Mülkiyet Fikrinden Fikri Mülkiyete

Altuğ YalçıntaşAÜ SBF İktisat Bölümü ve AÜ SBE Fikri Haklar ABD

altug.yalcintas@politics.ankara.edu.tr

MülkiyetMülkiyet: Sahip olunan bir mal (meta) üzerinde aşağıdaki süreçlerin geçerli olması.

• Hak ediş: Bir mal (meta) üzerindeki kullanma, yararlanma ve tasarruf (başkalarına devretme ve tahrip etme gibi) hakları• Dışarıda bırakma: Bir mal (meta) üzerindeki hakların sadece sahipler

tarafından kullanılması

Mülkiyet• Somut Olanın (tangible) Mülkiyeti

• Menkul: Elbise, buzdolabı, kitap vs.• Gayri menkul: arazi, konut

İki Önemli Özellik:Azalan Getiriler: Tüketildikçe ve üretildikçe fayda ve verimlilik azalır.Miktarlar: Tüketildikçe miktar azalır (Kıtlık).

Mülkiyet• Soyut Olanın (intangible) Mülkiyeti

• Fikri Mülkiyet: Yaratıcılık süreçleri sonucunda ortaya çıkan metalar• Diğerleri: banka hesabı (burada göz ardı ediyoruz)

İki Önemli Özellik (Sadece fikri haklar için):Artan getiriler: Tüketildikçe ve üretildikçe fayda ve verimlilik artar.Miktarlar: Tüketildikçe miktarı zorunlu olarak azalmaz (Bolluk).

MülkiyetMülkiyet Türleri (1)

• Özel mülkiyet• Sadece özel olabilen (doğal) mülkiyet:

• A: Beden• B: Vicdan, hırs, umut ve diğer duygu ve erdemler

MülkiyetMülkiyet Türleri (2)

• Kamusal (Kolektif) Mülkiyet• Sadece kamusal olan (doğal) mülkiyet (müşterekler, commons)

• A: Hava, su, toprak• B: Dil, normlar, gelenekler (dayanışma/birlik ve beraberlik, akrabalık vs.)• C: Milli güvenlik • D: Birçok network, örneğin: İnternet 2.0 (Wikipedia, Facebook, Twitter vs.)

MülkiyetMülkiyet Türleri (3)

• Devlet Mülkiyeti (Mülk)• Sadece (doğal) devlet mülkiyeti (sadece mülk): Maddi hukuk

• Not: Bazı metalar farklı zamanlarda ya da aynı zaman dilimi içinde farklı toplumlarda veya coğrafyalarda farklı mülkiyet rejimlerine tabi olabilir.

MülkiyetMülkiyetin İhlali (violation ya da infringement)

• Hırsızlık• Vandallık• Korsanlık• İntihâl

Tragedy of the commons• Bireylerin ve devletin müştereklere verdiği zarar• Sürdürülebilirlik tartışmaları:• Çevre• Dil ve gelenekler• Nüfus• Bilim• İnternet

Tragedy of the commons• Geleneksel Çözümler: • Bireylerin özel mülkiyeti [özelleştirme]• Devlet mülkü [devletleştirme, “kamulaştırma” (!)]

• Fikri mülkiyet için gerçekten geçerli mi?• Bolluk koşulları altındaki intangible metalar

• Alternatif çözümler• Etik vs. Hukuk

Mülkiyet Hakları ve Mülkiyet Etiği

• Mülkiyet hakları: Mülkiyetin maddi hukuk yoluyla kişi ve kurumlara tahsisi• Mülkiyet etiği: Mülkiyetin yol açtığı dışsallıkların toplumsal yönetimi

Hollanda Örneği• Moral geography• Property rights

Negative Externalities

Positive Externalitie

s

Unintended Consequences

Intended Consequences

Figure: Ethics, Law, and the Consequences and Intentions of Individual Behaviour

LawEthics

Fikri Mülkiyetin Kapsamı1. Yasal haklar

•Telif hakları (copyright) ©• Patentler• Ticari sırlar• Marka• …

Fikri Mülkiyetin Kapsamı2. Ahlâki haklar (moral rights)

• the right of attributor• the right to have a work published anonymously or pseudonymously• the right to the integrity of the work

CopyleftNedir?: Fikri mülkiyet konusunda özel mülkiyet ve kamu mülkiyeti dışında bilgi metalarını müşterek haline getirmek.

• “Hukuksuzluk” ya da “yasa dışılık” değildir.• “All rights reserved” “All rights reversed”• Bilgisayar yazılımları, dokümanlar ve sanat çalışmaları• Katkı yapanların attribution’ları belirtilmeli• Zorunlu olarak telif haklarına karşı değildir• Patent, marka ya da ticari sırlar için de geçerli olabilir• Bir toplumsal hareket olarak copyleft• Örnek: Mozilla Firefox, Open Office, Java

Yaratıcı Müşterekler (Creative Commons)Nedir?: 2001 yılında kurulan özel bir non-profit lisanslama şirketinin standart hale gelen bir telif uygulaması ya da modeli.

• Ticari olmayan kullanım, attribution, müşterek• Zorunlu olarak telif haklarına karşı değil• Bazı telif haklarından feragat• “all rights reserved” “some rights reserved”• Örnek: Birçok Web 2.0 teknolojisi (ör.: Wikipedia, Google Search, Youtube,

Flickr’daki birçok görsel)

Source: https://en.wikipedia.org/wiki/Creative_Commons_license#/media/File:Creative_commons_license_spectrum.svg

Zımni Bilgi (Tacit Knowledge)Nedir?: Maddi hukuk yoluyla özel mülkiyet ya da devlet mülkünün konusu haline getirilemeyen (kodifiye edilemeyen) bilgi.

• M. Polanyi, 1958: “Söyleyebildiğimizden daha fazlasını biliriz”• Know-how, know-why, know-who• Örnek: anadilimiz, bisiklete binmek, tasarım yapmak, bilim yapmak,

network analizi vs.• Diğer örnekler: bir kuruma (örneğin bir şirkete) ait zımni bilgi

Prosumption (Üketim)Nedir?: Kamusal alanın geleneksel yolla ayrıştırılmasına (üretim, değişim ve tüketim) alternatif bir paylaşım felsefesi.

• Üretim• Değişim• Tüketim

Üketim

Açık KaynakNedir?: Bilgi üretim süreçlerinde kullanılan verilerin, kodların, işbirliklerinin açık edilmesi

• Bilginin paylaşımındaki engellerin (özellikle ticari engellerin) kaldırılması• Müşreteklerin yaygınlaşması• Özellikle yazılım piyasası ve akademide• Örnek: AÜ SBF Dergisi, SSRN• Açık kaynak olmayan kaynaklara örnek: Ticari yayınevleri

Çıkar ÇatışmasıNedir?: Farklı çıkarlara sahip iki veya daha fazla tarafın bağdaşmayan ve uygunsuz işbirliği ya da ortaklığı

• Finansal yolsuzluk, rüşvet, usülsüzlük • Açık kaynağın yaygınlaşmamasının sonucu olarak çıkar çatışması• Örnek: Inside Job

Açık Toplum (Mülkiyet hakları bakış açısıyla)

Açık Toplum: • Kamu otoritesinin en adil şekilde demokratize edildiği, • (fikri) mülkiyet haklarının en verimli şekilde tanımlandığı ve • (fikri) mülkiyet etiğinin en ideal şekilde yerleştiği toplum ve ekonomi modeli.

Açık Toplum / Açık Bilim Mümkün müdür?Açık kaynakların ve müştereklerin istismarı ve suistimali

Bir mücadele kavramı ve alanı olarak moralite• Bazı uygulama alanları: Trafik sorunu, çevre sorunu, araştırma

suistimalleri, eşitlik ve adaletin tahsisi sorunu,

• Ayrıca: Özel alanın diğer bireyler, kamu ve devlet tarafından işgali

Metalaşma (commodification)Nedir?: Geleneksel olarak müşterek olarak “üketilen” malların özel mülkiyete ya da devlet mülkiyetine tabi edilerek piyasa ekonomisinin parçası haline getirilmesi süreci.

Soru: Bilgi müşterek midir meta mıdır?

PiyasaPiyasa: İktisadi ve sosyal faaliyetlerin gerçekleştiği (kaynak tahsisi ve organizasyon sorunlarının çözüldüğü) kamusal alan• İnsan ve bazı hayvan toplumlarının geneline özgü• Zorunlu bir sonuçtur

Piyasa Sistemi (Piyasa Ekonomisi): Kapitalizm (Metalaşma, meta üretimi)• Tarihsel özgünlükleri olan • Olumsal bir olaydır

Piyasa

Piyasa sistemine karşı olmak: • Anti-kapitalizm

Piyasaya karşı olmak: • Agorafobi

Piyasa

• Piyasalar ve Kurumlar• Piyasalar ve Devlet• Piyasalar ve Bireyler

DışsallıklarDışsallıklar: Davranışı yapan kişi ya da topluluklar dışındakilerin davranışın sonuçlarına maruz kalması.

• Negatif Dışsallıklar: çevre kirliliği, gürültü kirliliği, trafik vs.

• Pozitif Dışsallıklar: eğitim, sağlık, sosyal güvenlik, dil, internet, vs.

DışsallıklarDışsallıklar

Eğer toplumun nüfusu > 1 → dışsallıkların yarattığı toplumsal ve epistemik maliyetler > 0

Eğer toplumun nüfusu = 1 → toplumsal ve epistemik maliyetler = 0

“Robinson Crusoe İktisadı”

DışsallıklarDışsallıklar ve Maliyetler Kuramı

Negatif dışsallıkların ölçümü için (2) ve (3) kullanılır.

Toplam Maliyetler:

(1) Özel Maliyetler

(2) Toplumsal Maliyetler

(3) Epistemik Maliyetler

Özel MaliyetlerToplumsal MaliyetlerEpistemik Maliyetler

İçs

elDı

şsa

l

DışsallıklarBir örnek özel maliyetler fonksiyonu:

TM = f(K,L)

Bir örnek epistemik maliyetler fonksiyonu:

Fikri Mülkiyet Etiği

Etik nedir? Bireysel davranışlarımızın doğurduğu negatif ve pozitif toplumsal dışsallıklarla ilgili felsefi çalışma alanı.

Fikri mülkiyet etiği: yaratcı sınıfların (akademisyenler, mühendisler, şairler, yazarlar, mucitler vs.) yarattığı pozitif ve negatif dışsallıkların yol açtığı epistemik maliyetlerin bireysel ve toplumsal yönetimi.

Mülkiyet Etiğinin Konuları• Bireyler ve Bireylerin Başarısızlığı: Öz-çıkarı peşinde koşan yaratıcı sınıf

üyelerinin en ideal sonuçları üretmemesi (sorumsuzluk, hesap vermeme, yanıltma, yalan söyleme vs.)

• Piyasalar ve Piyasaların Başarısızlığı: Yerleşmiş araştırma tekniklerinin en ideal sonuçları üretmemesi (yanlışlamacılık ve diyalektik gibi süreçlerin işlememesi)

• Devlet (Mülk) ve Devletin Başarısızlığı: Mülkiyet haklarının en ideal sonuçları üretmemesi

Fikri Mülkiyet Etiği

Hukuk

İktisatEtik

İktisat, etik ve araştırma etiği ilişkisi

Hukuk

İktisatEtik

İktisatta intihal, iktisatta veri çarpıtma, akademik dürüstlük, çıkar çatışmaları ….

Adalet, suç, özgürlükler, iyi, kötü, saygı, hesap verebilirlik …

Marjinalizm, kurumsalcılık, sosya devlet, liberalism, refah iktisadı …

Mülkiyet hakları

Fikirler Piyasası

Eksik Bilgi Sorunu

DeğerParadigma A:• Kullanım Değeri• Değişim Değeri

Pradigma B:• Değerlerden Fiyatlara

Üretim

Üretim: SınıfTanım 1: Üretim araçları mülkiyeti

(a) Maddi üretim araçlarının mülkiyeti(b) Maddi olmayan üretim araçlarının mülkiyeti

Katma Değer (Artık-değer) ve Sömürü

Tüketim

Tüketim: SınıfTanım 2: Tüketim araçları mülkiyeti

(a) Maddi tüketim araçlarının mülkiyeti(b) Maddi olmayan tüketim araçlarının mülkiyeti

Katma Değer (Artık-değer) ve Sömürü

Prosumption (üketim)

Değişim ve Paylaşım

Büyüme ve Kalkınma

TeknolojiDar anlamda: Katma değeri verimlilik ve üretkenlik artışı yoluyla arttıran ve çoğunlukla bilimsel araştırmaları kapsayan her türlü süreç

Geniş anlamda: bilgi üretim süreçlerinin verimliliğinin artması

Teknik• K / L

Tartışmalar• Teknoloji insan toplumlarına özgü değildir.• Her zaman tangible olmak zorunda değildir.• Üketim süreçleri ve teknoloji (Web 2.0, dijital sömürü süreçleri)• Büyüme ve kalkınma ilişkisi

Bilimsel Bilginin İktisadı Nedir?

• Bilimsel Bilginin İktisadı – 1. Kuşak

• Q=Af(K,L) Teknoloji yani bilimsel bilgi (A) üretim sürecine dışsal• Bilimsel bilginin büyüme üzerindekietkisi: ekonomideki katma değer üretimi-nin arttırılması, sektörler arası bağlantılar, • Ve tabii ki bilimlerin savaş ekonomisine katkısı

Bilimsel Bilginin İktisadı Nedir?

• Bilimsel Bilginin İktisadı – 1. Kuşak

• Teknoloji: Karakutu

Bilimsel Bilginin İktisadı Nedir?

• Bilimsel Bilginin İktisadı – 2. Kuşak

• Q=f(A,K,L) Teknoloji yani bilimsel bilgi (A) üretim sürecine içsel• Bilimsel bilginin büyüme üzerindeki etkisi: ekonomideki katma değer

üretiminin arttırılması, sektörler arası bağlantılar, • Ve tabii ki bilimlerin savaş ekonomisine katkısı

• Bilim ve teknoloji politikaları (mülkiyet hakları ve patentler)

Bilimsel Bilginin İktisadı Nedir?

• Bilimsel Bilginin İktisadı – 2. Kuşak

• R&D (Ar-Ge)• Yaratıcılık, icat (invention) ve innovasyon süreçleri• Hukuk (mülkiyet hakları ve patentler)• Teknoloji etiği

Bilimsel Bilginin İktisadı Nedir?

• Bilimsel Bilginin İktisadı – 3. Kuşak

• Bilgi üretim süreçlerinin iktisadi analizi• Bilgi üretiminin daha verimli hale getirilmesi için çözümlemeler• Bilim ve teknoloji politikaları (mülkiyet hakları ve patentler)

İşlem maliyetleri

Epistemik Maliyetler

Replication failure

Bilimsel Bilginin İktisadı Nedir?

• Bilimsel Bilginin İktisadı – 3. Kuşak

• İktisat, hukuk ve epistemolojibirbiri içine geçmiş süreçlerdir• Bir meta olarak bilgi ve bilgi üretim süreç-lerinin metalaşması (akademik kapitalizm)• Bilgi üretim süreçlerinde artık-değer üretimi, sömürü, bilgi üretiminin uluslarrasıve bir ulus içinde tekelleşmesi

Bir hukukçu

gibi iktisat yapmak

Bir iktisatçı gibi felsefe

yapmak

Bir felsefeci

gibi hukuk yapmak.

(Teknolojik) İlerlemeyi Felsefi Açıdan Düşünmek

Bu haftanın araştırma sorusu:

Bu grafik nereye doğru gidiyor?