Eurasian education №3

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралықжурналы Қазақстан Республикасының, таяу және алыс шетел мемлекеттерініңтүрлі мектептері мен бағыттары өкілдерінің теориялық және эмпирикалықзерттеулерін жарыққа шығаратын халықаралық ғылыми-әдістемелік,педагогикалық журнал.

Журналдың басты міндеттерінің бірі - білім берудің кәсібиленуіне, әлеуметтік-гуманитарлық, жаратылыстану ғылымдары аясында ғылыми зерттеужұмыстарының жүргізілуіне және педагогтардың өз тәжірибелеріменбөлісулеріне ықпал ету.

Журнал ғалымдарға, білім беру жүйесінің қызметкерлеріне, студенттерге,сондай-ақ барлық оқырмандарға арналады.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" - международныйнаучно-методический, педагогический журнал, публикующий теоретические иэмпирические исследования представителей различных школ и направленийРеспублики Казахстан, стран ближнего и дальнего зарубежья.

Одной из важнейших задач журнала является содействие профессионализацииобразования и научно-исследовательской работы в области социально-гуманитарных, естественных наук, а также распространение передовогоопыта педагогов.

Журнал предназначен для ученых, работников системы образования,студентов и широкого круга читателей.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" is an Internationaljournal aimed to publish theoretical and empirical research data from various Kazakhstanschools and fields of science as well as from countries of near and far abroad.

One of the most important tasks of the journal is to promote the professionalization ofeducation and research works in the field of social sciences and humanities and naturalsciences, as well as dissemination of best practices of pedagogue.

The journal is targeted on wide range of readers: employee of the education system,university students, and all those who interested in humanities.

1

¹3 (3) 2015"ЕУРАЗИЯ БІЛІМІ. EURASIAN EDUCATION. ЕВРАЗИЙСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕ"

Халықаралық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журналМеждународный научно-методический, педагогический журнал

Scientific, methodical, pedagogical international journal¹3 (3) 2015¹3 (3) 2015

ШЫҒУ ЖИІЛІГІПЕРИОДИЧНОСТЬPERIODICITY:айына бір ретодин раз в месяц1 time per month

МЕНШІК ИЕСІСОБСТВЕННИК / OWNER:"Erudit Group" ЖШС/ТОО/LLС

БАС РЕДАКТОРГЛАВНЫЙ РЕДАКТОРEDITORIAL - IN CHIEF:Арафат МамырбековArafat Mamyrbekov

БАС РЕДАКТОРДЫҢОРЫНБАСАРЫЗАМЕСТИТЕЛЬГЛАВНОГО РЕДАКТОРАASSISTANT EDITOR:Азамат Азатов / Azamat Azatov

РЕДАКЦИЯНЫҢМЕКЕНЖАЙЫ /

АДРЕС РЕДАКЦИИ /THE EDITORIAL OFFICE

ADDRESS:0 7 1 4 0 0

Қазақстан РеспубликасыИнвестициялар және даму

министрлігініңБайланыс, ақпараттандыружәне ақпарат комитетінде

24.11.2014 ж. есепке қойылып,№14770-Ж куәлігі берілген.

Свидетельство о постановкена учет выдано Комитетом

связи, информатизации иинформации Министерства по

инвестициям и развитиюРеспублики Казахстан

№14770-Ж от 24.11.2014 г.

Registered in The Ministry ofInvestment and Development of

the Republic of Kazakhstan,Communication and Information

Committee 24.11.2014.Certificate No. 14770-Ж.

Семей қ., Уранхаев к-сі, 45,2 қабат, 3 кеңсе.

г. Семей, ул. Уранхаева,45, 2 этаж, офис 3.

Semey, Uranhayev Street 45,2nd floor, office 3.

Tel: + 7 (7222) 56 25 25, e-mail:

[email protected]

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ:Петер Финке, PhD доктор, Цюрих университетінің профессоры (Швейцария)Чунг Ианг Ли, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетініңпрофессоры (АҚШ)Нергис Бирай, PhD доктор, Памуккале университетінің доценті (Түркия)Сунарчина Мунира Мунировна, әлеуметтану ғылымдарының кандидаты,доцент (РФ)Гвен Мордюк, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетініңқауымдастырылған профессоры (АҚШ)Каримов Мұхтарбек Қарпықұлы, тарих ғылымдарының кандидаты,профессор.Атантаева Бақыт Жұмағазықызы, тарих ғылымдарының докторы,профессор.Искакова Гүлнар Қожағұлқызы, саяси ғылымдардың докторы, профессорБерікханова Гүлназ Еженханова, физика-математика ғылымдарыныңдокторыАубакирова Рахиля Жұматайқызы, педагогика ғылымдарының кандидаты,доцент.Мамырбекова Гүлфар Мажитқызы , филология ғылымдарыныңкандидаты.Зиядин Саябек Тәттібекұлы, экономика ғылымдарының докторы,қауымдастырылған профессор.Белгібаев Мұхит Есенұлы, география ғылымдарының докторы, профессорФесенко Наталья Анатольевна, Семей қаласы білім бөлімінің басшысы.Аубакирова Қарлығаш Әділханқызы, PhD докторант.

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:Петер Финке, доктор PhD, профессор Университета Цюриха (Швейцария)Чунг Ианг Ли, доктор PhD, профессор Питтсбургского государственногоуниверситета (США)Нергис Бирай, доктор PhD, доцент университета Памуккале (Турция)Сунарчина Мунира Мунировна, кандидат социологических наук, доцент(РФ)Гвен Мордюк, доктор PhD, ассоциированный профессор Питтсбургскогогосударственного университета (США)Каримов Мухтарбек Карпыкович, кандидат исторических наук, профессор.Атантаева Бакыт Жумагазыевна, доктор исторических наук, профессор.Искакова Гульнар Кожагуловна, доктор политических наук, профессорБерикханова Гулназ Еженхановна, доктор физико-математических наук.Аубакирова Рахиля Жуматаевна, кандидат педагогических наук, доцент.Мамырбекова Гулфар Мажитовна, кандидат филологических наук.Зиядин Саябек Таттибекович, доктор экономических наук,ассоциированный профессор.Бельгибаев Мухит Есенович, доктор географических наук, профессорФесенко Наталья Анатольевна, руководитель отдела образования г.Семей.Аубакирова Карлыгаш Адильхановна, PhD докторант.

EDITORIAL BOARDERS:Peter Finke, PhD, professor of the Zurich university (Switzerland)Chung Yang Lee, PhD, professor of the Pittsburg State University (USA)Nergis Biray, PhD, docent of the Pamukkale university (Turkey)Sunarchina Munira, candidate in social sciences, docent (RF)Gwen Murdock, PhD, associated professor of the Pittsburg State University (USA)Karimov Mukhtarbek, candidate in historical sciences.Atantayeva Bakhyt, doctor of historical sciences, prof.Iskakova Gulnar, doctor of political sciences, professorBerikhanova Gulnaz, doctor of physical and mathematical SciencesAubakirova Rakhilya, candidate in pedagogical sciences, docent.Ziyadin Sayabek, doctor of economic sciences, associated professor.Mamyrbekova Gulfar, candidate in philological sciencesBelgibayev Mukhit, doctor of geographical sciences, professorFesenko Natalia, the head of The Education Department of Semey.Aubakirova Karlygash, PhD student.

¹3 (3) 2015

2

МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS

ЖЕҢІСКЕ 70 ЖЫЛ 70 ЛЕТ ВЕЛИКОЙ ПОБЕДЕ 70tn ANNIVERSARY OF GREAT WAR

Мамырбеков А.М., Булабаев Б.З. ІІ дүниежүзілік соғыстың шетел тарихнамасындағы талдануы .........................................4Алинова А.Е. Әр қашан күн сөнбесін! Пусть всегда будет солнце! Let the sun shine forever! (Разработка классного часа ко ДнюПобеды) Пусть всегда будет мир! ................................................................................................................................................7Штейн И.С., Донгаузер М.А. Разработка утренника ко Дню Победы........................................................................................10

ТАРИХ ИСТОРИЯ HISTORY

Болатова Қ.Б. Қазақстандағы білім бері орындарын қаржыландыру (ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдыңбасы)........................................................................................................................................................................................... 13

ЮРИСПРУДЕНЦИЯ ЮРИСПРУДЕНЦИЯ JURISPRUDENCE

Калиев Р. А. Медиация: проблемы внедрения и пути совершенствования.............................................................................16Хамзина Н.Н. Қазақстандағы мұрагерлік құқық қатынастарының қалыптасуы мен дамуындағы өзекті мәселелері................ 20

ТІЛ БІЛІМІ ЯЗЫКОЗНАНИЕ LINGUISTICS

Калимова Ж.Ү. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі тұрақты сөз тіркестерінің құрылымдық және семантикалық сипатыжайында.......................................................................................................................................................................................24Грозина О.А. Влияние структуры языка на образ мышления................................................................................................... 27Doç. Dr. Nergis Biray. Uzm. Assem Kassymova. KAZAK TÜRKÇESi - TÜRKÇYE TÜRKÇESi GRAMERTERIMLERI..................................................................................................................................................................................28

ӘДЕБИЕТТАНУ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ LITERARY CRITICISM

Мұқышева Г.М. Мағжан Жұмабаев аудармаларындағы ұлттық дүниетаным көрінісі...............................................................41

ЭКОЛОГИЯ ЭКОЛОГИЯ ECOLOGY

Едильбаева Л.М., Тоқтасынова А.Ж. Атмосфераның ластануы және оның адам денсаулығы мен қоршаған ортаға әсерінбағалау......................................................................................................................................................................................... 45

ПЕДАГОГИКА ПЕДАГОГИКА PEDAGOGICS

Рахметова М.С. Мобильді технологиялардың адам ағзасына әсері (11 сыныпта физика пәнінен өткізілетін сабақжоспары)......................................................................................................................................................................................49Мынбас Д.Т. Роль учебника при обучении информатике...........................................................................................................50Бектурова А.Ш. Роль самостоятельной работы в обучении информатике в высших учебных заведениях...............................54Сафаева М. Халықтық педагогика негіздері: Теория және тәжірибе...........................................................................................56Мыльникова Т.А., Томашевич И.Н., Асыкпаева К.М., Ашимова Т.М., Железняк Н.О. Методическая разраб отка урокаматематики в 3 классе.................................................................................................................................................................59Тұтқышева Г.О. Сөйлеу әдіс-тәсілдерін тіл дамыту сабағында қолдану жолдары.....................................................................61Көшербаева А.А. Жобалау іс - әрекетінің өзектілігі...................................................................................................................64Кенесбекова З.Н. Проектно-исследовательская деятельность учащихся во внеурочное время .............................................66Солтангазина Ж.М. Использование элементов критического мышления на уроках делового английского языка на старшемэтапе обучения.............................................................................................................................................................................69

3

¹3 (3) 2015

ҚҰРМЕТТІ ОҚЫРМАН!Тарих бетінде құрметті күн, мәңгілік естелік болып қалған Ұлы

Жеңіс мерекесі- бүгінгі ұрпақ үшін батырлық пен ерліктіңсимволы. Осы бір ауыр жылдарда Ұлы Отан соғысының өртішалмаған отбасы жоқ десек, артық айтпағанымыз. Туған елдің,туған жердің бақыты үшін кеудесін оққа тоқсан аталарымызбен әкелеріміздің теңдессіз ерлігі ешқан да ұмытылмайды.Олардың ерліг і-ондаған, жүздеген, мыңдаған ғасырларғажететін мәңгілік ерлік. Жеңіс күні-еліміздің бақытты болашағынқорғап қалған батырларымыздың ерлігін құрметтейтін, елі үшінжанын пида етіп, майдан даласында оққа ұшқанмайдангерлердің рухына тағзым ететін, тылдың қияметке толыауыр еңбегіне өз үлестерін қосқан еңбеккерлердің маңдайтерлерін ардақтайтын қастерлі күн. Аталардың аманатынарқалаған, бейбітшілікті бағалай білетін, елі мен жеріне қорғанболатын жаңа буын, жас ұрпақ үшін бұл мерекенің маңызы зор.Бабаларымыздың ерлігі мен өрлігі ұрпаққа қашанда өнеге!

Қастерлі мереке күндері баршаңызға мықты денсаулық, ашықаспан, мол бақыт, еңбекте табыс тілеймін!

Фесенко Наталья Анатольевна "Шығыс Қазақстан облысы Семей қаласының білім

бөлімі" ММ басшысы

УВАЖАЕМЫЕ ЧИТАТЕЛИ!Искренне и сердечно поздравляю Вас со светлым Праздником - Днем Победы!Сегодня мы живем в мире и согласии. В этом мы обязаны тем, кто сражался за наше будущее, наше

спокойствие, нашу жизнь - ветеранам Великой отечественной.Великая Отечественная война в нашей истории стала триумфом мужества, демонстрацией героизма и

единства, верности и преданности Родине. Благодаря силе духа и непоколебимой отваге старшего поколениянам удалось победить угрозу фашизма и восстановить историческую справедливость. Мы помним, ВеликаяПобеда досталась нам ценой неимоверного напряжения всего народа, невосполнимыми человеческимижизнями. И мы склоняем головы перед светлой памятью тех, кто пал на полях сражений!

Именно ветераны заложили фундамент, на котором сегодня строится Новый Казахстан, основана настоящаядружба, сохранены мир и согласие между народами многонациональной страны.

Вечная благодарность и низкий поклон Вам за спасенный мир, за чистое небо за подаренные жизни!Дорогие земляки! Позвольте от всего сердца пожелать Вам доброго здоровья, душевного спокойствия и

мира в Ваших семьях, любви и радости, успехов в труде, благополучия, стабильности и процветания нашейРодине - Республике Казахстан!

Фесенко Наталья АнатольевнаРуководитель ГУ "Отдел образования города Семей Восточно-Казахстанской области"

DEAR READERS!Sincerely and warmly I congratulate you with this Great Holiday - Victory Day!Today we live in peace and harmony. We are obliged to those, who fought for our future, our tranquillity, our life

- to veterans of the Great Patriotic War.The Great Patriotic War in our history became a triumph of courage, demonstration of heroism and unity, loyalty

and devotion to the Motherland. Thanks to strength of mind and unshakable courage of the senior generation, wewere able to defeat the threat of fascism and to restore historical justice. We remember, the Great Victory wasachieved through unimaginable efforts made by all people and the sacrifice of many human lives. And we bow ourheads before the blessed memory of those who fell on the battlefields!

Veterans laid the foundation, on which New Kazakhstan is being built today, established a true friendship, peaceand harmony between the people of the multinational country are preserved.

Eternal gratitude and low bow to You for having saved the world, for clear skies and for having given us the giftof life.

Dear fellow countrymen! I cordially congratulate you and wish good health, peace of mind and peace in yourfamilies, love and happiness, success in work, wellbeing, stability and prosperity of our Motherland - the Republicof Kazakhstan!

The head of government agency,"The Education Department of Semey, East Kazakhstan region"

¹3 (3) 2015

4

Мақала ІІ дүниежүзілік соғыс жайында зерттелгенеңбектердің ерекшелігіне арналады. Авторларамерикандық және европалық ғалымдардыңсалыстырмалы зерттеулеріне тарихи талдаужасайды. Мақала тарих мамандығын оқып жүргенстуденттерге және тарих саласына қызығатыноқырмандарға арналады.

Статья посвящена анализу исследований на темуII мировой войны. В частности, авторы статьиделают сравнительный анализ статей и очерковиностранных ученых и исследователей. Статьябудет интересна студентам гуманитарныхспециальностей и широкому кругу читателей.

The article is devoted to the features of researchesabout World War ІІ. Authors made analysis to compara-tive historical research of the American and Europeanscientists. The article is interesting for students who studyin history and readers who are interested in world his-tory.

Шетел әдебиеттерінің орыс тіліне аударылыпберілуі, бұрынғы кездері өте сирек жағдай болған еді.Кеңестер Одағы тұсында шетел әдебиеті олбуржуазиялық идея ретінде қарастырылып, КеңестерОдағы көлемінде таратылмағаны бәрімізге мәлім.Сондықтан да соғыстан кейінгі шығарылған шетеләдебиеттері мен Кеңестер Одағындағы қайтақұрылулардан кейін пайда болған, яғни 90-шыжылдары елімізге ене бастаған әдебиеттерменсалыстырылып талдау мүмкінсіз. Осыған орай, тек 90-шы жылдардан кейін жарық көрген шетелтарихнамасына ғана талдау жасай аламыз.

Қалай десек те 90-шы жылдары шыққан, яғни орыстіліне аударылған шетел зерттеулері Қазақстанғатолықтай жетіп жатыр деп толық айта алмаймыз.Шетел тарихшылары да 90-шы жылдардан кейін,мұрағаттардағы жаңа құжаттардың жарық көруінебайланысты кейбір мәселелер төңірегінде жаңазерттеулер пайда болғанын білеміз. Шетелзерттеулерімен өз Ресей зерттеушілері арасындасәйкессіздіктер мен алшақтықтар да кездесіп жатады.Шетел тарихнамасындағы ІI дүниежүзілік соғыстызерттеу көбінесе тек фактілерге тоқталумен ғанашектелмейді, олардың еңбектеріндегі ең бір ерекшелікоқиғаға салыстырмалық талдаудың берілуі. Сондай-ақ ғалымдардың оқиғаның басқа да өзгерістергеұшырау мүмкіндіктерін қарастыруын зерттеулердіңөзіндік ерекшеліктері деп атауға болады.

2002 жылы Мәскеуден "А что если бы?" атты шетеләскери тарихшыларының жинағы жарық көрді. Аталғанкітапта арнайы бір бөлім ІІ дүниежүзілік соғысқаарналады. Онда әлемге әйгілі тарихшылар ДжонКиган, Нью-Джерси университетінің тарих профессорыТеодор Ф.Кук, Нью-Иорк университетінің тарихшысыЭлихью Роуз, Робер Коули сынды ғалымдардыңсалыстырмалы еңбектері берілген [1; 366].

Соның ішінде Джон Киганның "Как Гитлер могвыйграть войну" мақаласында талдау жасайтынболсақ, бұнда ІI дүниежүзілік соғыстың бастауыГермания деп танылады. Бірақ автор тарапынанжазылған Германияның мүмкінд іктері, солуақыттардағы халықаралық және саяси жағдайларғаүйлеспей жататын жақтары аз емес. Мақалада "егер1941жылы Гитлер Кеңестер Одағына емес, Сирия

арқылы Ливанға басқыншылық жасаса, ол Мәскеутүбіндегідей жеңіліске ұшырамас еді. Сирия арқылыИранға шабуыл жасап, Кеңестер Одағының мұнайлыбөлігі Каспий маңынан ұрысты бастаса жеңуге болареді" делінген. Егер сол кездегі халықаралық жағдайдыескерсек, бұл жоспардың іске асуы мүмкінсіз еді.Себебі: Гитлер әскерін Сирияға бағыттай алмайтынеді. Бұл Германия мен Вима режимі арасындағы бейбіткелісімді бұзар еді [1;428).

Тағы бір мүмкіндіктерді талдаудағы нашарлықмынада кеткен сияқты, автор Еуропадағы соғысбарысын айта келе былай дейді: "1941жылы Гитлерүшін Ресей басты мақсатқа айналды". Францияныталқандағаннан кейін Гитлер Еуропадағы үстемдігінкеліссөздер арқылы орнататынына сенді. Британияменарадағы нейтрализация оның алдағы мақсаттарыныңорнындалуына мүмкіндік жасайтын еді. Мақсатыныңбастысы Кеңестер Одағына соққы беру болды. 1940жылы Француздар қарсылығын тоқтатқаннан кейінГитлер барлық қарулы күштерді мобилизациялаудыескермеді. Оның ойынша, бұндай оқиғалардан кейінАнглия өздігінен берілетін еді.

Бірақ тарихи фактілерге зер салар болсақ, бұндайіске Гитлер Мәскеу түбіндегі жеңілістен кейін деболмас еді. Герман үкіметі жерг ілікті халықтыңәлеуметтік жағдайын төмендету жағдайында тек 1942жылы күзінен бастап қана әскери және өндірістікресурстарды мобилизациялаған болатын. Ал жалпыГерманияның әскери өндірісінің шығырау шырқауы1944 жылдары болғаны белгілі [1; 431).

Бостон университетінің профессоры ДэвидФромкиннің "Триумф диктаторов" еңбег інде ІIдүниежүзілік соғыстың барысының өзгерумүмкіншіліктерін қарастырады. Бұл кітабында ДэвидФромкин соғыстың мүлдем басқа арнамен жүругеболатындығын баян етті. Зерттеуінде былай келтірді:1941 жылдың көктемінде нацистік Германия әлемді өзқарамағына қаратуға жақын еді. Солтүстік Франция,Нидерланды, Норвегия, Дания, Австрия,Чехословакия, Югославия, Греция және ПольшаГерманияның қол астына өткен болатын. Текнейтралдық болып қана қалатын Швеция менШвейцариядан басқа барлық Еуропа Германияныңбилігінің астында болды. Поммель бастаған жалғыз

ІІ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК СОҒЫСТЫҢ ШЕТЕЛТАРИХНАМАСЫНДАҒЫ ТАЛДАНУЫ

Yëû Æåí³ñêå 70 æûë

Семей қ. білім берубөлімінің мектепке

дейінгі және орта білімберу секторының

меңгерушісі

БУЛАБАЕВБИРЖАН

ЗАМАНБЕКОВИЧ"ERUDIT" білім беру -

ғылымиорталығының

директоры, т.ғ.к

МАМЫРБЕКОВАРАФАТ

МАЖИТҰЛЫ

5

¹3 (3) 2015Yëû Æåí³ñêå 70 æûë

ғана герман дивизиясының Ливияға жіберілуі Таяушығыстағы Британ әскерлерін әуре-сарсаңға салды.Суэц каналына қауіп төнді. Бұған қоса осы уақыттардаИракқа төңкеріс нәтижесінде билікке прогермандықРашид Али келген ед і. Бұл жағдай немістергеҮндістанға жол ашқандай болды. Ал Қиыр ШығыстаОдақтас Германия мен Жапония, Оңтүстік Шығыс Азиямен Үндістанды жаулап алуға әрекеттер жасады [1;439).

Автор осылайша соғысты суреттей келе мынадайтұжырымдар жасайды. Дэвид Фромкиннің ойыбойынша, егер "Германия Поммельге соғысқимылдарын жылдам әрі жоспарлы түрде жүргізудібұйырған жағдайда оларға АлександрдыңНаполеонның армандаған іс-қимылдарына жетердейді. Таяу Шығыстың бойымен неміс әскерлеріішкерілей енген жағдайда, Үндістанның ішкі аймағынаөтіп, Жапондық әскерлермен бірігер еді. Бұдан кейінАзия, Африка диктаторларымен министрлердіңқолына өтер еді. Автордың пайымдауынша егернемістер, Кеңестер мен Жапондықтар бір альянсқұрған жағдайда олардың әскери күші мен ресурсыАнглия мен АҚШ-тан асып түсер еді. Ал нацистікГермания коалицияның лидері қалды" депқорытындылайды [1; 433).

Теодор Ф.Куктың "Фиаско у атолла Мидуэй"зерттеуінде 1942 жылғы 4 июньдегі Мидуэйаралындағы іс қимылдар жайында сөз қозғайды.Сондай-ақ егер жапондықтар жеңген жағдайда қандайорын алар еді. Олар Мидуэй аралын алып, жеңіспенжеңер болса, жапондықтар бірінен соң бірін алып өзжерлерге өз әскери пункттерін жасар еді дейді автор.Автор егер Жапония бұл соғыста жеңіске жеткенболса, олардың Австралияға шығу жоспары іске асумүмкіндігі мол деп қорытады. Сонымен қатар ТеодорКук жағдайдың өрістеу ойларын, мүмкіндіктер інкөрсетіп өтеді [1 ; 466).

ІI дүниежүз ілік соғысты еске алған жағдайдакөбінесе Перл-Харбор тілге тиек болатыны рас. Перл-Харбордағы соғыс жайлы Нью-Йорк университетініңтарих профессоры Элихью Роуз зерттеу жүргізіпеңбектер шығарады. Бұл еңбекте де жоғарыда болғанпікірлер қайталанып келеді.

Шет елдерде Стивен Эмброуздың еңбектері жоғарыбағаланады. Ол көбінесе тарихи оқиғаларды жазуға,талдауға арналған зерттеулер жүргізеді. Соның бірі ІIдүниежүзіл ік соғысқа байланысты жазылған"Несоставшийся "День Д" шығармасы. Бұлшығармадағы ең бір қызықты жағдай адамзаттарихының өзгеруіне ауа-райының септігінің болуынсуреттейді. Оның айтуынша 1524 жылы ИспанВашингтон тұманды пайдалана отырып Лонг-Айлендтен шығарғандығын 1944 жылғы 6 маусымдағыжағдаймен салыстырады. Автор операцияны баяндайкеле, мынандай тұжырым жасайды. Нормандияжағалауында егер бізді сәтс іздік күтер болса,коммунистер әлемді жаулап алар анық еді дейді" [1;469).

Мәскеуде 1990 жылы жарық көргенЕ.Я.Трояновскаяның редакциясымен шығарылған "Вторая мировая война в воспоминаниях У.Черчилля,Ш де Голля, К.Хэлла, У.Леги, Д. Эйзенхауэра" аттыкітабында ІI дүниежүзілік соғыстың барысы нақты әрі,дерек көздерімен берілген [2; 214] Сондай-ақ соғыстыңбарысын реттеуші тұлғалардың іс-қимырдары, соғыскезіндегі шешімдері толықтай өзгеріссіз орыс тілінеаударылып жазылған. Бұл кітапта жоғарыда айтылғанқайраткерлердің естеліктерінен фрагменттер берілген.Бұл адамдар соғыс кездерінде, жалпы соғысбарысында өз елдерінің саясатын анықтап, сондай-ақ маңызды стратегиялық операциялар жүргізгенболатын. Соғыс аяқтала салысымен-ақ оларестеліктер жаза бастады. У.Черчиллдің 1948-1950

жылдары жазылған алты томдық "ІI дүниежүзіліксоғыс" кітабы, Ш де Голльдің "әскери мемуары" 1954және 1956 жылдар жарық көрген, ал К.Хэллдің, Д.Эйзенхауэрдің естеліктері 1948 жылдары шықса, У.Легидің естеліктері 1950 жылдары басылып шығабастаған болатын. Бұл естеліктер бұрынғы кездері,яғни соғыс аяқтала салысымен жазылғанымен де,Кеңестер Одағы территориясында аудармаларыкелмеді. Бұндай әдебиеттер елімізде арандатушы,буржуазиялық пиғылдағы еңбектер болып саналады[2:265]. Тек 1990 жылдардан бастап елімізде шетелдіңәдебиет ін аударып басып шығаруға жол бер ілебастады. Бұл біздің тарихшыларымызғасалыстырмалы зерттеу жүргізуге мүмкіндік ашты.Кітаптағы материалдар арнайы соғыс барысындағыБатыс мемлекеттерінің КСРО мен арадағы қарым-қатынастарын олардың көзқарасы бойынша қарастыруүшін терілгендігі байқалады.

У.Черчилльд ің естеліктер інде Польшаның,Францияның жеңіліс табуы жайында баядалады. Өзестеліг інде У.Черчилль былайша баяндайды:"Польшаның күйреуі соншалықты жылдам қарқынменжүрді, ал Кеңестер әскері болса Гитлермен келісімгекелген жерлерге к іре бастады. 29 қыркүйектеПольшаны бөлу жөнінде орыс-герман келісіміне қолқойылды. Бұл Кеңестер Одағының батысшекарасының жалаңаш қалуы десе де болады. ОныңПольшаға көмек көрсетпеуінің нәтижесінде оларға жауесебінде қалды, сондай-ақ Германиямен шекараласшыға келді. Бұл олардың нейтралдық атағынанайырылып қалуы" дейді [2; 271]. Сонымен қатар"Морской лев" операциясы жайлы ашып жазылғанжәне де 1939-1941 жылғы совет-герман қатынастарыжайлы сөз қозғалды. 1942 жылғы В.М. Молотовтыңантифашистік коалиция құру мақсатында Лондонғакелген іс-сапары жайлы, сол жылдың тамыз айындағыөзінің Мәскеуге келген іс-сапары жайлы естелік ретіндеашып көрсетеді.

У.Черчилль өз естелігінде 1940 жылғы ГерманияныңАнглияға шабылуын өте әсерлі жазған. ОлГерманияның Британияға соққысы Англиятарихындағы ең ауыр кезең болды. Бірақ біздің көнеарал, ондағы ұлт құламады, қарсы тұра алды, бізтиранның ең үлкен жеңіліске шыққан жерінен соққыбере алдық дей келе Англияның ІI дүниежүзіліксоғыста мойымағандығын, жеңісті мемлекет ретіндеқарастырады [2; 276].

Ш де Голль мемуарынан жинаққа алты бөлімі енген.Бірінші томның негізгі бөлімдері енген. Онда французәскерінің соғыс қарсаңындағы жағдайы баяндалады.Ш де Голль 1940 жылғы Азат Франция қозғалысыныңпайда болуын соғыс кезіндегі бұл қозғалыстың қызметіжайлы сөз қозғайды. Екінші томынан алынғанФранцияның азат етілуімен Парижге уақытша өкіметтіңорнауы енгізілген. Ш де Голль өз естеліктеріндеФранцияның азат етілуін ашып көрсеткен. Болғануақиғаны соғыстың Еуропа территориясындағықарқынын дәл суреттеген [ 2; 291].

Бұл жинақтағы ең бір естеліктер К.Хэллдыңеңбегінен көруге болады. Бұнда АҚШ-тың билеушітоптарының Гитлердің Кеңестер Одағына шабуылжасауына көзқарастары берілген. 1943 жылдардағыАмерикан-Жапон келіссөздері, Жапонияның ПериХарбордта шабуылы сынды ірі оқиғаларға талдаужасалған.

У. Леги естеліктерінен оның Вишаға еніп басып келуі,Тегеран және Каир келіссөздерінің жүйесі жайлы.Сонымен қатар сол кездегі ауыр қару болыптабылатын атомдық және бактериологиялық қаруларжөнінде естеліктер енген. Жапонияның тізе бүгусебептері де кеңінен қамтылады.

Д.Эйзенхауэрдің естеліктерінде "Оверлорд"операциясы ашып жазылған. Д.Эйзенхауэр жеңістің

¹3 (3) 2015

6

салдарларына сараптама жасайды және КеңестерОдағының әлемдік саясаттағы орнын анықтауғатырысқан [2; 299].

Бұл жинақта авторлар субъективті, кейбір кездеріоқиғаларға даулы бағалар берген. Біраз мәліметтерКеңес және шетел тарихшыларының зерттеулеріменсәйкестенбей жатады. Тағы да бір естен шығармайтыннәрсе сол кездері берілген Герман ақпараттарыныңқұпиялылығын ашып, білу мүмкінсіз екенін ескерсек,ойландыратын жәйттер аз емес.

Тағы бір мән беріп оқып талдау жасайтынтарихнамалардың бірі Венгер тарихшылары ЛаслоБелоди, Гамаж Краус олар "Сталин" атты монографияжазып шығарады. Бұл кітап 1989 жылы Мәскеуде орыстіліне аударылған.

Бұл еңбекте саяси кезіндегі Сталиннің өмірі менсаяси іс-қимылдары ауқымды зерттеліп берілген.Соғыс қарсаңындағы КСРО-ның қуаты сандық түрденақты қарастырылған.

Кітапта бастапқыда Сталин өз жеңісіне күмәнменқарады деп жазылса, 1944 жылы кезінде Сталинніңсенімділіг інің артқандығының, өте сәтті саясиқатынастар жүргізгендігін баян етеді. Тарихнамалық

талдау жасау барысында Венгер тарихшылары ЛаслоБелоди, Гамаж Краустың "Сталин" аттымонографиянды идеологияның исін сезінуге болады.Венгрияның Кеңестік идеологияның дәмін алғандығыбайқалып тұрады [3; 48].

Қалай десек те шетел әдебиеттерінде көбінесе БатысЕуропадағы 1939-1941 жылғы жаулаушылық жайындақозғалады. Сонымен бірге көбінесе антифашистікОдақ төңірегінде көп тоқталады. Антифашистіккоалиция құру мақсатында әр елдің қаншалықты күш,қайрат, жігер жұмсағандығын талдауға тырысады.Сонымен қатар, шетел тарихшылары жалпыЕвропаның ІІ дүние жүзілік соғыс кезіндегі саясиахуалына басқаша көзқарас танытатындығына көзжеткізуге болады. Тарихи фактілерді зерттеубарысында да, өз елінен табылған құжаттардыңқұпиялылығын ескере отырып, шетел тарихшылары өзелдерінің мәртебесін, соғысқа қатысы барлығынбасқаша зерттеуге тырысып бағатыны да айқынбайқалады. Кеңестер одағының жеңісіне де басқашабаға беріп, басқаша талдау жасайтындары да аз емес.Кеңес және Ресей тарихшыларының арасында сәйкескелмейтін мәліметтер көптеп кездеседі [2;314].

Yëû Æåí³ñêå 70 æûë

ӘДЕБИЕТТЕР.

1. А что если бы? / Сост. Р. Коули. Москва, 2002 г.2. Второвая мировая война в воспоминаниях Уистона Черчилля, Шарля де Голля, Корделла Хэлла, Уильяма

Леги, Дуайта Эйзенхауэра М., 1990 г.3. Ласло Белоди, Гамаш Кроус. Сталин М., 1989 г.

7

¹3 (3) 2015

учитель математикиКГУ "Школа-гимназия

№35", г.Экибастуз

АЛИНОВА АЙНАГУЛЬЕРМУХАМБЕТОВНА,

Цель: Способствовать формированию патриоти-ческих чувств к историческому прошлому нашей Родины.

Задачи:- Развивать у учащихся интерес к изучению фактов,

связанных с историей Великой отечественной войны.- Формировать у учащихся стойкость, мужество,

умение преодолевать трудности в жизни на примереподвига Тани Савичевой, которой посвящен монумент"Цветок жизни".

- Воспитывать бережное отношение к памяти тех, ктозащищал Родину и пережил в свое время события ВОВна примере жизни моего дедушки Сеильханова МажитаКелдибековича.

- Развивать коммуникативные компетенции учащихсячерез умение представить информацию и реализоватьриторические приемы в устной презентации.

Оборудование: интерактивная доска, маркеры,ватман, стикеры.

Форма проведения классного часа: Интерактивноеобщение.

Методическое сопровождение: презентаций,музыкальные записи песен "Баллада о Савичевой Тане","Пусть всегда будет солнце!".

Предварительное задание учащимся: участие вконкурсе рисунков на тему "Пусть всегда будет солнце!";поиск материалов об участнике ВОВ Сеильханове М.К., о Савичевой Тане, о монументе "Цветок жизни"

Оформление: рисунки учащихся класса по теме"Пусть всегда будет солнце!"

Ход классного часа.1. Вступительное слово учителя.Наше общение я хочу начать с вопроса: какое

знаменательное событие готовится отмечать наш народв мае этого года?

Учащиеся отвечают: 70-летие Победы советскогонарода в Великой Отечественной войне.

Эхо этой войны в сердце каждого из нас. Когда идетвойна, она не щадит никого: ни взрослых, ни детей.Невозможно объять всё, что связано с Великойотечественной войной. Мы пролистаем лишь некоторыееё страницы.

В ходе подготовки к классному часу в классе былоорганизованно три группы для выполнения заданий:

1. Поиск материалов о Савичевой Тане. 2. Поискматериалов об участнике ВОВ Сеильханове М. К. 3.Поиск материалов о монументе "Цветок жизни".Согласно проделанной поисковой работе мы поведемустный журнал. Первую страницу посвятим ветерану.Вторую - Тане Савичевой. Третью - монументу.

2. Учащиеся выполняют по группам задание.Задание: Каждая группа по своему собранному

материалу оформляет на ватмане презентацию. (Время12 минут).

3. Представляют презентаций заданий групп.Первая группа представляет фото и архивные

документы о ветеране Сеильханове М. К.Вторая группа представляет жизнь Савичевой Тани в

блокадном Ленинграде и песню о ней.Третья группа представляет историю создания песни

"Пусть всегда будет солнце!" и монумента "Цветокжизни".

4. Рефлексия.Рефлексия проводится в форме синквейна

(пятистишья) на тему "Война и мир". После озвучиваниярезультатов рефлексии подвести переход отпредставления мира детьми в синквейне к результатамконкурса рисунков. Лучшие рисунки будут помещены нашкольном стенде "Мир глазами детей".

5. Заключительное слово учителя.У времени есть своя память-история. Каждый

гражданин должен знать историю своей Родины. Мыгордимся подвигом советского народа в Великойотечественной войне. Из поколения в поколениепередается и будем передавать память об этой войне,три страницы которой мы сегодня представили.Завершаем наш классный час песней "Пусть всегдабудет солнце!" на трех языках. Спасибо.

Приложение к разработке классного часа.1.Материалы о ветеране ВОВ Сеильханове М. К. из

личного архиваНаши деды а для вас, может быть, и прадеды

отстояли в священной войне нашу свободу инезависимость. Одним из таких людей был и мойдедушка - Сеильханов Мажит Келдибекович, 1926 годарождения. Он был призван в ряды Советской Армии в1944 году и воевал на третьем Белорусском фронте. Был

Берілген әдістемелік жұмыс Ұлы Отан соғысындағы Жеңіс күніне орайөткізілетін тәрбие сағатының жоспары. Сабақ жоспары орта мектепұстаздарына, сынып жетекшілеріне, әдіскерлерге арналған.

Данная методическая работа представляет собой разработкуклассного часа, приуроченного ко Дню Победы в Великой Отечественнойвойне. Разработка будет интересна учителям средних школ, методистами классным руководителям.

This methodological work of the social activity in class dedicated to the VictoryDay of World War II. The given plan of the lesson will be interesting for teachersof secondary schools, methodologists and class teachers.

ӘР ҚАШАН КҮН СӨНБЕСІН!ПУСТЬ ВСЕГДА БУДЕТ

СОЛНЦЕ!

ПУСТЬ ВСЕГДА БУДЕТ МИР!

LET THE SUN SHINE FOREVER!(Разработка классного часа ко Дню Победы)

70 ëåò Âåëèêîé Ïîáåäå!

¹3 (3) 2015

8

участником взятия города Кенигсберга (ныне г.Калининград), в штурме Берлина, за что имеет боевыенаграды

2. Материалы о Савичевой Тане.Песня Е. Дога и Е. Гина "Баллада о Савичевой Тане".Моя землячка Савичева Таня, прости, что не пришла

к тебе с цветами.Не знала, что тебя я встречу здесь, где слева лес и

справа лес.Где эти строчки на твоей могиле меня огнём блокады

опалили.В глуби России, от Невы не близко, теперь здесь

навсегда твоя прописка.Но память, как дорога без конца, сквозь времена и

сквозь сердца,И неизменно вечно будут рядом судьба твоя и подвиг

Ленинграда.А…Таня, Таня…Моя землячка Савичева Таня, прости, что не пришла

к тебе с цветами.Но песню, я хочу оставить здесь, где слева лес и

справа лес.Где на твоей могиле детский почерк назло смертям

сказать о жизни хочет.Таня, Таня…Где на твоей могиле детский почерк назло смертям

сказать о жизни хочет.Информация из биографии Савичевой Тани:Савичева Таня пережила 900 дневную осаду

Ленинграда как и все жители города. Таня родилась 23января 1930 года. В конце мая 1941 года она закончилатретий класс школы № 35 на Съездовской линииВасильевского острова и должна была в сентябре пойтив четвёртый.

Тяжело было пережить блокаду детям. Об этомрасскажут записи ленинградской девочки ТаниСавичевой. Блокадный дневник девочки, один издокументов Нюрнбергского процесса, на которомосужден фашизм. Вот странички из него:

"Женя умерла 28 декабря, в 12 часов 30 минут утра,1941год.

Бабушка умерла 25 января в 3 часа дня 1942 года.Лека умер 17 марта в 6 часов утра 1942 года.Дядя Вася умер13 апреля в 2 часа ночи1942 года.Мама - 13 мая в 7 часов 30 минут утра 1942 года…Савичевы умерли. Умерли все. Осталась одна Таня"…Копия этого дневника находится в музее

мемориального Пискаревского кладбища, на которомпохоронены умершие жители Ленинграда в дниблокады.

3. Материалы об истории песни "Пусть всегдабудет солнце!" и монументе "Цветок жизни"

Необычный памятник стоит на третьем километре"Дорога жизни". Это пятнадцатиметровый мраморно-бетонный монумент "Цветок жизни". На нижнем еголепестке нарисована забавная ребячья рожица, наостальных лепестках сахарно-белого цвета высечено:"Пусть всегда будет солнце".

Слова эти сегодня каждому знакомы. Но, невероятно,не все знают, откуда они взялись. Это было в 1928 году.Четырехлетний мальчик услышал откого-то из взрослых новое для себявыражение - "пусть всегда",придумал несколько фраз,начинающихся с этих слов. Онпрыгал и пел:

Пусть всегда будет солнце,Пусть всегда будет небо,Пусть всегда будет мама,Пусть всегда буду я!Об этом и рассказывал в своей известной книжке "от

двух до пяти" Корней Иванович Чайковский. Этот рассказвдохновил художника Кокарекина на создание плаката.

На нем он изобразил улыбающееся мальчишеское лицои детским почерком написал слова юного поэта.

Случилось так, что плакат этот, увеличенный во многораз, увидел во время Первомайской демонстрации 1962года на Красной площади композитор АркадийОстровский. Его поразили написанные мальчикомстроки. Нельзя ли положить их на музыку? Ведь онитак и просятся в песню…

Он думал об этом целый день, а к вечеру, увлеченныйсвоим замыслом, сел рояль. Когда мелодия в основномбыла написана, Островский позвонил своемупостоянному соавтору поэту Льву Ошанину: - Давайнапишем детскую песню. Вот послушай припев…

И он спел только что написанную мелодию.- А ты знаешь, сколько сейчас времени? - спросил

Ошанин.- может быть, отложим разговор до утра?Островский взглянул на часы и ужаснулся: было три

часа ночи. Он извинился и положил трубку. А черезполчаса в передней раздался звонок - приехалОшанин…

Друзья принялись за работу.- Моя задача заключалась в том, - вспоминает поэт, -

чтобы слова припева в каждом куплете поворачивалисьпо-новому, звучали в разных аспектах, чтобы песня быламногогранной, чтобы она выросла до настоящей песнио мире. Авторы добились этого не сразу, пришлось многопотрудиться, прежде чем они почувствовали, что ихзамысел удался.

Так родилась песня. Она детская и недетскаяодновременно. На радио, например, ее первоначальнопередавала только детская редакция, а "взрослые" -воздержались… но вскоре "Пусть всегда будет солнце"стала непременным участником многих передач нарадио и телевидении, исполнялись почти во всех детскихи взрослых концертах, была напечатана в газете"Правда".

Начался буквально путь песни. Она зазвучала чутьли не на всех языках мира. Песня пользоваласьогромным успехом на Всемирном фестивале молодежив Хельсинки. Ее пели делегаты конгресса женщин вМоскве, - Валентина Николаева-Терешкова запевала, аостальные женщины подхватили припев на своемродном языке.

"Пусть всегда будет солнце" получила первую премию- "Золотой соловей" - на международном конкурсеэстрадной песни в Сопоте.

Но, пожалуй, самой знаменательной датой вбиографии этой песни стал день открытия памятника"Цветок жизни" (авторы - архитекторы А.Левенков и П.Мельников) - 28 октября 1968 года. Этот монументсооружен в память о детях, погибших и пережившихблокаду Ленинграда.

В строительстве этого памятника принимали участиенесколько тысяч пионеров. Так называли ребят издетской организации бывшего Союза. Многие из нихпришли на открытие этого уникального памятника. Акогда закончился митинг, ребята запели песню о детях,о мире для детей всего мира: Пусть всегда будет солнце!

4. Техника проведения рефлексии в форме cинквейнапо теме "Война и мир"

Война Мир Два прилагательных Два прилагательных

Три глагола Три глагола Образное выражение Образное выражение

Синоним к существительному Синоним к существительному

5. Песня "Пусть всегда будет солнце!" (Слова Л.Ошанина, музыка Е. Дога)

Солнечный круг, небо вокруг -Это рисунок мальчишки.Нарисовал он на листкеИ подписал в уголке:


9

¹3 (3) 2015

Припев: Әр қашан күн сөнбесін, Әр қашан бұлт сөнбесін, Қасымда болсын мамам, Болайын мен де аман!Милый мой друг, добрый мой друг,Людям так хочется мира.И в тридцать пять сердце опятьНе устает повторять:Припев: Пусть всегда будет солнце, Пусть всегда будет небо, Пусть всегда будет мама, Пусть всегда буду я!Тише, солдат, слышишь, солдат,-Люди пугаются взрывов.

Тысячи глаз в небо глядят,Губы упрямо твердят:Припев: Let the sun shine forever, Let the sky be forever, Let the mom live forever, Let me be all the time!Против беды, против войныВстанем за наших мальчишек.Солнце - навек! Счастье - навек! -Так повелел человек.Припев: Пусть всегда будет солнце, Пусть всегда будет небо, Пусть всегда будет мама, Пусть всегда буду я!


ЛИТЕРАТУРА.1. Блокадный дневник Савичевой Тани и сведения из биографии2. Материалы из семейного архива Сеильханова М. К,3. Луковников А. Е.Песня в граните. М., Музыка-1975, с.-1324. Дога Е., Гин Е. Баллада о Савичевой Тане (Песня)5. Островский А., Ошанин Л. Пусть всегда будет солнце! (песня)

¹3 (3) 2015

10

учитель начальныхклассов КГУ

"Краснопольскаясредняя школа",Бородулихинский

район ВКО

ДОНГАУЗЕРМАРИНА

АЛЕКСАНДРОВНАучитель начальных

классов КГУ"Краснопольскаясредняя школа",Бородулихинский

район ВКО

ШТЕЙНИРИНА

СЕРГЕЕВНА

Берілген әдістемелік жұмыс Ұлы Отансоғысындағы Жеңіс күніне орай орта мектептеөткізілетін сыныптан тыс іс-шараның жоспары.Жоспар орта мектеп ұстаздарына, сыныпжетекшілеріне, әдіскерлерге арналған.

Данная методическая работа представляет собойразработку внеклассного мероприятия,приуроченного ко Дню Победы в ВеликойОтечественной войне. Разработка будетинтересна учителям средних школ, методистам иклассным руководителям.

This methodological work devoted to the social activityclasses that dedicated the Victory Day of World War II.The planning of the class will be of interesting to teach-ers of secondary schools, methodologists and class teach-ers.

Ведущий: Совсем скоро, 9 мая, вся наша странабудет отмечать славный праздник День Победы! 70лет прошло с того дня, как наша Армия и наш народпобедил фашистскую Германию. Наш сегодняшнийконцерт мы посвящаем Дню Победы, 9 мая!

1. День Победы - это праздникЭто вечером салют,Много флагов на параде,Люди радостно поют! Ветераны с орденамиВспоминают о войнеРазговаривают с намиО победной той весне.Ведущий: 13 городов были удостоены почётного

звания "Город-герой" за массовый героизм и мужествоего защитников, проявленные в ВОВ.

1-й чтец: Минск. За время трёхлетней оккупации вМинске и его окрестностях немцы уничтожили более400 тысяч человек, а сам город превратили в руины ипепел. Но Минск не сдался, не покорился врагу, агероически боролся против немецких оккупантов. В1974 году в ознаменование заслуг граждан города вборьбе против нацизма Минск получил звание "Город-герой".

2-й чтец: Киев. 778 дней столица Украины былаоккупирована немецкими захватчиками, которые почтиполностью разгромили город. Подвиг Киеваувековечен в присвоении ему звания "Города-героя".В память о событиях 1941-1945 гг в городе былвоздвигнут Мемориальный комплекс "Национальныймузей истории ВОВ" - ещё одно свидетельство того,что подвигу народа-победителя - жить в веках.

3-й чтец: Брест. На всю страну стал известен подвигпограничников Брестской крепости, которые околомесяца сдерживали дивизию противников. Замассовый героизм и мужество его защитников Брестубыла присвоена высшая степень отличия - звание"Город-герой".

2. Там в Берлине, в сорок пятомПосле яростных атак,Взвился соколом крылатымНад Рейхстагом красный флаг! Все кричали: "Мир, Победа!"Возвращаемся домой!Нашу радость, кому беды,Кто погиб, а кто живой4-й чтец: Москва. 12 декабря 1941 года мир

облетело знаменательное сообщение Московского

радио. В сводке Советского информбюро "В последнийчас" говорилось: "6 декабря 1941 года войска нашегофронта, измотав противника в предшествующих боях,перешли в контрнаступление против его фланговыхгруппировок. В результате начатого наступления обеэти группировки разбиты и поспешно отходят, бросаятехнику, вооружение и неся огромные потери".

3. Никогда забыть не сможемМы про подвиги солдат"Мир для нас всего дороже!"Так ребята говорят.5-й чтец: Ленинград. С 20 ноября началась голодная

блокада Ленинграда. Блокада города продлилась доянваря 1944 года. За массовый героизм егозащитников Ленинграду присвоено звание "Город-герой".

Песня: "В землянке"Ведущий: В этот день мы с благодарностью

вспоминаем наших воинов, защитников, отстоявшихмир в жестокой битве. Всем солдатам, ветеранам, когос нами нет, мы обязаны тем, что живем сейчас подмирным небом. Вечная им слава!

Ведущий 1: Хочется рассказать о героях Советскогосоюза наших земляках: Мукатае Абеулове. РодилсяМукатай в 1917 году в селе Баршатас Чубартаускогорайона Семипалатинской области (ныне) ВКО. В рядыКрасной Армии был призван в августе 1941 года из с.Сизиково Новошульбинского района. Участвовал вбоях в составе 1-го Белорусского, 2,3,4,-го Украинскихфронтов. Трижды был ранен и по выздоровленииснова возвращался на Фронт. За смелость и мужество,стойкость в боях был награжден ОрденомОтечественной войны 1 степени, медалью "За отвагу".В боях за освобождение Венгрии пал смертьюхрабрых. Указом Президиума Верховного СоветаСССР от 28 апреля 1945 года гвардии сержанту М.Абеулову посмертно было присвоено звание ГерояСоветского Союза .Храбрый наводчик МукатайАбеулов бесстрашно громил живую силу и техникупротивника на территории Венгрии .В ожесточенныхбоях, наступая вместе с пехотой и прикрывая ее своимогнем, в период с 8 по 26 октября 1944 года М. Абеуловиз своего орудия уничтожил три крупнокалиберныезенитные установки, две 108-мм батареи с расчетами,два танка , две минометные батареи, три пулемета,шесть автомашин, до 60 фашистов. Это был его вкладв нашу Победу. Но дожить до нее воину из Казахстана

РАЗРАБОТКАУТРЕННИКА

КО ДНЮ ПОБЕДЫ


11

¹3 (3) 2015

не пришлось: 16 декабря 1944 года Мукатай погибсмертью храбрых в бою. Он похоронен в населенномпункте Махоры (Венгрия).

Ведущий 2: Иван Тихонович Гулькин родился впоселке Алексеевка Бель- Агачинского районаСемипалатинской области (ныне ВКО).В первый деньвойны призван в армию, на фронте с мая 1942 года.Указом Президиума Верховного Совета СССР 4февраля 1944 года Иван Тихонович был удостоензвания Героя Советского Союза. Старший лейтенантИ.Т. Гулькин, летчик 667-го штурмового авиационногополка 292-й штурмовой авиационной дивизии 1-гоштурмового авиационного корпуса, совершил за времяВеликой Отечественной Войны 95 боевых вылетов.Водил в бой самолеты на Волховском, Калининском,Воронежском и Степном фронтах. 29 июня 1943 годапри штурмовом ударе танков и автомашин противникавосточнее высоты 225 И. Гулькин уничтожил дватанка, взорвал склад с боеприпасами и уничтожилдо 20 гитлеровцев. За время войны советский летчиксбил три немецких истребителя. В годы ВОВ о егосмелости не раз писали газеты, выходили листовки,рассказывающие о его героических подвигах. ЗваниеГероя Советского Союза - заслуженная награда,которую Иван Тихонович Гулькин завоевал в тяжелыхкровопролитных сражениях с гитлеровскимизахватчиками. Но не дожил Герой до светлого ДняПобеды. Он погиб в жаркой схватке с врагом 4 марта1945 года.

6. Салют и слава годовщинеНавеки памятного дня,Салют Победе, что в БерлинеОгнем повергла зло она!!! Салют ее большим и малымТворцом, что шли путем одним,Ее бойцам и генералам,Героям павшим и живым!6-й чтец: Сталинград. В 1942 году у стен

Сталинграда решалась судьба всего цивилизованногомира. В междуречье Волги и Дона развернулосьвеличайшее в истории войн сражение. 12 июля 1942года образовался Сталинградский фронт, а день 17июля вошёл в историю как начало Сталинградскойбитвы.

(Минута молчания)8. Не грустите вы напрасно,Пусть сегодня здесь для васВ солнечный денек весеннийКружит вихрем этот Вальс! Еще тогда нас не было на свете,Когда гремел салют из края в крайСолдаты, подарили вы планетеВеликий Май, победный май!7-й чтец: Керчь. "Всем! Всем! Всем! Всем народам

Советского Союза! Мы защитники обороны Керчи,задыхаемся от газа, умираем, но в плен не сдаёмся!"- Это текст знаменитой радиопрограммы одного иззащитников каменоломен - полковника Ягунова.Подвиги и героизм жителей Керчи - одна из самыхтрагических и великих страниц Отечественной войны.За время оккупации этого города фашистыуничтожили 15 тысяч мирных граждан, угнали вГерманию более 14 тысяч. Но дух гордого народа небыл сломлен, ни смотря ни на что!

10. Матурлыгы очен бу коннерненКемнер гене корбан булмаганИсемнэрен тарих безгэ узеСаклап килэ ерак еллардан.Благодарим, солдаты, васЗа жизнь, за детство и весну,За тишинуЗа мирный домЗа мир, в котором мы живем!

8-й чтец: Одесса. 19 августа 1941 годакомандование образовало Одесский оборонительныйрайон (командующий - контр-адмирал Жуков). В неговошли соединения Приморской армии, силы Одесскойвоенно-морской базы и части народного ополчения.На территории района были созданы 4оборонительных рубежа. За массовый героизм еёзащитников Одессе присвоено звание "Город-герой".

9-й чтец: Новороссийск. За стойкость и мужество,проявленное при обороне города в годы ВОВ - 7 мая1966 года Новороссийск был награждён орденомотечественной войны 1-й степени, а 14 сентября 1973года присвоено почётное звание "Город-герой".

12. Картаймагыз эле,ветераннарКартаймагыз, эй, тынгысыз жаннар!Сезгэ тиеш эле бик куп язлар,Сезгэ тиеш эле бик куп назлар!Ведущий:Пусть аист гнезда вьет на крыше,Курлычут в небе журавли,Пусть будет мир, он так нам нужен,Он нужен детям всей земли!Сияйте, улыбки, солнцем согреты!Мира и счастья вам, дети планеты!Ведущий. Враг наступал не только на суше, но и

на море. Но наши моряки не сдавались. Проявляягероизм, топили вражеские корабли и подводныелодки и одерживали победу за победой.

14. Армия РоссийскаяСмелая, могучая.Армия РоссийскаяСамая лучшая!Песня "Прадедушка" (исполняет класс)15. Всех, Отчизну отстоявшихПрославляет наш народ.О героях, в битвах павших,Память вечная живёт. Сияет солнце в день ПобедыИ будет нам всегда светитьВ боях жестоких наши дедыВрага сумели побед10-й чтец: Смоленск. Высшая степень отличия

"Город-герой" с вручением ордена Ленина присвоенаСмоленску в 1985 году за массовый героизм имужество его защитников, проявленные в борьбе засвободу и независимость Родины в ВОВ.

11-й чтец: Севастополь. Имя, данное городу при егоосновании, в переводе с греческого означает"величественный, достойный поклонения, героическийгород". Он оправдал его своей более чем двухвековойисторией. "Городом-героем" Севастополь назвалнарод страны уже в первые годы ВОВ. В 1941-1942г.г. выходили книги с названием "Город-геройСевастополь". Официально это почётноенаименование было закреплено в первомайскомприказе 1945 года главнокомандующим.

17. Мы будем храбрыми, как деды.Родную землю защитим.И солнце яркое победыМы никому не отдадим.Ведущая. В редкие часы отдыха солдаты писали

письма своим родным домой. Стихотворение, котороеотправил Алексей Сурков жене, увидел композиторКонстантин Листов. Теплота и глубина строк доглубины души тронула композитора, и он написалмузыку. Песня "Землянка" стала любимой всех бойцови тех, кто их ждал.

Песня "Землянка" (исполняет класс)12-й чтец: Мурманск. Как неприступная крепость

стоял на северном крыле советско-германскогофронта героический заполярный город Мурманск. НаМурманск было сброшено более 181 тысячизажигательных и четыре тысячи фугасных авиабомб.


¹3 (3) 2015

12

Было разрушено или сгорело большинство жилыхдомов и 2/3 предприятий. Но город жил, трудился,воевал.

13-й чтец: Тула. В октябре - декабре 1941 года частиКрасной Армии и население героически оборонялиТулу; в 1976 году Туле присвоено звание "Город-герой"с вручением медали "Золотая звезда".

Ведущий: И в завершении нашего мероприятияхотелось бы отметить победителей конкурса рисункови плакатов "Подвиг живёт в веках", посвящённомупредстоящему празднику 9 мая - Дню Победы.

Ведущая. У стен Кремля в городе-герое Москве,горит Вечный огонь славы героям, павшим в бояхВеликой Отечественной войны.

18. Поклонимся великим тем годамТем славным командирам и бойцам,И маршалам в строю, и рядовым,Поклонимся и мёртвым и живым.Всем тем, которых забывать нельзя.Поклонимся, поклонимся, друзья!Всем миром, всем народом, всей землёйПоклонимся за тот великий бой!


13

¹3 (3) 2015

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заңуниверситетінің аға оқытушысы,тарих ғылымдарының кандидаты

БОЛАТОВА ҚАЛАМҚАСБОЛАТҚЫЗЫ

XIX ғасырдың II жартысынан бастап патша үкіметіхалықты экономикалық және саяси бодандаумен қатаррухани бодандау саясатына көше бастады. Бұл саясат- ұлттық мәдениетті жойып, жергілікті халықтыорыстандыру мақсатын көздеді. Осы саясатты жүзегеасыруда халыққа білім беру жүйесі негізгі құрал ретіндеқарастырылды. Білім беру жүйесі Түркістан өңіріучилищелерінің бас инспекторы А.Кунның: "… білімтүбегейлі түрде орыс мүддесін мақсат ету керек" - дегенкөзқарасына бағындырырып сәйкестендіріліді [1, 5].

Кейбір жағдайларда "түземдік тұрғындардың" баларыноқыту оқу орындарының есебінен жүзеге асырылды.1872 жылдың 3 мамырында империялық қалалықучилищелер туралы ереже бекітілді, онда өлкенің басбасқармасының рұқсатыменен "орыс балаларымен біргеқалалық училищелерде оқып жатқан түземдіктердің ербалалары үшін" оқытушылар пәтерлерін құру мүмкінболды. Құжатта оқытушылар пәтерін құрудың мақсатыдәл анықталып, Түркістан өлкесіндегі қалалықучилищелерде оқып жатқан түземдіктердің балаларынаорыс оқушыларымен бірге қалалық училищелердеоқытылатын ғылым курстарын игеруде мүмкіндіктер менжағдайлар жасау көзделінгендігі айтылады. Мұндайпәтерлер жергілікті қоғамдық қорлар есебінен ұсталып,қалалық училищеде меңгерушінің құзырында болды.Сондай-ақ, уезд бастығынан және "ықпалдытүземдіктерден", қалалық училищеде меңгерушісінен,оның көмекшісінен, мұғалімдер мен оқытушыларпәтерінің бақылаушысынан тұратын қамқорлық кеңесіқұрылды.

Сонымен бірге олармен жұмыс жасау үшін бұрынқамқорлық уездік басқармасында қырғыз тілініңаудармашысы болып қызмет жасаған губерниялықхатшы Махоноин шақырылды. Ал, енді оқу мәселесініңҚапал пансионының бюджетіне келетін болсақ, негізінен1875 жылы 4870 сом 74 тиынды құрады.

1875 жылғы қаржы бөлу туралы құжатқа сәйкес 464сом 5 тиын балаларды күту мен киімдеріне, жылуға,жарыққа, үйді жөндеу мен оқу құралдарын алуғажұмсалған. Жиhаздар сатып алуға 98 сом 45 тиын,физикалық, химиялық кабинеттерді жабдықтауға 213 сом73 тиын бөлінген. 408-сом 45 тиын етік шебері, орыс

тілі, қазақ тілі мұғалімдеріне жалақы беру үшінбасталған.

Өмірдің өзі қалыптасқан жағдайдан шығудың жолынкөрсетті. Күн тәртібінде бір жағынан қоғамдықменталитеттің, екінші жағынан жергілікті әкімшіліктіңалдына қойылған міндеттерді шешуге мүмкіндіктерберетін оқу орындарының ерекше түрлерін құру міндетітұрды. 1875 жылдың 1 қазанында Қаракөлде құрамында10 оқушы, соның ішінде 9 оқушы қырғыз және 14магометандық бар қырғыз мектебі ашылды. Мектептебалалар қырғызша және қазақша оқуды, жазуды үйренді.Қырғыз тілінде молда оқытып, оны орыс және қырғызтілдерін білетін мектеп бақылаушысы тексеріпотырды.1875 жылы мектеп бюджеті 1112 сом 42 тиын,ал 1876 жылы 1250 сом болды. Мектеп құрылған сәттенбастап, 1876 жылдың 10 мамырына дейін бөлінгенқаржының 20 сом 90 тиыны шаруашылық жабдықтау менжиhаздар алуға, 280 сом 77 тиын оқушыларға киім, ал569 сом 38 тиыны тамақ, шәй, қант алуға жұмсалды[2,352]. Сонымен қатар бұл қорға, молдаға (93 сом),бақылаушы мен күзетшіге (34 сом) берілетін жалақыларда кіргізілді.

Мектептерді қаржыландыру 1875 жылы 18желтоқсанда бекітілген, 9-қырғыз болыстарының шешімқабылдауларының нәтижесінде мүмкін болды.

Верный уездерінің қазақ үй сайын 20 т балаларды орысоқу орындарында оқытамыз деп алым жинағанымен1876 жылға шейін Верныйдағы Приход училищесіндебірде бір қазақ баласы оқымады. Мұндай алым Верныйуезінде 1875-1876 ж. жиналды Верный уезіндегі 23облыстан 20 тиыннан алынған алым 1875 жылы 6212сом, ал 1876 6228 сом 80 т. болды. Осы жиналғанқазақтардың ақшасының пайдасын қазақ балаларыемес, орыс жұртының балалары көрді.

Негізделген Верныйдағы ер балалар училищесіндеғана емес, облыстағы басқа да орыс мектептерінде оқупроцесі дұрыс ұйымдастырылмай жатқан еді. Оқу ісінұйымдастыруды қадағалауға жалғыз өлкелікинспектордың шамасы келе бермейтін. Сондықтан даоблыстық әскери-губернатор Жамбыл облысында жекехалық училищесінің инспекторы керек деп тапты. Мұндайқызметті атқаратын адамды ұстап тұру үшін 3250 қаржы

Мақала Қазақстан жеріндегі білім беру ұйымдарыныңқалыптасу тарихына арналған. Автор тарихи құжаттар менархивтік деректемелер негізінде XIX ғасырдың II жартысы менXX ғасырдың басындағы Қазақстан жерінде қызмет еткен түрліформадағы білім беру ұйымдары жұмысының ұйымдастырылуерекшеліктеріне тоқталады.

Статья посвящена истории становления учрежденийобразования на территории Казахстана. Автор статьи наоснове исторических документов и архивных источниковповествует об особенностях организации деятельностиучреждений образования различной формы, действовавших натерритории Казахстана во II половине XIX и начале XX веков.

The article is devoted to the history of the development of educa-tional institutions in Kazakhstan. The author, based on historical docu-ments and archival sources tells about the features of the organiza-tion of activity of educational institutions of various forms, operatingon the territory of Kazakhstan in the II half of the XIX and early XXcenturies.

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУОРЫНДАРЫН ҚАРЖЫЛАНДЫРУ

(ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың басы)

Òàðèõ

¹3 (3) 2015

14

керек болды. Осындай қаржы табу жолдарынқарастыруды Верный қалалық думасының алқысынасалу жөніне шешім де қабылданатын болды.

Шіркеу жанынан ашылған Приход мектептерінденегізінен қасиетті сынау тарапынан және жергіліктішіркеулер есебінен 5000 сом мың қасиетті сынау, 2320сомын жергілікті шіркеулер бөлген. Ғасыр басына қарайприход мектебінде 1880 бала, 1905 ж. 2367 бала оқыды.Бұған 1904 ж. 23915 сом, ал 1905 ж. 32945 сом қаржыжұмсалды [3, 31].

Қазақ жерінде мешіттер салып, мұсылман мектептерімен медреселерінің ашылуына көмек көрсетіп, Орта Азиямен татар миссионерлері арқылы халыққа діни білім берумақсатында діни әдебиеттерді таратты. Біраақ, 1877жылы Халық Ағарту Министрлігі "Башқұрт, қырғыз (қазақ)және татар мектептерінің инспекторларына" арналғаннұсқау жобасын жасады. Бұл жоба бойынша мұсылманмектептері қатаң қадағалауға алынды. Облыстың әсеригубернаторлары, әсіресе, оқу басқармасы облыстағыбарлық мектептер мен медреселерді олардыңорналасқан жерін, ондағы оқытушылар санын, оқытудыңжалпы бағытын және қаржыландыру көздері жөніндегімәліметтерді білуге тиіс болды. Сабақтар тек патшалықцензурадан өткізілген кітаптардың негізінде ғанажүргізілді.

Көріп отырғанымыздай бұл көрсеткіштердің барлықсанынан мектепті қаржыландыруына жіберілуінен Торғайоблысынан, жер және жер салығынан 45,8% түсті,Оралда 29,4%, ауыл қоғамдарынан - Сырдарияоблысында - 35,6, Ақмолада 29,2, Семейде 25,4,қалалық қоғамдардан Ақмоладан 27,1%, Семейден22,5%, Сырдариядан 22,3% түсті. Орал облысынанбасқа салалар 35,7%, Ақмолада 11,4% құрады.Мемлекет тарапына бөлу ісі Тоғай облысында 35,3%,Жетісуда 34,7%, Семейде 29,1%, Орлада 24,5%,Ақмолада 22,5%, Сырдарияда 18% мектепті қамтамасызетуге арналған ортақ сомаға қосылды [4; қ.15, т.1, іс.900,5-7 п].

Тұрғындардың әрқайсысына деген ортақ шығын Торғайоблысында 19,5 тиынды, Оралда 16,2, Ақмолада 11,3,Сырдарияда 9,7, Семейде 7, Жетісуда 5,5 тиындыбастауыш мектепті құрады. Ферғана тұрғындардың әрадамына деген шығында Ресейде ақырғы орында болды,ол 2,8 тиынды құрады. Егер де тұрғындардыңәрқайсысына Орта Азияда бастауыш мектеп жасындаорташа есеппен 8,6 тиынды құраса, онда ЕвропалықРоссияда 36,1, Кавказда 32, Сібірде 21,4 тиынды құрады.

Қазынаның бастауыш мектепке деген шығындары оданда аз еді. Торғай облысында 6,9, Оралда 4, Ақмолада2,5, Семейде 2, Жетісуда 1,9 және Сырдарияда 1,8тиынды құрады. Сонымен қатар жер саласынантұрғындардың әрқайсысы үшін бастауыш мектепжасында Торғай облысында - 8,9, Оралда - 4,7,Сырдарияда - 2,3 тиын жіберілді.

Верныйда 1867 жылы 17 наурызда ашылған екікластық приход училищесіне алғашқы жәлә 1200 сом,станциялық мектептің әрбір мұғаліміне жылына 21 сом45 тиын бөлініп тұрған. Бұл бөлінген қаржы империялыққазынаның есебінен емес, жергілікті қаражат көзіненқұрылған еді., Мектеп іс іне деп облыстағы казакстанциялары және қаладағы көпестер қаржы бөді.

Жетісу облысындағы мектептерге мемлекеттік қаржы1871 жылдан бастап бөліне бастады. Мектептерге депимпериялық қазынадан 1871 жылы 2440 сом бөлінді.Кейінгі жылдары мұндай қаржының көлемі ұлғайып, 1876жылға қарай 8970 сомға жетті. Бірақ бұл бөлінген қаржыоблыстағы бірнеше мектептерді ғана ұстап тұруғажететін.

Мемлекет қазынадан бөлінген қаржы бастапқы кездеқазақ станциялары мен орыс поселкесіндегітұрғындардың балаларын оқытуға жұмсалды, жергіліктіқазақ-қырғыз балаларын оқытуға қазынадан қаржы бөлукөзделмеді. Оның үстіне бастапқы кезде жергілікті халық

орыс мектептеріне сенімсіздікпен қарап, балаларынорыс мектептеріне бермейтін. Сондықтан да патшаәкімшілігі жергілікті халықтар арасында халық-ағарту ісіндамытуға қаржы бөлуін қажеті жоқ деп есептеді.

ХІХ ғ. соңына қарай орыс оқу орындары жүйесініңшет аймақтарда кең қанат жоюына қаржытапшылығымен бірге мұғалімдердің жетістіктері денегізг і кедергінің біріне айналған еді. Осығанбайланысты халық - ағарту министрлігі мұғаліммамандар даярлауының жаңа жолдарын қарастырабастады. Халық - ағарту министрлігі шет аймақтағы орысмектептерін мұғаліммен қамтамасыз ету жолы халықучилищелерінің жанынан педагогикалық курстар ашудеп тауып 1810 жылы 31 наурызда мұғалімдердаярлайтын педагогикалық курстар туралы ереженібекітті.

Осы шешімге сәйкес шаңырақ басына 15-тиыннансалық енгізіп, оның өзі жыл сайын 1840 сом берді. Бұданбасқа мектеп бюджеті көптеген қайырымдылық жасауесебінен толықты. "1876 жылдың желтоқсан айындаТоқмақ уезі қырғыз қауымының тілегіне сәйкес" осындаймектеп Верный қаласында да ашылды. Оған жетекшілікжасау мәртебеліі кеңесшінің тапсырмаларының ағачиновнигі Штовцқа жүктелді. Мектеп өлкенің басбасқармасы бекіткен Тоқмақ қырғыздарының қоғамдықшешіміне сәйкес жиналған қаржымен ұсталды.

Бастауыш мектептерде де оқытушылардың жетіспеуінебайланысты XIX ғасырдың соңына қарай Қазақстандақысқа мерзімді педагогтік класс ашылды. Бұдан кейін,1900 жылы Верный және Өскемен қалаларында қалалықучилищелер жанынан оқу мерзімі бір жылдық педагогтіккурстар ұйымдастырылды. 1910-1914 жылдарыпедагогтік кластардағы оқу мерзімі 3 жыл болыпбелгіленді.

Қазақстандағы ең алғашқы оқытушылар семинариясы1903 жылы Семей қаласында ашылды. Онда қазақтыңұлы перзенттері Мұхтар Әуезов пен Қаныш Сәтбаевтароқыды. 1913 жылы оқытушылар семинариясы Верный,Ақтөбе және Орал қалаларында да ашыла бастады.Бірақ, бұл оқу орындары қазақ жастарынан оқытушылардаярлау жұмысына ойдағыдай көңіл бөлген жоқ. Тіпті1911 жылы Верный ұлдар гимназиясында оқитын 361оқушының арасында тек 10 қазақ балалары болған.Мысалы, 1916 жылы осы оқытушылар семинариясындабарлығы 25 ғана қазақ жастары оқыды. Сондықтан орыс-қазақ мектептерінде сабақ беретін қазақ мұғалімдерініңсаны аз болды. Тек Бөкей ордасында ғана 1913 жылықазақ мұғалімдерінің саны 56,2 % құрады.

1912 жылғы жаңа оқу ережесіне сәйкес ендігіжерде әрбір бастауыш оқу орнында қанша класс болса,сонша мұғалім болу керек болды. Әрине облыстағымектептерді жаңа талапқа сай мұғаліммен қамтамасызету мүмкін емес болатын. Болашақ мұғалімдердіңжетіспеуінен бұл істі жүзеге асыра алмай отырмыз", -деп жазған еді [5; қ.15, т.1, іс.959, 1-7п].

Облыстағы оқу орындарды мұғаліммен қамтамсыз етуүшін мұғалімдер семинарын ашу қажеттілігі жайлыэкономикалық орындары 1909 жылдан бастап мәселекөтере бастаған еді. Түркістан генерал-губернаторСамсоновтың өтінішінен соң халық-ағарту министрі 1913ж. Верныйда мұғалімдер семинарын ашуға рұқсатбереді. Осылайша Верныйдағы мұғалімдерсеминариясы 1913 ж. 5-қазанда ашылды. Мұғалімдерсеминарының директоры болып Жамбыл облысыныңхалық училищесінің инспекторы В. Светловтағайындалды.

1915 ж. семинария жанынан 1-кластық училищеашылды. Мұғалімдер семинариясы кітапхана мен жәнетиптік коллекциялар жинақтаған арнайы бөлме менжабдықталды.

Осылайша патша үкіметінің халық-ағарту саласыбойынша шеткері аймақтарда жүргізілген саясатын екіқырынан көруге болады.

Òàðèõ

15

¹3 (3) 2015

Біріншіден: Жамбыл облысына қоныс аударған орыстұрғындары балалары үшін патша үкіметі шама-шарқыкелгенше бастауыш және орта білім беретін мектептерашып, олардың міндетті түрде білім алуынажағыдайлар жасап бақты. Сонымен бірге орыстұрғындары балалары үшін кәсіптік білім беру жүйесіде қолға алды.

Екіншіден: жергілікті халық балаларын Жамбылоблысындағы орыс оқу орындарында оқытқанда патшаүкіметі өзіне сенімді төменгі дәрежелі қызметтердаярлауды, әрі орыстану саясатын іске асырудыкөздеді. Негізінен отаршыл әкімшілік жергілікті ұлтөкілдері балалар орыс - түзеу мектептерде оқытуға күшсалды.

Верныйдан қалалық училище жанынан 1900-1901 ж.оқу жылында педагогикалық курс ашылып, алғашқымамандар даярлана бастады. 1901 ж. осы курстыаяқтаған 7 адамға халық училищесінің мұғалімі дегенкуәлік берілді.

Ер балалар гимназиясында 9 оқытушы қызмет етті.Гимназияда бұдан өзге сурет салудан, ән-күйден, әскеригимнастикадан сабақ беретін бірнеше мұғалім және"Закон Божий" пәнін оқитын бір священник болды.

Балаларды діннің негізімен оқыту және Орта Азия менволж татарларының мұсылман шіркеулеріне мамандаркадрларын даярлау исламның енуімен тығызбайланысты болды. Алғашқы кезенде оқыту мешіттермен басқа да жеке оқу орындарынде жүргізілген, олШығыстың басқа да елдеріндей еді, ол кейінен арнайыоқу орыны - медреселерде болды

Орта Азияда медреселер жеке адамдардың қаржысынасалынып қаражатталынған, өйткені ол "сауат" депсаналған, ол үшін болашақ өмірде "сыйлық " даярланған.Бірақ бұл "жеке адамдар" хандар мен әмірлер еді, өйткеніолардың негізгі бағыты, әрине, "сауат" емес - тұрғындарарасында өз беделін көтеру және билеуші қызметіннығайту еді [6; қ.15, т.1, іс.902, 3, 6 п].

Орта Азиядағы үлкен медреселердің ғимараттарыөзіндік архитектура бойынша салынғанды, оны ежелденжергілікті тұрғындар кірпішті қабырғадан жасалған тізутөртбұрыш етіп жасаған. Медреседе бірнеше дарс ханэ(сынып бөлмесі), худжры (қатысушыларға арналғанкельисі),асхана мен ас үй және тағы басқалар болған.

Сынып бөлмелерінде сабақ жүргізіліп, алкильидеқатысушыларға арналған жатақхана әзірленетін болған.Кельидің терезелері мен есіктері медреселердіңауласына қарап тұратын болды. Терезелерде әйнек жәнепештер болмаған.

Медреселердің ғимараттарына тоқтала кететін болсақонда олар қарапайым үйден ешқандай да өзгешеліктеріболған жоқ. Қалаларда олар тастан, ал ауылды жердеағаштан тұрғызылған

Орта Азияның үлкен медреселерінде көбінесемедресенің негізін салушылар немесе басқа даадамдардың қайыр садақасына вакуфты мүліктентүсетін ақшаға қаражатталған. Вакуфты шаруашылықтаөзінің жері, құрылыстары мен кәсіп орындары болған.(Караван Сарай, сауда орны, моншалар, диірмендержәне т.б). Мысалы екі медресе "Тилме - нары" және"Ширдар" (Самарқанд) 1874жылы 11610 танапты, 25 жеруческесі, 8 сауда орны, 38000 тең жылына кіріс болған."Ұлықбек" медресесінде 400 танаптың бір жер учаскесі,екі базары, 3950 тенек жылына кіріс беретін, 211 саудаорны болған [7; қ. 50, т.1, іс. 554, - 24, 16, 18 пп].

Қатысушылар мен медреседе оқытатын пәндергетоқтала отырып, медреселерге, бұрын мектептерде құроқып шыққан бастауыш мектепті бітіргендер оқуғатүскендігін айтуға болады. Оқуға түскендер кейін "талиб- ұл - илым" деп аталған, ол "білімге деген құштарлық"деген мағынаны берген. Олар тағы сол сияқты ширдаларнемесе оқушылар деп аталған. Медреселерге он бесжастан кіші емес ұлдар және үлкен ер жігіттер оқуғатүскен. Олар медреселері бар қала мен ауылтұрғындары сияқты және тағы сол сияқты келгенадамдардың (мүсәпірлерден) тұрғындарынан жиналғанқатысушылар өздерінің қаражаттарыннан медресеніңкірісінің жартысын алып отырған, бірақ жай кезде оларғаең төменгі, ең аз бөлігі тиген.

Мысалы, Ташкентте қатысушы жылына 50 тиыннан 1тилиге (4 сом) дейін алған. Осылайша, қатысушылардыңөздерін қамтамасыз ету үшін жағдай іздеулері керекболды. Бұл қаражатты олар тұрғындардың мейрамдарданемесе жанұялық мейрамдарда берілетін садақа ретіндеалып отырған. Олар мысалы : некеге отыру, тұсау кесу,және тағы басқа; кей кездері олар кітапты қайта жазу,етік жөндеу және т.с.с жұмыстармен айналысқан.

Òàðèõ

ӘДЕБИЕТТЕР.1. Жанталин А. Қазақ арасындағы оқу-ағарту ісі // Қазақ 1913, №19.2. Жиренчин К.А. Политическое развитие Казахстана в XIX-начале XX веков.-Алматы: "Жеті жарғы", 1996.-352 с3. Мұқанов М. Қазақ жерінің тарихы.-Алматы, 1994. -31 б.4. ҚРОММ. қ.15, т.1, іс.900, 5-7 п.5. ҚРОММ. қ.15, т.1, іс.959, 1-7пп.6. ҚРОММ. қ.15, т.1, іс.902, 3, 6 п.7. ШҚОММ қ. 50, т.1, іс. 554, - 24, 16, 18 пп.

¹3 (3) 2015

16

Мақала Қазақстан Республикасында медиация бағытындағы құқықтықкеңістікті дамыту мәселелеріне арналған. Қазақстан Республикасындадауларды сот процестерінен тыс реттеу бағытында атқарылып жатқанжұмыстар туралы, медиацияны ұйымдастыру және оны жүргізу саласындағынегізгі қағидаттар мен медиация сұрақтары бойынша сарапшы мамандардыңпікірлері берілген.

В данной статье излагается ситуация развития правового поля в сферемедиации в Республике Казахстан, меры принимаемые Республикой Казахстанпо совершенствованию альтернативной сферы регулирования споров вовнесудебном порядке. Авторами приводятся разъяснение понятия медиации,принципы проведения процесса медиации, а также мнения экспертов повопросам медиации, преимущественных обоснованиях медиации от судебногоразбирательства.

This article describes the situation of the legal framework in the field of mediation inthe Republic of Kazakhstan, the measures taken by the Republic of Kazakhstan toimprove the scope of regulation of alternative dispute out of court. The author givesan explanation of the concept of mediation, the principles of the mediation process,as well as the views of experts on mediation, mediation emptive justification of thetrial.

Казахский гуманитарно-юридический

инновационныйуниверситет,магистрант

КАЛИЕВ РАУАНАКЫЛБЕРДИЕВИЧ

Неотъемлемыми признаками демократического,правового, конкурентоспособного государства являютсяразвитое гражданское общество, благоприятныеусловия для развития бизнеса и высокий уровеньправовой культуры граждан. Всем известен тот факт,что на своем пути к совершенствованию правовойсистемы, Казахстану было необходимо обратиться копыту развитых государств и, после внимательногоизучения, перенимать прогрессивные правовыеинституты. Со дня обретения независимости,Республика Казахстан активно проводит реформы вобласти законодательной системы, направленные напроцесс демократизации общества, соответствиеобщепринятым международным правовым стандартам.Присоединение к пактам и ратификация конвенцииКазахстаном является подтверждающим фактомактивной участий Республики Казахстан вмеждународной системе защиты прав человека. Однимиз значительных и важных шагов развития правовогополя Республики Казахстан является принятие закона"О медиации" 28 января 2011 года. Главным факторомнеобходимости принятия этого закона явиласьнеобходимость поиска путей усовершенствованиямеханизма разрешения гражданско-правовых споров,разработка мер, обеспечивающих их обязательноедосудебное применение, формирование новогопоколения юристов, ориентированных на возможностьурегулирования споров вне суда. Конечно же, эти мерыпозволяют уменьшить объём нагрузки на судей, которыйстановиться все больше и больше. Например, в своеминтервью информацонному порталу zakon.kz,Председатель Верховного Суда Республики КазахстанКайрат Мами говорит, что согласно статистическимданным, количество рассмотренных судами дележегодно растет. В год рассматривают порядкамиллиона уголовных, гражданских и административныхдел. Все эти факторы неразрывно связаны с активнымразвитием экономического и социального сектораРеспублики Казахстан [1].

В данной сложившиеся ситуации поддержка изаинтересованность государства можно проследить последующим документам национального характера:

1. Президент Республики Казахстан Назарбаев Н.А.,программный документ "Социальная модернизация

Казахстана: Двадцать шагов к Обществу ВсеобщегоТруда".

2. Верховный Суд РК и ПРООН в Казахстане -совместный проект "Внедрение института медиации вРеспублике Казахстан".

Одним из наиболее важных целей развитияРеспублики Казахстан является укреплениестабильности и консолидация общества, что возможнотолько через формирование грамотного гражданскогообщества, гармонизациюотношений власти, бизнеса иобщественных институтов, создание условий дляобщественного согласия и уменьшения социальныхпротиворечий, разрешение социальных и иныхконфликтов путем конструктивного диалога.

Включение медиации в механизмы социальной жизнибудет активно способствовать развитию институтовгражданского общества, где главным действующим лицоми субъектом происходящих в нем процессов и отношенийвыступает человек со всей системой его потребностей,интересов и ценностей. Исполнение закона "О медиации"способствует развитию культуры взаимоотношений,помогает направить энергию межличностных,социальных конфликтов и противоречий в позитивноерусло взаимовыгодных договорённостей.

"Структуры медиации надо создавать в национальныхи крупных частных компаниях. В США, Австралии идругих странах до трети всех споров урегулируются досудебного вмешательства исключительно в рамкахпроцедур медиации. Со стороны государства сейчасважны инициативные шаги, которые позволят внедритьсистему внесудебного разрешения споров и конфликтов,в том числе и в сфере социально-трудовых отношений",- заключил Н.А. Назарбаев [2].

Согласно действующему закону "О медиации",медиация - это процедура урегулирования спора(конфликта) между сторонами при содействиимедиатора (медиаторов) в целях достижения имивзаимоприемлемого решения, реализуемая подобровольному согласию сторон [3].

Целями медиации являются:1) достижение варианта разрешения спора

(конфликта), устраивающего обе стороны медиации;2) снижение уровня конфликтности сторон.Медиация - (от лат. mediatio - посредничество, англ. -

МЕДИАЦИЯ: ПРОБЛЕМЫ ВНЕДРЕНИЯИ ПУТИ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ

Þðèñïðóäåíöèÿ

17

¹3 (3) 2015

mediation) - это процесс совместного решения проблемыучастниками конфликта, шансы которого на успехвысоки в силу особых процессуальных условий ипрофессиональной помощи медиатора в осуществлениивзаимодействия сторон на пути к урегулированию спора.Медиацию можно сравнить с "усовершенствованнойформой" широко известных посреднических ипримирительных процедур, следовательно, факт того,что медиация уже много веков служит делу установлениямира, очевиден.

Медиация - одна из технологий альтернативногоурегулирования трудовых споров с участием третьейнейтральной, беспристрастной, не заинтересованной вданном конфликте стороны - медиатора, которыйпомогает сторонам выработать определенноесоглашение по спору, при этом стороны полностьюконтролируют процесс принятия решения поурегулированию спора и условия его разрешения.

Процедура медиации не применяется к спорам(конфликтам), возникающим из отношений, указанныхв пункте 1 настоящей статьи, в случае, если такие споры(конфликты) затрагивают или могут затронуть интересытретьих лиц, не участвующих в процедуре медиации, илиц, признанных судом недееспособными либоограниченно дееспособными.

Процедура медиации не применяется к спорам(конфликтам), возникающим из гражданских, трудовых,семейных и иных правоотношений с участиемфизических и (или) юридических лиц, когда одной изсторон является государственный орган.

Процедура медиации не применяется по уголовнымделам о коррупционных преступлениях и инымпреступлениям против интересов государственнойслужбы и государственного управления.

Важным элементом в организации и проведениипроцесса медиации являются соблюдение обязательныхпринципов: добровольности, равноправия сторонмедиации, независимости и беспристрастностимедиатора, недопустимости вмешательства в процедурумедиации, конфиденциальности.

Современные эксперты по вопросам медиациивыдвигают следующие преимущественные обоснованиямедиации от судебного разбирательства можно привестиследующие:

Процедура гибкая, неофициальная и неформальная.Она начинается в согласованные со сторонами сроки ипорядке. Медиация может быть прервана в любое времяпо инициативе любого из участников медиации. Сторонырешают, на каких условиях они будут заключатьсоглашение или прекращать медиацию.

Стороны могут осуществлять контроль надсобственным делом самостоятельно (без юристов).

В медиации не выясняется, кто прав, а кто виноват.Основная цель медиации - конструктивный поискрешения возникших противоречий.

Медиация ориентируется не на прошлое, а нацеленана будущее, что позволяет сохранить отношения сторондо будущих времен, например, работодатель /работник,покупатель/продавец или больной/клиника, а также приосуществлении контрактных сделок.

Устраняет проблему принудительного осуществленияисполнения в судебном порядке.

Результаты могут обсуждаться, чего не можетпредложить суд.

Экономия времени и денег. По сравнению с судебнойпроцедурой решение спора путем медиации не являетсядлительным и может существенно сэкономить ресурсы(деньги и время) участников.

Выигрышное решение для обеих сторон. В процессемедиации не существует победителя и побежденного.Цель медиации найти решение, которое удовлетворитобе стороны. Только в этом случае медиация являетсяуспешной.

По результатам проведенных нами опросов граждан,представителей бизнеса, судей, работниковправоохранительных органов, адвокатов, практикующихмедиаторов можно сделать вывод о том, что: населениестраны, юридические и физические лица об этойпроцедуре урегулирования споров знают очень мало илиничего; потенциальные участники спорных ситуацийслышали о медиации, но опасаются прибегать к ней,поскольку в обществе еще не сформировано доверие кэтому, новому для Казахстана, правовому институту;законодательство о медиации требуетусовершенствования; многие правовые механизмыреализации Закона не урегулированы; а также о том,что вызывает особое сожаление - действующие нормы,регламентирующие деятельность соответствующихгосударственных органов,большей частью неисполняются.

В целях реализации Закона "О медиации"соответствующие изменения внесены в УК РК, УПК РК,ГК РК, ГПК РК, Закон РК "О местном государственномуправлении и самоуправлении", согласно которымсудьи, дознаватели, следователи, прокуроры обязаныразъяснять подсудимым, подозреваемым, обвиняемыми другим участникам уголовного процесса их право наурегулирование спора в порядке медиации ипоследствия такого урегулирования, что делаетсядалеко не всеми.

Медиация расширяет доступ к правосудию отдельныхкатегорий граждан, в том числе из уязвимых слоевнаселения, но уполномоченные на то государственныеорганы, устранились от ее продвижения в государствеи обществе, не принимают мер для того, чтобы народ вдоступной форме и в достаточном объеме получалинформацию о медиации. Отсутствует социальнаяреклама, информационные ролики об эффективностиэтого нового правового института, освещение на радиои телевизионных каналах. В большинстве случаевпубликации о медиации в СМИ расцениваются каккоммерческая реклама и их размещение предлагаетсяна платной основе. Акимы районов в городах, городоврайонного значения, поселков и т.д. обязаныформировать и вести Реестры непрофессиональныхмедиаторов и, таким образом, вносить свой вклад винформирование населения об этой процедуре. Напрактике большая часть указанных правовых нормприменяется не в полной мере. Необходимо выработатьзаконодательные меры, активизирующиегосударственные структуры, для этого считаюцелесообразным ввести независимый рейтинг поколичеству профессиональных и непрофессиональныхмедиаторов, а также по количеству, рассмотренных впорядке медиации, споров [4].

Нуждается, также, в совершенствовании действующеезаконодательство в части обучения (подготовки)медиаторов. В Казахстане учат медиации многие: неорганизации медиаторов, как того требует Закон;иностранцы по собственным программам; люди, укоторых отсутствует квалификация медиатора и нет опытапрактической медиации, при этом выдаютсясертификаты, соответствующие установленному образцу.

Качество подготовки медиаторов никем неконтролируется и все это не лучшим образом влияет накачество оказания услуг медиаторами.

Ограничения, предусмотренные статьей 1 Закона вчасти того, что процедура медиации не применяется кспорам, возникающим из гражданских, трудовых,семейных и иных правоотношений, когда одной из сторонявляется государственный орган, считаемнеобоснованными, в связи с чем, эта норма,противоречащая действующему законодательству иущемляющая Конституционные права граждан,работающих в государственных предприятиях, должнабыть исключена.


¹3 (3) 2015

18

Считаем обязательным применение медиации какобязательной досудебной процедуры при разрешениитрудовых, семейных и гражданских споров с участиемнесовершеннолетних лиц, а также по потребительскимспорам, регулируемым Законом РК "О защите правпотребителей", который предусматривает обязательныйдосудебный порядок урегулирования этой категорииспоров.

Предлагаем ограничить право непрофессиональныхмедиаторов участвовать в урегулировании споров,возникающих из гражданских, трудовых, семейных ииных правоотношений, находящихся на рассмотрениисуда, а также по вытекающим из споров,рассматриваемых в ходе уголовного судопроизводства.

Необходимо более четко сформулировать нормыЗакона, регулирующие деятельность организациймедиаторов (статьи 13, 14) в части членства медиаторав организации медиаторов и его прав числиться вРеестре профессиональных медиаторов этойорганизации и установить, что медиатор может состоятьчленом только одной организации профессиональныхмедиаторов.

Часть 5 статьи 14 Закона "Ведение организациеймедиаторов реестра профессиональных медиаторов"предусматривает продление срока пребываниямедиатора в реестре на очередной календарный год,для чего требуется направить соответствующеезаявление. Предлагаем первое предложение части 5указанной статьи дополнить словами "и отчет омедиативной практике медиатора в текущем году.

В статистической отчетности судей:- судебные дела, прекращенные после подписания

медиативного соглашения, отнести к разряду"оконченных";

- разделить графу о приостановлении дела на двечасти - приостановление дела в связи с медиацией иприостановление дела в связи с другими основаниями.

В статистической отчетности правоохранительныхорганов (дознании, следствия) в карточке ф 2.1предусмотреть пункт "прекращено в связи сподписанием медиативного соглашения". По мнениюсудей, одной из мер, которая будет способствоватьуменьшению дел в судах и снижению нагрузки можетстать повышение размера госпошлины при обращениив суд.

После проведенного анализа Закона "О медиации"необходимо также дать характеристику зарубежномуопыту применения медиации в уголовном процессе.

Вступившее в законную силу с 1 января 2015 годановое уголовное и уголовно-процессуальноезаконодательство ориентируется на принципыгуманизма, защиту прав человека и гражданина, наиспользование нерепрессивных начал разрешениякриминальных конфликтов. Среди таких в уголовномпроцессе и выступает медиация. В мировой практикеинститут медиации в уголовном судопроизводствеприменяется с целью:

- усовершенствования судебной системы в сфереуголовного судопроизводства и ее элементов;

- использования альтернативных способовразрешения конфликтов, которые существуютпараллельно с судебной системой;

- рассмотрения преступлений небольшой степенитяжести, когда возможно примирение сторон илидостаточно возмещения причиненного морального иматериального вреда.

Возникнув как инструмент упрощения уголовногопроцесса, институт медиации постепенно превратилсяв неотъемлемую составную часть англосаксонскойправовой системы, который используется дляпреодоления кризисных ситуаций в правосудии. В рядезарубежных стран медиация применяется, когдавозможности институтов, традиционно занимающихся

разрешением правовых конфликтов, оказываютсянедостаточными, и возникает необходимость поискаальтернативных подходов к разрешению уголовно-правовых споров. Это связанно с тем, что правовыерешения лишь отчасти могут охватить стремительноменяющуюся в последние десятилетия социально-экономическую реальность.

Медиация в странах англосаксонской правовойсистемы развивалась в процессе становления особыхмеханизмов разрешения гражданских конфликтов,которые принято обозначать общим термином"альтернативное разрешение споров" (alternative disputeresolution). Медиация как внесудебное разбирательстводел несовершеннолетних нарушителей получилараспространение в рамках уголовного судопроизводстваАвстрии с 1985 года. Впоследствии онараспространилась и на дела взрослыхправонарушителей сначала в виде экспериментальноймодели, а с 28 января 2011 г. применяется на законныхоснованиях, в связи с принятием закона о медиации.

В зарубежной уголовно-правовой теории медиациярассматривается как ускоренное или толерантноепроизводство, допускающее различные вариантызаконного решения, а законодатель и правоприменительиспользуют ее как механизм упрощения уголовно-процессуальных процедур. Такой подход позволилразработать модель ускоренного уголовногосудопроизводства по различным категориям дел.Некоторые теоретики и практики видят в этомопределенную опасность для механизма надлежащегообеспечения прав и свобод человека в рамкахроссийского уголовного судопроизводства. Однако"право каждого на справедливое судебноеразбирательство в разумные сроки в настоящее времявходит в так называемые международные стандартыправ человека, - пишет Е.В. Марковичева. При этомследует помнить, что чем дольше срок производства поделу, тем выше риск существенного нарушения прав какобвиняемого или подсудимого, так и потерпевшего [5].Применение медиации в уголовном процессезаключается в том, чтобы разрешить конфликт в болеекороткие сроки, вне рамок уголовной юстиции, прибегаяк посредничеству третьих лиц, ориентированных напрофилактику и борьбу с преступностью.

В случае успешной реализации процедуры медиациилицо, совершившее правонарушение, должновосстановить нарушенное право в приемлемой дляпотерпевшего форме: извинения; уплаты денежнойсуммы; выполнения работ на благо общества(пробация); возмещения имущественного ущерба и т.д.Если причинен незначительный ущерб, то потерпевшийможет удовлетвориться извинениями как фактомраскаяния преступника. Сложность заключается в том,что, например, медиация в Англии вообще неурегулирована никакими правовыми нормами иявляется инициативой юристов-теоретиков,правоприменителей или общественности, поэтомуанглийский уголовный процесс содержит различныеварианты медиации, зависящие от местныхособенностей и условий.

В англосаксонской правовой системе судебнаямедиация используется по всем категориям дел. Онатесно связана с такой особенностью процесса, какотложение провозглашения приговора и назначениенаказания только после признания лица себя виновным.Иными словами, между рассмотрением двух ключевыхвопросов уголовного дела - о виновности и наказании -имеет место, как правило, длительный временнойпромежуток (и не только в суде присяжных) с цельюсбора информации о личности виновного идоказательств его причастности к совершенномупреступлению и т.д. В этот момент служба пробации (иликакая-либо "профильная" общественная организация)


19

¹3 (3) 2015Þðèñïðóäåíöèÿ

старается выступить посредником между потерпевшими осужденным, убеждая последнего в необходимостивозместить причиненный вред.

В случае успеха медиации и подписаниясоответствующего соглашения судья должен учитыватьдействия виновного как раскаяние при назначениинаказания. При этом в англосаксонской моделиуголовного процесса обе стороны получаютудовлетворение, так как потерпевший реально участвуетв решении вопроса о мере наказания преступника иполучает тот размер компенсации, который самопределяет, как обязательное условие соглашения.Выгоды для виновного также очевидны, так какраскаяние и возмещение причиненного ущербасмягчают наказание, а иногда и исключают уголовнуюответственность вообще.

Итак, не все деяния могут быть прощеныпотерпевшим, но лишь те из них, которые допускаютизвинение, то есть утрачивают общественную опасностьв результате прощения. Именно при рассмотрении такойкатегории дел должна использоваться процедурамедиации, поскольку потерпевшему иногда достаточнополучения морального удовлетворения от того, чтообидчик публично принесет извинения при участииофициального лица (лиц). В подобных случаях былобы целесообразно делегировать полномочия медиаторав уголовном судопроизводстве лицам, пользующимсяобщественным признанием и уважением, имеющимвысокий профессиональный образовательный уровень,

безупречную репутацию и заслуги перед обществом игосударством и т.д., а не лицам, достигшимвосемнадцатилетнего возраста и желающим бытьмедиаторами.

Таким образом, становление медиации в конечномитоге отвечает интересам любого правового государства,ибо способствует: созданию эффективной судебнойсистемы; снижению объема судебных дел и затрат,связанных с их рассмотрением; обеспечению быстрогоурегулирования конфликтов и погашению ихотрицательных последствий; поощрению такогоурегулирования конфликтов, которое отвечаетинтересам сторон; обеспечению доступности иразнообразия процессуальных форм; вытеснениюнеправомерных, силовых способов разрешенияконфликтов. Такая гибкая, доверительная и творческаяуголовно-процессуальная процедура, как медиация,может стать эффективной частью совершенствованиямеханизмов урегулирования споров, вытекающих изуголовных дел небольшой тяжести.

Несомненно, принимаемые меры по внедрениюинститута медиации в Республике Казахстан будутследовать своему продолжению, но в целях дальнейшейпопуляризации института медиации в РеспубликеКазахстан и обобщения имеющейся отечественной изарубежной практики применения медиации должныприложить немало усилий еще и представители науки,действующие судьи, юристы, неправительственныеорганизации, средства массовой информации.

ЛИТЕРАТУРА1. Мами К. За защитой в суды приходят и граждане страны, и госорганы. //zakon.kz.2. http: //newskaz.ru/trend/Nazarbaev3. "О медиации" Закон Республики Казахстан от 28 января 2011 года. // http://adilet.zan.kz/4. Закон Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные актыРеспублики Казахстан по вопросам медиации" от 28 января 2011 года № 402-VI. // http://adilet.zan.kz/5. Марковичева Е.В. Роль института медиации в ускорении уголовного судопроизводства // Российский судья.2009. № 9. С. 27.

¹3 (3) 2015

20

Қазақ инновациялық-гуманитарлық заңуниверситеті, магистрант

ХАМЗИНАНАЗГҮЛ НҰРЖАНҚЫЗЫ

Қай дәуірді алсақ та, бәрінде де адамзат баласыдүниеге келіп, өсіп-өркендеуін қамтамасыз етуде мұрамен мұрагерліктің алатын орны ерекше. Қазақ халқыныңбасқа халықтардан өзгешеленетін, әрі ежелден кележатқан дәстүр-салттарының ішіндегі ең құндыларыныңбірі - мұрагерлік. Мұрагерлік институты тақ мұрагерлігі,енші беру, жасау беру, әмеңгерлік, жетімдері менжесірлерін жатқа жібермеу сияқты ұғымдармен толығып,сомдалып, ширатыла түскен. Әр дәуірдің өркендеп-дамуына, дініне, мәдениетіне орай өзгеріп отырған.Қазақ халқының басынан өткен мұра мен мұрагерлікқағидаларының мәні әлі күнге терең, одан көптеген үлгі-өнеге алуға лайықты.

Өкінішке орай, мұра мен мұрагерліктің әлеуметтік-қоғамдық мәні зор, мемлекет тағдырында алар орныныңмаңыздылығына қарамай, ұзақ мезгіл елеусіз, ескерусізқалып келді. Тіпті тәуелсіздігіміз өз қолымызға тигелі беріде бұл мәселе кейін ысырылып, көлеңкеде қалып отыр.Отбасы мен некеде мұра мен мұрагерліктің айырықшаорны бар екеніне мән берілмей, батыстық заңқағидалары күнделікті қағида мен дәстүрге еніп,қалыптасар болса, онда сөз жоқ, қазақ халқы өзболмысынан ажырап, дау-дамай көбейіп, туысқандықсезім мүлдем өшіп қалуы мүмкін.

Еліміз тәуелсіздігіне ие болып, егеменді мемлекетболғанына қарамай заңгерлеріміз роман-герман отбасыжәне неке заңдарына көбірек үңілу үстінде. Оны біз 1998ж. қабылданған Қазақ Республикасының "Неке жәнеотбасы туралы" заңынан көре аламыз. Қабылданған заңөз күшіне енсе, қазақ отбасылары даму, бекем болуорнына күйреп кету қаупі бар. Сол себептен халықруханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн.

Сол руханияттардың бірі - осы мұрагерлік институты.Оның адамгершілік, ізгілік жағын мемлекетіміздіңзаңдарына енгізу жолдарын қарастыру қазіргі кездегіөзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл тақырыпосы күннің маңызды мәселесі болғандықтан, зерттеужұмыстары кеңінен жүргізіліп, жан-жақты зерттеу міндетікезек күттірмейтін мәселе екені айқын.

Азаматтық құқық ғылыми сол құқық саласын зерттейтінжүйеге сәйкес келетін жүйені қамтиды, бірақ олар өзаратепе-теңдікте бола қоймайды. Азаматтық ғылым жүйесіазаматтық заңдарда, сонымен қатар азаматтық кодекстежоқ бөлімдерді де қамтиды. Мысалы, азаматтық құқық

пәні, азаматтық-құқықтық әдістеме ұғымдары, азаматтыққұқық қатынастары туралы ілім тарихы, оныңсубъектілері мен объектілері туралы, меншік құқығытуралы жалпы ілім, міндеттемелер туралы,интеллектуалдық меншік туралы, мұрагерлік құқыққатынастары туралы жалпы ілім жөнінде айтсақ тажеткілікті.

Заңгер үшін азаматтық-құқықтық жағдайлардан жолтауып шыға білуі үшін дағды керек. Мұндай дағдыларғағылыми талдау жасау және азаматтық-құқықтықжағдайларды шешудің ғылыми әдістері жатады.

Азаматтық құқығында мұрагерлік құқық қатынастарыүлкен маңызы бар. Мұрагерлік тікелей өзі белгіленгенжағдайларда өзге де заң актілерімен реттеледі.Мұрагерлік өсиет және заң бойынша жүзеге асырылады.Өсиет қалдырылмаған не бүкіл мұраның тағдырыайқындалмаған кезде, сондай-ақ осы Кодекстебелгіленген өзге де жағдайларда мұрагерлік заңбойынша орын алады. Мұраның құрамына мұрақалдырушыға тиесілі мүлік, сондай-ақ оның қайтысболуына байланысты қолданылуы тоқтамайтынқұқықтары мен міндеттері кіреді.

Өсиет қалдырушы өсиет бойынша мұрагерге мұраесебінен өсиеттік бас тартуды орындауды талап етуқұқығын алатын бір немесе бірнеше адамның пайдасынақандай да болсын міндеттемені орындауды жүктеугеқұқылы. Өсиеттік бас тартудың нысанасы мұраның,иеленудің құрамына кіретін заттарды бас тартылушыныңменшігіне, пайдалануына немесеөзге заттық құқықтаберу және оған мұра құрамына кірмейтін мүлікті беру,ол үшін белгілі құқықта беру және оған мұра құрамынакірмейтін мүлікті беру, ол үшін белгілі бір жұмыстыорындау, оған белгілі қызмет көрсету және т.б. болуымүмкін.

Қасым хан мен Есім хан тұсынан келе жатқан заңдарережесін ой-сарабынан өткізіп, Әз Тәуке хан үш жүздіңұлы билері Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би және ғалым,шариаттың білгірі Әнет баба, атақты билер Алтынбай,Жақыпбек, Мөңке, Қарақалпақ, Қырғыз елдеріненөкілдер қатыса отырып "Жеті жарғы" қабылданды, дейдідеректерде.

Мұрагерліктің қайнар көзі ретінде бұл заңдардысалыстыра зерттеп білу және одан ғылыми-практикалықтүйін жасау бүгінгі күннің басты міндеті болса керек.

Мақала мұрагерлік құқықтың қазақ қоғамында қалыптасутарихына арналады. Сонымен қатар, қазіргі таңдағы ҚазақстанРеспубликасының Азаматтық Кодексінің 60-шы тарауына жан-жақты талдау жасалған. Мақала магистранттарға,докторанттарға және заң саласы мамандарына арналады.

Статья посвящена вопросу формирования права наследствав казахстанском обществе. Также автор делает всестороннийанализ 60 главы Гражданского Кодекса Республики Казахстан.Статья посвящена магистрантам, докторантам испециалистам сферы юриспруденции.

The article discusses the history of the establishment of the law ofinheritance in the Kazakh society. Also, provides a detailed analysis ofSection 60 of the Civil Code of the Republic of Kazakhstan. The ar-ticle will be interesting to undergraduates and doctoral students andworkers in the legislation

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МҰРАГЕРЛІК ҚҰҚЫҚҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН

ДАМУЫНДАҒЫ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ


21

¹3 (3) 2015Þðèñïðóäåíöèÿ

Өйткені мұның қай-қайсысы болсын кезінде, өздәрежесіне қарай, қазақ халқының этникалықболмысымен санасу арқылы, шаруашылық-мәдени типінескеру арқылы және елдің географиялық орыаласуерекшелігіне орай жасалған мемлекеттің саяси-құқықтықзаңы ғой.

Демек, бұл заңдарды жетік білмейінше,көшпенділердің демократиялық үрдісінен жинақталғантәжірибеге арқа тіремейінше, бүгінгі тәуелсіз елдің,тәуелсіз заңын жасау мүмкін емес.

Осы заңдарды қоғамдық өмірге енгізу, пайдалануарқылы мұрагерлік мәселесін шешуде билердің билігінде құқықтық қайнар көзі ретінде қолданамыз. Дәстүрлікқұқықтарды билер өз тәжірибесі арқылы үнемітолықтырып, өзгертіп отырған.

Азаматтық Кодексте мұраны алуға арнайы 60-шытарауды түгелдей бөлген, яғни, мұрагер мұрадан бастартпаса, мұрагерлік құқықтан айырылмаса, өсиеттіңөкімі жарамсыз деп танылу салдарынан мұрагерлікқұқығын жоғалтпаса мұра ашылған уақыттан бастапөзіне тиесілі мұраға немесе оның бір бөлігіне (үлесіне)құқық алады. Мұрагерлік ашылған жер бойынша, алтыай өткен соң нотариус куәлік беруге тиіс. Мұрагер осыалты ай ішінде мұрадан бас тартуға құқылы, ол үшінмұраның ашылатын жерінде нотариусқа арыз беругетиіс, мұрадан өкіл арқылы да бас тартуға болады, бірақоның күшін кейін қайтарып алуға болмайды. Мұрагерөзіне тиесілі мұрадағы үлесті басқа адамның пайдасынаберуге құқылы, ол адам өсиет қалдырушы мұрадан тиістіемес және мұраның бір бөлігінен немесе шарт қойыпбас тартуға жол берілмейді. "Мұраны бөлу мұрагерлердіңкелісімі бойынша оларға тиесілі үлестерге сәйкес, алкелісімге қол жетпеген кезде сот тәртібімен жүргізіледі".

Сонымен қатар мұраны бөлісу кезінде болмаған,тұратын жері анықталмаған, анықталса да мұра бөлісудеболмаған, мұрадан бас тартпаған мұрагерлердің үлесінүш ай күтіп "... болмаған мұрагерге тиесілі үлесті бөлекшығарып, өзара келісім бойынша бөлісті жүргізугеқұқылы". "Іште қалған, бірақ әлі тумаған мұрагер болғанкезде мұраны бөлу тек мұндай мұрагер туғаннан кейінғана жүргізілуі мүмкін. Егер іште қалған мұрагер тірі туса,қалған мұрагерлер оған тиесілі мұралык үлесті бөліпшығару арқылы ғана мұра бөлуді жүргізуге құқылы. Жаңатуған баланың мүдделерін қорғау үшін бөліске қатысуғақорғаншылық және қамқоршылық органның өкілішақырылуы мүмкін", - деп көрсетілген.

"Мұра ашылғанға дейін бір жыл ішінде мұрақалдырушымен бірге тұрған мұрагерлер тұрғын үйді,сондай-ақ үй жабдықтары мен үй-іші тұрмысы заттарынмұраға алуға басым құқыққа ие болады", - деп көрсетсе,осы баптың 2-тармағында "Мұра қалдырушымен біргемүлікке ортақ меншік құқығы бар мұрагерлер ортақменшікте болған мүлікті мүраға алуға басым құқыққа иеболады", - деп толықтыра түседі.

Соңғы уақытта осы төтеннен келіп қандай жолменболса да бірге тұруға құмар, орынсыз "жанашырлар"саны күн санап көбеюде. Мұның кесірі мұраны бөлгенкезде қалайша байқалатындығын көріп отырмыз. Оныңбасым құқықпен сіңген еңбегін толық айқындап алуқажет. Қазақстан Республикасының Кодексінде мұралықүлестердің үстелуі де көзделген. Мұраның есебінентөлеуге жататын шығындар: мұра қалдырушыныңемделуіне, жерлеуге, мұраны қорғауға, өсиеттіорындауға, мұраны, өсиетті орындаушыға төленетіншығындар мүра бөлінгенге дейін, мұра есебіненқанағаттандырылуға тиіс. Ал егер мұра қалдырушыныңөтелмеген кредиті болса, онда кредит берушілермұрагерлерінен мұрагерге ауысқан мүлік құныныңшегінде ортақ борышқор ретінде жауап беретін мұрагергеқоюға құқылы.

Қазір жеке шаруашылықтың түрі көбейді, соның бірішаруа кожалығында оның мүшесі қайтыс болғанжағдайда, оның үлесі мөлшерлес ақшалай өтемақы

алуға құқы бар. Әрине, бүл өте сирек кездесетін жағдай,дегенмен иесіз қалған мұра болып, егер өсиет бойыншада, заң бойынша да мұрагерлері болмаса, мұрадан бастартылса, иесіз қалған мүра есебінде жергіліктікоммуналдық меншікке ауысады. Иесіз қалған мүліктіесепке алу, сақтау, бағалау, сату жұмыстарынұйымдастыруды коммуналдық меншікті басқаруғауәкілетті орган жүзеге асырады, ал оны сату тәртібІнҚазақстан Республикасы Үкіметі белгілейді, яғни, мүлікмемлекеттің меншігіне өтеді. Мұндай жағдай Кеңесөкіметі орнағаннан кейін жиі қолданылып, 1945 жылғы14 наурыздағы "Заң бойынша және өсиет бойыншамұрагерлік туралы" Жарлық шыққанға дейін жиіқолданылған болатын. Қазіргі мемлекет аралықбайланыстың Қазақстан Республикасының азаматтарышет елдерде қайтыс болған жағдайлар мен сол елдежүріп-ақ өсиет етуіне байланысты шешіледі, яғни:"Мұрагерлік бойынша қатынастар, егер мұра қалдырушыөсиетінде өзі азаматы болып табылатын елдің құқығынтаңдамаған болса, осы Кодекстің 1112 және 1123-баптарында өзгеше көзделмегендіктен, мұрақалдырушының соңғы тұрақты тұрғылықты жері болғанелдің құқығы бойынша анықталады" немесе "Адамныңөсиет жасауға және оның күшін жоюға қаблеттілігі,сондай-ақ өсиеттің жэне оның күшін жою актісініңнысаны, егер мұра қалдырушы өсиетінде өзі азаматыболып табылатын елдің құқығын таңдамаса, мұрақалдырушының акт жасаған кезде түрақты тұрғылықтыжері болған елдің құқығы өсиет немесе оның күшін жою,егер соңғысы акт жасалған жердің талаптарын немесеҚазақстан Республикасы құқығының талаптарынқанағаттандырса нысанды сақтамауы салдарынанжарамсыз деп таныла алмайды" яғни ҚазақстанРеспубликасы шетелде жүрген өз азаматыныңмұрагерлік құқын егер Қазақстан Республикасыныңзандарына кайшы келмесе мойындайды, таниды жәнеқорғайды.

Қазіргі міндет Қазақстан Республикасының АзаматтықКодексінің мұрагерлік құқыққа арналған бөлімін жетілдіреотырып, ұлттық санаға өзгеріс енгізуге күш салуғабағытталуға тиіс. Егер сана түзеліп, сынақты шақтақоғамдық мүддемен қатар жеке мүдде, адам құқы тиістідәрежеде қорғалса, онда көп ұзамай уақыт талабы даұлт, адам мүддесінін талабына қарай бейімделебастайды, заң да өзгеріп, жаңаша қызмет атқарады.

Адамзат пайда болғаннан бергі уақытта мұрагерліккебайланысты қабылданған заңдардағы мұраны бөлудегіізгілік, әділдік, қайырымдылық, көрегендік, адамгершілік,имандылық қасиеттерді бүгінгі күнгі мұрагерліккебайланысты Қазақстан Республикасының АзаматтықКодексінің мұрагерлік бөліміне толықтырулар енгізілседеп ойлаймыз. Онда ұлттық ерекшелігіміз, мейірімділік,барды беліп қолдану, дүние - мүлік үшін ағайын, бауыр,туыспен араздаспау жағы ескерілсе екен. Осылардыңбарлығы ескеріліп жасалған заң базасының тұрақты, әрімықты болуы азаматтардың ез ертеңіне сенімін арттыратүспек.

Мұраны алу туралы ереже Азаматтық кодексте тұңғышрет айтылып тұр. Кодекстің 1072 бабына сәйкес, егермұрагер кейін мұрадан бас тартпаса мұрагерлікқұқығынан айырылмаса және оны мұрагер етіптағайындау туралы өсиеттік өкімді жарамсыз дептанудың салдарынан мұрагерлік құқығын жоғалтпаса,ол мұра ашылған уақыттан бастап өзіне тиесілі мұрағанемесе оның бір бөлігіне (үлесіне) құқық алады делінген,бұдан байқауымызша 1963 ж Қаз КСР-нің Азаматтықкодексімен салыстырғанда мұрагер іс жүзінде мұрамүлкін иелене бастаса немесе өлген адам тұрған жердегінотариалдық кеңсеге мұраны алғандығы жайлы арызберген болса, мұра қабылданады деп есептелген. Кәзіргіуақытта арыз берудің қажеті жоқ. Мұра ашылған жербойынша нотариус мұрагердің өтінішімен оғанмұрагерлікке құқық туралы куәлік беруге міндетті

¹3 (3) 2015

22

болады. Мұрагерлікке құқық туралы куәлік мұра ашылғанкүннен бастап алты ай өткеннен кейін беріледі. Өсиетбойынша да, заң бойынша да мұрагерлік кезінде, егернотариуста куәлік берілуін сұраған адамдардан басқатиісті мүлікке не бүкіл мұраға қатысты басқа мұрагерлертуралы анық деректер болмаса, куәлік аталған мерзімөткенге дейін де берілуі мүмкін болған.

Мұрагер өзінің мұрагерлікке шақырылғандығы туралыбілген немесе білуге тиіс болған күннен бастап алтыайдың ішінде мұрадан бас тартуға құқылы. Дәлелдісебептер болған жағдайда бұл мерзімді сот ұзартуымүмкін, алайда бұл екі айдан аспауға тиіс болған.Мұрадан бас тарту мұрагердің мұраның ашылған жерібойынша нотариусқа арыз берумен жасалған. Егерсенімхатты бас татуға өкілеттік арнайы көзделсе,мұрадан өкіл арқылы бас тартуға болған. Мұрадан бастартуды кейінен күшін жоюға немесе қайтарып алуғаболмаған.

Мұрагер өзіне сол үшін берілген мерзім өткеннен кейінмұрадан бас тарту құқығын жоғалтқан. Егер ол мұрағақалдырған мүлікті іс жүзінде иеленуге кіріссе не оғанбилік етсе, не оның осы мүлікке құқықтарынкуәландыратын құжаттарды алуға өтініш жасаса, ол бұлқұқықты аталған мерзім өткенге дейін де жоғалтқан.

Мұрагер мұрадан бас тартқан кезде өзінің өсиетбойынша немесе кез келген кезектегі заң бойыншамұрагердің қатарындағы басқа адамдардың пайдасынабас тартатындығын көрсетуге құқылы. Өсиет қалдырушымұрадан айырған мұрагерлердің пайдасына мұрадан бастартуға жол бермейді. Егер мұрагер өсиет бойынша да,заң бойынша да мұрагерлікке шақырылса, ол осынегіздемелердің біреуі бойынша немесе екі негіздемебойынша өзіне тиесілі мұрадан бас тартуға құқылыболған. Мұрагер мұраның басқа бөлігі мұрағақалдырылуына қарамастан, үстелу құқығы бойыншаөзіне тиесілі мұрадан бас тартуға құқылы.

Бас тартылушы өсиеттік бас тартудан бас тартуғақұқылы. Ішінара бас тартуға, ескерту жасап, шарт қойыпнемесе басқа адамның пайдасына бас тартуға жолберілмеген. Бұндағы көзделген құқық бір мезгілдемұрагер болып табылатын бас тартылушының мұраданбас тарту құқығына байланысты емес. Егер бастартылушы осындай құқықты пайдаланса, өсиеттік бастарту жүктелген мұрагер оны орындау міндетіненбосатылған.

Мұраны қабылдаған кез келген заң бойынша мұрагермұраны бөлуді талап етуге құқығы болған. Мұраны бөлумұрагерлердің келісімі бойынша олар тиесілі үлестергесәйкес, ал келісімге қол жетпеген кезде - сот тәртібіменжүргізілген. Бұндай ережелер барлық мұра немесе оныңбір бөлігі мұрагерлерге нақты мүлік көрсетілмегенүлеспен өсиет етілген жағдайа, мұрагерлердің арасындамұраны өсиет бойынша бөлуге қолданылған.

Егер мұрагерлердің арасында тұратын жері белгісізадамдар болса, қалған мұрагерлер, өсиетті орындаушы(мұраны басқарушы) және нотариус олардың тұратынжерін анықтауға және оларды мұрагерлікке шақыруғақисынды шаралар қолдануға міндетті. Егер осыныңалдындағы бөлікте көзделген хабардар ету кезіненбастап 3 айдың ішінде болмай қалған мұрагер мұраныбөлу туралы келісімге қатысу тілегі туралы қалғанмұрагерлерді хабардар етпесе, қалған мұрагерлерболмаған мұрагерге тиесілі үлесті бөлек шығарып, өзаракелісім бойынша бөлісті жүргізуге құқылы болған.

Іште қалған, бірақ әлі тумаған мұрагер болған кездемұраны бөлу тек мұндай мұрагер туғаннан кейін ғанажүргізілген. Егер іште қалған мұрагер тірі туса, қалғанмұрагерлер оған тиесілі мұралық үлесті бөліп шығаруарқылы ғана мұра бөлу жүргізуге құқылы. Жаңа туғанбаланың мүдделерін қорғау үшін бөліске қатысуғақорғаншылық және қамқоршылық органның өкілішақырылған.

Мұра ашылғанға дейінгі бір жыл ішінде мұра

қалдырушымен бірге тұрған мұрагерлер тұрғын үйді,сондай - ақ жабдықтары мен үй - іші тұрмысы заттарынмұраға алуға басым құқыққа ие болған. Мұрақалдырушымен бірге мүлікке ортақ меншік құқығы бармұрагерлер ортақ меншікте болған мүлікті мұраға алуғабасым құқыққа ие бола алған.

Мұра қалдырушының қайтыс болар алдындағынауқасы туғызған қажетті шығындарды, мұрақалдырушыны жерлеуге арналған шығындарды, мұранықорғауға, басқаруға өсиетті орындауға, сондай - ақөсиетті орындаушыға немесе мұраны сенімгерлікпенбасқарушыға сыйақы төлеуге байланысты шығындардыөтеу туралы талаптар ол мұрагерлер арасындабөлінгенге дейін мұра есебінен қанағаттандырылуға тиісдеп есептелген. Бұл талаптар барлық басқа, оның ішіндекепілмен қамтамасыз етілген талаптардың алдындамұраның құнынан басымдықпен қанағаттандырылуғатиіс.

Мұра қалдырушының кредит берушілері өздерінің мұрақалдырушының міндеттемелерінен туындайтынталаптарын өсиетті орындаушыға (мұранысенімгерлікпен басқарушыға) немесе әрбір мұрагергеауысқан мүлік құнының шегінде ортақ борышқорларретінде жауап беретін мұрагерлерге қоюға құқылы. Тағыбір жағдай шаруа (фермер) қожалығының мүшесі қайтысболған жағдайда мұра жалпы ережелер бойыншаашылған. Мұрагердің осы мүлікке жалпы меншіктегіоның үлесіне мөлшерлес ақшалай өтемақы алуға құқығыбар.

Егер өсиет бойынша да заң бойынша да мұрагерлерболмаса не мұрагерлердің ешқайсысының мұра алуғақұқығы болмаса, не олардың бәрі мұрадан бас тартса,мұра иесіз қалған деп танылған. Бұл жағдайда иесізқалған мұра мұраның ашылған жері бойыншакоммуналдық меншікке ауысқан. Мұра ашылған күнненбастап бір жыл өткеннен кейін мұра ашылған жербойынша жергілікті атқарушы органның арызы негізіндесот мұраны иесіз қалған деп танған. Егер мұранықорғауға және оны басқаруға байланысты шығындароның құнын асып түссе, мұра аталған мерзім өткенгедейін иесіз қалған деп танған.

Қазақстан Республикасы егемендігін альш, өзінің саяситәуелсіздігін жариялағаннан бері көп мезгіл өте қоймасада, қоғамда түбегейлі өзгерістер болып жатыр. Әсіресе,ұлттық сана, ұлттық идея басты нысанға айналып,қоғамдық өмір мен мемлекеттік құрылыс және құқықтықжүйе салаларында соны серпін, жаңа леп, қарқынды күшберіп отыр. Бүл құбылыс ұлттық сана-сезім бастауларымен құндылықтары биігінен қаралып, бағалана бастады.Мүны елімізде жүріп жатқан құқықтық реформалар менжүргізіліп жатқан зерттеу жұмыстары айғақтай алады.Мен зерттеу барысында қазақ қоғамындағы әдет-ғұрыпқұқықтарының маңызды бір саласы мұра менмұрагерлікті дербес құбылыс есебінде қарап, объективтітүрде толыққанды қисындық бейнесін жасауды мақсатеткен едім.

Қазіргі заң талаптары әсерінен мұра мен мұрагерлікинституттары өзара қандас ағайындар арасында дау-дамайлар туғызып, жазылмайтын жараға, өшпенділікпен дұшпандыққа соғуы ықтимал. Сондықтан да ата-бабаларымыздың терең ойластырған мұра менмұрагерлік жайлы заңдарының оңтайлы механизмдерінмұра мен мұрагерлік заңымызға енгізу, тіпті кейбіртүстарын түгелдей сақтауды қалар едік. Қазіргі міндетмұра мен мұрагерлік мәселені шешудегі қабылданыпжатырған нормативті актілерде мұрагерлік институттыңреттеушілік, қорғаушылық, адамгершілік, әділдік жағынакөбірек көңіл бөлген жөн. Себебі, мұрагерлік институтол ежелден қалыптасқан мәңгілік біз оған тек ұлттықсипат берсек дейміз. Нәтижесінде, ұлттық қасиеттеріміздібайытып, ұлттық санамызды арттыруға айтарлықтайүлес қосылды деп санай аламыз.

Әлемдегі болып жатқан оқиғалар, жаңандану


23

¹3 (3) 2015

кезеңі әрбір халық немесе үлт өз ін-өзі қорғап,сақтануға мәжбүр етуде. Сақтанудың бірден-біржолы әрбір халық өзінің рухани қүндылықтарынаннәр алып, тарихи жүйес ін, рухани дәстүр ін,мәдениетін, тіліи, дінін сақтау. Бұлардың біріненажырау орны толмас келеңс ізд іктерге алыпкелетіндігі баршамызға аян.

Халықаралық мұрагерлік құқық бойынша қатынастар,мұра қалдырушы өсиетінде өзі азаматы болыптабылатын елдің құқығын таңдамаған болса, бұндайжағдайда мұра қалдырушының соңғы тұрақтытұрғылықты жері болған елдің құқығы бойыншаанықталған.

Мынадай жағдайда Қазақстан Республикасындағышетел элементінің қатысуымен мұрагерлік қатынастарпайда болады:

Шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғаларғаҰлттық тәртіп қағидасы қолданылады. Шетелдеорналасқан мүлікті мұраға алуға байланыстымәселелерді дұрыс шешуде шетел мемлекетінің заңыңбілу және оларды қолдану тәжірибесін білу қажетболады. Мұрагерлік халықаралық жеке құқықсаласындағы ең даулы мәселелердің біріне жатады.

Себебі бұл кем дегенде екі мемлекеттің меншігі жөніндегіқатынастар жүйесіне қатысты болады, әр мемлекеттіңзаңы бұл қатынастарды реттеуге құқылы. Әр мұрагерлікісті шешу кезінде мұра қалдырушының жеке заңы немесеоның тұрғылықты жерінің заңы немесе оның мүлікорналасқан жерінің заңы қолданылуы мүмкін. Мұрағақатысты мәселелерді шешуде (реттеуде) 2 жолқолданылуы мүмкін:

1. Бір мемлекеттерде жылжитын және жылжымайтынмүлікті реттеуде бір заң қолданылады.

2. Ал өзге мемлекеттерде әр түрлі заң қолданылады.Англия, Франция, АҚШ-та жылжымайтын мүлік оныңорналасқан жерінің заңына бағынады.

Мұрагерлік құқыққа қатысты даулар бойынша соттәжірибесін талдау Қазақстан Республикасы ЖоғарғыСотының азаматтық және Әкімшілік істер жөніндегіқадағалау сот алқасының қаулыларын зерделеу негізіндежүргізілді.

Талдау мұрагерлік құқыққа байланысты істерді қараужәне мұрагерлік құқықтарды іске асыру үшін заңдықмаңызы бар заңдық фактілерді белгілеу кезінде негізіненматериалдық және іс жүргізу құқықтарының нормаларындұрыс қолданатындығын көрсетті.

ӘДЕБИЕТТЕР.1 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім), 1997 жылы 27 желтоқсанда ҚазақстанРеспубликасының Жоғарғы Кеңесімен қабылданған (соңғы өзгерістері мен қосымшаларына сәйкес) ҚР Азаматтықкодексі (ерекше бөлімдер) 1999 ж 1 шілде. Алматы 2012.2 Қазақстан Республикасының Азаматтық іс-жүргізу кодексі (22.05.2010ж. өзгерістермен қосымшаларға сәйкес)3 "Нотариат туралы" Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 14 шілдедегі Заңы № 155-I4 Зиманов С.З., Өсеров Н.Ө. "Жеті-Жарғы" туралы бірер сөз // Қазақ Ғылым академиясының Хабарлары. Қоғамдық-ғылыми сериясы. -1975.- № 4,65-7066.5 Өзбекұлы С. Тәуке хан және Жеті Жарғы // Егемен Қазақстан, 1998 жыл, 10 желтоқсан.6 Жеті Жарғы: Бұрынғы қазақтардың ел билеу заңы. Алматы: Айқап, 1993.-20 6.


¹3 (3) 2015

24

Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттікуниверситеті "Аударма теориясы және практикасы"

кафедрасының меңгерушісі, филологияғылымдарының кандидаты, доцент

КАЛИМОВА ЖІБЕК ҮСЕМБАЕВНА

Ғылымда белгілі бір объектіні зерттеу барысында түрлітәсілдер қолданылатыны белгілі. Сондай тәсілдердің бірі- бүтінді оның құрамдас элементтеріне бөлшектеп қарау,басқаша айтқанда, күрделі заттар мен құбылыстардыңөзіндік ерекшеліктерін анықтау үшін, оларды жайбөлшектерге бөліп қарау тәсілі.

Бүтін мен оның құрамдас бөлшектерінің арақатынасы,олардың өзіндік ерекшеліктері өте-мөте күрделі құбылыс.Бұл мәселе жөнінде А.А.Реформатский төмендегідейпікір айтады: "Всякое целое предполагает своесоставляющее, и любое составляющее есть частьцелого. Одно без другого немыслимо" /9,5/.

Тұрақты сөз тіркестерінің сыңарларының ара қатынасымәселесімен ғалымдар жарты ғасырға жуық уақыттанбері айналысып келеді. Компоненттік анализ тәсілініңпайда болуы жөнінде А.В.Посох былай дейді: "Анализзначений слов, исходящий из признания того, чтозначение каждого слова разложимо на составляющиеего компоненты, получил название компонентногоанализа" /8,38/.

Кейбір тілшілердің пікірінше компоненттік талдаутәсілі Америкада этнолингвистика мектебінде пайдаболған. Дегенмен, аталмыш тәсілдің тіл біліміндеқолданыла бастауы жөнінде басқа да пікірлербаршылық.

Аталмыш баяндаманың басты мақсаты - қазақ жәнеағылшын тілдеріндегі құрамында түр-түс атаулары баркейбір тұрақты сөз тіркестерін құрылымдық жәнемағыналық тұрғыдан сипаттау.

Көптеген фразеологтар тұрақты сөз тіркестеріндеқазық (стержневой элемент) элементтің болатынынжоққа шығармайды (Ш.Балли, В.В.Виноградов,Б.А.Ларин, С.Ожегов, Жуков В.П.). "Под смысловымцентром понимается такой знаменательный элементфразеологизма, доля участия которого в общемзначении фразеологизма очевидна",- дейді В.П.Жуковөзінің "О смысловом центре фразеологизмов" дегенеңбегінде /4,140/. Мәселен, төмендегі құрамында түр-түс атаулары бар ала көз, ақ көңіл, көк мылжың, қараниет, қоңыр жел, сары аяз т.б. тәрізді тұрақты сөзтіркестерін алып қарасақ, мұндағы "ала", "ақ", "көк","қара", "қоңыр", "сары" сөздері тұрақты сөз тіркестерінің

мағыналарын айқындауда белсенді қызмет атқарыптұрғандығына көз жеткізу қиын емес. Дәл осындаймысалдарды ағылшын тілінен келтіруге болады: blackfrost (қара суық - холода без инея и снега"), blue blood(ақ сүйек - "голубая кровь"), green winter (қарсыз жылықыс - мягкая, бесснежная зима), red cock (өрт - "красныйпетух", пожар), a white man (адал адам - порядочный,честный человек), yellow boy (антұрған, қорқақ адам -подлый, трусливый человек)т.б.

Сөз тіркестерінде түр-түс атауларының негізгі немесеқосалқы роль атқарып тұратындығы - олардың басқасөздермен байланысуына байланысты болады.Дегенмен, түр-түс атауларын білдіретін сөздердіңтұрақты сөз тіркестерінің құрамында қолданылған кездеқосалқы роль атқаратын жағдайы сирек кездеседі деугеболады. Мәселен, аталмыш сөздер зат есіммен қабысатіркесіп, қандай да бір заттың иә құбылысының сынын,сипатын суреттеу кезінде, яғни өзінің тура мағынасындақолданылған жағдайда түр-түс атаулары сөз тізбегіндегібасқа сөздерге қазық бола алмайды. Мысалы, ақ қар -white snow, қара балық - black fish, қызыл гүл - redflower. т.б.

Қазақ және ағылшын тілдерінде түр-түс атауларыныңқолданыс аясы өте кең, әрі сан-салалы. Олар өздерініңтура мағынасында қолданылуымен қатарфразеологизмдер жасауда тірек сөздің қызметінатқарып, жаңа сөздердің, жаңа сөз тіркестерінің пайдаболуына белсенді түрде қатысып отырады. Құрамындатүр-түс атаулары еркін бар сөз тіркестерінің тұрақтысөз тіркестеріне айналуының басты себебі - түр-түсатауларын білдіретін сөздердің ауыспалымағыналарының пайда болуы. Олардың ауыспалымағыналарының пайда болуында шешуші рольатқаратын фактор - белгілі бір түстерге тән символдықмағына. Демек, түр-түс атауларының символдықмағыналары тілде тұрақты сөз тіркестерінің жасалуынатүрткі болады. Мәселен, көптеген тілдерде "қара" сөзінетән ежелден келе жатқан символдық мағына - ауырқасірет, қайғы-зар, қиыншылық, жауыздық, үстемдік екенібелгілі. Қараңыз: қара бауыр, қара жүрек, қара ниет, қарасойыл, қара тілек т.б., немесе ағылшын тіліндегі blackhearted (қара жүрек), the Black hand ("Қара қолдылар"

Мақалада қазақ және ағылшын тілдеріндегітұрақты сөз тіркестеріне салғастырмалыталдау жасалынған. Дәлірек айтқанда, авторқос тілдегі екі компонентті түр-түсфразеологизмдеріне құрылымдық жәнесемантикалық тұрғыдан талдау жүргізеді.

В статье дается сопоставительныйанализ устойчивым словосочетаниямказахского и английского языков. Вчастности, автор делает структурный исемантический анализ двухкомпонентныхфразеологизмов, образованных при помощиприлагательных цвета.

In the article provides a comparative analysisof stable combinations of Kazakh and English lan-guages. In particular, the author makes a struc-tural and semantic analysis of binary phraseol-ogy formed using adjectives of color.

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ ТҰРАҚТЫСӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЖӘНЕ

СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ ЖАЙЫНДА

Ò³ë á³ë³ì³

25

¹3 (3) 2015

кісі өлтірушілер, баскесерлер тобы), black mouth ("қараауыз", жалақор, өсекші) тәрізді тұрақты сөз тіркестеріжоғарыда айтылған ойды айқындай түседі.

Сөз тіркестерінің басыңқы сыңары оныңграмматикалық та семантикалық та діңгегі болады.Бағыныңқы сыңар қызметіндегі сөз (немесе тіркес)басыңқы сыңарға грамматикалық жағынан дасемантикалық жағынан да тәуелді болды. Тұрақты сөзтіркестеріне қазық болатын сөздерді анықтауда Ю.Д.Апресянның "мағына-мәтін" үлгісін пайдалануға болады/2, 45/.

Біріншіден, фразеологизмдердің пайда болуына негізсөздер - атауыш сөздер болу қажет ( зат есім, сын есімт.б.). Екіншіден, фразеологизмдерге қазық болатынсөздерді тұрақты сөз тіркестерінен алып тастағанжағдайда тіркес өзінің тұрақтылық мәнін жояды.

Бір сыңары түр-түс атаулары болып келген тұрақтысөз тіркестерін құрылымдық типтерге топтастырғанданегізгі және қосалқы типтер деп екі көлемді топқа бөлугеболады. Негізгі типтерді өз ішінде екі сыңарлы үшсыңарлы және көп сыңарлы деп үш топқа бөлуге болады.Екі компонентті түр-түс фразеологизмдерін "Сын есім +Зат есім", "Сын есім + Сын есім", "Сын есім + етістік","Зат есім + сын есім" деп төрт құрылымдық топқажіктеуге болады. Жоғарыда аталған құрылымдықтоптардың ішінде біз "Сын есім + Зат есім" құрылымдықтобына толығырақ тоқталмақпыз.

"Сын есім + Зат есім" құрылымдық тобын мағыналықтұрғыдан төмендегідей бірнеше шағын топтарға бөлугеболады: түр-түс атаулары және анатомиялық атаулар,түр-түс атаулары және табиғат құбылысы немесе мезгілатаулары, түр-түс атаулары және зоонимдер немесеорнитонимдер, түр-түс атулары және нақты немеседерексіз зат есімдер т.б.

Сын есім + Зат есім (анат.ат.). Тіл-тілде лексикасыныңқай саласы болсын адамның дене мүшелеріатауларының қатысуымен жасалған сөз тіркестерінкөптеп кездестіруге болады. Қазақ және ағылшынтілдеріндегі тұрақты сөз тіркестерінің біршамасы түр-түс атаулары мен соматизмдердің тіркесуі арқылыжасалған. Соматизмдер гректің "soma" - дене дегенсөзінен пайда болған, яғни адамның және жануарлардыңдене мүшелерінің атауларына байланысты сөз тобынемесе сөз тіркестері. Антопологтардың,этнографтардың және тілшілердің айтуына қарағанда,соматизмдер тілдегі ең көне сөз қатпарларының бірі.Сондықтан олар (соматизмдер) тұрақты сөздерқұрамында кең түрде қолданылады. С.Кеңесбаевтұрақты идиомалар жөнінде: "Идиомалар әрбір тілдіңөзіне тән категория болуымен қатар, бұл категория -басқа сөз тізбектеріне қарағанда анағұрлым көнеленгенкатегория. Басқаша айтқанда, бірнеше сөз тобы идиомболу үшін көп уақыт, көп замандар керек" десе, тұрақтысөз тіркестер құрамында кездесетін дене мүшелері декөнеленген категория екені, олардың идиомаға айналуыүшін көп уақыт қажет болғаны айқындала түседі. Тұрақтысөз тіркестер құрамында соматизмдердің жиіқолданылуын кейбір экстралингвистикалықфакторлармен де түсіндіруге болады. Адам өзінқоршаған ортаны өзінің сезім мүшелерімен танып-білетінібелгілі.Адам өзін қоршаған ортаны сезініп білуді еңалдымен өзінен бастайды.Бұл жөнінде О.Назаров былайдейді: "Человеческое тело является наиболее доступными изученным "объектом" наблюдений человека с первыхего жизненных шагов" (7, 69). Сондай-ақ,А.М.Эмированың мына пікірі де жоғарыда айтылғанойды тұжырымдай түседі. "Свою ориентацию впространстве, свою оценку окружающего человеку было"удобнее" соотносить, прежде всего, с частями своеготела" /10 ,64/.

Тілімізде бірінші сыңары түр-түс атаулары екіншісыңары соматизмдер болып келген тұрақты тіркестеркөптеп кездеседі. Мәселен, ақ білек, қызыл көз, қызыл

тіл, көк мойын, көк маңдай, қара бауыр, сары ауыз, алақол, боз өкпе т.б. Ағылшын тілінде де осы құрамдастұрақты тәркестер баршылық. Атап айтқанда, black hand("қара қолдылар" кісі өлтірушілер тобы), black eye(көгерген көз) black foot (Шотландия диалектісінде құда,құдағи), blue nose (суықтан қызарып тонған мұрын,канадалықтардың жалған, мазақ аты) white hands (ақсаусақ) т.б.

Түр-түс атаулары анатомиялық атауларымен тіркесеотырып, көптеген фразеологизмдердің пайда болуынасебепші болып, тілдің даму кезеңдеріне орай бойкөрсеткен түр-түс және анатомиялық атаулардыңмағыналық өрісін, қалыпасу жайынан біршамамағлұматтар береді.

Сын есім + Зат есім (табиғат құб., мезгіл атаул.).Табиғат адам баласының еңбек етіп, өмір сүретін ортасы.Адам баласы табиғаттан тысқары, табиғатпенбайланыссыз өмір сүре алмайды. Сондықтан адамзатерте кезден-ақ өзін қоршаған табиғи ортаның, туғанжердің табиғатына ерекше назар аударып келген. Күнкөрісі табиғатпен тығыз байланысты болған қазақ елітуып-өскен жерінің тау тасын, жан-жануарын, өсімдікдүниесін, табиғатын білумен қатар, жыл он екі бойыбұлттың қабағына, күннің райына көз тігіп өмір сүрді.Мәселен, үскірік бораны бұрқыраған, сақылдаған аяздықыс мезгілі мен түсі суық тұманды күз айларының адамғада малға да жайсыз, соқыр мылқау күш екені белгілі.Мал бағумен күн көріп, көшіп-қонып жүрген қазақхалқына жылдың әр мезгілінің қалай әсер ететінінАбайдың төмендегі екі шумақ өлеңінен айқын көрінеді:Қырдағы ел ойдағы елмен араласып, күлімдесіп, көрісіп,құшақтасып, Шаруа қуған жастардың мойны босап,Сыбырласып, сырласып, мауқын басып, - деп қыстыңаязы мен қара боранынан қалт-құлт етіп шыққан малшықауымның жазды қандай қуанышпен қарсы алатынынкөз алдыңа келтірсе, "Күз" өлеңінде шөп қурап, күнсалқын тартқан көңілсіз күзді суреттей отырып: Кемпір,шал құржаң қағып, бала бүрсең Көңілсіз қара суық қырдажүрсең, - деп көшпелі елге күздің ең бір жағдайсыз кезеңекенін көрсетеді. Міне осындай әлеуметтік факторларнәтижесінде тілімізде құрамында түр-түс атаулары барақ боран, ақ түтек, көк аяз, сары аяз, қара боран, қаражаңбыр, қара нөсер, қызыл жел, сұр тұман т.б. тәріздітұрақты тіркестер қалыптасқан. Жоғарғы аталғантіркестердің барлығында да түр-түс атаулары табиғатқұбылыстарын білдіріп тұрған есім сөздердің бағыныңқысыңары болып тұр. Сондықтан түр-түс атаулары бұлжағдайда өздерінің басыңқы сыңарларына (боран, аяз,дауыл, жел, тұман, жаңбыр, нөсер т.б.) семантикалыққазық бола алмайды, өйткені аталған түр-түсфразеологизмдер тұрақты эпитеттер болып табылады.

Мезгіл философиялық категория. Дүниеде болыпжатқан қозғалыс, өзгеріс, құбылыстар - барлығы белгілібір уақыт, мезгіл шеңберінде өтеді.Мезгіл жайындағыұғымның пайда болуы - ұзақ процесс және оның тіл-тілдеберілу жолдары сан алуан болып келеді. Мезгілатауларының қатысуымен жасалған тіркестер халықтыңтұрмыс-салтымен, өмір сүру жағдайларымен тығызбайланыста пайда болып, бірте-бірте тұрақты тіркестергеайналған. Мысалы, сары күз, қоңыр күз, қоңыр жаз, алатаң, қара түн, қара күз тәрізді тіркестері таң мен кештің,күн мен түннің жаз бен қыстың, көктем мен күздің саналуан суреттерін көз алдыңа әкеледі.

Жаратылыстың жайдары жазын, салқын күзін, әсемкөктемін, ызғарлы қысын түр-түс атаулары арқылыкөркем де әсерлі сипаттау - қазақ тілінің басқа тілдергеұқсамайтын өзіндік ерекшеліктерінің бірі.

Құрамында түр-түс атаулары мен табиғатқұбылыстары мен мезгіл атаулары бар тіркестер қазақтіліне қарағанда, ағылшын тілінде айтарлықтай көп емес.Мәселен, black frost (қара суық), green winter (қарсызжылы қыс айлары), white frost (шық ), white night (ұйқысызтүн) т.б.

Ò³ë á³ë³ì³

¹3 (3) 2015

26

Зат есімдердің қай-қайсысы болсын заттық ұғымдыбілдіргендіктен, олар негізінен алғанда, іштей нақтылық,дерексіздік, жалпылық, жалқылық т.с.с. семантикалықкатегорияларды қамтитыны белгілі. Түр-түс атауларымен нақты зат есімдерден жасалған тұрақты сөзтіркестер басқа типтерге қарағанда әлдеқайда көп.Аталмыш топтағы тұрақты сөз тіркестерін семантикалықтұрғыдан бірнеше шағын топтарға бөліп қарастыруғаболады.

Тұрмыс-салт фразеологизмдері.Тіл-тілде халықтыңөмір сүру салтына, дәстүріне байланысты қалыптасқантұрақты сөз тіркестері де жоқ емес

Мәселен, "қара шаңырақ" - үрім бұтақ тараған үлкенүй, "қара орман" - ата қоныс, көне мекен, ескі жұрт, "ақотау, ақ орда" - үлкен ақ киізден тігілген, " ақ жаулық" -құдай қосқан зайыбы, "қара бұқара" - көпшілік халық,"қара қазақ, қара халық"- хан, төре тұқымы емес,қарапайым халық, "қара құрым (халық)" - өте көп, жерқайысқан т.б.

Ағылшын тілінде түрмыс салт-түрақтыфразеологизмдер қатарын мынандай сөз тіркестерітолықтырады: black continent (қара континент, Африка),black market ("қара" базар), black bottle (у, зәр), BlackPower (қара нәсілділердің билігі, Америкадағы негрлерқозғалысы), green house (теплица, қысты күні өсімдіктерөс іретін жылы жай), red type (бюрократ) т.б.

Зат есімнің негізгі объектісі деректі заттар болғанымен,олар дерексіз заттардың да атын білдіретіні белгілі.Тарихи тұрғыдан алып қарағанда, дерексіз зат атауларыдеректі зат атауларының адам ойында ұзақабстракциялануы нәтижесінде туады..Яғни деректізаттардың қасиеттерін, ерекшеліктерін танып түсінунәтижесінде адамдар санасында дерексіз ұғым (лат.abstractio) пайда болады. Сонан соң, осы зат жөніндегітүсінік негізінде зат атауы пайда болып, сөз қандай дабір мағынаға ие болады. Қазақ тіліндегі дерексіз зататауларының пайда болуы халқымыздың тарихи асқанкезеңдерімен бірге жасасып, шындықтың, нақтызаттардың негізінде пайда болды.Тілімізде түр-түсатаулары мен дерексіз зат есімдерден жасалған ақ бата(оң бата), ақ бейіл, ақ көңіл ,ақ тілек, ақ сезім (таза,мөлдір сезім), ақ өлім (өз ажалынан өлу), немесе осытұрақты сөз тіркестеріне қарама-қарсы мәндегі қара ниет,қара көңіл, қара тілеу, қара пейіл тәріздес тұрақты сөзтіркестері жоғарыда айтылған ойдың айғағы болыптабылады.

Аталмыш құбылыс ағылшын тілі лексикасынан да кеңорын алғанын байқауға болады. Мәселен, white magic(белая магия, зияны жоқ сиқыршылық), a white hope(талантты, үміт күттірер адам), a white lie (зиянсыз өтірік),the black art (черная магия,қатерлі сиқыршылық), black

ingratitude (рақметі жоқтық, жақсылықты білмеушілік ),a black mood (көңіл күйдің төмен болуы), blue devils (сарыуайымға салыну, көңілсіздік) т.б.

Жалпы алғанда, кез келген түр-түс фразеологизмдеріналып қарасақ та, олар өздеріне тән бояу реңктеріменадамның сезіміне әсер ететін, эмоциялы бояуы күштітұрақты сөз тіркестерін жасауда атқаратын қызметіайрықша.

Қазақ және ағылшын тіліндегі тұрақты сөз тіркестерініңкелесі бір тобы түр-түс атаулары мен зоонимдер менорнитонимдердің қатысуы арқылы жасалады. Жан-жануарлар және құс атаулары басқа да зат атауларысияқты да адамзаттың тұрмыстық қажетіне байланыстыпайда болған. Ғасырлар бойы мал шаруашылығындақолданылып келген атаулардың көпшілігі тіл-тілдің негізгісөздік қорына айналды. Төрт түліктің шыққан тұқымына,төлдеріне, ен-таңбаларына, сымбаттылығына, мінез-құлқына, еті мен сүтіне, жүні мен терісіне байланыстыайтылған көптеген атаулар қазақ және ағылшынтілдерінің негізгі сөздік құрамының ішіндегі елеулі саласыболып табылады. Мәселен, "қоңыр қозы". Қазақ халқытамаша бейнелерді жақсы жануарлар айналасынаніздеп, өзінің ең асылын малға балаған.Баласын жақсыкөргенде, "ботам, қозым,құлыным" деп еркелеткен. Көзімөлдіреген аруды "бота көз" деп сипаттаған. Сондай-ақ, басқа да жан-жануарлар мен құс атауларыныңқатысуымен жасалған көк ит(төбет), көк серек, көк бөрі,сұр жылан, шұбар жылан, ақ иық (төзімді бүркіт), қарақұс ( үлкен, мықты құс), ақ сұңқар т.б. Ал, "қара қарға"тіркесінде қара сөзінің жағымсыз символдық мағынасыбасым жатыр. Жоғарыда айтылған ойды ағылшынтілінде жиі қолданылатын төмендегідей тұрақты сөзтіркестері айқындай түседі. Мәселен, black swan ("қарааққу", сирек кездесетін құбылыс), White crow ("ақ қарға"),a dark horse ("қара ат", сыры белгісіз адам), a black sheep"антұрған қой", жанұяға ұят келтіретін адам), red cock("қызыл әтеш"), өрт), a white elephant ("ақ піл", масыладам).

Қорыта айтқанда, екі компонентті түр-түсфразеологизмдеріне құрылымдық және семантикалықтұрғыдан талдау жүргізгенде, олардың құрамындағықазық сөздерді анықтап алудың маңызы зор. Екікомпонентті тұрақты сөз тіркестердің құрамындакездесетін түр-түс атауларының экспрессивті-эмоционалды сипаты екінші сыңарына қарағандаәлдеқайда басым болып, тұрақты сөз тіркестерінде көпжағдайда белсенді қызмет атқарады. Мұның негізін түр-түсті білдіретін сөздер тобын басқа сөздер тобынансаралап көрсетіп тұратын ерекше бір қасиеті - символдықмағыналары мен алуан түрлі ауыспалы мағыналарындақолдану сипатынан іздеуіміз қажет.

Ò³ë á³ë³ì³

ӘДЕБИЕТТЕР.1. Авалиани Ю.Ю., Эжмирова А.М. К семантической структуре фразеологических единиц.// Вопросы фразеологии.Труды Самаркандского Гос.унив. им. Новаи. Баку, 1971. -с. 29-33.2. Байтелиев А. Қазақ тіліндегі есімді тіркестер және оларға тән белгілер // Қазақ тілі және әдебиеті мақалаларжинағы. Алматы, 1974, 82-89 б.3. Жуков В.П. О сопоставлении многозначности фразеологической единицы и многозначностью слова. // Проблемыустойчивости и вариантности ФЕ. Тула, 1998. - С. 195 -202.4. Кунин А.В. Курс фразеологии современного англйского языка .М., 1996.5. Қоңыров Т. Теңеу және түр-түс атаулары. // Қазақ ССР Ғылым Академиясының хабарлары. Тіл әдебиетсериясы ,1984, № 1, 5 - 13 б.6. Назаров О. Сопоставительный анализ соматических фразеологизмов русского и туркменского языков. АКД,Ашхабад, 1973.7. Посох А.В. Компонентный анализ семантики. // Методы изучения лексики. Минск, 1995. - С.38-47.8. Эмирова А.М. О тематических стержневых словах в составе ФЕ современного русского языка. //Актуальныевопросы фразеологии. Самарканд, 1978. -С. 64-65

27

¹3 (3) 2015

Преподаватель английскогоязыка научно-образовательного

центра "Erudit" г. Семей

ГРОЗИНАОЛЬГА АНАТОЛЬЕВНА

Современные исследования указывают на то, чтоязык, на котором мы говорим, ока-зывает влияние нато, каким мы видим мир вокруг себя. Язык участвует входе формиро-вания практически всех процессоввосприятия - восприятия времени, пространства, при-чинности, и т.д и даже в формировании когнитивныхспособностей. Связанные с этим особенностивосприятия, вполне вероятно, могут влиять наразличные аспекты нашей жизни.

Согласно Гипотезе Сепира - Уорфа (англ. Sapir-Whorfhypothesis), или же гипотезе лингвистическойотносительности - концепции, разработанной в 30-хгодах XX века в США Э.Сепиром и Б.Л.Уорфом в рамкахэтнолингвистики, структура языка определяет структурумышления и способ познания внешнего мира [1].Следовательно, возможно предположить, что говорящиена разных языках люди по-разному мыслят, а также по-разному воспринимают окружающий их мир. Однаконеобходимо отметить, что данная гипотеза неоднократноподвергалась критике как учеными из Америки, так идругими зарубежными учеными.

Некоторые люди замечают, что они ощущают себя по-другому и реагируют на про-исходящее по-другому, когдаони говорят на другом, а не на своем родном языке.Исходя из этого, можно предположить, что, несмотря нато, что принято считать особенности языка результатоммышления людей, присутствует и обратное явление,когда человек, овладевая тем или иным языком,принимает и образ мышления, который изначально по-влиял на специфику языка. Научный вопрос заключаетсяв том, насколько истинным яв-ляется данноепредположение, и могут ли быть некоторые мыслиневозможными для мышления без языка.

В данной работе, опираясь на проведенные мноюэксперименты и апробации, бесе-ды, наблюдения иразнообразные исследования, я постараюсь определитьто, как язык может оказывать влияние на образмышления человека, и как специфика нескольких рас-смотренных мною языков находит свое отражение ввосприятии мира носителями этих языков.

В языках некоторых австралийских аборигенов нет слов"лево" и "право". Для обо-значения направления онииспользуют стороны света - юг, север, восток и запад, вре-зультате чего у них развивается исключительнаяпространственная ориентация. Даже находясь внезнакомой местности носители таких языковподсознательно следят за своей ориентацией впространстве, демонстрируя удивительные навигационныеспособности. Следовательно, способность безупречно

ориентироваться в пространстве может быть раз-витатолько при помощи языка. Если попросить данныхавстралийских аборигенов за-крыть глаза и указать на Юго-восток, они сделают это без каких либо затруднений. Уэто-го существуют изумительные следствия. Вот один изих примеров. Если носителю русского языка датьизображения любого человека в разные временныеотрезки его жизни и попросить разложить их по порядку,то в большинстве случаев он разложит их слева направо.Представитель же данных австралийских аборигеновразложит их слева направо только при условии, что онсидит лицом к югу, сидя лицом к северу, он расположит ихсправа налево, сидя лицом на восток, он расположитизображения сверху вниз. Можно подумать, что всеобыкновенная случайность, и что в этом нет никакойзакономерности, но это не так. В результате влиянияспецифики своего языка, постоянно находясьпространственно ориентированным, все, что он делает,направлено с востока на запад. Таким образом, его языкоткладывает отпечаток на то, как он мыслит [2].

У южноамериканского племени пираха в словарномзапасе отсутствует множество привычных для нас слов.Например, носители языка пираха не оперируютконкретными числами [3]. У них наблюдается абсолютноеотсутствие счета и числительных, вместо них ониупотребляют всего две дефиниции: "несколько" - 1 -4 шт. и"много" - более 5 шт. В результате этой языковойособенности южноамериканские аборигены неспособныопределять точное количество тех или иных предметов [4].

Влияние языка на мышление можно наблюдать и впримерах с причинностью: носи-тели английского языка,как правило, предпочитают обороты, которые напрямуюуказы-вают на роль человека в произошедшем действии,например, "Джон разбил вазу", даже при условии, чтоинцидент произошел случайно. Носители испанского ияпонского язы-ков отдают предпочтение выражению "вазаразбилась", в котором нет непосредственного упоминанияо виновнике происшествия. В данном случае то, какговорящие на разных языках люди реагируют на событие,а также то, кого они в нем обвиняют, находятся подвлиянием данного языкового отличия. Например, еслиимело место какое-либо случайное происшествие, японцыи испанцы не будут придавать особого значения тому, ктоявился его виновником. В то время как лица, говорящиена английском языке, без труда опишут лицо,спровоцировавшее данное происшествие, так как для нихон по прежнему будет оставаться субъектом действия [2].

Рассмотрим пример понятия времени в метафорахразных языков. Согласно опреде-ленным данным, в

Мақалада тіл мен оның құрылымының сол тіл иелерінің дүниетанымымен ой-пікіріне әсері арасындағы байланыс мәселелесі қарастырылады.Сауалнама, бақылау және әдебиеттерге талдау жасау негізінде адамныңсөйлеу тілін жасанды түрде ауыстыру сол адамның ойлау қабілеті мендүниетанымына әсер ететіндігі туралы қорытынды жасалады.

В данной работе определяется взаимосвязь структуры и спецификиязыка с образом мышления и восприятием окружающего мира. Наосновании опросов, апробаций, наблюдений и обзора литературыформируется вывод о том, что искусственная смена языка человекаотражается на его способе мышления и видении окружающего мира.

This work defines the interrelation of language structure and its specifics withthe mode of thinking and perception of the world around. Based on the sur-veys, approbations, observations and the review of literature a conclusion isformed stating that artificial change of language of a person is reflected on hisway of thinking and viewing the world around.

ВЛИЯНИЕ СТРУКТУРЫ ЯЗЫКАНА ОБРАЗ МЫШЛЕНИЯ

Ëèíãâèñòèêà

¹3 (3) 2015

28

английском языке большинство метафор, используемыхпри упомина-нии времени, являются горизонтальнымиметафорами. Их примерами являются: "давайтепередвинем встречу вперед" - "let's move the meeting for-ward"; "годы впереди" - "in the years ahead"; "худшее ужепозади" - "the worst is behind us". Вертикальные метафорыв английском языке тоже существуют, но они менее частые.Носители английского языка могут сказать "встречаприближается вверх" - "the meeting is coming up"; или"передать знания вниз" - "pass knowledge down", но этиметафоры встречаются гораздо реже. Носи-тели жемандаринского диалекта также используютгоризонтальные метафоры, слова "вперед" и "назад"аналогичным образом используются по отношению ковремени. Но в данном диалекте также оченьраспространены и вертикальные метафоры, используютсятакие слова, как "вверх" и "вниз". К примеру, "следующиймесяц" в мандаринском диа-лекте обозначается как"нижний месяц", а "прошлый месяц" как "верхний месяц".То есть, следующий месяц внизу, предыдущий - вверху.Если попросить носителей русского языка расположить"сегодня, завтра и вчера" по порядку, то в большинствеслучаев они сделают это по горизонтали справа налево, вто время как носители мандаринского диа-лекта в 40%случаев расположат их по вертикали. Здесь сновапрослеживается влияния особенностей языковых структурна образ мышления, а именно на восприятие времени [5].

На основе личных наблюдений и литературныхобзоров я пришла к заключению, что язык также влияети на обучение. На начальном этапе изучения мноюфранцузского языка я заметила, что некоторые егоколичественные числительные скорее представляютсобой математические примеры. Число девяносто по-французски звучит следующим об-разом - quatre-vingt-dix, где quatre - это четыре, vingt - это двадцать, а dix -это десять. Очевидным образом прослеживается логикасоздания это числа - 4 умножить на двадцать и плюсдесять равно девяносто. Данная особенность языканепременно должна оказывать влияние на мышлениеносителей французского языка, а именно на детей,которые при овладении счетом также осваивают иэлементарные математические вычисления. Послеизучения литературы, касающейся этой темы, а такжеразличных интернет источников, было обнаруженоподтверждение того, что носители французского языкабыстрее овладе-вают счетом, что в свою очередьподтвердило идею о том, что особенности конкретногоязыка могут оказывать влияние на мышление и дажекогнитивные способности людей.

В одном очень интересном исследовании людейпопросили дать описание обычных объектов с помощьюприлагательных. Носителей немецкого и испанскогоязыков попро-сили назвать прилагательные, которые быописывали ключ. Это исследование показалось мнеочень интересным, и я провела его апробацию.Посмотрим, сможете ли вы угадать, не зная немецкогои испанского, в каком из этих языков ключ имеет мужскойрод, а в каком женский. Вот что о ключе говорят немцы- твердый, острый, металлический, удобный,открывающий, крепкий, полезный, зубчатый, маленький,компактный, теряющийся, легкий. Испанцы говорят -золотой, блестящий, маленький, волшебный,практичный, красивый, секретный, желтый, аккуратный,закругленный, тонкий, большой. Я думаю, многие из вассмогли догадаться, что слово ключ женского рода виспанском языке - "la clave" и мужского рода в немецкомязыке - "Der Schl?ssel". Для того чтобы убедиться, чтоэто не просто влияние, к примеру, менталитета - возьмемдругое слово. Мост - данное слово мужского рода виспанском "el puente" и женского рода в немецком "dieBr?cke". Немцы говорят - красивый, длинный,величественный, старый, узкий, прелестный,объединяющий, красивый, ведущий, современный,

спокойный. Испанцы говорят - большой, громоздкий,крепкий, соединяющий, длинный, широкий, безопасный,надежный, красивый, величественный, высокий. Исходяиз результатов апробации, было очевидно, чтограмматические особенности двух исследованныхязыков, несомненно, оставляют отпечаток на том, какформируются процессы восприятия объектов у ихносителей, и как они видят мир вокруг себя.

Фридрих Великий (Прусский) сказал: "Я говорю по-английски с моим счетоводами, по-французски с моимипослами, по-итальянски с моей возлюбленной, по-латински с мо-им богом и по-немецки со своейлошадью". У него были особенные идеи о том, что языквыполняет определенные функции. Это конечно неосновано на научных экспериментах, но все же имеетзначение.

Немецкий философ Гегель полагал, что немецкий языкявляется наиболее подходя-щим языком дляфилософии, по причине того, что в нем возможнообъединение несколь-ких существительных длясоздания более точных терминов для философскихпонятий. Считается, что на английском языке хорошорешать деловые вопросы, у него короткие, активныеслова. Также нужно отметить, что компьютер ипрограммирование возможны на английском языке, нарусском языке они не возможны. Английское словоиногда гораздо лаконичнее русского. Итальянский языксчитается языком любви и неспроста, ведь в нем естьмножество подходящих для этого слов.

Из всего этого возникает вопрос - влияет ли структураязыка на мышление или же наоборот, мышление влияетна специфику языка? Я считаю, что оба утвержденияверны, и, несомненно, то, как мы мыслим, оказываетвлияние на то, что мы говорим, но бесспор-ноприсутствует и обратное воздействие. Мышлениеопределенной группы людей изна-чально оказаловлияние на процесс формирования языка, но сейчас,когда дети учатся го-ворить, или же люди овладеваютиностранным языком, вместе с тем они перенимают насебя и способ мышления, который неразрывно связан сэтим языком и в нем отражен. Ис-следования показали,что билингвы по-разному видят мир в зависимости оттого, на каком языке они говорят. Основным выводомявляется то, что если искусственно поменять основнойязык человека, вместе с тем изменится также и его способмышления, человек начнет воспринимать мир иначе.

ЛИТЕРАТУРА.1. Словарь социолингвистических терминов. -

Ответственный редактор: Михаль-ченко В.Ю.Российская академия наук. Институт языкознания.Российская академия линг-вистических наук. 2006.

2. "Изучение языка поможет понять, что делает наслюдьми", психолог Лера Боро-дитски и том, как языкформирует мышление" [Электронный ресурс] // Теорияи Практи-ки; перевод Алипов Н. - URL: http://theoryandpractice.ru/posts/5662-izuchenie-yazyka-pomozhet-ponyat-chto-delaet-nas-lyudmi-psikholog-lera-boroditski-o-tom-kak-yazyk-formiruet-myshlenie (датаобращения: 08.11.2014)

3. Пирахан (язык) [Электронный ресурс] // Википедия.- 2014. - URL: http://ru.wikipedia.org/?oldid=61273562(дата обращения: 05.11.2014).

4. Егорова О. Пираха - самые удивительные люди напланете, которые не спят [Электронный ресурс] //BlogNews. URL: http://blognews.am/rus/news/120653/pirakha-samiye-udivitelniye-lyudi-na-planete-kotoriye-ne-spyat-foto.html (дата обращения: 05.11.2014)

5. Брукман М. What's Next? Dispatches on the Future ofScience (Что дальше? Отсыл-ки на будущее науки). -Vintage Press.

Ëèíãâèñòèêà

29

¹3 (3) 2015

Pamukkale ÜniversitesiFen-Edebiyat Fakültesi

Çağdaş Türk Lehçeleri veEdebiyatları Bölümü

Öğretim üyesi

DOÇ. DR. NERGISBIRAY

Pamukkale ÜniversitesiSosyal Bilimler Enstitüsü

Türk Dili ve EdebiyatıAnabilim Dalı Doktora

öğrencisi

UZM. ASSEMKASSYMOVA

Мақалада қазақ және түрік тіл біліміндегітерминдерге салыстырмалы талдау жасалынған.Авторлар қазақ және түрік тіліндегі лингвистикалықзерттеулерде кездесетін терминдердіморфологиялық, фонетикалық, лексикалық тұрғыдансараптай отырып кесте ретінде берген.

В статье дается сравнительный анализ терминовказахского и турецкого языкознаний. Авторыпредставили в виде таблицы термины,встречающиеся в лингвистических исследованиях наобеих языках, с подробным морфологическим,фонетическим и лексическим анализом.

The article considers a comparative analysis of the termsof the Kazakh and Turkish linguistics. The authors pre-sented the terms in the table form that occur in linguisticstudies in the both languages, with a detailed morphologi-cal, phonetic and lexical analysis.

GİRİŞÖzellikle dil alanında, dilin farklı sahaları üzerinde

çalışmalar yapanların karşılaştıkları en büyük problem,terimlerin anlaşılamaması veya bilinmemesidir. Türklehçeleri üzerinde yapılan farklı çalışmalarda terimlerin farklışekillerde aktarıldığı, bir ortaklığın olmadığı görülmektedir.Lehçeler arası dil bilgisi çalışmalarında bazı terimlerin birebirkarşılığı bulunmadığı için yaşanan sıkıntılar dışında ilgililehçenin teriminin anlamındaki farklılaşmalar ya da farklıanlaşılma sonucunda yapılan değişik aktarmalar da buproblemi artırmaktadır. Bugün bir çok lehçenin grameriTürkiye Türkçesine aktarılarak ilgilenenlerin bilhassa bualanda öğretim gören öğrencilerin ve akademisyenlerinkullanımına sunulmuştur. Ama aynı ek veya kelime çeşidineher birinde terim karşılıkları farklı Türkçe kelimelerle veyaterimlerle verilmektedir. Bu ayrılığın giderilmesi, Türkdünyasında, farklı lehçe alanlarında yazılmış olan terimlerintespit edilmesi ve daha sonra ortak terimlerin oluşturulmayaçalışılması ile mümkün olacaktır. Ortak alfabe ve ortak dil

KAZAK TÜRKÇESI - TÜRKÇYE TÜRKÇESIGRAMER TERIMLERI

konusundaki çalışmaların bir kısmını terimlerle ilgili konularoluşturmaktadır. Bu alanda Emine Gürsoy Naskalitarafından yazılmış olan “Türk Dünyası Gramer TerimleriKılavuzu” (1997)nda 17 Türk lehçesinden temelsayılabilecek gramer terimleri karşılaştırmalı olarakverilmektedir. Eserde termlerin Rusça karşılıkları da yeralmaktadır. Bu alandaki diğer eser ise Ülkü Çevik Şavk’aaittir. Diğer kaynağımız Onur Balcı’nın künyesini yukarıdaverdiğimiz makalesi, Ekrem Ayan’ın “Kazak Türkçesi veTürkiye Türkçesinin Cümle Ögeleri YönündenKarşılaştırılması” makalesi, Nergis Biray’ın “Türkiye Türkçesiile Kazak Türkçesindeki Cümlelerin Çeşitleri BakımındanKarşılaştırılması Üzerine Bir Deneme”; “Kazak TürkçesindeSınırlandırma İşlevli Dil Birlikleri Üzerine: gana, qana, tek,aq”; “Kazak Türkçesinde Modal Söz”, “Türkiye Türkçesi ileKazak Türkçesindeki Kelime Grupları ve SınıflandırılmasıÜzerine”, “Kazak Türkçesinde Enklitikler”, “KazakTürkçesinde Ünlemler”, “Kazak Türkçesinde –mIs”, “KazakTürkçesinde Yansımalı İkilemeler” adlı makaleleridir.

KAZAK TÜRKÇESİNDEN TÜRKİYE TÜRKÇESİNE TERİMLER1. SES BİLGİSİ (FONETİK / FONOLOGİYA) İLE İLGİLİ TERİMLER

A akstenttuatsiya ses vurgusu assimilyatsiya benzeşme, asimilasyon aldıñğı dıbıstıñ tüsüwi ön ses düşmesi astıñğı erin alt dudak aferezis kelime başı ünlü

düşmesi astıñğı jaq / tömengi jaq alt çene

afrikat davıssız çift ünsüz aşıq buwın açık hece alfavit alfabe aşıq dawıstı geniş ünlü akstenttuatsiya vurgu, ses vurgusu aşıq dawıstı dıbıstar geniş ünlüler/vokaller

(a, ä) akustika akustik, duymaya,

işitmeye dayalı aşıluw / köterilüw açıklık

alğa jıljuw / jiñişkerüw incelme aşıluw därejesi açıklık derecesi allofon / fonema variantı alofon, değişken ses,

değişken ses. awısım / metateza /

dıbıstardıñ orın awıstıruwı

metatez, yer değiştirme, göçüşme

alveolyar fonema diş eti sesi awız govor, ağız apokopa son ses düşmesi awız dıbısı ağız sesi artikulyatsiya boğumlanma awız joldı dıbıs ağız sesi artikulyatsiya ornı boğumlanma noktası awız joldı ündi akıcı ağız sesi artqı tañday / til artı art damak awız quwısı ağız boşluğu

LINGUISTICS

¹3 (3) 2015

30

Ä älip biy alfabe ärip harf äwen melodi, ezgi

B bastapqı dıbıs aslî ses, birincil ses;

ön ses buwın ığısuwı hecenin yer değiştirmesi

bastapqı dıbıstıñ tüsüwi / aldıñğı dıbıstıñ tüsüwi

ön ses düşmesi buwın jigi hece bölmesi

bastapqı uzındıq aslî uzunluk, birincil uzunluk

buwın qurağış dıbıs ünlü

beyimdelüw ünlü – ünsüz uyumu, akkomodatsiya

buwın quray almaytın dıbıs

ünsüz

bitew buwın / tuyuq buwın

kapalı hece buwın tüsüwi / söz basındağı kirigüw

hece düşmesi, haploloji

böbekşe küçük dil buwın ündestigi ünlü uyumu buwın hece � epti dawıssız bk. lateral fonema buwın almasuwı hece değişmesi � epti dıbıs / jaq dıbısı avurt ünsüzü

buwınğa bölüw hecelemek � epti juwan dıbıs art avurt ünsüzü buwındardıñ kirigüwi hece kaynaşması

D dawıssız ünsüz, konsonant dıbıs qosıluwı ses türemesi dawıssızdıñ qosıluwı ünsüz türemesi dıbıstardıñ

konvergentsiyası ses birleşmesi

dawıssız dıbıs ünsüz, konsonant dıbıstardıñ ündesüwi ses uyumları dawıs şımıldığı ses telleri dıbıstaw müşeleri konuşma organları dawıstı / dawıstı dıbıs ünlü, vokal dıbıstıq fonetik, ses bilgisi dawıstılardıñ juwan jiñişke türde ündesüwi

kalınlık incelik uyumu dıbıstıq eliktewiş ses yansıması

dawıstınıñ özgerüwi ünlü değişimi dıbıstıq jüye ses sistemi dawıstınıñ tüsüwi ünlü düşmesi dıbıstıñ özgerüwi ses değişmesi dawıs tütigi ses borusu dıbıstıñ payda boluwı ses türemesi däneker bağlayıcı ünlü dıbıstıñ tüsüwi / sinkopa orta hece ünlüsünün

düşmesi, ses düşmesi defrikativ dıbıs sızıcı ses dıbıs ündestigi benzeşme, asimilasyon delabializatsiya düzleşme diereza söz sonu çift seslerinden

birinin düşmesi dentilabial dawıssız diş dudak ünsüzü diftong / diftong dıbıs çift ünlü dıbıs ses, seda, ün diril dawıssız titreşimli ünsüz dıbıs jolı ses yolu dissimilyatsiya /

beyündestik aykırılaşma,disimilasyon benzeşmezlik,

E ekinşi uzındıq ikincil uzunluk,

sekunder uzunluk erin dudak

ekpin vurgu erin dawıstısı / erindik dawıstı

yuvarlak ünlü

ekpinsiz buwın vurgusuz hece erin dawıssızı dudak ünsüzü eksperimentti fonetika deneysel ses bilgisi erindik dawıstı dıbıstar yuvarlak ünlüler

(u, ü, o, ö) eksploziv dawıssız patlayıcı ünsüz erin tis dawıssızı diş dudak ünsüzü eliziya son ses düşmesi erin ündestigi/labialdıq

singarmonizm dudak benzeşmesi; düzlük-yuvarlaklık uyumu

epenteza iç türeme ezüw dawıstı dıbıstar / ezüw dawıstısı/ezüwlik

düz ünlüler (a, ä, e, ı, i)

epiteza sonda ses türemesi ezüw ündestigi dil uyumu F

faringal fonema gırtlak sesi fonetika ses bilgisi, fonetik fonatsiya seslenme fonetikalıq özgeris fonetik değişim fonema ses birimi, fonem fonologiya ses bilimi, fonoloji

G gaplologiya hece yutumu govor ağız

I ırğaq ritim ızıñ dawıssız / frikativ

dawıssız / tiş arası dawıssızı

sızıcı ünsüz / peltek diş ünsüzü

İ

LINGUISTICS

31

¹3 (3) 2015

İ ilgerili ıqpal / progressivtik assimilatsiya

ilerleyici benzeşme

iyek çene

interdental fonema dişler arası fonem iygerüwli özgeris / kombinatorlıq özgeris

ses etkilenmesi sonucu ses değişimi

inlaut iç ses iygerüwsiz özgeris / spontandıq özgeris

ses etkilenmesi olmadan ortaya çıkan ses değişimi

J jabısıñqı fonema patlayıcı ünsüz jiñişke dawıstı / til aldı

dawıstısı ince ünlü

jaq 1. çene; 2. şahıs. jaq quwısı avurt jiñişke dıbıs ince ses, ön damak sesi jalañ dawıstı tek ünlü juwandaw kalınlaşma jartılay assimilatsiya yarı benzeşme juwan dawıssız dıbıstar kalın ünsüz sesler / kalın

ünsüzler / konsanantlar (a, ı, u, o)

jartılay aşıq dawıstılar yarı geniş ünlüler juwan dawıstı / juwan dıbıs / til ardı dawıstısı

kalın ünlü, kalın ses, art damak sesi

jiñişke büyir dawıssızı ön avurt ünsüzü jiñişke � epti dawıssızı bk. jiñişke büyir

dawıssızı juwısıñkı fonema sızıcı fonem

jiñişke dawıssız dıbıstar ince ünsüz sesler, ince ünsüzler / konsonantlar (ä, e, I, ü, ö)

K keñirdek gırtlak kömekşi dıbıs yardımcı ses keyindi ıqpal / regressivtik assimilatsiya

gerileyici benzeşme kömey 1. boğaz; 2. gırtlak, hançere

kirigüw / kirige birigüw / jılısuw

1.ulama; 2. kaynaşma kömey dıbısına aynaluw gırtlaksılaşma

kişkene til küçük dil köterilüw bk. aşıluw konsonantizm ünsüz sistemi

Q qabattasuw / geminatsiya ikizleşme qısañ davıstı dar ünlü qarqındı fonema ötümsüz ses qısañ dawıstı dıbıstar dar ünlüler (ı, i, u, ü) qarqınsız fonema ötümlü ses qısañ e kapalı e qatañ ötümsüz / sedasız /

tonsuz qısqa dawıstı / kelte

dawıstı kısa ünlü

qatañdanuw / qatañ dıbısqa aylanuw

sedasızlaşma, tonsuzlaşma, ötümsüzleşme

qonar dıbıs kelime başında ses türemesi

qatañ dawıssız / dıbıs sert / tonsuz / sedasız / ötümsüz ünsüz

qosındı dawıstı ikiz ünlü

qatañ dawıssız dıbıstar sert/tonsuz/sedasız ünsüz sesler

qos erindik / qos erin dawıssızı

çift dudak ünsüzü

qatarlas dıbıs komşu ses quwıs geniz L

labial dawıstı yuvalak ünlü lepsiz vurgusuz labial fonema dudak sesi lepsiz fonema ötümlü ses labialdental fonema diş-dudak sesi lepti vurgulu labialdıq singarmonizm bk. erin ündestigi lepti fonema ötümsüz ses labializatsiya yuvarlaklaşma lingval fonema dil sesi lateral fonema avurt sesi lingvaldıq attraktsiya /

lingvistikalıq singarmonizm

bk. ezüw ündestigi

M metateza göçüşme murın joldı ündi akıcı geniz sesi monoftong tek ünlü murın quwısı bk. quwıs murın joldı dıbıs geniz sesi

O omonim eş sesli orta til artı dawıssızı ön damak ünsüzü omonim jurnaq eşsesli yapım eki

P palatal davıstı ince ünlü progressivti

dissimilyatsiya ilerleyici aykırılaşma

palatal fonema ön damak sesi progressivtik ilerleyici benzeşme

LINGUISTICS

¹3 (3) 2015

32

LINGUISTICS

palatal fonema ön damak sesi progressivtik assimilyatsiya

ilerleyici benzeşme

palataldıq attraktsiya bk. ezüw ündestigi proteza 1.başta/ön seste ünsüz türemesi; 2.başta ünlü türemesi.

prepalatal fonema damak sesleri R

reduktsiya orta hece ünlüsünün düşmesi

regressivti dissimilyatsiya gerileyici aykırılaşma

regressivti assimilyatsiya gerileyici benzeşme ritmikalık ekpin vurgu, ritmik vurgu S

salğastırmalı / salıstırmalı fonetika

kıyaslamalı / karşılaştırmalı ses bilgisi

somatikalıq fonetika akustik ses bilgisi

säykestik özgeris bk. iygerüwsiz özgeris sonar dıbıs ötümlü ses singarmonizm ünlü uyumu söz aldı qosımşası /

prefiks ön ek

sinkroniyalıq / sıypattamalı fonetika

tasvirî ses bilgisi spontandıq özgeris bk. iygerüwsiz özgeris

sıypattamalı fonetika bk. sinkroniyalıq fonetika

süzilmeli fonema sızıcı fonem

Ş şuğıl dawıssız patlayıcı ünsüz

T tamaq / tañday damak, boğaz til artı dawıssızı arka damak ünsüzü /

damak ünsüzü tamaq quwısı damak boşluğu til artı ñ dawıssızı arka damak n’si; geniz n’si;

nazal n tañday / bk. tamaq til ortası / til artı ön damak tarıluw daralma til-tis dawıssızı / tañday-

tis dawıssızı diş eti ünsüzü

tarihiy fonetika tarihi ses bilgisi, artzamanlı ses bilgisi

til ündestigi ses uyumu

tarihiy fonetika tarihî gramer tis arası dawıssızı peltek diş ünsüzü tınıs müşeleri solunum organları tis dawıssızı diş ünsüzü til aldı ince sıra, ön damak toğıspalı ıqpal karşılıklı benzeşme til artı kalın sıra, arka

damak tolıq assimilyatsiya tam benzeşme

til aldı dawıssızı diş damak ünsüzü tömengi jaq alt çene til aldı dawıstısı / jiñişke dawıstı

ince ünlü tuyıq buwın kapalı hece

U uyañ dawıssızdar / dıbıstar

yumuşak /tonlu / sedalı / ötümlü ünsüzler

uyañ dawıssız dıbıstar yumuşak /tonlu / sedalı ünsüz sesler

uyañdanuw / uyañğa aynaluw

ötümlüleşme / sedalılaşma

uyañğa aynaluw sedalılaşma, tonlulaşma, ötümlüleşme

Ü ündesüw / ündestik uyum ündi dawıssız akıcı ünsüz ündestik zañı kalınlık – incelik

uyumu, ünlü uyumu ündi dawıssız dıbıstar akıcı ünsüzler

(m, n, ñ, r, l, y, w) ündi ünlü, sesli ünsiz ünsüz, sessiz

V velyar fonema art damaksıl fonem,

ses vibratsiyalıq fonema titreşimli fonem ®

vibratsiya titreşim, titreşme vokalizm ünlü sistemi 2. ŞEKİL BİLGİSİ (MORFOLOGİYA / MORFOLOJİ) İLE İLGİLİ TERİMLER

A abstraktlı atawlar soyut isim anıqtawış niteleyici (sıfat veya zarf) abstraktlı zat esim bk. abstraktlı atawlar arnawlı keler şaq gelecek zaman, niyet ifade

eden gelecek zaman adamzat esimderi cins ve özel isim aşıq ray bildirme kipleri adektivtenüw sıfata dönüşme ataw yalın durum adverbiyaldanuw zarfa dönüşme ataw septik yalın hal affiks / qosımşa / jurnaq ek ataw septigindegi esim yalın isim allomorf alomorf / değişken attributivtik esimdik topluluk zamiri

33

¹3 (3) 2015

allomorf alomorf / değişken şekil / şeklin varyantları

attributivtik esimdik topluluk zamiri

almasuw değişim, değişme awıspalı osı şaq geniş zaman alternatsiya bkz. almasuw awıspalı � ötken şaq /

negaybıl � ötken şaq belirsiz geçmiş zaman

analitikalıq etistikter / jay kürdeli etistik

tasvirî fiiller ayğaqtı � ötken şaq / tanıq � ötken şaq

öğrenilen geçmiş zaman

anıq keler şaq / jalpı keler şaq

kesin gelecek zaman ayğaqsız � ötken şaq / anıq � ötken şaq

görülen geçmiş zaman

anıq � ötken şaq görülen geçmiş zaman

ayqın � ötken şaq görülen geçmiş zaman

B barıs septik yönelme hali / datif

hali bolımsızdıq demewlikter olumsuz anlam veren

edatlar / enklitikler belgisizdik esimdigi belirsizlik zamiri/sıfatı boljaldı keler şaq tahmini gelecek zaman beyne üstew hal / durum zarfı boljaldı keler şaq esimşe tahmin bildiren gelecek

zaman / gelecek zaman sıfat-fiili (-Ar, -r, -mAs)

beynelewiş söz yansıma söz boljaldıq demewlikter tahmin bildiren kuvvetlendirme edatları, enklitikler

birinşi jaq birinci şahıs boljaldıq san esim tahmin bildiren sayı adları. birinşi jaq jeke teklik birinci şahıs bolımsızdıq esimdigi olumsuzluk zamiri birinşi jak jekeşe / jekeşe birinşi jaq

birinci te-klik şahıs bölşektik san esim kesir sayı sıfatı

birinşi jaq täweldik jalğawı / birinşi täweldik jalğawı

birinci şahıs iyelik ekleri

bölüw üstewler beraberlik zarfları

bolımdı etistik / etistiktiñ bolımdı türi

olumlu fiil buratana sözder bkz. oqşaw sözder

bolımsız etistik / etistiktiñ bolımsız türi

ollumsuz fiil burınğı ötken şaq (ayğaqtı jäne ayğaqsız)

öğrenilen / duyulan geçmiş zaman

bolımsızdıq olumsuzluk buyrıq ray emir kipi

bolımsızdıq, salıstıruw jäne qarsı mändi demewlikter

olumsuzluk, karşılaştırma bildiren kuvvetlendirme edatları, enklitikler

D dağdılı ötken şaq esimşe alışılmış geçmiş

zaman sıfat -fiili (-AtIn)

demewlik / küşeytkiş septewlik sılaw

kuvvetlendirme edatı

dara anıqtawış basit niteleyici E

ekinşi jaq ikinci şahıs etis bayandawış fiilden yüklem ekvativ eşitlik etis / etistiktiñ etis forması fiil çatısı ekvativ jurnaq eşitlik eki etistik fiil ekvativ septik eşitlik hali etistik negizdi tuwındı

esim fiilden türeme isim

eliktewiş söz tabiat taklidi kelime, yansıma / onomatopik söz.

etistik negizdi tuwındı etistik

fiilden türeme fiil.

erikti qalav ray istek kipi (-kı + iyelik eki + kel-)

etistikten esim tuwdıratın jurnaq

fiilden isim yapım eki

eseptik san esim asıl sayı sıfatı etistikten etistik tuwdıratın jurnaq

fiilden fiil yapım eki.

esim isim etistiktiñ etis forması fiil çatısı esimdik zamir etistiktiñ jiktelüwi fiil çekimi esim negizdi esim isimden türeme esim etistiktiñ negizi / tuwındı

etistik fiil gövdesi, fiil tabanı

esim negizdi etistik isimden türeme fiil. etistiktiñ rayı fiil kipi. esimşe sıfat-fiil, partisip etistiktiñ tübiri fiil kökü.

F faktitiv / kauzativ ettirgenlik, faktitif forma şekil, yapı, biçim

I ıñğaylastıq jalğavlıq denkleştirme edatı ırıqsız etis edilgen fiil, pasif fiil.

İ

LINGUISTICS

¹3 (3) 2015

34

LINGUISTICS

İ ilik septik ilgi hali, genitif hali iyşarat odağayları gösterme

edatları/ünlemleri. J

jaq şahıs, kişi jekeşe ekinşi jaq / ekinşi jaq jekeşe

ikinci teklik şahıs

jalañ jurnaq basit yapım eki jekeşe üşinşi jaq / üşinşi jaq

üçüncü teklik şahıs

jalğaw / jalğawlıq sılaw 1. çekim eki; 2. bağlaç.

jetekşi etistik tasvirî fiil

jalğawlıq bağlama edatları jekirüw odağayları azarlama ifadeli ünlemler jalqı esim özel isim, has isim jenskiy rod dişilik jalpı esim cins isim jınıs / rod cinsiyet jalpı keler şaq kesin gelecek zaman jıynaqtıq san esim topluluk sayı adı jalpılaw esimdikteri / attributivtik esimdik

topluluk adı bildiren zamirler

jiktew esimdigi şahıs zamiri

jalpı osı şaq basit zaman jiktew / septew çekim jañğırıq söz yansıma kelime jiktik jalğaw bildirme eki; fiil çekim eki,

şahıs eki jatıs septik bulunma hali, lokatif jiktik jalğawlı etistik çekimli fiil jay kürdeli etistik tasvirî fiiller jiktik / � tken� jalğawları çekim ekleri; hal ekleri. jay etis (tabıs septikti kerek etetin etis)

dönüşsüz fiil

jurnaq yapım eki

jekeşe / jekelik teklik jurnaqtı zat esimder türemiş isimler. jekeşe birinşi jaq birinci teklik şahıs

K keler şaq gelecek zaman köñil – küy – işarat

odağayları cevap ünlemi; duygu anlatan ünlemler

keler şaq şarttı ray / negaybıl ray

gelecek zamanın şartı köpşe ekinşi jaq ikinci çokluk şahıs

ki, kim jalğawlığı ilgi zamiri, ki bağlacı. köptik jalğaw çokluk eki

kirikken kürdeli zat esimder

seslerinde düşmelerle birleşmiş isimler

köptik/köpşe birinşi jaq jalğawı

çokluk birinci şahıs eki

kişireytkiş qosımşa / kişireytüw junağı:

küçültme eki kösemşe zarf-fiil; gerundium

kömekşi esim yardımcı isim kürdeli ataw birleşik isim kömekşi etistik yardımcı fiil kürdeli jurnaq birleşik ek kömektes septik vasıta hali eki küşeytkiş demewlikter pekiştirme bildiren

kuvvetlendirme edatları, enklitikler

kömekşi söz yardımcı söz küşeytüw üstewler kuvvetlendirme / pekiştirme zarfları

Q qabısa baylanısqan anıqtawıştıq söz tirkesi

belirtisiz isim tamlaması

qıymıl esimi / tuyıq etistik mastar

qajettilik gereklilik qıymıl esimniñ jurnağı mastar eki qalaw ray istek kipi qomsınuw mändi

demewlikter beğenmeme bildiren kuvvetlendirme edatları, enklitikler

qalıp etistikteri hal/durum fiilleri: tur-, jür-, otır-, jatır fiilleri

qosalqı söz bk. kömekşi söz

qaratpa söz hitap kelimeleri qosımşa son ek qatıstıq � ötken şaq / � ötken şaqtağı �

geniş zamanın hikâyesi / rivayeti

qosımşa morfema ek, bağımlı biçimbirim

qatıstıq sın esim türemiş sıfat qurama kürdeli etistik / analitikalıq etistikter

tasvirî fiiller

qazirgi keleşektegi şarttı şaq

geniş zamanın şartı qurandı jurnaq birleşik yapım eki

qıymıl esimi / qıymıl atawı

isim fiil, kılış ismi

M maqsat bağınıñkı sabaqtas söylem

dilek cümlesi mimema yansıma kelime

maqsat mändi keler şaq esimşe

amaç bildiren gelecek zaman ve gelecek zaman sıfat-fiili (-maq)

modal kip

35

¹3 (3) 2015

maqsattı keler şaq niyet ifadeli gelecek zaman

modal sözder / jalğawlıq / demewlik

cümle başı edatı

maqsat / maqsattı pısıqtawış / üstew

maksat, amaç zarfı morfema şekil birimi, biçimbirim, morfem

matasa baylanısqan anıqtawıştıq söz tirkesi

belirtili isim tamlaması

meken pısıqtawış / meken üstewi

mekân zarfı; yer zarfı morfologiya şekil bilgisi, morfoloji

meken üstewi bk. meken pısıqtawış mölşer pısıqtawış tahmin zarfı mezgil pısıqtawış zaman zarfı mölşer üstewi / ölşem

jäne däreje üstewi azlık çokluk zarfı, miktar zarfı, nicelik zarfı

mezgil üstewi zaman zarfı mujskoy rod erkeklik N

naq osı şaq kesin şimdiki zaman negaybıl ötken şaq belirsiz geçmiş zaman naqtılaw mändi demewlikter / naqtılıq demewlikter

kesinlik bildiren kuvvetlendirme edatları, enklitikler

negaybıl raylar tasarlama kipleri

naqtılı ötken şaq / ayqın � � ötken şaq

görülen geçmiş zaman

negizgi etis etken çatı

naqtı zattardıñ atawları somut isim negizgi sın esim / sapalıq sın esim

niteleme sıfatı

negaybıl osı şaq belirsiz şimdiki zaman O

odağay ünlem ortaq etis jurnağı ortaklaşma eki, işteşlik eki omonim jurnaq eşsesli yapım eki osı şaq şimdiki zaman ortaq etis işteş fiil

Ö öli tübir ölü kök özdik esimdik dönüşlülük zamiri ölşem jäne däreje üstew azlık çokluk zarfı,

miktar zarfı, nicelik zarfı

özdik etis dönüşlü fiil

önimdi qosımşa işlek ek özgelik etis ettirgen çatı ötken şaq geçmiş zaman,

görülen/bilinen geçmiş zaman

özgelik etis jurnagı ettirgenlik eki, faktitif eki

ötken şaqtağı keler şaq gelecek zamanın hikâyesi

özgelik etis qosımşası bk. özgelik etis jurnagı

ötken şaqtağı maqsattı keler şaq

gelecek zamanın rivayeti

P passiv edilgen, pasif prominaldanuw zamire dönüşme,

zamirleşme pısıqtawış zarf tümleci

R ray kip reduplikatsiya ikileme ray türleri tasarlama kipleri rettik san esim sıra sayı sıfatı

S sabaqtı etistik geçişli fiil sınqıymıl pısıqtawış hareket tarzı zarfı salıstıruw mändi septewlik sılawlar

karşılaştırma edatları sın-qıymıl üstewi / sın-beyne üstewi

hal zarfı / nitelik zarfı / tarz / durum zarfı

salt etistik geçişsiz fiil siltew esimdigi işaret sıfatı / zamiri san (birlik) sayı söz kelime, sözcük, söz san esim sayı ismi sözderdiñ septelüwi kelime çekimi san esim (eseptik) sayı sıfatı sözjasam / sözdiñ

jasaluwı türetme, söz yapımı

sapalıq sın esim / negizgi sın esim

niteleme sıfatı sözjasamdıq jurnaq / söz tuwdıruwşı jurnaq

yapım eki

sebep pısıqtawış sebep zarfı söz tirkesi / söz tirkesimi kelime grubu, grup sebep / saldar üstewi, maqsat üstewi

nitelik / sebep zarfları sredney rod cinsiyetsiz

septew hal; çekim substantivtendirüw / substantivtenüw

adlaştırma / adlaşma

septewlik / septewlik sılaw

edat, çekim edatı suraw esimdigi soru zamiri / sıfatı

septewlik sılawlı esim söz edat grubu suraw esimdigi (üstewge qoyılatın)

soru zarfı

LINGUISTICS

¹3 (3) 2015

36

LINGUISTICS

septik� jalğaw hal ekleri surawlıq demewlikter soru edatları, enklitikler sın esim sıfat suraw şılaw

soru eki

Ş şaq zaman şart-qalaw rayı dilek-şart kipi şaq jurnağı zaman eki şektew / şektik

demewlikter sınırlama bildiren kuvvetlendirme edatları, enklitikler

şarttı ray jurnağı şart eki şığıs septik ayrılma / çıkma hali, ablatif şarttı ray şart kipi şılaw / jalğawlıq sılaw /

jalğaw bağlaç; edat

T tabıs septik yükleme hali, belirtme

hali, akuzatif hali tuwındı esim isim gövdesi

talğawlıqtı jalğawlıq karşılaştırma edatı tuwındı sın esim türemiş sıfat tanıq � tken şaq öğrenilen geçmiş

zaman tuwındı söz / negiz gövde, taban; türemiş

kelime tataal etis birleşik fiil tuwındı tübir fiil gövdesi, gövde täweldik jalğaw 1. iyelik eki, 2. aitlik

eki tuyıq etistik çekimsiz fiil

tınıs belgileri noktalama işaretleri tübir kök, gövde, taban toptaw / toptıq san esimderi

üleştirme sayı sıfatları tübir esim / esimniñ tübiri / negizgi esim

isim kökü

toptaw üstewler birliktelik zarfları tübirles sözder kökteş kelimeler turaqtı söz / beyneli söz tirkesi / ayşıqtı söz oramı / frazeologizm

deyim

U uqsatuw qosımşası benzerlik eki,

benzetme eki ulğaytuw üstewler pekiştirme, kuvvetlendirme

zarfları Ü

üstew zarf üşinşi jaq üçüncü şahıs V

verbaldanuw � ept dönüşme Z

zat esim isim, ad zat esimniñ � eptic jalğawları

isim çekim ekleri

zat esimniñ septelüwi isim çekimi 3. CÜMLE BİLGİSİ İLE İLGİLİ TERİMLER

A anıqtalatın / anıqtaluwşı tamlanan aralas qurmalas söylem yapısında hem sıralı hem

de bağlı cümle bulunduran cümlelerdir

anıqtawış tamlayan avtor sözi yazar cümlesi

B bağınıñqı söylem yan cümle birikken kürdeli zat

esimder birleşik, deyimleşmiş isimler

basıñqı söylem ana cümle, temel cümle

birikken söz birleşik kelime

bastawış özne bolımdı söylem olumlu cümle bastawış pen bayandawıştıñ baylanısı / qıyısuw

özne yüklem uygunluğu

bolımsız söylem olumsuz cümle

baş müşe bkz. bastawış bögde söz alıntı söz bayandawış yüklem buyrıqtı söylem emir cümlesi bayanşı müşe bkz. bayandawış

D dara bastawış basit özne dara bayandawış basit yüklem

E esim bayandawış isimden yüklem etistik bayandawıştı

söylem fiil cümlesi

esim bayandawıştı söylem

isim cümlesi

37

¹3 (3) 2015

F fraza öbek frezeologiyalıq tulğalar bk. turaqtı söz tirkesteri frazalıq ekpin öbek/kelime grubu

vurgusu

H habarlı söylem haber cümlesi

İ inversiyalı söylem devrik cümle iyek çene

J jaqtı söylem özneli cümle jalğawlıqtı salalas

qurmalas söylem diğer bağlama edatlarıyla kurulan bağlı/birleşik cümle

jaqsız söylem öznesiz cümle, yüklemin yardımıyla öznesi bulunmayan cümle

jalañ söylem yalın cümle, sadece özne ve yüklemden oluşan cümlelerdir

jay söylem basit cümle

jalğawlıqsız salalas söylem

sıralı cümle jayılma söylem geniş cümle, özne ve yüklemden başka cümlenin diğer öğelerinden birinin bulunduğu cümlelerdir

jalğawlı tuwra tolıqtawış belirtili nesne. janama tolıqtawış yer tamamlayıcısı jalğawsız tuwra tolıqtawış belirtisiz nesne

K ki jalğawlıqtı qurmalas söylem

ki’li birleşik cümle kürdeli esim / ataw birleşik isim

kirikken söz birleşik kelime kürdeli esim bayandawış isimlerden oluşan birleşik yüklemler

kömektes septik vasıta hali, instrumental hali

kürdeli etistik birleşik fiil

könergen negiz arkaik kök kürdeli etistik bayandawış fiillerden oluşan birleşik yüklemler

köp tarmaqtı salalas söylem

çok parçalı sıralı cümle, yapısında üç veya daha fazla basit cümle bulunduran cümle yapısıdır

kürdeli söz(der) / birikken jäne kirikken kürdeli sözder

birleşik kelimeler

kürdeli anıqtawış birleşik niteleyici küşeytpe buwındı qos söz

bk. üsteme buwındı qos söz

kürdeli bayandawış birleşik cümle Q

qarsılıqtı salalas söylem karşılıklı sıralı cümle qos söz(der) ikileme(ler) qısqarğan söz / qısqartuw

kısaltma qurama bayandawış bkz. qurandı bayandawış

qıstırma söz ara söz qurama söz / qurandı söz birleşik kelime qosarlı kürdeli sözder birleşik kelimeler qurandı bayandawış karışık yüklemler,

yapısında hem isim hem de fiil bulunduran birleşik yüklemler

qosarlı kürdeli zat esimder

ikileme tarzındaki birleşik isimler

qurandı kürdeli etistik isim + yardımcı fiil yapısındaki birleşik fiil

qosarlı bayandawış bk. kürdeli bayandawış

qurmalas söylem birleşik cümle

L lepti söylem ünlem cümlesi

M maqal atasözü mezgildes salalas söylem eş zamanlı sıralı cümle menşikti anıqtawış iyelik niteleyicisi,

belirtili isim tamlamasını oluşturan yapı

O oqşaw sözder cümle dışı unsurlar ortaq bayandawış (kürdeli

söylemde) ortak yüklem

ortaq bastawış (kürdeli ortak özne ortaq tolıqtawış (kürdeli ortak nesne

LINGUISTICS

¹3 (3) 2015

38

LINGUISTICS

ortaq bastawış (kürdeli söylemde)

ortak özne ortaq tolıqtawış (kürdeli söylemde)

ortak nesne

R reduplikatsiya ikileme

S sabaqtas qurmalas söylem

bağlı cümle söylem müşeleri cümle unsurları

salalas qurmalas söylem sıralı cümle söylem cümle sapalıq anıqtawış niteleme zarf veya

sıfatı, belirtisiz ve sıfat tamlaması oluşturan yapı

surawlı söylem soru cümlesi

sintaksis cümle bilgisi, sentaks Ş

şarttı bağınıñqılı sabaqtas qurmalas söylem

şartlı birleşik cümle şarttı salalas söylem şartlı sıralı cümle

T tirkesti kürdeli zat esimder

tamlamalar tölew söz uyarlanmış cümle, başkasının söylediğini üçüncü bir kişiye kendimize uyarlayarak söylediğimiz cümlelerdir

tolıqtawış nesne ve yer tamamlayıcısını içine alan terim

turaqtı söz tirkesteri deyimleşmiş birleşik kelime

tolıqtawıştıñ jasırın türi belirtisiz nesne turlawlı müşe temel öğe tolımdı söylem tam cümle turlawsız müşe yardımcı öğe tolımsız söylem eksiltili cümle tuwra tolıqtawış nesne töl söz iç içe birleşik cümle

yapısını gösterir, iç içe birleşik cümle karşılığında kullanılır. Esas anlamı “aktarma cümle” dir

tüsindirmeli salalas söylem

açıklayıcı sıralı cümle.

Ü üsteme buwındı qos söz pekiştirmeli ikileme üyirli bastawış grup özne, birleşik özne 4. SÖZ VARLIĞI, ANLAM BİLİMİ, EDEBİYAT VE DİĞER DİL BİLGİSİ ALANLARI İLE

İLGİLİ TERİMLERA

analogiya yakıştırma, örnekseme

argo argo

ana tili ana dilli ata tili ana dil / proto dil antonim zıt anlamlı / karşıt

anlamlı awızeki sözlü, şifahi

apostrof / däyekşe kesme işareti awızeki til konuşma dili aralıq til aracı dil aytıluw telaffuz

Ä ädebiy til / körkem şığarma tili / körkem ädebiyet tili

edebi dil, yazı dili äsirelev / giperbola abartma

B balalar tili Çocuk dili bastapqı mağına sözlük anlamı

D dialect / jergilikti til erekşeligi

lehçe diyalektal lehçeye ait

E emle / orfografiya imla etimologiya etimoloji

F flektivti tilder bükümlü diller

G giperbola bk. äsirelev grammatika gramer, dilbilgisi govor ağız grafema yazı sistemindeki en grammatikalıq forma gramer şekli

39

¹3 (3) 2015

grafema yazı sistemindeki en küçük unsur

grammatikalıq forma gramer şekli

grafika: yazı bilgisi grammatikalıq mağına gramer anlamı Ğ

ğılımiy til / ğılım tili / ğılımiy stil

bilim dalı

H halıq tili halk ili

İ ırğaq ritim

İ indeks / körsetkiş dizin, indeks

J jalğamalı tilder / agglyunativti tilder

eklemeli diller jalpı til bilimi dil bilimi

K käsibiy sözder / käsip-kolöner atı

meslek ismi köp mağınalılıq çok anlamlılık

kirme / kirme söz ödünç, alıntı; yabancı kelime

küşeytüw pekiştirme, kuvvetlendirme

köne / könergen arkaik, eski Q

qarapayım til konuşma dili L

leksikalıq mağına sözlük anlamı M

mağına mana, anlam murın dıbısınıñ awız dıbısına aynaluwı

ağızlaşma

mezgildes eş zamanlı N

negizgi mağına asıl anlam nominatsiya / ataw / ataluw / at qoyuw

adlandırma

O orfoepiya konuşma bilim,

standart söz bilim

Ö öli til ölü dil

P palatal fonema ön damak sesi

R resmi til resmî dil

S salıstırma / salıstıruw karşılaştırma söylesüw konuşma salıstırmalı grammatika karşılaştırmalı gramer söylesüw tili konuşma dili söz baylığı kelime hazinesi semantika / semasiologiya

anlam bilimi stilistika üslup bilimi

sinonim anlamdaş, eş anlamlı Ş

şeşendik söz / söz öneri söz sanatı / belagat T

termin terim transliteratsiya çeviri til dil tuwıs til akraba dil til atlası / tildik atlas dil atlası tuwıstas tilder akraba diller til bilimi / grammatika dil bilgisi tuwıstıq baylanıstardı

bildiretin atawlar akrabalık adları

tildik konuşma diline has türik tili / türki tilder genel Türkçe tildik semya / tildik top dil ailesi türki til Türk Dili tiri til canlı dil

U uğım kavram

LINGUISTICS

¹3 (3) 2015

40

LINGUISTICS

KAYNAKÇAAXANOV, K; AYĞABILOV, A. (1989) QAZAQ TILI-MORFOLOGIYA. ALMATİ.AMANCOLOV S.; ÄBİLQAYEV,A. (1991) QAZAQ TILI-SINTAKSIS. ALMATİ.AYAN EKREM (2007). “KAZAK TÜRKÇESI VE TÜRKIYE TÜRKÇESININ CÜMLE ÖGELERI YÖNÜNDEN

KARŞİALŞTİRİLMASİ” TURKISH STUDIES, VOLUME 2/3, SUMMER, S. 73–99.BALCI ONUR (2010) KAZAK TÜRKÇESININ SES VE ŞEKIL BILGISI TERIMLERI, THE JOURNAL OF ACADEMIC

SOCIAL SCIENCE STUDIES İNTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE SUMMER, VOLUME: 3 P.69–83.BİRAY NERGIS (2003). “TÜRKIYE TÜRKÇESI ILE KAZAK TÜRKÇESINDEKI CÜMLELERIN ÇEŞITLERI BAKİMİNDAN

KARŞİLAŞTİRİLMASİ ÜZERINE BIR DENEME”, PROF. DR. AHMET BICAN ERCILASUN ARMAĞANİ, TÜRKIYATARAŞTİRMALARİ DERGISI, SELÇUK ÜNIVERSITESI TÜRKIYAT ARAŞTİRMALARİ ENSTITÜSÜ YAY., BAHAR-2003,SAYİ:13, SS. 281–309.

BİRAY NERGIS (2004). “TÜRKIYE TÜRKÇESI ILE KAZAK TÜRKÇESINDEKI KELIME GRUPLARİ VESİNİFLANDİRİLMASİ ÜZERINE”, PROF. DR. ABDURRAHMAN GÜZEL ARMAĞANİ, GAZI EĞITIM VE KÜLTÜR VAKFİYAY., ANKARA, S.197-214.

BİRAY NERGIS (2008). “KAZAK TÜRKÇESINDE SİNİRLANDİRMA İŞLEVLI DIL BIRLIKLERI ÜZERINE: GANA, QANA,TEK, AQ” MODERN TÜRKLÜK ARAŞTİRMALARİ DERGISI, ARALİK, CILT:5, SAYİ:8, SS.48–83.

BİRAY NERGIS (2009). “KAZAK TÜRKÇESINDE MODAL SÖZ (KELIMENIN DOKUZUNCU TÜRÜ MÜ?)”, – PROF.DR. HAMZA ZÜLFIKAR ARMAĞANİ, VOLUME 4/3, SPRING, S. 338–361.

BİRAY NERGIS (2013). “KAZAK TÜRKÇESINDE ENKLITIKLER”, PROF. DR. LEYLA KARAHAN ARMAĞANİ, AKÇAĞYAY., ANKARA; S.259-281.

BİRAY NERGIS (2013). “KAZAK TÜRKÇESINDE ÜNLEMLER”, ULUSLARARASİ VI. TÜRK DILI KURULTAYİ BILDIRILERI(20–25 EKIM 2008), I. CILT, TDK YAY., ANKARA, S. 789 – 809.

BİRAY NERGIS (2014). “KAZAK TÜRKÇESINDE –MIS”, DIL ARAŞTİRMALARİ, SAYİ: 14 BAHAR, S. 35–54.BİRAY NERGIS (2014). “KAZAK TÜRKÇESINDE YANSİMALİ İKILEMELER (SES ÖZELLIKLERI BAKİMİNDAN), Vİ.

ULUSLARARASİ DÜNYA DILI TÜRKÇE SEMPOZYUMU BILDIRILERI (ED. PROF. DR. H. ŞAHIN, ARŞ. GÖR. İ.KARAHANCI) – ULUDAĞ ÜNIVERSITESI 4-7 ARALİK 2013, II. CILT, BURSA, 2014, S. 1091-1105.

ERCİLASUN A. B. (EDITÖR) (2007) TÜRK LEHÇELERI GRAMERI, AKÇAĞ YAY. ANKARA.XASENOV ÄMEDI (2003) TIL BILIMI. ALMATİ.QADAŞEVA Q., ERNAZAROVA Z.Ş., QANAFİYEVA,Q.Q. (2002). QAZAQ TILI. ALMATİ.QALİYEV Ğ.; ORALBAYEVA N.; QASIMOVA B.; ŞALABAYEV B.; TÖLEGENOV O. (1997). QAZIRGI QAZAQ TILI,

ALMATİ.ISQAQOV AHMEDI (1991), QAZIRGI QAZAQ TILI-MORFOLOGIYA, ANA TILI, ALMATİ.KARŞİLAŞTİRMALİ TÜRK LEHÇELERI SÖZLÜĞÜ (1991), KÜLTÜR BAKANLİĞİ, BAŞBAKANLİK BASİMEVI, ANKARA.QAZAQ SSR ĞİLİM AKADEMIYASİ TIL BILIMI İNSTITUTİ (1967). QAZAQ TILINIÑ GRAMMATIKASİ-I – MORFOLOGIYA.

ALMATİ.QAZAQ SSR ĞİLİM AKADEMIYASİ TIL MEN ÄDEBIYAT İNSTITUTİ (1959). QAZAQ TILINIÑ TÜSINDIRME SÖZDIGI.

ALMATİ.QAZAQSTAN RESPUBLIKASİ BILIM JÄNE ĞİLİM MINISTRLIGI A. BAYTURSİNULİ ATİNDAĞİ TIL BILIMI İNSTITUTİ

(2002). QAZAQ GRAMMATIKASİ – FONETIKA, SÖZ JASAM, MORFOLOGIYA, SINTAKSIS. ASTANA.QAZAQSTAN RESPUBLIKASİ ĞİLİM JÄNE JOĞARİ BILIM MINISTRLIGI ULTTİQ ĞİLİM AKADEMIYASİ A.

BAYTURSİNULİ ATİNDAĞİ TIL BILIMI İNSTITUTİ (1999). QAZAQ TILINIÑ SÖZDIGI. ALMATİ.KEÑESBAYEV I. (1977). QAZAQ TILINIÑ FRAZEOLOGIYALİQ SÖZDIGI. ALMATİ.KENESBAYEV I., MUSABAYEV G., (1993) QAZIRGI QAZAQ TILI LEKSIKA–FONETIKA, MEKTEP BASPASİ, ALMA-

ATA.KOÇ KENAN, BAYNİYAZOV A. VE BAŞKAPAN V. (2003), KAZAK TÜRKÇESI TÜRKIYE TÜRKÇESI SÖZLÜĞÜ, AKÇAĞ

YAYİNLARİ, ANKARA.KOÇ K.; BAYNİYAZOV A.; BAŞKAPAN B. (2003). QAZAQŞA-TÜRIKŞE SÖZDIK, TÜRKISTAN.KOÇ K.;; DOĞAN OĞUZ (2004). KAZAK TÜRKÇESI GRAMERI. GAZI KITABEVI. ANKARA.KORKMAZ ZEYNEP (2007), GRAMER TERIMLERI SÖZLÜĞÜ, GENIŞLETILMIŞ 3. BASKİ, TÜRK DIL KURUMU

YAYİNLARİ, ANKARA.MIRZABEKOV S. (1993), QAZAQ TILINIÑ FONETIKASİ, QAZAQ ÜNIVERSITETI, ALMATİ.NASKALİ EMINE GÜRSOY () TÜRK DÜNYASİ GRAMER TERIMLERI SÖZLÜĞÜ, TDK YAY., ANKARA.NURMAHANOVA Ä. N. (1971). TÜRKI TILDERINIÑ SALİSTİRMALİ GRAMMATIKASİ. ALMATİ.ORALBAYEVA N., ÄBDİG ALIYEVA T., ŞALABAYEV B., (1993), PRAKTIKALİQ QAZAQ TILI, ANA TILI, ALMATİ.ORALTAY HASAN, NURI YÜCE VE SAADET PİNAR (1984), KAZAK TÜRKÇESI SÖZLÜĞÜ, TÜRK DÜNYASİ

ARAŞTİRMALARİ VAKFİ, İSTANBUL.ŞAVK ÜLKÜ ÇELIK (2001), TÜRKÇE-KAZAKÇA-KARAKALPAKÇA-RUSÇA-İNGILIZCE KARŞİLAŞTİRMALİ DILBILIM

VE DILBILGISI TERIMLERI SÖZLÜĞÜ, BERKAY MATBAACİLİK, ANKARA.TÜRKÇE SÖZLÜK (2005), TÜRK DIL KURUMU YAYİNLARİ, ANKARA. YAZİM KİLAVUZU (2005), TÜRK DIL KURUMU

YAYİNLARİ, ANKARA. 36. ARŞ. GÖR. ONUR BALCI; KAZAK TÜRKÇESININ SES VE ŞEKIL BILGISI TERIMLERI, THEJOURNAL OF ACADEMIC SOCIAL SCIENCE STUDIES INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE VOLUME 3ISSUE 1, SUMMER 2010, P. 69–83.

ÜLKI ÇEVIK ŞAVK, TÜRKÇE-KAZAKÇA-KARAKALPAKÇA-RUSÇA-İNGILIZCE KARŞİLAŞTİRMALİ DILBILIM VEDILBILGISI TERIMLERI SÖZLÜĞÜ, BERKAY MATBAACİLİK, ANKARA., 2001.

EKREM AYAN, “KAZAK TÜRKÇESI VE TÜRKIYE TÜRKÇESININ CÜMLE ÖGELERI YÖNÜNDEN KARŞİALŞTİRİLMASİ”TURKISH STUDIES, VOLUME 2/3, SUMMER 2007, S. 73–99.

41

¹3 (3) 2015

Автор мақалада Мағжан Жұмабаев аудармаларындағы ұлттықдүниетаным мен көзқарасты, қазақ ұғымы мен түсінігіне ғана тән,жақын сөз қолданыстарын зерттейді. Аударма мәтінін шығарманыңтүпнұсқасымен салыстыра отырып, Мағжан аудармаларыныңкөркемдік құндылығы мен автордың аккозионал сөз тіркестерін,айқындауға талпынған.

Автор в статье рассматривает слова и словосочетания,употребляемые в переводах Магжана Жумабаева, которыеподдчеркивают отличительные черты, национальный калоритказахского народа. Сравнивая текст перевода М.Жумабаева соригиналом старается определить стилистические ихудожественные особенности произведения, способы передачимировозрения народа.

The author reports that the words and phrases that used in translation ofMagzhan Zhumabaev which highlights the distinctive features, national calo-ries Kazakh people. By comparing the translation with the original M.Zhumabayev author tries to define stylistic and artistic features of the work,methods of transmission worldview of the people."Экономикалық лицей" КММ қазақ

тілі және әдебиеті мұғалімі, Семей қ.

МҰҚЫШЕВА ГҮЛНӘРМҰХТАРҚЫЗЫ

Мағжан Жұмабаев - ХХ ғасырдың басында дамығанқазақ прозасының қалыптасуына әсер етіп, оныңдамуына өзіндік үлес қосқан өз заманының кемеңгертұлғасы. Бұл ретте ақын аудармаларының алар орныерекше, себебі Мағжан орыс әдебиетінің озық үлгілерінеқазақ тілінде тіл бітіру арқылы қазақтың әдебиетқазынасына жаңа сом туындыларды әкелді. ХХғасырдың басында қалыптасып, тамыр жая бастағанқазақ прозасының бой түзеуіне өз еңбегін сіңірді.

Мағжан Жұмабаев аудармалары ақынның өзіне ғанатән сипатқа ие, себебі кез келген аудармадааудармашының дүниетанымы мен бітім-болмысы көрінісбереді. Сәтті аударма халықтың төл туындысына, солхалық әдебиетінің бел баласына айналады. Мысалы,Абай Құнанбайұлы аударған әр кейіпкер қазақтыңкөңіліне жақын, жүрегіне жылы бейнеге айналғаны сөзсіз.Мағжан аудармалары да сондай. Мағжанды оқығандада халықтың төл туындысын оқығандай боласың.Мағжан Жұмабаев аударған әр тақырып халыққа жақын,жүрегі мен жанын тербетер әсерлі. Мүмкін бұл ақынныңөзіндік шеберлігінің арқасы, халыққа жақын, таныс болартақырыпты таңдап алғандығынан болар.

Көркем шығармаларды аударғанда, бірінші кезекте,түпнұсқаның көркемдік-эстетикалық әсерін беру міндетітұрады. Қалай болғанда да аудармаға қойылатын еңбасты талап - аударылатын мәтіннің өзіне тәнерекшеліктерін (стильдік, көркемдік, т.б.) толық сақтайотырып, түпнұсқаның мазмұны мен мәнін өзгертпейжеткізу [1,543].

Сонымен қатар, аударманың сәтті болуы үшінқойылар бірқатар шарттар да бар:

1. аударманы оқырман төл туындыдай қабылдауытиіс,

2. түпнұсқа мен аударма тепе-тең келуі керек,3. автордың айтайын деген ойындағысын жете ұғу

қажет.Біріндегі асыл мұраны екіншісінің төл қазынасына

айналдыру - үлкен еңбек. Яғни, аудармашы - достықдәнекері [2;43].

Ең алдымен, аудармашы аударатын тілді жетік білуікерек. Ол үшін тілдің сөздерінің қалай аударылатынынбілу жеткіліксіз, шешендердің, ақын-жазушылардыңеңбектерін оқып, түсіне білу қажет. Жан-жақты тереңоқып зерттемегендер сөздің нақты мағынасынтүсінгенімен, терең де астарлы мәніне жете бермейді.

Мағжан Жұмабаев өз аудармаларында өз терең білімін,қазақ, орыс тілдерін жетік біліп, өз заманындағы ұлтболашағы мен бостандығын ұстанған тұлға екендігіндәлелдейді. Ақын таңдаған тақырып та, ақын жазған тілде халыққа жақын, ыстық.

Мағжан - өз шығармашылығында төлтума әдебиеттің,фольклор мен шығыстың классикалық поэзиясыныңдәстүрлерін терең меңгерген ақын.

Ол Гете, Рейне, Әбу Фирас, А.В. Кольцов,М.Ю.Лермонтов, А.А. Фет, И.И. Дмитриев, А.А. Блокөлеңдерін, А.М. Горький, В.В. Иванов, Д.Н. Мамин-Сибиряк әңгімелерін қазақ тіліне аударды [3; 28].

Мағжан - шебер аудармашы. Ақын аудармала-рындағы ұлттық дүниетанымды саралап көрейік.Мысалы, Мағжан А.В. Кольцовтың "Песня старика" дегенөлеңін аударып, ол өлеңді "Шалдың үміті" деп атайды.

Мағжан өлеңді сөзбе-сөз аудармаған, А.В. Кольцовшалдың нақты тілегін суреттеп білдірсе, Мағжан шарттырайды қолданып, шалдың үмітін ғана оқырмандарғажеткізеді.

"Шалдың үміті" өлеңінің орыс тіліндегі түпнұсқа-сында:

Приберусь и явлюсьПреждним молодцемИ приглянусь опятьКрасным девицам! (4;36)Мағжан аудармасында:Солқылдап жігіт болып кейін қайтсам,Жаңғыртып ен даланы өлең айтсам!Қартайғанда, "кет!" деген бұраң белменБұрынғыдай айқасып бірге жатсам! (5;177)Осы өлең жолдарында орыс тіліндегі нұсқасында жоқ

"Жаңғыртып ен даланы өлең айтсам" деген жолдаркездеседі. Бұл жолдар арқылы ақын қазақ халқыныңдүниетанымына жақын, өзіндік сипатты береді: қазақхалқында ән ұғымы қашанда ойын-сауықпен, той-думанмен байланысты. Той-думанды, әсіресе, жастарсүйетіні мәлім. Бұл жолдардағы "өлең айтсам" тіркесі -"ән десе, ішкен асын жерге қояр" қазақтың ерекшеқасиеті. Ен даланы жаңғыртатындай қандай қуаттыдауыс керек десеңізші! Бойында күш-қайраты тасыған,тепсе темір үзер, от болып лаулап тұрған жігіт бейнесікөз алдымызға келеді.

Біздің ойымызша, Мағжан бұл аударманың бастапқымағынасын жеткізіп, қазақ халқына түсінікті болсын деп

МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ АУДАРМАЛАРЫНДАҒЫҰЛТТЫҚ ДҮНИЕТАНЫМ КӨРІНІСІ

Ýäåáèåòòàíó

¹3 (3) 2015

42

сөзбе-сөз аударған жоқ. Тағы бұл өлеңде Мағжан өзітұжырым жасайды, автор ретінде ақыл береді:

Жоқты күтпе. Оқ қайтпас, бір атқан соңҚайтып татар нәрсе емес, бір атқан соңІзі жоқ іздеп табар, құр қаңғырмаКүнбатыстан күн шықпас, бір батқан соң! (5; 177)Орыс тіліндегі түпнұсқасында:Но, увы, нет дорогК невозвратному.Никогда не взойдетСолнце с Запада (4;36)Мағжан Жұмабаевтың сөз қолданысы, аударма

барысындағы ұстанымы ұстазы Абайдың сөз саптауынаұқсас. Мысалы, Абай Құнанбайұлы өзініңМ.Ю.Лермонтовтан /М.Ю. Лермонтов Д.Байроннанаударған/ аударған "Еврейская мелодия" өлеңіндесәйкес аудармаға жол береді. Дәлелдер болсақ:

Душа моя мрачна. Скорей, певец, скорей!Вот арфа золотая:Пускай персты твои, промчавшиеся по ней,Пробудят в струнах звуки рая. - деп келсе, ал

Абай аудармасында:Көңілім меніц қараңғы. Бол, бол, ақын!Алтынды домбыраңмен келші жақын.Ішек бойлай он саусақ жорғаласа,Бейістің үні шығар қоңыр салқын. - деп келеді. Бұндағы

ақынның "арфаны" "домбыра" ретінде беруі тегін емес.Себебі ақынның басты міндеті, мақсаты - оқырманыныңжүрегіне жол табу, өлеңнің қазақ қауымына түсініктіболуы. Ал адам түсініксізден гөрі, өзіне жақын, мән-мағынасы түсінікті дүниені құштарлана оқитыны белгілі.И.Крыловтың "Стрекоза и муравей" мысалын да Абай"Шегіртке мен құмырсқа" деп аударған.

М.Жұмабаев та М.Ю. Лермонтов шығармаларынаударуға қалам сілтейді. Ақын аударған бір өлеңі -"Тұтқын" ("Узник").

Орыс тіліндегі түпнұсқасы:Отворите мне темницу,Дайте мне сиянье дня,Черноглазую девицу,Черногривого коня.(6;65)Мағжан аудармасында бұл өлең жолдары былай

беріледі:Абақтыдан құтқарып,Сәулесін күннің көрсетші.Қаракөз жанға көз салыпҚара жол жүйрік ат берші.(5;177)Мағжан өлеңді бұлжытпай аударады, бірақ бір сөзді

қолданбайды - "терем".Терем - в Древней Руси: жилое помещение в верхней

части дома или дом в виде башни.(5;564)Орыс тіліндегі шығарманың түпнұсқасында:Но окно тюрьмы высоко,Дверь тяжелая с замком.Черноокая далеко,В пышном тереме своем.(6;65)Қазақ тіліндегі аудармада:Есік берік, әйнек те,Дариға, бірақ тым биік.Қаракөзді аулақтаЖатқан шығар жат сүйіп.( 5;178)Біздің ойымызша, Мағжан "терем" сөзін аударған емес,

өйткені қазақ халқына, оның оқырмандарына бұл сөзтүсініксіз болушы еді. Ал оқырман оқығанын ұқпаса, оғанбұл шығарма қызықты болмайды.

Осы шумақтағы "Дариға, бірақ тым биік" жолдарындақазақи түсінік пен ұғымға ғана тән "дариға" сөзіқолданылған. Осы сөз қолданысындағы "дариға" сөзін"Дариға, дәурен", "Дариға, сол қыз", "Дариға-ай,домбыраңды берші маған" сынды жолдарда дакездестіреміз. Бірақ әрбір қолданыста сөздің мағыналықреңктері әр түрлі екендігін байқамасқа болмайды.Мысалы, Т.Шапай жазған "Дариға, дәурен" әнінде:

Ой, дариға, дәурен!Әгигай-гиккай, гиккай-ай.Айналып алты қаздай қона алмаған,Дариға-ай, шіркін дәурен! [7,258] -деген жолдарда "дариға" сөзі - "жалған" деген мағынаға

жуық қолданылады.Қасым Аманжоловтың "Дариға, сол қыз" өлеңінде де

"дариға" сөзі өзіндік бір сипатта қолданысқа ие:Жеңдік қой жауды, арман не, құрбым,Күркіреп күндей өтті ғой соғыс.Келемін қайтып, өлеңімді айтып,Қайда екен, қайда, дариға, сол қыз?! [8,200]Бұл өлең жолдарындағы "дариға" сөзі "шіркін" деген

таңданыс мағынасын беретін сияқты.Ал Мағжан Жұмабаев қолданысындағы "Дариға, бірақ

тым биік" жолдарында ақынның өкініші, "әттеген-айы"білінетіндей.

Мағжан Жұмабаев 1924 жылы Горькийдің "Сұңқаржыры" деген шығармасын аударуға қалам тербеді.Бұ лшығарманы аудару барысында тек өзіне ұнаған,танымына жақын үзіндіні аударады. Мағжанныңбастапқы - мақсаты шығарманың мағынасын оқырманғажеткізу. Сондықтан ол тек жылан мен сұңқардыңкездесуін, және сұңқардың ерлік өлімі туралы жазады.

Мағжан ішкі сезімін, кейіпкерге деген өзінің көзқарасынбілдіреді.

Мысалы,шығарманың түпнұсқасында: "Волна потокаего схватила и кровь, омывший, одела в пену, умчала вморе" (10;205) деп берілген жолдар Мағжанныңаудармасында "Домалап келе жатқан сұңқардыбұлақтың толқыны қағып алып, қанын жуып, көбіккебөлеп, теңізге зырқыратып ала жөнеледі" (9;52) депаударылған.

Бұл сөйлемде М.Жұмабаев "поток" - "бұлақ", "одела" -"бөледі" деп аударған, ал дәлме-дәл аударсақ "поток" -"ағын", "одела" - "орады" болмақ. Қазақ тілініңтүсіндірме сөздігінде бұлақ сөзіне мынандай анықтамаберіледі: "Бұлақ - басты бастаулардан, қайнарларданбасталып, сай-жыралармен ағатын кішігірім су".Бұлақ қазақ халқында тазалық сипатын білдіреді. Ағынқатты ағады, жолындағы бар нәрсені қиратып, өзіменбірге әкетеді. Ал бұлақ - тас жарып шыққан таза, мөлдірсу. "Бөледі" дегенде баланы бесікке бөлегенін көзалдымызға елестетеміз. Бесікке баланы бөлеп салғанда,бала ананың махаббатын, жылылығын сезеді. Бөледідегенде аялады, жылытты деп түсінеміз. Бұл сөздердіқолдану арқылы ол сұңқарға құрметін білдіреді.Сұңқардың жасаған ісін қолдайды, мақтан тұтады.Құстың ерлігін жақтап, аялап көбікке бөлейді.

Мағжан кейбір сөздерді аудармайды, оның орнынақазақ халқына жақын сөздер қолданады. Мысалы,шығарманың түпнұсқасында : " В их львином ревегремела песня о гордой птице, дрожали скалы от ихударов, дрожало небо от грозной песни" (10;206) депберілген жолдар Мағжан аудармасында: "Толқындардыңжолбарыстай күңіренуінде Ер сұңқарды жоқтаған жыраубардай" (9;54) деп беріледі. Қазақ тілініңтүсіндірме сөздігінде "жырау" сөзіне төмендегідейанықтама береді: "Жырау - халық поэзиясын дамытушы;ел тарихын толғаулар арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жырлапжеткізуші ақын". Мұнда ақын "жырау" сөзін басқамағынада қолданады. Шығармада Мағжан "жырау" сөзінжоқтау,зарлау мағынада қолданған. " Ж о қ т а ғ а нжырау" деп аударғаны. Халық шығарманың мәнің, еңбасты мақсатын түсінсін дегені. Әрбір сөздің мағынасынұқсаң ғана сен әңгімені түсінесің. Ал ақын тек халыққағана арнап шығарма жазады. Халық ақынныңшығармасын оқымаса, ақын болудың мәні жоқ.Сондықтан ақынның ең басты мақсаты - оныңшығармаларын халық оқып, түсіну керек. Шығармаларыхалыққа қызықты, түсінікті болу керек.

Мағжанның аудармаларының ішіндегі ең қызықты,әрбір адамның жүрегіне жақын шығармасы - "Темірді


43

¹3 (3) 2015

жұмсартқан ана" әңгімесі. Бұл шығарманы олМ.Горькийден аударған.

Орысша нұсқасы:"С того дня, как умер сын Джигангир и народ

Самарканда встретил победителя злых Джеттов одетыйв черное и голубое, посыпав головы свои пылью ипеплом, где она поборола его, - тридцать лет Тимур ниразу не улыбнулся- так жил он, сомкнув губы, ни предкем не склоняя головы, и сердце его было закрыто длясостродания тридцать лет!" (11;60)

Қазақша нұсқасы:"Шын халқын жеңіп қайтып келе жатқан Темірді, оның

Жәңгір ұлы өлген соң, Самарқан халқы қара салып,бастарына күл-топырақ сеуіп қарсы алған күннен бастапқайсар Темір Отырарда ажалменен айқасып, ажал оныжыққан сағатқа шейін отыз жыл бойына бір езу тартыпкүлмеді. Осылай отыз жыл бойына жұмған ернін бірашпай, өмір бойына ешкімге бас имей, тірі жанды жүрегіаяу дегенді білмей өмір сүрді Темір"(10;19)

Қазақ халқы өз дүниетанымында Қытай халқын - Шын,Египетті - Мысыр, Сирияны - Шам, Үндістанды - Машындеп атаған. (12;73)

М.Горький шығармасында:"Пировал Тимур-бек в прекрасной долине Канигула,

покрытой облаками роз и жасмина- в долине, которуюпоэты Самарканда называли "Любовь цветов" и откудавидны голубые минареты великого города, голубыекупола мечетей" ( 11;60)

Қазақша нұсқасы:"Ақсақ Темір Қанығұлдың әдемі алабында сауық құрып

жатыр еді. Қалың бұлттай гүлдер жапқан Қанығұлдыңалабын Самарқанның ақындары "гүлдердің махаббаты"деп атаушы еді.Бұл алаптан зор шаһардың заңғармұнаралары, мешіттердің заңғар күмбездері көрініптұрушы еді".

Бұл үзіндіде Мағжан "роза, жасмин" сөздерінаудармайды.Оларды жалпы сөзбен "гүлдер" деп атайды.

Роза - кустарниковое растение семейства розоцветныхс красивыми крупными душистыми цветками и состеблем, обычно покрытым шипами. (13;482)

Жасмин - садовый кустарник семейства маслиновыхс белыми душистыми цветками (13;152).

Біздің ойымызша, егер бұл сөздерді аударғандаоқырманның көпшілігі ұқпаушы еді. Өйткені қазақтыңжерінің кез келген түпкірінде бұл гүлдер кездесебермейді. Оқырман бұл гүлдерді елестете алмайды. Алшығарманы оқығанда көз алдына елестете алмасаң,бастапқы мағынаны түсінбейсің.

Орыс тілінде:"Пятнадцать тысяч круглых палаток расскинуто в

долине широким веером, все они как тюльпаны." (11;60)Қазақ тілінде:"Жабылған кең желеуіш сықылданып сол алапта бәрі

де жауқазын гүлдей он бес мың отау -шатыр құрылған"(9;19).

Жауқазын ол ерте көктемде, қар кетісімен шығатынақшыл сұр түсті гүл. Қазақ жерінде жауқазын көптепкездескендіктен, әрбір қазақ баласына таныс.

"Темірді жұмсартқан ана" шығармасын оқығанда:"На его стройной седой голове- белая шапка с рубином

на острой верхушке, и качается, качается- сверкает этоткровавый глаз, озирая мир" (11;61).

Мағжанның аударғаны:"Оның ақ шашты аруақты басында ақ бөрік, ақ бөріктің

шошақ төбесіне қып-қызыл жақұт орнатылған.Шошақтөбе тоқтаусыз шайқалғанда қанды көзі әлем біткендіішіп-жеп бара жатқандай болады" (9;20).

Мағжан "на его страшной седой голове" дегенді " ақшашты аруақты басында" деп аударады. Бұл жердеаруақ деген сөзді алғаны, өйткені аруақ - қасиетті, киелідеп танылған рух, күш-қуатты білдіреді. Яғни, ӘмірТемірдің қаншалықты күшті екендігін көре аламыз.

Аудармадағы тағы бір өзгешелік:

Қара түнде жұлдыз сұлу - білемін,Алтын күннен күндіз сұлу - білемін.Маған барлық үлбіреген гүлдерденБота көзді бір қыз сұлу - білемін (9; 25).деген өлең жолдарындағы "бота көзді" тіркесі орысша

нұсқасында:Ах, прекрасны звезды в небе полуночи - знаю!И проекрасно солнце в ясный полдень лета - знаю!Очи моей милой всех цветов прекрасней - знаю!И улыбка ласковое солнца - знаю!(11; 65 )Бота көзді - әдемі, дөңгелек, үлкен, қара көзді. Қыз

жанарының әдемілігі мен тартымдылығын "бота көз" депсуреттеу қазақ үшін таныс, дүниетанымына жақын, төлтіркес десек, қателеспейміз. Ақын да осы тіркесті қолдануарқылы шығарманы оқырман ұғымына жақындататүседі.

Шығармада кездесетін қазақ халқына түсініксізсөздерді Мағжан басқа сөздермен алмастыра отырыпаударады. Мағжанның басты ұстанымы - шығарманыңөз оқырманының түйсігі мен түсінігіне жетуі, санасындасараланып, мән-мағынасының толық ашылуы.М.Жұмабаевтың М. Горькийден аударған тағы біршығармасы "Ана" деп аталады. Мағжан шығарманыңқайғылы мазмұнын бұлжытпай аударып береді. Бірақ олшығарманы "Ана" деп атайды. Ал Максим Горькийде"Сатқынның анасы " деп аталған. Мағжан бұл қасиеттісөзбен шығарманың маңыздылығын, мазмұнын, айтпақидеясын ашып бергісі келеді, жылы сөзбен "Ана" депатайды. Бұл шығармада да Мағжан қазақ халқына танысемес сөздерді басқа сөздерге ауыстырады немесе мүлдеқолданбайды.

Мысалы: "Сөйтіп, барлық беті ашылып қалған соң,қалаға жаудың доп-зеңбіректері шойын мен қорғасынсебе бастады" (9;13).

"Город был открыт со всех сторон, и почти каждый деньпушки и мушкеты врагов осыпали его чугуном и свинцом"(11; 74).

Мағжан Жұмабаев бұл үзіндіде "мушкеты" деген сөздімүлде қолданбайды. "Мушкет- старинное ружьекрупного калибра с фитильным замком" (13;294)

Шығармада Мағжан тағы "жырау" сөзін қолданады.Жырау - зарлау, жоқтау мағынада қолданып тұр. "Сұңқаржыры " деген шығармасында да "жырау" сөзі "зарлау","жоқтау" деген мағынада қолданылған деген қортындыжасауға болады. Мысалы: "А вокруг, преследуя ее,жалобно ползали печальные звуки: стоны, плач,молитвы и угрюмый говор солдат, потерявщих надеждуна победу"(11;75).

Қазақ тіліндегі аудармасында: "Оның артынан қалмайқасіретті үндер еңбектеп бірге жүрді: ыңқыл, жылау;жырау, жауды жеңу үмітінен айырылған қолдыңтұнжыраған күбірі" (9;14).

Осы шығармада Мағжан "дьявол" сөзін "малғұн" депаударады. Өйткені қазақ халқында жынды, шайтандыатымен атауға болмайтын. Сондықтан Мағжан табудықолданады. Халық шайтанды "малғұн" деп атаған.Мысалы: "Но ты не нужна городу даже как заложница-твой сын не заботится о тебе, мы думаем, что он забылтебя, дьявол, и- вот тебе наказание, если ты находишь,что заслужила его! Это нам кажется страшнее смерти!"(11;76)

Қазақ тілінде "Бірақ мынау қалаға сенің кепілдікке декерегің жоқ. Ұлың сені керек қылмайды ғой, ол малғұнсені ұмытқан шығар. Күнәңді өзің мойныңа алсаң, солжаза саған жазалыққа татыр" (9;16).

Ақын көркем сөз қолданысына ғана емес, ұлттықдүниетанымға жақын сөздерді, қазақи түсінік пенкөзқарасты да білдіруге тырысады. Мысалы: "Со стенвидели, как все теснее сжималась петля врагов". (11;74)

Аудармасында: "Қала халқы қорғаннан жауқұрсауының жыландай жиырылғанын көріп тұрды" (9;13)деп берілген. Құрсауының жыландай жиырылғаныдегені, өйткені "жыланша жиырылу" ұғымы қарсы болды,


¹3 (3) 2015

44

жақтырмады, наразылық сипатына ие және жыланадамға қауіп-қатер әкеледі. Ал "С головой закутанная вчерный плащ" (11;74) деген жолдарды "Басына қаражамылған бір әйел" (9;14 ) деп берген. "Қара жамылған"деп қазақ халқында қаралы, қайғыға душар болғанадамды айтады. Мағжан "черный плащ" сөзін "басынақара жамылған" деп беру арқылы ананың қайғысынбілдіруге тырысады.

Қазақтың ұлт ретінде сақталуының басты белгісі -тілінің, салтының, ділінің сақталуы. Ал бұл өз кезегіндеәдебиеттің сақталуына тікелей байланысты, себебі


әдебиет - халықтың төл мәдениеті мен таным-түсінігіненхабар берер ұлы өнер. Қазақ халқының тағылымдытарихы мен дүниетанымы, өмірге деген ойшыл көзқарасымен талап-тілегі қазақ әдебиетінің қойнауындакөмкерілген. Қазақ әдебиеті қазақ халқының барарманын, ой-қиялын, ашу-ызасын, өршілдік рухымен,жалынды жігерін өз бойына жинақтаған. Қорыта келетінболсақ, Мағжан - әрбір сөз қолданысында, аудармабарысында халықтың танымы мен ерекшеліктерінескеріп отырып, ХХ ғасырдың басындағы прозаныңқалыптасып, дамуына өзіндік үлес қосқан дарын иесі.

ӘДЕБИЕТТЕР.1. Қазақстан. Ұлттық энциклопедия, 1-том./ "Қазақ энциклопедиясының" бас редакциясы. - Алматы, 1998.- 543б.2. Құттықожаев И. М.Жұмабаев поэзиясының мәдени негiздерi // Қаз.тiлi мен әдебиетi.-2000, N7.- 43 б.3. Мақпырұлы С., Сыдықов Т. Қазақ әдебиеті. ІІ бөлім: оқулық. - Астана. Фолиант, 2007- 28б.4. Кольцов. А. В. Стихотворения. - Москва: Детская литература, 1979 жыл. 36 б.5. Жұмабаев М. Көп томды шығармалар жинағы. 2- том.- Алматы: Жазушы, 2005 ж. 177-178 б.6. Лермонтов М. Ю. Избранные произведения.- Москва: Художественная литература, 1985 ж. 65 б.7. Алқалы топтың ажары.Жинақ/құаст. - С.Жекеев. Алматы: "Жалын баспасы" ЖШС, 2005.- 258 б8. Аманжол Қ. Дариға, сол қыз. Өлең-жырлар. - Алматы: Атамұра, 2003. - 212б.9. М. Жұмабаев. Көп томды шығармалар жинағы. 3- том.- Алматы: Жазушы, 2005 ж. - 10-50 б.10. Горький М.. Макар Чудра и другие рассказы.- Москва: Детская литература, 1988 жыл. 60-80 б.11. Горький М.Мать. Рассказы.- Алма-ата: "Казахстан", 1980 жыл. 40- 80 б.12. Кенжеахметұлы Сейіт. Жеті қазына. 2-кітап -Алматы: Ана тілі, 200613. Толковый словарь русского языка для школьников /сост. Карантиров С. И.- Москва, 2003.

45

¹3 (3) 2015

Семей қ.№22 ортамектебініңфизика пәні

мұғалімі

ЕДИЛЬБАЕВАЛЯЙЛЯ

МУРАТБЕКОВНАСемей қ.

№22 ортамектебініңфизика пәні

мұғалімі

ТОҚТАСЫНОВААЛУА

ЖАНАТҚЫЗЫ

Мақала атмосфералық ауаның ластанумәселелеріне арналған. Мақала авторларыатмосфера ластануының түрлі себептерінқарастыра отырып, ластанудың адам өмірі менқоршаған ортаға тигізетін әсері туралы сөзқозғайды.

Статья посвящена вопросам загрязненияатмосферного воздуха. Авторы статьирассматривают различные факторы загрязненияатмосферы, и повествуют о влиянии загрязнениявоздуха на человека и окружающую среду.

The article reports of the problems of air pollution. Theauthors consider the various factors of air pollution, and tellus about the impact of air pollution on human health andenvironment.

Ғылыми-техникалық прогрестің қарқындап дамуыбиосфераға тікелей ықпалын тигізіп, жер шарындағыэкологиялық жағдайдың күн сайын қиындап баражатқанын көрсет іп отыр. Соңғы жылдарыреспубликамыздың табиғаты бұрын-соңды болмағанөзгерістерге ұшырауда. Экологиялық дағдарыстыңнеғұрлым қауіпті көріністері-аймақтың техногендішөлейттенуі, топырақтың тозуы, су ресурстарыныңтартылуы, атмосфераның ластануы, ормандардыңсиреуі, табиғаттың генетикалық қорының бүлінуі,тіршілікке қатер төндіретін қауіпті табиғи құбылыстармен өнеркәсіп апаттарының белең алып, әрі улықалдықтарының жинақталуы айналаны қоршағанортаға терең зиянын тигізуде. Соған байланыстыбүгінгі таңда жастарға, жаппай үздіксіз экологиялықбілім мен тәрбие беру мәселесі мемлекеттік деңгейдеқойылып отыр. Ол "Қазақстан - 2030" дамустратегиясында басты орын алады. Экологиялық біліммен тәрбие беру өзіне кешенді зерттеулерді талапетеді: біріншіден, табиғат пен қоғам арасындағықарым-қатынасты қалыптастыру үшін көпшіліккебіртұтас ғылыми біл ім жүйес ін беру; екіншіден,тұлғаның дүниеге деген гуманистік көзқарасынтәрбиелеу; үшіншіден, экологиялық мәдениеттідамыту; төртіншіден, қоршаған ортаны қорғаудабелсенді бағытты ұстау және алған білімді тәжірибежүзінде іске асыру. Оқу экологиялық соқпақтаэкологиялық білім мен тәрбие беру үрдісінің ерекшелігідидактикалық тұрғыда үйрету ғана емес, оқушыныңеркін түрде ақпаратты қабылдауды, табиғи ортадажүріс-тұрыс ережесін сақтауды негіздейді. Бүның бәріоқу экологиялық соқпақта демалу және танып білукезінде органикалық үйлесімділікпен іске асады.Табиғат соқпағында экологиялық білім мен тәрбиеберу мәселелері шешілуімен қатар олардың дұрысұйымдастырылуы табиғатты қорғау шараларынажәрдемдеседі. Оқу экологиялық соқпақ демалушыларағынын реттеуге, табиғатқа зиянын келтірмейтінқауіпсіз бағыттарды меңгеруге себебін тигізеді.Сонымен қатар оқу экологиялық соқпақ белгіленгенаймақтағы табиғат қорғау ережесінің сақталуына

мүмкіндік береді. Соның арқасында келушілергебақылау жасауды және экологиялық соқпақорындалуын жеңілдетеді [1].

Экологиялық білім мен тәрбие беру 1970 жылы БҰҰдеңгейінде ұйымдастырылған (ЮНЕСКО) "Адам жәнебиосфера" деп аталған бағдарламаны қабылдауданбасталады. Онда алғаш рет халықаралық деңгейдетабиғат ресурстарын қорғау және оны тиімді пайдаланутуралы бағдарлама жасалып, кең экологиялықсипатталған болатын. Ал 1971 жылы ШвейцариядаЕуропалық конференция өткізіліп, онда айнала қорщағантабиғи орта және табиғат қорғау мәселелер көтерілді.1972 жылы Стокгольмде қоршаған ортаны қорғау туралыкөпшілікке білім беру конференциясы болды. 1977 жылыТбилиси қаласында өткен БҰҰ жанындағы ЮНЕСКОжәне ЮНЕП ұйымдары экологиялық білім беру туралы40-тан астам шешімдер қабылдап, оның ғаламдықстратегиялық жоспарларын бекітті. Экологиялық білімберудің одан әрі даму кезеңдері атақты Найроби (1982ж), Беч (1983 ж), Мәскеу (1987 ж), т.б. қалаларда өткенконференцияларда жалғасын тапқаны мәлім.

1. Атмосфераның ластануы мен ластаушы көздер.Атмосфералық ауаның ластануы және адам

денсаулығына әсер ететінін факторларды талдасақ.Атмосфераның ластану мәселесі дүние жүзі бойыншаең бір актуалды мәселе болып отыр. Антропогенді әсерету экологиялық мәселенің басты себебі. Дегенменатмосфера табиғи ортаның ең бір негізгі жүйесі болса ,оның тазалығы адам денсаулығына аса қажетті жағдайретінде есептеледі. Тараз қаласының эхкологиялықжағдайы 60 жылдардың ортасынан бастап өзгеребастады. Содан бері қаланың экологиялық жағдайыбірте-бірте нашарлай берді: атмосфералық ауаныңластану деңгейі жоғарылады, ашық су қоймалардың сусапасы нашарлады,өнеркәсіптік улы заттарды қайтаөңдеу шешілмес мәселеге айналды, қаланың өзіндіктазартылуы мен автокөліктерді каталитикалықнейтрализаторлармен жабдықтау мәселелері ұзаққасозылып кетті.

Ғылыми-техниканың ғарыштап дамуы табиғатты тиімдіпайдалану ісін ұйымдастыруда адамзаттың алдына

АТМОСФЕРАНЫҢ ЛАСТАНУЫ ЖӘНЕОНЫҢ АДАМ ДЕНСАУЛЫҒЫ МЕН

ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ӘСЕРІН БАҒАЛАУ

Ýêîëîãèÿ

¹3 (3) 2015

46

бірқатар жаңа міндеттер қойып, табиғатты қорғаудыңкөптеген мәселелерін шиеленістіріп жіберді. Табиғатресурстарын пайдалану көлемінің артуы, тұрған ортаныңөндіріс және тұтыну қалдықтарымен ластануының өсуі,адамзаттың энергиямен қарулануының артуы, жаңазаттар жасап өндірістің жаңа салаларының пайда болуы,ауыл шаруашылығын интенсивтендіру, халқы көп іріқалалардың көбеюі негізгі шешімін тезірек табатынмәселелердің қатарына жатады.

Ластану дегеніміз ауаның, жер мен судың бізқаламайтын қолайсыз өзгерістерге ұшырауы, ол қазірнемесе болашақта өсімдіктердің, жануарлардың,адамның өміріне, өнеркәсіп пен ауылшаруашылығындағы өндіріс процестеріне, табиғатресурстарының жай-күйіне қолайсыз ықпалын тигізуімүмкін.

Энергия көзі ретінде көмір, мұнай, табиғи газдыпайдалану нәтижесінде және машиналардың көбейіпиндустриялық революцияның өркендеуіне байланыстыбұл процесс тезірек жүреді [2].

2. Табиғи ластану.Атмосферада үнемi белгiлi мөлшерде шаң болады.

Шаң табиғатта жүретiн табиғи процестер нәтижесiндетүзiледi.

Шаңның үш түрi болады: минералдық (органикалықемес), органикалық және космостық. Тау жыныстарыныңүгiтiлуi мен бұзылуы, вулкандар атқылауы, орман, дала,торфтардың өртенуi, теңiз беттерiнен судың булануыминералдық шаңның түзiлуiне себеп болады.Органикалық шаң ауада аэропланктондар -бактериялар, саңырауқұлақтардың споралары менөсiмдiктердiң тозаңдары, т.б. түрiнде және өсiмдiктер менжануарлардың ыдырау, ашу, шiру өнiмдерi түрiндеболады. Космостық шаң жанған метеориттердiңқалдықтарынан түзiледi.

Атмосфералық шаң Жер бетiнде жүретiн кейбiрпроцестер үшiн белгiлi роль атқарады. Ол су буларыныңконденсациялануы үшiн, олай болса жауын-шашынныңтүзiлуiне әсер етедi. Бұнымен қатар күн радияциясынсiңiрiп тiрi организмдердi күннiң зиянды сәулелерiненқорғайды. Жер бетiндегi заттардың биологиялықыдырауы, оның iшiндегi топырақ бактерияларыныңтiршiлiг i күкiртсутек, аммиак, көмiрсутектер, азот,көмiртек оксидтерiнiң орасан зор мөлшерiнiң түзiлуiнеәкелiп соғады.

3. Жасанды ластану. Атмосфераны ластаушылардыңең негiзгiлерi транспорт түрлерi, әсiресеавтомобильдердiң жанармайларының жану өнiмдерiболып табылады. Есептеулер бойынша, (слайд)автомобильдерден бөлiнген газдардың құрамындакөмiрқышқыл газы - 9%, көмiртек оксидi -4%,көмiрсутектер - 0,5%, оттек - 4%, сутек -2%, альдегидтер- 0,004, азот оксидтерi - 0,06%, күкiрт оксидтерi - 0,006%барлығы 200 ге жақын компоненттер бар екенiнанықтады. Атмосфераға транспорттардан бөлiнгенгаздардың құрамында 25-27% қорғасын болатыныанықталған.

Қазiргi кезде бүкiл әлемде шамамен 500 млн асаавтомобиль жүрiп тұрса, үлкен қалалардағыатмосфералық ауаның тазалығын сақтау адамзат үшiнқаншалықты маңызды екенi түсiнiктi. Мысалы, Лос-Анджелес қаласының ауасын үнемi 2,5 млн автомобиль,Парижде - 900 мың, т.с.с. ластайды. Ал әрбiр мыңавтомобильден күнiне ауаға 3000 кг көмiртек оксидтерi,т.с.с отынның толық емес жану өнiмдерi бөлiнедi. Яғнифизико-химиялық қоспалар тыныс алу кезiнде адам менжануарларға аса зиянды [3].

Жылу электр станциялары. Қуаты орташа жылу электрстанциясы 1 сағатта 80 т көмiр жағып, атмосферағашамамен 5т күкiрттi ангидрид және 16-17 т күл бөледi.Атмосфералық ауаның тазалығына үлкен әсер ететiнжағылатын отынның сапасы, жағу әдiстерi, газтазартқышқондырғылар мен қалдық бөлетiн трубалардың биiктiгi.

ЖЭС газға көшiру зиянды қалдықтар мөлшерiн бiршамаазайтады.

Зиянды газдарды авиациялық транспорт та бөледi.Есептеулер бойынша, реактивтi самолеттер ұшу кезiнде1 сағатта 0,7 кг/м3 альдегидтер, 6,5 кг көмiртек оксидi,1,7 кг көмiрсутектер, 4,3 кг азот оксидтерi, 6,3 кг/м3 қаттыбөлшектер бөледі.

Атлант мұхиты арқылы ұшып өтетiн бiр реактивтiсамолет, 8 сағат ұшу кезiнде осы уақытта 25000га жердiңорманы бөлетiн оттектi жұмсайды. Атмосфераныңантропогендi ластану жолдары жылу энергетикасы,мұнай, газ өңдеу өнеркәсiптерi, транспорт, термоядролыққаруларды сынау, т.б. арқылы жүредi. Бұлардыңәрқайсысы құрамы ондаған мың компоненттердентұратын түрлi қоспаларды атмосфераға бөлiпшығарады. Ауа кеңiстiгiн ластайтын қосылыстар көмiртекоксидтерi, күкiрт пен азот қосылыстары, көмiрсутектермен өндiрiстiк шаң тозаң. 1 жыл iшiнде атмосфераға 200млн тонна көмiртек оксидi (СО), 20 млрд тоннакөмiрқышқыл газы, 150 млн тонна күкiрт оксидi, 53 млнтонна азот оксидтерi , 50 млн тонна түрлi көмiрсутектербөлiнедi [4].

Биосфераның ауыр металдармен ластануы - ғылымитехникалық прогресстiң аса маңызды проблемаларыныңбiрi болып отыр. Кейбiр есептеулер бойынша бүкiладамзат қоғамы кезеңiнде 20 млрд тонна темiр өндiрiлгенболса, оның түрлi техника, құрал жабдықтар,қондырғылардағы мөлшерi 6 млрд тонна ғана, олайболса 14 млрд тонна темiр қоршаған ортаға таралып,ластап отыр деуге болады. Бұдан басқа жыл сайынөндiрiлген сынап пен қорғасынның 80-90% биосферағатаралған. Көмiр жанған кезде күл және түрлi газдарменбiрге қоршаған ортаға таралатын кейбiр элементтердiңмөлшерi олардың өндiрiлген мөлшерiнен де асып түседi.

Ауаның ластануы адамның денсаулығына,экожүйелердiң қалыпты жұмыс iстеуiне, т.с.с. көптегенорганизмдерге зиянды әсерiн тигiзедi. Көмiрқышқыл газыинфрақызыл сәуленi - жылу сәулесiн сiңiредi, оныңмөлшерi белгiлi бiр концентрацияға жеткенде қоршағанортадағы жалпы температураның жоғарылауына әкелiпсоғуы мүмкiн. Атмосферадағы озонның мөлшерi (көлембойынша) 20%, бiрақ ол Жер бетiн күн радиациясынанқорғап тұрады және бактерицидтiк қасиетi бар.

Атмосфераның күкiрттi қосылыстармен ластануықазiргi таңдағы аса маңызды проблемалардың бiрi болыпотыр. Қышқыл жаңбырлар ағаштар мен ауылшаруашылық дақылдарының өсуiн тежейдi.Атмосфераға бөлiнген ауыр металдар заттардың табиғиайналымына қосылып, су мен топырақта көп мөлшердежинақталып тiршiлiкке үлкен зиян келтiредi. Мышьяк пенхром рак ауруларының тууына себеп болады. Алселенмен уланған организм өлiмге ұшырайды [5].

4. Атмосфераның радиоактивті заттармен ластануы.Атмосфераның радиоактивтi ластануы нәтижесiнде

радиациялық әсер ету байқалатын болғандықтан өтеқауiптi болып саналады. Радиациялық әсер -радиоактивтi ыдырау кезінде бөлiнетiн радиоактивтiсәулелердiң әсерi. Бұл сәулелер кейбiр химиялықэлементтердiң атом ядроларының ыдырауы кезiндесыртқы ортаға бөлiнедi. Бөлiнген радиоактивтi сәулелерадам организмiнiң тiрi тканьдерi арқылы өтiп,биологиялық процесстердi бұзып, организмде түрлiшефизикалық, химиялық және физиологиялық, ең соңындапатологиялық өзгерiстер туғызады.

Радиациялық әсерлердiң шығу көздерi баршаға мәлiм,қарапайым космостық сәулелерден бастап, экологиялықкатастрофалар болып табылатын ядролық қарулардысынау, атом ядролық станциялардағы авариялар, т.с.с.Радиоактивтi элементтердi өндiру мен атомқондырғыларын, двигательдерiн iске қосу жұмыстарыкезiнде атмосфераға өте қауiптi радиоактивтi заттарбөлiнуi мүмкiн. Радиоактивтi заттар атмосферада тозаң,не аэрозоль түрiнде болады, олардың азғантай

Ýêîëîãèÿ

47

¹3 (3) 2015Ýêîëîãèÿ

дозасының өзi адамның нерв системасы, жыныс бездерi,асқорыту, тыныс алу органдары, қалқанша без бенгипофиз қызметiне зиянды әсер етедi [6].

Атмосфера радиоактивтi заттармен әсiресе, атом жәнесутектi бомбалардың жарылуы кезiнде ластанады.Радиоактивтi изотоптар өсiмдiктердiң қалдықтары,жануарлардың қалдық өнiмдерi арқылы да таралады.Судағы изотоптар өсiмдiктерге сiңiрiлiп, оларменбалықтар қоректенiп, балықтарды жыртқыш балықтарне құстар қорекке пайдаланады,т.с.с.

5. Атмосфераның физикалық әсерлерменластануы.

Ғылым мен техниканың қарқынды дамуы кезеңiндеатмосфераның шумен ластануы да бiрқатар зардаптарынтигiзуде. Айнымалы физикалық өрiстiң әсері болатынсерпiмдi денелерде пайда болатын аз механикалықтербелiстер дiрiлдеу деп аталады. Дiрiлдеулерге, еңалдымен, дыбысты жатқызуға болады. Серпiмдiорталардың естiлмейтiн тербелiстерi де, естiлетiндері деакустикалық тербелiстердi қамтиды. Дыбыс тербелiстерi- бұл 16Гц - пен 20кГц аралығындағы тербелiстер. 16Гц-тен төмен жиiлiктегі тербелістер - инфра дыбыс, 20кГц-тен жоғары тербелістер - ультрадыбыс деп аталады. Шу- әр түрлi қарқын және жиiлiктегі периодтық емесдыбыстардың жиынтығымен анықталады. Адамдардықоршаған шулар әртүрлi қарқында болатындығын білеміз,мысалы: сөйлеу тiлi - (децибел) 50-60Дб; серена - 100Дб;жеңiл автомобильдiң қозғаушысының шуы - 80Дб; қаттымузыка - 70Дб; кәдiмгi пәтердегi шу - 30-40Дб.

Шу адамның организміне, оның физиологиялықбелсендiлiгiне әсер етедi және белгілі мөлшердегіәсерлердің жинақ күші адам организмінде түрліауытқушылықтарды шақыра алады, алдымен адамныңдыбысты қабылдау қабілетінің төмендетуiне, кереңдiккеалып келуі мүмкін. Деңгейi шамамен 90-120 децибелболатын шулар адамның жүйке жүйесiне әсер етiп, естуоргандарының қызметiн нашарлатып, тiптi кейбiржағдайларда жүйке - психикалық аурулардың пайдаболуына себеп болады. Бұнымен қатар гипертония,асқазанның жарасы, организмнiң эндокриндiксистемасының бұзылуы сияқты аурулардың пайдаболуына, нерв клеткаларының дегенерациялануынаәкеп соғады. Үздiксiз қатты шу әсерiнен перифериялыққан тамырлары тарылып, бұлшық еттер мен миға қанныңкелiп жетуi қиындайды. Деңгейi 130 децибелден асатыншу акустикалық травмалар туғызады [7].

Батыстың бiрқатар елдерiнде әскери аэродромдармаңындағы елдi мекендер тұрғындарының үнемi ұшыптұратын реактивтi самолеттердiң шуынан жүректiңмиокардi инфаркт, жыныс органдары қызметiнiң әлсiреуiсияқты аурулар жиiлеген. Ал кенеттен болған қатты шуәсерiнен жүректiң тоқтап қалуы да байқалады.Жануарларда да, әсiресе үй құстарында жұмыртқаларсалу, сиырлардың сүт беру қабiлетi төмендейтiнi байқалған.

6. Электромагниттiк өрiстер.Қазірде электромагниттi өрiстердегі (ЭМ)

ионданбайтын сәуле шығарулар адамзаттың қоршағанэкологиясында өте көкейкестi сұрақтардың бірінеайналды, әсіресе бұл жерде қазiргi тұрмыстық техника,ұялы телефондар, плеер, компьютер сияқтықұралдардың әлсiз және аса әлсiз электромагниттікөрістерді шығаратындығын ескеру қажет.

Қазіргі қолданыста жүрген тұрмыстық техниканыңшығаратын әлсіз ЭМ тербелістерінің қоршаған ортаға,сау адамға, оның организміне ұзақ әсерiн анықтаудыңсенiмдi құралдары жоққа тән.

7. Фондық электромагниттік өрістер.Электромагниттi өрiс деп ұзақ уақыт бойы тірі және

тiрi емес объектілерге әсер ететiн жасанды және табиғисипаттағы ионданбайтын сәуле шығаруды айтады.

Табиғатта табиғи сипаттағы электромагниттік өрiстербар. Табиғаттағы төмен жиiлiктi (жүздеген кГц-ке дейінгі)ЭМ толқындарға мыналар жатады: атмосфералық

электр, табиғи тау жыныстарының табиғи магнетизмi;теңiз суының қайтуы және тасуы құбылыстары; жердегiмагнитосфераға күн желінiң әсерi; атмосфералықэлектрдiң жылжымалы зарядтарымен әрекеттесетiнғарыштық бөлшектердiң әр түрлi ағындары; полярлықжарқыраулар.

Аталған электромагниттік толқындар көздерiніңарасында, атмосфералық электр эрісінiң көздерiн 0,003-30 МГц жиiлiктерi аралықтарында санау керек [8].

8. Ұялы байланыс және радиохабар.Радиотолқындар басқа электромагниттік өріс

толқындарымен салыстырғанда аса жоғары қуатты, ұзақуақыт бойы үздiксiз ағымда жұмыс iстеу үшiн арналған.Радио және телестанцияның негiзгi міндеті қоршағанкеңiстiкке ЭМ өріс толқындарын тиiмдi шығару болыптабылады, сондықтан да оны қоршаған ортаға жәнеадамдарға қолайсыз әсер етуші бастапқы фактор ретіндеқарау керек. Мұндай ЭМ өріс шығарған толқындарадамдардың басым көпшілігіне әсер етеді. Санитарлықталаптарға сай, адамдар тұратын ғимараттарда, емдiк,мәдени, бала оқытатын мектептер және орта білім беруоқу орындарында ЭМ өріс әсерін ұзақ уақыт пайдалануғарұқсат етiлмейдi. Ұялы байланыс. Ұялы байланысқұралдарының қазiргi адамдардың күнделiктi өмiрiнежаппай енгiзілуі оның зиянды әсерін ескеру қажеттілігінентуындаған басты мәселе болып тұр. Негізінен ұялытелефондардың шығаратын әлсіз ЭМ өрістерінің адаморганизміне зияны бар екендігі кеңінен талқылануда.

9. Компьютер және кеңсе техникасы.Адам ағзасына зиянды әсері жағынан дербес

компьютерлер ұялы байланыстың сенiмдi бақталастарыболып табылады. Зерттеулер, ДК-мен жұмыстың 45минутынан кейiн қолданушылар организмінде маңыздышамадан тыс жүктеулер айқындалатындығын көрсетедi.

Қазiргi заманда кеңсе үшiн маңызды техникалыққұралдар компьютер, телефон, ксерокс - адам ағзасынаөте қауіпті. Компьютердің жүйелік блогы менмониторынан шығарылатын электромагниттiсәулеленулер компьютердің айналасына толықтаратылады, қауіпті электромагниттік өріс аймағы 2,5м-ге дейін жетуі мүмкін.

10. Тұрмыстық техника.Қазiргi тұрмыстық техника бүгінгі күнде адам үшін

электромагниттік сәуле шығару көзі болып қалуда.Электр тогымен коректенетін барлық тұрмыстық техникаэлектромагниттік өріс көздері болып табылады. Еңқуаттысы - ультратолқынды пештер, аэрогриль, электрлікплиткалар. Ультратолқынды пештерден (УТП) басқабарлық тұрмыстық техника жиілігі 50Гц электромагниттіктолқындарды пайдаланады. УТП-терде жұмысшы жиілігі24ГГЦ-тi құрайтын өрiстiк арнайы ультратолқынды өрісгенераторлары қолданылады.

11. Атмосфералық ауаның ластануыныңзардаптары.

Атмосфераның ластануы адам, жануарлар менөсiмдiктер үшiн әрқашан зиян. Түтiннiң құрамындағыгаздар қолайсыз метеорологиялық жағдайларда қалыңулы тұмандардың түзiлуiне әкеп соғады. Тiптi кейбiржағдайларда улы заттардың жинақталуы нәтижесiндеадамдардың аса қауiптi аурулары мен өлiмiне себепболады. Бiрқатар елдерде зиянды улы заттардың жоғарыконцентрациясының атмосферада жинақталуынәтижесiнде смог деп аталатын қалың тұмандарбайқалды. Өндiрiс орындарынан шыққан қалдықтарқұрамында 140-қа жуық зиянды заттар болады. Олардыңкөпшiлiгi түссiз, иiссiз болып, организмге бiрден әсер етеқоймайды. Ауаның ластануы адамның жалпы жағдайыннашарлатып, жұмыс қабiлетiн төмендетiп, жөтел, басайналу, дыбыс жолдарының спазмалары, өкпенiң түрлiаурулары, организмнiң жалпы улануын туғызып, түрлiауруларға қарсы тұра алу қабiлетiн төмендетедi. Өндiрiсорындарынан шыққан қалдықтар, транспорт түрлерiненшыққан газдар, түтiн, iрi қалалардың үстiнде пайда

¹3 (3) 2015

48

болатын түрлi шаңдар Күн сәулесiнiң Жердiң бетiне түгелтүсуiне кедергi келтiредi.

Ультракүлгiн сәулелерiнiң жетiспеушiлiгi балалардаавитаминоз және рахит ауруларын туғызады.

Атмосфераның құрамындағы зиянды заттарданжануарлар мен жабайы аңдар да уланады. Өндiрiсорындарынан шыққан қалдықтар құрамындағы фторлыжәне мышьякты қосылыстардан бал аралары уланып,олардың бал жинау қабiлетi төмендейдi. Бiрқатармемлекеттерде жабайы аңдардың (бұғы, қоян менқырғауыл, т.б.) атмосфераның құрамындағы күкiрттi газ,мышьяк, сурьманың әсерiнен улану оқиғалары көпкездеседi. Өсiмдiктер үшiн әсiресе улы болыпсаналатыны күкiрттiң, фтор, хлордың қосылыстары менкөмiрсутектер. Олар ауылшаруашылық дақылдарына,орман мен бақтар, парктерге үлкен зиян келтiредi.

12. Атмосфералық ауаны ластанудан сақтау жәнеқорғау жолдары.

Атмосфералық ауаның ластануымен күресу мәселесiкүрделi, жан-жақты және үлкен материалдық шығындармен күштi қажет етедi. Дегенмен ғылыми-техникалықпрогресстiң қазiргi заманғы даму деңгейi адам организмiмен қоршаған ортаға зиянды әсер ететiн заттардыңтүзiлуiн және бөлiнуiн азайтып, ластанудың алдын-алудың iс-шараларын жасауға мүмкiндік бередi.

Қалалық елді мекендердегі ауа бассейндерінің ластанудеңгейі жоғары. Себебі, автокөліктерден шығарылатынзиянды заттардың жылдық мөлшері : Қостанайда 119,4мың т,Шымкентте 87,3 мың т, Алматыда 85,0 мың т,Павлодарда 74,7 мың т, Көкшетауда 53,6 мыңтонна.Қалдық заттардың құрамындағы көмірсутекдиоксидінің мөлшері 70-80 пайызды құрайды .

Ауаның ластануы дегеніміз не?І. Ластану деген - адамның денсаулығына әсер ететін

ауаның, судың, топырақтың, тамақ өнімдерінің кез-келген түрге өзгеруі. Ластауыштардың көбі қатты,сұйықжәне газды түрдегі химиялық заттар болып келеді. Оларресурстарды пайдалану және қайта өңдеукезіндегіқалдықтарынан пайда болады. Ластану сондай-ақ энергияның қажетсіз таралуынан да, мысалы артықжылу,шу және радиациядан болады. Қазіргі уақытталастауыштарды 8 категорияға бөледі.

ІІ. Қаланың өнеркәсіптері атмосфералық бассейнге ,

кеңінен таралған және арнайы ингредиенттерді біргесанағанда 40-қа жуық улы компоненттер таралады. Қалаауасының ластануының негізгі көздері болып:автокөліктер, энергетика кәсіпорындары, ауыр машинақұрылысының зауыты, ауыл шаруашылығы машиналарзауыты. Атмосфералық ауаның ластануы табиғатортасының жағдайына әсер етеді. Себебі ол жерде өліжәне тірі ағзалардың өзара қатынастары өзгереді.

Ауа мұхиты өзін-өзі ластауыштардың бір бөліг істротосфераға кіреді. Ірі және майда аэрозольдікбөліктер , газдардың көбі бұлтты суда еріп , жаңбырменбірге жерге түседі. Атмосфераның ластануы ментазартылуы бір-біріне қарсы тұрған үрдістер. Соныменластанған кезде табиғатта қарсы қорғауыш реакцичпайда болады.

Біз атмосфераның ластануы не екенін білдік. Алол расында өмірге қауіпті ме?

Дәрігерлердің пікірінше, шынымен ауаның ластануыадам денсаулығына әсер етеді деп айта аламын.Мысалы Қызылорда облысын алып қарайтын болсақоблыс экологиялық апат аймағына жатады. МұндаБайқоңыр қаласында аспанға зымырандар ұшырылыпжатыр. Соның салдарынан аспанның озон қабатытесіледі және өсімдіктер уланады. Ауа-райы да күртөзгеріп адам денсаулығына әсер етеді. Зияндызаттардың таралуын қысқарту үшін кешенді шараларқолданылады: өндіріс үрдісінің технологиясын жаңарту,қалдықсыз, аз қалдықсыз технологияны енгізу, газ таратужәне шаң-газ тарату конструкцияларының жолдарынжаңарту, құралдардың герметизациясы, жаңатранспорттық жүргізушілерді құрастыру т.б.

Ғалымдардың сөзінше, адамдар арасындағы өлім-жітімнің көбеюіне өндіріс пен өнеркәсіп орындарысанының артуы салдарынан болатын климаттың өзгеруімен озон қабатының бұзылуы сияқты факторлар да үлкенәсерін тигізіп отырған көрінеді. Тропосферадағы озонконцентрациясы мөлшерінің өсуі демікпе ауруларыныңсанының өсуіне себеп болып, соның кесірінен әлембойынша жылына 470 мың адам өмірден өтеді екен.

Қауіп-қатерді талдау әдістемелерінің ең маңыздыатқаратын рөлі адам денсаулығы мен экожүйелердіңжағдайы үшін қауіп-қатерді бағалаудағы заманауиамалдарды тепе-тең ұстау болып табылады [9].

ҚОРЫТЫНДЫ.1. Табиғат ресурстарын тиімді пайдалануды ұйымдастыру үшін экономикалық критерийге негізделген кешендітәсіл қажет. Бүкіл адамзат баласы болып қоршаған ортаның экологиялық тазалығына бір мезгіл көңіл бөлсек,өзіміздің Жер - Анамыздың алдындағы үлкен парыздың орындалғаны болар еді.2. ҚР зерттелінген қалаларының басым бөлігінде қалқыған бөлшектердің жиынтық мөлшерлерінің деңгейі бойыншажалпы жағдай атмосфераның ластану индексіне байланысты қолайсыз деп есептеледі.3. Алматы, Астана, Жезқазған және Атырау қалаларының ауа бассейіндерінің ұсақ дисперсті шаң фракцияларыменластану деңгейі жоғары екендігі анықталды.4. Осы нұсқалған қалалардағы анықталған аэрогенді жүктемелер шаң фракцияларының қауіптіліккоэфициенттерінің есептелген көрсеткіштерімен дәлелденген, тұрғындар денсаулығы үшін канцерогенді емесәсерлердің қаупі жоғары екендігін көрсетеді.5. Қауіп-қатерді бағалау нәтижелері, тұрғындардың денсаулығындағы қолайсыз өзгерістерді болжамдау үшінжаңа мүмкіндіктерді ашады және қауіп-қатерді басқару бойынша шаралар мен ұсыныстарды дайындау үшінсілтеме бола алады.

ӘДЕБИЕТТЕР.1. Салихова Л.Р. Оценка риска для здоровья населения, проживающего в зоне возможного влияния объектоворенбургского газохимического комплекса / Л.А. Перминова, А.А. Неплохов, О.Ю. Корнева, В.М. Боев // Сб.материалов Всероссийской научно - практической конференции "Инновационные технологии обеспечениябезопасности питания и окружающей среды". - Оренбург. - 2007. - 338-341 б.2. Онищенко Г.Г., Новиков С.М., Рахманин Ю.А., Авалиани С.Л., Буштуева К.А. Основы оценки риска для здоровьяпри воздействии химических веществ, загрязняющих окружающую среду. - М., 2002.-408 б.3. Ревич Б.А., Авалиани С.Л., Тихонова Г.И. Экологическая эпидемиология. - М., 2004., - 384 б.4. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. 1991. 30.085. Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінде экологиялық білім мен тәрбие беру тұжырымдамасы6. Акимова Т.А., Кузьмин А.П., Хаскин В.В. Экология. Природа-Человек-Техника: Учебник для вузов.-М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2001.-343 с.7. Бейсенова А, Самакова Т., Есполов Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Алматы 2004 ж. 328 бет.

Ýêîëîãèÿ

49

¹3 (3) 2015

"ERUDIT" білім беру - ғылымиорталығының физика пәнінің

оқытушысы, Семей қ.

РАХМЕТОВА МЕЙРАМГҮЛСЕРІКҚАЗЫҚЫЗЫ

Сабақтың мақсаты:Білімділік: Оқушыларға ұялы технологиялар және

интернет сияқты байланыс құралдарының даму тарихыжәне оларды дұрыс қолданудың техникалық жәнефизикалық сипаттамалары туралы толық мағлұматберу.

Дамытушылық: Оқушылардың тарау бойынша алғанбілімдерін қорытындылап, теориялық білімдерінпрактикамен ұштастыра білуге баулу.Еркін сөйлеу жәнепікірлерін сауатты білдіре алу қабілеттеріндамыту.Жылдамдыққа, жүйелілікке дағдыландыру.

Тәрбиелік: Оқушыларды заманауи технололиялардыңжетістіктерін дұрыс пайдалана білуге тәрбиелеу.

Сабақтың жабдықталуы: презентациялар, смайлдар,ұялы телефондар, интернет желісіне қосылғанкомпьютерлер(ноутбук), сабақ кезеңдері белгіленгенұялы телефон макеті

Сабақтың барысы:1. Ұйымдастыру.2. Хабарламалар(мұғалімнің кіріспе сөзі).Жалпы

ақпарат:- Электромагниттік сәулелердің адам организміне әсері- SAR - ұялы телефондардағы электромагниттік

сәулелердің меншікті жұтылу коэффициентін анықтауғаарналған құрылғы....

3. М-агент (оқушылардың дөңгелек үстелі, пікір алмасу.Оқушыларға берілген зерттеу жұмыстарының нәтижесішығарылады.)

Ұялы технологиялар тарихы (оқушы баяндамасынан):Әлемдегі ең алғашқы ұялы телефонның салмағы 1,15келі болса, өлшемдері 22,5х12,5х3,75 см-ге тең еді.Жарықдиодты дисплей теріп жатқан телефон нөмірінкөрсету функциясын атқарды. Аккумулятордыңсыйымдылығы жарты сағат сөйлесуге жетсе, зарядтаупроцесі 10 сағатты талап ететін

Ұялы технологиялардың пайдасы (оқушыбаяндамасынан): Ұялы телефондарсыз қазіргі әлемдіелестетудің өзі қорқынышты.

- жылдам хабар алу- уақытты үнемдеу- қылмыстық істердің алдын-алу

- алғашқы медициналық көмекті дер кезінде шақыру(жол көлік оқиғалары кезінде)

- әртүрлі жағдайлардағы бейне және дыбыс жазуфункциялары

- мобильді интернет желісіне қосылу т.б. қызметтүрлерінің көрсетілуі сағат сайын өзгеріп жатқан әлемдезаман ағымынан қалып қоймауымызды қамтамасызетеді.

Ұялы телефонның зияны ( эксперименттік жұмыс)- Бөлме температурасында өсірілетін гүлге жасалған

эксперимент нәтижесінде үнемі ұялы телефоннаншығарылатын электромагниттік сәулелер әсеріндеболған гүл мен қалыпты жағдайда өсірілген гүлдің өсуқарқынында айырмашылық байқалды. (қалыптыжағдайда: 20-25 см, сәулелену жағдайында 13-15 см") ;

- Жасөспірімдерге жүргізілген зерттеу барысындателефон қоңырауына дейін және қоңырау шалынғаннанкейінгі жүрек кардиограммасында өзгерістер тіркелді.(Телефон қоңырауына дейін: АД: 110 / 70 Телефонқоңырауынан кейін: АД: 120 / 80)

- Ұялы телефоннан шығатын электромагниттік өрістерадам ағзасында біраз жиналып барып, оның әсері 5-10жылдан кейін ғана пайда болады. Ғалымдар, әсіресе 3жастан 6 жасқа дейінгі балаларға телефон беругеболмайды дейді. Өйткені, электромагниттік өріс, өсіпкеле жатқан миға кері әсер етіп, кейін баланың естесақтау қабілетін нашарлатады. Антенналар мен ұялытелефондардың сәулелік шегі 10 микроватт шаршысантиметр. Ал бала организмі мұндай сәулеленуге төтепбере алмайды!

- Адам денсаулығына телефонның жағымсыз әсеріназайтудың бір жолы-құлақбау тәрізді құрылғылардыпайдалану.

- Швеция - ұялы телефонға аллергияның болуынресми мойындаған мемлекет. Егер сіздің бойыңыздаосындай сырқат анықталатын болса, швед үкіметіненөтемақы ретінде 250 000 доллар талап етуге құқыңызбар.

- Ұялы телефондарда жиі қолданылатын Агент-сауатсыз жазу мен сөйлеудің айқын кепілі. Қазақ тілініңагенттегі шұбарлануы.

Берілген әдістемелік жұмыс орта мектептің 11 сыныбында физикапәнінен өткізілетін сабақ жоспарының үлгісі. Ұсынылып отырғансабақ ұялы телефондар мен өзге де мобильді гаджеттердің адамденсаулығы мен оның эмоционалдық жағдайына, тұлғаныңинтелектуалдық және әлеуметтік дамуына тигізетін әсері жөніндегімәселелерді талқылауға арналған.

Данная методическая работа представляет собой разработкуурока по физике для 11 классов средней школы. Урок нацелен наобсуждение вопросов о влиянии сотовых телефонов и иныхмобильных гаджетов на здоровье и эмоциональное состояниечеловека, а также интеллектуальное и социальное развитиеличности.

This methodological work dedicated for the lesson in physics for 11grades. Lesson focuses on discussion about the impact of cell phonesand other mobile gadgets to the health, emotional condition, the intellec-tual and social development of the individual.

МОБИЛЬДІ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢАДАМ АҒЗАСЫНА ӘСЕРІ

(11 сыныпта физика пәнінен өткізілетін сабақ жоспары)

Ïåäàãîãèêà

¹3 (3) 2015

50


Таблица 1. 11 "а" сыныбы бойынша ұялы телефонды қолданужиілігіне жүргізілген сараптама (1апта)

№ Аты-жөні Сөйлесу ұзақтығы Жұмсалған бірлік

1 Алатаева А. 2 сағ. 25 мин. 305 тг. 2 Алатаева М. 30 мин. 195 тг. 3 Амин И. 1 сағ.35 мин. 500 тг. 4 Амантаева А. 1 сағ.35 мин. 450 тг. 5 Куюспаева Э. 6 сағ. 337 тг. 6 Қапжапарова Ж. 4 сағ. 30 мин. 120 тг. 7 Мастекова М. 6 сағ. 335 тг. 8 Насырова Д. 30 мин. 204 тг. 9 Нугуманова Э. 2 сағ. 434тг. 10 Сабамбаева А. 7 сағ.20 мин. 780 тг. 11 Сақтағанов Б. 3 сағ. 25 мин. 310 тг. 12 Советханов Д. 40 мин. 200 тг. 13 Тлеугазинова А. 55 мин. 417 тг. 14 Төлеубек Б. 10 сағ 20 мин. 1650 тг. 15 Төлегенова Б. 35 мин. 108 тг. 16 Тұрсынбекова А. 8 сағ.20 мин. 1020 тг. 17 Түсіпжанов Ж. 3 сағ. 20 мин. 328 тг

- Зерттеу нәтижесі бойынша сыныпта "Ұялыбайланыс әлеміндегі "ең танымал" абонент" және "Ұялыбайланыс әлеміндегі "ең беймәлім" абонент" анықталыпноминация берілді.

4. Интернет тарихы (оқушы баяндамасынан)ARPANET деп аталатын жоба 1969 жылы 29 қазандатөрт мекеменің компьютерлерін телефон арқылыбайланыстырды. Содан соң ARPANET дамып-жетіліп,оны түрлі сала ғалымдары пайдалана бастайды. 1983жылы бұл атау "Интернет" деген ұғымменалмастырылды". Қазіргі кезде Интернетпен тек қанакомпьютерлік желілер арқылы емес, сонымен қатар,байланыс спутниктері, радиосигналдар, кабельдіктеледидар, телефон, ұялы байланыс, арнайыоптикалық-талшықтық желілер және электр желілеріарқылы да байланысуға болады.

Ғаламтордағы ойындар (оқушы баяндамасы-нан): 2002-жылы наурыз айында 21 жасар америкалықШон Вили виртуалды EverQuest он-лайн ойынындажеңіліске ұшырап, өзіне-өзі қол жұмсағаннан кейін ғанаәлем дәрігерлері дабыл қақты.Қазіргі кезде ғаламторғаеркін ену мүмкіндіг і бар. 17-18жас шамасындағы

жеткіншектердің арасында дәл осыкомпьютерлік ойындар үшін айлапдалаға шықпайтындары да кездеседі,тіпті кейбіреулері он-лайн ойындарынанбір сәтке де қол үзбес үшінаграфобиямен ( ашық кеңістіктен қорқу)ауырамын деп мүгедектік алуғатырысқан екен. Психологтардыңзерттеуінше компьютерлік ойын үстіндеадамның ойлау қабілеті, эмоциясытөмендеп, тек көру қабілеті жәнерефлекстері жұмыс істейді екен. Себебі3D бейнелер кеңістіктегі шынайы өміргемүлдем ұқсамайды. Осының кесірінентендонит- қол саусақтары сіңірлерінешамадан тыс күш түсіру нәтижесіндепайда болатын дертке ұшырайды.Әлемде компьютермен жұмысжасайтын әрбір екінші адам осыаурумен ауыратын көрінеді.

Оқушылардың жұмыстарына қысқашақорытынды жасалады.

5. Зерттеулер нәтижесі бойыншаұялы телефондарды қолданудатөмендегі ескертпелерді ұсынуғаболады: (ұялы технологиялардықолдану туралы нұсқаулықтар)

- ұялы телефонмен сөйлесу уақытын(бір реттік сөйлесу) 3 минутқа дейінқысқартқаныңыз жөн!

- сөйлесу кезінде аппаратты міндеттітүрде тек төменгі жағынан ғана ұстаңыз.егер телефонды "жұдырығыңызда "ұстасаңыз аппараттың жұмысрежиміндегі қуаты 70% дейін артады, албұл ең жоғарғы сәулелену қаупінтудырады!

- ұялы телефонды автомобильдеқолданбаңыз!кез-келген машинаныңкорпусы сигналдың қабылдануына бөгетжасайды, бұл ұялы телефонның жұмысрежимін күшейтуге әкеледі.ал аппарат-тың өте жоғары қуатта жұмыс істеуі қауіп-тілігі ең жоғары сәулелену деген сөз!

- сырты металмен немесе метало-бетонмен қапталған гараждар менмекемелерде ұялы телефондықолдансаңыз балконға немесе терезегежақын жерлерде тұрғаныңыз жөн!

-ұялы телефондардың ең көпрадиация тарататын кезі - телефоншырылдаған кез және сіз терген нөмірге

байланыс құрған кезі. Сол кездерде телефондыбасыңыздан алыс ұстауыңыз керек. Телефон трубкасыналғаннан 1-2 секундтан кейін құлаққа жақындатыңыз!

- телефон сатып алған кезде SAR (Specific AbsorprtionRate) көрсеткіші көрсетілуін қадағалаңыз. SAR көрсеткіші0,1Вт/кг және одан да төмендері таңдалуы керек.

6. Сабақ барысында жүргізілетін ойындар: "Ең жылдам" абонент (экраннан бір мәрте көрсетіліп

өткен телефон номерлеріне тез теру арқылы қоңыраушалу, телефондар алдын-ала дайындалып сыныпбөлмесінің әр жерлеріне қойылады )

"Озық ойлы" абонент ("Мен және мобильді әлем"тақырыбында кез-келген шығармашылық жұмыс ұсыну(мысалы, мимикамен немесе т.б іс-әрекеттермендемонстрациялау, т.с.с) )

7. Бекіту "Ақылды смайлдар" Оқушылар тақтада алдын-ала дайындалған әртүрлі

смайлдарды таңдап алу арқылы онда берілген бекітусұрақтарына жауап береді

8. Қорытындылау (оқушыларды бағалау)Үйге тапсырма: "Мен және мобильді әлем"

тақырыбына эссе жазу.

51

¹3 (3) 2015

Мақала информатика пәнінен заманауи оқулық қандай болуы керек дегенсұраққа жауап іздейді. Мақала авторы жаратылыстану-математикалықбағыттағы пәндердің оқулықтарын құрастыруда басшылыққа алынатынқағидаттарды сараптай отырып, информатика оқулығына қойылатынталаптар жөнінде өз пікірімен бөліседі.

Статья посвящена вопросу о том, каким должен быть современный учебникпо информатике. Автор анализирует основные принципы составленияучебников по естественно-математическим дисциплинам, а также делитсясобственным мнением о требованиях, предъявляемых к учебникаминформатики на современном этапе.

The article is devoted to the question of what should be a modern textbook oncomputer science. The author analyzes the basic principles of compiling textbookson natural and mathematical sciences, and also shares his own views on the require-ments for textbooks of informatics at the present days

Государственныйуниверситет им.

Шакарима города Семей,магистрант

МЫНБАС ДАМИРТӨЛЕГЕНҰЛЫ

В настоящее время признано, что уровень общегосреднего образования школьников и качество ихподготовки "определяют интеллектуальный потенциалнации, потенциал народа и государства". Во всем мирев системе школьного образования ведущая роль сталапринадлежать фундаментальной науке и на переднийплан- выдвигается личность обучаемого. Именно наука"является одним из организующие начал человеческойпсихики; она направлена на сохранение, на повторноенахождение, на постоянное обновление, наисправление, на пересмотр результатов своейдеятельности" [1, 30]

Современная информатика - фундаментальнаянаучная и учебная дисциплина, которая обеспечиваетформирование универсальных интеллектуальныхспособностей учащихся. А одной из важнейших задачсовременной школы является интеллектуальноевоспитание учащихся. Целью образовательногопроцесса является не только получение знаний, т.е.изучение информатики, математики и другихобщеобразовательных предметов, но и полноценноеиспользование их на практике, развитие и расширениеиндивидуальных интеллектуальных ресурсов учащихся.

Основные цели обучения информатике в школесформулированы в нормативных документах. Вместе стем необходимо отметить, что как предмет и содержаниекурса информатики, так и его цели все еще широкообсуждаются и дискутируются.

Проект государственного образовательного стандартапо информатике отмечает три аспектаобщеобразовательной значимости курса исоответственно три направления в обученииинформатике:

- мировоззренческий аспект, связанный сформированием представлений о системно-информационном подходе к анализу окружающего мира,о роли информации в управлении, спецификесамоуправляемых систем, общих закономерностяхинформационных процессов в системах различнойприроды;

- алгоритмический (программистский) аспект,связанный в настоящее время уже в большей мере сразвитием мышления школьников;

- пользовательский" аспект, связанный сформированием компьютерной грамотности,подготовкой школьников к практической деятельностив условиях широкого использования информационныхтехнологий".

В наиболее общем виде цели обучения информатикев общеобразовательной школе изложены в программной

статье:1. Формирование основ научного мировоззрения.В данном случае речь идет прежде всего о

формировании представлений об информации(информационных процессах) как одном из трехосновополагающих понятий науки: веществе, энергии,информации, на основе которых строится современнаянаучная картина мира; единстве информационныхпринципов строения и функционированиясамоуправляемых систем различной природы.

2. Формирование общеучебных и общекультурныхнавыков работы с информацией.

Здесь имеется в виду умение грамотно пользоватьсяисточниками информации, оценка достоверностиинформации, соотнесение информации и знания,умение правильно организовать информационныйпроцесс, оценить информационную безопасность.

3. Подготовка школьников к последующейпрофессиональной деятельности.

В связи с изменением доминанты профессиональнойдеятельности и увеличением доли информационногосектора в экономике необходимо готовить школьниковк разнообразным видам деятельности, связанным собработкой информации. Это включает в себя, вчастности, освоение средств информатизации иинформационных технологий. Особо следует отметитьважность начальной подготовки в области управления.Как известно, многие развитые в технологическомотношении страны (Великобритания, Германия и др.)видят в этом залог успешного государственного иэкономического развития.

4. Овладение информационными и телекомму-никационными технологиями как необходимое условиеперехода к системе непрерывного образования [2].

Одним из важнейших компонентов преподаванияинформатики является школьный учебник.

Учебник - книга или другой носитель информации, вкоторой содержится систематический учебныйматериал, необходимый для организации образованияпо определенному учебному курсу.

Учебник выполняет две основные функции: 1)является источником учебной информации,раскрывающей в доступной для учащихся формепредусмотренное образовательными стандартамисодержание; 2) выступает средством обучения, спомощью которого осуществляется организацияобразовательного процесса, в том числе исамообразование учеников.

Учебник является своеобразной комплекснойинформационной моделью образовательного процесса.

РОЛЬ УЧЕБНИКАПРИ ОБУЧЕНИИ ИНФОРМАТИКЕ


¹3 (3) 2015

52


Он отображает цели и содержание обучения,дидактические принципы, технологию обучения. Вучебнике находят отражение такие этапы обучения, какпостановка задачи, предъявление информации,раскрытие путей решения проблем, обобщение исистематизация, закрепление и контроль,самостоятельные исследования, домашняя работа.

Практически любой элемент дидактической системыпризван найти свое выражение в учебнике. Еслирассматривать учебник в качестве организатораобразовательной деятельности, то содержание иструктура параграфов по одной теме должнысоответствовать элементам и этапам образовательногопроцесса (например, последовательно создаютмотивацию деятельности учеников, обозначают концепттемы; помогают самоопределиться по отношению кглавным проблемам темы, спланировать своюиндивидуальную программу по теме; раскрываютосновные вопросы темы; позволяют ученику выполнитьрефлексию деятельности, обобщить и оценитьполученные результаты).

Традиционные средства обучения, в частности,учебные книги, далеко не всегда соответствуютсовременным требованиям педагогической доктрины,поэтому первостепенной задачей становится созданиеучебников и учебных пособий нового поколения. В новомучебнике соотношение основных структурныхкомпонентов должно измениться в сторону увеличениядидактических блоков, ориентированных насамостоятельную работу школьников. Для ученикаработа с учебником должна проходить под лозунгом:"Изучай, анализируй, сравнивай, доказывай, обобщай".

С точки зрения компетентностного подхода вобразовании нужен учебник:

а) целенаправленно и конкретно обучающий методуучебного труда;

б) вызывающий у школьника положительные эмоции,развивающий его интерес к теме;

в) ориентирующий на более углубленноесамостоятельное изучение данной темы;

г) ориентирующий на творческую - поисковую,исследовательскую работу;

д) вызывающий ученика "на соавторство";е) выполняющий профориентационную функцию [3].Содержание и структура современного учебника

информатики должны обеспечить не только высокийуровень знаний, но и развитие способностей кнаблюдению явлений и их анализу, к формулировкепроблемы и выдвижению гипотезы, к решению задач, квыводам и умозаключениям.

Итак, обобщим требования к учебнику информатикинового поколения:

1) ядром содержания учебника должен стать методнаучного познания, который задается черезопределенную логику;

2) все структурные компоненты учебникаориентированы на реализацию деятельностногоподхода в обучении;

3) в содержании учебника должны быть заложеныопределенные условия по формированию учебныхинтеллектуальных умений и развитию творческойактивности учащихся.

Учебник принадлежит к особой, специально созданнойкатегории средств обучения. Вопрос о том, в какой мереэто средство выполняет свое назначение в достижениимаксимальных результатов учебного процесса, являетсярешающим при оценке учебника. "Получение наиболееполной картины об учебнике и всесторонняя оценка еговозможна только на основе анализа использованияучебника в процессе обучения, обобщения опытаработы с конкретным учебником массы учителей" [4, 45].

Проблема анализа и оценки школьных учебниковостается достаточно актуальной. Даже на эмпирическом

уровне она мало разработана, хотя её решениепредполагает и теоретическое рассмотрение вопросовкомплексного анализа и оценки учебника. Основнаятрудность заключается в отборе однозначных критериеви в создании простых способов классификацииоценочной информации.

В качестве технологической основы для разработкикомплексной методики анализа и оценки школьныхучебников в научной литературе предлагаетсяструктурно-функциональный подход. Выбор этогоподхода основывается на том, что учебник в системесредств обучения наиболее полно и последовательнореализует все её основные функции. Анализ учебниковпри таком подходе реализуется в два этапа - этоструктурный анализ и функциональная характеристикаучебника. Необходимость первого этапа объясняетсятем, что учебник рассматривается как комплексноесредство обучения (учебник-система), состоящее измножества взаимосвязанных элементов. Сведения,полученные на этом этапе, позволяют сравнить составэлементов параллельных учебников. На втором этапеанализа устанавливается степень реализацииучебником функций, присущих всей системе средствобучения.

На основе структурного анализа и функциональнойхарактеристики школьного учебника авторы выделяютчетыре уровня критериев его оценки:

1) критерии функции системы средств обучения(осуществление цели, содержания, принципов и методовобучения);

2) критерии степени реализации функций учебника;3) критерии функции текста: основного (ОТ),

дополнительного (ДТ), пояснительного (ПТ); критериифункции внетекстовых компонентов: аппаратаорганизации усвоения (АОУ); иллюстративногоматериала (ИМ); аппарата ориентировки (АО);

4) критерии функции элементов (ОТ, ДТ, ПТ; АОУ, ИМ,АО).

Каждый уровень предложенных критериев имеет своюобласть приложения, логику использования и своюметодику. Такая система критериев действует как на этапесоздания, так и на этапе использования учебника, но еёдействия на каждом этапе разные. Несмотря на то, чтоуровни критериев своеобразны, все они представляютсобой единое целое и являются критериями только всистеме этого целого. Предложенная система критериевпозволяет сформулировать определенный рядтребований как к содержанию учебника, так и к егопроцессуальной стороне (аппарат организации усвоения,аппарат ориентировки).

На данный момент в методике информатики нет строгооднозначных процедур оценки качества учебника. Вработах [4] сформулированы требования (качества) кструктурным компонентам учебника, которые можновзять за основу его качественного анализа.

Требования к процессуальным сторонам учебника(формирование различных видов деятельностиучащихся):

единство содержания и аппарата его усвоения(наличие материала для повторения, закрепления,упражнения, организация самостоятельной работы,единый подход к изложению законов, понятий, примерыи др.);

учет особенностей восприятия материала (логическаяясность текста, терминология, стиль изложения,сложность текста, полиграфия, эмоциональность);

отражение целостности и системности темы, раздела,теории (движение от простого к сложному, отабстрактного к конкретному; систематизация иобобщение знаний, стиль мышления, структура знаний);

уровни изложения материала, межпредметные связи; формирование мотивов учения (социальных и

познавательных);

53

¹3 (3) 2015

формирование умений (примеры решения задач,обобщенные умения, практические умения, уменияприобретать знания с помощью текста, графиков,иллюстраций).

Оценку научности содержания можно выполнять последующим параметрам:

точность и полнота определений понятий, связимежду понятиями, отсутствие незнакомых терминов;

логическая последовательность изложенияматериала, изложение современных оценок иобъяснений, учет межпредметных связей;

корректное и оправданное использование математики.Аппарат организации усвоения (АОУ) стимулирует и

направляет познавательную деятельность учащихся впроцессе усвоения ими содержания учебника. ИменноАОУ способствует формированию специальных учебныхумений и навыков; т.е. умений- и навыковсамостоятельной деятельности с учебным материалом.Исходя из выше сказанного, необходимо про-анализировать:

разбивку материала по главам, их соответствиепрограмме и стандарту;

число параграфов, выделение в них смысловыхчастей разными средствами (шрифтом, абзацами);

место методологических знаний, установок, советовпо организации самостоятельной работы с книгой, посозданию мотивации;

использование рисунков в тексте, количествоиллюстраций в параграфе.

Оценка аппарата организации усвоения возможна прианализе: распределения вопросов и задач по темампрограммы, параграфам; классификации задач(уровень, цель, форма задания, характер,межпредметные связи и пр.); количества примероврешения задач и их распределения по темам [5].

Иллюстративный материал (ИМ) является одним изважных факторов "включения в процесс познанияэмоций учащегося" [6, 158]. Анализ и сравнение ИМ(схематические рисунки, фотографии, схемы, таблицы)возможно выполнить по следующим параметрам: число,вид (по масштабу, схематичности, цвету, числуэлементов, функции, объектам и др.); связь с текстом(явно или неявно, число ссылок, описание);оригинальность.

Оценка инструкций к лабораторным работамвозможна по таким параметрам: объем; структура;качество отдельных частей (рисунки, ясность и точностьуказаний, выполняемость заданий, реализация целей).

Итак, в настоящее время в науке разработаныосновные критерии оценивания учебников, но проблемаих практического применения остается. В реальностипока мало экспериментальных исследований, которыедают данные для объективного оцениванияучебников.

ЛИТЕРАТУРА.1. Башляр Г. Новый рационализм. - М.: Прогресс, 1987. - С. 3302. Леднев В.С., Кузнецов А.А., Бешенков С.А. О теоретических основах содержания обучения информатике вобщеобразовательной школе // Информатика и образование. - 2000. - № 2. - С. 13-16.3. Беспалько, В.П. Теория учебника [Текст] : дидактический аспект / В. П. Беспалько. - М.: Педагогика. - 1988. -160 с.4. Бейлинсон, Д.Д. Зуев // Проблемы школьного учебника: вып. 5. - М. : Просвещение, 1977. - С. 42-54.5. Малев В.В., Общая методика преподавания информатики. - Воронеж: ВГПУ, 2005. - 271 с.6. Лапчик М.П., Семакин И.Г., Хеннер Е.К., Рагулина М.И., Теория и методика обучения информатике : учебник.- М. : Издательский центр "Академия", 2008. - 592 с.


¹3 (3) 2015

54


Мақала жоғары оқу орындарында информатика пәнін оқытуғаарналған. Автор аталған пәнді игеруде студенттердің өзбетімен орындайтын жұмыстарының маңызына тоқталады,өздік жұмыстардың түрлеріне сипаттама бере отырып, өзтәжірибесінен алынған мысалдармен бөліседі.

Статья посвящена вопросам преподавания информатики ввысших учебных заведениях. Автор делает акцент на ролисамостоятельной работы студентов в изучении даннойдисциплины, описывает различные формы самостоятельнойработы, делится опытом из собственной практики.

The article is devoted to the teaching of computer science in highereducation. The author focuses on the role of self-dependent tasks ofstudents in the study of this discipline, also it describes the variousforms of self-study, shares experiences from their own practice

магистр естественных наук, старшийпреподаватель кафедры историиКазахстана и общепредметных

дисциплин Государственногомедицинского университета г. Семей

БЕКТУРОВА АЛМАГУЛШАКЕРБАЕВНА

В современных условиях практически во всехказахстанских вузах внедрена кредитная системаобучения, значительно отличающаяся от советскихстандартных форм и методов обучения.

В основе кредитной технологии обучения студентовзначительный объем часов приходится насамостоятельную работу студентов. От того, насколькостуденты справятся с этим объемом работы, будетзависеть конечный результат процесса обучения.

В этом плане большая ответственность ложится напреподавателя, который должен данный вид обученияразнообразить насколько это возможно с цельюзаинтересовать обучающихся. Задача преподавателязаключается не только в том, чтобы студентознакомился с той или иной темой посредствомрефератов или презентаций, но и в том, чтобы процентзакрепления и усвоения данного материала был какможно больше.

Нельзя не согласиться с мнением ученогоКоновалова А.В., который считает, что "лучше всегоусваивается студентами тот материал, который ими"прочувствован", в создании которого они самипринимали участие. Запоминаются учащимися именноте выводы, к которым они приходят самостоятельно илисовместно в группе, именно та техника изготовленияпродукта, которую обучаемый применил в собственнойпрактике изготовления изделия" [1].

Дисциплина информатика изучается независимо отформы и специальности обучения на 1 курсе и входит вблок общеобразовательных дисциплин.

Целью курса "Информатика" являетсясистематизированное изучение основ информатики иобучение студентов работе с основнымиоперационными системами и их приложениями,обучение общей методике построения алгоритмов,позволяющих быстро осваивать различные языкипрограммирования.

С точки зрения автора учебного пособия"Инновационные методы обучения информатики"Хакимовой Т. "для повышения эффективностипедагогического процесса при обучении студентов попредмету "Информатика", необходимо опираться напрогрессивные научно-технические достижения, датьквалифицированное образование в областивычислительной техники. В частности, при обучении

разделов операционных систем, текстовых редакторови табличного процессора необходимо передаватьследующие знания:

принципы работы с командами ОС WINDOWS - дляграмотного применения при работе с пакетомприкладных программ, используя многозадачность ОС;

назначение и основные функции текстового редактораMS W ORD - для использования при выполнениикурсовых и дипломных работ;

способы использования табличных процессоров MSEXCEL - для работы с данными, созданными СУБД;

способы использования базы данных; умение работать с прикладными программами - для

эскизного проекта в дипломной работе; алгоритмический язык программирования: СИ,Turbo

PASCAL; при решении задач - применять компьютерное

моделирование; пользоваться ресурсами INTERNET, в локальных и

глобальных телекоммуникационных компьютерныхсетях;

предотвращение противоправных действий поуничтожению, модификации, искажению, копированию,блокированию информации; о безопасностиинформации и защита информации;

возможность представления информациипользователю во взаимодействии различных форм(текст, графика, анимация, звук, видео) в интерактивномрежиме;

системно-организованную совокупность средствпередачи данных, информационных ресурсов,протоколов взаимодействия, аппаратно-программногои организационно-методического обеспечения, иориентируется на удовлетворение образовательныхпотребностей пользователей" [2].

Не без интересным является опыт российской коллегииз Тамбовского аграрного колледжа Козаевой Е.А.,активно использующей творческие задания в процессеизучения информатики.

Например, Козаева Е.А. при работе на занятиях потемам "Понятие алгоритма. Способы записи алгоритмов"и "Основные типы алгоритмов: линейные,разветвляющиеся, циклические" со студентами первогокурса по дисциплине "Информатика" выдают следующиесамостоятельные задания:

ИНФОРМАТИКЕ В ВЫСШИХ УЧЕБНЫХЗАВЕДЕНИЯХ

РОЛЬ САМОСТОЯТЕЛЬНОЙРАБОТЫ В ОБУЧЕНИИ

55

¹3 (3) 2015

приведите примеры исполнителей, встречающихся внародных сказках.

придумайте и разработайте систему команд, средуисполнения собственного исполнителя.

составьте кроссворд, где загаданные слова - свойстваалгоритмов.

подберите пословицы для каждого из типовалгоритмов.

Кроме того, при подготовке задания для работы вмалых группах она продумывает ожидаемые учебныерезультаты каждой группы.

1. Как правило, сообщаются задания всей аудиториидо разделения на группы.

2. Обсуждается со студентами, понятно ли имзадание.

3. Вырабатываются или напоминаются правилаработы в группах.

При изучении темы "Хранение информации и ееносители. Средства защиты информации" со студентами2-го курса по дисциплине "Информатика" проводитсядиспут. Группа делится на микрогруппы, каждая изкоторых отстаивает полезные характеристики "своего"носителя информации и антивирусной программы. Еюразрабатывается список критериев, затем проводитсяанализ. Вывод является обобщением и практическойрекомендацией. Можно сравнить с рекомендациями,полученными на уроках при изучении даннойдисциплины на первом курсе [3].

На первом курсе по дисциплине "Информатика" приобъяснении новой темы "Циклические алгоритмы",чтобы студент мог быстрее понять назначениеоператоров циклов, Козаева Е.А. использует апелляциюк их знанию пословиц и поговорок [3].

Цикл WHILE - "Коси коса, пока роса", "Не говори гоп,пока не перепрыгнешь" (студенты самостоятельноприводят еще примеры) [3].

Она просит привести примеры жизненных ситуаций,которые отражают данные действия (например, поездкаиз дома в университет и назад) [3].

Чтобы разнообразить и разрядить обстановку напрактических занятиях ею используются игровыеэлементы, например, "Найди ошибку" на этапезакрепления знаний. Работу можно организовать так.Текст любой программы из раздела "Программирование"по дисциплине "Информатика" со студентами первогокурса записывается заранее на доске, студентыпереносят его на отдельный тетрадный лист [3].

Предлагается студентам умышленно сделать ошибкив тексте программы и хорошо их завуалировать, неподписывая работу. При этом им необходимо толькоподсчитать и записать на том же листе общее

количество сделанных в ней ошибок. Затем программас доски стирается, а все листки с ошибочнымипрограммами-заготовками собираются в один пакет.После тщательного перемешивания (как подобает внастоящей лотерее) каждый студент вытаскивает одинлисток. Работа по распознаванию ошибок увлекает всех.Бывает весьма курьезная ситуация, когда найденныхошибок оказывается больше, чем было объявленоавтором программы-заготовки [3] .

Из педагогической практики Молчановой С.Н. учителяинформатики средней школы, которая в своей работеактивно применяет технологию контрольно-обучающеготестирования построенную на программе Hot Potatoes.

Данная программа позволяет самостоятельносоздавать интерактивные задания. Результатвыполнения заданий оценивается в процентах.

1. JQuiz - Викторина - вопросы с множественнымвыбором ответа.

2. JMatch - Установление соответствий.3. JCross - Интерактивный кроссворд.4. JCloze - Заполнение пропусков. Учащиеся могут

попросить подсказку и увидеть первые буквыпропущенного слова. Ведется также автоматическийподсчёт очков [4].

Я преподаю информатику для студентов медицинскихспециальностей. Мной в процессе обучения активноиспользуются интерактивные методы обучения, такиекак, групповые проекты - задания, кейс-стадии,презентации, видеоконференции, диспуты, критическиемышления. Из собственного опыта могу отметить, чтостудентам наиболее интересным являетсяиспользование проблемных сказок. Сказки могутсоставить как сами студенты, так и предлагаютсяпреподавателем. При этом основная задача состоит нетолько, в том, чтобы решить проблему и у сказки былположительный результат, но и в том, что в сказкенеобходимо использовать как можно больше тех илииных терминов-понятий с отражением их сущности. Так,студент легче усваивает тот или иной теоретическийматериал.

Итак, независимо от уровня обучения - школа -колледж - университет самостоятельная работаявляется основным фундаментом при изучении курса"Информатика" и преподавателя необходимо отдаватьприоритетное значение формам самостоятельнойработы для обучающихся.

Таким образом, от эффективной организациисамостоятельной работы студентов по дисциплине"Информатика" с использованием интерактивныхметодов обучения зависит формирование и развитиепрофессиональных компетенций обучающихся.

ЛИТЕРАТУРА1. Коновалов А.В. Самостоятельная работа как способ внедрения интерактивных форм обучения // сборникдокладов научно-методической конференции "Основные проблемы повышения профессиональнойкомпетентности в условиях реализации ФГОС третьего поколения", Новосибирск, 2012 г.2. Хакимова Т. Инновационные методы обучения информатики, Алматы, 20123. Козаева Е.А. Интерактивные методы как средство развития творческих способностей студентов на учебныхзанятиях4. Молчанова С.Н. Еще раз об интерактивности урока или использование интерактивных средств обученияна уроках информатики как инструмент организации деятельного обучения учащихся


¹3 (3) 2015

56


Жезкент қаласымектеп-лицейінің

мұғалімі

МАРЖАН САФАЕВА

Халықтың педагогиканың теориялық негіздеріХалықтық педагогиканың негізі халықтық тәлім-тәрбие,

өнеге, адамгершілік сезім, достық, ынтымақтық,төзімділік, байсалдылық мұрасы тұрғысында құрылады.Халықтық педагогиканың негізгі мақсаты - ұлттық руханидеңгейі биік, іскер, қабілетті, иманды, әдепті адамтәрбиелеу.

Ғалымдар зерттеу жұмыстарына сүйеніп, халықтықтәрбиенің негіздемесі күрделі процесс, оның бастыамалдарын ғасырлар бойы жинақталған халықтықөміртану қағидалары мен тәжірибелерінен туындайтындәстүр-дағдылар және әдістерден іздестіру анағұрлымтиімді екенін айтып та, жазып та жүр. Жеке тұлғаныңақыл-ойын ширататын халықтық педагогиканың негізгінысандарын заманауи оқыту-тәрбиелеу қызметінеенгізудің нәтижесінде оқу мен тәрбие жұмысыныңкүнделікті аса маңызды міндеттерін қамтитын: ақыл-ой,адамгершілік, қоршаған ортаны қамқорлыққа алу (жерді,суды, ауаны ластандырудан қорғау, аумақтыңэкологиялық ахуалын тұрақтандыру), физиологиялықжәне еңбек сүйгіштік сияқты әртүрлі аспектілердіңадамдар санасына орнығу процестері жүзегеасырылады. Жас ұрпақтың көруі, тануы және оныңойлау-түйіндеуі дүниетанымдық қабілетін жетілдіреді.Халықтық тәрбие ата-бабаларымыздың табиғаттытануы, жіті пайымдауы негізінде қалыптасқандығын өміртәжірибесі көрсетіп отыр. Табиғат - адам мәдениетінжетілдірудің қайнар бұлағы. Табиғатты сезінудің, оныменқауышудың нәтижесінде мәдениеттің нақты нышандарыайқындалады.

Этнопедагогика ұғымы халықтық педагогика ұғымыныңмәнін толық ашпайды. Этнос - үлкен халықтыңарасындағы ұлт өкілдері. Мұндай ұлт өкілдеріндеқалыптасқан педагогикалық талаптар жан-жақтықарастырылмайды. Этнопедагогика халықтықпедагогиканың құрамдас бөліктерінің бірі болыптабылады.

Этнопедагогика - балаларды, этникалық топтардытәрбиелеу мен білім берудің отбасы, ру, тайпа, ұлт пенұлыстардың моральдық-этникалық және эстетикалыққұндылықтарының ежелден жинақталуы - эмпирикалықтәжірибесі жайлы ғылым. Ұлттар мен ұлыстардың өмірсүру дәстүрлері мен салт, әдет-ғұрып, ырым-жоралғыларының қазақ халқында бәріне бірдейсанасында тұрақталып қалған тәлім-тәрбиесі.Этнопедагогика - тұлғаны заңдылық сипаты бар әдет-ғұрып, салт-дәстүрге бейімдеуге, әртүрлі әлеуметтікбірлестіктердің қарым-қатынасының құндылықтарынанүйренуге, ұлттық тәрбие ісіндегі жетістіктерді нақты

жағдайда пайдалануға бейімдейтін көп салалыбілімдердің ғылыми негізі.

Ұлттық фольклорда, авторлық ауыз әдебиетінде,халықтың салт-дәстүрлерінде, балалар ойындарындасақталып келген халықтық тәрбие - халық ділін байытужолындағы іздену, тану процестерін қамтамасыз етудіңғылыми нысанасы.

Әр ұлттың, халықтың өзіндік ерекшелігі бар.Отырықшылар және көшпенділер немесе осы екеуінқатарынан басынан өткеретін халықтардың да әу бастан"ұлт", "халық" деген мәртебеге ие болғанға дейінгі сана-сезімдері сәбилік дәуірден бірте-бірте есею процестерінеөтеді. Сол себепті сонау ықылым заманнан отқа, суға,жерге табыну дағдысы бүгінгі күнге дейін жалғасын тауыпкеледі. Адам баласының таным деңгейі бірденөркениеттілікке жетпегені тарихи деректемелерденбелгілі. Осындай іс-әрекет шегіне қатысты әр ұлттыңәнұраны, елтаңбасы қалыптасып, қоғамдықформациялар өзгеріске ұшырағанда, олардың сапасыда басқаға ауысады. Бірақ, негізгі ұлттық сипаттағыежелден қалыптасып келген дәстүрлер жалғасын тауыпотырады. Мәселен, пырақтың қанаты (елтаңба), тудыңкөгілдірлігі, күннің нұры мен шаңырақтың үндестігі десонау заманнан бергі дәстүрдегі нысандар болып келеді.Ұлттың танымдық деңгейі - оның ұлттық психологиянықалыптастыруға бірден-бір себепші. Халықтықпедагогиканың арнасы кең. Барлық ғасырлар бойыбүгінгі күнге дейін өшпей келген салт, дәстүр, ырымдармен жоралғы, ғұрыптардың барлығын ғылыминегіздемеге салғанда, ол өзінің ауқымын ықшамдайтындәрежеде болады. Сөйтіп, халық педагогикасыныңнысанында этнопедагогика ілімі туады. Дүниетанымдықпайым алдымен өмір сүру тәжірибесінде сыннан өтуарқылы сараланады.

Педагогикалық мәдениет халықтар арасында өміргеқатысты болып келеді. Үлкенді сыйлау, кішіге ізет көрсету.Өзінен дәрежесі жоғары адамдармен санасу, оларғатағзым жасау. Қыз бала мен ер бала тәрбиесінің екі түрліболуы және т.б. атап өткен орынды. Этнопедагогика -халықтық педагогиканың сабақтастық қағидасынансараланған ғылым деп түйін жасауға негіз бар.

Этнопедагогикалық мәдениет - этнопедагогикалықбілім, адам қарым-қатынасының үлгі-өнегесі жәнетехнологиясы.

Қорыта келгенде, мәдениет арқылы этностың тарихи,мекендік, мемлекеттік, экономикалық, әлеуметтік,этнографиялық болмыс бейнесі көрініс табады және кез-келген мәдениетті қоғам осы талаптардың мүлтіксізжүзеге асу тетіктерін заң жүзінде қамтамасыз етуі керек;

ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЕГІЗДЕРІ: ТЕОРИЯ ЖӘНЕ

ТӘЖІРИБЕ

Мақалада этнопедагогика және оны тәжірибе жүзінде іске асырумәчселелері қарастырылады. Автор халықтық педагогика деген не, оныңерекшеліктері қандай деген сұрақтарға жауап бере отырып, өзпедгогикалық тәжірибесінен алынған мысалдар негізінде этнопедагогиканыбастауыш сыныптарда іске асыру мәселелеріне тоқталады.

Статья посвящена вопросам этнопедагогики и ее реализации напрактике. Автор подробно повествует о роли и особенностях народнойпедагогики, а также делится собственным опытом реализацииэтнопедагогики на уроках в начальных классах средней школы.

In the article discusses issues of the ethnopedagogics and its implementation inpractice. The author writes in detail about the role and features of folk pedagogy,and also shares its own experience in implementing ethnopedagogics the lessonsin primary classes of secondary school.

57

¹3 (3) 2015

Мәдениет өндіріс пен қоғамдық сананың, білім ментәрбиенің, ғылым мен өнердің белгілі сатыдағы дамудәрежесін бейнелейді;

Педагогикалық мәдениет адам қызметінің тәсілі меннәтижесі арқылы көрініс табады.

Этнопедагогиканың бастауына үңілу, зерделеу әрзаманда барлық халықтарға тән дәстүр болған. Олайболса, қазақ этнопедагогикасының ғылымын дамытуқоғамда этнопедагогиканың адамгершілікке тәрбиелеуәлеуетін зерттеу қажеттігінен туындап отыр.Этнопедагогика демократия мен адамгершіліктіңфеномені ретінде оқыту мен тәрбие берудің теориясынжәне технологиясын байытуға қабілетті.

Биосфера, ноосфера, биоинформацияныңшаруашылыққа, өндірістік қатынасқа, кәсіпкерлікке,тұрмыстық хал-ахуалға, мәдениет пен рухани мұраларға,адамгершілікті қасиеттерге, халықтық тәрбиеніңмазмұнына, құралдарын таңдауына және адамдардыңсалалық өзара қарым-қатынасына, қызметінеықпалының бүгінгі таңдағы этнопедагогика ғылымынақосатын үлесі зор. Аталған заңдылықтардың әр халықтаәртүрлі мәнде құрылуы, әр тектес ұлттар мен ұлыстарарасында бір-бірінен ерекшеленуі, оқшаулануыэтнопедагогика ілімі негізінде айшықталады. "Этнос","ұлт", "ұлыс", "ұлттық топ" ұғымдары жоғарыдағызаңдылықтар негізіне құрылған.

Этнопедагогиканың ерекшеліктері: педагогикалықбілім беруде этникалық арнайы өзгешеліктерін ескеру.Қазақ этнопедагогикасы - бірегей: қазақ этникалықтәрбиесінің ерекшелігі, нақты этноәлеуметтік жағдайдағытарихи қалып.

Әрбір халықтың өзіне тән тәрбие жүйесін құру: тілдіңәртүрлі болуына, ұлттық сипатына, ұлттық санаға,дәстүрге, салтқа, дінге сай орайластырылады. Қазақэтнопедагогикасы қазақтың халықтық педагогикасынзерттейді. Қазақ этнопедагогикасының объектісі: ұлттықжәне тұрмыстық дәстүрі, этнопедагогикалық мәдениет.

Әлем қауымдастығында адамды өмір бойы өзін-өзітәрбиелеу және тәрбиелену тенденциясы саралануүрдісінде төмендегілер ескеріледі.

Тәрбие мәселелерін жүзеге асыруда бала-бақшалар,мектептен тыс мекемелер, ұйымдар, мектептер менжоғары оқу орындарындағы сабақтастық дәстүрінетөмендегі жіктемелердің мәні зор;

- адамның өмір бойы өзін-өзі тәрбиелеу үрдісі;- адамның әлеуметтік, өзара іс-әрекеттік, техникалық,

табиғаттық және әлемдік қарым-қатынастағы тәжірибесінұдайы байыту арқылы қажеттіліктерін өтеу.

Тәрбиенің мұндай түрі әрбір адамның планетарлықойлауын дамытып, азаматтық қауымдастықтың өткеніне,бүгінг іс іне және болашағына қатысты болатынынсезіндіреді.

Бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбиеберудегі тәжірибе

Қай ұлт болса да оның ұлттық үрдісі, өзіндік әуені,білікті қасиеті, ұлттық болуы арқылы болашақұрпағының төл келбетін қалыптастырады. Қазіргі таңдағасырлар қойнауында жатқан ұлттық тәрбиені,адамгершілік асыл қасиеттерді қалыптастыру маңыздыміндеттердің біріне айналып отыр. Әр ұлт өз ұрпағынаұлттық тәлім - тәрбие беру арқылы ғана ұлттықболмысын, бейнесін сақтап, дамыта алатыны белгілі.

Дегенмен қазақстандық педагогикалық әдебиеттердедәстүрлер жүйесіне ғылыми тұрғыда терең талдау,оларды тәрбиенің қуатты құралына айналдыружеткіліксіз болып отыр. Сондай-ақ ғылыми -педагогикалық еңбектерді оқып-үйрену, мұғалімдердіңіс-тәжірибесімен танысу және талдау бастауыш мектептеоқыту процесінде ұлттық тәрбие құралдарын пайдаланукөкейкесті мәселе екендігін дәлелдеп, ұлттық тәрбиеқұралдарының тәрбиелік мүмкіндіктері мен олардыңбастауыш мектептің оқу-тәрбие процесінде толығыменпайдаланылмауы арасындағы қайшылық бар екендігін

көрсетіп отыр. Бұл қайшылықтың шешімін табу бізгедипломдық зерттеу жұмысының тақырыбын "Қазақэтнопедагогикасы негізінде бастауыш сыныпоқушыларына ұлттық тәрбие беру" деп таңдауға себепшіболды.

Зерттеудің мақсаты - қазақ этнопедагогикасықұралдары арқылы бастауыш сынып оқушыларынаұлттық тәрбие беру мазмұнын анықтау және оныңтиімділігін тәжірибелік-эксперимент арқылы тексеру.

Ұлттық тәрбие беру мәселесі әл-Фарабидің, Ж.Баласағұнидің, М. Қашқаридің еңбектерінде көріністабады. Ұлтымыздың ұлы тұлғалары түркіхалықтарының тәрбиелік ерекшеліктеріне үлкен мәнбере отырып, ұлттық тәрбие берудің әдіснамалық негізінжасады. Халқымыздың кемеңгер ағартушылары Ш.Уәлихановтың, Ы. Алтынсариннің, А. Құнанбаевтың, Ш.Құдайбердиевтің, М. Жұмабаевтың, А. Байтұрсыновтың,Ж. Аймауытовтың, М. Дулатовтың, т.б. педагогикалықмұрасында тұлғаның қалыптасуы мен дамуындағыұлттық тәрбиенің маңыздылығы мен мазмұны ашыпкөрсетілді.

Көрнекті қазақстандық ғалымдар Қ.Б. Жарықбаев, С.Қ.Қалиев, С.А. Ұзақбаева, Ж.Ж. Наурызбай, К.Ж.Қожахметова, Ә.Табылдиев, М.Х. Балтабаев, Р.Қ.Дүйсембінова, Қ.Б. Бөлеев, С. Ғаббасов, Қ.Қ.Шалғынбаева, Ш.М. Мұхтарова, С.Қ. Абильдина, Ж.М.Акпаров, т.б. тың зерттеулер жүргізіп, өз еңбектеріндехалықтық педагогиканың қалыптасуы мен дамуын, оныңқұралдарының ұрпақ тәрбиесіндегі мәнін, мектептің оқу-тәрбие процесінде алатын орны мен оларды пайдаланумүмкіндіктерін қарастырды.

Қазақстанда тікелей ұлттық тәрбие беру мәселесібойынша көлемді жүргізілген зерттеулердің ішінде жекетұлғаның ұлттық тәрбиесінің ғылыми-педагогикалықнегіздерін зерттеген К.А. Оразбекованың, болашақмұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беругедайындаудың теориясы мен практикасын ғылыми жүйегеендірген Қ. Бөлеевтің, бастауыш сынып оқушыларынаұлттық тәрбие беруді қамтамасыз ететін педагогикалықшарттар жүйесін теориялық тұрғыдан негіздеугеарналған Д.С. Ешмұратованың зерттеулерін атап өтугеболады.

Ұлттық тәрбиенің басты құралы халық ауыз әдебиетіжәне дала даналарының тәлімдік өнегелері - қазақэтнопедагогикасының теориялық алғышарттарыныңнегізі болып табылады. Бала тәрбиесін заттың атынатап, сан үйретуден бастаған қазақтың ұлттық тәліміндегіерекшеліктер сол ұлттың тұрмыс-тіршілігіне, тарихи жәнетабиғи жағдайларына байланысты. Балаға сан үйретуді,тіл ширатуды, мақал-мәтел үйретуді, тақпақ жаттаудыигі әдетке, одан әдепке, әдептен дәстүрге айналдырған.Қазақ этнопедагогикасының теориялық негізі - ұлттықәдебиет және тәлімдік өнегелер. Қазақ халқының тілі,ділі, болмысы оның этнопедагогикалық негіздері болыптабылады.

Халық ауызекі шығармашылығы халық күші менданалығын, оның адамгершілік мұраттарын, халықпедагогикасының терең сипатын жеткізетінпедагогикалық кұрал болып табылатыны туралы ертедегібелгілі педагогтардың тағылымдық мұралары, салиқалыкөзқарастары, білім беру саласындағы іс-тәжірибелерідәлелдеп өткен.

Айқындау экспериментiнің негiзгi мақсаты - бастауышсынып оқушыларының ұлттық тәрбиелілік деңгейінанықтау болды. Бұл мақсатты жүзеге асырудамұғалімдермен, ата-аналармен, мектеп әкімшілігіменсауалнамалар, әңгiмелесулер жүргізілді, оқушыларғатест, бақылау әдiстерi, арнайы тапсырмалар жүйесiқолданылып, олардың ұлттық тәрбиелілік деңгейінақтыланды.

Эксперименттік сыныптармен бақылау сыныптарыныңнегізг і ерекшеліктері, бақылау сыныптарындағыоқушылардың оқыту әдіс-тәсілдері бұрыннан


¹3 (3) 2015

58

қалыптасқан дәстүр бойынша, мұғалімнің қалауыбойынша ұйымдастырылды. Ал эксперименттіксыныптарға ұсынылған бағдарлама бойынша жүргізілді.

Бастауыш сынып оқушыларына халық педагогикасықұралдары арқылы ұлттық тәрбие беру бағдарламасынасалт-дәстүр, әдет-ғұрып, шешендік сөздер, ұлттықмузыка, әуен-саз, сәндік қолданбалы өнер, ұлттық тағамтүрлері, табиғат тынысы, ұлттық ойындар жәнеимандылық иірімдері тақырыптарын енгізіп, осыған сайжұмыстар жүйелі жүргізілгенде ғана оңды нәтиже күтеаламыз.

Осыдан кейін балалардың ұлттық тәрбиелілік деңгейінанықтау мақсатында арнайы әдістемелерді қолдануарқылы бақылау алынды.

Бақылау эксперименті барысында бастауыш сыныпоқушыларының ұлттық тәрбиелілігінің компоненттері,өлшемдері мен көрсеткіштері бойынша өлшеужұмыстары жүргізілді, алынған нәтижелергесалыстырмалы талдаулар жасалды, халықтықпедагогиканы бастауыш сынып оқушыларына ұлттықтәрбие беру үшін қолдануға әдістемелік ұсыныстаржасалды.

Экспериментальдық жұмыс нәтижелері бастауышсынып оқушыларының ұлттық тәрбиелілігініңқалыптасуында халықтық педагогика құралдарыныңерекше мәнге ие болатындығын көрсетті. Ең бастысы,әрбір оқушыны табысты іс-әрекетке жеткізу үшінмұғалімнің өзі іс-әрекетін табысқа жететіндей құра білукерек. Оқушыларға дұрыс тұлғалық қатынас жасау, әрбіртәрбие жұмыстарын ізгілендіру қағидаларына негізіндеқұру, жүйелілікті басшылыққа алу принциптерімұғалімнің бастауыш сынып оқушыларына ұлттықтәрбие беру тиімділігін қамтамасыз етеді. Әрине, бұлжерде материалдық, әдістемелік, психологиялықжағдайлар да негізге алынуы қажет.

Бастауыш сынып оқушыларына халық педагогикасықұралдары арқылы ұлттық тәрбие берудің мазмұнынэксперименттік түрде тексеру оның барлық кезеңдерінденәтижелі екендігін, бастауыш мектепте пайдаланудыңтиімділіг ін көрсетіп, біздің зерттеуіміздің ғылымиболжамының дұрыстығын дәлелдеп берді.

Сонымен зерттеу барысында қол жеткен нәтижелермынадай қорытындылар жасауға мүмкiндiкбередi:

1. Жалпы білім беретін орта мектептерде бастауышсынып оқушыларына ұлттық тәрбие берудің жай-күйінталдау зерттеліп отырған мәселенің көкейкестілігінайқындап берді. Ұлттық тәрбиенің теориялық зерттелудеңгейіне жасалынған талдау да қазіргі жаһанданудәуірінде ұлттық құндылықтарымыздан ажырап қалмасүшін мектептің алғашқы сатысы - бастауыш сыныптанбастап қазақ халқының ұлттық дүниетанымын, сана-сезімін, мінез-құлқын оқушылардың бойына сіңірумәселесінің педагогика ғылымында қажеттілігі артыпотырғандығын дәлелдеді.

2. Зерттеліп отырған мәселе бойынша философиялық,педагогикалық, психологиялық, әдістемелік еңбектергеталдау жасай келе, зерттеу нысанасының бүгінгі күнгіқойылысы, жай-күйі айқындалып, мақсат, міндеттерімізгесәйкес бастауыш сынып тұлғасын қалыптастырудығылыми-педагогикалық тұрғыдан негіздеуге жәнеәдістемелік жағынан қамтамасыз етуге қол жеткіздік

3. Қазақ халқының ұлы ойшылдарының, көрнектіағартушылары мен қоғам қайраткерлерінің құнды ой-пікірлерін зерделеу және тақырыпқа сәйкес ғылымиеңбектерді оқып-үйрену ұлттық тәрбиенің мәнінайқындап, оның негізі халықтық педагогика екендігінанықтауға мүмкіндік берді.

4. Адамның әрбір даму кезеңінің өзіндік ерекшелігіболады, сол сияқты бастауыш мектеп жасындағыбалалардың да өзіндік даму ерекшеліктері бар.Бастауыш мектеп оқушысының ұлттық тұлғасынқалыптастыру мен дамыту үшін ең алдымен оның жасжәне дербес ерекшеліктерінің психологиялық-педагогикалық негіздерін есепке ала отырып, ұлттықтәрбие беруді ұлттық психологияның негізг іұстанымдарына сәйкес жүзеге асыру қажеттіліг іанықталды.

5. Бастауыш сынып оқушыларына халықтықпедагогика құралдары арқылы ұлттық тәрбие берубастауыш мектепте оқу-тәрбие процесін сабақтар ментәрбие жұмыстарының мазмұнын жетілдіру қажеттігіндәлелдейді.

6. Тәжірибелік-экспериментальдық жұмыс нәтижелеріхалықтық педагогика құралдары арқылы ұлттық тәрбиеберу жүйесінің тиімді екенін көрсетті.

7. Зерттеу барысында іске асырылған шаралар жүйесібастауыш сынып оқушыларының ұлттық тәрбиелілікдеңгейін арттырады. Бұл тұжырым эксперименттiк жәнебақылау топтарындағы ұлттық тәрбиелілік деңгейлерiнсалыстырудың негiзiнде жүргiзiлген экспериментқорытындыларымен нанымды түрде дәлелдендi.

8. Диагностикалық нәтижелер негізінде оқушылармынадай тұрақты тұлғалық ұлттық сапаларды көрсетті:ұлттық білімге құштарлық, ұлтжандылық, ұлттықдүниетаным; ұлттық мәдениет; ұлттық сана-сезім; ұлттықдәстүрлерге сыйлы қатынас, ұлттық мінез-құлықмәдениеті. Мұның өзі бастауыш сынып оқушыларыменпедагогикалық іс-әрекет барысында ұлттық тәрбиепроцесінің тиімді ұйымдастырылғанын нанымды түрдеайғақтады.

Жасалынған қорытындылар негізінде мынадайұсыныстар айтуға болады:

- зерттеу барысында жасалған сабақтардың мазмұнын,тәрбие сағаттарының бағдарламаларын бастауышмектептің оқу-тәрбие процесінде оқушыларды жан-жақты тәрбиелеу мақсатында пайдаланған орынды;

- оқушыларға ұлттық тәрбие беруде халықпедагогикасы құралдарын тәрбие берудің басқақұралдарымен өзара сабақтастықта және өзара бірліктетиімді пайдалану қажет;

- оқу пәндерінің мазмұнына халық педагогикасықұралдары арқылы ұлттық тәрбие беру идеялары менбағыттарын белсенді енгізген жөн;

- бастауыш сынып оқушыларының іс-әрекетінұйымдастыру барысында ұлттық психологияныңерекшеліктеріне баса назар аударған жөн.

Зерттеу проблемасы күрделі болғандықтан, оныңбарлық салаларын қамтып шығу мүмкін емес. Халықпедагогикасының мазмұны арқылы арқылы оқушыларғаэтномәдени білім беру, ұлттық сана-сезімінқалыптастыру мәселелерін зерттеу келешектің ісі болыптабылады.


59

¹3 (3) 2015

Берілген әдістемелік жұмыс ортамектептің 3сыныбында математикапәнінен өткізілетін сабақтың жоспары.Сабақ жоспары орта мектепұстаздары мен әдіскерлерге арналған.

Данная методическая работапредставляет собой разработку урокапо математике в 3 классе среднейшколы. Разработка будет интереснаучителям и методистам средних школ.

This methodological work represents ofa lesson in mathematics at the 3rd grade ofprimary school. This design of lesson willbe interesting for the teachers and meth-odists of middle School

МЕТОДИЧЕСКАЯРАЗРАБОТКА УРОКА

МАТЕМАТИКИВ 3 КЛАССЕ

МЫЛЬНИКОВА ТАМАРААЛЕКСАНДРОВНА

Учитель начальных классовКГУ "СОШ № 35" г.Семей

ТОМАШЕВИЧ ИРИНА НИКОЛАЕВНАУчитель начальных классов

КГУ "СОШ № 35" г.Семей

АСЫКПАЕВА КУЛЬЗИРАМЫРЗАХАНОВНА

Учитель начальных классовКГУ "СОШ № 35" г.Семей

АШИМОВА ТОЛКЫН МЫРЗАХАНОВНАУчитель начальных классов


ЖЕЛЕЗНЯК НАТАЛЬЯ ОЛЕГОВНАУчитель начальных классов


задания полегче на голубом цвете .- У вас на столах лежат оценочные листы. В них вы

ставите свои оценки полученные за урок. Затем вашаоценка за урок выставляется в дневник.

- В конце урока вы дадите оценку данному уроку.2. Актуализация знаний.- Сейчас мы должны узнать девиз урока, выполнив

следующее задание.Слайд №1 Реши пример, расположи ответы в

указанном порядке , напиши соответствующую ответубукву, прочитай слово.

Тема: Закрепление изученного материала.Цель: закрепить приобретенные навыки

вычислительного счёта.Задачи:1. Закрепить устный и письменный счёт ; решать

задачи;2. развивать внимательность и внимание, логику;3. прививать любовь к окружающему миру.Тип урока: закрепление знаний.Методы преподавания: информационно-

сообщающий, объяснительный, стимулирующий,побуждающий.

Методы учения: репродуктивный, частично-поисковый.

Оборудование: учебник Петерсон, 3 класс 3-часть,презентация, интерактивная доска, карточки самооценкиурока.

Этапы и структура урока.1.Организационный момент- Урок у нас традиционный.- Сегодня мы закрепляем приобретённые знания за

третью четверть. Наш урок называется - отчёт.- Что это означает? Будете показывать свои знания.- Все задания распределены по цветам. Кто хочет

получить высокую оценку выбирает розовый цвет, а

- Проверьте свои ответы - слова. У кого нет ошибок,оцените работу, поставьте оценку в оценивающий лист.

Слайд № 2- Прочитайте девиз урока.


¹3 (3) 2015

60

- Проверьте свои ответы, поставьте себе оценку воценочный лист.

Слайд № 3


3. Устный счёт. Слайд № 4- Сейчас разогреем свой мозг устным счётом для

дальнейшей работы.- Разгоним все тучи, чтоб на уроке никто не устал.- Прочитайте примеры разными способами и решите

их:

56х9=504 124:4=31 57:3=19 9х21=189 24х4=96505:5 =101 517+83 =600 88+122 =210 99:3=33

- Оцените свои ответы, поставьте соответствующуюоценку в оценочный лист.

4. Работа над темой урока.1. Решение уравнений. Решают у доски

самостоятельно, под наблюдением учителя. Красный -сильный ученик, синий цвет - слабее.

- 1 - й ученик: 124-24х(480:у-56)=28 - красная карточка - 2- й ученик: 39+490: к= 46 - синяя карточка2. Самостоятельная работа: класс решает уравнение

на слайде: Слайд № 5Проверка - фронтальная:- Назовите порядок действий. Какой компонент

находим первым действием, вторым, третьим? Назовитеответ?

- Согласны ли вы с ответом на слайде? Все согласныс названным ответом…?

Оцените выполненную работу, поставьте оценку воценивающий лист.

3. Слайд № 6Решение примера: Вызванные ученики выбирают

порядок действий по цвету и выходят решать примерпо выбранному действию:

2,3, 4- действия сильные ученики - красный цвет;1.5, 6, 7 действия - ученики слабее - синий цвет:

- Кто верно решил пример, запись без помарок,оцените свою работу. Поставьте оценку в оценочныйлист.

4. Решение задач. Вызванные ученики выбираютзадание по цвету карточки. Определение сложности поцвету (красный - синий).

А) стр. 70 № 29 - синий цвет. (Петерсон, 3 класс 3-часть)

S= 8*8+5*3 S= 79 (cм).Б) стр. 75 № 60.- красный цвет.1) 90:60=15 (дет/час) - производительность2) 15+3=18 (дет/час) - ускор. производ.3) 90618= 5 (час) - время.5. Работа над множествами: стр. 78 № 82.- за помощь при решении задач, поставьте себе

соответствующую оценку в оценочный лист.5. Итог.6. Домашнее задание: Стр.74 №№ 56 (2,3 столб.),

55(б).7. Рефлексия.- Оцените работу класса, выбрав соответствующий

работе цвет.

61

¹3 (3) 2015

Астана қ. №28 "Жұлдыз" санаториялықбалабақшасының тәрбиешісі, әдіскер

ТҰТҚЫШЕВА ГҮЛШАТОТАРБЕКҚЫЗЫ

Соңғы кезде педагогика, психология саласындағызерттеулер нәтижесі қазіргі балалардың даму деңгейібұрынғы көрсеткіштерден озықтығын, білуге, білімгеынталы екендігін дәлелдеп отыр.

Осыған байланысты балалардың теориялық ойлауоперацияларын дамыту, белгілі бір объектінің ішкі сырынұғынып, оның себеп-салдарын, заңды байланысын табабілуге, жан-жақты үлгі модельдер арқылы жалпы сөйлеужалпы, бала тілінің даму деңгейін қандай өлшемгесүйеніп талдау қажет екендігі, нақты шамасы осы депесептеуге болатын көрсеткіштер жөнінде мәліметтержоқтың қасы.

Ресей ғалымдары /А.Н.Гвоздев, А.Максаков,О.Ушакова т.б./ [1,83] бақыланған анықтаулар бойынша- жас шамасы қатар балалардың арасында тілді игерушеңберінде үлкен алшақтықтың кездесетіндігі. Бұлбелгілі бір жас шамасындағы баланың тілінің дамуыныңдеңгейін анықтауға мүмкіндік беретін критерийлердібелгілеуді қиындата түседі.

Тәрбиешінің басты міндеті-тіл дамыту жұмыстарынұйымдастыруда топтағы барлық балалардың тілініңдаму деңгейін жақсы білуі қажет. Сонда кейбір балаларғаішінара бақылау, тексеру жүргізу арқылы бағдарламалықматериалдардың қандай дәрежеде меңгеріліпжатқандығын, сабақ барысында қолданылып жүргенәдіс-тәсілдердің, дидактикалық ойын жаттығулардыңтиімді-тиімсіздігін анықтай алады.

1.Баланың құрбыластарымен, ересектермен сөйлесебілу машықтарының қалыптасуы (қарым-қатынасмәдениеті).

2. Сөздің дыбыстық құрамын меңгеруі.3. Сөздік қорын байқау тәсілдері-зат есімдер, сын

есімдер, етістіктер, үстеу сөздер, қосымшалар, жалғау,жұрнақтарды қолдануы.

4. Грамматикалық формада дұрыс сөйлей алуы.5. Байланыстырып сөйлей білуі.Балалардың сөздік қорын дамытуда ойын, тапсырма

жаттығулардың орны ерекше. Ойын-баланың шынтіршілігі. Баланың білуге деген құштарлығы, сөйлеуіойын үстінде қалыптасады. Сөздік қорын дамыту ісінұйымдастыру жұмысында ойын сабағы ең негізгі орындыалады. Арнайы ойын-сабақ және сабақ мазмұнына қарайтанымдық, дамытушы ойындарды, тапсырмалардықолдану, балаларды заттарды бір-бірімен салыстыруға,

оларды қасиетіне қарай ажыратуға және оны танып,білуге үйретеді. Сонымен бала топ жасына сәйкесбағдарламалық міндетті меңгереді. Бала ойын-сабақбарысында ойнай отырып, ойын ережесін сақтауына,ойлана білуге, заттың атын немесе қасиетін есінесақтауға, зейінін-қиялын дамытуға жол ашады.

Сонымен қатар ойын барысында бала үлкендермен,өз құрбыларымен қарым-қатынас жасайды. Әр бала өзжетістігіне қуанып, мәз болады. Сондықтан да ойын-тапсырмаларды таңдауда және іріктеуде балалардыңжас және жеке ерекшелігін ескерген жөн. Бала тілініңдамуын айқындауда осы аталған мәселелерді сабақта,ойын барысында және күнделікті өмірде балалармен,ата-аналармен әңгімелесу, бақылау тәсілдері арқылытексеріп отыруға болады.

Балалардың тілін дамытуда педагогтың негізгі әдісі-оның әңгімесі. 4-5 жасар бала тілін дамытудаүйретілетін сөздер мен әңгімелердің құрамы олардыңсөздік минимумына сай, жеңіл де тартымды болуы тиіс.Көркем әдеби сөзді сөздік жұмысында қолдану-балалардың үйренген сөздерін бекітуге, ол сөздердімәтін ішінен теріп айта білуге, айтылуы ерекшедыбыстарды анық айтқызып үйретуге, әр түрліграмматикалық формаларды бекітуге, ең соңынанмәтінді толық оқып, балалардың оны ауызша қайталапайтып үйренуіне бағыт береді. Сөйлем құрауға үйретуісі күнделікті сабақ кезінде әңгімелесу, сұраққа жауапберу, тірек сөздер беріп сөйлем құрату арқылы жүзегеасады. Сабақ тақырыбына сай ойын түрін алдын-алажоспарлап алу қажет.

Сөйлеу әдіс-тәсілдерін тіл дамыту сабағында қолданужолдары:

1. Сөйлеу үлгісі - тәрбиешінің балаларға анықтыңдалатындай етіп, байыппен айтылған сөйлеу әрекеті.Алдын-ала ойын арқылы дайындалған сөзді немесесөйлемнің айтылу үлгісін қабылдауда балалар қиналғанжағдайда түсіндіріп, нұсқау тәсілдерімен қосымша көмекберіледі.

2. Қайталау - бір ғана тілдік элементтің болмысын /дыбысты, сөзді, сөз тіркесін/ бірнеше рет қайталау. Оныжекелей, топпен, хормен қайталау сияқты түрлерітәжірибеде өз нәтижесін береді.

3. Түсіндіру - құбылыстың, әрекеттің болмысын, мәнінсөзбен жеткізу. Ана тілінің құрылымдық ерекшеліктерін,

Мақала мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытумәселелеріне арналған. Автор тіл дамыту қызметініңтеориялық негіздерін баяндаумен қатар, бала-бақшада тілдамыту жаттығуларын тиімді жүзеге асыру мысалдарынұсынады. Мақала мектепке дейінгі білім беру ұйымдарыныңәдіскерлері мен тәрбиеленушілеріне арналған.

Статья посвящена вопросам реализации деятельности поразвитию речи у детей дошкольного возраста. Автор статьине только раскрывает теоретическую основу деятельностипо развитию речи, но и представляет примеры наиболееэффективного выполнения упражнений на развитие речи вусловиях детского сада. Методическая работа будетинтересна для методистов и воспитателей дошкольныхучреждений образования.

The article is devoted to the implementation of activities for the de-velopment of speech in children of preschool age. The author not onlyrevealed the theoretical basis for action on the development of speech,also provided examples of the most effective exercises for the devel-opment of speech in a kindergarten. Methodical work will be interest-ing to trainers and teachers of preschool educational institutions.

СӨЙЛЕУ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІН ТІЛ ДАМЫТУСАБАҒЫНДА ҚОЛДАНУ ЖОЛДАРЫ


¹3 (3) 2015

62

сөздің шығу тегін есте қалдыру үшін бұл тәсілдіңтиімділігі өте зор.

4. Сөздік жаттығулар - белгілі бір тілдік дағдылардыбекітуге бағытталған қайталаулар.

5. Балалардың жауаптарын, сөйлеу әрекеттерінбағалау - тәрбиешінің қорытынды пікірі.

6. Сұрақ қою - жаңадан келген балалар үшін күрделіректәсіл, дегенмен олардың белсенділігін арттыруда, өзбетімен ойлауын дамытуда өте тиімді. [2,51]

Балаларды сауатты сөйлеуге үйретуде қарапайымнанкүрделіге қарай бағыттай отырып жүргізілген іс-әрекеттертыңғылықты жүргізілсе әрдайым оң нәтижесін бермек.

Тікелей қойылатын сұрақтар /кім? не? қайда? қандай?/, демеулік шылаулармен келетін, еске түсіретін сұрақтар/бар ма? алуға бола ма? т.б./

Ауызекі сөйлеу формаларын бекітіп, балалардыдиалогты сөйлеу қатынасына бағыттайды. Ұсынылған бұләдістер балалардың тілін ойын арқылы дамыту, оқытуметодикасының өзіне тән ерекшеліктеріне негізделеді.Арнайы жүргізілген тәжірибе жұмыстарының нәтижелерітөмендегідей қорытынды жасауға мүмкіндік берді:

1) 2-5 жастағы балалардың тіл дамытуда балабақшадаөткізілетін сабақтарда ойын әдіс-тәсілдерін пайдаланужәне оқыту мен тәрбие берудің тиімді жолдарын қолдану,күнделікті жүргізетін оқу іс-әрекет барысында сөздікқорлары молайып, байланыстырып сөйлеуге, сөздіңдыбыстық құрамын дұрыс айта білуге дағдыланды, ойынбаланың тілін дамытуға ықпал етті.

2) Балалардың тілін дамытуда дидактикалық ойындар,сөздік ойындар, үстел үсті ойындар, драмалық ойындар,сюжеттік-рөлдік ойындар, табиғатпен танысу ойындары,ақыл-ой қабылетін дамыту ойындары, ұлттықойындардың т.б. орны ерекше болды.

3) Дидактикалық ойындардың үлгісі арқылыбалалардың ойлау қабілетін дамытуға, дүниетанымынқалыптастыруға, сөздің дыбыстық құрамын дұрыс айтуға,көргендерін байланыстыра әңгімелеп беруге, диалогты,монологты сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға, қарама-қарсы мағыналы сөздерді ажырата білуге, заттарды жекежәне жалпылай айтуға, заттар мен құбылыстардыңерекше белгілерін сипаттауға қол жеткіздік.

4) Балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкесұйымдастырылған сабақ үлгілерінде баланың тіліндамытуда дидактикалық ойындардың мазмұнынақтыланып, баланың тілін дамытуда тиімді әдіс-тәсілретінде қолданылды. Әрбір сабақ тақырыбын үйлесімдікөрнекілікпен, бала ұғымына түсінікті сөздіктермен ойынарқылы үйрету жұмысы оң нәтижесін берді.

Сондай-ақ, бағдарлама тақырыптарына сәйкес көркемшығармалар үлгілерінің ұсынылуы балалардың сөздікқорының молаюына, байланыстырып сөйлеу дағдыларынқалыптастыруда баланың тілінің дамуын айқындаутәсілдері тәрбиеші педагогтар үшін тиімді болмақ.

Жас өспірімнің жеке тұлға ретінде қалыптасып, қанатықатайып, кемелденуі балабақшаға, отбасына, ортасынабайланысты. Тәрбиеші-педагогтардың міндеті - баланыңой-өрісін, таным, сезім, қиялдауын жетілдірумен қатар,іскерлікке баулып, сөйлеу тілін дамыту.

Сөздің дыбыстық мәдениеті. Сөздің дыбыстықмәдениетіне тәрбиелеуде алдымен сөздің дыбыстықжағын қарастыру керек. Сөздің дыбыстық құрамындұрыс айтуға үйрету біртіндеп жетілдіріледі. Балалар сөзішіндегі кейбір дыбыстардың айтылуына қарай сөйлеумүшелерін дұрыс қолдана білмейді. Олар көбінесе р, л,с, ш, з, ж дыбыстарын алмастырып айтады. Ал кей балаосы дыбыстарды жеке түрінде дұрыс айтады да, сөзішінде айта білмейді. Мысалы, қуыршақ-қуршақ, қолғап-қолбақ, келмедім-кемедім т.б. бұл аталған кемшіліктердітүзетуде арнайы жеке жұмыс жүргізіледі.

1. Тілдің белгілі бірліктері үшін "құрылыс материалы"ретіндегі сөз дыбыстары мен интонация элементтері.

2. Сөйлеу аппараты дамуының бала тілін дамытудағыролі.

3. Сөз дыбыстарын айту дағдыларын дамыту әдістерімен тәсілдері.

Сөз дыбыстары, интонацияның жекелеген элементтері(просодемалары)-дауыстың күштілігі, тоны жоғарылығы,қарқыны, ырғағы, тембрі-тілден бөлек өздігінен ешнәрсені көрсетпейді, болмысты таңбаламайды, бірақоларсыз сөйлеу деген болмайды: сөз дыбыстарынанморфемалар құралады, сөз дыбыстары менпросодемалардан сөздер құралады, просодемаларсөздердің бірігуіне мағынасын береді. Демек, сөздыбыстары мен просодемалары- ауызекі сөздің"құрылыс материалы" Балаларға ана тілін үйретутәжірибесінен белгілі болғанындай, балаға ең қиыныжекелеген дыбыстардың артикуляциясын үйрену болыптабылады. Егер баланың сөйлеуіндегі кемшілік дыбысжағында болса, онда логопедтер кемшіліктің себебі еңалдымен баланың тілмен, аса маңызды артикуляциялықорганмен, дұрыс "жұмыс істеуді" үйрене алмауынан депсанайды. Балаларға көбірек қиын болатыны - таңдайортасы дыбыстарды [р], [л], [ш], [ж]; кейде таңдай артыдыбыстарды [г], [к], [х] артикуляциялау. [3,15]

Фонетикада (мысал ретінде орыс тілінің фонетикасыналайық) барлық фонемаларды құраған кездегі барлықартикуляциялық мүшелердің (тілдің, еріннің, тістің,дауыс шымылдығының және т. б.) жұмысы егжей-тегжейлі жазылған.

Мысалы, [ш] -тілдің ұшымен айтылатын альвеолярлыдыбыс (тілдің үшы тістін етіне тиеді), ұяң дыбыс (тіл тістіңетіне толық тимейді, аздаған саңлау қалады), жуандыбыс (тілдің орта тұсы таңдайға қарай көтерілмейді),қатаң дыбыс (көмей жұмыс істемейді) болып келетіндігімәлім. Осылайша барлық 42 әріп жіктелген.

Тек логопедтер ғана емес, әрбір мәдениетті тәрбиешіфонетикаға жүгінеді: сөз дыбыстарының "анатомиясын"білу балалардың оларды үйрену процесін тездетуінекөмектеседі. Дегенмен, дыбыстың артикуляциясынмеңгеру қиын әрі ұзаққа созылады; ол бес, кейде жетіжылға созылады: тез дегеннің өзінде балалар бестеналтыға аяқ басқанда ғана таза сөйлейді. "Балаларбақшасындағы тәрбие программасы" баланы оқуға жәнежазуға үйрету басталған кезде жеті жасқа қарай барлықдыбыстардың артикуляциясын толық үйрену міндетінқояды.

Егер балалар орфоэпиялық жағынан дұрыс айтатынадамдардың арасында өссе, онда дұрыс айтуды үйренуміндеті оларда оңай шешілуі мүмкін (мұндай жағдайдаөмірге келген алғашқы күнінен бастап олардаартикуляциялық негіз дұрыс жолға қойылады), егер оларересек адамдардың аузынан диалектілік немесе сөздіңқарапайым айтылуын естісе, үйренуі қиын (дәлірекайтқанда-ешқандай мүмкін емес).

Артикуляциялық сөйлеу органдарының жұмысынынталандыруда қол саусақтарының нәзік қимылы қандаймаңызға ие болады? Тілді дамыту үшін қол саусақтарындамыту ролі қай экспериментпен дәлелденген?

Баланың ана тілі сөздерін үйрену процесі осы сөздергесай келетін заттарды "зерттеумен" қатар жүреді: балазатты қарап, қандай дыбыс шығаратынын тыңдап, ұстап,сипап, дәмі мен иісін байқайды. Баланың назары ауғанзат оның зат санасына барлық бес сезім органдары -көру, есту, иіс сезу, дәм сезу, сипап сезу органдары -арқылы енеді. Дүниені сезім арқылы танып білу баланыңэмоционалдық сезімдерін дамытады: ол "тамаша"-"жексұрын" сияқты тіптен қарама-қарсы сезімдерді ғанаемес, сондай-ақ бүкіл сезімдерінің гаммасын сезінугеқабілетті. Затты сөздің жәрдемімен сезімдік қабылдаубаланың жадында осы зат жөніндегі түсінік ретінде берікорналасқан соң, оны айтатын сөз баланың жадында еңалдымен, ол затпен сезім арқылы жанасқан кезде бастанкешірген сезімдерінің бірін қоздырады.

Сонымен қатар ойын барысында бала үлкендермен,өз құрбыларымен қарым-қатынас жасайды. Әр бала өзжетістігіне қуанып, мәз болады. Сондықтан да ойын-


63

¹3 (3) 2015

тапсырмаларды тандауда және іріктеуде балалардыңжас және жеке ерекшелігін ескерген жөн.

Тәрбиеші балалармен ойынды (заттармен, үстел үстіжәне сөздік ойын) үш түрлі етіп өткізуіне болады.

Баланың ойын үстінде қол жеткен табыстары мен оданалатын әсері, болмысқа қызығушылық танытып,талаптанып, қажетсінуінің пайда болатынын білдік.

Ойын арқылы өткізілетін жұмыс түрі; затты не оның суретінкөрсете отырып түсіндіру, таңдалған объектінің балағабелгісіз қырын бақылата сөйлесу, сөзге белсенді болуғамашықтандыру, өздігінен бақылап, көре білуге үйрету.

Жаттығу жұмыстарын ұсыну, таныс оқиғаларды, жекезаттарды суреттеп, мүсіндеп көрсету, не істегенін айтабілу. Заттарды қажетті сипатына қарай топтастыру, сөздіктапсырмалар орындау. Тірек сөздермен сипаттап сөйлемқұрау, (үлкен қуыршақ, аты Әлия, көйлегі көк).

Тәрбиешінің сұрақ қоя білуі, сұрақтан жауаптың шығыптұрмауын ескеру. Әрбір сұрақ баланы ойландыра-тындай, өздіг інен ой қорытындысын жасап жауапіздестіретіндей болу керек; Бұл не? Қайда, кімдержасаған? Неден жасаған? Оны қалай білуге болады?Қандай? Неліктен? Ұқсас па? салыстыр, т.б.

Негізгі тәсілдердің бірі; сабақтың мақсат-мазмұнынақарай әңгіме, сөйлем құрап айтуда арнайы затты некөрінісін көрсете отырып түсіндіру.

Сөз үйрету, сөйлесу кезінде сөздің дыбыстық құрамындұрыс айтуға жаттықтыру, айтылуы қиын дыбыстардыдұрыс айтуына ұдайы назар аударып отыру.

Бала тілінің лексикалық қоры. Бала тілінің лексикалыққорын дамытуда, сөздің сыр-сипатын лайықты түрде,ауызекі тәжірибелік ойын жаттығулар арқылы саналымеңгерту. Бала тілінің дұрыс қалыптаспауын ғалымдароның бойында пассив сөздіг і басым болатынындәлелдеген. Негізгі тәжірибелік жұмысымда - пассивсөзден - белсенді (актив) сөздік қорға өту кезеңін жүзегеасыру міндеттердің бірі болып саналады. Олар мыналар:

1. Айналаны қоршаған дүниені ойын әдісі бойыншабақылатуда, жаңа сөзді меңгертуде, айтылуы қиынсөздерді үйретуде баланы танымдық қабылетімен сөзгебелсенді қатыстырамын.

2. Ойын тәсілімен сөзді үйретуде баланың психикалықпроцестерін /таным, сезім, зейін, қабылдау/ бірліктеқарастырамын.

3. Әрбір сөзді үйретуді оқыту жұмыстарында оыйнәдіс-тәсілдерін біртұтас, жоспарлы, жүйелі түрде іскеасырып отырамын.

4. Жаңа сөздер мен айтылуы қиындық тудыратынсөздердің мағынасын түсіндіруде, ойын-жаттығуларының айшықты, жеңіл ұғынықты болуынқадағалаймын. Жалпы ұғым беретін сөздердің мәнінетүсініп, қажеттігіне қарай топтап, жинақтап, даралапайтқызып жаттықтырамын.

5. Күнделікті сабақта 4-5 сөз меңгертіп, ол сөздердікүні бойы барлық процестердің өту жолындақолданамын.

Сонымен бірге, белгілі ғалым-педагог Е.И.Тихееваның"Баланың лексикалық сөздік қорын дамытуда сөздікформаларға көңіл бөлу керек"-деген тұжырымынасүйенемін. Ол былайшы жүйелейді:

1. Сөздің грамматикалық құрылысы, зат есімніңсептелуі, (жекеше, көпше) жіктелуі, тәуелденуі.

2. Сөздің синтаксистік жағы яғни сөйлем түрлері,балалардың сөйлем құрап сөйлей білу тәсілдері /жай,жалаң, құрмалас сөйлемдерді меңгеру дағдылары

Мұндай жүйені "Тіл дамытудың теориялық негіздеріне"сүйене отырып, баланың жіті меңгеруін жеке-жекебақылап үйрету әрбір тәрбиешінің басты міндеті болыптабылуы тиіс. (Қосымша №1)

Баламен сөйлесу түрлері; әңгіме құрату, әңгімелесу,оқылған шығарма мазмұнын әңгімелеп айтқызу, сұрақ,жауап әдістері.

Е.И.Тихеева баланы сөйлеу дағдыларына үйретудекөрнекілік әдісіне, ойын әдісіне баса назар айдарады.

Балаға айналаны бақылату, экскурсия жасату, суреткөрсетіп әңгімелесу, қуыршақпен, суретпен т.б.ойыншықтармен өтілетін ойын түрлерін атап көрсеткен.Бұл жұмыстардың тіл дамытудағы рөлін жоғары депбағалап, баланың сөйлеу тілін жетілдіру, лексикалыққорын байыту ісінде, сөздік жұмыстарын ойын әдісіменпайдаланып жүргізудің маңызы зор деп білді. [3/1, 31]

Балаларды грамматикалық формада дұрыс сөйлеугеүйрету. Сөздің грамматикалық құрылысын ауызекімеңгерту арнайы сабақ түрінде ғана емес, тіл дамытусабақтарында қосымша, дидактикалық ойын, сөздікойындармен түрліше жаттығулар орындату арқылы іскеасады. Мысалы, зат есімдерге көптік жалғауын қосыпайтуды үйретуде; Кім не істеді, Кімге не керек? Не жоқ?Кім қайдан келді? т.б. "Сыңарын тап? "Қайда? Неде?Қайтті?" т.б. сұраққа жауап болатын сөздік ойындар менеңбек процесін бейнелейтін шығармашылық ойындардықолданамын. Балалардың грамматикалық сөйлеудағдыларын дамытуда тақырыпты ойындарменжүргізіледі. [3/2,33]

Мысалы; "Үй жануары не істейді?" тақырыбында:- Сиыр қайтеді? Не істейді?- мөңірейді, шөп жейді,

жайылады т.б.- Жылқы қайтеді? - кіс інейді, шөп, жем жейді,

жайылады т.б.- Ит қайтеді? не істейді?-үреді, үйді күзетеді.

Шекарашыларға көмектеседі.


Үй жануарларының суреттерін беріп, балаларғасөйлем құрату....

Мысық ...................................................,Қой ........................................................,Әтеш(қораз) ................................................,"Үй жануарлары не береді, пайдасы не?":-Сиыр сүт, ет береді.-Сүттен айран, май, қаймақ, ірімшік, құрт жасайды.-Түйе сүт, ет береді.-Түйенің сүтінен шұбат дайындайды, жүнінен жұмсақ

жейде, қолғап, мойынорағыш, қалпақтар тоқиды т.б."Ненің төлі?" - сахналық ойын - көріністер жасату.

Н.Жанаевтың "Төлдермен тілдес" деген өлеңінкейіптендіру, тағы басқа да іс-әрекеттермен түрлендіруге,мүмкіндікті мол пайдалануға болады.

Ойынның мақсаты: Қойылған сұраққа бөгелмей жауапберу. Жолдастарының айтқанын қайталамай, өз ойынеркін жеткізу. Үй жануарлары туралы және олардыңтөлдері, тіршілігі жайлы түсініктерін кеңейту т.б. болыптабылады.

ӘДЕБИЕТТЕР.1. Федоренко Л.П., Фомичева Г.А., Лотарев В.К.

Методика развития речи детей дошкольного возроста.Москва, "Просвещение" 1977 г.

2. Жұмабекова Ф.Н. Мектепке дейінгі педагогика.Фолиант, 2008 ж.

3. Баймұратова Б.К. Тіл дамыту. Алматы "Кітапбаспасы", 2005 ж.

¹3 (3) 2015

64

№28 "Жұлдыз"санаториялық бала-

бақшасының тәрбиешісі,Астана қаласы

КӨШЕРБАЕВА АРАЙАМАНБАЙҚЫЗЫ

Елбасы Н.Ә. Назарбаев отандық білім беру жүйесінеинновациялық әдіс - тәсілдерді ендіруге және болашаққасерпіліс жасауға міндеттіміз, мұндай жағдайдаҚазақстанға жүйелі ойлайтын, дүниетанымы кең,ақылды, әрі шығармашыл адамдар қажеттілігін айтыпөткен.

Жоба әдісі дегеніміз не?Европа тілдерінде "жоба" сөзі латын тілінен алынып,

projectus "алдыға лақтырылған" деген мағынаныбілдіреді, "сөйлеуші", "көзге түсуші",яғни бір объектінің,бір істің прототипі, прообразы сияқты, осы іс - әрекетжоба жасауға әкеледі. Сонымен жоба жоқты жасауғатырысады, яғни ол бір нәрсені алудың жолын көрсетеді.Жоба сөзінің түсінігі терминологияда "проблема" сөзіментығыз байланыста болады. Жоба проблема ретіндешығармашылықтың шынайы жағдайын жасауы мүмкін,онда адам идеялардың жаршысы, жүзеге асырушысы.Жоба әдісі оқушылардың бір проблеманы шешуін талапетеді. Ал проблеманы шешу үшін олар бір жағынан әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолданса, екінші жағынан әр түрліпәндерден алынған білімнің интеграциясын пайдалануыкерек.

Демек, жоба әдісі оқушылардың білімділік ситуацияғатүсіп, өз проблемаларын іздеп, тауып, шешуі, өзіндікжұмыстарын, іс-әрекетін ұйымдастыруы.

1. Жобалап оқыту технологиясының тарихы;Жобалап оқыту технологиясы өткен ғасырдың басында

АҚШ-та дүниеге келген. Оны проблемалар әдісі деп театаған, америка философы әрі педагогы Дж. Дьюи, жәнеоқушысы У.Х. Килпатри ойлап тапты. Дж. Дьюи оқудыңбелсенді формасын ұсынды. Бұл жерде өмірден алынғанпроблема қажет, ол бала үшін маңызды әрі таныс болуыкерек, оны шешу үшін өз білімін пайдалана алатындайболу керек. Мұғалім ақпарат көздерін қайдан алуғаболатынын ғана айтады немесе оқушы ойына өзіндікжұмыс жасау мақсатында бағыт бере отырып, белгілібір проблемаға қызығушылық тудырып, жобалап оқытуіс-әрекеті арқылы алған білімін пайдаланып, шешімжолдарын ұғындыруға жетелейді. Немесе теорияданпрактикаға жетуге бағыт жасайды.

Уақыт өте келе жоба әдісі кейбір эволюцияғаұшырады, бірақ оның мәні өзгермей қалды. Бұл әдістіңәлемнің көп елдерінде кеңінен қолданылу себебіоқушылардың әр түрлі пәндерден алған білімінпроблеманы шешу кезінде біріктіруге көмектесуінде,

алған білімді практика жүзінде қолдана алуында, олкезде жаңа идеялар пайда болады. Жоба әдісі белсендіәрі жетістікпен АҚШ, Ұлыбритания, Бельгия, Израиль,Финляндия, Германия, Италия, Бразилия, Нидерландияжәне т.б, көптеген елдерде нақты проблеманы шешудеқолданылып, теориялық білім мен оның практикадақолданылуын қамтамасыз етті. Жоба әдісі басқа әдістерсияқты оқытудың көптеген әдіс-тәсілдері арқылы жүзегеасуы мүмкін, cоның ішінде жаңа ақпараттықтехнологияны қолдануға да болады. Оған: компьютерліктелекоммуникация, электрондық база мәліметі,виртуальды библиотека, мультимедиялық құралдар,аудио- және видеоконференциялар.

"Жобалау" сөзі қазақтың "жоба" деген сөзіненжасалынған, мағынасы - жаңа нәрсенің жобасын,сұлбасын жасау. Ғылымда ол тек қана жаңа нәрсеніңжобасын жасау ғана емес, сонымен қатар оны негіздеу,басқадан айырмашылығын көрсетуді білдіреді. Бұлтермин алғашында құрылыс, техника саласындақолданылды. Өткен ғасырдың орта шенінен бастапгуманитарлық ғылымдарда да қолданыс таба бастады.

Жобалау мәселесіне қатысты жасалған теориялықталдауларға сүйене отырып, педагогикалық жобалаудыңбелгілі бір жағдайларда педагогикалық процестіжетілдіруге мақсатты түрде бағытталған іс-әрекет екенінкөруге болады, ал оның мазмұндық компоненттерімақсат қою іс-әрекеті; үлгілеу іс-әрекеті; жоспарлау іс-әрекеті; ұйымдастыру іс-әрекеті; мониторингілеу жәнереттеу іс-әрекеті; рефлексия іс-әрекеті болып табылады.

Жобалау іс-әрекетіне дайын оқытушы тек қана оқупроцесін сауатты жоспарлап және өткізіп қоймай,сонымен бірге білім алушылардың жобалауқұзыреттіліг ін дамытуға қажетті жағдай жасайды.Осыдан келіп "болашақ педагогты жобалау іс-әрекетінедаярлау" түсінігіне "педагогикалық жүйені, объектінінемесе моделді құру (жасау, жоспарлау, құрастыру)жөніндегі кәсіптік міндеттерді жүзеге асыруға қажетбілімдер мен іскерліктерді меңгерту" деген анықтамаберуге болады. Ал оның түпкі нәтижесі - жобалауқұзыреттілігін қалыптасқандығы болып табылады.Жобалау құзыреттілігі - бұл кез келген салада (кәсіби,ғылыми, әлеуметтік, т.б.) жобалау іс-әрекетін іске асыруүшін қажет білімдер, іскерліктер және тұлғалық қасиеттержиынтығы.

Ғылыми зерттеулерді талдау негізінде құзыреттілік

ЖОБАЛАУ ІС - ӘРЕКЕТІНІҢ ӨЗЕКТІЛІГІ

Мақала мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің педагог-тәрбиешілерініңтәжірибесінде жобалау жұмысының әдістерін пайдалану мәселесінеарналған. Мақала авторы бала-бақшада жобалауды жүзеге асырудың өзіндікартықшылықтары туралы сөз қозғайды. Автор жобалау жұмысын мектепкедейінгі білім беру ұйымы жағдайында балаларға білім мен тәрбие берудіңтиімді түрі ғана емес, педагогтар мен ата-аналардың балаларға білімберуге деген ынта-жігерін біріктірудің бірден бір құралы ретінде ұсынады.

Статья посвящена использованию методов проектной деятельности впедагогической практике педагогов-воспитателей дошкольныхучреждений. Автор статьи подробно рассказывает о преимуществахреализации проектной деятельности в детском саду. По мнению автора,проектная деятельность - не только наиболее продуктивная формаобучения детей в условиях дошкольного учреждения, но и эффективныйинструмент по интеграции усилий педагогов и родителей, направленныхна обучение и воспитание маленьких детей.

The article is devoted to the use of methods of project activities in the teachingpractice of teachers-preschool teachers. The author describes in detail the ben-efits of the implementation of project activities in kindergarten. According to theauthor, the project activity - not only the most productive form of education ofchildren in preschool, but also an effective tool to integrate the efforts of teachersand parents, aimed at training and education of young children.

Àñòàíà

65

¹3 (3) 2015

қызықтырған зат немесе құбылыс туралы ақпаратты өзбетінше іздеу қабілетін дамытуға, игерген білімінпайдалануға мүмкіндік береді. Барлық жобаларда іс -әрекеттің негізгі түрі ойын болып табылады. Ойынкезінде ғана бала құрбыларымен және ересектерменқарым - қатынас жасауға үйренеді:

диалогқа белсенді қатысады;сұрақтар қояды;тыңдайды және түсінеді;жағдайға байланысты қарым - қатынасқа түседі;тез байланысады;өз ойын анық және жүйелі жеткізеді;

сөйлеу этикетінің түрлерін пайдаланады;нормалар менережелерге сай өз тәртібін реттейді.

Жобалау іс - әрекеті өзекті және өте тиімді. Ол балағазерттеу жасауға, алыңған білімді синтездеуге,шығармашылық қабілеттер мен коммуникативтікдағдыларды дамытуға мүмкіндік береді, ал бұл оныңмектептегі жағдайларға тез бейімделуіне көмектеседі.Сондықтан біздің метепалды даярлық топ тәрбиешілерібалалардың коммуникативтік дағдыларын дамытубойынша білім беру процесінде жобалау іс - әрекетінбелсенді түрде пайдаланады. Жобалардыңтақырыптары балалардың бастамасымен немесетәрбиешілердің бастамасымен анықталады. Тәрбиешібалаларға жобаның тақырыбына байланыстытапсырмаларды ұсынады, ал балалар ата -аналарымен бірге өздеріне қызық тасырмалардытаңдайды. Қажет болса тәрбиешілер ата - аналарғаанықтамалық материал ұсынады, кеңестер береді.Мәселені шешу жұмысы барысында балалартәрбиешімен, ата - аналарымен шығармашылық,ізденушілік және тәжірибелік әрекеттер жүргізеді,жобаның бөлімдері бойынша жұмыстар жасайды,алынған ақпаратты жүйелейді, жобалау әрекетініңнәтижелерінің тұсау кесерін дайындайды. Жобанықорғау қызықты әрі белсенді түрде өтеді. Жобаны қорғаубарысында балалар барлық шығармашылықмүмкіндіктерін жүзеге асырады, олардыңкоммуникативтік қабілеттері жетілдіріледі,шығармашылық белсенділігі мен қиялы дамиды.Жобалау іс - әрекеті мектепалды даярлық тобыбалаларының коммуникативтік дағдыларынқалыптастыру бойынша дәстүрлі және инновациялықәдіс - тәсілдермен жүргізілетін жүйелі және мақсаттыжұмыс өзінің оң нәтижесін береді:

балалардың сөйлеу мәдениетінің деңгейі көтеріледі;балалардың коммуникативтік құзіреттілігінің деңгейі

жоғарылады.Осылайша, балалардың коммуникативтік дағдыларын

қалыптастыруда жобалау іс - әрекетін пайдаланумектепке дейінгі білім беруді жаңғыртуға ықпал жасайдыжәне әр баланың сапалы білім алуы мен дамуынамүмкіндік береді.

Àñòàíà

ӘДЕБИЕТТЕР.1. Веракса А.Н., Веракса Н.Е. Проектная деятельность дошкольников. М,. 20082. "Отбасы және балабақша" 2011, №33. Микляева М.Д. Инновации в детском саду М., 20094. Бала мен балабақша 2013, №5

тұрғының ерекшелігі - ол тұлғаның алынған білімдерді,іскерліктерді, іс-әрекеттің белгілі тәсілдерін пайдалануқабілеттерін көрсетіп қана қоймай, үздіксіз тұлғалықөзіндік жетілуін байқататындығында екенін көругеболады. Педагог мамандығы бір уақытта өзгертуші жәнебасқарушы мамандық болып табылады. Ал тұлға дамуыпроцесін басқару үшін құзыретті болу керек. Алқұзыреттілік тұрғының мақсаты - толыққанды кәсіби,өндірістік-технологиялық, ғылыми-әдістемелік,зерттеушілік.

Бүгінг і таңдағы өркениетті елу елдің қатарынақосылуды мұрат тұтқан Тәуелсіз Қазақстанның қоғамыболашақ түлектерді, жедел өзгерісті дүниеде өмір сүругедайындау қажеттігінен білім беру жүйесіне жаңа дакүрделі талаптар қоюда.

Балабақшада, бастауыш мектеп жоғары сыныптардаалатын жүйелі білім салаларының бастамасы ғана емес,оның негізі. Адамның жеке дара қасиеттерінің 70%-ыбастауыш мектеп жасында қалыптасатыны мәлім.Сонымен қатар балаға өмірде тек оқу, жазу, есептеу,тыңдау және сөйлеу сияқты негізгі дағдылар жеткіліксіз.Мектеп қабырғасынан шыққан әрбір адамға белгілі ойлаудағдылары мен тұлғалық қасиеттер қажет. Талдай білу,салыстыру, негізгісін ажырату, мәселені шешу, өз-өзінеәділ баға беру, жауапты, дербес болу, ойлап шығару(жаңалық ашу) және бірлесіп қызмет ете білу - қазіргіоқушының өмірге қажетті қасиеттері.

2. "Жобалық оқыту әдісі" деген не?;Жобалау әдісі - бұл белгілі бір нәтижеге қол жеткізуге

бағытталған оқушының өзіндік іс-әрекетін ұйымдастырутәсілі. Ол дамып келе жатқан тұлғаның шығармашылықдербестігіне, қызығушылықтарына, өзін қызықтыратынмәселенің шешімін табу жолындағы іс-әрекет үстіндеоның интеллектуалдық және физикалықмүмкіндіктерінің, еріктік қасиеттері мен шығармашылыққабілеттерінің дамуына бағытталған.

Заманауи педагогикада жобалық оқыту жүйелі пәндікоқытудың орнына емес, ал білім беру жүйелерініңкомпоненті ретінде сонымен қатар қолданылады.

Жобалық оқыту әдісі оқу жобасын орындау барысындаоқушының қиыншылықтарды жеңу үшін нақтыжағдаяттарды басынан кешіруді, құбылыстың, үдерістіңтүбіне жетуге қатыстыруды көздейді.

Қазіргі таңда жобалау іс - әрекеті өзекті әрі өте тиімдіәдіс, себебі ол мектепке дейінгі жасқа тән болып келетінэгоцентризмді жеңіуге, іздемпаздықты, шығармашылыққабілеттер мен коммуникативтік дағдыларды дамытуға,ересектердің көмегімен немесе өз бетінше мәселелердіңшешімін анықтау қабілетін дамытуға ықпал жасайды.

Мектеп жасына дейінгі балалар үшін жобалау іс -әрекеті әзірге тек педагогтың, ата - аналардың көмегіменжүзеге асырылады. Оқытудың кіріктірілген әдістерініңбірі ретінде жобалау іс - әркетін пайдалану балалардыңбелсенділігін арттыруға, шығармашылық ойлауын, өзін

¹3 (3) 2015

66

Государственный университетимени Шакарима города Семей,

магистрант

КЕНЕСБЕКОВА ЗАРИНАНАЗАРХАНКЫЗЫ

Современные информационно-коммуникационныетехнологии сегодня сильно изменили педагогическиевозможности организации коллективной проектнойдеятельности. Чтобы это аргументировать,проанализируем те плюсы, которые пришли в нашужизнь с широким распространением компьютеров иразнообразный сетевых сервисов и определилиспецифику проектной деятельности с использованиемИКТ.

1. Многократно сократилось время, необходимое дляпоиска информации и повысилась эффективностьработы, за счет доступности огромных информационныхресурсов сети Интернет и мощных поисковых сервисов.Это сделало возможным организовывать проектнуюдеятельность по любой, педагогически целесообразнойтеме, учитывая при этом личностные предпочтения иинтересы участников проектной деятельности.

2. На уровне повседневности в нашу жизнь вошлиИнтернет-коммуникации, мобильные средства связи,легко стыкуемые с ними универсальные накопителиинформации, что принципиально изменилопотенциально-возможную коммуникационную структуруколлективной проектной деятельности.

3. Стали широко доступны инструменты и технологиимультимедийной обработки информации, которыепозволяют использовать в проекте всю палитру чувств,увеличивают силу эмоционального воздействияпроектной работы на человека. Деятельность за счеткрасочности и эстетичности информационногоматериала становится более эмоциональноокрашенной, а значит и воспитательные эффекты,которые педагог ожидает получить, легче достигаются,становятся более выпуклыми.

4. Информационно-коммуникационные технологиипозволяют без дополнительных затрат легкотиражировать продукт коллективной проектнойдеятельности, а Интернет становится союзником впубликации результата деятельности, делаяпотенциальную аудиторию проекта практическибезграничной.

Внеурочные проекты носят, как правило, длительныйхарактер, то в них должны быть предусмотрены этапыпромежуточного представления результатов, собсуждением, рефлексией, анализом, выявлениемслабых сторон, совместном отборе материалов ипланированием дальнейших действий.

Обязательным условием окончания проекта должнаявляться разноплановая рефлексия и работа поформированию убежденности подростков в

общественной значимости и полезности результата ихсовместного труда, что будет являться способомреализации чувства взрослости, формированиямотивационной сферы участников проекта.

Кроме того, при выборе средств реализации проектамогут быть учтены задачи воспитательного плана,способствующие улучшению микроклимата, снятиянапряжения и конфликтов в семье подростка черезпривлечение в проектную деятельность родителей.

Принципы проектной деятельности вне урока.Организуя проектную деятельность вне урока, следует

руководствоваться следующими принципами:1. Информационная деятельность в проекте должна

носить надпрограммный характер, не иметь клишеобязательности, допускать оригинальные решения,приветствовать свободу поискового творческогоподхода, создавать почву для самостоятельногоинтеллектуального труда;

2. Работа над проектом должна быть ориентированана разнообразное использование информационно-коммуникационных технологий, их потенциала каквысокоэффективного средства мотивации,гарантирующего успешность и заинтересованностьподростка;

3. В качестве итога работы над проектом должен бытьвыбран хорошо понятный подросткам общественно-полезный информационный продукт, что позволитсделать проектную деятельность смыслообразующей,нужной для обитателей информационного пространстваи наполнить ее личностно значимым смыслом.

Метод проектов пришел в интернет в конце XX векакак "телекоммуникационный проект". "Учебныйтелекоммуникационный проект - это совместная учебно-познавательная творческая или игровая деятельностьучащихся-партнеров, организованная на основе сетевыхресурсов интернет, имеющая общую цель,согласованные методы и способы деятельности, инаправленная на достижение общего результата порешению какой-либо проблемы, значимой дляучастников проекта." - так определяет сейчас Википедиазначение этого термина [1,2].

История телекоммуникационных сетей начинается с80-х годов прошлого века. Удобный и оперативный видсвязи достаточно быстро привлек внимание педагогики,появились научные школы [1,3], обосновавшиетеоретически потенциал проектной деятельности,использующий сервисы Интернет. Появились различныепроекты мирового уровня, в рамках которых учащиесяи учителя из разных школ, городов, стран мира могли,

Мақалада ИКТ қолдана отырып жобалық іс-әрекеттіқалыптастыру, оқушылардың зерттеушілік жұмыстары,телекоммуникациялық жобалардың ерекшелігі, жобағақойылатын талаптар және маңыздылығына мақсатталғанжобаның түрлері қарастырылған.

В статье рассматривается формирование проектнойдеятельности с использованием ИКТ, исследовательскиеработы школьников, особенности телекоммуникационныхпроектов, требования к проектам и виды проектов по целидеятельности и значимости.

The article discusses the formation of project activities using ICT,research work of students, particularly telecommunications projects,project requirements and types of projects objectives and significance.

ПРОЕКТНО-ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКАЯ

ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ УЧАЩИХСЯВО ВНЕУРОЧНОЕ ВРЕМЯ


67

¹3 (3) 2015Ïåäàãîãèêà

общаясь друг с другом, решать проектныепроблемы[1,4]. Универсальность и широтаинформационных ресурсов позволила легко привлекатьзнания и умения из разных областей: химии, физики,иностранного и родного языков, доступностьмультимедийного сервиса - убедительно оформлятьрезультаты проектов. Межпредметность сталаспецифической особенностью возникшихтелекоммуникационных проектов[1,5]. Кроме того,особенно в международных проектах, требовалась нетолько осведомленность в области собственно предметаисследуемой проблемы, но и знания особенностейнациональной культуры партнера, особенностей егоменталитета, мироощущения. Как показаламеждународная практика и многочисленныеэксперименты, специально организованнаяцеленаправленная совместная работа учащихся в сетиможет дать более высокий педагогический результат.Учебный телекоммуникационный проект стал основнойформой организации учебной деятельности учащихсяв сети.

На основании приобретенного опыта былисформулированы требования к проектам, когдапривлечение средств телекоммуникаций считалисьпедагогически оправданными:

- исследование явлений, требующие сбора данных вразных регионах для решения поставленной проблемы;

- сравнительное изучение явлений и влияющихфакторов в различных местностях для выявлениятенденций или зависимостей;

- сравнительное изучение альтернативных способоврешения одной проблемы;

- совместное творческое создание, разработка какой-то темы и пр.

Дальнейшее развитие телекоммуникаций привело кпоявлению нового феномена - сетевых сообществ.Большое количество исследований по развитию сетевыхсообществ и совместной сетевой проектнойдеятельности выполнено Патаракиным Е.Д.[1,6]. В егоработах изложены теоретические основы компьютерныхкоммуникаций, которые сегодня формируют "новое полеинформационной культуры" современного общества.Появившиеся модели общественных отношенийхарактеризуются одновременно большойинтегрированностью и большой децентрализацией.Развитие сетевых коммуникаций оказывает влияние навсе сферы жизни человека, отражается в научныхпредставлениях. Формируются новые общественныеотношения, развивается общество сетевых структур.Согласно М. Кастельсу [1,7], именно сети составляютновую социальную морфологию общества, а на ходе ирезультатах процессов, связанных с производством,повседневной жизнью, культурой и властью начинаетсказываться распространение "сетевой" логики. Людиполучают возможность участвовать в социальныхпроцессах, становятся независимее и несут большуюответственность за собственные действия и собственныерешения. Патаракин Е.Д. говорит о "педагогическойинформатике сообществ", которая становитсяинструментом интеграции учебных дисциплин, полемдля межпредметной учебной творческой деятельности."Компьютерные коммуникации формируютновую среду, к существованию в которойобразование постепенно адаптируется так же,как это уже сделали бизнес, наука издравоохранение" [1,8]. Речь идет не осоздании специальных педагогическихобъектов и средств, а об использованииобразованием тех возможностей, которые ужесуществуют в сетевых сообществах. Учебнаядеятельность в среде сетевых сообществпозволяет естественным путемсоприкоснуться с сообществами обмена

знаниями, где открываются уникальныеинформационные, технологические и людские ресурсы.Очень важно, что эта деятельность воспроизводитформы общественной жизни, а понятия, объекты,средства и методы осваиваются социально значимымобразом.

Для освоения знаний очень важно создать условиядля участия ребенка в реальной деятельности, так какзнания всегда осваиваются в определенном контекстеи тесно связаны с областью применения. В процессеприсвоения этих знаний необходимо также воспринятькультуру среды, получить опыт социализации, навыкадаптации. Сложное адаптивное поведение в сетевыхсообществах возникает в процессе свободноговзаимодействия между отдельными автономнымисубъектами, от которых ожидается совместная с другимичленами сообщества деятельность, реакция в ответ надействия других членов сообщества.

Информатизация образования достаточно быстропривела к появлению большого разнообразия проектов.Первоначальное название телекоммуникационныхпроектов в настоящее время отошло и заместилосьсловосочетанием интернет-проект. Интернет-проектысегодня прочно вошли в педагогический арсеналзарубежных и отечественных педагогов, их функции,свойства, масштабность весьма различны. Онипредполагают хорошо продуманное и концептуальнообоснованное сочетание информационно-коммуникационных технологий с многообразиемметодов, форм и средств обучения.

Мы будем использовать термин "сетевой проект",предполагая использование не только ресурсовглобальной сети интернет, но и сетевые возможностилокальных сетей для организации проектнойдеятельности.

Основные бесспорные плюсы использования сетевыхтехнологий в проектной деятельности можно свести кследующим возможностям:

- использование разнообразных сервисовкоммуникации в проектной деятельности

- совместное использование мощногоинформационного ресурса, позволяющегоорганизовывать проекты любой сложности, иметьсвободу выбора информационных материалов;

- организация проектной деятельности как в на уроке,так и выведение проектной деятельности за пределышкольного пространства и времени урока;

- организация коллективных и совместных формработы;

- объединение дистанционно-удаленных участниковпроекта;

- привлечение возможностей мультимедийногопредставления информации для передачи эмоции иубедительности воздействия;

- расширение аудитории для демонстрации результатаи рефлексии предъявление результата в широкомспектре социальных сетей.

Наиболее полно виды проектов, использующихсетевые возможности, классифицированы МогилевымА.В. [1,9]. На основе его классификации составленаклассификация сетевых проектов.

Виды проектов по цели деятельности и значимости для участников проектов определенного вида сотрудничества

1 2 3 4 5 Телекомму-

никационный проект

Информационный проект

Совместный сбор данных

Совместное решение задач

Совместное творчество

коммуникация удаленных

индивидуальных и групповых

партнеров

совместное создание информационного

ресурса по представляющей

интерес теме, требующее сбора,

обработки, сопоставления

различной информации,

публикации результата в сети

совместный сбор данных по темам,

требующим одновременного

объединения усилий людей, живущих в

разных географических точках, в разных

климатических или временных поясах

объединение усилий людей

для более эффективного

решения задачи, проблемы как на

конкурсной основе, так и на

принципах сотрудничества

совместный творческий поиск,

создание творческих работ на общую тему,

творческое соперничество и сотрудничество

¹3 (3) 2015

68

Непростым полем для применения ИКТ в целяхинтеграции учебного пространства может и должнаявляться организация учебной исследовательскойработы школьников, подготовка их публикаций, а такжеподготовка к выступлениям на различных олимпиадах,конкурсах и конференциях.

Рассмотрим на примере предмета химия какпроисходит процесс создания исследовательскойработы. На первом этапе этой интересной, сложной иочень деятельности совместно с учеником выбираемтему исследования, определяем его цели, задачи иструктуру, оговариваем круг источников, которыми онбудет пользоваться. Необходимо убедиться в том, чтоученик не только умеет искать нужную литературу вбиблиотеке, но и владеет навыками поиска информациив Интернете.

Далее ученик приступает к изучению источников инаписанию текста работы, и мы настоятельнорекомендуем ему, как только у него будет готов какойугодно маленький, но завершённый фрагментисследования, сразу же предоставить его научномуруководителю в электронном виде. От успехадальнейшего сетевого взаимодействия автора ируководителя во многом будет зависеть успех всейисследовательской работы. Внимательно читаемфрагменты работы и корректируем при необходимости:

1. исправляем ошибки (фактические, стилистические,орфографические и т.д.)

2. выделяем в тексте ученика те места, которые нужнопеределать, улучшить, тут же пишем, как это сделать

3. другим цветом выделяем места, которые нужнорасширить, развить

4. прямо в текст вносим вопросы, замечания, советы,в частности указываем, что ещё можно прочесть поданной проблеме

5. отсылаем фрагмент с нашими пометками обратноученику, не забываем похвалить его за проделаннуюработу

Таким образом редактируем каждый фрагментработы, а затем помогаем ученику сделать из этихфрагментов единое целое, связанное научной мыслью.

Далее точно таким же образом помогаем ученикуподготовить текст автореферата, то есть сокращённыйвариант текста исследования, который и будет зачтённа защите работы.

Конечно, такая работа может выполняться и набумажных носителях, и очно, без всякого сетевоговзаимодействия. Но в этом случае она займёт гораздобольше времени и будет менее эффективной.

Особо следует сказать о создании презентаций,показом которых сопровождают защиту учебныхисследовательских работ. Сопровождение защитыработы видеоизображениями делает доклад болееэффектным и доходчивым. Такую презентацию можетсоздать как сам автор исследования, так и его товарищ,но в любом случае во время защиты работыцелесообразно. Чтобы показ её осуществлял недокладчик, а другой ученик, так как рассказывать обисследовании и переключать слайды одновременноочень сложно.

При создании такой презентации её автор долженстрого идти за текстом автореферата своего товарища.Сначала надо выделить в этом тексте места, которыеможно проиллюстрировать изображениями - картинкамии фотографиями. Затем, собственно создатьпрезентацию. Очень важно, чтобы ученик.Демонстрирующий презентацию, чётко знал, припроизнесении каких слов докладчиком, какой кадрдолжен быть на экране. У него должен быть свойсценарий выступления [1,10].

ЛИТЕРАТУРА.1. http://met.emissia.org/offline/2013/met009_files/home-menu.html2. Организация проектной деятельности в школе: система работы / авт.-сост. Щербакова С. Г. и др. - Волгоград:

Учитель, 20093. Романовская М.Б. Метод проектов в учебном процессе (методическое пособие): [современные подходы к

содержанию и организации проектной деятельности школьников в процессе модернизации системы образования]/ М.Б. Романовская. - М.: Центр "Педагогический поиск", 2006.

4. Стратегия модернизации содержания общего образования: материалы для разработки документов пообновлению общего образования. - М.: МинОбр, 2001

5. Хуторской А.В. Современная дидактика. Учеб. Пособие. 2-е изд., перераб. / А. В. Хуторской. - М.: Высш. шк.,2007

6. Вострикова, Е. А. Мультимедийный урок в современной школе: интеграция педагогических и информационныхтехнологий : монография / Е. А. Вострикова, Н. Н. Огольцова ; Ком. образования и науки администрации г.Новокузнецка, Муниципальное авт. образовательное учреждение дополнительного проф. образования "Ин-тповышения квалификации". - Новокузнецк: МАОУ ДПО ИПК, 2009

7. Гузеев В.В. Основы образовательной технологии: дидактический инструментарий. М.: Сентябрь. 20068. Лесникова С. Г. Проектная деятельность как средство развития инициативности подростка в условиях детской

общественной организации : дисс. ... канд. пед. н.: Ижевск, 20059. Новиков А.Е. Сетевые информационные технологии в образовании//Методист. - 2008.-№910.Новые педагогические и информационные технологии в системе образования / Под ред. Е.С.Полат - М., 2000


69

¹3 (3) 2015

Преподаватель английскогоязыка научно-образовательного

центра "Erudit"

СОЛТАНГАЗИНА ЖАННУРМАНАРБЕКОВНА

Основные цели современного обучения -формирование креативного и критического мышления,умения оперировать полученной информацией иприменять знания на практике в различных ситуациях.Мышление развивается в проблемной ситуации, когдастудент формирует своё представление о том, чтопроисходит с предметом изучения. Поэтому в настоящеевремя так много разговоров ведётся вокруг понятий -"компетентность" и "критическое мышление". А впреподавании делового английского языка эти двапонятия должны стать неотъемлемой частью учебнойпрограммы. То есть, если первое - это результатобучения, то второе является непосредственнымспособом достижения этого результата.

В начале, кажется, чтокритическое мышлениепредполагает спор, дискуссию,конфликт, т.к. "критическое"ассоциируется с чем-тоотвергающим, негативным. Ноученые определяют критическоемышление как разумноерефлексивное мышление. Почемуименно технология критическогомышления? В первых, потому чтокритическое мышление - этооткрытое мышление, непринимающее догм, развивающеесяпутем наложения новой информациина жизненный личный опыт и именнооно является отправной точкой для развитиятворческого мышления. Во вторых, мир бизнесапредполагает работу в самых критических длямышления условиях и в решении ежедневновозникающих проблем в сфере бизнеса, экономики игосударственных дел, роль критического мышленияостается незаменимой. Почему именно в классахделового английского языка? В настоящий момент нашастрана все увереннее выходит на мировуюэкономическую, политическую, научно-техническую иделовую арену. Перед нашей молодежью открываютсяперспективы учиться и работать за рубежом, всовместных и инофирмах на территорииКазахстана, приобщаться к мировойкультуре, искусству, научно-техническомупрогрессу.

Приёмы, предлагаемые технологией

критического мышления, позволяют сделать работуинтересной и творческой, а главное - результативной:возрастает уровень знаний, активность студентов разныхуровней. И процесс обучения становится увлекательными эмоциональным не только для преподавателя, но идля студентов.

Всем известные приемы технологии развитиякритического мышления как кластеры и схемыинтересны на уроках делового английского языка вкачестве средств творческого самовыражения.Например, при представлении новой темы илиобъяснении какого-либо понятия по деловому языку,можно нарисовать кластеры, в центре - тема, а вокругнеё смысловые единицы, которые соединяются с темой.

Мақалада сыни тұрғыдан ойлау технологиясына анықтама беріліп, оныжоғарғы сыныптардағы кәсіби ағылшын сабақтарында қолданудың бастыжолдары көрсетілген. Сонымен қатар, мақала барысында автор берілгентехнологияның элементтерін және оларды кәсіби ағылшын тілісабақтарына қосу тәсілдерін қарастырады.

В статье дается общее представление критического мышления, иописываются пути его использования на уроках делового английскогоязыка на старшем этапе обучения. Автор также рассматриваетэлементы технологий критического мышления и способы их примененияв обучении деловому общению на иностранном языке.

The article describes the common concept of critical thinking and ways of itsusage at lessons of Business English at higher levels of study. The author alsoconsiders elements of critical thinking technology and variety of ways of includ-ing them into the process of business correspondence teaching.

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ЭЛЕМЕНТОВ КРИТИЧЕСКОГОМЫШЛЕНИЯ НА УРОКАХ ДЕЛОВОГО АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА

НА СТАРШЕМ ЭТАПЕ ОБУЧЕНИЯ


Shares Stock market Negotiations Contract

Public limited

Partnership

Companies Competitiveness

Positions

Очень привлекает и активизирует студентов приём"преимущества и недостатки". Этот приём вовлекаеткаждого учащегося в активный познавательный иинформационно-коммуникативный процесс. Онпозволяет создавать условия для применения каждымобучающимся приобретённых знаний, а также помогаетучащимся осознать, где, каким образом и для какихцелей приобретаемые знания могут быть применены.Например, можно попросить студентов выбрать, в какойпо масштабности компании они хотели бы работать иразобрать преимущества и недостатки данных типовкомпаний.

Advantages Disadvantages A large multinational company A small or medium sized family business A trendy new high-tech corporation

¹3 (3) 2015

70


А в совместимости с концептуальной таблицей данныйприем приобретает намного значимую форму и четкоопределяет все за и против по данному учащимсявопросу. К примеру, можно взять собеседование длякандидатов на определенную должность, и рассмотретьвсе необходимые для приема на работу пункты изличной информации этих кандидатов.

Peter Grabber Melena Smith Thomas Murphy Age Marital status Experience Last job Таким образом, студенты имеют возможность

анализировать данную им информацию, и самостоятельнорешить какой из предложенных вариантов является самымоптимальным в данном случае.

В качестве домашнего задания преподавателиделового английского языка могут предложить учащимсяподготовить живую беседу на деловом английском языкепо предварительно определенным для каждогоучащегося ролям. Эти беседы могут иметь характерпереговоров, деловых встреч, собеседований передприемом на работу, или же телефонных разговоров.

Главным фактором при использовании данногоприема является то, чтобы учащиеся моглииспользовать в своей речи пройденные на урокеключевые слова и выражения. Также будет полезнымпоказать учащимся видео деловых встреч илисобеседований на английском языке с настоящимиактерами. Например, при телефонном разговореучащиеся должны буду использовать следующиевыражения:

Сan I take your name, please?I'll put you throughCan you hold the line?Can you hold on a moment?

Could you speak more slowly?Could you say that again, please?Sorry, I didn't quite understand what you said about …А при проведении встреч или командных дискуссий

наиболее необходимыми для употребления фразамидля студентов могут быть:

I think we can (shall) start with …I'd (We'd) like to clear up one more pointI think we can (shall) start with …That's all right / All right / GoodCould I just say something?Sorry, could I comment on that?How do you mean exactly?В результате подобных ролевых игр учащиеся смогут

не только употреблять фразы на деловом английскомязыке, но и сумеют самостоятельно решать вопросыделового характера и научатся базовым основам

проведения бесед и переговоров на английском языке.Неотъемлемой частью любого курса делового языка

являются деловые письма. При обучении деловомуписьму на английском языке, преподаватели имеютвозможность использовать широкий спектр фантазий ипридумать самые разные интересные для учащихсяситуаций, которые потребовали бы решения путем

написания деловых писем. К примеру, можновзять какую-нибудь конференцию дляшкольников за рубежом, куда хотели бы поехатьсами ученики и задать им написатьофициальное письмо-запрос отделуопределенного учебного заведения.

Message for: Ms. Julia Collard, secretary, Main Office,School of Business, Essex

University, England.Fax number: 8-10-44-181-893-5516From: Bolat Amirov, Head, International DivisionDate: May 11,2000Number of pages: 2 including this oneDear Ms. Julia Collard:In accordance with our previous agreement, I am send-

ing you a list of 11 persons (10 students and one professor)who will participate in your school's summer conference inthe period of July 5th - 21st.

For us to apply for the UK visas, we need an official letterof invitation and a letter of support to the UK Embassy inAlmaty.

Please find attached the above list with the participants'surnames.

I look forward to receiving your reply.Yours sincerely, (signature)B. AmirovHead, International Division.Так, например, учащиеся могут написать письмо

приглашение на предстоящее мероприятие (при этоммероприятие может быть и реальным) от своего лицаили от лица выдуманного персонажа, или же письмо вучебное заведение, куда они хотели бы поступить,письмо с просьбой подтвердить решение о принятиина работу кандидата, выбор которого мы обсудили вовремя рассматривания приема концептуальнойтаблицы, и т.п.

Подводя итог уроков с использованием технологииразвития критического мышления на уроках деловогоанглийского языка, мы можем отметить, что основнойна уроке была деятельность учащихся, в то время какосновной функцией учителя являлась координациядеятельности учащихся.

Используя приемы критического мышления на урокахделового английского языка, мы способствуем развитиюу учащихся способность ставить новые вопросы,вырабатывать разнообразные аргументы, приниматьнезависимые продуманные решения в сфере деловыхпроблем и вопросов.

ЛИТЕРАТУРА.1. Муштавинская И.В. Технология развития критического мышления на уроке и в системе подготовки учителя:Учеб.-метод. пособие/И.В. Муштавинская. - СПб: КАРО, 2009.- 144с2. Irene Barrall and Nicholas Barrall. Elementary business English: Coursebook. - Pearson Longman Press3. Irene Barrall and Nicholas Barrall. Intermediate business English: Coursebook. - Pearson Longman Press

71

¹3 (3) 2015

Д Л Я З А М Е Т О К

¹3 (3) 2015

72

Қ Ұ Р М Е Т Т І Ә Р І П Т Е С Т Е Р !"ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы ғалымдар мен педагогтерден "Еуразия білімі. Eurasian educa-

tion. Евразийское образование" халықаралық ғылыми-әдістемелік журналына (ҚазақстанРеспубликасының инвестициялар мен экономикалық даму министрлігі берген мерзімді баспасөзбасылымын есепке қою туралы №14770-Ж куәлігі) жариялауға жұмыстар қабылдауды жалғастырады.

Мерзімді баспасөз басылымы айына бір рет қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жарық көреді. Журналжарияланымдарының тақырыптық бағыттары - ғылыми-әдістемелік, педагогикалық, ақпараттық-жарнамалық (білімберу мекемелері үшін).

Журналдың таралу аймағы - Қазақстан Республикасы, ТМД елдері, таяу және алыс шет елдері.

Журналға Қазақстан, Евразиялық экономикалық қауымдастық елдері, ТМД, Грузия, Украина, Түркия, Қытай жәнеЕвроодақ елдері ғалымдарының, ізденушілердің, докторанттардың, магистранттардың, мұғалімдер меноқытушылардың, әдіскерлердің, білім беру ұйымдарының жетекшілері мен қызметкерлерінің ғылыми зерттеулері,мақалалары, сабақ жоспарлары, ғылыми жобалары және басқа да ғылыми-әдістемелік жұмыстары жарияланады.

Журналға жариялауға келесі бағыттар бойынша ғылыми зерттеу еңбектері, очерктер мен әдістемелік жұмыстар,сабақ жоспарлары қабылданады:

Жаратылыстану ғылымдары;Гуманитарлық ғылымдар;Әлеуметтік ғылымдар;Техникалық ғылымдар;Экономикалық ғылымдар;Педагогикалық ғылымдар;Білім беру мәселелері.

Бір автордан журналдың бір санына екі жұмыстан артық қабылданбайды. Ұжымдық авторлықта жазылғанжұмыстар жеке жұмыстармен қатар қабылданады. Бір жұмыстың авторларының саны 5-тен аспауы тиіс.

ЖУРНАЛДА ЖАРИЯЛАНАТЫН ЖҰМЫСТАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР:Жұмыс мәтіні 2 беттен кем болмауы тиіс және 10 (он) беттен аспауы керек, жол арасы 1,0 интервалымен Microsoft

Word редакторында, жиектері - сол жағынан 3 см, жоғары және төменгі жағынан 2 см, оң жағынан 1,5 см болатынА4 форматындағы стандартты бетте Times New Roman қарпімен 14-ші шрифтпен терілуі керек, жұмыстың әрбірабзацы жаңа жолдан 1 см шегініспен жазылады. Жол ортасынан автор(лар)-дың тегі, аты-жөні (толығымен) қоюшрифтпен жазылады. Келесі жолға автордың жұмыс (оқу) орнының толық атауы мен лауазымы, ғылыми атақ-дәрежесі жазылады. Бұдан соң жол ортасынан мақала тақырыбы қою шрифтпен жазылады. Бір интервалдан кейінжаңа жолдан мақала мәтіні жазылады, пайдаланылған әдебиеттер тізімі еңбекте көрсетілген тәртібіне сәйкес,мақаланың соңында жазылады. Мәтінде сілтеме берілген әдебиеттер тік жақшаның ішінде, әдебиеттер тізіміндегінөміріне сәйкес көрсетіледі. Дәйектеме (цитата) қолданылған жағдайда міндетті түрде түпнұсқаның беті көрсетіледі(мысалы, [1, 256]). Барлық суреттер, таблицалар, диаграммалар, формулалар мен басқа да көрнекілік суреттемелеркомпьютерлік редакторларда жасалып, мақалада сілтеме берілген ретпен көрсетілуі тиіс. Егер мақала қазақ, орысжәне ағылшын тілдерінен бөлек, басқа тілде жазылған жағдайда, мақалаға ағылшын не қазақ (орыс) тілінде жазылғанқысқаша аннотация берілуі керек.

Редакция алқасы жинақтың тақырыбына сәйкес келмейтін, жоғарыда көрсетілген ережелерге сай емес жәнемазмұны жағынан Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына қайшы келетін материалдардықабылдамауға құқылы.

Журналға енетін ғылыми-әдістемелік жұмыстар электронды нұсқада, автордың байланыс телефондарын көрсетеотырып, [email protected] электронды поштасына жіберіледі.

Жұмыспен бірге авторлар өздерінің электронды нұсқадағы фотосуреттерін жіберуі керек (JPEG форматындағысканерден өткізілген фотосурет көшірмелері де қабылданады). Фотосурет 5х6 форматындағы портреттік фото түріндетүсірілуі керек, егер мақала авторлары 3 (үш) не одан көп адам болса, біртекті ашық фонда түсірілген бір ұжымдықфотосурет қабылданады. Сапасы төмен немесе автордың бет-әлпеті көрінбейтін фотосуреттер қабылданбайды.

Журнал санына жұмысы жарияланған әрбір авторға редакция алқасы жұмысының жарияланғандығы туралысертификат береді.

Журналға мақала жариялау жөніндегі барлықсұрақтар бойынша "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығына

келесі телефон номерлері бойынша хабарласа аласыздар:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77778543577 (Арафат Мамырбеков)e-mail: [email protected]

Редакцияның мекенжайы:071400 Семей қаласы, Уранхаев көшесі, 45/3

73

¹3 (3) 2015

У В А Ж А Е М Ы Е К О Л Л Е Г И !Образовательно-научный центр "Erudit" продолжает прием работ ученых и педагогов для публикации

в международном научно-методическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийскоеобразование" (свидетельство о постановке на учет периодического печатного издания №14770-Ж от14.11.2014 г. выдано Министерством по инвестициям и развитию Республики Казахстан)

Периодическое издание выходит один раз в месяц на казахском, русском и английском языках. Тематическаянаправленность публикаций журнала - научная, методическая, педагогическая и информационно-рекламная (дляучреждений образования и науки).

Территория распространения журнала - Республика Казахстан, страны СНГ, ближнее и дальнее зарубежье.

Журнал публикует научные изыскания, статьи, методические разработки и проекты ученых, соискателей,докторантов, магистрантов, педагогов - преподавателей, учителей, методистов, руководителей и работниковучреждений образования и науки Казахстана, стран Евразийского экономического содружества, СНГ, Украины,Грузии, Турции, Китая и стран Евросоюза.

К публикации в журнале принимаются работы - научные, методические статьи, исследования, очерки, разработкиуроков, написанные на казахском, русском, английском и других языках, по следующим направлениям:

Естественные науки;Гуманитарные науки;Социальные науки;Технические науки;Экономические науки;Педагогические науки;Вопросы образования.

От одного автора принимается не двух работ в один номер журнала. Труды, написанные в соавторстве,принимаются наряду с авторскими работами. Количество авторов одной статьи не должно превышать 5-ти человек.

ТРЕБОВАНИЯ К ОФОРМЛЕНИЮ РАБОТ, ПУБЛИКУЕМЫХ В ЖУРНАЛЕ:Текст работы должен быть не менее 2 (двух) и не более 10 (десяти) страниц, набранных в редакторе Microsoft

Word шрифтом Times New Roman 12-го кегля, с единичным интервалом между строк, на стандартной страницеформата А4 с полями по краям - слева - 3 см, справа - 1,5 см, вверху и внизу страницы по 2 см, с абзацнымиотступами в 1 см. С середины страницы жирным шрифтом указываются ФИО автора (полностью), наименованияего места работы (учебы), должность и регалии. Заголовок работы пишется с середины страницы жирным шрифтом.После заголовка через один интервал пишется непосредственный текст работы, в конце указывается списокиспользованной литературы. Литература указывается в порядке упоминания в тексте работы, в случаеиспользования цитат, в обязательном порядке в прямых скобках указывается страница первоисточника (пример:[1, 256]). Все рисунки, карты, фотографии, таблицы, диаграммы, формулы пр. иллюстрации и вставки рекомендуетсявыполнять с помощью компьютерных редакторов и размещать в статье по мере их упоминания. В случае, еслиработа написана на ином языке, кроме казахского, русского и английского, к работе прилагается краткая аннотация,написанная на английском или русском (казахском) языке.

Редакционная коллегия вправе отказать в публикации работ, не соответствующих по содержанию тематикежурнала и требованиям к оформлению работ, а также противоречащих по содержанию действующемузаконодательству Республики Казахстан.

Работы к публикации в международном научно-методическом, педагогическом журнале "Еуразия білімі. Eur-asian education. Евразийское образование" принимаются в электронном виде с указанием контактных данныхавтора(-ов) на электронный адрес [email protected].

Вместе с работой авторы должны приложить свои фотографии в электронном варианте (допускаетсясканированная копия фотографии в формате JPEG). Фотография автора должна быть хорошего качества,выполненной в виде портретной фотографии 5х6, в случае, если авторов 3 (три) и более человек, принимаетсяодна коллективная фотография, сделанная на однотонном, светлом фоне. Фотографии низкого качества, а такжете, на которых нельзя различить лица авторов, к публикации не принимаются.

Все авторы, получают сертификаты-подтверждения о публикации их работы в международном научно-методическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование".

По всем вопросам, относительно публикации работ в журнале "Еуразия білімі. Eurasian education.Евразийское образование" обращайтесь в Образовательно-научный центр "ERUDIT" по телефонам:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77778543577 (Арафат Мамырбеков)e-mail: [email protected]

Адрес редакции:071400, г.Семей, ул.Уранхаева, 45/3

¹3 (3) 2015

74

Мнение авторов публикаций не всегда отражает мнение редакции журнала.Opinion of publishing author not always reflect the opinion of the publisher.

Журнал материалдарын қолданған жағдайда, журналға сілтеме беру міндетті.При использовании материалов ссылка на журнал обязательна.

While using materials reference to the journal is obligatory.

Редакцияның мекенжайы / Адрес редакции / The editorial office address0 7 1 4 0 0

Семей қаласы, Уранхаев көшесі 45, 2 қабат, 3 кеңсе.г. Семей, ул. Уранхаева, 45, 2 этаж, офис 3.

Semey, Uranhayev Street 45, 2nd floor, office 3.

Тел/Tel: + 7 (7222) 56 25 25e-mail: [email protected]

Басылды / Напечатано в / Journal is published "ImPress" баспасы / Издательство "ImPress" / Publishing house "ImPress"

071400 Семей қаласы, Найманбаев к-сі, 163, 2 офисг. Семей, ул. Найманбаева, 163, офис 2Semey, Naimanbayev Street, 163, office 2

Жауапты редактор / Ответственный редактор / Executive editorAzamat Azatov

Дизайн және компьютерлік беттеу / Дизайн и компьютерная верстка /Design and Desktop Publishing

Didar Kambarova

Басуға жіберілді / Подписано в печать / Signed into Print:11.05.2015

Пішіні / Формат / Format60х84 1/8

Тираж / Copies100 дана / экземпляров / number

Тапсырыс / Заказ / Order No895

Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігінің Байланыс,ақпараттандыру және ақпарат комитетінде 24.11.2014 ж. есепке қойылып,

№14770-Ж куәлігі берілген

Свидетельство о постановке на учет выдано Комитетом связи,информатизации и информации Министерства по инвестициям

и развитию Республики Казахстан№14770-Ж от 24.11.2014 г.

Registered in The Ministry of Investment and Development of the Republic of Kazakhstan,Communication, Information and Information Committee 24.11.2014. Certificate No. 14770-Ж

77

¹3 (3) 2015

Eurasian education №3

Documents

Transcript of Eurasian education №3