе болып отырған жағдайоқушылардың ойын оқу мен жазуға сын тұрғысынаанойлауды дамыта оқыту жүйесі қолға алу.

Сын тұрғысынан ойлау дегеніміз, педагогтыңбағыттауымен оқушының өз бетінше білімдіигеруі.Нәтижесінде неғұрлым дамытылған оқушыныңжеке тұлғасы қалыптасады. Сын тұрғысынан ойлаутехнологиясының мақсаты сынауға емес, шыңдалғанойлауға үйрету.

Сабақ 3 сатыдан тұрады:1. Қызығушылықты ояту.2. Мағнаны тану.3. Ой толғаныс кезеңі.Қызығушылықты ояту. Үйрену процесі бұрынғы

білетінімен жаңа білімді ұштастырудан тұрады. Үйренушіжаңа ұғымдарды, түсініктерді өзінің бұрынғы білімін жаңаақпаратпен толықтырады, кеңейте түседі. Сондықтансабақта қарастырғалы тұрған мәселе жайлы оқушы ненібіледі, не айта алатындығын анықтаудан басталады. Осыарқылы ойды ояту ми қыртысына тітіркендіргіш арқылыжүзеге асады. Осы кезеңге қызмет ететін "Ойлану", "Жұптаталқылау", Болжау", "Әлемді шарлау" т.б. деген атаулыәдістер жинақталған. Қызығушылықты ояту кезеңініңекінші мақсаты - үйренушінің белсенділігін арттыру.Өйткені үйрену енжарлықтан көрі белсенділілікті талапететін іс-әрекет екені даусыз. Оқушы өз білетінін ескетүсіреді, қағазға жазады, көршісімен бөліседі, тобындаталқылайды яғни айту, бөлісу, ортаға салу арқылы оныңойы ашылады, тазарады. Осылайша шыңдалған ойлауғабірте-бірте қадам жасала бастайды. Оқушы бұл кезеңдежаңа білім жайлы ақпарат жинап оны байырғы білімменұштастырады.

Ойлану мен үйренуге бағытталған бұл бағдарламаныңекінші "Мағнаны тану" кезеңінде жаңа ақпаратпентанысады. тақырып бойынша жұмыс істейді,тапсырмалар орындайды. Бұл кезеңде оқушының өзбетімен жұмыс жасап белсенділік көрсетуіне жағдайжасап көмектесетін басқа стратегиялар бар. Мысалы,INSERT - оқығанын түсінуге өз ойына басшылық етуге,ойын білдіруге ұтымды құрал. Бір әңгіменің соңына тезжету, оқығанда есте сақтау, мәнін жете түсіну күрделіжұмыс. Сондықтан да оқушылар арасында оқуға жеңіл-желпі қарау салдарынан түсіне алмау, өмірменұштастыра алмау жиі кездеседі. Мағнаны түсінуде IN-SERT-ті қолдану аталған кемшіліктерді болдырмаудыңбірден-бір кепілі.

Үйренушілер білетіндерін анықтап, білмейтіндерінбелгілеп сұрауға әзірленеді. Бұл әрекет арқылы жаңанытүсіну үшін бұрынғы білім арасында көпір құрастыруға,яғни байланыс құрауға дағдыланады.

Тақырып бойынша "Ой толғаныс" бағдарламаныңүшінші кезеңі. Күнделікті оқыту процесінде оқушыныңтолғанысын ұйымдастыру өзіне, басқаға сын көзбенқарау, баға беру назардан тыс қалып жатады. Одан гөріүйге тапсырма беру, оны түсіндіру, баға қою сияқты

шараларға уақыт жіберіп аламыз. Сын тұрғысынанойлауды дамыту бағдарламасында бұл сабақтағы асақажетті мәнді, маңызды әрекет болып табылады. Дәлосы кезеңде үйренуші не үйренгенін саралап салмақтапоны қандай жағдайда қалай қолдану керектігін ойелегінен өткізеді. Белсенді түрде өз білімін үйренужолына қайта қарап, өзгерістер енгізеді, яғни нағыз білімшыңына көтеріледі, үлкен әлемге енеді. Сол білімарқылы өзінің өзгергенін сезінеді, өзіне өзгеше сенім,тәрбиелік, даналыққа бастау алады. Толғануды тиімдіетуге лайықталған: "Бес жолды өлең", "Венн көрсетуі","Еркін жазу", "Екі түрлі түсініктеме күнделігі", "Ойланустратегиясы"", т.б. осы сияқты стратегиялар әр сабақтыңерекшеліг іне, ауыр-жеңілдіг іне қарай лайықтықолданылады. Олар оқушылардың бір-бірімен ойалмастыруын, ой түйістіруін қамтамасыз етеді. Әр оқушыөз шығармашылығын көрсете алады.

Мысалы, "Екі түрлі түсініктеме күнделігін" жүргізгендемәтінді оқу барысында дәптердің оң бөлігіне мәтіндегіқатты әсер еткен тұстарды, үзінділерді жазады. Солжағына - сол еткен үзінділер жайлы пікір жазады (неніеске түсіреді, себеп-салдар қандай).

Әр оқушы мәтінмен танысып, күнделікті толтырыпбіткен соң жұпта, топта талқылау ұйымдастырылады.Жұмыс аяқталған кезде, қорытуға құрылған сұрақтартөмендегідей болуы мүмкін:

1. Сіздің ойыңызда не сақталып қалды?2. Автор оқырманды қалай қызықтырды?3. Кейіпкерлердің іс-әрекетін сіз қалай бағалайсыз?

т.б. түрінде.Бұл әдіс те алдыңғы сияқты оқушыларды ұжым болып

жұмыс жасауға үйретеді. Ақпараттарды өз бетіншемеңгеруге жағдай жасайды. Сөз астарын, құдіретінтүсінуге машықтандырады.

Сондай-ақ әдістің тиімділігі сабақтан тысқары қалатыноқушы болмайды, оқыған мәтінді түсіну, оны түсінікті етіпайтып беру, оған қатысты ойын, пікірін білдіру арқылысауатты оқырман қалыптастыру мүмкіндігі туады.

Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасындағымұғалімнің рөлі қандай дейтін болсақ, ол үйренупроцесінде оқушыларға серік болып,бірге жұмыс жасап,оларға сеніммен қарап өз ойын, ақылын айтып отырады.Бүкіл қайнаған істің ортасында білім алу, үйрену ісінұйымдастырушы деуге болады.

Сын тұрғысынан ойлауды үйрету үшін мынатөмендегі шаралар орындалуы шарт:

1. Сын тұрғысынан ойлауды тудыру үшін уақыт керек.2. Оқушыларға ойланып, толғануға, ойын ашып айтуға

рұқсат беру.3. әртүрлі идеялар мен пікірлерді қабылдау.4. Үйрену барысындағы оқушылардың іс-әрекетін

қолдау.5. Кейбір оқушыларда кездескен қолайсыз

жағдайларыд әжуаға айналдырмау.6. Оқушылардың бір-бірінің жауабына жасаған

сынының дәлелді, дәйекті болуын талап ету.Бұл ережелердің алдымен мәні түсіндіріліп, одан кейін

қадағаланады.Бағдарлама стратегиялары оқушылардың бірін-бірі

тыңдап, құрметтеуіне үйретеді. Бұрын үндемей отыратынбалалардың ерекше өтетін сабақ барысында еркінсөйлеп, қызу араласа отырып, ойларын ашықжеткізулеріне сыншыл көзқарас байқатуларынамүмкіншілік туғызады.



1. Дьюи идеялары және біздің тәжірибелеріміз./ ред. басқ.С.Бахишева, С.Мирсеитова. Алматы-2005.2. Мұханбетжанова Ә. Білімді интеграциялау негізінде оқушыларда дүниенің ғылыми бейнесін қалыптастыру,Монография, Алматы-2000.3. Мирсеитова С. Философия RWCT в дайствии. Алматы: Издатмаркет, 2004

106

¹5 (12) 2016

Берілген әдістемелік жұмыс орта мектепте еңбек пәніненөткізілетін сабақтың үлгісі ретінде берілген. Мақала ортамектеп ұстаздарына, әдіскерлерге, мұғалімдерге, студенттермен магистранттарға арналады.

Данная методическая работа представляет собой примерпровидения урока по предмету технология в средней школе.Разработка будет интересна учителям, методистам, а такжестудентам и магистрантам педагогических специальностей.

This methodological work is an example of the providence of thelesson on the subject of technology in secondary school. The articlewill be of interest to teachers, instructors, students and undergradu-ates of pedagogical specialties.

технология пәні мұғалімі

СОЛТАНАЕВ НҰРСҰЛТАНШАЙХСЛЯМОВИЧ

Сабақтың мақсаты: Бүгінгі күннің қажеттілігі -кәсіпкерлікке, іскерлікке үйрету, оқушыларға ағаш материалдарынегізінде бұйымдарды көркемдеп өңдеу арқылы эстетикалық талғамдарын дамыта отырып, бұйымды өтімді,тартымды жасауға үйрету

Сабақтың міндеттері:Білімділігі: Қар күрейтін күрек жасау технологиясын білу, қауіпсіздік ережелерін сақтай отырып ағаш өңдейтін

жұмыс үстелінде жұмыс жасау дағдыларын дамыту.Дамытушылығы: Қар күрейтін күрек жасату арқылы бұйымды толық аяктауда өз бетінше композиция құруға

мүмкіндік беру, ой- қиялын дамыту.Тәрбиелігі: Оқушылардың эстетикалық талғамдарын, танымдық деңгейлерін көтеру.Сабақтың түрі: Аралас сабақ, сарамандық жұмыс.Сабақта қолданылатын әдістер: Жұптасып және топпен жұмыс. Сызу, түсіндіру, салу, көрсету,таныстыру, сұрақ-

жауап, проблемалық.Сабақтың көрнекілігі: Күрек жасаудың технологиялық картасы, дайын бұйымдар, дайындамалар, интерактивті

тақта.Сабақтың барысы:1. Ұйымдастыру кезеңі.Оқушыларды түгендеу, жұмыс орнын даярлау,2. Жаңа сабақ.Оқушыларға проблеманы болжау сұрақтарын қоямын.1.Қыс мезгілінде жер үйде тұратын адамдар үшін қандай проблемалар кездеседі?( от жағу, қар күреу...)2. Сендер ата-аналарыңа көмектесесіңдер ме?3.Қар күреу үшін не керек? (қар күрейтін күрек)4. Күректі қайдан аласыңдар? (магазиннен, базардан...)5.Сендердің бойларыңа сай күрек кездесе ме?6.Күректер қанша тұрады? (1000- 1500теңге)Сонымен біз бүгін өз қолымызбен бойымызға сай, жеңіл,қар күрейтін күрек жасауды үйренеміз.Мұндай күрек жасауға көп материал да қажет емес, мектеп шеберханасында оны жасауға керекті құрал жабдықтар

да жеткілікті.Бұйымның қызметі: ауланы қардан тазалау.Қажет материалдар: ағаш, шебік (фанера), қаңылтыр, бұрама шегелер. Ал бұйым төмендегі кестедегі талаптарға сай болу керек. (интерактивті тақтада көрсетіліп тұрады)

АҒАШТАН КҮРЕК ЖАСАУ

Қауіпсіз жасалатын

Бұйым мөлшері жас ерекшелігіне

сай болу керек Жасалуы қарапайым

Тез табылатын қымбат емес материалдардан

Ағаш күрек

Әдемі дизайн

Экономикалық шығын көп емес Жасауға қажетті материалдар

мен жабдықтар жеткілікті Еңбек шығыны да көп емес

Қолдарыңа таратылған техникалық сызбасында барлық мәлімет көрсетілген. Жасалатын күрек бірнеше бөлшектентұрады. Ал бұйым осы бөлшектерді құрастыру арқылы жасайды.


107

¹5 (12) 2016

Қажетті материалдар тізбесі


Реті Атауы Саны Материалы

Ескерту

1 калак 1 шебік 3 кабатты 2 сап 1 ағаш кез келген 3 табан 1 ағаш кез келген 4 камыт 1 каңылтыр 0,8 мм 5 табан тірегі 1 қаңылтыр 0,8 мм 6 Шеге

15 20 мм

7 Бұрандалы шеге

2 15 мм

Қар күрейтін күректің техникалық сызбасы

3.Сарамандық жұмысОқушыларды 3 топқа бөліп, топтасып жұмыс жасауға шақырамын. Әр топқа жетекші бекітемін.Жетекшілерге

сабақ соңында тобындағы оқушылардың жұмысқа қатысуын бағалайтыны ескертіледі.Қолдарына техникалық сызбаларды таратып беремін.Оқушыларға техникалық сызбаға қарап күрек жасауға қажетті

бөлшектерді жасап алу тапрсырылады.Топ жетекшілері бөлшектер толық дайын екенін хабарлап, күрек құрастыруға арналған технологиялық картаны

таратады. Карта бойынша күрек құрастырылады.Оқушылардың білімін бағалау: Топ жетекшілерінің бағасын тыңдай келе ескерту, мадақтау айта отырып

бағаланады.Үйге тапсырма: 48 беттегі тақырыпты оқу, үйде күрек макетін жасап келу.

Сабақтан көріністер:

Мұғалім жаңа сабақты түсіндіру үстінде Оқушыларға бағыт-бағдар беру сәттері

108

¹5 (12) 2016

Мақалада мектеп оқушыларына білім берудеинновациялық технологияларды қолданудың маңызымен артықшылықтары туралы айтылған. Авторларбілім берудегі инновациялардың түрлері ментәсілдеріне шолу жасайды.

Статья освещает вопросы использованияинновационных образовательных технологий всредней школе. Авторы описывают виды и методыинновационных образовательных технологий.

In this article referred the importance and benefits of us-ing of innovative technologies in the education of schoolchildren. Authors made overview to different types of inno-vation in education.

математика пәнінің мұғалімдері

СУЛЕЙМЕНОВААСЕЛЬ

ЖУМАГАЗЫЕВНА

Жаңа ақпараттық технологияларды математика пәніноқытуда пайдалану Қазіргі таңда білім саласықызметкерлерінің алдында тұрған басты мақсат - жанатехнологиялар арқылы білім мазмұнын жаңарту. Сапалыбілім беру қазіргі уақытта, білім алушылардың жұмысынұйымдастыруда жаңа әдістер мен технологиялардыкеңінен пайдалануды, білім беруді ақпараттандырудыталап етеді. Оқу-тәрбие үрдісінде жаңа педагогикалықтехнологияларды пайдалану сөзсіз білім сапасыныңартуына алып келеді, сондықтан жаңа технологияныәрбір ұстаздың пайдалануы - өмір талабы. БіріккенҰлттар ұйымының шешімімен "ХХІ ғасыр -ақпараттандыру ғасыры" деп аталады.

Компьютер - ақпаратты өңдеу құралы. Компьютердіңмүмкіндіктерін пайдалана отырып математикасабағында көрсету, түсіндіру, жаттықтыру, түзету жәнебағалауды жүзеге асыруға болады. Математика пәнімұғалімі педагогикалық жұмыста белгілі бір нәтижегежетуді көздеп, компьютерлік техниканы математика пәніноқытуда тиімді пайдаланып, сапалы білім беруге қолжеткізуге болатындығы айқын. "Компьютер - уақытталабы" біз уақытымызды ұтымды пайдаланамыз.Компьютер бізге зиян деп жатамыз, онымен жұмыс істепқолдана білсең еш зияндығы жоқ. Қазір жаңа заман. Бізбәріміз компьютерді толықтай білуге тиіспіз. Жаңаинформациялық технология қарқынды даму үстінде -осыған байланысты компьютерде еркін жұмыс істеу,одан информацияны ала білу, оны өңдеу және күнделіктіісте пайдалану дамудың қажетті шарты болыптабылады. Жаңа коммуникациялық технологиялардыпайдаланудың басты мақсаты-оқушылардың оқуматериалдарын толық меңгеруі үшін оқуматериалдарының практикалық жағынан тиімдіұсынылуына мүмкіндік беру. Бұл мақсаттарға жетужолында электрондық оқулықтар, тексерупрограммалары, оқыту программалары сияқтыпрограммалық өнімдер қызмет етеді. Білім саласындакомпьютер оқу үшін оқу құралы, ал мұғалім үшінжұмысшы болып табылады. Жаңа ақпараттықтехнологиялар дегенiмiз - бiлiм беру iсiнде ақпараттардыдаярлап, оны бiлiм алушыға беру процесі. Оқытудыңақпараттық технологиясы - білімді жаңаша берумүмкіндіктерін жасау (педагогикалық іс-әрекетті өзгерту),білімді қабылдау, білім сапасын бағалау, оқу-тәрбиеүрдісінде оқушының жеке тұлғасын жан-жақтықалыптастыру үшін ақпараттық технологияныңқосымшасы деп түсіну керек. Компьютер - бiлiм беруiсiндегi бұрын шешiмiн таппай келген жаңа, тыңдидактикалық мүмкіндіктерді шешуге мүмкiндiк беретін

ЖАҢА АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫМАТЕМАТИКА ПӘНІН ОҚЫТУДА ПАЙДАЛАНУ

зор құрал. Бірақ әлі күнге дейін біз осы зор құралдыңшексіз мүмкiндiктерiнің оннан бiрiн де пайдалана алмайотырмыз. Бүгінгі таңда жас ұрпаққа пәнді тиімдіұғындырудың бірі-жаңа технология негіздері болыптабылады. Мұндай жаңа технологияларды пайдаланыпоқыту барысында оқытушыға қойылатын негізгі талапоқушының берген жауабын түзету, берілген тапсырманыорындау жолдарын көрсету, оқушыға өз ойын рет-ретіментолық жеткізуді үйрету болып табылады. Қазіргі уақыттаәрбір жаңа заманғы адам компьютерді біледі, оныжұмыста да, үйде де қолданады. Компьютерліктехнологиялардың жаңа заманғы әлемі бізге өте үлкенкөлемді мәселелерді шешуге мүмкіндік береді, аз уақытішінде ақпараттың өте зор көлемін өңдеуге көмектеседі.Оқушы, мұғалім және АҚТ сызба түрінде кескіндесек:Оқушы- АҚТ; Мұғалім - Білім қорын жинаушы,ұйымдастырушы, өз бетімен әрекеттенуші, саралаушы,кеңесші, өңдеуші. Ақпараттық технологияныпайдаланудың төмендегідей артықшылығы бар: біліммазмұнының заман талабына сай болуы, болашақтақажетті білімді толығымен алу, білімді өздігімен меңгеру,өзін-өзі бағалай алуы, өз күшіне сенімділіктің болуы, өзжетістігін көре алуы, оқушыны ізденіске,шығармашылыққа бағыттайды. Осылайша ақпараттықтехнологияларды пайдаланып оқыту мынадайнәтижелерге қол жеткізеді: - оқу материалын тереңтүсінуге; - оқу мотивациясының артуына; - алған білімніңұзақ уақыт есте сақталуына; Ал, ақпараттықтехнологияны қолдану оқушыға не береді?

- Оқуға деген қызығушылығын арттырады- Көрнекті түрде тапсырмаларды орындай алады- Ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысуға

көмектеседі- Уақытты үнемдейді- Қайталау мүмкіндігін кеңейтеді- Орындаған жұмыстарының қателерін бірден көруге

мүмкіншілік тудырады.Біздің математик ретінде өз алдыма қойған мақсатым:

"Оқытудың озық ақпараттық - инновациялықтехнологиялар әдістерінің тиімді жағын пайдаланып,математикалық білім жүйесін дамытып, сапалы білімберу". Жасалған жұмыстарымның негізінде оқушыныңесептің берілгенін толық оқып шығуға дағдыландыру,теорияны білу, оны логикамен ұштастыру, шапшаң ойлауқабілетін қалыптастыру, көру, есте сақтау қабілетіндамыту, есепті шығаруда тиімді жағын көруге баулу,пәнге деген қызығушылығын арттыру бағытында көпжылдардан бергі педагогикалық жұмыстарын жүргізіпкелемін. Іс тәжірибемде ақпараттық технологияның


РАМАЗАНОВЕРКЕБҰЛАН

РАМАЗАНҰЛЫ

109


барлық мүмкіндіктерін пайдалана отырып, оқушылардыңшығармашылық даралығын қалыптастыру үшін сабақтатөмендегі іс-шараларды қолданудың маңызы зор екенінбайқадым. oОқушының дайындық деңгейін, ынтасынжәне қабылдау жылдамдығын ескеру арқылы жаңаматериалдарды меңгеруге байланысты оқытудыұйымдастыру және оқыту процесіне жаңа ақпараттықтехнологияның мүмкіндіктерін пайдалану.

- Оқытудың жаңа әдістері мен формаларын(проблемалық, ұйымдастырушылық іс-әрекетінкомпьютерлік ойындар және т. б.) сабақта жиі қолдану.

- Проблемалық зерттеу, аналитикалық және модельдеуәдістерін қолдану арқылы классикалық әдістердіжетілдіру.

- Блок - схема, графиктер, диаграмма, карта т. б. Тірек- схема, көрнекіліктер және анықтама құралдары.

- Ойын арқылы оқыту. Сөз жұмбақ, ребустар.Логикалық есептер. Тестілеу және бақылау.

Оқушының білімін дамыту үшін жаңа ұғым, жаңа үлгі,жаңа тәсілдер керек деп ойлаймын. Оқыту үрдісіндеақпараттық технологияны пайдаланып білім берудің әртүрлі аспектілерін дамытуға болады. Мәселен,электронды оқулықпен жұмыс жасағанда, компьютерлікбағдарламада таңдап алған тараудың барлықтақырыптардың теориялық материалдары, есеп шығаруүлгілері, өз беттерімен жұмыс істеуге арналғанжаттығулар, әр тақырып бойынша оқушылардың білімсапасын тексеруге арналған тест тапсырмалары беріледіжәне сынып оқушыларының әрқайсысына жеке-жекенұсқаулар бойынша жұмыс жүгізуге қолайлы. Бұндайбағдарламалардың ерекшелігі сол, әрі уақытты даүнемдейді, әрі мұғалімнің де, оқушының да шабытын,қызығушылығын арттырып, сабақты тартымды өткізугеынталандырады. Өз іс - тәжірибемнен бір мысал келтірекетейін: Мысалы егер IV шіректің бұрыш болса, ондамәнін табыңыз деген есептің шығару жолын үш тәсілменүйретеміз:

*формуланы қолдану*тікбұрышты үшбұрыштың анықтамасы (геометрия)

бойынша шешу*кесте қолдану, сонда оқушы бір есепті жан - жақты

түсінеді, есте сақтайды.Біз өз тәжірибемізде оқушыны өз орныма қоймас

бұрын, ең оңай тапсырма "тірек сызбалар" жасауданбастадық. Сызбаны жаңа сабақ өткенде, бекітуде жиіпайдаланамын. Мысалы: Құжаттармен жұмыс,файлдарға, бумаларға амалдар қолдану тақырыбынөткенде көшіру мен қиюды салыстыру үшін Венн

диаграммасын қолдану. "Тірек сызбаларын" сызыпүйренген оқушы модель сызуға да дағдыланады.Әсіресе, қорытынды сабақтарда, белгілі тақырыпбойынша қорытындыны модель түрінде қорғап шықса,ол есте сақтау қабілеттеріне тиімді, себебі, түрліформадағы модель үлгілері кез-келген сәтте бағыт-бағдар берсең, көз алдарына елестеуі мүмкін. Алдынала дайындаған оқу материалдары - презентациялар,мәтіндік, графикалық ақпараттық объектілер - сабақтыңжақсы өтуін және барлық ақпарат түрлерін қолданудықамтамасыз етеді. Бұл оқушының сабаққа дегенқызығушылығын, әрі өз бетінше іздену қабілетінарттырады. Бұл сапалы білім берудің ең басты факторыболып табылады. Оқушы алдына жаңа материалдыжанды түрде көрсете отырып, танымдық қабілетінарттыруға мүмкіндік алады. Оқушылардың математикапәніне деген қызығушылығын арттыру үшін жарыс, сайыссабақтарын, әр түрлі ойын түрлерін қолданып,оқушыларды ізденімпаздыққа баулимын. Әр мұғалімсабақ өткізген кезде оқушыларға сапалы білім беру үшінжаңа технологияларды пайдалана отырып, соныменқатар компьютерді, интерактивті тақтаны қолдануарқылы білім берсе, оқушылардың қызығушылығы артатүсері анық. Біз қазiргi математиканың сабағыныңтиiмдiлiгiнiң арттыру мақсатында негiзгi ақпараттықмүмкiндiктердi : жаттықтырушы - бағдарламалар,Microsoft Office Excel - де тестер мен сынақтарқолданамын. Жоғарыда айтылған Exsel бағдарламасыкөмегімен жауабын таңдап және автоматты түрде бағақоятын тест құрастыруға болады.

Қорыта келе, айтарым математика пәні мұғаліміпедагогикалық жұмыста белгілі бір нәтижеге жетудікөздеп, компьютерлік техниканы математика пәніноқытуда тиімді пайдаланып, сабақ өтсе, сапалы білімберуге қол жеткізуге болатындығы айқын. ХХІ ғасырдаоқушылардың жанын рухани жағынан азықтандыратын,қызығушылығын арттыратын ақпараттық техникалыққұралдар екені бәрімізге мәлім. Біз жастарды ақпараттықмәдениетті сауатты адам етуге ұмытылуымыз керек.Сондықтан ХХІ ғасырда біз ұстанатын қағида "Білім бүкілөмір бойына" болуы шарт. Бүгінгі күні біздің бастымақсатымыз - өзіндік адамгершілік құндылықтарын балабойына дарыта отырып, оның рухани қазынасынжарыққа шығару, әрбір баланы жеке тұлға ретіндежетілдіру үшін оның бойындағы бар құндылықтардыдамыту. Сондықтан әрбір ұстаз ерінбей ізденсе ғанажұмысының өз нәтижесін көре алатынына сенемін.Мұғалім беделі - мектеп абыройы" - құрметті ұстаздар!


1. Дайырбеков С.. "Қоғамдық гуманитарлық бағыттағы мектеп оқушыларының математиканы оқыту2. Информатика негіздері журналы №1,2005.3. Информатика негіздері журналы №3,2005.4. Колягин Ю.М., Огенесян В.А. "Методика преподавания математики" Москва "Просвещение"5. Блох А.Я., Гусев В.А. "Методика преподавания математики в средней школе"6. Информатика негіздері журналы №3,20067. Информатика негіздері журналы №1,20048. Информатика Физика9. 2009-2012 жылдар аралығында Республика көлемінде жарияланған "21ғасырдың инновациялық мектебі" аттыхалықаралық жоба авторы профессор Рудик Г.А.10. Махметова А. Жаңа оқыту технологияларының білім сапасын арттырудағы рөлі.11. Математика және физика. 201112. Интернет жүйесі.

110

¹5 (12) 2016

Берілген әдістемелік жұмыс орта мектептеқазақтың ұлттық ойындарына арналған ашық сабақөткізудің үлгісі ретінде берілген. Мақала орта мектепұстаздарына, әдіскерлерге, мұғалімдерге, студенттермен магистранттарға арналады.

Данная методическая работа представляет собойпример провидения открытого урока, посвященногоказахским национальным играм. Разработка будетинтересна учителям, методистам, а такжестудентам и магистрантам педагогическихспециальностей.

This methodological work is an example of the providenceof open lesson devoted to the Kazakh national games. Thearticle will be of interest to teachers, instructors, studentsand undergraduates of pedagogical specialties.қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдері

ТУРГАНБАЕВАБИЖАМАЛ

ОРАЗБЕКОВНА

Мақсаты: Қазақтың ұлттық ойындарын ойнату, білімдерін кеңейту.Міндеттері:1. Білімділік: Оқушыларға қазақтың ұлттық ойындары туралы мәлімет беру, тақырып бойынша білімдерін

жүйеге келтіріп, пысықтау, тиянақтау, грамматикалық ұғымдарды сауатты, әрі дұрыс қолдану дағдыларынқалыптастыру.

2. Дамытушылық:. Оқушылардың ойлау, есте сақтау, көру қабілеттерін дамыту, ой түйіндеуге,шығармашылық жұмыс істеуге жұмылдыру, мәтінді қазақ тілінде әңгімелеуге , ауызекі сөйлеуге дағдыландыру,ой-өрісін кеңейту.

3. Тәрбиелік: Оқушылардың туған жеріне, Отанға деген сүйіспеншілігін арттыру, салауаттылыққа тәрбиелеу. Көрнекіліктер: ұлттық ойын туралы баннер, суреттер, түрлі-түсті шарлар, компьютер, ұлттық ойынға арналған

ұяшықтар, үлестірме қағаздар, ойынға қажетті заттар Ойынның жүру барысы:І. Ұйымдастыру кезеңі.1 Ұлттық ойындар туралы түсінік беру. Ұлттық ойындар адамды, жылдамдыққа ептілікке ойлау қабілеттерін

арттыруға, өнерлі болуға үйретеді. Зеректікті ептілікті, және икемділікті қажет ететін ойындар, Кейбір ұлттықойындарға тоқталайық, есте ұстайық.

"Тоғызқұмалақ" ойыны - шахмат сынды ежелгі ойын түрі. Ойынға екі адам қатысады. Ағаш тақтаға арнайы ұяжасап ,олжа салып ойнайды .Ол шеберлікті, ойлануды айла тәсілді қажет ететін математикалық есепке құрылғанкүрделі ойын түрі.

"Көкпар" ойыны үлкен тойда, аста көкпар берілетін болған. Той немесе ас иесі бір серкені ойынға арнапшығарған. Көкпаршылар екі топқа бөлініп, серкені тартысады.

"Қыз қуу " ойыны ұлттық киім киіп, жүйрік ат мінген қыз бен жігіт бірін бірі қуған. Қыз қашып, жігіт қуыпжетсе, қыздың орамалын алады, не болмаса бетінен сүйеді. Егер жігіт жете алмаса, қыз оны қамшыныңастына алады.

"Сиқырлы таяқ" ойыны. Ортаға қыздар шығады, көздері орамалмен байланған. Сиқырлы таяқпен доптытауып алу керек.

"Арқан тарту""Тартысайық арқанмен, Кімнің тобы мықты екен. Кімнің күші аздау боп, Кім озып алға шықты екен."Жамбы ату "ойыны -шауып келе жатқан аттың үстінен нысананы дәл көздеп, атып түсіру. Бұл ойынның

нұсқалары басқа халықтарда да кездеседі. Атпен шауып келе жатқан кісі садақпен жамбыны атып түсіріп, жеңіскежетуге тырысқан. Басқа халықтарда да кездеседі. Жамбы ату жігіттерді шабандоздыққа ,мергендікке үйрету деелеулі роль атқарған..

Ойын туралы мақал-мәтелдер .*Ойна да, күл, оқы да біл.*Ойна, бірақ жұмысты да ойла.*Көп оқыған озар,Көп ойнаған тозар.Тілдерді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған бағдарламасы негізінде қала мектептерінің арасында өткізілген

"Тілдер Фестиваліне" дайындалған материалдар негізінде әзірленді.Әр мектеп оқушылары келіп бір ұяшықты таңдайды Мысалы 15-ші ұяшық сұрағы ашылады

ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР


ИСБАЕВАГҮЛЗИЯ

ДҮЙСЕНОВНА

111


1. Көкпар ойыны қай жерлерде өтіледі.2. Бүркіт салу ойыны туралы не білесің ?3. Алтыбақан ойыны жылдың қай мезгілінде ойналады.Ойын түрін білгенінше дәлелдермен түсіндіреді ,егер білмесе басқасын таңдайды.Мектеп оқушылары белсенділікпен ойындарға қатысты .Өз ана тілінде сөйлеуге және қазақтың кейбір ойындарын

ойнауға қызығушылықтарын танытты.М.О.Әуезов "Ел болам десең, Бесігіңді түзе" дегендей ертеңгі ұрпақтың тәрбиесін бүгіннен бастап қолға алып,

жастарымызды ұлтын сүйетін ұлтжанды, Отанын сүйетін патриот, жоғары адамгершілік иесі, ұлттық рухы биікпарасатты адами етіп тәрбиелеу үшін оларға ұлттық тәрбие қажет екенін өмір өзі-ақ көрсетіп отыр.

112

¹5 (12) 2016

Мақала ұстаздар тәжірибесінде жобалау әдістерінпайдалану мәселесіне арналған. Мақала авторлары қазақтілі мен әдебиеті сабақтарында жобалауды жүзегеасырудың өзіндік артықшылықтары туралы сөз қозғайды.Авторлар жобалау жұмысын балаларға білім мен тәрбиеберудің тиімді түрі ғана емес, педагогтар мен ата-аналардың балаларға білім беруге деген ынта-жігерінбіріктірудің бірден бір құралы ретінде ұсынады.

Статья посвящена использованию методов проектнойдеятельности в педагогической практике учителей.Авторы статьи рассказывает о преимуществахреализации проектной деятельности на урокахказахского языка и литературы. По мнению авторов,проектная деятельность - не только наиболеепродуктивная форма обучения детей, но и эффективныйинструмент по интеграции усилий педагогов иродителей, направленных на обучение и воспитаниеучащихся.

The article is devoted to the use of methods of project activi-ties in the teaching practice of school-teachers. The authorsdescribes in detail the benefits of the implementation of projectactivities at the Kazakh language and literature lessons. Ac-cording to the authors, the project activity - not only the mostproductive form of education of children, but also an effectivetool to integrate the efforts of teachers and parents, aimed attraining and education of students.

қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдері

ХАДЖИМОВАМАДИНА

СЕРИКБЕКОВНА

Елбасы Н.Ә. Назарбаев 2012 жылғы 27 қаңтардағы"Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстандамуының басты бағыты" атты Қазақстан халқына кезектіЖолдауында білім беру ұйымдары жастарға жалаң білімберіп қана қоймай алған білімдерін өмірдің түрліжағдайларында пайдалана алуды үйретуі керек екендігінбаса айтып, үкіметке оқушылардың функционалдықсауаттылығын дамытудың бес жылға арналған Ұлттықшаралар жоспарын дайындау жөнінде нақты тапсырмаберген еді.

Осы тапсырманың негізінде маусым айында Үкіметтің25 маусым 2012 жылы №832 қаулысымен бекітілген"Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығындамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға арналған ұлттықіс-қимыл жоспары" қабылданды. Ұлттық жоспардыңмақсаты-Қазақстан Республикасындағы мектепоқушыларының функционалдық сауаттылығын дамытуүшін жағдай жасау болып белгіленген болатын.

Елбасы Н.Ә.Назарбаев "Болашақта еңбек етіп, өмірсүретіндер - бүгінгі мектеп оқушылары. Мұғалім олардықалай тәрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде болады.Сондықтан жүктелетін міндет өте ауыр", - деген болатын.Осы ғылым мен білімнің негізін тереңдету нәтижесіндеғана еліміз өзінің елдігін басқа елдер алдында көрсетеалады. Ал ел тағдыры, оның келешекте кемелді ел болуымектептің қандай негізде құрылуына байланысты болған.

Мектептегі басты тұлға - мұғалім десек, бала өміріндемұғалім ерекше роль атқарады. Оқушылардың білімдіде, білікті, парасат пайымы мол, саналы да сабырлыазамат боп жетілуі, тәлім мен тәрбие беретін мұғалімгетікелей байланысты болмақ. Демек, өз ісіне берілген,жаңалықты жатсынбай қабылдайтын, ұлттыққасиеттеріміздің асылдарын асқақтата отырып,шәкіртінің жанына құятын ұстазды ғана бүгінгі күннің

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫНҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ ПӘНІ САБАҚТАРЫНДА

"ЖОБАЛАП ОҚЫТУ" ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ МАҢЫЗЫ


лайықты тұлғасы деуге болады.Ұстаздардың келешектегі мақсаты - рухани жан дүниесі

бай, жан-жақты жетіле дамыған жеке тұлғанықалыптастыру.

Жеке тұлғаны жан-жақты дамыту мен қалыптастырумәселесі Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин, МағжанЖұмабаев, Шәкәрім Құдайбердиев, ЖүсіпбекАймауытовтардың шығармаларының негізгі арқауыболған. Әсіресе ұлы ғұлама Абайдың еңбектерінде адамбойындағы негізгі қасиеттер: қайрат, ақыл, жүректіңсапалық деңгейіне қарай және олардың өзарақатынасына байланысты қалыптасатын "Толық адамды",ол, түсіндіріп айтқанда білімді, адамгершілігі жоғары,парасатты жан-жақты жетілген тұлға тәрбиелеп жетілдірумақсаты көзделеді.

Оқушылардың функционалдық сауаттылығынқалыптастыру үшін әр мұғалім сабақ кезінде әртүрлітақырыптық, пәнаралық, сынып аралық байланысорнатып, қызықты әңгімелерді сахналық көрініс ретіндеөтуді ұйымдастыра білуі қажет. Сонымен қатар, түрлікөрнекілік құралдарын қолдану, сұрақ-жауап, талдау,жинақтау, ажырату, тақтаға жазу, айтқан ойдымысалдармен дәлелдеу, сөздікпен жұмыс, проблемалықмәселелерге жауап беру, нақтылы және жалпыламатапсырмалар беріп, шағын шығармашылық жұмыстардыорындату, оқушының бірін-бірі сынауы, өзіндік пікірбілдіруі, баяндама жасауы, ғылыми зерттеу жазыпқорғауы т.б. алуан түрлі әдіс-тәсілдерді қолдануы керек.Осындай әдіс-тәсілдерді түрлендіріп, жүйелі түрдепайдаланып, мұғалімнің шәкірттері өз бетімен жұмысістеуге тез үйренеді. Осы ретте, шығармашылыққа жақынкейбір оқушылар әңгіме, мақала, күнделік, пікір жазыпүйренуіне мүмкіндік туады.

Жобалау технологиясын қолданудағы негізгі мақсат -

ЖИЛКИБАЕВАГАУХАР

АЙТБЕКОВНА

113


оқушылардың қызығушылық ынтасын дамыту, өз бетімен шығармашылық жұмыстарын жүргізу арқылы білімдерінжетілдіру, ақпараттық бағдарлау біліктілігін қалыптастыру және сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін арттыру арқылыоқушыны болашақта әр түрлі жағдаяттарда, әр түрлі қоғамдық ортада өзін-өзі көрсете білуге бейімдеу.

Егер оқушы жобасы тақырыбын дұрыс таңдай отырып, жоспарлай білсе, оны дұрыс орындай алса - ол болашаққадұрыс бейімделген тұлға болып қалыптасады. Әр түрлі жағдаяттарда дұрыс шешім қабылдай отырып, әр түрліадамдармен тіл табыса отырып, әр ортада дұрыс бағыт-бағдар бере алады.

Жобалау технологиясы мерзіміне қарай қысқа мерзімді (сабақ кезінде орындалатын шығармашылық жұмыс),орта мерзімді (оқушының 1 ай көлеміндегі зерттеу жұмысы ) және ұзақ мерзімді (оқушының1 жыл көлеміндегізерттеу жұмысы) жоба болып бөлінеді.

Осы жоба бойынша үш мерзімге байланысты әр мұғалім оқушымен бірлесе отырып, тақырыптарды анықтап,шығармашылық ізденіс қабілеттерін жетілдіруде. Төмендегі бірнеше жобалар дәлел ретінде ұсынылады.

Қысқа мерзімде, Хаджимова Мадина Серикбековнаның 10 "А" сынып оқушыларымен "Абайдың "Әуелде бір суықмұз ақыл зерек" өлеңі мен он жетінші қара сөзінің ұқсастығын табу және тәрбиелік мәнін ұғыну" мақсатында өткізгенсыныптан тыс сабағы.

Орта мерзімде Жилкибаева Гаухар Айтбековнаның жетекшілігімен 5 "В" сынып оқушысы Ерланова АрайдыңМұхтар Әуезовтың Абай жолы роман - эпопеясындағы "Ақын қонақтар" үзіндісіндегі қос сөздерді зерттеу жұмысы.

Ұзақ мерзімде Карменова Галина Нұраждарқызының жетекшілігімен 8 "Б" сынып оқушысы Кәрібаева Ақсәуле"Семейдегі алғашқы ойын-сауық кештері" тақырыбында ғылыми жоба қорғап, нәтижесінде қала бойыншаІІ орын, облыс бойынша ІІІ орынға ие болды.

Жобалап оқыту технологиясы дайын өнімді қабылдау емес, өз бетімен ізденетін, дербес іс-әрекет жасай алатынтұлға ретінде қарау - жобалау технологиясының негізі.

Нақты тақырып төңірегінде оқушының алдында әр кезеңде мақсат қоя біліп, сол мақсатқа қол жеткізудегі іс-әрекеті.

Технологияның негізгі ұстанымы:- Естігенімді - ұмытамын;- Көргенімді - есте сақтаймын;- Өзім істегенімді - меңгеремін;Күтілетін нәтиже:- Оқушылардың тілге деген қызығушылығы артады;- Жасампаз, өнерпаз, шығармашыл тұлға қалыптасады;- Тілдік қоры кеңейеді;- Еңбекті бағалай біледі; Қорыта келгенде, оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту - бүгінгі заман талабы. Осы орайда,

қазақ тілі мен әдебиеті пәнін дұрыс үйрете білу өте маңызды. Педагогтің сабақ өту шеберлігі, яғни шығармашылықпен жауапкершілікті ұштастыруы, бұл заман талабынан туындап отырған мәселе. Өз мамандығын толық меңгергенжоғары деңгейлі оқытушының алдынан шыққан оқушы - өмір айдынындағы өз жолын адаспай табады, азаматболып қалыптасады. Бұл ұстаз үшін абырой, яғни үмітінің ақталғаны, әрбір мұғалім осыған ұмтылса ұрпақ алдындағықарыздың өтелгені. Мұғалімнің сабағының өн бойындағы негізгі мақсаты, оның негізгі мәнін естен шығармай, әрбірсәтті тиімді пайдаланғанда өз мақсатына жетеді.

114

¹5 (12) 2016

В настоящее время современное образованиенаходится в ситуации модернизации. Долгое времядоминирующая модель традиционного обучения,называемая различными авторами предметно-, учебно-, знание-ориентированным обучением, в XXI векестановится не столь актуальной. В образовательномпространстве начала XXI века особое значениеприобретает модель личностно-ориентированного(личностно развивающего, субъект-субъектного)обучения.

"Личностно-ориентированная модель обученияпредставляет собой воплощение гуманистическойпарадигмы образования. В самом общем планеличностно-ориентированный тип обучения может бытьохарактеризован как обеспечивающий развитиеличности, поддержку ее индивидуальности,полноценное удовлетворение ее образовательных,духовных, культурных, жизненных потребностей изапросов, представляющий ей свободу выборасодержания и путей получения образования, а такжеспособов самореализации в культурно-образовательномпространстве".

В соответствии с этим типом обучения современнаяшкола и современный учитель должны не толькообеспечивать учащихся знаниями по различнымпредметам школьного курса, в частности по предмету"Русский язык", они должны, в первую очередь,развивать и воспитывать личность школьника.

Трудно переоценить значение речи в жизни человекаи общества в целом как средства передачи знаний иопыта, накопленного человечеством, как средства

ШАРИФУЛЛИНААНАР

ЕРЖУРЕКОВНА

Мақала балалардың сөйлеу қабілетін және қарым-қатынасқа түсу дағдыларын дамыту мәселелеріне арналған.Мақала орта мектеп ұстаздарына, әдіскерлерге, мұғалімдерге, студенттер мен магистранттарға арналады.

Данная статья посвящена вопросам коррекции речи и развития речевой и коммуникативной деятельностиу детей. Статья будет интересна учителям, методистам, а также студентам и магистрантампедагогических специальностей.

This article is devoted to questions of speech's correction and development of speech and communicative activities ofchildren. The article will be of interest to teachers, instructors, students and undergraduates of pedagogical specialties.

учителя русского языка и литературы

РАЗВИТИЕ РЕЧИ УЧАЩИХСЯ НА УРОКАХРУССКОГО ЯЗЫКА

духовного развития, воспитания, образования, каксредства установления межличностного и групповогоконтакта, средства воздействия и влияния друг на друга.Значение речи всегда осознавалось обществом, ипоэтому вопросам развития речи детей неизменно вовсех известных системах дошкольного и школьногообразования уделялось большое внимание. Внастоящее время раздел "Развитие речи"предусматривает обучение различным видам речевойдеятельности, так необходимым для развития личностишкольника. Школа не готовит профессионалов-журналистов, писателей, ораторов и т.д., но каждыйвыпускник должен уметь воспринимать и передаватьинформацию, защищать свои убеждения и убеждатьдругих, выступить с предложениями, советами икритикой, написать в газету и т.д. Следовательно, приопределении задач работы по развитию речинеобходимо учитывать требования жизни, "социальныйзаказ".

Доминирующие в настоящее время методики развитияречи и существующие учебники имеют ряд недостатков,мешающих в полной мере осуществлять переход кличностно-ориентированному обучению.

- Во-первых, они не направлены на формированиекоммуникативной потребности учащихся, мотивации ковладению и пользованию разнообразными речевымисредствами. Речь наших детей часто бедна простопотому, что они не стремятся говорить более ярко иобразно.

- Во-вторых, используемые в настоящее времяметодики направлены на ознакомление учеников с


ВОРОНЦОВАСВЕТЛАНА

БОРИСОВНА

ШАЙМАРДАНОВАЖАНАРХАН

БОКЕЙХАНОВНА

115

¹5 (12) 2016

разнообразными средствами речи (типами, стилями, ипр.), но не на практическое овладение ими:немотивированность детей, небольшое количествоучебных часов, отводимых на развитие речи,недостаточный тренинг умений и навыков приводят ктому, что учащиеся обычно знают о возможностях речи,но не умеют ими пользоваться.

- В-третьих, работа по развитию речи отделена отдругих видов учебной работы на уроках русского языка,среди которых преобладают тренинги, направленные наотработку орфографических и пунктуационных навыков,а также изучение научной лингвистики, и именно такаяработа воспринимается как учителями, так и ученикамикак основная; соответственно, развитие речи понимаетсякак второстепенная задача.

- В-четвертых, развитие речи в существующейметодике понимается как развитие только письменнойречи, хотя в жизни мы пользуемся главным образомустной речью, - вообще общепринятые методики иучебники не ориентированы на подготовку детей крешению жизненных задач посредством речи.

- В-пятых, речь изначально диалогична, возникает вдиалоге, в общении двух людей, а уже затем человекприобретает способность к монологической речи, -однако используемая сейчас методика стремитсяразвивать только монологическую речь, искусственноигнорируя то, что речевая деятельность включает в себяумение слушать и слышать собеседника, которое такженеобходимо развивать.

Из всего вышеперечисленного можно заключить, чтовопросу развития речи на уроках русского языкауделяется недостаточное внимание. А потребность вэтом велика. Развитие речи должно стать главнойзадачей уроков русского языка. Необходимо развиватьнавыки как устной, так и письменной речи, ориентируясьпри этом на те реальные задачи, которые предстоитрешать ученикам в жизни.

Методы и приемы работы по развитию речи учащихсяна уроках русского языка.

На современном этапе обучение на уроках русскогоязыка должно строиться с учетом необходимостиформирования у учащихся различных коммуникативныхумений и навыков: умений понять тему сообщения,логику развития мысли, извлечь нужную информацию,проникнуть в смысл высказывания - слушание; навыковизучающего чтения; умений ведения диалога ипостроения монологического высказывания - говорение;умений собирать и систематизировать материал,составлять план, строить высказывание в определенномстиле, отбирать языковые средства, совершенствоватьвысказывание - письмо.

Результативность уроков русского языка находится впрямой зависимости от того, насколько рациональноорганизована сменяемость устных и письменныхзаданий, как продумана взаимосвязь устной иписьменной речи учащихся, созданы ли условия дляпреодоления учениками трудностей, возникающих припереходе от мысли к речи, от речи к мысли.

Специальные психолого-педагогическиеисследования показали, что наиболее эффективнымявляется комплексное обучение речи, при которомумения воспринимать устную и письменную речь(аудирование и чтение) формируются в сочетании сумениями строить устное и письменное высказывание(говорение и письмо). В каждом виде речевойдеятельности, помимо специфических для него уменийи навыков, формируются и умения, общие для всехвидов деятельности, в частности такое базисное,исходное умение, как понимание информации.

Рассмотрим такой вид речевой деятельности, какслушание (аудирование). "Слушание - это смысловоевосприятие звучащей как говоримой, так и озвученнойписьменной речи". Рассматриваемая разновидность

речевой деятельности сопутствует человеку с самыхпервых лет его становления. Без слушания невозможнообщение в повседневной жизни, невозможно усвоениеинформации как в школе, так и за ее пределами. Какпоказали исследования, специальное обучениеслушанию благотворно влияет на развитие речевогослуха, речевой памяти, на формирование устной речи,в частности ее выразительности, на усвоение нормпроизношения и правописания.

Решая задачи развития устной речи, учительодновременно обучает детей умению слушать, т.е.воспринимать информацию. При этом надо учитывать,что в школе на уроках русского языка следуетцеленаправленно развивать: глобальное, детальное,критическое восприятие текста. При всей условностивыделения этих взаимосвязанных видов восприятия ихзнание позволит учителю обоснованно планировать ипроводить необходимую в конкретных условиях работупо обучению умению слушать.

Глобальное восприятие предполагает восприятиетекста в целом, когда слушающему при известныхобстоятельствах достаточно определить (более илименее развернуто), о чем шла речь в высказывании,какова его основная мысль. Вопросы учителя типа: тако чем шла сегодня речь на уроке (или: я говорил науроке)? Что же главное я хотел сказать (доказать,объяснить)? О чем говорится в тексте? Как можноозаглавить текст? - развивают именно глобальноевосприятие, с которым мы встречаемся в жизни. Когданам важно осмыслить только тематику радио- ителепередач, понять главное в высказываниях нашегособеседника.

Когда учитель, отрабатывая какие-либограмматические умения и навыки правописания,привлекает текст, имеющий образовательно-воспитательное значение, он, прочитав его целиком,непременно проверит, поняли ли ученики главное: о чемговорит писатель? Чему учит рассказанное? Как можноозаглавить прочитанный текст?

Детальное восприятие предполагает, как явствует изназвания, осознание если не всех, то, безусловно, самыхглавных смысловых блоков текста - в зависимости отустановки, которая дается говорящим или которуюставит перед собой слушающий. Такая установкасопутствует подробному пересказу (изложению). И еслиученик пересказывает повествование, он долженпрочувствовать последовательность действий, лежащихв его основе, их временные, причинно-следственныесвязи. Если ученику предстоит детальное восприятиетекста типа рассуждения-объяснения или рассуждения-доказательства, он должен отчетливо осознать то, чтообъясняется или доказывается, и само объяснение-доказательство или их ряд, когда в объяснительно-доказательной части содержится несколькообоснований.

Детальное восприятие текста на слух требуется вслучае, когда проводится такой вид работы, как пересказ(изложение) услышанного (говоримого или озвученного)текста; пересказ объяснений учителя; когда нужнозапомнить несколько заданий, чтобы выполнить их вуказанной последовательности; когда проводятсядискуссия, диспут.

Критическое восприятие основывается и наглобальном, и на детальном восприятии, но, кроме того,оно требует критического осмысления воспринятого наслух: выражения своей точки зрения на то, о чемговорится в тексте, мотивированного согласия илинесогласия с основной мыслью автора, егоаргументацией. Установка на критическое восприятиетекста практикуется в том случае, когда проводитсяизложение с дополнительным заданием, поисковоезадание, в котором используется текст.

Каждый раз, когда учитель призывает учащихся


116

¹5 (12) 2016

внимательно слушать, он, в сущности, обучает этомуумению, но далеко не всегда это осознают и дети, и самучитель. Между тем внимание эффективнее всегоорганизуют мотивация предлагаемого задания,установка на восприятие, контроль за выполнениемзадания: "Мы учимся обсуждать спорные вопросы.Постарайтесь понять другую точку зрения, тогдасможете убедительно раскрыть свою, возразить"; "Выдолжны оценить ответ товарища и свою отметкумотивировать, объяснить, обосновать".

Известны следующие виды работ по развитию уменияслушать:

- повторение учащимися высказанной учителемустановки-задания;

- запись во время слушания слов, обозначающихконкретные наименования фактов, всего, что слушательсчитает нужным запомнить, например тезисавысказывания, спорного положения;

- составление набросков плана;- конспектирование, составление тезисов;- кодирование информации;-многократное прослушивание магнитофонной записи.

предполагающее критическое осмыслениеуслышанного, оценку как сути, так и формы изложения.

Серьезное внимание нужно уделять культуреповедения при слушании, или культуре слушания.Ученики должны знать, что умение слушать не менееважно, чем умение говорить, что слушание и говорениеодинаково важны в межличностном и групповомобщении.

Умение читать, понимать прочитанное является базойформирования коммуникативной компетенции. Впроцессе чтения текста происходит смысловаяобработка информации: ее выделение, организация,предвосхищение, обобщение, критическое осмыслениеи оценка. Чтение способствует развитию логической иэмоциональной памяти. Хорошее чтение возможно приразвитом воображении и внимании.

Школьников нужно учить разным видам чтения:изучающему, просмотровому, ознакомительному.Необходимо овладеть приемами этих видов чтения.

"Обучение устной и письменной речи в методикеиздавна называется развитием связной речи. При этомпод связной речью понимается и процесс, речеваядеятельность, и определенный результат актакоммуникации, т.е. развернутый ответ ученика поматериалу учебной дисциплины, устное и письменноеизложение текста, созданного учеником, реферат, статьяв стенгазету, описание, рассуждение, доклад, т.е.определенное речевое произведение, текст. При этомкаждое из обозначенных в программе речевыхпроизведений выступает и как предмет обучения (т.е.то, чему учат специально), и как средство, с помощьюкоторого формируются и развиваются коммуникативныеумения".

Устная и письменная речь как типы речевойдеятельности реализуются во взаимосвязанныхречемыслительных процессах - восприятии ивоспроизведении высказывания, обусловленныхситуацией общения. Созданная на уроке при активномпривлечении межпредметных связей речевая средастановится стимулом для порождения речевойдеятельности разных типов и видов. В этойдеятельности, максимально приближенной к условиямпротекания естественной коммуникации, формируютсякоммуникативные умения, обеспечивающие каквосприятие, так и создание высказываний.

В школе используются задания, которые можноусловно разделить на пять групп.

1. Задания аналитического характера по готовомутексту. Например: определить основную мысльвысказывания, сформулированную автором; часть, вкоторой содержится пример-доказательство…, в которой

дается описание того-то; найти (определить) в текстелишнее; часть, которую следовало бы расширить;неудачно введенные в текст цитаты; озаглавить отрывоксловами текста; сопоставить исходный текст и конспект.

2. Задания аналитико-синтетического характера поготовому тексту. Эти задания требуют анализа готовоготекста и создания на его базе элементов текста (но нетекста в целом). Например: сформулировать основнуюмысль автора; озаглавить текст; подобрать эпиграф;составить композиционную схему текста.

3. Задания на переработку готового текста в планеего совершенствования. Например: устранить такие-тонедочеты в содержании и речевом оформлениивысказывания; ввести в текст цитаты, подтверждающиетакие-то суждения.

4. Задания, требующие создания нового текста наоснове данного(готового). Например: изложить подробно(сжато) такую-то часть текста или весь текст;подготовить устное сообщение на такую-то тему наоснове данного текста; дополнить текст своимирассуждениями по существу обсуждаемого в немвопроса; записать услышанный рассказ.

5. Задания, требующие создания своего (в полномсмысле этого слова) текста (высказывания). Например:составить тезисы выступления; написать заметку;описать в научном стиле проведенный опыт; написатьотзыв о сочинении товарища; подготовить доклад натакую-то тему.

Среди указанных особое место занимают задания 4-й и 5-й групп, которые представляют по сути изложенияи сочинения - виды работ по развитию связной речи,издавна практикуемые в школе.

Коммуникативный подход к преподаванию русскогоязыка определил поиск новых методов обучения. Нарядус традиционным для школы имитационным методомусвоения родной речи, с такими его ведущими приемамиобучения, как изложение и сочинение по образцу, всебольшее значение приобретает стимулятивно-мотивационный метод, который реализуется вразличного вида ситуативных упражнениях, основанныхна зависимости содержания и речевого оформлениявысказывания от речевой ситуации. Из форм работы,стимулирующих совершенствование коммуникативнойкомпетенции учащихся на уроках русского языка, можноназвать следующие: проведение заочной экскурсии повыставочным залам, музеям, улицам и площадямгородов мира (ролевая игра, где один или несколькоучеников выполняют обязанности экскурсовода, адругие - туристов), устное или письменное приглашениена выставку, диалог в выставочном зале "У картины…",составление вопросов для интервью с художником,писателем, режиссером, актером, обоснование выбораподарка (ролевая игра "В магазине": диалог ведут"покупатель" и "консультант торгового зала").

Эти упражнения, развивая у учащихся умениесоотносить содержание и форму высказываний сречевой ситуацией, дисциплинируют мышление.Оттачивают чувство языка, приучают гибкопользоваться им, имеют большое воспитательноезначение, так как повышают речевую культуру и культуруповедения в целом.

Следует отметить, что организация на уроке речевыхситуаций и выполнение учащимися различных видовситуативных упражнений не самоцель, а средствоформирования коммуникативных умений и навыковшкольников, способ накопления материалов длясочинения. Так как письменная речь развивается, еслиона сопоставляется с уже усвоенной устной речью,считается возможным и необходимым разумноечередование устной и письменной форм речи на урокахрусского языка, в частности на уроках развития речи.

На уроке подготовки к сочинению предусматриваетсявремя, необходимое для выполнения письменных


117

¹5 (12) 2016

заданий разного характера в сочетании с устнымивыступлениями учащихся. Наблюдения школьников, ихсостояние, оценка, мотивы, интересные находкиспособов словесного выражения возникающихвоспоминаний, мыслей, чувств отражаются ученикамив черновиках на каждом этапе урока. Индивидуальнаяи групповая работа по карточкам, комплексный анализтекста, этимологический и словообразовательныйанализы, составление цепочек слов по ассоциации,словосочетаний по образцу, построение на их основепредложений и т.п. чередуются с устным комментарием(защитой) выполненного задания. Письменнофиксируются также найденные в результатемонологических выступлений, обсуждений илидискуссий подходы к осуществлению темы сочинения,выразительные средства. Материал, подготовленный,отобранный в результате устной работы и отраженныйна письме в ходе урока, находит затем воплощение всочинениях учащихся.

Активизация видов речевой деятельности средствамиживописи

В 5-6 классах учащиеся пишут сочинения, в основном,по произведениям живописи: сочинение-описаниепомещения (интерьер), сочинение-описание природы(пейзаж), сочинение-рассказ о событии, изображенномна картине, или на основе ролевой игры (жанроваякартина), сочинение-описание с элементамиповествования (элементы различных жанров),сочинение-рассуждение.


Живопись, как и другие виды искусства, являясьотражением окружающей нас жизни, несет намопределенную информацию, выраженнуюизобразительными средствами, об эпохе, людях, природе,событиях, изображенных на полотне, т.е. обладаеткоммуникативной функцией и тем самым дает учителюреальную возможность обучить учащихся эффективномуречевому общению и одновременно "сделать" культурупредметом изучения при обучении русскому языку,расширить культурный кругозор обучаемых; соединитьобучение с эмоционально-нравственным воспитанием.

Использование картины создает на уроке атмосферупоиска, эмоциональной приподнятости, рождающейпотребность в общении, и, следовательно, способствуетвзаимосвязанному обучению всем видам речевойдеятельности: говорению, слушанию, чтению, письму.Еще К.Д. Ушинский писал о том, что чем больше органовчувств участвует в восприятии какого-либо предмета,явления, тем прочнее они запечатлеваются в нашейнервной памяти и быстрее вспоминаются.

При обучении видам речевой деятельности картина,как правило, выступает в качестве зрительно-смысловойопоры, способствующей формированию умений инавыков аудирования, говорения, чтения и письменнойречи.

Работа по картине позволяет соотнестикоммуникативное умение с видами речевойдеятельности. Проиллюстрируем это положениетаблицей.

Виды речевой

деятельности

Цель применения

картины

Коммуникативные умения

учащихся

Аудирование (слушание)

Создание зрительно- смысловой опоры

для понимания рече- вого произведения

Понимание сообщения учителя о картине: извлечение необхо-

димой информации из его мо- нологического высказывания о

картине

Говорение

Создание зрительно- смысловой опоры для

построения рече- вого произведения

Овладение монологической речью разных типов (описание, повествование, рассуждение). Формирование и реализация собственной

авторской позиции в высказывании по картине. Совершенствование самостоятельной

подготовленной и неподготовленной речи. Овладение диалогической речью и

невербальными средствами в ситуации общения «оживших» действующих лиц картины,

в ситуации экскурсии.

Чтение Создание зрительной опоры

при чтении искусствоведческих текстов

Восприятие искусствоведческого текста: понимание темы и основной мысли читаемого текста-образца; овладение навыками беглого и

выразительного чтения

Письмо

Создание зрительно-смысловой опоры для

построения самостоятельного речевого произведения в

письменной форме.

Написание творческих диктантов и изложений по картине. Формирование и

совершенствование умений писать сочинение-повествование, сочинение-рассуждение по картине. Овладение умением писать отзыв,

отклик, рецензию о картине; обзорную статью о выставке картин.

Формирование коммуникативных умений путем использования картины

118

¹5 (12) 2016

В соответствии с программой по развитию связной речи в шестом классе мы обучаем учащихся умению собиратьматериал к сочинению. Формированию этого умения помогает использование картины на уроке. Картина даетготовый наглядный материал, подсказывает программу и содержание будущего речевого произведения всоответствии с темой и замыслом художника.

Осень для школьников - особое время года. Именно осенью начинается новый год для детей - учебный. Инередко бывает, что за школьными заботами и тревогами учащиеся не замечают удивительной поры - золотойосени, праздничной и нарядной. Поэтому не случайно, что в начале учебного года мы обращаем внимание детейна этот кратковременный праздник природы, яркий и неповторимый, с помощью картин И.И. Левитана. Особенностьурока, о котором пойдет речь, заключается в том, что в нем показана работа не по одной, а по двум левитановскимкартинам, что позволяет увидеть, какая разная по краскам, по настроению может быть осень.

Картина И.И. Левитана "Золотая осень" знакома учащимся. К этой картине можно обращаться бесконечно, потомучто она никого не оставит равнодушным: волнует, восхищает, заставляет задуматься, остановиться перед увиденным.

Вторая картина, с которой ведется работа на уроке, - "Осенний день. Сокольники". Это произведение контрастнопо отношению к "Золотой осени" и обладает удивительными возможностями: позволяет увидеть особую, тонкую,щемящую прелесть русского пейзажа.

Поскольку шестиклассникам трудно оценить полностью, а тем более описать сразу два великих полотна, то мыпредлагаем в ходе урока заострить внимание только на одном нюансе картин - цветовой гамме. Поэтому урок исочинение учащихся называются "Краски осени на картинах И.И. Левитана".

Второй особенностью данного урока является то, что в нем реализуется принцип межпредметных связей уроковрусского языка с литературой - искусством слова. В ходе урока учащиеся работают с отрывками из стихотворенийА.С. Пушкина и А.А. Фета, которые созвучны по настроению левитановским картинам и помогают учителюорганизовать словарную работу, обогатить активный словарь учащихся, актуализировать некоторые слова потеме "Краски осени".

Работа на уроке построена таким образом, что позволяет учителю ненавязчиво и последовательно работать надразвитием умения учащихся редактировать тексты. Поскольку многие шестиклассники "грешат" бесконечнымиповторами одних и тех же слов в своих сочинениях, в ходе урока мы показываем приемы работы по предупреждениюи исправлению этих ошибок: это и работа с текстом-информатором, и работа над текстом сочинения.

Хочется отметить особый способ собирания рабочих материалов: часть слов учащиеся усваивают в процессеработы со стихотворными текстами, а другая часть слов появляется в результате наблюдений над цветовой гаммойкартины. Эти слова ученики записывают в специальную таблицу для сбора рабочих материалов:

Что наблюдаем?

«Золотая осень» И.И.Левитана

Рабочие материалы

Осень Пламенная, огненная, золотая, яркая, богатая оттенками цветов, праздничная, торжественная.

Настроение Праздничное, радостное, приподнятое

Деревья Желтые, золотые, багряные, разноцветные, словно пропитанные солнцем, отливающие бронзой.

Травы Изумрудные, зеленые, желтые, желтовато-коричневые.

Небо Голубое, светло-голубое, лазурное, с легкими белыми облаками.

Река, берега реки Синяя, темная; более светлая, голубая вдали; берега реки – обрывистые, рыжеватые, желтовато-коричневые.

Воздух

Бесцветный, прозрачный, чистый.

Аналогичная работа проводится по второй картине - "Осенний день. Сокольники".Работа над написанием сочинения ведется дифференцированно. Учащимся предлагается на выбор:- написание работы в полном объеме, в соответствии с темой и планом сочинения ("Краски осени на картинах

И.И. Левитана";- включить в сочинение описание только одной картины и указать в теме, какой именно (например, "Краски

осени на картине И.И. Левитана "Золотая осень" или "Краски осени на картине И.И. Левитана "Осенний день.Сокольники").

Авторы книги "Сочинение по картине в 6 классе" Л.А. Ходякова и Е.В. Кабанова предлагают различные формыработы по картинам, активизирующие виды речевой деятельности, стимулирующие совершенствованиекоммуникативной компетенции учащихся.

Особенность урока по картине К.Ф. Юона "Августовский вечер. Последний луч" состоит в том, что она проводитсяв форме игры-интервью, в основе которой лежит имитация определенных отношений, та ситуация, которая"переносит" ребенка в мир взрослых, учит общаться в заданных условиях.

Однако этот вид игр требует тщательной подготовки. Следует заранее продумать ситуацию, которая будет лежатьв основе интервью, при этом объяснив шестиклассникам особенности такого публицистического жанра.


119

¹5 (12) 2016

На этом уроке используется искусствоведческий текст, работа с которым позволяет повторить сведения о тексте,о способах связи между абзацами, вспомнить о признаках текста-описания.

Игре-интервью предшествует беседа о художнике, о картине, проводится работа по собиранию рабочих материаловк сочинению, беседа по искусствоведческому тексту, а также словарно-стилистическая и орфографическая работа.

Работа над описанием помещения (интерьера) развивает наблюдательность у обучаемых, способствует осознаниюими органического единства человека и окружающей среды (обстановки), помогает более полному и глубокомупрочтению художественного произведения.

Вместе с тем, как показывает опыт, шестиклассники испытывают трудности при написании сочинения-описанияинтерьера, прежде всего учеников затрудняют начало сочинения, определение основной мысли, композициясочинения, употребление слов, обозначающих местонахождение каких-либо предметов.

Учитывая эти трудности, целесообразно начинать работу над описанием интерьера с подготовки к сочинению покартине, поскольку она дает готовый наглядный материал (изображение помещения, его убранства, мебели, разныхвещей) в соответствии с замыслом художника.

Формирование умения описывать интерьер тесно связано с реализацией культуроведческого подхода к обучениюрусскому языку, поскольку разного рода помещения, обстановка "переживают" человека, сохраняют дух эпохи,традиции поколений, возрождают нашу память.

Учащимся предлагается:- составить предложения со следующими словами и словосочетаниями (их значение объясняет учитель- выписать в тетрадь только имена собственные: Александр Сергеевич Пушкин- объяснить словосочетание "отрочески зазвенел";- подобрать синонимы к следующим словам: зал, паркет, парадный, орнамент;- разобрать по составу следующие слова: одноглавые, олицетворяющие, интерьер, портьеры, роспись, орнамент,

бра;- подобрать однокоренные слова к слову "кайма".Изучив и систематизировав методы и приемы работы по развитию речи, можно сказать, что нужно полнее

использовать работающие на развитие и воспитание стимулятивно-мотивационные методы, приемы и формы,осуществляя их в историко-культурном и словесно-образном контекстах, создаваемых благодаря интегрированномуосуществлению межпредметных связей на уроках русского языка и ориентированных на формированиекоммуникативной компетенции учащихся, реализацию творческого потенциала личности каждого ученика ивозрождение национального самосознания.

Главными задачами мы считаем формирование мотивации к овладению и пользованию разнообразными речевымисредствами и формирование мышления детей. Это возможно в том случае, если ребенок ощутит, что, овладев темили иным речевым умением, он расширяет свои возможности общаться и воздействовать на других людей,почувствует радость творческого роста, самосовершенствования; если научится наблюдать и делать выводы изсвоих наблюдений, аргументировать свои высказывания, оценивать свои и чужие высказывания, отстаивать туили иную точку зрения.



1. Бабкина М.В.О взаимосвязи различных видов речевой деятельности учащихся на уроках русского языка.//Русский язык в школе. - 2004. -№ 22. Бондаревская Е.В. Личностно-ориентированное образование: опыт разработки парадигмы. - Ростов н/Д, 19973. Ковалева Г.С., Красновский Э.А. Новый взгляд на грамотность.// Русский язык. - 2005. - № 14.4. Линецкая Л.М. Развитие речевой культуры младших подростков на уроках русского языка и во внеучебнойработе. - Ростов н/Д.: Феникс, 20075.Методика преподавания русского языка в школе./ под ред. Т.М. Баранова. - М.: Издательский центр "Академия",20016. Михайлова С.Ю. Сочинения по картине: 6 кл. - М.: "Издательство Астрель", 20047. Сборник нормативных документов. Русский язык в общеобразовательных учреждениях с русским языкомобучения. - М., 20048. Татьянченко Д., Воровщиков С. Программа общеучебных умений.// Образование в современной школе. -2002. - № 69. Ходякова Л.А., Кабанова Е.В. Сочинение по картине в 6 классе. - М.: "Издательство Астрель", 200410. Ясинская С.Г. Виды и приемы чтения.// Русская словесность. - 2007. - № 2

120

¹5 (12) 2016

Мектеп -алтын ұя, жас жеткіншектерді білім нәрімен сусындатар , ұрпақтәрбиесіне - адамның адам болып қалыптасуындағы қасиетті ұғым болса, солқасиетті шаңырақты бақанмен көтеріп, уығын керегеге байлап, мектептіңмәртебесін айшықтайтын ұстаздар. Білім бастауының қайнар көзін ашқан,шәкірттер үшін олар ең ардақты адам. Ұжым ұстаздары - өте білімді, білімібіліктілігіне сай, ұйымшыл. Айрандай ұйыған ұжымға , жас та болса бас болыпотырған мектеп мүдірі - Нұржан Нигметоллаевичпен Ахметқалиев. "Жас келсе- іске"-деп қазақ атамыз айтқандай, осы азамат келгелі мектеп тынысы ерекшежаңарып, жаңғыра бастады. Білім сапасына да ерекше көңіл бөлінуде. Орда бұзаржас азаматтың жұмысқа қабілеттілігі, әділдігі мен біліктілігі көңілімізді қуантады.

Мектеп ішіне жөндеу жұмыстары жүргізіліп, бірқатар оқу кабинеттері қайтажабдықталды, сондай -ақ , аз қамтылған отбасында тәрбиеленушілердіңжылына бір реттік киіммен қамтамасыз етілуіне және оқушылардың тегінтамақтануына ерекше мән беруде.

Мектеп айналасын көгалдандыру жұмысы да тың қарқынмен жүруде. Биылғы мектеп қабырғасын аттаған1-сынып ата-аналары бастамасымен мектеп ауласына ағаштар егіліп, күтіп-баптау жұмысынбалаларымызбен бірге атқарудамыз. Бұл шара балаларымызды алтын- ұя мектептерін құрметтеуге баулыса,екінші жағынан еңбекті сүюге кіші жастан бейімдейді. Келесі оқу жылында мектебіміздің 40 жылдық мерейтойыаталып өтпекші. Аяулы мектеп ұжымына білімді ұрпақ тәрбиелеу жолында шығармашылық ізденіс, толағайтабыс, саналы ғұмыр тілей келе, алар асу, шығар шыңдарыңыз биік болғай деген тілек білдіремін!

1 сынып ата-анасы: Өтеуова Лунара Бекболатқызы

Менің балам Жағалова Гүльнара Семей қаласындағы №3 жалпы ортабілім беретін мектеп-кешенінің 9 "В" сынып оқушысы . Денсаулығынабайланысты жеке үйден оқытылады. 7 сыныптан бері мектепұстаздары мемлекеттік білім беру бағдарламалары негізінде оқытып,қатарынан қалдырмай, даму деңгейін үнемі қадағалауда. Қазақ тілі, қазақәдебиеті, алгебра, орыс тілі ,ағылшын тілі, тарих пәндерінен пәнмұғалімдері Тулеубаева К.М, Сатбаева А.А, Абдрахманова Жанат,Капасова Г.Р, Мақсұтова А, Смагулова А.М., Тультаев баламмендайындалып, сабақты дұрыс меңгеруін қадағалады. Сонымен қосамектеп ұстаздары баламның дамуы үшін қосымша ізденіс ретіндеқала деңгейіндегі пән сайыстарына да дайындады.

Осы мектептің химия- биология пәні мұғалімі Сатбаева А.А.жетекшілігімен "Балалар бастауы -2016" балалар әлеуметтік жобасысайысына қатыстырды. Сайыстың облыстық кезеңінде III орын алғаны

үшін Шығыс Қазақстан өңірлік ғылыми-практикалық "Дарын" орталығы атынан марапатталып, сертификатберілді. Бұл сайысқа әр аймақтан, әр жастағы балалар қатысты.

Ізденіс пен қызығушылықтың арқасында келешек өмір жағдайы, әсіресе экономикалық, экологиялық жағдайбей-жай қалдырмай, осы өзекті мәселе ой салудың арқасында осы жоба қолға алынып, теориялық -практикалық түрде терең қарастырылып, қорғап келді.

Баламның білім алуына мектеп басшысы Ахметкалиев Н.Н. пен директордың оқу ісі меңгерушісіКурмашева А.А. және мектеп ұстаздарына ата-анасы ретінде алғысымызды айтамын.

Жағалова Гульнараның анасы: Ақтаева Балжан.

Менің қызым, Әсемжанова Әсем №3 жалпы орта білім беретін мектеп -кешеніне 2006 жылы 1-сыныпқа қабылданып, бүгінгі күні - 10 "А" сыныптыңүздік оқушыларының қатарында, болашақ "Алтын белгі" иегері. Қызымның10 жыл оқуы көзді ашып - жұмғанша өте шықты. Осы уақыт ішіндеқызымызды дәл осы мектепке бергенімізге еш өкінген емеспіз. Біздің қызымызүшін мектеп шынымен екінші үйіне айналды.

Мектепте оқушылардың білім мен тәрбие алуына, заман талабына сайбарлық жағдай жасалған. Мектеп директоры Ахметкалиев НуржанНигметоллаевичпен, ұстаздармен кездескен кезде, олардың балаларға жәнеата-аналарға деген жылы қарым-қатынасы анық көрініп тұрады. Оқушыларұстаздарының арқасында мектеп өмірінде болып жатқан барлық іс-шараларғабелсенділік танытып, әртүрлі тақырыптық және әдеби кештерге, ғылымижобаларға, сынып сағаттарына, мерекелерге, іс-шараларға үлкенқызығушылықпен қатысады. Нәтижесінде биылғы оқу жылында қызым

география пәнінен "Семей өңіріндегі рекреациялық туризмнің проблемалары мен келешегі" деген тақырыптапән мұғалімі Кенжебаева Жанна Оңгарбековнамен қала және облыс деңгейінде ғылыми жоба қорғап, жүлделіІІІ орынды иеленді.

Мектепте балалар үлкендерді сыйлауға, Отанды құрметтеуге, туған-туысқандарын сүюге, достықтыбағалай білуге тәрбиеленуде. Мектеп ұстаздары жеке уақытын аямай, барлық білімін, жан-дүниесін, мейірімінбіздің балаларымызға береді. Балалар да ұстаздарына зор құрметпен қарап, өздерінің сырларымен бөліседі.

Қызымның сынып жетекшісі Хаджимова Мадина Серикбековнаға балаларға білім ғана беріп қоймай, өзпәніне деген махаббатын оятқаны үшін ерекше алғысымды білдіргім келеді. Мектептің барлық ұстаздарына,олардың кәсіпқойлықтары мен балаларға жасаған қамқорлықтарына алғыс айтамыз.

Болашақта биіктердің шыңынан көріне берулеріңізге тілектеспіз !Әсемжанова Әсемнің анасы Смагулова Алия Оразғалиқызы

Àòà-àíàëàðäûí ëåá³çäåð³

121

¹5 (12) 2016

МЕКТЕП ӨМІРІНЕН ИЗ ЖИЗНИ ШКОЛЫFROM THE LIFE OF THE SCHOOL

122

¹5 (12) 2016

123

¹5 (12) 2016

Қ Ұ Р М Е Т Т І Ә Р І П Т Е С Т Е Р !"ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы ғалымдар мен педагогтерден "Еуразия білімі. Eurasian educa-

tion. Евразийское образование" халықаралық ғылыми-әдістемелік журналына (ҚазақстанРеспубликасының инвестициялар мен экономикалық даму министрлігі берген мерзімді баспасөзбасылымын есепке қою туралы №14770-Ж куәлігі) жариялауға жұмыстар қабылдауды жалғастырады.

Мерзімді баспасөз басылымы айына бір рет қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жарық көреді. Журналжарияланымдарының тақырыптық бағыттары - ғылыми-әдістемелік, педагогикалық, ақпараттық-жарнамалық (білімберу мекемелері үшін).

Журналдың таралу аймағы - Қазақстан Республикасы, ТМД елдері, таяу және алыс шет елдері.

Журналға Қазақстан, Евразиялық экономикалық қауымдастық елдері, ТМД, Грузия, Украина, Түркия, Қытай жәнеЕвроодақ елдері ғалымдарының, ізденушілердің, докторанттардың, магистранттардың, мұғалімдер меноқытушылардың, әдіскерлердің, білім беру ұйымдарының жетекшілері мен қызметкерлерінің ғылыми зерттеулері,мақалалары, сабақ жоспарлары, ғылыми жобалары және басқа да ғылыми-әдістемелік жұмыстары жарияланады.

Журналға жариялауға келесі бағыттар бойынша ғылыми зерттеу еңбектері, очерктер мен әдістемелік жұмыстар,сабақ жоспарлары қабылданады:

Жаратылыстану ғылымдары;Гуманитарлық ғылымдар;Әлеуметтік ғылымдар;Техникалық ғылымдар;Экономикалық ғылымдар;Педагогикалық ғылымдар;Білім беру мәселелері.

Бір автордан журналдың бір санына екі жұмыстан артық қабылданбайды. Ұжымдық авторлықта жазылғанжұмыстар жеке жұмыстармен қатар қабылданады. Бір жұмыстың авторларының саны 5-тен аспауы тиіс.

ЖУРНАЛДА ЖАРИЯЛАНАТЫН ЖҰМЫСТАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР:Жұмыс мәтіні 2 беттен кем болмауы тиіс және 10 (он) беттен аспауы керек, жол арасы 1,0 интервалымен Microsoft

Word редакторында, жиектері - сол жағынан 3 см, жоғары және төменгі жағынан 2 см, оң жағынан 1,5 см болатынА4 форматындағы стандартты бетте Times New Roman қарпімен 14-ші шрифтпен терілуі керек, жұмыстың әрбірабзацы жаңа жолдан 1 см шегініспен жазылады. Жол ортасынан автор(лар)-дың тегі, аты-жөні (толығымен) қоюшрифтпен жазылады. Келесі жолға автордың жұмыс (оқу) орнының толық атауы мен лауазымы, ғылыми атақ-дәрежесі жазылады. Бұдан соң жол ортасынан мақала тақырыбы қою шрифтпен жазылады. Бір интервалдан кейінжаңа жолдан мақала мәтіні жазылады, пайдаланылған әдебиеттер тізімі еңбекте көрсетілген тәртібіне сәйкес,мақаланың соңында жазылады. Мәтінде сілтеме берілген әдебиеттер тік жақшаның ішінде, әдебиеттер тізіміндегінөміріне сәйкес көрсетіледі. Дәйектеме (цитата) қолданылған жағдайда міндетті түрде түпнұсқаның беті көрсетіледі(мысалы, [1, 256]). Барлық суреттер, таблицалар, диаграммалар, формулалар мен басқа да көрнекілік суреттемелеркомпьютерлік редакторларда жасалып, мақалада сілтеме берілген ретпен көрсетілуі тиіс. Егер мақала қазақ, орысжәне ағылшын тілдерінен бөлек, басқа тілде жазылған жағдайда, мақалаға ағылшын не қазақ (орыс) тілінде жазылғанқысқаша аннотация берілуі керек.

Редакция алқасы жинақтың тақырыбына сәйкес келмейтін, жоғарыда көрсетілген ережелерге сай емес жәнемазмұны жағынан Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына қайшы келетін материалдардықабылдамауға құқылы.

Журналға енетін ғылыми-әдістемелік жұмыстар электронды нұсқада, автордың байланыс телефондарын көрсетеотырып, [email protected] электронды поштасына жіберіледі.

Жұмыспен бірге авторлар өздерінің электронды нұсқадағы фотосуреттерін жіберуі керек (JPEG форматындағысканерден өткізілген фотосурет көшірмелері де қабылданады). Фотосурет 5х6 форматындағы портреттік фото түріндетүсірілуі керек, егер мақала авторлары 3 (үш) не одан көп адам болса, біртекті ашық фонда түсірілген бір ұжымдықфотосурет қабылданады. Сапасы төмен немесе автордың бет-әлпеті көрінбейтін фотосуреттер қабылданбайды.

Журнал санына жұмысы жарияланған әрбір авторға редакция алқасы жұмысының жарияланғандығы туралысертификат береді.

Журналға мақала жариялау жөніндегі барлықсұрақтар бойынша "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығына

келесі телефон номерлері бойынша хабарласа аласыздар:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77778543577 (Арафат Мамырбеков)e-mail: [email protected]

Редакцияның мекенжайы:071400 Семей қаласы, Уранхаев көшесі, 45/3

124

¹5 (12) 2016

D E A R C O L L E A G U E S !Educational and scientific center "Erudit" continues accepting works of scientists and educators for publication

in international scientific journal "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" (certificate onregistration of a periodical printed publication №14770-F from 11.14.2014, issued by the Ministry of Investmentand Development of the Republic of Kazakhstan)

Periodical edition is published once a month in the Kazakh, Russian and English. Thematic focus of the journal publica-tions is scientific, methodical, educational and informational and advertising (for educational and scientific institutions).

Area of journal's distribution - the Republic of Kazakhstan, CIS countries, near and far abroad.

The journal publishes scientific research articles, methodological developments and projects of scientists, competitors,doctoral, masters, teachers - teachers, trainers, managers and employees of institutions of Education and Science ofKazakhstan, the Eurasian Economic Community, the CIS, Ukraine, Georgia, Turkey, China and the European Union.

Works accepted for publication in the journal - scientific, methodological articles, studies, essays, lesson development,written in Kazakh, Russian, English and other languages in the following areas:

Natural Sciences;Humanitarian sciences;Social Sciences;Technical sciences;Economic sciences;Pedagogical sciences;Issues of The Education.

Each author may submit no more than two works in one issue of the journal. Works written in collaboration are ac-cepted together with the author's works. The number of authors should not exceed 5 people.

REQUIREMENTS FOR FORMATTING OF PAPERS PUBLISHED IN THE JOURNAL:The text of the work should be at least 2 (two) and no more than ten (10) pages, typed in Microsoft Word in Times New

Roman 12 pin, with a single line spacing, on a standard A4 page with a border around the edges - to the left - 3 cm, right- 1,5 cm, top and bottom of the page 2 cm, with indention of 1 cm. From the middle of the page in bold indicate theauthor's name (in full), the name of his place of work (study), position and regalia. Job title is written in a middle of thepage in bold. The text of the work is written after the title with a single-spaced interval. The list of references is written inthe end. Literature is specified in the order mentioned in the text of the paper, in the case of quotations necessarily insquare brackets indicate the source page (example: [1, 256]). All drawings, maps, photographs, tables, charts, formulas,other Illustrations and inserts are recommended to perform using computer editors and post the article as they arementioned. If the work is written in a language other than Kazakh, Russian and English, the work should include a briefabstract, written in English or Russian (Kazakh) language.

The Editorial Board has the right to refuse to publish works that do not meet the content requirements of the subject ofthe journal and to the design of the works, as well as that works, which are contrary to the content of the current legislationof the Republic of Kazakhstan.

Work for publication in the international scientific and methodological, pedagogical journal "Еуразия білімі. Eurasianeducation. Евразийское образование" are accepted in electronic form with contact information of the author (s) by e-mail [email protected].

Together with the work of the authors should make their photos in electronic form (scanned copy of the photos isallowed in the format JPEG). Photo of the author must be of good quality, made in the form of portrait photography 5x6,if the authors of three (3) or more persons, is accepted to send one collective picture taken against a plain, light back-ground. Low quality photos, as well as those where can not distinguish the faces of the authors, not accepted for publica-tion.

All authors will receive a certificate of confirmation of the publication of their work in the international scientific journal"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование"

On all matters concerning the publication of papers in the journal"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование"

please contact the Educational Research Centre" ERUDIT "by phone:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Azamat Azat), +77778543577 (Arafat Mamyrbekov)e-mail: [email protected]

Editorial Office Address:45/3 Uranhayev St., Semey, 071400

125

¹5 (12) 2016

У В А Ж А Е М Ы Е К О Л Л Е Г И !Образовательно-научный центр "Erudit" продолжает прием работ ученых и педагогов для публикации

в международном научно-методическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийскоеобразование" (свидетельство о постановке на учет периодического печатного издания №14770-Ж от14.11.2014 г. выдано Министерством по инвестициям и развитию Республики Казахстан)

Периодическое издание выходит один раз в месяц на казахском, русском и английском языках. Тематическаянаправленность публикаций журнала - научная, методическая, педагогическая и информационно-рекламная (дляучреждений образования и науки).

Территория распространения журнала - Республика Казахстан, страны СНГ, ближнее и дальнее зарубежье.

Журнал публикует научные изыскания, статьи, методические разработки и проекты ученых, соискателей,докторантов, магистрантов, педагогов - преподавателей, учителей, методистов, руководителей и работниковучреждений образования и науки Казахстана, стран Евразийского экономического содружества, СНГ, Украины,Грузии, Турции, Китая и стран Евросоюза.

К публикации в журнале принимаются работы - научные, методические статьи, исследования, очерки, разработкиуроков, написанные на казахском, русском, английском и других языках, по следующим направлениям:

Естественные науки;Гуманитарные науки;Социальные науки;Технические науки;Экономические науки;Педагогические науки;Вопросы образования.

От одного автора принимается не двух работ в один номер журнала. Труды, написанные в соавторстве,принимаются наряду с авторскими работами. Количество авторов одной статьи не должно превышать 5-ти человек.

ТРЕБОВАНИЯ К ОФОРМЛЕНИЮ РАБОТ, ПУБЛИКУЕМЫХ В ЖУРНАЛЕ:Текст работы должен быть не менее 2 (двух) и не более 10 (десяти) страниц, набранных в редакторе Microsoft

Word шрифтом Times New Roman 12-го кегля, с единичным интервалом между строк, на стандартной страницеформата А4 с полями по краям - слева - 3 см, справа - 1,5 см, вверху и внизу страницы по 2 см, с абзацнымиотступами в 1 см. С середины страницы жирным шрифтом указываются ФИО автора (полностью), наименованияего места работы (учебы), должность и регалии. Заголовок работы пишется с середины страницы жирным шрифтом.После заголовка через один интервал пишется непосредственный текст работы, в конце указывается списокиспользованной литературы. Литература указывается в порядке упоминания в тексте работы, в случаеиспользования цитат, в обязательном порядке в прямых скобках указывается страница первоисточника (пример:[1, 256]). Все рисунки, карты, фотографии, таблицы, диаграммы, формулы пр. иллюстрации и вставки рекомендуетсявыполнять с помощью компьютерных редакторов и размещать в статье по мере их упоминания. В случае, еслиработа написана на ином языке, кроме казахского, русского и английского, к работе прилагается краткая аннотация,написанная на английском или русском (казахском) языке.

Редакционная коллегия вправе отказать в публикации работ, не соответствующих по содержанию тематикежурнала и требованиям к оформлению работ, а также противоречащих по содержанию действующемузаконодательству Республики Казахстан.

Работы к публикации в международном научно-методическом, педагогическом журнале "Еуразия білімі. Eur-asian education. Евразийское образование" принимаются в электронном виде с указанием контактных данныхавтора(-ов) на электронный адрес [email protected].

Вместе с работой авторы должны приложить свои фотографии в электронном варианте (допускаетсясканированная копия фотографии в формате JPEG). Фотография автора должна быть хорошего качества,выполненной в виде портретной фотографии 5х6, в случае, если авторов 3 (три) и более человек, принимаетсяодна коллективная фотография, сделанная на однотонном, светлом фоне. Фотографии низкого качества, а такжете, на которых нельзя различить лица авторов, к публикации не принимаются.

Все авторы, получают сертификаты-подтверждения о публикации их работы в международном научно-методическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование".

По всем вопросам, относительно публикации работ в журнале "Еуразия білімі. Eurasian education.Евразийское образование" обращайтесь в Образовательно-научный центр "ERUDIT" по телефонам:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77778543577 (Арафат Мамырбеков)e-mail: [email protected]

Адрес редакции:071400, г.Семей, ул.Уранхаева, 45/3

126

¹5 (12) 2016

Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігінің Байланыс,ақпараттандыру және ақпарат комитетінде 24.11.2014 ж. есепке қойылып,

№14770-Ж куәлігі берілген

Свидетельство о постановке на учет выдано Комитетом связи,информатизации и информации Министерства по инвестициям

и развитию Республики Казахстан№14770-Ж от 24.11.2014 г.

Registered in The Ministry of Investment and Development of the Republic of Kazakhstan,Communication, Information and Information Committee 24.11.2014. Certificate No. 14770-Ж

Авторлардың пікірлері редакция көзқарасын білдірмейді.Мнение авторов публикаций не всегда отражает мнение редакции журнала.

Opinion of publishing author not always reflect the opinion of the publisher.

Журнал материалдарын қолданған жағдайда, журналға сілтеме беру міндетті.При использовании материалов ссылка на журнал обязательна.

While using materials reference to the journal is obligatory.

Редакцияның мекенжайы / Адрес редакции / The editorial office address0 7 1 4 0 0

Семей қаласы, Уранхаев көшесі 45, 2 қабат, 3 кеңсе.г. Семей, ул. Уранхаева, 45, 2 этаж, офис 3.

Semey, Uranhayev Street 45, 2nd floor, office 3.

Тел/Tel: + 7 (7222) 56 25 25e-mail: [email protected]

Басылды / Напечатано в / Journal is published "ImPress" баспасы / Издательство "ImPress" / Publishing house "ImPress"

071400 Семей қаласы, Найманбаев к-сі, 163, 2 офисг. Семей, ул. Найманбаева, 163, офис 2Semey, Naimanbayev Street, 163, office 2

Тел/Tel: + 7 (7222) 56 04 56

Жауапты редактор / Ответственный редактор / Executive editorAzamat Azatov

Дизайн және компьютерлік беттеу / Дизайн и компьютерная верстка /Design and Desktop Publishing

Didar Kambarova

Басуға жіберілді / Подписано в печать / Signed into Print:25.05.2016

Пішіні / Формат / Format60х84 1/8

Тираж / Copies100 дана / экземпляров / number

Тапсырыс / Заказ / Order No0155

¹7 (7) 2015

98

Eurasian education №5, 2016

Documents

Transcript of Eurasian education №5, 2016