osmanlı özel mülkiyet

7/29/2019 osmanl zel mlkiyet

1/22

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or TurkicVolume 6/3 Summer 2011, p. 623-644 TURKEY

OSMANLI MPARATORLUU DNEMNDE

ZEL MLKYET VE YAPISAL ZELLKLER

Murat FT*

ZETOsmanl dneminde tmar sisteminin mevcudiyeti sebebiyle koulsuz zel

mlkiyetin olmad ynnde genel inan mevcuttur. Aksini savunan birkayazarsa, zel mlkiyetin vakflarla gerekletirildiini savunmaktadr. Osmanldnemi boyunca zel mlkiyet; arlkl olarak ehirlerde mevcut olmu, devletede koruma altna alnmtr. Bu durum, aslnda bir seiin sonucudur.Osmanllar Eski Msr ya da Persler gibi her alanda gl brokratik

yaplanmay tercih etmemiler, eski Yunan ve Roma uygarlklaryla paralel biryaplanmay tercih etmilerdir. Muhtemelen brokrasinin hkimiyetini iktidara

muhalif g unsuru olarak grmlerdir. Neticede Osmanlnn kurulu vegeliim srelerinde bu sknty feodal Ortaa Avrupas yaamtr. Zirairetimin temel retim olduu ve ehirlerin, zirai artk rnle beslendii birdnyada Osmanl, stanbul gibi ana brokratik ehirlere hammadde veyailenmi mamul mal olarak zirai artk rnlerin ulatrlmasnda tccarlarkullanmtr. ptidai sanayiciler de esnaf ve zanaatkrlar olmutur. Byle bir artrn aknn salanabilmesi iin mecburen piyasa ekonomisi koullaroluturulmu ve bu erevede de zel mlkiyet kurumsallamtr. Vakflarsakoulsuz zel mlkiyeti de aan ve piyasa ekonomisindeki rekabet koullarnzedeleyen, zel mlkiyet st yaplanma olarak karmza kmaktadr.

Anahtar Kelimeler: Trk iktisat tarihi, kalknma ekonomisi, sosyalpolitika, sosyal politika tarihi, koulsuz zel mlkiyet, ekonomi, vakf

PRIVATE PROPERTY IN PERIOD OF OTTOMAN EMPIRE AND ITSSTRUCTURAL CHARACTERISTICS

ABSTRACTThere is a general belief that there was not an unconditional private

property in the Ottoman period because of existence of tmar system. However,some authors who maintain opposite of this general belief argue that privateproperty was realized with vaqfs. Private property during the Ottoman periodcommonly was in cities and was protected by the state. Actually, thiscircumstance was a result of a selection. Ottomans did not prefer bureaucraticstructure in every fields like ancient Egyptians and Persians. They preferred astructure in parallel with ancient Greek and Roman civilizations. They probablyaccepted sovereignty of bureaucracy as an opposite power element against the

government. Consequently, feudal Middle Age Europe lived this trouble inOttoman building and in developing process. The Ottomans used merchants incarrying agricultural surplus products as raw material or as manufacturedcommodity to essential bureaucratic cities like Istanbul in a world whereagricultural production was a basis and cities fed with agricultural surplusproduction. Primitive industrialists also became artisans and tradesmen.Condition of market economy was compulsorily constituted to provide such asurplus product flow and, in this framework, private property was instituted.Vaqfs which surpassed unconditional private property and bruised competitiveconditions in the market economy was a structure over the private property.

Key Words: Turkish economic history, development economics, socialpolicy, history of social policy, unconditional private property, economy, waqf.

*Yrd. Do. Dr., Trakya . BF alma Ekonomisi ve Endstri likileri Bl. El-mek:[email protected]
mailto:[email protected]:[email protected]:[email protected]


2/22

624 Murat FT

Turkish StudiesInternational Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 6/3 Summer 2011

1. GRKlasik Osmanl dneminde zellikle ehirlerde dnlenin aksine zel mlkiyet mevcuttu.

Koulsuz zel mlkiyet yaps, daha ok tarmsal retim alanlarnda snrlyd. nk 19. yzy la kadar

tm dnyada olduu gibi Osmanl corafyasnda da temel ekonomik faaliyet tarmsal retimdi.ehirlerin konumuysa, brokratik idare merkezi olma ekseninde ekillenmiti. ehir nfusunun geniliide tarmsal retim alanlarndan salanan artk rnle belirlenmekteydi. Daha basit tabirle, tarmsalretim alanlarnda verimsiz retim yapabilen geni halk kitlelerini doyuracak rn karldktan sonrakalan merkeze gnderilmekteydi.

Bu noktada nemli bir ayrnt olarak ehirlerin brokratik merkez olmas vurgusu yaplrkenyanlgya dmemek gerekir. rnein 1453 sonras Osmanlda stanbul bakent olarak ana brokratikmerkez konumundayd. ehzade ehirleri de bu erevede nemliydi. Ancak Osmanl corafyasdnldnde onlarca ve hatta yzlerce ehrin olduu bilinmektedir. Bu noktada ehir hiyerarisikarmza kmaktadr. stanbul ve benzer birka dndakilerin temelde brokratik ehir konumundaolmamas gerekte ilikiler an deitirmemektedir. rnein Bursa hem ticaret kenti, hem de batadokuma olarak iptidai sanayi ehri olarak retici birim konumundadr. Ancak Bursa ve benzeri dierleri,

retici birim olmalarna karlk brokratik ana merkezlere artk zirai rn tamada ve ilenmesigerekenleri ilemede bir durak noktas konumundadr. Dnem dnlrken gnmzdeki bolluudnerek deerlendirmemek gerekir. Daha yz yl kadar nce yarm milyonluk stanbul ylda 90-100 bin ton budayla doyurulurken 70 milyonluk gnmz Trkiyesine 20 milyon ton budayyetememektedir. Kabaca tketimin gnmzn yarsndan daha dk olduu unutulmamaldr.Dolaysyla ehirlerin nemli blm dorudan brokratik merkez konumunda olmasa da dolayl olarakayn fonksiyonu stlenmektedir.

Sz konusu zirai artn merkeze tanmasnn binlerce yllk serveni vardr. Eski Msrda,Atina da, Romada, Perslerde farkl tercihlerin varl bilinmektedir. Msr ve Perslerin tccarlarkullanmay pek tercih etmeyen dorudan brokratik kadro kullanm tercihleri varken Atinada,Romada ve zellikle de Romann ilk dnemlerinde tccarlarn kullanlmasnn tercih edildiigrlmektedir. Ancak hepsinin kendine zg iliki yaps vardr. Osmanlda kendine zgdr ve

dnlenin aksine tccarlar youn olarak kullanmlardr. Askeri birliklerin maliyetlerini karlamadatmar sistemiyle rnn yerinde finansmann karlanmas, Osmanl mlkiyet ilikilerini ve idaryaplanmasn anlalmas g klmaktadr. Ancak unutulan, brokrasinin sadece askerlerdenolumaddr. Kald ki Osmanlda bata stanbul olmak zere eitli idar merkez konumundakiehirlerde mevcut olan asker varln da yekun ierisinde hatr saylr cesamete ulatunutulmaktadr.

Eer bir ynetsel yaplanmada tccarlar ve mamul mal retiminde bulunan iptidai sanayicilervarsa ve alma alan olarak da ehirlerde bulunuyorlarsa, o lkede piyasa ekonomisinin gnmzanlayyla mevcut olmadn savunmak kolayclk olur. nk ticaretin kurallar mutlaktr ve hereyden nce hukuksal bir temele ihtiya duyar. ayet zenginlemeye snr koyulursa kimse risk alaraktccar olmay tercih etmez. Bu yzden mutlak zel mlkiyetin var olmas, ayrca gvence altnaalnmas ve faiz gibi temel kavramlarn ilevsel olarak kullanlmas arttr. Bu erevede finanskurulularnn da var olmas gerekir. Genel olarak dnlenin aksine Osmanl corafyasnda piyasa

ekonomisinin gnmzdeki anlamyla tm organlar zellikle ehirlerde ilevsel olarak mevcuttur.1858 Arazi kanunnamesi ncesi klasik Osmanl dneminde zel mlkiyet olarak

adlandrabileceimiz Arazi-i memlke drt ksma ayrlrlar:[1] Ky ve ehirlerdeki arsalarla ky ve ehir kenarlarnda bulunan mesken olarak kullanlan ve

500 metrekareyi gemeyen yerler,[2] Miri araziden blnerek (ifrazla) mlkiyeti birilerine devredilen ve bylece de miri arazi

olmaktan kan yerler,[3] Fethedilen yerlerde savaanlara verilen yerler ki bu tr arazilere Arazi-i riyye

denilmektedir ve bu araziler vergiden muaftrlar,[4] Arazi-i haraciye denilen ve yeni arazi fethinden sonra gazilere verilmemekle birlikte gayr-i

mslim yerli halkn elinden alnarak sonradan verilen yerlerdir. (Veldet, 1999, 182)


3/22

Osmanl mparatorluu Dneminde 625



Bu drt koulsuz zel mlkiyetin kapsam, yabanc mlkiyeti ve toprak rejimindekideiikliklerle Arazi Kanunnamesiyle geniletilmitir.

zel mlkiyet dnda ikinci bir yapysa vakflardr. Mlkiyet yaplanmasnda vakflarn ok

ciddi bir yer igal ettii bilinmektedir. Konuyla ilgili Barkann deerlendirmesi yledir:ehirlerdeki mlklerin tasarruf ve miras ekillerinde de er i hukukun en esaslbaz hkmlerini tatbik edilmez bir hale sokmann yolu bulunuyordu. Gerekten ehirlerdeumumiyetle tatbik edildii gibi, evlatlk bir vakf haline sokulan bir mlk zerinde ailefertlerinin faydalanma ekilleri art- vakflarla teekkl ve inkiaf etmekte olan hususi bir mlkve miras rejimi yaatyordu. (Barkan, 2001, XLVI)Barkann zellikle evladiyelik vakflarla Osmanl dneminde zel mlkiyetin kuvvetlendirdii

cihetindeki tahayylnde her ne kadar yanllk yoksa da mellifin tahayylnde ksmi noksanlklarnmevzu olduunu ifade etmemiz de mmkndr. yle ki:

Barkann konuyu kritik ederken vakflar zerinde kamunun tasarrufta bulunamamasprensibinden hareket ettii dnlebilir. Bu dorudur da. Ayrca Osmanl da ahsi mlkiyet zerindede tasarrufta bulunulamad hususunu mellifin gz ard etmesi mmkndr. zellikle msaderemekanizmas dnldnde bu ilk bakta doru bir perspektif olarak grlebilir.

Msadere uygulamasnn esas, devlet maln zimmetine geiren ve ihanet eden devletmemurlarna ynelikolmak kaydyla, mevzu devlet memurunun kontrolnde olan tm menkul ve gayrimenkuln elinden alnmas eklinde zuhur bulur. Bu erevede de devlet memurunun mal varlndanormal olmayan yollarla bir artn yaanp yaanmad incelenir ve hkm de bu erevede verilir.Ancak 18. yzyla gelindiinde msadere cezasnn amacn aarak hazine iin bir gelir kayna olduuda savunulmaktadr. (zdemir, 2001, 121)

Msadere cezasnn 18. yzylda ok fazla artt doru olmakla birlikte uygulamalardaki arthazineye gelir irad olarak deerlendirmek byk lde yanltr. Sakaolu (1984)nun tek birmltezim yetitiren aileyi inceledii almasnda da aka grlecei zere mltezimlerin ve dier stdzey brokratlarn aklayamadklar ve zimmetlerine irad eyledikleri meblalar, milyonlarca guruavarabilmektedir. 18. yzyl, zaten dnem olarak Osmanl brokrasisinin zlme yllarna tekabletmektedir. Ayrca unutulmamaldr ki hibir vakf art olmakszn ilmiye snfndaki ailelerin mallarna

kesinlikle dokunulmamaktadr. Bilindii zere ilmiye snfnda yaplan suiistimaller saymaklabitmeyecek cihettedir. Buna ramen msadereye muhatap olmazlar.

ehirlerde zel mlkiyete ynelik hibir kamulatrma temayl mevzu olmamasna karlkneden vakflara ynelindii ve evladiyelik vakflarn yaygnlat sualine karlksa verilebilecek cevapson derece aktr:

Osmanlda zellikle ehirlerde gnmzdeki anlamyla mutlak (koulsuz) mlkiyetin varl,kamunun mdahalesine cevaz vermemekle birlikte hususi hukukta sorumluluu ortadankaldrmamaktadr. Dolaysyla da slam hukukularnn ounluuna gre miras brakma hakk varkenzrri evladiyelik vakf kurulmasnn kiide hayr yapa duygusundan kaynaklanmas sebebiylemuhafazasnn gerektii ynndeki dnceleri de (Akipek, Atla, 1998, 146) tartmaya aktr.

rnein:1-10 Nisan 1757 tarihinde skdar kazasnda grlen bir davada, firar eden Uzun

brahim isimli iki arsa ve bir kahvehaneye sahip bir topu askerinin Darcal bir zat a 450guru borcu olduu iin, Uzun brahimin bal bulunduu askeri birlike atanacak bir yed-iemince satlarak alacaklya alacan verilmesine skdar kadlnca hkmedilmitir.1Bor alacak, sat sata itiraz ve benzeri pek ok dava rneklerine bugn sahibiz.

Osmanldaki zel mlkiyeti ve piyasa ekonomisi yapsnn ada dier devletlerden ok daha cariolduunu ortaya koymaya yetecek saysz rnekler mevcuttur. Dolaysyla Barkann vurgusundaki gibizel mlkiyeti gvenceye alma cihetinde bir eylem olarak vakflar grmek ok da anlamlgrnmemektedir. Ancak Osmanl da vakf kurumu zel mlkiyet st bir anlama gelmektedir.

1Tpk Latin alfabesine transkiripsiyon: stanbul Aratrmalar Merkezi (1998). stanbulAhkam Defterleri stanbul Finans Tarihi I (1742-1787)- stanbul Klliyat (VI), stanbul BykehirBelediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yayn, No: 59, stanbul, s. 121. (Evrak No: 4/157/485)


4/22

626 Murat FT



Yaplan ticar faaliyetler asndan olsun, eitli anlamazlklarla olumas asndan olsun kiizerine tutunan bortan, ahs vakf messesesi btnyle koruyarak bir zrh kisvesine brnmektedir.

Esasen gnmz irketler hukukunda var olan anonim ve limited irketlerde, kurulan irketin

sermayesiyle alacakllara kar sorumlu olunmasnn tam tersi burada mevcuttur. Aklamak gerekirse;Gnmzde bir X anonim ya da limited irketinin borlarn deyememesi zerine iflas

isteminde bulunmas durumunda, alacakllara sadece tzel kiilie sahip olan mevzu irketinvarlklar kadar denir. Eer kusurlu deillerse (irket maln zimmete geirme gibi)sermayedarlar (:irket sahipleri) sahip olduklar mal varlklaryla sorumlu deildirler vekesinlikle bu kiilerin servetlerine dokunulamaz, mevzu bor sz konusu kiilere dettirilemez.

Vakflardaysa, vkfn (vakfeden kii) ticar ya da baka her hangi bir sebepleborlanmas durumunda, alacakllara kar sorumlu olduu miktar, sadece vakfetmediiservetiyle snrldr. Dolaysyla tabiri caizse evladiyelik vakflar, gnmzdeki svireBankalarnn kasalarndan daha emin bir konumdadrlar.Kii bir kere vakf kurduktan sonraelde ettii gelirlerin bir blmn muntazaman vakfa ekleyebilmekte ve vakfn serveti artmakta,fakat vakfedenin husus ticar veya sna vesair faaliyetlerinden kaynaklanan mal

buhranlarndan vakfiyesinde biriktirdii serveti etkilenmemektedir.

2. ZEL MLKYET KAYNAI ZMRELER2.1. lmiye snfEsnaf loncalarnn, gerek fikr ve gerekse de faaliyet zellikleri, kendi ilerindeki brokratik

rgtlenmeleri itibaryla kk-snf olarak Ahilii gstermek dnda baka bir alternatifi dnmekimkn kabilinde

Osmanl ilk dnemleri boyunca Trkmen airet mensup- larndan ve ilmiye snfndan olankiilerin sadrazamla tayin edildikleri ve fakat Fatih Sultan Mehmet dneminden itibaren andarlHalil Paann katliyle azli sonrasnda 18. yzyla kadar birka istisna dnda sadrazamlk gibi nemli

pozisyona srekli devirme kkenli kiilerin getirildii grlmektedir.(AM, 1998, 54) te andarlailesinin dlanmas Osmanl tarihinde nemli bir yapsal krlma noktas olarak karmza kar.

Neticede andarl ailesi, Timurta ve Evrenos aileleriyle beraber Osmanl Devletinde II. Murad veFatih Sultan Mehmet dnemine kadar fertleri beylerbeylii, sadrazamlk gibi st mevkide yer alan ennemli aileden birisidir.(Hammer, 2005, 164) Ancak andarl ailesinden ynetimin devirmeleregeii, Osmanl brokrasisi iin btnyle geerli deildir. Bu noktada Unann Sahn Semanmedreselerinde vazifeli mderrislerin, esas itibaryla youn olarak devlet brokrasisinde vazifealdklarn belgelere dayal aratrmasyla spesifik olarak grmek mmkndr. Unann almasndan

bir blm inceleyelim:Sahn medreselerinin kuruluundan, yni 1470ten XVI. yzyln ortalarna kadar

burada ders veren ilim adamlar olarak tespit edebildiimiz 105 kiiden 28 (% 25.6)iSahndan sonra kadla ykselmiti. Ayn dnemde bu limlerden 5 (% 4.7)i sancak mfts,10 (% 9.5)u stanbul kads, 7 (% 6.6)si Anadolu kazaskeri, 7 (% 6.6)siRumeli kazaskeri, 7(% 6. 6)si ise eyhlislm olmutu. Bunlarn iinden bir kii ise Sinan Paavezr-i zamlaykselmiti. Sz konusu 105 kii iinden, sadece mderrislikle iktifa ederekSahndan sonra her

hangi bir aktif devlet hizmetine gemeyenlerin says ise yekn 40 (% 38) kiidir. Bu temaylXVI. yzyln ortalarndan itibaren, mderrislerin dorudan aktif devlet hizmetine gemeleri,yani bir ynetim kadrosu igl etmeleri ynnde hzlanacaktr. Mesel, XVI. yzyln sonlarnakadar, yani yaklak elli yllk bir sre iinde Sahn medreselerinde ders veren 167 kiidensadece 34 (% 20. 8) mderrislikten sonra baka bir vazifeye gemezken, 90 (% 53. 8)kadla kadar ykselmi, 12 (% 7. 2)si Rumeli kazaskeri olmu, 9 (% 5. 3)u Anadolukazaskerliine, 7 (% 4. 2)si ise eyhlislmla getirilmiti. Kez, ayn dnem ierisinde 8 (%4. 7) kii sancak mfts, 5 (% 2. 9) kii stanbul kads, 2 (% 1. 2) kii nakbl-erf ve bir kiide nianc olmutu. Ayn temayl XVII. yzylda da deimeyecektir: Yz yl boyunca Sahndabir sre de olsa ders veren tespit edebildiimiz yekn 648 kiinin byk ounluu, eitimretim faaliyetlerinden sonra fiilen aktif ynetim elemanlar arasna katlmt. Bu dnemde


5/22




sz konusu 648 kiiden, sadece mderrislikle yetinenlerin 143 (% 22) kiiden ibaret olduklargrlmektedir; aktif devlet hizmetine geme konusunda bunlarn mhim bir ksmnnmrlerinin vefa etmedii de bilinmelidir. Geriye kalanlarn hemen tamamnn kad olarak

muhtelif kazalarda bulunduklarn belirtmek gerekir. Ancak, kad olarak alanlar iinde 380(% 58,6) kii, kadlkla iktifa ederken, 39 (% 6)u stanbul kadlna, 21 (% 3,2)i Anadolukazaskerliine, 34 (% 3,5) Rumeli kazaskerliine, 20 (% 3)si eyhlislmla kadarykselmiti. Bu arada 6 (% 0,9) kiinin sancak mfts, 4 (% 0,6) kiinin ise nakbl-erafolduklarn belirtmeliyiz. Sahn mderrislerinin XVIII. yzylda ykseldikleri mevkilerde denceki yzyllara gre fazla bir deiiklik grlmemekte ve umum temayln devamnyanstan bir tablo ile karlalmaktadr. Yzyln bandan 1730lara kadarSahnda ders veren243 kii tespit edilebilmitir. Bunlardan 60 (% 24,7)nn bilhare baka bir vazifeyegemediini grmekteyiz. Geriye kalanlar ise, muhtelif kadlklarda bulunduktan sonra, dahast seviyelerde vazife almlardr. Bu erevede 139 (% 57,2)unun sdece kadlk ettiini, 13(% 5,3)nn stanbul kads, 6 (% 2.5)snn Anadolu kazaskeri, 12 (% 5)sinin Rumelikazaskeri, 11 (% 4. 5)inin ise eyhlislm olduklar mhede edilmektedir. 2 kii de nakbl-erf tyin edilmitir. Ortaya kan bu tablo, Sahn medreselerinin yzyllarca devlete stseviyede eleman yetitirdiini gstermektedir. Osmanl idar sistemi ierisinde kadlarn,stanbul kadlarnn, kazaskerlerin, eyhlislmlarn, mftlerin, nakbl-eraflarn... nelde etkili ahsiyetler olduklar zahtan vrestedir. Binaenaleyh, yukarda gzden geirilenyaklak yz yllk bir sre ierisinde, eyhlislmlk makamna ykselenler iinden 45kiinin, daha nce Sahn mderrisliinde bulunduunu, eitim-retim hizmetlerini buradatamamladktan sonra kazaya ktn ve bilahare ilmiye mesleinin en st seviyesine ulatngryoruz. Keza, ayn sre ierisinde Sahnda bir sre de olsa ders veren yaklak 1200civarndaki ilim adamndan sadece 277sinin yalnzca ilim ve eitim-retim faaliyetleriyleyetindiklerini veya daha ilerisine muhtemelen mrlerinin vefa etmediini; geriye kalan bykounluun ise yine devletin kaza ve adliye mekanizmas ierisinde u veya bu ekilde vazifealdklarn mahede etmekteyiz. Ayn durum, deerlendirmeye tbi tutamadmz 1730dansonraki dnem iin de geerli kabul edilebilir.(Unan, 2004)

Yksek mevkii igal eden yarg brokrasisi dnda Osmanl brokrasisinde loncageleneinin varlna iaret etmek de son derece nemlidir. Ktiplik gibi alt kalemiyememuriyetlerde babas ktip olan ya da ktip bir yakn tarafndan kalemlere alnan ocuklarustarak ilikisiyle yetitirilirlerdi. (zdemir, 2001: 78)15. yzylda Bursada kurularak faaliyete geirilen medreselere bakldnda, brokratik

zmrelerin de arl hatrlandnda, Osmanl devletinde 19. yzyla kadarki dnemde ailelerinarlkl olduklar sonucuna varlacaktr. Dolaysyla da Osmanl brokrasisinde st dzey (sadrazamgibi) birka makamla asker snflarn devirme kaynakl olduklar grlecektir. Yargnn ilmiyesnfnca yrtlmesi, aslnda Padiahn mutlak siyasal erke sahip olma kudretinden yoksunluunu vetrenin padiahn zerinde olmasnn da bir gstergesiydi. Yargnn gnn artlarna gre cidd bir

bamszla sahip olduunu da sylemek mmkndr. Hammerde geen ilmiye snf tanm vekazanmlar da bu dnceyi destekler mahiyettedir.

Hangi mertebeden olursa olsun ulema iki mertebeye malik idiler. Bunlarda; vergidenmuaflk ve lmlerinde Beytlmal adna msadereden masun olup, mallarnn miraslarnagemesinin salanm olmasdr. Bu bakmdan Osmanllarda yegne asil snf demek olanilmiye hanedanlar, nesilden nesile gemi ve toplanan servetlerle kuvvetini de arttrmtr.Kibar ulema ocuklarnn daha kk yata mderrisler listesine yazlarak erginlikalarnda ulema mesleinin az ok yksek bir mertebesinde bulunmalar hususu istisnaedilecek olursa, bu kariyerlerde ilerlemeyi tespit eden usulde hibir deiiklik yaplamazd.(Hammer, 2005, 94)

2.2. Esnaf Birlikleri

Etimolojik olarak esnaf Arapada snfn ouludur. Kanunlar ve kanunlardan daha okriayet edilen gelenekleri, adetleri, kaideleri olan esnaf tekilat, uzmanlamaya ynelik olarak


6/22

628 Murat FT



snflandrlmlard. 17. yzylda stanbul da 1100 eit esnaf bulunmaktayd.(Bykboyac, 1986,159)

Osmanl dneminde esnaf birlikleri iktisad ve itima hayatta son derece etkili bir zmre

konumundaydlar. Kkenleri Ahi ocaklarna dayanan Esnaf ve Zanaatkr Birlikleri, Osmanl ehirekonomisine hkim olan zmreyi tekil etmekteydi.

Ahiliin genel manadaki siyasal gcnn Osmanl devletinin kurumsallamas ertesinde sonbuldurulmaya alld bir gerektir. Bu erevede soysuz ve sopsuz bir zmre yaratm eksenindehanedana tam bal devirilmi kitlelerin zellikle Kanuni dneminden itibaren gcnn doruunaulatrldn gryoruz. Kanuni dneminde yenierilerin cret ve saylarndaki art bunudesteklemektedir.

Ancak yenieriler, daha nce de vurguland zere asker alanda g unsuruydu. Yargda naslki ilmiye snfnn mutlak hkimiyeti vardr, ite ayn istikamette ehir ekonomisinde de esnaf vezanaatkr zmresinin etkisi cari olmutur. Tekilat yapsna bakldnda yedi ahsiyetn plana kar

Kad: Bulunduu yerin kaza, mlk ve beled bakan olmann yannda esnafbirliklerinin de en st makam konumundayd. Esnafn setii eyh bakanlndaki heyet

azalarn tayin ve azletmek yetkisine sahip olan kadnn balca grevleri arasnda esnaflardenetlemek de yer almaktayd. ehre intikal eden zirai rnleri sicile kaydeder, artan ksmvarsa ordu veya merkeze gnderirdi. Esnaf ve zanaatkr birlikleri arasnda yaananuyumazlklarda anlamazlklar karara balayan mercii de kadlkt. ehirdeki esnafsaysnda tespit eden yine kadlkt.

Muhtesip: Muhtesiplerin grevi, piyasa denetimini salama olup esnaf birlikleriierisinde gnmzdeki hkmet temsilcisine e deer bir vazife grrd. arlar dolaansatlanlar muayene eden muhtesipler, yanl uygulamalarda ceza kesme yetkisine de sahiptiler.Gnmzdeki zabtalara edeerdir.

eyh:Esnaf zmresinin bakanna eyh denirdi. Esnaf arasndan seilen eyhler,darya kar esnaf zmresinin temsilcisi konumundaydlar. Esnaflar arasnda kanantlamazlklarda ilk nce eyhe gidilirdi.

Nakip:eyhin esnaf ve zanaatkr arasndaki temsilcisiydi.Kethda (khya): Baz esnaf zmrelerinde eyhin vekili olan nakibin vazifesinistlenerek esnafn ilerini takip eden ve toplantlar yneten kiiydi.

Yiitba:Kethdann yardmcs olup, esnaflar arasnda kan antlamazlklarda ilkmercii konumundayd. Bir kalfa veya ustann i sahibi olabilmesi, yiitbann iznine balyd.Esnafa hammadde temini ve disiplin ilerine de bakard.

Ehl-i vukuf (ehl-i hibre):Her esnaf zmresinde bulunmayp, fiyat tespitinde vazifealan ve madeni eyayla tart aletlerini damgalayan ve kadya esnafla ilgili ilerde yardmcolan grevliydi.(Tabakolu, 1994, 280-281).Esnaf ve zanaatkrlar yaplan iin mahiyetine gre %1020 bandnda karlarla allmaktayd.

Mal ve eyann fiyat tespitinde narh sistemi uygulanmaktayd. Narh, ilmiye snfndan o yerin kads ileesnaf yneticileri ve ikamet eden ahalinin ileri gelenleri birlikte tespit etmekteydi (Yldz, 1996, 196).

Osmanl snfsal yaps ierisinde esnaf ve zanaatkrlar, zmre-i ulemadan sonra ve reayadan

nce, orta snf olarak yer almaktaydlar (Fndkolu, 1999, 640).ehir nfusunda en yksek arla sahip olan esnaflar, son derece cidd bir iktisad g

konumundaydlar da. rnein Osmanl ehirlerinde iilerin dzeyleri dahi son derece yksekti.Pamukun 5000i akn belgeye dayanarak verdii rakamlar itibaryla 16. yzylda Avrupadaki cretlerOsmanl ehirlerindeki cretlerin %40na ancak ulaabiliyordu. (Pamuk, 2004: 4) Batyla gelirfarkll da 19. yzylda Osmanl aleyhine cidd boyutlara ulat. Yine Pamukun Osmanlcorafyasyla Batl lkelerdeki fert bana den GSYH tahminleri 18202000 periyodu itibarylaaada sunulmaktadr (Pamuk, 2006, 815).


7/22




Tablo 1. Osmanl mparatorluunda Uzun Dnemli GSYH Geliimi (Dolarn 2000 Yl SatnAlma Gc Paritesine Gre Fert Bana Den GSMH)

1820 1870 1913 1950 1973 2000

Trkiye 680 880 200 1600 3477 6597

Suriye 680 880 300 1400 2345 4364

Lbnan 680 950 450 2429 3155 3409

rdn 550 700 000 1663 2389 4059

Filistin 650 850 200 1992 7704 12292

srail 2817 9645 16159

Bat eria ve Gazze ... 949 2184 5124

Msr 600 750 050 1050 1294 2920

S. Arabistan 500 520 600 2231 11040 8002

Krfez lkeleri 600 700 900 17730 24533 11974

Irak 550 600 800 1364 3753 1221

ran 550 600 800 1720 5445 4742

Ortadou 611 744 023 1592 4057 5023

ABD 1257 2445 301 9561 16689 28129

Bat Avrupa 1245 2086 688 5013 12159 19806

ABD ve Bat Avrupa 1246 2159 172 6711 14029 23680

Kaynak:Pamuk, 2006, 815.

Yukardaki tabloda da grlecei zere 19. yzyln ilk eyreinde henz cidd bir gelirfakllnn Osmanl ve Bat arasnda gereklemedii grlmektedir. Nitekim 1868 de stanbul da 2530 a inen kuma tezghlarnn says, 3040 yl ncesinde 2750 ye ulaabilmekteydi. (Sarc, 1999,428) Yine Osmanlnn Avrupa daki topraklarn iyi tanyan bir ngiliz mellifin aktardna gre1810dan nce kodra da mslin imalatyla uraan tezgahlarn says 600ken 1810 dan sonra bu say40a inmi, Trnova da 1800 den evvel 2000 olan dokuma tezgahlarnn saysysa 1830a gelindiinde200 e inmiti (Fndkolu, 1999, 624).

Netice itibaryla siyas yaamda sz konusu olan gerilemenin, sanayi inklabnn etkisini

iddetlendirdii 19. yzyln ikinci eyreine kadar aslnda Osmanl ehir ekonomisinde (hizmet+kkimalat sanayii) gereklemedii tespit edilebilmektedir. Bunda elbette 1838 tarihli Balta LimanAntlamas sonrasnda ok ksa bir sre ierisinde Osmanlnn pek ok dier Batl devletle benzerserbest d ticaret antlamalar imzalayarak ak pazara dnmesinin etkisi byk olmutur. lkelereve imzalanan ticaret antlamalarnn tarihlerini sadece isimler itibaryla sralamak gerekirse:(Tengirenk, 1999, 289)

[1]ngiltere (16 Austos 1838)[2] Fransa (1838)

[3]Lbek, Brem ve Hamburg (18 Mays 1839)[4] Sardunya (2 Eyll 1839)[5] sve ve Norve (1840)


8/22

630 Murat FT



[6] spanya (2 Mart 1840)[7] Felemenk (14 Mart 1840)[8] Danimarka (1 Mays 1841)[9] Toskana (7 Haziran 1841)[10] Prusya (18 Alman devleti namna 1840)[11] Belika 1840Bu antlamalarn tesiriyse iktisad yaamda birka on yl iinde ok cidd boyutta hissedildi.

183039 periyodunda yllk ithalat ortalamas 5.1 milyon sterlinken bu rakam 1840-49 ortalamasnda6,9 milyon sterline ykseldi; ancak 1830-39 periyodunda yllk 4,2 milyon sterlin olan ihracatortalamas, 1840-49 periyodunda 6 milyon sterline ykselebildi. (Pamuk, 1994, 234) Dolaysyla esnaf,ilk dnemlerde her ne kadar kan kaybetse de belirli lde Bat mamullerine direnebildi. HlbukiOsmanl maliyesi ayn direnci gstermekten uzakt. Nitekim 184142 bte ylnda verilen ak %0,7iken 184849 bte ylna gelindiinde bu oran %11,7 ye srad. (Gran, 2003, 8) Dolaysylaesnaflarn hemen eridiini savunmak gereki deildirve Osmanlnn son dnemlerine kadar cidd biriktisad g unsuru olma zelliklerini muhafaza edebilmilerdir.

3. ZEL MLKYET ST YAPILANMA OLARAK VAKIFLAR3.1. slam ncesi vakflarAnadolu da vakflara ilikin ilk yazl metne, M.. 1280de yazlm olan Hitit tabletlerinde

rastlanmaktadr. Orta Asyadaysa ilk vakflara, Uygurlarda rastlanmaktadr. Uygurlarda rastlanan builk vakf, blgede yer alan bir tp medresesini ve dier okullar da kapsayan bir Buda manastrna birHan tarafndan arazi ve ba vakfedilmesiyle gereklemitir. Vakf mutemedi olarak da sz konusumanastr yneten rahipler tayin edilmitir. (Ural, 1977, 21) Hatta Uygur vakflar M 12. 13. yzyllarakadar uzamakta olduundan Trklerin slamiyet ncesi vakf geleneine sahip olduklar sonucu dakarlabilir. Keza Eski Yunan, Roma ve Bizansta da vakflar iptidai olarak da olsa mevcuttur.(Kprl, 479-484, 491) Ortaa Avrupasnda da kiliselerin vakfiyelerineait geni arazilerinin olduuve toplam toprak yeknunun da 1/3nden fazlasn kontrol ettikleri bilinmektedir. O halde, gerek slamncesi dnemde dnya genelinde ve slam sonrasnda da Hristiyan corafyasnda cari olan vakflarn,

din vakflar olduuve rahiplerin finansmann karlamada vakfiye gelirlerinin kullanldn savunmakyanl olmayacaktr.3.1. Osmanl ncesi slam toplumlarnda vakflarVakf messesesinin sosyo-ekonomik hayatta kaplad alan itibaryla zirve yapt dnemin

1518.yzyl aras Osmanl dnemi olduu bir gerektir. Ancak vakflarn, slam corafyasnda o gnedein de youn olarak mevcut olduu unutulmamaldr. Bu erevede de Arap-slam Devleti veSeluklular (Anadolu Seluklular) incelemek zaruretiyle karlayoruz.

Vakflar konusundaki analizlerde uzun yllardr mevcut olan gelenek, kukusuz vakflarn slamkltryle balad ekseninde olumaktadr. Halbuki bu dnce yanl olduu gibi, HazretiPeygamber dnemindeki ilk uygulamaya dayanak olarak gsterilen olaylar da aslnda tamamen yanldeerlendirilmitir. yleki:

Osmanl vakflar konusunda lkemizdeki en nemli otoritelerden birisi olan Akgndz (1987)n konuyla ilgili aktarmn ve deerlendirmesini zet olarak inceleyelim;

Temim Dari isimli ensardan bir sahabe Hazret-i Peygamber den o dnemde henzfethedilmemi olan Filistin topraklarndan bir blmn kendisine vermesini istemitir. Hazret-i Peygamberde bu talebi zerine sahabeye fethedilmemi Filistin topraklarndan bir blmnvermitir. Tam da bu noktada, sahabeye verilen topran ikta m yoksa vakf m olduukonusunda ihtilaf vardr. Akgndz, bu noktada Hazret-i Peygamber tarafndan sahabeyeverilen topran vakf olduunu savunmaktadr. Ceylan derisi zerine yazl olan belgede szkonusu topran sonsuza kadar kendisine, ocuklarna ve onlarn daha sonradan geleceknesillerine verilmi olduunu vurgulamaktadr. Dier bir deyile sz konusu topraklar,sahabeye vakfedilmitir. Nitekim Halife mer Bin Tallal dneminde Filistinin ele geirilmesisonrasnda sz konusu topraklar sahabeye verilmi olup Kanuni Sultan Sleyman dneminde


9/22




de yine ayn sahabenin neslinden olanlara vakfedilen topraklarn tahrir defterlerine de vakfiyeolarak getii grlmektedir.Akgndzn vurgusu zrri ya da evladiyelik vakflar erevesinde bir lde kabul edilebilir.

Ancak vakaya derinlemesine bakldnda, esasen uygulamann gnmz tapu siciline daha yaknolduu grlr. Dier bir deyile Hazret-i Peygamber in bu uygulamas, Avrupada 17. yzylnortalarnda kurumsallamaya balamasndan 1000 yl nce piyasa ekonomisinin temel koulunuoluturan koulsuz zel mlkiyete uygun olduu grlmektedir. Dier bir deyile douunda slam,modern piyasa ekonomisini 1400 yl nce cari klm ancak zamanla iktidarlarn elinde yenilenmeyeuratlarak bu yaps trplenmeye allmtr. Ancak sz konusu trplemenin, ancak feodalAvrupadaki dzenle modern liberalizm arasnda braklabilmesine yetebilmi, tam anlamyla bir feodaldzen getirilememitir.

Kurallara uygun ilk vakfn kuruluuna bakldnda, 8. yzylda Emevi Sultan 1. Velidinamdaki meyye Camiini yaptrmas sonrasnda, cami giderlerine harcanmak zere birok ky vetarlay vakfetmesiyle karlalr. (Ural, 1977, 21)

Anadolu Seluklular dnemindeki yapy doru analiz edebilmek iin nce dnemle ilgili baznemli siyasal gelimelere ksaca deinelim:

Seluklular dneminde siyasal birliin kurumsallatrlmas son derece g olmutur. Kukusuzbunda Orta Asyadan gelen topraklarn kardeler arasnda blnmesi geleneinin etkisi byktr. Dahakurulu dneminde Seluklularn drde blnmesiyle karlayoruz. (Seferolu ve Mderrisolu, 1986,81-83) slam felsefesinde taht mcadelesini zmleyen Birlik prensibinin gerekletirilmesineynelik olarak II. Klarslan a kadar fonksiyonel bir yaplanmann tekil edilemedii grlmektedir.(Gnll, 1990, 36) Ne var ki II. Klarslann niter yapy byk zorluklarla elde etmesi, yine aynhkmdarn lkeyi 11 olu arasnda blmesini engelleyememitir. (Smer, 1993, 6) Kalc olarak niterdevlet yaps ancak II. Sleyman ah dneminde tesis edilebilmitir (Tabakolu, 1994, 70).

Seluklularda niter devlet yapsnn tekilinde harcanan youn mesai sonrasnda da airetlersorunuyla karlald grlmektedir. Airetlerin gcn krmak maksadyla Paralayarak skn adverilen uygulamaya bavurulduu grlmektedir. (Tabakolu, 1994, 69) Bu politika erevesindeairetler Anadolunun eitli yerlerine kk paralar halinde yerletirilmilerdir. te bu yzden

gnmzde farkl ehirlerde ayn airet isimlerine rastlanmaktadr. rnein epniler gnmzde; Dou,Gneydou Anadolu ve Karadeniz Blgelerinde yerleiktirler (Smer, 1992).

Airetler sorunu bir lde bertaraf edilme abalar yannda, zellikle ran asll vezirNizamlmlkn gerek ikta sistemiyle ve gerekse de cretli askerleri konulandrarak Selukluynetiminde brokrasiyi oluturarak kurumsallatrma abalaryla karlayoruz (Brockelmann, 1992,194)

Btn bu kurumsallama ve niter sistemi kurma almalar sonrasnda Seluklularn iktisadrefah yaadklar dnem ksmen alkantlar yaansa da 1176-1277 arasnda geen yaklak 100 yllkdnemdir. Bu dnemde Anadolu, dou-bat ve kuzey-gney dorultusunda uluslararas ticaret kprskonumunda olmutur. Bu dnemde yaanan byk refah artysa, ticaret yollarnn kesitii corafyadaolmann yan sra gmrk vergilerinin dkl, verimli topraklar, yksek retim hacmi, otlaklarn vehayvan stokunun ykseklii ve lkenin denizlerle evrili olmas olarak aklanmaktadr. (Tabakolu,

1994, 71) te bu refah dneminde pek ok sosyal ierikli yaplar oluturulmutur. rnein AnadoluSeluklular dneminde lkede pek ok tp medresesi kurularak faaliyete gemitir.(Baytop, 1985, 55-57) Yine pek ok kaplcalarn kurulduu da bilinmektedir (Mugan, 1994, 39).

Pek tabii bu kurulularn yannda baka yaplarn da oluturulduunu gryoruz. zelliklekonaklama yerlerine ayr bir nem verildii grlmektedir. rnein 13. yzyl ortalarnda Kayseri i leSivas arasnda 20 kervansarayn ina edilmesi dikkat ekicidir (Kymen, 1992, 19).

Peki bu kadar yapnn inasnda neler etkili olabilir ya da sadece refah artyla bu yapyaklamak mmkn mdr? Elbette hayr: 14. yzylda Anadolu Seluklularnn hakim olduucorafyada 100 akn irili ufakl ehir mevcuttur ve hatta Sivasn nfusu 120 bine ulaabilmitir.(Tabakolu, 1994, 83-84) Neticede de ihtiyatan doan bu kurulularn faaliyetlerini srdrebilmeleriiin de vakflarn kurulmasna ihtiya olumutur. Sultan ve aileleri de doal olarak pek ok vakfnkurucusu olmulardr.


10/22

632 Murat FT



Vakflar ve mlkiyet ilikileri asndan Seluklular dnemini Osmanllardan ayransa, szkonusu dnemin Osmanllar zamannda gnmz piyasa ekonomisine yakn yapnn Seluklulardneminde esasen zirve yapt konusudur. Dier bir deyile yayld alan itibaryla Osmanl dnemine

ait zirvenin, sisteme uyum itibaryla zirve dnemi Anadolu Seluklular dnemidir. yle ki:13.yzylda yalnzca Malatyada kuma dokuyan 12 bintezgh mevcuttur.(Kymen, 1992, 24).

te bu organizasyon o denli geni bir arla sahipti ki Osmanlya devrolunan pek ok eyh ve ahininmlk ve vakf kaytlar, Osmanl padiahlar ve padiah yaknlarnn vakflarnn ilendii 544 numaraltahrir defterinde mevcuttur. (Uslu, 1990, 26) rnein Ahi Ahmet Nahcivan, Fidi ky gelirini, te biriFidi kynde, dier te biri Niksarda bulunan iki zaviyeye ve kalan te biri de salnda kendisininlm sonrasndaysa sa olan evladlarndlarndan oluacak mtevelliye vakfetmitir. (Oral, 1954, 60).Bu ve benzeri rnekler oaltlabilir.

Dier nemli bir zmre de tccarlardr. Tccarlarn sz konusu arlklarn anlamadaysadnemin birka finansal yap rneine karlatrmal olarak gz atmak yeterli olacaktr. Sz konusudnem ve corafyada %10 kar payl (faiz) havale senetleri ve ekler, hkmdarlarca veya byksermaye sahiplerince ehirler ve lkeleraras ticar ilikilerde kullanlmaktayd. (Kymen, 1992, 25)

Elbette bu ek ve senetlerin sikke karlklar mevcuttu. Hlbuki ayn dnemde kk deerlerdeparann dahi tedavlde olmad son derece snk bir ticaretin mevcut olduu Avrupaya bakldnda,Cipollann hayalet para olarak tanmlad clz kaydi parann dnda tedavlde dolanan sikkebulunmamaktayd.(Cipolla, 1993, 43-56)

te bylesi bir zenginlemenin yaand ve reayaya da servet sahibi olma olana tannddnemde kurulan vakflarda iki husus n plana kar: Evladiyelik vakflar ve vakf mrif gelirlerininykseklii. cret yksekliiyle ilgili Tabakolunun tespitleri yledir:

Vakfiyelerden renildiine gre, mesela XIII. yzyl Karatay kervansaray vakfmrif (mfettii)ne ylda 500, nazr(mdr)na 360, imamna 200, havaic (anbar) memuruna200, misafirlere hizmet edenlere 150er dirhem cret ile tazminat olarak her birine 24 md(1 md 100120 kg) buday denmekte; Sivasta Sahib Fahreddin medrese ve imaretindemderrise ayda 150 dirhem (ve ekmek tazminat), muid (yardmc mderris) ve mimara

50er, tahsildara 40, mezzine 25, kapcya 20 dirhem maa denmekteydi. (Tabakolu,1994, 97)Fiyatlar bugne getirmek gerekirse, beylikler dneminde 20 dirhemle 2 koyun veya 200 kg

buday satn alnabileceinden hareketle (Tabakolu, 1994, 97) ve gnmzde de 1 koyunun asgar 200dolar olduu dnldnde:

Vakf alanlarnn her birine yllk 24 md buday karl olan 240 dirhem/yl veya 20dirhem/ay cretlerine eklenerek hesaplandnda:

Tablo 2. 13.Yzyl Seluklu Dneminde Vakf alanlarn cretleri (Yllk Toplam)

Unvan Dirhem

cinsinden cretlerKoyun

cinsinden cretler(10 dirhem=1

koyun)

Gnmzn satn almagcne gre cretler (1 koyun=200

dolar)

Vakf mfettii 740 dirhem 74 koyun 14,800dolarVakf mdr 600 dirhem 60 koyun 12,000 dolarVakf imam ve anbarmemuru

440 dirhem 44 koyun 8,800 dolar

Hizmetli 390 dirhem 39 koyun 7,800 dolar

Dnemin st dzey cretleriyle karlatrmak amacyla niversitedeki cretleriinceleyelim:


11/22




Tablo 3. 13.Yzyl Seluklu Dneminde Medresede alanlarn cretleri

Unvan Dirhem cinsinden

cretlerKoyun

cinsinden cretler

(10 dirhem = 1 koyun)

Gnmzn satnalma gcne grecretler

(1 koyun=200 dolar)Mderris (Profesr) 150 dirhem/ay 15 koyun/ay 3,000 dolar/ay1800 dirhem/yl 180 koyun/yl 36,000 dolar/yl

Muid (Doent) & Mimar 50 dirhem/ay 5 koyun/ay 1,000 dolar/ay600 dirhem/yl 60 koyun/yl 12,000 dolar/yl

Tahsildar& Mezzin (Uzman) 40 dirhem/ay 4 koyun/ay 800 dolar/ay

480 dirhem/yl 48 koyun/yl 9,600 dolar/ylKapc (Hizmetli) 20 dirhem/ay 2 koyun/ay 400 dolar/ay

240 dirhem/yl 24 koyun/yl 4,800 dolar/yl

Her iki tabloda da grlecei zere vakfta alan hizmetli, niversitede alan muadilindenyaklak %62,5 daha yksek cret almaktayd. Vakf imamysa neredeyse niversitede uzmanstatsndeki mezzinle eit cret almaktayd. Vakf mdr, doent cretini alrken, vakf mfettii

doent maandan ok daha yksek cret alyordu.Vakflarda geerli olan yksek cret seviyesi, hem vakflarn zengin olduu ve hem de sermayetransferinin nemli dzeyse yaplabildii dncesini desteklemektedir. nk vakf kuruluartnamesinde ynetici kadrolarn kimler olaca belirlendiinden, zellikle reaya vakflar iinnemlidir. zellikle evladiyelik vakflarda hibir vasf sahibi olmas beklenmeyen bir mfettiin ya damdrn doent maan aabilen cretler alabilmesi dndrcdr.

Seluklu dnemi vakflarnn dier nemli bir zellii de tpk slamn ilk dnemlerindeolduu gibi tapu tescili zelliini de bnyesinde tayabilmesidir. rnein bu dnemdeki bir vakfnyapsnda, vakf gelirinin yarya yakn bir ksmnn mal sahibine, %20sinin de akrabalarna brakldgrlebilmektedir.(Kymen, 1992, 29)

Bu erevede Seluklu dnemi vakflarn, reaya ve sultan vakflar olarak ikiye ayrmakmmkn olup, sultan vakflarnn sosyal gayelerle kurulduunu, reaya vakflarnnsa mlk tescili bir

eit gnmzdeki aile irketi yapsndaki bir tzel kiilik olduunu savunmak mmkndr.3.3. Osmanl dneminde vakflar630 yllk Osmanl dnemini incelerken her konu iin alt dnemlere ayrarak inceleme

zorunluluuyla kar karyayz. nk sz konusu uzun dnemde farkl yaplar mevcuttur.Bu erevede vakflar konusunu incelerken de Osmanl dnemini alt dnemlere ayrma ihtiyac

mevcuttur. Biz bu dnemlendirmeyi balkta yapacaz:- 15. yzyla kadar Osmanl dneminde vakflar,- 16 - 18. yzyl arasnda Osmanl vakflar- 19. yzylda Osmanl vakflar.

3.3.1. 15. Yzyla kadar Osmanl dneminde vakflar3.3.1.1. St Vakflar ve Osmanl Kurulu Dneminde Vakf- Mlkiyet Sosyal / Beledi

Amalar Eksenli Vakfiye Mukayesesi15. yzyla kadarki Osmanl dneminde vakflar konusu incelendiinde, vakfedilme asndan

Osman Gazi, Orhan Gazi dnemlerinin ve belirli lde de Murad - Hdavendigar dneminin farkl biryerinin olduu grlmektedir. Osman Gazi ve Orhan Gazi vakflarnn, esas itibaryla arlkl olaraktapu sicili ilevine haiz, bireylere mlk balamas eklinde bir tasarrufta bulunduklar grlmektedir.Murad- Hdavendigar zamannda da benzer yap varln devam ettirmitir. Bu erevede Stvakflar elimizde nemli bir aklayc kaynak olarak deerlendirilebilir. imdi St kaytlarn ksacainceleyelim:

A. Stte Osman Gazi, Orhan Gazi, Murad Hdavendigar ve Vakfedenin belirsiz

olduu zel kiilere yaplan vakfiyeler (Mlk Balar)

1. Osman Gazi tarafndan St camii imamna yine Stte bir iftlik vakfedilmitir.2. Osman Gazi tarafndan St e bal nce Pelit kynde bir iftlik, eyh Selman a

vakfedilmitir.


12/22

634 Murat FT



3. Osman Gazi tarafndan St e bal Sekiz Pnar denilen mevkiide bir iftlik, AkbaDervi e vakfedilmitir.

4. Orhan Gazi tarafndan St e bal Baviran kynde bir iftlik, Turbegi Fakih in

torunu zenci Beyolu vaz a vakfedilmitir.5. Orhan Gazi tarafndan St e bal Ahur kynde bir iftlik, olu Timura

vakfedilmitir.6. Orhan Gazi tarafndan St e bal Ahur kynde bir iftlik, Mustafa Fakih olu

Yusufa vakfedilmitir.7. Orhan Gazi tarafndan St e bal Youncu Pelit kynde iki mdlk yer, St camii

imamna vakfedilmitir.8. Orhan Gazi tarafndan St e bal Viranck kynde bir iftlik, Ahmed Fakihe

vakfedilmitir.9. Murad Hdavendigar tarafndan St e bal Kzlsaray kynde bir iftlik, Ali Fakih e

vakfedilmitir.10. Murad Hdavendigar tarafndan St e bal Gmran kynde bir iftlik, Salih eyh

olu Dursun eyhe vakfedilmitir.11.Gkeviran kynde Namazlau, Doanc Deresi ve Sakzlca Tepe mevkileri arasndakalan yer Osman Gaziden itibaren vergiden muaf tutulmu olup, sz konusu alan sa Sofu veevladna vakfedilmitir.

12.St e bal Gyncek kynde yarm iftliklik yer, ahsa mlk olarak vakfedilmitir.13.St e bal Kara Donu mezraas, eyh mer ve olu eyh Paaya Halil Bey nian ile

vakfedilmitir.14.Orhan Gazi tarafndan St te bir iftlik, belli olmayan biri veya birilerine

vakfedilmitir.15.Murad Hdavendigar tarafndan St te bir iftlik, belli olmayan biri veya birilerine

vakfedilmitir.16. Avdanck ky, Basayi olu lyas Beye mlk olarak verilmitir.

17.Aydancka bal Karaviran ky yine Basayi olu lyas Beye mlk olarak verilmitir.18.St e bal alt kynde bir iftlik, belli olmayan biri veya birilerine vakfedilmitir.19.St e bal Ayata Selgeri Pnar Mezras, belli olmayan biri veya birilerine

vakfedilmitir.

B. Stte Osman Gazi, Orhan Gazi, Murad- Hdavendigar ve vakfedenin belirsizolduu dorudan hayrat amal kurulan vakfiyeler

1. Osman Gazi tarafndan Ste bal Kozcaaac ky Ede eyh zaviyesinevakfedilmitir.

2. Osman Gazi tarafndan Ste balYunak kynde 5 dnm arazi Ede eyh zaviyesinevakfedilmitir.

3. Orhan Gazi tarafndan Ste bal Aydnck kynde 10 pare yer Ede eyh zaviyesinevakfedilmitir.

4. St zmmileri tarafndan Erturul Gazi ruhunu hayrat amal bir ba ve bahenin yarszerindeki tasarruf, St kadsna verilmitir.

5. Ste bal Kozca ky mezras Bilecikteki Ede eyh zaviyesine vakfedilmitir.6. Basayi olu lyas Bey tarafndan St e bal Avdanck ky, ayn kiinin Gkek

kynde yaptrd zaviye ve mescide vakfedilmitir.7. Basayi olu lyas Bey tarafndan St e bal Aydancka bal Karaviran ky,ayn

kiinin Gkek kynde yaptrd zaviye ve mescide vakfedilmitir.


13/22




8.Kimlii bilinmeyen bir vakf tarafndan St e bal Aydancka bal 10 iftlik, aynkiinin Gkek kynde yaptrd zaviye ve mescide vakfedilmitir.2

Yukarda sunulan Osman Gazi, Orhan Gazi ve az bir miktar da Murad - Hdavendigar

dneminde gerekleen toplam 27 vakfiyenin on dokuzu bizzat padiahn ahslara mlk terkinieklinde zuhur etmitir. Dolaysyla da bu sz konusu on dokuz uygulama, tpk Hazreti PeygamberinTemim Dariye henz ele geirilmemi Filistinde bir toprak parasn mlk olarak vermesiyle ayndr.Sz konusu ahslarn, kendilerine padiahlarca vakfedilen mlkler zerinde her trl tasarrufta

bulunma haklar mevcuttur. Dolaysyla da gnmzdeki liberal doktrine esas olan koulsuz zelmlkiyetin artlarnn, bu on dokuz vakf iin geerli olduu sonucuyla karlalmaktadr.

Hayr amal vakfiyelere bakldndaysa, St zelinde ki Osman Gazi dneminin tmyleOrhan Gazi dneminin nemli bir ksmnda Osmanl topraklar St ve yakn evresiyle mteekkilolduunda Osmanl vatan anlamn tamaktaydtoplam yirmi dokuz vakfiye ierisinde sadece sekizlesnrl kalmtr. Sz konusu sekiz hayr (beled ve sosyal) amal vakfiyenin de sadece padiahlarcavakfedilmitir. Dolaysyla kurulu dnemi Osmanlsnda vakfn, tpk Hazret-i Peygamber dnemindeolduu gibi ba yoluyla koulsuz zel mlk tescili (:tapu tescili) eklinde zuhur ettii sonucuylakarlalmaktadr.

3.3.1.2. 15. Yzyla Kadar Bursada Kurulan Vakflar ve Vakf - Mlkiyet Sosyal /Beled Amalar Eksenli Vakfiye Mukayesesi

Bu dnemde genel olarak bakldnda Osmanlda ehirlerin yaplanma ve gelimesinde anarole sahip olan din, kltrel, sosyal, ticar nitelikli yaplar ok byk oranda sultanlar, vezirler, nemlidevlet memurlar ve zengin kiiler tarafndan yaptrlmtr.(Kele, 2001, 178)

Ancak lk olarak beled vesosyal ierikli vakflarn kurucularnn yine arlkl olarak Sultan veakrabalaryla devlet adamlarndan olutuunu savunmak yanl olmaz. nk genel olarak dikkatedildiinde, camii, klliye, imarethane ve benzeri dier yaplarn isimleri ya sultan isimleridir ya daakrabalarnn veya paalarnn isimleridir.

kinci olarak, dnemsel snflandrmalar yapldnda, gerek Seluklularda refah dneminioluturan 13. yzyla kadar geen srede ve gerekse de Osmanllar da 15. yzyla kadarki sredezengin reayann beled ve sosyal amal vakf kuruculuundaki arlklarnn ok zayf olduu

sonucuyla karlalmaktadr.Dolaysyla yle bir zetlemeye gitmek mmkndr: Osmanl vakflarnda yaplar arlkl

olarak sultan, akrabalar ve devlet adamlar yaptrmaktadr. Reayaysa daha ok ticar amal veyayardm amal vakflar kurmaktadrlar. Dolaysyla reaya iin vakflar, daha ok mlkiyet eidiyarkoulsuz bireysel mlkiyetin gvence altna alnmasnda ve grnte ya da gerek ama olarak sosyal ieriin bulunduu tzel kiilik tescili anlamn tamaktadr. Ancak bu vakflarn kurulular daSeluklular dneminin ilk zamanlarndaki gibi Osmanl dneminde de kurulu ve kurumsallamadnemi olarak tanmlayabileceimiz 14 15. yzyllarda ok arlkl deildir. Bu konuyla ilgili ikirnei sunacaz. lk olarak 15. yzylda Bursa ehrinde kurulan vakflarn, kurucular, kurulu amalarve yaplan eserler olarak say ve dalmlar aadaki tabloda sunulmaktadr.

Tablo 4.Bursa da imar faaliyetlerine katlan gruplarla bu gruplarn yaptrdklar yap trleri

Hizmetler Yaplar Padiah Saray M. Toplam Oran

DiniYaplar

Cami 4 1 8 %11.42

Mescid 1 9 %12.85

Trbe 4 1 6 %8.58Toplam 8 3 23 %32.85

EitimHizmetlerine Ait

Yaplar

Mektep 1 4 %5.71

Medrese 4 9 %12.85

Zaviye 1 4 %5.71

Ktphane 2 %2.85

2 Vakf dkmleri iin bkz. Refet YNAN (1988), St Vakflar, .. SosyolojiKonferanslar, 22. kitap, (Prof. Dr. Mehmet ERZ e Armaan) No: 3527/523/8-81., s. 55-57.


14/22

636 Murat FT



Toplam 5 1 19 %27.12

Beledi

veSosyal

HizmetYaplar

Darifa 1 1 %1.43imaret 3 2 6 %8.58

Hamam 3 1 7 %10ar 1 %1.43Bedesten 1 1 %1.43Han 3 8 %11.42

Suyolu 2 1 4 %5.71Kemer

Toplam 13 4 28 %40

Genel 26 8 70 %100

Toplam %37.14 %11.43

Kaynak: Kele, 2001, 179.

15. yzyl boyunca Bursa da padiahlar vakf yoluyla din hizmet yaplar, eitim-retimhizmetlerine ait yaplar, beled ve sosyal hizmet yaplar kurmulardr. Padiahlarn bu hizmet alanlar

arasnda en ok ilgi gsterdikleri alan, beled ve sosyal hizmet alan olmutur. Vakfiyelere gre hizmet alannda toplam 26 yap kuran padiahlar, din hizmet alannda 8, eitim-retim hizmetlerialannda 5, beled ve sosyal hizmet alannda 13 yap kurmulardr(Kele, 2001, 180).

Neticede bir ehrin imarnda beled ve sosyal hizmet yaplarnn nemi kmsenemez. XV.yzyl Bursasnda toplumsal ilevi bulunan yaplarn ounluu beled ve sosyal hizmet alanndavakflar kuran padiahlar tarafndan oluturulmutur. Padiahlarn bu alanda kurduu yaplar arasnda; 1darifa, 3 imaret, 3 hamam, 1 bedesten, 3 han ve 2 de suyolu/eme yer almaktadr. Bursada ilgilidnemde ad geen tek darifa olan Yldrm Darifasnn banisi Yldrm Bayeziddir. Bu

padiahn dier vakf yaplar arasnda, Yldrm mareti, bedesten, han, hamam ve suyolu/eme yeralmaktadr. Muradiye maretinin kurucusu olan Sultan II. Murat ayn zamanda Muradiye Hamamnnve Tavuk Pazar (Yeni Hamam) Hamamnn da banisidir. O Muradiye semtindeki klliyesine sugetirmek amacyla bir de suyolu ve eme yaptrmtr. Geyve Han ve Yldrm Bedesteninin

batsndaki han ise Sultan elebi Mehmedin vakflar arasnda yer almaktadr (Kele, 2001, 181)Devlet adamlarnn vakflarnysa rfiye ve ilmiye snflar olarak iki aamada incelemekmmkndr.

XV. yzyldaki vakf kurucularnda ikinci srada rfiye snf bulunmaktadr. Bu snf XV.yzylda vakf yoluyla Bursada kurulan 70 eserden 22 tanesini kurmutur. Kurulan bu yaplarn hizmetalanlarna gre dalm ise yledir. Ehl-i rf mensuplarnn kurduklar yaplardan 5 tanesi din hizmet,8 tanesi eitim retim hizmeti ve 9 tanesi ise beled ve sosyal hizmetler ile ilgilidir. rfiye snfndanolan kiilerin kurduklar yaplar arasnda en kapsamlsn, vaz Paa Klliyesini kuran Vezir Hac vazPaa oluturmutur. vaz Paa Klliyesinde bir medrese (madiye Medresesi), iki mescid (madiyeMescidi ve Hasan Paa Mescidi yanndaki mescid), bir mektep, trbe, emeler, hanlar ve ar

bulunmaktadr. Timurta Paa olu Hac Umur Beyin ise Akardak ad verilen yerde bir camii, bu camiierisinde bir ktphanesi ve Tuz Pazar civarnda ina ettirdii bir hamam bulunmaktadr. meradan

olan Suba Eyne Bey ise Bursada bir medrese ve bir hamam yaptrmtr. Vezir andarlzade Ali Paave Bedreddin Bey, Abdullah da Bursada zaviye ina ettiren kiiler arasndadr. andarlzade Ali Paa,zaviyesini Ebu shak Kazeruni dervileri adna yaptrdn belirtirken, Bedreddin Bey de ehrekstmahallesinde bina ettirdii zaviyesini misafirlere, alimlere ve gelip geenlere vakfettiini belirtmitir.XV. yzyl Bursasnda Emirl-kebir sa Bey, Bayezid Paa tarafndan kale iinde yaptrlan ve kendiadn tayan medrese, imaret ve mescidi saymak mmkndr. Bunlarla birlikte Timurta Paanntorunu ve meradan olan Mahmud Bey, Ali Bey Timurta Paa da Bursann Umur Bey mahallesinde

bir sbyan mektebi yaptrm ve burada okuyacak olan kiilere vakfetmitir. (Kele, 2001, 182)XV. yzyldaki vakf kurucularnda nc sray alan grup ilmiye snfdr. Bu snf, toplam 9

yap kurmutur. Bunlarn kurduklar yaplardan 5i, din hizmet yaplar, 3 eitim-retim hizmetiyaplar ve 1i de beled ve sosyal hizmet yaplardr. Grld zere ilmiye snfnn kurduu


15/22




yaplarn ounluunu biri cami ve drd de mescid olan din hizmet yaplar oluturmutur. lmiyesnfnn kurduu bu cami ve mescidler unlardr: Molla Fenari tarafndan Bursada bina ettirilen MollaFenari mescidleri ( adet) ve Molla Yegan adyla anlan Mevlana Mehmed Armaann ina ettirdii

Molla Yegan Mescididir. Molla Fenarinin kardei olan Molla sa Bey ise Bursa kalesindeki Kaplcakaps ierisinde bir cami yaptrmtr. Bunlarla birlikte Molla Fenarinin kurdurduu PnarbandakiMolla Fenari Medresesi ile Molla Yegann ktphane vakfn bu yaplar arasnda saymak gerekir.Bursada o dnemde yaayan insanlarn manevi hayatnda nemli bir yeri olan Emir Sultan, daha sonraoluacak klliyesinin ilk nvesini kurdurduu zaviye ile atmtr. Mevlana emseddin Fenarinintorunlarndan olan Mevlana Ali elebi ise kurduu aile vakfna gelir getirmek zere bir hamamyaptrmtr (Kele, 2001, 182-3).

Bursada XV. Yzyldaki vakf kurucularnda drdnc sray alan grup saray mensuplardr.Bu dnemde Bursada vakf eser yaptranlar genelde saray mensubu kadnlardr. Bunlar kii olupikisi padiah kz, biri de mera kzdr. Bu kadnlarn kurduklar vakf yaplardan 3 din hizmetlermessesesi, 1i eitim-retim messesesi, 4 de beled ve sosyal hizmetler ile ilgilidir (Kele, 2001,183).

Osmanl toplumunda, ksaca devlet grevlileri diye vasflandrlabilen askerlerden baka bir detoplumun ounluunu oluturan, ticaret, sanat, zanaat, iftilik ve hayvanclkla uraan reaya

bulunmaktadr. Reayann vakf kurma faaliyetlerine bakldnda, eitli amalara ynelik vakflar vevakf kurumlar meydana getirdikleri grlmektedir. Reayann oluturduu kurumlar arasnda 2 tane dinhizmet kurumu, 2 tane eitim-retim kurumu ve 1 tane de beled ve sosyal hizmetlere ait yap

bulunmaktadr. Reaya XV. yzylda Bursada imar faaliyetlerine katlan en kk grup olmutur.Reayadan olan Hoca Muslihiddin Mustafa elebi, Hoca Taceddin Tahtakalede bir medrese ve aynmahallenin st ksmnda da bir cami yaptrmtr. Vakfiyesinden kelle satan bir kii olduu anlalanHac brahim Abdullah Errevas (Ba brahim) ise Bursada bir mescid, bir mektep ve bir de imaretyaptrmtr (Kele, 2001, 184).

Tm bu verilerden hareket edildiinde:- Dini yap inalarnda padiah ve ilmiye snfnn arlkl olduu

grlmektedir.

- Eitim retimde ise arlk rfiye snfnda olup, padiahlar ikinci sradadr.Ayrca rfiye snfn dierlerinden ayrt eden nemli bir husus da hem ilkretim kurumlaryaptrm olmalar ve hem de yksekretim kurumu yaptrm olmalardr. Bunun tesadfolduunu savunmak ok da mmkn deildir. Zmreleri incelediimiz ksmda konuyla ilgiliayrnt verilecektir.

- Dier nemli bir ayrnt da beled ve sosyal faaliyetler bal altnda gelirgetirici yaplar olan (:akarlar) hanlar, hamamlarla arlarn yine rfi snf mensuplarncaarlkl olarak ina ettirildiidir. Gelir getirici olmayan yaplarsa padiahlarca yaplmtr.

- Vakflarn kurulularnda ana amac tekil etmesi gereken zelliklerin arlklolarak padiah ve akrabalarnn kurduklar vakflarla gerekletirildii, padiah ve akrabalarnnmlkiyet ve gelir kaygsyla hareket etmedikleri, zellikle ehirlerdeki beledi ve sosyalamalar esas alarak imar amal vakflarn kurucular olduklarn daha 1415. yzyl Osmanls

iin dahi sylemek mmkndr.

3.3.1.3. Fatih Sultan Mehmedin Vasiyetnamesi ve Sosyal Beled Amal VakfiyeKuruculuunda Padiahlarn Arl

Aada sunulan Fatih Sultan Mehmetin vasiyetnamesi, padiahn ahs servetini toplumaaktarmas asndan nemli bir rnek olarak karmza kmaktadr.

Ben ki stanbul Fatihi abd- aciz Fatih Sultan Mehmet, bizatihi aln terimle kazanmolduum akelerimle satun aldm stanbulun Talk mevkiinde kin ve malumul-hudut olan136 bab dkknm aadaki artlar muvacehesinde vakf sahih eylerim. yle ki: Bu gayr-imenkultmdan elde olunacak nemalarla stanbulun her sokana ikier kii tayin eyledim.Bunlar ki, ellerindeki bir kap ierisinde kire tozu ve kmr kl olduu halde gnn belirli


16/22

638 Murat FT



saatlerinde bu sokaklar gezeler. Bu sokaklara tkrenlerin, tkrkleri zerine bu tozu dkelerki, yevmiye 20er ake alsunlar; ayrca 10 cerrah, 10 tabip ve 3 de yara sarc tayin ve naspeyledim. Bunlar ki, ayn belli gnlerinde stanbula kalar bil istisna her kapuyu vuralar ve o

evde hasta olup olmadn soralar; var ise ifas, ya da mmkn ise fayb olalar. Deilsekendilerinden hi bir karlk beklemeksizin darl-acezeye kaldrlarak orada salhbuldurulalar. Maazalllah herhangi bir gda maddesi buhran da vaki olabilir. Byle bir halkarsnda brakm olduum 100 silh, ehl-i erbaba verile. Bunlar ki hayvanat- vahiyeninyumurtada veya yavruda olmad sralarda balkanlara kp avlanalar ki, zinhar hastalarmzgdasz brakmayalar. Ayrca klliyemde bina ve ina eylediim imarethanede ehit vehednn harimleri ve medine-i stanbul fukaras yemek yiyeler. Ancak yemek yemeye veyaalmaya biztihi kendleri gelmeyp yemekleri gnein lo bir karanlnda ve kimse grmedenkapal kaplar ierisinde evlerine gtrle(zdemir, 2003, 9-10)3.3.2. 16.18. Yzyllar arasnda Osmanl vakflarOsmanl corafyasnda 16. yzyla gelindiinde, topraklarn bete birinin vakf arazisi haline

geldii grlmektedir (Eken, 2001, 234). 18. asra gelindiinde ise, vakf mlklerinin bykl

sebebiyle artk iltizama pein parayla devredildii rneklerle karlalmaktadr (Demirel, 1991, 143).Ancak bu dnemde esas n plana kan zellikle para vakflar olmutur. Bunda fetihlerinyavalamasyla beraber ek toprak kazanmnn da dnn ve ayn zamanda da ticaretin ve snaistihsalin canlanmasnn tevik edici etken olarak karmza ktn savunmak mmkndr. Buksmda para vakflarn ve arazi vakflarn incelemekle yetineceiz.

3.3.2.1. Para vakflarFkh kitaplarnda kk bir fkh mesele olarak ele alnan nakit para vakf meselesi, Osmanl

Devletinde tatbikatta nem kazanmas, nakit para vakfnn cevaz konusunda Osmanl hukukular veeyhlislamlarnn uzun sre mnkaa etmeleri, vakf paralarn iletilmesi yollarndan biri olanmumele-i eriyye usulnn slamn yasak ettii faiz konusuyla yakndan ilgili olmas vb.sebeplerden, vakf hukukunun en nemli mevzularndan birisi haline dnmtr (Kele, 2001, 191).imek (1985) in vurgulad zere bu konudaki fikir ayrlklar, gemi ulemann grlerinin farkl

yorumlanmasndan kaynaklanm, para vakflarna kar kanlarn says ise taraftar olanlara nazaranyok denecek kadar az olmu ve her zaman hem devlet hem de halk tarafndan destek grmtr.Osmanl dneminde bilinen ilk para vakf3ise II. Mehmet tarafndan (14511481) kurulmutur.

Sz konusu vakfn gelirleri, yenieri ocaklarna verilen etlerin sbvansiyonunda kullanlmak zere 24bin altn tutarndaki meblan vakfedilmesiyle gereklemitir. Bu ilk para vakfnn kurulduu 1456tarihinden 1551 kadar geen srede, Fatih Sultan Mehmetin vakfiyesinin zerine 1160 para vakfnndaha kurulduu grlmektedir (Tabakolu, 1994, 204).4

Bursada 17. yzyl boyunca kurulan toplam vakf says 811 olup, bu vakflar ierisinde 247sipara vakfyd ve vakfedilen akarlar ierisinde paralarn pay yaklak %22si dzeyindeydi (Baol, 2008,54-55,101). 1555-1823 arasnda ise kurulan 2688 para vakf bulunmaktadr. Ancak bunlarn 761i

bireysel vakf olup, nfus yeknu ierisinde daha fazla etkili olabilmilerdir. Ancak 761 para vakfnnmrlerine bakldnda, sadece 148inin varlklarn bir asrdan fazla srdrebildikleri grlr. Bu da761 bireysel para vakfndan sadece %19unun vakf prensibindeki sonsuzluk esasna uygun

gerekletii sonucuna varlmasn mmkn klmaktadr (izaka, 2004, 5-6).18. yzylda vakflarn kayt dkmlerine bakldnda u bilgilere ulalr:

1. Vakfn ad ve kurulu amac2. Ban kaytland mahallenin ak ad3. Emaneti eminlerin ad/adlar

3Sultan vakf olarak ilk para vakf II.Mehmed ile balatlmakla birlikte, reaya tarafndankurulan ilk para vakf Edirne'de 1423 ylnda Yac Hac Muslihuddin tarafndan 10.000 akeniniletilrnek zere vakfedilmesi ile gerekletii tespit edilmitir (ifti, 2004, 79-80).

4 1456-1546 arasnda stanbulda kurulan tm vakflarn says 2506 iken, bu saynn1150si para vakflarndan oluuyordu (imek, 1985, 220).


17/22




4. Vakfn denetleme zamanlar5. Vakfn ana sermayesi6. Vakfn ana sermayesine bireysel veya dier vakflar tarafndan yaplacak

eklemeler7. Bu ekilde oluturulacak vakfn sermaye bilnosu8. Ylsonunda yatrmlardan elde edilecek gelirler9. Yllk yaplacak harcamalar iin niyet10. Borlularn adlar11. Borlularn bor miktarlar12. Borlularn yaadklar mahalleler13. Borlularn hangi dinden olduklar14. Borlularn hangi cinsiyette olduklar (izaka, 2004, 8).

Yaplan tahminlere gre para vakflar ylda 10-12 kiiye bor vermekte olup baz bykvakflarda bu say 37-42 kii aralna kadar varabilmektedir. 18. yzylda izaka (2004, 13-14) nntahminlerine gre 60,000 civarnda nfusa sahip Bursada 6 binin zerinde insan para vakflarndan

bor aldndan, nfusun yaklak onda biri para vakflarn kullanarak kredi kullanmaktayd.Bursann 18. yzyldaki nfusuyla ilgili net bir veri elimizde bulunmamakla birlikte Beharn

almasndan Bursa nfusunun yaklak 30-40 bin civarnda olduunu savunmamz mmkndr. Herne kadar baz farkl tahminlerde bu seviyenin 2-3 katna varan seviyeler telaffuz ediliyorsa da,Bursann sava koullarn yaayan ve srekli g hareketlerine (giri-k) maruz kalan bir kentolmad dnldnde, 30-40 bin kiilik seviyenin ok daha gereki bir tahmin anlam tayacagrlr. Beharn ilgili almasndan hareketle Bursann 16311927 aras nfus dzeyleri aadakitabloda sunulmaktadr.

Tablo 5. Bursada Nfus ve Hane Says

Yllar Hane says NfusHane ba

nfus

1631 364419714 5.4

1640 4628 23927 5.2

1670 758739225 5.2

1680 614031478 5.1

1696 5441

272

41 5.0

1831 30000

1844 500

00

1863 70000

1890 763

03

1911 120000

1927 620

00

(Behar, 1996, 9,35.)

Yukardaki tabloda da grlecei zere hanelerin ortalama 5 kiiden olutuu ve 30 -40 binlikbir nfusun mevcut olduundan hareketle, 18. yzyl Bursasnda her biri birer retici birim konumundaolan hanelerin saysnn 6-7 bin civarnda olduu sonucuyla karlalr. 6-7 bin hanenin mevcut olduu

bir corafyada 6 bin kiinin para vakflarndan kredi ald dnldnde de hemen her aileninretimlerinde kredi kullandklar sonucuyla karlalr.


18/22

640 Murat FT



Sz konusu dnemde Genin rn vergilerine dayanarak yapt analiz ekseninde 18. yzyldaipekli dokuma retiminde Bursada 10 katlk bir artn yaand dnldnde, sanayi ehrikonumunda olan Bursada para vakflarnn gnmz iletme kredisi arzcs konumundaki bankalara ya

da faktring kurulularna denk ileve sahip olduu sonucuyla karlalr. Buradan hareketle dezellikle imalat sektrnn arlkl olduu corafyalarda kapal ekonominin sz konusu olmadnn,reticilerinin kredi kullanmlarnn genele yayldnn ve sonu olarak da para vakflarnngnmzdeki anlamyla piyasa ekonomisi ileyi yapsn o gn iin cari klabildiklerinin savunulmasmmkn olmaktadr.

Para vakflarnn saladklar dk faizle borlanma imkn dier nemli bir ilev olarakgrlebilir. 1555-1749 arasnda Bursadaki para vakflarnn ortalama faiz oranlar %10,6-10,8aralnda stabildir, buna karlk 1555-1700 arasnda stanbuldaki ortalama piyasa faiz oranlar %18-25 aralnda gereklemitir. Dolaysyla para vakflarnn, Osmanl ekonomisinin ileyi yapsngnmz piyasa ekonomisi yapsna yaklatrma ilevi dnda, dk faizli kredi arzcs olmasitibaryla sosyal destekleme kurumlar olma zelliini de zerinde barndrmalar anlamna gelmektedir(izaka, 2004, 5-6).

3.3.2.2. Arazi VakflarVakf arazileri, Arazi mefkufe olarak adlandrlmaktadr. Buna gre baz snflandrmalaratabi tutulurlar. 1858 tarihli arazi kanunnamesindeki snflandrma u ekildedir:

A. Arazi mefkufe-i sahiha:Tam mlkiyete mevzu tekil eden ve sahibinin zerinde istedii gibi tasarrufta bulunma hakk

olan Arazi-i memluke olarak tanmlanan arazilerin ister kuruluunda olsun isterse de kurulmu birvkfa olsun aktarlmasyla gerekleir. Bu ekilde vakfa irad olan arazilerdir. Bu tr vakflarn idaresi

btnyle vakf mtevellisine aittir (Veldet, 1999, 182-3).B. Arazi mefkufe-i gayri sahihaMiri (hazine) arazisinden olan ve fakat sultan veya sultann izniyle bakas tarafndan

vakfedilen arazidir. Bu araziler hazine arazisi olma zelliini devam ettirmekle beraber, devletvakfedilmelerine izin vermi olup bir eit gelir transferinin izni anlamn tar. Arazi kanunnamesiyle

bu tr arazilere atf yaplmtr (Veldet, 1999, 183).3.3.3. 19. Yzylda Osmanl vakflarVakflar asndan 19. yzyl bir k dnemianlamn tamaktadr. Vakflarn miras olarak

braklmas, ilk kez 1833 1867 arasnda yasaklanmtr (izaka, 2004, 7). Tanzimat, vakflarkonusunda byk bir krlmaya yol amtr.

Vakflar zerinde yeni yasal dzenlemeler getiren en nemli kanunlardan birisi kukusuz 1858tarihli Arazi Kanunnamesidir. Bu kanunnamenin habercisi olan Tanzimat Ferman hkmlerine grevakf mlklerine ynelik muafiyetler ve imtiyazlar herkesin eitlii ilkesi cihetinde kaldrlm ve fakat

padiahlarn tekke ve zaviyelere gelirini braktklar ky ve mezralarn vakfiyelik zelliklerinindevamna hkmolunmutur (Barkan, 1999, 351-2).

Genel olarak 19. yzylda vakflara ynelik bir kamusal baskyla karlalmaktadr. 1826 da I.Abdlhamit ve II. Mahmut vakflarnn zel bir ynetim altnda birletirilerek Evkaf- Hmayun

Nezaretinin kurulmas, vakflarn kamulatrlmasna ynelik ilk adm olarak kabul edilebilir. Pek tabii

sz konusu vakflarn sultan vakflar olmas sebebiyle mirass olarak kabul edebileceimiz sonrakinesil sultanlarn bylesi bir tasarrufta bulunmu olmalar gerek manada bir kamulatrma olaraknitelendirilemez. rnein I. Abdlhamid vakfnn mtevelliliini kendi hayatta olduka inanlr birahsa brakm, lmnden sonra erkek evldnn ekberine ve onun nesline, bu nesil ortadan kalkarsa dakz evldnn ekberine ve bunun nesline mtevelli olma yetkisi tannmtr (Cunbur, 25).

kinci adm olarak mtevellileri bir makama art edilen vakflarla mtevellilii vakfedenlerinsoyundan gelenlerden olmas art bulunmayanlar da bu nezarete dhil edilmitir. Ayrca da mevzunezaret, bir bakanlk haline getirilmitir. Ancak esas vakf hukukuna btnyle aykr olarak ve kimseye


19/22




bir bedel de demenin sz konusu olmad ekilde Osmanl tarihinde ilkbedelsiz kamulatrmahareketi

5, tm vakflarn bu nezaretin tasarrufunda birletirilmesiyle gereklemitir (BDAM, 2000, 71).Sz konusu bedelsiz kamulatrma, esas itibaryla ok ciddi bir gelir kalemi mahiyetindedir.

nk Osmanl ekonomisi ierisinde vakflar ok ciddi bir yekunu tutmaktadrlar. Aadaki tabloda1833 tarihli Kbrs Temettuat Defterleri ne gre vakflara, mslim ve gayri mslim tebaaya ait seilmimlkler itibaryla karlatrmal miktarlar sunulmaktadr. Kbrs zelinden hareketle 19. yzyln ilkyarsnda vakflarn servetinin ok daha net bir ekilde tasavvuru mmkn olabilecektir.

Tablo 6. Mlk Durumlarna Gre Mslim, Gayr- Mslim ve Mslman Vakflarnn MalVarlklar (1833 tarihli Kbrs Temettuat Defterleri ne gre)

Mlk eitleri Mslim Gayr- mslim Mslman vakflar

Hane says (ev) 6138 14834 783Dkkan 164 350 491

Hamam 10 2 5

Tarla, arsa, harman vs. 193,189dnm 316,213 dnm 51,980 dnm

Zeytin aac 30,887 adet 112,334 adet 17,997 adetHan, ihan, otel yok yok 6 adet

Kaynak: Babakanlk Devlet Arivleri Mdrl, 2000, 131, 343.

Yukardaki tabloda da grlecei zere 1833te Kbrstaki tarm d temel retici birim olandkkn says itibaryla Mslman vakflar, hem mslim hem de gayr-i mslimlerin mlkiyetinde olandkkanlardan daha fazlasn mlkiyetinde barndryordu.

Ayrca Kbrsn tm iin ekilebilir topraklarn da neredeyse %10 unun mslmanvakflarnn elinde olduu grlmektedir.

Gnmzn byk i merkezleri konumundaki han ve i hanlarnn ise btn, Mslmanvakflara aittir.

Buradan hareketle, vakflarn 19. yzyla gelindiinde ekonomide ne denli byk bir arlasahip olduklar aka anlalabilir. Dolaysyla da gayr-i hukuki olmasna karlk mali sorunlarn

penesine dlmesinin ertesinde, Osmanlda idare ilk defa bedelsiz kamulatrmaya gitmektenkendisini alkoyamamtr.

4. SONUOsmanl dneminde tmar sisteminin mevcudiyeti sebebiyle koulsuz zel mlkiyetin olmad

ynnde genel olarak fikir birlii mevcuttur. Aksini savunan birka mellifse zel mlkiyetin vakflarlagerekletirildiini savunmaktadr. Gerekte her iki savunum da yanltr. Osmanl dnemi boyuncazel mlkiyet arlkl olarak ehirlerde mevcut olup devlete de koruma altna alnmtr. Bu aslnda birseiin sonucudur. Osmanllar eski Msr ya da Persler gibi her alanda gl brokratik yaplanmaytercih etmemiler, eski Yunan ve Roma uygarlklaryla paralel bir yaplanmay tercih etmilerdir.Muhtemelen brokrasinin hkimiyetini iktidara muhalif g unsuru olarak grm olabilirler. NeticedeOsmanlnn kurulu ve geliim srelerinde bu sknty feodal Ortaa Avrupas yaamaktayd.Ayrca airetlerin isyanlar da bu tercihte nemli bir faktr olarak kabul edilebilir.

Zirai retimin temel retim olduu ve ehirlerin zirai artk rnle beslendii bir dnyadaOsmanl, stanbul gibi ana brokratik ehirlere hammadde veya ilenmi mamul mal olarak zirai artk

rnlerin ulatrlmasnda tccarlar kullanmtr. ptidai sanayiciler de esnaf ve zanaatkrlar olmutur.Byle bir art rn aknn salanabilmesindeyse zorunlu olarak piyasa ekonomisi koullaroluturulmu ve bu erevede de zel mlkiyet kurumsallamtr. Vakflarsa koulsuz zel mlkiyeti

5Geri. Fatih Sultan Mehmedin baz arazilerin vakf usuln eriata aykr bularak hazineadna istimlak etmesi sz konusu olmutur. Ancak gerekesi sz konusu vakf arazilerinin mirarazi statsnde devlete ait olduu ve devlet mal ile kiilerin zel hayr yapamayacaklardr(imek, 1985, 228). Dolaysyla da bedelsiz kamulatrma zelliini grnrde tayor olsa daesasta bedelsiz kamulatrma hviyetinde grnmemektedir. Buradaki sorun devlet malnn vakfkanalyla zimmete geirilmesidir.


20/22

642 Murat FT



de aan ve piyasa ekonomisindeki rekabet koullarn baltalayan, zel mlkiyet st yaplanma olarakkarmza kmaktadr. Bu erevede vakflar konusunu dikkat etmek gerekir.

slamiyetin dou periyodunda vakflar zel mlkiyet olarak kabul etmek mmkndr. Bu

dnemde vakf kavram tapu sicil kayd anlamn tamaktadr. Bunun anlamysa 1400 yl ncesindeliberalizmin temel varsaym olan koulsuz mutlak bireysel mlkiyetin Hazret-i Peygamberceuygulanddr. Dier bir deyile slamiyet de bir ehir dini konumundadr ve liberalizmi korumaktadr.

Osmanl dneminde ise vakflara zel mlkiyet olarak gerekte ihtiya bulunmamaktadr.nk zel mlkiyet konulandrlmtr.

Peki, kurumsallam bir piyasa ekonomisi ehirlerdevarsa ve tccar-esnaf-zanaatkr o gnnartlarna gre rasyonel hareket ediyorsa neden Ortaa Avrupasndan ok daha fazla gnmz piyasaekonomisine yakn olunmasna ramen, sanayi inklbn gerekletirecek sermaye birikimine sahipolunamad sorusu akla gelebilir.

Bu sualin elbette pek ok adan pek ok farkl izah olabilir. Ancak kanmzca vakfmessesesi Osmanl da piyasa ekonomisinin kurallarna gre ilemesine engel olmutur. Ferdi sermaye

birikiminin teekkln de snrlamtr. En azndan olumsuz etkiler ierisinde nemli bir yeri igal

eder. yle ki:nceki blmlerde ifade ettiimiz zere Osmanl da hem krsal alanda ve hem de ehirlerdekoulsuz mutlak bireysel mlkiyet mevcuttu. Ancak koulsuz zel mlkiyet ehirlerde ok dahayoundu, piyasa ekonomisi gnmzdeki yapsna yakn bir kurumsallamaya sahipti. Kadsicillerindeki pek ok dava da ileyen bir bor alacak ilikisi ekseninde ekillenmi ve gnmzdekikavramlara e gelen en istisnai uygulamalara kadar zel hukuk ve ticar yaam cariydi. Msadere gibi

bir uygulamaysa, sadece devlet memurlarna ynelik gnmzde sebepsiz mal iktisab denilenyolsuzluk ve suiistimalle servet zenginliinin oluumu durumunda yaplyordu. Tccara, esnafa,zanaatkra ynelik byle bir uygulama mevcut deildi. Dolaysyla byle modern bir piyasaekonomisinin bulunduu bir ekonomik alanda evladiyelik vakflara ihtiya var myd? Yoksa ticarhayatn youn olduu ehirlerde evladiyelik vakflarn kuruluuna imkn tannmas sistemi tkad m?

Bizim cevabmz ikincisini destekler nitelikte olacaktr. Vakflarn zerine haciz

kondurulamamas sebebiyle evladiyelik vakflarn bir suiistimal arac olarak kullanld grlmektedir.Burada taraf devlet deildir. ki kii arasnda cereyan eden bir ticar akit uyarnca borlunun borcunudemek istememesi veya deme gcnn olmamas durumunda, taksitlendirmeden borcun silinmesinekadar pek ok uygulamann varln kad sicillerinde grebiliyoruz.

Daha nce bir vakf kuran kiinin de vakfna borlarndan dolay el konulamamas, ticarhayatn risk prim zerinden oluumunu da engellemitir. Burada hemen bir eklemede bulunmakzorunluluu mevcuttur: Vakf kurulu artlarnda borcun olmamas art elbette caridir. Buradaki sorun,vakfn kuruluu ve tescili ertesindeki durumun piyasa ekonomisinin koullarn altst eder mahiyetteolmasdr. Neticede de sistem doal olarak tkanmtr.

Vakflar konusundaki dier nemli bir sonusa, evladiyelik de olsa kazanlm hak olmas vekuruluunda da ebediyen geerli hkmnn koyulmas ve kadlk vastasyla da devletin vakf kurulusenedini onaylamas ve devlette de devamllk ilkesinin varl sebebiyle, mtevellileri vakfedence

belirlenen vakfiyelerin de Evkaf Nezareti ne balanmas, hukuka aykr bir eylem olarak karmza

kmakta olup, bedelsiz kamulatrma veyahut bedelsiz devletletirme olarak uygulamanntanmlanmas gereklidir.

KAYNAKAAKGNDZ, Ahmet (1987), Hz. Peygamberin Bir Vakf ve Osmanl Devletinin Vakf ve Tapu

Kadastro Anlayn Gsteren Bir Belge, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say: 1, Ocak 1987.AKPEK, ebnem, ALTA, Hseyin (1998), Vakflarda Evladiye Davalar, Ankara niversitesi

Hukuk Fakltesi Dergisi, 47 (1), 145-151.BARKAN, mer Ltf (1999), Trk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Tarihli

Arazi Kanunnamesi, Tanzimat 1,MEB Yaynlar, stanbul.


21/22




BARKAN, mer Ltf (2001), 15 ve 16. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zirai EkonomininHukuki ve Mali Esaslar 1. Cilt Kanunlar (Tpk Basm),.. ktisat Fakltesi yaynlar,No: 4302/568.

BAOL, Hikmet (2008), Kentleme, Ekonomi ve Sosyal Hayat Ynleriyle 17. Yzyl Bursa Vakflar,Gazi niversitesi SBE Yenia Tarihi Bilim Dal Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara.BAYTOP, Erhan (1985), Trk Eczaclk Tarihi, .. Eczaclk Fakltesi Yaynlar, No: 3358/47,

stanbul.BEHAR, Cem (1996), Osmanl mparatorluunun ve Trkiyenin Nfusu 1500-1927, C 2, DE

Yaynlar, Ankara.BERUMENT, Hakan; GNAY Asl (2004), Inflaton Dynamcs And Its Sources In The Ottoman

Empre: 1586-1913, TURKISH ECONOMIC ASSOCIATION DISCUSSION PAPER2004/3http://www.tek.org.tr

BROCKELMANN (1992), slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, ev: Neet AATAY, TTK, No:10/14, Ankara.

BYKBOYACI, Yusuf (1986), Trk Esnafnn Sosyal Yaps ve Sosyal Deime Temaylleri, ..ktisat Fakltesi Sosyoloji Konferanslar, 21. Kitap.

CIPOLLA, M. (1993), Akdeniz Dnyasnda Para, Fiyatlar ve Medeniyet, ev: Ali hsan KARACAN,Balam Yaynlar, stanbul.

CUNBUR, Mjgan (1964), I. Abdlhamid Vakfiyesi ve Hamidiye Ktphanesi, Ankara niversitesiDil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Cilt: 22Say: 1-2, 17-67

FT, Cafer (2004), Bursada Para Vakflar ve Kredi leyii, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih Blm Tarih Aratrmalar Dergisi, 23 (36), 79102.

ZAKA, Murat (2004), Otoman Cash Waqfs Revisited: The Case of Bursa1555 1823, FoundationScience Technology and Civilisation, Manchester.

DEMREL, mer (1991), Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol (17001850), Ankara niversitesiSBE Tarih ABD Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara.

EKEN, Galip (2008), 19. Yzyl Mardin Vakflar zerine, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, 20, 233253.

FINDIKOLU, Ziyaeddin Fahri (1999), Tanzimatta timai Hayat,Tanzimat 2,, MEB yaynlar,stanbul.

GNLL, Ali Rza (1990), Antalyann Seluklu Trkleri Tarfndan Fethi, Trk Dnyas TarihDergisi, Say: 43, Temmuz 1990.

GRAN, Tevfik (2003), Osmanl Mali statistikleri Bteler 1841-1918, DE Yaynlar, Ankara.HAMMER, Jeseph Von (2005), Osmanl Tarihi 1, (zet ev: Mehmet ATA, Abdlkadir

KARAHAN),4. bask, MEB Yaynlar, No:3078/946, stanbul.HAMMER, Jeseph Von (2005), Osmanl Tarihi 2, (zet ev: Mehmet ATA, Abdlkadir

KARAHAN),4. bask, MEB Yaynlar, No:3079/947, stanbul.stanbul Aratrmalar Merkezi (1998), stanbul Ahkam Defterleri stanbul Finans Tarihi I (1742-1787)-

stanbul Klliyat (VI), stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yayn,No: 59, stanbul, s. 121. (Evrak No: 4/157/485)

KELE, Hamza (2001), Vakfiyelere Gre XV. Yzylda Bursada mar Faaliyetleri G.. Gazi EitimFakltesi Dergisi Cilt 21, Say 1, 177-188.KELE, Hamza (2001), Osmanllarda 19. Yzyldaki Para Vakflarnn leyi Tarz ve ktisad

Sonular zerine Bir alma-Karacabey (Mihali) Kazas rnei-, G.. Gazi EitimFakltesi Dergisi Cilt 21, Say 1, 189-207

KPRL, Blent (1951), Tarihte Vakflar, A Hukuk Fakltesi Dergisi, Say 8, 479-518.KYMEN, Mehmet Altay (1992), Trkiye Seluklu Devletinde Ekonomik Hayat, Trk Dnyas

Tarih Dergisi, Say: 64, Mays 1992.MUAN, Nuri (1994), Trk Di Hekimlii Tarihi, .. Di Hekimlii Fakltesi Yaynlar, No: 3831/80,

stanbul.ORAL, M. Zeki (1954), Ah Ahmet Nahcivan Vakfiyesi, A..lahiyat Fakltesi Dergisi, Say 3-4, 57-

65.
http://www.tek.org.tr/http://www.tek.org.tr/http://www.tek.org.tr/http://dergiler.ankara.edu.tr/detail.php?id=18&sayi_id=31&makale_id=248http://dergiler.ankara.edu.tr/detail.php?id=18&sayi_id=31&makale_id=248http://www.tek.org.tr/


22/22

644 Murat FT



ZDEMR, brahim (2001), Osmanl Devletinde Brokrasi, Okumu Adam Yaynlar, stanbul.ZDEMR, brahim (2003), Osmanl Toplumunda evre Anlay, Hacettepe niversitesi Sosyal

Bilimler Dergisi

PAMUK, evket (1994), Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme 1820-1913, 2. Bask, TarihVakf Yurt Yaynlar, stanbul.

PAMUK, evket (2004), Urban Real Wages in Constantinople-Istanbul,1100-2000 (and moregenerally around the Eastern Mediterranean) paper presented to the Conference Towards aGlobal History of Prices and Wages Utrecht, 19-21 August, 2004.

PAMUK, evket (2006), Estimating Economic Growth in the Middle East since 1820, The Journal ofEconomic History, Vol. 66, No. 3 (September 2006).

SAKAOLU, Necdet (1984),Anadolu Derebeyi Ocaklarndan Kse Paa Hanedan, Yurt Yaynlar,Ankara.

SARC, mer Celal (1999), Tanzimat ve Sanayimiz, Tanzimat 1, MEB Yaynlar, stanbul tarih yok.SEFEROLU, kr Kaya, MDERRSOLU, Adnan (1986), Trk Devletleri Tarihi (Etnolojik Bir

Deneme), Azerbaycan Kltr Dernei Yaynlar, No: 21, Ankara.

SMER, Faruk (1993), Trk Kltrne Genel Bir Bak - V, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say: 74,Mart 1993.

SMER, Faruk (1992), epniler, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf yaynlar, stanbul.MEK, Mehmet (1985), Osmanl Cemiyetinde Para Vakflar zerinde Mnakaalar, Ankara

niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt: 27, 207-220.TABAKOLU, Ahmet (1994), Trk ktisat Tarihi, 2. Bask, Dergh Yaynlar, stanbul.T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl (2000), Osmanl daresinde Kbrs (Nfus Arazi

Dalm ve Trk Vakflar), Yayn No:43, Ankara.UNAN, Fahri (2004), Medreseler ve Osmanl Merkez Ynetimi, Hacettepe Sosyal Bilimler DergisiURAL, Engin (1977), Vakflar, Trkiye Kalknma Vakf Yaynlar, stanbul.USLU, Mustafa (1990), Anadolu Ahilerinden lk Defa Bahseden bn-i Batuta Seyahatnamesinde

Ahiler, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say: 38, ubat 1990.

VELDET, Hfz (1999), Kanunlatrma Hareketleri ve Tanzimat, Tanzimat 1,MEB Yaynlar,stanbul.YILDIZ, Hakk Dursun vd (1991), Tarih 2,Servet Yayn-Datm, stanbul.YNAN, Refet (1988), St Vakflar, .. Sosyoloji Konferanslar, 22. kitap, (Prof. Dr. Mehmet

ERZe Armaan) No: 3527/523/8-81
http://dergiler.ankara.edu.tr/detail.php?id=37&sayi_id=772&makale_id=9837http://dergiler.ankara.edu.tr/detail.php?id=37&sayi_id=772&makale_id=9837

osmanlı özel mülkiyet

Documents

Transcript of osmanlı özel mülkiyet