Doktoratura Perseta Grabova, Fakulteti Ekonomik, Departamenti i ...

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI I FINANCËS

Ndikimi i kulturës dhe i emocioneve

në sjelljen dhe vendimmarrjen

financiare të individit

DOKTORANT

PERSETA GRABOVA

UDHËHEQËS SHKENCOR

PROF. DR. SHERIF BUNDO

NËNTOR 2013

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI I FINANCËS

Ndikimi i kulturës dhe i emocioneve në sjelljen dhe vendimmarrjen financiare të individit

DOKTORANT

PERSETA GRABOVA

UDHËHEQËS SHKENCOR

PROF. DR. SHERIF BUNDO

FUSHA E STUDIMIT

[FINANCË]

FOKUSI SPECIFIK I PUNIMIT

[Vlerësimi i raportit mes kulturës, emocioneve dhe parasë, sjelljes financiare si dhe vendimmarrjes financiare]

NËNTOR 2013

i

Abstrakti

Ndër shekuj ekonomistët kanë argumentuar që individët dhe investuesit janë racionalë dhe i

shpërndajnë burimet (kohën dhe paratë) në mënyrë të tillë që të maksimizojnë dobishmërinë e tyre.

Nga inefiçenca e tregut, por edhe sipas paradigmës së Sjellje financiare, del që njerëzit i marrin

vendimet e tyre, veçanërisht ato financiare, mbi bazën e emocioneve, perceptimeve dhe besimeve

që janë larg sjelljeve tërësisht racionale. Qëllimi i këtij studimi është analiza e perceptimeve të

individëve për paranë dhe pasurinë si dhe vlerësimi i rëndësisë që ka kultura dhe emocionet në

sjelljen financiare dhe në përdorimin e parasë apo vendimmarrjen financiare. Në këtë studim është

zgjedhur të përdoret metodologjia Q si një metodologji e projektuar për të shqyrtuar subjektivitetin

e individëve, duke analizuar perceptimin për paranë dhe pasurinë nga dy nëngrupe të ndryshme

shoqërore (Shkodra dhe Korça) brenda të njëjtit kontekst ekonomik në Shqipëri. Ky studim nxjerr

përfundimin se si shkodranët ashtu edhe korçarët kanë krijuar tërësinë e koncepteve kulturore,

përmes të cilave i përshtaten dhe e kuptojnë realitetin ku jetojnë. Bazuar në rezultatet e

metodologjisë Q arrihet në përfundimin se përfshirja e kulturës dhe rolit të saj në studimin e sjelljes

financiare, ka një rëndësi domethënëse. Studiuesit e sjelljes financiare shprehen qartë se emocionet

ndikojnë në vendimmarrjen financiare, megjithatë duhet përmendur që emocionet formohen dhe

ndikohen nga kultura. Prandaj është e nevojshme përfshirja e një dukurie të re, si ajo e Financave të

Kulturës, që studion rolin e kulturës dhe të koncepteve të saj në fushën e financës. Një rekomandim

i këtij studimi është që duke kuptuar se si kulturat e ndryshme ndikojnë në perceptimin dhe përvojat

me paranë dhe pasurinë, mund të jepet një ndihmesë në qartësimin e mënyrës së vendimmarrjes

financiare. Studime të ngjashme mund të kryhen rreth të kuptuarin e rolit që ka kultura në

perceptimin e parasë dhe pasurisë si dhe në vendimmarrjen financiare, jo vetëm në këto dy

nëngrupe kulturore si Shkodra dhe Korça, por edhe në nëngrupe të tjera kulturore që veprojnë në të

njëjtin mjedis ekonomik në Shqipëri apo edhe më gjerë, në rajon.

ii

FALËNDERIMET Falënderimi i parë shkon për udhëheqësin shkencor Profesor Sherif Bundo për mundësinë që mëdha

për të punuar në këtë fushë kaq interesante, frymëzuese dhe të bukur. Pa mbështetjen, idetë dhe

ndihmesën e Profesor Bundo-s, nuk do të ishte i mundur përfundimi me sukses i këtij punimi.

Një falënderim i sinqertë shkon për kolegët e Departamentit të Financës, për pedagogët e mi, me të

cilët kam kënaqësinë të punoj prej vitesh.

Inkurajimi, dashuria dhe mirëkuptimi i familjes sime dhe i shokut tim të jetës, meritojnë

mirënjohjen më të thellë nga ana ime. Po ashtu iu kërkoj ndjesë për mungesën time në angazhimet

familjare gjatë kohës kur isha e zënë me punimin.

Perseta Grabova

iii

Përmbajtja

HYRJE 1

Konteksti dhe qëllimi i këtij studimi 1

Rishikimi i shkurtër i literaturës 3

Përmbledhja e çështjeve të çdo kapitulli 7

Metodologjia 8

Përmbledhje dhe konkluzionet 12

PJESA I: RISHIKIMI I LITERATURËS 13

Kapitulli I:Kuptimet psikologjike të parasë dhe Sjellja financiare 13 Historia e parasë 13 Rëndësia e nocioneve dhe përkufizimeve psikologjike të parasë 20 Teoria e racionalitetit dhe efiçencës së tregjeve financiare 26 A mendojnë në të vërtetë investuesit në mënyrë racionale? – Reflektim mbi Hipotezat e Tregut Efiçent 29 Pse lindi nevoja për studimin e Sjelljes financiare 32 Çfarë është Sjellja financiare? 37 Emocionet dhe vendimet financiare 48 Përmbledhje 55

Kapitulli II: Ndikimi i kulturës në suksesin ekonomik dhe financiar 56 Evoluimi i përkufizimeve të konceptit “kulturë” 56 Kultura – faktori i harruar 61 Polemikat mbi rolin e kulturës në vendimmarrjen ekonomike dhe në përdorimin e parasë 63 Rivlerësimi i interpretimit të kulturës në analizat ekonomiko-financiare 65 Përmbledhje 85

PJESA II: METODOLOGJIA DHE REZULTATET E STUDIMIT 87

Kapitulli 3: Metodologjia 87 Konteksti dhe fokusi i këtij studimi 87 Konceptimi i metodologjisë Q 89 Arsyetimi për zgjedhjen e metodologjisë Q 92 Rrugëtimi drejt metodologjisë Q 92 Fazat dhe struktura e metodologjisë Q 94 Analiza e të dhënave 108 Vlefshmëria dhe besueshmëria e metodologjisë Q 120 Pikat e dobëta dhe të forta të metodologjisë Q 121 Konsideratat etike 122 Përmbledhje 123

Kapitulli 4:Paraqitja dhe interpretimi i faktorëve 124 Faktori 1 për Korçën: paraja e fituar me punë reflekton dinjitetin e njeriut. 125 Faktori 2 për Korçën: fetishizimi i parasë 133 Faktori 3 për Korçën: kursimi i parasë siguron të ardhmen 141 Faktori 1 për Shkodrën: fetishizimi i parasë vs mos-mbivlerësimi i saj (faktor bipolar) 147 Faktori 2 për Shkodrën: paraja e fituar me punë reflekton dinjitetin e njeriut 158

iv

Faktori 3 për Shkodrën: emocionet pozitive sigurohen përmes shpenzimit të parasë (paraja siguron lumturinë) 163 Përmbledhje 170

PJESA III: PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME 172

Përfundimet 172

Rekomandimet 179

REFERENCAT 183

SHTOJCAT I

Shtojca A: Pyetjet e intervistave i

Shtojca B: Transkriptime të intervistave (Concourse) iii

Shtojca C: Pohimet Q të përdorura gjatë përzgjedhjes Q të nxjerra nga intervistat xv

Shtojca D:Termat e udhëzuesit për shpërndarjen e pohimeve Q dhe diagrami i shpërndarjes së pohimeve Q xviii

Shtojca E: Fjalor-th i terminologjisë të metodologjisë Q xxi

Shtojca F: Raporti nga PQmethod për Korçën xxii

Shtojca G: Raporti nga PQmethod për Shkodrën xxxv

Shtojca H: Të dhëna demografike xlviii

v

Figurat Figura 1: cili nga dy segmentet është më i gjatë? ............................................................................................................. 41

Figura 2: shembull i një skede të përzgjedhjes Q të pohimeve. ...................................................................................... 105

Figura 3: procesi i përzgjedhjes Q .................................................................................................................................. 106

Figura 4: struktura e faktorit 1 Korça ............................................................................................................................. 118



Figura 7: struktura e faktorit 1 Shkodra (Faktor bipolar) ................................................................................................ 119

Figura 8: struktura e faktorit 2 Shkodra .......................................................................................................................... 119

Figura 9: struktura e faktorit 3 Shkodra .......................................................................................................................... 120

Tabelat Tabela 1: paradigmat e metodologjive kërkimore ............................................................................................................ 90

Tabela 2: vlerësimi i pohimeve dhe numri i pohimeve për çdo kolonë .......................................................................... 105

Tabela 3: eigenvalue (vlerat e veta, Korça) .................................................................................................................... 110

Tabela 4: eigenvalue (vlerat e veta, Shkodra) ................................................................................................................. 110

Tabela 5: varianca shpjeguese në matricën e faktorëve të parrotulluar për Korçën ........................................................ 111

Tabela 6:varianca shpjeguese në matricën e faktorëve të parrotulluar për Shkodrën ..................................................... 111

Tabela 7: matrica e faktorëve të rrotulluar (Korça) ........................................................................................................ 113

Tabela 8: matrica e faktorëve të rrotulluar (Shkodra) ..................................................................................................... 114

Tabela 9: pohimet dhe vlerat-z për çdo faktor (Korça) ................................................................................................... 117

Tabela 10: pohimet dhe vlerat-z për çdo faktor (Shkodra) ............................................................................................. 117

Tabela 11: tabela përmbledhëse faktori 1 Korça: Paraja e fituar me punë reflekton dinjitetin e njeriut ......................... 126

Tabela 12: përmbledhja e interpretimit të faktori 1 për Korçën ...................................................................................... 133

Tabela 13: tabela përmbledhëse faktori 2 Korça: Fetishizimi i Parasë ........................................................................... 135


Tabela 15: tabela përmbledhëse faktori 3 Korça: Kursimi i parasë siguron të ardhmen................................................. 143


Tabela 17: tabela përmbledhëse faktori 1 Shkodra: Fetishizimi i parasë vs Mos-mbivlerësimi i saj (Faktor bipolar) ... 150

Tabela 18: tabela përmbledhëse e përmbysur për faktori 1 Shkodra: Fetishizimi i parasë vs Mos-mbivlerësimi i saj

(Faktor bipolar) ...................................................................................................................................................... 153

Tabela 19: përmbledhja e interpretimit të faktorit 1 për Shkodrën ................................................................................. 157

Tabela 20: tabela përmbledhëse faktori 2 Shkodra: Paraja e fituar me punë reflekton dinjitetin e njeriut ..................... 159

Tabela 21: përmbledhja e interpretimit të faktori 2 për Shkodrën .................................................................................. 163

Tabela 22: tabela përmbledhëse faktori 3 Shkodra: Emocionet pozitive sigurohen përmes shpenzimit të parasë. (Paraja

siguron lumturinë) .................................................................................................................................................. 165

Tabela 23: përmbledhja e interpretimit të faktori 3 për Shkodrën .................................................................................. 170

1

HYRJE

Konteksti dhe qëllimi i këtij studimi

Për të kuptuar sa më qartë funksionet dhe aspektet e ndryshme të parasë është e domosdoshme të

analizohet nocioni i saj. Shumë studiues e përkufizojnë paranë si mjet këmbimi, matëse dhe ruajtëse

të vlerës, gjë që është pohuar gjerësisht. Megjithatë, ky përkufizim përbën vetëm një nga aspektet e

shumta të simbolikës së parasë, pasi për shumë njerëz të tjerë paraja është pushtet, kohë, siguri apo

një copëz e mendjes. Nisur nga fakti që financierët dhe ekonomistët janë përqendruar më tepër në

aspektin e dobisë së parasë dhe në të kuptuarin e rolit ekonomik të saj, është e domosdoshme të

plotësohen mungesat lidhur me tërësinë e elementëve të përfshirë në nocionin e parasë.

Në literaturë vërehet se kërkimet shkencore janë përqendruar në mënyrën si duhet vlerësuar një letër

me vlerë, në identifikimin dhe matjen e riskut, dhe në raportin mes fitimit dhe çmimit të letrave me

vlerë (Thaler, 2005). Megjithatë, kjo nuk mund të konsiderohet e mjaftueshme sa i takon nocionit të

parasë, pasi paraja nuk ekziston në një vakum por është pjesë e një rrjeti dinamik shoqëror në të

cilin njerëzit veprojnë dhe ndërveprojnë.

Ky punim orientohet nga ky këndvështrim, duke e parë paranë si përfaqësuese të një marrëdhënieje

sociale, domethënë si ndërmjetësuese në vendosjen e marrëdhënieve midis njerëzve. Në këtë

kontekst, nëse paraja do të studiohej vetëm nga këndvështrimi i funksionit të dobishmërisë së saj do

të ishte e pamundur të shpjegoheshin anomalitë e tregjeve financiare. Çelësi i operimit në

transaksionet financiare është njeriu me sjelljet e tij. Në këtë punim trajtohet nocioni i parasë, jo

thjesht si një shpërblim abstrakt që mund të përdoret për shkëmbimin e mallrave dhe shërbimeve,

por si një objekt emocionalisht i ngarkuar. Si i tillë, paraja ndikon në mënyrën se si angazhohemi në

kryerjen e detyrave apo në vendosjen e marrëdhënieve me të tjerët. Një hallkë tjetër në këtë punim

është trajtimi i ndikimit të emocioneve në veprimet tona me paranë, meqenëse paraja është ndër të

paktat gjëra në jetë që na shtyjnë në reagime të thella emocionale. Nënvizimi i aspektit emocional

është i rëndësishëm pasi paraja përbën një nga motivuesit më të fortë të sjelljes së njerëzve dhe

ngjyros mënyrën se si njerëzit ndihen për veten e tyre, punën dhe të tjerët. Nisur nga ky

këndvështrim, paraja merr kuptim të ndryshëm për njerëz të ndryshëm, meqenëse çdokush që bën

një investim ose shmang realizimin e tij mund të përjetojë një tërësi emocionesh pozitive si gëzimi,

entuziazmi, shpresa apo emocione negative si frika, ankthi, mërzia, keqardhja, etj.

Analizat financiare, në fushën e sjelljes racionale ekonomike përgjithësisht kanë injoruar rolin e

emocioneve. Ky rol nuk është trajtuar pothuajse aspak në kontekstin shqiptar prandaj dhe është parë

2

me interes hulumtimi në këtë drejtim. Që në periudhën e Charles Darwin (1872) shumë kërkues i

kanë konsideruar emocionet si një përshtatje funksionale për jetesën sociale (Ekman, 1992). Fusha e

veprimit dhe forca e ndikimit të kërkesave të ligjeve në fushën e ekonomisë ndryshon nga forca e

veprimit të kërkesave të ligjeve të natyrës. Në ligjet e natyrës kemi të bëjmë me raporte të mirë-

përcaktuara, me saktësi të madhe dhe përpikmëri të lartë. Në ekonomi është ndryshe, pikërisht pasi

në funksionimin e ligjeve të ekonomisë duhet mbajtur parasysh që njeriu është një subjekt me

individualitet, me sjellje të ndryshme ndaj parasë dhe pasurisë, me shkallë dhe intensitet të

ndryshëm emocional ndaj të njëjtës pasuri. Koncepti i dobisë marxhinale dhe vendimmarrjes

financiare nuk mund të kuptohen dhe shpjegohen pa njohur dhe analizuar sjelljen emocionale dhe

kulturën e individit. Shpeshherë, njerëzit në moshë të rritur shfaqin sjellje me karakter konfliktual

që buron nga raporte jo të mira me paranë. Psikologjia që “mos i mëso të vegjlit me para në dorë”,

krijon mangësi në edukimin e tyre, defekte të cilat në një moshë tjetër shfaqen në formë dhe

kontekst tjetër. Një nga arsyet parësore pse emocionet kanë evoluar është monitorimi dhe negocimi

i marrëdhënieve tona sociale të cilat ndryshojnë në kontekstin kulturor.

Është parë e nevojshme të trajtohet ky kontekst pasi jemi të vetëdijshëm që njerëzit nuk jetojnë në

një botë të njëtrajtshme. Si rrjedhojë nuk mund të bëhet fjalë për emocione universale. Njerëzit

gjithnjë jetojnë, zhvillohen dhe punojnë në një hapësirë specifike kulturore dhe emocionet

ndihmojnë për lundrimin në këtë hapësirë (Geertz, 1974). Pikërisht trajtimi i aspektit kulturor në

kontekstin shqiptar e bën të veçantë objektivin e këtij punimi.

Siç është vërtetuar shkencërisht, tërësia e elementëve të kulturës të tilla si: vlerat, besimet dhe

traditat që janë të përbashkëta për një grup njerëzish, përbëjnë planin e mënyrës së veprimit dhe të

sjelljes së tyre (Haviland, Prins, Walrath & McBride, 2005). Në këtë punim është synuar të ruhet

raporti i hallkave ndikuese, si emocionet dhe elementët e kulturës, në vendosjen e marrëdhënieve

midis njerëzve me paranë në grupe të ndryshme kulturore. Mbi këtë bazë është evidentuar ndikimi i

kulturës në mënyrën se si njerëzit organizohen për të shkëmbyer produktet që ju nevojiten,

domethënë, mënyrën se si ata bëjnë biznes, konkretisht çfarë dhe si shesin apo blejnë, mënyrën se si

menaxhojnë dhe financojnë veprimet e tyre financiare pa anashkaluar edhe mënyrën se si

motivohen dhe shpërblehen apo ndëshkohen punëmarrësit. Me fjalë të tjera, është reflektuar mbi

faktin që meqenëse biznesi dhe investimet janë aktivitete njerëzore, mënyra e operimit si dhe e

konceptimit të tyre ndërvaret edhe nga kultura.

Qëllimi i këtij punimi është identifikimi dhe analizimi i perceptimeve të individëve për paranë dhe

pasurinë si dhe rëndësia që ka kultura dhe emocionet në sjelljen financiare dhe në përdorimin e

parasë apo vendimmarrjen financiare. Përveç kësaj ishte shqyrtimi se si disa dallime kulturore

3

luajnë rol në perceptimin e parasë dhe pasurisë mes dy nëngrupeve të ndryshme shoqërore dhe

kulturore që veprojnë nën të njëjtin kuadër ekonomik në Shqipëri, e thënë ndryshe se si kultura dhe

emocionet ndikojnë vendimmarrjen e tyre financiare. Nëngrupet kulturore dhe shoqërorë të

përzgjedhura për këtë studim janë Shkodra dhe Korça.

Për këtë studim është ngritur një pyetje bazë kërkimore: “Cilat janë karakteristikat dhe perspektivat

e ndryshme në kuadër të një studimi subjektiv mbi perceptimin e parasë dhe pasurisë si dhe cili

është ndikimi i emocioneve dhe i kulturës në përdorimin dhe përkufizimin e tyre?”. Kjo pyetje

kërkimore përbën mjetin dhe udhëzuesin për paraqitjen dhe interpretimin e faktorëve që kanë dalë

nga ky studim për të dy grupet kulturore të përzgjedhura, atë të Korçës dhe atë të Shkodrës.

Rishikimi i shkurtër i literaturës

Ky punim mbështetet në rishikimin e teorive ekzistuese dhe ato që po evoluojnë në fushën e

financës për të argumentuar nevojën e përditësimit efektiv të aktivitetit financiar duke nënvizuar

aspektin human të qenies njerëzore.

Teoria e racionalitetit dhe efiçencës së tregjeve financiare

Krizat e fundit financiare në mbarë botën dëshmuan më së miri që besimi i akademikëve mbi teoritë

tradicionale të financave u lëkund. Teoritë tradicionale të financave u ndeshën me shumë probleme

në shpjegimin e ngjarjeve dhe anomalive që përfshinë tregjet financiare përpara, madje dhe gjatë

krizave financiare të pesëvjeçarit të fundit. Këto rrethana i shtynë studiuesit t’i drejtohen Teorisë së

sjelljes financiare për të arsyetuar këto dështime. Realiteti ka provuar pashmangshmërinë e ndikimit

të faktorëve psikologjikë, socialë dhe kulturor në procesin e vendimmarrjes financiare. Teoria

moderne e portofolit bazohet në katër shtylla kryesore:

• Investuesit janë racionalë (Homo economicus).

• Tregjet janë efiçente.

• Investuesit duhet të ndërtojnë portofolët e tyre duke u bazuar në rregullat e mesatares dhe

variancës.

• Kthimet e pritura janë funksion i riskut.

Teoria moderne e portofolit, pavarësisht nga emri i saj daton në vitet 1950-1960 kur Miller dhe

Modigliani e përshkruan investuesin si “racional”. Më pas, në mesin e viteve ’60, Eugene Fama i

konsideron tregjet financiare si “efiçente”. Markowitz në vitin 1952-1959 përshkruan Teorinë e

4

mesatares dhe variancës në Teorinë e portofolit dhe Sharpe hodhi themelet e teorisë së CAPM-së

(Sharpe, Gordon, & Bailey, 1999).



Të qenit racional nënkupton të qenit agjentë të pavarur dhe të arsyeshëm, që karakterizohen nga

maksimizimi i dobishmërisë së pritur, nga mospëlqimi i riskut dhe pritshmëri racionale. Mbi këtë

bazë janë realizuar një sërë përpjekjesh për të qartësuar konceptet dhe për të shpjeguar si fenomenet

që shfaqen, ashtu dhe performancën e tregjeve financiare dhe të letrave me vlerë.

Parapëlqimi i investuesve për më shumë pasuri dhe të qenit racionalë janë theksuar edhe në Teorinë

e efiçencës së tregjeve financiare. Një ndikim të madh në shpjegimin e efektshmërisë së letrave me

vlerë dhe tregjeve financiare pati Eugen Fama me artikullin e tij “Efiçenca e tregjeve të kapitalit:

një rishikimi i teorisë dhe punës empirike” (1970). Në këtë artikull Fama trajton Hipotezat e Tregut

Efiçent (HTE), model i cili u vlerësua si themelimi i teorisë tradicionale financiare. Artikulli

përshkruan konceptin e një tregu financiar efiçent, sipas të cilit letrat me vlerë pasqyrojnë të gjithë

informacionin ekzistues dhe çmimi përbën një tregues të mirë për vlerën e investimit dhe

shpërndarjen më të mirë të kapitalit. Në një treg të efektshëm investuesit veprojnë në mënyrë të tillë

që të maksimizojnë vlerën (pasurinë).

Modeli i Efiçencës së tregjeve financiare për më shumë se 35 vite ka qenë në fokus të studimeve,

kërkimeve dhe debateve akademike. Shleifer (2000) dhe studiues të tjerë kanë argumentuar që

hipoteza mbi sjelljen racionale të investuesve nuk qëndronte, duke vërtetuar se është e vështirë të

ruhet ideja sipas së cilës njerëzit dhe në veçanti investuesit mund të marrin vendime tërësisht

racionale.

Pse lindi nevoja për studimin e Sjelljes financiare

Nga inefiçenca e tregut del që njerëzit i marrin vendimet e tyre, veçanërisht ato financiare, mbi

bazën e emocioneve, perceptimeve dhe besimeve që janë larg sjelljeve tërësisht racionale.

Studiuesit kanë vërejtur se individët ndjekin një logjikë të veçantë, logjikën e grupit (Reuter, 2011),

sipas së cilës ata vazhdimisht bëjnë gabime, madje edhe financierët e të gjitha llojeve, duke filluar

nga menaxherët e portofolit deri tek drejtuesit e korporatave, të gjithë bëjnë të njëjtin gabim në

mënyrë të përsëritur” (Shefrin, 2007 f. 3). Ndër gabimet e përsëritura mund të përmendim

vetëbesimin apo optimizmin e tepruar, mbivlerësimin e nivelit të kontrollit ndaj një situate të

caktuar, etj. Gabimet që lidhen me sjelljen e individit dhe përcaktimin e një qëndrimi racional duke

5

u nisur edhe nga faktorët emocional, janë evidentuar nga mjaft studiues të dobisë së sjelljes në

kushtet e pasigurisë.

Studiuesit vërejtën që shumë rezultate empirike ishin në kundërshtim me HTE-të, të cilat u quajtën

anomali; p.sh., kompanitë e vogla, me raport të ulët të çmimit ndaj fitimit sigurojnë fitime më të

larta sesa letra të tjera me vlerë me të njëjtin risk. Gjithashtu letrat me vlerë në përgjithësi dhe

veçanërisht ato të kompanive të vogla ecin më mirë në muajin janar dhe në ditën e premte dhe më

keq të hënën. Të gjitha këto anomali dhe një numër i madh anomalish të tjera shtruan para

studiuesve pyetjen nëse teoria e financës tradicionale ishte e aftë të përcaktonte me saktësi çmimet e

letrave me vlerë.

Teoria e sjelljes financiare e cila paraqiti konceptet e psikologjisë në financë që prej viteve 1950,

është fusha e studimit e cila analizon se si faktorët psikologjikë të sjelljes së individit, krahas

faktorëve të tjerë, ndikojnë në çmimet në treg dhe në financë. Sjellja financiare është një

ndërveprim i psikologjisë me veprimet financiare dhe me performancën e të gjitha kategorive të

investuesve (Shefrin, 2005).

Mbështetësit e Teorisë së sjelljes financiare në ndryshim nga ata të Teorisë së financave

tradicionale, në vlerësimin e drejtë të çmimit të një letre me vlerë marrin parasysh edhe vlerat

psikologjike, si p.sh aspiratat, ndjenjat, emocionet, dhe perceptimin e së drejtës (Shefrin & Statman,

2011). Krahas kësaj, elemente bazë të Teorisë së sjelljes financiare janë ndjenjat e investuesve mbi

bazën e të cilave ata formojnë besimet, vlerësimet dhe si rrjedhim kërkesat për letrat me vlerë në

jetën reale.

Teoria e financave tradicionale i shpërfill ndjenjat dhe ndikimin që ka psikologjia në financë. Ajo

në themel është e ndërtuar mbi rregullat se si një investues “duhet” të sillet dhe jo mbi parimet se si

në të vërtetë sillet ai. Teoria e sjelljes financiare kërkon të identifikojë dhe të mësojë nga fenomene

psikologjike që përjetojnë njerëzit në punë dhe në tregje financiare. Sjellja financiare, ashtu si edhe

financa tradicionale udhëhiqet nga supozime. Megjithatë, financa tradicionale i bazon supozimet e

saj në një sjellje financiare të idealizuar, ndërsa Teoria e sjelljes financiare i bazon supozimet në

sjellje financiare të vëzhguara (Pompian, 2012).

Nocioni i Sjelljes financiare

Në përfundim, është e rëndësishme të theksohet që debati mbi Teorinë e financës tradicionale dhe

atë të Sjelljes financiare, vazhdon. Autorë si Shleifer (2000), Shefrin (2007) dhe Pompian (2012),

etj. janë përpjekur të analizojnë dhe shpjegojnë nocionin e Sjelljes financiare dhe të tregojnë lidhjen

e gjetjeve të tyre me realitetin. Megjithatë, teoria e Sjelljes financiare është një fushë në zhvillim e

6

cila dita-ditës prezanton gjetje të reja. Konkretisht, tashmë ajo ka arritur të argumentojë disa nga

anomalitë e tregut dhe sjelljes së investuesve. Po ashtu ka ofruar metodologji pragmatike për

studimin e vendimeve financiare, duke u përqendruar në zbulimin e pengesave ndaj vendimmarrjes

optimale dhe dhënien e rrugëzgjidhjeve. Risia e kësaj disipline të re është se ajo sjell pranë dhe

ndërlidh shkencën e mirëfilltë financiare me shkencën sociale duke qenë se trajton marrëdhënien e

njeriut me paranë. Duhet theksuar që një fushë e tillë e shkencës është ndërdisiplinore. Prandaj

fusha të ndryshme si sociologjia, antropologjia, psikologjia, financa, shkenca ekonomike dhe madje

mjekësore (psikiatria), po ndihmojnë në tërësinë e dijeve mbi sjelljen financiare.

Sidoqoftë, nuk duhet anashkaluar fakti që Sjellja financiare, si disiplinë e re, ka edhe mangësitë e

saj. Mbi të gjitha asaj i mungon baza teorike e unifikuar me teorinë e Financës tradicionale. Për

shembull, shumë modele të vlerësimit të letrave me vlerë sipas Sjelljes financiare janë rastësore dhe

eklektike, apo lidhur me faktin që për efektin fitues-humbës nuk ka asnjë shpjegim të qartë pse

ndryshimi në tendencën e çmimit të letrave ndodh vetëm në janar. Së dyti, mangësi e saj është edhe

përqendrimi tek mekanizmi psikologjik, duke anashkaluar faktin që njeriu më shumë sesa thjesht

një qenie biologjike është një qenie sociale, historike dhe kulturore. Si rrjedhojë, Sjellja financiare

duhet të studiojë edhe faktorët shoqërorë, historikë dhe kulturorë që ndikojnë në formimin e njeriut

dhe të perceptimeve të tij. Dallimi i këtyre faktorëve ka një rëndësi thelbësore për shumë aktorë të

institucioneve financiare, ku mund të përmendim bankierët, shoqëritë e sigurimit, fondet e

pensioneve etj. Trajtimi i teorive të Sjelljes financiare përbën një sfidë ndaj studiuesve të rinj, për

t’u përfshirë në gjetjen e risive për fuqizimin e bazës shkencore të saj.

Ndikimi i Kulturës në sjelljen financiare

Thaler (2005) dhe autorë të tjerë kanë përdorur mjete kualitative për të analizuar ndjenjat e

investuesve, por duhet nënvizuar që ende mungojnë studimet e mirëfillta në fushën e Sjelljes

financiare që trajtojnë gabimet e investuesve duke i vlerësuar nga këndvështrimi kulturor.

Nëpërmjet rishikimit të literaturës është vënë re një hendek në studimet për ndikimin që ka kultura

në sjelljen financiare. Si rrjedhim, duhet nënvizuar që është i domosdoshëm fokusimi në trajtimin e

mënyrës specifike dhe të drejtpërdrejtë të raportit mes sjelljes financiare dhe kulturës.

Por edhe pse të pakta studimet në fushën e raportit të kulturës me sjelljen financiare, është me

interes t’iu referohemi studiuesve si Speidell (2009) që trajton gjetjen sipas së cilës në varësi nga

kultura ka ndryshime të rëndësishme në sjellje, bazuar në familjaritetin, besimin, mospëlqimin e

humbjes dhe preferencën ndaj riskut.

7

Nuk mund të anashkalohet fakti që pjesa më e madhe e literaturës mbi Sjelljen financiare mban

autorësi amerikane. Krahas anës pozitive që ka shfletimi i kësaj literature duhet të kemi parasysh se

këta autorë jo qëllimisht mund të kenë argumentuar mbi bazën e të njëjtit mjedis kulturor, pra mund

të flitet për boshllëk literature lidhur me ndikimin e kulturave përkatëse në sjelljet financiare të

individëve që jetojnë në mjedise të tjera. Si rrjedhim, mungesa e studimeve rreth ndikimit që ka

kultura në financë mund të shoqërohet edhe me pasoja negative, si përdorimi jo me efikasitet i

burimeve financiare nga disa grupe kulturore, dështimi i disa praktikave administruese financiare

nga bizneset ndërkombëtare nëse nuk vlerësohet roli që ka kultura në financë, apo moszhvillimi i

tregjeve si rezultat i mosshpjegimit se si individë të kulturave të ndryshme administrojnë paranë,

apo marrin vendimet e tyre financiare, etj.

Është e rëndësishme të vlerësohet që kultura përbën bazën e mënyrës se si njerëzit sistemojnë

vlerat, besimet dhe në fund të fundit sjelljen. Njerëzit nuk mund të planifikojnë, kontrollojnë dhe

motivojnë burimet e tyre, duke përfshirë dhe burimet financiare, në një vakum kulturor, me fjalë të

tjera varësia nga kultura është e pashmangshme. Kultura mund të krahasohet me një filtër përmes të

cilit njerëzit perceptojnë realitetin, dhe si udhëzues për sjelljen e tyre. Është e rëndësishme të

analizohet mënyra se si njerëzit sillen brenda mjedisit të kulturës së tyre me qëllim që të kuptohen

mënyrat e ndryshme në bazë të të cilave njerëzit perceptojnë botën përreth (Samovar, Porter &

Mcdaniel, 2009).

Nëse arrihet të njihen dhe kuptohen sjelljet financiare kulturore do të mund të argumentohen situatat

ekonomike të pafavorshme dhe do të ofrohen praktika për modifikimin e perceptimit të tyre. Në

kuadër të globalizimit, studimet e raporteve të sjelljes financiare me kulturën e një vendi, do të

ofronin më shumë mundësi bashkëpunimi efektiv të ndërsjellët mes shtetesh apo grupesh të

ndryshme kulturore.

Janë të pakta studimet që kanë vlerësuar nga perspektiva e përdoruesve të parasë se si paratë

perceptohen dhe përdoren nga kultura të ndryshme. Deri më tani nga literatura e rishikuar asnjë

studim në Shqipëri dhe Europë nuk ka treguar se si dy grupe kulturore që veprojnë nën të njëjtën

strukturë ekonomike dhe financiare perceptojnë paranë si pjesëtarë të një grupi kulturor.

Përmbledhja e çështjeve të çdo kapitulli

• Në dy kapitujt e parë të këtij punimi trajtohet një rishikim i literaturës për të kuptuar se si

investitorët përjetojnë, mendojnë dhe marrin vendime në varësi nga kultura të cilës i përkasin.

Krahas rishikimit të teorive të Financës tradicionale dhe mangësive të tyre paraqitet edhe Teoria e

Sjelljes financiare duke u fokusuar në risitë që ka sjellë lidhur me shpjegimin e faktorëve

8

psikologjikë dhe social që ndikojnë në sjelljen financiare. Kjo shihet në këndvështrimin e

shpërfilljes së deritanishme të ndikimit të kulturës. Çështjet kryesore që trajtohen janë: Nocioni

psikologjik i parasë si dhe historiku i lindjes dhe i evoluimit të këtij nocioni; A mendojnë në të

vërtetë investitorët në mënyrë racionale? - Reflektimi mbi Hipotezat e Tregut Efiçent; Çfarë

nënkupton nocioni i Sjelljes financiare si dhe identifikimi i pikave të forta dhe mangësive të saj;

Ndikimi i emocioneve në procesin e vendimmarrjes si dhe universaliteti i emocioneve dhe veçantitë

e tyre në grupe kulturore të ndryshme; Koncepte mbi Kulturën dhe Financën.

• Në kapitullin e tretë trajtohet metodologjia e kërkimit e përdorur për të mbështetur këtë

studim. Arsyet e përzgjedhjes së kësaj metodologjie si dhe filozofia që qëndron pas saj; mënyra se

si është realizuar përzgjedhja e pjesëmarrësve; hapat që janë ndjekur për mbledhjen e të dhënave;

mënyra se si janë analizuar të dhënat, prezantimi i tyre, kufizimet e metodologjisë, si dhe

konsiderata etike që janë marrë parasysh gjatë zhvillimit të studimit.

• Në kapitullin e katërt janë trajtuar gjetjet dhe interpretimi i rezultateve të kërkimit duke ju

referuar qëllimit dhe objektivave të shtruara paraprakisht për kërkim. Ky punim, është përqendruar

në lidhjet e forta dhe shkallën e lartë të ndikimit në sjelljen dhe vendimmarrjen financiare të

faktorëve social, emocional, për dy nëngrupe kulturore në Shqipëri. Po kështu, janë pasqyruar dhe

analizuar perceptimet e individëve për paranë dhe pasurinë si dhe rëndësia që ka kultura dhe

emocionet në sjelljen financiare dhe në përdorimin e parasë apo vendimmarrjen financiare.

• Në çështjen e fundit të këtij punimi është reflektuar mbi gjetjet, rekomandimet dhe

përfundimet e tij.

Metodologjia

Në këtë studim është zgjedhur të përdoret metodologjinë Q sepse kjo metodologji është e projektuar

për të shqyrtuar subjektivitetin e individëve në lidhje me një temë apo çështje të veçantë.

Metodologjia Q u krijua nga William Stephenson (1902-1989), si një mjet për të mbledhur

këndvështrime subjektive duke përdorur si teknikat sasiore ashtu dhe ato cilësore gjatë procesit të

studimit të “subjektivitetit” (Stenner, 2008). Dy karakteristikat kryesore të metodologjisë Q janë

mbledhja e të dhënave duke përdorur përzgjedhjen Q dhe analizimi i këtyre përzgjedhjeve duke

përdorur ndërkorrelacionin dhe analizën faktoriale për individ (Watts & Stenner, 2012). Ajo është

një metodë krahasuese, e cila nënkupton renditjen e shkallëzuar të disa skedave nga individët, të

cilat përmbajnë pohime sipas një kriteri të paravendosur. Kjo metodë mundëson përshkrime

gjithëpërfshirëse të individëve dhe lejon krahasime sasiore.

9

Metodologjia Q është e përshtatshme pasi synimi i këtij punimi është të kuptohen rolet që luajnë

emocionet dhe kultura në sjelljen financiare, duke analizuar perceptimin për paranë dhe pasurinë

nga grupe të ndryshme shoqërore brenda të njëjtit kontekst ekonomik në Shqipëri. Ky punim, duke

përdorur metodologjinë Q, do të vlerësojë në thellësi qëndrimet dhe sjelljet e ndryshme të njerëzve

gjatë vendimmarrjes financiare. Metodologjia Q është e përshtatshme dhe e dobishme për të kuptuar

dhe vlerësuar sjelljen e individit gjatë përdorimit të parasë, domethëniet e ndryshme që individët i

japin parasë, si dhe këndvështrimet e veçanta mbi paranë, duke hedhur kështu dritë mbi kuptime të

reja të parasë dhe pasurisë. Kjo metodologji gjithashtu do të jetë e dobishme dhe do të vlerësojë

sjelljen e dy nëngrupeve të caktuara kulturore (Shkodra dhe Korça) dhe kuptimet që këto nëngrupe

kulturore i japin parasë dhe pasurisë.

Struktura e një studimi që bazohet në metodologjinë Q përbëhet nga:

• Identifikimi i fushës së studimit (ngritjes së pyetjes kërkimore) dhe të një grupi apo grupeve

të njerëzve (të cilët bëhen pjesëmarrësit apo tërësia e individëve/kampionit P)

këndvështrimet e të cilëve ky studim ka për qëllim t’i nxjerrë në pah.

• Krijimi dhe përpunimi i “concourse”1

• Plotësimi i përzgjedhjes Q nga të gjithë individët.

dhe i tërësisë së pohimeve Q (të njohura gjithashtu si

kampioni Q).

• Analiza e të dhënave.

Për realizimin e këtij studimi u përzgjodhën dy nëngrupe kulturore, Shkodra dhe Korça, dy

nëngrupe kulturore që veprojnë në të njëjtin mjedis ekonomik, social dhe brenda të njëjtit rajon

gjeografik, Shqipërisë. Lind pyetja pse zgjodha këto dy nëngrupe kulturore për të zhvilluar

studimin? Fillimisht shtysë u bë faktori subjektiv. Prindërit e mi janë respektivisht nga Shkodra dhe

Korça. Faktori objektiv sigurisht ishte përcaktues, Shkodra dhe Korça në historinë e Shqipërisë

kanë qenë në pararojë të zhvillimit ekonomik, arsimor dhe kulturor. Në këto rrethana edhe

kontributi i tyre për çështjen kombëtare ka qenë i pakrahasueshëm.

Hapi tjetër ishte krijimi i “concourse” i cili përshin grumbullimin e grupimit të mendimeve dhe

pohimeve të një grupi kulturor, nga të cilët mund të përpilohet kampioni i pohimeve. “Concourse”

përbën bazën e një fenomeni që studiohet nga metodologjia Q (Brown, 1996). Ai reflekton mënyrën

1 Sipas Brown një “concourse” i krijuar realisht përfshin një tërësi pohimesh apo deklarimesh të ndërlidhura, të

nxjerra nga një gamë e gjerë burimesh duke përfshirë transkriptime nga intervista, raporte të medias, libra, artikuj revistash, nga faqe interneti apo fjalime.

10

se si njerëzit jetojnë dhe komunikojnë me njëri-tjetrin. Sipas Brown-it, një “concourse” i krijuar

realisht përfshin një tërësi pohimesh apo deklarimesh të ndërlidhura, të nxjerra nga një gamë e gjerë

burimesh, duke përfshirë transkriptime nga intervista, raporte të medias, libra, artikuj revistash, nga

faqe interneti apo fjalime. Në këtë studim “concourse” iu referohet komunikimeve mes njerëzve për

kuptimet dhe nocionet e parasë dhe pasurisë, duke u mbështetur tek përvojat dhe perceptimet e tyre.

Për të krijuar atë janë përdorur intervistat nga individë të ndryshëm.

Për këtë studim u realizuan 110 intervista gjysmë të hapura në Shkodër dhe në Korçë. Pjesëmarrësit

në intervista u përkasin nëngrupeve kulturore që janë në qendër të këtij studimi, sipas disa kritereve

të renditura në kapitullin e metodologjisë. Intervistat u regjistruan nga një pajisje audio, u

transkriptuan dhe më pas u analizuan. Nga intervistat e transkriptuara u nxorën pohime dhe shprehje

mbi kuptimin e parasë dhe përvojat e pjesëmarrësve në lidhje me paranë. Më pas u realizua një

analizë e hollësishme për nxjerrjen e pohimeve dhe shprehjeve të rëndësishme në lidhje me

objektivat e studimit. Lista paraprake e tyre u përpunua dhe u hartua një listë përfundimtare ku nuk

kishte as përsëritje dhe as mbivendosje të pohimeve. Duke patur parasysh që metodologjia Q

kërkon të pasqyrojë rrugët reale për të cilat popullata përkatëse flet për çështje përkatëse brenda

fushës së subjektivitetit, pohimet e zgjedhura janë thënie dhe shprehje të sakta nga intervistat

gjysmë të hapura. Rrjedhimisht është e mundur që pohimet të përfshijnë në dukje ide kontradiktore.

Megjithatë, në mënyrë të drejtpërdrejtë ato pasqyrojnë idetë, shqetësimet, përvojat, ndjesitë,

qëndrimet, opinionet, besimet e subjekteve të intervistuara.

Hapi në vazhdim në metodologjinë Q përbën renditjen e 46 pohimeve sipas disa termave të

paraqitura përpara pjesëmarrësve (shih shtojcën D). Në metodologjinë Q të anketuarit që marrin

pjesë njihen si kampioni P apo tërësia e individëve P (Addams, 2000). Kampioni P është zgjedhur

në mënyrë të qëllimshme për të kapur një gamë sa më të gjerë të interesave përkatëse, profesioneve,

dhe për të përfshirë si gjininë femërore ashtu dhe atë mashkullore. Prandaj individët janë zgjedhur

në mënyrë që të mblidhen opinione të shumëllojshme bazuar në histori të ndryshme, përvoja dhe

profesione të ndryshme, në formim arsimor të ndryshëm dhe mosha të ndryshme. Për të pasur të

sigurt pajtueshmërinë, përputhshmërinë, dhe lidhjen midis “concourse” (dhe më pas pohimeve Q)

dhe kampionit P, u zgjodh e njëjta popullatë si për intervistat ashtu dhe përzgjedhjen e pohimeve;

megjithatë, nuk kishte mbivendosje midis subjekteve të intervistave dhe kampionit P. Duhet

nënvizuar që nuk kërkohet një numër i madh pjesëmarrësish për të arritur një metodologji Q të

mirë. Ky përfundim mbështetet në idenë që në metodologjinë Q pjesëmarrësit janë variablat. Numri

i variablave të përdorur në një kërkim shkencor është i kufizuar. Kline (1994) sugjeron një

minimum prej dy pjesëmarrësish për studimin e çdo variabli. Në metodologjinë Q, kjo do të thotë

11

një minimum prej dy përzgjedhjesh Q për çdo pjesëmarrës, ose e thënë ndryshe, një numër

pjesëmarrësish sa gjysma e pohimeve Q. Numri përfundimtar i kampionit P përbëhet nga 50

individë të ndarë në mënyrë të barabartë, domethënë 25 nga Shkodra dhe 25 nga Korça.

Objektivi i përzgjedhjes së pohimeve është renditja e pohimeve Q nga kampioni P sipas një

shpërndarjeje pothuaj normale, orientuar nga termat e paraqitura në udhëzues. Në këtë studim

termat e udhëzuesit parashikonin të qenit dakord me pohimin (ose që i përket këndvështrimit të

pjesëmarrësit, +4) dhe mospajtimit me pohimin (që nuk i përket këndvështrimit të pjesëmarrësit, -

4). Kjo do të thotë që pohimet e vendosura në ekstreme janë më domethënëse, të rëndësishme për

pjesëmarrësit e vënë në fokusin e këtij studimi. Pohimet që u vendosën në mes të shpërndarjes, janë

pohime ndaj të cilave pjesëmarrësit janë neutralë pra nuk kanë ndonjë rëndësi psikologjike për ta.

Sa më shumë pohimet lëvizin drejt mesit të diagramit aq më pak rëndësi ka pohimi për

pjesëmarrësin.

Faza tjetër mbas grumbullimit të përzgjedhjeve Q është analiza e të dhënave në metodologjinë Q

përfshin dy procedura. Së pari: analizën faktoriale, e cila është një procedurë teknike dhe

statistikore e realizuar nga një program kompjuterik PQmethod (Atkinson, 1992; Schmolck, 2002).

Së dyti, interpretimin e faktorëve bazuar në një raport të shkruar përmes programit PQmethod.

Një nga kufizimet e kësaj metodologjie është se diagrami mund t’iu duket “kufizues” të anketuarve.

Megjithatë forma e tij, duke qenë një shpërndarje pothuaj normale, i nxit njerëzit të mendojnë me

kujdes se çfarë është më e rëndësishme për ta. Një kufizim tjetër është që në shumë raste paraja

është konsideruar tabu. Sot ajo përbën një pjesë thelbësore të jetës së shoqërisë, por shpesh njerëzit

nuk flasin shumë për të nga frika e zbulimit të të dhënave personale.

Për interpretimin e faktorëve përdoren raportet statistikore të nxjerra nga programi PQmethod. Pra

interpretimi bazohet në faktorët e nxjerrë nga programi për secilin grup kulturor. Për zgjedhjen e

faktorëve për secilin grup kulturor, interpretimi do të bazohet në anekset F dhe G përkatësisht në

pohimet dalluese dhe ato të përbashkëta për çdo faktor, në krahasimin midis tre faktorëve dhe në të

gjitha shënimet që u mbajtën gjatë dhe pas procesit të përzgjedhjes Q, të cilat përmbajnë komente të

ndryshme mbi arsyet e çdo përzgjedhjeje Q të realizuar nga pjesëmarrësit. Për t’i ardhur në ndihmë

interpretimit është përdorur metoda e “tabelës përmbledhëse” e përshkruar sipas dy autorëve Watts

dhe Stenner (2012). Kjo metodë është një përpjekje për të krijuar një qasje sistematike dhe

metodologjike në interpretimin e faktorëve e cila mund (a) të zbatohet vazhdimisht në kontekstin e

çdo faktori dhe (b) të ndihmojë studiuesin të nxjerrë vërtet interpretime faktorësh të plota.

Duke ju referuar raportit statistikor janë nxjerrë tre faktorë për secilin grup kulturor të cilët për

12

Korçën janë përcaktuar përkatësisht: Faktori 1: Paraja e fituar me punë reflekton dinjitetin e njeriut;

Faktori 2: Fetishizimi i Parasë dhe Faktori 3: Kursimi i parasë siguron të ardhmen. Ndërsa për

Shkodrën Faktori 1: Fetishizimi i parasë vs Mos-mbivlerësimit të saj (Faktor bipolar); Faktori 2.

Paraja e fituar me punë reflekton dinjitetin e njeriut dhe Faktori 3. Emocionet pozitive sigurohen

përmes shpenzimit të parasë (Paraja siguron lumturinë).

Nga secili faktor i përcaktuar nga ky studim Q dhe nga interpretimi i tyre në të u identifikuan një

sërë perceptimesh për paranë dhe pasurinë të cilat janë trajtuar në kapitullin 4, u paraqitën

marrëdhënia e parasë me elementë të tjerë të jetës, mënyrat e ndryshme të menaxhimit, kursimit,

përdorimit të saj, si dhe të sigurimit të saj.

Përmbledhje dhe konkluzionet

Kultura është shumë e rëndësishme në jetën tonë pasi ajo përcakton mendimet, emocionet, sjelljet

tona, por natyra jonë individualiste na mban larg kësaj të vërtete. Kultura përcakton mënyrën se si

njerëzit përdorin gjuhën për të folur, vishen, rregullat e mirësjelljes, parashikon rregulla ose

udhëzime që e orientojnë individin si të veprojë në situata të veçanta, çfarë duhet ironizuar, vënë në

lojë, madje dhe çfarë emocionesh duhen përjetuar në situata të ndryshme, përcakton çfarë njerëzit

mendojnë dhe pëlqejnë. Pra është aq e ngulitur thellë në mendjen e njeriut saqë i dikton atij se çfarë

emocionesh duhet të përjetojë njeriu në një situatë të caktuar. Duke kuptuar si kulturat e ndryshme

ndikojnë në perceptimin dhe përvojat me paranë dhe pasurinë, mund të jepet ndihmesë për të

qartësuar mënyrën e vendimmarrjes financiare. Ofrimi i këtij informacioni analitik mbi perceptimet

ndaj parasë, pasurisë dhe sjelljes financiare nga dy nëngrupet kulturore do të shërbejë si fillesë edhe

për prurje të mëtejshme në fushën e hulumtimit të sjelljeve financiare të cilat vënë në qendër njeriun

si qenie sociale në mjedisin tonë kulturor. Për më tepër do të ishte shumë e vlefshme kryerja e

studimeve të tjera në këtë fushë për të grumbulluar të dhëna dhe njohuri si dhe për t’i krahasuar me

gjetjet e këtij studimi. Studime të tilla në vlerësimin e kulturës në vendimmarrjen financiare mund

t’i ofrojnë edhe mjedisit ndërkombëtar informacion mbi perceptimet për paranë, pasurinë dhe

sjelljen financiare dhe ndikimet e kulturës shqiptare, duke ndihmuar në rritjen e shkallës së njohjes

së mjedisit shqiptar nga investues ndërkombëtarë.

13

PJESA I: RISHIKIMI I LITERATURËS

Kapitulli I:Kuptimet psikologjike të parasë dhe Sjellja financiare

Njerëzit jetojnë në një botë me burime të kufizuara. Jo çdokush mund të ketë një makinë të re, një

shtëpi të ëndrrave, veshje të shtrenjta për të rritur besimin tek të tjerët, teknologjitë më moderne,

ushqim të pasur dhe të kushtueshëm dy-tri herë në ditë. Përveç këtyre fantazive bota reale ka edhe

pamjaftueshmëri, varfëri, falimentim, njerëz të pastrehë, uri, krime lufte dhe fatkeqësi natyrore. Një

nga shqetësimet e përditshme të secilit prej nesh është edhe paraja. Tundimet për një jetë luksoze

dhe kënaqësi bombardojnë çdo ditë jetët tona në formën e reklamave dhe marketingut. Organizimi i

jetesës brenda një buxheti të caktuar, duke filluar që nga blerja e ushqimeve, të paguarit e faturave

dhe kredive, përkujdesja dhe mbajtja e makinave, rritja e fëmijëve, financimi i pensionit – deri tek

kursimi për një ditë të vështirë mund të duken të paarritshme për t’u realizuar. Jeta e secilit prej

nesh është bërë shumë komplekse dhe çdokush mund të pyesë veten si lindi i gjithë ky

kompleksitet. Historia e parasë mund të na japë disa të dhëna duke vështruar mbrapa në kohë

evolucionin e parasë në kuadër të zhvillimit të racës dhe marrëdhënieve njerëzore. Kapitulli në

vijim do të përqendrohet në historikun dhe evolucionin e parasë duke e parë paranë si përfaqësuese

të një marrëdhënieje shoqërore, domethënë si ndërmjetësuese në vendosjen e marrëdhënieve midis

njerëzve, dhe duke analizuar kuptimet psikologjike të saj. Në vazhdim do të trajtohen shtyllat

kryesore të Teorisë së efiçencës së tregjeve financiare, reflektime mbi supozimet dhe hipotezat mbi

këtë teori, si dhe mbi argumentimin e irracionalitetit të individëve. Këtu do të përfshihen edhe

këndvështrime të autorëve të ndryshëm mbi Sjelljen financiare si dhe gabimet kryesore dhe të

përsëritura të investuesve, që nga vetëbesimi apo optimizmi i tepruar, mbivlerësimi i nivelit të

kontrollit ndaj një situate të caktuar, etj.

Historia e parasë

Siç është përllogaritur, origjina e njerëzimit ka filluar në Afrikë afërsisht 20 milionë vjet para e.r.,

ku “krijesa të ngjashme me majmunin” zbritën nga pema dhe dalëngadalë mësuan të jetonin në

tokë. Me kalimin e kohës njerëzit përvetësuan aftësinë për të bërë mjete, për të ndezur zjarrin dhe

për të komunikuar, duke synuar të përshtateshin me mjedisin ku jetonin. Dy milionë vjet para e.r.,

sigurimi i ushqimit ishte përparësia më e rëndësishme, që i shtyu njerëzit të emigronin nga Afrika

drejt pjesëve të tjera të botës. Ndërsa kërkesat në rritje për ushqim dhe emigrimi për një jetë më të

sigurt në të shkuarën shënonin fillimin e përpjekjeve për të plotësuar nevojat, në ditët tona

përpjekjet bëhen për të siguruar para për cilësi jete sa më të mirë dhe zhvillim karriere (Peoples &

Bailey, 2012).

14

Paraardhësit tanë, të gjendur përballë burimesh të kufizuara, shpikën mënyrën e këmbimit të të

mirave dhe shërbimeve mes tyre, i ashtuquajtur këmbimi mall me mall, që ashtu si dhe mjeti i

komunikimit, d.m.th. gjuha, ishte pjesë e historisë së hershme të njerëzimit. Nëse do t’i

referoheshim fjalorit Oxford English (Dictionaries, 2012) përkufizimi i këmbimit mall me mall

shpjegohet si “të bërit tregti përmes këmbimit të një malli me një tjetër”. Këmbimi mall me mall

ndodh atëherë kur njërës palë i nevojitet ajo që ka pala tjetër (koincidenca e dyfishtë), pas kësaj

vijnë bisedimet mbi kushtet e këmbimit, derisa palët bien dakord, këmbejnë mallrat dhe bëjnë tregti.

Ndarja shoqërore e punës, si proces i natyrshëm dhe specifik që lidhet me veprimtarinë e njeriut,

bëri që njerëz të ndryshëm të specializohen në prodhimin e produkteve të ndryshme. Kjo ndarje

është përforcuar edhe për shkak të veçorive dhe dallimeve në aftësitë njerëzore, të kushtëzuara nga

veçoritë fiziologjike të njerëzve dhe ato gjeografike. Meshkujt ishin fiziologjikisht më të

përshtatshëm për gjahun dhe peshkimin, ndërkohë që femrat ishin më të përshtatshme për punët pa

stërmundime të forta fizike. Në këto kushte, produktet e prodhuara nga grupe të ndryshme

shoqërore dhe në zona të ndryshme gjeografike, ishte e domosdoshme të këmbeheshin dhe të

përdoreshin reciprokisht si nevojë nga të gjithë.

Këmbimi gjithnjë e më i shpeshtë i mallrave nxiti zhvillimin e përdorimit të një malli si shprehës

dhe matës të vlerës së një numri të caktuar mallrash të tjerë. Kemi të bëjmë kështu me një

marrëveshje të heshtur, të gjithanshme, të gjithëpranuar, sipas të cilës, mallra të caktuara marrin

funksione të veçanta, përveç funksioneve të dobisë që burojnë nga lloji i tyre i veçantë, nga të qenit

mall, si gjithë mallrat e tjerë.

Paraja fillimisht nuk kishte formën e monedhës së stampuar apo kartëmonedhës së printuar, por

ishte diçka me vlerë (mall) që i përkiste njërës palë që merrte pjesë në këmbim. Artikuj të ndryshëm

përdoreshin për këmbime, vendet e Amerikës latine përdornin kokrra kakaoje, grurë, fasule, pupla

shpendësh të rrallë, thika prej xhami vullkanik, ar, gur të çmuar (xhadë), kambana bakri; India

përdorte kryesisht bajame, elb; vendet aziatike, çaj, oriz; Norvegjia, gjalpë, peshk të tharë; Kina,

Afrika e veriut dhe Europa përdornin kripë. Në vende të tjera të botës njerëzit përdornin kafshët,

duhanin, drerët, etj. (Argyle & Furnham, 1998).

Shumë historianë dhe studiues shprehen që paraja u përhap si një mënyrë për të lehtësuar,

përmirësuar dhe modernizuar procesin e këmbimit mall me mall. Ky arsyetim shpërfill rolin e

psikologjisë në kuptimin dhe zhvillimin e parasë. Psikologjia sociale ka të dhëna për evoluimin e

parasë. Shumica e sjelljeve shoqërore nuk kanë qëllime të dukshme utilitare. Sjelljet shoqërore

nënkuptojnë më shumë sesa vetëm plotësimin e nevojave bazë për sigurimin e ushqimit, strehimit,

për veshje dhe siguri. Njerëzit ndihen më të inkurajuar dhe emocionuar kur janë mes njerëzish të

15

tjerë. Inkurajimi shoqëror, formimi i lidhjeve dhe i bashkëpunimeve nuk janë sjellje utilitare të

dukshme, por janë shpërblime personale dhe shoqërore. Këmbimi mall me mall shoqërohej me

humbje kohe dhe takimin e domosdoshëm të shitësit me blerësin. Po kështu, këmbimi mall me mall

kërkonte të ishte i pranishëm edhe malli që shërbente në rolin e ndërmjetësit të procesit të

këmbimit. Paraja mund të jetë zhvilluar për të shkurtuar kohën e kryerjes së një transaksioni të

vetëm biznesi, në mënyrë që t’i japë kohë edhe ndërveprimit me të tjerë. Në të vërtetë paraja ka një

përparësi të dukshme ndaj këmbimit mall me mall pasi rrit blerjet dhe shitjet me më shumë njerëz.

Këmbimi mall me mall përdorej nga komunitetet primitive edhe si formë zbavitjeje dhe argëtimi, si

pjesë e sjelljeve të tyre shoqërore (Argyle & Furnham, 1998).

Këmbimi mall me mall shoqërohej me probleme, p.sh. kur bëhej fjalë për këmbim ushqimi ndodhte

që ky të prishej apo rasti i kafshëve të cilat kërkonin shërbim dhe përkujdesje deri sa të merrte fund

transaksioni. Për të kapërcyer këto probleme njerëzit shpikën një formë tjetër paraje, p.sh metali, i

cili duke qenë material që nuk prishet apo dekompozohet, nuk kërkonte ndonjë kujdes për të

mbijetuar. Meqenëse paraja metal ishte material i qëndrueshëm dhe transportohej me lehtësi, u

vlerësua si përparësi ndaj mjeteve të mëparshme; ajo shërbente si një ruajtëse më e mirë e vlerës

dhe për më tepër mund të shndërrohej e fraksionohej edhe në prerje të tjera më të vogla, duke fituar

kështu një avantazh si mjet këmbimi. Edhe pse u krijuan një sërë sisteme monetare, për shkak të

përparësive që mbartnin vetitë fizike dhe kimike të tyre, metalet që u përdorën më shpesh ishin ari,

argjendi dhe bakri. Njerëzit jo vetëm filluan të përdornin madhësi të ndryshme të këtyre metaleve,

por iu dhanë edhe formë sendesh të çmuara për ta, duke i shndërruar në një objekt identifikimi

(Lindgren, 1991).

Pa ekzistencën e njerëzve nuk mund të bëhet fjalë për ekzistencën e parasë. Paraja nuk është thjesht

një objekt i pajetë, por një institucion social. Ajo shpreh dhe mbart mbi vete gjithnjë mesazhe

njerëzore dhe raporte të punës dhe vlerës së krijuar nga puna si produkt social. Transaksionet e

realizuara me anë të parasë, jo vetëm që përfshijnë këmbimin e mallrave dhe shërbimeve, por

ndikohen nga marrëdhëniet shoqërore dhe botëkuptimet psikologjike. Lidhur me këtë, Weatherford

(1998) shprehet: “Që një material të funksionojë tërësisht si para, nuk duhet të ekzistojë thjesht si

objekt, por kërkon një sistem të veçantë social dhe kulturor”. Prandaj, paraja monedhë lindi vetëm

pasi u krijuan organizata shoqërore më të zhvilluara si dhe organet qeverisëse. Pavarësisht nga

përdorimi edhe i formave të tjera të parasë, vetëm Lydia (në ditët e sotme aty ndodhet Turqia), ishte

shteti i parë që rreth shek. VII para e.r. prodhoi dhe qarkulloi monedha. Përdorimi i monedhës para

në këtë vend erdhi si pasojë e pozitës gjeografike, pasi Lydia ndodhej në mes të rrugëve tregtare që

lidhnin perëndimin me lindjen. Standardizimi i monedhës sipas peshës dhe madhësisë si dhe

16

stampimi në të i një simboli përfaqësimi të vlerës dhe autenticitetit të saj, përbënin dy

karakteristikat kryesore që ndikuan në zhvillimin e tregtisë. Më pas monedhat i pranuan si mjet

këmbimi jo vetëm popullsia e Lydias, por edhe tregtarët grekë, dhe vite me vonë edhe vendet e

tjera, në të dyja anët e detit Egje. Ishte pikërisht qytetërimi rreth Detit Mesdhe që nxiti përdorimin e

parasë monedhë (Argyle & Furnham, 1998).

Me zhvillimin e qytetërimit, me gjithë se në zonat rurale ende praktikohej këmbimi mall me mall,

në qytet mori udhë përdorimi i parasë monedhë dhe u pakësuan transaksionet e këmbimit mall me

mall. Zonat rurale ishin më të interesuara dhe të përqendruara tek prodhimi i mallrave bujqësorë,

ndërkohë që zonat urbane kishin në fokus zhvillimin shoqëror. Paraja ndihmoi në nxitjen dhe

zhvillimin e qytetërimit, duke u shoqëruar me vepra të rëndësishme si rrugë, porte, teatro, ndërtesa

qeveritare, qytete, apo me zhvillime ekonomike, shkencore etj. por njëkohësisht pati dhe anë

negative, pasi paraja u bë shkak dhe financuese e luftërave dhe konflikteve.

Përveç këtyre, paraja monedhë u përdor edhe si mjet propagande, për një lloj lufte psikologjike.

Grekët, rreth vitit 800 para e.r. dhe më pas romakët në vitin 752 para e.r, e përdorën këtë taktikë të

fshehtë në planet e tyre politike. Duke stampuar fjalë dhe objekte në monedhat e tyre, grekët dhe

veçanërisht romakët i dhanë parasë një pamje të re dhe kuptimplote. Monedhat romake tregonin dy

nocione themelore të ekzistencës së njerëzimit, dy aspekte të rëndësishme të kulturës së tyre:

hyjnoren dhe laiken. Për të treguar çka ishte e rëndësishme në kulturën e tyre ata kishin stampuar

nga njëra anë një hyjni dhe nga ana tjetër figurën e Cezarit. Falë grekëve dhe romakëve paraja fitoi

një kuptim tjetër, ajo u bë simbol i pushtetit dhe njëkohësisht ndihmoi në integrimin e jetës politike,

ekonomike dhe shoqërore (Lindgren, 1991; Weatherford, 1998).

Monedhat e para që janë gjetur në vendin tonë, monedha të prera nga Dyrrahu dhe Apollonia

datojnë qysh në shekullin VII dhe VI para e.r.. Nisur nga roli i rëndësishëm i Dyrrahut dhe

Apollonisë në zhvillimin ekonomik dhe tregtar, tipologjia dhe të dhënat metrologjike të monedhave

të prera prej tyre shërbyen si shembull në të ardhmen për punishtet monetare të qyteteve, mbretërve

dhe bashkësive ilire. Në përgjithësi, tipologjia e zgjedhur prej qyteteve ilire ruan ndikimin e

kulturës helene. Në krahasim me qytetet e tjera të Ilirisë së Jugut, Lisi dhe Skodra e ruajnë më të

pastër karakterin autokton ilir. Deri në vitin 168 para e.r., kur vendi ynë pushtohet nga Roma, tek

monedhat e këtyre qyteteve mbizotërojnë simbole tipike ilire të cilat nxjerrin në pah anët e jetës së

popullit, aftësitë detare të ilirëve (anija liburne), karakterin luftarak (mburoja dhe përkrenarja e tipit

ilir), apo blegtorinë, si një nga burimet ekonomike kryesore të vendit (simbolizuar nga dhija). Një

nga monedhat e shekullit II, monedhë prej bronzi, në njërën anë ka figurën e mbretit sundues,

Gentit, mbreti i fundit ilir. Pra, në Iliri, si në të gjitha vendet e tjera të Mesdheut të lashtë, ky njeri i

17

fuqishëm vendosi një lidhje të pazgjidhshme midis parasë dhe shtetit, jo vetëm për të promovuar

veprimtarinë ekonomike të vendit, por edhe për të përfituar prej saj (BSH, 2002).

Përdorimi i gjerë i parasë u shoqërua dhe me problemin e menaxhimit të saj. Perandoria Romake

ishte e para që “shpiku” inflacionin. Shpenzimet e larta të kësaj perandorie sidomos për zgjerimin e

territoreve të veta përmes luftërave, lëkundën aftësinë e saj ekonomike, mundësitë për të paguar. Në

këto kushte qeveria e Romës filloi të prodhonte një formë të re paraje, duke ruajtur vlerën monetare

por duke ndryshuar përbërjen e saj, nga argjend i pastër, në përzierje argjendi me bakër, dhe më pas

në një monedhë bakri të lyer me argjend. Si rezultat u rrit mundësia e parasë për të paguar borxhet

dhe shpenzimet, u hodh më shumë para në treg sesa mall dhe kjo çoi në rritjen e çmimeve. Praktika

e përdorur nga njëra anë përkeqësoi situatën e inflacionit por nga ana tjetër si rrjedhojë e këtij

inflacioni u arrit të ruhej perandoria për 1700 vjet (Lindgren, 1991).

Në vitin 313 të e.r. në Perandorinë Romake popullariteti i krishterimit u rrit ndjeshëm si rezultat i

kthimit në të krishterë i Konstandinit të Madh. Duke u bërë feja dominuese në Romën perëndimore,

krishterimi ndikoi edhe në ndryshimin e konceptimit të parasë dhe pasurisë nga njerëzit. Për pasojë

nuk pati zhvillim ekonomik të mëtejshëm dhe motivimi i njerëzve u zhvendos nga ndërmarrjet

personale tek devocioni për fenë. Krishterimi u konsiderua feja e të varfërve dhe varfëria

hyjnizohej, ndërsa pasuria përbuzej (Lindgren, 1991). Gjykimet negative që filluan të shfaqeshin

për paranë dhe pasurinë u rrënjosën nga të krishterët, dhe me përhapjen e krishterimit në botë ky

gjykim u bë pjesë e normave shoqërore.

Më pas Perandoria Romake u nda në perandorinë e Lindjes dhe të Perëndimit. Përhapja e

krishterimit në Perandorinë e Perëndimit e zhyti gjithë këtë rajon në vitet e errëta të Mesjetës, vite

në të cilat pushoi së ekzistuari tregtia ndërmjet vendeve dhe ekonomia pësoi një rënie të ndjeshme.

Ndërsa Perandoria e Lindjes përjetoi një situatë krejt të ndryshme, me rritje të mirëqenies e cila u

shoqërua me një bum ekonomik. Në mënyrë shumë kontradiktore kisha dhe drejtuesit e saj ishin

posedues të pasurisë, ndryshe nga besimtarët e varfër; ajo shërbente si huadhënëse e mbretërve dhe

tregtarëve të fuqishëm (Lindgren, 1991). Në këtë kohë u shpikën dhe shumë instrumente financiare

për realizimin e pagesave si çeqet që përdoren edhe në ditët e sotme (Weatherford, 1998).

Po në mesjetën shqiptare cili ishte roli i parasë?

Kërkimet dhe gjetjet në fushën e arkeologjisë kanë sjellë fakte të shumta lidhur me përdorimin e

parasë në mesjetën shqiptare. Monedhat e kësaj periudhe kanë karakter provincial dhe reflektojnë

mënyrën e organizimit të shtetit të kohës. Veprimet bankare në kohën e Skënderbeut (shek. XV)

kryheshin përmes monedhash të ndryshme të prera nga qytetet shqiptare apo principatat shqiptare.

18

Kjo dëshmon që gjatë shek. XII-XIV, ekonomia monetare në Shqipëri ndiqte pak a shumë atë rrugë

që kishte përshkuar bota mesdhetare, e cila qëndronte ende në vijën e parë të zhvillimit të

ekonomisë europiane. Në fakt, para shek. XIV edhe në Europën mesdhetare nuk kishte as unitet, as

stabilitet në sistemin monetar. Secili formacion shtetëror i Mesdheut kishte monedhën e vet: nomiza

në Bizant, folari dhe më vonë dinari në Napoli, dinari në Francë, dinari dhe më vonë dukati në

Venedik, ovoli në Mantovë, perperi i anzhuinëve të Napolit, fiorini në Savoia dhe në Firence,

testoni në Milano, reali në shtetin e Aragonës, dukati në Gjenovë, dukati në Romën papale e kështu

me radhë. Si rrjedhim, përdorimi i monedhave të ndryshme të prera nga qytetet shqiptare i

përgjigjej afërsisht rregullit të përgjithshëm. Megjithatë, nga pikëpamja e institucioneve të rregullta

bankare, institucionet bankare private dhe publike në viset shqiptare kishin mbetur relativisht

mbrapa. Madje, në qytetet e lulëzuara të Europës ishin ndërtuar edhe godina bankare moderne,

kurse seli të tilla bankare në Shqipëri nuk dihet të jenë ndërtuar. Sidoqoftë edhe në Europë nuk

mungonin ashtu si në Shqipëri bankierë që kryenin veprime financiare në treg të hapur, mbi tryeza,

si në lashtësi. Disa nga këto monedha, sidomos ato prej ari, nga përdorimi i tyre i gjatë, lanë gjurmë

në Shqipëri, duke hyrë në fondin e gjuhës shqipe. Kështu p.sh. dukati venedikas (lat. ducatus, it.

ducato), monedha me prestigjin më të madh të kohës së vet, për shkak të vlerës dhe bukurisë ka

hyrë edhe në folklorin shqiptar (njihet kënga popullore shkodrane: “Si dukat i vogël je/ eja gocë të

rrish me ne”, etj, etj.). Edhe monedha prej ari e Firences, fiorino, latinisht “florinus”, e prerë nga

familja dinastike fiorentine dei Medici, e cila u quajt fiorino (lulëzë), nga që në një faqe të saj

paraqiste një lule (zambakun), stemë e familjes. Medici, hyri në gjuhën shqipe, siç vë në dukje

Eqrem Çabej, jo vetëm si emri i monedhës, por edhe si emri i metalit, pra i arit. Prej saj në gjuhën

shqipe floriri u bë sinonim i arit. Edhe emri i monedhës denarius grossus, ka lënë gjurmë në gjuhën

shqipe, me ndryshim se mbijetoi vetëm pjesa e dytë “grossus”, në shqip “grosh”, monedhë e vogël

(te turqit kurrush), pra me vlerë shumë më të vogël sesa grossus-i venedikas (Frashëri, 2012).

Mungesa e një shteti shqiptar të stabilizuar me norma ligjore të cilat janë domosdoshmëri për

veprimtarinë e rregullt bankare pengoi zhvillimin e mëtejshëm të monedhës shqiptare dhe krijimin e

një monedhe kombëtare. Në fund të shek. XIV, kur proceset politike në Shqipëri - me konflikte të

brendshme midis principatave feudale - po shkonin drejt krijimit të një shteti të vetëm shqiptar me

një pushtet politik të përqendruar - mbi Shqipërinë u dyndën pushtuesit osmanë, të cilët e ndërprenë

këtë proces. Regjimi feudal ushtarak osman solli pasoja negative, duke rritur gjithnjë e më shumë

hendekun ekonomiko-shoqëror midis Shqipërisë dhe vendeve europiane. Me pushtimin osman, në

Shqipëri mori fund edhe prerja e monedhave nga komunat qytetare shqiptare. Me krijimin e një

shteti shqiptar të pavarur nën udhëheqjen e Skënderbeut në nëntorin e vitit 1443, parimisht u duk

sikur u krijuan kushtet për normalizimin e jetës politike, ekonomike, dhe shoqërore të vendit. Por

19

praktikisht, shteti shqiptar i Skënderbeut nga njëra anë u karakterizua nga luftëra të armatosura

kundër pushtuesve osmanë, nga ana tjetër ky shtet u privua nga qytetet më të lulëzuara të vendit, të

cilat ndodheshin nën sundimin e Republikës së Venedikut. Në këto rrethana, veprimtarinë shtetërore

financiare Gjergj Kastrioti e ushtroi nëpërmjet institucioneve bankare që ndodheshin jashtë kufijve

të shtetit të vet. Në bazë të dokumenteve të shek. XV, Skënderbeu kryente veprimet financiare

kryesisht me katër shtete: me Republikën e Venedikut, Shtetin Papal, Mbretërinë e Napolit dhe

Republikën e Raguzës. Me tre prej tyre, veprimet financiare kryheshin me dukate ari, të cilat tashmë

kishin një vlerë të barabartë, kurse me Mbretërinë e Napolit, me realin aragonez (Frashëri, 2012).

Zbulimi i botës së re, Amerikës, çoi në rritjen e transaksioneve me monedhën e arit dhe argjendit në

tregjet europiane. Si rezultat periudha e Rilindjes u shoqërua me zhvillimin ekonomik dhe të

infrastrukturës financiare si edhe rritje të interesit në fusha të ndryshme të veprimtarisë njerëzore.

Në kushtet kur u rrit vëllimi i transaksioneve, praktika e përdorimit të sasive të mëdha të

monedhave krijonte vështirësi për tregtarët; si rrjedhim u shënua një hap tjetër në historinë e parasë,

filloi printimi i parasë kartëmonedhë. Me gjithë rëndësinë që pati paraja kartëmonedhë në Kinë,

krijimin e sistemit botëror modern të parasë kartëmonedhë e ndihmoi pikërisht shpikja e shtypit nga

Guttenbergu. Disa vende u orvatën të përdorin paranë kartëmonedhë, si Franca në vitin 1716, por

sipas autorit Weatherford (1998), Benjamin Franklin konsiderohet babai i parasë kartëmonedhë,

pasi ai prodhoi i pari paranë në sasi të mëdha duke synuar përdorimin e saj të përhershëm në tri

koloni.

Kartëmonedha e parë shqiptare e emetuar në vitin 1925 ishte me prerje 5 lekë/ 1 frang ar. Ajo pati

jetë të shkurtër për shkak të kundërshtimeve të shprehura nga qeveria shqiptare e kohës mbi

shqiponjën e stampuar në të, e cila në dallim nga shqiponja dy-krenare, simbol i kombit tonë, ishte

me një kokë, sipas stilit romak, pasi influenca italiane kishte filluar të ndjehej në ekonominë

shqiptare (BSH, 2002).

Bota moderne është produkt i evolucionit të njerëzve, shoqërisë dhe qytetërimit. Njësoj si gjuha që

është zhvilluar për ta bërë më mirë përhapjen e njohurive, edhe paraja ka evoluar për të rregulluar

këmbimin e burimeve, si brenda për brenda një popullsie në rritje që jeton në një territor të caktuar,

ashtu dhe ndërmjet popullsive dhe vendeve të ndryshme. Shpikja e parasë mundësoi transaksione

financiare me kapacitet më të madh dhe në mënyrë më të shpejtë. Duket fare qartë se qytetërimi nuk

do të mund të arrijë lartësitë e mëdha dhe kompleksitetin e duhur pa ekzistencën dhe përdorimin e

parasë (Lindgren, 1991).

20

Rëndësia e nocioneve dhe përkufizimeve psikologjike të parasë

Për të kuptuar sa më qartë funksionet dhe aspektet e ndryshme të parasë është e domosdoshme të

analizohet nocioni i saj. Shumë studiues e përkufizojnë paranë si mjet këmbimi, matëse dhe ruajtëse

të vlerës, gjë që është pohuar gjerësisht. Megjithatë, ky përkufizim përbën vetëm një nga aspektet e

shumta të simbolikës së parasë, pasi për shumë njerëz të tjerë paraja është pushtet, kohë, siguri apo

një copëz e mendjes. Nisur nga fakti që financierët dhe ekonomistët janë përqendruar më tepër në

aspektin e dobisë së parasë dhe në të kuptuarin e rolit ekonomik të saj, është e domosdoshme të

plotësohen mungesat lidhur me tërësinë e elementëve të përfshirë në nocionin e parasë.

Në literaturë vërehet se kërkimet shkencore janë përqendruar në mënyrën si duhet vlerësuar një letër

me vlerë, në identifikimin dhe matjen e riskut, dhe në raportin mes fitimit dhe çmimit të letrave me

vlerë (Thaler, 2005). Megjithatë, kjo nuk mund të konsiderohet e mjaftueshme sa i takon nocionit të

parasë, pasi paraja nuk ekziston në një vakum por është pjesë e një rrjeti dinamik shoqëror në të

cilin njerëzit veprojnë dhe ndërveprojnë.

Prandaj çështja do të orientohet pikërisht nga ky këndvështrim, duke e parë paranë si përfaqësuese

të një marrëdhënieje sociale, d.m.th. si ndërmjetësuese në vendosjen e marrëdhënieve midis

njerëzve, dhe duke analizuar kuptimet psikologjike të saj.

Kuptimet ose përkufizimet psikologjike të parasë

Njerëzit e shoqërojnë shpesh veprimtarinë e tyre me simbole, shenja, emblema, që i përfaqësojnë

ata në mënyrë specifike. Njerëzit kanë mësuar të përdorin mjete dhe simbole të ndryshme, duke

përfshirë edhe paranë, për të ruajtur dhe transmetuar traditën dhe njohuritë. Paraja nuk është thjesht

një mjet këmbimi apo një matëse dhe ruajtëse e vlerës, ashtu siç kanë argumentuar shumë

ekonomistë dhe financierë. Të gjitha këto simbole janë arbitrare, ato përfaqësojnë diçka tjetër në një

mënyrë kuptimplotë dhe marrim kuptime të veçanta kur njerëzit bien dakord mbi përdorimin e

mesazhit të këtij objekti; këtu përfshihet edhe simboli i shprehur në një formë letre apo metali, që

njerëzit e quajnë “para” (Haviland, Prins, McBride, & Walrath, 2010).

Shumë studiues në fushën e financës, ekonomisë dhe biznesit vënë theksin në funksionin utilitar të

parasë, ndërsa sociologët i referohen parasë duke e parë atë nga një këndvështrim logjik dhe vënë

theksin në rolin jo-logjik që paraja luan në shoqëri, në marrëdhëniet me të tjerët dhe veten.

Mbikëqyrja e rrjedhjeve monetare ditore mund ta ndryshojë në mënyrë të ndjeshme perceptimin për

paranë.

Studimet mbi kuptimet psikologjike të parasë janë të kufizuara, gjë që e vështirëson këtë analizë;

madje këto studime janë realizuar kryesisht në Amerikë dhe Amerikën Latine, duke mbështetur

21

trajtimin e kuptimeve psikologjike të parasë në kulturat e këtyre vendeve, dhe kjo vështirëson

zbatimin e studimeve në kultura të tjera.

Autorë të ndryshëm janë shprehur kundër përkufizimit të njëanshëm të parasë si instrument i

këmbyeshëm, objektiv dhe racional apo edhe instrument i qytetërimit modern. Sipas Zelizer (1997)

një kartëmonedhë 100-dollarëshe nuk është e njëjtë me një kartëmonedhë tjetër 100-dollarëshe.

Paraja nuk merr të njëjtën vlerë në çdo transaksion. Ky autor sugjeroi një pikëpamje më realiste të

parave, duke e lidhur atë me marrëdhëniet shoqërore dhe normat kulturore. Në këtë këndvështrim

paraja është e pa transferueshme, subjektive dhe e arsyeshme. Një kartëmonedhë e vjedhur prej 100

$ është e ndryshme nga një kartëmonedhë 100 $ e fituar nga një punë e ndershme. Paratë marrin

karakteristika të ndryshme në transaksione të ndryshme. Përkufizimi i parasë shihet në varësi të

mënyrës së fitimit të saj, të synimit për përdorim dhe kuadrit shoqëror. Fjalë të tilla si bakshish,

prim, para xhepi, kursim, të ardhura, donacione, investime, dhurata, kompensime, qira, ryshfet, dhe

të tjera janë përkufizime dhe kuptime të ndryshme të parasë. Për të kryer transaksione me të tjerë

është e nevojshme të përdoret një gjuhë dhe koncept i përbashkët për paranë (Zelizer, 1997).

Duke mbajtur parasysh se paraja nuk është vetëm një formë e matjes dhe e vlerësimit sasior, është i

domosdoshëm edhe përkufizimi cilësor i saj. Nëse kuptimet apo etiketimet psikologjike do të

mungonin atëherë paraja do të ishte e papërcaktuar qartë. Përcaktime të tilla janë të nevojshme edhe

për procesin e menaxhimit të parave. Një individ i cili menaxhon para që mbartin një përcaktim

specifik do të ketë cilësi të ngjashme me ato të këtij përcaktimi. Për shembull një individ që pastron

para legjitimon paratë e pista; një lypës kërkon bamirësi, ndihmë; apo një grabitës banke që ia

mbath me paratë e vjedhura. Terma të tilla si “njeri që nxjerr bukën” dhe “kryefamiljar”,

shoqërohen me kuptime pozitive dhe negative brenda një familje. Paraja brenda familjes është një

sistem ekonomik. Në kohët tradicionale madje edhe në ditët e sotme në Shqipëri në zonat rurale,

burrat punojnë ndërsa gratë kujdesen për fëmijët dhe për shtëpinë. Etiketimet “njeri që nxjerr

bukën” ose “kryefamiljar”, i japin burrit shumë të drejta dhe rëndësi. Ndërsa burrat sigurojnë paratë,

gratë kujdesen për fëmijët dhe familjen duke menaxhuar blerjet por pa të ardhura vetjake.

Menaxhimi i parave brenda shtëpisë kohët e fundit ka çuar edhe në rritjen e konflikteve dhe

problemeve familjare. Brenda sistemit të familjes fshehja e financave është bërë më se e

zakonshme. Lidhjet familjare janë tashmë marrëdhënie shoqërore komplekse dhe paraja përbën një

mjet tjetër që ose e ndihmon ose e pengon këtë marrëdhënie. Duke përmbledhur këtë përcaktim,

Zelizer (1997) shprehet që “paraja së fundmi është pjesë e menaxhimit të çdo lloj marrëdhënieje”.

Marrëdhëniet me të tjerët mund të turbullohen nga përfshirja e parasë, madje ajo mund të kthehet

edhe në burim konflikti, si në rastet e zgjidhjeve të martesave (QNLQ, 2009). Shqetësimet që lidhen

22

me paranë mund të shtrihen mbi një sërë problemesh, nga ato më të skajshmet, si falimentimi dhe

kriminaliteti, tek problemet më të vogla, si kamatëvonesa në pagimin e gjobave dhe vështirësitë në

pagesën e kësteve të kredisë.

Shpesh fëmijët nuk janë pjesë e ekuacionit të parasë dhe marrëdhënieve me të. Psikologjia “mos i

mëso të vegjlit me para në dorë”, krijon mangësi në edukimin e tyre, të meta që në një moshë tjetër

shfaqen në formë dhe kushte të tjera. Shkalla e lartë e paqartësisë mbi paranë dhe nevoja për ta

numëruar atë janë disa nga justifikimet që pengojnë zhvillimin e edukimit financiar si pjesë e

literaturës së zhvillimit të qëndrueshëm. Edukimi financiar nuk duhet shmangur pasi është pjesë e

rëndësishme në edukimin e fëmijëve. Në kushtet e sotme, kur epidemia e borxhit e ka ngërthyer

shoqërinë, përgjegjësia financiare është një mësim i rëndësishëm që duhet nxënë përpara pavarësisë

financiare. Edukimi i hershëm financiar i fëmijëve mund të ndikojë për të penguar zhvillimin e disa

tipareve si “egoizmi, të qenët ‘materialistë’, me ndjenjë superioriteti, apo me mungesë ambicieje”

(E. Gallo, J. Gallo, & K.Gallo, 2001). Njerëzit janë drejtuesit kryesorë të zhvillimit ekonomik.

Rrjedhojat negative të vendimeve të pamatura financiare dhe shoqërore ndihen për një kohë të gjatë,

madje shtresëzimi i tyre mund të sjellë pasoja financiare kombëtare. P.sh., rënia e numrit të lindjeve

mund të vështirësojë problemet financiare të skemave të pensionit (Barr, 2000). Edukimi financiar

jo vetëm ndikon në rritjen e nivelit dhe formimit financiar, por gjithashtu rrit prirjen për të kursyer

dhe cilësinë e vendimeve financiare.

Për më tepër, sasia e parave bëhet shkak për lindjen e pabarazive dhe shpesh përcaktimi i statusit

shoqëror të individit dhe familjes së tij varet nga sasia e parave që ai zotëron. Shuma e parave i

shton një dimension tjetër cilësisë së parasë. Sasia e madhe e parave ndryshon nga sasia e vogël jo

vetëm sa i përket fuqisë së saj blerëse, por edhe lidhur me statusin shoqëror që i jep individit, duke e

vendosur atë në shtresa të ndryshme shoqërore si “e varfër”, “e mesme” apo “e pasur”.

Në një shoqëri ku paraja është universale, mendja e njeriut i jep asaj kuptime psikologjike të

ndryshme, nisur nga përfytyrimi apo përvoja e tij me paranë. Pushteti, siguria, emocionet, vlerat,

statusi, dashuria janë disa shembuj të kuptimeve psikologjike parësore të parasë. Po ashtu paraja

mund të përcaktojë edhe disa pika të dobëta të vetes apo respektin për veten dhe vetëvlerësimin.

Fuqia e parasë është e tillë që kthen shprehjen “çfarë kam fituar” në “kush jam unë” (Collins &

Brown, 1997). Paraja ka shumë kuptime që janë të dyfishta dhe paradoksale. Ajo mund të nxisë

filantropi apo lakmi, gëzim apo mjerim, admirim apo përbuzje e kështu me radhë (Krueger, 1986).

Shumë njerëz do të dëshironin të fitonin para me shpejtësi të madhe, e thënë ndryshe “të bien të

varfër dhe të zgjohen milionerë”. Nëse ndodh që dikush fiton shuma të mëdha parash është provuar

që kjo shoqërohet me një stuhi emocionesh dhe ndryshimesh në sjelljen e tij. Fitime të

23

menjëhershme mund të vijnë nga trashëgimia, nga një investim financiar, lotaria, pagesa nga një

sigurim apo nga një zgjidhje martese. Zotëruesi i kësaj sasie të madhe parash mund të bëhet egoist

apo bujar me tepri, mund t’i shpenzojë për argëtime të tepruara apo t’i lërë mënjanë pa i prekur, të

ndjejë frikë që njerëzit mbase krijojnë marrëdhënie me të vetëm se është i pasur, të çorientohet dhe

të ketë frikë se mos kryen veprime financiare të gabuara dhe kështu me radhë. Kur fitimi i parave

vjen si rezultat i një zgjidhjeje martese, nga siguracioni si pasojë e një vdekjeje apo aksidenti, ose

nga shitja e një biznesi, ai shoqërohet me emocione negative, si përjetimi i një humbjeje.

Shqiptarët, të lodhur nga puna dhe nga pagat e ulëta, me ndryshimin e sistemit dhe me krijimin e

firmave piramidale, menduan se kjo është rruga e vetme për pasurim, një rrugë e përshtatshme, pa

shumë lodhje dhe që të pasuron menjëherë. Kursimet e pakta vërshuan në firmat piramidale dhe

këtyre kursimeve iu shtuan edhe para të tjera të ardhura si rezultat i shitjes së banesave, tokës,

bagëtive etj. Shumë e ndjenë veten se po jetonin në ditë kur pasurimi do të ishte i menjëhershëm, të

tjerë u lumturuan nga të qenit virtualisht të pasur. Shumë kush mendon se falimentimi i firmave

piramidale çoi shoqërinë shqiptare në katastrofë. Në fakt shembja e firmave piramidale groposi

mentalitetin e rrënjosur padrejtësisht të pasurimit të shpejtë pa punë dhe përpjekje (Fuga, 2008).

Raporti i njeriut me paranë ka ndryshuar me zhvillimin e produkteve financiare. Marrëdhënia e

njerëzve me paranë është më shumë emocionale sesa praktike. Sa më shumë njerëzit largohen nga

përdorimi i parasë “në dorë” drejt përdorimit të parasë elektronike, si tërheqjet nga ATM-të, apo

kartat e kreditit dhe të debitit, aq më shumë ajo bëhet abstrakte dhe më pak konkrete. Sa më

abstrakte bëhet paraja, aq më i vështirë është menaxhimi i saj. Në artikullin e tij “Ekonomia e

Hijeve” (2010) Fuga i referohet virtualitetit të parasë. Ai shprehet se midis njeriut dhe natyrës është

futur në mënyrë të ekzagjeruar virtualiteti, bota e hijeve, automati, kompjuteri. Kompjuteri dhe

ekonomia virtuale është një gjë shumë e dobishme. Borxhi konsiderohet si mekanizëm zhvillimi por

ai duhet mirë menaxhuar. Po ashtu elektronizimi i shkëmbimeve dhe i qarkullimit të parasë janë të

dobishme por llogaritë për botën reale duhet të jenë objektive dhe jo “hije”, jo numra spekulues

shitjesh dhe blerjesh virtuale në internet pa asnjë realitet. Për pasojë këto ndikojnë negativisht tek

njeriu që pa e kuptuar bie në një rreth vicioz. Ai verbohet dhe pretendon që edhe pa punuar, duke

marrë një borxh nga një bankë me kapital të rritur virtualisht mund të plotësojë ëndrrat e tij, p.sh. të

blejë një makinë. Në momentin kur duhet të shlyejë këtë borxh, atij i kërkohet të ketë vlerë

monetare reale, por ai nuk e ka dhe për pasojë zinxhiri i virtualitetit prishet. Institucioni vepron

virtualisht, kurse nga konsumatori kërkohen para apo vlera reale.

Paraja në shumë raste është konsideruar edhe tabu. Në kohët e hershme njerëzit nuk flisnin shumë

për paranë dhe pasurinë e tyre nga frika se mund t’ua vidhnin. Megjithëse në ditën e sotme paraja

24

është një pjesë thelbësore e jetës së shoqërisë, përsëri njerëzit nuk flasin shumë për të nga frika e

zbulimit të të dhënave personale. Duke qenë se shpesh herë burimet nga ka rrjedhur paraja kanë

mbartur me vete edhe veprime të karakterit sekret, jo ligjor, veprime të karakterit kontrabandë,

veprime të ndaluara, abuzime dhe shmangie tatimore, apo punë të zezë, tregti të produkteve apo

mjeteve të dëmshme për jetën dhe shëndetin njerëzor, vënia e pasurisë dhe paraja si shprehëse e saj,

mbartin mbi vete edhe një farë misteri. Ky qëndrim ndikon në shumë drejtime dhe mbi

marrëdhëniet, që nga ato personale deri tek marrëdhëniet në punë si dhe në lirinë e individit (Collins

& Brown, 1997).

Njerëzit mund të përdorin shprehje të tilla si “paraja nuk e blen lumturinë”, por pavarësisht kësaj, në

fshehtësi besojnë që më shumë para nënkupton më shumë lumturi. Pavarësisht se me rritjen e të

ardhurave, njerëzit mund të blejnë më shumë të mira materiale, të bëjnë jetë më luksoze, kjo nuk

ndikon në nivelin e lumturisë së tyre. Në 40 vitet e fundit në Shtetet e Bashkuara të Amerikës edhe

pse të ardhurat e shtetasve janë më shumë se dyfishuar nivelet e lumturisë së tyre kanë mbetur të

pandryshuara (Myers, 2004). Edhe pse lumturia nuk varet nga sasia e parave apo jeta luksoze që

mund të bësh, kjo nuk i pengon njerëzit të jenë ambiciozë, të harrojnë atë që kanë arritur dhe të

luftojnë për më shumë lumturi. Një cikël i tillë vazhdon derisa sasia e parasë zvogëlohet ose rritet

niveli i borxheve. Sipas një studimi tjetër të realizuar mbi kënaqësitë e jetës në 40 vende të botës,

dashuria dhe paraja kanë raporte të kundërta me kënaqësitë e jetës. Rritja e rëndësisë së dashurisë

shoqërohet paralelisht me rritjen e kënaqësisë nga jeta. Ndërsa me paranë ndodh e kundërta, ndërsa

rëndësia e parasë rritet, kënaqësitë e jetës pakësohen (Myers, 2004). Paraja është prioritet, por më

pak i rëndësishëm kur bëhet fjalë për maksimizimin e lumturisë.

Edhe në psikologjinë e popullit tonë paraja ka zënë një vend të rëndësishëm. Në Botimin e

Akademisë së Shkencave (1983) “Fjalë të urta të popullit shqiptar” spikasin qëndrime të ndryshme,

nga ato realiste, deri tek qëndrimet e skajshme të cilat e fetishizojnë paranë, apo tek ato që e

nënvleftësojnë atë. Një nga këto qëndrime pasqyron urtësinë e popullit tonë “Aspra e bardhë për

ditë të zezë”. Duke vlerësuar paranë e fituar me punë të ndershme populli këshillon që të tregohemi

kursimtarë në administrimin e saj. Populli shprehet se “Paraja flet” apo “Kur ke paren je mentare”.

Fetishizimi i parasë në mendjen e popullit shkon deri atje sa ta hiperbolizojë fuqinë e saj si p.sh.

“Paraja çan detin”, “Paraja çon ujin përpjetë” apo “Paraja hap derën e parajsës”. Populli arrin ta

personifikojë paranë duke u shprehur: “Paraja po të kishte gojë do të ishte zot i vërtetë”. Nga ana

tjetër, në mendësinë e popullit ndeshim edhe qëndrime nënvleftësuese për paranë, nisur nga

mungesa e saj apo pamundësia për ta siguruar atë. Shprehje të tilla si “Paren s’e ha as qeni” janë

tipike për këtë kategori njerëzish. Duke iu referuar të njëjtit botim arrihet në përfundimin se populli

25

ynë në përgjithësi e vlerëson paranë në mënyrë racionale. Ai shprehet se “Parja të nxjerr në

selamet” apo “Parja e çan udhën vetë”. Populli është kujdesur që me urtësinë e tij të japë edhe

këshilla jo vetëm për administrimin e parasë por edhe për veprime që kryhen përmes saj, siç është

fajdeja apo huamarrja dhe huadhënia. Ai shprehet se “Borxhi nuk lahet me borxhe” apo “Borxhi

është më i zi se gjaku”. Administrimi i mirë i parasë dhe investimi i saj gjen vend në shprehje si

“Parja fiton paren” apo “Paraja sjell paranë”. Për të paraqitur sa më të plotë nocionin e popullit

për paranë i referohemi dhe shprehjes “Paraja ka dy faqe”, pra ajo të siguron një jetë më të mirë por

pas saj është edhe nocioni që ajo nuk të bën të lumtur, sepse paraja siç fitohet edhe mund të

humbasë apo mund të jetë burim konfliktesh deri në ato familjare. Populli i ka kënduar me vargje

parasë. Paraja ka zënë vend edhe në krijimtarinë e hershme letrare në gjuhën shqipe. Një prej

autorëve që i ka kushtuar vargjet e tij parasë është dhe Hasan Zyko Kamberi i cili jetoi në gjysmën e

dytë të shek. XVIII dhe që i përket rrymës së bejtexhinjve. Poezinë kushtuar parasë ai e fillon me

vargje drejtuar mbretit, i cili duke ditur vlerën e parasë edhe e emeton atë. Më pas ai thotë që vlerën

parasë ia di edhe gjithë hierarkia shtetërore. Po paraja është edhe burim korrupsioni deri në organet

e drejtësisë të asaj kohe. “Kadiut t’i rrëfesh paranë;Ters e vërtit sherianë; Për para se ç’e shet

t’anë; Ja di Kimenë parasë...” (Hamiti, 2002). Tek “Autobiografia e popullit tim në vargje” Kadare

zgjedh vargjet: “Duke mbajtur frenë e kalit/duke i dhënë sisë djalit/derdhurë florinjtë e ballit. Duke

mbajtur frenë e mushkës/duke i dhënë sisë çupës, derdhurë florinjtë e gushës”.

Kërkimet shkencore janë përqendruar në mënyrën se si duhet vlerësuar një letër me vlerë, në

identifikimin dhe matjen e riskut, dhe në raportin mes fitimit dhe çmimit të letrave me vlerë.

Megjithatë, sa më sipër nuk mund të vlerësohet si e mjaftueshme në emërtimin e nocionit të parasë,

pasi nuk ekziston në një vakum por është pjesë e një rrjeti dinamik shoqëror në të cilin njerëzit

veprojnë dhe ndërveprojnë. Historia ka treguar se paraja ka çuar në përmirësimin e transaksioneve

financiare dhe të mënyrës së jetesës, por nga ana tjetër edhe ka sjellë probleme të tjera. Disa nga

produktet pozitive të krijuara nga paraja janë koha e lirë apo cilësi jete më e mirë, nga ana tjetër ka

prodhuar një ritëm të përshpejtuar të jetës, shtresa shoqërore të diskriminuara, etje të pafundme për

të mira materiale.

Si përfundim, përmes trajtimit të kësaj çështjeje u synua qartësimi i marrëdhënieve që lidhen me

paranë, duke dalluar funksionet e ndryshme të saj në mjedisin shoqëror, për t’u ardhur në ndihmë si

profesionistëve në analizat e tyre financiare ashtu edhe njerëzve të tjerë, për të përmirësuar sjelljet e

tyre financiare dhe sociale.

26

Teoria e racionalitetit dhe efiçencës së tregjeve financiare

Në qëndrimet ndaj përdorimit të parasë si dhe në çdo vendimmarrje financiare njerëzit shfaqin

sjellje të ngjashme, të cilat shumë herë nuk shpjegohen prej financave tradicionale. Ndërkohë, edhe

në teorinë moderne të financave tradicionale, vendimmarrja financiare është e lidhur me ligjet bazë

të arsyetimit. Teoria e racionalitetit është vazhdim i ligjeve të logjikës formale të formuluara para

2300 vjetëve nga Aristoteli.



Mbi këtë bazë janë realizuar një sërë përpjekjesh për të qartësuar konceptet dhe për të shpjeguar si

fenomenet që shfaqen, ashtu dhe performancën e tregjeve financiare dhe të letrave me vlerë.

Në çështjen në vazhdim do të trajtohen shtyllat kryesore të Teorisë së efiçencës së tregjeve

financiare, reflektime mbi supozimet dhe hipotezat mbi këtë teori, si dhe mbi argumentimin e

irracionalitetit të individëve.

Shtyllat kryesore të Teorisë së financës tradicionale

Sjellja e individit, pavarësisht nga statusi i tij, presupozohet të jetë racionale. Kjo nënkupton që

gjithnjë, një vendimmarrës, zgjedh alternativën më të mirë në kthim midis një morie alternativash

me kthime të ndryshme, dhe alternativën me më pak risk midis një morie alternativash me kthime të

njëjta. Për ta trajtuar në mënyrë shteruese këtë fakt, Teoria moderne e portofolit, që është disiplina

shkencore e fushës së financës e cila e ka në fokus këtë vlerësim, bazohet në katër shtylla kryesore:

• Investuesit janë racionalë (Homo economicus).

• Tregjet janë efiçente.

• Investuesit duhet të ndërtojnë portofolët e tyre duke u bazuar në rregullat e mesatares dhe

variancës.

• Kthimet e pritura janë funksion i riskut.

Teoria moderne e portofolit, pavarësisht nga emri i saj daton në vitet 1950-1960 kur Miller dhe

Modigliani e përshkruan investuesin si “racional”. Më pas, në mesin e viteve ’60, Eugene Fama i

konsideron tregjet financiare si “efiçente”. Markowitz në vitin 1952-1959 përshkruan Teorinë e

mesatares dhe variancës në Teorinë e portofolit dhe Sharpe hodhi themelet e teorisë së CAPM-së

(Sharpe, Gordon, & Bailey, 1999).

27



Të qenit racional nënkupton të qenit agjentë të pavarur dhe të arsyeshëm, që karakterizohen nga

maksimizimi i dobishmërisë së pritur, nga mospëlqimi i riskut dhe pritshmëri racionale. Mbi këtë

bazë janë realizuar një sërë përpjekjesh për të qartësuar konceptet dhe për të shpjeguar aspektet dhe

performancën e tregjeve financiare e të letrave me vlerë.

Modigliani dhe Miller i kanë përshkruar investuesit si racionalë, d.m.th. që ata pëlqejnë të kenë më

shumë dhe jo më pak pasuri dhe shpërfillin mënyrën se si rritet pasuria e tyre, qoftë në formën e

pagesave në para apo si rritje në vlerën e tregut të kapitalit të tyre. Gjatë procesit të investimit

mendohet që investuesit të jenë racionalë pasi kjo është mënyra më e mirë e marrjes së vendimeve

dhe këshillohet të arsyetohet në mënyrë racionale, pa ndërhyrjen e emocioneve dhe ndjenjave

personale (Harrison, 1979). Vendimet investuese duhen marrë racionalisht. Megjithëse, individët

vendosin mbi bazën e këndvështrimeve të ndryshme, përgjithësisht vendimmarrja racionale është

mënyra më e mirë për të vendosur pa ndërhyrjen e emocioneve dhe ndjenjave.

Parapëlqimi i investuesve për më shumë pasuri dhe të qenit racionalë janë theksuar edhe në Teorinë

e efiçencës së tregjeve financiare. Një ndikim të madh në shpjegimin e efektshmërisë së letrave me

vlerë dhe tregjeve financiare pati Eugen Fama me artikullin e tij “Efiçenca e tregjeve të kapitalit:

një rishikimi i teorisë dhe punës empirike” (1970). Në këtë artikull Fama trajton Hipotezat e Tregut

Efiçent (HTE), model i cili u vlerësua si themelimi i teorisë tradicionale financiare. Artikulli

përshkruan konceptin e një tregu financiar efiçent, sipas të cilit letrat me vlerë pasqyrojnë të gjithë

informacionin ekzistues dhe çmimi përbën një tregues të mirë për vlerën e investimit dhe

shpërndarjen më të mirë të kapitalit. Në një treg të efektshëm investuesit veprojnë në mënyrë të tillë

që të maksimizojnë vlerën (pasurinë). Hipoteza e Tregut Efiçent bazohet në konceptin e “lëvizjes

rastësore”, term i cili përdoret për të emërtuar një seri çmimesh, ndryshimi i të cilave është rastësor

në raport me çmimin e mëparshëm. Sipas logjikës së “lëvizjes rastësore” nëse rrjedhja e

informacionit nuk pengohet dhe ai pasqyrohet në çmimet e letrave me vlerë, atëherë ndryshimi i

çmimit të nesërm do të pasqyrojë vetëm informacionin e ditës së nesërme dhe nuk do të varet nga

ndryshimi i çmimit të sotëm (Malkiel, 2003). Sipas Famës, në momentin kur një informacion i ri

lind, lajmi përhapet dhe përfshihet shumë shpejt në çmimin e letrës me vlerë, duke reflektuar kështu

të gjitha efektet e informacionit.

Në mënyrë më specifike, ka disa supozime mbi të cilat mbështetet ky model (Sharpe, Gordon, &

Bailey, 1999) të cilët janë:

28

• Investuesit nuk duhet të pretendojnë që të sigurojnë fitim mbi normalen, pasi përpjekjet për

të vlerësuar letrat me vlerë me çdo metodë vlerësimi nuk janë të frytshme. Rrjedhimisht, të gjitha

përpjekjet, qofshin këto studimi i çmimeve në të shkuarën për të parashikuar çmimet për të

ardhmen, apo dhe analiza e informacioneve financiare të kompanisë, nuk do t’u mundësojë

investuesve fitime më të mëdha sesa fitimet që ofron tregu.

• Tregjet bëhen efiçente vetëm atëherë kur investuesit besojnë që ato nuk janë të tilla. Arsyeja

e këtij paradoksi është e thjeshtë, pasi ky mosbesim i shtyn ata të reagojnë dhe të kërkojnë

informacion të ri e për pasojë ata analizojnë me kujdes letrat me vlerë dhe pasqyrojnë vlerën e

drejtë të letrës me vlerë në çmim.

• Nuk duhet pretenduar që përmes strategjive të njohura gjerësisht të sigurohen fitime mbi

normalen, pasi nëse dikush zhvillon një strategji e cila ka funksionuar në të shkuarën dhe e

shpërndan atë duke e publikuar në një libër apo artikull, vlera e kësaj strategjie do të humbasë pas

publikimit. Investuesit që do të jenë në dijeni të kësaj strategjie do të përpiqen të investojnë në

letrën me vlerë dhe për pasojë kjo do të diktojë barazimin e çmimeve me vlerat e investimit.

• Disa investues, falë fatit (rastësisë) do të sigurojnë fitime të jashtëzakonshme.

• Investuesit profesionistë në raport me investuesit e tjerë nuk do të kenë ndonjë përfitim në

identifikimin e letrave me vlerë të vlerësuara në mënyrë jo të drejtë dhe në sigurimin e fitimeve të

larta.

• Së fundmi, ecuria e letrave me vlerë në të shkuarën nuk ka vlerë referimi për të parashikuar

ecurinë e ardhshme.

Në vazhdim të vrojtimeve të mësipërme, është e rëndësishme të përmendet edhe një supozim tjetër i

HTE-së. Ky supozim thekson që investuesit kanë mundësi ta sigurojnë informacionin përkatës mbi

letrat me vlerë pa shpenzim. Në të vërtetë, supozimi nuk qëndron, pasi nuk mund të realizohet

investim pa mbledhur dhe përpunuar informacionin, që nënkupton kosto transaksioni. Si rezultat,

ekzistojnë dy përfundime në lidhje me kostot e transaksionit:

• Përfundimi i parë është që letrat me vlerë të vlerësuara në mënyrë të drejtë mund të

identifikohen vetëm nëse shpenzohen para për t’i analizuar ato. Megjithëse fitimet bruto mund të

duket se kanë sjellë fitime mbi normalen, fitimet neto do të tregojnë që ata kanë realizuar një fitim

normal dhe asgjë më shumë.

• Përfundimi i dytë është që investuesit aktivë, pavarësisht nga përpjekjet për të siguruar

fitime më të larta, do të kenë të njëjtën ecuri si dhe investuesit pasivë të cilët investojnë në

29

portofolin e tregut (në një indeks) dhe i qëndrojnë besnikë atij. Kjo nënkupton që strategjia e

drejtimit pasiv minimizon kostot e transaksionit dhe megjithëse investuesit aktivë mund të arrijnë

fitime mbi normalen, kostot e tyre të larta çojnë në arritjen e fitimeve të ngjashme, madje edhe më

të ulëta se ato të pasivëve.

A mendojnë në të vërtetë investuesit në mënyrë racionale? – Reflektim mbi Hipotezat e Tregut Efiçent

Në shpjegimet e trajtuara më sipër u identifikuan shtyllat kryesore të Teorisë moderne të financës

(financave tradicionale); investuesit janë tërësisht racionalë dhe si rrjedhim i vlerësojnë letrat me

vlerë në mënyrë racionale, investuesit irracionalë tregtojnë në mënyrë rastësore dhe si rrjedhim

anulojnë veprimet e njëri-tjetrit pa ndikuar në çmime, dhe së fundmi investues racionalë dhe të

zgjuar, të njohur si arbitrazhistë, që eliminojnë ndikimet mbi çmimet. Ekonomistëve u pëlqen të

përdorin konceptin e individit racional (Homo economicus) për dy arsye parësore. Së pari: Homo

economicus i bën analizat ekonomike shumë të thjeshta. Natyrisht që dikush mund të shtrojë

pyetjen sesa i dobishëm mund të jetë një modeli kaq i thjeshtë. Së dyti: Homo economicus i lejon

ekonomistët të nxjerrin të dhëna sasiore, që ua lehtësojnë punën atyre. Nëse individët janë racionalë

deri në perfeksion, tepër “egoistë” (vetëdashës) si dhe zotërojnë informacion të përkryer, atëherë

sjellja e tyre mund të matet nga ana sasiore. Modeli i Efiçencës së tregjeve financiare për më shumë

se 35 vite ka qenë në fokus të studimeve, kërkimeve dhe debateve akademike. Shleifer (2000) dhe

studiues të tjerë kanë argumentuar që hipoteza mbi sjelljen racionale të investuesve nuk qëndronte,

duke vërtetuar se është e vështirë të ruhet ideja sipas së cilës njerëzit dhe në veçanti investuesit

mund të marrin vendime tërësisht racionale.

Kur njerëzit janë racionalë, pritet të kenë aftësi gjykuese të dobishme. Sjellja e njerëzve ndikon në

vendimmarrjen financiare. Kur kjo është në përputhje me ligjet ekonomike vendimet janë të drejt

dhe për rrjedhojë fitimi është i sigurt. Në të kundërt, kur sjellja e njerëzve është e mbështetur mbi

subjektivizmin, mbi dëshirat utopiste, vendimet janë të gabuara dhe pasojat mund të jenë

katastrofike, jo vetëm për individin por edhe për shoqërinë. Rast tipik për këtë të fundit është ngritja

dhe lulëzimi i firmave piramidale në Shqipëri.

Racionaliteti nuk është orientuesi i vetëm i sjelljes së njeriut. Në të vërtetë, nuk është as orientuesi

kryesor i sjelljes së njeriut dhe shumë psikologë besojnë se intelekti njerëzor iu nënshtrohet

emocioneve njerëzore. Ata argumentojnë që sjellja njerëzore është më pak produkt i logjikës dhe

më shumë i impulseve subjektive, si frika, dashuria, urrejtja, kënaqësia dhe dhimbja. Njerëzit e

përdorin intelektin e tyre vetëm për të arritur ose shmangur këto rezultate emocionale.

30

Përsa i përket supozimit të dytë të homo economicus, shumë studime kanë treguar që njerëzit nuk

janë “egoistë” në ekstrem (vetëdashës). Nëse ata do të ishin, filantropia nuk do të ekzistonte. Nëse

njerëzit do të ishin “egoistë” në ekstrem (vetëdashës) ata nuk do të karakterizoheshin nga tipare të

tilla si vullnetarizmi, dëshira për të ndihmuar njerëzit në nevojë, gatishmëria për të kryer shërbimin

ushtarak, solidariteti dhe ndihmat në rastet e fatkeqësive apo edhe lindja e fëmijëve. Gjithashtu

egoizmi do të parandalonte sjelljet vetëshkatërruese, si vetëvrasja, alkoolizmi etj.

Në lidhje me supozimin e tretë që njerëzit janë të mirëinformuar, mund të thuhet se është e

pamundur që çdo njeri të zotërojë informacion të përkryer në çdo fushë. Në botën e investimeve

mund të thuash se ka një sasi të pafundme njohurish, por edhe investuesit më të njohur nuk i

zotërojnë të gjitha disiplinat (Dhuci, 2012). Në teorinë moderne të Portofolit është e njohur sentenca

që njerëzit e thjeshtë janë të veshur me një “shtresë injorance” lidhur me informacionin dhe teknikat

e funksionimit dhe zhvillimit të tregjeve financiare. Sa më larg botës së financës të jenë ata, aq më e

trashë është shtresa që i mbulon.

Njerëzit shpesh priren të tregtojnë duke mos diversifikuar, pa u bazuar në informacionin përkatës,

dhe ndërmarrin veprime jofitimprurëse. Për të ilustruar sa më sipër, mund t’i referohemi edhe një

shembulli mbi formimin e kapitalit human. Supozojmë që një ekonomist i ri vendos të punojë në

fushën e Sjelljes financiare. Arsyet e zgjedhjes së këtij profesioni mund të jenë të shumta, p.sh.

përmes këtij profesioni ai mendon që mund të pasurohet, apo i duket interesant. Cilatdo qofshin

arsyet, le të supozojmë për hir të argumentit që ky vendim ishte i gabuar nisur nga këndvështrimi i

zgjedhjes racionale. Ai mund të varfërohet për shkak të zgjedhjes së gabuar apo edhe të ndërrojë

mendje dhe të ndryshojë profesion, por nga ana tjetër nuk i reziston dot tundimit për të vazhduar

profesionin e tij, edhe pse po humb shumë kohë. Pra tregu në vetvete nuk e zgjidh

domosdoshmërisht problemin, ai siguron një mundësi për të ndryshuar profesionin por nuk e

detyron dot ta bëjë këtë ndryshim (Mullainathan & Thaler, 2001). Racionaliteti njerëzor rrallë

shfaqet si tërësisht i bardhë ose i zi. Ai modelohet më mirë si një spektër gri. Njerëzit nuk janë

tërësisht të përkryer racionalë apo irracionalë, ata mbartin kombinime të ndryshme karakteristikash

racionale apo irracionale, dhe përfitojnë nga shkallë të ndryshme të ndriçimit të mendjes në varësi të

çështjeve të ndryshme.

Modeli i Tregut Efiçent teorikisht mbështetet edhe në idenë që gabimet e investuesve nuk janë të

korreluara. Njerëzit shpeshherë tregtojnë duke mos u bazuar në informacion por në ato të

ashtuquajturat “zhurma”, të cilat përbëjnë informacion jo të saktë, ose jo të përshtatshëm për

vlerësimin e letrës me vlerë. Njerëzit tregtojnë duke u bazuar në “zhurma”, nisur nga thashetheme

që vijnë nga një mik apo bashkëpunëtor, që konsiderohet si informacion i dobishëm ose thjesht

31

sepse gjejnë kënaqësi në tregtim. Gjithashtu, ata mund të tregtojnë pasi ndikohen nga sjellja e

tregtarëve të tjerë, duke besuar se kështu mund të mos humbasin një mundësi të mirë investimi.

Nëse sjellja e investuesve do të ishte rastësore, kjo nuk do të përbënte shkak për shqetësim lidhur

me efiçencën e tregjeve sepse veprimet e tyre do të anulonin njëri-tjetrin.

Në të vërtetë njerëzit janë subjekt i të njëjtave gjykime të gabuara. Ata shesin ose blejnë të njëjtat

letra me vlerë pothuajse në të njëjtën kohë. Atëherë është pikërisht kjo që bëhet burim i problemit.

Nëse sjellja e tregtarëve është e korreluar, kjo do t’i largonte çmimet gjithnjë e më shumë nga vlera

e brendshme e letrave me vlerë (Kahneman, 2003). Duke iu kthyer supozimit të tretë të HTE-së që

arbitrazhi eliminon ndikimin që kanë investuesit joracionalë në çmimet e letrave me vlerë, shumë

autorë si Shleifer (2000), kanë pohuar se arbitrazhi në botën reale shoqërohet me rreziqe dhe

rrjedhimisht është i kufizuar.

Metodat e shumta për analizimin dhe vlerësimin e letrave me vlerë mbartin në vetvete disa

probleme për vlefshmërinë e supozimeve të Modelit të Tregut Efiçent. Nëse një investues përpiqet

të sigurojë mundësi investimi të nënvlerësuara ndërkohë që një investues tjetër të njëjtat letra me

vlerë i vlerëson mbi bazën e normës së rritjes, që të dy investuesit do të bëjnë vlerësime të

ndryshme për vlerën e drejtë të këtyre letrave me vlerë. Si rrjedhojë, një argument kundër Modelit

të Tregut Efiçent vë në dukje që derisa investuesit i vlerësojnë letrat me vlerë në mënyra të

ndryshme, është e pamundur të përcaktosh cila është vlera e letrës me vlerë në një treg efiçent.

Në përfundim, studiuesit vërejtën që shumë rezultate empirike ishin në kundërshtim me HTE-të, të

cilat u quajtën anomali; p.sh., kompanitë e vogla, me raport të ulët të çmimit ndaj fitimit sigurojnë

fitime më të larta sesa letra të tjera me vlerë me të njëjtin risk. Gjithashtu letrat me vlerë në

përgjithësi dhe veçanërisht ato të kompanive të vogla ecin më mirë në muajin janar dhe në ditën e

premte dhe më keq të hënën. Të gjitha këto anomali dhe një numër i madh anomalish të tjera

shtruan para studiuesve pyetjen nëse teoria e financës tradicionale ishte e aftë të përcaktonte me

saktësi çmimet e letrave me vlerë.

Koncepti i racionalitetit është i lidhur edhe me formimin profesional. Në ditët e sotme është e

vështirë të mendohet se njerëzit e thjeshtë, që nuk kanë njohuri nga interneti, nga paraja elektronike,

nga paraja magnetike dhe nga veprimet bankare, të mund të shfaqin qëndrime dhe të marrin

vendime racionale. Këto fenomene janë të njohura në fushën e menaxhimit të riskut, por kemi të

bëjmë edhe me një shkallë të lartë ndikimi të faktorëve sociologjikë, socialë, të mënyrës së sjelljes,

të individualitetit dhe të mentalitetit të njerëzve banorë të një zone të caktuar, “me shpirt më

shpërthyes dhe me temperament më shpërthyes”.

32

Modeli i Efiçencës së Tregjeve Financiare ka qenë dhe do të vazhdojë të jetë në thelb të shumë

debateve në fushën financiare. Paraqitja e supozimeve të mësipërme dhe e kufizimeve të tyre është

parë e nevojshme për të shpjeguar arsyen e zhvillimit të Teorisë së Sjelljes financiare e cila u jep

përgjigje disa prej anomalive të pashpjeguara nga modeli i Efiçencës së Tregjeve Financiare dhe

mundëson gjetjen e rrugëve më efikase për të përmirësuar performancën e tregjeve dhe letrave me

vlerë si dhe të procesit të vendimmarrjes financiare.

Pse lindi nevoja për studimin e Sjelljes financiare





sjelljes financiare për të arsyetuar këto dështime.

Në çështjen në vazhdim do të trajtohen këndvështrime të autorëve të ndryshëm mbi Sjelljen

financiare si dhe gabimet kryesore dhe të përsëritura të investuesve, që nga vetëbesimi apo

optimizmi i tepruar, mbivlerësimi i nivelit të kontrollit ndaj një situate të caktuar, etj. Realiteti ka

provuar pashmangshmërinë e ndikimit të faktorëve psikologjikë, socialë dhe të kulturës në procesin

e vendimmarrjes financiare.

Eksperimentet fillestare që krijuan bazat e Sjelljes financiare

Në historinë e ekonomisë, koncepti i maksimizimit të vlerës monetare të pritur ka qenë prej kohësh

një teori paraprijëse dhe kryesore për shpjegimin e racionalitetit njerëzor. Megjithatë, më 1738

Daniel Bernoulli provoi me paradoksin e St. Petersburgut që njerëzit nuk sillen sipas këtij koncepti

(Bundo, 2009). Paradoksi shpjegon se si njerëzit janë të gatshëm të riskojnë një sasi të kufizuar

parash në një lotari, kur vlera e pritur e kësaj lotarie është e pakufishme. Ndërsa sipas konceptit të

maksimizimit të vlerës së pritur njerëzit janë të gatshëm të paguajnë një shumë të pakufishme

parash për të luajtur atë lotari. Në fund të fundit, kur pritet që shpërblimi të jetë i pakufi, koncepti i

maksimizimit të vlerës së pritur, do të çojë në një gatishmëri të pafundme për të luajtur në këtë

lotari.

Me paradoksin e tij Bernoulli provon që nuk është kështu. Bernoulli zhvilloi konceptin e “teorisë së

dobishmërisë së pritur”, sipas së cilës njerëzit nuk i marrin vendimet mbi konceptin e maksimizimit

të vlerës së pritur por mbi konceptimin e maksimizimit të dobishmërisë së pritur. Ky modifikim i

teorisë së vlerës së pritur mbështetet në kriterin e kënaqësinë aktuale që ka individi nga një

shpërblim monetar dhe jo në kriterin e vlerës së pritur. Për shembull, të krahasojmë kur një

33

miliarder fiton 1000 euro me rastin kur një student fiton 1000 euro. Një student normalisht nuk

zotëron shumë pasuri dhe 1000 euro e rritin ndjeshëm mirëqenien e tij. Nga ana tjetër miliarderi ka

shumë të ngjarë që nuk do të kënaqet aq sa studenti, pasi 1000 euro nuk janë një sasi e

konsiderueshme parash për të. Pra mund të thuhet që shkalla e dobisë, kënaqësisë, gëzimit nga

fitimi i 1000 eurove ndryshon ndjeshëm nga njëri tek tjetri. Kriteri i dobishmërisë së pritur merr

parasysh ndryshime të tilla si kënaqësia, gëzimi nga fitimi i 1000 eurove midis njerëzve, ndërsa

kriteri i maksimizimit të vlerës së pritur nuk e bën këtë.

Teoria e maksimizimit të dobishmërisë së pritur pati shumë mbështetës pasi u duk se dha një

shpjegim të mirë të sjelljes njerëzore. Sidomos me shtimin e aksiomave nga Von Neumann dhe

Morgenstern dhe mbështetur në bazat e punës të hedhura nga Bernoulli, shumë ekonomistë besuan

në fuqinë shpjeguese të kësaj teorie. Shumë mbështetës të kësaj teorie menduan që gjetën për herë

të parë të gjitha “provat” e teorisë së maksimizimit të dobisë të pritur tek përfundimet e nxjerra nga

Von Neumann dhe Morgenstern. Por krahas mbështetësve, kjo teori kishte edhe kundërshtarë. Një

autor shumë i rëndësishëm i cili nuk besoi në fuqinë shpjeguese të Teorisë së maksimizimit të

dobishmërisë së pritur është ekonomisti francez Maurice Allais. Me shembuj dhe prova ai

argumentoi kundërshtitë që kishte ndaj kësaj teorie, madje kritikoi të gjithë kolegët që pohuan se

aksiomat e Von Neumannit dhe Morgensternit “shpjeguan më së miri kriterin e dobishmërisë së

pritur” (Allais, 1953). Ky autor propozoi konceptin e vlerave psikologjike. Në vitin 1953 Maurice

Allais publikoi punimin e tij të famshëm mbi zgjedhjet rastësore në kushtet e riskut. Qëllimi i tij

kryesor ishte të provonte dhe të tregonte se pse duhet marrë parasysh një teori e cila përfshin dhe

vlera psikologjike, në vend të “teorisë të neo-Bernoulli-anëve” (emër i vënë nga vetë autori për t’iu

referuar formulimit të Von Neumannit dhe Morgensternit). Ai shpjegoi problemet e teorisë së

maksimizimit të dobishmërisë duke siguruar një sërë kundrashembujsh, të cilat qartësuan se sjellja e

individit nuk mund të shpjegohet plotësisht nga teoria e dobishmërisë së pritur. Ai argumentoi që

shumica e njerëzve nuk do t’i binden teorisë së dobishmërisë së pritur, ndërsa ndeshen me një

vendim që përfshin përzgjedhjen nga disa alternativa të ndryshme, edhe pse mund të konsiderohen

njerëz mjaft racionalë. Sipas këtij autori, problemi themelor me këtë teori nuk qëndron tek ideja e

maksimizimit të dobishmërisë së pritur, por tek interpretimi i vlerave që duhet të maksimizohen. Pra

autori favorizon konceptin e vlerave psikologjike. Për ta bërë më të thjeshtë shpjegimin e

argumentit të Allais mund t’i referohemi shembullit të tij të famshëm, i quajtur më pas “paradoksi

Allais”. Ai u propozon njerëzve të zgjedhin midis dy alternativave në dy pyetje të njëpasnjëshme.

Alternativat janë si më poshtë:

34

1. A preferoni ju situatën A në vend të situatës B

Situata A:

• 10% shanse për të fituar 500 milionë dollarë.


• 1% shans për të mos fituar asgjë.

Situata B:

• Siguri për marrjen e 100 milionë dollarëve.

2. A preferoni ju situatën C në vend të situatës D

Situata C:


• 90% shanse për të mos fituar asgjë

Situata D:

• 11% shanse për të fituar 100 milionë dollarë

• 89% shanse për të mos fituar asgjë

Vlerat e pritura matematikore për secilën nga situatat nga A tek D janë përkatësisht 139, 100, 50

dhe 11 dollarë. Bazuar në maksimizimin e vlerës së pritur është më se e qartë që njeriu do të

zgjedhë A-në në vend të B-së dhe C-në në vend të D-së. Megjithatë, ashtu siç u përmend më sipër,

Bernoulli e zëvendësoi këtë koncept me konceptin e maksimizimit të dobishmërisë së pritur. Sipas

kësaj teorie argumentohet që një njeri parapëlqen C-në ndaj D-së nëse njëkohësisht zgjedh A-në

ndaj B-së ose do të parapëlqejë D-në ndaj C-së nëse njëkohësisht zgjedh B-në ndaj A-së. Ndryshe

nga maksimizimi i vlerës së pritur, situata e dytë tani bëhet e mundur nga modifikimi i

maksimizimit të vlerës në maksimizimin e dobishmërisë. Në varësi të qëndrimit të investuesit ndaj

riskut, (risk pranues, indiferent ndaj riskut, kundërshtarë risku) marrja përsipër e riskut e zvogëlon,

e mban konstante ose e rrit dobinë. Dikush që është kundërshtar risku, që i korrespondon dobia

negative nga marrja përsipër e riskut, do të zgjedhë B-në ndaj A-së megjithëse vlera monetare e

pritur e B-së është më e vogël se ajo e A-së. Në të njëjtën mënyrë dikush mund të parapëlqejë D-në

ndaj C-së.

35

Deri këtu në analizë nuk ka patur ndonjë paradoks në maksimizimin e dobishmërisë së pritur. Për të

kuptuar problemin që Allais ndeshi me dobinë e pritur në këtë shembull duhet kuptuar së pari çfarë

do të thotë “racionalitet”. Në punimin e tij ky autor e shpreh kështu këndvështrimin që ka mbi

racionalitetin: “Sjellja e një njeriu mund të konsiderohet racionale nëse plotësohet parimi i

përgjithshëm i të mos qenit ‘vetë-kontradiktor’”. Përveç kësaj ai argumenton se përkrahësit e “neo-

Bernoulli-anëve” nuk kanë një përkufizim të qartë të racionalitetit. Megjithatë, ai vazhdon më tej se

sipas këtyre përkrahësve një individ që sillet sipas aksiomave të “neo-Bernoulli-anëve”

konsiderohet racional. Në thelb, kjo do të thotë se ata e vlerësojnë qëndrueshmërinë në zgjedhje si

“racionale”. Pra kjo nënkupton që të veprosh në mënyrë racionale do të thotë të veprosh në mënyrë

të qëndrueshme apo “jo vetë-kontradiktore”. Pas këtij hapi të rëndësishëm në përkufizimin e

racionalitetit lind pyetja: ku qëndron paradoksi në analizën e mësipërme? Përfundimi i rëndësishëm

i Allais nga pyetjet e parashtruara në alternativat e mësipërme është që ndërsa pyetjet i drejtohen një

grupi “individësh të matur” një pjesë e madhe e grupit do të zgjedhë B-në ndaj A-së dhe C-në ndaj

D-së. Ai thekson se si njerëzit të cilët duhet të konsiderohen “racionalë” (njerëz shumë të matur)

nuk veprojnë racionalisht, nëse racionaliteti është i përkufizuar sipas Teorisë së dobishmërisë së

pritur. Për më tepër, zgjedhja e tyre është jo e qëndrueshme dhe irracionale sipas Teorisë së

dobishmërisë. Një zgjedhje e qëndrueshme do të jetë AC dhe BD.

Sipas Allais është paradoksale ta konsiderosh irracionale një vendimmarrje të qëllimshme dhe të

plotë, përderisa këto zgjedhje nuk janë aspak të nxituara dhe të pakujdesshme. Për këtë arsye kriteri

i dobishmërisë së pritur nuk arrin të shpjegojë mirë sjelljen e individit. Alternativa e ofruar nga

Allais është një teori e maksimizimit të vlerave psikologjike. Përmes këtij koncepti ai thekson faktin

që njerëzit nuk mbështeten tek probabiliteti në mënyrë lineare. Për ta, një ndryshim prej 1% nuk ka

pse të ketë të njëjtën vlerë përgjatë gjithë shpërndarjes probabilitare. Për më tepër, vlerat që njerëzit

i bashkëngjisin një fitimi të mundshëm, janë një funksion zbritës i atij fitimi. Me fjalë të tjera, vlera

marxhinale psikologjike është në rënie. Sa i më i madh të bëhet fitimi, aq më shumë bie vlera e

shtuar nga një “njësi e fituar”. Paradoksi mund të zgjidhet, duke patur parasysh këtë koncept. Sipas

këtij koncepti individët kontradiktorë tani nuk janë të paqëndrueshëm por as edhe irracionalë.

Njerëzit të cilët preferonin A-në ndaj B-së por gjithashtu C-në ndaj D-së në mënyrë të dukshme iu

bashkëlidhin vlera të ndryshme 1% mundësive për të mos fituar asgjë kur përballen me 90%

mundësi për të fituar një shumë të madhe parash, në të njëjtën kohë dhe 1% rrezik plus për të mos

fituar asgjë, kur ata tashmë përballen me 89% mundësi për të mos fituar asgjë.

Publikimi i Allais mbi kritikat e Teorisë së dobishmërisë së pritur dhe koncepti i tij i ri mbi vlerat

psikologjike shkaktoi mjaft reagime në fushën e ekonomisë. Shumë nga përkrahësit e Teorisë së

36

dobishmërisë së pritur nuk u pajtuan me gjetjet e Allais. Ata u përpoqën të shpjegonin ku qëndronte

gabimi i paradoksit të Allais, duke argumentuar që sjellja e individit mund të shpjegohet me Teorinë

e dobishmërisë së pritur.

Një grup tjetër studiuesish u përpoqën të sulmonin paradoksin duke sfiduar parametrat e tij. Por

duke kryer testime ata jo vetëm që nuk arritën ta hedhin poshtë, por u përballën me prova të fuqisë

dhe vlefshmërisë së tij, duke sjellë argumente të mëtejshëm kundër Teorisë së dobishmërisë së

pritur.

Një grup i tretë studiuesish u nxitën nga vlerat psikologjike të propozuara nga Allais për të realizuar

studime të tjera. Më të njohur në këtë drejtim janë Daniel Kahneman dhe Amos Tversky, të cilët

përmblodhën idetë e tyre mbi riskun dhe sjelljen e investuesve në teorinë e perspektivës (Kahneman

& Tversky, 1979). Ata vazhduan të mbështesin idenë e vlerave psikologjike duke i përfshirë në një

teori mjaft të sofistikuar. Teoria e perspektivës përmban dy pjesë, njëra që i referohet funksionit të

vlerave dhe tjetra funksionit të drejtpeshimit. Funksioni i vlerave ka dy karakteristika. Së pari

njerëzit janë të varur nga referencat ose pikat e referimit. Njerëzit përzgjedhin një alternativë nga

shumë alternativa investimi në varësi të një situate fillestare paraprake. Mbi këtë bazë, vlera e

rezultatit varet nga fakti nëse kemi të bëjmë me fitim apo humbje duke e krahasuar me situatën

paraprake, fillestare. Përveç kësaj vlera e rezultatit varet nga madhësia e tij në raport me pikën e

referimit paraprak. Një shembull i sjellë nga autorët, është që një ndryshim në temperaturë nga 3 në

6 gradë celsius vlerësohet si një diferencë më e madhe se një ndryshim nga 13 në 16 gradë celsius.

Në këtë shembull pika e referimit është 0 gradë celsius. Sa më afër të jetë diferenca nga pika e

referencës aq më e madhe është vlera që i jepet kësaj diference, ose, aq më e madhe është diferenca

e ndjerë nga njerëzit.

Aspekti i dytë i funksionit të vlerës është diferenca midis vlerës së një humbjeje dhe fitimit, që është

po aq e lartë, dhe quhet “mospëlqim ndaj humbjes”. E shprehur ndryshe teoria e perspektivës

parashikon që humbjet vlerësohen më shumë se fitimet, dhe njihet si mospëlqim ndaj riskut. Një

fitim 10 euro “pëlqehet” më pak sesa “urrehet” një humbje 10 euro.

Funksioni i drejtpeshimit në teorinë e perspektivës përshkruan se si njerëzit nuk i peshojnë

probabilitetet në mënyrë lineare në vlerësimin e cilësive pozitive të alternativave të ndryshme.

Drejtpeshimi linear nënkupton baraspeshimin e një rezultati me probabilitetin e ndodhjes së tij. Në

kundërshtim me këtë Kahneman dhe Tversky shpjegojnë se si njerëzit orvaten të mbipeshojnë

(mbivlerësojnë) probabilitetet e vogla dhe të mesme ndërkohë që orvaten të nënvlerësojnë

probabilitetet e mëdha. Si ilustrim ata japin shembullin e mëposhtëm: njerëzit e vlerësojnë (e

peshojnë) një alternativë me perspektivë realizimi prej 89% si të realizueshme me më pak se 89% të

37

shanseve, ndërsa një alternativë me perspektivë realizimi prej 1% e vlerësojnë (peshojnë) si të

realizueshme me më shumë se 1%.

Nga shpjegimi i mësipërm del që Teoria e perspektivës është një përpjekje për të shpjeguar sjelljen

e njeriut me anën e modeleve matematikore, ekonomike dhe veçanërisht atyre psikologjike. Kjo

teori jo vetëm që sfidon Teorinë e dobishmërisë së pritur por njëkohësisht ofron edhe një alternativë

për të shpjeguar sjelljen e njeriut. Pasi u publikua kjo teori, Teoria e sjelljes financiare u bë pjesë e

qenësishme e shkencave ekonomike.

Çfarë është Sjellja financiare?

Në teorinë e financës tradicionale njerëzit janë racionalë. Në teorinë e sjelljes financiare njerëzit

janë normalë.

Meit Statman, PHD, Santa Clara University

Sjellja financiare është një fushë e financës e cila vitet e fundit ka përjetuar një rritje të shpejtë. Që

prej viteve ’90, vëmendja e shumë debateve akademike apo publikimeve në fushën e biznesit është

zhvendosur nga analiza e letrave me vlerë, normave të interesit, fitimeve, tek modelet psikologjike

të zbatuara nga investuesit dhe tregjet financiare. Teoria e sjelljes financiare e cila paraqiti

konceptet e psikologjisë në financë që prej viteve 1950, është fusha e studimit e cila analizon se si

faktorët psikologjikë të sjelljes së individit, krahas faktorëve të tjerë, ndikojnë në çmimet në treg

dhe në financë. Sjellja financiare është një ndërveprim i psikologjisë me veprimet financiare dhe me

performancën e të gjitha kategorive të investuesve (Shefrin, 2005).

Në themel të Teorisë së sjelljes financiare nuk qëndrojnë investuesit racionalë dhe tregjet financiare

të përsosura por koncepti i arbitrazhit dhe fakti që investuesit kanë ndjenja. Arbitrazhi në botën

reale është larg të qenit i përkryer, shumë letra me vlerë nuk janë zëvendësues të përkryer apo edhe

të mirë, duke e bërë arbitrazhin riskues dhe të kufizuar. Kjo gjë shpjegon edhe arsyen pse tregjet

mbeten inefiçente kur shqetësohen nga kërkesat e tregtarëve të “zhurmshëm”, por nuk argumenton

shumë formën që mund të marrë inefiçenca, prandaj është e nevojshme Teoria e sjelljes financiare

(Shleifer, 2000).

Mbështetësit e Teorisë së sjelljes financiare në ndryshim nga ata të Teorisë së financave

tradicionale, në vlerësimin e drejtë të çmimit të një letre me vlerë marrin parasysh edhe vlerat

psikologjike, si p.sh aspiratat, ndjenjat, emocionet, dhe perceptimin e së drejtës (Shefrin & Statman,

2011). Krahas kësaj, elemente bazë të Teorisë së sjelljes financiare janë ndjenjat e investuesve mbi

bazën e të cilave ata formojnë besimet, vlerësimet dhe si rrjedhim kërkesat për letrat me vlerë në

jetën reale.

38

Teoria e sjelljes financiare përfaqëson një paradigmë të re në financë dhe shpesh konsiderohet si një

zëvendësues i mundshëm i paradigmave të Teorisë së financave tradicionale. Ndërsa teoritë e

Financës tradicionale për shumë nga parimet e saj mbështeten në koncepte ekonomike,

matematikore dhe statistikore, Teoria e sjelljes financiare përfshin koncepte psikologjike,

sociologjike dhe antropologjike, të cilat janë shkenca shoqërore që mbështeten gjerësisht në

përdorimin e metodologjive eksperimentuese dhe laboratorike. Këto metodologji zakonisht vënë

theksin në studimin e një numri të vogël ngjarjesh apo subjektesh, në ndryshim nga financa

tradicionale e cila në studimet e saja empirike përdor mostra të gjera të dhënash.

Teoria e financave tradicionale i shpërfill ndjenjat dhe ndikimin që ka psikologjia në financë. Ajo

në themel është e ndërtuar mbi rregullat se si një investues “duhet” të sillet dhe jo mbi parimet se si

në të vërtetë sillet ai. Teoria e sjelljes financiare kërkon të identifikojë dhe të mësojë nga fenomene

psikologjike që përjetojnë njerëzit në punë dhe në tregje financiare. Sjellja financiare, ashtu si edhe

financa tradicionale udhëhiqet nga supozime. Megjithatë, financa tradicionale i bazon supozimet e

saj në një sjellje financiare të idealizuar, ndërsa Teoria e sjelljes financiare i bazon supozimet në

sjellje financiare të vëzhguara (Pompian, 2012).

Kahneman përdor konceptin e “dy mendjeve” për të përshkruar mënyrën se si njerëzit i marrin

vendimet e tyre (Stanovich & West, 2000). Cilido prej nesh vepron sikur ka një “mendje intuitive” e

cila formon gjykime të shpejta, me lehtësi dhe pa informacionin e ndërgjegjshëm. Shpesh herë flitet

për intuitë duke iu referuar asaj që i vjen individit menjëherë në mendje. Por njeriu ka edhe një

“mendje reflektuese” e cila është e ngadaltë, analitike, dhe kërkon përpjekje të vetëdijshme.

Shumica e vendimeve që njerëzit marrin janë produkt i mendjes intuitive dhe zakonisht pranohen si

të vlefshme nga mendja reflektuese, vetëm nëse nuk janë të gabuara në mënyrë të dukshme

(Kahneman & Klein, 2009). Gabimet e mendjes intuitive krahas dështimeve të mendjes reflektuese

përbëjnë interes për akademikët e teorisë së sjelljes financiare dhe kanë ndikim praktik në

përcaktimin e vlerës së një letre me vlerë.

Gjetjet kryesore në Teorinë e sjelljes financiare

Gjetjet kryesore në Teorinë e sjelljes financiare janë përqendruar në tri fusha kryesore: Së pari

kërkimet kanë përcaktuar mekanizmat psikologjikë të cilët sqarojnë mënyrën se si mendja e njeriut

punon dhe shpjegon pse gjykimet financiare shpeshherë mund të dështojnë. Kërkimet janë

përqendruar në zbulimin e një sërë gabimesh, si për shembull besimi i tepruar në gjykim. Së dyti

gjetjet kanë të bëjnë me dinamikat spekulative të çmimeve të letrave me vlerë në tregjet financiare.

Gabimet e zakonshme të investuesve joprofesionistë krijojnë mundësi fitimi për ekspertët edhe pse

investuesit që mbështeten në tregtimin duke u nisur nga “zhurmat”, marrin përsipër më shumë risk.

39

Ndjenjat e investuesve kanë mjaft rëndësi. Së treti kërkimet përqendrohen në rëndësinë që ka

formulimi i vendimmarrjes tek rezultatet e vendimmarrjes. Arsyet pse Teoria e sjelljes financiare

është shumë bindëse, bazohen në burime të shumëfishta, pasi kërkimet laboratorike ndihmojnë për

të kundërshtuar rezultatet e dyshimta.

Tri shtyllat kryesore në të cilat bazohet Teoria e sjelljes financiare janë:

1. Investuesit bazohen në besime të njëanshme, që iu krijojnë mundësi gabimi.

2. Perceptimi i investuesve për riskun dhe kthimin, ndikohet nga mënyra se si është strukturuar

problemi.

3. Gabimet dhe strukturimi ndikojnë në çmimet e letrave me vlerë në treg (Shefrin, 2007).

Shtylla e parë e Sjelljes financiare

Me termin “ndjenjë”, teoria e sjelljes financiare iu referohet gabimeve të investuesve, të cilat e kanë

zanafillën tek investuesit, por manifestohen dhe në tregjet financiare. Në ndryshim nga financa

tradicionale, studiuesit kanë vënë në dukje tendencat për të gabuar të cilat përbëjnë shtyllën e parë

ku mbështetet teoria e sjelljes financiare. Më poshtë po paraqesim disa nga tendencat për të gabuar:

• Optimizmi i tepruar. Shumë njerëz kanë përshtypje jorealiste për aftësitë dhe perspektivat e

tyre (Weinstein, 1980). Optimizmi i tepruar i shtyn menaxherët dhe investuesit të nënvlerësojnë

riskun dhe të mbivlerësojnë mundësinë, duke bërë që kthimet të jenë më të vogla sesa priteshin. Kjo

mungesë realizmi shoqërohet me kosto. Paaftësia për të arritur qëllimet mund të çojë në zhgënjim,

humbje të vetëvlerësimit dhe rënie të vlerësimit shoqëror. Për ta ilustruar këtë supozojmë që një

individ regjistrohet në një program studimi, dhe sipas vlerësuesve ky program është përtej aftësive

të tij. Për pasojë ai do të mbetet edhe pse duke bërë zgjedhjen e gabuar ka shpenzuar një shumë të

konsiderueshme parash. Zhgënjimi i pësuar do ta bëjë të ngurrojë në të ardhmen kur të jetë fjala për

të realizuar qëllimet e tij edhe në ato fusha ku ai i ka aftësitë e mjaftueshme.

• Vetëbesimi i tepruar është tendenca e njerëzve për të mbivlerësuar njohuritë, aftësitë dhe

saktësinë e informacionit të tyre, ose për të qenë optimistë me tepri për të ardhmen dhe aftësinë e

tyre për ta kontrolluar atë. Shumë studime kanë treguar që vetëbesimi i tepruar i shtyn investuesit të

orvaten të mbivlerësojnë fitimet e ardhshme të tyre, duke i nxitur të tregtojnë më shumë (Glaser &

Weber, 2007; Barberis & Thaler, 2003). Odean (1998) ka arritur në përfundimin se investuesit me

vetëbesim të tepruar mbivlerësojnë informacionet që disponojnë përpara vendimit për investim, por

skenari i vërtetë flet për një informacion të padobishëm. Supozojmë që një investues merr një

këshillë nga këshilltari i tij financiar ose lexon diçka në internet, dhe menjëherë pas kësaj kryen një

40

investim financiar tek një kompani duke e konsideruar këtë si investim të mirë. Investuesi është më

se i sigurt që do të sigurojë fitime dhe as e mendon humbjen. Por nëse humbja ndodh, ai do të

ndihet i zhgënjyer. Për pasojë vetëbesimi i tepruar do t’i kthehet në një bumerang duke i shtuar

ngurrimin për investime të mëtejshme fitimprurëse.

• Iluzioni i kontrollit. Kjo ndodh kur njerëzit mbivlerësojnë nivelin e kontrollit në një situatë

të caktuar (Pompian, 2012). Kjo tendencë për gabim i shtyn investuesit të tregtojnë më shumë se

duhet, duke mbivlerësuar kontrollin e tyre mbi rezultatet, kur në të vërtetë nuk e kanë këtë kontroll.

Iluzioni i kontrollit i shtyn po ashtu investuesit të mbajnë portofolë të padiversifikuar. Studiuesit

kanë vërejtur që investuesit mbajnë pozicione të përqendruara sepse orientohen drejt kompanive

mbi fatin e të cilave atyre iu duket sikur kanë kontroll. Ky kontroll del se është një iluzion dhe

mungesa e diversifikimit dëmton portofolët e investuesve. Më tej iluzioni i kontrollit ndikon në

mbivlerësimin e vetëbesimit tek investuesi. Investuesit që kanë sukses në një biznes besojnë se

duhet të kenë po aq sukses edhe në fushën e investimeve financiare. Por ka dalë që fusha e

investimeve financiare është një çështje tërësisht e ndryshme.

• Mospëlqimi i pasigurisë. Njerëzit parapëlqejnë riskun në raport me pasigurinë. Njerëzit do të

preferojnë të vënë bast që një top i kuq (i zi) mund të nxirret nga një vazo duke ditur që ajo

përmban 50 topa të kuq dhe 50 të zinj, në vend të rastit kur do të informoheshin se vazoja përmban

100 topa të kuq dhe të zinj, pa njohur raportin mes tyre (Ackert & Deaves, 2009). Risku ekziston

kur ne dimë saktësisht probabilitet e ngjarjeve. Në rastin e parë është e qartë që probabiliteti i

tërheqjes së një topi të kuq apo të zi është 50%. Pasiguria lind kur ne nuk e dimë probabilitetin,

megjithëse supozimi më i mirë në rastin e dytë është 50% probabilitet për secilën ngjyrë, njeriu

është në siklet para pasigurisë së kësaj situate. Disa janë të mendimit se kjo tendencë është një

sjellje emocionale dhe gjykim i njerëzve që çon në rritjen e probabilitetit për perspektiva të

pafavorshme. Në fakt ajo pasqyron një tendencë emocioni, frike që ndikon në zgjedhjen.

• Tendenca për konfirmim paragjykues. Njerëzit i japin më shumë rëndësi informacionit i cili

mbështet besimin e tyre, dhe nënvlerësojnë ndikimin e informacionit që i kundërvihet qëndrimit të

tyre. Siç ndodhi në fillimet e viteve ’90 në kohën e bum-it të aksioneve të kompanive teknologjike.

Përmes mesazheve të shkëmbyera në internet shumë investues u kundërviheshin zërave negativë

drejtuar kompanive ku ata kishin investuar. Në vend që të përpiqeshin të nxirrnin informacion

brenda kompanisë përmes investuesve të tjerë, ata kërkonin vetëm konfirmim të besimit të tyre.

Investuesit dhe menaxherët shpenzojnë shumë kohë duke kërkuar informacion që konfirmon

këndvështrimin e tyre dhe shumë pak kohë për informacionin që argumenton të kundërtën. Pra ata

seleksionojnë informacionin për të dëgjuar atë që duan të dëgjojnë. Ndikimet e kësaj tendence në

41

financë mund të vërehen çdo ditë, kompanitë humbasin vlerë dhe fitimet janë më të ulëta për shkak

të vendimeve të vonuara ose për shkak se vendimet e tyre bazohen në situata që nuk janë vlerësuar

drejt (Ackert & Deaves, 2009, f. 89). Është tipike për njeriun që pasi ka blerë një artikull shumë të

dëshiruar si p.sh. një televizor, të kërkojë dhe të pyesë mbi çmimin për të njëjtin televizor tek një

dyqan i cili njihet që ka çmime më të larta, për të konfirmuar se ka marrë një vendim të mirë kur

bëri blerjen. Kjo sjellje shkaktohet nga përpjekja e individit për të zgjidhur mospërputhjen midis

vendimit të marrë dhe mundësisë të zgjedhjes së gabuar. Për ta përshkruar këtë fenomen në një

mënyrë tjetër mund të themi se kjo tendencë lidhet me aftësinë e natyrës njerëzore për të bindur

vetveten për atë që dëshiron të besojë.

Shtylla e dytë e Sjelljes financiare

Shtylla e dytë në të cilën Financa tradicionale ndryshon nga teoritë e Sjelljes financiare është

“Heuristika”. Përshkrimi i Heuristikës në fjalorin Longman Dictionary of Contemporary English

(2013) i referohet studimit të mënyrës se si njerëzit shfrytëzojnë përvojën e tyre që të gjejnë

përgjigjen e pyetjeve që iu lindin apo për të përmirësuar aftësitë e tyre. Është argumentuar që

njerëzit kanë aftësi të kufizuara për ta perceptuar, marrë dhe përpunuar informacionin; si rezultat

psikologët pretendojnë se kufizime të tilla çojnë në gjykime të njëanshme dhe një shembull i këtyre

aftësive të kufizuara është heuristika. Heuristika mund të përshkruhet si një mënyrë e shpejtë apo si

rrugë e shkurtër për gjykime më të efektshme, të cilat mendja e njeriut i përdor për të zgjidhur

shpejt probleme komplekse. Heuristika përmban mjete të fuqishme dhe të dobishme për zgjidhjen e

problemeve. Megjithatë kur përdoret atje ku s’duhet, mund të çojë në gabime mendore sistematike.

Iluzionet optike janë një mënyrë e thjeshtë ilustrimi mbi heuristikën. Le të shikojmë një shembull

duke u nisur nga figura e mëposhtme:

Figura 1: cili nga dy segmentet është më i gjatë?

Përgjigjja është që segmenti i parë (sipër) duket më i gjatë. Në të vërtetë të dy segmentet kanë të

njëjtën gjatësi. Këtu vërehet efekti i një iluzioni optik. Në këtë rast mendja jonë bie në kurthin e të

menduarit që vija e parë është më afër syrit nga ç’është realisht. Kjo ndodh për shkak të efektit

vizual të shigjetave. Duhet theksuar që për këtë iluzion optik, si dhe për të tjerë, pavarësisht nga

42

fakti se ne jemi në dijeni të së vërtetës që segmentet kanë të njëjtën gjatësi, përsëri i perceptojmë

sikur kanë gjatësi të ndryshme. Heuristika e cila ka evoluar për vite të tëra mund të mendohet si

njësia qendrore e trurit (hardware). Por ndryshe nga programet, heuristika është një mjet kaq i

rëndësishëm sa që nuk mund të riprogramohet. Ashtu si iluzioni optik ilustroi heuristikën, e cila kur

përdoret atje ku s’duhet mund të shkaktojë gabime mendore, në rastin e procesit të investimit,

heuristika mund të bëjë që investuesit të parashikojnë gabim atë që presin. Njerëzit përdorin

heuristika të ndryshme në zgjidhjen e problemeve (Ackert & Deaves, 2009). Kjo pjesë do të

përqendrohet në disa nga heuristikat që janë të lidhura ngushtë me gabimet mendore më të

zakonshme, ose gabime në gjykime të bëra nga investuesit. Këto heuristika janë si më poshtë:

• Tendenca e mbështetjes në informacionin e disponueshëm. Ngjarjet të cilat perceptohen nga

mendja si më të lehta, kanë probabilitet më të madh që të ndodhin (Kahneman, 2003). Kur diçka

është e njohur, pasi ka ndodhur shpesh, dhe nuk sjell më emocion, ajo rikujtohet më lehtësisht sesa

diçka që ndodh më rrallë. Shpeshtësia e një ngjarjeje i shtyn njerëzit të ekzagjerojnë probabilitetin e

përsëritjes së saj. Duke u mbështetur në informacione të disponueshme dhe jo në informacione

objektive, faktike dhe të plota, investuesit mund të bëjnë parashikime të gabuara, të vendosin

prioritete të gabuara, të llogarisin gabim riskun, gjëra që çojnë në uljen e fitimit dhe/ose vlerën e

kompanisë. Nëse njerëzit me të vërtetë do të kuptonin shanset e tyre për të fituar lotari, ata kurrë

nuk do të blinin bileta lotarie. Megjithatë biletat vazhdojnë të blihen gjithnjë e më shumë duke rritur

fitimin e kompanive që i organizojnë. Në këto rrethana ato shfrytëzojnë prirjen e njerëzve për t’iu

referuar informacionit të përsëritur mbi fituesit e lotarive. Por këta individë nuk i referohen aspak

informacionit për shumicën dërmuese të njerëzve që nuk kanë fituar asnjëherë. Pra probabiliteti i

fitimit ekzagjerohet dhe perceptohet sikur është shumë më i madh nga ç’është realisht. Shpesh

lotaritë promovohen me fjalët “fituesi mund të jeni ju”, dhe teknikisht kjo mund të jetë e vërtetë,

por nëse do t’i referoheshim të vërtetës së plotë kjo thënie do të ishte “fituesi mund të jeni ju, por

kjo sigurisht është pothuajse e pamundur”.

• Tendenca për ankorim dhe përshtatje është një heuristikë psikologjike që ndikon mënyrën se

si njerëzit nuhasin probabilitetin. Investuesit që i shfaqin këto tendenca shpesh ndikohen gjatë

procesit të blerjes së letrave me vlerë nga pika referimi, si nivele arbitrare të çmimeve, apo çmimet

e indekseve dhe orvaten të kapen (ankorohen) pas këtyre shifrave kur përballen me pyetjet “a duhet

ta blej apo ta shes këtë letër me vlerë?” ose “a është tregu i tanishëm i mbivlerësuar apo i

nënvlerësuar?” Kjo ndodh në rastet kur prezantohet një informacion i ri mbi letrat me vlerë që e

ndërlikon më shumë gjendjen. Investuesit racionalë i trajtojnë këto informacione objektivisht dhe

nuk u kushtojnë shumë vëmendje çmimeve ekzistuese gjatë procesit të vendimmarrjes. Tendenca

43

për ankorim dhe përshtatje nënkupton që investuesit e perceptojnë informacionin e ri përmes

lentesh deformuese. Ata mbivlerësojnë pikat e ankorimit të përcaktuara psikologjikisht, që

statistikisht janë arbitrare. Për pasojë vendimmarrja shmanget nga normat “racionale”, të përcaktuar

nga teoritë e financave tradicionale. Shumë investues vendosin të investojnë në një letër me vlerë,

vlera e letrës me vlerë rritet fillimisht dhe më pas bie. Për investuesit krijohet një situatë të cilën

duhet ta vlerësojnë dhe të vendosin nëse duhen ta mbajnë apo jo letrën me vlerë në portofolin e tyre.

Një investues racional do të analizonte gjendjen financiare të kompanisë, do të bënte një vlerësim

objektiv të elementëve thelbësorë të biznesit, dhe më pas do të vendoste të blinte, të mbante apo të

shiste letrat me vlerë. Në të kundërt, disa investues irracionalë, edhe pas kryerjes së një analize

racionale si ajo më sipër, i lejojnë vetes gabime konjitive që turbullojnë gjykimin e tyre. P.sh. një

prej tyre mund të nënvleftësojë në mënyrë irracionale rezultatet e analizës së tij dhe të ankorohet, të

fiksohet pas një shifre të caktuar, duke mos pranuar ta shesë letrën me vlerë nëse ajo nuk do të arrijë

përsëri atë çmim. Ky lloj reagimi tregon prirjen për një sjellje irracionale që duhet të shmanget

(Pompian, 2012). Një ilustrim tjetër është edhe rrethana kur tregtarët e makinave të përdorura

fillojnë të negociojnë me një çmim më të lart në fillim dhe më pas fillojnë dhe e ulin. Tregtari

kërkon që konsumatori të “ankorohet” në çmimin më të lartë në mënyrë që kur të ofrojë një çmim

më të ulët, t’i duket se çmimi i ulët përfaqëson një vlerë të mirë.

• Përfaqësimi nënkupton që prirja e lëvizjes së çmimeve, e vërejtur kohët e fundit do të

vazhdojnë edhe në të ardhmen. Kjo mund të shtyjë investuesit t’u kushtojnë më tepër vëmendje

letrave me vlerë me më shumë sukses, të cilat kanë pasur ecuri të mirë kohët e fundit. Prirja që

vendimet e investuesit bazohen në të shkuarën, njihet si stereotip. Vendimmarrësit për shembull në

këtë rast përpiqen të formulojnë vendime duke iu drejtuar modeleve të cilat mund të mos jenë të

përshtatshme, kjo madje mund të jetë vërtet e dukshme (Pompian, 2012). Përfaqësimi është mënyra

se si njerëzit i kategorizojnë gjërat duke kombinuar ngjashmëritë e një objekti apo incidenti me një

prototip apo model, por duke injoruar informacionin mbi probabilitetin për të ndodhur kjo. I

shprehur më thjeshtë, përfaqësimi u referohet gjykimeve të bazuara në stereotip dhe një shembull i

mirë i kësaj prirjeje është efekti fitues-humbës i vënë në dukje nga Debondt dhe Thaler (siç

përmendet nga Shefrin, 2007). Sipas këtyre studiuesve del që letrat me vlerë jashtëzakonisht

humbëse në tre-vjeçarin e kaluar, gjatë tre-vjeçarit të tanishëm kanë më shumë sukses sesa ato

jashtëzakonisht fituese të po asaj periudhe. De Bondt (1992) shprehet që parashikimet e fitimeve

afatgjata të bëra nga analistët e letrave me vlerë ndikohen nga suksesi i kohëve të fundit. Pra këta

analistë tregohen më optimistë ndaj fituesve sesa ndaj humbësve të së njëjtës periudhë të kohëve të

fundit. E thënë ndryshe, investuesit kanë prirjen të orientohen nga vlera e kohëve të fundit. Një

ilustrim tjetër është që sipas teorisë së financës tradicionale risku dhe kthimi janë të lidhura

44

pozitivisht, d.m.th. sa më i lartë të jetë risku , aq më i lartë kthimi (Sharpe, Gordon & Bailey, 1999).

Megjithatë investuesit të ndikuar nga heuristika e përfaqësimit e perceptojnë këtë konstatim në

mënyrë të kundërt, d.m.th. kompanitë më të mëdha, më pak të riskuara dhe më të njohura sigurojnë

kthime më të larta.

Këto janë disa nga heuristikat më kryesore që ndikojnë në vendimmarrjet financiare, të cilat nuk

duhen nënvleftësuar pasi ndikojnë në mos suksesin e nismave të investuesve.

Shtylla e tretë e Sjelljes financiare

Shtylla e fundit që dallon Sjelljen financiare nga Financa tradicionale është strukturimi. Strukturimi

është nocioni se si një koncept iu prezantohet individëve. Struktura e vendimit është këndvështrimi i

një vendimmarrësi për një problem dhe rezultatet e tij të mundshme. Struktura ndikohet nga

prezantimi, perceptimi i individit mbi çështjen dhe karakteristikat personale. Nëse një vendim i një

njeriu ndryshon thjesht për shkak të ndryshimit në strukturë, shkelet teoria e dobishmërisë së pritur

pasi sipas saj njerëzit duhet të bëjnë zgjedhje të qëndrueshme pavarësisht prezantimit. Një vendim i

strukturuar është këndvështrimi i vendimmarrësit për problemin dhe rezultatet e mundshme.

Struktura ndikohet nga prezantimi, perceptimi i individit mbi çështjet dhe karakteristikat personale

(Ackert & Deaves, 2009). Sipas Shefrin (2005) struktura është forma e përdorur për të përshkruar

një problem vendimmarrjeje. Sipas teorisë tradicionale struktura është transparente dhe me këtë

nënkuptohet që financierët mund t’i perceptojnë të gjitha mënyrat e ndryshme të paraqitjes së

flukseve monetare. Megjithatë, shumë struktura nuk janë transparente por përkundrazi, opake. Kur

një njeri e ka vështirë të perceptojë një strukturë opake, mendimet e tij varen nga struktura e veçantë

që përdor, për pasojë ndryshimi në formë është ndryshim në përmbajtje. Sjellja reflekton varësinë

tek struktura. Strukturimi është një element i rëndësishëm i asaj që Kahneman dhe Tversky (1979) e

quajtën Teoria e perspektivës. Kjo teori përshkruan disa qëndrime të përmendura më poshtë që

ndikojnë procesin e vendimmarrjes së investuesit.

• Mospëlqimi i humbjes, është një koncept i rëndësishëm psikologjik i cili ka gjithnjë e më

shumë rëndësi në analizat financiare. Kahneman dhe Tversky janë autorë të asaj teorie që

përshkruan se si vendimmarrësit sillen realisht kur përballen me zgjedhje në rrethana pasigurie dhe

risku. Testet empirike tregojnë që investuesit i konsiderojnë humbjet si dyfish më të rënda se

fitimet. Humbja e një dollari është dy herë më e dhimbshme sesa kënaqësia e fitimit të tij (Tversky

& Kahneman, 1992). Kjo mund të cilësohet si një fenomen sipas të cilit investuesit kanë prirjen të

vazhdojnë të qëndrojnë në pozicionet humbëse, me shpresën që çmimet në të ardhmen do të

rifitojnë vlerë. Mospëlqimi i humbjes shpjegon prirjen e investuesve për t’u fiksuar mbas letrave me

vlerë që sjellin humbje, ndërsa shesin shumë herët letrat me vlerë që kanë ecuri më të mirë (Shefrin

45

& Statman, 1985). Kjo prirje për të mos pranuar humbjen i shtyn investuesit të shmangin mbylljen e

aktivitetit të dështuar si dhe shitjen e letrave me vlerë që dalin me humbje dhe për pasojë situata

keqësohet. Mospranimi i një humbjeje të sigurt i shtyn investuesit të vazhdojnë të investojnë më

shumë para në projekte tashmë të dështuara me besimin që ata po rrezikojnë së paku për të mbuluar

koston fillestare të projektit.

• Llogari-mbajtja mendore. Ajo është prirja e njerëzve për t’i vendosur ngjarjet e veçanta në

“llogari-mbajtje mendore” të ndryshme, duke u bazuar në cilësitë e tyre sipërfaqësore (Shiller,

1999). Llogari-mbajtja mendore e trajtuar për herë të parë nga Thaler (1980) përshkruan prirjen e

njerëzve për të koduar, kategorizuar dhe vlerësuar rezultatet ekonomike duke i grupuar asetet e tyre

në llogari mendore të parapërcaktuara. Llogari-mbajtja mendore i nxit njerëzit të reagojnë në

mënyrë irracionale, pasi i trajtojnë shumat e parave në varësi të klasifikimit mendor që iu kanë bërë

atyre; p.sh. një klasifikim është shuma e parave të fituara nga (puna, trashëgimi, lotari, etj.) apo

klasifikimi sipas mënyrës se si këto para do të përdoren (për argëtim, për të plotësuar nevojat bazë,

etj.). Paraja mbetet para, pavarësisht nga burimi apo qëllimi i përdorimit. Interpretimi i parë i

Thaler-it është që njerëzit e ndajnë pasurinë mendërisht në tri kategori: të ardhurat e tanishme,

pasuria e tanishme dhe të ardhurat e ardhshme. Prirja për të përdorur paratë e llogarisë të të

ardhurave të tanishme është më e madhe, ndërsa shumat e vendosura në llogarinë e të ardhurave të

ardhshme trajtohen më me konservatorizëm. Një interpretim tjetër i llogari-mbajtjes mendore

përshkruan se si vendimet financiare të ndryshme mund të vlerësohen së bashku ose në mënyrë të

veçantë. Kahneman dhe Tversky (1986) kanë bërë një studim në të cilin shumica e njerëzve nuk

pranuan të paguajnë për një biletë teatri, për të cilën atyre iu tha që do të zëvendësonte një biletë të

njëjtë nga çmimi, të blerë dhe të humbur nga ata. Megjithatë, kur kushtet e këtij testimi ndryshuan,

njerëzve iu kërkua të përfytyronin se nuk kishin humbur biletën e mëparshme por një shumë

ekuivalente parash, dhe si rezultat po mendonin të blinin biletën vetë për herë të parë, shumica e

njerëzve vendosën ta blinin biletën. Këta autorë arritën në përfundimin se njerëzit orvaten të

vlerësojnë humbjen e biletës dhe pagesën e çmimit për biletën e re në të njëjtën llogari-mbajtje

mendore. Humbja e biletës dhe zëvendësimi i saj me një tjetër përfaqëson një humbje të dyfishtë,

pasi njerëzit debitojnë dy herë të njëjtën llogari në mendjen e tyre. Humbja e parave të xhepit dhe

blerja e biletës së re u vlerësuan dhe u debituan në dy llogari të ndryshme. E njëjta humbje u

konsiderua më pak e rëndë kur u shpërnda në dy llogari të ndryshme. Problemi bazë për investuesin

në llogari-mbajtjen mendore është vendosja e investimeve në llogari të veçanta sipas tipit të asetit,

pavarësisht nga lidhja që mund të kenë këto investime me njëra tjetrën. Për pasojë ndërtohet një

portofol në formë piramide, duke çuar performancën e tij nën optimalen. Investuesit vendosin

objektiva të ndryshme në zgjedhjen e alternativave për të investuar duke cenuar objektivin kryesor

46

të investimit. Kur objektivi i investuesit është kursimi, sigurisht që ata do t’i mbajnë paratë në

llogari kursimi ose do të investojnë në tregun monetar, por nëse kërkojnë që të kenë të ardhura, do

të investojnë në aksione ose obligacione dhe nëse kërkojnë një shpërblim më të madh, do të marrin

përsipër më shumë risk duke investuar në oferta publike fillestare. Kombinimi në investim i

alternativave të cilat nuk janë të lidhura me njëra-tjetrën është një gjë e mirë për zvogëlimin e

riskut, por në rast se këto investime janë të klasifikuara në llogari të ndryshme mendore, atëherë ky

objektiv do të shpërfillet. Njerëzit nuk arrijnë të vlerësojnë një investim të mundshëm duke u bazuar

në ndihmesën që ai do të ketë në kthimin dhe riskun e të gjithë portofolit dhe ndërkohë mbështeten

vetëm në ecurinë e fundit të një letre me vlerë.

• Pendimi është një element tjetër shumë i rëndësishëm i strukturimit, është emocion i cili lind

mbas një veprimi, të cilin njerëzit nuk do të donin ta kishin kryer. Pendimi ndikon tek njerëzit në

mënyra të ndryshme. Në këndvështrimin financiar, pendimi mund të përjetohet nga një investues

mbasi ka blerë një letër me vlerë të cilës i ka rënë vlera. Megjithatë, pendimi nuk shfaqet vetëm në

rastet kur investuesit përjetojnë humbje por mund të lindë edhe kur investuesi ka pasur mundësi të

investojë në një letër me vlerë të caktuar, dhe vendosi të mos e bëjë këtë investim, por më vonë

zbuloi që kësaj letre me vlerë i ishte rritur vlera. Investuesit të cilët nuk pëlqejnë pendimin kërkojnë

të shmangin ankthin që lind nga dy lloje gabimesh: gabimet nga ndërmarrja e një veprimi të

orientuar keq dhe gabime nga mosndërmarrja, pra nga nënvleftësimi i mundësive. Supozojmë që një

investues ka mundësi të investojë në aksione të një kompanie e cila kohët e fundit ka pasur një ecuri

të mirë në treg. Gjatë kësaj kohe çmimet e kësaj kompanie kanë rënë me 10% për shkak të disa

problemeve në treg. Nëse investuesi do të investojë në këtë kompani, në treg mund të shfaqen dy

situata: 1. vlera e aksioneve mund të bjerë më tej, si rezultat investuesi do të ketë gabuar në

vendimin e tij; 2. vlera e aksioneve do të rritet dhe në këtë rast investuesi do të ketë marrë vendimin

e duhur. Nëse investuesi nuk do të kryejë këtë investim mund të ndodhin dy situata: 1. vlera e

aksioneve mund të rritet, investuesi do të ketë gabuar në vendimin e tij; 2. vlera e aksioneve do të

bjerë më tej, investitori do të ketë bërë zgjedhjen e duhur. Supozojmë që ai investoi dhe vlera e

aksioneve në treg u zvogëlua. Në këtë rast investuesi bën gabimin e kryerjes së transaksionit pasi

investoi dhe për pasojë pendohet për humbjen e parave. Nëse bëjmë një supozim tjetër, që ai nuk e

realizon investimin dhe vlera e aksioneve në treg rritet, investuesi bëri gabim që nuk e kreu

transaksionin, pasi humbi nga mosrealizimi e tij. Megjithatë ky pendim nuk do të jetë më i fortë

sesa pendimi i realizmit të transaksionit. Investuesit e ndjejnë më shumë humbjen e parave sesa

fitimin e tyre (Pompian, 2012). Në shembullin e parë investuesi humbi para, ndërsa në shembullin e

dytë ai humbi vetëm një mundësi për të fituar para. Pendimi mund të bëjë që investuesit të tregohen

të kujdesshëm në zgjedhjet e tyre kur investojnë. Përjetimi i humbjeve në të shkuarën, i bën që të

47

druhen për vendime të reja investimi dhe të vlerësojnë vetëm alternativat me risk të ulët. Kjo sjellje

mund të ndikojë në objektivat afatgjata të investimit. Shefrin dhe Statman theksojnë se pendimi

është një element i rëndësishëm i sjelljes së investuesit, ashtu si edhe tendenca për të shitur shumë

herët letrat me vlerë që janë me fitim dhe për të mbajtur për shumë kohë letrat me vlerë që janë me

humbje. Investuesi do të pendohet kur shet një letër me vlerë me humbje, për shkak të zhgënjimit që

ky veprim i shkakton dhe dëshpërohet për shkak të përgjegjësisë që ndjen nga kryerja e një

investimi të dobët. Po për sa kohë ky investues do ta mbajë këtë letër me vlerë në portofolin e tij,

humbja nuk ndodh dhe ai e shmang ndjenjën e dëshpërimit. Anasjelltas, investuesi do të përjetojë

krenari kur shet një letër me vlerë që sjell përfitim, si pasojë dëshira për të përjetuar këtë ndjenjë

dhe për të realizuar fitimin e bën atë ta shesë letrën me vlerë shumë më herët. (Shefrin & Statman,

1984).

• Vetëkontrolli është një prirje e sjelljes së individit që ndikon të mos përmbushet synimi, dhe

kjo për shkak të mungesës së disiplinës individuale (Pompian, 2012). Mungesa e vetëkontrollit

mund të bëjë që investuesit të shpenzojnë më shumë para sot në dëm të kursimeve të ardhshme. Kjo

sjellje është e rrezikshme dhe për pasurinë e individit, pasi mosha e pensionit mund të vijë shumë

shpejt dhe ata mund të mos kenë siguruar kursime të mjaftueshme.

Në përfundim, është e rëndësishme të theksohet që debati mbi Teorinë e financës tradicionale dhe

atë të Sjelljes financiare, vazhdon. Autorë si Shleifer (2000), Shefrin (2007) dhe Pompian (2012),

etj. janë përpjekur të analizojnë dhe shpjegojnë nocionin e Sjelljes financiare dhe të tregojnë lidhjen

e gjetjeve të tyre me realitetin. Megjithatë, teoria e Sjelljes financiare është një fushë në zhvillim e

cila dita-ditës prezanton gjetje të reja. Konkretisht, tashmë ajo ka arritur të argumentojë disa nga

anomalitë e tregut dhe sjelljes së investuesve. Po ashtu ka ofruar metodologji pragmatike për

studimin e vendimeve financiare, duke u përqendruar në zbulimin e pengesave ndaj vendimmarrjes

optimale dhe dhënien e rrugëzgjidhjeve. Risia e kësaj disipline të re është se ajo sjell pranë dhe

ndërlidh shkencën e mirëfilltë financiare me shkencën sociale duke qenë se trajton marrëdhënien e

njeriut me paranë. Duhet theksuar që një fushë e tillë e shkencës është ndërdisiplinore. Prandaj

fusha të ndryshme si sociologjia, antropologjia, psikologjia, financa, shkenca ekonomike dhe madje

mjekësore (psikiatria), po ndihmojnë në tërësinë e dijeve mbi sjelljen financiare.

Sidoqoftë, nuk duhet anashkaluar fakti që Sjellja financiare, si disiplinë e re, ka edhe mangësitë e

saj. Mbi të gjitha asaj i mungon baza teorike e unifikuar me teorinë e Financës tradicionale. Për

shembull, shumë modele të vlerësimit të letrave me vlerë sipas Sjelljes financiare janë rastësore dhe

eklektike, apo lidhur me faktin që për efektin fitues-humbës nuk ka asnjë shpjegim të qartë pse

ndryshimi në tendencën e çmimit të letrave ndodh vetëm në janar. Së dyti, mangësi e saj është edhe

48

përqendrimi tek mekanizmi psikologjik, duke anashkaluar faktin që njeriu më shumë sesa thjesht

një qenie biologjike është një qenie sociale, historike dhe kulturore. Si rrjedhojë, Sjellja financiare

duhet të studiojë edhe faktorët shoqërorë, historikë dhe kulturorë që ndikojnë në formimin e njeriut

dhe të perceptimeve të tij. Dallimi i këtyre faktorëve ka një rëndësi thelbësore për shumë aktorë të

institucioneve financiare, ku mund të përmendim bankierët, shoqëritë e sigurimit, fondet e

pensioneve etj. Trajtimi i teorive të Sjelljes financiare përbën një sfidë ndaj studiuesve të rinj, për

t’u përfshirë në gjetjen e risive për fuqizimin e bazës shkencore të saj.

Emocionet dhe vendimet financiare

Në qendër të kësaj çështje është trajtimi i ndikimit të emocioneve në veprimet tona me paranë,

meqenëse paraja është ndër të paktat gjëra në jetë që na shtyjnë në reagime të thella emocionale.

Nënvizimi i aspektit emocional është i rëndësishëm pasi paraja përbën një nga motivuesit më të

fortë të sjelljes së njerëzve dhe ngjyros mënyrën se si njerëzit ndihen për veten e tyre, punën dhe të

tjerët. Nisur nga ky këndvështrim, paraja merr kuptim të ndryshëm për njerëz të ndryshëm,

meqenëse çdokush që bën një investim ose shmang realizimin e tij mund të përjetojë një tërësi

emocionesh pozitive si gëzimi, entuziazmi, shpresa apo emocione negative si frika, ankthi, mërzia,

keqardhja, etj.

Analizat financiare në fushën e sjelljes racionale ekonomike në përgjithësi nuk kanë marrë parasysh

rolin e emocioneve. Gjatë 10-vjeçarit të parë të lindjes së Sjelljes financiare, studiuesit janë

përqendruar vetëm në dallimin e prirjeve të investuesve për të gabuar, duke lënë mënjanë

emocionet. Ky rol nuk është trajtuar pothuaj aspak në mjedisin shqiptar prandaj dhe është parë me

interes hulumtimi në këtë drejtim. Fusha e veprimit dhe forca e ndikimit të kërkesave të ligjeve në

fushën e ekonomisë ndryshon nga forca e veprimit të kërkesave të ligjeve të natyrës. Në ligjet e

natyrës kemi të bëjmë me raporte të mirë-përcaktuara, me saktësi të madhe dhe përpikmëri të lartë.

Në ekonomi është ndryshe, pikërisht pasi në funksionimin e ligjeve të ekonomisë duhet mbajtur

parasysh që njeriu është një subjekt me individualitet, me sjellje të ndryshme ndaj parasë dhe

pasurisë, me shkallë dhe intensitet të ndryshëm emocional ndaj të njëjtës pasuri. Një nga arsyet

parësore pse emocionet kanë evoluar është monitorimi dhe negocimi i marrëdhënieve tona sociale

të cilat ndryshojnë në kontekstin kulturor. Është parë e nevojshme të trajtohet ky kontekst pasi jemi

të vetëdijshëm që njerëzit nuk jetojnë në një botë të njëtrajtshme. Si rrjedhojë nuk mund të bëhet

fjalë për emocione universale. Njerëzit gjithnjë jetojnë, zhvillohen dhe punojnë në një hapësirë

specifike kulturore dhe emocionet ndihmojnë për lundrimin në këtë hapësirë (Geertz, 1974).

49

Rëndësia e emocioneve në Sjelljen financiare

Vitet e fundit studimet akademike si dhe shtypi financiar janë përqendruar tek emocionet për t’u

dhënë shpjegim sjelljeve të investuesve dhe ecurisë së tregjeve financiare. Teoria e financave

tradicionale është ndërtuar mbi supozimin që investuesit marrin gjithnjë vendime racionale duke

patur një objektiv të vetëm, maksimizimin e dobisë në një mjedis risku dhe pasigurie. Zbatimi

tradicional i modeleve financiare ekonomike merr të mirëqenë se individët përfshijnë informacionin

në procesin e vendimmarrjes duke përdorur rregullat e probabilitetit dhe statistikave në llogaritje,

duke lënë mënjanë emocionet. Mirëpo, nuk duhet mohuar që investuesit përjetojnë një mori

emocionesh ndërsa marrin një vendim, dhe sa më i rëndësishëm të jetë ky vendim aq më të forta

janë emocionet.

Emocionet luajnë një rol të rëndësishëm në jetën e njeriut, dhe procesi i marrjes së një vendimi

financiar nuk përbën një përjashtim. Paraja nuk është thjesht një shpërblim abstrakt që mund të

përdoret për shkëmbimin e mallrave dhe shërbimeve. Paraja është një objekt emocionalisht i

ngarkuar, që ndikon në angazhimin tonë me detyra dhe në marrëdhënie me njëri-tjetrin. Pak gjëra

në jetë sjellin një reagim të rëndësishëm dhe të thellë emocionalisht ashtu si paraja. Paraja është

shumë e rëndësishme për shumicën e njerëzve, pavarësisht nëse ata kanë pak apo shumë para. Ajo

përbën një nga motivuesit më të fortë të sjelljes së njerëzve dhe ngjyros mënyrën se si njerëzit

ndihen për veten e tyre, punën dhe të tjerët. Paraja ka kuptim të ndryshëm për njerëz të ndryshëm,

çdokush që bën një investim ose shmang realizimin e tij, mund të përjetojë një tërësi emocionesh

pozitive, nga gëzimi, eksitimi, shpresa, tek emocionet negative, si frika, ankthi, mërzia, keqardhja,

etj.

Analizat ekonomike që janë marrë me sjelljen racionale ekonomike, kanë shpërfillur në masë rolin e

emocioneve. Pavarësisht nga kërkimet mbi emocionet, përshkrimi i termit “emocion” përcaktohet

mjaft rrallë. Emocioni mund të përkufizohet në terma të përgjithshme si një gjendje fiziologjike e

stimulimit e shkaktuar nga besimet rreth diçkaje (Elster, 1998). Autorë të tjerë e kanë përshkruar

emocionin si një gjendje “jo të qëllimshme, si ndjenjë”. Një emocion mund të përkufizohet si një

episod kompleks shumë kompetent, që krijon gatishmëri për të reaguar (Frijda, 1986 dhe Lazarus,

1991). Një përkufizim i vetëm i emocioneve është e vështirë të gjendet pasi emocionet përfshijnë

aspekte konjitive, psikologjike, sociale, si dhe aspekte të sjelljes. Pavarësisht nga mungesa e një

përkufizimi për emocionet, ekzistojnë disa teori. Elster vëren se ka disa gjendje të cilat shfaqin

dukshëm emocione, si p.sh. zemërimin, urrejtjen, fajësinë, keqardhjen, frikën, krenarinë,

ngazëllimin, gëzimin dhe dashurinë. Ai argumenton që këto gjendje emocionale mund të dallohen

nga gjendje të tjera mendore mbi bazën e gjashtë karakteristikave të paraqitura kohë më parë. Këto

50

karakteristika nuk paraqesin një përcaktim të plotë të emocionit, pasi jo çdo karakteristikë është

element i çdo emocioni. Megjithatë, ato na sigurojnë një kornizë për të kuptuar çfarë është një

emocion (Ackert & Deaves, 2009). Për të ilustruar këto karakteristika do të shqyrtohet emocioni i

“pendimit”.

1. Paraprijësit konjitivë. Emocionet janë shkaktuar nga besimet. Investuesi përjeton pendim

për një vendim investimi sepse beson që rezultatet negative mund të ishin shmangur.

2. Objekte të qëllimshme. Emocionet janë pasojë e diçkaje. Objekt i një emocioni është

zakonisht një ngjarje e mëparshme konjitive. Për shembull, rezultati i dobët i investimit

është objekt i investuesi të penduar.

3. Zgjimi fiziologjik. Emocionet shoqërohen nga ndryshime në kushtet hormonale dhe në

sistem autonom nervor. Një investues i penduar mund të ndjejë brejtje të ndërgjegjes, një

boshllëk në stomak ose depresion.

4. Shprehja fiziologjike. Emocionet shoqërohen nga shenja të dukshme. Shprehja e fytyrës,

sjellja, intonacioni i zërit dhe paraqitja e jashtme pasqyrojnë emocionin që përjeton njeriu.

Një investues i penduar mund të duket i zbehtë dhe me shpatulla të varura.

5. Valencë. Emocionet mund të renditen nga shkalla më e lartë si p.sh. kënaqësia, tek ajo më e

ulët, vuajtja. Valenca ose përjetimi i kënaqësisë përkundrejt dhimbjes, përkthehet në lumturi

ose mërzitje. Padyshim që investuesi i penduar është i mërzitur ose i hidhëruar për rezultatin

e dobët të investimit.

6. Tendencat për veprim. Emocionet mund të shoqërohen me tendenca për të vepruar.

Investuesi i penduar mund të ndërmarrë veprime për të shmangur mundësi të ngjashme

investimi.

Kryesisht në studimet psikologjike, më shumë sesa në ato të fushës së Sjelljes financiare apo dhe

financës në përgjithësi, argumentohet që gjendja emocionale ndikon shumë në mënyrën se si

njerëzit krijojnë raporte me paranë, kuptimet që ata i japin parasë dhe në veçanti se si emocionet

ndikojnë në procesin e vendimmarrjes (Elster, 1998; Hermalin & Isen, 2000). Damasio (1994)

tregon që mungesa e emocioneve ka efekte të habitshme në procesin e vendimmarrjes. Ai ofron

dëshmi fiziologjike dhe të sjelljes të cilat mbështesin hipotezën se procesi i vendimmarrjes është i

ndërthurur me emocionet. Studimi i tij është përqendruar në pacientë të cilët kishin të dëmtuar

reagimet emocionale edhe pse kishin ruajtur aftësitë e tyre konjitive. Pacientët nuk përjetonin

emocione si rezultat i një dëmtimi në tru në pjesën ballore, edhe pse njohuritë, vëmendja, kujtesa,

gjuha dhe zgjidhja e problemeve abstrakte nuk ishin prekur. Këta individë kishin vështirësi në

51

procesin e vendimmarrjes dhe nuk ishin të aftë të parashikonin të ardhmen apo të ndërmerrnin një

sërë veprimesh. Ai hodhi hipotezën e lidhjes ndërmjet arsyetimit të dëmtuar dhe çrregullimit

emocional. Pacienti rreth të tridhjetave kishte pësuar një ndryshim në personalitetin e tij si rezultat i

heqjes së një tumori në tru. Përpara sëmundjes, pacienti ishte një bashkëshort, baba, biznesmen dhe

anëtar i shoqërisë, shumë i suksesshëm. Mbas ndërhyrjes, ai nuk mund të vazhdonte një punë, të

administronte kohën e tij ose të mbante marrëdhënie shoqërore. Megjithatë duhet theksuar që

inteligjenca e tij vazhdonte të ishte e lartë. Kujtesa e pacientit, aftësia perceptuese, gjuha, aftësitë

aritmetikore dhe aftësia për të mësuar nuk ishin ndikuar. Pacienti kishte një funksionim normal të

intelektit, por ishte i paaftë tërësisht që të merrte vendime, sidomos në sferën personale dhe sociale.

Ai deklaroi edhe vetë se nuk reagonte si më përpara ndaj stimujve emocionalë. Megjithëse mund të

logjikonte mbi një problem, nuk arrinte të gjente rrugën për të vepruar. Për shembull, nëse do t’i

jepej detyra të ndante dokumentet e klientëve duke i klasifikuar nëpër dosje, ai do të kuptonte

shumë thjeshtë materialin. Megjithatë vëmendja e tij mund të shmangej shumë thjeshtë nga detyra

që kishte, duke shpenzuar kohë për të lexuar një dokument ose duke u menduar nëse ndarjen po e

bënte ashtu siç duhej apo jo.

Damasio arrin në përfundimin që ndjenjat kanë një ndikim të rëndësishëm në arsyetim. Që të

kuptohet plotësisht sjellja e njerëzve është e nevojshme të njihet lidhja midis trupit dhe mendjes.

Arsyeja dhe emocionet janë pjesë të organizmit njerëzor. Megjithëse reagimet emocionale janë

konsideruar si irracionale, kërkimet sugjerojnë që emocionet dhe marrja e vendimeve në mënyrë

racionale plotësojnë njëra-tjetrën.

Studimet neuro-biologjike tregojnë që emocionet e përmirësojnë procesin e vendimmarrjes në dy

drejtime. Së pari, emocionet i shtyjnë njerëzit të marrin vendime kur ky proces është shumë i

rëndësishëm. Në disa situata në jetë ekzistojnë kaq shumë opsione sa që njeriu mund t’u kushtojë

më shumë kohë sesa procesit të marrjes së një vendimi. Individi përballet me një mori mundësish.

Emocionet iu ofrojnë njerëzve një mekanizëm orientues për t’u përqendruar pa u shpërndarë në

detaje. Së dyti, emocionet mund t’i ndihmojnë në marrjen e vendimeve optimale. Ndërsa reagimet e

emocioneve të forta shpesh shoqërohen me vendime të gabuara (kryesisht ato me natyrë financiare),

studimet e fundit në psikologji tregojnë që mungesa e emocioneve po ashtu mund të çojë në marrjen

e vendimeve jo optimale. Sado të vogla qofshin emocionet ato ndikojnë në sjellje (Isen, 2010).

Gjendja emocionale e një individi mund të ndikojë në një vendim financiar. Ndjenjat pozitive

lehtësojnë sigurimin e informacionit, nxisin krijimtarinë, përmirësojnë procesin e zgjidhjes së

problemeve, shtojnë negociatat dhe ndërtojnë një proces vendimmarrës të plotë dhe efikas.

Emocionet lehtësojnë sjelljen për të bërë zgjedhjen optimale kur një personi i ofrohen disa rrugë

52

veprimi (Rolls, 2000). Shumë studiues mbështesin teorinë që gjendja shpirtërore pozitive ndikon në

organizimin dhe asimilimin më të mirë të informacionit dhe lehtëson zgjidhjen e problemeve në

mënyrë krijuese. Studiues të tjerë si Hirshleifer dhe Shumway (2003), duke përdorur të dhëna nga

26 tregje financiare ndërkombëtare kanë arritur në përfundimin se një gjendje shpirtërore e mirë e

krijuar nga një mot i mirë me diell çon në kthime më të larta. Kjo shpjegohet me arsyetimin që

njerëzit janë më optimistë në një ditë me diell dhe për pasojë më të prirur për të blerë letra me vlerë.

Studimet mbi efektin e gjendjes shpirtërore në çmimet e letrave me vlerë nuk sigurojnë prova se si

sjellja e individuale përkthehet në rezultate të tregut. Megjithatë të dhëna teorike dhe empirike

sugjerojnë që edhe kur sjellja e individit është mesatarisht e karakterizuar si irracionale, çmimet e

pasqyruara në tregu mund të jenë racionale (Ackert & Church, 2001).

Duhet theksuar se raporti ndërmjet gjendjes shpirtërore dhe tolerancës ndaj riskut ende nuk është i

përcaktuar mirë. Qëndrimi ndaj riskut është i rëndësishëm sepse ndryshimet në këtë qëndrim

ndikojnë në shkallën e gatishmërisë së investuesit për të paguar për një letër me vlerë, i shtyrë nga

ndryshimet në gjendjen e tij shpirtërore. Kur një individ është i ngazëllyer, ndoshta për shkak të

motit të mirë, ai mund të jetë më i gatshëm të blejë në letër me vlerë me një çmim më të lartë. Nëse

melankolia shoqërohet me mospëlqim më të lartë të riskut, një individ me depresion mund t’i

vlerësojë më pak letrat me vlerë. Thaler dhe Johnson (1990), kanë arritur në përfundimin që është

shumë e vështirë të bëhen përgjithësime mbi parapëlqimet ndaj riskut. Ata kanë vëzhguar se mbas

një sërë fitimesh në lojëra fati, njerëzit janë të gatshëm të marrin më tepër risk, dhe si rezultat,

mospëlqimi i riskut bie pas fitimit të parë. Por menjëherë mbas një humbjeje fillestare,

pjesëmarrësit në eksperimente e kundërshtojnë më fort riskun. Ndërkohë, kërkimet mbi procesin e

vendimmarrjes tregojnë që edhe pse njerëzit e gëzuar janë më optimistë për mundësinë e fitimit në

një lojë fati, ata janë më pak të gatshëm të luajnë realisht (Isen, Nygren & Ashby, 1988). Ata e

kundërshtojnë më fort riskun. Njerëzit me gjendje shpirtërore të mirë do të jenë më pak të gatshëm

për të luajtur pasi nuk duan të rrezikojnë gjendjen e tyre të mirë shpirtërore. Nuk është ende e qartë

se si emocionet pozitive dhe negative ndikojnë qëndrimet ndaj riskut dhe si përkthehen ato në

çmime të tregut. Si rezultat, më shumë kërkime duhen bërë për të përcaktuar më qartë marrëdhënien

midis gjendjes shpirtërore, emocionale dhe qëndrimeve ndaj riskut.

A përjetojnë njerëz të kulturave të ndryshme të njëjtat emocione?

Nga shumë studiues është trajtuar pyetja: “A përjetojnë njerëz të kulturave të ndryshme të njëjtat

emocione, apo emocionet e njerëzve ndryshojnë mbi bazën e kulturës? Kjo pyetje ka rëndësi

thelbësore në fushën e studimeve mbi kulturën dhe emocionet pasi lidhet me një larmi çështjesh.

Këtë temë e trajtojnë në artikullin e tyre Mesquita dhe Haire (2004). Ndër shembujt që këta autorë

53

japin është edhe një që trajton pyetjen nëse partnerët e biznesit nga vendet e lindjes arrijnë të

kuptojnë saktësisht shprehjet emocionale të partnerëve perëndimorë kur zhvillojnë negociata mes

tyre. Pra a mund të thuhet që një individ mund të interpretojë emocionet e njerëzve që u takojnë

kulturave të tjera? Pak studiues të emocioneve mund të përgjigjen me një “po” të prerë.

Nëse do t’i referoheshim këtij artikulli duhet nënvizuar që aty trajtohen tri këndvështrime lidhur me

raportin mes emocioneve dhe kulturave. Përgjigjet e shkencëtarëve ndryshojnë mbi bazën e

mënyrave se si ata e trajtojnë këtë çështje. Studiuesit të cilët trajtojnë emocionet bazë besojnë që

emocionet më të rëndësishme janë të njëjta në të gjitha kulturat. Studiuesit që kanë analizuar

karakteristikat e veçanta të emocioneve duke synuar të gjejnë ngjashmëri nënvizojnë se emocionet

në kultura të tjera mund të kuptohen nëse dikush mëson se si vlerësohen apo reagohet në situata të

caktuara në ato kultura. Studiuesit e kulturave besojnë se vetëm duke njohur dhe kuptuar dikush

çështjet kulturore dhe praktikat racionale, mund të arrihet të kuptohen përjetimet emocionale në

kultura të tjera. Le t’i trajtojmë më hollësisht:

Shumë njerëz besojnë se pavarësisht kulturës së njërit apo tjetrit, ka gjëra që ne i përjetojmë të

gjithë pasi jemi qenie njerëzore. Nga mjaft studime është provuar që disa emocione janë “bazë” për

të gjithë njerëzit. Studiuesit që mbështesin këtë argument besojnë se pavarësisht nga kultura në të

cilën është formuar dikush, disa emocione përjetohen nga të gjithë pavarësisht nga fakti se ku jeton

ai/ajo. Po këta studiues besojnë që këto emocione bazë (themelore) kanë karakteristika unike. Për

shembull shumë njerëz besojnë se zemërimi është emocion bazë dhe shkaqet e tij dhe mënyra si

reagon individi kur është i zemëruar janë mjaft të ngjashme kudo në botë. Studimet mbi emocionet

bazë në kultura të ndryshme kanë provuar që njerëz të kulturave të ndryshme kanë sjellje ekspresive

dhe reagime fiziologjike të ngjashme. Studimet mbi shprehjet e fytyrës apo shfaqjet vokale të

emocioneve kanë treguar se njerëzit kanë disa mënyra universale të komunikimit të emocioneve të

tyre. Si rrjedhim, disa elementë të repertorit të emocioneve janë pjesë e natyrës njerëzore. Kjo

tregon që emocionet nuk mund t’i përkufizojmë tërësisht mbi bazën e kulturës.

Megjithatë studiues të tjerë kanë vërejtur se gjetjet mbi universalitetin e shprehjeve të fytyrës apo

ato vokale nuk përjashtojnë mundësinë e ndryshimeve mbi bazën e kulturës. Sipas tyre edhe pse

njerëzit mund të dallojnë shprehjet e fytyrës apo vokale të kulturave të tjera, ata arrijnë të njohin më

mirë shprehjet e individëve që kanë kulturën e tyre. Krahas universalitetit të shprehjeve të fytyrës

dhe atyre vokale si tipare të emocioneve, studiuesit kanë vërejtur se edhe reagimet fiziologjike të

njerëzve mund të pasqyrojnë emocione të njëjta. Megjithatë nuk mund të përgjithësohet që

emocionet janë universale pasi ka disa karakteristika specifike për një kulturë apo një tjetër; po

ashtu, dhe ndjenja që shoqëron tiparet emocionale në kultura të ndryshme mund të jetë e ndryshme.

54

Një grup tjetër studiuesish janë përqendruar jo në ngjashmëritë në emocione dhe komponentët e tyre

por në ndryshimet kulturore në raport me emocionet. Këta studiues besojnë se përjetimet

emocionale mund të kuptohen vetëm duke marrë parasysh kulturën në të cilën ato shfaqen. Kështu

ata përpiqen të kuptojnë se si reagimet emocionale të individëve lidhen me vlerat dhe praktikat

kulturore. Kërkimi mbi ndryshimet në emocione në disa kultura fillon me njohjen e mënyrave se si

kulturat i organizojnë marrëdhëniet dhe si peshojnë vlerat e një individi. Sipas tyre shtete të

ndryshme kanë modelet e tyre kulturore. Pra sipas tyre modelet kulturore përcaktojnë kufijtë e

realitetit brenda të cilit shfaqen emocionet. Po ashtu këta studiues shprehen se modelet që kanë

rëndësi në një kulturë ndikojnë mbi anë të ndryshme të emocioneve. Modelet kulturore janë të

rëndësishme për të përcaktuar ato ndodhi që bëhen shkak për shfaqjen e një emocioni. Kulturat kanë

prirjen të krijojnë më shumë mundësi për ngjarje të cilat përputhen me modelet mbizotëruese dhe

orvaten të frenojnë rastet për ngjarje që janë në kundërshtim me këto modele. Për shembull, në

përputhje me modelet kulturore, amerikanët krijojnë dhe inkurajojnë shumë rrethana ku njerëzve iu

jepet mundësia për t’u ndjerë mirë, sepse ata preken thellë nga lavdërimi, komplimenti, çmimi apo

trofeja). Sipas studiuesve, modelet kulturore formojnë jetën emocionale të individëve brenda

kulturës duke nxitur ndodhi që janë në përputhje me modelet. Modelet kulturore nuk janë rastësore,

përkundrazi ato kanë kuptim kur individi merr parasysh rolin e modeleve kulturore. Rrethanat në të

cilat shfaqet një emocion, mënyra se si perceptohet dhe vlerësohet situata dhe përballja me të mbi

bazën e emocioneve të përjetuara, të gjitha këto drejtohen nga modelet kulturore. Kështu,

metodologjia kulturore përqendrohet në ndryshimet kulturore dhe nuk synon të nxjerrë në pah

universalitete. Është e rëndësishme të studiohen si ngjashmëritë, ashtu edhe ndryshimet, për

siguruar informacion sa më të plotë mbi emocionet. Megjithatë, pretendimi që emocionet janë

kryesisht universale po sfidohet nga studiues të kulturave. Gjatë viteve të fundit metodat e

përdorura nga studiues të kulturave kanë vënë në dukje shumë ndryshime kulturore në fushën e

emocioneve.

Në këtë kuadër, studiuesit Taffler dhe Tuckett (2007) sugjeruan që fusha e emërtuar prej tyre

Financa emocionale jep ndihmesë për interpretimin e sjelljes së investuesve dhe proceset e

investimit, duke pohuar rolin që luajnë nevojat dhe frikërat e pavetëdijshme në arritjen e qëllimit të

investimit. Po ashtu pretendohet që emocionet e panjohura janë nxitësit e vërtetë të gjykimit

njerëzor. Ndihmesa që sjell Financa emocionale qëndron në: së pari, në faktin që të gjitha vendimet

merren në dy gjendje të mendjes, njëra është gjendja mendore depresive, ku njerëzit i përjetojnë

veten dhe të tjerët ashtu siç janë dhe krijojnë besimin, dhe një gjendje paranoide-skizoide në të cilën

ata shmangin dhimbjen nga realiteti duke i ndarë përjetimet e mira dhe të këqija dhe duke krijuar

mosbesim. Së dyti, në një pranim formal sipas të cilit investimi të çon në pasiguri dhe nga ana e saj

55

pasiguria shkakton ankth, meqenëse investuesi lidhet emocionalisht me diçka që mund ta zhgënjejë.

Megjithatë mund të argumentohet që ndikimi i kulturës në sjelljen financiare është më domethënës

sesa ai i emocioneve, sepse siç është trajtuar më sipër emocionet ndikohen nga kultura dhe pikërisht

kultura përcakton kuptimin e asaj që po ndodh dhe emocionet që lindin.

Përmbledhje

Ky kapitulli prezantoi në historik të shkurtër të evolucionit të parasë, duke e parë atë në

këndvështrimin e marrëdhënieve njerëzore. Shumë studiues në fushën e financës, ekonomisë dhe

biznesit vënë theksin në funksionin utilitar të parasë, ndërsa sociologët i referohen parasë duke e

parë atë nga një këndvështrim logjik dhe vënë theksin në rolin jo-logjik që paraja luan në shoqëri,

në marrëdhëniet me të tjerët dhe veten. Pushteti, siguria, emocionet, vlerat, statusi, dashuria janë

disa shembuj të kuptimeve psikologjike parësore të parasë. Në vazhdim të këtij kapitulli u trajtuan

shtyllat kryesore të Teorisë së efiçencës së tregjeve financiare, u reflektua mbi supozimet dhe

hipotezat mbi këtë teori, si dhe u argumentua irracionaliteti i individëve. Teoritë tradicionale të

financave u ndeshën me shumë probleme në shpjegimin e ngjarjeve dhe anomalive që përfshinë

tregjet financiare përpara, në këto rrethana studiuesit iu drejtuan Teorisë së sjelljes financiare për të

arsyetuar këto dështime. Sjellja financiare studion dhe analizon disa nga gabimet kryesore dhe të

përsëritura të investuesve, që nga vetëbesimi apo optimizmi i tepruar, mbivlerësimi i nivelit të

kontrollit ndaj një situate të caktuar, etj. Duke qenë një disiplinë e re në fushën e financave ajo ka

dhe duke anashkaluar faktin që njeriu më shumë sesa thjesht një qenie biologjike është një qenie

sociale, historike dhe kulturore. Në këtë kapitull u trajtua edhe ndikimi i emocioneve në veprimet

tona me paranë, si dhe roli që luan kultura tek emocionet. meqenëse paraja është ndër të paktat gjëra

në jetë që na shtyjnë në reagime të thella emocionale.

56

Kapitulli II: Ndikimi i kulturës në suksesin ekonomik dhe financiar

Koncepti i kulturës është mjaft i rëndësishëm. Ai na mundëson të kuptojmë dhe të ndërtojmë

realitetin ku jetojmë. Nisur nga kjo rëndësi lind nevoja e hulumtimit për ta përkufizuar atë. Duke iu

referuar literaturës është vërejtur që në fusha të ndryshme studimi, autorët kanë dhënë përkufizime

të ndryshme, kjo si pasojë e kompleksitetit që ka koncepti i kulturës. Sociologët, psikologët apo

edhe antropologët e kanë përkufizuar kulturën në forma të ndryshme. Shpesh herë njerëzit e

kufizojnë termin “kulturë” duke pasur parasysh produktet intelektuale, muzikore, artistike, letrare të

një vendi dhe për pasojë e cilësojnë atë si vend me kulturë “të zhvilluar” apo dhe “të pazhvilluar”.

Në këtë kapitull do të vihet në dukje gjithashtu ndikimi i kulturës në mënyrën se si njerëzit

organizohen për të shkëmbyer produktet që iu nevojiten, domethënë, mënyrën se si ata bëjnë biznes,

konkretisht çfarë dhe si shesin apo blejnë, mënyrën se si administrojnë dhe financojnë veprimet e

tyre financiare pa anashkaluar edhe mënyrën se si motivohen dhe shpërblehen, apo ndëshkohen

punëmarrësit. Me fjalë të tjera, do të ketë një reflektim: meqenëse biznesi dhe investimet janë

aktivitete njerëzore, mënyra e veprimit si dhe e konceptimit të tyre varet edhe nga kultura. Një

objektiv shumë i rëndësishëm i këtij punimi është studimi i ndikimit që ka kultura në sjelljen

financiare, ekonomike të individit dhe shoqërisë në tërësi, duke synuar të vihen në dukje arsyet pse

disa shoqëri/grupe shoqërore apo kultura arrijnë të administrojnë në mënyrë të efektshme paranë

dhe pasurinë e tyre.

Evoluimi i përkufizimeve të konceptit “kulturë”

Për të kuptuar më mirë sa kompleks është koncepti “kulturë”, në shërbim të vetë këtij studimi është

parë e domosdoshme t’u referohemi disa përcaktimeve të bëra nga autorë të ndryshëm, që më

shumë se 100 vite më parë, deri në ditët e sotme. Tylor (1871)2

2 Cituar nga Peoples & Bailey, 2012, f. 22

, për shembull ka sugjeruar një

përcaktim të hershëm të kulturës. Sipas tij kultura është “një tërësi komplekse e cila përfshin

njohuritë, besimet, artin, moralin, ligjin, zakonet dhe çdo aftësi apo shprehi tjetër të fituar nga

anëtarët e një shoqërie”. Ndërkohë, A.L. Kroeber e përshkruan kulturën në antropologjinë e tij si

“fjalë, njohuri, dhe besim që është mësuar nga dikush tjetër apo edhe nga të moshuarit” (Kroeber &

Kluckhohn, 1952). Në librin “Në kulturë: një vështrim kritik i koncepteve dhe përkufizimeve”, A.L

Kroeber dhe Clyde Kluckhohm përkufizojnë se kultura “përbëhet nga modele si eksplicite dhe

implicite të sjelljeve të fituara dhe të transmetuara përmes simboleve, që përbëjnë arritjet dalluese të

grupeve njerëzore, duke përfshirë dhe mishërimin e tyre në objekte”. Ata theksojnë se në thelb të

kulturës qëndrojnë idetë tradicionale. Me pak fjalë, sipas këtyre autorëve kultura “është një

57

trashëgimi e përgjithshme sociale e fituar nga njeriu si anëtar i një grupi shoqëror”. Më shumë se

gjashtë dekada më parë Herskovits përkufizoi kulturën si një koncept pak më të gjerë, duke vërejtur

se kultura ishte “produkt i njeriut, pjesë e mjedisit” (Herskovits, 1955). Si rrjedhojë, ky përkufizim

mund të interpretohet si një “kulturë objektive” që përfshin p.sh. tryezë, kompjuter, tren, dhe si

“kulturë subjektive” që përfshin p.sh. norma, role, vlera.

Vitet ’80 të shek. të kaluar e pasuruan me përkufizime të tjera konceptin “kulturë”. Sipas Hofstede

(1997), kultura është “program i mendjes, i ngjashëm me programet kompjuterike që kontrollojnë

sjelljen e njeriut”. Sathe (1985) nënkuptonte diçka tjetër kur përkufizoi kulturën “si një seri vlerash

dhe besimesh të rëndësishme që karakterizojnë anëtarët e një shoqërie të caktuar, dhe që lidhen me

këndvështrimin e tyre për botën dhe idealet për të cilat ia vlen të luftojnë”. Të tjerë autorë e

përkufizojnë kulturën “si një tërësi kuptimesh, vlerash dhe besimesh të përbashkëta dhe të

qëndrueshme, që karakterizojnë një komb, etni apo grupe të tjera, të cilat orientojnë sjelljen e tyre”

(Faure & Sjöstedt, 1993). Përsa i përket marrëdhënies midis kulturës dhe zhvillimit, Gao Xian ngre

çështjen e makrokulturës. Ai thekson që makrokultura përfshin jo vetëm kulturën në kuptimin e

ngushtë (arti dhe letërsia) por edhe kulturën në një kuptim më të gjerë (Xian, 1996). Prandaj, qasja

makrokulturore për zhvillimin është një eksplorim tërësor i materialit dhe i moralit, i procesit të

pjesshëm dhe tërësor të zhvillimit aktual dhe historik. Sipas Xian, qasja makrokulturore i jep

drejtim kryesisht çështjes së një qëndrimi objektiv ndaj traditës dhe marrëdhënies mes kulturës

tradicionale dhe zhvillimit të modernizmit. Si rrjedhojë, kur bëhet fjalë për nocionin “kulturë” duhet

t’i kushtohet rëndësi edhe traditës së një grupi shoqëror. Sipas Xian, tradita është ajo që shoqëria

trashëgon nga historia e vet dhe e cila formon normat e moralit, konceptin e vlerave, mënyrat e

sjelljes, metodat e të menduarit dhe idetë. Si rezultat mund të themi që ajo shërben si bazë e

identitetit kulturor të një shoqërie të veçantë.

Megjithatë, traditës nuk mund t’i referohemi si një fenomen tërësisht i mirë apo i keq. Me fjalë të

tjera kjo nënkupton që kur bëhet fjalë për traditën nuk duhet të pranohet verbërisht gjithçka nga e

kaluara por as edhe të mohohet tërësisht ajo, pasi është krejtësisht e dëmshme. Meqenëse traditat

janë të lidhura ngushtë me kulturën, ato duhet të rinovohen dhe të përmirësohen në mënyrë të

vazhdueshme.

Sipas Huntigtonit, kultura përfshin vlerat, qëndrimet, besimet dhe dyshimet themelore të përhapura

mes njerëzve të një shoqërie. Ajo është dinamike, ndëraktive, sinergjike dhe e përzier me të gjitha

elementet e shoqërisë, veçanërisht me zhvillimin ekonomik dhe mjedisin sipërmarrës (Huntington,

2001).

58

Ndërkohë, në botime të viteve të fundit për kulturën jepet ky përkufizim: “Kultura e një grupi

përbëhet nga njohuri të mësuara dhe modele sjelljesh shoqërore dhe të përbashkëta. Kultura

përbëhet nga ide abstrakte, vlera dhe perceptime të botës të cilat reflektohen në sjelljen e njerëzve...

Kultura është e përbashkët për pjesëtarët e një shoqërie dhe prodhon sjellje që janë të lehta për t’u

kuptuar nga anëtarët e tjerë të asaj shoqërie... Kultura mësohet dhe nuk trashëgohet biologjikisht

dhe të gjitha pjesët e ndryshme të një kulture funksionojnë si një tërësi e integruar...” (Peoples &

Bailey, 2012, f. 24).

Megjithëse ekzistojnë më shumë se 160 përkufizime të kulturës të përmendura nga autorët Kroeber

& Kluckhohn3

Së pari, kultura është një fenomen i përbashkët kolektiv. Ajo është një forcë e padukshme e cila

orienton mendimet, sjelljet dhe qëndrimet tona. Njerëzit të rritur në një kulturë ose të familjarizuar

me të janë më të aftë të komunikojnë dhe ndërveprojnë me njëri-tjetrin pa keqkuptime dhe pa patur

nevojën për të shpjeguar sjelljet e tyre. Shpeshherë, nuk jemi të vetëdijshëm që i përkasim një grupi

kulturor të caktuar, por ndryshimet tona kulturore dalin në pah më shumë kur shkojmë në një vend

tjetër. Njerëzit të cilët kanë tradita të njëjta kulturore mund të jenë të shumtë në numër dhe

gjeografikisht të shpërndarë. Zakonisht, nënkuptohet që njerëzit me të njëjtën kulturë janë anëtarë të

të njëjtit shtet ose komb. Megjithatë ky supozim është përgjithësues, pasi identifikimi i termit

“kulturë” dhe “shtet/komb” merret si diçka e thjeshtë, duke harruar faktin që brenda kufijve të një

shteti mund të bashkëjetojnë shumë grupe kulturore, tradita apo identitete kulturore. Pikërisht këto

grupime njerëzish me karakteristika të ndryshme kulturore përfaqësojnë grupe nënkulturore. Në

Shqipëri, krahas kombësisë shqiptare e cila përbën shumicën dërrmuese jetojnë dhe minoritete, si ai

, mostrat e paraqitura ilustrojnë funksionet e ndryshme që kultura mund të marrë si

mjet komunikimi dhe transmetues vlerash. Në vështrim të parë këto dy përkufizimet e viteve të

fundit të lënë përshtypjen e një nocioni të thjeshtë të kulturës, por po të analizoheshin më me kujdes

dhe detaje do të arrihej në përfundimin që ky nocion është mjaft kompleks dhe shumë i gjerë.

Në të gjitha kulturat ekzistojnë karakteristika dhe elemente të përbashkëta (Peoples & Bailey, 2012)

të cilat shtrihen mbi institucionet sociale dhe strukturat politike, sistemin familjar, sistemin e

besimeve, artin, folklorin, gjuhën etj. por pavarësisht këtyre, format e sakta që këto karakteristika

dhe elemente marrin, ndryshojnë nga kultura në kulturë. Është e rëndësishme të pranojmë që

ndryshimet ndërkulturore shfaqen kudo, si në rajone, organizata dhe tek individët ndër vite.

Megjithatë, një tërësi kërkimesh vërejnë që ekzistojnë dallime të qenësishme dhe të qëndrueshme

ndërmjet kulturave të ndryshme.

3 Cituar nga John Bodley në “Cultural Anthropology: Tribes, States, and the Global System” (1994)

59

grek, apo pakica sllave në zonën e Shkodrës dhe të Korçës. Këtyre iu shtohen edhe komuniteti

egjiptian dhe ai rom. Sigurisht, duke jetuar mes shqiptarëve shumë tradita, zakone, dhe

karakteristika kulturore janë përafruar dhe njësuar, por dallimet mbeten përsëri të theksuara dhe

përbëjnë karakteristika të veçanta kulturore të minoriteteve dhe grupeve e nëngrupeve kulturore të

mësipërme.

Përgjithësisht, pushtimet kanë ndikuar në formimin kulturor të popujve. Në mënyrë të dhunshme,

pushtuesit kanë kërkuar të diktojnë karakteristikat e tyre kulturore tek popujt e pushtuar. Kjo ka

ngjarë edhe në vendin tonë. Sigurisht, në zona të ndryshme ndikimi ka qenë i ndryshëm. Në Malësi

dhe përgjithësisht në zonat e thella malore ndikimi ka qenë shumë më i vogël se në qytete e në

zonën fushore. Njerëzit kanë identitetin e tyre kulturor, dhe kjo i ndihmon të përcaktojnë veten

pikërisht duke pasur parasysh grupin kulturor brenda të cilit janë lindur dhe rritur.

Së dyti, nga përkufizimet e mësipërme arrijmë në përfundimin që kultura nuk është e lindur, por e

fituar gjatë procesit të rritjes pranë një shoqërie ose grupi kulturor të caktuar. Ajo nuk fitohet

gjenetikisht dhe as në mënyrë biologjike. Mësimi i kulturës është proces i cili arrihet kryesisht gjatë

9-10 viteve të para të fëmijërisë (Daniels, Radebaugh & Sullivan, 2007). Mësimi i vlerave,

supozimeve, besimeve, normave, simboleve realizohet përmes ndërveprimeve me familjen,

mësuesit, zyrtarët, median, pra në shoqëri. Në këtë këndvështrim dhe Geert Hofstede (1997) flet për

kulturën si një proces “i programimit kolektiv të trurit”.

Së treti, është pikërisht ky programim kolektiv i cili përcakton atë që duhet të vlerësohet si sjellje e

pranueshme apo tërheqëse. Sipas disa antropologëve kultura parashikon rregulla ose udhëzime që e

orientojnë individin si të veprojë në situata të veçanta, në raport me miqtë, kolegët, si të zgjidhë

konflikte të ndryshme, si të mendojë për të ardhmen, të planifikojë, të bëjë strategji të ndryshme dhe

të marrë vendime. Formulimi i planeve, i një procesi vendimmarrjeje apo i një zgjedhjeje të caktuar

përfshin mendimin racional, por nga ana tjetër, ndikohet dhe nga emocionet të cilat përjetohen në

një mjedis kulturor të caktuar. I gjithë procesi i çfarëdo lloji vendimmarrjeje, qoftë investuese apo

jo, i cili përfshin përcaktimin e qëllimit dhe të burimeve njerëzore ose mjeteve të nevojshme për

arritjen e këtij qëllimi, llogaritjen e veprimeve specifike që mund të jenë efektive, vlerësimin e

kostove apo dhe përfitimeve nga veprimet alternative dhe së fundmi përzgjedhja e një veprimi të

caktuar, të gjitha të marra së bashku ndikohen nga kultura. Siç është përmendur më lart, një nga

karakteristikat kryesore të kulturës është që ajo bazohet në simbole. Simbolet janë shenja, tinguj,

emblema apo çdo gjë tjetër që përfaqëson diçka në një mënyrë kuptimplotë. Të gjitha këto simbole

të cilat janë arbitrare në natyrë, fitojnë një kuptim specifik kur njerëzit bien dakord t’i përdorin në

60

komunikimin e tyre; ndër këto mund të përmendim simbolet fetare, por një shembull tjetër i një

simboli është edhe paraja.

Paraja është ndër simbolet që përfaqëson vlerat kulturore të një grupi kulturor. Shumë studiues e

përkufizojnë paranë si mjet këmbimi, matëse dhe ruajtëse të vlerës, gjë që është pohuar gjerësisht.

Megjithatë, ky përkufizim përbën vetëm një nga anët e shumta të simbolizmit të parasë, pasi për

shumë njerëz të tjerë paraja është pushtet, kohë, siguri, apo një copëz e mendjes dhe po ashtu

përfaqëson vlera kulturore. Karakteristika të tjera të kulturës, janë normat të cilat e detyrojnë

individin të ketë parasysh mënyrën se si mund të reagojnë të tjerët ndaj një vendimi apo veprimi të

tij, vlerat të cilat ndikojnë në qëllimin e individit dhe e ndihmojnë atë të parandalojë veprime që

mund të shkelin të drejtat e të tjerëve (Peoples & Bailey, 2012).

Vlerat mbizotëruese të një shoqërie përbëjnë tiparin thelbësor të një kulture. Këto vlera

mbizotëruese shprehin konceptin e së mirës dhe të pranueshmes për një shoqëri. Begatia dhe

kompleksiteti i kuptimeve për besimet, praktikat, simbolet, normat, dhe vlerat, në një shoqëri, janë

shprehje të rëndësishme të një kulture. Sipas këndvështrimit të psikologëve kultura nuk gjendet në

mendjet dhe veprimet e individit, ajo është jashtë tij. Samovar (2009) pohon që sjelljet kulturore

janë të padukshme dhe automatike dhe individët i prodhojnë këto sjellje pa qenë të vetëdijshëm për

veprimet e tyre. Sipas psikologut Myer (2005), ka qëndrime eksplicite (të vetëdijshme) dhe

qëndrime implicite (qëndrime të cilat rregullojnë mendimet dhe sjelljet në mënyrë automatike dhe

të pavetëdijshme). Pikërisht këto sjellje të pavetëdijshme luajnë një rol edhe më të rëndësishëm sesa

qëndrimet e eksplicite në parashikimin e sjelljes së individëve. Në shumicën e rasteve qëndrimet e

pavetëdijshme priren të jenë më të shpejta dhe automatike dhe rregullojnë veprimet dhe reagimet e

njerëzve. Psikiatri Rapaille (2007) mbron idenë se individët jo vetëm kanë qëndrime të

pavetëdijshme individuale dhe kolektive, por edhe pavetëdije kulturore e cila orienton vendimet e

sjelljes së tyre drejtpërsëdrejti nga pjesa më primitive ose ancestrale e trurit të njeriut4

Si përfundim, mund të bëjmë një krahasim të kulturës me një ajsberg, duke e konceptuar kulturën

me shtresa të ndryshme. Disa aspekte të saj janë më se të dukshme, ashtu si dhe maja e ajsbergut

dhe këtu mund të përmendim elemente të tillë si sjelljet, gjuha, simbolet, etj. Po për të kuptuar më

thellë kulturën duhet të studiojmë dhe shtresat e zhytura nën ujë të këtij ajsbergu. Shtresa nën ujë ka

të bëjë në mënyrë analogjike me ato vlera të shprehura qartë ku pasqyrohet si anëtarët e një kulture

shpjegojnë kulturën e tyre. Së fundmi, pjesa e poshtme e ajsbergut do të ishin mendimet bazë të

nënkuptuara dhe të pranuara nga shoqëria të cilat përbëjnë themelin e çdo kulture. Në çështjen në

.

4 Trunkusi i trurit të njeriut.

61

vazhdim do të trajtohen ato elementë të kulturës të cilët ndikojnë në ekonomi, financë dhe në

suksesin financiar të shoqërive apo grupeve shoqërore.

Kultura – faktori i harruar

Një objektiv shumë i rëndësishëm i këtij kërkimi është studimi i ndikimit që ka kultura në sjelljen

financiare, ekonomike të individit dhe të shoqërisë në tërësi, duke synuar të vihen në dukje arsyet

pse disa shoqëri/grupe shoqërore apo kultura arrijnë të administrojnë në mënyrë të efektshme

paranë dhe pasurinë e tyre. A ka lidhje te forta korrelative midis kulturës dhe parasë? Kultura

përcakton përdorimin e parasë, apo paraja ndikon në përparimin kulturor të një komuniteti?

Zhvillimi ekonomik nënkupton jo vetëm ekzistencën e institucioneve formale, si e drejta mbi

pronën dhe zbatimi i ligjit sipas të cilit blerësit dhe shitësit mund të këmbejnë të mira materiale në

tregje, por gjithashtu norma dhe vlera shoqërore të caktuara që nxisin shkëmbimin, kursimin dhe

investime. Kështu, sjellja ekonomike ka një dimension kulturor. Kuptime dhe përkufizime të

ndryshme i janë dhënë kulturës, por në këtë punim ajo do të përdoret për të treguar vlerat e

përbashkëta, normat dhe sjelljet që karakterizojnë një shoqëri njerëzore. Rëndësia e komponentit

kulturor në zhvillimin ekonomik dhe financiar ka qenë prej shumë kohësh objekt i polemikave të

shumta.

Deri kohët e fundit ekonomistët kanë ngurruar para idesë që kultura mund të përcaktojë fenomenet

ekonomike. Pjesa më e madhe e këtij ngurrimi buron nga vetë nocioni i kulturës, i cili është kaq i

gjerë dhe kanalet nëpërmjet të cilëve ajo mund të hyjë në temën ekonomike janë kaq të paqarta sa

që krijohen vështirësi në hartimin e hipotezave të testueshme. Për pasojë, pa hipoteza të testueshme,

kultura nuk mund të luajë rol në ekonomi, përveçse ndoshta si një mekanizëm përzgjedhës mes

ekuilibrave të shumëfishtë (Greif, 1994). Ekonomistët neoklasikë përpiqen të minimizojnë

rëndësinë e kulturës në zhvillimin ekonomik. Ata bëjnë hamendësime të thjeshtuara që njerëzit janë

racionalë, maksimizojnë dobinë e tyre dhe një sjellje e tillë është në përgjithësi konstante në shoqëri

të ndryshme. Modeli standard i rritjes ekonomike i paraqitur nga Rober Solow ka të bëjë vetëm me

kontributin e kapitalit dhe fuqisë punëtore; ndërkaq, modeli i fundit i quajtur “modeli i rritjes

endogjene”, vë theksin tek roli i teknologjisë (Dornbusch & Fischer, 2000). Nga ky këndvështrim

kultura përbën një faktor të shpërfillur të cilit i drejtohen vetëm kur shpjegimi bazuar në faktorë të

tjerë quhet i dështuar.

Përkundrazi, sociologët kanë qenë gjithnjë të prirur të besojnë që normat kulturore përcaktojnë jetën

ekonomike dhe për ta kuptuar zhvillimin ekonomik, ky nuk duhet veçuar nga kultura. Emile

62

Durkheim5

Që në shekullin e 19-të janë kryer disa studime për shpjegimin e ndikimit të kulturës në zhvillimin

ekonomik, ndër të cilët mund të përmendim pasardhësit intelektualë të cilët arritën në përfundimin

se funksionimi i sistemit politik në Amerikë ishte rrjedhojë e pranisë së një kulture pro

demokracisë. Ekonomistët klasikë i drejtoheshin me kënaqësi kulturës për të shpjeguar fenomenet

ekonomike. Adam Smith

p.sh. argumenton që tregjet e përshkruara nga vetë ekonomistët nënkuptojnë ekzistencën

e normave të dyanshme dhe të përbashkëta (p.sh. njerëzit këmbejnë të mirat materiale dhe nuk

vjedhin apo vrasin njëri-tjetrin), ndërkohë që sociologjia shqyrton më thellësisht raportet shkakësore

sesa shkenca ekonomike. Max Weber, i cili mund të konsiderohet ndër studiuesit më të vjetër në

shpjegimin e përparimit ekonomik të disa grupeve shoqërore (japonezëve, hebrenjve, kalvinistëve,

etj), thekson që zhvillimi ekonomik përcaktohet kryesisht nga feja dhe duke u nisur nga kjo ngre

tezën që kapitalizmi ka lindur nga idetë dhe morali i protestantëve. Ky autor krahason pikëpamjet e

katolicizmit me kalvinizmin, duke pohuar që asketizmi kufizoi konsumin. Protestantët (kryesisht

kalvinistët) besonin që pasuria ishte një dhuratë nga Zoti, dhe duhej shpenzuar për lavdinë e tij dhe

jo për dëfrim apo për luks. Si rrjedhim, kalvinistët përpiqeshin të rrisnin sasinë e parave të tyre.

Rendja pas parasë si qëllim në vetvete dënohej, por fitimi i parave duke ndjekur “një thirrje për

kontribut në shërbim të shoqërisë” ishte shenjë e bekimit nga Perëndia. Edhe pse ka besime fetare të

tjera asketike vetëmohuese kalvinizmi shtoi konceptin e “thirrjes”. Kufizimi i konsumit dhe

aktiviteti në rritje për fitim dhe pronë çoi në akumulim kapitali. Kalvinistët donin që të punohej mbi

bazën e “thirrjes” por nuk shmangën krijimin e botës kapitaliste ku të gjithë janë të detyruar të

punojnë. Rendja pas pasurisë u zhvesh nga kuptimi i saj fetar (Weber & Parsons, 2003).

6 thekson dualizmin e natyrës njerëzore, që merr parasysh njëkohësisht

interesat e veta dhe të të tjerëve. Në njërin apo në tjetrin, kjo natyrë orientohet nga interesi vetjak,

që jo vetëm promovon të mirat publike në treg (pasuria e kombeve) por edhe i bën njerëzit më të

qytetëruar dhe të sjellshëm ndaj njëri-tjetrit (Teoria e ndjenjave morale). Ndërsa John Stuart Mill7

Në rrugëtimin e zhvillimit ekonomik kultura u mënjanua nga analizat ekonomike pavarësisht nga

dëshirat krejt të kundërta të etërve themelues të shkencave ekonomike. Karl Marx e përmbysi

argumentin e ndërlidhjes mes kulturës dhe zhvillimit ekonomik. Sipas tij, në vend të kulturës, në

përcaktimin e marrëdhënieve ekonomike ndikon teknologjia bazë e cila përcakton llojin e strukturës

i

konsideron kufizimet kulturore ndonjëherë më të rëndësishme se ndjekja e interesave personale.

5 Encyclopedia of Sociology, 2nd ed. Borgatta & Montgomery, (2000)

6 Cituar nga L.Cuci në “Historia e mendimit ekonomik”, (2008)

7 System of Logic, 1843, f. 484.

63

sociale që mbizotëron: “një mulli artizanal prodhon shoqëri feudale, ndërsa një mulli me avull

kapitalizëm” (Marx, 1859). Gjatë prodhimit shoqëror në jetën e tyre njerëzit hyjnë në marrëdhënie

të caktuara të domosdoshme dhe të pavarura nga vullneti i tyre, marrëdhënie të prodhimit të cilat

korrespondojnë me një fazë specifike të zhvillimit të forcave prodhuese materiale. Shuma e këtyre

marrëdhënieve përbën strukturën ekonomike të shoqërisë, themelin e vërtetë mbi të cilin ngrihen

strukturat ligjore dhe politike, që u përgjigjen formave të caktuara të ndërgjegjes shoqërore. Mënyra

e prodhimit të të mirave materiale jetësore kushtëzon procesin e jetës sociale, politike dhe

intelektuale në përgjithësi. Ndërsa Marx e shihte fenë si një efekt anësor të marrëdhënieve të

prodhimit, Max Weber thoshte se feja ishte vendimtare për zhvillimin e kapitalizmit.

Analizat ekonomike e shpërfillën kulturën, pavarësisht nga dëshirat krejt të kundërta të etërve

themelues të shkencave ekonomike. Me zhvillimin e teorive ekonomike u rrit njëkohësisht dhe

përdorimi në këtë shkencë i metodave matematikore shumë të sofistikuara, po ashtu u rrit dhe

tërësia e mjeteve në dispozicion për të realizuar studimet. Kjo shmangu nevojën për të futur variabla

të tjerë që mund të ekzistonin për të shpjeguar modelet ekonomike, variabla të cilat në dukje ishte e

vështirë të mateshin. Është më se e qartë që përfshirja e kulturës në analizat ekonomike dhe

financiare është e vështirë, dhe kjo për disa arsye: së pari, për shkak të vështirësisë dhe natyrës

komplekse të termit “kulturë”; së dyti, kultura, duke qenë një fenomen cilësor, vështirëson

shndërrimin e efekteve të saj në të dhëna sasiore. Po pavarësisht nga vështirësitë që shfaqen duhet të

bëhen përpjekje të mëtejshme për të kuptuar rolin e kulturës në ekonomi dhe veçanërisht në

vendimmarrjen financiare.

Polemikat mbi rolin e kulturës në vendimmarrjen ekonomike dhe në përdorimin e parasë

Interpretimi i zhvillimit ekonomik përmes orientimit kulturor filloi të njihej gradualisht nga mesi i

shek. XX. Një nga pararendësit e këtij interpretimi është Antonio Gramsci, i cili ka bërë një

përmbledhje mjaft origjinale të mendimit të Marx-it për evolucionin historik dhe atij të Weber-it.

Edhe pse marksist, Gramsci e pohon rolin që luan kultura në histori. Pushteti është hegjemoni, është

aftësia për të ndikuar një shoqëri moralisht dhe intelektualisht. Në luftën e klasave, punëtorët mund

të fitojnë mirëkuptimin me grupet e tjera shoqërore duke transmetuar pikëpamjet e tyre për botën

dhe vlerat e tyre. Hegjemonia kulturore, pra kontrolli i jetës shoqërore dhe intelektuale të një

shoqërie thjesht me mjete kulturore, është e rëndësishme për dominimin politik. Kështu Gramsci

(1949) mendon që jo vetëm interesi ekonomik por gjithashtu edhe kultura dominuese mund të

shpjegojnë rezultatet politike dhe ekonomike.

Karl Polanyi binte dakord me Max Weber-in që feja ishte e rëndësishme në krijimin e tregjeve, dhe

gjithashtu e pa fenë dhe kulturën si faktorë në zbutjen e abuzimeve të tregut. Në një paragraf

64

Polanyi, Arensberg, dhe Pearson (1957, f. 250) shkruajnë “Ekonomia e njeriut.....është pjesë e

rëndësishme, e ngjitur dhe e përfshirë në institucionet ekonomike dhe ato jo-ekonomike. Përfshirja

e faktorëve joekonomikë është shumë jetike. Për qeverinë që synon strukturimin dhe funksionimin e

ekonomisë, këta faktorë janë po aq të rëndësishëm sa edhe institucionet monetare apo sa edhe vetë

rëndësia e pranisë së makinerive dhe pajisjeve gjatë kryerjes së punës”.

Në dekadën që pasoi Luftën e Dytë Botërore, autorë si Gramsci dhe Polanyi patën një ndikim

shumë të madh në shkencat politike dhe sociologjike, por studimet e tyre nuk u përfillën nga

shkencat ekonomike. Me zhvillimin e teorive ekonomike u rrit njëkohësisht dhe përdorimi në këtë

shkencë i metodave matematikore shumë të sofistikuara si dhe tërësia e mjeteve në dispozicion për

të kryer studimet. Kjo shmangu nevojën për të futur variabla të tjerë të mundshëm për të shpjeguar

modelet ekonomike, variable të cilat në dukje ishte vështirë të mateshin. Kështu jo vetëm që

ekonomistët humbën çdo interes ndaj marrëdhënies së shkencave ekonomike me kulturën, por u rrit

vetëbesimi duke arritur në përfundimin që kultura ishte thjesht një rezultat i forcave ekonomike.

Kjo lëvizje është e lidhur kryesisht me shkollën e Çikagos dhe në pamje të parë duket se është

shumë marksiste, megjithëse në të nuk ka gjurmë të luftës së klasave. Kjo shkollë ndjek një

këndvështrim të ashtuquajtur “racional” marksist, ku besimet, shijet dhe vlerat e njerëzve janë

individuale apo zgjedhje racionale shoqërore dhe ku çdo konflikt që shfaqet mund të zgjidhet nga

sistemi i çmimeve.

Pikërisht gjatë kësaj periudhe Muth (1961) zhvilloi variable endogjene të tilla si besimi, duke

argumentuar që përparësitë e individëve duhet të përkojnë me shpërndarjen objektive të modelit. Në

të njëjtën kohë, Stigler dhe Becker (1977) zhvilluan variable të tjera endogjene, si kërkesat e

konsumatorëve, duke filluar nga dobia e përbashkët dhe duke supozuar shkallë të ndryshme

investimesh. Më në fund Iannaccone (1988) dhe Coleman (1998) filluan t’i interpretojnë normat

sociale dhe fetare si rezultat i optimizimit në nivel grupi. Kjo përqasje nxiti lindjen e mjaft

studimeve të cilat zhvilluan variable të shumta endogjene të aspekteve kulturore. Për shembull,

Glaeser, Laibson dhe Sacerdote (2002) zgjeruan teorinë e investimeve të kapitalit njerëzor, në

investime në aftësitë shoqërore dhe në ndërveprimet mes individëve. Në këtë qasje, kthimet nga

investimet në rrjete lokale janë më të larta sa më i ulët probabiliteti i lëvizjes, apo dhe sa më i madh

numri i viteve të mbetura të jetës.

Pavarësisht nga studimet e shumta të sipërpërmendura, është e vështirë të gjendet ndonjë hapësirë

për rolin e pavarur të kulturës. Në fakt, kultura shfaqet në rolin e saj si një mjet koordinues, që

udhëheq shoqëri të ndryshme të cilat luajnë të njëjtën lojë por në pika të ndryshme fokale. Pra

shoqëri të ndryshme u japin përgjigje të ndryshme problemeve të njëjta ekonomike, si rezultat i

65

orientimit kulturor (Greif, 1994). Gjatë kësaj periudhe, megjithëse shumë ekonomistë, jo

tradicionalë vazhduan t’i lidhnin analizat ekonomike me faktorë kulturorë, punimet më interesante

mbi efektin rastësor të kulturës në ekonomi dhe politikë i bënë ata që nuk ishin ekonomistë.

Një ndër të parët autorë në Europë që propozoi shpjegimin për faktorin kulturor si shkak për

mungesën e zhvillimit në grupe të ndryshme kulturore, ishte Banfield (1958). Tek “Bazat morale të

një shoqërie të prapambetur”, ai quan shkaktare për prapambetjen e Italisë së Jugut, rendjen e

tepruar të banorëve pas interesit të ngushtë vetjak, një tipar që ai e cilëson “familjarizëm amoral”.

Ndërkohë, shumë ekonomistë theksojnë që dallimet në ecurinë ekonomike nga një shoqëri në tjetrën

shpjegohen më mirë përmes dallimeve në institucione dhe politikave të ndërmarra nga këto

institucione, sesa nga faktorët kulturorë (Barkema, Bell, & Pennings, 1996). Pavarësisht nga

përpjekjet që janë bërë nga studiues të ndryshëm për të vërtetuar rolin e kulturës në zhvillimin

ekonomik dhe financiar, ky ndikim nuk është nxjerrë siç ka qenë në të vërtetë. Në ndonjë rast apo

në ndonjë vend ai është shpërfillur plotësisht. Sidoqoftë, në vitet e fundit teknika dhe të dhënat e

shumta kanë çuar në identifikimin e dallimeve sistematike në preferencat e individëve dhe

besimeve, duke i shpjeguar ato me elementë të ndryshëm të kulturës.

Rivlerësimi i interpretimit të kulturës në analizat ekonomiko-financiare

Është pohuar gjerësisht se qëllimi primar i epokës bashkëkohore është zhvillimi ekonomiko-

shoqëror dhe paqja. Në përcaktimin e shkaqeve të prapambetjes ekonomike dhe sociale, dikush vë

theksin në faktorë të jashtëm, si një periudhë e gjatë shfrytëzimi, shkëmbime të pabarabarta, apo

thjesht mungesa e rregullit ekonomik ndërkombëtar. Megjithatë, edhe faktorët e brendshëm nuk

duhen nënvlerësuar. Zhvillimi është rezultat i të dy faktorëve, si atyre të jashtëm ashtu edhe të

brendshëm, dhe në shumë raste faktorët e brendshëm luajnë rol më të rëndësishëm.

Nëse flasim për faktorë të brendshëm përcaktues për zhvillimin ekonomik, njerëzit gjithnjë e më

shumë theksojnë faktorë me karakter jo ekonomik, si kultura. Sipas Harrison (2000), moszhvillimi

“është një gjendje e mendjes, një mënyrë e të shprehurit dhe një personalitet kolektiv i karakterizuar

nga sëmundje kronike dhe forma të mospërshtatjes”. Duke parë të dhënat ekonomike të dy vendeve,

Ganës dhe Koresë së Jugut gjatë viteve ’60 të shek. të kaluar, Huntington (2001), autor në shkencat

politike, vuri re shkallën e lartë të ngjashmërisë së këtyre dy ekonomive sa i përket PBB dhe disa

sektorëve të ekonomisë, eksporteve dhe ndihmës ekonomike. Tridhjetë vite më vonë Koreja e Jugut

ishte një gjigant industrial, një ndër 14 ekonomitë më të fuqishme në botë, e cila luante një rol të

rëndësishëm në eksportin e makinave. Ndryshime të tilla nuk ndodhën në Ganë. Mund të renditen

66

edhe shumë shembuj të tjerë në botë ku disa grupe shoqërore kanë më shumë sukses financiarisht se

grupe të tjera, si p.sh. hebrenjtë.

Mbas Luftës së Dytë Botërore vëmendja u zhvendos nga rindërtimi i shteteve të shkatërruara nga

lufta, tek përpjekjet për t’i dhënë fund varfërisë, paditurisë dhe padrejtësisë në shumë vende të

botës. Në këto vite shumë plane ekonomiko-sociale u shoqëruan me një optimizëm të tepruar sa i

takon atij që mendohej si zhvillim i pashmangshëm i shteteve, duke filluar nga suksesi mahnitës i

planit Marshall në Europën Perëndimore, apo zhvillimi i Japonisë pas disfatës, deri në rënien e

kolonive. Shumica e vendeve të botës mbetën ende mbrapa madje dhe kushtet ekonomike të shumë

njerëzve në shumë shtete nuk janë përmirësuar në krahasim me një shekull e gjysmë më parë. Rreth

1.2 bilion njerëz në botë jetojnë në varfëri me më pak se 1.25$ në ditë (WB, 2013); vdekshmëria e

fëmijëve në mbarë botën është mjaft e lartë – rreth 22 mijë fëmijë në ditë vdesin nga varfëria

(UNDP, 2013); shkalla e vdekshmërisë foshnjore në Shqipëri është ndër më të lartat në rajon, 13 në

1000 lindje (IBRD & IFC, 2010); nga raporti më i afërt për njerëzit e pastrehë në botë figurojnë 100

milionë njerëz të pastrehë dhe 1.6 bilion jetojnë në banesa të papërshtatshme (UN, 2005); 755

milionë njerëz në botë janë analfabetë dhe më shumë se 3/4 e tyre gjenden vetëm në 10 shtete të

botës, kryesisht në Afrikë; më shumë se 2/3 e popullsisë analfabete janë gra që jetojnë në më shumë

se 35 shtete të botës (UNESCO, 2012). Gjatësia mesatare e jetës në shumë vende të botës është nën

moshën 60-vjeçare8

Vërshimi i punës në institucionet ekonomike në fund të viteve ’90 të shek. të kaluar dhe në fillim të

viteve 2000, inkurajuan ekonomistët të shkojnë përtej institucioneve formale, në ato informale, gjë

që i çoi në analizën e ndikimeve kulturore. Vitet 1980-1990 u karakterizuan nga një rivlerësim i

interpretimeve kulturore për shpjegimin e zhvillimit ekonomik. Ishte vetë shkenca ekonomike me

(CIAWF, 2012) gjithashtu, pabarazia në shpërndarjen e të ardhurave është më e

dukshme në vendet e varfra, institucionet demokratike janë shumë të dobëta në shumë vende të

botës, duke mos lënë mënjanë dhe disa vende të Ballkanit. Në përfundim mund të themi që bota në

vitet e sotme është shumë më e varfër, më e padrejtë dhe më e paditur se ajo çfarë pritej nga njerëzit

në mes të shekullit 20.

Përballë këtij realiteti, një nga sfidat me të cilën janë përballur studiues në fushën e shkencave

sociale dhe ekonomike, është argumentimi i shkallës së raportit të sjelljes së individit dhe në veçanti

sjelljes financiare, me grupin shoqëror të cilit i përket. Një sërë akademikësh, gazetarësh,

politikanësh, janë orvatur të analizojnë rolin lehtësues apo pengues të vlerave dhe sjelljeve kulturore

në progresin dhe zhvillimin e qëndrueshëm.

8 25% e vendeve të botës kanë një jetëgjatësi nën moshën 60 vjeçare sipas CIA World Factbook, 2012.

67

lindjen e një nëndisipline të saj, e ashtuquajtur “shkenca e re e ekonomisë institucionale” që pruri

këtë ridimensionim të faktorëve kulturorë. Autorët e kësaj nëndisipline ekonomike nënvizonin

rëndësinë e normave (rregullat formale apo informale) në jetën ekonomike. Për ata këto norma ishin

të domosdoshme për uljen e kostove të transaksioneve dhe për rrjedhojë për nxitjen e efiçencës

ekonomike. Një nga shembujt që sjellin këta studiues, është fakti që pa norma të miratuara lidhur

me të drejtën e pronësisë nuk mund të ketë botë ekonomike globale, pasi investuesit nuk do të

rrezikonin për të bërë investime. Këta ekonomistë institucionalë janë më se të vetëdijshëm për

ndikimin e historisë, kulturës, traditës dhe të ashtuquajturit “faktor vartës” tek sjellja ekonomike.

Një arsye tjetër që çoi në rivlerësimin e faktorëve kulturorë në vitet 1980-1990 ishin ndryshimet me

rënien e komunizmit në vendet e Europës Lindore, ku u ngritën institucione formale të tregut,

krahas institucioneve të tilla si kushtetutat demokratike apo sistemet elektorale. Shtetet e Europës

Lindore si Polonia, Hungaria dhe Republika Çeke, arritën me lehtësi të bënin tranzicionin nga

ekonomi me planifikim të centralizuar në ekonomi të orientuar nga tregu. Ndryshe nga shtetet e

mësipërme, Rusia, Ukraina etj., duke përfshirë edhe Shqipërinë, u përballën me shumë vështirësi

pasi institucionet ishin të dobëta dhe nivelet e korrupsionit ishin të larta. Për shumë njerëz ishte i

pashpjegueshëm fakti që shkak për këto dallime në rezultatet e tranzicionit ishin projektimet e

ndryshme të institucioneve formale. Kjo i shtyu hartuesit e politikave ekonomike në institucionet

financiare si Banka Botërore apo FMN-ja të fillonin t’i drejtoheshin faktorit kulturor si variabël kyç

për shpjegimin e strategjive të suksesshme të tranzicionit.

Ekonomistët e këtyre institucioneve, ashtu si Landes (1998), theksuan lidhjen e kulturës me besimet

dhe vlerat dhe lidhjen e këtyre të fundit me rezultate ekonomike, duke sjellë më shumë argumente

narrativë sesa evidenca statistikore. Landes drejton pyetjen: “Cilët janë ata faktorë që drejtojnë

suksesin e ekonomive kombëtare?” Ai arrin në përfundimin se faktorët kulturorë kanë ndikimin më

të madh. Faktorë kulturorë, si kursimi, dëshira për të punuar, këmbëngulja, ndershmëria, toleranca,

ndikojnë në zhvillimin ekonomik, duke iu kundërvënë faktorëve të tillë negativë si ksenofobia,

mungesa e tolerancës fetare, korrupsioni burokratik, që e ndrydhin atë. Gjykimi i tij është “ajo çka

ne mësojmë nga historia e zhvillimit ekonomik, është që kultura sjell të gjithë ndryshimin”.

Pjesë e rëndësishme e kulturës së një komuniteti, të një kombi, apo të një populli, është kultura e

punës. Ka zona, rajone, komunitete që kanë kulturë të përparuar pune, që janë më fort të lidhur me

punën. Në këtë specifikë kanë ndikuar dhe ndikojnë fuqimisht faktorët gjeografikë dhe burimet

natyrore. Në qëndrimin ndaj punës dhe në kultivimin e kulturës së punës, shpeshherë del që kanë rol

të rëndësishëm edhe faktorët historikë dhe ngjarjet, pushtimet, luftërat, trajtimet dhe nënvleftësimi i

një grupi nga një grup tjetër. Është lehtësisht i lexueshëm fakti që brenda përbrenda territorit të

68

Republikës së Shqipërisë, janë të kultivuara dallime të ndjeshme kulturore ndaj punës. Kështu zona

e Korçës, Dropullit, Përmetit, Beratit apo e Shkodrës, etj., janë të dëgjuara dhe të veçuara për një

qëndrim të diferencuar ndaj punës dhe për një kulturë tjetër të punës.

Autorë të tjerë i kanë parë karakteristikat e kulturës në mënyra të ndryshme. Hofstede është

përqendruar në vlerat e punës, duke i lidhur ato me studimin e kulturës. Sipas Hofstede (1997)

kultura mund të krahasohet dhe të klasifikohet në pesë dimensione bazë dhe të ndryshme, që mund

të ndikojnë mbi sjelljen e individit, jo vetëm atë sociale, por edhe në marrëdhëniet me punën dhe

sjelljen financiare.

1. Individualizmi dhe kolektivizmi. Sipas Hofstede, niveli i individualizmit apo kolektivizmit

që karakterizojnë një kulturë pasqyron natyrën e marrëdhënies midis individit dhe kolektivit brenda

kësaj shoqërie. Individualizmi i lartë nënkupton parapëlqimin për një strukturë sociale jo të lidhur

ngushtë, brenda së cilës njerëzit kujdesen vetëm për pjesëtarët e familjes së tyre më të afërt (prindër,

fëmijë). Kolektivizmi nënkupton parapëlqimin për një strukturë sociale të lidhur ngushtë, në të cilën

individët janë të integruar emocionalisht në një familje të zgjeruar ose brenda një grupi tjetër që i

mbron ata në këmbim të besnikërisë së tyre të padiskutueshme. Në kulturat individualiste ky

orientim ndaj vetes ose ndërgjegjja e “unit” çon në pavarësi emocionale të individit nga organizatat

dhe institucionet; pra i vihet theksi iniciativës, arritjeve dhe të drejtave individuale, dhe nga të gjithë

zbatohet një ndjenjë universale që vlerëson standardet. Kulturat e kolektivizmit karakterizohet nga

ndërgjegjja e grupit që shprehet me “ne” dhe që përkthehet në varësi emocionale të individit nga

shoqëria, nevoja që ai ndjen për përkatësi, varësia e dëshiruar e individualitetit dhe jetës private,

dhe, ç'është më e rëndësishmja, besimi i ngushtë që standardet e vlerave ndryshojnë për ata që janë

anëtarë të grupit me ato të atyre jashtë-grupit. Lëvizja sociale, ndjekja e interesit vetjak, pavarësia

psikologjike e individit dhe theksi mbi iniciativën, arritjet individuale dhe drejtësinë, karakteristikë

e kulturave individualiste, do të bëjë që individi të ushtrojë aktivitetin e tij atje ku do të arrijë

kthimin më të madh. Nga ana tjetër, dallimet mes anëtarëve të grupit dhe atyre jashtë grupit që

ruhen me kaq fanatizëm në kulturat kolektiviste, do të skualifikojë (do t’i bëjë të paaftë) shumë

njerëz, veçanërisht ata që tradicionalisht nuk kanë qasje në levat e pushtetit. Si rezultat, një orientim

kolektiv do të ketë prirje të ndikojë negativisht në ecurinë e ekonomisë kombëtare.

2. Distanca nga pushteti. Ky faktor tregon se në ç’shkallë anëtarët e një shoqërie pranojnë që

pushteti dhe çdo gjë e lidhur me të është shpërndarë në mënyrë të barabartë. Në një shoqëri me

distancë të madhe nga pushteti ekziston rregulli i pabarazisë, varësia karakterizon shumicën e

anëtarëve të shoqërisë dhe pavarësia pakicën elitë. Eprorët dhe vartësit janë të ndarë nga njëri-tjetri

në mënyra të tjera jo-hierarkike. Pushteti është një element themelor i kësaj shoqërie dhe i paraprin

69

së mirës dhe së keqes. Në shoqëri të tilla, pushtetmbajtësit kanë privilegje, të cilat u janë mohuar

individëve pa pushtet. Aty i vihet theksi pushtetit shtrëngues dhe imponues, të tjerët shihen si

kërcënim për pushtetin dhe rrallëherë u besohet. Për këtë shoqëri konfliktet e fshehura

karakterizojnë marrëdhëniet e individëve me pushtet me ata që nuk e kanë atë. Në një shoqëri me

distancë të vogël nga pushteti, ekziston besimi që pabarazitë duhet të minimizohen, ndërvarësia e

anëtarëve zëvendëson varësinë e shumicës, eprorët dhe vartësit konsiderohen njësoj dhe të gjithë

anëtarët kanë të drejta të barabarta. Për më tepër, në shoqëritë me distancë të vogël nga pushteti

njerëzit me pak pushtet ndihen më pak të kërcënuar dhe janë më të përgatitur t’i besojnë njëri-tjetrit,

po ashtu ekziston një harmoni e fshehtë midis individëve me pushtet dhe atyre që nuk e kanë atë.

Shoqëritë me distancë të lartë nga pushteti kanë prirje të ndikojnë negativisht në zhvillimin

ekonomik, duke mos shfaqur gatishmëri për të vlerësuar atë që shoqëritë me distancë të vogël nga

pushteti ofrojnë në tryezën ekonomike.

3. Shmangia e pasigurisë. Dimensioni i tretë shpreh marrëdhëniet e posaçme të kulturës me

veçoritë që karakterizojnë pasigurinë për të ardhmen. Shoqëritë që dallohen për shmangie të

pasigurisë janë ato që parapëlqejnë rregullat dhe në situata të caktuara veprojnë në mënyrë të

parashikuar, jo me reagime të papërcaktuara paraprakisht. Individë të këtyre shoqërive pëlqejnë,

p.sh. punë të qëndrueshme, jetë të sigurt, shmangin konfliktet dhe mundohen të mos i tolerojnë

njerëzit me sjellje dhe ide që shmangin ligjet.

4. Mënyra, raporti mes kulturave “mashkullore” dhe “femërore”. Zgjedhja nga Hofstede e

raportit femër/mashkull për të diferencuar kulturat duke bazuar mbi elementët përbërës të këtij

faktori, nuk është saktë. Etiketimi i këtij faktori mbart me vete stereotipet e roleve gjinore që mund

të jenë të pasakta dhe të polarizuara dhe për pasojë krijojnë një politizim të panevojshëm. Ky faktor

është ndoshta më i keqkuptuari i dimensioneve të Hofstede (Rich, 2000). Me pak fjalë, shoqëria

tipike “mashkullore” sipas Hofstede karakterizohet nga vlera të tilla kulturore si konkurrenca,

agresiviteti, orientimi drejt parasë dhe pasurisë, ideali i pavarësisë dhe simpatia për të fortin dhe për

fituesin që korr sukses. Rolet gjinore në shoqëritë e tilla janë tepër të diferencuara. Ndërsa nga

mashkulli pritet të jetë ambicioz, të përpiqet për suksesin material dhe të respektojë më të fortin dhe

më të shpejtin, nga femra pritet të shërbejë e të kujdeset për cilësinë jomateriale të jetës, për fëmijët

dhe për të dobëtit. Shoqëritë me kultura femërore karakterizohen sipas Hofstede me më shumë

mbivendosje të roleve gjinore. Është pikërisht ndryshimi në pranimin e faktit që femrat janë të afta

për të kontribuar në fushën ekonomike, që dallon krijimin e pasurisë në kulturat mashkullore

kundrejt atyre femërore.

70

5. Orientimi afatshkurtër apo afatgjatë. Ky dimension pasqyron pikëpamjen e një kulture për

të ardhmen. Orientimi afatshkurtër, një karakteristikë e kulturave perëndimore, pasqyron vlerat për

të tashmen, ndoshta dhe të kaluarën dhe shqetësimin ndaj përmbushjes së detyrimeve shoqërore.

Ndërkohë, modelet afatgjata të mendimit, karakteristikë e vendeve aziatike, pasqyrojnë një orientim

drejt së ardhmes, besimin tek rritja ekonomike dhe kursimet si dhe tek këmbëngulja. Në vende me

orientime afatgjata planifikimi bëhet me një afat më të gjatë.

Dallohet qartë që përfshirja e kulturës në analizat ekonomike dhe financiare është e vështirë, dhe

kjo për disa arsye: së pari për shkak të vështirësisë dhe natyrës komplekse të termit “kulturë”, së

dyti, kultura, duke qenë një fenomen cilësor vështirëson shndërrimin e efekteve të saj në të dhëna

sasiore. Po pavarësisht nga vështirësitë që shfaqen, duhet të bëhen përpjekje të mëtejshme për të

kuptuar rolin e kulturës në ekonomi dhe financë. Një nga këto vështirësi që i frikëson mjaft

akademikët në identifikimin dhe vlerësimin e rolit të kulturës në progresin ekonomik dhe financiar,

ka të bëjë me krahasimin e kulturës me racën, pasi shpeshherë zhvillimi apo prapambetja

ekonomike dhe financiare e një vendi konsiderohet si rrjedhojë e racës. Por, në të vërtetë, kultura

dhe raca nuk janë e njëjta gjë. Megjithatë, termi “racë” përdoret në dy kuptime mjaft kontradiktore.

Nga njëra anë, përdoret për të nxjerrë në pah dhe për të theksuar karakteristika të përbashkëta

gjenetike të të gjithë spektrit të njerëzimit - si në frazën “raca njerëzore”. Nga ana tjetër, ai

gjithashtu mund të vendoset në kuptimin e kundërt, me qëllim që të nxjerrë në pah dallime të

supozuara ndryshimesh kategorike tek nëngrupimet e homo sapiens, duke u përdorur në fraza të

tilla si “raca europiane”, “raca afrikane”. Nënkuptimet sociale të këtyre dy perspektivave përbëjnë

imazhe që janë pasqyrime të njëra-tjetrës. Ndërsa kuptimi i parë nënvizon humanizmin tonë të

përbashkët, i dyti vëren se ka dallime të pandryshueshme midis nëngrupimeve të ndryshme të

njerëzimit. Dhe jo vetëm kaq, nisur nga kuptimi i dytë, njerëzit në përgjithësi shprehen që aftësitë e

lindura të grupeve të ndryshme raciale mund të vendosen në një renditje hierarkike në të cilin

aftësitë e grupeve më “të përparuara” të qëndrojnë në krye të kësaj renditje dhe me radhë ato të të

gjitha grupeve të tjera, duke përfunduar me aftësitë e kufizuara të grupit që konsiderohen si

“primitivë” (Ballard, 2002). Kjo çështje është e një rëndësie të veçantë, po të kemi parasysh të

sotmen dhe të shkuarën e ndarjeve racore. Shumë njerëz e përkufizojnë racën si një kategori

objektive dhe natyrale, ku njerëzit me karakteristika fizike të ngjashme mund të jenë pjesë e një

grupi. Por sipas antropologëve kategorizimi i njerëzve në grupe racore nuk ka baza shkencore, por

është një klasifikim i bërë duke u nisur nga perceptimet e njerëzve dhe nga dallime të cilat rezulton

që janë më shumë kulturore sesa biologjike. Termat “racore” të përdorura shpeshherë mbartin

konotacione duke e vështirësuar më pas përdorimin e tyre në mënyrë asnjanëse (Peoples & Bailey,

2012). Antropologët nuk e mohojnë faktin që midis anëtarëve të grupeve të ndryshme të popullsisë

71

ka ndryshime biologjike, por studimet mbi grupet racore për shumë vite arrinin në përfundime

përgjithësuese të gabuara, pra duke supozuar që këto ndryshime ishin në harmoni mes tyre, p.sh. një

njeri me lëkurë të zezë duhej të kishte gjithashtu një hundë të gjerë, aftësi shumë të mira në atletikë

dhe një kapacitet të kufizuar intelektual. Pra mund të arrijmë në përfundimin që grupet racore janë

më shumë produkt i imagjinatës dhe jo realitet biologjik. Mirëpo, pavarësisht nga fakti që nuk

ekziston asnjë bazë shkencore për t’i grupuar njerëzit në raca, përdorimi i termave racore nga

shoqëritë është i vazhdueshëm dhe i pashmangshëm dhe kjo e vështirëson përdorimin e këtyre

termave në mënyrë asnjanëse. Nëse vazhdohet të besohet se ekzistojnë grupet racore duke ju

referuar kuptimeve të lartpërmendura dhe nëse ndërmerren veprime mbi bazën e këtyre besimeve,

është e qartë që jo vetëm pasojat sociale por edhe ato ekonomike dhe financiare mund të jenë të

mëdha dhe do të krijonin gjymtime të vazhdueshme në ekonomitë dhe financat mbarëbotërore.

Pavarësisht nga mendimet që shtjelluam më sipër, zhvillimet e fundit në ekonominë botërore

tregojnë se prapambetja në shumë vende nuk është rezultat i racave që i popullojnë ato vende, por i

shumë faktorëve kulturorë, politikë dhe socialë. Se nuk ka si të shpjegohet ndryshe që në shumë

vende të cilat janë konsideruar përpara 30 vitesh si të pazhvilluara, si Kina, India Brazili, ekonomia

të marrë një hov cilësor dhe sasior që jo vetëm të tejkalojë vendet me një zhvillim shekullor, por

edhe të marrë rolin e udhëheqësit në ekonominë botërore. Kjo ndodhi me Kinën, e cila në vitin 2012

u rendit si ekonomia e dytë botërore, pas asaj të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Si rezultat,

mund të argumentohet që përfshirja e kulturës si një faktor i rëndësishëm në analizat ekonomike

dhe financiare, mund të jetë shmangur pasi mbart ndjeshmëri të lartë në lidhje me çështjet nacionale

dhe etnike të shumë grupeve shoqërore. Përfshirja e kulturës mund të sjellë interpretime ose

nënkuptime, si p.sh. një kulturë është më e mirë sesa një tjetër dhe për pasojë një shtet apo grup

shoqëror është më i mirë sesa një tjetër. Në vazhdim, kultura dhe shumë faktorë të tjerë përmenden

edhe si shkaqe lehtësuese për ecurinë e mirëqenies financiare të një vendi, si p.sh. kur flitet për

hebrenjtë, por edhe si shkaqe penguese në zhvillimin financiar të një vendi, p.sh. kur flitet për

programe të dobëta qeveritare. Pika e dobët e kësaj analize është që kultura dhe elementët e saj nuk

duhet të konsiderohen si masë vlerësimi për zhvillimin financiar të një grupi shoqëror, por si tërësia

e besimeve, vlerave, zakoneve, traditave, ndaj të cilave shumica e njerëzve nuk janë të vetëdijshëm.

Nëse këto elementë do të merren në konsideratë, atëherë grupe të ndryshme shoqërore mund të

prodhojnë më shumë apo më pak, apo mund të shmangin veprime të caktuara financiare duke

ndikuar kështu në mirëqenien e tyre ekonomike. Shumë zakone apo tradita i bëjnë njerëzit të kenë

më pak efikasitet në përdorimin dhe drejtimin e parasë, efikasitet i cili mund të rritet duke

ndryshuar zakone apo tradita të tilla. Sipas autorit Landes (2001) tajlandezët janë një grup shoqëror

që ka arritur të modifikojë traditat dhe zakonet për t’iu përgjigjur nevojës për rritje ekonomike. Në

72

të kaluarën të rinjtë tajlandezë në përgjithësi i kushtonin vite të tëra jete mësimit fetar në manastiret

budiste. Kjo periudhë përkushtimi ndaj fesë vërtet ishte e përshtatshme për shpirtin dhe besimin, por

nga ana tjetër shoqërohej me një aktivitetet ekonomik dhe punësim tepër të vakët. Ndërsa në ditët e

sotme, Tailanda lëviz shumë shpejt dhe bashkë me të dhe tregtia apo mundësia për biznes. Si

rezultat, të rinjtë iu drejtohen manastireve vetëm për një kohë të shkurtër, për të mësuar ritet dhe

lutjet dhe më pas kthehen në botën reale. Në ditët e sotme për këtë shoqëri në përgjithësi “koha

është flori” (para). Sigurisht, një individ i vetëm nuk mund ta impononte këtë ndryshim, por

shoqëria ka modifikuar vullnetarisht përparësitë e saj. Ndërsa sipas Landes (2001), shembulli i

mësipërm i referohet reagimit pozitiv të kulturës së një grupi shoqëror ndaj ndryshimeve dhe

mundësive ekonomike, ka edhe shembuj të tjerë që tregojnë se kultura mund të pengojë zhvillimin

ekonomik dhe financiar të një vendi. Rasti i Shqipërisë përbën një shembull, ku për 50 vite politikat

kundër zhvillimit të tregut të lirë, shkollimi kundër qëllimit fitimprurës, rrënjosën qëndrime që bien

ndesh me sipërmarrjen. Edhe mbas rënies së regjimit, ka njerëz që ende ngurrojnë të ndërmarrin

aktivitete biznesi dhe janë nostalgjikë për punësimin e sigurt shtetëror dhe për barazi në të ardhura,

sado të ulëta qofshin ato. Fatmirësisht jo të gjithë shqiptarët menduan në të njëjtën mënyrë. Rënia e

komunizmit çoi në vërshimin e bizneseve të reja, por pak prej tyre ishin iniciativa të mira ndërsa një

pjesë e tyre kishin krijuar lidhje me aktivitete kriminale. Ndërkohë që zakonet e vjetra kanë mbetur,

korrupsioni dhe krimi janë të shfrenuar, etja për pasuri dhe zgjedhjet janë të varura nga këto çështje,

dhe rezultatet nuk janë të sigurta.

Landes pohon që disa tipare të veçanta e bëjnë një komb financiarisht të prirur drejt suksesit, dhe

këto tipare ndryshojnë nga shteti në shtet; për shembull, ndërsa Japonia arriti të ketë sukses

kryesisht falë traditës së një qeverie të aftë, nivelit të lartë të arsimit, strukturës së shëndoshë të

familjes, etikës së punës, disiplinës individuale, ndjenjës së identitetit kombëtar dhe epërsisë së

trashëguar. Gjermania, nga ana tjetër, pati sukses falë të qenit shtet kursimtar, shumë punëtor, pa

pretendime, me udhëheqës realistë dhe pragmatikë, dhe falë fokusimit në ndërtimin e pushtetit

kombëtar. Për më tepër, historia e veçantë dhe infrastruktura ekonomike e një vendi ndihmojnë

formimin e praktikave financiare të njerëzve, për shembull, shkalla e lartë e kursimeve në Japoni iu

atribuohet kujtimeve për privimet që shkakton lufta, sistemit të pazhvilluar të pensioneve, si dhe

kostos jashtëzakonisht të lartë të pronësisë mbi shtëpitë. Nga një herë momente të veçanta në

zhvillimin ekonomiko-shoqëror të një vendi rrënjosin norma kulturore të cilat bëhen shkak për

progres ose regres në zhvillimin ekonomik dhe financiar. Kështu, në vitet ’90, lulëzimi i firmave

piramidale në Shqipëri ushqeu në masë tek njerëzit frymën e parazitizmit. Me orë të tëra grupe dhe

shtresa të ndryshme të popullsisë, sidomos asaj aktive për punë, jo vetëm që nuk merrnin nisma

private për vetëpunësim apo për investime, por e vrisnin kohën kafeneve për shkak të përqindjeve të

73

larta që merrnin nga kursimet që kishin depozituar në këto firma. Edhe pas rënies së këtyre firmave

e pas kolapsit që kaloi vendi ynë, ky lloj parazitizmi ndikoi për vite me radhë edhe në zhvillimin

ekonomik.

Sipas shembujve të mësipërm u vu re që kultura dhe ekonomia janë të ndërlidhura dhe ndryshimi në

njërën nga këto fenomene do të ndikojë në mënyrë të pashmangshme tek tjetri. Arsyetimet e

kufizuara të ekonomistëve kanë çuar në shpjegime të njëanshme të situatave financiare dhe

ekonomike, pa llogaritur përcaktuesit e shumtë dhe të ndërlidhur në proceset ekonomike dhe

financiare.

Autori Porter (2001) argumenton që tashmë çështja nuk është nëse kultura luan rol apo jo në

progresin njerëzor, por si duhet kuptuar ky rol mes përcaktuesve të shumtë të zhvillimit ekonomik.

Sipas tij edhe pse roli i kulturës në progresin ekonomik është i padiskutueshëm, mbetet sfidë për

studiuesit interpretimi i këtij roli në rrethanat edhe të ndikimeve të tjera. Në vazhdim ai shpjegon që

trajtimi i rolit të kulturës në zhvillimin ekonomik përqendrohet në tipare të përgjithshme kulturore

të tilla si dëshira për punë, iniciativa, besimi në vlerat arsimore dhe faktorë të tjerë

makroekonomikë si prirja për të kursyer dhe investuar. Sipas Porter këto tipare të përgjithshme janë

të lidhura me zhvillimin ekonomik por asnjëri prej tyre nuk ka një lidhje të qartë me këtë zhvillim.

Edhe pse dikush mund të punojë shumë, kjo nuk e çon me domosdo në sukses ekonomik. Iniciativa

është e rëndësishme, por jo të gjitha iniciativat janë produktive. Roli i arsimit është vendimtar, por

po aq i rëndësishëm është edhe lloji i arsimit që kërkohet dhe çfarë lloj arsimi kërkohet për të arritur

synimet. Në përgjithësi shqiptarët janë arsimdashës dhe një ndër përparësitë e familjeve shqiptare

është investimi për shkollimin e fëmijëve. Në këtë interesim i cili duhet theksuar që është pozitiv, të

bie në sy shmangia nga arsimi profesional. Po të krahasosh numrin e shkollave dhe të nxënësve të

para viteve ’90 me të sotmen të bie në sy se numri i tyre ka rënë në krahasim me ditët e sotme.

Kursimi është mjaft i rëndësishëm dhe i mirë por kjo është e vërtetë vetëm nëse këto kursime janë

dhe përdoren në mënyrë produktive. Totali i depozitave, në Shqipëri në gjysmën e parë të vitit

2012, ka shënuar rritje me 4% në krahasim me muajin dhjetor 2011 dhe me 12.2% krahasuar me një

vit më parë. Por rritja e prirjes për kursim është shoqëruar me një sjellje të kujdesshme nga

konsumatori dhe kjo u pasqyrua tek ndihmesa e kufizuar e konsumit në rritjen ekonomike si dhe në

nivelet e ulëta të investimeve private (BSH, 2012). Porter (2001) argumenton dhe liston arsyet pse

disa shtete janë më produktivë se të tjerët. Standardet e jetesës përmirësohen në ato vende ku

kompanitë janë më produktive përmes avantazheve konkurruese që bazohen në njohuritë,

investimet, risitë, etj. Në ditët e sotme burimet për të siguruar një avantazh konkurrues janë

kryesisht lokale, këtu hyjnë furnitorë të veçantë apo marrëdhënie të drejtpërdrejta me klientët,

74

njohuritë në lidhje me nevojat e tregut, mundësitë teknologjike dhe njohuritë mbi institucionet

lokale, etj. Megjithatë, vetëm kushtet makroekonomike nuk mjaftojnë për të arritur zhvillim

ekonomik. Zhvillimi ekonomik varet shumë nga faktorët mikroekonomikë, si operacionet dhe

strategjitë e kompanive që kanë aktivitet në një shtet të caktuar apo dhe cilësia e mjedisit

mikroekonomik në të cilin veprojnë bizneset. P.sh. një fuqi punëtore e patrajnuar nuk vlen po aq sa

një fuqi punëtore e trajnuar posaçërisht me aftësi për të prodhuar produkte të diferencuara si dhe për

të realizuar procese prodhimi më të përparuara. Një faktor tjetër mikroekonomik që ndikon në

zhvillimin ekonomik është dhe fakti nëse konsumatorët e një shteti janë kërkues ndaj kompanive,

duke ndikuar kështu në edukimin e kompanive për të prodhuar mallra dhe shërbime më cilësore.

Nëse kërkesa e konsumatorëve lokalë nuk është e saktë, atëherë kompanitë do të imitojnë një

produkt të zhvilluar në një vend tjetër, por kjo do të ndikojë në produktivitetin dhe aftësinë për t’u

tregtuar në tregun ndërkombëtar. Porter thekson edhe rolin e qeverisë në krijimin e një mjedisi të

qëndrueshëm e të parashikueshëm makroekonomik, politik, dhe ligjor, ku firmat mund të hartojnë

strategji afatgjata për të rritur produktivitetin. Si përmbledhje mund të themi që ky autor nuk mbron

tezën që vlera apo cilësi të tilla si dëshira për punë, iniciativa, besimi në vlerat arsimore apo prirja

për të kursyer dhe investuar përcaktojnë detyrimisht suksesin financiar apo ekonomik të një vendi.

Ai pohon që kultura ekonomike e një vendi ndikohet nga idetë mbizotëruese apo paradigmat për

ekonominë, ide të cilat janë rrënjosur thellë në shoqëri nga edukimi, ndikimi i drejtuesve politikë

apo dhe një sërë mënyrash të tjera. Një kulturë jo produktive në ekonomi vjen më shumë si rezultat

i tipareve të shoqërisë të cilat janë të rrënjosura thellë, sesa si rezultat i injorancës apo i fatkeqësive.

Mënyra se si njerëzit sillen në një shoqëri ka të bëjë shumë me sinjalet dhe stimujt që janë krijuar në

sistemin ekonomik ku ata jetojnë. Shpesh në shumë vende të varfra ose në vende në zhvillim

ekziston mendimi që njerëzit kanë një etikë të varfër në punë apo iu mungon dëshira për të punuar.

Por një mungesë në produktivitet nuk vjen vetëm si rezultat i dëshirës për të punuar, por mund të

jetë dhe rezultat i mungesës së teknologjisë: shumë njerëz në vende të zhvilluara mund të prodhojnë

më shumë e të punojnë më pak. Një produktivitet i ulët mund të jetë dhe rezultat i mungesës së

kushteve të punës, pagave të ulëta, motivimit, mjedisit social, etj. Shumë shtete, si rezultat i

ndikimit të kulturës zhvillojnë shpesh avantazhe konkurruese të cilat është vështirë të imitohen nga

vendet e tjera. Shembuj janë pasioni i Japonisë për lojërat elektronike dhe librat me figura, pasioni i

Kosta Rikës për ekologjinë, etj. Është pikërisht mjedisi ekonomik ai që krijon, formon, modifikon

vlerat, besimet dhe kulturën në tërësi.

Për të shpjeguar diferencat në zhvillimin ekonomiko-financiar të kulturave të ndryshme, Sachs

(2001) thekson edhe rëndësinë e ngjarjeve historike dhe politike. “Në vendet socialiste politika

dominohet nga një parti e vetme përfaqësuese apo nga një organizatë e vetme. Kultura tradicionale,

75

feja, ishin të shtypura, ashtu si edhe aktiviteti privat, tregtia e lirë, apo vënia e pasurisë private. Në

ditët e sotme duket qartë që ky sistem ishte shkatërrues për sa i takon ekonomisë”.

Autorë të tjerë si Lipset dhe Lens (2001) pohojnë faktorë të tjerë kulturorë që ndikojnë në

zhvillimin ekonomik, si p.sh. feja, e cila është një përcaktues i rëndësishëm i ndryshimeve në

kulturat e mëdha; ata ofrojnë dhe disa sugjerime të dobishme. Shtete që dominohet nga protestantë

janë më pak të korruptuar se të tjerët. Etika e fesë protestante favorizon shumë respektimin e

normave të sjelljes. Protestantët, veçanërisht sektaritët, besojnë se njerëzit janë individualisht më

përgjegjës për të shmangur mëkatet. Ndërkaq, të krishterë të tjerë, si katolikët apo ortodoksët, e

venë më shumë theksin në dobësitë, pjesë e natyrës së njeriut, në paaftësinë e tij për të shpëtuar nga

mëkatet dhe gabimet dhe në nevojën e Kishës për ta falur dhe mbrojtur atë. Kishat katolike dhe

ortodokse priren të pranojnë dobësinë njerëzore sepse sipas tyre është kleri ai që ka autoritetin për ta

lehtësuar individin nga ndjenja e përgjegjësisë. Lipset dhe Lens vërejnë që vënia a theksit mbi

individualizmin, shqetësimin për veten, favorizon mbledhjen e kapitalit. Një sjellje e tillë është më e

dukshme kryesisht tek kalvinistët dhe protestantët sektaritë. Sektarizmi beson që Zoti ndihmon ata

që ndihmojnë veten. Nga ana tjetër, ato shoqëri të cilat ndjejnë detyrimin të ndihmojnë, t’u japin të

ardhura njerëzve ndaj të cilëve kanë detyrime personale, si familjes mbi të gjitha por dhe ndaj

shoqërisë, preken më shumë nga korrupsioni dhe nepotizmi. Me fjalë të tjera mund të themi se

protestantizmi si fe është më pak i prirur për korrupsion, për shkak të lidhjes me marrëdhëniet

individualiste dhe jo familjare. Kohët e fundit çështjet financiare dhe e ardhmja e monedhës së

përbashkët europiane kanë qenë objekt diskutimi mes udhëheqësve europianë, të cilët kanë shprehur

qëndrime të ndryshme. Në pamje të parë, duket sikur feja si pjesë e kulturës, nuk ka asnjë lidhje me

këto qëndrime të ndryshme. Por lind pyetja se si është e mundur që udhëheqësit protestantë e

katolikë të kenë instinkte të brendshme që i shtyjnë në mendime të ndryshme për çështjet financiare

dhe kryesisht për diskutimet që lidhen mbi eurozonën? Pas samitit Europian në Bruksel në qershor

2012 pati shumë reagime që kundërshtonin kancelaren gjermane Angela Merkel prej grupit të

vendeve të njohura si “Aleanca e re latine”, e përbërë nga Italia e Spanja, me mbështetjen e Francës,

lidhur me çështjet monetare në Europë. Ndërkohë shumë gjermanë protestuan pasi besuan se

qeveria e tyre “bëri lëshime” me tepri. Si rezultat mund të gjykohet që këto protesta ishin një

kundërshtim i radhës i protestantëve ndaj mënyrës se si mendojnë latinët mbi problemet monetare,

gjë që ka rrënjë të thella te kultura gjermane e formuar nga besimi fetar. Edhe pse numri i

besimtarëve që shkojnë në kishë ka rënë, si në Gjermani dhe në mbarë botën, si pasojë e përhapjes

së sekularizmit, ndikimi i ideve fetare si pjesë e kulturës vazhdon të dominojë debatin dhe mënyrën

e të menduarit të gjermanëve mbi paranë. Fjala gjermane për borxhin - schuld - është e njëjtë me

fjalët “faj” apo “mëkat”. Të folurit për “buxhetim të përgjegjshëm” vjen natyrshëm për drejtuesit

76

gjermanë në tërësi dhe në veçanti për kancelaren Merkel, e cila është vajza e një pastori protestant.

Deklarata e saj e përsëritur se “nuk ka alternativë tjetër” përveç masave të kursimit, është shumë e

ngjashme me deklaratën e famshme të udhëheqësit gjerman të reformës Martin Luther: “Këtu unë

qëndroj. Nuk mund të bëj gjë tjetër”. Edhe presidenti i ri i Gjermanisë, Joachim Gauck, i cili mund

të luajë një rol të rëndësishëm në debatin kushtetues mbi monedhën e përbashkët, ka bazë

protestante, ai ka qenë në të shkuarën pastor luteran (Gazeta Shqip, 2012).

Ndërkohë, Harrison (1998) parashtron një strukturë tjetër për faktorët kulturorë që ndikojnë

zhvillimin njerëzor dhe ekonomik, duke paraqitur 10 faktorë që ndikojnë sjelljen e individëve dhe

shpjegojnë pse grupe të caktuara kulturore janë më të zhvilluara se të tjerat.

1. Fokusi në kohë. Kulturat e zhvilluara fokusohen në të ardhmen, shoqëritë tradicionale, duke

përfshirë këtu edhe Shqipërinë, fokusohen në të shkuarën dhe në të tashmen. E ardhmja zakonisht

nënkupton botën tjetër. Orientimi drejt së ardhmes nënkupton ndikimin mbi fatin e individit dhe

përgjegjësinë për brezat e ardhshëm.

2. Puna. Në thelb të jetës së mirë, në shoqëritë e zhvilluara qëndron puna si burim kënaqësie

dhe respekti për veten, themel i strukturës së jetës së përditshme dhe detyrim i individit ndaj

shoqërisë në tërësi. Ndërkohë, në shoqëritë që nuk përqafojnë ndryshimin dhe zhvillimin, puna

konsiderohet si një e keqe e nevojshme dhe kënaqësia e vërtetë arrihet jashtë vendit të punës.

Qëndrimet ndaj punës natyrisht lidhen ngushtë me arritjet dhe sipërmarrjet nga të cilat varet

zhvillimi ekonomik.

3. Kursimi. Kursimi luan një rol shumë të rëndësishëm në kulturat progresive dhe përbën bazat

e investimit. Ndërkohë, në shoqëritë tradicionale, ajo që një individ kursen apo fiton konsiderohet

sikur është arritur në kurriz të të tjerëve.

4. Edukimi. Edukimi përbën çelësin e suksesit për shoqëritë e zhvilluara, ndërsa në shoqëritë

tradicionale konsiderohet luks për masën e njerëzve dhe si një e drejtë që i takon elitës. Sipas

CRCA, (2011) mbi 5000 fëmijë në vit braktisin shkollën në Shqipëri.

5. Meritat. Në kulturat e zhvilluara meritat përbëjnë bazën e zhvillimit individual dhe lidhen

ngushtësisht me arritjet vetjake. Ndërsa në kulturat tradicionale, si edhe ajo e Shqipërisë, meritat

nuk vlerësohen gjithnjë, ato që kanë më shumë rëndësi janë familja, shoqëria si dhe lidhjet e

ndryshme.

6. Ndjenja e komunitetit. Të ndjerit si pjesë e një komuniteti në kulturat e zhvilluara shkon

përtej kufirit familjar, në një shoqëri më të gjerë që përbën një rreze identifikimi dhe besimi më të

shtrirë. Në kulturat tradicionale identifikimi dhe besimi kufizohen brenda familjes. Mungesa e

77

ndjenjës së komunitetit ushqen autoritarizëm, korrupsion, evazion fiskal, nepotizëm, indiferentizëm

ndaj përpikmërisë, mungesë tradite filantropie, shfaqje kaq të zakonshme edhe në Shqipëri.

7. Etika. Ndjekja e një kodi etik të rreptë është karakteristikë e kulturave të zhvilluara e cila

ndikon në rritjen e nivelit të besimit, aq i rëndësishëm për pluralizmin politik dhe efiçencën

ekonomike dhe financiare. Ndërkohë, në kulturat tradicionale kodi etik shkelet lehtë, është relativ

dhe i paqëndrueshëm.

8. Drejtësia. Drejtësia dhe paanësia në kulturat e zhvilluara janë çështje shumë të rëndësishme,

janë pritshmëri universale dhe jo subjektive. Ideja e drejtësisë dhe paanësisë ushqehen nga ndjenja e

komunitetit dhe kodi etik rigoroz. Kur ato mungojnë në një kulturë, si në rastin e kulturave

tradicionale, drejtësia mbetet një koncept teorik dhe në praktikë një e mirë materiale e rrallë, që

shpesh minohet nga paraja, ndikimi, politika apo lidhjet familjare.

9. Autoriteti. Mënyra se si autoriteti kuptohet dhe ushtrohet në një shoqëri përbën një çështje të

komplikuar të kulturës. Kulturat të cilat janë autoritare vertikalisht, si në rastin e Shqipërisë, jo

vetëm ndeshen me vështirësi madhore në ngritjen e institucioneve politike pluraliste, por edhe

përjetojnë zhvillim ekonomik të ngadalshëm sepse autoritarizmi ndrydh kritikën, të qenit i

ndryshëm, krijimtaritë dhe sipërmarrjet dhe nuk njeh meritat. Ndërsa kulturat e zhvilluara, të cilat

shfaqin një autoritet horizontal, pra autoriteti shfaqet i shpërndarë, priren natyrshëm drejt

demokracisë dhe ushqejnë krijimtari ekonomike dhe financiare duke ndikuar në këtë mënyrë në

zhvillimin ekonomik dhe financiar të shoqërisë.

10. Kundër-laicizmi (sekularizmi). Në kulturat e zhvilluara ndikimi i institucioneve fetare në

jetën civile është i vogël, ndërsa në kulturat statike ndikimi është i ndjeshëm.

Në vazhdim të dallimit të faktorëve kulturorë që ndikojnë në zhvillimin social, ekonomik dhe

financiar të një kulture apo grupi kulturor, autorë të tjerë mbështesin mendimin se këta faktorë nuk

janë të mjaftueshëm për të shpjeguar suksesin financiar të një grupi kulturor. Shweder (2001) për

shembull, pohon që nuk ka një shpjegim rastësor për pasurinë dhe varfërinë e njerëzve që i përkasin

të njëjtës kulturë. “Shumë shkencëtarë në fushën e shkencave sociale mund të përzgjedhin një

popull apo një komb dhe të tregojnë histori bindëse për disa nga arsyet e zhvillimit apo dështimit

ekonomik të atij vendi. Por kjo është shumë larg një teorie të përgjithshme shkakësore. Me armë ia

dolën mbanë këtu, me hebrenjtë ia dolën mbanë atje. Në këtë rast ishte politika e emigracionit, në

atë rast ishte kinina; në këtë rast ishte lirimi i bujkrobërve, në atë rast ishte mundësia për të

përdorur lëndë djegëse prej fosilesh; në këtë rast ishte moti, në atë rast ishte dëshira për të bërë

78

tregti me vendet e tjera; në këtë rast ishin pronarët e mirë kolonialë, në atë rast ishte kërkesa e lartë

e konsumatorit; në këtë rast dhe në atë rast ishte fati.” (f. 165).

Shweder argumenton më tej që demokracia nuk nënkupton domosdoshmërisht zhvillim ekonomik

dhe financiar. Ai sjell shembuj të tillë si Singapori, që nuk është demokraci liberale, por është i

pasur. India me popullsi të madhe ka demokraci, por është e varfër. Suedia me popullsi të pakët në

shek. XVIII ishte demokraci, por ishte po ashtu e varfër. Njerëzit që besojnë në fenë ortodokse dhe

nuk besojnë në barazinë gjinore (p.sh. hebrenjtë hasidikë) mund të jenë të pasur. Shweder arriti në

përfundimin që huazimi i kulturës perëndimore, si një domosdoshmëri për zhvillimin ekonomik,

mbetet utopi.

Në shpjegimin e dallimeve në zhvillimin ekonomik të vendeve të ndryshme, studiues të tjerë hedhin

vështrimin edhe mbi faktorë të tjerë që nuk lidhen me kulturën, si faktorët gjeografikë. Sipas Glazer

(2001) këta faktorë mund të shpjegojnë p.sh. edhe prapambetjen e Afrikës, e cila në vijën e saj

bregdetare, ka pak porte, duke kufizuar në këtë mënyrë shkëmbimin dhe tregtinë në krahasim me

Europën dhe Greqinë. Shpeshherë studiues të tjerë argumentojnë që dallimet në zhvillimin

ekonomik të vendeve të ndryshme shpjegohen me ndryshimet në pushtet dhe në shkallën e

përdorimit të këtij pushteti. Në gjirin e kërkuesve, qoftë radikalë apo liberalë, shpjegimet kulturore

shihen si të dyshimta, ato duket sikur “fajësojnë viktimat”.

Grondona (2001) i ndan vlerat e shoqërisë në dy grupe: të brendshme (thelbësore) dhe ndihmuese

(me funksion të përkohshëm). Vlerat e brendshme sipas tij janë ato vlera të cilat ne i mbështesim

pavarësisht nga përfitimet apo kostot. Janë ato vlera të cilat kërkojnë sakrificë dhe shpeshherë

shoqërohen me situata të pafavorshme, si p.sh. patriotizmi, edhe pse mund të cenojë mirëqenien e

individit. Por pavarësisht nga kjo, historia ka treguar që me qindra mijëra njerëz kanë dhënë jetën

për të mbrojtur vendin e tyre. Ndërkohë, një vlerë cilësohet si “ndihmuese” dhe sjell përfitim të

drejtpërdrejtë, kur përdoret në funksion të një qëllimi të caktuar. Për pasojë ajo mbetet një vlerë e

përkohshme deri sa të arrihet qëllimi. Përfytyrojmë që një vend ka si qëllim zhvillimin ekonomik,

dhe për të arritur këtë e vë theksin tek puna, produktiviteti, investimet, etj. Nëse vendimet e marra

në favor të zhvillimit do t’iu përgjigjen vetëm vlerave ndihmuese, me natyrë ekonomike, si p.sh.

rritja e pasurisë, atëherë përpjekjet e vendit do të bien sapo të jetë arritur shkalla e kërkuar e

pasurisë. Por zhvillimi dhe suksesi ekonomik ndodhin vetëm atëherë kur njerëzit vazhdojnë të

punojnë, konkurrojnë, investojnë, edhe kur nuk kanë nevojë të bëjnë gjithë këto aktivitete për t’u

pasuruar. Kjo do të ndodhë vetëm kur vlerat e ndjekura të cilat nxitin zhvillim, nuk do të

mënjanohen me arritjen e tij. Si rezultat, vlerat që duhet të mbizotërojnë në një shoqëri ndërsa

merren vendime për zhvillimin financiar dhe ekonomik, duhet të jenë vlera të brendshme e jo të

79

përkohshme, ndihmuese. Vetëm vlerat thelbësore, të brendshme, janë të pashtershme. Por në të

vërtetë, vlerat ekonomike janë vlera ndihmuese, të përkohshme. Njerëzit duan të kenë para si mjet

për të arritur qëllime jomonetare, si p.sh. mirëqenien, lumturinë, lirinë, sigurinë, etj. Si rezultat,

vlerat të cilat duhet të udhëheqin zhvillimin e vazhdueshëm financiar dhe ekonomik nuk duhet të

jenë me natyrë ekonomike, në të kundërt do të zhdukeshin bashkë me suksesin ekonomik. Kur një

shtet të jetë pasuruar duhet të udhëhiqet jo më nga ato vlera financiare që e çuan në arritjen e kësaj

pasurie, por nga një sistem tjetër vlerash, si shpëtimi, mbijetesa, siguria, përsosmëria, prestigji, etj.,

ku secila prej tyre bën që pasuria apo zhvillimi ekonomik të mos mjaftojnë kurrë. Vlerat e

brendshme (thelbësore) për zhvillimin e qëndrueshëm megjithëse janë joekonomike, nuk duhet të

jenë antiekonomike. Këto vlera duhet të jenë joekonomike dhe proekonomike njëkohësisht. Duke

qenë joekonomike, ato nuk do të veniten me arritjen e suksesit ekonomik, dhe nga ana tjetër duke

qenë proekonomike do ta shtyjnë më tej procesin e akumulimit. Paradoksi i zhvillimit ekonomik

sipas këtij autori është se vlerat ekonomike nuk mjaftojnë për arritjen e tij dhe zhvillimi ekonomik

është aq i rëndësishëm sa që nuk duhet mbështetur vetëm në vlerat ekonomike. Vlerat e pranuara

apo të shpërfillura nga një komb bëjnë pjesë në fushën e kulturës, për rrjedhojë mund të thuhet që

zhvillimi ekonomik është proces kulturor (Grondona, 2001).

Grondona (2001) tregon 20 faktorë kulturorë të cilët vlerësohen ndryshe nga kulturat që e

mbështesin zhvillimin dhe nga ato të cilat shfaqin rezistencë ndaj tij. Në vijim do të trajtohen këta

faktorë që janë të rëndësishëm për të kuptuar se si kultura udhëzon sjelljen ekonomike të

individëve, të cilët janë pjesë e një grupi kulturor.

1. Besimi tek individi. Në thelb të zhvillimit ekonomik dhe financiar qëndron puna dhe aftësitë

krijuese të njerëzve. Ata i nxit që të përpiqen të punojnë apo të shpikin pikërisht klima e lirisë që i

rrethon dhe i mbështet të kenë nën kontroll fatin e tyre. Nëse individët do të jenë në një mjedis ku të

tjerët përgjigjen për ta ose të tjerët iu diktojnë se çfarë duhet të mendojnë dhe të besojnë, atëherë

pasojat do të jenë mungesa e motivimit dhe e kreativitetit, madje kjo mund të shkojë deri në

nënshtrim apo edhe rebelim. Cilido qoftë rezultati, nënshtrim apo rebelim, këto nuk ndihmojnë

zhvillimin ekonomik dhe financiar. Mungesa e besimit tek individi sjell mbikëqyrje, kontroll dhe

privim të lirisë të zhvillimit apo dëshirave për jetën dhe mënyrën e të menduarit. E gjithë kjo

shtypje, apo e thënë ndryshe kontroll, mund të çojë në kryengritje, rebelim të popullatës apo në të

kundërtën, në nënshtrimin e saj, dhe këto nuk vënë në lëvizje vlera ekonomike dhe nuk nxitin

zhvillimin. Në ndërmarrjet ekonomike në kohën e socializmit në vendin tonë, pavarësisht nga

fasadat dhe parullat si “mendimi novator”, “mendimi krijues”, etj. drejtimi i centralizuar i tyre si i

tërë ekonomisë e mbyste iniciativën e për rrjedhojë dhe aftësinë krijuese të individit. Edhe ato

80

ndërmarrje, si pjesë e tërë sistemit ekonomik, duke mos qenë të efektshme ishin ndër faktorët që

çuan në dështimin e atij sistemi. Këtu të bien në sy dy faza: periudha e nënshtrimit që vjen si

rezultat i mungesës së besimit tek individi, gjë që ndikoi në zgjatjen e jetës të këtij sistemi dhe

periudha e rebelimit të popullatës, që çoi në shembjen e tij.

2. Morali imperativ. Në kulturat të cilat mbështesin zhvillimin ekonomik, ka një zbatueshmëri

të gjerë të ligjeve dhe normave të shoqërisë, që janë të realizueshme dhe jo shumë kërkuese.

Ndërkohë, në kulturat ku shfaqet rezistencë ndaj zhvillimit, ka dy realitete që nuk përputhen me

njëri-tjetrin: ai i legjislacionit, i cili është i largët, ideal utopik që nuk shpreh atë që njerëzit

teorikisht kërkojnë dhe realiteti i botës së vërtetë ku nuk zbatohen këto ligje dhe ku vepron ligji i

xhunglës. Sipas raportit të fundit të OECD për informalitetin në Shqipëri, është vlerësuar se ai arrin

nga 30-40% të PBB (OECD, 2004). Shqipëria zhvillon pjesën më të madhe të aktivitetit të saj

tregtar me Greqinë dhe Italinë. Edhe këto vende kanë një pjesë të madhe të ekonomisë së tyre

informale. Sipas Schneider, (2002) ekonomia informale në Greqi është 24.3%, ndërsa në Itali

21.6%. Kështu, importet nga Italia dhe Greqia shoqërohen shpesh me dokumente të falsifikuara,

duke ndikuar në pagesat doganore dhe duke sjellë humbje në ekonominë zyrtare të Shqipërisë.

Informaliteti vërehet edhe në zbatimin e legjislacionit të punës lidhur me sigurimet shoqërore. Më

shumë se një e treta e bizneseve nuk janë të regjistruar në sigurimet shoqërore. Vetëm 75 % e rreth

200,000 punonjësve në sektorin privat paguajnë kontribut në sigurimet shoqërore.

3. Dy konceptet e pasurisë. Në shoqëritë që shfaqin rezistencë ndaj zhvillimit, pasuri

konsiderohet ajo që ekziston ndërsa në shoqëritë që mbështesin zhvillimin, pasuri konsiderohet ajo

që ende nuk ekziston. Në vendet e pazhvilluara, pasuri është toka dhe produktet e saj, ndërsa në

shoqëritë e zhvilluara, koncepti i pasurisë shkon përtej këtij caku, pra tek proceset që sjellin risi.

P.sh. për një shoqëri vlerat qëndrojnë tek zotërimi i kompjuterëve, ndërkohë për një shoqëri tjetër,

përbëjnë vlera risitë e programeve kompjuterike.

4. Dy këndvështrime të konkurrencës. Shoqëritë të cilat përkrahin zhvillimin, e përkufizojnë

konkurrencën si një domosdoshmëri për të siguruar pasurinë dhe përsosmërinë jo vetëm në

ekonomi, por edhe në jetën shoqërore. Nga ana tjetër, shoqëritë që shfaqin rezistencë ndaj zhvillimit

e dënojnë konkurrencën duke e përkufizuar atë si një formë agresioni. Ajo që supozohet se do të

zëvendësojë konkurrencën është solidariteti, besnikëria dhe bashkëpunimi. Konkurrenca mes

ndërmarrjeve zëvendësohet nga korporativizmi dhe konkurrenca pranohet vetëm në sport. Shoqëritë

që shfaqin rezistencë ndaj zhvillimit dhe kanë pikëpamje negative për konkurrencën legjitimojnë

zilinë dhe barazinë utopike. Në vitin 2008 në Shqipëri u hap procedura e hetimit të thelluar ndaj

ndërmarrjeve që vepronin në tregun e importit të grurit dhe prodhimin e shitjen e miellit për

81

prodhimin e bukës për periudhën janar 2005 - 31 gusht 2008. Procedurat e hetimit të thelluar të

ndjekura nga Sekretariati i Autoritetit të Konkurrencës vazhduan gjatë vitit 2009. Këto inspektime

siguruan evidenca që vërtetojnë ekzistencën e një marrëveshjeje të ndaluar horizontale midis dy

operatorëve, dhe kjo, për shkak të integrimit vertikal, ka sjellë si pasojë në tregun e shitjes së

miellit, fiksimin e çmimit për një periudhë kohe. Kjo formë e marrëveshjes konsiderohet “e

ndaluar” pasi bie në kundërshtim me nenin 4 pika 1, gërma “a” dhe “c” të Ligjit nr. 9121 “Për

mbrojtjen e konkurrencës” dhe sjell si pasojë pengimin, kufizimin dhe shtrembërimin e

konkurrencës në treg. Në vazhdim të procedurave, Komisioni i Konkurrencës vendosi ndalimin e

marrëveshjes midis ndërmarrjeve “Bloja” sh.a. dhe “Atlas” sh.a., si marrëveshje e ndaluar, e cila bie

në kundërshtim me nenin 4 të ligjit. Komisioni i Konkurrencës, pas shqyrtimit të raportit të

Sekretariatit dhe pas shqyrtimit të pretendimeve të ndërmarrjeve “Atlas” sh.a. dhe “Bloja” sh.a., në

seancën dëgjimore të organizuar nga Komisioni i Konkurrencës më 27.07.2009 dhe ato me shkrim

të dërguara pranë Autoritetit të Konkurrencës, u shpreh me Vendimin Nr. 125 datë 08.10.2009 dhe

vendosi të gjobisë ndërmarrjen “Bloja” sh.a. me gjobë në shumën 38 548 251 lekë dhe ndërmarrjen

“Atlas” sh.a. në shumën 27 848 563 lekë për shkeljen e Ligjit Nr. 9121 “Për mbrojtjen e

konkurrencës” (AK, 2009). Ndërkohë, shembuj nga bota kanë treguar që konkurrenca u sjell

përfitim të gjitha palëve, pasi i nxit të bëjnë më të mirën, dhe po ashtu kultivon demokracinë,

kapitalizmin dhe shumëllojshmërinë e ideve.

5. Dy nocionet e drejtësisë. Në shoqëritë që shfaqin rezistencë ndaj zhvillimit, shpërndarja e

drejtë e burimeve dhe të mirave materiale iu kushtohet njerëzve që jetojnë, pra vë theksin në

konsumin e tanishëm dhe jo në kursimin për të ardhmen. Shoqëritë që përkrahin zhvillimin, kur

përcaktojnë këtë shpërndarje të drejtë kujdesen edhe për interesat e brezave të ardhshme, duke

nxitur kështu prirjen për kursim.

6. Vlera e punës. Në shoqëritë që shfaqin rezistencë ndaj ndryshimit, puna nuk vlerësohet si

duhet. Sipërmarrësi shikohet me dyshim, ndërsa puna e një punëtori të thjeshtë justifikohet me

idenë se ai punon për të mbijetuar. Në këto shoqëri puna e intelektualit, artistit, politikanit, quhet si

më prestigjioze. Ndërsa në shoqëritë që përkrahin zhvillimin, në këtë grupim përfshihen edhe

sipërmarrësit dhe puna e tyre vlerësohet shumë. Në vendin tonë janë të theksuara këto dukuri,

sipërmarrësi shikohet me dyshim dhe punëtori i thjeshtë shpërblehet për të mbijetuar. Vetë paga

minimale prej 21,000 lekë flet qartë për sa thamë më sipër, ndërsa puna e sipërmarrësve jo vetëm që

nuk vlerësohet, por shikohet me mosbesim, duke dyshuar për burimin e të ardhurave dhe duke vënë

një barazim mes atij që punon brenda normave dhe ligjit, duke qenë një taksapagues i rregullt, dhe

sipërmarrësit i cili ka informalitet të theksuar në ndërmarrjen e tij.

82

7. Roli i herezisë. Me tezën e tij të interpretimit të lirë të Biblës, Martin Luteri ishte pionieri

besimtar i pluralizmit intelektual, në një kohë kur sundonte dogmatizmi i kristianizmit. Krim i

pafalshëm në atë kohë nuk konsiderohej mëkati, por herezia. Megjithatë, në thelb të zhvillimit

ekonomik është risia, e cila krijohet nga një mendje që ngre pyetje në mënyrë kritike. Shoqëritë

ortodokse duke përfshirë këtu dhe ish-Bashkimin Sovjetik, e shtypin risinë. Faktor i rëndësishëm në

rënien e Bashkimit Sovjetik ishte fanatizmi ndaj ortodoksisë marksiste-leniniste.

8. Edukimi. Të edukosh nuk do të thotë të kontrollosh mendjen e dikujt. Edukimi është

instrumenti kryesor që ushqen risinë. Sidoqoftë, edukimi duhet të jetë i tillë që të ndihmojë

individët në zbulim e të vërtetës dhe jo t’iu diktohet ajo. Në shoqëritë të cilat zhvillojnë vlera që i

rezistojnë zhvillimit, edukimi është një proces që transmeton dogmën dhe prodhon konformistë.

9. Rëndësia e dobishmërisë. Vendet e zhvilluar përpiqen të shmangin teori të paverifikueshme

dhe përkrahin apo ndjekin ato teori që janë praktikisht të verifikueshme dhe të dobishme.

10. Vlerësimi i virtyteve “më pak të rëndësishme”. Shoqëritë e zhvilluara vlerësojnë dhe vënë

theksin edhe në një grup virtytesh të cilat konsiderohen “të parëndësishme” nga kulturat

tradicionale apo nga shoqëritë që shfaqin rezistencë ndaj zhvillimit, si p.sh. cilësia e mirë e punës,

përpikmëria, rregulli, mirësjellja. Të gjitha këto virtyte të ndryshme nga virtytet tradicionale si

dashuria, guximi, zemërgjerësia, mikpritja, ndihmojnë më shumë në efikasitetin dhe harmonizimin

e marrëdhënieve njerëzore. Këto vlera edhe pse më pak të rëndësishme në shoqëritë e zhvilluara, i

shtyjnë njerëzit të respektojnë më shumë nevojat e njëri-tjetrit.

11. Fokusimi në kohë. Autori Grondona e ndan kohën në katër faza. E shkuara, e tashmja, e

ardhmja e afërt dhe jeta e përtejme. E ardhmja e afërt është koha ku përqendrohen shoqëritë e

avancuara, pasi konsiderohet e arritshme. Ndërsa karakteristike për shoqëritë me rezistencë ndaj

zhvillimit, pra shoqëritë tradicionale, është ekzaltimi për të shkuarën dhe për jetën e përtejme.

12. Racionaliteti. Bota moderne thekson rëndësinë që ka racionaliteti tek individi. Për një njeri

racional arritjet graduale nga dita në ditë bëhen burim kënaqësie. Ndërsa kulturat rezistente ndaj

zhvillimit ndërmarrin projekte gjigante, revolucione, si p.sh Aswan Dam në Egjipt. Ndërkohë, në

këto kultura vërehen monumente, rrugë, industri apo dhe hotele të papërfunduara. Pavarësisht nga

projektet e papërfunduara, ato vazhdojnë dhe ndërmarrin projekte të tjera të mëdha.

13. Pushteti. Në shoqëritë racionale, pushteti qëndron tek ligji. Kur në një shoqëri vendoset

epërsia e ligjit atëherë ajo funksionon sipas racionalitetit, i cili i njihet si meritë ligjit të natyrës,

sipas filozofëve modernë (p.sh. Locke, Hume, Kant). Në shoqëritë me rezistencë, autoriteti i princit,

i liderit, ose i shtetit është i ngjashëm me atë të një Perëndie gjaknxehtë e të paparashikueshme. Aty

83

njerëzve nuk iu kërkohet t’i binden diktatit të njohur, logjik dhe të përhershëm të ligjit, përkundrazi,

ata duhet të përpiqen të hyjnizojnë vullnetin arbitrar të njerëzve me pushtet, pra paqëndrueshmërinë

e natyrshme të shoqërive të tilla.

14. Këndvështrimi për botën. Tek kulturat në favor të zhvillimit, bota shihet si një mjedis për

veprim, ku individët duhet të përpiqen ta ndryshojnë atë. Në kulturat rezistente ndaj zhvillimit, bota

perceptohet si një entitet ku manifestohen plotfuqi si Zoti, Djalli, Kapitalizmi, Marksizmi apo

konspiracioni i fuqishëm ndërkombëtar, etj. Individët në shoqëri të tilla e perceptojnë veten si

viktima dhe kanë mendimin që nuk kanë fuqi për të ndryshuar asgjë, duke u ankuar në qetësi dhe

duke mos shfaqur rezistencë ndaj ndryshimeve të tilla si p.sh. rritja e çmimit të energjisë.

15. Feja: Fe të ndryshme kanë trajtime të ndryshme për konceptin e të varfrit dhe të pasurit.

Weber i klasifikoi fetë në grupe, në ato që parapëlqenin të varfrit ndaj të pasurve (katolikët)

“tagrambledhësit”9

16. Këndvështrimi për jetën. Në kulturat përparimtare është vetë individi që merr vendime për

jetën e tij, ndërsa kulturat rezistente kanë mendimin që njeriu është i destinuar ta jetojë jetën si t’i

vijë, ai duhet t’i nënshtrohet jetës.

dhe grupi tjetër që parapëlqente të pasurit dhe ata që kishin sukses (feja

protestante) “Farisaike”. Si rezultat, në një grup kulturor ku mbizotëron besimi katolik

“tagrambledhësit”, zhvillimi ekonomik do të jetë i vështirë për t’u arritur, pasi të varfrit do të ndihen

të justifikuar në varfërinë e tyre dhe të pasurit do të ndihen mëkatarë. Ndërsa në grupin tjetër, atë të

besimit protestant, të pasurit ia kushtojnë suksesin e tyre bekimit të Zotit dhe të varfrit e shohin

varfërinë e tyre si dënimin e Zotit. Pra, në grupin e dytë njerëzit qofshin të varfër apo të pasur, janë

me të nxitur që të përmirësojnë kushtet e tyre përmes investimit apo kursimit. Si rrjedhim, sipas

këtij autori, njerëzit që i përkasin grupit të parë mbështetin vlera të cilat shfaqin rezistencë ndaj

zhvillimit ekonomik dhe financiar, ndërkohë grupi tjetër mbështet vlera që nxisin zhvillimin.

17. Shpëtimi nga bota ose në botë. Në shoqëritë ku individët dallohen për koncepte

kundërshtuese (që nuk duan të pranojnë të renë) mbetet si synim shpëtimi nga bota ku jetojnë. Sipas

katolicizmit tradicional, bota është “një luginë lotësh”. Për ta shpëtuar veten prej saj, duhet t’u

qëndrojmë tundimeve (pra të mos reagojmë ndaj realitetit) në kërkim të një bote tjetër, botës pas

vdekjes. Por, për protestantët puritanë, shpëtimi në botën tjetër varet nga suksesi i përpjekjeve të

individit për ta transformuar këtë botë. Murgu është simboli i vizionit katolik, ndërsa sipërmarrja

është vizioni i protestantëve.

9 Tagrambledhësit ata që mblidhnin taksat në kohën e Perandorisë Romake.

84

18. Dy utopitë. Të gjitha grupet kulturore priren ndaj një utopie të caktuar. Kulturat progresive

përqafojnë një utopi të largët dhe zhvillimi arrihet me anë të aftësive krijuese dhe përpjekjeve të

individit. Kulturat rezistente përqafojnë një utopi ambicioze që është përtej mundësive për t’u

arritur. Një shembull është edhe deklarata e Papës Gjon Pali II, i cili u shpreh se populli Indian ka të

drejtën të bëjë një jetë më të denjë, larg varfërisë, dhe ndërkohë kundërshtoi kontrollin e lindjeve.

19. Natyra e optimizmit. Në kulturat që shfaqin rezistencë ndaj ndryshimit konsiderohet

“optimist” ai që pret të favorizohet nga fati, Zoti, apo nga çdo plotfuqi tjetër. Në kulturat që nxitin

zhvillimin, të qenit optimist do të thotë të bësh gjithçka për të arritur një fat të kënaqshëm, duke

besuar që ndryshimi do të vijë nga vetë përpjekjet e individit.

20. Dy vizionet e demokracisë. Kulturat rezistente janë trashëgimtare të traditës së absolutizmit,

që do të thotë se fuqia/pushteti qëndron tek pakica, madje edhe tek një njeri i vetëm. Në kulturat e

zhvilluara vizioni për demokracinë është që pushteti ndahet mes sektorëve të ndryshëm dhe ligji

është suprem.

Lista e mësipërme përmban faktorët kulturorë që vënë përballë shoqëritë me qëndrim pro zhvillimit

dhe shoqëritë që shfaqin rezistencë ndaj tij. Kjo listë nuk është përfundimtare dhe jo të gjithë këta

faktorë mund të ndikojnë në shoqëri të ndryshme. Duhet theksuar fakti se asnjëri nga këta dy pole

kulturash nuk ekzistojnë në të vërtetë, por ata përbëjnë dy pole nga mund të nisesh për të vlerësuar

dhe klasifikuar një shoqëri të caktuar. Sa më afër polit të kulturave që përkrahin zhvillimin të jetë

një shoqëri, aq më e prirur është ajo drejt zhvillimit të qëndrueshëm, apo anasjelltas. Qëndrimi në

vijën imagjinare midis poleve nuk është i përhershëm, kulturat mund të lëvizin me kalimin e kohës.

Një shpjegim tjetër për zhvillimin ekonomik individual dhe kolektiv vjen nga studiuesi Lindsay

(2001). Sipas tij, kultura është një përcaktuese mjaft e rëndësishme e aftësisë së një kombi për të

përparuar, për t’u zhvilluar, pasi formon mendimet e njerëzve për riskun, shpërblimin dhe

mundësitë. Në mënyrë të veçantë, vlerat kulturore kanë rëndësi pasi ato formojnë parimet rreth të

cilave është i organizuar aktiviteti ekonomik dhe progresi i një shoqërie nuk është i mundur pa

aktivitet ekonomik.

Progresi ekonomik vjen si rezultat i ndryshimit të mënyrës se si njerëzit e mendojnë krijimin e

pasurisë. Kjo nënkupton ndryshimin e qëndrimeve themelore, besimeve dhe përfytyrimeve që u

kanë paraprirë njerëzve përgjatë procesit të vendimmarrjes, duke sjellë si rezultat një arritje të dobët

financiare dhe ekonomike. Senge (2006)10

10 Cituar nga Lindsay 2001 në “Culture, Mental Models, and National Prosperity”

i cilëson këto përfaqësime si “modele mendore”, të cilat

ai i përkufizon si “dyshime të rrënjosura thellë, përgjithësime apo edhe fotografi, përfytyrime të

85

cilat ndikojnë në mënyrën se si ne e kuptojmë botën dhe si veprojmë”. Modelet mendore janë

besimet themelore që ndikojnë në mënyrën se si sillen njerëzit. Ndërsa kultura është një variabël në

nivelin makro, modelet mendore janë variabël në nivelin mikro. Modelet mendore iu përkasin

individëve dhe grupeve të individëve dhe janë të identifikueshme dhe të ndryshueshme. Nga njëra

anë kultura përfaqëson grumbullin e këtyre modeleve mendore individuale dhe nga ana tjetër

ndikon në llojet e modeleve mendore të njerëzve. Si kultura, ashtu edhe modelet mendore lidhen në

një sistem gjithnjë në evoluim. (Lindsay, 2001)

Sipas këtij autori, synimi kryesor në zhvillimin ekonomik të një vendi nuk janë edukimi, politikat

qeveritare, apo edhe stabiliteti makroekonomik por një set mendimesh konkurruese, një set

besimesh, qëndrimesh, dhe përfytyrimesh që drejtojnë mënyrën si njerëzit vlerësojnë konkurrencën

dhe krijimin e pasurisë. Prandaj, kur themi “kulturë”, këtu përfshihen shumë aspekte që ndikojnë në

zhvillimin financiar, po nuk mund të thuhet që ajo e përcakton atë. Për mungesën e një seti

mendimesh konkurruese nuk mund të fajësohen politikat kombëtare të një vendi. Brenda një kulture

të vetme, njerëzit me prosperitet financiar janë ata individë që kanë një set mendimesh konkurruese

në raport me pjesëtarët e tjerë të grupit të tyre shoqëror, gjë që nuk çon në humbjen e identitetit të

tyre kulturor. Sipas këndvështrimit të këtij autori, në thelb të analizës së identifikimit të faktorëve

për shpjegimin e arsyeve pse disa grupe kulturore apo shoqëri janë më progresive se të tjerat,

qëndrojnë modelet mendore dhe jo kultura si një e tërë. Duhet shumë punë për të kuptuar cilat

modele mendore iu paraprijnë zgjedhjeve strategjike që janë bërë, dhe këto modele mendore duhet

të përbëjnë synimin e përpjekjeve për ndryshim. Megjithatë ky këndvështrim nuk mund të shpjegojë

suksesin financiar të një grupi kulturor në tërësi, përveç rasteve kur këto grupe ndajnë një set

mendimesh të drejta, por kjo do të thotë që këto pikëpamje dhe perceptime të përbashkëta përbëjnë

një tipar kulturor.

Përmbledhje

Në këtë kapitull u trajtuan këndvështrime të autorëve të ndryshëm mbi rolin e kulturës në ekonomi

dhe në financë. Nga rishikimi i literaturës së mësipërme del që kultura dhe ekonomia janë të

ndërlidhura dhe ndryshimi në njërën nga këto do të ndikojë në mënyrë të pashmangshme tek tjetra.

Arsyetimet e kufizuara të ekonomistëve kanë çuar në shpjegime të njëanshme të situatave financiare

dhe ekonomike, pa llogaritur përcaktorët e shumtë të ndërlidhur në proceset ekonomike dhe

financiare. Autorët pohojnë se disa karakteristika të veçanta bëjnë që një komb financiarisht të ketë

sukses, dhe këto karakteristika ndryshojnë nga shteti në shtet. Kultura dhe elementët e saj nuk duhet

të konsiderohen si masë vlerësimi për zhvillimin financiar të një grupi shoqëror, por si tërësia e

besimeve, vlerave, zakoneve, traditave ndaj të cilave shumica e njerëzve nuk janë të vetëdijshëm.

86

Nëse këtyre elementëve do t’iu kushtohet vëmendje, atëherë grupe të ndryshme shoqërore mund të

prodhojnë më shumë apo më pak, apo mund të shmangin veprime të caktuara financiare duke

ndikuar kështu në mirëqenien e tyre financiare. Shumë zakone apo tradita i bëjnë njerëzit të jenë më

pak efektivë në përdorimin dhe drejtimin e parasë, efektivitet i cili mund të rritet duke ndryshuar

zakone apo tradita të tilla.

Pavarësisht nga qëndrimet e ndryshme që studiuesit kanë parashtruar rreth përcaktorëve të suksesit

financiar dhe ekonomik të individit apo shoqërive kolektive, është e rëndësishme të kuptohet që

paraja dhe pasuria mbështeten nga forcat ekonomike, shoqërore, ligjore dhe ideologjike. Paraja dhe

pasuria janë të bazuara në struktura kulturore dhe si të tilla studimi i ndikimit që ka kultura në

financë dhe ekonomi mund të japin shpjegime të mëtejshme si dhe të udhëheqin sjelljen financiare

dhe ekonomike të investuesve.

87

PJESA II: METODOLOGJIA DHE REZULTATET E STUDIMIT

Kapitulli 3: Metodologjia

Ky kapitull fillon me ritrajtimin e kontekstit dhe fokusit të studimit. Më pas vazhdon me krahasimin

e metodave sasiore dhe cilësore, duke prezantuar qasjen kërkimore dhe praktike të përdorur për të

arritur objektivat e këtij punimi. Më tej vazhdon me argumentimin dhe justifikimin e metodës së

përzgjedhur gjatë realizimit të intervistave dhe zbatimit të metodologjisë Q. Në këtë kapitull

paraqiten në mënyrë të hollësishme hapat e ndjekura në zbatimin e metodologjisë Q si një metodë

moderne, specifike dhe e rëndësishme në studimin e sjelljes së njeriut, si dhe pikat e forta dhe

efikasiteti i saj. Çështjet e fundit të këtij kapitulli fokusohen në kufizimet e kësaj metodologjie, në

konsideratat etike dhe vlefshmërinë dhe besueshmërinë e saj.

Konteksti dhe fokusi i këtij studimi

Ky punim është fokusuar në analizën e perceptimeve të individëve për paranë dhe pasurinë si dhe

rëndësinë që ka kultura dhe emocionet në sjelljen financiare të individit dhe në përdorimin e parasë

apo vendimmarrjen financiare. Për dekada me radhë ekonomistët dhe financierët që mbështesnin

teoritë tradicionale të financave kanë marrë si të mirëqenë se individët janë tërësisht racionalë.





sjelljes financiare për të arsyetuar këto dështime.

Nga inefiçenca e tregut del që njerëzit i marrin vendimet e tyre, veçanërisht ato financiare, mbi

bazën e emocioneve, perceptimeve dhe besimeve që janë larg sjelljeve tërësisht racionale.

Studiuesit kanë vërejtur se individët ndjekin një logjikë të veçantë, logjikën e grupit (Reuter, 2011),

sipas së cilës ata vazhdimisht bëjnë gabime, madje edhe financierët e të gjitha llojeve, duke filluar

nga menaxherët e portofolit deri tek drejtuesit e korporatave, të gjithë bëjnë të njëjtin gabim në

mënyrë të përsëritur” (Shefrin, 2007 f. 3). Ndër gabimet e përsëritura mund të përmendim

vetëbesimin apo optimizmin e tepruar, mbivlerësimin e nivelit të kontrollit ndaj një situate të

caktuar, etj.

Thaler (2005) dhe autorë të tjerë kanë përdorur mjete kualitative për të analizuar ndjenjat e

investuesve, por duhet nënvizuar që ende mungojnë studimet e mirëfillta në fushën e Sjelljes

financiare që trajtojnë gabimet e investuesve duke i vlerësuar nga këndvështrimi kulturor.

88

Nëpërmjet rishikimit të literaturës është vënë re një hendek në studimet për ndikimin që ka kultura

në sjelljen financiare. Si rrjedhim, duhet nënvizuar që është i domosdoshëm fokusimi në trajtimin e

mënyrës specifike dhe të drejtpërdrejtë të raportit mes sjelljes financiare dhe kulturës.

Por edhe pse të pakta studimet në fushën e raportit të kulturës me sjelljen financiare, është me

interes t’iu referohemi studiuesve si Speidell (2009) që trajton gjetjen sipas së cilës në varësi nga

kultura ka ndryshime të rëndësishme në sjellje, bazuar në familjaritetin, besimin, mospëlqimin e

humbjes dhe preferencën ndaj riskut.

Nuk mund të anashkalohet fakti që pjesa më e madhe e literaturës mbi Sjelljen financiare mban

autorësi amerikane. Krahas anës pozitive që ka shfletimi i kësaj literature duhet të kemi parasysh se

këta autorë jo qëllimisht mund të kenë argumentuar mbi bazën e të njëjtit mjedis kulturor, pra mund

të flitet për boshllëk literature lidhur me ndikimin e kulturave përkatëse në sjelljet financiare të

individëve që jetojnë në mjedise të tjera. Si rrjedhim, mungesa e studimeve rreth ndikimit që ka

kultura në financë mund të shoqërohet edhe me pasoja negative, si përdorimi jo me efikasitet i

burimeve financiare nga disa grupe kulturore, dështimi i disa praktikave administruese financiare

nga bizneset ndërkombëtare nëse nuk vlerësohet roli që ka kultura në financë, apo moszhvillimi i

tregjeve si rezultat i mosshpjegimit se si individë të kulturave të ndryshme administrojnë paranë,

apo marrin vendimet e tyre financiare, etj.

Është e rëndësishme të vlerësohet që kultura përbën bazën e mënyrës se si njerëzit sistemojnë

vlerat, besimet dhe në fund të fundit sjelljen. Njerëzit nuk mund të planifikojnë, kontrollojnë dhe

motivojnë burimet e tyre, duke përfshirë dhe burimet financiare, në një vakum kulturor, me fjalë të

tjera varësia nga kultura është e pashmangshme. Kultura mund të krahasohet me një filtër përmes të

cilit njerëzit perceptojnë realitetin, dhe si udhëzues për sjelljen e tyre. Është e rëndësishme të

analizohet mënyra se si njerëzit sillen brenda mjedisit të kulturës së tyre me qëllim që të kuptohen

mënyrat e ndryshme në bazë të të cilave njerëzit perceptojnë botën përreth (Samovar, Porter &

Mcdaniel, 2009).

Nëse arrihet të njihen dhe kuptohen sjelljet financiare kulturore do të mund të argumentohen situatat

ekonomike të pafavorshme dhe do të ofrohen praktika për modifikimin e perceptimit të tyre. Në

kuadër të globalizimit, studimet e raporteve të sjelljes financiare me kulturën e një vendi, do të

ofronin më shumë mundësi bashkëpunimi efektiv të ndërsjellët mes shtetesh apo grupesh të

ndryshme kulturore.

Janë të pakta studimet që kanë vlerësuar nga perspektiva e përdoruesve të parasë se si paratë

perceptohen dhe përdoren nga kultura të ndryshme. Deri më tani nga literatura e rishikuar asnjë

89

studim në Shqipëri dhe Europë nuk ka treguar se si dy grupe kulturore që veprojnë nën të njëjtën

strukturë ekonomike dhe financiare perceptojnë paranë si pjesëtarë të një grupi kulturor. Për arritjen

e objektivave të punimit, është përdorur metodologjia Q. Thëniet që janë përdorur për zbatimin e

kësaj metodologjie janë nxjerrë nga intervistat. Kjo metodologji përkon më së miri me synimin e

punimit për të dhënë ndihmesë në të kuptuarit e perceptimit për paranë dhe pasurinë në dy grupe

shoqërore, Shkodra dhe Korça, që kanë aktivitet brenda të njëjtit kontekst ekonomik në Shqipëri.

Konceptimi i metodologjisë Q

Fjala shkencë që rrjedh nga latinishtja dhe që do të thotë “të dini”, i referohet procesit me të cilin

njerëzit realizojnë studimin e botës dhe fenomenet e saj, duke përfshirë edhe vetveten. Shkenca -

dhe, në këtë rast, shkenca sociale - nuk është e kufizuar në ndonjë lloj të veçantë dijesh, por

përkundrazi, i referohet procesit të të kuptuarit përmes metodologjive specifike me të cilat

shpjegohen karakteristikat themelore, motivimet, vendimet dhe mënyrat e ndërveprimit të

individëve dhe komuniteteve (Frankfort-Nachmias & Nachmias, 1992).

Metodologjitë shkencore nuk janë as të përsosura, as të pandryshueshme, megjithatë sigurojnë

themelet për trajtimin e studimeve në një mjedis real. Shkencat sociale evoluojnë, zhvillohen

përmes shkëmbimit të ideve, informacionit, kritikave, duke u ushqyer nga ndërveprimet dhe

përvojat e vazhdueshme të vetë studiuesve dhe praktikuesve të tyre.

Në debatin e gjatë midis qasjes së metodologjive cilësore dhe sasiore, Trochim (2004, f. 1) shprehet

që mite të tilla si “metodologjitë sasiore kanë natyrë konfirmuese dhe deduktive” ndërsa

“metodologjitë cilësore kanë natyrë eksploruese dhe induktive”, janë thjeshtëzuar së tepërmi dhe

neglizhojnë pasurinë dhe kompleksitetin e të dy traditave të kërkimit. Ai vëren se debati midis

përkrahësve të metodologjisë sasiore dhe cilësore është më shumë i një natyre filozofike sesa

metodologjike dhe shprehet:

“.... të dhënat sasiore dhe cilësore janë deri diku vërtetë të pandashme. As nuk ekzistojnë në vakum

dhe as duhet të konsiderohen plotësisht të shkëputura nga njëra-tjetra. As që duhet vënë në diskutim

cila është ‘më e mirë’ apo ‘më e vlefshme’ si dhe ‘ngjashmëria mes tyre’ apo çfarëdo gjëje që

s’merr parasysh lidhjen e ngushtë midis tyre. Për të bërë kërkim të mirë është e nevojshme të

përdoren të dyja metodologjitë, si ajo sasiore dhe ajo cilësore.”

Për këtë arsye, në arritjen e objektivave të këtij punimi është përdorur “Metodologjia Q” si një mjet

që ndërthur pikat e forta të të dy metodave, asaj sasiore dhe asaj cilësore. E ndodhur në mes të

lidhjes së metodologjisë sasiore me atë cilësore, ajo siguron një mjet efektiv për të vlerësuar

karakteristika dhe perspektiva të ndryshme në kuadër të një studimi subjektiv mbi perceptimin e

90

parasë dhe pasurisë si dhe mbi ndikimin e emocioneve dhe kulturës në përdorimin dhe përkufizimin

e tyre. Për ta përcaktuar metodologjinë Q duhet t’i jepet përgjigje pyetjes se çfarë lloj metodologjie

është ajo: cilësore, sasiore apo e përzier, apo një metodologji unike?

Për t’iu përgjigjur kësaj pyetje duhen kuptuar shkencat filozofike (metodologjitë) dhe teknikat e

tyre (përdorimet pragmatike). Më poshtë është paraqitur një tabelë që nxjerr në pah dallimet mes

metodologjive sasiore, cilësore, të përziera dhe metodologjisë Q.

Tabela 1: paradigmat e metodologjive kërkimore Dallimet Metodologjia

sasiore Metodologjia

cilësore Metodologjia e

përzier Metodologjia Q

Fokusi Objektiviteti Subjektiviteti Të dyja së bashku Subjektiviteti operant11

Shkenca Filozofike

Post pozitiviste Konstruktivizmi Të dyja së bashku Konstruktionismi12

Qëllimi

Deduksioni Induksioni Të dyja së bashku Abduksion13

Roli i teorisë

Teori testuese Zhvillimi i teorisë

Të dyja së bashku Të dyja së bashku

Mbledhja e të dhënave Pyetësor Intervista Të dyja së bashku Përzgjedhja e pohimeve Interpretimi Analiza

Faktoriale Kategorizimi i intervistave

Të dyja së bashku Të dyja së bashku

Rezultatet e kërkimit Konfirmuese Përshkruese Të dyja së bashku Të dyja së bashku

Në vështrimin e parë të tabelës duket sikur metodologjitë e përziera janë metodologji unike. Por

metodologjitë e përziera nuk mund të konsiderohen unike dhe më vete përderisa ato ndajnë

11 Subjektiviteti operant (me efekt nxitës ose frenues). Sjelljet operante kontrollojnë cilësi të veçanta që janë të rëndësishme për qëllimet tona. Para së gjithash ato prodhohen dhe shfaqen spontanisht, pa nevojën e ndonjë trajnimi të veçantë, induksioni artificial apo të ndonjë shkaku të jashtëm. Së dyti dhe ndoshta më e rëndësishmja është që një operant (Efekti nxitës ose frenues) përcaktohet dhe merr kuptim mbi bazën e raportit dhe ndikimit që ka mbi mjedisin e drejtpërdrejtë. Stephenson në mënyrë të qartë donte t’ia vishte këto cilësi të njëjta subjektivitetit. Në përdorimin e përcaktimit operant, ai bën gjithashtu një pohim shumë të drejtpërdrejtë: subjektiviteti nuk duhet kuptuar si një koncept mendor, dhe si rrjedhim as si një aspekt i mendjes apo ndërgjegjes. Ai nuk është diçka e izoluar në mendje që ekziston brenda nesh, apo që është disi e veçuar nga bota reale e objekteve. Përkundrazi, subjektiviteti është një sjellje ose veprim që kuptohet më së miri në lidhje me mjedisin e drejtpërdrejtë (cituar nga Watts & Stenner, 2012)

12 Ashtu si dhe konstruktivizmi, konstruktionizmi përqendrohet tek aspektet personale dhe psikologjike të interpretimit kuptimor; këto janë mënyrat sipas të cilave individë të veçantë arrijnë ta interpretojnë dhe ta kuptojnë botën e tyre fizike dhe sociale, pikëpamjet personale dhe strukturat e njohurive që dalin prej tyre. Strukturat të tilla njohurish, sipas konstruktivizmit, “mund të ndryshohen nëse perceptohet informacion kontradiktor ose ai bëhet pjesë apo mishërohet si aspekt bazë i personalitetit të njeriut” (Reber, 1985, cituar nga Watts & Stenner, 2012). Nga ana tjetër, konstruksionizmi përdoret për të gjetur aspektet sociale ose sociologjike të këtyre proceseve të kuptimdhënies së njëjtë të botës fizike dhe reale nga individët (pra konstruksionizëm social). Fokusimi kalon nga strukturat e kuptimeve dhe njohurive personale tek ekuivalenti i tyre social; pikëpamjet e përbashkëta, tërësia e dijeve apo komunikimeve të tyre (McHoul & Grace, 1995 cituar nga Watts & Stenner, 2012), që përfaqësojnë produktin thelbësor, kumulativ (në rritje) dhe të kuptueshëm nga kushdo, të përzgjedhjeve të panumërta njerëzore.

13 Abduksioni: Fillimisht u përdor nga Charles Peirce S. (1839 - 1914). Peirce sugjeroi që “abduksioni është logjika e përdorur për studimin e fakteve dhe hartimin e një teorie për t’i shpjeguar ato” (cituar nga Watts & Stenner, 2012). Ky përcaktim mund të duket pak i ngjashëm me induksionin. Megjithatë, induksioni vëzhgon ose studion faktet për të krijuar një përshkrim të zbatueshëm përgjithësisht të fenomenit të vrojtuar. Abduksioni i studion faktet për të gjetur një shpjegim dhe për të arritur një perceptim të qartë dhe të thellë të tyre.

91

mendime të të dy rrymave filozofike, si atyre cilësore dhe atyre sasiore. Duke iu referuar tabelës së

mësipërme, metodologjitë e përziera dhe metodologjia Q kanë disa të përbashkëta dhe ndryshime.

Të përbashkëtat janë se të dy qasjet zbatojnë metoda cilësore dhe sasiore në fushën e kërkimit, pra

ngjashmëri në mbledhjen e të dhënave, në interpretimin dhe në rezultatet e kërkimit. Ndërsa

ndryshimet kanë të bëjnë me fokusin, filozofinë dhe qëllimin. Metodat e përziera vënë theksin tek

subjektiviteti dhe objektiviteti i çështjes që trajtojnë, ndërsa metodologjia Q, tek subjektiviteti

“operant”. Kjo formë subjektiviteti ka si fokus bindjet e brendshme të individit të cilat shqyrtohen

në mënyrë objektive përmes analizës faktoriale, duke e sistemuar atë për ta bërë më të thjeshtë për

interpretim. Në metodat e përziera një intervistë mund të pasohet nga një pyetësor ose anasjelltas.

Në aspektin filozofik, metodologjia e përzier, thekson qasjet konstruktive dhe post pozitiviste,

ndërsa metodologjia Q qasjen konstruktioniste. Përsa i përket qëllimit të metodologjisë, ato të

përziera theksojnë deduksionin dhe induksionin, ndërsa metodologjia Q abduksionin. Abduksioni

është një formë e të menduarit në mënyrë kritike për të parë apo zbuluar modele brenda një

fenomeni dhe për të sugjeruar hipoteza. Ndërsa deduksioni shpjegon dhe induksioni verifikon,

abduksioni krijon hipoteza (Brown, 1993). Për shembull, në këtë studim në lidhje me kuptimet dhe

perceptimet për paranë dhe pasurinë, është synuar të zbulohen modele të mundshme apo hipoteza

për kuptimet që individët në dy grupet kulturore i japin parasë dhe pasurisë gjatë vendimmarrjes së

tyre financiare. Në këtë mënyrë kryhet procesi i abduksionit i cili përfshin vendosjen e mendjes

time në atë të pjesëmarrësve gjatë përzgjedhjes Q. Ky është një proces që zbulon mënyrën se si

pjesëmarrësit në studim perceptojnë paranë dhe pasurinë dhe përmes kësaj sigurohet informacioni

për të interpretuar bazën e të dhënave. Pra si konkluzion mund të thuhet që metodologjia Q është e

ndryshme nga metodologjitë e përziera përsa i përket fokusit, qëllimit dhe aspektit filozofik, pra nuk

bën pjesë te paradigmat e metodologjive të përziera dhe si rrjedhojë është një metodë unike.

Metodologjia Q ka disa aspekte të ngjashme me metodologjitë cilësore. Ngjashmëria qëndron në

faktin se ajo lehtëson kuptimin e subjektivitetit, opinioneve, besimeve dhe vlerave dhe që në fokus

të studimit përfshihet një numër i vogël njerëzish (kampion i vogël) për të shqyrtuar ndryshimet e

shumta në perceptimin e një çështjeje të caktuar (Brown, 1980). Gjithashtu, për të caktuar tërësinë e

pohimeve që do të përzgjidhen nga pjesëmarrësit, ata mund të intervistohen si përpara, ashtu edhe

pas procedurës së përzgjedhjes. Megjithatë metodologjia Q ndryshon nga ajo cilësore në mënyrën e

mbledhjes dhe analizimit të të dhënave, në fokusin e saj dhe qëllimin, si edhe në filozofinë tek e cila

mbështetet. Prandaj ajo nuk mund të kategorizohet si metodologji cilësore.

92

Metodologjia Q përdor qasje matematikore në analizimin e të dhënave për të identifikuar modele të

caktuara. Kjo karakteristikë e bën të ngjashme me metodologjitë sasiore. Por ajo ka ndryshime

thelbësore me të sa i takon fokusit, filozofisë, rolit të teorisë dhe në mbledhjen e të dhënave.

Pra si konkluzion mund të themi që metodologjia Q është unike në përdorimin e

perspektivave/hulumtimeve sasiore dhe cilësore për të strukturuar procesin kërkimor. Perspektiva

sasiore përdoret për të organizuar të dhënat si faktorë të gatshëm për interpretim, ndërsa perspektiva

cilësore përdoret në përgatitjen e mbledhjes së të dhënave dhe interpretimin e tyre. Ajo është një

metodë unike sepse mbështetet tek një filozofi e veçantë e cila nuk synon të vërtetojë hipoteza, por

të krijojë hipoteza. Duke analizuar subjektivitetin e individit, synohet të zbulohet diçka që nuk ishte

planifikuar apo nuk pritej të zbulohej. Ky zbulim, perceptimi i parasë dhe i pasurisë dhe ndikimi që

ka kultura dhe emocionet në vendimmarrjen financiare, bazohet në përvojën personale të individit

në varësi të kontekstit social dhe kulturor ku ai jeton. Metodologjia Q është një paradigmë e

përshtatshme për çdo studim që synon të analizojë këndvështrimet e shumëllojshme subjektive të

një fenomeni.

Arsyetimi për zgjedhjen e metodologjisë Q

Në këtë studim është zgjedhur të përdoret metodologjinë Q sepse kjo metodologji është e projektuar

për të shqyrtuar subjektivitetin e individëve në lidhje me një temë apo çështje të veçantë.

Metodologjia Q është e përshtatshme pasi synimi i këtij punimi është të kuptohen rolet që luajnë

emocionet dhe kultura në sjelljen financiare, duke analizuar perceptimin për paranë dhe pasurinë

nga dy nëngrupe të ndryshme shoqërore brenda të njëjtit kontekst ekonomik në Shqipëri. Ky punim,

duke përdorur metodologjinë Q do të vlerësojë në thellësi qëndrimet dhe sjelljet e ndryshme të

njerëzve gjatë vendimmarrjes financiare. Metodologjia Q është e përshtatshme dhe e dobishme për

të kuptuar dhe vlerësuar sjelljen e individit gjatë përdorimit të parasë, domethëniet e ndryshme që

individët i japin parasë, si dhe këndvështrimet e veçanta mbi paranë, duke hedhur kështu dritë mbi

kuptime të reja të parasë dhe pasurisë. Kjo metodologji gjithashtu do të jetë e dobishme dhe do të

vlerësojë sjelljen e dy nëngrupeve të caktuara kulturore (Shkodra dhe Korça) dhe kuptimet që këto

nëngrupe kulturore i japin parasë dhe pasurisë. Hapat e ndjekura në zbatimin e metodologjisë Q do

të trajtohen më në thellësi në çështjet në vijim.

Rrugëtimi drejt metodologjisë Q

Metodologjia Q u krijua nga William Stephenson (1902-1989), si një mjet për të mbledhur

këndvështrime subjektive duke përdorur si teknikat sasiore ashtu dhe ato cilësore gjatë procesit të

studimit të “subjektivitetit” (Stenner, 2008). Dy karakteristikat kryesore të metodologjisë Q janë

mbledhja e të dhënave duke përdorur përzgjedhjen Q dhe analizimi i këtyre përzgjedhjeve duke

93

përdorur ndërkorrelacionin dhe analizën faktoriale për individ (Watts & Stenner, 2012). Një fjalor

me termat e përdorura për metodologjinë Q mund të gjendet në shtojcën E, ku do të jepen

shpjegime të mëtejshme ashtu si dhe gjatë procesit të leximit të çështjeve në vijim.

Metodologjia Q në kontekst.

Metodologjia Q konsiderohet si një metodologji “alternative”, e krijuar nga Stephenson (fizikant

dhe psikolog) brenda kontekstit të studimeve të subjektivitetit njerëzor, për të sfiduar në mënyrë

kritike paradigmat që kanë dominuar historikisht kërkimet psikologjike, të ashtuquajtura logjika të

testimit “Njutoniane” (Stenner, 2008, Watts & Stenner, 2005). Fillimisht ajo u zbatua në fushën e

psikologjisë dhe të komunikimit, por sot është një metodë mjaft e njohur në fushën e shkencave

sociale dhe humane, si ekonomia. politika, komunikimi, mjedisi etj. Në zhvillimin e metodologjisë

Q, Stephenson ktheu me “kokë poshtë” metodën tradicionale R. Në metodën R, pjesëmarrës janë

“subjektet” dhe pyetjet janë “variablat”. Gjatë përdorimit të metodologjisë R, studiuesit kërkojnë të

gjejnë ngjashmëri ndërmjet variablave të çdo individi (p.sh. studimi nëse vlera e një pyetjeje të

dhënë nga një pjesëmarrës është e lidhur me vlerën e një pyetjeje tjetër nga i njëjti pjesëmarrës).

Stephenson, nga ana tjetër, e përmbysi këtë proces, që të krijonte analizën faktoriale për individ,

duke projektuar metodologjinë Q në mënyrë që tërësia e pohimeve Q (tërësia e thënieve rreth një

teme) të jenë “subjektet” dhe përzgjedhjet Q të individëve (këndvështrimet e pjesëmarrësve) të jenë

“variablat”. Për pasojë, mundësohet korrelimi i mënyrës në të cilën përzgjedhjet Q të individëve

mund të grumbullohen në një grup për të formuar këndvështrime të ngjashme dhe të përbashkëta.

Kështu, me anë të analizës faktoriale për individ vihen në pah ngjashmëri mes përzgjedhjeve Q,

duke krahasuar vlerën e një variabli (përzgjedhja Q nga pjesëmarrësi 1 për shembull) me vlerën e

një variabli tjetër (përzgjedhja Q nga pjesëmarrësi 2) për të njëjtin pohim Q të përzgjedhur (Webler,

Danielson, & Tutler, 2009). Kështu, kjo metodologji mund të përdoret për të identifikuar

këndvështrime me natyrë subjektive ndërmjet individëve, duke përdorur një strukturë sasiore

(zbatimi i teknikës së korrelacionit dhe analizës faktoriale). Këto teknika i japin studiuesit një mjet

sistematik dhe të saktë sasior në matjen e subjektivitetit. Në këtë drejtim metodologjia Q mund të

shihet si unike në kombinimin e elementëve nga të dyja metodat, si ajo sasiore dhe ajo cilësore.

Si pasojë, qëllimi final i metodologjisë Q është të shqyrtojë dhe kontrollojë subjektivitetin (Brown,

1996) dhe ato që Stephenson i përshkruan si “identifikimi i sjelljeve të pjesëmarrësve dhe ndjenjave

brenda një strukture dhe forme të dhënë”.

Për të vlerësuar subjektivitetin, individëve iu paraqitet një kampion me pohime ose objekte vizuale

rreth një çështjeje. Atyre u kërkohet të rendisin pohimet gradualisht nga “nuk jam dakord” në “jam

dakord” ose për t’i vlerësuar “ndryshe nga këndvështrimi im” në “si këndvështrimi im”. Ky proces

94

njihet me emrin “përzgjedhja Q”. Me fjalë të tjera pjesëmarrësit rendisin të gjitha pohimet nga

këndvështrimi i tyre dhe këtu del në pah subjektiviteti. Renditja e pohimeve përbën bazën për

analizën faktoriale dhe faktorët që dalin nga analiza tregojnë “segmente të subjektivitetit” që

ekzistojnë tek “concourse” (Brown, 1993). Ky proces shpjegohet me detaje në çështjet në vazhdim.

Një dallim tjetër midis metodologjisë R dhe Q është procesi i ngritjes së hipotezave kërkimore.

Shpesh hipotezat pasqyrojnë këndvështrime të studiuesve ose atë që presin të vërtetojnë ose jo në

një kërkim të veçantë. Duke patur parasysh që metodologjia Q është e bazuar tek individi dhe jo tek

këndvështrimi subjektiv i studiuesit, sido që të jetë përgjigjja, ajo konsiderohet e vlefshme.

Këndvështrimi subjektiv i individit është burimi thelbësor i informacionit në kërkimin shkencor,

pasi nuk ka asnjë burim tjetër të jashtëm për t’u vlerësuar përveçse matjes së subjektivitetit të vetë

individit, i cili nuk mund të jetë i pavlefshëm nga perspektiva e vetë-referuesit (Watts & Stenner,

2012). Me fjalë të tjera metodologjia Q nuk është e ndërtuar për të provuar apo hedhur poshtë diçka

specifike në terma të kërkimit shkencor, po për të zbuluar modele subjektive në drejtim të një

fenomeni kërkimor, si p.sh. perceptimi i parasë dhe pasurisë. Siç u vu re dhe nga shpjegimi i

mësipërm, metodologjia Q ndihmon në zbulimin e hipotezave të reja dhe jo testimin e tyre. Kjo

perspektivë hipotezash subjektive është kritikuar nga paradigmat hipotetiko-deduktive.

Një dallim tjetër midis metodologjisë R dhe Q qëndron tek kampioni i popullatës (numri i

pjesëmarrësve). Në studimet Q kampioni që merret është relativisht i vogël dhe nuk është e

habitshme të studiohet vetëm një rast i vogël studimor në detaje, ndryshe i quajtur “studim intensiv

dhe i fortë” (Watts & Stenner, 2012). Në studime me përmasa të vogla matet subjektiviteti i

individëve përkundrejt të njëjtës njësi kampioni, por nga këndvështrime të shumëfishta, për të

nxjerrë matrica korrelacioni të mëdha ku synohet realizimi i analizës faktoriale. Fokusi është analiza

në thellësi me një numër të vogël pjesëmarrësish (apo me një rast të vetëm studimor) dhe jo analiza

me një numër të madh rastesh, siç është e fokusuar metodologjia R.

Fazat dhe struktura e metodologjisë Q

Metodologjia Q është një metodë krahasuese, e cila nënkupton renditjen e shkallëzuar të disa

skedave nga individët, të cilat përmbajnë pohime sipas një kriteri të paravendosur. Kjo metodë

mundëson përshkrime gjithëpërfshirëse të individëve dhe lejon krahasime sasiore.

Stephenson (1953) vërejti se “teknika Q siguron një mënyrë sistematike të trajtimit të retrospektivës

së njeriut, reflektimit të tij për veten dhe të tjerët, mishërimit të pavetëdijshëm nga individi të

vlerave të grupit kulturor të cilit i përket, dhe të çdo gjëje tjetër, në dukje me natyrë subjektive” (f.

86).

95

Brown (1993), Van Exel dhe De Graaf (2005), Watts dhe Stenner (2005), Webler, Danielson dhe

Tutler (2009) janë disa autorë ndër shumë të tjerë që kanë përgatitur udhëzues rreth përdorimit të e

metodologjisë Q, duke synuar qartësimin sa më mirë të ndonjë “keqkuptimi apo keqinterpretimi” të

këtij mjeti kërkimor, si dhe për të argumentuar efektivitetin e përdorimit të kësaj metodologjie në

fusha të ndryshme të kërkimit.

Struktura e një studimi që bazohet në metodologjinë Q përbëhet nga:

• Identifikimi i fushës së studimit (ngritjes së pyetjes kërkimore) dhe të një grupi apo grupeve

të njerëzve (të cilët bëhen pjesëmarrësit apo tërësia e individëve/kampionit P)

këndvështrimet e të cilëve ky studim ka për qëllim t’i nxjerrë në pah.

• Krijimi dhe përpunimi i “concourse” dhe i tërësisë së pohimeve Q (të njohura gjithashtu si

kampioni Q).

• Plotësimi i përzgjedhjes Q nga të gjithë individët.

• Analiza e të dhënave.

Pyetja kërkimore

Në përgjithësi qëllimi i të gjithë studimeve Q është të hedhin dritë mbi subjektivitetin e individëve

për një fenomen të caktuar. Në këtë studim pyetja kërkimore është se si dy nëngrupe kulturore,

Shkodra dhe Korça, e konceptojnë subjektivisht paranë dhe pasurinë? Pra në qendër të këtij studimi

është vlerësimi dhe matja e subjektivitetit të këtyre dy nëngrupeve kulturore, si dhe aspektet e

shumëanshme të kulturës dhe faktorëve me karakter psikologjik që ndikojnë dukshëm në

perceptimin e parasë dhe pasurisë, duke u përqendruar në mënyrën se si kultura ndikon në vendimet

e tyre financiare.

Grupimi i mendimeve dhe pohimeve 14

Aftësia për të komunikuar është një fushë e perceptueshme e pohimeve dhe opinioneve të

vetëreferuara nga njerëzit. Ajo është një fushë e përgjithshme njohurish dhe kuptimesh që njerëzit

ndajnë me njëri-tjetrin, prej të cilave mund të nxirret një gamë e gjerë pohimesh të identifikueshme

për një situatë apo rrethanë. Çdo gamë pohimesh të identifikueshme (univers) emërtohet si

“concourse” (grupim i mendimeve dhe pohimeve të njerëzve për çështjen që studiohet). Ekziston

një grupim i tillë “për çdo koncept, çdo pohim të shprehur, çdo dëshirë dhe ndonjëherë objekt në

natyrë, kur shikohet subjektivisht” (Stephenson 1986a: cituar nga Watts & Stenner, 2012).

14 Stephenson i referehot grupimit të mendimeve dhe pohimeve me termin “concourse”.

96

Hapi tjetër përfshin grumbullimin e grupimit të mendimeve dhe pohimeve të një grupi kulturor, nga

të cilët mund të përpilohet kampioni i pohimeve. “Concourse” përbën bazën e një fenomeni që do të

studiohet nga metodologjia Q (Brown, 1996). Ai reflekton mënyrën se si njerëzit jetojnë dhe

komunikojnë me njëri-tjetrin. Sipas Brown-it, një “concourse” i krijuar realisht përfshin një tërësi

pohimesh apo deklarimesh të ndërlidhura, të nxjerra nga një gamë e gjerë burimesh, duke përfshirë

transkriptime nga intervista, raporte të medias, libra, artikuj revistash, nga faqe interneti apo fjalime.

Në këtë studim “concourse” iu referohet komunikimeve mes njerëzve për kuptimet dhe nocionet e

parasë dhe pasurisë, duke u mbështetur tek përvojat dhe perceptimet e tyre. Për të krijuar atë janë

përdorur intervistat nga individë të ndryshëm (procedurat e të cilave do të shpjegohen në çështjet në

vijim).

Për këtë studim janë realizuar rreth 110 intervista gjysmë të hapura në Shkodër dhe në Korçë gjatë

periudhës tetor 2012-shkurt 2013. Pjesëmarrësit në intervista u përkasin nëngrupeve kulturore që

janë në qendër të këtij studimi, sipas disa kritereve të renditura më poshtë. Gjatë realizimit të

intervistave është patur parasysh sugjerimi i Rogers (1996, f. 183) “debat heterogjen, gamë e gjerë

zërash, grup bisedash,... interesim për shumëllojshmëri”. Intervistat u realizuan për të krijuar

“concourse”, derisa u arrit një larmi e caktuar pohimesh. Ky proces vazhdoi derisa shprehje të

caktuara u përsëritën në mënyrë të vazhdueshme gjatë intervistave (Addams, 2000; Rogers 1996).

Materialet/ mjetet dhe procedurat gjatë procesit të intervistave

Nisur nga objektivat e punimit që i referohen përvojës subjektive të individit, metoda e intervistave

bëhet e domosdoshme, pasi përmes saj synohet zbulimi dhe rindërtimi i lidhjeve komplekse të

anëve të ndryshme të një fenomeni.

Pjesëmarrësit u angazhuan në intervista të thelluara, jo për të vërtetuar ndonjë hipotezë apo për të

marrë përgjigje të pyetjeve, po për të kuptuar përvojat, perspektivat e secilit pjesëmarrës dhe

domethëniet që bartin këto përvoja. Përmes intervistave, u siguruan fjalë dhe vëzhgime që u

paraqitën në formën e fjalëve dhe fjalive. Përmes kësaj metode u arrit të krijohen shprehje, gjetje,

koncepte, madje dhe përfundime të cilat shërbyen si “concourse” për metodologjinë Q.

Njësia e analizës ishte individi. Individët u përzgjodhën sipas disa kritereve të përmendura në

çështjen që vijon. Në këtë punim janë realizuar 110 intervista të thella dhe gjysmë të hapura, ballë

për ballë me pjesëmarrësit. Flick (2009) e lidh rëndësinë dhe suksesin e intervistave gjysmë të

hapura të realizuara ballë për ballë, me faktin që pikëpamjet e pjesëmarrësve shprehen më të plota

dhe të qarta në krahasim me një pyetësor të realizuar jo ballë për ballë.

97

Kjo metodë u vlerësua si një mundësi më e mirë në grumbullimin e të dhënave për arritjen e

qëllimeve të këtij punimi. Përmes këtyre intervistave u hodh dritë mbi sjelljet e vetëdijshme apo të

pavetëdijshme të cilat rrjedhin nga ndikimi i mjedisit kulturor. Pra u analizuan veprimet e individit

në këndvështrimin e reagimit të tij kur kryen veprime financiare, duke identifikuar ato aspekte

kulturore dhe emocionale që e orientojnë atë drejt një vendimi të caktuar. Mbi këtë bazë u hartuan

disa përshkrime që shërbyen si bazë për pohimet e përdorura në metodologjinë Q.

U gjykua të zhvillohen intervista gjysmë të hapura pasi synohet që pjesëmarrësit të shpjegojnë

marrëdhënien e tyre me paranë, në mënyrë të lirë. Strukturimi i plotë i pyetjeve do ta vështirësonte

procesin, sepse nuk dihen paraprakisht mendimet dhe idetë e pjesëmarrësve si dhe ndryshimet mes

përvojave dhe perceptimeve të secilit prej tyre.

Bless dhe Higson-Smith (2000, f. 104-109) renditin disa epërsi të intervistave cilësore:

• Intervistat cilësore përfshijnë në mënyrë aktive pjesëmarrësit gjatë procesit të realizimit të

studimit, duke i veshur ata me autoritet.

• Intervistat cilësore mundësojnë ndërveprim të lirë midis intervistuesit dhe të intervistuarit.

• Intervistat cilësore krijojnë mundësi për qartësim, në mënyrë që të sigurohen të dhënat

përkatëse.

• Intervistat cilësore maksimizojnë përshkrimin dhe gjetjen e informacionit.

• Intervistat cilësore i ofrojnë mundësi studiuesit të njihet drejtpërsëdrejti me idetë, mendimet,

kujtimet, perceptimet e njerëzve.

U bë kujdes që intervistat të ishin të lira dhe pa kufizim kohe, duke i kushtuar rëndësi sasisë së

informacionit dhe mbledhjes së të dhënave të besueshme. Intervista mbaronte mbasi të intervistuarit

iu ishin përgjigjur pyetjeve të studimit (shih shtojcën A) dhe mbasi informacioni i mbledhur

vlerësohej si i mjaftueshëm nga studiuesi, pavarësisht nga koha që kishte kaluar.

Përpara realizimit të intervistës, çdo pjesëmarrësi iu shpjegua në mënyrë të qartë qëllimi dhe

objektivat e këtij studimi si dhe e drejta e tyre për t’u tërhequr në çdo moment nga studimi.

Pjesëmarrësve iu parashtruan gjithashtu të gjitha hapat që siguronin konfidencialitetin e

informacionit të dhënë prej tyre.

Me pjesëmarrësit u zhvillua një intervistë e ndarë në dy pjesë. Pjesa e parë kishte për qëllim vënien

në dukje të rrethanave historike, demografike. Gjatë kësaj pjese u grumbulluan të dhëna

demografike, duke përfshirë emrin, gjininë, vendlindjen dhe datëlindjen, grupin kulturor ku ata

98

bënin pjesë, edukimin, statusin shoqëror, burimin e të ardhurave, profesionin. Në pjesën e dytë të

intervistës çdo pjesëmarrësi iu kërkua të përshkruante përvojën e tij me paranë, çfarë kuptonin ata

me “para”, si dhe kur u përballën për herë të parë me paranë, si e kanë përdorur paranë në faza të

ndryshme të ciklit të jetës së tyre, çfarë kanë ndjerë gjatë përdorimit të parasë, si dhe përshkrimi i

situatave të ndryshme në lidhje me paranë apo mesazheve të ndryshme që kanë marrë nga familja,

miqtë, shoqëria, shkolla, media etj. Pjesëmarrësve iu kërkua të jepnin detaje rreth përvojave të tyre

me paranë, edhe në lidhje me shpenzimet e investimet, duke sjellë shembuj investimesh apo

shpenzimesh, si ndiheshin me të ardhurat që siguronin nga puna, apo nga alternativa të tjera

investimesh, si ndiheshin kur shpenzonin një sasi të madhe parash, etj.

Të gjithë pjesëmarrësve iu bë e ditur që përgjigjja e pyetjeve ishte vullnetare dhe tërheqja nga

studimi mund të bëhej në çdo kohë, pa asnjë rrezik për ta. Atyre iu dha mundësia të bënin pyetje në

lidhje me objektivat e studimit dhe procedurat e intervistës. Të gjitha përgjigjet e pjesëmarrësve u

kodifikuan për të siguruar konfidencialitetin e duhur në lidhje me studimin. Gjatë kryerjes së

intervistave u përdor për regjistrim një pajisje audio e cila do të siguronte informacion të saktë si

dhe mundësinë për t’i shqyrtuar intervistat edhe në një moment të mëvonshëm, nëse do të kërkohej

një informacion i harruar apo i humbur.

Përzgjedhja e pjesëmarrësve apo subjekteve për intervistim

Për realizimin e këtij studimi u përzgjodhën dy nëngrupe kulturore, Shkodra dhe Korça. Dy

nëngrupe kulturore që veprojnë në të njëjtin mjedis ekonomik, social dhe brenda të njëjtit rajon

gjeografik, Shqipërisë. Lind pyetja pse u zgjodhën këto dy nëngrupe kulturore për të zhvilluar

studimin? Fillimisht shtysë u bë faktori subjektiv. Prindërit e mij janë respektivisht nga Shkodra dhe

Korça. Faktori objektiv sigurisht ishte përcaktues, Shkodra dhe Korça në historinë e Shqipërisë

kanë qenë në pararojë të zhvillimit ekonomik, arsimor dhe kulturor. Në këto rrethana edhe

kontributi i tyre për çështjen kombëtare ka qenë i pakrahasueshëm.

Shkodra, qytet i lashtë me histori 4000-vjeçare. Tit Livi, një historian romak, i ka dhënë një vend në

kronikat e tij që në vitin 168 para e.r. duke u shprehur “Si vend i fortë i Labeatëve...” (cituar nga

Parruca, 2002). Zhvillimi në tërësi u parapri nga zhvillimi arsimor. Që në mesjetën e hershme, etërit

françeskanë dhe më pas ata jezuitë zhvilluan mësime në gjuhën shqipe në shkollat e tyre. Me

kalimin e viteve filluan të hapen shkollat e para private. Në vitet 1900-1944 Shkodra kishte tre

gjimnaze, fillimisht Gjimnazin e Françeskanëve, Gjimnazin e Jezuitëve dhe në vitin 1922

Gjimnazin e Shtetit (ASH, Fjalori Enciklopedik Shqiptar, 1985 f. 343). Mbi këtë traditë në vitin

1956 u hap Instituti i Lartë Pedagogjik, sot Universiteti “Luigj Gurakuqi”. Zhvillimi arsimor u

shoqërua me një zhvillim të vrullshëm kulturor. Shkodra shquhej për bibliotekat e saj të pasura ku

99

mund të veçohet ajo e françeskanëve dhe sa e sa biblioteka personale të qytetarëve të saj. Në vitin

1870 u hap shtypshkronja e parë dhe në vitet ’50 të shekullit të kaluar ushtronin aktivitet edhe 10

shtypshkronja të tjera. Në Shkodër u ngrit teatri i parë shqiptar i quajtur “Bogdani”, ndërsa në vitin

1878, po në Shkodër, u formua orkestra e parë frymore në Shqipëri. Në vitin 1858 në këtë qytet u bë

fotografia e parë në Shqipëri, 13 vite pasi u bë fotografia e parë në botë nga vëllezërit Lumier

(Parruca, 2002). Ky zhvillim arsimor dhe kulturor eci paralelisht me zhvillimin ekonomik. Ishte

pikërisht Shkodra e cila që shumë e shumë vite më parë përshkohej nga rrugë tokësore dhe ujore me

anë të të cilave karvanët dhe anijet bënin këmbimet tregtare. Një përparësi në këtë drejtim bënte

edhe fakti që lumi Buna dhe liqeni ishin të lundrueshëm: “Këtë na e dëshmon Liviusi, monedha e

mbretit Gent si dhe ato të vetë qytetit, të cilat kanë mbi to edhe tipin e anijeve të përdorura (cituar

nga Ipen, përkthim i Karaiskaj & Klosi, 2002). Në kohën e Bushatllinjve në pazarin e Shkodrës

kishte 2000 dyqane (Parruca, 2002), ndërsa në vitet ’70 të shek. XVIII ky qytet kishte 50 mijë

banorë si dhe 3500 dyqane (ASH, Fjalori enciklopedik shqiptar, 1985). Në Shkodër prodhoheshin

pëlhura, mëndafshi natyral, veshjet kombëtare, lëkurë, duhan, barot, etj. Në vitet ’20 të shek. XIX u

ngritën shoqëritë industriale, ku më e përmendura ishte “Portland, Çimento Shkodër” (Parruca,

2002). Tregtarët shkodranë kishin agjencitë e tyre në vendet e huaja dhe 150 vjet më parë ngritën

Dhomën e tregtisë në qytetin e tyre. Sigurisht, në këtë zhvillim ekonomik një rol të rëndësishëm

luajti edhe Banka e parë e cila është ngritur më 04.02.1863. Tregtinë kryesore Shkodra e zhvillonte

me Austrinë, Turqinë, Greqinë, Italinë, Maltën, Tunizinë, Francë, Egjiptin, Malin e Zi, Serbinë,

Bullgarinë etj. Në vitet 1944-1990 u ngritën një sërë veprash industriale në fushën e energjetikës,

industrisë së rëndë dhe asaj të lehtë dhe ushqimore15

Korça dhe Voskopoja plotësojnë njëra-tjetrën. Qendra të rëndësishme kulturore dhe arsimore,

pararendëse të zhvillimit ekonomik. Një numër i madh qendrash arkeologjike, flasin për lashtësinë e

kësaj treve. Qyteti modern e ka filluar jetën në shek. XV. Për një kohë të gjatë rivalizohej nga

Voskopoja, por me shkatërrimin e saj në shek. XVIII, Korça nuk pati rivale në këtë zonë. Korça dhe

Voskopoja janë pararendëse të arsimit shqiptar. Në gjysmën e dytë të shek. XVIII në Voskopojë u

ngrit “Akademia e Re” (shkollë e mesme). Që në vitin 1712 Akademia e Re kishte shtypshkronjën e

saj, ku shtypeshin libra shkollorë dhe libra të tjerë. Më 7 mars të vitit 1887 hapet Mësonjëtorja e

parë shqipe e Korçës. Në vitin 1891 hapet Shkolla shqipe e vashave. Më 25 tetor 1917 u hap Liceu i

Korçës. Në vazhdën e kësaj tradite, në vitin 1971 u krijua Instituti i Lartë Bujqësor i Korçës, sot

Universiteti “Fan Noli”. Edhe në fushën e kulturës dhe të arteve, Korça pa diskutim zë vend nderi.

Në Voskopojë dhe në Korçë, në kisha dhe manastire kanë lënë ikona dhe murale ikonografët e

.

15 Historia e Shqipërisë 1912-1941, Vëllimi 3 (viti i botimit 1984)

100

mëdhenj David Selenica (1726) dhe vëllezërit Zografi (1751). Mbi këtë bazë u ngrit në vitin 1980

Muzeu i Artit Mesjetar Shqiptar, me rreth 7000 objekte dhe ikona. Në këtë muze zënë vend

kryeveprat e Onufrit (ASH, Fjalori enciklopedik shqiptar, 1985). Në këtë trevë pati zhvillim të

shpejtë dhe ekonomia. Sipas Aurel Plasarit (2000) “në qytet (Voskopojë) kishte 14 korporata”.

Mund të themi pa e zmadhuar që historia e qytetit është historia e korporatave të saj. Voskopoja

kishte marrëdhënie tregtare me Venedikun, Vjenën, Lajpcigun etj. (ASH, Fjalori enciklopedik

shqiptar, 1985 f. 1175). Në vitet 1923-1928 u ngritën ndërmarrjet e para kapitaliste anonime

shqiptare. Në Korçë u themelua shoqëria “Gjeneral Elektrik”, shoqëria industriale e alkoolit

“Mërkuri” në Drenovë, etj16

• Duhet t’i përkisnin një grupi kulturor të caktuar. Të gjithë pjesëmarrësit deklaruan që janë

shtetas shqiptarë dhe kanë lindur pranë një grupi kulturor-social si ai i Shkodrës dhe i Korçës.

. Në vitet 1944-1990 industria ushqimore dhe e lehtë qenë përparësore

dhe njohën zhvillim të madh. Krahas të përbashkëtave, këto dy qytete kanë edhe të veçantat e tyre.

Si rezultat i emigracionit të hershëm dhe marrëdhënieve tradicionale specifike me shtete të

ndryshme, në popullsinë e tyre ndeshemi me mentalitete të ndryshme.

Do të ishte shumë interesant krahasimi sasior i kontributit që do të kishte secili grup kulturor në

prodhimin e brendshëm bruto në Shqipëri, por duhet theksuar se është e vështirë të gjesh të dhëna të

besueshme ekonomike në një vend në zhvillim si Shqipëria; po ashtu, është edhe më e vështirë të

gjesh informacion për kontributin që ka secili grup kulturor në ekonominë shqiptare.

Numri i pjesëmarrësve në intervistë u përcaktua gjatë procesit të realizimit të intervistave deri në

momentin kur u arrit saturimi i të dhënave. Intervista kishte një minimum prej 110 pjesëmarrësish,

duke përfshirë individë të grupeve sociale-ekonomike të ndryshme. Të gjitha intervistat e

transkriptuara shërbyen si “concourse” për realizimin e metodologjisë Q e cila do të trajtohet në

çështjet në vijim.

Pjesëmarrësit u zgjodhën duke përmbushur kriteret e mëposhtme:

• Pjesëmarrësit duhet të kishin kaluar fëmijërinë e tyre brenda grupit kulturor përkatës.

Arsyeja e përzgjedhjes së këtij kriteri është se nga rishikimi i literaturës, asimilimi i kulturës nga

individi ndodh gjatë fëmijërisë (Haviland, Prins, McBride, & Walrath, 2010).

• Pjesëmarrësit duhet ta kishin përdorur përherë dhe vazhdimisht paranë. Ata ranë dakord dhe

deklaruan që kanë një përdorim të qëndrueshëm dhe të rregullt të parasë, kanë të ardhura,

16 Historia e Shqipërisë 1912-1941, Vëllimi 3 (viti i botimit 1984)

101

pavarësisht nga shuma, nga puna, nga zotërimi i një biznesi, apo dhe nga burime të tjera si

trashëgimi, investime dhe kursime.

• Pjesëmarrësit duhet të ishin në moshë të rritur. Individët në moshë të rritur kanë të drejta të

plota dhe detyrime, dhe për pasojë janë krejtësisht të lirë të përdorin paranë sipas vullnetit të tyre,

gjë që përputhet me objektivat e këtij punimi, i cili qëndron në të kuptuarit dhe të interpretuarit e

perceptimeve të parasë dhe pasurisë nga dy nëngrupet e ndryshme kulturore. Pjesëmarrësit u pyetën

nëse kishin mbushur moshën ligjore për të pasur aftësi dhe zotësi për të vepruar, pasi sipas

legjislacionit shqiptar, i rritur konsiderohet një njeri me të drejta të plota dhe detyrime mbi moshën

18 vjeç.

• Pjesëmarrësi duhet të kishin aftësi për të transmetuar, komunikuar dhe shprehur idetë,

emocionet dhe mendimet në mënyrë të qartë. Ky kriter i veçantë u vendos duke patur parasysh

kontributin potencial që një pjesëmarrës do të kishte për këtë studim.

• Përveç kritereve të mësipërme, u morën parasysh dhe faktorë të tjerë, si gatishmëria e

pjesëmarrësve për t’i kushtuar kohë dhe interesim të mjaftueshëm intervistës. Kontaktet me

pjesëmarrësit në këtë studim u siguruan me mbështetjen e Organizatës së bashkive të Shqipërisë dhe

disa OJF-ve lokale me të cilat kam bashkëpunuar ndër vite për realizimin e projekteve të ndryshme.

Është shumë e rëndësishme të theksohet se pjesëmarrësit u kontaktuan personalisht dhe kampionimi

i qëllimshëm u përdor për t’i përzgjedhur duke u bazuar në kriteret e lartpërmendura.

Baza dhe analiza e të dhënave

Intervistat u regjistruan nga një pajisje audio, u transkriptuan dhe më pas u analizuan. Intervistat e

transkriptuara nga studiuesi u lexuan disa herë gjatë procesit të realizimit të studimit, duke

mundësuar kështu kuptimin më në thellësi të fjalive dhe fjalëve të përdorura nga pjesëmarrësit.

Nga intervistat e transkriptuara u nxorën pohime dhe shprehje mbi kuptimin e parasë dhe përvojat e

pjesëmarrësve në lidhje me paranë. Më pas u realizua një analizë e hollësishme për nxjerrjen e

pohimeve dhe shprehjeve të rëndësishme në lidhje me objektivat e studimit. Lista paraprake e tyre u

përpunua dhe u hartua një listë përfundimtare ku nuk kishte as përsëritje dhe as mbivendosje të

pohimeve. Të gjitha këto u ndanë në grupe të veçanta duke u emërtuar respektivisht.

Vlefshmëria dhe besueshmëria e intervistave

Creswell (2009) përmbledh tetë procedurat e verifikimit të vlefshmërisë së studimit të cilat përdoren

më shpesh gjatë intervistave. Ai pohon se jo të gjitha këto procedura duhet domosdoshmërisht të

102

përdoren që të sigurohet vlefshmëria e një studimi, por marrja parasysh e sa më shumë prej tyre rrit

vërtetësinë e studimit. Për realizimin e intervistave janë mbajtur parasysh katër nga tetë procedurat.

• Rishikimi i gjetjeve: për të përcaktuar saktësinë e tyre cilësore. Disa përshkrime nga

intervistat iu prezantuan pjesëmarrësve në mënyrë që ata të pohonin saktësinë dhe vërtetësinë e tyre.

Pjesëmarrësve nuk iu paraqit i gjithë transkriptimi i intervistës, por fjali apo disa nga shprehjet e

përdorura.

• Qartësimi i paragjykimeve. Që në fillim të kryerjes së studimit u paraqitën të dhëna mbi

gjininë, grupin kulturor dhe grupin social-ekonomik të cilit i përkiste.

• Kalimi i një kohe të gjatë në terren. Kjo ndihmoi të kuptohej më thellë fenomeni që po

studiohej, duke ia shtuar besueshmërinë studimit.

• Rishikimi i gjetjeve nga udhëheqësi shkencor. U bë rishikimi i gjetjeve gjatë procesit të

kryerjes së studimit nga udhëheqësi shkencor, për të shmangur paragjykimet gjatë realizimit të

studimit si dhe për të ofruar këndvështrimet e tij mbi këtë studim. Kjo strategji që përfshin

interpretimin nga dikush tjetër krahas studiuesit, i shton vlera studimit.

Veç procedurave të vlefshmërisë, për të rritur besueshmërinë e këtij studimi u kontrollua me kujdes

transkriptimi i intervistave në mënyrë që të shmangeshin gabimet, po ashtu u bë dhe kontrolli i

dyfishtë i kodeve të përdorura gjatë intervistave.

Tërësia e pohimeve Q (e njohur gjithashtu si kampioni Q)

Tërësia e pohimeve Q u krijua përmes filtrimit dhe marrjes së kampioneve nga “concourse” dhe

përbëhet nga një seri pohimesh me numër rendor të shkruar në skeda. Tërësia e pohimeve, sipas

Brown (1996), duhet të jetë sa më përfaqësuese. Fillimisht u përftua një tërësi prej 130 pohimesh.

Për të siguruar që pohimet e përdorura në studim janë përfaqësuese, i gjithë “concourse” u përdor si

një kampionim strategjik. I gjithë “concourse” u nda në kategori dhe tërësia e pohimeve Q u

klasifikua në këto kategori. Kategoritë u përcaktuan mbi bazën e idesë në thelb të transkriptimit të

intervistave dhe duke iu referuar rishikimit të literaturës për kuptimet psikologjike të parasë. Tërësia

përfundimtare e pohimeve Q u krijua duke përzgjedhur një numër të vogël thëniesh për çdo kategori

të lartpërmendur. Disa nga këto kategori janë: paraja është pushtet, paraja si entitet i pavarur; paraja

e ndershme (raporti i parasë me punën); paraja si mjet që organizon jetën; paraja të robëron;

qëllimet e përdorimit të parasë/ administrimi i parasë; paraja dhe karakteri i njeriut; paraja është

emocion.

103

Procesi i reduktimit të 130 pohimeve nga “concourse” në një numër më praktik dhe të drejtueshëm

përfshiu etapat e mëposhtme:

• Filtrimi i pohimeve duke përjashtuar çdo përsëritje por pa humbur asgjë në aspektin e

përmbajtjes (Van Exel & De Graaf, 2005).

• Rregullimi i pohimeve me fjalor të varfër ose i pohimeve shumë të gjata dhe komplekse.

• Përdorimi i fjalëve në mënyrë të përpiktë aty ku ishte e mundur, për të pohuar dhe vlerësuar

opinionet dhe besimet e tyre.

Ky proces çoi në reduktimin e pohimeve në 60. U zhvillua një fazë pilot ku shprehjet iu shpërndanë

disa pjesëmarrësve (10 pjesëmarrës) për t’u lexuar dhe për të dalluar përsëritje të mundshme apo

edhe paqartësi në to. Kjo listë pohimesh u konsultua edhe me udhëheqësin tim shkencor deri sa u

arrit në një variant përfundimtar me 46 pohime më përfaqësuese që u përdorën për të krijuar

tërësinë e pohimeve Q të përfshira në këtë studim (shih shtojcën C).

Një cilësi mjaft e rëndësishme e pohimeve Q është se ato duhet të përmbajnë kuptime “shtesë”. Me

fjalë të tjera një pohim Q mund të interpretohet në mënyra të ndryshme nga përzgjedhës të

ndryshëm të këtij pohimi (Brown, 1970 cituar nga Webler, Danielson, & Tutler, 2009). Duke patur

parasysh që metodologjia Q kërkon të pasqyrojë rrugët reale për të cilat popullata përkatëse flet për

çështje përkatëse brenda fushës së subjektivitetit, pohimet e zgjedhura janë thënie dhe shprehje të

sakta nga intervistat gjysmë të hapura. Rrjedhimisht është e mundur që pohimet të përfshijnë në

dukje ide kontradiktore. Megjithatë, në mënyrë të drejtpërdrejtë ato pasqyrojnë idetë, shqetësimet,

përvojat, ndjesitë, qëndrimet, opinionet, besimet e subjekteve të intervistuara.

Mbasi pohimet u krijuan, u vlerësuan dhe u rishikuan disa herë, secilit prej tyre iu vendos një numër

rendor rastësor dhe më pas u shtypën në skeda të veçanta (me përmasat 9.15 cm me 6.35 cm) për të

krijuar bazën që të bëhej përzgjedhja Q.

Përzgjedhja e kampionit P (e pjesëmarrësve në metodologjinë Q)

Hapi në vazhdim në metodologjinë Q përbën renditjen e 46 pohimeve sipas disa termave të

paraqitura përpara pjesëmarrësve (shih shtojcën D). Në metodologjinë Q të anketuarit që marrin

pjesë njihen si kampioni P apo tërësia e individëve P (Addams, 2000).

Metodologjia Q ka për qëllim vetëm të tregojë ekzistencën e këndvështrimeve të veçanta dhe më

pas t’i kuptojë, shpjegojë dhe t’i krahasojë ato. Sigurisht, kjo mund të arrihet nëpërmjet angazhimit

të shumë pak pjesëmarrësve apo edhe një pjesëmarrësi të vetëm. Nuk kërkohet një numër i madh

pjesëmarrësish për të arritur një metodologji Q të mirë. Ky përfundim mbështetet në idenë që në

104

metodologjinë Q pjesëmarrësit janë variablat. Numri i variablave të përdorur në një kërkim

shkencor është i kufizuar. Kline (1994) sugjeron një minimum prej dy pjesëmarrësish për studimin

e çdo variabli. Në metodologjinë Q, kjo do të thotë një minimum prej dy përzgjedhjesh Q për çdo

pjesëmarrës, ose e thënë ndryshe, një numër pjesëmarrësish sa gjysma e pohimeve Q. Kjo do të

thotë që nëse një kërkim i cili përmban 60 pohime Q ka më shumë se 30 pjesëmarrës, ai do të jetë i

vështirë të studiohet (Watts & Stenner, 2012).

Kampioni P është zgjedhur në mënyrë të qëllimshme për të kapur një gamë sa më të gjerë të

interesave përkatëse, profesioneve, dhe për të përfshirë si gjininë femërore ashtu dhe atë

mashkullore. Prandaj individët janë zgjedhur në mënyrë që të mblidhen opinione të shumëllojshme

bazuar në histori të ndryshme, përvoja dhe profesione të ndryshme, në formim arsimor të ndryshëm

dhe mosha të ndryshme. Për të pasur të sigurt pajtueshmërinë, përputhshmërinë, dhe lidhjen midis

“concourse” (dhe më pas pohimeve Q) dhe kampionit P, u zgjodh e njëjta popullatë si për intervistat

ashtu dhe përzgjedhjen e pohimeve; megjithatë, nuk kishte mbivendosje midis subjekteve të

intervistave dhe kampionit P. Me fjalë të tjera, individët të cilëve iu kërkua të përzgjidhnin pohimet

Q, vinin nga i njëjti komunitet, kulturë, rrjet, si ata që ishin intervistuar paraprakisht, për pasojë,

është e mundur që ata të ndajnë të njëjtat opinionet dhe përvoja, megjithatë mbeten grupe individësh

reciprokisht përjashtues. Numri përfundimtar i kampionit P përbëhet nga 50 individë të ndarë në

mënyrë të barabartë, domethënë 25 nga Shkodra dhe 25 nga Korça.

Përzgjedhja e pohimeve Q

Mbas përmbushjes së kritereve të vendosura paraprakisht, pjesëmarrësit pranuan të merrnin pjesë në

mënyrë vullnetare në studim. Secila nga përzgjedhjet Q u plotësua para meje, në të njëjtat kushte

dhe procedura me secilin pjesëmarrës. Hapi i parë ishte informimi i tyre rreth qëllimeve të studimit

dhe të drejtës së tyre për t’u tërhequr nga studimi në çdo moment. Më pas, secilit pjesëmarrës i jepej

një diagram i printuar së bashku me termat e udhëzuesit dhe 46 pohimet e shkruara në skeda.

Objektivi i përzgjedhjes së pohimeve është renditja e pohimeve Q nga kampioni P sipas një

shpërndarjeje pothuaj normale, orientuar nga termat e paraqitura në udhëzues.

Në këtë studim termat e udhëzuesit parashikonin të qenit dakord me pohimin (ose që i përket

këndvështrimit të pjesëmarrësit, +4) dhe mospajtimit me pohimin (që nuk i përket këndvështrimit të

pjesëmarrësit, -4). Qëllimi i përzgjedhjes ishte rregullimi i pohimeve Q në nëntë kategori të

renditura sipas Tabelës 2, e paraqitur më poshtë. Të gjithë të anketuarve iu shpërndanë të njëjtat

terma të udhëzuesit dhe i gjithë procesi i përzgjedhjes së pohimeve u realizua në muajt prill-maj

2013. Pjesëmarrësit u informuan plotësisht mbi metodologjinë, nëpërmjet udhëzuesit me shkrim si

edhe gojarisht.

105

Veç udhëzimeve për plotësimin e përzgjedhjes Q, ky udhëzues i orientonte pjesëmarrësit mbi

perspektivën nga do të niseshin gjatë përzgjedhjes. Në këtë studim udhëzimi ishte që kjo të bëhej

mbi bazën e përvojave subjektive gjatë vendimmarrjes së tyre financiare dhe perceptimeve

subjektive për paranë dhe pasurinë.

Koha mesatare për kryerjen e plotë të procesit të përzgjedhjes zgjaste nga 45-90 minuta. Disa nga

pjesëmarrësit pëlqenin ta bënin këtë pa e shoqëruar me komente, ndërsa të tjerë komentonin çdo

përzgjedhje të pohimeve Q. Këto komente të mbajtura shënim siguruan informacion shtesë që iu

erdhi në ndihmë rezultateve të studimit dhe interpretimit të tyre.

Para procesit të përzgjedhjes të anketuarve iu dha një numër skedash me përmasa 9.15 cm x 6.35

cm (fig. 2). Në çdo skedë ishte shtypur një pohim i veçantë dhe skedat ishin vendosur në mënyrë

rastësore, jo sipas numrave që përmbanin.

Tabela 2: vlerësimi i pohimeve dhe numri i pohimeve për çdo kolonë Nuk jam dakord Jam dakord

-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4

3 4 5 7 8 7 5 4 3

Figura 2: shembull i një skede të përzgjedhjes Q të pohimeve.

Hapi i parë i fazës së përzgjedhjes ishte thjesht leximi me kujdes i të gjitha pohimeve që të

anketuarit të familjarizoheshin me pohimin. Mbasi kjo realizohej, të anketuarit i ndanin skedat në

tre grupime: “jam dakord”, “nuk jam dakord” dhe “jam indiferent/i pasigurt për shprehjen” (as po,

as jo). Pohimet që reflektonin perceptimin apo sjelljen e individëve “jam dakord”, vendoseshin nga

e djathta e tyre ndërsa pohimet të cilat reflektonin perceptimin apo sjelljen “nuk jam dakord”,

vendoseshin nga e majta. Më pas, duke filluar me ekstremet “jam dakord” apo me “nuk jam

25

Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave shoqërore

dhe statusit social.

106

dakord”, fillonin të plotësonin diagramin me një shpërndarje pothuajse normale. Gjatë procesit të

përzgjedhjes Q pjesëmarrësit i vendosnin pohimet nën secilën kategori, bazuar në përvojën e tyre

me fenomenin, proces i cili ka domethënie psikologjike. Kjo do të thotë që pohimet e vendosura në

ekstreme janë më domethënëse, të rëndësishme për pjesëmarrësit e vënë në fokusin e këtij studimi.

Pohimet që u vendosën në mes të shpërndarjes, janë pohime ndaj të cilave pjesëmarrësit janë

neutralë pra nuk kanë ndonjë rëndësi psikologjike për ta. Sa më shumë pohimet lëvizin drejt mesit

të diagramit aq më pak rëndësi ka pohimi për pjesëmarrësin. Brown thekson që rëndësia

psikologjike e pohimit është e domethënëse, si për arsyet fenomenologjike, ashtu edhe ato

statistikore (Brown, 1980).

Mbasi plotësimi i diagramit së shpërndarjes mbaronte, pjesëmarrësve u kërkohej të kontrollonin dhe

një herë shpërndarjen për ndonjë zhvendosje të mundshme të pohimeve. Gjatë udhëzimeve të

anketuarve iu theksua fakti që nuk ka përgjigje “të saktë” apo “të gabuar” dhe as përgjigje “të mirë”

apo “të keqe”. Çdo përzgjedhje e të anketuarve regjistrohej dhe hidhej si një e dhënë. Figura 3

tregon një individ gjatë procesit të përzgjedhjes të pohimeve Q.

Figura 3: procesi i përzgjedhjes Q

(Stenner, 2006)

Në këtë studim u zbatua një shpërndarje e detyruar (një diagram fiks), që ndryshe nga shpërndarja e

lirë, lehtësoi procesin praktik të nxitjes së pjesëmarrësve për të renditur pohimet në raport me njëri-

tjetrin, duke përdorur një shpërndarje të barabartë ndaj kategorisë “0” me më pak pohime të

vendosura në të dyja anët e saj (në kolonat “nuk jam dakord” dhe “jam dakord” - shih shtojcën D

për një shembull). Brown (2008, cituar nga Webler, Danielson & Tutler, 2009 ) i shtyn studiuesit të

përdorin shpërndarje normale të detyruar, pasi ndihmon pjesëmarrësit të shprehin parapëlqimet e

tyre. Forma e shpërndarjes së pohimeve brenda diagramit është arbitrare, megjithatë, kjo nuk

ndikon në analizën statistikore (Brown, 1993), as në besueshmërinë e të dhënave të mbledhura, pasi

107

në diagramin përfundimtar pasqyrohen pohimet e renditura relativisht me njëra-tjetrën pavarësisht

nga forma e shpërndarjes.

Një nga kritikat më të mëdha mbi metodologjinë Q ka të bëjë pikërisht me formën e diagramit të

përzgjedhjes Q. Sipas Webler, Danielson & Tutler (2009), kritika kryesore është që pjesëmarrësit

mund të kenë nevojë për më shumë liri në zgjedhjen e pohimeve sa i takon vetë subjektivitetit të

tyre p.sh. ata mund të kenë nevojë të vendosin pesë pohime në kategorinë +4 në vend të tre

pohimeve. Kritikët pretendojnë se duke i penguar pjesëmarrësit që të zgjedhin vetë sa pohime duan

të vendosin nën secilën kategori, humbet një informacion i rëndësishëm.

Block (2008) tregon se një formë diagrame e detyruar, i standardizon shpërndarjet Q dhe mundëson

një krahasim të barabartë dhe më pak paqartësi të përzgjedhjeve Q, duke siguruar të dhëna në një

formë më të përshtatshme dhe lehtësisht të përpunueshme. Një shpërndarje e lirë iu jep

pjesëmarrësve më shumë liri, por në të vërtetë në këto kushte ata marrin vendime të tepërta që nuk

sjellin ndonjë ndryshim në analizën e faktorëve në studim. Me fjalë të tjera, ata po shpenzojnë

kohën e tyre dhe studiuesi ndërkohë po iu jep mundësi ta bëjnë këtë. Metodologjia Q ka për qëllim

të kapë të gjithë konfigurimin (formën e shpërndarjes) dhe të japë këndvështrimet në tërësi. Edhe në

kushtet e një shpërndarjeje të detyruar, pjesëmarrësit kanë liri të madhe në përputhje me qëllimin e

metodologjisë. Gjatë përdorimit të metodologjisë Q studiuesit zgjedhin një diagram të detyruar,

sepse ky përbën mjetin më të përshtatshëm dhe praktik për të renditur pohime Q, si për

pjesëmarrësit ashtu edhe për studiuesin.

Nëpërmjet hulumtimit të tij, Brown (1971) tregoi se shumica e informacionit statistikor përfshihet

në renditjen e pohimeve dhe se në metodologjinë kërkimore Q llojet e faktorëve janë më të ndikuar

nga renditja e preferencave17

17 Renditja e preferenca nënkupton “jam dakord” dhe “nuk jam dakord”.

sesa nga forma e shpërndarjes së diagramit. Me fjalë të tjera, nuk ka

rëndësi çfarë lloj shpërndarje është (shpërndarje e detyruar apo e lirë), sepse informacioni statistikor

do të jetë i njëjtë pasi është struktura e pohimit që ndikon nxjerrjen dhe modelin e faktorit dhe jo

forma e shpërndarjes. Gjithashtu, (Watts & Stenner, 2012) theksuan se individët që përzgjedhin

pohimet janë të aftë të marrin vendime rreth pohimeve për të cilat janë dakord dhe për cilat jo, dhe

cili pohim duhet të vendoset nën çdo kategori, në përputhje me numrin e kufizuar të tyre.

Në të njëjtën kohë Cottle dhe McKeown (1980) theksuan se metodologjia Q është një alternativë e

metodës tradicionale R, që nënkupton se është më shumë se një teknikë, është një qasje

gjithëpërfshirëse për studimin e sjelljes. Prandaj karakteristikat teknike nuk duhet ta errësojnë

vlefshmërinë e të gjithë metodologjisë.

108

Analiza e të dhënave

Analiza e të dhënave në metodologjinë Q përfshin dy procedura:

• Analizën faktoriale, e cila është një procedurë teknike dhe statistikore e realizuar nga një

program kompjuterik PQmethod (Atkinson, 1992; Schmolck, 2002).

• Interpretimin e faktorëve bazuar në një raport të shkruar përmes programit PQmethod.

Programi për realizmin e analizës faktoriale PQmethod është krijuar posaçërisht për të analizuar të

dhënat e siguruara nga përzgjedhjet Q (Atkinson, 1992; Schmolck, 2002). Duke përdorur këtë

program, u hodhën të veçuara të dhënat me parametrat e analizës, 46 pohimet Q dhe 25 përzgjedhje

Q për çdo grup kulturor (Shkodra dhe Korça). Çdo përzgjedhje Q hidhet si një e dhënë e

papërpunuar dhe më pas është programi statistikor ai që zbaton analizën faktoriale.

Variablat në metodologjinë Q janë përzgjedhjet Q. Analiza faktoriale është një metodë për të

saktësuar si e klasifikojnë veten individët në aspektin e çështjes kërkimore që iu është shpjeguar

përmes termave të udhëzuesit. Ata që kanë mendime të ngjashme për një çështje, zgjedhin në

mënyrë të ngjashme dhe rezultatet rrjedhin tek i njëjti faktor (Brown, 1980). Kur përzgjedhjet Q

mblidhen dhe më pas shikohen lidhjet me njëra-tjetrën, procesi i analizës statistikore dhe faktoriale

është i njëjtë me atë të metodologjisë R. Pra mbështetësit e metodologjisë R dhe Q nuk debatojnë

për tiparet statistikore si përcaktimi i rëndësisë së faktorit, rrotullimit apo kështu me radhë. Janë

arsyet metodologjike dhe jo proceset teknike për të cilat këta mbështetës të njërës apo të tjetrës bien

në kundërshtim.

Në metodologjinë Q synimi i parë është nxjerrja e faktorëve mbi bazën e përzgjedhjes Q. Për të

nxjerrë faktorët ka dy mundësi zgjedhjeje, ose metoda Centroid, ose metoda e Komponentëve

kryesorë në programin PQmethod. Menjëherë pasi merret ky vendim, kalohet në hapin tjetër të

procedurave statistikore, rrotullimin e faktorëve të nxjerrë. Sa i takon rrotullimit, studiuesi mund të

përzgjedhë mbi bazën e Varimax-it ose mbi rrotullimet gjykuese. Mbas këtij hapi programi

përpunon të dhënat e analizës faktoriale dhe procedurat e interpretimit fillojnë duke u bazuar në

raportin përfundimtar të përgatitur nga programi.

Metoda Centroid apo e komponentëve kryesorë

Në programin PQmethod për nxjerrjen e faktorëve mund të përdoret ose metoda e Komponentëve

kryesorë, ose metoda Centroid. Stephenson preferonte metodën Centroid dhe jo teknikat faktoriale

alternative. Megjithatë, mund të përdoret edhe metoda e Komponentëve kryesorë, një teknikë

matematikore më e saktë (Watts & Stenner, 2012). Dallimi kryesor është se zgjidhja e dhënë nga

metoda Centroid mbetet në thelb më e papërcaktuar dhe prodhimtare idesh. Kjo do thotë që metoda

109

Centroid prodhon një numër të pafund zgjidhjesh, ku secila prej tyre është matematikisht e saktë.

Megjithatë, qëllimi nuk është nxjerrja e sa më shumë faktorëve, pasi interpretimi i shumë faktorëve

do të ishte i vështirë. Qëllimi është një strukturë e thjeshtë, ku ngarkesat faktoriale të jenë të larta.

Për të vazhduar me nxjerrjen e faktorëve sipas metodës Centroid, duhen mbledhur korrelacionet e

një variabli të dhënë me të gjithë variablat dhe kjo të pjesëtohet me shumën e të gjithë

korrelacioneve të të gjithë variablave me njëri-tjetrin. Kjo jep një vlerësim të ngarkesave. Një anë

tjetër pozitive e metodës Centroid është që disa variabla (përzgjedhje Q) mund të kenë ngarkesa

pozitive dhe të tjerat negative për të njëjtin faktor. Në metodën Centroid të nxjerrjes së faktorëve

qëllimi është të shtosh në mënyrë pozitive që të mund të nxjerrësh sa më shumë varianca për secilin

faktor të ri. Sapo ngarkesat të jenë transformuar në vlera pozitive, bëhet rrotullimi i faktorëve

(Watts & Stenner, 2012).

Ndërkaq, metoda e Komponentëve kryesorë prodhon vetëm një zgjidhje matematikore, e cila mund

të konsiderohet si përcaktuese dhe zvogëluese. E shprehur me fjalë të tjera, në metodën Centroid ka

më lirshmëri për analizën faktoriale sesa në atë të Komponentëve kryesorë. Epërsia e zgjedhjes së

kësaj të fundit është që nxjerr më shumë variancë të faktorëve të mëparshëm të parrotulluar.

Për këtë studim fillimisht u provuan të dyja, para se të vendosej cila do zgjidhej, metoda Centroid

apo metoda e Komponentëve kryesorë në programin PQmethod. Arsyeja për të mos i përdorur të

dyja, është sepse këtu nuk bëhet fjalë për një studim krahasues mes dy metodave, po për zgjedhjen e

metodës që është më e arsyeshme për llojin e studimit. Gjatë marrjes së vendimit u mbajtën

parasysh si faktorët statistikorë, dhe ata teorikë, si dhe fakti që metoda e Komponentëve kryesorë

është më e përdorur në studimet Q. Si rrjedhojë, u vendos të zgjidhej metoda e Komponentëve

kryesorë.

Korrelacioni

Në praktikë, gjatë analizës faktoriale studiuesit nuk e dinë numrin e faktorëve apo ngarkesat

faktoriale përpara kryerjes së procedurave statistikore. Megjithatë, është e mundur që kjo të

studiohet duke kontrolluar korrelacionin midis variablave (shih shtojcën F dhe G, përkatësisht

tabelat F3.1 dhe G3.1). Pikërisht korrelacioni midis variablave mund të ndihmojë për reduktimin e

të dhënave në një mënyrë eksploruese (Watts & Stenner, 2012).

Rezultati i parë i korrelacionit në programin PQmethod është një matricë korrelacionesh e

parrotulluar e çdo përzgjedhjeje Q me faktorin në fjalë. Analiza faktoriale zakonisht kryhet në

matrica korrelacionesh në përpjekjen për t’i thjeshtuar ato.

110

Nga matrica e korrelacioneve e parrotulluar, e përgatitur nga programi PQmethod (shih shtojcën F

dhe G përkatësisht tabelat F3.2 dhe G3.2) nxirren vetëm eigenvalue18

Tabela 3: eigenvalue (vlerat e veta, Korça)

dhe varianca shpjeguese, por

këto matrica janë një pikënisje për analizën faktoriale për të gjetur faktorët domethënës dhe të

rëndësishëm për dy nëngrupet kulturore.

Variacioni statistikor dhe kriteret teorike mund të përdoren në përcaktimin e faktorëve të

rëndësishëm. Eigenvalue dhe varianca shpjeguese janë kriteret më të njohura statistikore për t’u

përdorur gjatë këtij procesi. Në statistikë, kriteri më i zakonshëm për t’u përdorur është eigenvalue,

ku rëndësia e faktorit llogaritet përmes shumës së ngarkesave faktoriale në katror (Watts & Stenner,

2012). Faktorët shihen si shumë të rëndësishëm nëse eigenvalue-t janë më të larta sesa 1.00, por

nëse janë më të vogla se 1.00, këta faktorë shihen si të parëndësishëm për t’u patur parasysh.

Tabelat e mëposhtme (3,4) paraqesin eigenvalue nga matricat e korrelacioneve të parrotulluara që

programi PQmethod ka nxjerrë nga të dhënat empirike për dy nëngrupet kulturore. Në rastin e

Korçës, nga tetë faktorët e parrotulluar kanë eigenvalue që e kalojnë 1.00 vetëm katër faktorë.

Ndërsa në rastin e Shkodrës, pesë nga faktorët e parrotulluar kanë eigenvalue që e kalojnë 1.00.

Nëse i referohemi statistikës, çdokush mund të thotë që të katër faktorët janë të rëndësishëm për

Korçën dhe të pesë faktorët janë të rëndësishëm për Shkodrën. Megjithatë, ashtu siç u përmend më

sipër, ky nuk është i vetmi kriter për gjetjen e faktorëve domethënës.

Faktorët 1 2 3 4 5 6 7 8

Eigenvalue 10.0402 4.7527 2.3316 1.0713 0.9622 0.8195 0.6734 0.6143

Tabela 4: eigenvalue (vlerat e veta, Shkodra) Faktorët 1 2 3 4 5 6 7 8

Eigenvalue 7.5443 5.2153 2.3999 1.599 1.0804 0.874 0.8123 0.713

Varianca shpjeguese për çdo faktor dhe varianca totale janë gjithashtu të rëndësishme të merren

parasysh gjatë kërkimit të një faktori domethënës. Në tabelat 5 dhe 6 paraqiten variancat shpjeguese

për faktorët e parrotulluar të këtij studimi për të dy nëngrupet e zgjedhura, Korçën dhe Shkodrën.

Siç mund të vihet re, faktori 1 në Korçë shpjegon 40% të variancës totale të të tetë faktorëve, faktori

2 shpjegon 19% dhe faktori 3 shpjegon 9% e kështu me radhë. Në Shkodër, faktori 1 shpjegon 30 %

18 Eigenvalue janë vlerat e veta. Ajo llogaritet si shuma e katrorëve të ngarkesave për të gjitha përzgjedhjet Q në atë faktor. Eigenvalue së bashku me variancën shpjeguese japin një ide të qartë për fuqinë dhe efektin shpjegues të faktorëve të nxjerrë.

111

të variancës totale të të tetë faktorëve, faktori 2 shpjegon 21% dhe faktori 3 shpjegon 10% e kështu

me radhë. Në statistikë një fakt i tillë nënkupton që faktori 1 është më i madh dhe më i rëndësishëm

se faktori 2 dhe 3. Megjithatë, në metodologjinë Q varianca shpjeguese nuk është aq e rëndësishme.

Shpesh herë faktori 1 ka një përqindje më të lartë të variancës shpjeguese sepse pjesa më e madhe e

përzgjedhjeve Q nxirren në të. Kjo nuk do të thotë që faktorët e tjerë janë më pak të rëndësishëm.

Tabela 5: varianca shpjeguese në matricën e faktorëve të parrotulluar për Korçën Faktori 1 2 3 4 5 6 7 8

Varianca Shpjeguese në % 40 19 9 4 4 3 3 2

Tabela 6:varianca shpjeguese në matricën e faktorëve të parrotulluar për Shkodrën Faktori 1 2 3 4 5 6 7 8

Varianca shpjeguese në % 30 21 10 6 4 3 3 3

Literatura që i referohet metodologjisë Q thekson se studiuesi duhet të tregojë kujdes ndërsa përdor

kritere të tilla statistikore. Faktorët në metodologjinë Q, të cilët janë statistikisht të rëndësishëm,

mund të mos kenë ndonjë kuptim. Sipas Brown (1980) mund të nxirret një faktor ku eigenvalue

është më e madhe se 1.00, por ku ngarkesat faktoriale në një faktor të veçantë nuk janë të

rëndësishme. Duhet të tregohet kujdes pasi që përzgjedhja e faktorit vetëm mbi bazën e kritereve

statistikore, mund ta drejtojë studiuesin në nënvlerësimin e një faktori që mund të ketë një interes

teorik të veçantë. Pra, gjatë përzgjedhjes së faktorëve është e rëndësishme të bëhet dallimi midis

rëndësisë statistikore dhe asaj teorike. Megjithatë, duhen parë rezultatet statistikore përpara

shqyrtimit të tipareve teorike apo psikologjike. Përsa i takon këtij studimi, nuk i kam kushtuar

shumë rëndësi eigenvalue-s dhe variancës shpjeguese për të zgjedhur numrin e saktë të faktorëve të

rëndësishëm. Edhe pse kriteret statistikore në zgjedhjen e faktorëve të rëndësishëm nuk ishin synimi

kryesor, u arrit që eigenvalue-t të ishin mbi 1.00 për disa faktorë dhe varianca totale nuk ishte

shumë e ulët për ta. Iu kushtua më shumë rëndësi zgjidhjes nga rrotullimi i faktorëve me ngarkesat e

tyre, korrelacioneve midis faktorëve, si dhe çështjes kërkimore, qëllimit, teorisë dhe tërësisë së

pohimeve.

Rrotullimi

Për të përftuar faktorë të interpretueshëm, është e nevojshme të sigurohet vlerësimi më i mirë i

faktorëve përsa iu takon mesatareve të ponderuara të përzgjedhjeve Q (ngarkesave të tyre) në

faktorë të ndryshëm. Kjo arrihet me anë të rrotullimit të faktorëve duke përdorur Varimax-in ose

112

rrotullimin gjykues në programin PQmethod. Metoda e Varimax-it, e një rrotullimi ortogonal, është

më e përdorura në metodologjinë Q për të gjetur faktorë të interpretueshëm (një strukturë të

thjeshtë).

Analiza faktoriale bëhet për të gjetur zgjidhjen më të thjeshtë nga rrotullimet komplekse. Një nga

gjërat më të rëndësishme për gjetjen e një strukture të thjeshtë faktorësh është që ngarkesa faktoriale

e cila korrelon më shumë në një faktor, të shkojë drejt zeros në faktorin tjetër. Rezultati i përzier i

një ngarkese faktoriale19

Sipas Brown (1980), në varësi të çështjes kërkimore mund të ketë arsye të mira për të braktisur

strukturën e thjeshtë për një rrotullim gjykues, duke vendosur boshtin e faktorëve në pozicione të

reja, në mënyrë që studiuesi të përqendrohet më shumë në variablat e të dhënave ekzistuese të cilat

ai kërkon t’i ketë në fokus. Në këtë proces ngarkesat faktoriale të përzgjedhësve Q të tjerë do të

ndryshojnë. Disa do të bëhen më të pastra ndërsa disa të tjera të përziera, por marrëdhëniet

themelore të përmbledhura në matricën e korrelacioneve nuk do të ndryshojnë. Stephenson thekson

se metoda Centroide është zgjedhja e parë për të vazhduar me rrotullimin e faktorëve në mënyrë

gjykuese, pasi është e papërcaktuar dhe e lejon studiuesin të ndjekë logjikën e abduksionit e t’i

do ta bëjë procesin shumë të vështirë. Sa më e lartë që të jetë ngarkesa në

një faktor aq më e mirë është zgjidhja nga rrotullimi (Watts & Stenner, 2012).

Kaiser (1958) zhvilloi rrotullimin Varimax i cili njihet si metoda më e parapëlqyer në rrotullimin e

faktorëve. Rrotullimi Varimax synon të arrijë një strukturë të thjeshtë duke ruajtur boshtet

ortogonale të faktorëve, që nënkupton se faktorët janë të pakorreluar dhe bashkësitë dhe aftësia për

të riprodhuar matricën origjinale të korrelacioneve janë të njëjta me analizën faktoriale fillestare

(Kline, 1994).

Analiza faktoriale sipas metodës së Komponentëve kryesorë është zgjedhur së bashku me

rrotullimin Varimax gjatë realizimit të analizës Q për këtë studim. Por mund të përzgjidhet

gjithashtu analiza faktoriale sipas metodës Centroid së bashku me Varimax-in dhe metoda e

Komponentëve kryesorë me rrotullimin gjykues. Kjo argumentohet me faktin që kombinimi i

Varimax-it me metodën e Komponentëve kryesorë jep një zgjidhjes të saktë matematikore, ndërsa

kombinimi i metodës Centroid me rrotullimin gjykues bëhet për arsye teorike dhe merr parasysh

rolin e lirë abduktoral të kërkuesit përsa i takon materialit të të dhënave. Përveç kësaj, një rrotullim

Varimax mund të tregojë se rrotullimi i një përzgjedhje Q ka të ngjarë të jetë shumë interesant

bazuar tek supozimet teorike.

19 Rezultat i përzier nënkupton që një person korrelon në më shumë se në një faktor, por nuk ndikon në mënyrë të rëndësishme vetëm në një faktor.

113

afrohet çështjes kërkimore nga cilido numër këndvështrimesh që këshillohet nga teoria. Arsyeja e

përzgjedhjes së metodës së Komponentëve kryesorë së bashku me rrotullimin Varimax në këtë

studim, është se duke qenë studim i parë i kësaj fushe, nuk ekziston ndonjë bazë teorike që të më

shtynte për të vazhduar me rrotullimin gjykues20

Tabela 7: matrica e faktorëve të rrotulluar (Korça)

. Pas zgjedhjes së metodës së Komponentëve

kryesorë për nxjerrjen e faktorëve dhe Varimax-it për rrotullimin e faktorëve, programi PQmethod

prodhon një matricë korrelacionesh të rrotulluar. Matricat e korrelacioneve për të dy nëngrupet

kulturore paraqiten në tabelat e mëposhtme 7 dhe 8. 21

Përzgjedhjet

Faktori 1 Faktori 2 Faktori 3 Përzgjedhjet Faktori 1 Faktori 2 Faktori 3 1 KO1 -0.1917 0.8642X 0.1245 14 KO14 -0.1786 0.8710X 0.0447 2 KO2 0.8405X -0.1958 0.3371 15 KO15 0.8957X -0.1303 0.0968 3 KO3 0.8458X -0.1320 0.2669 16 KO16 0.7422X -0.3081 0.1784 4 KO4 0.3007 0.0005 0.7833X 17 KO17 0.3938 0.1372 0.7322X 5 KO5 0.4288 -0.1840 0.6436X 18 KO18 0.2524 0.2422 0.6085X 6 KO6 -0.3193 0.7602X 0.0675 19 KO19 0.0174 0.1357 0.7521X 7 KO7 0.1041 -0.0432 0.8909X 20 KO20 0.0997 0.0745 0.6269X 8 KO8 0.7822X -0.1237 0.1425 21 KO21 0.2119 0.1442 0.7362X 9 KO9 0.8463X -0.0125 0.1607 22 KO22 0.6400X 0.0503 0.3640 10 KO10 -0.1450 0.7653X -0.0128 23 KO23 0.8348X -0.1137 0.2689 11 KO11 0.8974X -0.0738 0.0950 24 KO24 0.2972 0.4961X 0.1060 12 KO12 0.7734X 0.0396 0.3669 25 KO25 0.2342 -0.0366 0.8242X 13 KO13 -0.0463 0.8742X 0.0963 %, Var Shpjeg 30 16 22

Qëllimi i rrotullimit në analizën faktoriale është “të thjeshtojë matricën e korrelacioneve në mënyrë

që ato të mund të shpjegohen lidhur me disa faktorë themelorë (Kline 1994). Tabelat (7, 8)

paraqesin matricat e korrelacioneve të rrotulluara për secilin grup kulturor, ku bëhet e qartë se cilit

faktor i përket secili pjesëmarrës. Ngarkesat faktoriale pasqyrojnë masën e korrelacionit të secilit

variabël apo person me çdo faktor. Me fjalë të tjera, të gjitha këto ngarkesa faktoriale janë

koeficientë korrelacioni, që tregojnë cila përzgjedhje Q është e ngjashme me apo e ndryshme nga

grupi i faktorëve22

20 Rrotullimi gjykues bazohet në parimet filozofike të Pierce (logjika abduktive) Brunswick (sugjerimet psikologjike) Kantor (interbehaviorizmi) dhe Polanyi (njohuritë tacit; njohuritë e nënkuptuara nga veprimet dhe pohimet) (cituar nga Watts & Stenner, 2012).

21 Me ngjyrë më të theksuar dhe me shenjën X janë shënuar përzgjedhjet Q të cilat përcaktojnë faktorin përkatës.

22 Grupi i faktorëve ose i emërtuar ndryshe dhe Array factor.

përkatës (Watts & Stenner, 2012). Me fjalë të tjera, ngarkesa në faktor tregon

shkallën e lidhjes së çdo përzgjedhjeje me faktorin. Faktorët e caktuar në mënyrë të qartë kanë

ngarkesa të përzgjedhjeve Q të larta në një faktor dhe të ulëta në faktorët e tjerë. Kjo quhet strukturë

e thjeshtë. Ky proces arrihet nga një rrotullim i mëtejshëm, që në këtë rast është kryer përmes

rrotullimit Varimax. Analiza faktoriale qartëson përmbajtjen e faktorëve. Në këtë mënyrë analiza

114

faktoriale thjeshton procesin e interpretimit, duke nxjerrë faktorë përmes fokusimit në segmente

tipologjike të fenomenit subjektiv të nxjerra nga pjesëmarrësit.

Për të vendosur nëse kjo zgjedhje e faktorëve ishte e mirë, u arsyetua mbi bazën e ngarkesave të çdo

faktori, sasisë së ngarkesave për çdo faktor, nivelit të rëndësisë, variancës shpjeguese totale për të

tre faktorët, korrelacionit mes faktorëve dhe disa aspekte teorike. Në tabelën 6 mund të shihet që për

Korçën janë përzgjedhur 3 (tre) faktorë, ku 10 individë janë ngarkuar në faktorin e parë, 6 në

faktorin e dytë dhe 9 në faktorin e tretë. Në faktorin e parë ka 9 përzgjedhje me ngarkesë mbi 0.70

dhe në të njëjtën kohë kanë rezultate drejt zeros në faktorët e tjerë, që është shumë e rëndësishme

Tabela 8: matrica e faktorëve të rrotulluar (Shkodra) Përzgjedhjet Faktori 1 Faktori 2 Faktori 3 Përzgjedhjet Faktori 1 Faktori 2 Faktori 3 1 SHK1 -0.7113X 0.1034 0.0379 14 SHK14 -0.6256X 0.086 0.3440 2 SHK2 0.6998X 0.3805 0.1914 15 SHK15 -0.1346 -0.092 0.7374X 3 SHK3 -0.1887 -0.2342 0.7157X 16 SHK16 -0.0326 0.7524X -0.4025 4 SHK4 -0.0655 -0.1533 0.7884X 17 SHK17 -0.0573 0.7264X -0.1430 5 SHK5 0.1842 0.7968X 0.0290 18 SHK18 -0.7893X 0.0238 0.0809 6 SHK6 -0.6293X 0.2252 0.1788 19 SHK19 -0.1412 -0.1407 0.7060X 7 SHK7 0.7294X 0.0974 -0.0029 20 SHK20 0.7238X 0.3607 -0.0143 8 SHK8 0.0562 0.7936X -0.1893 21 SHK21 0.7411X -0.0520 -0.1383 9 SHK9 -0.1473 -0.2176 0.7400X 22 SHK22 0.8603X 0.0256 -0.1127 10 SHK10 0.0277 0.7625X -0.0970 23 SHK23 0.8972X 0.1012 -0.0725 11 SHK11 -0.5278 0.5171 0.1940 24 SHK24 -0.0405 0.8042X -0.2350 12 SHK12 -0.6280X 0.1482 0.2985 25 SHK25 -0.0418 0.6426X -0.4597 13 SHK13 0.5034X 0.3131 -0.2141 %, Var Shpjeg 27 20 14

për interpretimin e faktorëve. Në faktorin 2, pesë nga gjashtë përzgjedhje kanë ngarkesë mbi 0.74,

që është gjithashtu shumë e rëndësishme. Në faktorin 3, të gjitha përzgjedhjet dalin mbi 0.60.

Në tabelën 7 mund të vërehet që për Shkodrën janë përzgjedhur gjithashtu 3 faktorë, ku 12 individë

janë ngarkuar në faktorin e parë, 7 individë në faktorin e dytë, 5 individë në faktorin e tretë dhe 1

individ është i paqartë (individi 11 ka rezultat të përzier) pasi ka ngarkesa faktoriale të përafërta në

vlerë dhe të kundërta në shenjë në faktorin e parë dhe të dytë, duke u shfaqur si një përzgjedhje Q e

paqartë midis këtyre dy faktorëve. Në faktorin e parë ka 7 përzgjedhje me ngarkesë mbi ±0.70 dhe

në të njëjtën kohë kanë rezultate drejt zeros në faktorët e tjerë, që është shumë e rëndësishme për

interpretimin faktorëve. Në faktorin 2, dhjetë nga shtatë përzgjedhje kanë ngarkesë mbi 0.72, që

është gjithashtu shumë e rëndësishme. Në faktorin 3 të gjitha përzgjedhjet del se janë mbi 0.70. Në

rastin e Shkodrës një nga tre faktorët (faktori 1) është bipolar, dhe përbën një rast mjaft interesant

për interpretim. Faktorët bipolarë quhen të tillë pasi përcaktohen njëkohësisht si nga ngarkesat

pozitive, edhe nga ato negative. Një shpjegim i këndvështrimeve negative do të arrihet përmes

interpretimit të grupit të faktorëve i cili do të jetë imazhi pasqyrë i këndvështrimeve pozitive.

115

Duke patur parasysh që ka ngarkesa mjaft të larta për çdo faktor, faktorët janë përcaktuar qartë dhe

struktura më e thjeshtë është arritur përmes procesit të rrotullimit. Brown (1980) thekson që duhet të

ketë së paku tre ngarkesa për çdo faktor. Në të dhënat empirike të këtij studimi ka më shumë se 3

ngarkesa në secilin faktor, dhe si rrjedhojë edhe ky kriter është plotësuar.

Një element tjetër i rëndësishëm në zgjedhjen e matricës së korrelacioneve të rrotulluar është niveli

i rëndësisë për çdo faktor (Brown, 1980). Kjo mund të llogaritet nga formula SE=1/√N ku N është e

barabartë me numrin e pohimeve në kampionin Q. Duke patur parasysh që kuptimi i parasë dhe

pasurisë në kampionin Q përmbante 46 pohime për të dy nëngrupet kulturore, gabimi standard i

faktorëve është SE=1/√46= 0,1 47 dhe duke shumëzuar 0,147 me gabimin standard 2.58, niveli i

rëndësisë për çdo faktor është 0.38. Çdo ngarkesë mbi 0.38 është e rëndësishme në nivelin .01. Nga

tabela të gjitha përzgjedhjet Q përcaktuese janë të rëndësishme në nivelin .01. Kjo gjithashtu është e

rëndësishme për interpretimin e faktorëve.

Varianca shpjeguese totale për 3 faktorët në rastin e Korçës është 68%. Faktori 1 ka 30%, faktori 2

ka 16% dhe faktori 3 ka 22%. Ndërsa për Shkodrën varianca shpjeguese totale për 3 faktorët është

61%. Faktori 1 ka 27%, faktori 2 ka 20% dhe faktori 3 ka 14%.

Së pari kjo tregon një përqindje të përgjithshme të mirë dhe së dyti faktori 1 në të dy rastet është më

i fortë se dy faktorët e tjerë. Varianca shpjeguese totale nuk është një element i rëndësishëm në

metodologjinë Q, por tregon se cilët faktorë janë më të fortë. Përsa i përket modelit me tre faktorë,

faktori 1 ka një përqindje më të lartë të variancës shpjeguese sesa faktorët e tjerë, pasi ka dhe më

shumë ngarkesa për të dy nëngrupet kulturore, dhe jo sepse përmban më shumë informacion sesa

faktorët e tjerë.

Së bashku me ngarkesat faktoriale ekzistuese, element i rëndësishëm në vlerësim janë numri i

njerëzve që përcaktojnë një faktor, niveli i rëndësisë për ngarkesat, korrelacioni midis faktorëve.

Programi prodhon një tabelë korrelacionesh e cila paraqitet në shtojcat F dhe G përkatësisht në

tabelat F3.5 dhe G3.5 për secilin nga nëngrupet kulturore. Në rastin e Korçës korrelacioni midis

faktorit 1 dhe 3 është 0.46, që statistikisht është një korrelacion i rëndësishëm; kjo krijon hapësirë

që mund të vazhdohej dhe me një zgjidhje me më pak faktorë. Përfshirja e të dy faktorëve 1 dhe 3 u

bë me arsyen e vetme që faktori 3 përcaktohej nga një numër i lartë individësh (9), dhe për të

dëgjuar “sa më shumë zëra”, perceptime për paranë dhe pasurinë, u vendos që këta dy faktorë të

mbahen të veçuar. Ndërkohë, korrelacionet midis faktorëve të tjerë si në rastin e Korçës, ashtu edhe

në rastin e Shkodrës, janë të ulët, kjo do të thotë se faktorët janë të qartë dhe konfirmon që kjo

zgjidhje me tre faktorë është e kënaqshme për interpretim. Gjithashtu ajo të jep sigurinë se këta

faktorë ekzistojnë në “concourse”.

116

Faktorët, vlerat-z dhe vlerat e faktorëve

Në raportin e shkruar nga programi PQmethod gjenden tabela të faktorëve të ndryshëm dhe

përzgjedhjet Q të lidhura me to (shih shtojcat F dhe G). Këto tabela japin informacion mbi vlerat e

faktorëve, ngarkesat faktoriale dhe vlerat-z për numrin e përzgjedhur të faktorëve, që në të dyja

nëngrupet kulturore janë 3. Elementët më të rëndësishëm për interpretimin e faktorëve janë pamja e

përgjithshme e vlerave të faktorëve, pohimet dalluese, pohimet të cilat nuk bëjnë dallim mes

faktorëve, vlerat e faktorëve, diferencat midis faktorëve dhe vlerave-z për çdo pohim. Pyetja që

mund të ngrihet është: si i llogarit programi PQmethod këto tabela të ndryshme dhe mbi çfarë baze

vendoset llogaritja e faktorëve dhe përmbajtja e secilit faktor?

Një faktor përcaktohet si një kombinim linear i variablave, që në këtë rast janë individët (Brown,

1980). Me fjalë të tjera një faktor në një analizë Q faktoriale përfaqëson individët që kanë lidhje të

ngjashme sa i përket zgjedhjes së pohimeve. Një analizë Q faktoriale llogarit cilat zgjedhje Q

(individë) përfaqësojnë çdo faktor. Një fakt shumë i rëndësishëm është që programi PQmethod

llogarit cilat pohime dhe përzgjedhje Q janë dalluese dhe cilat pohime janë të barazvlefshme për

faktorët e përcaktuar. Si rrjedhojë, janë të rëndësishme peshat e faktorëve, llogaritja e vlerave-z,

vlerat e faktorëve dhe gabimet standarde. Pesha e faktorit është e rëndësishme për të caktuar cila

zgjedhje Q përfaqëson faktorin. Pesha e faktorit pasqyron cilat zgjedhje Q janë më afër faktorit sesa

të tjerat. E thënë ndryshe, pesha është një mjet teknik për të llogaritur se cila zgjedhje Q e

përfaqëson më shumë faktorin. Formula për llogaritjen e peshës jepet:

ku f është ngarkesa faktoriale dhe w pesha e saj. Le t’i referohemi pjesëmarrësit 1 në grupin e

Korçës dhe 10 të përfshirë në faktorin 2 për të gjetur peshën e faktorit midis këtyre dy subjekteve Q.

Në të dhënat e studimit për pjesëmarrësin 1 f=0.8642 dhe pesha e faktorit e barabartë me 3.41 dhe

për pjesëmarrësin 10 f=0.7653 dhe pesha e faktorit e barabartë me 1.847; kjo nënkupton që

pjesëmarrësi 1 është 1.846 herë (3.41/1.847) më i përfshirë në faktorin 2 sesa pjesëmarrësi 10. Sa

më e lartë të jetë ngarkesa faktoriale aq më shumë i përket ajo faktorit. Procedura llogarit peshën e

çdo përzgjedhjeje Q në raport me faktorin përkatës.

Pas gjetjes së peshës së faktorit për secilën përzgjedhje Q e cila i përket çdo faktori, vlera fillestare

e çdo pohimi shumëzohet me peshën e faktorit të përzgjedhjes Q përkatëse. Të gjitha vlerat e

ponderuara për çdo pohim mblidhen. Hapi tjetër është llogaritja e vlerave-z për çdo pohim. Vlerat-z

të llogaritura mundësojnë krahasimin e vlerave për të njëjtat pohime në të tre faktorët (Brown,

1980). Për përdorim praktik, vlerat-z për pohim shndërrohen në vlera faktorësh (p.sh. nga +4 në -4).

117

Sa i përket shndërrimit të vlerave-z në vlera faktorësh, mund të zgjidhen 3 pohimet me vlerën-z më

të lartë dhe t’u jepet vlera +4 më pas katër pohimeve të tjera, vlera +3 dhe kështu me radhë. Kur

procesi i llogaritjes së vlerave-z dhe vlerave të faktorëve përfundon, këto vlera mund të krahasohen

dhe mund të vendoset nëse kampioni Q i pohimeve është dallues, që nënkupton se pohimet janë

vendosur dukshëm në mënyrë të ndryshme tek faktorët. Përsa i takon materialit me të dhënat e këtij

studimi, kjo do të thotë cilat thënie janë dalluese në faktorët 1, 2, 3 për secilin grup kulturor.

Për të gjetur nëse vlerat e faktorëve në faktorë të ndryshëm dallojnë dukshëm nga njëri-tjetri,

programi PQmethod llogarit gabimet e çdo vlere dhe i përfshin këto në llogaritjen e gabimit

standard të ndryshimeve ndërmjet faktorëve. Krahas llogaritjes së faktorëve të peshuar, programi

llogarit vlerën mesatare të faktorëve për çdo faktor lidhur me mënyrën se si janë zgjedhur pohimet

Q (Watts & Stenner, 2012).

Në tabelat e mëposhtme janë paraqitur disa pohime, vlerat-z të tyre si dhe vlerat e faktorëve për tre

faktorët për rastin e Korçës dhe të Shkodrës. Tabelat e plota paraqiten në shtojcat G dhe F.

Tabela 9: pohimet dhe vlerat-z për çdo faktor (Korça)

1 2 3

Nr. Pohimet Rend. Vlera-Z Rend. Vlera-Z Rend. Vlera-Z 8 Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës si 4 2.07 1 0.35 1 0.68 3 Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të 4 1.99 0 0.33 0 0.30

33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë bre 3 1.14 -2 -1.11 -1 -0.31 19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anë -1 -0.48 2 1.02 1 0.39 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. -2 -0.95 4 1.67 -4 -1.9

39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë -3 -1.17 -1 -0.54 -4 -1.69 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e -3 -1.17 -1 -0.58 -4 -1.73 24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjit 2 0.82 -1 -0.47 0 -0.09

Tabela 10: pohimet dhe vlerat-z për çdo faktor (Shkodra)

Faktorët

1 2 3

Nr. Pohimi Rend. Vlera-Z Rend. Vlera-Z Rend. Vlera-Z 37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e s 4 1.78 1 0.27 -1 -0.35 13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e s 4 1.78 1 0.55 0 0.11 46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti fami 1 0.43 -1 -0.67 -2 -1.12 43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen me 1 0.28 1 0.79 -1 -0.44 40 Paraja disa njerëz i bën të ecin përpara të tjerët i sh -2 -1.28 0 -0.18 1 0.35 4 Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative -2 -1.29 -1 -0.73 3 1.24 14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. -4 -1.48 -2 -0.82 0 -0.11 23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jep -4 -1.79 -2 -0.83 1 0.36

Në të gjitha studimet interpretimi i faktorëve bazohet në ngarkesat faktoriale. Në metodologjinë Q

interpretimi i faktorëve bazohet në vlerat e faktorëve. Çështja më e rëndësishme është të sigurohet

118

një grupim faktorësh apo një model përzgjedhjeje Q për secilin faktor, tek i cili vlerat të jenë nga -4

në +4 (për këtë studim). Më poshtë jepet modeli i përzgjedhjes Q për çdo faktor dhe secilin grup

kulturor, për Korçën figura 4, 5.6 dhe për Shkodrën figura 7, 8, 9. Këto modele bazohen në tabelat e

grupimeve të faktorëve për secilin faktor si dhe në tabelat e pohimeve dalluese për çdo faktor, të

cilat janë prodhuar nga programi PQmethod (shih shtojcat F dhe G).

Figura 4: struktura e faktorit 1 Korça

(Paraja e fituar me punë reflekton dinjitetin e njeriut)23

-4

-3 -2 -1 0 1 2 3 4

15 11 1 12 5 4 7 29 2

21 25 22 14 6 9 16 33 3

32 28 26 19 10 18 17 41 8

39 30 20 13 36 24 43

35 34 23 38 40

37 27 44

42 31 45

46


(Fetishizimi i Parasë)

-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4

27 9 4 11 3 8 5 2 1

29 14 7 17 6 10 13 15 31

45 35 21 22 12 18 19 20 37

44 23 24 16 25 32 26

33 36 38 28 46

39 40 30

42 41 34

43

23 Me ngjyrë gri janë shënuar pohimet dalluese për çdo faktor.

119


(Kursimi i parasë siguron të ardhmen)

-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4

1 15 4 7 3 8 2 6 18

11 21 12 10 13 19 5 9 31

39 23 30 14 24 27 16 20 44

25 32 17 29 35 38 28

36 22 34 43 41

26 37 45

33 40 46

42

Figura 7: struktura e faktorit 1 Shkodra (Faktor bipolar)

(Fetishizimi i parasë vs Mos-mbivlerësimit të saj

-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4

14 17 4 3 6 2 15 1 13

23 24 7 5 8 10 25 26 28

36 27 33 9 11 16 34 31 37

45 40 18 12 21 38 32

42 19 20 39 41

30 22 43

35 29 46

44

Figura 8: struktura e faktorit 2 Shkodra

(Paraja e fituar me punë reflekton dinjitetin e njeriut)

-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4

1 11 12 4 6 13 5 2 3

15 30 14 7 17 28 10 9 8

22 35 23 21 19 32 20 18 16

39 26 25 24 33 38 31

45 27 29 37 41

36 34 43

46 40 44

42

120

Figura 9: struktura e faktorit 3 Shkodra

(Emocionet pozitive sigurohen përmes shpenzimit të parasë)

(Paraja siguron lumturinë)

-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4

10 6 5 1 2 3 11 4 22

16 18 7 17 8 9 12 21 35

41 20 25 19 13 23 27 30 39

44 26 32 14 24 29 33

46 37 15 31 45

42 28 36

43 34 40

38

Hapi tjetër është interpretimi i modeleve të përzgjedhjeve Q për çdo faktor të çdo grupi kulturor.

Deri tani është shpjeguar çfarë ndodh në programin PQmethod i cili siguron një raport

përfundimtar. Ky raport përbën bazën e interpretimit të faktorëve i cili do të kryhet në kapitullin që

vijon.

Vlefshmëria dhe besueshmëria e metodologjisë Q

Aspekti cilësor është i rëndësishëm për të gjitha llojet e kërkimeve, si ato sasiore dhe ato cilësore.

Koncepte si vlefshmëria e besueshmëria janë domethënëse. Studiuesit që zbatojnë metodologjinë Q

mbështeten më pak te këto koncepte. Stephenson thotë se “vlefshmëria (dhe besueshmëria) nuk

duhet të konsiderohen shumë të rëndësishme për problemet në metodologjinë Q” (Brouwer, 1992 -

1993).

Besueshmëria është një matës i shkallës në të cilën dikush mund të parashikojë që rezultati do të

ndodhë përsëri nëse do të përsëritet. Besueshmëria e cila diskutohet së gjëri në metodologjinë R,

sigurisht nuk mund të zbatohet në metodologjinë Q. Përsëritja e zgjedhjes Q ndaj një pjesëmarrësi

të vetëm, jep më shumë informacion mbi besueshmërinë e këndvështrimeve të pjesëmarrësit, sesa

mbi vetë metodën. Sipas Brown (1980) kjo është një mundësi e pranueshme për të arritur të njëjtin

rezultat një herë të dytë. Ai thekson se përvoja ka treguar që koeficienti i besueshmërisë i një

individi me veten e tij ndryshon nga 0.8 dhe më sipër.

Vlefshmëria është e rëndësishme, pasi studiuesi sigurohet nëse ajo që synon, arrin të matet realisht.

Brown gjithashtu thekson se “koncepti i vlefshmërisë ka shumë pak status në lidhje me

121

metodologjinë Q, sepse nuk ka asnjë kriter të jashtëm për krahasimin e këndvështrimit të një njeriu”

(1980: f. 174). Meqenëse nuk ka asnjë kriter krahasimi apo pikë reference në matjen e vlefshmërisë

së metodës Q, atëherë përkufizimi i vlefshmërisë sipas metodologjisë R, nuk gjen vend në këtë

metodë. Megjithatë kjo nuk do të thotë se metodologjia Q nuk mat atë që synohet realisht të matet.

Në metodologjinë Q, vetë individët masin këndvështrimin e tyre subjektiv përmes vetëreferimit.

Meqenëse kjo matje është e brendshme, merr një rëndësi të madhe koherenca logjike e

pjesëmarrësve, për të ruajtur synimin e realizimit të përzgjedhjes Q. Kjo është një matje e të

kuptuarit të kampionit të pohimeve nga pjesëmarrësit, të cilët orientohen nga termat e udhëzimit

rreth përzgjedhjes Q, bazuar tek ndjenjat e tyre. Kur një vlefshmëri e tillë është arritur, asnjë

vlefshmëri tjetër nuk luan ndonjë rol kaq të madh, pasi nuk ka asnjë kriter të jashtëm që vlerëson

këndvështrimet subjektive të vetë individit. Metoda kap këndvështrimin apo perspektivat e

pjesëmarrësve në formën e përzgjedhjeve të tyre Q. Kjo është një formë projektimi ku një grup i

vogël pjesëmarrësish zgjedhin një numër pohimesh fillimisht nga perspektiva e tyre vetjake tyre dhe

më pas të gjithë nga një perspektivë e vetme e diktuar nga studiuesi, duke u bërë kështu një mjet

efektiv për vendosjen e legjitimitetit të asaj që synohet të matet (Watts & Stenner, 2012). Kjo

perspektivë e diktuar me detyrim nga studiuesi, çon në një mënyrë të njëtrajtshme angazhimi të

pjesëmarrësve, që çon si rezultat në një model të zgjedhjes Q mjaft të ngjashëm. Si rrjedhim, arrihet

nxjerrja e një faktori të vetëm për të gjithë pjesëmarrësit me këndvështrime të ngjashme. Kjo përbën

një dëshmi të rëndësishme dhe të fuqishme për vlefshmërinë dhe gjetjet e metodologjisë Q, e cila

vërtet mund të kapë këndvështrimet e njerëzve.

Pikat e dobëta dhe të forta të metodologjisë Q

Gjatë zgjedhjes së metodologjisë së kërkimit, është e rëndësishme të njihen dobësitë që mund të

ketë ajo. Një nga kufizimet e metodologjisë Q është se diagrami mund t’iu duket “kufizues” të

anketuarve. Megjithatë forma e tij, duke qenë një shpërndarje pothuaj normale, i nxit njerëzit të

mendojnë me kujdes se çfarë është më e rëndësishme për ta. Vështirësitë mund të lindin nga fakti që

ekzistojnë individë të cilëve nuk iu është dashur asnjëherë t’u japin përparësi disa mendimeve të

tyre apo gjykimit të procesit të vendimmarrjes, dhe rrjedhimisht kjo mund t’u duket e vështirë. Një

kufizim tjetër është se këndvështrimi i tyre i modeluar në përzgjedhjen Q përfaqëson një

këndvështrim të momentit, i cili mund të ndryshojë në kohë, hapësirë dhe nga rrethanat. Megjithatë,

është vlefshëm dhe kuptimplotë studimi i thellë i këndvështrimeve, perceptimeve, përvojave të

këtyre individëve, edhe për një periudhë apo hapësirë të caktuar. Një kufizim tjetër lidhet me

krijimin e bazës së të dhënave, procesit të marrjes së intervistave. Gjatë intervistave është

nënkuptuar që pjesëmarrësit do të jenë të sinqertë kur tregojnë historitë apo përvojat e tyre me

paranë. Në rast se pjesëmarrësit nuk besojnë në ruajtjen e konfidencialitetit nga ana e studiuesit, kjo

122

mund të ndikojë në vërtetësinë e përgjigjeve dhe ata të japin përgjigje që i nxjerrin doemos si

individë pozitivë. Në shumë raste paraja është konsideruar tabu. Sot ajo përbën një pjesë thelbësore

të jetës së shoqërisë, por shpesh njerëzit nuk flasin shumë për të nga frika e zbulimit të të dhënave

personale. Së fundmi, studiuesi është i pranishëm gjatë përzgjedhjes Q, prandaj pjesëmarrësit mund

t’i zgjedhin skedat duke patur tendencën të japin përgjigjet që mendojnë se pret studiuesi prej tyre.

Për këtë arsye gjatë gjithë studimit kam theksuar gjithnjë rëndësinë e konfidencialitetit të

informacionit dhe dhënien e përgjigjeve duke u bazuar në përvojat vetjake të pjesëmarrësve.

Nga ana tjetër, një pikë mjaft e fortë e metodologjisë Q ndodhet në mënyrën se si e shqyrton

subjektivitetin brenda një kuadri objektiv, duke ofruar një strukturë dhe proces të qartë, gjë që

ndihmon në qartësimin e shumë fushave dhe çështjeve të komplikuara dhe të kundërshtuara

shoqërisht. Është gjithashtu një metodëë angazhues dhe mjaft aktiv gjatë të cilit pjesëmarrësit kanë

mundësinë të “marrin përsipër” procesin e grumbullimit të të dhënave, ndërsa pasqyrojnë

mendimet, opinionet perceptimet, ndjenjat, duke plotësuar së fundmi diagramin që reflekton

këndvështrimin e tyre. Gjatë analizës të dhënat përfaqësojnë besnikërisht përgjigjet e

pjesëmarrësve, duke shmangur çdo keqinterpretim të asaj që pohohet. Të dhënat mundësojnë

gjithashtu të dëgjohen të gjithë zërat dhe këndvështrimet. Në këtë mënyrë, zëri i pakicës nuk lihet

“në hije” dhe trajtohet në mënyrë të barabartë gjatë analizës, duke shërbyer kështu si një mjet i

përshtatshëm për të nxjerrë në pah këndvështrime të papërfillura ose të pa shprehura. Përveç kësaj,

metodologjia Q fokusohet në këndvështrimet e përbashkëta të pjesëmarrësve, duke lidhur kështu

aspekte personale me ato sociale në një mënyrë koherente (Watts & Stenner, 2012).

Konsideratat etike

Kjo çështje lidhet me standardet morale që një studiues duhet të mbajë parasysh gjatë zbatimit të

metodologjisë së studimit si dhe gjatë gjithë punimit. Mbas marrjes së miratimit nga Departamenti i

Financës-Universiteti i Tiranës për të kryer këtë studim, gjatë realizimit të tij së bashku me

udhëheqësin shkencor kemi qenë të vetëdijshme për etikën që duhet ta karakterizojë atë. Është patur

parasysh se objektivi i ndjekjes së standardeve etike në një punim shkencor nuk ka të bëjë vetëm me

sigurimin e të dhënave dhe njohurive të sakta si dhe me prezantimin e gjetjeve autentike, por në

mënyrë më të veçantë me shmangien e çdo rreziku për dëmtim fizik apo psikologjik të

pjesëmarrësve në studim. Ata u prezantuan fillimisht me objektivat dhe risitë e këtij studimi për të

shmangur çdo lloj keqkuptimi apo ngurrimi për të marrë pjesë, dhe u siguruan për ruajtjen e

pronësisë së tyre intelektuale, duke zbatuar standardet etike. Disa nga parimet bazë që më kanë

drejtuar gjatë zhvillimit të intervistave apo edhe gjatë zbatimit të metodologjisë Q ka qenë parimi i

pjesëmarrjes vullnetare, që nënkupton mosdetyrimin e njerëzve për të marrë pjesë në kërkim.

123

Procesi i marrjes së intervistave si dhe ai i përzgjedhjes Q, u realizuan në atë mënyrë që asnjë term i

përdorur të mos ishte fyes për individët si dhe për grupin kulturor ku ata bëjnë pjesë. Pjesëmarrësit

në studim u informuan edhe për të drejtat e tyre, mes të cilave për të drejtën e mospranimit për t’iu

përgjigjur pyetjeve të caktuara ose për t’u tërhequr nga përfshirja në këtë studim. Gjithashtu,

pjesëmarrësve iu sigurua konfidencialiteti duke mos u kaluar të tretëve informacionin e dhënë prej

tyre, si dhe duke ruajtur anonimitetin e tyre.

Përmbledhje

Si një përmbledhje e shkurtër mund të thuhet se metodologjia Q ofron një perspektivë mbi

subjektivitetin njerëzor; ajo kombinon shumë aspekte sasiore dhe cilësore, si dhe qasje moderne të

kërkimit. Të dyja së bashku, përvoja e brendshme e pjesëmarrësve për një çështje të caktuar dhe

marrëdhënia emocionale e tyre në zgjedhjen e pohimeve Q, marrin rëndësi sa i takon njohjes dhe

cilësisë së çështjes që po studiohet dhe fenomenit subjektiv që po matet.

Në këtë kapitull është diskutuar mbi përdorimin e metodologjisë Q në analizën e perceptimeve të

individëve për paranë dhe pasurinë si dhe rëndësinë që ka kultura dhe emocionet në sjelljen

financiare dhe në përdorimin e parasë apo vendimmarrjen financiare. Është bërë një paraqitje e

shkurtër e metodologjisë Q si një metodologji shkencore në vlerësimin e subjektivitetit të individit,

e dallimeve mes metodologjisë Q dhe R si dhe e disa elementëve kryesorë që lidhen me këtë

metodologji. Në këtë kapitull janë përmendur pjesët më të rëndësishme të procesit të analizës

faktoriale që përbëjnë bazën për interpretimin e faktorëve. Siç është përmendur dhe më sipër, mbas

mbledhjes së të dhënave nga përzgjedhja Q e tërësisë së pohimeve nga pjesëmarrësit sipas termave

të udhëzuesit dhe plotësimit të diagramit, ato janë hedhur në programin PQmethod. Është kaluar

përmes një procesi vlerësimi i cili përfundon me vendimin lidhur me numrin e faktorëve që duhen

përzgjedhur. Më pas programi siguron një raport tek i cili gjenden të gjitha informacionet

statistikore. Informacioni më i rëndësishëm në raportin e studimit janë pjesëmarrësit të cilët

përcaktojnë faktorin, të dhënat e matricave të korrelacionit, ngarkesat faktoriale dhe vlerësimet e

faktorëve, thëniet dalluese edhe ato të ngjashme për çdo faktor. Më pas vazhdohet me interpretimin

e çdo faktori, duke u bazuar në logjikën e abduksionit. Ky interpretim paraqitet në kapitullin që

vijon.

124

Kapitulli 4:Paraqitja dhe interpretimi i faktorëve

Qëllimi i këtij studimi është analiza e perceptimeve të individëve për paranë dhe pasurinë si dhe

rëndësia që ka kultura dhe emocionet në sjelljen financiare dhe në përdorimin e parasë apo

vendimmarrjen financiare. Ashtu siç përmendet dhe në hyrjen e këtij studimi, është ngritur një

pyetje bazë kërkimore: “Cilat janë karakteristikat dhe perspektivat e ndryshme në kuadër të një

studimi subjektiv mbi perceptimin e parasë dhe pasurisë si dhe cili është ndikimi i emocioneve dhe i

kulturës në përdorimin dhe përkufizimin e tyre?”. Kjo pyetje kërkimore përbën mjetin dhe

udhëzuesin për paraqitjen dhe interpretimin e faktorëve që kanë dalë nga ky studim për të dy

nëngrupet kulturore të përzgjedhura, atë të Korçës dhe atë të Shkodrës.

Në kapitullin e mëparshëm në lidhje me metodologjinë Q u bë shkurtimisht paraqitja e shkencave

filozofike tek të cilat mbështetet kjo metodologji dhe hapave të ndjekura për realizimin e një

studimi që bazohet në të. Në këtë kapitull trajtohen më në thellësi raportet statistikore të nxjerra nga

programi PQmethod. Pra interpretimi bazohet në faktorët e nxjerrë nga programi për secilin grup

kulturor. Për zgjedhjen e faktorëve në secilin grup kulturor, interpretimi do të bazohet në anekset F

dhe G, në krahasimin midis tre faktorëve dhe në të gjitha shënimet që u mbajtën gjatë dhe pas

procesit të përzgjedhjes Q, shënime ku gjenden dhe komente të ndryshme mbi arsyet e çdo

përzgjedhjeje Q të realizuar nga pjesëmarrësit. Për t’i ardhur në ndihmë interpretimit është përdorur

metoda e “tabelës përmbledhëse”24

24 Watts dhe Stenner (2012) përdorën termin “Crib sheet” për të emërtuar këto tabela përmbledhëse.

e përshkruar sipas dy autorëve Watts dhe Stenner (2012). Kjo

metodë është një përpjekje për të krijuar një qasje sistematike dhe metodologjike në interpretimin e

faktorëve e cila mund (a) të zbatohet vazhdimisht në kontekstin e çdo faktori dhe (b) të ndihmojë

studiuesin të nxjerrë vërtet interpretime të plota faktorësh. Nga njëra anë, metoda e tabelës

përmbledhëse është jo vetëm një “mbulesë sigurie”, por edhe një mënyrë për të shmangur harrimin

apo mosvlerësimin e ndonjë elementi të rëndësishëm. Nga ana tjetër, ajo ofron një sistem

organizimi për procesin interpretues dhe nxit përfshirjen e plotë të çdo elementi, duke detyruar

paraqitjen e çdo pohimi nga matrica faktoriale (grupet e faktorëve). Ky proces lehtëson të kuptuarin

e këndvështrimit ndaj çdo faktori, ndërsa produkti përfundimtar siguron një model i cili ngërthen të

gjithë informacionin e nevojshëm për të realizuar interpretimin përfundimtar të faktorëve. Në

çështjet që vijojnë paraqiten tabelat përmbledhëse për të tre faktorët e Korçës dhe të Shkodrës.

Tabela përmbledhëse është një model me katër ndarje: pohimet e renditura në kategorinë +4 në

faktor, pohimet e renditura më lart në një faktor krahasuar me faktorët e tjerë, pohimet e renditura

më ulët në një faktor krahasuar me faktorët e tjerë dhe pohimet e renditura nën kategorinë -4 në

125

faktor. Pyetja e pjesëmarrësve mbas realizimit të çdo përzgjedhje Q ndihmon në kuptimin më të

plotë të faktorëve dhe në përforcimin e vlefshmërisë së tyre.

Duke patur parasysh që në kapitullin e metodologjisë u shpjeguan arsyet e përzgjedhjes së një

numri prej tre faktorësh nga secili grup kulturor, ky kapitull përqendrohet në njohjen e

subjektivitetit të individëve mbi perceptimet për paranë dhe pasurinë tek çdo faktor. E thënë

ndryshe, ky kapitull trajton përmbajtjen cilësore të faktorëve dhe jo shpjegimin mbi mënyrën

statistikore të nxjerrjes së tyre, të përfshirë tashmë në kapitullin 3.

Duke iu referuar raportit statistikor janë nxjerrë tre faktorë për secilin grup kulturor që për Korçën

janë: Faktori 1 - Paraja e fituar me punë reflekton dinjitetin e njeriut; Faktori 2 - Fetishizimi i

Parasë; Faktori 3 - Kursimi i parasë siguron të ardhmen. Ndërsa për Shkodrën janë: Faktori 1 -

Fetishizimi i parasë vs mos-mbivlerësimit të saj (Faktor bipolar); Faktori 2 - Paraja e fituar me punë

reflekton dinjitetin e njeriut; Faktori 3 - Emocionet pozitive sigurohen përmes shpenzimit të parasë

(paraja siguron lumturinë). Më tej, në këtë kapitull do të paraqiten interpretimi i përmbajtjes së

secilit faktor, si dhe ngjashmëritë dhe ndryshimet në perceptimin e parasë nga këto dy nëngrupe

kulturore të përzgjedhura.

Faktori 1 për Korçën: paraja e fituar me punë reflekton dinjitetin e njeriut.

Faktori 1 për Korçën ka një eigenvalue prej 10.0402 dhe shpjegon 40% të variancës së studimit. Me

këtë faktor kanë lidhje të rëndësishme 10 pjesëmarrës. Nga 10 pjesëmarrës që përcaktuan faktorin 1,

5 janë të gjinisë femërore dhe 5 të gjinisë mashkullore. Të gjithë këta individë janë të punësuar dhe

kanë të ardhura nga 22.000 - 40.000 lekë/muaj për 7 prej tyre dhe 40.001 - 90.000 lekë/muaj për 3

prej tyre. Në vijim trajtohen të gjitha perceptimet për paranë dhe pasurinë të individëve që

përcaktuan faktorin 1 për Korçën dhe paraqitet tabela përmbledhëse e këtij faktori (tabela 11).

Në shprehjet e renditura në listë gjatë përzgjedhjes Q kishte disa që lidheshin me rrugët e ndryshme

përmes të cilave mund të sigurohet paraja, si trashëgimia, inteligjenca, puna e ndershme apo e

pandershme. Megjithatë, pavarësisht nga këto, individët që përcaktuan këtë faktor kishin përshkruar

punën si mënyra më frutdhënëse, më e nderuar dhe e respektuar për të siguruar paranë. Puna nuk

përshkruhet vetëm si një mjet për të siguruar para dhe pasuri, por edhe si një vlerë në vetvete,

ndërsa paraja përcaktohet si produkt i përjetimit dhe i ushtrimit të këtyre vlerave. Nga renditja në

tabelën e mëposhtme (tabela 11) vërehet që pohimi 8, “Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të

punës sime, e di sesa e vështirë është t’i fitosh ato”, i renditur nën kategorinë +425

25Vlera e pohimit në këtë faktor.

dhe pohimi 3,

“Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të blerë vegla pune, për ushqimin dhe

126

Tabela 11: tabela përmbledhëse faktori 1 Korça: Paraja e fituar me punë reflekton dinjitetin e njeriut Pohimet e renditura +4

Nr i pohimit Pohimi Renditja

2 Paraja e kursyer duhet investuar siç duhet, nëse nuk keni ndonjë plan për paratë tuaja ato ju ikin nga dora. 4

3 Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të blerë vegla pune, për ushqimin dhe mirëqenien e familjes 4

8 Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës sime, e di sesa e vështirë është t’i fitosh ato. 4 Pohimet e renditura më lart në Faktorin 1 krahasuar me faktorët e tjerë.

29 Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë: më shumë çmoj një mik të zot, të zgjuar dhe të shtrenjtë sesa një pasuri). 3

33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë brenda standardit që kërkojnë. Çdo teprim është rrezik. 3

41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, apo t’i privosh vetes edhe gjërat më të domosdoshme. 3

43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen më shumë për paranë sesa ata që janë barkbosh. 3

7 Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si droga, alkooli, marrëdhënie jashtëmartesore, etj. 2

16 Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifikojë paaftësinë e vet për të punuar dhe fituar. 2

17 Paraja është mallkim (mëkat), ajo i bën njerëzit të marrin rrugën e gabuar në jetë. Sa më shumë para të kesh aq më shumë të rritet mendja. 2

24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjitetin njerëzor. 2 40 Paraja disa njerëz i bën të ecin përpara të tjerët i shkatërron, i bën moralisht të korruptuar. 2

4 Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e parave është që kur ti arrin të grumbullosh një sasi parash, fillon ta humbësh lirinë. 1

36 Sado pak para të kesh, duhet të kontribuosh për bamirësi. 1

45 Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as më shumë e as më pak para se të tjerët. 1

Pohimet e renditura më ulët në Faktorin 1 krahasuar me faktorët e tjerë.

18 Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë për të pasur shumë para si dhe për të dyfishuar pasurinë është ta ruash atë me kujdes. 1

5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. 0

6 Sa herë përdor paranë përjetoj emocione negative si keqardhje, zhgënjim, pesimizëm, frikë, ankth, pasiguri. 0

13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e saj të zbret nga pushteti. 0 31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e trishtë, e dhimbshme. 0 46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti familjar. 0 14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. -1

19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anëtar i familjes është burim konflikti familjar. -1

20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. -1 34 Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëmijëve. -1 37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e shumë konflikteve mes njerëzve. -1 42 Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në sistemin bankar. -1 22 Paratë nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzimet e mija mujore. -2 26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. -2 30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeverisë. -2 25 Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave shoqërore dhe statusit social. -3

28 Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë të fitojnë shumë para pasi kanë sens praktik. Të varfrit mbeten të tillë sepse ju mungon sensi praktik. -3

Pohimet e renditura -4 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nuk më interesojnë. -4

21 Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) më jep siguri pasi kur kam nevojë e di që paratë janë aty. -4

32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët. -4

mirëqenien e familjes”, i renditur nën kategorinë +4 i referohen qartë raportit të parasë me punën.

Përmes renditjes së pohimit 15, “Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nuk më

127

interesojnë”, nën kategorinë -4, në anën negative të modelit të përzgjedhjes Q, konfirmohet dhe

theksohet se puna e ndershme është e vetmja mënyrë për të siguruar paratë dhe mjetet e nevojshme

për të jetuar. Pra në këto pohime paraqitet dukshëm marrëdhënia e ndërsjellë pozitive e punës me

paranë, ku puna është e lidhur në mënyrë të pandashme me kompensimin në para dhe për pasojë

individët në këtë faktor gjejnë kënaqësinë tek paraja e fituar me punën e tyre.

Shpesh korçarëve që përcaktuan faktorin 1 iu është dashur të heqin dorë nga shkollimi apo edhe nga

aktivitete të tjera për të punuar dhe përballuar shpenzimet e tyre dhe të familjes. Kjo konfirmohet

nga pohimi 41, “Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, apo t’i privosh vetes

edhe gjërat më të domosdoshme”, renditur nën kategorinë +3. Korçarët që përcaktojnë këtë faktor

mund të quhen si individë të cilët edhe pse e kuptojnë nevojën për shkollim, ndjejnë përgjegjësi si

pjesë e familjes dhe sakrifikojnë kualifikimin për t’iu përgjigjur nevojave të ngutshme të familjes,

duke zgjedhur të bëjnë çfarëdo pune të ndershme. Si rrjedhojë kjo pasqyron faktin që ata e duan

punën dhe e konsiderojnë atë si të vetmin mjet për të siguruar të mirat materiale.

Një çështje e rëndësishme, e renditur nën kategorinë +2 nga individët që përcaktuan faktorin 1,

është edhe vlerësimi i parasë dhe i pasurisë, pohimi 16. Ata mendojnë që çdo individ i cili nuk

vlerëson paranë dhe pasurinë, kërkon thjesht të justifikojë paaftësinë e vet për të punuar. Dalim në

përfundimin se ky grup korçarësh e cilëson këtë kategori individësh si njerëz që nuk e shikojnë

paranë si mjet për të prodhuar dhe siguruar të mirat materiale. Sipas renditjes që iu është bërë

pohimeve, kjo nënkupton se këta njerëz e nënvlerësojnë paranë dhe për pasojë demonstrojnë

karakteristika të tilla si dembelizmin dhe mungesa e përpjekjeve për të fituar dhe punuar, duke u

bërë kështu parazitë që tentojnë të jetojnë në kurriz të të tjerëve. Pra individët që përcaktuan

faktorin 1 e shohin punën jo vetëm si një mënyrë për të siguruar mjete monetare, por edhe si një

vetëvlerësim dhe burim alternativash të reja pune, pra si mundësi për shumëfishimin e parave jo

vetëm për vete, por edhe për të tjerët.

Këta individë shfaqën, si përmes argumentimit të përzgjedhjeve Q gjatë plotësimit të diagramit,

ashtu edhe pas plotësimit të tij, edhe një tipar tjetër, të qenit mjaft efikas në shpenzimin dhe

administrimin e parasë. Kjo vihet re përmes pohimit 2, “Paraja e kursyer duhet investuar siç duhet,

nëse nuk keni ndonjë plan për paratë tuaja, ato ju ikin nga dora”, i renditur nën kategorinë +4. Sipas

tyre, monedhat dhe kartëmonedhat janë thjesht objekte për të siguruar pasurinë, dhe nga ana tjetër

pasuria krijohet jo vetëm nga zotërimi i parave në formën e monedhave e kartëmonedhave, por edhe

nga investimi i tyre. Ky pohim nënkupton edhe një karakteristikë tjetër të këtyre individëve, ata janë

risk- pranues, që guxojnë të investojnë kursimet e tyre për të siguruar mjete monetare të tjera, për të

investuar në mjete pune apo aktivitete sipërmarrëse, duke e bërë punën e tyre edhe më efikase. Nga

128

komentet e bëra nga këta individë gjatë përzgjedhjes Q, kuptohet se ata e lidhin procesin e të

investuarit me mjetet e punës dhe jo shumë me alternativa financiare investimi, ndoshta dhe për

shkak të nivelit të ulët të edukimit financiar që kanë.

Ky grup e përdor paranë për të blerë sendet më themelore, si mjete pune, ushqime, veshje, pa

përjashtuar pagimin e taksave. Ndërsa blerja e produkteve të luksit konsiderohej si shpenzim i

tepërt, blerja e mjeteve të punës shihej si investimi që duhet bërë për të fituar para. Një mënyrë

tjetër investimi nga këta korçarë që përcaktuan këtë faktor ishte mosshpenzimi i tepërt i parave

(pohimi 18, “Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë për të pasur shumë para si

dhe për të dyfishuar pasurinë është ta ruash atë me kujdes”, i renditur nën kategorinë +1). Ata

tregohen mjaft të kujdesshëm në përdorimin e parave dhe në çdo shpenzim të tepërt që bëjnë,

përjetojnë emocione negative si pendimi apo keqardhja (pohimi 20 i renditur nën kategorinë -1).

Por edhe pse pohimin 5, “Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen”, dhe pohimin

6, “Sa herë përdor paranë përjetoj emocione negative si keqardhje, zhgënjim, pesimizëm, frikë,

ankth, pasiguri”, i kanë renditur nën kategorinë 0, disa prej tyre shpjeguan se duke qenë racionalë

dhe jo shpërdorues të parasë, pra planifikues të mirë në shpenzimin e saj, nuk iu japin rëndësi

pohimeve të mësipërme pasi vetë përvoja e tyre nuk i ka përballur me situata të tilla. Ky grup

korçarësh shfaqen mjaft të kujdesshëm përsa i takon administrimit të parave (pohimi 22, “Paratë

nuk më mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzimet e mija mujore”, i renditur nën kategorinë -2), po

për ata pagimi i taksave apo i detyrimeve të tjera ndaj institucioneve shtetërore nuk është shpenzim i

tepërt, përkundrazi, i konsiderojnë këto pagesa si një domosdoshmëri për ekzistencën e një shteti

dhe zhvillimin e tij ekonomik (pohimi 30, “Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat

qeverisë”, është renditur nën kategorinë -2).

Sipas këtij grupimi korçarësh, paraja është mjet për të blerë sendet më të domosdoshme, për të

plotësuar nevojat jetësore dhe jo për t’u shpërdoruar duke rrezikuar mbarëvajtjen e jetës së tyre dhe

të familjes, si pasojë e tundimit drejt veseve nga të cilat është vështirë të çlirohesh. Kjo dëshmohet

nga përzgjedhja e pohimit 33 “Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë brenda standardit

që kërkojnë. Çdo teprim është rrezik”, nën kategorinë +3. Këta individë mendojnë që pasuria e

madhe të çon dhe në tundime si droga, alkooli dhe marrëdhëniet jashtëmartesore (pohimi 7,

“Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si droga, alkooli, marrëdhënie

jashtëmartesore, etj” dhe pohimi 17, “Paraja është mallkim (mëkat), ajo i bën njerëzit të marrin

rrugën e gabuar në jetë. Sa më shumë para të kesh, aq më shumë të rritet mendja”, të renditur nën

kategorinë +2). Kjo dëshmon më së miri edhe lidhjen e tyre me besimin. Pra e shohin paranë si një

burim i cili duhet përdorur vetëm në shërbim të sigurimit të mëtejshëm të punës dhe nëse nuk ndodh

129

kështu, ajo kthehet në mallkim dhe mëkat. Ata i cilësojnë paratë e fituara apo të investuara përmes

rrugëve jo të ndershme si mallkim apo mëkat, për të cilin Perëndia do t’i ndëshkonte. Nga të dhënat

demografike (shih shtojcën H), ata individë që e mendojnë paranë si mallkim, pra individët që

përcaktuan faktorin 1, vërehet se kanë të ardhura më të ulëta në krahasim me individët në faktorët e

tjerë.

Një tipar tjetër mjaft interesant dhe që rikonfirmon përsëri ndjenjën e besimit është pohimi 36

“Sado pak para të kesh, duhet të kontribuosh për bamirësi”, renditur nën kategorinë +1, i cili

nënkupton se grupi i korçarëve në faktorin 1, pohon që dhurimi i parave për bamirësi është pjesë e

jetës së tyre. Ata e konsiderojnë të rëndësishme bamirësinë si një mënyrë e cila sjell kënaqësi, si një

mënyrë të drejtë për t’i bërë të gjithë të japin ndihmesën e tyre, në varësi të burimeve dhe sasisë së

parave që zotërojnë. Megjithatë, gjatë komenteve të përzgjedhjes Q, ata janë shprehur se vendosja e

këtij pohimi nën kategorinë +1 do të thotë që individët nuk duhet të jenë të vetëm në kryerjen e

donacioneve për bamirësi, por është e rëndësishme edhe ekzistenca dhe funksionimi i institucioneve

dhe organizatave përkatëse, prandaj ata e kanë vlerësuar vetëm nën kategorinë +1.

Duhet theksuar se për këtë grup individësh që kanë përcaktuar faktorin 1 nuk është i rëndësishëm

vetëm përcaktimi i parave si një mjet në shërbim të punës dhe anasjelltas. Ata vlerësojnë shumë dhe

një mik të mirë, duke iu referuar pohimit 29, “Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë: më

shumë çmoj një mik të zot, të zgjuar dhe të shtrenjtë sesa një pasuri)”, i renditur nën kategorinë +3.

Sipas tyre paraja shërben vetëm për të siguruar punën dhe me para nuk mund të blesh një mik. Gjatë

komenteve ata kanë shpjeguar se në momentet më të vështira kanë ndjerë praninë dhe mbështetjen e

një miku apo të afërmi, qoftë edhe përmes ofrimit të një shume parash të nevojshme për zgjidhjen e

një problemi. Pra kjo nënkupton që për ta në ato momente shpëtimi ka qenë marrëdhënia shoqërore

apo familjare, dhe jo fuqia e parasë. Ndodh sipas tyre që dëshira për të fituar para i ndan njerëzit

nga të tjerët, i bën ato jo-shoqërorë, të ndihen të vetmuar dhe të humbasin lirinë e tyre (pohimi 4,

“Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e parave është që kur ti arrin të

grumbullosh një sasi parash, fillon ta humbësh lirinë”, i vlerësuar nën kategorinë +1) edhe mbi

bazën e renditjes nuk rezulton të jetë një kundërshtim kategorik. Më tepër sesa grumbullimi i

pasurisë së tepërt, dëshira e tyre është të kenë të ardhura të mjaftueshme (pohimi 45 “Nuk punoj për

të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as më shumë e as më pak para se të tjerët”, renditur nën

kategorinë +1). Megjithatë, shkalla e mjaftueshmërisë përcaktohet prej tyre përmes krahasimit me

të tjerët që jetojnë në të njëjtin grup kulturor, pra nuk është e specifikuar, gjë që të çon në hipotezën

se nevojat janë gjithnjë në rritje dhe i shtyjnë ata drejt angazhimit për të fituar më shumë.

130

Këta individë e konceptojnë paranë si produkt të punës së tyre të ndershme dhe jo si një mjet që

siguron respekt nga të tjerët (pohimi 32, “Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët”, i renditur

nën kategorinë -4). Për ta respekti nuk fitohet përmes sasisë së parave që zotëron, por në sajë të

punës së ndershme dhe të pastër. Kjo justifikohet dhe nga fakti që këta individë e perceptojnë

paranë si një mjet për të blerë mjete pune dhe për të siguruar produktet themelore për jetesë. Sipas

komenteve të tyre, çdo individ i cili nuk e fiton paranë përmes punës dhe nuk e përdor atë në interes

të sigurimit të të ardhurave, mund të humbasë vlerat e tij morale dhe respektin e të tjerëve, vlera të

renditura si parësore për grupin e tyre kulturor dhe të trashëguara brez pas brezi.

Siç është përmendur dhe më sipër, grupi i individëve që i përkasin faktorit 1 kanë një nivel të

ardhurash më të ulët sesa ata individë që përcaktojnë faktorët e tjerë. Kjo justifikon dhe pohimin e

tyre se njerëzit me të ardhura më të larta ankohen më shumë për mungesë të ardhurash sesa njerëzit

e varfër (pohimi 43, “Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen më shumë për paranë

sesa ata që janë barkbosh”, i vlerësuar në kategorinë +3). Po ashtu është e rëndësishme, sipas

komenteve të tyre, që njerëzit e pasur dhe që i fitojnë paratë shumë lehtë dhe pa mund, kanë prirjen

të fshehin sasinë dhe burimin e pasurisë së tyre, duke u shprehur se nuk kanë mjete monetare të

mjaftueshme për të përballuar nevojat e tyre apo për të bërë bamirësi. Nga ana tjetër, koprracia dhe

frika se mos humbasin paratë, i largon ata edhe nga rrethi shoqëror apo farefisnor. Siç vërehet nga

reagimet e këtyre individëve gjatë përzgjedhjeve Q, disa prej tyre iu referohen të pasurve si

negativë, koprracë, jo shoqërorë, jo të ndershëm, gjë që rrjedh edhe nga ndikimi i koncepteve të

trashëguara nga sistemi i mëparshëm që i karakterizonte të pasurit si të tillë dhe që nuk duhet të

gëzojnë respekt. Kjo konfirmohet edhe në një nga faktorët kulturorë të përmendur nga Grondona

(2001). Në shoqëritë që shfaqin rezistencë ndaj ndryshimit, puna nuk vlerësohet si duhet.

Sipërmarrësi shikohet me dyshim, ndërsa puna e një punëtori të thjeshtë justifikohet me idenë se ai

punon për të mbijetuar. Por në kushtet e tregut të lirë ka mjaft njerëz që me inteligjencën, punën apo

sensin praktik kanë fituar para të ndershme dhe gëzojnë respekt, bëjnë bamirësi dhe japin ndihmesë

në zhvillimin ekonomik të vendit.

Edhe zgjedhja nga këta individë e pohimit “Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe

dinjitetin e njeriut” (pohimi 24, i renditur nën kategorinë +2) është një tjetër tregues i faktit se ky

grup individësh është kundër të qenit materialist, pasi sipas tyre, lakmia për para dhe rendja pas

fitimit i bën njerëzit të harrojnë gjërat që kanë më shumë vlerë si familja, përgjegjësitë shoqërore,

vlerat morale që vërtet të japin kënaqësi. Ata janë shprehur gjatë komenteve që njerëz të tillë

përdorin çdo mjet për t‘i siguruar paratë, trafikojnë qenie njerëzore, shfrytëzojnë punën e fëmijëve,

shesin drogë, etj. pa menduar për përgjegjësitë shoqërore. Po ashtu në pohimet e tyre ata e

131

shoqërojnë fitimin e parave me të dyja anët, si atë pozitive, pasi shprehen që “paraja disa i bën të

ecin përpara”, dhe atë negative, “disa paraja i shkatërron, i bën moralisht të korruptuar” (pohimi 40,

i renditur nën kategorinë +2 ). Këtu mishërohet koncepti i respektimit të punës apo aftësive për të

fituar para të mjaftueshme për një jetë gjithnjë e më të mirë, apo të bëjnë karrierë, dhe nga ana

tjetër, paraja sipas tyre i verbon aq shumë disa njerëz saqë humbin vlerat e tyre morale, bëhen pre e

së keqes dhe shkatërrohen përfundimisht.

Pohimi 25, “Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave shoqërore dhe statusit social”,

nënkupton se paraja mund të nxisë pabarazinë. Sasia e parave mund të përcaktojë statusin social të

individit dhe të familjes së tij. Kjo nënkupton se shuma e parave që zotëron një njeri, lidhet me

shtresën të cilës ai i përket. Por individët që i përkasin faktorit 1 nuk e pranojnë ekzistencën e

shtresave shoqërore (pohimi 25, renditur nën kategorinë -3), pra klasifikimin e njerëzve në të varfër,

të klasës së mesme dhe të pasur. Sipas komenteve të tyre vendi në shoqëri përcaktohet mbi bazën e

aftësive, punës që bën, qëndrimeve, vlerave morale dhe jo mbi bazën e pasurisë apo të ardhurave që

siguron.

Këtij grupi korçarësh përdorimi i kartave të kreditit dhe i overdraftit iu shkakton mjaft pasiguri

(pohimi 21, i renditur nën kategorinë -4). Ata e arsyetuan këtë përzgjedhje Q me faktin se jo vetëm

marrja e një huaje u jepte pasiguri për të ardhmen, por edhe mungesa e njohurive mbi funksionimin

e këtyre produkteve i bënte të pasigurt. Ata u shprehën gjithashtu që këto produkte financiare

mbartin komisione të larta, gjë që për ta është shpenzim i tepërt. Kjo pasqyron dhe nivelin e ulët të

edukimit të tyre financiar mbi mënyrën se si këto produkte financiare duhen përdorur. Frika, për të

përdorur kartat e kreditit dhe overdraftet rrjedh sa nga mungesa e perceptimit të plotë psikologjik,

por edhe ekonomik, të rolit të huamarrjes aq edhe për shkak të mungesës së formimit dhe të

njohurive lidhur me kredidhënien dhe kredimarrjen. Pesha e frikës së riskut të huamarrjes që i

largon individët nga kredia, është shumë herët më e rëndë dhe më e fortë se forca tërheqëse e

përfitimit dhe kthimit nga aktiviteti apo investimi, i realizuar dhe i financuar me huamarrje. Kemi

përsëri të bëjmë me një shkallë të lartë ndikimi në vendimmarrjen e financave personale të

faktorëve psikologjikë dhe kulturorë. Duke qenë një risi që ka filluar të praktikohet kohët e fundit,

pasiguria në përdorimin e saj është më se e justifikueshme. Paratë në dorë dhe depozitat me afat u

jepnin atyre më shumë siguri. Ata gjithashtu e lidhnin përdorimin e kartave të kreditit edhe me

nivelin e të ardhurave. Sipas komenteve të tyre, individët që përdornin më së shumti këto produkte

kanë të ardhura më të larta.

Si rrjedhojë edhe sa më sipër, ky grup e rendit pohimin 42, “Paraja, për mua është më e sigurt në

shtëpi sesa në sistemin bankar”, nën kategorinë -1, gjë që nënkupton se ata kanë filluar të

132

ndërgjegjësohen për nevojën e depozitimit të parave në sistemin bankar, por kjo mbetet ende në

fazën fillestare, pasi vetë kategorizimi që ata i kanë bërë këtij pohimi është krejt i parëndësishëm.

Lidhur me pohimin 14, “Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë”, këta individë

shprehin mospajtim të lehtë, duke e renditur nën kategorinë -1. Ata e shohin punën si mjeti për

sigurimin e parave dhe për pasojë janë realistë dhe nuk e fetishizojnë pushtetin e parasë, por nga ana

tjetër e vlerësojnë si mjetin që iu siguron të ardhura normale për një jetë të respektueshme.

Vendimmarrja financiare në familjet e këtyre korçarëve bëhej kryesisht nga të dy anëtarët e familjes

në mënyrë të veçantë. Pra përdorimi dhe administrimi i pavarur i parave (pohimi 19, i renditur nën

kategorinë -1) nuk konsiderohej si burim konflikti në familje. Ata u shprehën që ishin në dijeni të

shpenzimeve të secilit nga anëtarët e familjes dhe paratë administroheshin nga secili në funksion të

nevojave të familjes, të punës dhe më pas të shpenzimeve të tjera. Megjithatë, këta individë nuk i

referoheshin në komentet e tyre raportit të sasisë së parave që administronte secili prej tyre. Pra nuk

përcaktohej nëse paratë shpërndaheshin në mënyrë të barabartë apo në varësi të detyrave që kishte

çdo anëtar i familjes lidhur me shpenzimet.

Tek ky grup njerëzish pohimi 13 (i renditur nën kategorinë 0) sipas të cilit paraja është një mjet që

të sjell në pushtet dhe mungesa e parave të zbret nga pushteti, nuk merret në konsideratë, pra nuk ka

asnjë vlerë psikologjike. Kjo nënkupton që disa mund të mos e ëndërrojnë pushtetin, e duke mos

ëndërruar dhe ngjitjen në majat e tij nuk e vlerësojnë dhe e shohin me indiferentizëm idenë se paraja

mund të jetë një mjet që të çon në pushtet apo një mjet që të rrëzon prej tij. Në vazhdim të idesë së

mësipërme që e shohin me indiferentizëm fuqinë e parasë si mundësi për pushtet, ata e

kundërshtojnë lehtësisht pohimin 37 (“Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e

shumë konflikteve mes njerëzve”, i renditur nën kategorinë -1), pasi nuk kanë patur përjetime të

tilla dhe për ta paraja mund të jetë shkak për konflikt vetëm për ata që janë lakmitarë e të pangopur

dhe që e fitojnë paranë pa mund e djersë, pra jo me punë të ndershme.

Ata që kanë përcaktuar këtë faktor e kanë renditur në kategorinë 0 pohimin 31 “Nuk dua të jem i

varfër, varfëria është e trishtë, e dhimbshme”. Me sa duket ata që mendojnë kështu nuk e kanë

përjetuar asnjëherë varfërinë. Duke qenë të angazhuar dhe të dhënë mbas punës dhe duke e

konsideruar punën si burim të mirash materiale, monetare dhe të pasurimit, e shohin me

indiferentizëm ekzistencën e një kategorie tjetër individësh që nuk sigurojnë dot të ardhura.

Megjithatë ata edhe pse kontradiktorë në renditjen e pohimit të mësipërm nën kategorinë 0, janë

shprehur që të varfrit nuk mbeten të tillë se iu mungon sensi praktik apo se nuk janë inteligjentë, por

sepse ata mbeten jashtë tregut të punës për mungesë të vendeve të reja të punës në kohë krizash

133

ekonomike apo edhe se iu mungojnë mjetet financiare për të filluar një aktivitet të tyrin (pohimi 28 i

renditur nën kategorinë -3).

Ashtu siç është përmendur dhe në kapitullin e metodologjisë, pjesëmarrësit janë nxitur si gjatë

përzgjedhjes Q ashtu edhe gjatë plotësimit të diagramit të argumentojnë përgjigjet e tyre. Prandaj

tërësia e argumenteve të nxjerra lidhen edhe me përjetimet dhe përvojat e tyre personale. Përsa i

përket pohimit 46, “Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti familjar”, renditur nën

kategorinë 0 ata janë shprehur se nuk kanë përjetuar konflikte sa i përket pasurisë së trashëguar.

Nëse i referohemi pohimit 34, “Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëmijëve”, këta

individë e kanë vlerësuar me -1, gjë që tregon se ata nuk janë dakord me pohimin, duke nënkuptuar

që paraja nuk është i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen, pasi fëmijët duhet të kenë edhe dëshirën

dhe aftësinë për të punuar apo edhe talent. Megjithatë ky pohim nuk është renditur në kategoritë e

forta negative, që do të thotë se paraja në disa raste është e nevojshme, si për të paguar taksat dhe

tarifat e shkollimit, ashtu dhe për sigurimin e të ardhmes së fëmijëve.

Individët në këtë faktor janë shprehur se nuk janë dakord me pohimin 26 që “Paraja të mundëson

një karrierë profesionale të sigurt”, duke e vendosur atë nën kategorinë -2. Kjo nënkupton sipas

renditjes së këtij pohimi por edhe argumenteve gjatë përzgjedhjes Q, se nëse një individ nuk ka

vullnetin, aftësitë e duhura për të punuar, sado para të ketë, nuk mund të sigurojë një karrierë

profesionale të sigurt. Pavarësisht që në realitetin ku jetojnë ka patur raste të tilla, ata shprehen se

kanë qenë punësime të përkohshme dhe vetë paaftësia e tyre i nxjerr këta individë nga tregu i punës.

Tabela 12: përmbledhja e interpretimit të faktori 1 për Korçën Faktori 1 për Korçën: paraja e fituar me punë reflekton dinjitetin e njeriut.

Faktori 1 për Korçën ka një eigenvalue prej 10.0402 dhe shpjegon 40% të variancës së studimit.

Me këtë faktor janë të lidhur në mënyrë të rëndësishme10 pjesëmarrës. Nga 10 pjesëmarrës që

përcaktuan faktorin 1, 5 i përkasin gjinisë femërore dhe 5 gjinisë mashkullore. Individët që

përcaktuan faktorin 1 për Korçën e perceptojnë paranë si diçka jo konkrete dhe e përshkruajnë në

mënyra të ndryshme, për shembull e shohin paranë si diçka të nevojshme për fitimin e së cilës

duhet të punojnë; e konsiderojnë si mundësi, si kapacitet për të blerë materiale dhe vegla pune. Po

ashtu ata e shohin paranë si mjeti për organizimin e jetës së tyre, për plotësimin e nevojave bazë

dhe nisur nga ky pohim bëjnë kujdes në përdorimin dhe administrimin saj, duke e investuar atë.

Nga ana tjetër, ata e përkufizojnë paranë dhe pasurinë e tepërt si diçka negative, si mallkim.

Faktori 2 për Korçën: fetishizimi i parasë


këtë faktor janë të lidhur në mënyrë të rëndësishme 6 pjesëmarrës. Nga 6 pjesëmarrës që përcaktuan

134

faktorin 2, 4 i përkasin gjinisë mashkullore dhe 2 gjinisë femërore. Të gjithë këta individë janë të

punësuar dhe kanë të ardhura nga 40.001 - 90.000 lekë/muaj për 2 prej tyre dhe > 90.001 lekë/muaj

për 4 të tjerë. Në vijim trajtohen të gjitha perceptimet për paranë dhe pasurinë e individëve që

përcaktuan këtë faktor për Korçën dhe paraqitet tabela përmbledhëse e këtij faktori (tabela 13).

Nga renditja e përzgjedhjeve Q si dhe nga komentet, idetë, përkufizimet, besimet e pjesëmarrësve,

paraja përshkruhet si një entitet i pavarur që mendon dhe vepron përmes vullnetit të saj. Një

shembull i kësaj tregohet nga renditja e pohimit 1 nën kategorinë +4, “Paraja është gjithçka në jetë

pa të nuk arrin asgjë”. Kjo nënkupton që për këtë grup individësh korçarë paraja nuk është vetëm

një mjet këmbimi për të siguruar të mirat materiale për të jetuar (pohimi 14, “Paraja është thjesht

një mjet këmbimi, asgjë më shumë” i renditur nën kategorinë -3) por një përparësi e jetës së tyre.

Kjo nënkupton që sipas tyre përcaktimi i parasë vetëm si një mjet për të jetuar është i

pamjaftueshëm në përkufizimin e vlerave të saj. Përkufizimi i parasë si gjithçka në jetë konfirmohet

edhe nga renditja e pohimit 9 në anën negative të diagramit “Paraja nuk është gjëja më e

rëndësishme në jetë, por pa të jetesa është e pamundur”, renditur nën kategorinë -3. Për këta

individë paraja është gjëja më e rëndësishme në jetë prandaj e kanë renditur këtë pohim nën

kategoritë “nuk jam dakord”.

Pohimi 26 përfaqëson një shembull tjetër të parasë si entitet i pavarur. Korçarët që përcaktuan këtë

faktor e kanë renditur këtë pohim “Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt”, nën

kategorinë +3. Gjatë komenteve ata janë shprehur se në grupin kulturor ku jetojnë, me para në ditët

e sotme mund të sigurosh një shkollim të mirë apo edhe një karrierë profesionale të sigurt. Pra kjo

nënkupton që për këta individë, pavarësisht nga shkalla e vullnetit për të punuar apo aftësive,

dikush mund të bëjë karrierë profesionale mjafton të ketë shumën e parave për ta realizuar këtë.

Nga ana tjetër kjo renditje dëshmon që karriera është e lidhur fort me paranë, është në vështrim të

parë një thënie e thjeshtë, por që mbart me vete një sjellje dhe vendimmarrje të fortë. Ky element i

lidhur me kulturën, përcakton vendimmarrjen dhe drejtimin e lëvizjes së flukseve financiare.

Renditja e pohimit 27 “Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i parasë” nën kategorinë -

4 nënkupton se ata janë skllevër të parasë, pra e stërmundojnë veten, nuk i lenë vetes kohë të lirë.

Kjo nënkupton gjithashtu që paraja ka kontrollin mbi ta dhe nga ana tjetër, duke e bërë paranë

skllav të tyre ata nuk e lëshojnë kollaj (paranë), mbase e kursejnë tepër, i mohojnë vetes argëtimet,

etj. E shprehur ndryshe, raporti mes njeriut dhe parasë është raport i ndërsjellët manipulues.

Duke qenë një grup individësh të cilët shohin tek paraja vlera të pamohueshme pozitive, ata nuk

janë dakord me pohimin 4, “Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e parave

është që kur ti arrin të grumbullosh një sasi parash, fillon ta humbësh lirinë”, duke e renditur nën

135

Tabela 13: tabela përmbledhëse faktori 2 Korça: Fetishizimi i Parasë Pohimet e renditura +4

Nr i pohimit Pohimi Renditja 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. 4

31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e trishtë, e dhimbshme. 4 37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e shumë konflikteve mes njerëzve. 4

Pohimet e renditura më lart në Faktorin 2 krahasuar me faktorët e tjerë. 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nuk më interesojnë. 3 20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. 3 26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. 3 5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. 2

13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e saj të zbret nga pushteti. 2 19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anëtar i familjes është burim konflikti familjar. 2 32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët. 2 46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti familjar. 2

10 Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma, nuk ia vlen, nuk ia vlen të investosh për gjëra të tilla gëzimi apo argëtimi që zgjasin veç atë ditë e paratë shkojnë kot. 1

25 Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave shoqërore dhe statusit social. 1 30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeverisë. 1 34 Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëmijëve. 1

12 Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, kënaqësi, dëfrim, gëzim, lumturi, dëshirë për të jetuar sa më mirë jetën. 0

11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e fatit, ato përsëri më pëlqejnë. -1 39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë pasi frenohen nga argëtimi i tyre. -1

Pohimet e renditura më ulët në Faktorin 2 krahasuar me faktorët e tjerë. 8 Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës sime, e di sesa e vështirë është t’i fitosh ato. 1


3 Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të blerë vegla pune, për ushqimin dhe mirëqenien e familjes. 0


16 Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifikojë paaftësinë e vet për të punuar dhe fituar. 0 38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e një kujdesi mjekësor më të mirë. 0 40 Paraja disa njerëz i bën të ecin përpara të tjerët i shkatërron, i bën moralisht të korruptuar. 0



17 Paraja është mallkim (mëkat), ajo i bën njerëzit të marrin rrugën e gabuar në jetë. Sa më shumë para të kesh aq më shumë të rritet mendja. -1

22 Paratë nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzimet e mija mujore. -1 24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjitetin njerëzor. -1 42 Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në sistemin bankar. -1

4 Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e parave është që kur ti arrin të grumbullosh një sasi parash, fillon ta humbësh lirinë. -2

7 Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si droga, alkooli, marrëdhënie jashtëmartesore, etj. -2


33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë brenda standardit që kërkojnë. Çdo teprim është rrezik. -2

9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të jetesa është e pamundur. -3 14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. -3

35 Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhëtime, të blej libra, të provoj ushqime të reja, etj. -3

44 Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik. -3 Pohimet e renditura -4

27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i parasë. -4

29 Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë: më shumë çmoj një mik të zot, të zgjuar dhe të shtrenjtë sesa një pasuri). -4

45 Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as më shumë e as më pak para se të tjerët. -4

136

kategorinë -2. Por edhe pse më sipër e pranojnë rolin manipulues të saj, në pohim 4 ata e shohin

paranë si mjet që iu jep liri veprimi, pra iu hap mundësi për shtimin e të ardhurave dhe pasurisë.

Të qenit skllav i parasë dhe rendja e individit mbas parasë shprehet dhe nga renditja e pohimit 15,

“Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nuk më interesojnë”, nën kategorinë +3. Për

këtë grup qëllimi i vetëm i tyre është fitimi i parave dhe vënia e pasurisë përmes punës nuk përbën

të vetmin mjet të cilin ata do të përdornin për të fituar. Kjo nënkupton që paraja dhe pasuria mund të

sigurohet edhe nga një trashëgimi apo përmes një avantazhi nga lidhje me njerëz të pushtetshëm,

korrupsioni, etj. Pohimet e mësipërme konfirmojnë një nga faktorët kulturorë të përcaktuar nga

Harrison (1998), që ka të bëjë me meritat. Sipas tij, në kulturat e zhvilluara meritat përbëjnë bazën e

zhvillimit individual dhe lidhen ngushtësisht me arritjet vetjake. Ndërsa në kulturat tradicionale

meritat nuk vlerësohen gjithnjë, më shumë rëndësi kanë familja, miqësia si dhe lidhjet e ndryshme.

Nisur nga këndvështrimi i tyre mbi pushtetin e parasë, ata mund ta kenë arsyetuar pohimin 40,

“Paraja disa njerëz i bën të ecin përpara të tjerët i shkatërron, i bën moralisht të korruptuar”, si

përfshirës të dy aspekteve, atë të fitimit të parave, të cilin e mbështesin, dhe atë që lidhet me natyrën

korruptuese të parasë, gjë që nuk iu krijon ndonjë reagim negativ psikologjik, apo e thënë ndryshe

nuk iu bën përshtypje, siç del edhe nga pohimet e mëparshme. Si rrjedhojë, ata e kanë renditur

pohimin 40 nën kategorinë 0. Gjatë përzgjedhjes Q, individët që i përkasin këtij faktori u shprehën

se në botën e sotme materialiste paraja është gjithçka, madje ajo përfaqëson pushtet. Paraja i

mundëson njeriut besim, siguri, aftësi dhe kurajë. Nëse dikush zotëron sasi të madhe parash, mund

të arrijë çdo gjë që për të tjerët është e pamundur. Të gjitha këto konfirmohen në të gjithë faktorin 2,

por gjenden të shprehura më qartë në pohimin 13, “Paraja është një mjet që të sjell në pushtet,

mungesa e saj të zbret nga pushteti”, i renditur nën kategorinë +2 dhe në pohimin 37, “Paraja

përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e shumë konflikteve mes njerëzve”, i renditur nën

kategorinë +4.

Më tej këta individë theksojnë që prestigji, respekti, statusi social, llogariten duke u bazuar në

statusin monetar. Ata e shprehin këtë mendim përmes renditjes së pohimit 32, “Paraja i siguron

njeriut respektin nga të tjerët”, nën kategorinë +2.

Sipas tyre pushteti i parasë pasqyrohet edhe në statuset sociale, të cilat duhet të përcaktohen nga

niveli i të ardhurave. Pra këta individë nënkuptojnë se nuk janë njerëzit ata që përcaktojnë statusin

shoqëror, por është paraja, si një entitet i pavarur dhe i pushtetshëm që i ndan shtresat shoqërore në

tri kategori, të pasur, shtresa e mesme dhe të varfër. Sasia e parave që një individ zotëron ka aq

shumë pushtet sa përbën përgjigjen e pyetjeve “kush jam unë?” dhe “çfarë përfaqësoj unë për

grupin shoqëror ku jetoj?”. Të gjitha këto përcaktime të parasë shprehen qartë nga renditja e

137

pohimit 25, “Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave shoqërore dhe statusit social”,

nën kategorinë +1, si dhe pohimeve 13 në kategorinë +2 dhe 37, nën kategorinë +4.

Një shembull tjetër që pasqyron se paraja është pushtet shpjegohet edhe nga renditja e pohimit 20,

“Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë”, nën kategorinë +3 dhe pohimit 5 “Shpenzimi i parasë

më bën që të pendohem në të ardhmen”, nën kategorinë +2. Për këtë grup individësh shpenzimi i

parasë simbolizon frikën për të nesërmen apo për të ardhmen. Kjo vjen edhe nga pasiguria e vendit

të punës, siç shpjegohet nga ata, e mundësive për sigurimin e burimeve të tjera të të ardhurave, apo

mungesa e stabilitetit të çmimeve, e shumë arsye të tjera.

Pushteti i parasë argumentohet përsëri edhe përmes renditjes së pohimit 31, “Nuk dua të jem i

varfër, varfëria është e trishtë, e dhimbshme”, nën kategorinë +4. Për këtë grup paraja si e

plotfuqishme, përbën të vetmin mjet për të siguruar një jetë normale, pa andralla, pa problemet që

shkakton varfëria, e shprehur ndryshe “mungesa e parave”.

Duke u shprehur indiferentë ndaj pohimit 38, “Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson

sigurimin e një kujdesi mjekësor më të mirë”, ata janë kontradiktorë lidhur me mbështetjen e

pohimeve të mëparshme ku fetishizohet pushteti i parasë. Kjo mbase vjen nga mospërjetimi i

rasteve ku njeriut i duhet të shpenzojë për shëndetin, ose të tërhequr pas pohimeve të tjera që kanë

domethënie për ta në mënyrë rastësore, e kanë zhvendosur këtë pohim nën këtë kategori.

Duke e renditur pohimin 34, “Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëmijëve”, nën

kategorinë +1, ata janë deri diku dakord me të, pasi e shikojnë paranë si mjet të fuqishëm për

sigurimin e një shkollimi sa më të mirë të fëmijëve të tyre, duke përmendur shkollimin jashtë shtetit

si mundësi për një të ardhme të sigurt të fëmijëve të tyre. Megjithatë, ata e rendisin pohimin 39,

“Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë pasi frenohen nga argëtimi i tyre”, nën

kategorinë -1 duke nënkuptuar idenë edhe pse jo shumë të vendosur, që fëmijët duhet të

ndërgjegjësohen që të kursejnë paratë, gjë që edhe një herë mbështet perceptimin e tyre për

rëndësinë e parave.

Duke renditur pohimin 16, “Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifikojë paaftësinë

e vet për të punuar dhe fituar”, nën kategorinë 0, ata e nënvlerësojnë pohimin pasi nuk e shohin

veten si pjesë të tij sepse e mbivlerësojnë paranë dhe ndoshta e ndjejnë vetën të aftë për të punuar

dhe fituar. Edhe përmes renditjes së pohimit 41, “Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga

shkollimi, apo t’i privosh vetes edhe gjërat më të domosdoshme”, nën kategorinë 0, ata ndoshta

nënkuptojnë që nuk kanë përjetuar probleme të kësaj natyre dhe prandaj mbajnë këtë qëndrim

asnjanës.

138

Renditja e pohimit 12, “Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si kënaqësi, dëfrim,

gëzim, lumturi, dëshirë për të jetuar sa më mirë jetën” dhe e pohimit 6, “Sa herë përdor paranë

përjetoj emocione negative si keqardhje, zhgënjim, pesimizëm, frikë, ankth, pasiguri” nën

kategorinë 0, tregon se këta individë janë indiferentë ndaj reagimeve emocionale të forta që mund të

sjellë paraja dhe kjo është rrjedhojë e përqendrimit në fitimin e saj.

Pohimi 21, përdorimi i kartave të kreditit dhe overdraftit, këtyre njerëzve nuk u jep siguri. Sipas

tyre, përdorimi i tepërt i produkteve të tilla financiare bën që njerëzit të mbyten në borxhe.

Përdorimi i kartës së kreditit i nxit njerëzit të kryejnë më shumë transaksione duke mos përdorur

paranë në dorë dhe si rezultat i bën të pavetëdijshëm për atë që kanë shpenzuar. Ky është një aspekt

i rëndësishëm i administrimit me kujdes të shpenzimeve, i cili ka ngjashmëri me atë të korçarëve që

përcaktuan faktorin 1, por në këtë të fundit është i renditur nën kategorinë -2, ndryshe nga grupi i

parë që e kanë vendosur nën ekstremitetin -4.

Pohimi 44, “Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik”, është renditur nën kategorinë -3.

Kjo nënkupton që këta individë tentojnë të ruajnë të fshehtë burimin e suksesit të tyre financiar, të

mos deklarojnë burimet e të ardhurave, edhe pse është e kundraligjshme, duke e konsideruar paranë

dhe problemet mbas kësaj fshehtësie si tabu. Sipas komenteve të tyre, në këndvështrimin

makroekonomik, si çmimet e mallrave dhe shërbimeve, normat e interesit, inflacioni, etj. paraja nuk

duhet të jenë tabu. Por nga ana tjetër, niveli i të ardhurave, kursimet, borxhet dhe elementët e tjerë

të financave personale, duhet të jenë private, pra me një fjalë, të mos deklarohen. Duke qenë se

shpeshherë burimet nga ka rrjedhur paraja kanë mbartur me vete edhe veprime të karakterit sekret,

joligjor, veprime të karakterit kontrabandë, veprime të ndaluara, abuzime dhe shmangie tatimore,

apo punë të zezë, tregti të produkteve apo mjeteve të dëmshme për jetën dhe shëndetin njerëzor,

vënia e pasurisë dhe paraja si shprehëse e saj, mbartin mbi vete edhe një farë misteri. Sipas Collins

& Brown (1997), ky qëndrim ndikon në shumë drejtime dhe mbi marrëdhëniet, që nga ato personale

deri tek marrëdhëniet në punë si dhe në lirinë e individit.

Në lidhje me renditjen e pohimit 42, “Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në sistemin

bankar” renditur nën kategorinë -1, interpretimi mund të lidhet me pohimin e mësipërm, sipas të

cilit elementët e financave personale duhet të jenë private, pasi ky grup justifikon çfarëdo rruge

fitimi të parave, gjë që në njëfarë mënyre i detyron të mos i ekspozojnë fitimet duke i depozituar në

sistemin bankar.

Edhe individët e faktorit 2 ashtu si ata të faktorit 1, u shfaqën si efikas në shpenzimin dhe

administrimin e parasë, duke u treguar të kujdesshëm me shpenzimet e tepërta. Kjo nënkupton që

për ta paraja përfaqëson pushtet, respekt, vetëvlerësim dhe këto ishin kënaqësitë më të mëdha që ajo

139

ofron dhe jo shpenzimi i parave për udhëtime, libra apo argëtim (pohimi 35, “Unë kënaqem më

shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhëtime, të blej libra, të provoj ushqime të reja, etj.”, i

renditur nën kategorinë -3). Të qenit i kujdesshëm në realizimin e shpenzimeve shprehet dhe nga

renditja e pohimit 10, “Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma, nuk ia vlen, nuk ia vlen

të investosh për gjëra të tilla gëzimi apo argëtimi që zgjasin veç atë ditë e paratë shkojnë kot”, nën

kategorinë +1, pohimit 22, “Paratë nuk më mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzimet e mija

mujore”, nën kategorinë -1, si dhe pohimi 11, “Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe

lojërat e fatit, ato përsëri më pëlqejnë”, nën kategorinë -1. Në lidhje me pohimin 11 vlen të

përmendet se ai është i renditur nën kategoritë negative të të tre faktorëve të përcaktuar nga

korçarët, por individët e përfshirë në faktorin 2 e rendisin atë në mënyrë më të zbutur, pra e

përshijnë në kategorinë -1.

Përsa u përket shpenzimeve, individët e përfshirë në faktorin 2 nuk janë shumë të bindur për

nevojën e pagimit të taksave (pohimi 30 i renditur nën kategorinë +1). Këtë e përligjin me

mungesën e besueshmërisë tek institucionet shtetërore sa i takon përdorimit të këtyre taksave në

interes të investimeve apo shërbimeve publike. Ata nënvizojnë gjithashtu mungesën e transparencës

në lëvrimin e të ardhurave nga taksat. Megjithatë, këtu nënkuptohet edhe se me kalimin nga një

shtet me ekonomi të centralizuar, në ekonominë e tregut, ku dhe filloi ushtrimi i taksave, individëve

iu duhet kohë për t’u bërë të vetëdijshëm rreth nevojës dhe përgjegjësisë për pagimin e taksave.

Pohimi 7, “Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si droga, alkooli, marrëdhënie

jashtëmartesore, etj”, i renditur nën kategorinë -2 dhe pohimi 17, “Paraja është mallkim (mëkat), ajo

i bën njerëzit të marrin rrugën e gabuar në jetë. Sa më shumë para të kesh aq më shumë të rritet

mendja”, renditur nën kategorinë -1, dëshmon që këta individë i kundërshtojnë ato lehtësisht. Për ta,

aftësia për mirëadministrimin e parasë dhe pasurisë së madhe, i pret rrugën tundimit për të rënë deri

në vese të tilla që të shkatërrojnë jetën. Nëse njeriu, shprehen ata, është i vetëdijshëm për pasojat që

sjellin këto vese, atëherë ai di të frenohet dhe të ruajë pasurinë apo ta shtojë atë.

Pohimi 33, “Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë brenda standardit që kërkojnë. Çdo

teprim është rrezik”, është renditur nën kategorinë -2. Ky grup individësh e kundërshton relativisht

fort këtë pohim. Sipas tyre me zhvillimin e shoqërisë, nevojat rriten. Sa më shumë të përmirësohet

cilësia e jetës, aq më shumë njerëzit kanë nevojë për para dhe sa më shumë para të kesh aq më

shumë kërkon. Kjo rikonfirmohet dhe nga renditja e pohimit 45 “Nuk punoj për të fituar shumë

para, dhe nuk dua të kem as më shumë e as më pak para se të tjerët” nën kategorinë -4, ku ata

shprehen qartë se kërkojnë më shumë para jo vetëm për të përmirësuar cilësinë e jetës, po për të

patur më shumë pushtet.

140

Ky grup individësh kundërshton gjithashtu faktin që paraja ndryshon karakterin dhe dinjitetin e

njeriut (pohimi 24). Përkundrazi, duke e renditur nën kategorinë -1, edhe pse e kundërshtojnë

lehtësisht, ata nënkuptojnë që sa më shumë para të kesh aq më shumë rritet respekti i të tjerëve ndaj

teje, duke ndikuar kështu edhe në përmirësimin e marrëdhënieve shoqërore.

Për këta individë vërtet paraja mund të ngjyrosë jetën e gjithsecilit, por nga ana tjetër përbën edhe

burim konflikti në tërësi (pohimi 37, “Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e

shumë konflikteve mes njerëzve”, i renditur nën kategorinë +4) dhe familjar në veçanti (pohimi 46,

“Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti familjar” i renditur nën kategorinë +2). Me

arritjen e këtij përfundimi gërshetohen përvojat personale dhe ngjarjet tragjike që kanë ndodhur

pranë grupit kulturor të këtyre individëve gjatë viteve të tranzicionit. Pra, ata e përkufizojnë paranë

si një përcaktuese në marrëdhëniet njerëzore. Megjithatë, nëse do t’i referoheshim pohimit 24 në

raport me pohimin 46, vërehet një kontradiktë: ndërsa tek e para mohohet ndikimi i parasë në

ndryshimin e karakterit dhe dinjitetit të njeriut, tek e dyta pohohet paraja si burim konflikti dhe kjo

reflekton pushtetin e parasë që arrin të ndryshojë edhe karakterin dhe dinjitetin e njeriut, duke çuar

deri në konflikte ekstreme, pavarësisht nga marrëdhëniet e mëparshme të atyre njerëzve.

Që paraja është përcaktuese e marrëdhënieve njerëzore në tërësi, por edhe atyre familjare në

veçanti, kjo theksohet edhe nga renditja e pohimit 19 nën kategorinë +2. Administrimin e pavarur të

parave nga çdo anëtar i familjes, ky grup individësh e shikon si një burim konflikti. Sipas

komenteve gjatë plotësimit të diagramit, një pjesë e këtyre individëve u shprehën se vendimmarrja

financiare në familje duhet bërë nga ai anëtar i familjes që siguron më shumë të ardhura, që sipas

tyre nënkupton më shumë pushtet.

Pohimi 29, “Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë: më shumë çmoj një mik të zot, të zgjuar

dhe të shtrenjtë sesa një pasuri)”, i renditur nën kategorinë -4, nënkupton që këta individë e

kundërshtojnë fort. Shumë prej tyre u shprehën gjatë komentimit të diagramit se ky është një pohim

shumë “socialist” dhe sipas tyre është karakteristikë e një vendi ku individit i është imponuar

koncepti “një për të gjithë, të gjithë për një”, pra koncepti i solidaritetit, i përbuzjes së pasurisë dhe i

barazisë absolute mes njerëzve. Si të interesuar për të fituar para, pra duke qenë dhe materialistë, ata

mund të kenë hapur një hendek mes vetes dhe gjithë të tjerëve, qofshin të varfër apo të pasur,

prandaj dhe mbajnë një qëndrim neutral ndaj pohimit 43, “Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur

plot ankohen më shumë për paranë sesa ata që janë barkbosh”, duke e renditur nën kategorinë 0.

Gjatë plotësimit të përzgjedhjes Q individët e këtij faktori iu kanë dhënë përparësi pohimeve që

reflektojnë pushtetin e parasë, forcën manipuluese të saj, sigurimin e saj pavarësisht mjetit apo

rrugëve dhe për pasojë kanë anashkaluar ose e kanë quajtur pa ndonjë rëndësi shumë të madhe apo

141

pa rëndësi psikologjike duke i vendosur pohimin 8, “Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të

punës sime, e di sesa e vështirë është t’i fitosh ato”, pohimin 18, “Paratë nuk të vijnë si dhuratë,

prandaj mënyra më e mirë për të pasur shumë para si dhe për të dyfishuar pasurinë është ta ruash atë

me kujdes” dhe pohimin 3, “Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të blerë vegla

pune, për ushqimin dhe mirëqenien e familjes”, nën kategorinë +1 dhe 0. Ata jo se i kundërshtojnë

këto pohime, por raportin e parasë me punën dhe kursimet ata nuk e vlerësojnë si shumë

domethënës.

Tabela 14: përmbledhja e interpretimit të faktori 2 për Korçën Faktori 2 për Korçën: fetishizimi i parasë


këtë faktor 6 pjesëmarrës janë të lidhur në mënyrë të rëndësishme. Nga 6 pjesëmarrës që

përcaktuan këtë faktor, 4 i përkasin gjinisë mashkullore dhe 2 gjinisë femërore. Këta individë e

perceptojnë paranë si gjënë më të rëndësishme në jetë, për ta paraja është gjithçka. Kjo nënkupton

që për ta paraja nuk është vetëm një mjet këmbimi, por një mjet i domosdoshëm dhe ndoshta mjeti

më i rëndësishëm për jetën. Këta i referohen parasë në vetën e tretë dhe e konsiderojnë një mjet që

mund t’i manipulojë. Shprehje të tilla që paraja është pushtet u përdorën shumë gjatë argumentimit

të përzgjedhjes Q. Për ta paraja ndër të tjera siguron aftësi, ndikim, apo autoritet për të arritur

objektivat si dhe për të siguruar të mirat materiale dhe shërbimet.

Faktori 3 për Korçën: kursimi i parasë siguron të ardhmen


këtë faktor 9 pjesëmarrës janë të lidhur në mënyrë të rëndësishme. Nga 9 pjesëmarrës që përcaktuan

faktorin 3, 6 i përkasin gjinisë femërore dhe 3 gjinisë mashkullore. Të gjithë këta individë janë të

punësuar dhe kanë të ardhura nga 22.000 - 40.000 lekë/muaj për 2 prej pjesëmarrësve dhe 40.001 -

90.000 lekë/muaj për 6 prej tyre dhe 1 individ ka të ardhura > 90.001 lekë/muaj. Në vijim trajtohen

të gjitha perceptimet për paranë dhe pasurinë të individëve që përcaktuan faktorin 3 për Korçën, si

dhe paraqitet tabela përmbledhëse e këtij faktori (tabela 15).

Në këtë faktor nocioni për paranë dhe pasurinë lidhet me gjendjen emocionale. Sipas tyre gjatë

argumentimit të përzgjedhjes Q ngjarjet dhe historitë me paranë ku janë përjetuar emocione të thella

negative mbahen mend më lehtë sesa situata ku nuk ka patur ndonjë përjetim emocional apo ku

kanë përjetuar emocione pozitive (pohimi 12, “Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si

kënaqësi, dëfrim, gëzim, lumturi, dëshirë për të jetuar sa më mirë jetën”, i renditur nën kategorinë -

2). Përjetimet emocionale të thella negative shprehen qartë nga renditja e pohimit 6 “Sa herë përdor

paranë përjetoj emocione negative si keqardhje, zhgënjim, pesimizëm, frikë, ankth, pasiguri”,

142

pohimit 20, “Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë”, nën kategorinë +3 dhe pohimit 5,

“Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen”, nën kategorinë +2. Kur ndodhin

ngjarje të tilla si shpenzimi i parave dhe përdorimi i tyre jo për gjërat më të domosdoshme, këta

individë përjetojnë emocione të forta si pendim, ankth, keqardhje, zhgënjim, etj. Ndërkohë këta

individë tregohen mjaft të kujdesshëm edhe në administrimin e shpenzimeve, sidomos shpenzimeve

të cilat kanë të bëjnë me festa të cilat dhurojnë emocione që zgjasin shumë pak. Ata shprehen që

festa të tilla si dasma, gëzime, etj. duhen kryer, duke ndjekur kështu edhe traditat, pra kulturën e

grupit kulturor ku jetojnë (renditja e pohimit 10 nën kategorinë -1 dhe e pohimit 35 nën kategorinë

+ 1) por njerëzit duhet të tregohen të kujdesshëm në menaxhimin e shpenzimeve.

Një aspekt tjetër që tregon përjetimin e emocioneve të thella negative është pohimi 31, “Nuk dua të

jem i varfër, varfëria është e trishtë, e dhimbshme”, i renditur nën kategorinë +4. Pjesëmarrësit

korçarë që përcaktojnë këtë faktor duket që përjetojnë frikë dhe shqetësim nga ideja që një ditë

mund të zgjohen të varfër. Megjithatë ata shprehen që nëse një individ ka sens praktik, është

inteligjent dhe tregohet i kujdesshëm në kursimin e sadopak mjeteve monetare, mund ta shmangë

varfërinë. Sipas tyre të varfrit mbeten të tillë pikërisht se iu mungon ky sens praktik (pohimi 28 i

renditur nën kategorinë +3).

Një koncept tjetër për këtë grup korçarësh është që paraja të siguron shëndetin, kjo shprehet nga

renditja e pohimit 38, “Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e një kujdesi

mjekësor më të mirë”, nën kategorinë +2. Pra ndër të tjera ata e kanë vlerësuar paranë baras me

shëndetin. Sipas komenteve të tyre, nëse një individ nuk ka para atëherë ai nuk do të mund të

sigurojë përkujdesjen e duhur mjekësore, madje as mund të mbijetojë. Kjo përbën sipas tyre edhe

një nga arsyet kryesore për të cilat njerëzit duhet të kursejnë. Në rast se njerëzit nuk janë treguar të

kujdesshëm në kursimin e parave, paratë do të mungojnë në situata të tilla dhe ata përsëri do të

përjetojnë emocione si ankth, pendim, etj.

Ky nocion i parasë, i përkufizuar si element emocional apo i vlerësuar baras me shëndetin,

mbështesin deri diku atë që Taffler dhe Tuckett (2007) e kanë emërtuar si “financa emocionale” e

cila është trajtuar në kapitullin e rishikimin të literaturës. Sipas këtyre autorëve përjetime

emocionale si frika, ankthi, pendimi, kanë një rol të rëndësishëm në sjelljen dhe vendimmarrjen

financiare. Emocionet orientojnë gjykimin e njeriut në përgjithësi edhe atë financiar në veçanti.

Përveç kësaj, korçarët përcaktues të këtij faktori, si nga renditja e pohimeve gjatë përzgjedhjes Q,

ashtu edhe gjatë komentimit të përzgjedhjes, thanë se prirjet e tyre për të shpenzuar ishin kryesisht

për produkte të domosdoshme për jetën dhe shpenzime që kishin një qëllim të caktuar. Pikërisht

këtu qëndron dhe ngjashmëria e këtij faktori me faktorin 1. Ashtu siç është përmendur edhe në

143

kapitullin e metodologjisë, koeficienti i korrelacionit midis faktorit 1 dhe 3 është disi i lartë, dhe në

të ka ndikuar pikërisht fakti që këta dy grupe individësh tregohen të kujdesshëm në administrimin e

burimeve të tyre financiare dhe shpenzimeve. Për këtë grup individësh, ashtu si dhe për grupin e

parë, shpenzimi i mjeteve monetare për gjëra jo të domosdoshme konsiderohet një administrim jo

efektiv i parave. Shpenzimet me një qëllim të caktuar nënkuptojnë që këta individë orientohen nga Tabela 15: tabela përmbledhëse faktori 3 Korça: Kursimi i parasë siguron të ardhmen

Pohimet e renditura +4 Nr i pohimit Pohimi Renditja


31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e trishtë, e dhimbshme . 4 44 Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik. 4

Pohimet e renditura më lart në Faktorin 3 krahasuar me faktorët e tjerë.


9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të jetesa është e pamundur. 3 20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. 3

28 Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë të fitojnë shumë para pasi kanë sens praktik. Të varfrit mbeten të tillë sepse ju mungon sensi praktik. 3

5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. 2


38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e një kujdesi mjekësor më të mirë. 2 27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i parasë. 1

35 Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhëtime, të blej libra, të provoj ushqime të reja, etj. 1


42 Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në sistemin bankar. 0 Pohimet e renditura më ulët në Faktorin 3 krahasuar me faktorët e tjerë.


8 Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës sime, e di sesa e vështirë është t’i fitosh ato. 1


13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e saj të zbret nga pushteti. 0 40 Paraja disa njerëz i bën të ecin përpara të tjerët i shkatërron, i bën moralisht të korruptuar. 0

10 Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma, nuk ia vlen, nuk ia vlen të investosh për gjëra të tilla gëzimi apo argëtimi që zgjasin veç atë ditë e paratë shkojnë kot. -1

14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. -1


22 Paratë nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzimet e mija mujore. -1


12 Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, kënaqësi, dëfrim, gëzim, lumturi, dëshirë për të jetuar sa më mirë jetën. -2

30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeverisë. -2 36 Sado pak para të kesh, duhet të kontribuosh për bamirësi. -2

23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jepni ua kthen Perëndia shtatë-fish më shumë. -3

25 Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave shoqërore dhe statusit social. -3 Pohimet e renditura -4

1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. -4 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e fatit, ato përsëri më pëlqejnë. -4 39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë pasi frenohen nga argëtimi i tyre. -4

144

objektivi i akumulimit të parave për periudha afatgjata. Kjo konfirmohet nga pohimi 18, “Paratë

nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë për të pasur shumë para si dhe për të dyfishuar

pasurinë është ta ruash atë me kujdes”, i renditur nën kategorinë +4. Përsëri është vendi të

nënvizohet se ky faktor i rëndësishëm psikologjik dhe emocional në raport me paranë përcakton dhe

dominon sjelljen dhe vendimmarrjen për përdorimin dhe kursimin e parasë, apo më saktë për të

marrë një vendim jo efikas në përdorimin e parasë, nxjerrjen e saj nga qarkullimi dhe lëvizja.

Ndërsa të qenit i kujdesshëm në shpenzime tregohet edhe në pohimin 22, “Paratë nuk më mjaftojnë

kurrë për të mbuluar shpenzimet e mija mujore”, i renditur nën kategorinë -1. Duke qenë se këta

individë bëjnë shpenzime të qëllimshme mbi bazën e përparësive të tyre, ata janë të kujdesshëm në

administrimin e shpenzimeve mujore dhe parave që fitojnë. Marrëdhënia e ekuilibruar e tyre me

paranë dhe të qenit i kujdesshëm shprehet dhe nga pohimi 27 i renditur nën kategorinë + 1, “Paraja

nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i parasë”, që nënkupton se për ta nuk përben ndonjë

përshtypje të nxjerrë nga përvoja e tyre dhe mbase nisur nga këndvështrimi i individëve të tjerë e

pohojnë duke e vlerësuar shumë pak.

Sipas këtij grupi paraja duhet ruajtur dhe kursyer me kujdes pasi nuk vjen si dhuratë dhe mënyra e

vetme për ta fituar është duke punuar. Megjithëse pohimi 8, “Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në

sajë të punës sime, e di sesa e vështirë është t’i fitosh ato” dhe pohimi 3, “Paraja organizon jetën, të

siguron mjete financiare për të blerë vegla pune, për ushqimin dhe mirëqenien e familjes”, ndryshe

nga faktori 1 janë renditur vetëm nën kategorinë +1 dhe 0, këta individë mendojnë se puna është

mënyra më e mirë për të siguruar paranë. Ata gjithashtu e konsiderojnë punën si një virtyt dhe kush

nuk e vlerëson shpërblimin monetar të siguruar prej saj kërkon thjesht të justifikojë paaftësinë e tij

për të punuar dhe fituar (pohimi 16 i renditur nën kategorinë +2). Pohimi 13, “Paraja është një mjet

që të sjell në pushtet, mungesa e saj të zbret nga pushteti” dhe pohimi 40, “Paraja disa njerëz i bën

të ecin përpara, të tjerët i shkatërron, i bën moralisht të korruptuar”, të renditur nën kategorinë 0,

është parë me mospërfillje nga ky grup korçarësh, pasi siç rrjedh edhe nga pohimet e tyre të

mëparshme, ata e shohin raportin me paranë përmes aftësive, inteligjencës, angazhimit për të

punuar dhe kujdesit për të kursyer. Nga renditja e pohimit 40 këta individë tregojnë që gjatë

transaksioneve të tyre me paranë, kanë shmangur me vetëdije situata korruptuese.

Sipas këtij grupi përdorimi i parave për të siguruar kënaqësi të momentit dhe afatshkurtra

konsiderohet një shpenzim i kotë. Kjo konfirmohet më së miri nga renditja e pohimit 11,

“Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e fatit, ato përsëri më pëlqejnë”, nën

kategorinë -4.

Ashtu si në faktorin 1, edhe këta individë në faktorin 2 e kanë renditur pohimin 2 në anën pozitive,

145

duke u shprehur që paraja e kursyer duhet investuar siç duhet. Por në krahasim me faktorin 1 dhe

faktorin 2, këtë pohim pjesëmarrësit në faktorin 3 e kanë renditur nën kategorinë +2, pra më ulët se

në dy faktorët e tjerë. Kjo mund të nënkuptojë që këta individë shfaqin karakteristika të pëlqimit të

riskut më të ulëta sesa individët që kanë përcaktuar dy faktorët e tjerë. Shpesh gjatë komenteve,

procesin e të kursyerit të mjeteve financiare apo shmangien e shpenzimit të tepërt të parasë, ata e

konsiderojnë si investim.

Vlen të përmendet që për individët e këtij faktori, pohimi 42, “Paraja, për mua është më e sigurt në

shtëpi sesa në sistemin bankar”, renditet nën kategorinë 0. Kjo do të thotë që ky pohim nuk ka

ndonjë rëndësi psikologjike për ta. Pra ata nuk e kundërshtojnë këtë pohim. Nga komentet e bëra

gjatë përzgjedhjes Q, për ta kjo nënkuptonte se ndjejnë ndonjëherë pasiguri në depozitimin e

kursimeve të mjeteve të tyre monetare në sistemin bankar që vepron në Shqipëri. Pohimi 44,

“Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik”, i renditur nën kategorinë +4 tregon që ky

grup individësh janë të ndërgjegjësuar për domosdoshmërinë e deklarimit të të ardhurave, pra të

qenit transparent përpara institucioneve shtetërore dhe zbatues të ligjeve, duke kontribuar në

zhvillimin e qëndrueshëm të vendit.

Përsa i përket raportit të bamirësisë me paranë, individët e faktorit 3 kanë pohuar gjatë përzgjedhjes

Q, se bamirësia për ta nuk është diçka e zakontë për buxhetin e tyre dhe shpenzimet që kryejnë. Nga

renditja e pohimeve 36, “Sado pak para të kesh, duhet të kontribuosh për bamirësi”, nën kategorinë

-2 dhe pohimit 23, “Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jepni ua kthen Perëndia

shtatë-fish më shumë”, nën kategorinë -3, këta individë shprehin qartë se për ta koha dhe paratë janë

të çmuara dhe duhen përdorur vetëm në shërbim të nevoja të tyre dhe të familjes së tyre. Duke i

vendosur këto dy pohime në ekstremitetin negativ ata tregojnë që nuk shpenzojnë ndonjë mjet

monetar për bamirësi.

Një ngjashmëri tjetër midis individëve përcaktues të faktorit 3 dhe atyre të faktorit 1 qëndron

pikërisht në renditjen e pohimit 25, “Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave

shoqërore dhe statusit social”, nën kategorinë -3. Edhe këta individë të faktorit 3 nuk e pranojnë

ekzistencën e shtresave shoqërore, pra klasifikimin e njerëzve sipas modelit si të varfër, të klasës së

mesme dhe të pasur. Ata komentuan gjithashtu që ky klasifikim i bërë vetëm mbi nivelin e të

ardhurave nuk është i drejtë.

Ky grup korçarësh shfaqen mjaft të kujdesshëm përsa i takon administrimit të parave, por ashtu si

për individët përcaktues të faktorit 1, pagimi i taksave apo detyrimeve të tjera ndaj institucioneve

shtetërore nuk përbën një shpenzim tepërt, por është një detyrim qytetar për funksionimin e shtetit

146

(pohimi 30, “Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeverisë”, i renditur nën

kategorinë -2).

Të qenit të kujdesshëm në shpenzime, korçarët përcaktues të faktorit 3 kërkojnë t’ua lënë trashëgim

si një virtyt edhe pasardhësve të tyre. Kjo shprehet shumë qartë nga renditja e pohimit 39, “Fëmijët

nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë pasi frenohen nga argëtimi i tyre”, në

ekstremitetin negativ. Kundërshtimi fort i këtij pohim nënkupton që fëmijëve iu duhen shprehur

mesazhe të rëndësishme në lidhje me kursimin e parasë. Disa prej tyre gjatë renditjes janë shprehur

që fëmijëve iu duhen dhënë mesazhe jo vetëm për mënyrën se si ta kursejnë paranë, por edhe se si

të shmangin shpenzimet e panevojshme dhe pa ndonjë qëllim si dhe mos u kërkojnë prindërve më

shumë para. Të gjitha këto mesazhe të përvetësuara gjatë fëmijërisë do t’i ndihmojnë ata në

administrimin e kujdesshëm dhe në shpenzimin me qëllime të përcaktuara dhe me zgjuarsi të saj

gjatë gjithë jetës.

Këta individë, përveç objektivit të kursimit të mjeteve monetare shfaqën dhe atë të sigurimit të të

ardhurave të mjaftueshme për të përballuar dhe organizuar jetesën. Ata janë shprehur që nevojat

janë gjithnjë e në rritje dhe për të përballuar këto nevoja njerëzit duhet të kursejnë më shumë, po për

të kursyer më shumë duhet të angazhohen më shumë për të fituar. Megjithatë, shkallën e

mjaftueshmërisë së mjeteve të tyre monetare deri diku ata e shohin gjithnjë në raport me të tjerët.

Kjo konfirmohet nga renditja e pohimit 45, “Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të

kem as më shumë e as më pak para se të tjerët”, nën kategorinë +1.

Këta individë e perceptojnë paranë si një diçka që organizon jetën, mungesa e së cilës e bën atë të

pamundur, një element të rëndësishëm të jetës së tyre, por jo më të rëndësishmin. Kjo konfirmohet

nga renditja e pohimit 9, “Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të jetesa është e

pamundur”, renditur nën kategorinë +3 dhe nga kundërshtimi me forcë i pohimit 1, “Paraja është

çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë”. Kjo nënkupton për këta individë që shëndeti apo

marrëdhëniet familjare janë më të rëndësishme. Por nga ana tjetër, duke renditur pohimin 14,

“Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë” nën kategorinë -1, edhe pse e

kundërshtojnë lehtësisht, ata kërkojnë të shprehin mendimin që paraja është e rëndësishme dhe jo

vetëm një mjet këmbimi, pasi pa të nuk mund të organizosh jetën, madje nuk siguron as një shëndet

të mirë.

Individët përcaktues të këtij faktori nuk janë dakord me pohimin 4, “Mendoj që paraja ka shumë

anë negative. Një anë negative e parave është që kur ti arrin të grumbullosh një sasi parash, fillon ta

humbësh lirinë”, duke e renditur atë nën kategorinë -2. Këta individë e vlerësojnë rëndësinë e

parasë në organizimin e jetës dhe në sigurimin e shëndetit, pra theksojnë disi rolin manipulues të

147

saj. Pra në pohim 4 ata e shohin paranë si mjet që u jep liri pra iu hap mundësi për shtimin e të

ardhurave dhe kursimeve të tyre.

Pohimi 17, “Paraja është mallkim (mëkat), ajo i bën njerëzit të marrin rrugën e gabuar në jetë Sa më

shumë para të kesh aq më shumë të rritet mendja”, renditur nën kategorinë -1, dëshmon që këta

individë e kundërshtojnë disi atë. Ata janë shprehur se për njerëzit që kanë aftësi ta

mirëadministrojnë paranë dhe kursimet e tyre, paraja nuk përbën tundim dhe nuk i shtyn në rrugën e

veseve. Kjo rikonfirmon që këta individë janë të kujdesshëm në ruajtjen e parasë dhe të kursimeve

dhe nuk e shpërdorin atë.

Tabela 16: përmbledhja e interpretimit të faktori 3 për Korçën Faktori 3 për Korçën: kursimi i parasë siguron të ardhmen


këtë faktor, 9 pjesëmarrës janë të lidhur në mënyrë të rëndësishme. Nga 9 pjesëmarrës që u

ngarkuan në faktorin 3, 6 i përkasin gjinisë femërore dhe 3 gjinisë mashkullore. Këta individë e

perceptojnë paranë si diçka që organizon jetën, një element i rëndësishëm në jetën e njeriut, si një

mjet i cili duhet shpenzuar me kujdes, e konsiderojnë atë si pjesë të realitetit të tyre dhe nëse ky

mjet kaq i rëndësishëm nuk kursehet dhe ruhet me kujdes, aktivitete të tilla si këmbimi dhe kryerja

e transaksioneve dhe puna janë të vështira të realizohen. Për këta individë kursimi i parasë është

një domosdoshmëri dhe mund të arrihet në disa mënyra. Kursimi nënkupton jo vetëm vënien

mënjanë të disa mjeteve monetare por edhe shkurtimin e shpenzimeve jo të domosdoshme apo

vendosjen e përparësive në shpenzimin e parave. Gjithashtu paraja për ta është edhe një mjet që të

shkakton emocione si pendimi, ankthi, etj.

Faktori 1 për Shkodrën: fetishizimi i parasë vs mos-mbivlerësimi i saj (faktor bipolar)

Faktori 1 për Shkodrën, është faktor bipolar, ka një eigenvalue prej 7.5443 dhe shpjegon 30% të

variancës së studimit. Me këtë faktor 12 pjesëmarrës janë të lidhur në mënyrë të rëndësishme. Nga

12 pjesëmarrës që përcaktuan faktorin 1, 4 i përkasin gjinisë femërore dhe 8 gjinisë mashkullore. Të

gjithë këta individë janë të punësuar dhe kanë të ardhura nga 22.000 - 40.000 lekë/muaj për 5 prej

tyre, 40.001 - 90.000 lekë/muaj për 4 prej pjesëmarrësve dhe > 90.001 lekë/muaj për tre prej tyre.

Faktorët bipolarë quhen të tillë pasi përcaktohen njëkohësisht si nga ngarkesat pozitive ashtu dhe

ato negative. Ngarkesat negative janë imazhe pasqyrë të atyre pozitive. Nga 12 pjesëmarrës në këtë

faktor, 5 kanë ngarkesa të forta negative, që nënkupton se për ta tabela përmbledhëse është e

përmbysur.

148

Së pari do të analizohet renditja e pohimeve nga 7 individët që kanë ngarkesa të larta pozitive në

këtë faktor dhe më pas e njëjta tabelë përmbledhëse (tabela 17) por e përmbysur, do të analizohet

për 5 individët që kanë ngarkesa të larta negative (tabela 18).

Fetishizimi i parasë

Për 7 individët e ngarkuar pozitivisht paraja përfaqëson jo thjesht një mjet këmbimi apo një ruajtëse

dhe matëse të vlerës, por mbivlerësohet prej tyre duke u përcaktuar si mjet që të siguron gjithçka Të

gjitha këto nënkuptohen nga renditja e pohimit 14, “Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më

shumë”, nën kategorinë -4, e pohimit 1, “Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë”, nën

kategorinë +3 apo dhe e pohimit 9, “Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të

jetesa është e pamundur”, duke e kundërshtuar këtë pohim lehtësisht të renditur nën kategorinë -1.

Pohime të cilat e vlerësojnë paranë baras me pushtetin, janë pohimi 13, “Paraja është një mjet që të

sjell në pushtet, mungesa e saj të zbret nga pushteti” dhe pohimi 37, “Paraja përfaqëson pushtet.

Gjithnjë ka qenë shkaktare e shumë konflikteve mes njerëzve”, të renditura si shumë domethënëse

dhe personifikuese për këta individë(renditur nën kategorinë +4). Pra duke e fetishizuar fuqinë e

parasë, ata e konsiderojnë si të vetmen mundësi që rrit pushtetin e tyre dhe pavarësinë si individë.

Me pohimin 26, të renditur nën kategorinë +3, këta individë pohojnë që përmes plotfuqisë së parasë

njeriu mund të sigurojë të ardhmen e tij, pasi paraja është mjeti për të arritur sukses në karrierë.

Përmes këtij pohimi nënkuptohet që këta individë nuk e kanë parësore një karrierë në të ardhmen

bazuar në aftësitë e tyre individuale, por në mundësitë që iu krijon paraja, pasuria dhe pushteti i saj.

I njëjti arsyetim qëndron edhe lidhur me renditjen e pohimit 34, “Paratë janë i vetmi mjet për të

siguruar të ardhmen e fëmijëve”, nën kategorinë +2, duke pasqyruar idenë se për këta individë

mungesa e parave nënkupton mungesën e një të ardhmeje të sigurt për fëmijët. Duke e cilësuar

paranë si shumë të pushtetshme, ata në mënyrë të vetëdijshme kundërshtojnë, dhe e renditin

pohimin 27, “Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i parasë”, nën kategorinë -3, që

nënkupton se paraja për ta është Perëndi dhe veten e konsiderojnë rob të parasë.

Kundërshtimi i pohimit 33, “Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë brenda standardit

që kërkojnë. Çdo teprim është rrezik”, duke e renditur nën kategorinë -2, tregon që për këtë grup

shkodranësh fitimi nuk është asnjëherë i mjaftueshëm, për ta sa më shumë para të kesh, aq më të

lehtë e të sigurt e ke jetën.

Mbivlerësimi i parasë i shtyn drejt egoizmit dhe mungesës së dëshirës për të bërë bamirësi, për të

ndihmuar të tjerët dhe për pasojë e kundërshtojnë idenë që bamirësia vlerësohet dhe shpërblehet.

Kjo nënkuptohet nga renditja e pohimeve 23, “Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato

149

që jepni ua kthen Perëndia shtatë-fish më shumë” dhe 36 “Sado pak para të kesh, duhet të

kontribuosh për bamirësi”, nën kategorinë -4.

Pohimi 4, “Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e parave është që kur ti arrin

të grumbullosh një sasi parash, fillon ta humbësh lirinë”, renditet nën kategorinë -2. Kjo tregon se

ata e shohin lirinë si mundësi që iu jep paraja e fituar për të përmbushur dëshirat e tyre dhe jo tek

fakti që për të grumbulluara ato para do të duhet t’i privosh lirinë vetes duke u angazhuar më shumë

seç duhet në punë. E thënë ndryshe, ata nuk arrijnë ta vlerësojnë lirinë si mjet për të bërë jetën

shoqërore, për të ruajtur marrëdhëniet me të tjerët, për argëtim apo përvoja të tjera që të sjellin

kënaqësi.

Nën kategorinë +2 edhe pse jo shumë përparësore, ata kanë renditur pohimin 15, “Fitimi i parasë

është qëllimi im, rrugët se si fitohet nuk më interesojnë”, që thekson se qëllimi justifikon mjetin, pra

dëshira për të fituar para i shtyn ata të gjejnë rrugë qoftë edhe të pandershme për t’i siguruar ato.

Kjo përputhet me interpretimin e konceptit të drejtësisë të përcaktuar si një nga faktorët kulturorë

nga Harrison (1998). Ideja e drejtësisë dhe paanësisë ushqehen nga ndjenja e komunitetit dhe kodi

etik rigoroz. Kur ato mungojnë në një kulturë, si në rastin e kulturave tradicionale, drejtësia mbetet

një koncept teorik dhe në praktikë një e mirë materiale e rrallë, që shpesh minohet nga paraja,

ndikimi, politika apo lidhjet familjare.

Megjithatë mbivlerësimi i parasë i shtyn ata të kundërshtojnë pohimin 40 sipas të cilit “Paraja disa

njerëz i bën të ecin përpara, të tjerët i shkatërron, i bën moralisht të korruptuar” (renditur nën

kategorinë -2).

Po ashtu për këtë grup individësh nuk është pikërisht inteligjenca apo edukimi që mundëson

sigurimin apo fitimin e parave. Për ta, një njeri, pavarësisht nga shkalla e inteligjencës së tij mund të

ketë sukses përmes sensit së tij praktik. Ata nuk e justifikojnë varfërinë si pasojë e mungesës së

mundësive për të punuar, pra për shkak të papunësisë, por si pasojë e mungesës së dëshirës, apo dhe

e sensit praktik të individëve (renditja e pohimit 28 nën kategorinë +4). Duke e parë paranë si mjeti

që siguron jetën, lumturinë, ata e kundërshtojnë kategorikisht idenë e të jetuarit në varfëri, apo dhe

në pasojat që sjell ajo. Kjo shprehet përmes renditjes së pohimit 30, “Nuk dua të jem i varfër,

varfëria është e trishtë, e dhimbshme”, nën kategorinë +3. Duke dashur të shmangin çdo nivel

varfërie, cilido qoftë ai, ata pohojnë që do të sakrifikonin shkollimin vetëm për të mos iu munguar

gjërat e nevojshme për jetën. Një pjesë e tyre kanë zgjedhur profesionin dhe jo shkollimin për të

siguruar të ardhurat, duke përfituar nga sensi i tyre praktik, siç edhe pohojnë më sipër, “Nevoja për

para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, apo t’i privosh vetes edhe gjërat më të

domosdoshme” (pohimi 41 renditur nën kategorinë +2).

150

Sipas këtij grupi shkodranësh sasia e parasë përcakton jo vetëm fuqinë blerëse të individit, por ka aq

pushtet sa dhe të përcaktojë statusin shoqëror të tij, dhe ndarjen shoqërore në të varfër, të mesëm

Tabela 17: tabela përmbledhëse faktori 1 Shkodra: Fetishizimi i parasë vs Mos-mbivlerësimi i saj (Faktor bipolar) Pohimet e renditura +4

Nr i pohimit Pohimi Renditja 13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e saj të zbret nga pushteti. 4


37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e shumë konflikteve mes njerëzve. 4 Pohimet e renditura më lart në Faktorin 1 krahasuar me faktorët e tjerë.

1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. 3 26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. 3 31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e trishtë, e dhimbshme . 3 32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët. 3 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nuk më interesojnë. 2 25 Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave shoqërore dhe statusit social. 2 34 Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëmijëve. 2 38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e një kujdesi mjekësor më të mirë. 2



46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti familjar. 1

6 Sa herë përdor paranë përjetoj emocione negative si keqardhje, zhgënjim, pesimizëm, frikë, ankth, pasiguri . 0



3 Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të blerë vegla pune, për ushqimin dhe mirëqenien e familjes. -1

9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të jetesa është e pamundur. -1

19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anëtar i familjes është burim konflikti familjar. -1



33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë brenda standardit që kërkojnë. Çdo teprim është rrezik. -2

40 Paraja disa njerëz i bën të ecin përpara të tjerët i shkatërron, i bën moralisht të korruptuar. -2 42 Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në sistemin bankar. -2


24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjitetin njerëzor. -3 27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i parasë. -3

45 Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as më shumë e as më pak para se të tjerët. -3

Pohimet e renditura -4 14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. -4

23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jepni ua kthen Perëndia shtatë-fish më shumë. -4

36 Sado pak para të kesh, duhet të kontribuosh për bamirësi. -4

151

dhe të pasur (pohimi 25, i renditur nën kategorinë +2). Pra për këtë grup paraja iu jep mundësi

njerëzve të renditen në një status shoqëror të vlerësueshëm dhe të respektueshëm sipas tyre. Në

vazhdim të kësaj ideje paraja sipas këtij grupi shkodranësh nuk të siguron vetëm respektin ndaj

vetes dhe vetëvlerësimin, por dhe respektin nga të tjerët, që përforcon arsyetimin e mësipërm

(renditja e pohimit 32, “Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët”, nën kategorinë +3). Kjo

konfirmohet edhe nga autorët (Collins & Brown, 1997) sipas të cilëve fuqia e parasë mund të

përcaktojë edhe disa pika të dobëta të vetes apo respektin për veten dhe vlerësimin e vetes. Duke

ndjekur logjikën e mësipërme vetëkuptohet edhe renditja e pohimit 45 nën kategorinë -3, “Nuk

punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as më shumë e as më pak para se të tjerët”. Si

rrjedhim mund të nënkuptohet që paraja për këta individë është mishërim i statusit shoqëror, i

suksesit në karrierë, i sigurimit të të ardhmes të fëmijëve, i sigurimit të shëndetit, etj. Këtë të fundit

ata e rendisin nën kategorinë +2, pasi sipas tyre edhe shëndeti sigurohet përmes parave (pohimi 38,

“Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e një kujdesi mjekësor më të mirë”). Nëse

do t’i referohemi raportit të Autoritetit të Mbikëqyrjes Financiare rezulton që të ardhurat nga

sigurimet e shëndetit mbeten shumë të ulëta madje gjatë vitit 2012, kanë shënuar edhe një ulje të

mëtejshme prej 29.05% në krahasim me vitin 2011. Kjo reflekton një kontradiktë që edhe pse e

vlerësojnë nevojën e parasë për të siguruar shëndetin ata ende nuk e kanë bërë shprehi kontributin

në këtë drejtim.

Respekti i këtyre individëve ndaj parasë i shtyn të shprehen kundër pohimit 24 sipas të cilit “Paraja

dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjitetin njerëzor” (renditur nën kategorinë -3), si

rrjedhojë për këtë grup pavarësisht nga shuma e parave që dikush zotëron, kjo shumë nuk ndikon

aspak në ndryshimin e karakterit të tij, apo nuk përbën tundim drejt veseve si droga, alkooli,

marrëdhëniet jashtëmartesore, etj. (pohimi 7 renditur nën kategorinë -2 dhe pohimi 17 i renditur nën

kategorinë -3).

Ndryshe nga disa prej faktorëve të analizuar deri tani, grupi përcaktues me ngarkesa faktoriale

pozitive i përfshirë në faktorin 1 karakterizohet nga dëshira për t’i depozituar paratë në bankë si

mënyra e vetme për t’i siguruar ato. Kjo mund të tregojë se ky grup është i vetëdijshëm rreth

përparësive që ka depozitimi i mjeteve monetare pranë institucioneve bankare dhe pasigurisë që

sjell mbajtja e tyre në shtëpi (renditja e pohimit 42, “Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa

në sistemin bankar”, nën kategorinë -2).

Të qenit deri diku materialistë i shfajëson ata edhe në shprehjen e një farë indiferentizmi, duke

renditur pohimin 6, “Sa herë përdor paranë përjetoj emocione negative si keqardhje, zhgënjim,

pesimizëm, frikë, ankth, pasiguri”, nën kategorinë 0. Po ashtu renditja e pohimit 46, “Paraja dhe

152

pasuria e trashëguar janë burim konflikti familjar”, nën kategorinë +1, tregon se ky pohim nuk

cilësohet si shkaktar i lindjes së situatave negative në familje. Ky qëndrim është i njëjtë edhe lidhur

me konceptin e administrimit të parave brenda familjes (pohimi 19, “Përdorimi dhe administrimi i

pavarur i parasë nga çdo anëtar i familjes është burim konflikti familjar”, duke e renditur nën

kategorinë -1). Kjo mund të nënkuptojë që pjesëtarët e familjeve të tyre ose i vetë administrojnë të

ardhurat individuale, ose mund të bëhet fjalë për familje tradicionale ku administrimin e tyre ia

besojnë kryefamiljarit. Këta individë nuk e shohin si të rëndësishëm mikun, shokun, të afërmin, si

mbështetës për zgjidhjen e problemeve me të cilat ata mund të ndeshen, duke renditur pohimin 29

“Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë: më shumë çmoj një mik të zot, të zgjuar dhe të

shtrenjtë, sesa një pasuri)” nën kategorinë 0. Kjo do të thotë se ata nuk duan të ndjejnë detyrime

ndaj të tjerëve, ashtu siç edhe nuk e pranojnë idenë e bamirësisë apo mbështetjes së të tjerëve.

Duke renditur pohimin 43 nën kategorinë +1, “Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot

ankohen më shumë për paranë sesa ata që janë barkbosh”, këta e pranojnë lehtësisht idenë që

shprehet edhe në pohimet 23 dhe 36 të përmendur më sipër. Kjo shpreh dhe njëherë vetëvlerësimin,

sensin e egoizmit që këta individë kanë për veten dhe mungesën e ndjeshmërisë ndaj të ardhurave të

të tjerëve.

Duke renditur pohimin 8, “Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës sime, e di sesa e

vështirë është t’i fitosh ato”, nën kategorinë 0 dhe pohimin 3, “Paraja organizon jetën, të siguron

mjete financiare për të blerë vegla pune, për ushqimin dhe mirëqenien e familjes”, nën kategorinë -

1, ata edhe njëherë shprehin një raport shumë mbivlerësues të parave dhe nënvleftësues të punës, jo

pse ata nuk punojnë, por në qendër të vëmendjes së tyre mbetet fetishizimi i parasë.

Mos-mbivlerësimi i parasë

Në këtë çështje do të analizohen renditja e pohimeve nga 5 individët që kanë ngarkesa të larta

negative në faktorin 1 për Shkodrën, gjë që do të bëhet duke përmbysur tabelën përmbledhëse të

Faktorit 1 (tabela 17).

Për 5 individët që përcaktojnë faktorin 1 me ngarkesa faktoriale negative, paraja përfaqëson thjesht

një mjet këmbimi - “Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë” (pohimi 14 i renditur

nën kategorinë +4). Ata e arsyetojnë vlerën e parasë si mjetin që iu siguron mjaftueshmërinë e të

mirave materiale për të bërë një jetë normale, mbase edhe modeste. Këtë e shohin në raport edhe me

të tjerët, pasi nuk kanë asnjë lloj lakmie për të fituar dhe për t’u dalluar nga të tjerët përmes parave

që zotërojnë. Siç rezulton nga pohimi 45, “Nuk punoj për të fituar shumë para dhe nuk dua të kem

as më shumë e as më pak para se të tjerët”, i renditur nën kategorinë +3, ata zgjedhin të kenë një

153

Tabela 18: tabela përmbledhëse e përmbysur për faktori 1 Shkodra: Fetishizimi i parasë vs Mos-mbivlerësimi i saj (Faktor bipolar)


36 Sado pak para të kesh, duhet të kontribuosh për bamirësi. 4

23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jepni ua kthen Perëndia shtatë-fish më shumë. 4

14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. 4 Pohimet e renditura më lart në Faktorin 1 krahasuar me faktorët e tjerë.


27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i parasë. 3 24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjitetin njerëzor. 3


42 Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në sistemin bankar. 2 40 Paraja disa njerëz i bën të ecin përpara të tjerët i shkatërron, i bën moralisht të korruptuar. 2

33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë brenda standardit që kërkojnë. Çdo teprim është rrezik. 2

7 Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si droga, alkooli, marrëdhënie jashtëmartesore, etj. 2


19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anëtar i familjes është burim konflikti familjar. 1

9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të jetesa është e pamundur. 1 46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti familjar. -1





43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen më shumë për paranë sesa ata që janë barkbosh. -1

41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, apo t’i privosh vetes edhe gjërat më të domosdoshme. -2

38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e një kujdesi mjekësor më të mirë. -2 34 Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëmijëve. -2 25 Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave shoqërore dhe statusit social. -2 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nuk më interesojnë. -2 32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët. -3 31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e trishtë, e dhimbshme. -3 26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. -3 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. -3

Pohimet e renditura -4 37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e shumë konflikteve mes njerëzve. -4

28 Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë të fitojnë shumë para pasi kanë sens praktik. Të varfrit mbeten të tillë sepse ju mungon sensi praktik. -4

13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e saj të zbret nga pushteti. -4

154

nivel jetese të njëjtë me të afërmit, me fqinjët apo miqtë e tyre. Kjo edhe një herë përforcohet nga

pohimi 33, “Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë brenda standardit që kërkojnë. Çdo

teprim është rrezik” (renditur në kategorinë +2), i cili pasqyron qëndrueshmërinë në natyrën e tyre

për të bërë një jetë të respektueshme brenda normave të përcaktuara nga grupi i tyre shoqëror. Kjo

nënkupton dëshirën e tyre për t’i parë paratë jo aq të vlefshme sa vlerat morale të njeriut (pohimi 9,

“Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të jetesa është e pamundur”, i renditur nën

kategorinë +1, apo nga kundërshtimi i pohimit 1, “Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin

asgjë”, duke e renditur nën kategorinë -3).

Në vijim të kësaj ideje ku përsëri pasqyrohet rëndësia e vlerave morale që të sigurojnë respektin nga

të tjerët dhe jo shuma e parave që zotëron, ata e rendisin pohimin 32, “Paraja i siguron njeriut

respektin nga të tjerët”, nën kategorinë -3.

Raportin me të tjerët, siç vërtetohet edhe nga renditja e pohimit 25, “Paraja duhet të jetë përcaktuese

në ndarjen e shtresave shoqërore dhe statusit social” nën kategorinë -2, ata e ngrenë mbi bazën e

respektit reciprok, marrëdhënieve të ndërsjellta jo materiale dhe jo mbi bazën e pasurisë që për dikë

tjetër përcakton shtresën shoqërore apo dhe statusin social. Kjo nënkupton që vendi i njeriut në

shoqëri nuk përcaktohet materialisht, pra nga paraja dhe pasuria që ka vënë ai.

Duke përsëritur idenë që paraja nuk përfaqëson pushtet për ta, ata nënvizojnë që janë vlerat e

individit ato që i mundësojnë atij një karrierë profesionale apo vend pune motivues, shkollimi dhe

jo paraja. Të gjitha këto shprehen qartë përmes renditjes së pohimit 13, “Paraja është një mjet që të

sjell në pushtet, mungesa e saj të zbret nga pushteti”, nën kategorinë -4 apo dhe pohimit 26 ,“Paraja

të mundëson një karrierë profesionale të sigurt”, renditur nën kategorinë -3 dhe pohimit 34, “Paratë

janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëmijëve”, i renditur nën kategorinë -2. Me pohimin

34 ata mund të nënkuptojnë që fëmijët duhet të rriten me vlera morale si dëshira për punë, ndjenja e

vetëvlerësimit dhe e vetëmbështetjes për të ecur në jetë.

Nga sa më sipër vetëkuptohet që duke mos e mbivlerësuar paranë, ata pohojnë se jeta e tyre nuk

kontrollohet nga paraja, e njëjta gjë dhe anasjelltas, nga renditja e pohimit 27, “Paraja nuk është

skllavi im, as unë nuk jam skllav i parasë”, nën kategorinë +3. Ky perceptim për paranë shprehet

edhe në renditjen e pohimit 4, “Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e parave

është që kur ti arrin të grumbullosh një sasi parash, fillon ta humbësh lirinë”, nën kategorinë +2.

Kjo tregon se ky grup nuk karakterizohet nga lakmia për para, e cila të çon në mohimin e lirisë

personale, të jetës familjare apo dhe shoqërore.

155

Edhe pohimi 37, “Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e shumë konflikteve mes

njerëzve”, i renditur nën kategorinë -4, na lë të kuptojmë se ky grup nuk ka prirjen që për hir të

fitimit të bëhet pjesë konfliktesh mes njerëzve. Nisur nga përvoja e tyre jetësore ata nuk e shohin si

shumë të rëndësishëm pohimin 46, “Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti familjar”,

duke e renditur nën kategorinë -1, apo pohimin 19, “Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë

nga çdo anëtar i familjes është burim konflikti familjar”, i renditur nën kategorinë +1. Pra të dyja

këto pohime tregojnë se mosvlerësimi i tyre buron nga vetëkontrolli që kanë ata ndaj emocioneve

negative që çojnë në konflikte dhe ndarja e drejtë e përgjegjësive financiare brenda familjes.

Në vazhdim të kësaj ideje, përmes pohimit 6, “Sa herë përdor paranë përjetoj emocione negative si

keqardhje, zhgënjim, pesimizëm, frikë, ankth, pasiguri”, i renditur nën kategorinë 0, ata edhe

njëherë lënë të nënkuptohet se janë njerëz të qëndrueshëm të karakterizuar nga vetëkontrolli në

raport me përdorimin e parasë, gjë që nuk i bën të reagojnë negativisht apo të zhgënjehen për

transaksionet financiare të kryera prej tyre. Në këto kushte e vlerësojnë pohimin 6 me

indiferentizëm, si diçka që nuk ka rëndësi psikologjike për ta, duke e renditur nën kategorinë 0.

Një aspekt tjetër ku ky grup iu jep përparësi vlerave morale të njeriut, është edhe renditja e pohimit

24, “Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjitetin njerëzor”, nën kategorinë +3.

Me këtë nënkuptohet se ky grup nuk ka ndonjë vlerësim për individët që zotërojnë pasuri të madhe,

mbase kjo vjen edhe nga përvoja e tyre apo nga ndikimi i opinionit shoqëror që shpesh është

dyshues për mënyrën se si X individ i ka vënë paratë dhe pasurinë. Por edhe pse pak kontradiktorë

në renditjen e pohimit 40, “Paraja disa njerëz i bën të ecin përpara, të tjerët i shkatërron, i bën

moralisht të korruptuar”, nën kategorinë +2, ata mund të kenë vënë theksin tek pjesa e dytë e

pohimit, tek roli korruptues që sjell pushteti i parasë, duke ndryshuar edhe natyrën njerëzore dhe

duke e çuar në humbjen e vlerave morale.

Përballë natyrës së tyre vetëkontrolluese, ata e quajnë pasurinë e madhe si diçka tunduese, që i

shtyn njerëzit të zgjedhin rrugë të gabuara në jetë, të arrijnë në vetëshkatërrim duke rendur mbas

parasë (pohimi 7, “Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si droga, alkooli,

marrëdhënie jashtëmartesore, etj.”, i renditur nën kategorinë + 2 dhe pohimi 17, “Paraja është

mallkim (mëkat), ajo i bën njerëzit të marrin rrugën e gabuar në jetë. Sa më shumë para të kesh aq

më shumë të rritet mendja”, renditur nën kategorinë +3). Përmes këtij të fundit ata mund të

nënkuptojnë që individët me shumë para e shohin veten shumë më lart se të tjerët dhe të shkëputur

nga mjedisi i tyre shoqëror.

Përmes pohimeve të mësipërme që nënvizojnë vlerat e tyre morale, mund të dalë se kemi të bëjmë

edhe me ndikimin që sjell besimi i tyre tek Perëndia, kjo dëshmohet edhe nga renditja e pohimit 23,

156

“Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jepni ua kthen Perëndia shtatë-fish”, nën

kategorinë +4 dhe pohimit 36, “Sado pak para të kesh, duhet të kontribuosh për bamirësi”, nën

kategorinë +4, që shpreh ndjenjën e bamirësisë tek këta njerëz, mungesën e natyrës individualiste

dhe dëshirën për të lënë pas një emër të mirë.

Ky grup shkodranësh, duke reflektuar edhe një herë besimin në Perëndi i cili thekson se të varfrit

duhen respektuar dhe nga ana tjetër duke e parë varfërinë kryesisht të shkaktuar, siç rezulton nga

situata në vend, si pasojë e mungesës së vendeve të punës, e kundërshtojnë pohimin 28, “Ka njerëz

që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë të fitojnë shumë para pasi kanë sens praktik. Të varfrit

mbeten të tillë sepse iu mungon sensi praktik”, duke e renditur nën kategorinë -4. Kjo nënkupton

gjithashtu edhe përjetimin ndoshta prej tyre të një situate të tillë. Po ashtu ata nuk i tremb varfëria.

Kjo vjen edhe ngaqë ata nuk mbivlerësojnë paratë dhe nga tendenca për një jetë modeste, por të

moralshme, që del edhe nga pohimet e mëparshme (pohimi 31, “Nuk dua të jem i varfër, varfëria

është e trishtë, e dhimbshme”, renditur nën kategorinë -3).

Edhe pse realiteti shqiptar është i tillë që sigurimi i shëndetit lidhet edhe me nevojën për para,

përsëri dhe mbase përmes këtij qëndrimi kontradiktor ky grup me sa duket e sheh paranë e

shpenzuar për shëndetin si një formë korruptive dhe të pamoralshme, në kushtet kur ata mund ta

konsiderojnë punën e mjekut si detyrim moral për t’iu shërbyer njerëzve (pohimi 38, “Paraja nuk e

blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e një kujdesi mjekësor më të mirë”, i renditur nën

kategorinë -2).

Vlerësimi me 0 i pohimit 29 “Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë: më shumë çmoj një

mik të zot, të zgjuar dhe të shtrenjtë sesa një pasuri)” që nënkupton qëndrim mospërfillës ndaj këtij

pohimi, të shtyn të gjykosh se duke qenë njerëz që vlerësojnë sakrificat individuale, që nuk i tremb

edhe varfëria, mbase e ndjejnë si fyerje apo nënshtrim mbështetjen financiare që mund t’iu ofrojë

një mik. Kjo mund të jetë edhe ideja që shoqërinë apo miqësinë me dikë nuk e shohin si mënyrë për

të përfituar në rast nevoje.

Renditja e pohimit me 42, “Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në sistemin bankar”,

nën kategorinë +2, shpjegohet së pari me mungesën e fitimeve të tepërta të cilat mund t’i

depozitojnë, pra fitojnë aq sa për të bërë një jetë të thjeshtë, po ashtu edhe me mundësinë që

sadopak para që këta arrijnë të kursejnë, nuk i shohin të sigurta në sistemin bankar.

Duke e kundërshtuar pohimin 41, “Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, apo t’i

privosh vetes edhe gjërat më të domosdoshme”, renditur nën kategorinë -2, këta individë nga njëra

157

anë mund të nënkuptojnë që me vullnet dhe dëshirë mund të mos hiqet dorë nga një angazhim për

hir të nevojës për para, dhe nga ana tjetër mund të ripërsërisim idenë që varfëria nuk i tremb ata.

Përmes vlerësimit lehtësisht negativ të pohimit 43, “Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot

ankohen më shumë për paranë sesa ata që janë barkbosh”, këto nënkuptojnë që janë indiferentë apo

edhe nuk e pranojnë idenë e ankimit nga cilado palë qoftë, të pasur apo të varfër, pasi e

konsiderojnë si dobësi në karakter të individit, sigurisht kjo lidhet edhe me faktin se ata nuk e

mbivlerësojnë pushtetin e parasë.

Për ata paraja është mjeti dhe jo qëllimi në jetë, siç nënkuptohet nga pohimi 15, “Fitimi i parasë

është qëllimi im, rrugët se si fitohet nuk më interesojnë”, renditur nën kategorinë -2. I vetmi burim i

moralshëm i fitimit të parave është puna e ndershme. Sigurisht, duke e marrë të mirëqenë faktin që

janë ata vetë dhe puna e tyre që iu siguron të ardhurat si dhe duke theksuar vlerat morale të njeriut,

ata nuk i japin ndonjë rëndësi pohimit 8, “Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës sime,

e di sesa e vështirë është t’i fitosh ato”, i renditur nën kategorinë 0. Pra me fjalë të tjera kjo

nënkupton se ata janë të vetëdijshëm që duhet punuar për të përballuar jetesën. Kjo nuk do të thotë

që ata nuk e vlerësojnë raportin punë-para, sepse siç del nga renditja e pohimeve të tjera, e

konsiderojnë paranë mjet të nevojshëm për të përballuar jetesën (pohimi 3, “Paraja organizon jetën,

të siguron mjete financiare për të blerë vegla pune, për ushqimin dhe mirëqenien e familjes”, i

renditur në kategorinë +1).

Tabela 19: përmbledhja e interpretimit të faktorit 1 për Shkodrën Faktori 1 për Shkodrën: fetishizimi i parasë vs mos-mbivlerësimit të saj (faktor bipolar)

Faktori 1 për Shkodrën, është faktor bipolar, ka një eigenvalue prej 7.5443 dhe shpjegon 30% të

variancës së studimit. Me këtë faktor, 12 pjesëmarrës janë të lidhur në mënyrë të rëndësishme. Nga

12 pjesëmarrës që përcaktuan faktorin 1, 4 i përkasin gjinisë femërore dhe 8 gjinisë mashkullore.

Faktorët bipolarë quhen të tillë pasi përcaktohen njëkohësisht si nga ngarkesat pozitive ashtu dhe

ato negative. Ngarkesat negative janë imazhe-pasqyrë të atyre pozitive. Nga 12 pjesëmarrës në këtë

faktor, 5 kanë ngarkesa të forta negative, që nënkupton se për ta tabela përmbledhëse është e

përmbysur.

Për individët që kanë ngarkesa faktoriale pozitive në këtë faktor, paraja përfaqëson jo thjesht një

mjet këmbimi apo një ruajtëse dhe matëse të vlerës, por ata e mbivlerësojnë atë, duke e përcaktuar

si mjetin që të siguron gjithçka. Ata e vlerësojnë paranë baras me pushtetin, respektin për veten dhe

nga të tjerët. Gjatë renditjes së pohimeve këta individë pasqyrojnë qartë respektin për paranë duke

e fetishizuar atë. Sipas tyre paraja iu jep mundësi njerëzve të renditen në një status shoqëror të

vlerësueshëm dhe të respektueshëm.

158

Për individët që kanë ngarkesa faktoriale negative paraja përfaqëson thjesht një mjet këmbimi. Ata

e arsyetojnë vlerën e parasë si mjetin që iu siguron të mira të mjaftueshme materiale për të bërë një

jetë normale, mbase edhe modeste. Gjatë renditjes së pohimeve Q ata shprehin qëndrueshmërinë në

natyrën e tyre për të bërë një jetë të respektueshme brenda normave të përcaktuara nga grupi i tyre

shoqëror. Kjo nënkupton dëshirën e tyre për t’i parë paratë jo aq të vlefshme sa vlerat morale të

njeriut.

Faktori 2 për Shkodrën: paraja e fituar me punë reflekton dinjitetin e njeriut

Faktori 2 për Shkodrën ka një eigenvalue prej 5.2153 dhe shpjegon 21% të variancës së studimit.

Me këtë faktor 7 pjesëmarrës janë të lidhur në mënyrë të rëndësishme. Nga 7 pjesëmarrës që

përcaktuan faktorin 2, 4 i përkasin gjinisë femërore dhe 3 gjinisë mashkullore. Të gjithë këta

individë janë të punësuar dhe kanë të ardhura nga 22.000 - 40.000 lekë/muaj për 3 prej tyre, 40.001

- 90.000 lekë/muaj për 3 të tjerë dhe > 90.001 lekë/muaj për një tjetër.

Në vijim trajtohen të gjitha perceptimet për paranë dhe pasurinë të individëve që përcaktuan

faktorin 2 për Shkodrën dhe paraqitet tabela përmbledhëse e këtij faktori (tabela 20).

Individët që përcaktuan faktorin 2 për Shkodrën e perceptojnë paranë si diçka konkrete, jo si mjetin

më të rëndësishëm për jetën e tyre (pohimi 9, “Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por

pa të jetesa është e pamundur”, i renditur nën kategorinë + 3), por si një mjet të nevojshëm për të

përballuar jetesën, për ushqim dhe mirëqenien e familjes. Të gjitha sa më sipër konfirmohen nga

renditja e pohimit 3, “Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të blerë vegla pune, për

ushqimin dhe mirëqenien e familjes” dhe e pohimit 8, “Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë

të punës sime, e di sesa e vështirë është t’i fitosh ato”, nën kategorinë +4. Pra për këta shkodranë,

paraja është një mjet shumë i rëndësishëm për organizimin e jetës dhe për mirëqenien e familjes.

Për këtë arsye ata vlerësojnë punën si të vetmen mënyrë për të fituar para të nevojshme në

mbarëvajtjen e jetës së përditshme. Pavarësisht nga përparësia që i japin punës, edhe nga komentet

gjatë përzgjedhjes Q, ata nuk ngurrojnë të nënvizojnë faktin se puna është e lodhshme, ndonjëherë

jo motivuese dhe pa mundësi zgjedhjeje. Por njëherazi ata, duke zgjedhur pohimin 16, “Kush nuk

vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifikojë paaftësinë e vet për të punuar dhe fituar” nën

kategorinë +4, nuk i mbështesin ata individë të cilët si pasojë e paaftësisë dhe mungesës së dëshirës

për të punuar dhe fituar, pavarësisht nga lloji i punës, nuk vlerësojnë paranë dhe pasurinë si mjete të

domosdoshme jetese.

Këta individë i tremb ideja e të qenit të varfër (pohimi 31 i renditur nën kategorinë +3) dhe pasojat e

saj dhe njëkohësisht i shtyn të angazhohen sistematikisht për të fituar të ardhura dhe për të siguruar

159

Tabela 20: tabela përmbledhëse faktori 2 Shkodra: Paraja e fituar me punë reflekton dinjitetin e njeriut Pohimet e renditura +4

Nr i pohimit Pohimi Renditja


8 Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës sime, e di sesa e vështirë është t’i fitosh ato. 4


Pohimet e renditura më lart në Faktorin 2 krahasuar me faktorët e tjerë.


9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të jetesa është e pamundur. 3

18 Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë për të pasur shumë para si dhe për të dyfishuar pasurinë është ta ruash atë me kujdes . 3

31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e trishtë, e dhimbshme. 3 5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. 2

10 Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma, nuk ia vlen, nuk ia vlen të investosh për gjëra të tilla gëzimi apo argëtimi që zgjasin veç atë ditë e paratë shkojnë kot . 2

20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. 2 38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e një kujdesi mjekësor më të mirë. 2



44 Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik. 1

6 Sa herë përdor paranë përjetoj emocione negative si keqardhje, zhgënjim, pesimizëm, frikë, ankth, pasiguri . 0


19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anëtar i familjes është burim konflikti familjar. 0

42 Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në sistemin bankar. 0


Pohimet e renditura më ulët në Faktorin 2 krahasuar me faktorët e tjerë.


34 Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëmijëve. 0


12 Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, kënaqësi, dëfrim, gëzim, lumturi, dëshirë për të jetuar sa më mirë jetën. -2

26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. -2 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e fatit, ato përsëri më pëlqejnë. -3 30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeverisë. -3

35 Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhëtime, të blej libra, të provoj ushqime të reja, etj. -3

39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë pasi frenohen nga argëtimi i tyre. -3 Pohimet e renditura -4

1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. -4 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nuk më interesojnë. -4 22 Paratë nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzimet e mija mujore. -4

160

mirëqenien. Për ta, siç reflektohet edhe nga pohimet e mëparshme, vetëm pazotësia për të punuar të

çon në varfëri. Po ashtu mund të nënkuptohet që njeriu duhet të bëjë çfarëdolloj pune të ndershme

për të shmangur varfërinë. Përmes renditjes së pohimit 41, “Nevoja për para të imponon të heqësh

dorë nga shkollimi, apo t’i privosh vetes edhe gjërat më të domosdoshme” nën kategorinë +2, ata

nënkuptojnë që njeriu duhet të sakrifikojë edhe shkollimin për të siguruar mjete të jetesës për vete

apo familjen.

Vlerësimi i punës si i vetmi mjet i sigurimit të të ardhurave, i shtyn ata të rendisin pohimin 15,

“Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nuk më interesojnë”, nën kategorinë -4. Pra kjo

nënkupton duke e konsideruar punën e ndershme si të vetmen rrugë për të siguruar të ardhurat, për

ta është e pamoralshme që tundimi, lakmia për para si dhe rrugët, duke përfshirë ndoshta edhe ato

kriminale për t’i siguruar paratë, të jenë përparësia e tyre në jetë.

Pohimi 30, “Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeverisë”, i renditur nën

kategorinë -3 pasqyron më së miri integritetin e këtij grupi shkodranësh që janë të vetëdijshëm për

detyrimin si shtetas që të paguajnë taksat në interes të ekonomisë së përbashkët.

Pohimin 29, “Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë: më shumë çmoj një mik të zot, të

zgjuar dhe të shtrenjtë sesa një pasuri)”, këta individë e kanë renditur nën kategorinë 0, gjë që

tregon as mbivlerësim, as nënvlerësim të mbështetjes nga një shok, i afërm, etj. Kjo mund të

shpjegohet me vetë natyrën e këtij grupi të cilët duke i dhënë përparësi punës, orvaten ta

organizojnë jetën e tyre në mënyrë të pavarur, pa mbështetjen nga të tjerët apo nevojën për ta.

Një karakteristikë tjetër që e veçon këtë grup shkodranësh përcaktues të faktorit 2, nga dy grupet e

tjera të shkodranëve, është qëndrimi më i kujdesshëm në planifikimin dhe administrimin e të

ardhurave. Përmes renditjes së pohimit 22, “Paratë nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzimet e

mija mujore”, nën kategorinë -4 dhe pohimit 11 “Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe

lojërat e fatit, ato përsëri më pëlqejnë”, i renditur nën kategorinë -3, ata shfaqen si të interesuar për

planifikimin e shpenzimeve për të mbuluar nevojat mujore. Duke iu referuar nivelit të pagave, ata

përjashtojnë mundësinë e shpenzimit të parave për argëtime apo udhëtime të kushtueshme (renditja

e pohimit 35 nën kategorinë -3), duke mos e mohuar gjatë komenteve të përzgjedhjes Q se do të

dëshironin të përjetonin edhe përvoja të tilla si pushime jashtë vendit.

Ata janë të vetëdijshëm për mundësitë apo nevojat që plotësohen vetëm përmes parave dhe janë pro

idesë së kursimit apo ruajtjes së parave (renditja e pohimit 18, “Paratë nuk të vijnë si dhuratë,

prandaj mënyra më e mirë për të pasur shumë para si dhe për të dyfishuar pasurinë është ta ruash atë

me kujdes”, nën kategorinë +3). Madje ata nuk janë indiferentë ndaj nevojës edhe për të investuar

161

mjetet e tyre monetare (renditja e pohimit 2, “Paraja e kursyer duhet investuar siç duhet, nëse nuk

keni ndonjë plan për paratë tuaja ato ju ikin nga dora”, nën kategorinë +3), për të shmangur

zhvlerësimin e parasë.

Lidhur me shpenzimin e tepërt të parasë, ata pohojnë që përjetojnë pendim apo keqardhje në rast se

ndodh që të tejkalojnë shpenzimet e tyre, gjë që dhe njëherë pasqyron dëshirën e tyre për një jetë

me standarde normale. Kjo shprehet nga renditja e pohimit 5, “Shpenzimi i parasë më bën që të

pendohem në të ardhmen”, i renditur nën kategorinë +2 dhe pohimit 20, “Shpenzimi i tepërt i parasë

më lë pa gjumë”, i renditur nën kategorinë +2.

Megjithatë, nëse i referohemi pohimit 12, “Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si

kënaqësi, dëfrim, gëzim, lumturi, dëshirë për të jetuar sa më mirë jetën”, renditur nën kategorinë -2

dhe pohimit 6, “Sa herë përdor paranë përjetoj emocione negative si keqardhje, zhgënjim,

pesimizëm, frikë, ankth, pasiguri”, i renditur nën kategorinë 0, vërehet një kontradiktë në të

konceptuarit të parasë si një mjet emocional. Edhe se kemi të bëjmë me raporte pak a shumë të

njëjta si shpenzim-pendim, në pohimin 5 dhe 20 apo para-emocion në pohimet 6 dhe 12, ndërsa të

parën ata arrijnë ta konceptojnë, këtë të dytën edhe pse e barasvlefshme, ata nuk arrijnë ta

perceptojnë si me rëndësi psikologjike për ta.

Me sa duket, të interesuar për mirëqenien e tyre, ata ngurrojnë të shprehin mbështetje ndaj

shpenzimeve për festa, dasma apo gëzime që zgjasin shumë pak, kjo pasqyrohet në pohimin 10,

renditur nën kategorinë +2. Edhe pse siç del nga komentet ata janë tradicionalë dhe e veçojnë

nevojën për shpenzimin në raste dasmash, përsëri i shohin këto si shpenzime që duhet kufizuar.

Përsa i takon pohimit që “përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) jep siguri, pasi kur

kam nevojë e di që paratë janë aty” (pohimi 21 i renditur nën kategorinë -1), mund të nënkuptohet

nga renditja afër 0 (pa rëndësi psikologjike për ta) që ata ose nuk i përdorin këto mjete financimi,

ose është tepër i papërfillshëm përdorimi i tyre. Në vazhdim vlen t’i referohemi edhe pohimi 42,

“Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në sistemin bankar”, nën kategorinë 0, që

nënkupton se ata e konsiderojnë të barasvlefshme mbajtjen e parave në shtëpi me depozitimin në

sistemin bankar, pra më e rëndësishme për ta është të kenë të ardhura, pavarësisht se ku i ruajnë ato.

Megjithatë, kjo të lë të nënkuptosh se këtu bëhet fjalë për shkallë të lartë informaliteti në grupin

shoqëror ku ata jetojnë, apo mungesë të edukimit financiar. Në këtë kuadër mund të trajtohet edhe

pohimi 44, “Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik”, i renditur nën kategorinë +1: që

në kushtet e informalitetit ekzistues në vend ata e shohin fshehjen e pasurisë si një burim të krimit

ekonomik, meqenëse është i renditur nga ana pozitive e diagramit, por nuk e pohojnë atë në mënyrë

162

kategorike. Kjo vjen si pasojë e mungesës së ndërgjegjësimit rreth detyrimit që kanë shtetasit për të

deklaruar burimin e të ardhurave.

Për ta mënyra më e rëndësishme e fitimit të parasë është puna dhe e cilësojnë atë si mënyrën e

domosdoshme për të siguruar paranë dhe për pasojë, paraja e fituar përmes punës shihet si mundësi,

si kapacitet për të bërë një jetë më normale. Po ashtu ata e shohin paranë jo vetëm si mjetin për të

plotësuar nevojat bazë, por edhe si siguruese të shëndetit (pohimi 38, “Paraja nuk e blen shëndetin,

por të mundëson sigurimin e një kujdesi mjekësor më të mirë”, i renditur nën kategorinë +2).

Nisur nga renditja e pohimit 26, “Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt” nën

kategorinë -2, nënkuptohet që këta individë nuk e shohin paranë si shumë të pushtetshme për të

siguruar karrierën, pasi përsëri duhet nënvizuar që pushtetin e shohin tek puna dhe janë përpjekjet e

tyre që iu mundësojnë një karrierë të sigurt profesionale. Po ashtu, edhe në raport me sigurimin e të

ardhmes së fëmijëve ata nuk e mbivlerësojnë fuqinë e parasë, gjë që lë të kuptohet se mirëedukimi i

fëmijëve me ndenjën e përgjegjësisë individuale për të ardhmen e tyre është mjeti që do t’ua

mundësojë atë (renditja e pohimit 34, “Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e

fëmijëve”, nën kategorinë 0). Në vazhdim të kësaj ideje mund të renditet edhe pohimi 39, “Fëmijët

nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë, pasi frenohen nga argëtimi i tyre”, i vlerësuar

nën kategorinë -3. Përmes këtij pohimi ata përsëri ritheksojnë nevojën e edukimit me

përgjegjshmëri të fëmijëve lidhur me sjelljen e tyre financiare, gjë që do t’i përgatisë ata të

mbështetin vetveten në të ardhmen.

Pohimi 43, “Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen më shumë për paranë sesa ata që

janë barkbosh”, i renditur nën kategorinë +1 del se nuk ka një rëndësi shumë të vogël për këtë grup.

Kjo mund të nënkuptojë së pari që ata vetë e konsiderojnë ankimin për mungesë parash si aspekt

negativ i karakterit të njeriut, një njeri të tillë e quajnë “qaraman” dhe nga ana tjetër nuk pranojnë

idenë që njeriu nuk është aq i zoti sa të mos sigurojë para dhe të mbetet “barkbosh”. Kjo me sa

duket vjen nga vetë përvoja e jetës së tyre gjatë së cilës ata duhet të kenë qenë të angazhuar për

sigurimin e të ardhurave. Duke u nisur nga konfirmimi i mësipërm, pohimi 29, “Më mirë një mik

sesa një çiflig (që do të thotë: më shumë çmoj një mik të zot, të zgjuar dhe të shtrenjtë sesa një

pasuri)”, i renditur nën kategorinë 0, tregon se ata janë indiferentë ndaj tij, gjë që mund të vijë si

pasojë e synimit për t’u mbështetur tek mundësitë e veta dhe për të mos pasur detyrime ndaj

individëve të tjerë, pra të plotësojnë nevojat dhe të zgjidhin problemet vetëm me atë çka fitojnë

vetë.

Në vazhdim të kësaj ideje është edhe renditja e pohimit 7, “Paraja është mallkim (mëkat), ajo i bën

njerëzit të marrin rrugën e gabuar në jetë. Sa më shumë para të kesh aq më shumë të rritet mendja”,

163

nën kategorinë -1 dhe pohimit 17, “Paraja është mallkim (mëkat), ajo i bën njerëzit të marrin rrugën

e gabuar në jetë. Sa më shumë para të kesh aq më shumë të rritet mendja”, nën kategorinë 0.

Duke qenë individë që i karakterizon vetëkontrolli dhe mirëorganizimi i jetës, ata nuk tundohen për

të marrë rrugën e gabuar në jetë apo të humbin raportin e mirë me të tjerët, pra të shkëputen prej

tyre nga mendjemadhësia, pavarësisht nga shuma e parave që fitojnë dhe për pasojë nuk kanë patur

përvoja të tilla prandaj dhe i kanë renditur ato në këtë kategori. Duke pasur këto tipare, ata

pasqyrojnë edhe një herë vetëpërmbajtje dhe arsyetim gjatë administrimit të shpenzimeve dhe të

ardhurave brenda familjes, gjë që tregon se ata nuk kanë përjetuar mosmarrëveshje në këtë drejtim

(pohimi 19, “Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anëtar i familjes është burim

konflikti familjar”), dhe prandaj e shohin me indiferentizëm këtë pohim, duke e renditur nën

kategorinë 0.

Edhe pse përmes renditjes së pohimit 1, “Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë”, nën

kategorinë -4, e konsiderojnë paranë jo si gjënë më të rëndësishme në jetë, ndërsa lidhur me

mundësitë për të siguruar shëndet të mirë, pra për t’u kuruar, ata sigurisht e vlerësojnë nevojën për

para përmes renditjes së pohimit 38 nën kategorinë +2.

Tabela 21: përmbledhja e interpretimit të faktori 2 për Shkodrën Faktori 2 për Shkodrën: paraja e fituar me punë reflekton dinjitetin e njeriut.

Faktori 2 për Shkodrën ka një eigenvalue prej 5.2153 dhe shpjegon 21% të variancës së studimit.


përcaktuan faktorin 2, 4 i përkasin gjinisë femërore dhe 3 gjinisë mashkullore. Individët që

përcaktuan faktorin 2 për Shkodrën e perceptojnë paranë si diçka konkrete, jo si mjetin më të

rëndësishëm për jetën e tyre, por si një mjet të nevojshëm për të përballuar jetesën, për ushqim dhe

mirëqenien e familjes. Për ta mënyra më e rëndësishme e fitimit të parasë është puna dhe e

cilësojnë atë si mënyrën e domosdoshme për të siguruar paranë dhe për pasojë, paraja e fituar

përmes punës shihet si mundësi, si kapacitet për të bërë një jetë më normale. Po ashtu ata e shohin

paranë jo vetëm si mjetin për të plotësuar nevojat bazë, por edhe si siguruese të shëndetit.

Faktori 3 për Shkodrën: emocionet pozitive sigurohen përmes shpenzimit të parasë (paraja siguron lumturinë)

Faktori 3 për Shkodrën ka një eigenvalue prej 2.3999 dhe shpjegon 10 % të variancës së studimit.


përcaktuan faktorin 3, 2 i përkasin gjinisë femërore dhe 3 gjinisë mashkullore. Të gjithë këta

individë janë të punësuar dhe kanë të ardhura nga 40.001-90.000 lekë/muaj për 3 prej pjesëmarrësve

dhe > 90.001 lekë/muaj për 2 prej tyre. Në vijim trajtohen të gjitha perceptimet për paranë dhe

164

pasurinë të individëve që përcaktuan faktorin 3 për Shkodrën dhe paraqitet tabela përmbledhëse e

këtij faktori (tabela 22).

Nocioni për paranë dhe pasurinë për grupin e individëve përcaktues të këtij faktori lidhet me

emocionet që përjetojnë ata përmes aktiviteteve argëtuese. Gjatë përzgjedhjes Q si dhe gjatë

argumenteve të shprehura në plotësimin e diagramit, këta individë i lidhin përjetimet emocionale

me ngjarje të ndodhura gjatë jetës së tyre. Për ta paraja që kanë arritur të fitojnë sot nënkupton

mundësi jo vetëm për të blerë mallrat dhe shërbimet e nevojshme, por edhe për argëtim, pra me

fjalë të tjera, për gjithçka që në të shkuarën për ta apo prindërit e tyre ishin të paarritshme për shkak

të mungesës së mjeteve monetare. Kjo vihet re dhe nga tabela përmbledhëse për këtë faktor (tabela

22), ku këta shkodranë e kanë renditur si shumë të rëndësishëm (nën kategorinë +4) pohimin 35

“Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhëtime, të blej libra, të provoj ushqime të

reja, etj.”. Kjo nënkupton që realizimi i shpenzime për udhëtime, për të provuar ushqime të reja,

etj., u jep atyre më shumë kënaqësi se çdo produkt apo shërbim tjetër që mund të blihet me para. Pra

e shohin paranë si një burim kënaqësie.

Fakti që paraja shihet si burim kënaqësie dhe dëfrimi, shprehet edhe nga renditja e pohimit 10 nën

kategorinë -4. Për këta shkodranë janë shumë të rëndësishme festat, dasmat, jo vetëm për shkak të

traditës së grupit të tyre kulturor por edhe për kënaqësinë që iu jep ky argëtim, pavarësisht nga fakti

se paratë shpenzohen për një emocion afatshkurtër.

Karakteristika e këtij grupi rreth përdorimit të parave jo për qëllime materiale po për argëtim,

zbavitje, alkool, etj. rikonfirmohet nga renditja e pohimit 11, “Pavarësisht se shpërdoroj para për

alkoolin dhe lojërat e fatit, ato përsëri më pëlqejnë”, nën kategorinë +2.

Individët përcaktues të këtij faktori e kundërshtojnë pohimin 7, “Pasuria e madhe është mallkim, ajo

të shtyn në vese, si droga, alkooli, marrëdhënie jashtëmartesore, etj.” duke e renditur atë nën

kategorinë -2, gjë që dëshmon dëshirën e tyre për të siguruar para dhe për të shijuar jetën sipas

mënyrës së tyre. Paranë ata e shohin si një mjet që dhuron argëtim dhe jo si një mjet që i shtyn

njerëzit drejt rrugës së mëkatit. Duke e kategorizuar me 0 pohimin 14, “Paraja është thjesht një mjet

këmbimi, asgjë më shumë”, ata e nënvlerësojnë këtë pohim dhe tregohen indiferentë ndaj

përmbajtjes së tij, pasi ai pasqyron vetëm funksionin e parasë si mjet këmbimi dhe në një farë

mënyre anashkalon përparësinë që ata kanë lidhur me shfrytëzimin e parasë në përjetime

emocionale.

Vlerësimi i parasë baras me emocionet shprehet edhe nga renditja e pohimit 12 nën kategorinë +2.

Sipas tyre përdorimi i parave shoqërohet me përjetime të forta emocionale si kënaqësi, dëfrim,

165

gëzim, lumturi, dëshirë për ta jetuar sa më mirë jetën. Ky pohim dhe argumentimi i kësaj renditje

gjithashtu vërteton se këta individë duan të përligjin sjelljen e tyre si shpenzues me tepri të parave

Tabela 22: tabela përmbledhëse faktori 3 Shkodra: Emocionet pozitive sigurohen përmes shpenzimit të parasë. (Paraja siguron lumturinë)


22 Paratë nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzimet e mija mujore. 4

35 Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhëtime, të blej libra, të provoj ushqime të reja, etj. 4

39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë pasi frenohen nga argëtimi i tyre. 4 Pohimet e renditura me lart në Faktorin 3 krahasuar me faktorët e tjerë.


21 Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) më jep siguri pasi kur kam nevojë e di që paratë janë aty. 3

30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeverisë. 3

33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë brenda standardit që kërkojnë. Çdo teprim është rrezik . 3

11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e fatit, ato përsëri më pëlqejnë. 2

12 Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, kënaqësi, dëfrim, gëzim, lumturi, dëshirë për të jetuar sa më mirë jetën. 2

27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i parasë. 2


45 Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as më shumë e as më pak para se të tjerët. 2 23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jepni ua kthen Perëndia shtatë-fish më shumë. 1 24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjitetin njerëzor. 1 36 Sado pak para të kesh, duhet të kontribuosh për bamirësi. 1 40 Paraja disa njerëz i bën të ecin përpara të tjerët i shkatërron, i bën moralisht të korruptuar. 1 14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. 0

Pohimet e renditura më ulët në Faktorin 3 krahasuar me faktorët e tjerë. 31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e trishtë, e dhimbshme. 1 8 Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës sime, e di sesa e vështirë është t’i fitosh ato. 0


38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e një kujdesi mjekësor më të mirë. 0 34 Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëmijëve. 0 13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e saj të zbret nga pushteti. 0 19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anëtar i familjes është burim konflikti familjar. -1 32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët. -1 37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e shumë konflikteve mes njerëzve. -1 43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen më shumë për paranë sesa ata që janë barkbosh. -1 5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. -2


25 Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave shoqërore dhe statusit social. -2 26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. -2 46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti familjar. -2

6 Sa herë përdor paranë përjetoj emocione negative si keqardhje, zhgënjim, pesimizëm, frikë, ankth, pasiguri . -3

18 Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë për të pasur shumë para si dhe për të dyfishuar pasurinë është ta ruash atë me kujdes . -3

20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. -3 44 Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik. -3

Pohimet e renditura -4

10 Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma, nuk ia vlen, nuk ia vlen të investosh për gjëra të tilla gëzimi apo argëtimi që zgjasin veç atë ditë e paratë shkojnë kot -4

16 Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifikojë paaftësinë e vet për të punuar dhe fituar. -4

41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, apo t’i privosh vetes edhe gjërat më të domosdoshme. -4

166

për argëtim, me një argumentim të vetëm, që gjithçka e bëjnë për t’i siguruar vetes një “cilësi më të

mirë jete”. Të përjetuarit vetëm të emocioneve pozitive si kënaqësia, vërtetohet dhe nga renditja e

pohimit 6, “Sa herë përdor paranë përjetoj emocione negative si keqardhje, zhgënjim, pesimizëm,

frikë, ankth, pasiguri”, nën kategorinë -3, pohimit 5, “Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në

të ardhmen” nën kategorinë -2 dhe pohimit 20, “Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë”, nën

kategorinë -3. Me fjalë të tjera ata përjetojnë pozitivisht shpenzimet në ngjarje argëtuese,

emocionale. E thënë ndryshe, ata mund të përdorin edhe qindarkën e fundit vetëm për kënaqësi,

argëtim, dëfrim, pavarësisht se mund të mbeten pa para dhe kjo nuk i bën që të pendohen në të

ardhmen. Elster, (1998) dhe Hermalin & Isen, (2000) argumentojnë që gjendja emocionale ndikon

shumë në mënyrën se si njerëzit krijojnë raporte me paranë, kuptimet që ata i japin parasë dhe në

veçanti si emocionet ndikojnë në procesin e vendimmarrjes.

Siç rezulton, individët përcaktues të këtij faktori, shfaqin qëndrime pro shpenzimit të parasë.

Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas), këtyre individëve u jep siguri (renditja e

pohimit 21 në kategorinë +3). Ata i shohin këto produkte financiare si shumë të nevojshme në rast

nevoje apo kur kanë për të kryer shpenzime të paparashikuara dhe u mungojnë mjetet e tyre

monetare.

Sipas tyre rendja mbas fitimit të tepër të parave, përbën një pengesë për lirinë e individit (pohimi 4,

“Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e parave është që kur ti arrin të

grumbullosh një sasi parash, fillon ta humbësh lirinë”, i renditur nën kategorinë +3). Ata shprehen

qartë që nuk janë skllevër të parasë, dhe as paraja nuk është skllav i tyre, pra ata e përdorin paranë

në mënyrë të shkujdesur në shërbim të nevojave që i konsiderojnë si përparësi (renditja e pohimit

27, “Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i parasë”, nën kategorinë +2).

Ata e theksojnë si të rëndësishëm pohimin 33 “Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë

brenda standardit që kërkojnë. Çdo teprim është rrezik” (renditur nën kategorinë +3). Çdo rendje e

tepruar mbas parasë mund të cenojë cilësinë e jetës brenda kuadrit të perceptimit të tyre. Pra për ta

paraja nuk është qëllim në vetvete. Me shprehjen “çdo teprim është risk” këta shkodranë nuk

nënkuptojnë të mira materiale por me sa duket i referohen mbingarkimit me punë që mund të çojë

në kufizimin e kohës apo mundësive për argëtim. Kjo dëshmon më së miri dëshirën e këtij grupi

individësh për të jetuar të sotmen duke mos planifikuar shumë të ardhmen. Ata e shohin fitimin e

parasë dhe rrjedhimisht punën jo si burimin kryesor në sigurimin e kënaqësive dhe realizimit

personal (pohimi 8, “Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës sime, e di sesa e vështirë

është t’i fitosh ato”, i renditur nën kategorinë 0). Si rezultat mund të thuhet që ky grup fokusohet më

shumë në përdorimin e parasë në funksion të emocioneve pozitive sesa në fitimin e saj. Kjo

167

nënkupton që për këta individë ndër mënyrat kryesore të fitimit të parave janë trashëgimia, rastësia,

një nuhatje e duhur për të shfrytëzuar momentin në kohën dhe vendin e duhur, fati, etj. Kjo shprehet

qartë dhe nga renditja e pohimit 16, “Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifikojë

paaftësinë e vet për të punuar dhe fituar”, nën kategorinë -4, duke e kundërshtuar atë fort. Përsa i

takon burimit të sigurimit të parave nga trashëgimia, ata nuk e shohin që kjo e fundit sjell konflikt

(pohimi 46, “Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti familjar”, i renditur nën

kategorinë -2). Përkundrazi, sipas tyre edhe nga komentet e bëra gjatë përzgjedhjeve Q, paratë nga

trashëgimia mund të sjellin vetëm kënaqësi, plotësimin e ëndrrave të tyre, dëshirave për argëtim, etj.

Mos rendja mbas fitimit si një qëllim në vetvete shprehet edhe nga renditja e pohimit 45 nën

kategorinë +2. Këta individë nuk duan të kenë mjete monetare më shumë se të tjerët, por as më pak

se ata. Po ashtu kjo nënkupton që njerëzit përdorin si njësi matëse të pasurisë dhe parasë së tyre

nivelin e të ardhurave të të tjerëve, të mjedisit shoqëror ku ata jetojnë.

Edhe pse këta individë e vlerësojnë paranë si mjetin që të siguron përjetimin e emocioneve pozitive

apo plotësimin e dëshirave për argëtim dhe dëfrim, ata nuk ngurrojnë të shprehen që paraja nuk

është po aq e rëndësishme sa një mik i mirë. Kjo nënkupton që në rast nevoje apo vështirësie

financiare, vetëm një mik i mirë mund të të ndihmojë në zgjidhjen e problemeve. Po ashtu, duke

qenë natyra që i pëlqejnë argëtimet që sigurisht realizohen vetëm me shoqëri, duke mbështetur

pohimin 29 renditur nën kategorinë +2, ata shprehen edhe kundër idesë së individualizmit, pra

vlerësojnë të paturit e një shoku apo miku. Gjithashtu përmes kësaj renditje mund të nënkuptohet se

ky grup individësh theksojnë faktin që me para mund të sigurosh argëtim por nuk mund të sigurosh

dot një mik të mirë.

Këta individë vërtet e vlerësojnë paranë, duke e konsideruar si një mjet konkret në plotësimin e

dëshirave të tyre, por nga ana tjetër kundërshtojnë lehtësisht që paraja të përfaqësojë pushtet apo me

para mund të sigurosh respektin. Kjo konfirmohet pohimi 13, “Paraja është një mjet që të sjell në

pushtet, mungesa e saj të zbret nga pushteti” i renditur nën kategorinë 0, pohimi 37, “Paraja

përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e shumë konflikteve mes njerëzve” dhe pohimi 32

“Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët”, të renditur nën kategorinë -1, pra paraja si pushtet

apo respekt nuk përbën ndonjë rëndësi psikologjike për ta.

Individët e këtij grupimi lehtësisht mbrojnë mendimin që paraja ndryshon dinjitetin e njeriut apo i

bën njerëzit moralisht të korruptuar (renditja e pohimit 24, “Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon

karakterin dhe dinjitetin njerëzor” dhe pohimit 40, “Paraja disa njerëz i bën të ecin përpara të tjerët i

shkatërron, i bën moralisht të korruptuar”, nën kategorinë +1). Këtu ritheksohet ideja që rendja

mbas parasë dhe kthimi i fitimit të parave si qëllim në vetvete përbën rrezik për njeriun dhe moralin

168

e tij.

Renditja e pohimit 41, “Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, apo t’i privosh

vetes edhe gjërat më të domosdoshme” nën kategorinë -4, shprehur dhe nga komentet gjatë

përzgjedhjes Q, është lidhur me përvojat personale, ku janë shfrytëzuar të gjitha mundësitë e tjera

për të siguruar para, pa hequr dorë nga shkollimi apo nevojat e domosdoshme për jetën. Kjo

nënkupton që në këto përvoja personale mund të përfshihen të ardhurat nga trashëgimia, ndihma e

prindërve, etj. Sa i përket karrierës së tyre profesionale, ata nuk e shohin paranë si mjetin e vetëm të

sigurimit të saj. Kjo shprehet qartë nga renditja e pohimit 26, “Paraja të mundëson një karrierë

profesionale të sigurt”, nën kategorinë -2.

Duke iu referuar të dhënave demografike për këtë grup, statusi i disa prej tyre familjar është

“beqar”, pra duke mos patur fëmijë edhe mendimi nuk shkon tek e ardhmja e tyre, prandaj e shohin

pohimin 34, “Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëmijëve”, me indiferentizëm.

Gjithashtu renditja e pohimit 19, “Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anëtar i

familjes është burim konflikti familjar”, nën kategorinë -1, pra që e kundërshtojnë lehtësisht, tregon

që ata nuk kanë përvoja të administrimit të parave si prindër, ose ndoshta bëjnë jetë të pavarur, dhe

mundësia tjetër është që prindërit i kanë lejuar që të vetëadministrojnë paratë e tyre, duke mos u

bërë shkak për konflikte. Kjo pasqyron gjithashtu edhe vlerat që u janë transmetuar nga prindërit në

lidhje me përdorimin dhe administrimin e parasë.

Ndërkohë, pohimi 39, “Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë pasi frenohen

nga argëtimi i tyre”, është renditur nën kategorinë +4, gjë që tregon se ata e mbështesin fort këtë

pohim. Gjatë argumentimit të përzgjedhjes Q ata janë shprehur kundër edukimit financiar që në

fëmijëri, pasi fëmijët “duhet të argëtohen dhe paraja është një mjet abstrakt për ta dhe i vështirë për

t’u kuptuar”. Si pasojë ata nuk arrijnë të perceptojnë kursimin apo shpenzimin në raport me

argëtimin apo dhe dëfrimin. Siç del edhe nga rishikimi i literaturës në kushtet e sotme, kur epidemia

e borxhit e ka ngërthyer shoqërinë, përgjegjësia financiare është një mësim i rëndësishëm që duhet

nxënë përpara pavarësisë financiare (E. Gallo, J. Gallo & K.Gallo, 2001). Faktori subjektiv, mosha

e re, nën 40 vjeç, përligj dhe renditjen e pohimit 38, “Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson

sigurimin e një kujdesi mjekësor më të mirë”, nën kategorinë 0. Kjo dëshmon qartë se gjatë jetës së

tyre nuk janë përballur me shpenzimin e parave për probleme shëndetësore prandaj për ta ky pohim

nuk ka asnjë domethënie psikologjike.

Për këta individ që përcaktuan faktorin 3, bamirësia është diçka që ata e pranojnë si pjesë të

buxhetit të tyre, kjo tregohet nga renditja e pohimi 23, “Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën

time, ato që jepni ua kthen Perëndia shtatë-fish ” dhe pohimit 36, “Sado pak para të kesh, duhet të

169

kontribuosh për bamirësi”, nën kategorinë +1. Nga ana tjetër, kjo renditje tregon që ata janë pro

dhurimit të parave për bamirësi por nënkuptohet se nuk e praktikojnë shpesh atë, apo e bëjnë në

vlera jo të mëdha monetare.

Përsa i takon parasë si mjet përcaktues në ndarjen e shtresave sociale (pohimi 25), ata e

kundërshtojnë duke e renditur nën kategorinë -2. Kjo nënkupton se për ata shuma e parave që

dikush zotëron nuk përbën kusht për ndarjen e shoqërisë në shtresa.

Një pohim tjetër i renditur si i rëndësishëm është edhe pohimi 30, nën kategorinë +3. Kjo

nënkupton që këta individë e konsiderojnë përdorimin e parave për taksat si një shpenzim jo shumë

të arsyeshëm dhe kjo mund të vijë qoftë si pasojë e informalitetit të lartë në grupin kulturor ku ata

jetojnë, qoftë si mungesë besueshmërie tek institucionet shtetërore rreth përdorimit të këtyre taksave

në interes të investimeve apo shërbimeve publike.

Një gjë tjetër që vlen të përmendet për këtë grup individësh është se për ta ruajtja e privatësisë së

burimeve financiare dhe mosdeklarimi i të ardhurave nuk ka pse të jetë problem me pasoja

ekonomike për vendin. Pra ata shprehen që sasia e të ardhurave të tyre dhe burimi janë diçka shumë

private dhe personale dhe si të tilla edhe mund të mos deklarohen (pohimi 44, “Fshehja e pasurisë

është burim për krimin ekonomik”, i renditur nën kategorinë -3).

Në kushtet kur pohimi 31, “Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e trishtë, e dhimbshme”, i

referohet varfërisë të cilën ky grup individësh nuk e përjeton dhe siç del nuk ka pasur as përvoja të

tilla, nuk përbën shumë rëndësi për ta. Po ashtu edhe fakti që shpenzimin e shohin të lidhur me

argëtimin tregon se nuk janë aq largpamës sa të mendojnë që një ditë edhe ata mund të bëhen të

varfër. Duke mos qenë lakmitarë të parasë, edhe pohimin 28, “Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë

dhe përsëri arrijnë të fitojnë shumë para pasi kanë sens praktik. Të varfrit mbeten të tillë sepse iu

mungon sensi praktik”, ata e rendisin nën kategorinë 0, pra janë indiferentë ndaj tij, mbase dhe ndaj

vetë perceptimit të varfërisë. Po ashtu pohimin 43, “Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot

ankohen më shumë për paranë sesa ata që janë barkbosh”, e rendisin nën kategorinë -1, pra

lehtësisht kundërshtuese, ndoshta për arsyen se përjetimet e tyre kanë qenë të tilla që në kushtet kur

bëjnë jetë shoqërore me individë të tjerë të interesuar për argëtim, ata mund të mos kenë qenë të

pranishëm në diskutime për mungesë parash nga cilado palë, qofshin këta të pasur apo të varfër.

Siç është përmendur dhe më sipër, individët përcaktues të këtij faktori shfaqin qëndrime pro

shpenzimit të parasë. Kjo vërtetohet jo vetëm nga sa më sipër, por edhe nga renditja e pohimit 22

nën kategorinë +4. Ata pohojnë që e shpenzojnë paranë në mënyrë të shkujdesur, duke u gjendur

shpesh përballë vështirësive financiare në fund të muajit (pohimi 22, “Paratë nuk mjaftojnë kurrë

170

për të mbuluar shpenzimet”, i renditur nën kategorinë +4). Kjo nënkupton se për ta ia vlen të

shpenzohen para për gjëra që nxisin argëtimin, që sipas tyre ndikon në rritjen e cilësisë së jetës,

edhe pse shmanget ose cenohet kursimi. Kjo duket qartë nga renditja e pohimit 18, “Paratë nuk të

vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë për të pasur shumë para si dhe për të dyfishuar pasurinë

është ta ruash atë me kujdes”, nën kategorinë -3. Pra nga kjo renditje del administrimi jo efektiv i

parasë dhe shpenzimi i tepërt i saj.

Tabela 23: përmbledhja e interpretimit të faktori 3 për Shkodrën Faktori 3 për Shkodrën: emocionet pozitive sigurohen përmes shpenzimit të parasë (paraja

siguron lumturinë).

Faktori 3 për Shkodrën ka një eigenvalue prej 2.3999 dhe shpjegon 10 % të variancës së studimit.

Me këtë faktor 5 pjesëmarrës janë të lidhur në mënyrë të rëndësishme. Nga 5 pjesëmarrës që u

ngarkuan në faktorin 3, 2 i përkasin gjinisë femërore dhe 3 gjinisë mashkullore. Këta individë e

perceptojnë paranë si një mjet konkret, si monedha dhe kartëmonedha, si karta debiti, krediti dhe

overdrafti, si mjet për të blerë mallra dhe shërbime, për të plotësuar si nevojat më të domosdoshme,

edhe për shpenzime të tilla si udhëtime, argëtim, festa, alkool etj. Shpenzimi i tepërt i parave për

këtë grupi individësh nuk shkakton emocione negative, përkundrazi, shpenzimin e parave për

argëtim e vlerësonin baras me lumturinë dhe përjetimin e emocioneve pozitive. Për këta individë

shpenzimi i parave për gjëra të tilla që të sjellin emocione pozitive, pavarësisht se mund të zgjasin

vetëm një çast, është domosdoshmëri dhe ndikon në cilësinë e jetës.

Përmbledhje

Në këtë kapitull u paraqitën dhe u interpretuan 3 faktorët e zgjedhur për çdo grup kulturor nga

analiza faktoriale. Qëllimi kryesor ishte përgjigja e pyetjes bazë kërkimore: “Cilat janë

karakteristikat dhe perspektivat e ndryshme në kuadër të një studimi subjektiv mbi perceptimin e

parasë dhe pasurisë si dhe cili është ndikimi i emocioneve dhe i kulturës në përdorimin dhe

përkufizimin e tyre?”. Duke iu referuar raportit statistikor u nxorën tre faktorë për secilin grup

kulturor të cilët për Korçën janë përcaktuar përkatësisht: Faktori 1: Paraja e fituar me punë reflekton

dinjitetin e njeriut; Faktori 2: Fetishizimi i parasë dhe Faktori 3: Kursimi i parasë siguron të

ardhmen. Ndërsa për Shkodrën Faktori 1: Fetishizimi i parasë vs mos-mbivlerësimit të saj (faktor

bipolar); Faktori 2. Paraja e fituar me punë reflekton dinjitetin e njeriut dhe Faktori 3. Emocionet

pozitive sigurohen përmes shpenzimit të parasë (paraja siguron lumturinë).

Individët që përcaktuan faktorin 1 për Korçën e perceptojnë paranë si diçka jo konkrete dhe e

përshkruajnë atë në mënyra të ndryshme, për shembull e shohin paranë si diçka të nevojshme për

fitimin e së cilës duhet të punojnë; e konsiderojnë si mundësi, si kapacitet për të blerë materiale dhe

171

vegla pune. Individët që përcaktuan faktorin 2 në Korçë e perceptojnë paranë si gjënë më të

rëndësishme në jetë, për ta paraja është gjithçka. Kjo nënkupton që për ta paraja nuk është vetëm

një mjet këmbimi, por një mjet i domosdoshëm dhe ndoshta mjeti më i rëndësishëm për jetën.

Ndërsa individët që përcaktuan faktorin 3 në Korçë e perceptojnë paranë si diçka që organizon

jetën, një element i rëndësishëm në jetën e njeriut, si një mjet i cili duhet shpenzuar me kujdes, e

konsiderojnë atë si pjesë të realitetit të tyre dhe nëse ky mjet kaq i rëndësishëm nuk kursehet dhe

ruhet me kujdes, aktivitete të tilla si këmbimi dhe kryerja e transaksioneve, puna, është vështirë të

realizohen. Për këta individë kursimi i parasë është një domosdoshmëri.

Faktori 1 për Shkodrën është faktor bipolar dhe si i tillë përcaktohet njëkohësisht si nga ngarkesat

pozitive ashtu dhe ato negative. Për individët që kanë ngarkesa faktoriale pozitive në këtë faktor

paraja përfaqëson jo thjesht një mjet këmbimi apo një ruajtëse dhe matëse të vlerës, por ata e

mbivlerësojnë atë duke e përcaktuar si mjetin që të siguron gjithçka. Ata e vlerësojnë paranë baras

me pushtetin, respektin për veten dhe nga të tjerët. Ndërsa për individët që kanë ngarkesa faktoriale

negative ajo përfaqëson thjesht një mjet këmbimi. Ata e arsyetojnë vlerën e parasë si mjetin që iu

siguron mjaftueshmërinë e të mirave materiale për të bërë një jetë normale, mbase edhe modeste.

Kjo nënkupton dëshirën e tyre për t’i parë paratë jo aq të vlefshme sa vlerat morale të njeriut.

Individët që përcaktuan faktorin 2 për Shkodrën e perceptojnë paranë si diçka konkrete, jo si mjetin

më të rëndësishëm për jetën e tyre por si një mjet të nevojshëm për të përballuar jetesën, për ushqim

dhe mirëqenien e familjes. Për ta mënyra më e rëndësishme e fitimit të parasë është puna. Po ashtu

ata e shohin paranë jo vetëm si mjetin për të plotësuar nevojat bazë por edhe për të siguruar

shëndetin. Ndërsa individët që përcaktuan faktorin 3 për Shkodrën e perceptojnë paranë si një mjet

konkret, si monedha dhe kartëmonedha, si karta debiti, krediti dhe overdrafti, si mjet për të blerë

mallra dhe shërbime, për të plotësuar, si nevojat më të domosdoshme, edhe për shpenzime të tilla si

udhëtime, argëtim, festa, alkool etj. Për këta individë shpenzimi i parave për gjëra të tilla që të

sjellin emocione pozitive, pavarësisht se mund të zgjasin vetëm një çast, është domosdoshmëri dhe

ndikon në cilësinë e jetës.


sërë perceptimesh për paranë dhe pasurinë, u paraqitën marrëdhënia e parasë me elemente të tjera të

jetës, mënyrat e ndryshme të administrimit, kursimit, përdorimit, si dhe të sigurimit të saj. Në këtë

kapitull u trajtuan disa nga elementet e përbashkëta dhe të ndryshme të perceptimit të parasë dhe

pasurisë nga dy nëngrupet kulturore të përzgjedhura për këtë studim. Në vazhdim duhet përmendur

që mungesa e studimeve të ngjashme e bën të pamundur krahasimin apo ballafaqimin e këtij

studimi.

172

PJESA III: PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME Çështja e trajtuar në këtë studim është identifikimi dhe analiza e perceptimeve të individëve për

paranë dhe pasurinë si dhe rëndësia që ka kultura dhe emocionet në sjelljen financiare dhe në

përdorimin e parasë apo vendimmarrjen financiare. Përveç kësaj është shqyrtuar dhe mënyra se si

disa dallime kulturore mes dy nëngrupeve të ndryshme shoqërore dhe kulturore, që veprojnë në të

njëjtin kuadër ekonomik në Shqipëri, luajnë rol në perceptimin e parasë dhe pasurisë, e thënë

ndryshe, si kultura dhe emocionet ndikojnë vendimmarrjen e tyre financiare. Dy nëngrupet

kulturore dhe shoqërore të zgjedhura për këtë studim janë Shkodra dhe Korça. Për të arritur këtë

qëllim u përdor metodologjia Q, si një metodë unike për të shqyrtuar subjektivitetin e individëve,

për të vlerësuar në thellësi qëndrimet dhe sjelljet e ndryshme të njerëzve gjatë vendimmarrjes

financiare. Metodologjia Q ka rezultuar se është e përshtatshme dhe e dobishme për të kuptuar dhe

vlerësuar sjelljen e individit gjatë përdorimit të parasë, domethëniet e ndryshme që individët i japin

asaj, si dhe këndvështrimet e veçanta mbi paranë, duke hedhur kështu dritë mbi kuptime të reja të

parasë dhe pasurisë. Kufizimi kryesor i kësaj metode qëndron në faktin se këndvështrimi i njerëzve

i modeluar në përzgjedhjen Q është një këndvështrim i momentit, i cili mund të ndryshojë në kohë,

hapësirë dhe nga rrethanat.

Në këtë pjesë trajtohen përfundimet dhe rekomandimet e këtij studimi, të cilat u hartuan duke

shqyrtuar dhe reflektuar mbi objektivat e këtij studimi, rëndësinë e tij, pyetjen kërkimore të ngritur

si dhe rezultatet dhe gjetjet e përfshira në të. Ky studim Q bëri të mundur të analizohet se si dy

nëngrupe të ndryshme kulturore dhe shoqërore e perceptojnë paranë dhe pasurinë, duke nxjerrë në

pah rëndësinë që ka kultura dhe emocionet në sjelljen financiare, d.m.th. pasqyron si individët

pjesëtarë të këtyre dy nëngrupeve kulturore përdorin koncepte për ta bërë realitetin në të cilin

jetojnë më të lehtë për menaxhim dhe veprim. Më tej ky studim ofron njohuri edhe për fushën e

sjelljes financiare, që mund të përdoren për të përmirësuar praktikat dhe strategjitë financiare si dhe

njohuri për fusha të tjera studimi që kanë në vëmendje të tyre sjelljen e individit në përgjithësi dhe

atë financiare në veçanti. Të gjitha përfundimet dhe rekomandimet paraqiten në vijim të kësaj pjese.

Përfundimet

Shumë studiues e përkufizojnë paranë si mjet këmbimi, matëse edhe ruajtëse e vlerës, gjë që është

pohuar gjerësisht. Megjithatë, siç del edhe nga ky punim, këto përkufizime nuk mund të

konsiderohen të mjaftueshme në emërtimin e nocionit të parasë, pasi ajo nuk ekziston në një vakum

por është pjesë e një rrjeti dinamik social dhe kulturor, në të cilin njerëzit veprojnë dhe

ndërveprojnë.

173

Njerëzit e kanë zhvilluar kulturën si një forcë e padukshme e cila orienton mendimet, sjelljet dhe

qëndrimet e tyre. Duke vepruar si një rregullator i komunikimit dhe i ndërveprimit mes njerëzve,

kultura bën të mundur që njerëzit të cilët rriten dhe familjarizohen brenda saj, të ndërtojnë

marrëdhënie pa keqkuptime me njëri-tjetrin dhe pa patur nevojën të shpjegojnë sjelljet e tyre.

Kultura i ndihmon ata të përshtaten më shpejt me realitetin ku jetojnë, të kuptojnë ngjarje dhe fakte

të jetës së tyre, si dhe të harmonizojnë njohuritë e paraardhësve të tyre me ato të brezit të sotëm.

Ajo parashtron rregulla ose udhëzime që e orientojnë individin si të veprojë në situata të veçanta, në

raport me miqtë, kolegët, si të zgjidhë konflikte të ndryshme, si të mendojë për të ardhmen, të

planifikojë, të bëjë strategji të ndryshme dhe të marrë vendime. Ajo përbën bazën përmes së cilës

njerëzit arrijnë të shpjegojnë ngjarje të jetës, të parashikojnë realitetin, duke minimizuar rreziqet e

ndryshme dhe maksimizuar mundësitë për një jetë më të mirë. Shpeshherë, njerëzit janë të

pavetëdijshëm rreth përkatësisë së tyre në një grup kulturor të caktuar, pavarësisht se kultura është

një nga tiparet më të dukshme të qenies njerëzore. Ndodh që ata jo vetëm e nënvleftësojnë kulturën,

por as edhe nuk e perceptojnë fare. Njerëzit e harrojnë faktin që gjithçka ata përfaqësojnë është falë

kulturës së tyre. Koncepti i tyre për kulturën mbetet i kufizuar pasi kur flasin për kulturën, ata kanë

parasysh vetëm ngjarje të veçanta, si festa kombëtare, zakone dhe tradita të festimeve, historisë,

veshjeve tradicionale, ushqimit tradicional, regjimeve politike, produkteve intelektuale, muzikore,

artistike, letrare të vendit të tyre. Pra ata e përkufizojnë kulturën vetëm si një fenomen i përbashkët i

grupit kulturor ku bëjnë pjesë dhe e anashkalojnë faktin që mendimet, sjelljet, perceptimet e tyre

janë produkt i kulturës.

Kultura është shumë e rëndësishme në jetën tonë pasi ajo përcakton mendimet, emocionet, sjelljet

tona, por natyra jonë individualiste na mban larg kësaj të vërtete. Kultura përcakton mënyrën se si

njerëzit përdorin gjuhën për të folur, vishen, rregullat e mirësjelljes, parashikon rregulla ose

udhëzime që e orientojnë individin si të veprojë në situata të veçanta, çfarë duhet ironizuar, vënë në

lojë, madje dhe çfarë emocionesh duhen përjetuar në situata të ndryshme, përcakton çfarë njerëzit

mendojnë dhe pëlqejnë. Pra është aq e ngulitur thellë në mendjen e njeriut saqë i dikton atij se çfarë

emocionesh duhet të përjetojë njeriu në një situatë të caktuar. I gjithë ky proces është i

pavetëdijshëm, nuk është i lindur dhe as i fituar biologjikisht por i mësuar gjatë viteve të fëmijërisë.

Tërësia e vlerave, normave, besimeve, simboleve, mësohen nga ndërveprimi me familjen,

shoqërinë, shkollën, median etj. Kur ndodh një ngjarje e re për njeriun, mendja e tij krijon një lidhje

që nuk ekzistonte më parë, por sa herë një ngjarje e ngjashme përsëritet, lidhja ekziston aty dhe

vetëm përforcohet dhe njerëzit pjesë të atij grupi shoqëror dhe kulturor japin një interpretim të

ngjashëm, gjë që është vërejtur edhe në interpretimin e pohimeve nga pjesëmarrësit gjatë

përzgjedhjes Q. Në shumicën e rasteve veprimet e pavetëdijshme priren të jenë më të shpejta dhe

174

automatike dhe rregullojnë reagimet e njerëzve. Të gjitha këto veprime të pavetëdijshme nuk janë

vetëm individuale por edhe kolektive, madje mund të thuhet që kemi të bëjmë me një pavetëdije

kulturore e cila orienton vendimet e sjelljes së tyre drejtpërsëdrejti nga pjesa më primitive ose

ancestrale e trurit të njeriut.

Një nga karakteristikat kryesore të kulturës është që ajo bazohet në simbole, të cilat janë arbitrare në

natyrë, por fitojnë një kuptim specifik kur njerëzit bien dakord t’i përdorin në komunikimin e tyre

dhe paraja është një shembull i këtyre simboleve. Ky simbol është shumë i rëndësishëm për jetën e

njeriut pasi është i lidhur në mënyrë të rëndësishme me jetesën. Njerëzit zhvillojnë koncepte për çdo

gjë në jetë me qëllim që të njohin dhe të parashikojnë realitetin dhe ta bëjnë jetën e tyre sa më të

lehtë. Këto koncepte duhet të jenë themelore që njerëzit t’i përdorin sa herë bëjnë diçka pa u

menduar. Rrjedhimisht këto koncepte bëhen reflekse të pakushtëzuara dhe njerëzit po në mënyrë të

pavetëdijshme iu drejtohen si udhërrëfyese për veprimet e tyre në situata të caktuara.

Kultura shërben si një filtër me anë të të cilit një grup shoqëror përcakton se çfarë është mirëqenia e

cila është e lidhur ngushtë me sigurimin e të ardhurave, me mënyrën e trajtimit të burimeve

financiare dhe jo vetëm, por edhe me përdorimin e tyre.

Formulimi i planeve, i një procesi vendimmarrjeje apo i një zgjedhjeje të caktuar, përfshin

mendimin racional, por nga ana tjetër ndikohet dhe nga emocionet të cilat përjetohen në një mjedis

me kontekst kulturor të caktuar. I gjithë procesi i çfarëdo lloji vendimmarrjeje, qoftë investuese apo

jo, i cili përfshin përcaktimin e qëllimit dhe të burimeve njerëzore ose/ mjeteve të nevojshme për

arritjen e këtij qëllimi, përllogaritjen e veprimeve specifike që mund të jenë efektive, vlerësimin e

kostove apo dhe përfitimeve nga veprimet alternative dhe së fundmi përzgjedhjen e një veprimi të

caktuar, të gjitha të marra së bashku ndikohen nga kultura. Pra mund të thuhet se kultura është një

forcë e padukshme që orienton mendimet, sjelljet dhe qëndrimet tona. Grupet kulturore zhvillojnë

ide afatgjata dhe të qëndrueshme apo koncepte rreth një çështjeje për t’iu përshtatur një realiteti të

caktuar. Përjetimet e përbashkëta si grup, të tilla si ngjarjet historike, ekonomike, sociale dhe

politike janë burimi i krijimit të koncepteve të njëjta tek individët që i përkasin këtij grupi. Sapo ky

grup përjeton një ngjarje të re, kjo shoqërohet me krijimin tek ky grup të një koncepti kulturor që i

përgjigjet kësaj ngjarje, e kështu me radhë. Koncepti i mëparshëm kulturor që udhëzoi sjelljen e

grupit shoqëror deri në ndodhjen e një ngjarje tjetër të fuqishme nuk fshihet, por koncepti i ri që do

të udhëzojë nga ai moment e në vazhdim, merr përparësi. Pra përjetimet kulturore të së shkuarës

mund të modifikohen por jo domosdoshmërisht të fshihen, ato mund të mbeten të fshehura për

shkak të domosdoshmërisë që shoqëria ka për t’iu përshtatur mjedisit të ri apo për të rritur shanset

për një jetë më të mirë. Siç rezulton nga studimi si shkodranët ashtu edhe korçarët kanë krijuar

175

tërësinë e koncepteve kulturore përmes të cilave ata i përshtaten dhe e kuptojnë realitetin ku jetojnë.

Konkretisht si paraja, edhe pasuria, perceptohen nga shkodranët apo korçarët sipas kuadrit të

koncepteve përkatëse të secilit nëngrup kulturor. Të gjitha këto perceptime ndikojnë në

vendimmarrjen financiare si dhe në administrimin e parasë dhe të pasurisë. Në vazhdim janë trajtuar

elementët e përbashkët dhe të veçantë në tërësinë e koncepteve kulturore mbi paranë dhe pasurinë

që karakterizojnë secilin nëngrup të këtij studimi.


sërë perceptimesh për paranë dhe pasurinë, u paraqitën marrëdhënia e parasë me elementë të tjerë të

jetës, mënyrat e ndryshme të administrimit, kursimit, përdorimit, si dhe sigurimit të saj.

Individët pjesëmarrës të këtij studimi i referohen parasë duke e parë atë jo vetëm nga një

këndvështrim logjik, por dhe duke e vënë theksin në rolin jologjik që paraja luan në shoqëri, në

marrëdhëniet me të tjerët dhe veten. Në këtë këndvështrim paraja është e pa transferueshme,

subjektive dhe e arsyeshme. Paratë marrin karakteristika të ndryshme në transaksione të ndryshme.

Përkufizimi i parasë shihet në varësi të mënyrës së fitimit të saj, të synimit për përdorim dhe kuadrit

shoqëror dhe kulturor. Në një shoqëri ku paraja është universale, mendja e njeriut i jep asaj kuptime

psikologjike të ndryshme, nisur nga përfytyrimi, imagjinata apo përvoja e tij me paranë. Pushteti,

siguria, emocionet, vlerat, statusi, dashuria janë disa shembuj të kuptimeve psikologjike parësore të

parasë të shprehura nga individët që janë pjesë e këtij studimi.

Ngjashmëritë në perceptimin e parasë qëndrojnë në përkufizimin e saj si pushtet, fuqi. Si për

korçarët ashtu edhe për shkodranët paraja ndër të tjera siguron aftësi, ndikim, autoritet për të arritur

një synim të caktuar apo për të blerë mallrat dhe shërbimet.

Një ngjashmëri tjetër është raporti i parasë me punën. Paraja perceptohet si një formë shpërblimi

ndaj punës, por nga ana tjetër edhe si një mjet financimi përmes të cilit mund të sigurosh blerjen e

materialeve të nevojshme për punën, pra raporti i ndërsjellët i parasë me punën.

Ngjashmëria tjetër e hasur pothuajse në çdo renditje Q të të dy grupeve kulturore është perceptimi

për paranë si një organizuese e jetës. Paraja shihet si një element shumë thelbësor në jetën e njeriut,

është pjesë e realitetit të secilit nga ne dhe pa para asnjë këmbim, transaksion, apo edhe puna nuk

mund të realizohen, prandaj mund të themi që paraja organizon jetën.

Ngjashmëria e katërt midis këtyre dy grupimeve qëndron në përcaktimin që ata i kanë bërë parasë

dhe pasurisë, si një entitet i pavarur. Duke u bazuar në idetë, kuptimet, nocionet, besimet të nxjerra

nga përzgjedhjet Q dhe komentet e tyre, paraja perceptohet si një entitet i pavarur që mendon dhe

vepron përmes vullnetit të saj. Shembuj të saj janë: paraja të siguron shëndetin, paraja siguron

176

respektin e të tjerëve, paraja është mëkat etj.

Në vazhdim të ngjashmërive të dalluara në këtë studim mund të flitet dhe për elementë që vënë në

dukje ndryshimet mes këtyre dy grupeve kulturore.

Ndryshimet thelbësore qëndrojnë në qëllimet e përdorimit të parave. Investimi, përkundrejt

shpenzimeve të mjeteve monetare. Nga renditjet e përzgjedhjeve Q për Korçën mund të duket qartë

se në të tre faktorët pohimi 2 “Paraja e kursyer duhet investuar siç duhet, nëse nuk keni ndonjë plan

për paratë tuaja, ato ju ikin nga dora” është i renditur përkatësisht për faktorin 1 nën kategorinë +4,

për faktorin 2 nën kategoritë +3, dhe për faktorin 3 nën kategorinë +2. Ndërsa për Shkodrën vërehet

që ky pohim nuk është renditur në të njëjtën kategori, duke përjashtuar individët përcaktues të

faktorit 2 që e rendisin nën kategorinë +3. Megjithatë përcaktuesit e dy faktorëve të tjerë e kanë

renditur nën kategorinë +1 dhe 0 që tregon qëndrimin e tyre indiferent ndaj këtij pohimi dhe për ta

kjo nuk përbën ndonjë vlerë psikologjike. Kjo të çon në përfundimin se korçarët tregohen më të

kujdesshëm në planifikimin e të ardhurave të tyre dhe jo vetëm në kursimin e mjeteve monetare, por

edhe në investimin e tyre. Kjo për korçarët nënkupton se pasuria nuk mund të vihet vetëm përmes

mjeteve monetare të siguruara nga puna apo nga mënyra të tjera, por edhe përmes investimit dhe

kursimit të tyre. Kjo nënkupton gjithashtu edhe qëndrimin e individëve ndaj riskut. Për korçarët

përcaktues të të gjithë faktorëve, nga renditja e pohimit 2 duket qartë që ata shfaqen si më risk-

pranues, duke shprehur vullnetin edhe nga komentet e tyre gjatë përzgjedhjes Q për të investuar në

mjete pune apo aktivitete tregtare.

Një ndryshim tjetër shumë i rëndësishëm ka të bëjë dhe me kujdesin gjatë shpenzimeve. Sipas

renditjes së pohimit 5, “Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen”, shkodranët në

dy prej faktorëve, përkatësisht faktorit 1 dhe 3, thonë se nuk ndjejnë emocione të tilla si pendimi

kur shpenzojnë para. Kjo tregon dhe natyrën e tyre më pro shpenzimit në krahasim me korçarët. Ky

tipar i shkodranëve shprehet dhe në mjaftueshmërinë e mjeteve monetare për të përballuar

shpenzimet mujore (pohimi 22 “Paratë nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzimet e mija

mujore”) i cili në faktorin 3 është renditur +4 ndërkohë që i njëjti pohim nuk është renditur nën këtë

kategori në asnjë prej faktorëve të Korçës. Kjo nënkupton që korçarët pjesëmarrës në këtë studim

tregohen më të kujdesshëm për shpenzimin e parave në krahasim me shkodranët. Po ashtu në rastin

kur për korçarët ndodh një situatë e paplanifikuar shpenzimesh, ata i shqetëson së tepërmi ky fakt

(pohimi 20, “Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë”, i renditur në faktorin 2 dhe 3 nën

kategorinë +3). Ndërkohë, shkodranët në faktorin 3 tregojnë qartë se janë më të prirur ndaj sjelljeve

impulsive në shpenzimin e parave, të tilla si festa, argëtim, dasma, alkool, pra për gëzime që zgjasin

pak kohë, ndërsa korçarët janë indiferentë ndaj shpenzimeve të tilla. Për shkodranët e përfshirë në

177

studim përdorimi i parave për ngjarje të tilla lë gjurmë në kujtesë. Këtu vihet në pah dhe një

ndryshim tjetër midis këtyre dy grupeve kulturore, vendosja e përparësive në përdorimin e parasë.

Disa nga shkodranët pjesëmarrës në studim janë shfaqur si individë që nuk kanë kontroll të

fuqishëm mbi paranë, duke mos përjashtuar shpenzimin e tyre për mjaft argëtim etj. Gjatë

përzgjedhjes Q dhe komenteve për këto shpenzime, ata janë shfajësuar me “kërkesën për një cilësi

jete më të mirë”. Pra mund të thuhet se një ndryshim tjetër midis këtyre dy grupeve kulturore që në

një farë mase ka të bëjë me qëllimin e përdorimit të parasë, është renditja e interesave dhe nevojave

në hierarki të ndryshme.

Një element tjetër që duhet theksuar është edhe qëndrimi e tyre ndaj sistemit bankar. Pohimi 42

është kundërshtuar vetëm nga individët që kanë ngarkesa faktoriale pozitive në faktorit 1 në qytetin

e Shkodrës, pra kjo nënkupton se këta individë mbajnë pak para në dorë, ndërkohë që për të gjithë

korçarët pjesë e këtij studimi qëndrimi ndaj këtij pohimi ka qenë pothuaj indiferent, duke

nënkuptuar si mosbesimin ndaj sistemit bankar, edhe nivelin e lartë të parave në dorë që ata mund të

mbajnë. Kjo vërtetohet edhe nga raporti i Bankës së Shqipërisë për muajin maj 2013, për

shpërndarjen rajonale të ATM-ve, ku vërehet që në rrethin e Shkodrës ka 1.6 herë më shumë ATM

sesa në atë të Korçës.

Kujdesin në administrimin e mjeteve monetare dhe përgjegjësinë financiare, të gjithë korçarët pjesë

të këtij studimi kërkojnë ta transmetojnë edhe në brezat e ardhshëm (renditja e pohimit 39, “Fëmijët

nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë pasi frenohen nga argëtimi i tyre”, në faktorët 1

dhe 3 nën kategoritë e forta negative). Ndërsa shkodranët përcaktues të faktorit 1, edukimin e

hershëm financiar e shohin me indiferentizëm dhe ata të faktorit 3 e kundërshtojnë fort, duke e

përligjur me arsyetimin se fëmijët e kanë të vështirë të perceptojnë paranë dhe se kjo mbart një sërë

problemesh me të cilat fëmijët nuk mund të përballen.

Vendimmarrja e pavarur financiare dhe administrimi i pavarur i mjeteve financiare si një burim

konflikti në familje, shihet me mospërfillje nga shkodranët, gjë që nënkupton se paratë e fituara prej

anëtareve të familjes konsiderohen si të ardhura për përdorimin personal, ose që administrohen

vetëm nga një anëtar i familjes, pa krijuar konflikt. Ndërkohë, administrimi i pavarur, për dy

faktorë, përkatësisht faktorin 2 dhe 3, në Korçë është burim konflikti, që nënkupton se paraja duhet

administruar vetëm nga një anëtar pikërisht për të shmangur mosmarrëveshjet. Gjatë komenteve ata

janë shprehur se kryesisht kryefamiljarët duhet të kujdesen për vendimmarrjen financiare të

familjes, dhe jo çdo anëtar veç e veç.

Një ndryshim tjetër midis dy grupeve kulturore të përzgjedhura për këtë studim është dhe qëndrimi

ndaj shpenzimeve të tilla si taksat. Pohimi 30, “Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat

178

qeverisë”, është kundërshtuar fort nga faktori 2 në Shkodër dhe nga faktorët 1 dhe 3 në Korçë, por

njëkohësisht është pohuar fort nga faktori 3 në Shkodër. Për individët përcaktues të faktorit 3 në

Shkodër kjo përbën një kontradiktë e cila nënkupton se këta individë nuk duan të japin para për

gjëra të tilla, por ndjejnë kënaqësi kur shpenzojnë për gëzime në jetë. Megjithatë, kjo mund të

nënkuptojë gjithashtu që ata ndjehen të zhgënjyer nga shkalla e përdorimit të të ardhurave nga

taksat në shërbim të shtetasve.

Një ndryshim tjetër ka të bëjë me raportin e parasë me fenë dhe bamirësinë, varfërinë. Nga faktori 1

në Shkodër, 5 individë i kanë konsideruar shumë të rëndësishëm pohimin 23 “Mua më pëlqen të

dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jepni ua kthen Perëndia shtatë-fish” dhe pohimin 36 “Sado pak

para të kesh, duhet të kontribuosh për bamirësi”, pohime të cilat kanë të bëjnë me qëndrimin e tyre

ndaj besimit. Ky pohim në rastin e grupit kulturor korçar nuk është renditur asnjëherë nën këtë

kategori, madje në faktorët 2 dhe 3 është kundërshtuar fort. Për këta të fundit kjo nënkupton që

mbivlerësimi i parasë i shtyn drejt mungesës së dëshirës për bamirësi, për të ndihmuar të tjerët; ata e

kundërshtojnë idenë që bamirësia vlerësohet dhe shpërblehet, duke e përjashtuar këtë si vlerë në

besimin e tyre. Disa nga shkodranët e konsiderojnë të rëndësishme bamirësinë dhe si një mënyrë e

cila sjell kënaqësi, si një mënyrë e drejtë për t’i bërë të gjithë të kontribuojnë në varësi të burimeve

dhe sasisë së parave që zotërojnë. Madje ata e mbështesin pohimin 23 që nëse njerëzit dhurojnë

kohën dhe paratë, ua kthen Perëndia shtatë fish. Në fakt, duke iu referuar edhe literaturës, kjo

përbën një tendencë për të përjetuar iluzionin e kontrollit të shprehur nga Shefrin (2007): ata e

mbivlerësojnë kontrollin e një situate duke u shprehur që besimi në Perëndi, i bën njerëzit të

pasurohen.

Një ndryshim tjetër edhe pse jo shumë i dukshëm qëndron në vlerësimin e punës që iu siguron atyre

fitimin, por disa nga shkodranët pavarësisht nga përparësia që i japin punës, në komentet e tyre

gjatë përzgjedhjes Q nuk ngurruan të nënvizonin faktin se puna është e lodhshme, ndonjëherë

jomotivuese dhe pa mundësi zgjedhjeje.

Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) nuk është vlerësuar nga të gjithë korçarët pjesë

e këtij studimi si një mundësi që iu jep siguri në rast nevoje. Ndërsa shkodranët që përcaktojnë

faktorin 3 dhe 1, këto produkte financiare mund t’i përdorin në raste kur lind nevoja për të kryer

shpenzime të paparashikuara dhe atyre iu mungojnë mjetet monetare. Kjo dukuri shprehet edhe në

statistikat e përfshira në raportin e Bankës së Shqipërisë, maj 2013 ku për tre mujorin e katërt të

vitit 2012, niveli i kredisë në rrethin e Shkodrës është rreth dy herë më i lartë sesa ai në rrethin e

Korçës.

Argumenti i paraqitur për këtë administrim joefiçent të financave personale të disa prej shkodranëve

179

pjesë të këtij studimi, ishte shpenzimi i tepruar për shkak të natyrës së tyre impulsive për blerje,

festa, alkool, etj. Nga ana tjetër korçarët perceptohen si individë që punojnë shumë dhe shpenzimet

e tyre rrallë e kalojnë cakun e nevojave bazë. Është i rëndësishëm fakti që të dy përvojat me paranë,

si ajo e shkodranëve dhe e korçarëve, përputhet me perceptimin e përshkruar nga Grondona (2001)

të shoqërive të cilat e mbështesin apo ato që e kundërshtojnë zhvillimin. Ndërkohë, çështjet e

përshkruara në literaturë si feja, vlera e punës, këndvështrimi për botën dhe jetën, besimi tek

individi, rëndësia e dobishmërisë, natyra optimiste, arsimi, përputhet ndjeshëm me karakteristikat e

grupeve kulturore të studiuara.

Duke iu referuar fakteve historike të cilat ndikojnë në kultivimin e modeleve dhe normave kulturore

tek individi, nuk mund të anashkalohet fakti që të dy këto grupe kulturore janë ndikuar nga jeta

kolektive me konceptin e mbivlerësimit të disa vlerave “morale”, ndër to “një për të gjithë, të gjithë

për një” e përkthyer në “solidaritet” apo “barazi absolute”, përbuzja vlerës së parave, mohimi i

pronës private etj. Në këto kushte mund të vërehet që pavarësisht ndryshimeve të tyre ata shfaqin

mjaft tipare të përbashkëta, si vlerësimi negativ apo dyshues ndaj individëve që kanë para, apo

prirja për të krahasuar të ardhurat e veta me ato të të tjerëve, mungesa e edukimit financiar etj. Pra

edhe pse gjatë këtyre viteve përmes ekonomisë së tregut të lirë ka filluar të kultivohet një shoqëri

individualiste, Shqipëria vazhdon ende të shfaqë shumë tipare të një shoqërie kolektiviste. Një

përkufizim pak a shumë i kësaj shoqërie jepet nga Hofstede (1997) “Kulturat e kolektivizmit

dallohen nga ndërgjegjja e grupit që shprehet me ‘ne’ dhe që përkthehet në varësi emocionale të

individit nga shoqëria, nevoja që ai ndjen për përkatësi, varësia e dëshiruar e individualitetit dhe

jetës private, dhe, ç’është më e rëndësishmja, besimi i ngushtë që standardet e vlerave ndryshojnë

për ata që janë anëtarë të grupit me ato të atyre jashtë-grupit”.

Së fundmi, është e domosdoshme të mbahet parasysh që me gjithë përpjekjet e mija, nuk kam gjetur

ndonjë studim tjetër krahasues në fushën e financave, biznesit, psikologjisë, antropologjisë, gjë që e

bën të pamundur krahasimin e këtij studimi me një tjetër të ngjashëm me të. Nocioni i kësaj

nënfushe të financës kulturore i përfshirë në këtë studim, thekson rëndësinë e kombinimit të

disiplinave të ndryshme për të analizuar sjelljen financiare nën një dritë të re.

Rekomandimet

Duke kuptuar si kulturat e ndryshme ndikojnë në perceptimin dhe përvojat me paranë dhe pasurinë,

mund të jepet ndihmesë për të qartësuar mënyrën e vendimmarrjes financiare. Gjetjet e këtij studimi

tregojnë që studime të ngjashme mund të kryhen rreth rolit që ka kultura në perceptimin e parasë

dhe pasurisë si dhe në vendimmarrjen financiare jo vetëm në këto dy nëngrupe kulturore si Shkodra

dhe Korça, por edhe në nëngrupe të tjera kulturore që veprojnë në të njëjtin mjedis ekonomik në

180

Shqipëri apo edhe më gjerë, në rajon. Ofrimi i këtij informacioni analitik mbi perceptimet ndaj

parasë, pasurisë dhe sjelljes financiare nga dy nëngrupet kulturore do të shërbejë si fillesë edhe për

prurje të mëtejshme në fushën e hulumtimit të sjelljeve financiare të cilat vënë në qendër njeriun si

qenie sociale në mjedisin tonë kulturor. Për më tepër do të ishte shumë e vlefshme kryerja e

studimeve të tjera në këtë fushë për të grumbulluar të dhëna dhe njohuri si dhe për t’i krahasuar me

gjetjet e këtij studimi.

Duke u përqendruar në vlerësimin e perceptimeve ndaj parasë dhe pasurisë, ky studim dalloi disa

kuptime që shkodranët apo dhe korçarët u japin atyre, prandaj një rekomandim tjetër i studimit

është vlerësimi i perceptimeve për ekonominë shqiptare në tërësi. Duke vlerësuar perceptime të

ndryshme edhe mbi vendimmarrjen financiare dhe ndikimin që ka kultura në këto perceptime, mund

të zhvillohen degë të industrisë në këto dy zona të Shqipërisë që lidhen me karakteristikat e tyre

kulturore të shfaqura gjatë këtij studimi, si p.sh. ajo e turizmit, bujqësisë, e pijeve alkoolike apo

edhe industrive që mund të ofrojnë produkte të argëtimit etj.

Vlerësimi i aspekteve kulturore që ndikojnë në vendimet financiare, do të çojë gjithashtu në

përmirësimin e shërbimeve financiare ndaj grupeve të ndryshme shoqërore. Duke kuptuar

konceptin. p.sh. të shkodranëve, që çdo përdorim i mjeteve monetare për të përmirësuar cilësinë e

jetës apo për kënaqësi nuk përbën shpenzim por një investim për jetën, institucionet bankare mund

të përshtatin shërbimet e tyre, për t’iu përgjigjur nevojave të shkodranëve për likuiditet. Nga ana

tjetër institucionet bankare duhet të modifikojnë strategjitë e tyre për të rritur nivelin e kursimeve,

depozitave apo edhe investimeve në gjirin e këtij nëngrupi kulturor. Ndërsa për Korçën, është e

rëndësishme rritja e ndërgjegjësimit të këtij nëngrupi kulturor për alternativa të tjera financimi për

blerjen e mjeteve të punës, si p.sh. huatë afatshkurtra. Nga ana tjetër i gjithë sistemi bankar duhet të

modifikojë strategjitë si dhe të ndikojë në edukimin financiar të publikut për të rritur besimin e

këtyre nëngrupeve kulturore lidhur me depozitimin e mjeteve monetare pranë sistemit bankar.

Një rekomandim tjetër iu drejtohet të gjitha kompanive që veprojnë në këto dy zona ku banojnë

këto nëngrupe kulturore që t’i kushtojnë vëmendje vlerësimit të karakteristikave kulturore për të

përshtatur strategjitë e tyre të marketingut dhe për të ofruar produkte në varësi të koncepteve

kulturore përkatëse, p.sh. produkte që ndikojnë në rritjen e kënaqësisë së jetës apo përmirësimin e

cilësisë së saj, apo fushata marketingu që theksojnë vlerën e aftësive prodhuese të një produkti.

Më tej, studime të tilla në vlerësimin e kulturës në vendimmarrjen financiare mund t’i ofrojnë

mjedisit ndërkombëtar informacion mbi perceptimet për paranë, pasurinë dhe sjelljen financiare dhe

ndikimet e kulturës shqiptare, duke ndihmuar në rritjen e shkallës së njohjes së mjedisit shqiptar nga

investues ndërkombëtarë.

181

Lidhur me nevojën për ndërgjegjësimin e këtyre dy nëngrupeve kulturore rreth mungesës së

dëshirës për të paguar taksat dhe detyrimet e tjera, u takon institucioneve shtetërore të gjejnë rrugët,

të përcaktojnë strategji në mënyrë që çdo shtetas të bëhet i vetëdijshëm për nevojën e kontributit të

tij në zhvillimin ekonomik të vendit. Nga ana tjetër mbetet domosdoshmëri rritja e besueshmërisë së

publikut tek institucionet shtetërore, gjë që mund të arrihet vetëm përmes rritjes së transparencës

nga ana e tyre për lëvrimin e fondeve të grumbulluara nga taksat në shërbim të interesit të

përbashkët. Po ashtu një element tjetër i vërejtur gjatë këtij studimi është prirja për të mos deklaruar

të ardhurat, me arsyetimin që janë pjesë e privatësisë personale mbi të cilat nuk ka pse të ushtrohet

asnjë lloj ligji kontrollues. Kjo vjen për shkak të mungesës së ndërgjegjësimit rreth pasojave që sjell

ky qëndrim në ekonominë e vendit. Në këto kushte duhet t’i jepet përparësi informimit mbi

domosdoshmërinë e deklarimit të të ardhurave dhe burimit të tyre si pjesë e edukimit të

përgjithshëm financiar.

Një rekomandim tjetër po në drejtim të edukimit financiar është nevoja për të filluar këtë edukim që

në fëmijëri, të bëhet pjesë e kurrikulës shkollore duke i edukuar fëmijët me përgjegjësinë financiare,

në mënyrë që ata të kenë në të ardhmen koncepte për mirëadministrimin efektiv të të ardhurave.

Nëse deri tani individi nuk ka ndarë me të tjerët drejtpërsëdrejti çështje që lidhen me paranë, me

administrimin e të ardhurave personale, duke i konsideruar tabu, përveç diskutimit mbi çmimet e

mallrave apo shërbimeve, tashmë ka ardhur koha që të ndikohet tek individi përmes edukimit

financiar për mirëadministrimin e financave personale, duke siguruar këshillim nga profesionistë të

fushës. Pra bëhet e nevojshme që siç është krijuar koncepti dhe praktika e këshillimit financiar për

bizneset, të ngrihen struktura private apo shtetërore që të ofrojnë këshillimin e nevojshëm edhe për

mirëadministrimin e financave personale. Të dy palët, si ata të këshillimit të biznesit edhe ata të

këshillimit mbi financat personale, duhet të jenë të pajisur me dije profesionale si në fushën e

financës ashtu edhe të sjelljes financiare, kulturës, si element domethënës për vendimmarrjen

financiare.

Gjetjet dhe përfundimet e këtij studimi shkojnë përtej fushës së sjelljes financiare dhe shtrihen edhe

në fusha të tjera, si ajo e psikologjisë, sociologjisë, biznesit ndërkombëtar, marketingut, burimeve

njerëzore, edukimit, etj. Nëse institucionet ndërkombëtare financiare dhe ato kombëtare do të

përshtatin strategjitë e tyre ndaj ndërvarjeve kulturore, kjo do të çojë në arritjen e objektivave të tyre

në mënyrë më efikase dhe të shpejtë. Gjithashtu, në kuadër të globalizimit, studimet e raporteve të

sjelljes financiare me kulturën e një vendi, do të ofronin më shumë mundësi bashkëpunimi efektiv

të ndërsjelltë mes shtetesh apo grupesh të ndryshme kulturore.

Në ditët e sotme burimet për të siguruar një epërsi konkurruese janë kryesisht lokale, prandaj është i

182

nevojshëm studimi i karakteristikave kulturore pikërisht për të përfituar nga këto epërsi duke

ndikuar në rritjen ekonomike. Nëse elementeve kulturore do t’iu kushtohet vëmendje, atëherë grupe

të ndryshme shoqërore mund të prodhojnë më shumë apo më pak, apo mund të shmangin veprime

të caktuara financiare duke ndikuar kështu në mirëqenien e tyre financiare. Shumë zakone apo

tradita i bëjnë njerëzit të jenë më pak efektivë në përdorimin dhe drejtimin e parasë, efektivitet i cili

mund të rritet duke i ndryshuar ato.

Në kushtet kur deri tani në vendin tonë studimet në fushën e financës kanë trajtuar vetëm anën

racionale të investuesve, është e nevojshme që të përfshihet edhe trajtimi i faktorëve cilësorë, si

kultura dhe emocionet, për të rritur efektivitetin e këtyre studimeve, duke pasqyruar kështu të gjithë

aspektet që ndikojnë në vendimet financiare.

183

REFERENCAT

Ackert, L. F., & Church, B. K. (2001). The Effects of Subject Pool and Design Experience on Rationality in Experimental Asset Markets. Journal of Psychology and Financial Markets, 2(1), 6-28. Marrë në janar 13, 2012, nga http://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1207/S15327760JPFM0201_2

Ackert, L., & Deaves, R. (2009). Behavioral Finance: Psychology, Decision-Making and Markets. Mason, Oh: South-Western, Cengage Learning.

Addams, H. (2000). Social Discourse and Environmental Policy: An Application of Q Methodology. Masachussets: Edward Elgar Publishing Limited.

ASH (1983). Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë. Fjalë të urta të popullit shqiptar. Tiranë: Kombinati Poligrafik, Shtypshkronja e Re.

AK. (2009). Autoriteti i Konkurrencës. Marrë në Autoriteti i Konkurrencës: http://www.caa.gov.al/

AMF. (2012). Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare. Zhvillimet e tregut të sigurimeve në Shqipëri për vitin 2012. Marrë në (Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare). http://amf.gov.al/news.asp?id=847

ASH (1985). Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë. Fjalor Enciklopedik Shqiptar. Tiranë: Kombinati Poligrafik Shtypshkronja e Re.

Allais, M. (1953). Le Comportement de l'Homme Rationnel devant le Risque: Critique des Postulats et Axiomes. Econometrica, 21(4), 503-546. Marrë në gusht 21, 2012, nga http://www.jstor.org/stable/1907921

Argyle, M., & Furnham, A. (1998). The Psychology of Money. London: Routledge.

Ballard, R. (2002, qershor). Race, Ethnicity and Culture. Marrë në korrik 9, 2012 nga http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/savifadok/283/1/racecult.pdf

Banfield, E. C. (1958). Moral Basis of a Backward Society. New York: The Free Press.

Banka e Shqipërisë (BSH). (2002). Monedhat dhe Kartmonedhat e Shqipërisë. Tiranë, Albania: Shtypshkronja e Bankës së Shqipërisë.

Banka e Shqipërisë (BSH). (2012). Zhvillimet makroekonomike në Shqipëri gjatë gjashtë mujorit të parë të vitit 2012. Bank Of Albania. Tirana, Albania: Bank Of Albania. Marrë në mars 13, 2013, nga http://www.bankofalbania.org/web/pub/zhvilimet_makroekonomike_5435_1.pdf

Banka e Shqipërisë (BSH). (2013). Raport statistikor mujor, maj 2013. Bank Of Albania. Tirana, Albania: Bank Of Albania.

Barberis, N., & Thaler, R. (2003). A Survey of Behavioural Finance. Në G. M. Constantinides, M. Harris, & R. M. Stulz, Handbook of the Economics of Finance (f. 1052-1114). Elsevier Science B.V.

http://amf.gov.al/news.asp?id=847�

184

Barkema, H. G., Bell, J. H., & Pennings, J. M. (1996). Foreign entry, cultural barriers, and learning. Strategic Management Journal, 17(2), 151-166. Marrë më shkurt 20, 2013, nga http://repub.eur.nl/res/pub/12833/20070627_051.pdf

Barr, N. (2000, gusht). International Monetary Fund. Marrë në shkurt 2013, nga International Monetary Fund: http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2000/wp00139.pdf

Bless, C., & Higson-Smith, C. (2000). Fundamentals of Social Research Methods: An African Perspective. Lansdowne: Juta Education Ltd.

Block, J. (2008). The Q-Sort in Character Appraisal: Encoding Subjective Impressions of Persons Quantitatively. Amer Psychological Assn; 1 edition.

Bodley, J. (1994). Cultural Anthropology: Tribes, States, and the Global System. New York: McGraw-Hill Higher Education.

Borgatta, E. F., & Montgomery, R. J. (2000). Encyclopedia of Sociology. Macmillan Library .

Brouwer, M. (1992-1993). Validity: Q vs. R. Operant Subjectivity, 16, 1-17.

Brown, S. (1993). A Primer on Q Methodology. Operant Subjectivity, 91-138. doi: 10.1177/104973239600600408

Brown, S. (1996). Q methodology and qualitative research. Qualitative Health Research, 6(4), 561-567. doi: 10.1177/104973239600600408

Brown, S. R. (1971). The Forced - Free Distincion in Q Thechnique. Journal of Educational Measurement, 283–287. doi: 10.1111/j.1745-3984.1971.tb00939.x

Brown, S. R. (1980). Political Subjectivity: Applications of Q Methodology in Political Science. New Haven Ct: Yale University Press.

Bundo, S. (2009). Drejtim Portofoli. Tiranë: AlbPaper.

Central Intelligence Agency (CIA). (2012, Dhjetor 30). CIA World Factbook 2012. Marrë në CIA World Factbook 2012: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2102rank.html

Coleman, J. (1998). Foundations of Social Theory. Belknap Press of Harvard University Press.

Collins, V. F., & Brown, S. B. (1997). Couples and money : a couples' guide updated for the new millennium. Encino, CA : Gabriel Publications.

Cottle, C. E., & McKeown, B. (1980). The forced-free distinction in Q Technique: A note on unused categories in the Q sort continuum. Operant Subjectivity , 58-63.

CRCA.(Qendra për Mbrojtjen e të Drejtave të Fëmijëve në Shqipëri) (2011). Raport Alternativ: Për situatën dhe implementimin e Konventës së të Drejtave të Fëmijëve në Shqipëri. Tiranë: CRCA.

185

Creswell, J. W. (2009). Research Design: Qualitative, Quantitative, and Mixed Methods Approaches. Thousand Oaks, CA: Sage Publication.Inc.

Çuçi, L. (2008). Historia e mendimit ekonomik. Tiranë: Dituria,2008.

Damasio, A. (1994). Descartes' Error: Emotion, Reason, and the Human Brain. New York: Putman.

Daniels, J., Radebaugh, L., & Sullivan, D. (2007). International Business: Environments and Operations (11th Edition). Prentice Hall.

De Tocqueviile, A. (1835;1840). Democracy in America. Marrë në tetor 20, 2012, nga http://www.tocqueville.org

Dhuci, O. (2012). Objektivi në kushtet e padijes dhe të riskut. Tiranë: OMBRA GVG.

Dornbusch, R., & Fischer, S. (2000). Makroekonomia. Tiranë: Dituria, 2000.

Ekman, P. (1992). Are there basic emotions? Psychological Review, 99(3), 550-553. Marrë në dhjetor 2012 nga http://www.paulekman.com/wp-content/uploads/2013/07/Are-There-Basic-Emotions1.pdf

Elster, J. (1998). Emotions and Economic Theory. Journal of Economic Literature, 36(1), 47-74. Marrë në shtator 19, 2012, nga http://www.jstor.org/discover/10.2307/2564951

Fama, E. (1970, maj). Efficient capital markets: A review of the theory and empirical work. Journal of Finance, 25(2), 383-417. Marrë në janar 30, 2012, nga http://www.jstor.org/stable/2325486

Faure, G. O., & Sjostedt, G. (1993). Culture and Negotiation: An Introduction. Në G. O. Faure, & J. Z. Rubin, Culture and Negotiation: The Resolution of Water Disputes (f. 1-17). California: SagePublications, Inc.

Flick, U. (2009). An Introduction to Qualitative Research. London: Sage Publications, Ltd.

Frankfort-Nachmias, C., & Nachmias, D. (1992). Research Methods in the Social Sciences. London: Edward Arnold.

Frashëri, K. (2012, shkurt 2). Ballkanweb. Marrë në dhjetor 30, 2012, nga Ballkanweb: http://www.balkanweb.com/kulture/2691/zbulohet-e-vetmja-monedhe-shqiptare-e-prere-nga-skenderbeu-80609.html

Frijda, N. H. (1986). The emotions. Cambridge University Press.

Fuga, A. (2008). Media, poltika, shoqëria (1990-2000). Tirana, Albania: Botimet "Dudaj".

Fuga, A. (2010, nëntor 10). Ekonomia e hijeve. Tirana, Albania, Albania. Marrë në dhjetor 12, 2011, nga Drilona Wordpress: http://drilona.wordpress.com/2010/11/10/ekonomia-e-hijeve

Gallo, E., Gallo, J. J., & Gallo, K. J. (2001). Silver Spoon Kids : How Successful Parents Raise Responsible Children. New York: McGraw-Hill.

186

Geertz, C. (1974). From the Native's Point of View: On the Nature of Anthropological Understanding. Bulletin of the American Academy of Arts and Sciences, 28(1), 26-45. Marrë në janar 24, 2012, nga http://www.jstor.org/stable/3822971

Glaeser, E. L., Laibson, D., & Sacerdote, B. (2002). An Economic Approach to Social Capital. Economic Journal, 112, 437-458. Marrë në shkurt 12, 2013, nga http://www.nber.org/papers/w7728

Glaser, M., & Weber, M. (2007). Overconfidence and trading volume. Geneva Risk Insurance Review, 32, 1-36. Marrë në nëntor 16, 2012, nga http://www.palgrave journals.com/grir/journal/v32/n1/pdf/grir2007193a.pdf

Glazer, N. (2001). Disaggregating Culture. Në H. E. Lawrence, & S. P. Huntington, Culture matters : how values shape human progress (f. 219-231). New York: Basic Books.

Gramsci, A. (1949). Il Materialismo Storico e la Filosofia di Benedetto Croce. Torino: Einaudi.

Greif, A. (1994). Cultural Beliefs and the Organization of Society: A Historical and Theoretical Reflection on Collectivist and Individualist Societies. Journal of Political Economy, 102(5), 912-50. Marrë në tetor 4, 2012, nga http://www.jstor.org/stable/2138652

Grondona, M. (2001). A Cultural Typology of Economic Development. Në L. E. Harrison, & S. P. Huntington, Culture matters: how values shape human progress (f. 44-56). New York: Basic Books.

Hamiti, S. (2002). Letërsia shqiptare e vjetër. Tiranë: Shtëpia Botuese e Librit Shkollor.

Harrison, L. E. (1998). The Pan-American Dream: do Latin America's cultural values discourage true partnership with the United States and Canada? Boulder, Co: Westview Press.

Harrison, L. E. (2000). Underdevelopment Is a State of Mind: The Latin American Case. Maryland: Madison Books.

Harrison, R. (1979). Rational Action: Studies in Philosophy and Social Science. New York: Cambridge University Press,.

Haviland, W. A., Prins, H. E., McBride, B., & Walrath, D. (2010). Cultural anthropology: The Human Challenge, 13th Edition. Belmont, USA: Wadsworth, Cengage Learning.

Hermalin, B. E., & Isen, A. M. (2000, Shkurt). The Effect of Affect on Economic and Strategic Decision Making. Marrë në shtator 7, 2012, nga http://128.118.178.162/eps/mhet/papers/9912/9912001.pdf

Herskovits, M. J. (1955). Cultural Anthropology. Random House.

Hirshleifer, D., & Shumway, T. (2003). Good Day Sunshine: Stock Returns and the Weather. The Journal of Finance, 58(3), 1009–1032. Marrë në maj 19, 2012, nga http://www-personal.umich.edu/~shumway/papers.dir/weather.pdf

Hofstede, G. (1997). Cultures and Organizations: Software of the Mind. New York: McGraw-Hill.

187

Huntington, S. P. (2001). Cultures Count. Në L. E. Harrison, & S. P. Huntington, Culture matters: how values shape human progress. New York: Basic Books.

Human Development Programme (UNDP). (2013). Human Development Report. United Nations Development Programme.

Iannaccone, L. R. (1988). A Formal Model of Church and Sect. American Journal of Sociology, 94, 241-268. Marrë në dhjetor 8, 2012, nga http://www.jstor.org/stable/2780248

IBRD, & IFC. (2010, qershor 16). WorldBank. Marrë në dhjetor 2012, nga WorldBank: http://www-wds.worldbank.org

Isen, A. M. (2010). Some Ways in Which Positive Affect Influences Decision Making and Problem Solving. Në M. Lewis, J. M. Haviland-Jones, & L. F. Barrett, Handbook of Emotions. New York: The Guilford Press.

Isen, A. M., Nygren, T. E., & Ashby, G. F. (1988). Influence of positive affect on the subjective utility of gains and losses: It is just not worth the risk. Journal of Personality and Social Psychology, 710-717. Marrë në maj 6, 2012, nga http://psycnet.apa.org/journals/psp/55/5/710/

Kahneman, D. (2003). Maps of bounded rationality: Psychology for behavioral economics. American Economic Review, 93(5), 1449-1475. doi:10.1257/000282803322655392

Kahneman, D., & Klein, G. (2009). Conditions for intuitive expertise: A failure to disagree. American Psychologist, 64(6), 515-526. doi: 10.1037/a0016755

Kahneman, D., & Tversky, A. (1979). Prospect theory: an analysis of decision under risk,. Econometrica, 47(2), 263-292. Marrë në gusht 15, 2012, nga http://www.jstor.org/stable/1914185

Kline, P. (1994). An easy guide to factor analysis. New York: Routledge.

Klosi, A., & Karaiskaj, G. (2002). Shqipëria e vjetër. Tiranë: K & B Tiranë.

Kroeber, A. L., & Kluckhohn, C. (1952). Culture: A Critical Review of Concepts and Definitions. Cambridge: Papers of the Peabody Museam of American Archeology and Ethnology, Harvard University.

Krueger, D. W. (1986). The Last Taboo: Money as Symbol & Reality in Psychotherapy & Psychoanalysis. New York: Brunner/Mazel, Inc.

Landes, D. (2001). Culture Makes Almost All the Difference. Në L. E. Harrison, & S. P. Huntington, Culture Matters: How Values Shape human progress (f. 2-14). New York: Basic Books.

Landes, D. S. (1998). The Wealth and Poverty of Nations. Why Some Are So Rich and Some So Poor. New York: Norton & Norton Inc.

Lazarus, R. S. (1991). Emotions and Adaptations. Oxford University Press.

188

LDOCE. (2013). Longman Dictionary of Contemporary English .

Lindgren, H. C. (1991). The Psychology of Money. Krieger Publishing Company.

Lindsay, S. (2001). Culture, Mental Models and National Prosperity. Në L. E. Harrison, & S. P. Huntington, Culture matters: how values shape human progress (f. 282-296). New York: Basic Books.

Lipset, S. M., & Lenz, G. S. (2001). Corruption, Culture, and Market. Në H. E. Lawrence, & S. P. Huntington, Culture matters: how values shape human progress (f. 112-126). New York: Basic Books.

Malkiel, B. (2003). The efficient market hypothesis and its critics. The Journal of Economic Perspectives, 17, 59 – 82. Marrë në shkurt 10, 2012, nga http://www.sfu.ca/~kkasa/malkiel.pdf

Marx, K. (1859). A Contribution to the Critique of Political Economy. (S. Ryazanskaya, Përkth.) Moscow: Progress Publishers. Marrë në korrik 9, 2012, nga http://www.marxists.org/archive/marx/works/1859/critique-pol-economy/

Mesquita, B., & Haire, A. (2004). Emotion and Culture. Marrë në shtator 1, 2012, nga http://ppw.kuleuven.be/cscp/documents/mesquita/mesquita-haire-2004-emotion-and-culture.pdf

Mill, J. S. (1843). A System of Logic, Ratiocinative and Inductive. Marr në korrik 20, 2012, nga http://www.gutenberg.org/files/27942/27942-h/27942-h.html

Moustakas, C. (1994). Phenomenological research menthods. Thousand Oaks.CA: Sage.

Mullainathan, S., & Thaler, R. H. (2001). Behavioral Economics. International encyclopedia of the social and behavioral sciences, 2, 1094–1099. Marrë në mars 25, 2012, nga http://www.nber.org/papers/w7948

Muth, J. F. (1961). Rational Expectations and the Theory of Price Movements. Econometrica, 29(3), 315-335. Marrë në mars 15, 2012, nga http://www.jstor.org/stable/1909635

Myers, D. G. (2004). Psychology, 7th edition. New York: Worth.

Myers, D. G. (2005). Social Psychology, Eighth Edition. New York: McGraw-Hill.

Nation, U. (2005). http://www.un.org. Marrë në http://www.un.org/News/briefings/docs/2005/kotharibrf050511.doc.html

Odean, T. (1998). Volume, Volatility, Price, and Profit When All Traders Are above Average. American Finance Association, 53(6), 1887-1934. Marrë në korrik 14, 2012, nga http://www.jstor.org/stable/117456

OECD. (2004). Informal Economy in Albania. London: Organisation for Economic Co-operation and Development. Marrë në Shkurt 25, 2013 da http://pintoconsulting.blog385.com/eng/wp-content/uploads/2009/03/9_informal_economy_albania_2004.pdf

189

Oxford English Dictionary. (2012). Oxford English Dictionary. Oxford: Oxford University Press.

Parruca, A. (2002). Shkodra, bastion i qytetërimit shqiptar. Tiranë: Ilar.

Peoples, J., & Bailey, G. (2012). Humanity: An Introduction to Cultural Anthropology. Belmont, USA: Wadsworth, Cengage Learning.

Plasari, A. (2000). Fenomeni Voskopojë. Tiranë : Phoenix.

Polanyi, K., Arensberg, C. M., & Pearson, H. W. (1957). Trade and Market in the Empires: Economies in History and Theory. Chicago: Henry Regnery.

Pompian, M. (2012). Behavioral Finance and Wealth Management: How to Build Optimal Portfolios That Account for Investor Biases. Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons Inc.

Porter, M. E. (2001). Attitudes, Values, Beliefs, and the Microeconomics of Prosperity. Në L. E. Harrison, Culture matters : how values shape human progress (f. 14-28). New York: Basic Books.

Qendra për Nisma Ligjore Qytetare (QNLQ) (2009). Raport - zbatimi i ligjit “Për masa ndaj dhunës në marrëdhëniet familjare”. (Ligj nr. 9669, datë 18.12.2006). Tirana, Albania: Qendra per Nisma Ligjore Qytetare. Marrë në shkurt 28, 2013, nga http://www.qag-al.org/

Rapaille, C. (2007). The Culture Code: An Ingenious Way to Understand Why People Around the World Live and Buy as They Do. New York: Broadway Books.

Ravallion, M. (2013, janar). World Bank. Marrë në mars 25, 2013, nga World Bank: https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/12166/wps6325.pdf

Reuter, C. H. (2011). A Survey of Culture and Finance. Finance: Revue de L’association Française de Finance, 32(1), 76-152. Marrë në tetor 2012, nga http://ssrn.com/abstract=1317324

Rich, G. J. (2000). To be a man, to be a woman: Gender in global context. The Journal of Sex Research, 37(1), 96-98.

Rogers, R. S. (1996). Q methodology. Në J. A. Smith, R. Harre, & L. V. Langenhove, Rethinking Methods in Psychology (f. 178-193). Thousand Oaks: Sage.

Rolls, E. T. (2000). Oxford Centre for Computational Neuroscience. Marrë në shtator 2, 2012, nga Oxford Centre for Computational Neuroscience: http://www.oxcns.org/papers/273_Rolls00a.pdf

Sachs, J. (2001). Notes on a New sociology of Economic Development. Në L. E. Harrison, & S. P. Huntington, Culture matters: how values shape human progress (f. 29-43). New York: Basic Books.

Samovar, L. A., Porter, R. E., & McDaniel, E. R. (2009). Communication Between Cultures, 7 edition. Boston: Wadsworth Publishing.

Sathe, V. (1985). Culture and Related Corporate Realities. New York: Irwin Inc.

190

Schmolck, P. (2002). PQMethod Download Page for Windows Users. Marrë në shkurt 2013, nga http://schmolck.userweb.mwn.de/qmethod/downpqwin.htm

Schneider, F. (2002). Size and Measurement of the Informal Economy in 110 countries. Marrë në janar 23, 2013 nga http://rru.worldbank.org/Documents/PapersLinks/informal_economy.pdf

Sharpe, W., Gordon, A. J., & Bailey, J. W. (1999). Investments (6th Edition). New Jersey: Prentice Hall.

Shefrin, H. (2005). Behavioral corporate finance. New York: McGraw-Hill/Irwin.

Shefrin, H. (2007). Beyond Greed and Fear: Understanding Behavioral Finance and the Psychology of Investing. New York: Oxford University Press.

Shefrin, H., & Statman, M. (1984, June). Explaining investor preference for cash dividends. Journal of Financial Economics, 13(2), 253–282. Marrë në gusht 3, 2012, nga http://dx.doi.org/10.1016/0304-405X(84)90025-4

Shefrin, H., & Statman, M. (1985). The Disposition to Sell Winners Too Early and Ride Losers Too Long: Theory and Evidence. The Journal of Finance, 40(3), 777–790. doi: 10.1111/j.1540-6261.1985.tb05002.x

Shefrin, H., & Statman, M. (2011, nëntor). Behavioral Finance in the Financial Crisis: Market Efficiency. Santa Clara University. Marrë në korrik 23, 2012, nga http://www.russellsage.org/sites/all/files/Rethinking-Finance/Shefrin%20Statman%2001272012.pdf

Shiller, R. J. (1999). Human Behavior and the Efficiency of the Financial System. Në J. B. Taylor, & M. Woodford, Handbook of Macroeconomics, vol 1 (f. 1305-1340). Elsevier. Marrë në dhjetor 2012, nga http://www.nber.org/papers/w6375.pdf

Shleifer, A. (2000). Inefficient Markets: An Introduction to Behavioral Finance. New York: Oxford University Press, INC.

Gazeta Shqip. (2012, korrik 19). A mund të vijë fundi i Euros si pasojë e përçarjes fetare? Gazeta Shqip. Marrë në shtator 2012

Shweder, R. A. (2001). Moral Maps, “First World” Conceits and the New Evangelists,. Në L. E. Harrison, & S. P. Huntington, Culture matters: how values shape human progress (f. 158-177). New York: Basic Books.

Speidell, L. (2009). Investing in the unknown and the unknowable: Behavioral finance in frontier markets. The Journal of Behavioral Finance, 10(1), 1-8. doi:10.1080/15427560902719323

Stanovich, K. E., & West, R. F. (2000). Individual differences in reasoning:Implications for the rationality debate? Behavioral and Brain Sciences, 23, 645–726. Marr në tetor 13, 2012, nga http://www.keithstanovich.com/Site/Research_on_Reasoning_files/bbs2000_1.pdf

Stenner, P. (2006). What is Q-Methodology? Marrë në gusht 2013, nga http://www.ccsr.ac.uk/methods/festival/programme/wita/

191

Stenner, P. (2008). A.N. Whitehead and Subjectivity. Subjectivity, 22, 90–109. Marrë në janar 2012, nga http://www.palgrave-journals.com/sub/journal/v22/n1/pdf/sub20084a.pdf

Stephenson, W. (1935). Technique of factor analysis. Nature, 136, 297. doi:10.1038/136297b0;

Stephenson, W. (1953). The study of behaviour: Q technique and its methodology. Chicago: University of Chicago Press.

Stigler, G. J., & Becker, G. S. (1977). De Gustibus Non Est Disputandum. The American Economic Review, 67(2), 76-90. Marrë në dhjetor 13, 2012, nga http://econfaculty.gmu.edu/wew/syllabi/Econ811JournalArticles/StiglerBeckerAER.pdf

Taffler, R., & Tuckett, D. (2007). Emotional finance: Understanding what drives investors. Marrë në nëntor 19, 2012, nga http://www.ucl.ac.uk/psychoanalysis/unit-staff/pi_emotional_finance_article_%2009_07.pdf

Thaler, R. H. (1980). Toward a positive theory of consumer choice. Journal of Economic Behavior & Organization, 1(1), 39-60. Marrë në korrik 29, 2012, nga http://dx.doi.org/10.1016/0167-2681(80)90051-7

Thaler, R. H. (2005). Advances in behavioral finance Vol.II. New Jersey: Princeton, NJ: Princeton.

Thaler, R. H., & Johnson, E. J. (1990). Gambling with the House Money and Trying to Break Even:The Effects of Prior Outcomes on risky choice. Management Science, 36(6), 643-660. Marrë në korrik 29, 2012, nga http://www.jstor.org/stable/2631898

Trochim, W. (2004). Research Methods Knowledge Base. Marrë në mars 10, 2013, nga Research Methods Knowledge Base: http://www.socialresearchmethods.net/kb/qualdeb.php

Tversky, A., & Kahneman, D. (1986). Rational Choice and the Framing of Decisions. Journal of Business, 59(4), 251-278. Marrë në maj 14, 2012, nga http://www.jstor.org/stable/2352759

Tversky, A., & Kahneman, D. (1992). Advances in Prospect Theory: Cumulative Representation of Uncertainty. Journal of Risk and Uncertainty, 5, 297-323. Marrë në korrik 29, 2012, nga http://psych.fullerton.edu/mBIRNBAUM/psych466/articles/Tversky_Kahneman_JRU_92.pdf

UNDP (2013). Human Development Report. United Nations Development Programme.

Unesco Institute for Statistics. (2012). Unesco Institute for Statistics. Marrë në mars 12, 2013, nga Unesco Institute for Statistics: http://stats.uis.unesco.org/

Van Exel, J., & De Graaf, G. (2005). Q methodology: A sneak preview. Marrë në tetor 2011, nga http://qmethod.org/articles/vanExel.pdf

Watts, S., & Stenner, P. (2005). Doing Q methodology: theory, method and interpretation. Qualitative Research in Psychology, 2(1), 67-91. doi:10.1191/1478088705qp022oa

Watts, S., & Stenner, P. (2012). Doing Q Methodological Research: Theory, Method & Interpretation. London: SAGE Publications Ltd .

192

Weatherford, J. (1998). The History of Money. New York: Three Rivers Press.

Weber, M., & Parsons, T. (2003). The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism (Economy Editions). Dover Publications.

Webler, T., Danielson, S., & Tutler, S. (2009). Using Q method to reveal social perspectives in environmental research. Greenfield MA: Social and Environmental Research Institute. Gjetur dhjetor 2011, nga http://www.seri-us.org/sites/default/files/Qprimer.pdf

Weinstein, N. D. (1980). Unrealistic Optimism About Future Life Events. Journal of Personality and Social Psychology, 39(5), 806-820. Marrë në prill 23, 2012, nga http://www.psy.sdnu.edu.cn/mgpsy/s/pdf/07.pdf

Xian, G. (1996, nëntor 20). Culturelink Network. Culture and Development: Macro-Cultural Reflections on Development. Beijing, China. Marrë në qershor 3, 2012, nga CULTURELINK Network: http://www.culturelink.org/review/20/cl20xian.html

Zelizer, V. A. (1997). The Social Meaning of Money: Pin Money, Paychecks, Poor Relief, and Other Currencies. New Jersey: Princeton University Press.

i

SHTOJCAT Shtojca A: Pyetjet e intervistave

Emri:

Gjinia:

Datëlindja dhe Vendlindja:

Statusi Familjar:

Edukimi:

Grupi social-ekonomik:

Burimet e të ardhurave:

1. Ju lutemi përshkruani çfarë nënkupton paraja për ju.

2. Ju lutemi përshkruani përvojën tuaj të parë me paratë qoftë kur ishit fëmijë, adoleshent, apo i

rritur në këtë moshë që jeni.

3. Si e shihnit ju paranë në ato faza të rritjes në jetën tuaj? A përfshiheshit ju si fëmijë, apo

adoleshent në bisedat familjare lidhur me shpenzimin e parave?

4. Çfarë bënit ju për të përmbushur nevojat apo dëshirat, çfarë ndryshonit apo vazhdonit të bënit

me paratë ndërsa rriteshit?

5. Ju lutemi përshkruani disa nga përvojat me të rëndësishme që keni patur me paratë.

6. Si ju bënin të ndjeheshit paratë? A ju kanë mundësuar apo frenuar paratë në përmbushjen e

aspiratave tuaja?

7. Ju lutem përshkruani ndonjë gjykim, mit apo ide të veçanta që ju keni dëgjuar apo përjetuar

për paratë.

8. Ju lutemi përshkruani rolin që mund të luajë në përdorimin e përditshëm të parave një forcë e

mbinatyrshme nëse mendoni se ka. Për shembull fati, perëndia, apo ndonjë supersticion që mendoni

se lidhet me paratë.

9. Nëse keni përjetuar ndonjë ndikim të tillë çfarë menduat, si u ndjetë në atë kohë? Çfarë i

shkaktuan ato ndjenja?

10. Cilat janë disa nga veprimet që ndërmorët për t’u përshtatur me situatën dhe për të vazhduar

të kryenit veprime me paratë?

ii

11. A mendoni se keni para të mjaftueshme për të mbuluar nevojat tuaja? Nëse po ose jo

shpjegoni çfarë nevojash arrini të mbuloni apo do të dëshironit të mbulonit?

12. Si e menaxhoni paratë tuaja, ju vetë apo së bashku me pjesëtarët e tjerë të familjes?

13. Cilat gjëra janë parësore për të cilat ju do të kursenit apo të investonit, për shtëpi, shkollimin e

fëmijëve tuaj, karrierën tuaj profesionale, për shëndet, për argëtim e festa familjare etj.?

14. Çfarë roli luajnë emocionet në mënyrën tuaj personale të përdorimit dhe menaxhimit të

parave? A mund të jepni disa shembuj se si ndjeheni kur i përdorni dhe menaxhoni paratë?

15. Çfarë konsideroni më të rëndësishme për vete apo për fëmijët tuaj profesionin dhe karrierën

apo pasurinë ?

16. Si do ta përshkruanit mënyrën se si grupi juaj kulturor, i percepton, trajton apo menaxhon

paratë? A mund të jepni disa shembuj?

17. A mendoni se grupe të ndryshme kulturore i perceptojnë, trajtojnë apo menaxhojnë paratë në

mënyra të ndryshme? Jepni disa shembuj krahasimi lidhur me shpenzimin, kursimin, investimin apo

bamirësinë.

18. A mendoni që kjo intervistë ishte një përvojë e suksesshme nëse po pse?

iii

Shtojca B: Transkriptime të intervistave (Concourse)

1. “Nuk i konsideroj paratë si gjënë më të rëndësishme në jetë, por mbase jam kontradiktor sepse

sa herë duhet të shpenzoj për vete e familjen duhet të llogaris sa para kam. Atëherë më duhet ta

frenoj veten e të mos bëj x shpenzim qoftë edhe të domosdoshëm. Pra e ndjej që jeta bëhet e

pamundur pa para. Jam prind dhe dua të shpenzoj para për mirërritjen e fëmijëve të mi, por ato

kurrë nuk mjaftojnë për të mbuluar shpenzimet e familjes, madje as për të blerë gjërat më të

domosdoshme.”.

2. “Kam patur një fëmijëri të vështirë, jetonim në fshat dhe atëherë përgjithësisht çdo familje

kishte më shumë se tre apo katër fëmijë. Ne nuk kishim para. Si më i madhi më duhej të ndihmoja

sadopak prindërit por ne nuk kishim as tokë e as bagëti. Atëherë më kujtohet një komshi më kërkoi

t’i kullosja bagëtinë sigurisht me pagesë. Isha jo më shumë se 13 vjeç dhe më kujtohet që kur mora

ato pak para menjëherë shkova në dyqanin e fshatit dhe bleva karamele për motrat dhe vëllanë tim,

pjesën tjetër të parave ja dhashë nënës. Isha vërtet i kënaqur që munda të fitoja edhe unë diçka.” .....

3. “Kam patur shumë ëndrra në jetë por shumë pak prej tyre kam realizuar thjesht për mungesë të

parave. Nuk më dilnin paratë të blija shtëpi dhe jetova gjatë me qira, por nuk guxoja të merrja kredi,

së pari se kisha frikë që nuk e shlyeja dot, së dyti nuk plotësoja kushtet. Kështu vazhdoj të jetoj me

qira. Megjithatë nuk e harroj kurrë sa shumë u lumturova që arrita të kursej aq para sa për të

shkolluar djalin tim. Ky ishte vërtet një investim i mirë për të ardhmen e tij dhe kjo është përvoja

ime më e mirë me paratë.” .....

4 . “Prindërit nuk flisnin kurrë në praninë tonë si fëmijë për para..... Na plotësonin nevojat, madje

mbaj mend që na jepnin edhe ndonjë lekë për të blerë biskota apo ndonjë gjë tjetër kur shkonim në

shkollë. As që më shkonte ndërmend t’i ruaja ato para. Mendoja që paratë janë për t’u harxhuar.

Megjithatë përvoja e parë e imja me paratë ishte kur shkova në shkollë të lartë dhe me paratë që më

jepte familja duhej të blija libra, ushqime, të siguroja strehimin etj. Nuk dija si t’i menaxhoja dhe.....

në vitin e parë shpesh i harxhoja pa mbaruar muaji dhe pastaj detyrohesha t’i kërkoja familjes.

Mbase ishte gabimi edhe i prindërve që me kishin rritur pa preokupimin për paratë.” .....

5. “Shumë njerëz harxhojnë pa kufi kur bëhet fjalë për festa, pije alkoolike, lojëra fati, e gjëra të

tjera pa vlerë. Unë gjithnjë kam menduar që paratë e fituara duhen kursyer. Kam punuar që në

moshë të re. Edhe pse prindërit i kisha mjekë dhe ekonomia familjare ishte mjaft e mirë, prindërit

dëshironin që ne fëmijët duhej t’ia dinim vlerën parasë. Paraja fitohet me djersë, thoshte babai dhe

ne shkonim mblidhnim kallinj misri, lanim kavanoza në një fabrikë konservash gjatë verës..... Që

atëherë e kam përjetuar emocionin që më jepnin paratë e fituara vetë. Edhe tani që jam rritur e ruaj

iv

dhe e respektoj paranë sado e vogël të jetë shuma. Kush nuk vlerëson paratë dhe pasurinë kërkon të

justifikojë paaftësinë e tij për të punuar e fituar.” .....

6. “Edhe pse ndonjërit nuk i duket normale, mua më duket se t’i paguaj taksa qeverisë do të thotë

ta harxhoj paranë kot. Unë punoj për të plotësuar nevojat e mija dhe qeveria e ka për detyrë të më

shërbeje e mbështesë si qytetar i këtij shteti..... Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat

qeverisë. A i kryen qeveria detyrimet që ka ndaj qytetarëve të saj....., shiko edhe pse shumë prej

nesh paguajnë taksa, ka plehra kudo, nuk ka parqe apo edhe vende për të moshuarit që të kalojnë

ditën.” .....

7. “Unë dhe familja ime kemi bërë, e bëjmë një jetë të mirë organizuar sepse dimë ta vlerësojmë

paranë..... Punojmë shumë jo me orar të caktuar madje ka raste deri në mesnatë, ndryshe nuk mund

të bëjmë aq para sa na duhen për shpenzimet tona. Nuk na mbetet kohë për argëtim por asnjëherë

nuk mbaj mend të kemi kërkuar para borxh. E dimë sa para na duhen për të bërë një jetë normale

dhe i shpenzojmë paratë sipas planit. Nuk blejmë gjëra të panevojshme dhe pa i parashikuar. .....

Kështu kanë bërë edhe gjyshërit apo edhe prindërit e mi.” .....

8. “Unë i vlerësoj paratë dhe do të desha të kem para për të mbuluar shpenzimet për ilaçe, analiza

mjekësore, shtrim në spital, pra për shëndet. Më tremb ideja që mund të sëmurem e mos kem para.

Paraja për mua të shpëton nga vdekja, të mban në jetë......Pa para nuk arrin asgjë” .....

9. “Shumë çuditen që unë kam fituar para me biznesin tim. Unë fillimisht nuk kisha më shumë se

shokët e mi por unë ndryshe nga shumë të tjerë paranë përpiqem ta investoj siç duhet..... Nuk më

duket e drejtë që të kursej e të mos mendoj si t’i shtoj e t’i investoj ato para. Nuk kam frikë të

rrezikoj ndryshe nuk shtohet pasuria. .....Përjetoj edhe ankth e shqetësim para se të marr një vendim

për të bërë një investim e më pas gëzohem kur gjërat më shkojnë mirë. ..... Kësaj i thonë të jesh

inteligjent e të kesh sens praktik. Nuk duhet ngurruar, mbetesh i varfër po nuk rrezikove, po nuk ke

nuhatje apo e thënë ndryshe po nuk ke sens praktik” ......

10. “Që në shkollë ë 8 vjeçare mbaj mend sesa lumturohesha kur prindërit më jepnin para për t’i

shpenzuar në pushimin e madh për ndonjë ushqim por ndryshe nga shumë fëmijë sot unë i

kurseja..... i numëroja në mbrëmje paratë e mbledhura dhe më dukej vetja sikur kisha pasurinë time.

Ky vlerësim i parasë edhe pse i pavetëdijshëm dikur më mësoi të jem i kujdesshëm edhe kur u rrita.

I vlerësoj paratë e mija sepse i fitoj me vështirësi, me punën time. Nuk vihem aspak në siklet kur

mendohem mirë përpara se të blej diçka, të shikoj ofertat e pastaj të blej.”.....

11. “Për mua paraja është thjesht një mjet që na shërben për të përmbushur nevojat tona, përmes

blerjes, shitjesh. Jetohet edhe me pak para, pse duhet ta fetishizojmë atë, ta mbivlerësojmë...... të

v

lakmojmë kaq shumë sa të arrijmë të prishemi me vëllanë, motrën apo edhe të afërmit për pronë apo

para të trashëguara.”......

12. “Për mua paraja nënkupton moskokëçarje, rehati’, një po zgjidhje e shpejtë e çdo problemi që

ndesh në jetë. Nuk e di si do të arrija të bëja një jetë normale pa para. ..... Shkon tek mjeku, pa para

nuk mbaron punë, shkon të marrësh ndonjë vërtetim apo çertifikatë në zyrat e shtetit ta japin shpejt

kur ju ofron para. Të hapen dyert kudo kur ke para....... Paraja për mua është pushteti, ajo ka shumë

më tepër forcë se ligji, për mua ligjin e bën paraja. Është mallkim mos kesh para.”.....

13. “Nuk kisha dhuruar ndonjëherë para për ndonjë të varfër apo të sëmurë. Mendoja që gjithkush

është i zoti t’i zgjidhë vetë hallet e tij...... Por tashmë që media e TV japin shumë lajmë e kronika

për njerëz pa mbështetje, jetimë, të moshuar në azile etj. kam ndryshuar mendje. ..... Njerëz të tillë

kanë nevojë të ndihmohen dhe investimi që unë kam bërë të cilin vërtet e vlerësoj është kur derdha

edhe unë një shumë të hollash për një fëmijë me aftësi të kufizuara që jetonte në varfëri. Sigurisht

kjo nuk e shpëton atë, por duhet të fillojnë të gjithë të mendojnë që mund të japin për dikë që bën

jetë të vështirë sadopak të jetë kontributi. ..... Paraja e dhënë për bamirësi shpërblehet nga Zoti.” ....

14. “Unë i vlerësoj paratë, ato më sigurojnë jo vetëm një jetë të mirë por edhe respektin dhe

vlerësimin nga të tjerët. ..... Këtë status social që kam ma kanë siguruar paratë e mija. Bëj pushime

me familjen në hotele luksoze, atje ku shkojnë njerëz të shtresës time, vishem me rroba të shtrenjta

dhe flas për vendet që kam vizituar apo do të vizitoj me ato që dinë t’i vlerësojnë apo kanë patur të

njëjtat eksperienca si unë...... Do të ndihesha keq sikur të kisha në rrethin tim shoqëror njerëz të

shtresës së varfër që nuk e njohin pushtetin e parasë...... Vetë historia i ka ndarë njerëzit në shtresa

dhe ka përcaktuar statusin e tyre mbi bazën e pasurisë.”.....

15. “Nuk dua të kem shumë para............. Ajo i bën njerëzit të marrin rrugë të gabuar në jetë.

Prindërit e mi nuk kanë patur shumë para dhe ne fëmijëve na kanë mësuar të mos rendim pas

parasë. Në këto vite demokraci kam parë ish shokë të mi të shkollës që kur rastiste të më takonin

bënin sikur nuk shihnin se isha shumë më poshtë se ata, dhe se nuk dija ta shijoja jetën. Ata

shpenzonin pa hesap, luanin kumar, pinin duhan e më pas edhe drogë. Dhe ku ka përfunduar

ndonjëri, ose i droguar, ose në burg ose pa të ardhme në karrierë. Paraja për ta u bë mallkim, i bëri

të harrojnë nevojën për punë e jetë normale,..... ju rriti mendjen e më pas i gremisi. Edhe në bibël

thuhet lakmia për para është rrënja e çdo lloj mëkati.”......

16. “E kujtoj gjithmonë atë kohë kur unë arrita të bëhem zot i vetes’ jo më të prisja të më jepnin

prindërit për të jetuar. Kisha mbaruar studimet dhe falë rezultateve të larta mbase dhe shansit arrita

të gjej punë, madje më shpejt se shumë shoqe të mija. Prisja me padurim rrogën e parë por arrita ta

vi

marr vetëm pas 3 muajsh, sigurisht edhe pjesën e muajve të mëparshëm. U gëzova pa masë

megjithëse gjithmonë kam dashur të kem aq para sa të jetoj brenda një standardi një shumë normal

pa teprime sepse e di që ta teprosh do të thotë të rrezikosh, të luash me jetën tënde. U mendova

shumë derisa sa vendosa që t’i shpenzoja ato para për të mobiluar garsonierën ku jetoja. Edhe pas

kaq kohësh unë e konsideroj atë investimin tim më të mirë për një jetë normale”

17. “Edhe sot që jam e rritur shpesh frenohem të blej diçka për qejf apo edhe të shkoj të shikoj një

film, një teatër, të shkoj në pishinë se mendoj se po shpenzoj para që mund të më duhen për të

jetuar..... Mbase vjen nga që prindërit dhe gjyshërit e mi kur isha e vogël dhe dëshiroja të shkoja

diku me shoqet me thoshin që paratë nuk duhen prishur për argëtim se mbetemi pa të holla dhe nuk

blejmë dot ushqime. ..... Paratë duhen kursyer për një ditë të vështirë, thoshin ata. Kur shoqet flisnin

për filmat, teatrin apo edhe datëlindjet që kishin festuar, unë rrija e heshtur dhe shumë e tërhequr,

ndonjëherë bëja sikur kisha punë dhe as nuk dilja të luaja me to. Atëherë mendoja që prindërit

mbase kishin të drejtë, ato punon gjithë ditën për t’i fituar ato para dhe kushedi ç’mund të ndodhte

nëse nuk i kursenim..... Tani mendoj që kur të bëhem vetë nënë nuk do ta frenoj fëmijën tim. Ai/ajo

ka të drejtë të argëtohet si të gjithë fëmijët e tjerë.” .....

18. “Unë mund të them që ne u rritëm me konceptin që paratë nuk janë më të rëndësishmet në jetë.

U mësuam që të vlerësonim më shumë mikun, shokun, të afërmit, pa to na duket që sado para të

kesh, jeta nuk ka kuptim. Nëse vdekja aksidentale të merr një njeri të dashur ti e harron vlerën e

parasë, humbet dëshirën për të jetuar dhe as që të shkon ndërmend të argëtohesh për një kohë të

gjatë. Atëherë ke më shumë nevojë për njerëz që të të ngushëllojnë, të të rrinë pranë . Prandaj dhe

populli thotë- më mirë një mik se një çiflig.” .......

19. “Shumë prej nesh janë aq materialistë sa që harrojnë gjërat që kanë më shumë vlerë si familjen,

përgjegjësitë shoqërore vlerat morale që vërtet të japin kënaqësi. Sot ka njerëz që për rendin aq

shumë pas parave sa që përdorin çdo mjet për t’i siguruar ato, trafikojnë qenie njerëzore,

shfrytëzojnë punën e fëmijëve, shesin drogë etj.......... pa menduar për përgjegjësitë shoqërore. Unë

nuk mendoj që paratë janë gjëja më e rëndësishme në jetë dhe preferoj të bëj punë të ndershme, të

respektohem e të lë emër të mirë në këtë botë.”.....

20. “Derisa u martova jetonim tre breza në të njëjtën shtëpi, gjyshërit, prindërit e mi, unë dhe

motra. Gjyshi me gjyshen ishin relativisht jo shumë të moshuar dhe sapo kishin dalë në pension.

Ato administronin gjithçka në familje, merreshin edhe me blerja gatim, mirëmbajtje të shtëpisë

etj..... Prindërit ishin në punë dhe kishin pak ose aspak kohë të lirë. Çdo fillim muaji ata dorëzonin

pjesën më të madhe të rrogës tek gjyshja dhe ajo së bashku me gjyshin llogarisnin çfarë duhej blerë

e çfarë jo. Madje edhe kur unë e motra kërkonim të holla për të blerë fletore, libra apo për të shkuar

vii

diku me shokët i drejtoheshim gjyshes. Unë asnjëherë nuk i pashë prindërit apo gjyshërit të

debatonin për paratë që administroheshin bashkërisht. Nuk e di si do jetonim ndryshe nëse secili do

kishte, si i thonë qesen e vet. Kam përshtypjen që përderisa jetohet bashkë edhe mjetet materiale si

paraja duhet administruar bashkë se ndryshe lindin konflikte.” ....

21. “Dëgjoj shoqet të thonë që kur duhet të blenë diçka për vete, duhet ta diskutojnë me

bashkëshortin, madje ato që jetojnë edhe me prindërit e tij e kanë akoma më të vështirë se dorëzojnë

rrogën në familje..... Nuk do të arrija kurrë të jetoja ashtu. Po kur ju refuzohet x blerja apo argëtim

si reagojnë ato?..... Sigurisht këtu lind konflikti, fillojnë grindjet etj..... Përderisa unë punoj dhe fitoj

pse mos t’i administroj vetë paratë e mija, pse të jem e varur nga të tjerët. Sigurisht nuk them diçka

duhet të lihet mënjanë për ushqime ose të llogariten paraprakisht sa duhet e më pas secili të japë

diçka. Paraja të jep pavarësi pse duhet t’ia lësh të tjerëve pushtetin që të jep ajo.” .....

22. “Preferoj të jem në mes, as të kem më shumë para se të tjerët, pra shumica e njerëzve, dhe as

më pak. Kjo më bën të ndjehem i qetë, sepse as më ka njeri zili dhe as unë nuk kam zili të tjerët.

Kam mjaft miq se bëj pak a shumë të njëjtën jetë me ta, frekuentoj të njëjtit lokal, vishem pak a

shumë me rroba të së njëjtës vlerë, i bëj pushimet në vende relativisht të lira etj..... Punoj për të

fituar aq sa më duhen, pra më mjaftojnë për një jetë normale, nuk bëj punë të dytë si shumë të tjerë

sepse dua ta shijoj jetën. Paraja e madhe nuk më jep qetësinë dhe kënaqësinë që më japin shumë të

tjera gjëra në jetë. A ja eviton paraja të pasurve vdekjen, hidhërimin nga humbja e një njeriu të

afërmi apo lëngimin nga një sëmundje e pashërueshme........– Aspak.”…...

23. “Ishin vitet 90/të kur pas shumë e shumë ëndrrash arrita të ngre biznesin tim. Nga një njeri që

nuk kisha asgjë, ndër vite duke punuar 18 orë në ditë madje kishte raste edhe më shumë, me shumë

netë pa gjumë arrita të blija shtëpi, ta mobiloja me mobilie luksoze, të hapja llogari kursimi me një

shumë të konsiderueshme, madje bleva tokë në plazh dhe ngrita shtëpi..... Por sapo vendi u përfshi

nga kriza ekonomike dhe biznesi im falimentoi, unë u përmenda e ktheva kokën pas dhe e kuptova

që shumë e shumë vite më kishin ikur duke u bërë skllav i parasë, nuk kisha jetuar por vetëm punoja

e punoja dhe nuk kënaqesha me aq sa fitoja dhe përsëri vazhdoja të punoja. Kisha humbur shokë e

miq, kisha harruar pushimet, çlodhjen, argëtimin. Aq më keq të tjerët kishin ngritur familje e ishin

bërë me fëmijë. Kam dy vjet që kam gjetur një punë menaxher i një kompanie dhe marr një rrogë

për të bërë një jetë normale ama kam kohë për vete, kam kohë të jetoj e të mos jem skllav i parasë.

Tashmë as paraja nuk është skllavi im, mund të them që kam arritur të vendos ekuilibër në jetën që

bëj.”......

24. “Nuk e di si më ikin paratë nga dora megjithëse asnjëherë nuk pendohem kur shpenzoj për

gjëra që më pëlqejnë si rroba, ushqime, të shkoj me pushime edhe pse ndokujt mund t’i duken tepri

viii

apo të panevojshme. Unë mendoj më shumë për të sotmen, dua të kënaq dëshirat e mija e jo të

mendoj për nevojat e ardhshme, ato i shoh si të largëta. Unë jam e mendimit që nëse ti shpenzon

para për një fustan sot ti kënaqesh, nëse po ato para i kursen për të ardhmen, duhet të presësh

gjatë..... Sidoqoftë edhe pse shpenzoj për gjëra të tilla që të tjerët nuk i përfshijnë në shportën e

nevojave jetike, unë mendoj që edhe qejfi dhe argëtimi janë të nevojshme në jetë. Thonë që paraja

është si ajri që edhe pse mund të mos e pëlqesh duhet ta thithësh. Shpenzimi i parave më sjell

emocione pozitive, kënaqësi, lumturi, më ngazëllen, më bën ta shijoj jetën më shumë.” .....

25. “Besimi në Zot më ka shtyrë të mendoj edhe për të varfrin...... Kam siguruar aq para sa për të

bërë një jetë normale por kjo nuk do të thotë të mos mendoj për atë që nuk ka të sigurojë ushqimin

për fëmijët apo ilaçet për shërimin e tyre. Përpiqem të ndihmoj ndonjë komshi që ka nevojë. Dikush

thotë se janë të varfër sepse nuk e duan punën, por një nënë e vetme fëmijë të vegjël ç’mund të bëjë,

kush ja mban fëmijët që ajo të punojë qoftë edhe të lajë apo pastrojë diku. Sigurisht nuk është se i

shpëtoj nga varfëria por së paku diçka bëj. Edhe pse në këto vite janë shtuar njerëzit që japin për

bamirësi, ka aq shumë të varfër sa kjo nuk mjafton. Do të desha që edhe të tjerët ta kuptonin që ato

që jep ti kthen Perëndia 7 fish më shumë.”......

26. “Ta duash paranë nuk do të thotë që bën mëkat. Me para mund të sigurish një jetë të mirë. E

pse duhet të jetosh vetëm me një pagë që s’të del as për të mbyllur shpenzimet më të nevojshme. Ka

rrugë plot për ta siguruar atë. ..... E kam filluar me shumë pak, shisja shkrepse që i sillja

kontrabandë nga jashtë, më pas sillja cigare, e kështu para shtohej, por shtohej edhe nevoja për gjëra

të tjera si shtëpi më të madhe, pushime jashtë shtetit etj. Kam ndërtuar edhe fabrikën me ato që kam

fituar. Deri tani gjërat më kanë ecur mirë Shumë thonë që paraja e fituar pa djersë është e

pamoralshme. E pse unë kontribuoj për mirëqenien time e të familjes, edhe të tjerë punësoj kështu i

sjell para edhe vendit. Ligjin po e shkelin shumë e sa të kem mundësi do vazhdoj. Rëndësi ka të

siguroj të ardhmen e familjes e mirëqenien e tyre. Të mos lodhen e të punojnë ditë e natë si prindërit

e mi që nuk arritën të më lënë asgjë. Qëllimi im është të fitoj para, ç’rëndësi ka rruga,.... as që më

intereson..... Nuk dua të jem i varfër, varfëria e bën të vështirë jetën, rrit pasigurinë për të ardhmen.

Shteti ynë është aq i varfër sa as që arrin të të sigurojë mundësi shërimi kur sëmuresh as edhe

mbështetje sociale për të varfrit.”......

27. “Paraja është një prerje letre apo monedhe pavarësisht emërtimeve që ka në këtë apo gjuhë,

qoftë lek, euro, dollar etj që na shërben si mjet këmbimi, një mjet për matjen ose krahasimin kur

shkëmbejmë një gjë me një tjetër, thjesht lehtëson këtë veprim prandaj dhe është shpikur. Po sot ka

njerëz që fiksohen pas fitimit të sa më shumë e shumë parave dhe në vend ta vënë paranë në

shërbim të tyre e vënë veten në shërbim të parave, harrojnë të jetojnë. Dhe cili është rezultati, në

ix

vend që ta respektojnë atë e adhurojnë si të jetë zot i jetës së tyre ose e mallkojnë atë. Unë mendoj

që para duhet të mirëadminsitrohet, s’ka rëndësi sa ke.”......

28. “Thonë që paraja e madhe i shkatërron njerëzit, i bën moralisht të korruptuar. Unë nuk mendoj

kështu përkundrazi mendoj që po të të paraprijnë në jetë vlerat e tua morale s’ka pse të

shkatërrohesh, apo të korruptohesh moralisht. Morali është forcë shtytëse për të bërë zgjedhjen e

duhur, për të vlerësuar paranë për ta perceptuar vlerën e saj. Nëse ke vlera morale që të janë

kultivuar ndër breza nuk ke pse të bëhesh hajdut, vrasës apo i korruptuar. Paraja si mjet këmbimi

nuk do të shpikej nëse nuk do të prodhoheshin mallra nga ata njerëz që janë të zotë t’i prodhojnë.

Deri këtu nuk ka asgjë të keqe.” ......

29. “Sigurisht unë e shikoj shpikjen e parave si shumë me vend, pasi përmes parave përveçse

sigurohet shkëmbimi ato janë edhe mjeti mbi bazën e të cilit masim pasurinë që kemi apo ka dikush

tjetër. ..... Por është për të ardhur keq që në ditët e sotme ka njerëz që e kanë kthyer fitimin e parave

si të vetmin qëllim në jetë duke humbur sensin e së mirës dhe të keqes. A nuk kishim ne male plot

pyje që sot po shkatërrohen me prerjet pa kriter për të marrë lëndë druri për biznese mobiljesh apo

ndërtimi, me zjarr-vëniet për të krijuar hapësira për kullota të bagëtive, apo lumenjtë që po gërryhen

pambarimisht nga kompanitë e ndërtimit etj. A nuk janë të gjitha këto krime ndaj njerëzimit. Etja

për para i ka verbuar aq sa të mos shohin ku po e çojnë këtë vend. Ata për mua s’kanë as dinjitet as

karakter. Ku do të përfundojmë nëse vazhdohet kështu. Do të na mallkojnë brezat e ardhshëm. Nuk

them mos punosh për të fituar por kjo që po bëhet nuk mund të quhet punë por shkatërrim i jetës së

brezave të ardhshëm.” .....

30. “Të ardhurat e mija janë vetëm paratë e rrogës që për këtu ku jetoj është pagë mesatare se punoj

si specialist në administratën shtetërore. Tentoj ta organizoj jetën në atë mënyrë që të më dalë rroga

për të mbuluar shpenzimet e mija mujore por asnjëherë nuk më del. Gjithnjë detyrohem të përdor

overdraftin.... Nuk e di si ja bënin prindërit e mi kur nuk kishte mundësi të tilla, megjithëse ato nuk

bënin jetë sociale, e nuk shpenzonin për veshje. Të tjerët më thonë që të përdorësh overdraftin është

njësoj si të marrësh borxh por për mua nuk është kështu. Nuk dua t’ju zgjas dorën të tjerëve. Ka dhe

të tjerë që më thonë që “këmbët duhen zgjatur sa ke jorganin”. Mua nuk më duket që e kaloj cakun

në ato që unë i quaj nevoja që duhen plotësuar. Sigurisht njeriu do të hajë e të vishet çdo ditë e si të

më dalë mua rroga? Por prapë më tremb ideja që do të krijoj familje e nuk do të arrij të mbuloj

shpenzimet e saj.” ......

31. “Kam vite që lë mënjanë një shumë të vogël parash sa herë marr pagën. Mendoj që do të na

duhen se njerëz jemi edhe mobiliet vjetrohen, pajisjet duhen zëvendësuar kur prishen edhe shtëpia

duhet rregulluar se gjërat nuk bëjnë një mijë vjet. ..... Nuk them se kam shumë dhe shpesh u a

x

ndërroj vendin se më duket se po i siguroj nga çdo e papritur. Ka që i mbajnë në banka, dhe këto

vitet e fundit janë hapur shumë por mua më duket sikur ua jap të tjerëve që të bëjnë ato para për

vete. Kam dëgjuar që bankat falimentojnë e pastaj kush t’i kthen paratë. Edhe interesi është aq i ulët

sa nuk ja vlen. Për mua paratë duhen mbajtur në shtëpi e ti sigurosh mirë, nuk bëhesh i pasur me ato

përqindje aq të ultë interesi, e pse të rrezikosh pastaj.” ......

32. “Këto reklamat e pafund të ç’orientojnë e nuk di çfarë të blesh e çfarë jo. Sheh komshiun p.sh

që ka blerë frigorifer që sipas tij i punon shumë mirë dhe të prishet mendja e shkon e ble, se ai që ke

nuk të duket markë e mirë apo nuk ftoh sa duhet etj. ..... Hezitoj por prapë më shtyjnë bashkëshortja

dhe fëmijët jo vetëm për pajisje por edhe për rroba, pushime etj. Shih reklama, dëgjo miqtë e të

afërmit që flasin me superlativa për ato që kanë blerë apo pushimet që kanë bërë e fillojnë të

kërkojnë. Fillimisht refuzoj por kur ngulin këmbë dhe përpiqen të më mbushin mendjen edhe

dorëzohem. Por ç’ndodh sapo diçka e re blihet apo sapo kthehemi nga ndonjë pushim, etj marr

bllokun hedh shpenzimet e kur shoh sa para kanë shkuar, i them vetes “ku po shkojmë me gjithë

këto shpenzime, paratë sot i ke nesër mund të mos i kesh” e kështu pendohem, trembem për të

ardhmen e familjes.” .....

33. “Një nga anët negative të parave është se kur të keni arritur sasi të caktuar parash, njeriu fillon

ta humbasë lirinë...... Kjo vjen nga fakti që ju asnjëherë nuk ju duken të mjaftueshme ato që keni

fituar apo investimi që keni bërë dhe angazhoheni deri në sakrifikim të jetës tuaj pra në përkushtim

të plotë ndaj fitimit të parave pra humbni lirinë. E shprehur ndryshe ju frenoni veten nga jeta

sociale, familjare argëtimet. Por ndoshta kjo mund të shihet edhe në një këndvështrim tjetër, ju

vërtet nuk bëni jetë sociale dhe familjare por ju keni para që rrisin sigurinë e të ardhmes tuaj e të

familjes tuaj, që edhe kjo mund të konsiderohet e barabartë me lirinë për të jetuar me nevoja të

plotësuara që çdokush do ta dëshironte për familjen dhe veçanërisht fëmijët e tij, t’ju sigurojë

mundësi për tu shkolluar e për të bërë karrierë.” .....

34. “Paraja është e lakmueshme nga kushdo, edhe pse nuk flasim me njëri-tjetrin për shumën e

parave që kemi prapë se prapë indirekt biseda rreth tyre rrotullohet. E ndërsa unë apo një tjetër

rropatemi duke punuar për të fituar para ka të tjerë veçanërisht ndonjë zyrtar që pasurinë e fituar në

mënyrë jo të ligjshme e fsheh në emër të personave të lidhur me ta, dhe kjo pasuri justifikohet

përmes dhuratave, huamarrjeve, regjistrimin e pasurisë në emër të personave të tretë që mund të

jenë lidhje familjare apo shoqërore. Ky vërtet mund të quhet krim ekonomik që duhet ndjekur

penalisht” ......

35. “Edhe pse tashmë u bënë vite që jemi në një ekonomi tregu akoma opinioni mbizotërues

përcakton që çdokush që ka njëfarë pasurie duhet t'i vijë turp nga vetja e nga të tjerët, sepse

xi

domosdoshmërisht nuk e meriton. ..... Ky është kompleksi i kulakut, i spekulatorit dhe i tregtarit

gjakpirës që fsheh në kopshtin e tij qypat me floririn e fituar nga djersa e gjaku i të tjerëve. Ky

mentalitet i bën njerëzit t’i shohin vëngër edhe ata që me punën dhe djersën e tyre kanë bërë para të

madhe, sepse kanë qenë praktikë dhe inteligjentë, kanë patur nuhatjen e duhur se ku duhet investuar

dhe ku jo...... Pse duhet të shihem me dyshim kur gjithçka e kam fituar me djersën e punën time.

Mos duhet të jem i varfër që të respektohem. Kur do të shpëtojmë nga ky mentalitet. Po paraja të

jep pushtet sigurisht sepse të mundëson pavarësi, siguri. Nuk dua të jem i varfër , varfëria është e

dhimbshme, të kufizon e të mbyll rrugët për të jetuar si duhet” ......

36. “Mendoj që shpenzimi i parave për udhëtime, libra, për të provuar shije të reja ushqimesh

tradicionale të X vendi të sjell gëzim shumë më të madh se t’u përdorësh për blerja rrobash apo

orendi luksi. Fundja shtëpia është thjesht vend për të jetuar dhe jo për ekspozitë. E sa për rrobat,

preferoj të kem aq rroba sa më duhen dhe jo si ndonjë tjetër që ble e ble rroba dhe as nuk arrin t’i

veshë e ç’është me e keqja ka raste që ja privojnë vetes ushqimin, pa përmendur eksperienca të tjera

si udhëtime apo blerja librash etj. Që vërtet të japin kënaqësi.” .....

37. “Tani që më pyesni të përshkruaj si e perceptoj unë paranë, mund t’ju them se për mua paraja

është aq e domosdoshme sa dhe e frikshme. Dikur nuk e dija vlerën dhe fuqinë e saj sepse çdo gjë

ishte përgjegjësi e të tjerëve në familje dhe që gjithmonë më thoshin ‘Ti mëso pa për të tjerat

mendojmë ne’. Isha në vitin e parë të fakultetit kur mora lajmin që babi ishte i sëmurë me kancer

dhe nëna duhej ta linte punën për t’i shërbyer...... Kjo ishte hera e parë që unë përballesha me

pushtetin e parasë. As që më kishte shkuar ndërmend që një ditë do të më duhej ta braktisja shkollën

për hir të familjes, të gjendjes së keqe financiare. Mu desh të kthehesha pranë familjes dhe të

kërkoja punë krahas mbështetjes morale që duhet t’i jepja nënës. Ndjehesha i pafuqishëm përpara

kësaj situate. Mu desh të bëja lloj, lloj punësh për të fituar sadopak para që mezi na dilnin të

mbulonim nevojat si familje. Sa e desha shkollën aq shpejt e fshiva nga mendja. Kësaj i thonë

mungesa e parave të bën të braktisësh shkollën dhe t’i privosh vetes shumë gjëra” ......

38. “Të gjithë thonë që paraja fitohet me punë, por duhet përdorur me mençuri. Edhe pse e kam

shumë të qartë që duhet të shpenzoj më pak se fitoj, përsëri e kam shumë të vështirë të kufizoj

shpenzimet. Dëgjoj miqtë e mi që thonë që nuk blejnë asgjë pa parë si janë me buxhetin, madje ka

prej tyre që krahasojnë shpenzimet e një muaji të këtij viti me ato të të njëjtit muaj të vitit të

mëparshëm dhe më pas bëjnë zgjedhjen e tyre, të blejnë diçka apo të kursejnë etj. Mua më duket

vërtet e vështirë që të shënoj shpenzimet e më pas të llogaris sa më mbeten për t’i kursyer apo për të

blerë diçka që më duhet. Për pasojë nga që më pëlqen të shkoj në dyqane, tundohem aq shumë sa

blej diçka pa llogaritur nëse do të më dalin paratë për shpenzimet e nevojshme apo jo. Por më pas

xii

sapo shkoj në shtëpi më mbërthen një ankth i madh, ndjej keqardhje për vete që nuk arrij ta përmbaj

veten e të bëj ndonjë kursim.”......

39. “Unë nuk e mbivlerësoj fuqinë e parave, sigurisht, punoj dhe arrij të jetoj brenda standardit, apo

nivelit që unë mendoj më krijon qetësi shpirtërore. Nuk kam lakmi për shumë para. Vlerën e parasë

e shoh thjesht tek siguria ekonomike që më jep, brenda kufijve që unë i kam caktuar vetes.

Shumëkush beson që sa më shumë para të kesh aq më i lumtur je. Sigurisht këtë nuk e mohoj por

nga ana tjetër nuk më duket që paraja e madhe e siguron lumturinë. A nuk ka shumë të pasur që nuk

janë aspak të lumtur, që jetojnë me frikën që dikush do t’ua rrëmbejë pasurinë apo që nga frika se

mos ju kërkojnë borxh largohen nga të afërmit e miqtë? Po ashtu kush e tepron me paratë apo i

shpërdoron ato pa kriter përfundon ose i varfër ose i droguar apo edhe më keq. Teprimi në

përdorimin e parave është me rrezik.”.....

40. “Paratë sigurisht që nuk fitohen lehtë por nëse nuk bën kujdes ato harxhohen menjëherë. Si

rrjedhim në rast se nuk ke lënë mënjanë një shumë parash e sëmuresh papritur, ku do t’i gjesh

paratë për t’u kuruar. ..... Në këto kohë që po jetojmë pagesat për shërbimin mjekësor sa vjen e

rriten. Nëse nuk je i siguruar duhet të paguash, e po nuk pate ku do t’i gjesh, edhe sikur të kërkosh

tek të afërmit apo miqtë vështirë se do të japin sepse është edhe frika që nuk do t’ju kthehen aq më

tepër kur bëhet fjalë për një njeri të sëmurë. Pra unë lë para mënjanë sepse e di që edhe pse me para

nuk blihet shëndeti ato mund të më shërbejnë për një mjekim më të mirë.” .....

41. “Kam kaq vite që punoj me orar të zgjatur se kam dy fëmijë e ëndërroj t’u siguroj të ardhmen.

Mbase nga që kam qenë vetë i varfër, dhe mezi arrita të blej një apartament të vogël. Këdo që të

pyesësh nga prindërit, fitimin e parave e lidhin me sigurimin e të ardhmes të fëmijëve. T’i

shkollojnë e më pas ata të gjejnë një punë që të mos kenë probleme financiare. Ndokush thotë që

prindi punon gjithë jetën dhe ato pak që kursen i shpenzon për të ndihmuar fëmijët, pa menduar për

të gëzuar jetën e vet. Unë jam i kënaqur thjesht që paratë t’i investoj për të ardhmen e tyre, së paku

ata të bëjnë një jetë më të mirë e të sigurt.”.....

42. “Eksperienca ime më e keqe me paratë dhe pasurinë nuk është shumë e largët. Para disa vitesh

ne arritëm të merrnim pronat, sipërfaqe tokash në periferi të qytetit, të lakmueshme nga firmat e

ndërtimit. Kishin qenë të gjyshit por ato i takonin të gjithë fëmijëve të tij që tashme janë të martuar

e me fëmijë. Problemi lindi sapo u vendos t’i jepeshin një firmë ndërtimi. Të gjithë dajat dhe tezet e

mija vinin tek ne dhe rrinin me orë të tëra duke debatuar për shumën që do të merrte secili apo për

apartamentet që i takonin secilit. Bisedat mbylleshin me zënka, fyerje. Më vinte vërtet për të qarë

kur shihja që ata njerëz që unë vërtet i doja e më donin shumë, po ndryshonin aq shpejt...... Nuk e di

por edhe sot që më në fund secili ka pjesën e vet, marrëdhëniet janë ftohur shumë, pothuajse nuk

xiii

shihemi me njëri tjetrin. Ka edhe shumë të tjerë që ne dëgjojmë që arrijnë deri në vëllavrasje për një

rrip tokë apo pasuri. Kjo është fuqia, pushteti që ka paraja, edhe pse është e domosdoshme ajo është

edhe mallkim.”......

43. “Në fakt pot a vëresh me kujdes nuk na duhet shumë për të jetuar. Aq kohë sa ne kemi rroba ,

strehim dhe tre vakte në ditë ne jemi të kënaqur. Problemi ndodh kur, besojmë që gjërat e luksit

përfshihen në nevojat tona. Në këto kushte ne nuk kemi si të jemi të kënaqur me plotësimin e

nevojave bazë sepse ne mendojmë që kemi nevojë gjithnjë e për më shumë. Ne nuk jeni më i

kënaqur me vetëm bazat, sepse ne kemi qenë të kushtëzuar për të besuar se ne gjithmonë nevojë për

më shumë, më shumë dhe më shumë. Dhe pastaj edhe më shumë. ..... Kur ne na pushton lakmia për

para nuk trajtohemi më me respekt. Vendet e punës sa vjen e pakësohen duke na rritur stresin, ne

mbingarkohemi me punë por paguhemi pak pasi punëdhënësit e pashpirt kërkojnë të rrisin fitimet e

tyre. Siç shihet adhurimi i parave po i shkatërron njerëzit. Paraja siç dihet u krijua si një mënyrë e

përshtatshme për të shkëmbyer mallrat dhe shërbimet. U krijua si një lehtësi për veprimet e

njerëzve. Por ç’po ndodh ne jemi kthyer rob të parasë, të kësaj cope letre apo metali. Kemi krijuar

një perëndi jo reale që e adhurojmë edhe pse po na shkatërron moralisht.”.......

44. “Shpenzimet e tepërta mund të jetë një problem që nuk duhet nënvlerësuar. Mua më tremb

ideja që të kem borxhe, dua të shpenzoj vetëm për ato gjëra që unë mendoj se janë të domosdoshme.

Ka njerëz të cilët vazhdimisht shpenzojnë më shumë se ata arrijnë të fitojnë por kjo mendoj se do

t’ju sjellë telashe financiare serioze. Ata do të përfundojnë me borxhe përtej mundësive të tyre për

t’i shlyer. Mendoj që për të patur një stabilitet financiar, nuk duhen shpenzuar para që nuk i ke......

Të mos tundohesh dhe të jesh aq i organizuar saqë të bësh kujdes në shpenzime. Duhet bërë zakon

të shfrytëzohen mundësitë për të kursyer sadopak, apo të ruash një raport të tillë që të ardhurat të

jenë më shumë se shpenzimet.”....

45. “Kam pasur rastin të dëgjoj mjaft njerëz relativisht të pasur që frenohen si të thuash t’ia

plotësojnë vetes shumë dëshira, madje abuzojnë edhe me nevojat bazë të mirëqenies. Mënyra e

vetme për ta për zgjidhjen e problemeve mbeten paratë. Ato vetëm ankohen pasi kanë frikë që

biznesi i tyre mund të falimentojë dhe as nuk arrijnë të shijojnë asgjë argëtuese...... Nga ana tjetër

unë njoh edhe të tjerë që edhe pse nuk kanë të ardhura të mjaftueshme nuk ankohen, gëzohen me

ato që kanë, dhe mbase e dinë që nuk sjell asgjë të qahesh për diçka që je vetë ai që do ta zgjidhësh.

Unë vërtet nuk mund ta quaj veten në grupin e atyre që s’arrijnë të plotësojnë nevojat e tyre por ama

më kënaq qoftë edhe një kafe me miqtë, apo një shëtitje me familjen. Këto nuk kërkojnë shumë para

dhe të mbajnë larg atij stresi që përjetojnë ata që vetëm për të fituar mendojnë.”.....

xiv

46. “Paraja ka pushtet të jashtëzakonshëm mbi ne, tregohemi ziliqarë ndaj njëri- tjetrit për shkak të

parave, ka të tjerë që bëjnë edhe krime për të siguruar para edhe pse nuk e mohoj që ka edhe që janë

indiferent ndaj parave. Por këtu është gjë e çuditshme: Edhe pse paraja në vetvete ngjall emocione

të shumta, duke përfshirë edhe admirimin, ne shpesh i përçmojmë ata që kanë para e pasuri të

madhe. Dyshojmë se mos ata i kanë fituar të ardhurat padrejtësisht, dhe mendojmë që nuk e

meritojnë të kenë aq pasuri. Është shumë e lehtë për të besuar që ata e meritojnë përbuzjen por

harrojmë nga ana tjetër që ka prej tyre që përmes krijimit të vendeve të punës, ndikojnë në

sigurimin e të ardhurave për të tjerët. Edhe pse nuk e pranojmë që paraja të bën të lumtur , jemi të

vetëdijshëm për faktin që paraja të shpëton nga shumë probleme. Si është më mirë të kesh të mira

materiale pavarësisht stresit që të sjell angazhimi për zhvillimin e biznesit tënd apo të të mungojnë

ato e të torturosh veten duke menduar se çfarë ushqimi do t’ju vesh fëmijëve përpara. Duhet të jemi

të vetëdijshëm për ato kufizime që na sjell mungesa e parave dhe mos i gjykojmë keq ata që i kanë

ato.”.....

47. “Nuk duhet ta lakmosh paranë e madhe. ..... Një i afërmi im ishte vërtet i pasur dhe i kishte

siguruar familjes një jetë luksoze. Por ai punonte rreth 16 orë në ditë dhe papritmas vdiq me pushim

zemre në moshë mjaft të re. Kur e kujtoj më vjen ndërmend pyetja “Çfarë la ai pas? Shtëpi e para

për familjen e tij... por a mjaftojnë këto? Fëmijët e tij nuk e mbaj mend shumë rreth tij, ata nuk e

dinë vërtet se kush ishte babai i tyre, edhe pse e kuptojnë që ai sakrifikoi shumë duke punuar për ta.

Por a është kjo ajo që do të donin ata? Sigurisht që ato po të kishin mundësi të zgjidhni do të donin

babanë dhe jo pasurinë apo së pak disa kujtime të jetës së tyre me të që as arritën t’i shijojnë.” .....

48. “Ndonjëherë është domosdoshme të punojmë me orë të zgjatura dhe të marrim përsipër të

bëjmë ndonjë punë që edhe nuk na pëlqen por detyrohemi pasi kemi nevojë të zgjidhim ndonjë

situatë të tillë si kur kemi ndonjë borxh apo na duhen para për të blerë shtëpi etj. ..... Megjithatë nuk

mendoj se kjo duhet të na bëjë skllav të parasë e të vazhdojmë kështu për vite të tëra. E pse të

sakrifikosh aq shumë, është mirë të kesh para dhe gjërat që blihen me to por ama është mirë edhe të

ndalesh e të hedhësh sytë prapa për t’u siguruar që nuk ke humbur gjërat që nuk blihen me para si

miqësinë, qëndrimin pranë familjes, rritjen dhe edukimin e fëmijëve të tu. Paraja shkon e vjen dhe

ajo që të mbetet në mendja janë familja, fëmijët shoqëria që për mua asnjë shumë parash nuk t’i

siguron sado e madhe të jetë ajo. Paraja për mua mbetet mjet për të arritur një qëllim dhe jo qëllim

në vetvete.”.....

xv

Shtojca C: Pohimet Q të përdorura gjatë përzgjedhjes Q të nxjerra nga intervistat

1. Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë.

2. Paraja e kursyer duhet investuar siç duhet, nëse nuk keni ndonjë plan për paratë tuaja ato ju

ikin nga dora.

3. Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të blerë vegla pune, për ushqimin dhe

mirëqenien e familjes.

4. Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e parave është që kur ti arrin të

grumbullosh një sasi parash fillon ta humbësh lirinë.

5. Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen.

6. Sa herë që përdor paranë përjetoj emocione negative si, keqardhje, zhgënjim, pesimizëm,

frikë, ankth, pasiguri.

7. Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si droga, alkooli, marrëdhënie

jashtëmartesore, etj.

8. Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës sime, e di sesa e vështirë është t’i fitosh

ato.

9. Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të jetesa është e pamundur.

10. Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma nuk ja vlen, nuk ja vlen të investosh për

gjëra të tilla gëzimi apo argëtimi që zgjasin veç atë ditë e paratë shkojnë kot.

11. Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e fatit, ato përsëri më pëlqejnë.

12. Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, kënaqësi, dëfrim, gëzim, lumturi,

dëshirë për të jetuar sa më mirë jetën.

13. Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e saj të zbret nga pushteti.

14. Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë.

15. Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nuk më interesojnë.

16. Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifikojë paaftësinë e vet për të punuar

dhe fituar.

17. Paraja është mallkim (mëkat) ajo i bën njerëzit të marrin rrugën e gabuar në jetë. Sa më

shumë para të kesh aq më shumë të rritet mendja.

xvi

18. Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë e të pasurit shumë para si dhe e

dyfishimit të pasurisë është ta ruash atë me kujdes.

19. Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anëtar i familjes është burim konflikti

familjar.

20. Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë.

21. Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) më jep siguri pasi kur kam nevojë e di

që paratë janë aty.

22. Paratë e mija nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzimet e mija mujore.

23. Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jepni ua kthen perëndia shtatë fish

më shumë.

24. Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjitetin njerëzor.

25. Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave shoqërore dhe statusit social.

26. Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt.

27. Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i parasë.

28. Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë të fitojnë shumë para pasi kanë sens

praktik. Të varfrit mbeten të tillë sepse ju mungon sensi praktik.

29. Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë më shumë çmoj një mik të zot, të zgjuar dhe të

shtrenjtë sesa një pasuri).

30. Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeverisë.

31. Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e dhimbshme (e trishtë).

32. Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët.

33. Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë brenda standardit që kërkojnë. Çdo

teprim është risk.

34. Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëmijëve.

35. Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhëtime, të blej libra, të provoj

ushqime të reja etj.

36. Sado pak para të kesh duhet të kontribuosh për bamirësi.

37. Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e shumë konflikteve mes njerëzve.

xvii

38. Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e një kujdesi mjekësor më të mirë.

39. Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë pasi frenohen nga argëtimi i tyre.

40. Paraja disa njerëz i bën të ecin përpara të tjerët i shkatërron, i bën moralisht të korruptuar.

41. Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, apo t’i privosh vetes edhe gjërat

më të domosdoshme.

42. Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në sistemin bankar.

43. Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen me shumë për paranë sesa ato që janë

barkbosh.

44. Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik.

45. Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as më shumë e as më pak para se të

tjerët.

46. Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti familjar.

xviii

Shtojca D:Termat e udhëzuesit për shpërndarjen e pohimeve Q dhe diagrami i shpërndarjes së pohimeve Q

(Shënim: Udhëzime të mëtejshme do t’ju jepen edhe gojarisht)

1. Numëroni skedat blu. Duhet të keni 46 skeda. Tek secila prej tyre është shkruar një pohim i

veçantë dhe një numër rendor. Nëse ju mungon ndonjë skedë ju lutem njoftoni studiuesin menjëherë

2. Çdo pohim në skedë i referohet një perceptimi, opinioni, sjellje, besimi, përkufizimi mbi

paranë dhe pasurinë.

3. Shikoni për një moment diagramin në faqen tjetër dhe titullin në krye të saj. Për të kryer këtë

përzgjedhje ju duhet t’i organizoni skedat sipas formës së paraqitur në diagramin në faqen tjetër: 3

pohime të vendosen nën kolonën e shënuar “-4; nuk jam dakord”, 4 pohime nën “-3”, 5 pohime nën

“-2”, 7 pohime nën “-1”, 8 pohime nën kolonën “0; neutral” e kështu me radhë. Nuk ka ndryshim

mes rëndësisë së pohimeve të vendosura nën të njëjtën kolonë (rëndësi ka kolona dhe jo renditja

brenda saj).

4. Shumica e njerëzve e kanë të vështirë ta bëjnë këtë vendosje prioritetesh brenda një hapi

(etape) të vetëm/e. Do të ishte më e lehtë që pohimet fillimisht të ndahen në tre grupe: grupi i parë

“nuk jam dakord” me pohimin (i parëndësishëm), grupi i dytë “neutral” (as po as jo) dhe grupi i

tretë “jam dakord” me pohimin (i rëndësishëm).

5. Sapo të keni përcaktuar tre grupimet, fokusohuni tek ai “jam dakord”. Lërini të tjerët

mënjanë siç i keni grupuar dhe thjesht përpiquni të organizoni skedat që i cilësuat si “jam dakord”

(të rëndësishme) në numrin e duhur të kolonës “1”, “2”, “3” dhe “4”. Tek kolona “4” vendosni 3

pohimet më të rëndësishme apo që ju jeni më shumë dakord dhe kështu me radhë. Vazhdoni

përzgjedhjen e skedave të mbetura nën grupin “jam dakord”

6. Pastaj kthehuni tek grupimi “nuk jam dakord” dhe bëni të njëjtin klasifikim. Tek kolona “-4”

vendosni 3 pohimet që jeni plotësisht kundër dhe kështu me radhë edhe për pohimet e mbetura nën

grupimin “nuk jam dakord”

7. Më pas klasifikoni pohimet që latë tek grupimi “neutral” në fillim.

8. Tashmë ju do të keni një klasifikim të plotë që përputhet me numrin e pohimeve të listuara

dhe me kutitë sipas diagramit. Mund të rishikoni të gjithë diagramin dhe të bëni ndryshimet që

dëshironi.

xix

9. Kur të jeni të kënaqur me klasifikimin që bëtë, shënoni NUMRIN e secilit pohim nën secilën

kolonë.

10. Nëse keni ndonjë pyetje drejtojani atë studiuesit për t’ju ndihmuar.

Ju faleminderit për pjesëmarrjen

Perseta Grabova

Universiteti i Tiranës

Fakulteti i Ekonomisë

Departamenti i Financës

xx

Perceptimi për Paranë dhe Pasurinë

(Diagrami i përzgjedhjes Q dhe Formulari i të dhënave demografike )

Të dhënat demografike

Gjinia

Datëlindja dhe Vendlindja

Statusi Familjar

Edukimi

Grupi social-ekonomik

Profesioni

I punësuar/ i vetëpunësuar

I punësuar në sektorin privat/publik

Niveli i të ardhurave mujore

Nuk jam dakord As Po as Jo Jam dakord

-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4

xxi

Shtojca E: Fjalor-th i terminologjisë të metodologjisë Q

Termi në metodologjinë Q Përkufizimi

Concourse Një përmbledhje e gjetjeve në lidhje me temën mbledhur nga një

shumëllojshmëri burimesh.

Termat e Udhëzuesit Udhëzimet e dhëna (për konsistencë) secilit pjesëmarrës para fillimit të

përzgjedhjes Q.

Ndër-korrelacion Krahasimi statistikor i përzgjedhjes Q të një individi me përzgjedhjen Q të

një individi tjetër për të përcaktuar nivelin e ngjashmërisë apo të

ndryshimit.

Diagrami Diagrami paraqet një formë pothuajse normale të shpërndarjes (në formën

e një këmbane) në të cilin pjesëmarrësit përzgjedhin pohimet.

Faktor Një këndvështrim që mund të konsiderohet të jetë pjesë e ngjashmërisë

brenda së njëjtës “familje” përfaqësuar nga përzgjedhjet Q të ngjashme të

të anketuarve.

Grupi i Faktorëve

(Factor Array)

Këndvështrimi i pjesëmarrësve transferuar në një faktor në lidhje me

pozicionin e të gjitha pohimeve vendosur në diagram.

Eigenvalue Eigenvalue janë vlerat e veta. Ajo llogaritet si shuma e katrorëve të

ngarkesave për të gjitha përzgjedhjet Q në atë faktor. Eigenvalue së bashku

me variancën shpjeguese japin një ide të qartë për fuqinë dhe efektin

shpjegues të faktorëve të nxjerrë.

Kampioni P Pjesëmarrësit në studim.

Kampioni Q Lista e pohimeve në procesin e përzgjedhjes Q.

Përzgjedhja Q Të dhënat e mbledhura gjatë përzgjedhjes së pjesëmarrësve në diagramin e

shpërndarjes.

Varianca Shkalla në të cilën një përzgjedhje Q, faktori apo studimi mund të thuhet se

kanë diçka të përbashkët.

xxii

Shtojca F: Raporti nga PQmethod për Korçën Tabela F3.1: Matrica e korrelacioneve midis Përzgjedhjeve Q (Korça)

Përzgjedhjet 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 1 KO1 100 -27 -25 10 -18 81 9 -19 -9 63 -21 -4 73 73 -27 -37 9 24 23 12 11 -11 -22 26 0 2 KO2 -27 100 79 47 61 -33 42 73 77 -25 85 75 -18 -31 83 74 55 39 27 25 42 50 85 7 47 3 KO3 -25 79 100 50 57 -38 35 68 75 -18 77 73 -13 -25 77 69 51 24 19 26 36 65 76 22 41 4 KO4 10 47 50 100 56 -12 76 44 36 -5 27 59 7 -2 33 32 71 54 52 41 58 49 44 16 65 5 KO5 -18 61 57 56 100 -11 65 33 51 -23 50 54 -6 -19 45 53 51 42 37 41 50 47 55 8 67 6 KO6 81 -33 -38 -12 -11 100 6 -37 -24 59 -29 -19 63 68 -40 -31 -4 8 13 3 2 -18 -32 14 2 7 KO7 9 42 35 76 65 6 100 18 23 7 15 45 7 -9 19 33 65 49 55 45 64 40 31 2 78 8 KO8 -19 73 68 44 33 -37 18 100 65 -23 68 61 -13 -27 63 68 42 32 23 8 26 46 67 19 24 9 KO9 -9 77 75 36 51 -24 23 65 100 -21 77 67 -7 -10 73 62 36 42 11 17 32 59 73 14 34 10 KO10 63 -25 -18 -5 -23 59 7 -23 -21 100 -21 -3 66 62 -22 -27 2 5 1 -1 7 1 -25 16 -2 11 KO11 -21 85 77 27 50 -29 15 68 77 -21 100 68 -6 -23 85 69 41 27 11 21 26 51 74 15 32 12 KO12 -4 75 73 59 54 -19 45 61 67 -3 68 100 1 -11 77 61 56 36 21 32 42 59 72 23 49 13 KO13 73 -18 -13 7 -6 63 7 -13 -7 66 -6 1 100 70 -14 -27 14 21 19 21 15 4 -15 42 0 14 KO14 73 -31 -25 -2 -19 68 -9 -27 -10 62 -23 -11 70 100 -30 -46 14 27 16 -2 15 -10 -16 36 0 15 KO15 -27 83 77 33 45 -40 19 63 73 -22 85 77 -14 -30 100 64 39 28 6 24 22 60 78 18 27 16 KO16 -37 74 69 32 53 -31 33 68 62 -27 69 61 -27 -46 64 100 37 12 13 9 19 54 66 7 37 17 KO17 9 55 51 71 51 -4 65 42 36 2 41 56 14 14 39 37 100 61 57 44 66 46 55 31 60 18 KO18 24 39 24 54 42 8 49 32 42 5 27 36 21 27 28 12 61 100 43 31 54 25 36 18 52 19 KO19 23 27 19 52 37 13 55 23 11 1 11 21 19 16 6 13 57 43 100 57 56 28 23 18 51 20 KO20 12 25 26 41 41 3 45 8 17 -1 21 32 21 -2 24 9 44 31 57 100 35 33 22 22 53 21 KO21 11 42 36 58 50 2 64 26 32 7 26 42 15 15 22 19 66 54 56 35 100 39 31 29 57 22 KO22 -11 50 65 49 47 -18 40 46 59 1 51 59 4 -10 60 54 46 25 28 33 39 100 60 42 53 23 KO23 -22 85 76 44 55 -32 31 67 73 -25 74 72 -15 -16 78 66 55 36 23 22 31 60 100 18 44 24 KO24 26 7 22 16 8 14 2 19 14 16 15 23 42 36 18 7 31 18 18 22 29 42 18 100 12 25 KO25 0 47 41 65 67 2 78 24 34 -2 32 49 0 0 27 37 60 52 51 53 57 53 44 12 100

Shënim: Kjo tabelë tregon masën dhe natyrën e marrëdhënieve midis çdo përzgjedhjeje Q të grupit të Korçës

xxiii

Tabela F3.2: Matrica e faktorëve të pa-rrotulluar (Korça) Përzgjedhjet/

Faktorët 1 2 3 4 5 6 7 8

1 KO1 -0.2015 0.8102 0.3195 -0.1809 -0.0073 0.1007 0.1337 0.0114 2 KO2 0.8990 -0.1832 0.1291 -0.1822 -0.0420 0.0981 0.0734 0.0382 3 KO3 0.8543 -0.1711 0.2120 0.0571 0.0880 -0.0635 0.0328 -0.0528 4 KO4 0.6920 0.3487 -0.3217 -0.0250 -0.0754 -0.2316 0.1492 -0.2046 5 KO5 0.7406 0.0932 -0.2735 -0.1236 0.2115 0.0862 -0.3039 0.1968 6 KO6 -0.3230 0.7272 0.2264 -0.2731 0.2275 0.1148 -0.0107 0.3008 7 KO7 0.6009 0.4201 -0.5185 -0.1799 0.2155 -0.1914 0.0436 -0.0239 8 KO8 0.7305 -0.2158 0.2594 -0.0207 -0.2616 -0.0808 0.3564 0.1199 9 KO9 0.7775 -0.1323 0.3467 -0.1668 -0.0795 0.1104 -0.1964 0.0300 10 KO10 -0.2290 0.6450 0.3721 -0.1514 0.2940 -0.2434 0.1635 -0.2086 11 KO11 0.7895 -0.2297 0.3792 -0.0835 0.0148 0.2144 -0.0106 0.0250 12 KO12 0.8298 0.0389 0.2107 -0.0779 0.1186 -0.0796 0.0568 -0.2309 13 KO13 -0.1015 0.7671 0.4206 0.0653 0.0992 0.0970 0.0514 -0.0520 14 KO14 -0.2376 0.7694 0.3797 -0.0526 -0.2015 -0.0147 -0.1805 0.0319 15 KO15 0.7969 -0.2738 0.3445 0.0192 0.0410 0.1337 -0.0348 -0.2166 16 KO16 0.7439 -0.3350 0.1094 -0.0944 0.2216 -0.1091 0.1689 0.3416 17 KO17 0.7192 0.4082 -0.1614 0.0551 -0.2164 -0.1122 0.0987 -0.0428 18 KO18 0.5198 0.4609 -0.1002 -0.2260 -0.4708 0.0828 -0.2410 -0.1070 19 KO19 0.4268 0.5107 -0.3760 0.1676 -0.1571 0.2521 0.3415 0.2398 20 KO20 0.4299 0.3735 -0.2901 0.3484 0.2223 0.5584 0.0719 -0.2197 21 KO21 0.5736 0.4609 -0.2573 0.0578 -0.2106 -0.2089 -0.0904 0.0565 22 KO22 0.7188 0.0789 0.1472 0.3362 0.2842 -0.2156 -0.1214 0.0040 23 KO23 0.8440 -0.1526 0.2155 -0.0487 -0.0649 0.0541 -0.0490 0.0272 24 KO24 0.2331 0.3832 0.3801 0.6876 -0.1000 -0.1640 -0.1408 0.1814 25 KO25 0.6668 0.3573 -0.4039 -0.0607 0.2129 -0.0187 -0.1926 0.0486 Eigenvalue 10.0402 4.7527 2.3316 1.0713 0.9622 0.8195 0.6734 0.6143

Varianca Shpjeguese 40 19 9 4 4 3 3 2

Shënim: Këto ngarkesa faktoriale tregojnë se në çfarë mase çdo përzgjedhje Q e realizuar në Korçë është e lidhur me

çdo faktor të nxjerrë përpara rrotullimit. Eigenvalue dhe varianca shpjeguese për çdo faktor janë të paraqitur në fund të

tabelës.

xxiv

Karakteristikat statistikore të faktorëve të Korçës.

Tabela F3.3: Korrelacionet midis faktorëve 1, 2 dhe 3 (Korça) Faktorët 1 2 3

1 1 -0.2513 0.4635 2 -0.2513 1 0.0814 3 0.4635 0.0814 1

Shënim: Kjo tabelë tregon masën e ndërkorrelimit midis faktorëve të nxjerrë për Korçën.

Tabela F3.4: Karakteristikat e faktorëve (Korça) Faktorët 1 2 3

Nr i variablave përcaktues për çdo faktor 10 6 9 Koeficienti mesatar i besueshmërisë 0.800 0.800 0.800

Besueshmëria e Përbërë 0.976 0.960 0.973 Gabimi Standard i Verave-Z të Faktorëve 0.156 0.200 0.164

Shënim: Kjo tabelë tregon besueshmërinë dhe gabimet e matjes për secilin nga grupet e faktorëve për Korçën.

xxv

Tabela F3.6: Vlerat e Faktorëve - faktori 1 (Korça) Nr Pohimi Nr Vlerat-Z 8 Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës si 8 2.066 3 Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të 3 1.992 2 Paraja e kursyer duhet investuar siç duhet, nëse nuk keni 2 1.68 41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, 41 1.534 43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen me 43 1.268 29 Në mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë më shumë 29 1.225 33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë bre 33 1.137 16 Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifiko 16 1.064 40 Paraja disa njerëz i bëjnë të ecin përpara të tjerët i sh 40 1.014 17 Paraja është mallkim (mëkat) ajo i bën njerëzit të marrin 17 0.92 24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjit 24 0.824 7 Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si dr 7 0.597 18 Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë 18 0.55 44 Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik. 44 0.537 4 Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e 4 0.522 45 Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as 45 0.499 9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të 9 0.412 36 Sado pak para të kesh duhet të kontribuosh për bamirësi. 36 0.383 38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e 38 0.354 23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jep 23 0.205 5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. 5 0.089 27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i para 27 0.086 6 Sa herë që përdor paranë përjetoj emocione negative si, ke 6 0.004 46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti fami 46 -0.063 31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e dhimbshme (e tr 31 -0.126 13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e s 13 -0.179 10 Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma nuk 10 -0.356 34 Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëm 34 -0.381 37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e s 37 -0.387 14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. 14 -0.447 20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. 20 -0.476 42 Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në siste 42 -0.482 19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anë 19 -0.483 12 Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, k 12 -0.766 22 Paratë e mija nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzim 22 -0.768 30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeve 30 -0.887 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. 1 -0.949 26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. 26 -1.069 35 Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhët 35 -1.128 39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë 39 -1.17 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e 11 -1.172 25 Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave s 25 -1.338 28 Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë 28 -1.365 32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët. 32 -1.387 21 Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) më 21 -1.518 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nu 15 -2.066

Shënim: Kjo tabelë paraqet në rendin zbritës vlerat-z përkatëse të të gjitha pohimeve për faktorin 1 në rastin e Korçës.

xxvi

Tabela F3.7 Vlerat e Faktorëve - faktori 2 (Korça) Nr. Pohimi Nr. Vlerat-Z 31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e dhimbshme (e tr 31 1.7 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. 1 1.67 37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e s 37 1.476 20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. 20 1.329 26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. 26 1.173 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nu 15 1.134 2 Paraja e kursyer duhet investuar siç duhet, nëse nuk keni 2 1.132 46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti fami 46 1.1 32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët. 32 1.099 19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anë 19 1.019 13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e s 13 0.992 5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. 5 0.954 34 Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëm 34 0.862 28 Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë 28 0.854 25 Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave s 25 0.798 10 Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma nuk 10 0.766 18 Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë 18 0.514 30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeve 30 0.479 8 Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës si 8 0.355 3 Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të 3 0.328 6 Sa herë që përdor paranë përjetoj emocione negative si, ke 6 0.254 16 Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifiko 16 0.15 41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, 41 0.034 43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen me 43 -0.154 12 Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, k 12 -0.169 38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e 38 -0.203 40 Paraja disa njerëz i bëjnë të ecin përpara të tjerët i sh 40 -0.33 22 Paratë e mija nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzim 22 -0.4 24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjit 24 -0.467 39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë 39 -0.535 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e 11 -0.583 36 Sado pak para të kesh duhet të kontribuosh për bamirësi. 36 -0.683 42 Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në siste 42 -0.708 17 Paraja është mallkim (mëkat) ajo i bën njerëzit të marrin 17 -0.908 7 Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si dr 7 -0.924 23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jep 23 -0.958 4 Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e 4 -1.084 21 Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) më 21 -1.086 33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë bre 33 -1.114 44 Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik. 44 -1.169 9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të 9 -1.203 35 Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhët 35 -1.241 14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. 14 -1.337 27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i para 27 -1.551 29 Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë më shumë 29 -1.64 45 Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as 45 -1.724


xxvii

Tabela F3.8 Vlerat e Faktorëve - faktori 3 (Korça) Nr. Pohimi Nr. Vlerat-Z 18 Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë 18 2.068 44 Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik. 44 1.605 31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e dhimbshme (e tr 31 1.557 28 Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë 28 1.345 9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të 9 1.127 6 Sa herë që përdor paranë përjetoj emocione negative si, ke 6 1.062 20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. 20 0.954 16 Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifiko 16 0.887 41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, 41 0.882 38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e 38 0.847 2 Paraja e kursyer duhet investuar siç duhet, nëse nuk keni 2 0.847 5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. 5 0.821 35 Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhët 35 0.773 8 Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës si 8 0.684 45 Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as 45 0.525 46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti fami 46 0.445 27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i para 27 0.405 43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen me 43 0.395 19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anë 19 0.388 34 Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëm 34 0.379 40 Paraja disa njerëz i bëjnë të ecin përpara të tjerët i sh 40 0.307 3 Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të 3 0.299 42 Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në siste 42 0.287 13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e s 13 0.164 29 Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë më shumë 29 0.069 37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e s 37 -0.053 24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjit 24 -0.087 17 Paraja është mallkim (mëkat) ajo i bën njerëzit të marrin 17 -0.142 7 Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si dr 7 -0.303 33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë bre 33 -0.31 14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. 14 -0.369 26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. 26 -0.425 10 Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma nuk 10 -0.483 22 Paratë e mija nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzim 22 -0.622 30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeve 30 -0.927 32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët. 32 -1.002 12 Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, k 12 -1.019 4 Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e 4 -1.139 36 Sado pak para të kesh duhet të kontribuosh për bamirësi. 36 -1.159 21 Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) më 21 -1.319 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nu 15 -1.402 23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jep 23 -1.493 25 Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave s 25 -1.556 39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë 39 -1.69 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e 11 -1.728 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë 1 -1.896


xxviii

Tabela F3.9: Diferencat sipas rendit zbritës midis faktorit 1 dhe 2 (Korça) Nr. Pohimi Nr. Faktori 1 Faktori 2 Diferenca 29 Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë më shumë 29 1.225 -1.640 2.865 33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë bre 33 1.137 -1.114 2.251 45 Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as 45 0.499 -1.724 2.223 17 Paraja është mallkim (mëkat) ajo i bën njerëzit të marrin 17 0.920 -0.908 1.828 8 Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës si 8 2.066 0.355 1.712

44 Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik. 44 0.537 -1.169 1.706 3 Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të 3 1.992 0.328 1.664

27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i para 27 0.086 -1.551 1.637 9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të 9 0.412 -1.203 1.615 4 Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e 4 0.522 -1.084 1.606 7 Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si dr 7 0.597 -0.924 1.521

41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, 41 1.534 0.034 1.500 43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen me 43 1.268 -0.154 1.422 40 Paraja disa njerëz i bëjnë të ecin përpara të tjerët i sh 40 1.014 -0.330 1.344 24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjit 24 0.824 -0.467 1.291 23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jep 23 0.205 -0.958 1.163 36 Sado pak para të kesh duhet të kontribuosh për bamirësi. 36 0.383 -0.683 1.066 16 Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifiko 16 1.064 0.150 0.915 14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. 14 -0.447 -1.337 0.890 38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e 38 0.354 -0.203 0.557 2 Paraja e kursyer duhet investuar siç duhet, nëse nuk keni 2 1.680 1.132 0.548

42 Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në siste 42 -0.482 -0.708 0.226 35 Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhët 35 -1.128 -1.241 0.113 18 Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë 18 0.550 0.514 0.036 6 Sa herë që përdor paranë përjetoj emocione negative si, ke 6 0.004 0.254 -0.250

22 Paratë e mija nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzim 22 -0.768 -0.400 -0.368 21 Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) më 21 -1.518 -1.086 -0.431 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e 11 -1.172 -0.583 -0.589 12 Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, k 12 -0.766 -0.169 -0.596 39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë 39 -1.170 -0.535 -0.634 5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. 5 0.089 0.954 -0.865

10 Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma nuk 10 -0.356 0.766 -1.122 46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti fami 46 -0.063 1.100 -1.163 13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e s 13 -0.179 0.992 -1.171 34 Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëm 34 -0.381 0.862 -1.243 30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeve 30 -0.887 0.479 -1.367 19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anë 19 -0.483 1.019 -1.502 20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. 20 -0.476 1.329 -1.805 31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e dhimbshme (e tr 31 -0.126 1.700 -1.826 37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e s 37 -0.387 1.476 -1.863 25 Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave s 25 -1.338 0.798 -2.136 28 Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë 28 -1.365 0.854 -2.219 26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. 26 -1.069 1.173 -2.242 32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët 32 -1.387 1.099 -2.486 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. 1 -0.949 1.670 -2.618

15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nu 15 -2.066 1.134 -3.200

Shënim: Tabela e diferencave sipas rendit zbritës përdor vlerat-z si mjet për të treguar ndryshimet e mëdha dhe të vogla

që janë midis renditjes së pohimeve përkatësisht për faktorët 1 dhe 2 për Korçën.

xxix

Tabela F3.10: Diferencat sipas rendit zbritës midis faktorit 1 dhe 3 (Korça) Nr. Pohimi Nr. Faktori 1 Faktori 3 Diferenca 23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jep 23 0.205 -1.493 1.698 3 Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të 3 1.992 0.299 1.693 4 Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e 4 0.522 -1.139 1.661

36 Sado pak para të kesh duhet të kontribuosh për bamirësi. 36 0.383 -1.159 1.542 33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë bre 33 1.137 -0.310 1.447 8 Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës si 8 2.066 0.684 1.382

29 Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë më shumë 29 1.225 0.069 1.156 17 Paraja është mallkim (mëkat) ajo i bën njerëzit të marrin 17 0.920 -0.142 1.062 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. 1 -0.949 -1.896 0.947

24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjit 24 0.824 -0.087 0.911 7 Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si dr 7 0.597 -0.303 0.900

43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen me 43 1.268 0.395 0.873 2 Paraja e kursyer duhet investuar siç duhet, nëse nuk keni 2 1.680 0.847 0.833

40 Paraja disa njerëz i bëjnë të ecin përpara të tjerët i sh 40 1.014 0.307 0.707 41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, 41 1.534 0.882 0.652 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e 11 -1.172 -1.728 0.556 39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë 39 -1.170 -1.690 0.520 12 Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, k 12 -0.766 -1.019 0.253 25 Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave s 25 -1.338 -1.556 0.218 16 Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifiko 16 1.064 0.887 0.177 10 Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma nuk 10 -0.356 -0.483 0.127 30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeve 30 -0.887 -0.927 0.039 45 Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as 45 0.499 0.525 -0.026 14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. 14 -0.447 -0.369 -0.079 22 Paratë e mija nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzim 22 -0.768 -0.622 -0.146 21 Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) më 21 -1.518 -1.319 -0.199 27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i para 27 0.086 0.405 -0.320 37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e s 37 -0.387 -0.053 -0.334 13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e s 13 -0.179 0.164 -0.343 32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët. 32 -1.387 -1.002 -0.385 38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e 38 0.354 0.847 -0.493 46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti fami 46 -0.063 0.445 -0.509 26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. 26 -1.069 -0.425 -0.643 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nu 15 -2.066 -1.402 -0.665 9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të 9 0.412 1.127 -0.715 5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. 5 0.089 0.821 -0.732

34 Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëm 34 -0.381 0.379 -0.760 42 Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në siste 42 -0.482 0.287 -0.769 19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anë 19 -0.483 0.388 -0.871 6 Sa herë që përdor paranë përjetoj emocione negative si, ke 6 0.004 1.062 -1.058

44 Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik. 44 0.537 1.605 -1.068 20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. 20 -0.476 0.954 -1.430 18 Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë 18 0.550 2.068 -1.519 31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e dhimbshme (e tr 31 -0.126 1.557 -1.682 35 Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhët 35 -1.128 0.773 -1.901 28 Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë 28 -1.365 1.345 -2.710



xxx

Tabela F3.11: Diferencat sipas rendit zbritës midis faktorit 2 dhe 3 (Korça) Nr. Pohimi Nr. Faktori 2 Faktori 3 Diferenca 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. 1 1.670 -1.896 3.565

15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nu 15 1.134 -1.402 2.535 25 Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave s 25 0.798 -1.556 2.353 32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët. 32 1.099 -1.002 2.101 26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. 26 1.173 -0.425 1.598 37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e s 37 1.476 -0.053 1.529 30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeve 30 0.479 -0.927 1.406 10 Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma nuk 10 0.766 -0.483 1.249 39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë 39 -0.535 -1.690 1.154 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e 11 -0.583 -1.728 1.144 12 Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, k 12 -0.169 -1.019 0.849 13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e s 13 0.992 0.164 0.828 46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti fami 46 1.100 0.445 0.654 19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anë 19 1.019 0.388 0.632 23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jep 23 -0.958 -1.493 0.535 34 Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëm 34 0.862 0.379 0.484 36 Sado pak para të kesh duhet të kontribuosh për bamirësi. 36 -0.683 -1.159 0.476 20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. 20 1.329 0.954 0.375 2 Paraja e kursyer duhet investuar siç duhet, nëse nuk keni 2 1.132 0.847 0.285

21 Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) më 21 -1.086 -1.319 0.232 22 Paratë e mija nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzim 22 -0.400 -0.622 0.222 31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e dhimbshme (e tr 31 1.700 1.557 0.144 5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. 5 0.954 0.821 0.134 4 Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e 4 -1.084 -1.139 0.056 3 Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të 3 0.328 0.299 0.029 8 Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës si 8 0.355 0.684 -0.329

24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjit 24 -0.467 -0.087 -0.380 28 Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë 28 0.854 1.345 -0.491 43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen me 43 -0.154 0.395 -0.549 7 Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si dr 7 -0.924 -0.303 -0.621

40 Paraja disa njerëz i bëjnë të ecin përpara të tjerët i sh 40 -0.330 0.307 -0.637 16 Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifiko 16 0.150 0.887 -0.737 17 Paraja është mallkim (mëkat) ajo i bën njerëzit të marrin 17 -0.908 -0.142 -0.766 33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë bre 33 -1.114 -0.310 -0.804 6 Sa herë që përdor paranë përjetoj emocione negative si, ke 6 0.254 1.062 -0.808

41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, 41 0.034 0.882 -0.848 14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. 14 -1.337 -0.369 -0.968 42 Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në siste 42 -0.708 0.287 -0.994 38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e 38 -0.203 0.847 -1.050 18 Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë 18 0.514 2.068 -1.554 29 Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë më shumë 29 -1.640 0.069 -1.709 27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i para 27 -1.551 0.405 -1.956 35 Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhët 35 -1.241 0.773 -2.014 45 Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as 45 -1.724 0.525 -2.249 9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të 9 -1.203 1.127 -2.330

44 Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik. 44 -1.169 1.605 -2.775



xxxi

Shënim: Kjo tabelë rendit të gjitha pohimet Q, nga ato pohime të cilat faktorët pohojnë fort duke lëvizur në drejtim të

atyre pohimeve që faktorët i kundërshtojnë fort. Kjo përbën tabelën më të rëndësishme për interpretimin e faktorëve.

Tabela F3.12: Grupi i faktorëve (Vlerat e faktorëve të përzgjedhjes Q për çdo pohim; Korça)

Grupi i Faktorëve

Nr. Pohimi Nr. 1 2 3 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. 1 -2 4 -4 2 Paraja e kursyer duhet investuar siç duhet, nëse nuk keni 2 4 3 2 3 Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të 3 4 0 0 4 Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e 4 1 -2 -2 5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. 5 0 2 2 6 Sa herë që përdor paranë përjetoj emocione negative si, ke 6 0 0 3 7 Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si dr 7 2 -2 -1 8 Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës si 8 4 1 1 9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të 9 1 -3 3 10 Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma nuk 10 0 1 -1 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e 11 -3 -1 -4 12 Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, k 12 -1 0 -2 13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e s 13 0 2 0 14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. 14 -1 -3 -1 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nu 15 -4 3 -3 16 Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifiko 16 2 0 2 17 Paraja është mallkim (mëkat) ajo i bën njerëzit të marrin 17 2 -1 -1 18 Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë 18 1 1 4 19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anë 19 -1 2 1 20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. 20 -1 3 3 21 Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) më 21 -4 -2 -3 22 Paratë e mija nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzim 22 -2 -1 -1 23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jep 23 0 -2 -3 24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjit 24 2 -1 0 25 Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave s 25 -3 1 -3 26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. 26 -2 3 -1 27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i para 27 0 -4 1 28 Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë 28 -3 1 3 29 Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë më shumë 29 3 -4 0 30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeve 30 -2 1 -2 31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e dhimbshme (e tr 31 0 4 4 32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët. 32 -4 2 -2 33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë bre 33 3 -2 -1 34 Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëm 34 -1 1 0 35 Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhët 35 -2 -3 1 36 Sado pak para të kesh duhet të kontribuosh për bamirësi. 36 1 -1 -2 37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e s 37 -1 4 0 38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e 38 1 0 2 39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë 39 -3 -1 -4 40 Paraja disa njerëz i bëjnë të ecin përpara të tjerët i sh 40 2 0 0 41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, 41 3 0 2 42 Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në siste 42 -1 -1 0 43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen me 43 3 0 1 44 Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik. 44 1 -3 4 45 Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as 45 1 -4 1 46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti fami 46 0 2 1

xxxii

Tabela F3.13: Thëniet dalluese për faktorin 1 (Korça)

Faktorët

1 2 3

Nr. Pohimet Nr. Rend. Vlera-Z Rend. Vlera-Z Rend. Vlera-Z 8 Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës si 8 4 2.07* 1 0.35 1 0.68

3 Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të 3 4 1.99* 0 0.33 0 0.30 2 Paraja e kursyer duhet investuar siç duhet, nëse nuk keni 2 4 1.68 3 1.13 2 0.85

41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, 41 3 1.53* 0 0.03 2 0.88 43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen me 43 3 1.27* 0 -0.15 1 0.39 29 Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë më shumë 29 3 1.23* -4 -1.64 0 0.07 33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë bre 33 3 1.14* -2 -1.11 -1 -0.31 40 Paraja disa njerëz i bëjnë të ecin përpara të tjerët i sh 40 2 1.01* 0 -0.33 0 0.31 17 Paraja është mallkim (mëkat) ajo i bën njerëzit të marrin 17 2 0.92* -1 -0.91 -1 -0.14 24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjit 24 2 0.82* -1 -0.47 0 -0.09 7 Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si dr 7 2 0.60* -2 -0.92 -1 -0.30

44 Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik. 44 1 0.54* -3 -1.17 4 1.61 4 Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e 4 1 0.52* -2 -1.08 -2 -1.14 9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të 9 1 0.41* -3 -1.20 3 1.13

36 Sado pak para të kesh duhet të kontribuosh për bamirësi. 36 1 0.38* -1 -0.68 -2 -1.16 38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e 38 1 0.35 0 -0.2 2 0.85 23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jep 23 0 0.21* -2 -0.96 -3 -1.49 5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. 5 0 0.09* 2 0.95 2 0.82

46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti fami 46 0 -0.06 2 1.10 1 0.45 31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e dhimbshme (e tr 31 0 -0.13* 4 1.70 4 1.56 34 Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëm 34 -1 -0.38* 1 0.86 0 0.38 20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. 20 -1 -0.48* 3 1.33 3 0.95 19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anë 19 -1 -0.48* 2 1.02 1 0.39 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. 1 -2 -0.95* 4 1.67 -4 -1.9

26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. 26 -2 -1.07* 3 1.17 -1 -0.43 39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë 39 -3 -1.17 -1 -0.54 -4 -1.69 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e 11 -3 -1.17 -1 -0.58 -4 -1.73 28 Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë 28 -3 -1.36* 1 0.85 3 1.35 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nu 15 -4 -2.07* 3 1.13 -3 -1.40

Shënim: P < .05; Shenja (*) tregon rëndësinë në P < .01). Në tabelë tregohen si vlerat e faktorëve për përzgjedhjen Q

ashtu edhe Vlerat-Z.

xxxiii


Faktorët

1 2 3

Nr. Pohimi Nr Rend. Vlera-Z Rend. Vlera-Z Rend. Vlera-Z 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. 1 -2 -0.95 4 1.67* -4 -1.90

37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e s 37 -1 -0.39 4 1.48* 0 -0.05 26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. 26 -2 -1.07 3 1.17* -1 -0.43 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nu 15 -4 -2.07 3 1.13* -3 -1.40 46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti fami 46 0 -0.06 2 1.10 1 0.45 32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët. 32 -4 -1.39 2 1.10* -2 -1.00 19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anë 19 -1 -0.48 2 1.02 1 0.39 13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e s 13 0 -0.18 2 0.99* 0 0.16 25 Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave s 25 -3 -1.34 1 0.80* -3 -1.56 10 Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma nuk 10 0 -0.36 1 0.77* -1 -0.48 30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeve 30 -2 -0.89 1 0.48* -2 -0.93 16 Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifiko 16 2 1.06 0 0.15* 2 0.89 41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, 41 3 1.53 0 0.03* 2 0.88 43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen me 43 3 1.27 0 -0.15 1 0.39 12 Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, k 12 -1 -0.77 0 -0.17 -2 -1.02 38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e 38 1 0.35 0 -0.20 2 0.85 40 Paraja disa njerëz i bëjnë të ecin përpara të tjerët i sh 40 2 1.01 0 -0.33 0 0.31 39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë 39 -3 -1.17 -1 -0.54 -4 -1.69 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e 11 -3 -1.17 -1 -0.58 -4 -1.73 17 Paraja është mallkim (mëkat) ajo i bën njerëzit të marrin 17 2 0.92 -1 -0.91* -1 -0.14 7 Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si dr 7 2 0.60 -2 -0.92 -1 -0.30

23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jep 23 0 0.21 -2 -0.96 -3 -1.49 33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë bre 33 3 1.14 -2 -1.11* -1 -0.31 44 Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik. 44 1 0.54 -3 -1.17* 4 1.61 9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të 9 1 0.41 -3 -1.20* 3 1.13

14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. 14 -1 -0.45 -3 -1.34* -1 -0.37 27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i para 27 0 0.09 -4 -1.55* 1 0.41 29 Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë më shumë 29 3 1.23 -4 -1.64* 0 0.07 45 Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as 45 1 0.50 -4 -1.72* 1 0.53

Shënim: P < .05; Shenja (*) tregon rëndësinë në P < .01). Në tabelë tregohen si Vlerat e Faktorëve për përzgjedhjen Q

ashtu edhe Vlerat-Z

xxxiv


Faktorët

1 2 3

Nr. Pohimi Nr. Rend. Vlera-Z Rend. Vlera-Z Rend. Vlera-Z 18 Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë 18 1 0.55 1 0.51 4 2.07* 44 Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik. 44 1 0.54 -3 -1.17 4 1.61* 9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të 9 1 0.41 -3 -1.20 3 1.13* 6 Sa herë që përdor paranë përjetoj emocione negative si, ke 6 0 0.00 0 0.25 3 1.06*

41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, 41 3 1.53 0 0.03 2 0.88* 38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e 38 1 0.35 0 -0.20 2 0.85 35 Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhët 35 -2 -1.13 -3 -1.24 1 0.77* 46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti fami 46 0 -0.06 2 1.10 1 0.45 43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen me 43 3 1.27 0 -0.15 1 0.39 19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anë 19 -1 -0.48 2 1.02 1 0.39 40 Paraja disa njerëz i bëjnë të ecin përpara të tjerët i sh 40 2 1.01 0 -0.33 0 0.31 42 Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në siste 42 -1 -0.48 -1 -0.71 0 0.29* 29 Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë më shumë 29 3 1.23 -4 -1.64 0 0.07* 17 Paraja është mallkim (mëkat) ajo i bën njerëzit të marrin 17 2 0.92 -1 -0.91 -1 -0.14* 7 Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si dr 7 2 0.60 -2 -0.92 -1 -0.30

33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë bre 33 3 1.14 -2 -1.11 -1 -0.31* 26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. 26 -2 -1.07 3 1.17 -1 -0.43* 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nu 15 -4 -2.07 3 1.13 -3 -1.40* 23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jep 23 0 0.21 -2 -0.96 -3 -1.49 39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë 39 -3 -1.17 -1 -0.54 -4 -1.69 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e 11 -3 -1.17 -1 -0.58 -4 -1.73 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. 1 -2 -0.95 4 1.67 -4 -1.90*


ashtu edhe Vlerat-Z

Tabela F3.16: Pohimet që nuk bëjnë dallim midis faktorëve 1 2 dhe 3 (Korça)

Faktorët

1 2 3

Nr. Pohimi Nr. Rend. Vlera-Z Rend. Vlera-Z Rend. Vlera-Z 21* Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) më 21 -4 -1.52 -2 -1.09 -3 -1.32 22* Paratë e mija nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzim 22 -2 -0.77 -1 -0.4 -1 -0.62

Shënim: Në tabelë paraqiten të gjitha ato pohime që nuk dallojnë tek asnjëri prej faktorëve. Të gjitha pohimet e listuara

nuk janë të rëndësishëm në P>.01, dhe të gjitha ato pohime me shenjën * janë gjithashtu jo të rëndësishme në P>.05

xxxv

Shtojca G: Raporti nga PQmethod për Shkodrën Tabela G3.1: Matrica e korrelacioneve midis Përzgjedhjeve Q (Shkodra)

Përzgjedhjet 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 1 SHK1 100 -32 11 5 -5 53 -45 -3 -8 1 49 55 -23 46 26 5 -6 67 7 -37 -38 -50 -60 7 7 2 SHK2 -32 100 -15 -1 48 -21 59 24 -11 20 -17 -27 55 -23 2 7 11 -32 -11 62 54 56 68 23 11 3 SHK3 11 -15 100 52 -20 16 -18 -37 59 -29 17 23 -37 25 51 -42 -19 19 54 -24 -19 -26 -23 -32 -36 4 SHK4 5 -1 52 100 -8 7 -1 -23 51 -18 6 25 -35 35 49 -42 -21 9 55 -14 -21 -12 -16 -31 -43 5 SHK5 -5 48 -20 -8 100 -2 21 55 -16 66 27 -2 23 -9 -12 55 49 -15 -22 32 2 11 20 58 47 6 SHK6 53 -21 16 7 -2 100 -24 9 21 7 50 46 -27 64 13 12 9 70 4 -31 -31 -48 -45 19 -5 7 SHK7 -45 59 -18 -1 21 -24 100 14 -19 5 -37 -50 24 -37 -16 0 -3 -37 -22 56 51 67 64 10 1 8 SHK8 -3 24 -37 -23 55 9 14 100 -34 59 23 7 24 -2 -20 70 55 -6 -17 30 -1 9 16 63 61 9 SHK9 -8 -11 59 51 -16 21 -19 -34 100 -24 10 9 -45 18 58 -37 -21 6 58 -30 -27 -28 -21 -25 -38 10 SHK10 1 20 -29 -18 66 7 5 59 -24 100 27 11 32 -7 -6 55 52 -8 -27 32 -12 4 1 51 42 11 SHK11 49 -17 17 6 27 50 -37 23 10 27 100 51 -8 49 2 32 30 42 15 -11 -28 -35 -39 41 23 12 SHK12 55 -27 23 25 -2 46 -50 7 9 11 51 100 -22 55 33 -10 -7 47 23 -36 -40 -43 -56 2 -4 13 SHK13 -23 55 -37 -35 23 -27 24 24 -45 32 -8 -22 100 -24 -20 10 28 -39 -19 56 41 40 46 17 20 14 SHK14 46 -23 25 35 -9 64 -37 -2 18 -7 49 55 -24 100 26 -13 3 66 19 -38 -33 -48 -53 -2 -20 15 SHK15 26 2 51 49 -12 13 -16 -20 58 -6 2 33 -20 26 100 -35 -21 15 44 -17 -18 -22 -19 -25 -33 16 SHK16 5 7 -42 -42 55 12 0 70 -37 55 32 -10 10 -13 -35 100 66 -5 -30 28 3 6 9 69 65 17 SHK17 -6 11 -19 -21 49 9 -3 55 -21 52 30 -7 28 3 -21 66 100 4 -4 15 -16 -8 2 57 55 18 SHK18 67 -32 19 9 -15 70 -37 -6 6 -8 42 47 -39 66 15 -5 4 100 7 -54 -50 -66 -64 0 -7 19 SHK19 7 -11 54 55 -22 4 -22 -17 58 -27 15 23 -19 19 44 -30 -4 7 100 -17 -29 -24 -22 -28 -36 20 SHK20 -37 62 -24 -14 32 -31 56 30 -30 32 -11 -36 56 -38 -17 28 15 -54 -17 100 50 63 65 21 5 21 SHK21 -38 54 -19 -21 2 -31 51 -1 -27 -12 -28 -40 41 -33 -18 3 -16 -50 -29 50 100 83 76 -3 -2 22 SHK22 -50 56 -26 -12 11 -48 67 9 -28 4 -35 -43 40 -48 -22 6 -8 -66 -24 63 83 100 82 -1 4 23 SHK23 -60 68 -23 -16 20 -45 64 16 -21 1 -39 -56 46 -53 -19 9 2 -64 -22 65 76 82 100 11 5 24 SHK24 7 23 -32 -31 58 19 10 63 -25 51 41 2 17 -2 -25 69 57 0 -28 21 -3 -1 11 100 71 25 SHK25 7 11 -36 -43 47 -5 1 61 -38 42 23 -4 20 -20 -33 65 55 -7 -36 5 -2 4 5 71 -100

Shënim: Kjo tabelë tregon masën dhe natyrën e marrëdhënieve midis çdo përzgjedhjeje Q të grupit të Shkodrës

xxxvi

Tabela G3.2: Matrica e faktorëve të parrotulluar (Shkodra) Përzgjedhjet

Faktorët 1 2 3 4 5 6 7 8 1 SHK1 -0.5640 0.4378 -0.0911 0.3713 0.1383 -0.0898 0.2564 0.1565 2 SHK2 0.6315 -0.1109 0.5099 0.3155 -0.0029 -0.0919 -0.0883 0.2609 3 SHK3 -0.5524 -0.3041 0.4529 -0.1124 -0.1105 0.1707 0.1483 0.1315 4 SHK4 -0.4531 -0.3239 0.5823 -0.0431 -0.0463 -0.1325 -0.0541 -0.3566 5 SHK5 0.4301 0.5375 0.4424 -0.0922 -0.0358 -0.2768 0.0162 0.0163 6 SHK6 -0.5133 0.4518 0.1055 0.4256 -0.3455 0.0612 -0.1451 0.0714 7 SHK7 0.6370 -0.2961 0.2193 0.2056 -0.3794 -0.2099 -0.1548 -0.0647 8 SHK8 0.4187 0.6657 0.2245 -0.0696 -0.0159 -0.0564 -0.0051 -0.1930 9 SHK9 -0.5228 -0.3192 0.4913 -0.3280 -0.2389 0.0325 0.0432 0.1814

10 SHK10 0.3436 0.6279 0.2815 -0.0936 0.2577 -0.3313 -0.0994 -0.0993 11 SHK11 -0.3298 0.6298 0.2797 0.1744 0.0086 0.3593 0.2107 -0.1166 12 SHK12 -0.5924 0.3536 0.1714 0.2726 0.3372 -0.0790 0.2560 -0.2255 13 SHK13 0.6218 0.0565 0.0864 0.2531 0.5501 0.2226 -0.2471 0.2396 14 SHK14 -0.6331 0.2888 0.1816 0.4359 -0.0699 0.1058 -0.2268 -0.1540 15 SHK15 -0.4653 -0.2240 0.5510 0.0134 0.1845 -0.2794 0.1750 0.3146 16 SHK16 0.4233 0.7416 0.0026 -0.1735 -0.1682 0.1115 0.1084 -0.0868 17 SHK17 0.2805 0.6563 0.2050 -0.2885 -0.0005 0.2743 -0.3160 0.0899 18 SHK18 -0.6759 0.4012 -0.1106 0.3539 -0.2069 -0.0492 -0.2102 0.1514 19 SHK19 -0.4749 -0.2504 0.4999 -0.2806 0.1597 0.3688 -0.0642 -0.0632 20 SHK20 0.7336 -0.0780 0.3317 0.1787 0.1365 0.0821 -0.0817 -0.1246 21 SHK21 0.6510 -0.3820 0.0370 0.4118 -0.0989 0.2127 0.2774 0.0214 22 SHK22 0.7662 -0.3885 0.1239 0.2186 -0.0488 0.0698 0.2268 -0.1932 23 SHK23 0.8068 -0.3586 0.2025 0.1177 -0.1343 0.1100 0.0684 0.0525 24 SHK24 0.3628 0.7375 0.1673 -0.0594 -0.2314 0.0522 0.1386 0.1068 25 SHK25 0.4006 0.6750 -0.0997 -0.2259 -0.0648 0.0208 0.2914 0.1783

EigenValue 7.5443 5.2153 2.3999 1.599 1.0804 0.874 0.8123 0.713 Varianca Shpjeguese 30 21 10 6 4 3 3 3

Shënim: Këto ngarkesa faktoriale tregojnë se në çfarë mase çdo përzgjedhje Q e realizuar në Shkodër është e lidhur me

çdo faktor të nxjerrë përpara rrotullimit. Eigenvalue dhe varianca shpjeguese për çdo faktor janë të paraqitur në fund të

tabelës.

xxxvii

Karakteristikat statistikore të faktorëve të Shkodrës

Tabela G3.3: Korrelacionet midis faktorëve 1, 2 dhe 3 (Shkodra) Faktorët 1 2 3

1 1 0.1185 -0.2881 2 0.1185 1 -0.3977 3 -0.2881 -0.3977 1

Shënim: Kjo tabelë tregon masën e ndërkorrelimit midis faktorëve të nxjerrë për Shkodrën.

Tabela G3.4: Karakteristikat e faktorëve (Shkodra) Faktorët 1 2 3

Nr i variablave përcaktues për çdo faktor 12 7 5 Koeficienti mesatar i besueshmërisë 0.8 0.8 0.8

Besueshmëria e Përbërë 0.98 0.966 0.952 Gabimi Standard i Verave-Z të Faktorëve 0.143 0.186 0.218

Shënim: Kjo tabelë tregon besueshmërinë dhe gabimet e matjes për secilin nga grupet e faktorëve për Shkodrën

xxxviii

Tabela G3.6: Vlerat e faktorëve - faktori 1 (Shkodra) Nr. Pohimi Nr. Vlerat-Z 37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e s 37 1.782 13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e s 13 1.777 28 Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë 28 1.624 32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët. 32 1.622 26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. 26 1.546 31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e dhimbshme (e tr 31 1.437 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. 1 1.347 34 Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëm 34 1.261 25 Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave s 25 1.156 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nu 15 0.696 38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e 38 0.632 41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, 41 0.567 2 Paraja e kursyer duhet investuar siç duhet, nëse nuk keni 2 0.452 46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti fami 46 0.428 43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen me 43 0.278 21 Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) më 21 0.236 16 Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifiko 16 0.211 10 Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma nuk 10 0.198 39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë 39 0.193 12 Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, k 12 0.183 8 Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës si 8 0.168 44 Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik. 44 0.130 20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. 20 0.086 22 Paratë e mija nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzim 22 0.078 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e 11 0.055 29 Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë më shumë 29 0.002 6 Sa herë që përdor paranë përjetoj emocione negative si, ke 6 -0.115 30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeve 30 -0.148 5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. 5 -0.191 3 Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të 3 -0.215 9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të 9 -0.319 35 Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhët 35 -0.362 18 Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë 18 -0.457 19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anë 19 -0.591 7 Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si dr 7 -0.720 42 Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në siste 42 -1.092 33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë bre 33 -1.253 40 Paraja disa njerëz i bëjnë të ecin përpara të tjerët i sh 40 -1.285 4 Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e 4 -1.287 17 Paraja është mallkim (mëkat) ajo i bën njerëzit të marrin 17 -1.301 45 Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as 45 -1.325 24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjit 24 -1.351 27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i para 27 -1.421 36 Sado pak para të kesh duhet të kontribuosh për bamirësi. 36 -1.445 14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. 14 -1.477 23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jep 23 -1.790

Shënim: Kjo tabelë paraqet në rendin zbritës vlerat-z përkatëse të të gjitha pohimeve për Faktorin 1 në rastin e Shkodrës.

xxxix

Tabela G3.7: Vlerat e faktorëve - faktori 2 (Shkodra) Nr. Pohimi Nr. Vlerat-Z 8 Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës si 8 2.239 3 Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të 3 1.665 16 Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifiko 16 1.528 9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të 9 1.443 2 Paraja e kursyer duhet investuar siç duhet, nëse nuk keni 2 1.320 18 Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë 18 1.192 31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e dhimbshme (e tr 31 1.110 41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, 41 1.056 5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. 5 0.990 10 Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma nuk 10 0.906 20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. 20 0.893 38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e 38 0.871 43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen me 43 0.786 33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë bre 33 0.719 13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e s 13 0.549 28 Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë 28 0.461 32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët. 32 0.455 44 Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik. 44 0.333 37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e s 37 0.269 29 Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë më shumë 29 0.241 6 Sa herë që përdor paranë përjetoj emocione negative si, ke 6 0.165 19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anë 19 0.100 24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjit 24 -0.009 34 Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëm 34 -0.162 40 Paraja disa njerëz i bëjnë të ecin përpara të tjerët i sh 40 -0.175 17 Paraja është mallkim (mëkat) ajo i bën njerëzit të marrin 17 -0.219 42 Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në siste 42 -0.271 27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i para 27 -0.282 36 Sado pak para të kesh duhet të kontribuosh për bamirësi. 36 -0.329 25 Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave s 25 -0.500 7 Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si dr 7 -0.586 46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti fami 46 -0.668 4 Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e 4 -0.727 21 Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) më 21 -0.753 45 Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as 45 -0.785 14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. 14 -0.825 23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jep 23 -0.828 26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. 26 -0.906 12 Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, k 12 -1.029 35 Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhët 35 -1.090 30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeve 30 -1.139 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e 11 -1.371 39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë 39 -1.513 22 Paratë e mija nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzim 22 -1.571 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nu 15 -1.714 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. 1 -1.837


xl

Tabela G3.8: Vlerat e faktorëve - faktori 3 (Shkodra) Nr. Pohimi Nr. Vlerat-Z 39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë 39 1.806 35 Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhët 35 1.778 22 Paratë e mija nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzim 22 1.765 21 Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) më 21 1.531 33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë bre 33 1.348 4 Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e 4 1.242 30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeve 30 1.237 45 Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as 45 1.204 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e 11 1.182 12 Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, k 12 1.048 27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i para 27 0.994 29 Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë më shumë 29 0.783 24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjit 24 0.616 9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të 9 0.531 3 Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të 3 0.456 23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jep 23 0.360 40 Paraja disa njerëz i bëjnë të ecin përpara të tjerët i sh 40 0.346 31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e dhimbshme (e tr 31 0.313 36 Sado pak para të kesh duhet të kontribuosh për bamirësi. 36 0.311 2 Paraja e kursyer duhet investuar siç duhet, nëse nuk keni 2 0.175 8 Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës si 8 0.161 13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e s 13 0.114 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nu 15 -0.038 14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. 14 -0.110 34 Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëm 34 -0.118 38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e 38 -0.165 28 Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë 28 -0.225 17 Paraja është mallkim (mëkat) ajo i bën njerëzit të marrin 17 -0.242 37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e s 37 -0.352 43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen me 43 -0.439 42 Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në siste 42 -0.546 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. 1 -0.600 32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët. 32 -0.730 19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anë 19 -0.906 25 Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave s 25 -0.958 5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. 5 -1.000 26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. 26 -1.020 46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti fami 46 -1.122 7 Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si dr 7 -1.124 18 Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë 18 -1.158 6 Sa herë që përdor paranë përjetoj emocione negative si, ke 6 -1.171 20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. 20 -1.362 44 Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik. 44 -1.395 16 Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifiko 16 -1.425 10 Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma nuk 10 -1.515 41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, 41 -1.579


xli

Tabela G3.9: Diferencat sipas rendit zbritës midis faktorit 1 dhe 2 (Shkodra) Nr. Pohimi Nr. Faktori 1 Faktori 2 Diferenca 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. 1 1.347 -1.837 3.184

26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. 26 1.546 -0.906 2.452 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nu 15 0.696 -1.714 2.410 39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë 39 0.193 -1.513 1.707 25 Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave s 25 1.156 -0.500 1.655 22 Paratë e mija nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzim 22 0.078 -1.571 1.649 37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e s 37 1.782 0.269 1.513 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e 11 0.055 -1.371 1.427 34 Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëm 34 1.261 -0.162 1.423 13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e s 13 1.777 0.549 1.228 12 Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, k 12 0.183 -1.029 1.212 32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët. 32 1.622 0.455 1.168 28 Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë 28 1.624 0.461 1.162 46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti fami 46 0.428 -0.668 1.096 30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeve 30 -0.148 -1.139 0.991 21 Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) më 21 0.236 -0.753 0.989 35 Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhët 35 -0.362 -1.090 0.727 31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e dhimbshme (e tr 31 1.437 1.110 0.327 7 Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si dr 7 -0.720 -0.586 -0.133

44 Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik. 44 0.130 0.333 -0.204 29 Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë më shumë 29 0.002 0.241 -0.239 38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e 38 0.632 0.871 -0.239 6 Sa herë që përdor paranë përjetoj emocione negative si, ke 6 -0.115 0.165 -0.280

41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, 41 0.567 1.056 -0.488 43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen me 43 0.278 0.786 -0.507 45 Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as 45 -1.325 -0.785 -0.540 4 Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e 4 -1.287 -0.727 -0.560

14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. 14 -1.477 -0.825 -0.652 19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anë 19 -0.591 0.100 -0.692 10 Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma nuk 10 0.198 0.906 -0.708 20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. 20 0.086 0.893 -0.807 42 Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në siste 42 -1.092 -0.271 -0.821 2 Paraja e kursyer duhet investuar siç duhet, nëse nuk keni 2 0.452 1.320 -0.868

23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jep 23 -1.790 -0.828 -0.962 17 Paraja është mallkim (mëkat) ajo i bën njerëzit të marrin 17 -1.301 -0.219 -1.082 40 Paraja disa njerëz i bëjnë të ecin përpara të tjerët i sh 40 -1.285 -0.175 -1.109 36 Sado pak para të kesh duhet të kontribuosh për bamirësi. 36 -1.445 -0.329 -1.116 27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i para 27 -1.421 -0.282 -1.139 5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. 5 -0.191 0.990 -1.181

16 Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifiko 16 0.211 1.528 -1.317 24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjit 24 -1.351 -0.009 -1.343 18 Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë 18 -0.457 1.192 -1.650 9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të 9 -0.319 1.443 -1.762 3 Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të 3 -0.215 1.665 -1.880

33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë bre 33 -1.253 0.719 -1.972 8 Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës si 8 0.168 2.239 -2.070


që janë midis renditjes së pohimeve përkatësisht për faktorët 1 dhe 2 për Shkodrën.

xlii

Tabela G3.10: Diferencat sipas rendit zbritës midis faktorit 1 dhe 3 (Shkodra) Nr. Pohimi Nr. Faktori 1 Faktori 3 Diferenca 26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. 26 1.546 -1.020 2.566 32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët. 32 1.622 -0.730 2.352 41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, 41 0.567 -1.579 2.146 37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e s 37 1.782 -0.352 2.134 25 Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave s 25 1.156 -0.958 2.113 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. 1 1.347 -0.600 1.947

28 Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë 28 1.624 -0.225 1.849 10 Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma nuk 10 0.198 -1.515 1.713 13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e s 13 1.777 0.114 1.663 16 Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifiko 16 0.211 -1.425 1.636 46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti fami 46 0.428 -1.122 1.550 44 Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik. 44 0.130 -1.395 1.524 20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. 20 0.086 -1.362 1.448 34 Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëm 34 1.261 -0.118 1.378 31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e dhimbshme (e tr 31 1.437 0.313 1.124 6 Sa herë që përdor paranë përjetoj emocione negative si, ke 6 -0.115 -1.171 1.056 5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. 5 -0.191 -1.000 0.809

38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e 38 0.632 -0.165 0.797 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nu 15 0.696 -0.038 0.734 43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen me 43 0.278 -0.439 0.717 18 Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë 18 -0.457 -1.158 0.700 7 Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si dr 7 -0.720 -1.124 0.404

19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anë 19 -0.591 -0.906 0.315 2 Paraja e kursyer duhet investuar siç duhet, nëse nuk keni 2 0.452 0.175 0.277 8 Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës si 8 0.168 0.161 0.008

42 Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në siste 42 -1.092 -0.546 -0.547 3 Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të 3 -0.215 0.456 -0.671

29 Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë më shumë 29 0.002 0.783 -0.780 9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të 9 -0.319 0.531 -0.849

12 Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, k 12 0.183 1.048 -0.865 17 Paraja është mallkim (mëkat) ajo i bën njerëzit të marrin 17 -1.301 -0.242 -1.059 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e 11 0.055 1.182 -1.127 21 Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) më 21 0.236 1.531 -1.295 14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. 14 -1.477 -0.110 -1.367 30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeve 30 -0.148 1.237 -1.385 39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë 39 0.193 1.806 -1.613 40 Paraja disa njerëz i bëjnë të ecin përpara të tjerët i sh 40 -1.285 0.346 -1.631 22 Paratë e mija nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzim 22 0.078 1.765 -1.687 36 Sado pak para të kesh duhet të kontribuosh për bamirësi. 36 -1.445 0.311 -1.756 24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjit 24 -1.351 0.616 -1.967 35 Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhët 35 -0.362 1.778 -2.141 23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jep 23 -1.790 0.360 -2.149 27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i para 27 -1.421 0.994 -2.415 45 Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as 45 -1.325 1.204 -2.529 4 Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e 4 -1.287 1.242 -2.529

33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë bre 33 -1.253 1.348 -2.601



xliii

Tabela G3.11: Diferencat sipas rendit zbritës midis faktorit 2 dhe 3 (Shkodra) Nr. Pohimi Nr. Faktori 2 Faktori 3 Diferenca 16 Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifiko 16 1.528 -1.425 2.953 41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, 41 1.056 -1.579 2.635 10 Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma nuk 10 0.906 -1.515 2.421 18 Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë 18 1.192 -1.158 2.350 20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. 20 0.893 -1.362 2.255 8 Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës si 8 2.239 0.161 2.078 5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. 5 0.990 -1.000 1.990

44 Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik. 44 0.333 -1.395 1.728 6 Sa herë që përdor paranë përjetoj emocione negative si, ke 6 0.165 -1.171 1.335

43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen me 43 0.786 -0.439 1.225 3 Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të 3 1.665 0.456 1.209

32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët. 32 0.455 -0.730 1.185 2 Paraja e kursyer duhet investuar siç duhet, nëse nuk keni 2 1.320 0.175 1.145

38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e 38 0.871 -0.165 1.036 19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anë 19 0.100 -0.906 1.006 9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të 9 1.443 0.531 0.913

31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e dhimbshme (e tr 31 1.110 0.313 0.797 28 Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë 28 0.461 -0.225 0.687 37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e s 37 0.269 -0.352 0.621 7 Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si dr 7 -0.586 -1.124 0.537

25 Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave s 25 -0.500 -0.958 0.458 46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti fami 46 -0.668 -1.122 0.454 13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e s 13 0.549 0.114 0.435 42 Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në siste 42 -0.271 -0.546 0.274 26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. 26 -0.906 -1.020 0.114 17 Paraja është mallkim (mëkat) ajo i bën njerëzit të marrin 17 -0.219 -0.242 0.023 34 Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëm 34 -0.162 -0.118 -0.045 40 Paraja disa njerëz i bëjnë të ecin përpara të tjerët i sh 40 -0.175 0.346 -0.522 29 Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë më shumë 29 0.241 0.783 -0.542 24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjit 24 -0.009 0.616 -0.624 33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë bre 33 0.719 1.348 -0.629 36 Sado pak para të kesh duhet të kontribuosh për bamirësi. 36 -0.329 0.311 -0.640 14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. 14 -0.825 -0.110 -0.715 23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jep 23 -0.828 0.360 -1.188 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. 1 -1.837 -0.600 -1.237

27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i para 27 -0.282 0.994 -1.276 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nu 15 -1.714 -0.038 -1.676 4 Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e 4 -0.727 1.242 -1.969

45 Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as 45 -0.785 1.204 -1.989 12 Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, k 12 -1.029 1.048 -2.076 21 Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) më 21 -0.753 1.531 -2.284 30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeve 30 -1.139 1.237 -2.376 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e 11 -1.371 1.182 -2.554 35 Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhët 35 -1.090 1.778 -2.868 39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë 39 -1.513 1.806 -3.319 22 Paratë e mija nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzim 22 -1.571 1.765 -3.335



xliv

Tabela G3.12 Grupi i faktorëve (Vlerat e faktorëve të përzgjedhjes Q për çdo pohim; Shkodra )

Grupi i Faktorëve

Nr. Pohimi Nr. 1 2 3 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. 1 3 -4 -1 2 Paraja e kursyer duhet investuar siç duhet, nëse nuk keni 2 1 3 0 3 Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të 3 -1 4 1 4 Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e 4 -2 -1 3 5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. 5 -1 2 -2 6 Sa herë që përdor paranë përjetoj emocione negative si, ke 6 0 0 -3 7 Pasuria e madhe është mallkim, ajo të shtyn në vese, si dr 7 -2 -1 -2 8 Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës si 8 0 4 0 9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të 9 -1 3 1

10 Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma nuk 10 1 2 -4 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e 11 0 -3 2 12 Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, k 12 0 -2 2 13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e s 13 4 1 0 14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. 14 -4 -2 0 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nu 15 2 -4 0 16 Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifiko 16 1 4 -4 17 Paraja është mallkim (mëkat) ajo i bën njerëzit të marrin 17 -3 0 -1 18 Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë 18 -1 3 -3 19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anë 19 -1 0 -1 20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. 20 0 2 -3 21 Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) më 21 1 -1 3 22 Paratë e mija nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzim 22 0 -4 4 23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jep 23 -4 -2 1 24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjit 24 -3 0 1 25 Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave s 25 2 -1 -2 26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. 26 3 -2 -2 27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i para 27 -3 -1 2 28 Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë 28 4 1 0 29 Më mirë një mik sesa një çiflig (që do të thotë më shumë 29 0 0 2 30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeve 30 -1 -3 3 31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e dhimbshme (e tr 31 3 3 1 32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët. 32 3 1 -1 33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë bre 33 -2 1 3 34 Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëm 34 2 0 0 35 Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhët 35 -1 -3 4 36 Sado pak para të kesh duhet të kontribuosh për bamirësi. 36 -4 -1 1 37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e s 37 4 1 -1 38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e 38 2 2 0 39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë 39 1 -3 4 40 Paraja disa njerëz i bëjnë të ecin përpara të tjerët i sh 40 -2 0 1 41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, 41 2 2 -4 42 Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në siste 42 -2 0 -1 43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen me 43 1 1 -1 44 Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik. 44 0 1 -3 45 Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as 45 -3 -2 2 46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti fami 46 1 -1 -2

Shënim: Kjo tabelë rendit të gjitha pohimet Q, nga ato pohime të cilat faktorët pohojnë fort duke lëvizur në drejtim të

atyre pohimeve që faktorët i kundërshtojnë fort. Kjo përbën tabelën më të rëndësishme për interpretimin e faktorëve.

xlv

Tabela G3.13: Thëniet dalluese për faktorin 1 (Shkodra)

Faktorët

1 2 3

Nr. Pohimi Nr. Rend. Vlera-Z Rend. Vlera-Z Rend. Vlera-Z 37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e s 37 4 1.78* 1 0.27 -1 -0.35 13 Paraja është një mjet që të sjell në pushtet, mungesa e s 13 4 1.78* 1 0.55 0 0.11 28 Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë 28 4 1.62* 1 0.46 0 -0.23 32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët. 32 3 1.62* 1 0.45 -1 -0.73 26 Paraja të mundëson një karrierë profesionale të sigurt. 26 3 1.55* -2 -0.91 -2 -1.02 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. 1 3 1.35* -4 -1.84 -1 -0.60

34 Paratë janë i vetmi mjet për të siguruar të ardhmen e fëm 34 2 1.26* 0 -0.16 0 -0.12 25 Paraja duhet të jetë përcaktuese në ndarjen e shtresave s 25 2 1.16* -1 -0.50 -2 -0.96 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nu 15 2 0.70* -4 -1.71 0 -0.04 41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, 41 2 0.57 2 1.06 -4 -1.58 46 Paraja dhe pasuria e trashëguar janë burim konflikti fami 46 1 0.43* -1 -0.67 -2 -1.12 43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen me 43 1 0.28 1 0.79 -1 -0.44 21 Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) më 21 1 0.24* -1 -0.75 3 1.53 16 Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifiko 16 1 0.21* 4 1.53 -4 -1.43 10 Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma nuk 10 1 0.20* 2 0.91 -4 -1.51 39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë 39 1 0.19* -3 -1.51 4 1.81 12 Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, k 12 0 0.18* -2 -1.03 2 1.05 20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. 20 0 0.09* 2 0.89 -3 -1.36 22 Paratë e mija nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzim 22 0 0.08* -4 -1.57 4 1.76 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e 11 0 0.06* -3 -1.37 2 1.18 30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeve 30 -1 -0.15* -3 -1.14 3 1.24 5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. 5 -1 -0.19* 2 0.99 -2 -1.00 3 Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të 3 -1 -0.22 4 1.66 1 0.46 9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të 9 -1 -0.32* 3 1.44 1 0.53

35 Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhët 35 -1 -0.36* -3 -1.09 4 1.78 18 Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë 18 -1 -0.46* 3 1.19 -3 -1.16 42 Paraja, për mua është më e sigurt në shtëpi sesa në siste 42 -2 -1.09 0 -0.27 -1 -0.55 33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë bre 33 -2 -1.25* 1 0.72 3 1.35 40 Paraja disa njerëz i bëjnë të ecin përpara të tjerët i sh 40 -2 -1.28* 0 -0.18 1 0.35 4 Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e 4 -2 -1.29 -1 -0.73 3 1.24

17 Paraja është mallkim (mëkat) ajo i bën njerëzit të marrin 17 -3 -1.30* 0 -0.22 -1 -0.24 45 Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as 45 -3 -1.32 -2 -0.78 2 1.20 24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjit 24 -3 -1.35* 0 -0.01 1 0.62 27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i para 27 -3 -1.42* -1 -0.28 2 0.99 36 Sado pak para të kesh duhet të kontribuosh për bamirësi. 36 -4 -1.44* -1 -0.33 1 0.31 14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. 14 -4 -1.48* -2 -0.82 0 -0.11 23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jep 23 -4 -1.79* -2 -0.83 1 0.36


ashtu edhe Vlerat-Z

xlvi


Faktorët

1 2 3

Nr. Pohimi Nr. Rend. Vlera-Z Rend. Vlera-Z Rend. Vlera-Z 8 Paratë e mija i vlerësoj sepse i fitoj në sajë të punës si 8 0 0.17 4 2.24* 0 0.16 3 Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të 3 -1 -0.22 4 1.66* 1 0.46 16 Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifiko 16 1 0.21 4 1.53* -4 -1.43 9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të 9 -1 -0.32 3 1.44* 1 0.53 2 Paraja e kursyer duhet investuar siç duhet, nëse nuk keni 2 1 0.45 3 1.32* 0 0.17 18 Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë 18 -1 -0.46 3 1.19* -3 -1.16 41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, 41 2 0.57 2 1.06 -4 -1.58 5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. 5 -1 -0.19 2 0.99* -2 -1.00 10 Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma nuk 10 1 0.20 2 0.91* -4 -1.51 20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. 20 0 0.09 2 0.89* -3 -1.36 43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen me 43 1 0.28 1 0.79 -1 -0.44 33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë bre 33 -2 -1.25 1 0.72 3 1.35 28 Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë 28 4 1.62 1 0.46 0 -0.23 32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët. 32 3 1.62 1 0.45* -1 -0.73 37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e s 37 4 1.78 1 0.27 -1 -0.35 19 Përdorimi dhe administrimi i pavarur i parasë nga çdo anë 19 -1 -0.59 0 0.10* -1 -0.91 24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjit 24 -3 -1.35 0 -0.01 1 0.62 27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i para 27 -3 -1.42 -1 -0.28* 2 0.99 36 Sado pak para të kesh duhet të kontribuosh për bamirësi. 36 -4 -1.44 -1 -0.33 1 0.31 4 Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e 4 -2 -1.29 -1 -0.73 3 1.24 21 Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) më 21 1 0.24 -1 -0.75* 3 1.53 45 Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as 45 -3 -1.32 -2 -0.78 2 1.20 14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. 14 -4 -1.48 -2 -0.82 0 -0.11 23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jep 23 -4 -1.79 -2 -0.83* 1 0.36 12 Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, k 12 0 0.18 -2 -1.03* 2 1.05 35 Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhët 35 -1 -0.36 -3 -1.09* 4 1.78 30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeve 30 -1 -0.15 -3 -1.14* 3 1.24 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e 11 0 0.06 -3 -1.37* 2 1.18 39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë 39 1 0.19 -3 -1.51* 4 1.81 22 Paratë e mija nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzim 22 0 0.08 -4 -1.57* 4 1.76 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nu 15 2 0.70 -4 -1.71* 0 -0.04 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. 1 3 1.35 -4 -1.84* -1 -0.60


ashtu edhe Vlerat-Z

xlvii


Faktorët

1 2 3

Nr. Pohimi Nr. Rend. Vlera-Z Rend. Vlera-Z Rend. Vlera-Z 39 Fëmijët nuk duhen mësuar me ndjenjën e kursimit të parasë 39 1 0.19 -3 -1.51 4 1.81* 35 Unë kënaqem më shumë nga paratë kur arrij të mbuloj udhët 35 -1 -0.36 -3 -1.09 4 1.78* 22 Paratë e mija nuk mjaftojnë kurrë për të mbuluar shpenzim 22 0 0.08 -4 -1.57 4 1.76* 21 Përdorimi i overdraftit dhe kartave të kreditit (huas) më 21 1 0.24 -1 -0.75 3 1.53* 33 Njerëzit kanë nevojë për aq para sa të bëjnë një jetë bre 33 -2 -1.25 1 0.72 3 1.35 4 Mendoj që paraja ka shumë anë negative. Një anë negative e 4 -2 -1.29 -1 -0.73 3 1.24*

30 Nuk më pëlqen të shpenzoj para për t’i paguar taksat qeve 30 -1 -0.15 -3 -1.14 3 1.24* 45 Nuk punoj për të fituar shumë para, dhe nuk dua të kem as 45 -3 -1.32 -2 -0.78 2 1.20* 11 Pavarësisht se shpërdoroj para për alkoolin dhe lojërat e 11 0 0.06 -3 -1.37 2 1.18* 12 Përdorimi i parasë sjell emocione pozitive të tilla si, k 12 0 0.18 -2 -1.03 2 1.05* 27 Paraja nuk është skllavi im, as unë nuk jam skllav i para 27 -3 -1.42 -1 -0.28 2 0.99* 24 Paraja dhe pasuria e madhe ndryshon karakterin dhe dinjit 24 -3 -1.35 0 -0.01 1 0.62 9 Paraja nuk është gjëja më e rëndësishme në jetë, por pa të 9 -1 -0.32 3 1.44 1 0.53* 3 Paraja organizon jetën, të siguron mjete financiare për të 3 -1 -0.22 4 1.66 1 0.46

23 Mua më pëlqen të dhuroj paratë dhe kohën time, ato që jep 23 -4 -1.79 -2 -0.83 1 0.36* 31 Nuk dua të jem i varfër, varfëria është e dhimbshme (e tr 31 3 1.44 3 1.11 1 0.31* 36 Sado pak para të kesh duhet të kontribuosh për bamirësi. 36 -4 -1.44 -1 -0.33 1 0.31 15 Fitimi i parasë është qëllimi im, rrugët se si fitohet nu 15 2 0.70 -4 -1.71 0 -0.04* 14 Paraja është thjesht një mjet këmbimi, asgjë më shumë. 14 -4 -1.48 -2 -0.82 0 -0.11 38 Paraja nuk e blen shëndetin, por të mundëson sigurimin e 38 2 0.63 2 0.87 0 -0.16* 28 Ka njerëz që nuk janë aq inteligjentë dhe përsëri arrijnë 28 4 1.62 1 0.46 0 -0.23 37 Paraja përfaqëson pushtet. Gjithnjë ka qenë shkaktare e s 37 4 1.78 1 0.27 -1 -0.35 43 Njerëzit të cilët i kanë xhepat e mbushur plot ankohen me 43 1 0.28 1 0.79 -1 -0.44* 1 Paraja është çdo gjë në jetë, pa të nuk arrin asgjë. 1 3 1.35 -4 -1.84 -1 -0.60*

32 Paraja i siguron njeriut respektin nga të tjerët. 32 3 1.62 1 0.45 -1 -0.73* 5 Shpenzimi i parasë më bën që të pendohem në të ardhmen. 5 -1 -0.19 2 0.99 -2 -1.00*

18 Paratë nuk të vijnë si dhuratë, prandaj mënyra më e mirë 18 -1 -0.46 3 1.19 -3 -1.16* 6 Sa herë që përdor paranë përjetoj emocione negative si, ke 6 0 -0.11 0 0.16 -3 -1.17*

20 Shpenzimi i tepërt i parasë më lë pa gjumë. 20 0 0.09 2 0.89 -3 -1.36* 44 Fshehja e pasurisë është burim për krimin ekonomik. 44 0 0.13 1 0.33 -3 -1.39* 16 Kush nuk vlerëson paranë dhe pasurinë kërkon të justifiko 16 1 0.21 4 1.53 -4 -1.43* 10 Të shpenzosh para për gjëra të tilla si festa, dasma nuk 10 1 0.20 2 0.91 -4 -1.51* 41 Nevoja për para të imponon të heqësh dorë nga shkollimi, 41 2 0.57 2 1.06 -4 -1.58*


ashtu edhe Vlerat-Z

xlviii

Shtojca H: Të dhëna demografike Tabela H1: Të dhëna demografike Korça

Nr Kodi Gjinia Datëlindja Vendlindja Statusi

Familjar I punësuar/

vetëpunësuar Sektori Edukimi Profesioni Faktori Niveli i të ardhurave

1 KO1 F 1966 Korçë E martuar E vetëpunësuar Privat I lartë Pronare e një

kompanie prodhimi 2 > 90'001 2 KO2 M 1954 Bilisht I martuar I punësuar Publik I lartë Agronom 1 22'000-40'000 3 KO3 F 1963 Korçë E martuar E vetëpunësuar Privat I mesëm Fermere 1 40'001-90'000 4 KO4 M 1951 Korçë I martuar I vetëpunësuar Privat I mesëm Pronar Restoranti 3 > 90'001 5 KO5 F 1973 Korçë E martuar E punësuar Publik I lartë Mjeke 3 40'001-90'000

6 KO6 M 1972 Korçë Beqar I punësuar Publik I lartë Punonjës pranë një

pike doganore 2 40'001-90'000 7 KO7 F 1983 Korçë Beqare E punësuar Publik I lartë Prokurore 3 40'001-90'000 8 KO8 F 1955 Korçë E martuar E vetëpunësuar Privat I mesëm Rrobaqepëse 1 22'000-40'000 9 KO9 M 1954 Korçë I martuar I vetëpunësuar Privat I mesëm Teknolog 1 22'000-40'000

10 KO10 M 1983 Hoçisht Beqar I punësuar Publik I lartë Veteriner 2 40'001-90'000 11 KO11 M 1969 Korçë E martuar I vetëpunësuar Privat I mesëm Këpucar 1 22'000-40'000 12 KO12 F 1984 Korçë Beqare E punësuar Publik I lartë Veterinere 1 22'000-40'000 13 KO13 F 1958 Korçë E martuar E vetëpunësuar Privat I lartë Inxhiniere 2 > 90'001 14 KO14 M 1975 Korçë I martuar I vetëpunësuar Privat I mesëm Ndërtues 2 > 90'001 15 KO15 F 1978 Korçë E martuar E punësuar Privat I lartë Administratore OJF 1 40'001-90'000 16 KO16 M 1974 Korçë Beqar I punësuar Publik I lartë Inxhinier Pyjesh 1 40'001-90'000 17 KO17 M 1959 Maliq I ve I vetëpunësuar Privat I mesëm Mekanik 3 40'001-90'000 18 KO18 F 1963 Mollas E ve E vetëpunësuar Privat I mesëm Parukiere 3 40'001-90'000 19 KO19 F 1987 Korçë Beqare E punësuar Privat I lartë Ekonomiste 3 40'001-90'000 20 KO20 M 1965 Korçë I martuar I punësuar Publik I lartë Mësues 3 40'001-90'000 21 KO21 F 1975 Korçë E martuar E punësuar Publik I lartë Infermiere 3 22'000-40'000 22 KO22 M 1961 Korçë Beqar I vetëpunësuar Privat I mesëm Gjeometër 1 22'000-40'000 23 KO23 F 1957 Korçë E martuar E punësuar Privat I mesëm Kuzhiniere 1 22'000-40'000 24 KO24 M 1970 Korçë I martuar I punësuar Privat I lartë Jurist 2 > 90'001 25 KO25 F 1982 Korçë Beqare E punësuar Privat I lartë Sekretare 3 22'000-40'000

xlix

Tabela H2: Të dhëna demografike Shkodra

Nr Kodi Gjinia Datëlindja Vendlindja Statusi

Familjar I punësuar/

vetëpunësuar Sektori Edukimi Profesioni Faktori Niveli i të ardhurave

1 SHK1 F 1962 Shkodër E ve E punësuar Publik I lartë Sociologe 1 22'000-40'000

2 SHK2 M 1957 Shkodër I ve I punësuar Publik I mesëm

Punonjës pranë inspektoratit të

ndërtimeve 1 22'000-40'000 3 SHK3 M 1984 Shkodër Beqar I vetëpunësuar Privat I mesëm Mekanik 3 40'001-90'000

4 SHK4 F 1976 Shkodër Beqare E punësuar Privat I mesëm Pronare pranë një agjencie udhëtimi 3 > 90'001

5 SHK5 F 1964 Shkodër E martuar E vetëpunësuar Privat I mesëm Rrobaqepëse 2 22'000-40'000 6 SHK6 M 1974 Shkodër I martuar I punësuar Publik I lartë Mësues 1 40'001-90'000 7 SHK7 F 1987 Shkodër Beqar E punësuar Publik I lartë Ekonomiste 1 40'001-90'000

8 SHK8 M 1972 Shkodër Beqar I punësuar Publik I lartë Oficer i Policisë

gjyqësore 2 40'001-90'000 9 SHK9 M 1978 Shkodër Beqar I punësuar Publik I lartë Mjek 3 40'001-90'000

10 SHK10 F 1968 Shkodër E martuar I punësuar Privat I lartë Ekonomiste 2 22'000-40'000

11 SHK11 F 1974 Shkodër E martuar E Punësuar Publik I lartë Sekretare Rezultat i

përzier 22'000-40'000 12 SHK12 M 1968 Bushat I martuar I punësuar Privat I mesëm Magazinier 1 22'000-40'000 13 SHK13 F 1979 Shkodër Beqare E punësuar Privat I lartë Stomatologe 1 > 90'001 14 SHK14 F 1969 Shkodër E martuar E vetëpunësuar Privat I mesëm Piktore 1 22'000-40'000 15 SHK15 F 1987 Shkodër E martuar E punësuar Publik I lartë Historiane 3 40'001-90'000 16 SHK16 M 1960 Shkodër I martuar I punësuar Publik I lartë Mësues 2 40'001-90'000 17 SHK17 F 1964 Shkodër E martuar E punësuar Publik I lartë Inxhiniere 2 40'001-90'000

18 SHK18 M 1952 Shkodër I martuar I punësuar Privat I mesëm Punonjës pranë një

organizate bamirësie 1 22'000-40'000 19 SHK19 M 1973 Shkodër I Martuar I punësuar Privat I lartë Arkitekt 3 > 90'001

20 SHK20 M 1970 Shkodër I martuar I vetëpunësuar Privat I lartë Pronar i një

kompanie prodhimi 1 > 90'001 21 SHK21 M 1974 Shkodër I martuar I vetëpunësuar Privat I lartë Ndërtues 1 > 90'001 22 SHK22 M 1984 Shkodër Beqar I punësuar Publik I lartë Jurist 1 40'001-90'000 23 SHK23 M 1973 Shkodër I martuar I vetëpunësuar Privat I mesëm Elektricist 1 40'001-90'000 24 SHK24 M 1968 Shkodër I martuar I vetëpunësuar Privat I lartë Noter 2 > 90'001 25 SHK25 F 1964 Shkodër E martuar E punësuar Privat I mesëm Agronome 2 22'000-40'000

Doktoratura Perseta Grabova, Fakulteti Ekonomik, Departamenti i ...

Documents

Transcript of Doktoratura Perseta Grabova, Fakulteti Ekonomik, Departamenti i ...