บทท 2

แนวคด และงานวจยทเกยวของ การศกษาเรอง ผลกระทบทางสงคมและสงแวดลอมอนอาจเกดจากโครงการกอสรางอางเกบน าหวยแมเหยะนอยในครงนมแนวคดและงานวจยทเกยวของทสามารถรวบรวมได ดงตอไปน 1. แนวคดดานการประเมนผลกระทบสงแวดลอม 2. แนวคดดานการประเมนผลกระทบทางสงคม 3. แนวคดเกยวกบการเปลยนแปลงสภาพแวดลอม ทางสงคมและวฒนธรรม 4. งานวจยทเกยวของ 2.1 แนวคดการประเมนผลกระทบสงแวดลอม 2.1.1 ความหมายของการประเมนผลกระทบสงแวดลอม ส านกวเคราะหผลกระทบสงแวดลอม (2548) ไดใหความหมายของการว เคราะหผลกระทบสงแวดลอมไววา เปนการศกษาเพอคาดการณผลกระทบสงแวดลอมทงในทางบวกและทางลบจากการพฒนาโครงการหรอกจการทส าค เพอก าหนดมาตรการปองกนและแกไขผลกระทบสงแวดลอมและใชในการประกอบการตดสนใจพฒนาโครงการกจการ ผลการศกษาจดท าเปนเอกสารเรยกวา รายงานการวเคราะหผลกระทบสงแวดลอม การประเมนผลกระทบทางสงแวดลอม (Environmental Impact Assessment) หรอทเรยกสน ๆ วา อไอเอ (EIA) หมายถง กระบวนการวเคราะห ท านาย และประเมนขนาดและความส าค ของผลกระทบของกฎหมาย นโยบาย โครงการ และกจกรรมอน ๆ ของมนษยทมตอทรพยากรสงแวดลอม สขอนามย และคณภาพชวต รวมทงการเสนอแนะมาตรการลดปองกน และตดตามตรวจสอบผลกระทบ ตลอดจนการน าเสนอขอมลใหอยในรปแบบทสามารถสอสารเปนทเขาใจกนไดอยางชดเจน (ฉตรไชย รตนไชย, 2553)

เกษม จนทรแกว (2542) กลาววา การประเมนผลกระทบทางสงแวดลอมเปนกจกรรมประเภทหนงทเกยวของกบการแยกแยะผลกระทบทจะเกดขน เปนวธการศกษาขอเทจจรงเกยวกบผลกระทบทจะเกดขนจากโครงการพฒนา หรอปรากฏการณธรรมชาตทอาจเกดขน และเปนเครองมอทใชประกอบในการจดการใชทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ผลของการใชเครองมอ

12

จะใหแผนการแกไขผลกระทบสงแวดลอม และระบบตรวจสอบประเมนผลของการด าเนนโครงการ UNEP (1998 อางถงใน กนกพร สวางแจง, 2545) ใหความหมายวา การประเมนผลกระทบสงแวดลอม หมายถง การศกษาเพอคาดการณผลทจะเกดขนตอสงแวดลอมจากการด าเนนการของโครงการ และเสนอแนะวธลดผลกระทบทอาจเกดขนจากการด าเนนการเพอใหโครงการสามารถด าเนนการอยางเหมาะสมโดยไมท าลายทรพยากรสงแวดลอม นตยา ภแสนธนาสาร (2545) สรปวา การประเมนผลกระทบสงแวดลอมเปนกระบวนการวางแผน โดยใชหลกวชาการในการท านายหรอคาดการณผลกระทบทงทางบวกและทางลบกอนมโครงการ มการวเคราะหและอธบายความเปนไปไดของผลกระทบทอาจเกดขนทก ๆ ดาน ทงดานทรพยากรกายภาพ ชวภาพ คณคาการใชประโยชนและคณภาพชวตของมนษย มการออกขอก าหนดเพอรกษาสภาพแวดลอมมการจดท ามาตรการลดผลกระทบและเฝาระวงการเปลยนแปลงทางสงแวดลอม และเพอเปนแนวทางในการตดสนใจ การประเมนผลกระทบสงแวดลอมนนมผใหค าจ ากดความไวหลากหลายพอสมควร ดงนนจงขอสรปในทนวาเปนกระบวนการวางแผนเพอใชหลกวชาการในการท านายหรอคาดการณผลทคาดวาจะเกดผลกระทบทงทางบวกและทางลบชวงระหวางด าเนนโครงการ มการวเคราะหและอธบายความเปนไปไดของผลกระทบทอาจเกดขนทก ๆ ดาน ทงดานทรพยากรกายภาพ ชวภาพ คณคาการใชประโยชนและคณภาพชวตของชาวบานในชมชน มการออกขอก าหนดมาตรการ ลดผลกระทบและการเฝาระวงการเปลยนแปลงทางสงแวดลอมและเพอเปนแนวทางในการตดสนใจ โดยการจดท ารายงานการประเมนผลกระทบสงแวดลอมใหมประสทธภาพและเกดประสทธผล จะตองมองคประกอบของการพฒนาทย งยน มหลกการทมนคงและมการใชทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมใหเกดประโยชนสงสดโดย นตยา ภแสนธนาสาร (อางแลว) กลาววาหลกการส าค ในการประเมนผลกระทบสงแวดลอม ไดแก การมสวนรวม มความโปรงใส มความแนนอน สามารถอธบายได เชอถอได เปนตน และจะตองมความเขาใจในดชนสงแวดลอม หลกเกณฑทางสงแวดลอมและการศกษาคามาตรฐานทางสงแวดลอม

2.1.2 มตของกระบวนการประเมนผลกระทบสงแวดลอม กระบวนการประเมนผลกระทบสงแวดลอม จะเนนทการวเคราะหป หาความขดแยงหรอขดจ ากดดานทรพยากรสงแวดลอมทอาจมผลตอความเปนไปได (หรอเปนไปไมได) ของโครงการ โดยจะวเคราะหและประเมนถงผลกระทบทงทางบวกและลบทโครงการอาจมตอทรพยากรสงแวดลอมและชมชนโดยรอบ อาจถอไดวา การประเมนผลกระทบทางสงแวดลอมเปนกระบวนการท าความจรงใหปรากฏ (Fact finding) เพอใหทกฝายสามารถรลวงหนาถงผลกระทบ

13

ทอาจเกดขนหากมการด าเนนโครงการตลอดจนชวยในการก าหนดมาตรการลดผลกระทบ และแนวทางปรบปรงแกไขรปแบบโครงการ เพอใหสอดคลองกบสภาพแวดลอมและสงคมโดยรอบเพอใหเกดสมฤทธผลสงสด โดยหลกการผลการศกษาการประเมนผลกระทบทางสงแวดลอม จะตองน ามาเผยแพร ใหทกฝายไดชวยกนตดสนใจเรมตงแตผประกอบการ หนวยงานรฐทก ากบดแลดานสงแวดลอม ผมสวนไดสวนเสย ตลอดจนประชาชนผอาจไดรบผลกระทบจากโครงการ ส าหรบในประเทศไทยการสอสารดงกลาวท าโดยการจดท ารายงานการศกษาเพอประเมนผลกระทบสงแวดลอมของโครงการ (บางครงกเรยกวา รายงานการวเคราะหผลกระทบสงแวดลอมหรอรายงานการประเมนผลกระทบทางสงแวดลอม) ซงผประกอบการจะตองจดท าเพอน าเสนอตอส านกงานนโยบายและแผนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม กระทรวงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม เพอพจารณา แมกระบวนการจดท าในแตละประเทศจะแตกตางกนบางแตเปนทยอมรบกนวา การประเมนผลกระทบทางสงแวดลอม เปนเครองมอส าค ทสามารถชวยในการตดสนใจไดวา โครงการควรจะยกเลกหรอเดนหนาตอไปและในกรณทเหนวาควรจะเดนหนาตอไป กสามารถชวยขดเกลาปรบปรงโครงการใหสามารถด าเนนไปตามวตถประสงคทวางไวอยางราบรนขน เปนมตรกบสงแวดลอมและเปนทยอมรบของสงคมมากขน (UNEP, อางแลว)

2.1.3 องคประกอบของการประเมนผลกระทบสงแวดลอม การจดท ารายงานการประเมนผลกระทบสงแวดลอมของประเทศไทยในปจจบนประกอบดวยการศกษาทจะตองครอบคลมระบบสงแวดลอมท ง 4 ดาน ตามแนวคดของ US Congress (1970) ใน The National Environment Policy Act (U.S.NEPA) ซงถกเรยกวา “ Four Tier System ” ไดแก

1) ทรพยากรทางกายภาพ เปนการศกษาถงผลกระทบของทรพยากรทไมมชวต เชน ดน น า อากาศ และมลพษ วาสงผลใหเกดการเปลยนแปลงอยางไร

2) ทรพยากรทางชวภาพ เปนการศกษาถงการเปลยนแปลงในดานตาง ๆ ทมตอระบบนเวศ เชน ปาไม สตวปา สตวน า ปะการง เปนตน

3) คณคาการใชประโยชนของมนษย เปนการศกษาถงการใชประโยชนจากทรพยากรทงกายภาพและชวภาพของมนษย เชน การใชประโยชนทดน การเกษตรกรรม ระบบสาธารณปโภค วาไดรบผลกระทบอยางไรบาง

4) คณภาพชวต เปนการศกษาถงผลกระทบทจะเกดตอมนษยชมชน ระบบเศรษฐกจ การประกอบอาชพ วฒนธรรมประเพณ ความเชอ คานยม คณคาความสวยงาม เปนตน

14

ส าหรบการศกษาในดานคณคาการใชประโยชนของมนษยและคณคาตอคณภาพชวตถอวาเปนเรองของการศกษาผลกระทบสงแวดลอมทางสงคม (Social Impact Assessment: SIA)

2.1.4 การจดท ารายงานการประเมนผลกระทบทางสงแวดลอม สนธ วรรณแสงและคณะ (2541) กลาววา การจดท ารายงานการประเมนผลกระทบทางสงแวดลอม ประกอบดวยขนตอนทส าค 4 ขนตอน คอ

1) การจ าแนกชนดของผลกระทบ (Impact Identification) เปนการอธบายเกยวกบสภาพแวดลอมในปจจบนในบรเวณทต งโครงการวามสภาพเปนอยางไร มคณภาพอยางไร โดยจ าแนกตามระบบ Four Tier System นอกจากน จะตองอธบายเกยวกบโครงการวาจะมกจกรรมอะไรบางทสงผลกระทบตอสงแวดลอมทงในชวงกอสรางและด าเนนโครงการ วธการทนยมใชในการจ าแนกชนดผลกระทบ ไดแก การตงคณะกรรมการเฉพาะกจ (Ad hoc Committee) การใชแผนภาพเชงซอน (Overlays) การเชครายการ (Check - list) การใชเมตรกซ (Matrices) การวเคราะหแบบสายใยเชอมโยงความสมพนธ (Network) เปนตน

2) การวดขนาด หรอท านายผลกระทบทจะเกดขน (Impact Prediction) เปนการคาดการณหรอท านายถงการเปลยนแปลงของสงแวดลอมทเกดจากโครงการ โดยอาจใชวธวเคราะหโดยการอธบาย (Descriptive analysis) การใชแบบจ าลองทางคณตศาสตร (Simulation or Mathematical Modeling) การก าหนดระบบขนใหคะแนน (Rating System) เปนตน

3) การประเมนผลกระทบ (Impact Evaluation) เปนขนตอนสดทายหลงจากททราบขนาดของผลกระทบของตวแปรทรพยากรสงแวดลอมแตละตวแลว ไดแก การรวบรวมผลกระทบของตวแปรทงหมดเพอพจารณาดผลกระทบทงโครงการวามผลดหรอผลเสยตอสงแวดลอมอยางไรบาง

4) การเสนอมาตรการปองกนและลดผลกระทบและการตดตามตรวจสอบ (Mitigation Plan and Monitoring) เมอประเมนผลกระทบสงแวดลอมแลวพบวามนยส าค จ าเปนตองมมาตรการปองกนและลดผลกระทบ ซงอาจด าเนนการไดดงน

4.1) การเปลยนทตงของโครงการ การยายเสนทาง การเปลยนกระบวนการผลต วตถดบ วธด าเนนงาน เปลยนการออกแบบทางวศวกรรม

4.2) การควบคมมลพษใหเขมงวดยงขนโดยเพมระบบบ าบดหรอการเนนการจดการของเสย เชน การลดปรมาณของเสย การหมนเวยนกลบมาใชใหม การใชซ า รวมถงการน าเทคโนโลยทสะอาดเขามาใช

4.3) การเตรยมแผนฟนฟและชดเชยแกชมชนทไดรบผลกระทบ เชน การตงถนฐานใหม การสรางถนน ชดเชยการปลกปา เปนตน

15

จากทฤษฎและแนวคดดงกลาวผวจยไดสรปเพอน ามาใช คอ เรองการประเมนผลกระทบทางสงแวดลอมทคาดวาจะเกดขน การประเมนผลกระทบทางสงแวดลอม นบเปนเครองมออยางหนงทสามารถชวยประคบประคองการพฒนาใหด าเนนไปตามแนวทางขางตนได กลาวคอกระบวนการประเมนผลกระทบทางสงแวดลอม จะคาดการณลวงหนาถงผลกระทบตอสงแวดลอมทคาดวาจะเกดขนจากการพฒนา ซงมกจะเกดจากการใชทรพยากรธรรมชาตทขาดป า กอใหเกดป หาผลกระทบตอคณภาพน า คณภาพอากาศ ความหลากหลายทางชวภาพ สงคม วฒนธรรม สขภาพ คณภาพชวต และอน ๆ อกมากมาย อนจะน ามาซงสการใชทรพยากรธรรมชาตโดยเปลาประโยชน สรางป หาใหกบอนชนรนหลงทจะตองด ารงชพอยภายใตระบบอมชชวตทดอยคณภาพ กระบวนการการประเมนผลกระทบทางสงแวดลอม จะเขาไปวเคราะห ระบ แจกแจง ใหทราบถงสาเหต ขนาดและความรนแรงของผลกระทบตางๆและเสนอแนะมาตรการลดและปองกนผลกระทบดงกลาว เพอน าไปสการด ารงไวซงทรพยากรธรรมชาตและตนทนทางสงคมทมปรมาณและคณภาพเหมอนเดม หรออกนยหนงน าไปส การพฒนาทย งยน 2.2 แนวคดการประเมนผลกระทบทางสงคม

ผลกระทบทางสงคม (Social Impacts) มขอบเขตคอนขางกวางขวางครอบคลมมตทางสงคมตงแตระดบบคคล สถาบน ชมชน จนถงระบบสงคมขนาดให อยางไรกตามเพอประโยชนทางปฏบตผลกระทบทางสงคมสามารถนยามไดวา หมายถง การเปลยนแปลงใด ๆ ทสงผลตอทศนคต สขภาพและความปลอดภย วถชวตโครงสรางและแบบแผนทางเศรษฐกจและการเมองอยางใดอยางหนงหรอหลายอยางพรอมกนตงแตระดบบคคลเปนตนไป (Clark, 1997 อางใน มนส สวรรณ, 2538)

สถาบนนโยบายการศกษา (2539) กลาวถง การประเมนผลกระทบทางสงคมวาเปนสวนหนงของการประเมนผลกระทบทางสงแวดลอม เปนการศกษาผลกระทบของโครงการทจะเกดขนกบชมชนคนทอาศยในชมชนและสงคม โดยจะคาดการณถงการเปลยนแปลงดานสงคม เศรษฐกจ วฒนธรรมและคณภาพชวตทจะเกดขน พรอมกบน าเสนอมาตรการในการลดผลกระทบทางสงคม เพอประกอบการพจารณาทางเลอกโครงการและการปรบเปลยนโครงการใหสอดคลองกบสภาพชมชนและสงคมในพนทและใหเกดประโยชนรวมถงลดผลกระทบทางลบแกชมชนและสงคมใหมากทสดเพอใหผตดสนใจโครงการพจารณาวาผลกระทบทเกดขนจะเปนทยอมรบไดและคมคากบประโยชนทจะเกดขนจากโครงการหรอไม โดยค านงถงปจจยทมผลกระทบทางสงคมโดยตรงตอชวตของคนในชมชนและสงคม เชน

16

- ประชากร การตงถนฐาน ความสมพนธของคนและสงแวดลอมในชมชน - การเจร เตบโตของชมชน รายได อาชพ ทรพยสน การใชประโยชนทดนและ

ทรพยากรธรรมชาต บรการชมชน สาธารณปโภค บรการสาธารณสขและการศกษา - ความปลอดภยในชวตและทรพยสน - คณคาทางศลปวฒนธรรม ประวตศาสตร โบราณคด สถาปตยกรรม ศาสนา

ทศนยภาพ ภมทศน - การรวมกลมในชมชน ความเขมแขงขององคกรชมชน

เธยรชย ณ นคร (2537) ไดเสนอแนวคดวา การศกษาผลกระทบทางสงคม ควรแยกตางหากจากการศกษาผลกระทบทางสงแวดลอม เพราะโดยพนฐานของกระบวนการ การประเมนผลกระทบทางสงแวดลอม เปนการศกษาทมงเนนป หาทางกายภาพและชวภาพ ซงแตกตางจากการประเมนผลกระทบทางสงคม ทมงเนนถงคณคาหรอคณภาพของชวตหรอวถชวตในการด าเนนชวตทอาจจะตองเปลยนไปเมอมการด าเนนตามโครงการตาง ๆ และเพอเปนการเสรมสรางใหกระบวนการตดสนใจของรฐสามารถเปนไปดวยความรอบคอบและเหมาะสมมากยงขน จงควรผลกดนใหเกดการเปลยนแปลงโครงสรางของขอมลทใชประกอบการตดสนใจจากเดม ซงประกอบดวย รายงานการศกษาความเปนไปไดของโครงการ (Feasibility Study) หรอความเหมาะสมของโครงการ และรายงานการศกษาผลกระทบตอสงแวดลอม โดยใหเปนรายงานการศกษาผลกระทบตอสงคม เปนขอมลเพอประกอบการตดสนใจขนอกสวนหนงแยกตางหากจากรายงานการศกษาผลกระทบตอสงแวดลอม แนวทางการประเมนผลกระทบทางสงแวดลอมเปรยบเทยบกบการประเมนผลกระทบทางสงคม มดงน ตาราง 2.1 ความแตกตางระหวางการประเมนผลกระทบทางสงแวดลอมกบการประเมนผลกระทบทางสงคม กรอบวธการวจยส าหรบการประเมนผลกระทบ

ทางสงแวดลอม (EIA) กรอบวธการวจยส าหรบประเมนผลกระทบ

ทางสงคม (SIA) คาดการณ ความรนแรง ขอบเขตและความเปนไปไดทจะเกดการเปลยนแปลงสภาพแวดลอมกบผลทางตรงและทางออม ผลกระทบขนแรกและขนทสองในพนทตงโครงการและนอกโครงการออกไป

คาดการณ ใหเหนถงการเปลยนแปลงทางสงคมทคาดวาจะเกดขน การเปลยนแปลงทคาดวาจะมตอประชาชนผไดรบผลกระทบจากโครงการและทางเลอก

17

ตาราง 2.1 (ตอ) ความแตกตางระหวางการประเมนผลกระทบทางสงแวดลอมกบการประเมนผลกระทบทางสงคม ประเมน ความส าค ของผลทคาดวาจะเกดขนกบสภาพปจจบนและอนาคตตลอดจนมาตรการในการลดผลกระทบนน

ประเมน ความส าค ของการเปลยนแปลงทคาดวาจะเกดตอชมชนแตละกลม โดยค านงสภาพการณทางสงคมทกลมเหลานนมประสบการณอยในปจจบนทจะเปนไปในอนาคตและสภาพการณทางสงคมทพวกเขาปรารถนา ทงนโดยพจารณาถงมาตรการในการลดผลกระทบนนดวยตาง ๆ ของโครงการ

การประเมนผล เพอดวาโครงการทเสนอนนจะไดรบการยอมรบโดยทวไปหรอมผลกระทบรนแรง ตลอดจนเปรยบเทยบทางเลอกแตละทาง

การประเมนผล เพอดวาโครงการทเสนอนนจะไดรบการยอมรบโดยทวไปหรอมผลกระทบรนแรง ตลอดจนเปรยบเทยบทางเลอกแตละทาง

(Lang และ Armou, 1981 อางในสถาบนนโยบายการศกษา, 2539) ในการพจารณาผลกระทบทางสงคมตอชมชนควรค านงถงคณลกษณะส าค 3 ดานของชมชน คอ

1) การมปฏสมพนธ หรออนตรกรยาทางสงคม (Social interaction) ปฏสมพนธทางสงคม ไดแก ความสมพนธโตตอบกนระหวางกลมคนในชมชนในดานวฒนธรรมขนบธรรมเนยมประเพณ เศรษฐกจ และการเมอง

2) การมพนททแนนอน (Spatial orientation) การมพนททแนนอนเปนองคประกอบทางกายภาพของชมชนทงในทางภววสยและจตวสย ชมชนจะมวถชวตมความผกพนกนมากหรอนอยเพยงไรกขนกบคณลกษณะทางกายภาพดวย ชมชนทมพนทในทางสงคม การบรการ และเศรษฐกจสอดคลองกบพนททางกายภาพชดเจนเปนระยะเวลาตอเนองยาวนานกจะมโอกาสทมความผกพนระหวางคนในชมชนสง หากโครงการจะมผลในการทจะแบงแยกหรอเปลยนแปลงพนททางกายภาพของชมชนเรยกไดวามผลกระทบในทางกายภาพทจะสงผลกระทบในทางสงคมตอชมชนอยางแนนอน

18

3) การมสายใยแหงความสมพนธรวมกนระหวางคนในพนทนน (Communities) หมายถง การมรากเหงาและประสบการณรวมในฐานะเปนเผาชน เชอชาต ภาษา และการเปนคนทองถน ตลอดจนขนบธรรมเนยมประเพณ ประวตความเปนมา การอยรวมกนมาทงในแงชวตทางเศรษฐกจเปนแบบแผนเดยวกนหรอใกลเคยงกน เมอไดระบทง 3 คณลกษณะเปนองคประกอบทส าค ของชมชนและสงคมแลวนนการขาดหายหรอลดนอยถอยลง (Social severance) ของคณลกษณะดงกลาวอาจนบเปนผลกระทบทางสงคม Rabel J. Burdge (1987) (อางแลว) ไดสรปการระบตวแปรทางสงคมในการศกษา SIA ดงน 1) ผลกระทบทางดานประชากร ไดแก การศกษาตวแปรดานประชากรตาง ๆ เชน การเปลยนแปลงดานประชากร การอพยพแรงงานชวคราว คนทวางงานตามฤดกาล การโยกยายปจเจกชนและครอบครวและความแตกตางดานอาย เพศ เชอชาต 2) การจดการดานชมชนและสถาบน ไดแก การศกษาตวแปรดานชมชน เชน ทศนคต ตอโครงการ กจกรรมของกลมผลประโยชน การเปลยนแปลงเรองขนาดและโครงสรางของรฐบาลทองถน การวางแผนและก าหนดพนทส าหรบกจกรรมตาง ๆ ความหลากหลายของอตสาหกรรม ความเทาเทยมทางเศรษฐกจ ความเปลยนแปลงในเรองการใหความยตธรรมในการจางงานแกชนกลมนอยและโอกาสในการประกอบอาชพ 3) ความขดแยงระหวางคนทองถนและผมาอยใหม ไดแก องคกรภายนอกทองถน การเกดชนชนใหมในสงคม การเปลยนแปลงดานการคาและอตสาหกรรมในชมชนและการทคนตางถนมาพกรอนสดสปดาหในทองถน 4) ผลกระทบทมตอปจเจกบคคลและครอบครว ไดแก วถชวตประจ าวนถกท าลายลง ความแตกตางกนในดานการปฏบตของศาสนา การเปลยนแปลงโครงสรางของครอบครว การลมสลายของเครอขายสงคม ความรบรถงความปลอดภยและการรกษาสขภาพของตนและโอกาสดานสนทนาการ 5) ความตองการโครงสรางพนฐานของชมชน ไดแก การเปลยนแปลงโครงสรางพนฐานของชมชน การครอบครองทดนและอ านาจในการจดการใชสอยทดนและผลกระทบทเกดขน ตอวฒนธรรม ประวตศาสตรโบราณคด แนวทางในการท าการประเมนผลกระทบทางสงคม

19

ระเบยบวธการพฒนาทางมานษยวทยาเปนทนยมในการประเมนผลกระทบและการวจยเกยวกบบรบททางสงคมของโครงการพฒนาทวไป ในประเทศก าลงพฒนาทด าเนนการโดยนกพฒนามานษยวทยามกจะอาศยวงจรของโครงการเปนเงอนไขในการตรวจสอบประเมนตวแปรและผลกระทบทางสงคมวงจรโครงการนสามารถแบงไดเปน 3 ประการ คอ 1) ระยะออกแบบ จะเปนระยะทมความส าค มากเพราะจะเปนสวนในการตดสนใจวาจะมการด าเนนตามโครงการหรอไม ทส าค กคอ นกพฒนามานษยวทยาจะมบทบาทส าค ในการน าเอาปจจยเกยวกบคนเขามาพจารณาวางแผนโครงการ และมการคาดคะเนผลกระทบทมตอประชาชนและกจกรรมหลก 3 ประการ ในการด าเนนงานระยะออกแบบ คอ 1.1) การประมวลขอมลพนฐาน ในการประมวลขอมลพนฐานนกพฒนามานษยวทยาจะตองบรรยายสภาพแวดลอมของชมชนทองถน และคณลกษณะทางวฒนธรรมของชมชนทจะไดรบผลกระทบ ซงขอมลพนฐานประกอบดวยกลมตวแปร 3 ประเภท คอ ตวแปรดานประชากร ตวแปรดานสงคมเศรษฐกจ ตวแปรระบบการด ารงชพขนพนฐาน 1.2) การวจยภาคสนาม เทคนคการวจยภาคสนามระยะส น ทส าค คอ วธประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวน (Rapid Rural Appraisal: RRA) และตอมาวธการนไดรบการพฒนาใหเปนวธการประเมนสภาวะชนบทอยางมสวนรวม (Participant Rural Appraisal: PRA) การวจยสนามจะชวยชวาประชาชนทไดรบผลกระทบควรมสวนรวมในรปแบบใด อยางไร ดงนนการวจยสนามจงมสวนส าค ในการปอนขอมลยอนกลบไปเพอกอใหเกดการปรบปรงโครงการเสยใหม 1.3) การท ารายงาน ในการเสนอรายงานผเสนอไมจ าเปนตองบรรยายผลการวจยสนามอยางยดยาว ผเสนอควรระบประเดนส าค ทจะท าการวจยสนามเทานน 2) ระยะเวลาปฏบตการ นกพฒนามานษยวทยาจะท าการประเมน 2 ประเภท คอ - การประเมนกระบวนการ หมายถง การประเมนความกาวหนาในการด าเนนตามโครงการเพอหาความเขาใจเกยวกบลกษณะของสภาพแวดลอมของโครงการทอาจจะมผล ในการท าใหโครงการมอปสรรคลาชา และเพอเสนอขอแนะน าทเปนประโยชน ขอเสนอแนะเหลานนอาจน าไปสการยตเลกลมโครงการกได หรอไมกท าใหเกดการปรบปรงตนแบบของโครงการเสยใหมหรอน าไปสการปรบเปลยนโครงการบางดานเพยงเลกนอย - การประเมนผลกระทบ หมายถง การประเมนเพอดวาโครงการไดกอใหเกดผลตามทตองการตอประชากรทคาดวาจะเปนผไดรบประโยชนหรอไม และเพอประเมนผลกระทบ ทไมไดคาดคดไวกอน เพอสรปบทเรยนและใหค าแนะน าทโครงการสามารถใหประโยชนได

20

ในการท าการประเมนและตดตามตรวจสอบด าเนนโครงการนนควรใชระเบยบตาม ไตรภาค (Tripartite Methodology) ซงระเบยบดงกลาวไดแก การท าการสมภาษณผน าหมบานใหกวางขวางทสด ท าการส ารวจทางสงคมใหกวางขวางทสด การใชวธการประเมนสามแบบประกอบกนนเปนการน าจดแขงของวธการแตละวธมาเสรมจดออนซงกนและกน การสมภาษณผน าหมบานทงพนทของโครงการมผลดในการหาขอมล อยางกวางขวางเกยวกบผลกระทบของโครงการทก าลงจะด าเนนการ แตมขอเสยทวาความเหนทไดเปนความเหนของกลมผน าซงอาจไมตรงกบความเหนของคนในชมชนกเปนได การส ารวจอยางกวางขวางจะชวยแกป หานเพราะการส ารวจจะท าใหผประเมนลวงรถงการกระจายของผลดและผลเสยทเกดจากโครงการและศกษาเฉพาะกรณอยางเจาะลก 3) ระยะเวลาทโครงการสนสด เปนการประเมนผลโครงการในขนตอนทโครงการเสรจสนแลว โดยเปนการเขาไปท างานในฐานะทเปนสวนหนงของรายงานสรปผล (Wrap - up Report) วตถประสงคกเพอเรยนรวามประสบการณใดบางทจะสามารถน าไปใชประโยชนในการปรบปรงโครงการอน ๆ ในอนาคตและเพอเปนขอมลเชงนโยบายการพฒนาตอไป สงทจะเปนประโยชนกคอ การประเมนผลกระทบหลงจากทโครงการเสรจสนลงระยะหนง (Post Evaluation) เพอตรวจสอบถงผลกระทบของโครงการทเกดขนหลงจากสนสดแลวหลายปแตไมคอยมการกระท ากนมากนก (อางในเปลงศร ตองออน, 2551) จากการทบทวนแนวทางในการท าการประเมนผลกระทบทางสงคมผวจยจะน าแนวทางนมาประยกตใชเปนแนวทางในการท าประเมนผลกระทบของโครงการอางเกบน าทก าลงจะเกดขน ใชกบงานวจยในสวนของการประเมนผลกระทบและการวจยเกยวกบบรบททางสงคมของโครงการพฒนาทวไป สามารถแบงไดเปน 3 ประการ คอ ระยะออกแบบ ระยะเวลาปฏบตการและระยะเวลาทโครงการสนสด

การประเมนผลกระทบสขภาพ องคการอนามยโลก นยาม การประเมนผลกระทบตอสขภาพ คอ กระบวนการตดสน

คณคาของนโยบาย แผนงาน หรอโครงการ โดยพจารณาทผลกระทบและการกระจายของผลกระทบนนทอาจจะเกดขนตอสขภาพของประชาชน โดยใชวธการกระบวนการและเครองมอในการประเมนหลายชนดรวมกน (WHO, 1999) ซงการประเมนผลกระทบตอสขภาพสามารถท าไดทงระดบนโยบาย แผนงานหรอโครงการ เปนกระบวนการหรอเครองมอทใชในการประเมนหลายชนดรวมกน โดยเนนผลกระทบจากการเปลยนแปลงและการกระจายของผลกระทบทอาจเกดขนหรอเกดขนแลวของประชาชน

21

รฐธรรมน แหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2550 บ ตเรองการประเมนผลกระทบดานสขภาพ (Health Impact Assessment: HIA) ไวในมาตรา 67 วรรคสอง ซงรบรองสทธชมชนทจะมสวนรวมในการรเรมด าเนนโครงการหรอกจกรรมทอาจกอใหเกดผลกระทบตอชมชนอยางรนแรงทางคณภาพสงแวดลอม ทรพยากรธรรมชาตและสขภาพ โดยจะตองมการศกษาและประเมนผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมและสขภาพของประชาชนในชมชน และจดใหมกระบวนการรบฟงความเหนของประชาชนและผมสวนไดเสยกอน นอกจากนยงตองมการจดตงองคการอสระดานสงแวดลอม เพอใหความเหนประกอบกอนการด าเนนโครงการหรอกจกรรมดงกลาวดวย แตในปจจบนยงไมมกฎหมายจดตงองคการอสระดานสงแวดลอมแตอยางใด กฎหมายอกฉบบทบ ตเรองการประเมนผลกระทบดานสขภาพไวคอ มาตรา 11 ของ พ.ร.บ.สขภาพแหงชาต พ.ศ. 2550 ซงระบสทธของบคคลทจะรองขอและมสวนรวมในการประเมนท งนโยบายสาธารณะ และโครงการหรอกจกรรมตาง ๆ

ในปจจบนการประเมนผลกระทบทางดานสขภาพถกระบเปนสวนหนงของการประเมนผลกระทบทางดานสงแวดลอมและการประเมนผลกระทบทางดานสงคมดวยการศกษาประเมนผลกระทบไมควรเนนการศกษาทมอยในเฉพาะขอบเขตทกฎหมายก าหนดเทาน น การศกษาประเมนผลกระทบควรมประเดนเชอมโยงกนระหวาง การประเมนผลกระทบทางสงแวดลอม การประเมนผลกระทบทางสงคม และการประเมนผลกระทบทางสขภาพดวย เชน กรณจงหวดระยองทเปนแหลงโรงงานอตสาหกรรม โดยเฉพาะโรงงานปโตรเคมในเขตนคมอตสาหกรรมมาบตาพด พบวามตวเลขผปวยโรคมะเรงสงกวาจงหวดอน ๆ และท าใหพชผลทางเกษตรไดรบความเสยหายจากสารเคม ฝ นละอองสงเหลานสะทอนใหเหนสภาพป หาสขภาพของผทอยอาศยในพนทชมชนนน ๆ พระราชบ ต สงเสรมและรกษาคณภาพสงแวดลอมแหงชาต พ.ศ. 2535 กลาววา มาตรา 9 เมอมเหตฉกเฉนหรอเหตภยอนตรายตอสาธารณชนอนเนองมาจากภยธรรมชาตหรอภาวะมลพษทเกดจากการแพรกระจายของมลพษ ซงหากปลอยไวเชนนนจะเปนอนตรายอยางรายแรงตอชวต รางกายหรอสขภาพอนามยของประชาชน หรอกอความเสยหายตอทรพยสนของประชาชนเปนอนมาก ใหนายกรฐมนตรมอ านาจสงตามทเหนสมควรใหสวนราชการ รฐวสาหกจหรอบคคลใด รวมทงบคคลซงไดรบหรออาจไดรบอนตรายหรอความเสยหายดงกลาว กระท าหรอรวมกนกระท าการใด ๆ อนจะมผลเปนการควบคม ระงบหรอบรรเทาผลรายจากอนตรายและความเสยหายทเกดขนนนไดอยางทนทวงท ในกรณททราบวาบคคลใดเปนผกอใหเกดภาวะมลพษดงกลาว ใหนายกรฐมนตรมอ านาจสงบคคลนนไมใหกระท าการใดอนจะมผลเปนการเพมความรนแรงแกภาวะมลพษในระหวางทมเหตภยนตรายดงกลาวดวย (ส านกงานคณะกรรมการกฤษฎกา, 2535) ถงแมวาโครงการจดต งโรงงานอตสาหกรรมผานการพจารณาการวเคราะห

22

ผลกระทบสงแวดลอม ตามพระราชบ ตสงเสรมและรกษาคณภาพสงแวดลอมแหงชาต พ.ศ. 2535 แลวกตาม แตกย งกอใหเ กดความขดแยง แตกแยกของคนในชมชน วถ ชวต เปลยนแปลงไป เกดป หาสงคม อาช ากรรมเพมสงขน สาเหตของป หานาจะเกดจากโครงการเหลานขาดการประเมนผลกระทบทางสขภาพ สงแวดลอม สงคม คณภาพชวตของคนในชมชนอยางรดกมและรอบดาน ประชาชนในพนททไดรบผลกระทบอาจไมไดรบขอมลทถกตอง ครบถวนจากเจาของโครงการ รวมถงการบงคบใชกฎหมายทไมมประสทธภาพ ทจรงการประเมนผลกระทบทางสงแวดลอมเปนสวนหนงของการประเมนผลกระทบทางสขภาพเพราะสขภาพจะเปนสงทเปนองครวมทงหมด การใชกลยทธในการผลกดนการพฒนาระบบการประเมนผลกระทบใหมทงการประเมนผลกระทบทางสงแวดลอมและการประเมนผลกระทบทางสขภาพควรใหชมชนผไดรบผลกระทบและเจาของโครงการเปนฝายไดประโยชนทงสองฝาย

พระราชบ ตสขภาพแหงชาต พ.ศ. 2550 เปนพระราชบ ตทวาดวยเรองของสขภาพของประชาชน โดยเฉพาะหมวด 1 สทธและหนาทดานสขภาพ มประเดนทเกยวกบสงแวดลอมชมชนดงน

มาตรา 10 เมอมกรณทจะมผลกระทบตอสขภาพของประชาชนเกดขน หนวยงานของรฐทมขอมลเกยวกบกรณดงกลาว ตองเปดเผยขอมลนนและวธปองกนผลกระทบตอสขภาพใหประชาชนทราบและจดหาขอมลใหโดยเรว การเปดเผยขอมลตองไมมลกษณะเปนการละเมดสทธสวนบคคลของบคคลใดเปนการเฉพาะ

มาตรา 11 บคคลและคณะบคคลมสทธรองขอใหมการประเมนและมสทธรวมในกระบวนการประเมนผลกระทบดานสขภาพจากนโยบายสาธารณะ บคคลหรอคณะบคคลมสทธไดรบรขอมล ค าชแจง และเหตผลจากหนวยงานของรฐกอนการอน าตหรอการด าเนนโครงการหรอกจกรรมใดทอาจมผลกระทบตอสขภาพของตนหรอของชมชนและแสดงความเหนของตนในเรองดงกลาว

จากการประชมสงเสรมสขภาพโลก ครงท 6 ทประเทศไทย ระบวา การสงเสรมสขภาพเปนบทบาทหนาทหลกของหนวยงานภาครฐทกฝาย โดยการก าหนดนโยบายแผนงานใด ๆ ทตองค านงในเรองสขภาพดวย โดยใชการประเมนผลกระทบตอสขภาพเปนเครองมอในการสนบสนนการด าเนนงาน กลาวโดยสรป วตถประสงคของการพฒนาระบบการประเมนผลกระทบตอสขภาพในประเทศไทย ประกอบดวย

1) การพฒนาแนวทางและเครองมอในการน าประเดนคนพบขอหวงใย และขอเสนอแนะทเกยวของกบการสรางเสรมสขภาพและการควบคมภาวะคกคามสขภาพของประชาชน

23

เขาสกระบวนการตดสนใจในระดบตางๆ ตงแตระดบนโยบาย แผนงาน หรอโครงการ ทงนเพอใหเกดการคมครองและสรางเสรมสขภาพของประชาชน ทงระดบชาตและชมชนทองถน

2) การพฒนากระบวนการและเครองมอการมสวนรวมของภาคประชาชน เพอใหเกดการเรยนรรวมกนในการวางแผนเพอปกปองและสรางเสรมสขภาพประชาชน และลดความเหลอมล าและความขดแยงในการก าหนดนโยบาย แผนงาน หรอโครงการในระดบชาตและชมชนทองถน

3) เปนกระบวนการหนงในการเพมขดความสามารถของทกภาคสวนในสงคมไทย ในการสรางความตระหนกร ส านก และการปฏบตการของประชาชนในการคมครองและสรางเสรมสขภาพและสทธของตนเอง ชมชน และผอนในสงคม

มนส สวรรณ (2538) ไดกลาวถงโรคทเกดขนอนเนองมาจากการสรางเขอนและอางเกบน าเทาทมการศกษาและพบในโครงการตาง ๆ ทวทกภมภาคของโลกสามารถแบงได 2 กลม กลมแรกคอ โรคปรสต (Parasitic diseases) หรอโรคพยาธ โรคในกลมนตดตอถงมนษยจากแหลงน าดวยพาหะหลายชนดซงสวนให เปนสตวและพชน า กลมทสอง เปนโรคทมไดเกดจากพยาธและพาหะน าเ ชอจากอางเกบน าโดยตรงแตเกดจากการตดตอระหวางมนษยดวยกนเอง การเคลอนยายของประชากรเพอตงถนฐานใหมและการอพยพเขามาหรอออกจากพนทโครงการพฒนาลมแมน าของประชาชนเพอโอกาสทางเศรษฐกจทดกวายอมเปดโอกาสใหโรคตดตอ (Communicable diseases) เชน ซฟลส (Syphilis) โกโนเรย (Gonorrhea) โรคตดเชอไวรส (Viral infection) ไทฟอยด (Typhoid) และอหวาหตกโรค (Cholera) เปนตน ระบาดในหมประชากรทอยในเขตโครงการพฒนาไดมากขน โรคอกชนดหนงซงจดอยในกลมทสองและมความส าค ตอสขภาพอนามยของประชาชนมาก คอ โรคทพโภชนาการ (Malnutrition) การขาดธาตอาหารของประชากรทอยในพนทโครงการพฒนาสามารถเกดขนได 2 กรณทส าค กรณแรกเกดจาการขาดธาตโปรตนอนเนองมาจากการปดกนเขอนท าใหปรมาณปลาลดลง เพราะไปขดขวางวงจรชวตของปลาในการหาอาหาร วางไขและอนบาลตวออน กรณทสองเกดจากการต งถนฐานใหมของประชาชนในพนททมศกยภาพส าหรบการเกษตรต า ดนไมมความอดมสมบรณ น าและแหลงน าเพอการเพาะปลกยงมไมเพยงพอหรอมพอแตไมสามารถจดการใหเกดประโยชนอยางมประสทธภาพได

ในแนวคดการประเมนผลกระทบทางสงคมและการประเมนผลกระทบสขภาพเปนการศกษาทมงเนนถงคณคาหรอคณภาพของชวตและวถชวตทจะตองเปลยนไปตามโครงการผวจยไดน าแนวคดของ มนส สวรรณ (2538) มาเปนแนวคดในการวเคราะหผลกระทบทางดานสขภาพ โดยการประเมนตองมองแบบองครวม มความเชอมโยงกนทงทางดานเศรษฐกจ สงคม วฒนธรรม โดยเฉพาะสงแวดลอมทอยรอบตวมนษยซงเปนปจจยส าค ในการด าเนนชวต เนองจากโครงการ

24

จะมผลกระทบโดยตรงตอชวตของคนในชมชนและสงคม ทงนการประเมนผลกระทบจะตองประเมนทงกอนการด าเนนโครงการ ระหวางด าเนนโครงการและหลงด าเนนโครงการ เพอใหทราบถงสงทคาดวาจะเกดขนตามมา ซงสงผลกระทบของการเปลยนแปลงในระบบสงคมทกระบบ ส าหรบการประเมนผลกระทบทางสงคม สงแวดลอม เศรษฐกจจะตองมการประเมนผลกระทบทางดานสขภาพดวย เนองจากผลกระทบทจะเกดขนจะตองมผลกระทบตอทางดานจตใจและสขภาพ จงควรมการประเมนใหครบทกดานเพาะผลกระทบทกดานมสวนเชอมโยงและสมพนธกน

2.3 แนวคดเรองการเปลยนแปลงสภาพแวดลอม ทางสงคมและวฒนธรรม 2.3.1 แนวคดเรองการเปลยนแปลงสภาพแวดลอม

การเปลยนแปลงเปนเรองปกตทเกดขนอยในสภาพแวดลอม ซงอาจเกดตามกระบวนการธรรมชาต เชน แผนดนไหว ภเขาไฟระเบดจากกระแสลม กระแสน า รวมท งการกระท าของสงมชวตทงหลายโดยเฉพาะมนษย เชน การตดไมท าลายปา การถมแหลงน า การสรางเขอนกนแมน า ฯลฯ เปนตน การเปลยนแปลงของสภาพแวดลอมจงมผลกระทบตอการด ารงสงมชวตของสงมชวต เนองจากสงมชวตแตละชนดมลกษณะเฉพาะ สงมชวตจะสามารถด ารงชวตอยตอไปไดตราบเทาทกระบวนการเปลยนแปลงดงกลาวยงมความสมพนธกนอยางถกตองเปนระบบและมระเบยบ แตถาการเปลยนแปลงสภาพแวดลอมเปนไปอยางกะทนหน รวดเรว รนแรง และตอเนอง สงมชวตกไมสามารถจะปรบตวไดทนจนในทสดสงมชวตบางชนดหรอทงหมดกมอาจจะด ารงชพอย ตอไปได นอกจากนมอทธพลตอกระบวนการอน ๆ ท เ กยวพนในธรรมชาตตองถกกระทบกระเทอนตามไปดวย (อางในสชน วรพงษไพบลย, 2543) ดงนน การเปลยนแปลงสภาพแวดลอมจะเกดขนอยเสมอทงทเกดจากกระบวนการทางธรรมชาตและจากการกระท าของมนษย ซงมผลกระทบกระเทอนตอการด ารงชพของสงมชวตมากนอยขนอยกบสภาพของการเปลยนแปลง ส าหรบการเปลยนแปลงสภาพแวดลอมทเกดจากการกระท าของมนษย เชน การสรางเขอนหรออางเกบน าอางกอใหเกดการเปลยนแปลงดานสภาพแวดลอมอยางมากและการเปลยนแปลงดงกลาว สงผลกระทบทงดานบวกและดานลบตอประชากรทเกยวของหลายกลมทงกลมทเสยประโยชนและกลมทไดรบผลประโยชนดวยในคราวเดยวกน 2.3.2 แนวคดการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม สงคมทกสงคมยอมมการเปลยนแปลงเกดขนโดยมลกษณะเปนพลวตหรอไมคงทจะมการเปลยนแปลงอยตลอดเวลาซงถอวาเปนเรองปกตธรรมดาแตการเปลยนแปลงนนเราไมสามารถบอกไดวาเกดขนเมอไร ทไหน อยางไร มขอบเขตการเปลยนแปลงขนาดไหนเปนการเปลยนแปลง

25

เพยงชวคราวหรอถาวรและไมอาจทราบดวยวาผลของการเปลยนแปลงจะออกมาอยางไร เจร ขนหรอเสอมลง การเปลยนแปลงมองคประกอบทส าค คอ เวลา เมอสงคมเปลยนวฒนธรรมกเปลยนตามไปดวยหรอเมอวฒนธรรมเปลยนสงคมกเปลยนตามไปดวยเชนกน ดงน นสงคมและวฒนธรรมเปนสงทมความส าค และสมพนธเกยวของกบการด าเนนชวตของคนในสงคม เพราะฉะนนการเปลยนทางสงคมและวฒนธรรมกยอมมผลกระทบตอวถชวตของคนในสงคมอยางหลกเลยงไมได เชน คานยม ความเชอ ความคด อดมการณ ตลอดจนพฤตกรรมตาง ๆ (ศรรตน ทอดสกล, 2545)

การเปลยนแปลงสภาพแวดลอม สงคมและวฒนธรรมเกดขนอยเสมอ ทงทเกดจากกระบวนการทางธรรมชาตและจากการกระท าของมนษยโดยโครงการตาง ๆ ทเกดขนมผลกระทบกระเทอนตอการด ารงชพของสงมชวตมากนอยขนอยกบสภาพของการเปลยนแปลง ส าหรบการเปลยนแปลงสภาพแวดลอมทเกดจากการกระท าของมนษยตวอยาง เชน การสรางเขอนหรออางเกบน าขนาดให และเลก ซงในการสรางอางเกบน าเพอผนน าไปใชในโครงการอนกอาจจะท าใหเกดผลกระทบตามมาอยางหลกเลยงไมได ตวอยางเชน การสรางอางเกบน าจะตองมการตดตนไมท าลายปา การด ารงชวตของชาวบานทหาของปาเปนอาชพกอาจเกดการเปลยนแปลง ตองปรบเปลยนไปท างานนอกชมชนประกอบอาชพรบจางทวไป และเมอสงคมเปลยนวฒนธรรมกเปลยนตามไปดวยหรอเมอวฒนธรรมเปลยนสงคมเปลยนสภาพแวดลอมกเปลยนตามไปดวย แนวคดเรองการเปลยนแปลงสภาพแวดลอม ทางสงคมและวฒนธรรม ผวจยน ามาใชวเคราะหถงการเปลยนแปลงทก าลงจะเกดขนและน ามาวเคราะหเชอมโยงกบผลกระทบทคาดวาจะเกดขนเพอใหเหนวาผลกระทบท าใหเกดการเปลยนแปลงอยางไร 2.3.3 ความหมายของการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม งามพศ สตยสงวน (2543) อางในชดา จตพทกษ (2528) และ Wilbert E.Moore และ Henry M. Johnson (1987) อางในบ เดม พนรอบ (2538) ไดใหความหมายของการเปลยนแปลงทางสงคมทสอดคลองกนไววา หมายถง การเปลยนแปลงโครงสรางทางสงคมซงเปนการเปลยนแปลงความสมพนธของคนในสงคม โดยยดบรรทดฐานทางสงคมเปนแนวทางในการปฏบตตอกน การเปลยนแปลงทางสงคมจงเปนความแตกตางในรปแบบความสมพนธระหวางคนทเขาสมพนธกน ความแตกตางในบทบาทของผเขาสมพนธและความแตกตางในเปาหมายหรอการท าหนาทของสถาบนสงคมโดยการเปลยนแปลงโครงสรางทางสงคมอาจท าใหสภาพสงคมดขนหรอเสอมโทรมลงกได สวนการเปลยนแปลงทางวฒนธรรม บ เดม พนรอบ (2538) ไดใหความหมายไววา หมายถง การเปลยนแปลงวถประชา การเปลยนแปลงจารต กฎหมาย ความเชอหรอศาสนา

26

สงประดษฐและวตถอน ๆ ทใชในการด ารงชวตอย โดยเฉพาะอยางยงคานยม ความเชอ การรบรและความเขาใจ ซงเปนทศนคตภายในของมนษยทมอทธพลตอการเปลยนแปลงของวฒนธรรมทงสน ศรรตน ทอดสกล (อางแลว) ไดใหความหมายเพมเตมวา การเปลยนแปลงทางวฒนธรรมทเกดขนในดานของวตถอนเปนสงประดษฐทมนษยสรางขน เชน สงของเครองใชตาง ๆ เปลยนแปลงไดงายกวา แตการเปลยนแปลงทางวฒนธรรมทไมใชวตถ ไดแก ระบบคานยม บรรทดฐานและส ลกษณจะเปลยนแปลงไดชาและใชระยะเวลานานกวา ณรงค เสงประชา (2531) ไดสรปลกษณะของการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม ไวดงน

1) การเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม ไมไดเกดจากสาเหตใดสาเหตหนงเพยงอยางเดยว แตมปจจยหลายอยางทท าใหเกดการเปลยนแปลง เชน อดมคต เทคโนโลย ศาสนา คานยม เศรษฐกจ ประชากร อาจเปนไปอยางชา ๆ หรอเปนไปอยางรวดเรวกได ทงนยอมแลวแตปจจยทเปนแรงเสรมหรอดานการเปลยนแปลง เชน ความเชอเดม ความผกพนอยกบวถชวตแบบเดม จะท าใหการเปลยนแปลงเปนไปไดชา แตทแนนอนกคอ สงคมยอมมการเปลยนแปลงและเกดขนตลอดไปเปรยบเสมอนภาพถายปรากฏการณทางสงคมในระยะหนง ซงปรากฏการณเชนนนจะไมปรากฏในลกษณะรปแบบเดมอกการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมเปนสงทหลกหนไมได สงคมจะมการเปลยนแปลงตลอดไป และอาจเกดขนจากการกระท าตอกนทางสงคมและคนเราจะมปฏกรยาโตตอบกน ยอมมทศทางและเปาหมายอยางนอยทสดกเปลยนจากของเกาไปเปนของใหม 2) พฤตกรรมของแตละบคคล ยอมกอใหเกดการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมไดโดยเฉพาะอยางยงบคคลทมชอเสยงเปนทยอมรบของสงคม จะมอทธพลตอการเปลยนแปลงทางสงคมมากขน พฤตกรรมฝนสงคมหรอพฤตกรรมทเบยงเบนไปจากบรรทดฐานของสงคมยอมกอใหเกดการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม เพราะสงคมยอมจะตองมการปรบตวอยางใดอยางหนง จะเหนไดวา การเปลยนแปลงทางสภาพแวดลอม สงคมและวฒนธรรมมความเกยวของสมพนธกนเสมอ เปนการเปลยนแปลงเพอตอบสนองความตองการของสมาชกในสงคมและชมชนเพอใหทนกบโลกปจจบนทมการพฒนาขนไปเรอย ๆ จงตองมการปรบปรงเปลยนแปลงสภาพสงคมเพอใหเหมาะสมกบสภาพแวดลอมและเพอใหการด ารงชวตดขน การเปลยนแปลงทเกดขนจะท าใหเกดการใชทรพยากรมากขน ระบบครอบครวและเครอ าต ระบบเศรษฐกจ และระบบความเชอประเพณวฒนธรรมกเปลยนแปลงไป

27

2.4 เอกสารและงานวจยทเกยวของ กองไพร ตนสชาต (2550) ไดศกษาผลกระทบทางสงคมและสงแวดลอมตอชมชนจากโครงการสวนสตวกลางคน จงหวดเชยงใหม สรปผลการศกษาไดวา โครงการสวนสตวกลางคนไดสงผลกระทบทางสงคมในดานวถการด าเนนชวตประจ าวน จากเดมทเคยมความสมพนธกบทรพยากรและสงแวดลอมทใชในการด ารงชวต เชน การเกบของปา การท าไรท านา ความเชอทผกพนกบปาแหลงน า การเคารพสงศกดสทธ การชวยเหลอกนในหมเครอ าตและการไปมาหาสกนในชมชน แตเมอมโครงการสวนสตวกลางคนท าใหวถการด าเนนชวตเปลยนแปลงไป ระบบการผลตภายในชมชนโดยการเกบของปาทสบทอดกนมาตงแตสมยบรรพบรษไดสนสดลง ดานระบบความสมพนธในชมชนซงแตเดมมความสมพนธกนทางสายเลอด ระบบเครอ าตเดยวกนมการเกอกลชวยเหลอกนในหมบาน แตหลงจากมโครงการสวนสตวกลางคนสงผลใหเกดความขดแยงทางความคดระหวางคนภายในชมชนทเหนดวยและไมเหนดวยสงผลตอความรวมมอในชมชนทลดลง ผน าชมชนถกลดความศรทธาเนองจากมผลประโยชนเขามาเกยวของและความสมพนธเชงหวาดระแวงและหวาดกลวของคนภายในชมชนตอคนภายนอกชมชนจากการเขามาท างานของคนตางถน ระบบเศรษฐกจ ชาวบานส เสยทดนท ากนในแงของฐานการผลต แหลงทอยอาศยทเปนมรดกตกทอดมาตงแตบรรพบรษใหกบคนภายนอก การส เสยกรรมสทธทดนทใชเปนทท าการเกษตร สรางทอยอาศย การส เสยทดนของวดซงเปนศาสนสถานทเปนศนยรวมใจของชาวบาน ขณะเดยวกนยงสงผลดานบวกตออาชพคาขายทท าใหรายไดเพมขนจากการขายอาหารใหกบแรงงานทเขามาท างานภายในโครงการ รวมถงผทรบจางเขยนปายมรายไดเพมขนเชนกน ดานระบบความเชอของคนในชมชน โดยชาวบานยงคงมความเชอในเรองสงศกดสทธทปกปกษรกษาคมครองปา โครงการไดเขามาท าใหเกด “ขด” โดยการลบหลสงศกดสทธภายในปาทชาวบานเคารพย าเกรงโดยการตดตนไม เปลยนทางน ารวมถงการปดตาน า ปดเสนทางเขาออกอกดวย สชน วรพงษไพบลย (2543) ไดศกษาการเปลยนแปลงสภาพแวดลอมและสภาพสงคม เศรษฐกจ ของประชาชนจากการสรางอางเกบน าแมมอก พบวา เมอราษฎรไดรบการจดสรรพนทอยอาศยและทท ากนโดยวธจบฉลาก ท าใหครอบครวราษฎรซงเปน าตพนอง เพอนบาน ทแตเดมเคยอาศยอยรวมกนหรอในบรเวณใกลเคยงกนตองแยกยายกระจดกระจายในพนทจดสรรอพยพท าใหความสมพนธระหวาง าตมตรตองหางเหนกน นอกจากน แตละครวเรอนยงตองเผช ป หากบสภาพทอยอาศยรวมทงทท ากนในพนทแหงใหม และป หาการอยในสงคมรวมกบบคคลอนมไดรจกคนเคยมากอนจงตองมการปรบตวใหเขากบสภาพแวดลอมและสภาพสงคมทเกดขนมาใหม

28

โดยเรวจงท าใหหลายครอบครวไมสามารถปรบตวไดทน ทส าค คอ บางครอบครวไมยอมรบสงคม ชมชน และวฒนธรรมทเกดขนมาใหมซงเปลยนแปลงไปจากเดมทเคยสมผสหรอเปนอยมากอนได จงตองประสบป หาภาวะทางดานจตใจและการปรบตวใหเขากบชมชนและสงคมใหมคอนขางมาก ในดานการเปลยนแปลงสภาพแวดลอม จะเหนไดวาในสวนของการส เสยประโยชนอนเนองมาจากโครงการสรางอางเกบน าแมมอกประมาณคามได โดยเฉพาะความส เสยดานระบบนเวศทางบก อนไดแก ภเขา แมน า ปาไม สตวปา ชนดตาง ๆ ตลอดจนความเปนอยของชมชนดงเดมในพนทโครงการ เฉพาะพนทปาไมอยางเดยวพบวา มจ านวนถง 17,706 ไร ทส าค พนทปาไมดงกลาวอยในเขตปาสงวนแหงชาตและสวนหนงอยในเขตปาอนรกษจ านวน 9,698 ไร ซงเปนปาไมเบ จพรรณทมไมส าค ตาง ๆ รวมถงแมลงและสตวปานานาชนด บางชนดเปนสตวสงวนซงหายากใกลจะส พนธรวมอยดวย การเสยประโยชนทส าค อกประการหนง กคอการส เสยพนทอยอาศยและสวนไรนาอนเปนทกนด งเดมทตกทอดกนมาอยางหลกเลยงมได และศภวทย เปยมพงศสานต (มปปพ) อางในสชน วรพงษไพบลย (2543) ไดกลาวถงโครงการสรางเขอนหรออางเกบน าขนาดให วาเปนการสรางระบบนเวศทางน าขนมาแทนทระบบนเวศทางบก มผลตอการเปลยนแปลงสภาพแวดลอมอยางมากทงในแงชวภาพและทางกายภาพ ในทางชวภาพสงผลกระทบตอสงมชวตชนดตาง ๆ รวมทงมนษยและตอระบบนเวศทจะตองการเปลยนแปลงไป สวนในทางกายภาพสงผลใหตองส เสยปาไม พนทราบ แหลงแร แหลงโบราณคด ตลอดจนทรพยากรอน ๆ โดยเฉพาะการส เสยพนทอยอาศยและพนทท ากนของประชาชนกลมหนงทไดรบผลกระทบจากโครงการ ซงสงผลตอการด าเนนชวตสภาพสงคม เศรษฐกจ และวฒนธรรมของชมชน ท าใหตองอพยพโยกยายถนฐานตองมการปรบตวเพอใหเขากบสภาพแวดลอมในแหลงทอยอาศยและสงคมใหม ขณะเดยวกนกมประชาชนสวนให อกกลมหนงเปนผไดรบผลประโยชนจากโครงการ อาท ประโยชนจากพลงงานไฟฟา การชลประทาน และการใชประโยชนทรพยากรทางน าและ สตวน า เปนตน จาตรนต จนทรากล (2547) ไดท าการศกษาเรอง ผลกระทบทางสงคมและสงแวดลอมของเขอนน าเคมปากระวะตอชาวประมงพนบาน มวตถประสงคเพอศกษาผลกระทบทางดานสงคมและสงแวดลอม ภายหลงจากการกอสรางเขอนกนน าเคมปากระวะตอกลมชาวประมงพนบานในต าบลคขด อ า เภอสทงพระ จงหวดสงขลา มประเดนการศกษาผลกระทบทางสงคม คอ การประกอบอาชพและความสมพนธทางสงคม ผลกระทบทางดานสงแวดลอม คอ ทรพยากรสตวน าและการจดการทรพยากร ผลการศกษาพบวา เขอนกนน าเคมปากระวะกอใหเกดผลกระทบทางสงคมและสงแวดลอมตอกลมชาวประมงพนบานในต าบลคขด หลงจากมการสรางเขอนกนน าเคมปากระวะไปแลว 10 ป ระบบนเวศของทะเลสาบสงขลามความเสอมโทรมลงไปมาก

29

ทรพยากรสตวน าลดลงบางชนดส พนธไปจากทะเลสาบ เนองจากคลองปากระวะเปนเสนทางอพยพเขามาอาศยวางไขและเจร เตบโตของสตวน าทะเลอาวไทยเขามายงทะเลสาบสงขลา และการสราง เขอนฯ ยงท าใหระบบไหลเวยนของน าในทะเลสาบเปลยนแปลงไป สงผลใหสตวน าทชาวบานจบไดมปรมาณนอยและมคณภาพต ามาก ความรพนบานในการท าประมงบางอยางไดส หายไปชาวบานทประกอบอาชพประมงลดจ านวนลงไปเปนอยางมากคนหนมสาวออกไปหาอาชพใหมนอกชมชน เชน ท างานในโรงงาน เปนแรงงานรายวน ในชมชนเหลอเพยงคนชรา ท าใหชมชนลมสลายและชาวประมงรวมตวกนเรยกรองใหมการรอเขอนฯออกท าใหเกดความขดแยงขนกบชาวนา จากป หาทเกดขนท าใหชาวบานเรมมความตระหนกและไดรวมกนหาแนวทางในการอนรกษและฟนฟทรพยากรในทะเลสาบใหมความอดมสมบรณกลบมาอกครงหนง เชน การก าหนดเขตพนทอนรกษสตวน า การปลอยพนธสตวน า และในทสดกไดมการรวมตวกนเปนชมรมชาวประมงทะเลสาบอ าเภอสทงพระขน การศกษาเรองผลกระทบจากการพฒนาการทองเทยวตอชมชนทองถน กรณศกษาต าบลเวยงใต อ าเภอปาย จงหวดแมฮองสอน ของธวชชย มานตย (2550) สรปผลไดวา จากการสงเสรมการทองเทยวในอ าเภอปายสงผลใหชมชนปายเกดการเปลยนแปลงทงทางบวกและทางลบ โดยการเปลยนแปลงทางบวกดานสภาพแวดลอมซงไดแก การพฒนาระบบสาธารณปโภคทดขน มการขยายตวของชมชนเพมมากขน มระบบการจดการขยะมลฝอย ในดานเศรษฐกจท าใหเกดการลงทนภายในชมชนมากขนสงผลใหเกดการจางงานเพมมากขน ชาวบานมทางเลอกในการประกอบอาชพทหลากหลายขน ชาวบานมฐานะความเปนอยดขนจากการขายทดนใหกบนายทนในราคาทสง ทางดานสงคมชมชนมกจกรรมทางสงคมเพมมากขนจากการสงเสรมของหนวยงานรฐ มการพฒนาดานเทคโนโลยการสอสารโทรคมนาคมและการศกษานอกระบบท าใหชาวบานรบรเทาทนเหตการณตาง ๆ มากขน ดานวฒนธรรม ชาวบานเรมมการด าเนนวถชวตทมระเบยบแผนมากขน มการพฒนาดานการใชภาษาหลากหลายขนนอกเหนอจากภาษาทองถน งานรฐไดเขามาสนบสนนงบประมาณใหชมชนมการอนรกษวฒนธรรมทไดส หายไปใหกลบคนมาใหม สวนผลกระทบทางลบดานสภาพแวดลอมระบบสาธารณปโภค สาธารณปการทมอยไมเพยงพอทจะใหบรการแกประชากรทเพมขนได เกดการขาดแคลนน าประปา เกดการขยายตวของชมชนออกไปท าใหรกล าพนทสาธารณะ มปรมาณขยะเพมมากขน มปรมาณรถเพมมากขนท าใหถนนช ารด เกดมลพษทางอากาศ ฝ นควน เสยงดงรบกวน ดานเศรษฐกจเกดการกระจายรายไดทไมเปนธรรมแกคนในทองถน เกดการขาดแคลนแรงงานในภาคเกษตร เกดการกวานซอทดนของนายทนเพอหวงเกงก าไรสงผลใหเกดแรงกระตนใหชาวบานเขาไปบกรกพนทปามากขน ดานสงคมกอใหเกดผลกระทบทางดานความสมพนธของคนในชมชนโดยเฉพาะวยแรงงานทออกไปท างาน

30

ขางนอกสงผลใหการชวยเหลอเกอกลกน ดานวฒนธรรมเกดการส เสยรปแบบการด าเนนชวตทเรยบงาย ผอาวโสเรมมบทบาททางครอบครวและสงคมนอยลง เกดการลอกเรยนแบบการแตงกายตามแฟชนของวยรนทไมเหมาะสมและการแตงกายของทองถนเรมส หายไปจากการแตงกายของนกทองเทยว รปแบบพธกรรมตาง ๆ ทเปนวฒนธรรมทองถนถกบดเบอนและเกดความเสอมจากวฒนธรรมจากทองถนอน ชชพงศ ทองขน (2551) และเปลงศร ตองออน (2551) ไดศกษาเรองผลกระทบทางสงคมจากโครงการกอสรางระบบขนสงดวยสายพาน เชยงใหม – แมฮองสอน ผลการศกษาของ ชชพงศ ทองขน พบวา ดานคณคาการใชประโยชนของมนษยไดแก ดานการใชประโยชนทดน พนทปาชมชน ซงเปนผลกระทบทางลบ เชน หากมการตงสถาน Pulley บรเวณดอยใตและตงเสาถกทบรเวณปาชมชนดอยเหนอจะตองมการเบกพนท 2 ไร เพอท าเปนจดต งสถานและเสา ท าใหคาดวาจะใชพนทมากกวา 1 ไร จะมผลกระทบตอพนทปาชมชน ดานน าและการใชน าแหลงน าบาดาลมผลกระทบทางลบเกยวกบน าบาดาลทอาจท าใหเกดผลกระทบตอแหลงน าส าหรบใชในการอปโภคบรโภค ในพนทบรเวณดอยใตซงเปนปาชมชน ประชาชนมโครงการขดเจาะน าบาดาลของหมบานหากมการตงเสาตรงจดน าบาดาลชาวบานกลวจะเกดผลกระทบตอน าบาดาล และ ดานคมนาคม ความปลอดภยของประชาชนภายในหมบาน และมความกงวลของประชาชนในหมบานปงแสงคอ อาจมเสยงของรถในการขนสงวสดอปกรณเขา ออก อาจท าใหถนนเกดการพงหรอเสยหาย ผลการศกษาพบวา ดานคณภาพชวต ไดแก ดานเศรษฐกจ สงคม และวถชวต อาจจะสงผลตอประเพณและวฒนธรรมในทองถนมผลกระทบทางลบ แสดงวาในชวงทมการกอสรางโครงการฯ อาจจะสงผลกระทบตอประเพณและวฒนธรรมในทองถนเกยวกบปาชมชนได ผลการศกษาแนวทางการแกไขป หาทคาดวาจะเกดขนในอนาคต ชาวบานตองการทจะเขามามสวนรวมในการเรมเขามาของโครงการ เพอตองการหาแนวทางจดการกบพนทปาชมชนทมการกอสรางจดตงเสาตองการใหโครงการเขามาท าประชาวจารณกบชาวบานอกครงหนง หากเรมด าเนนการกอสรางโครงการระบบขนสงดวยสายพาน ผลการศกษาของเปลงศร ตองออน (2551) พบวา ผลกระทบทางสงคมทคาดวาจะเกดขนประกอบดวยวถการด ารงชวตและระบบความเชอ อาจเกดการรบและลอกเลยนแบบวฒนธรรมการแตงกายและพฤตกรรมทไมเหมาะสม ภาษาปกาเกอะ ออาจถกลดความส าค อาจเกดการส เสยพนทปาชมชน การทอผาในหมบานอาจลดลง ประเพณวฒนธรรมและระบบความเชอของหมบานทงศาสนาพทธและครสตของหมบานอาจถกลดความส าค ผลกระทบทางบวก อาจมรายไดจากการขายผาทอ อาจเกดการสนบสนนวถการด ารงชวตจากหนวยงานทองถนและการเรยนรภาษาสากลเพอตดตอกบคนภายนอก ดานความสมพนธทางสงคมในหมบาน ความสมพนธใน

31

ครอบครวอาจเกดความหางเหนตางคนตางอย อาจเกดความคดเหนแตกตางกน ความสมพนธของคนในหมบานอาจลดลงและอาจเสยโอกาสทจะไดรบผลประโยชนจากกจกรรมตาง ๆ ดานระบบเศรษฐกจ อาชพเกษตรกรอาจถกลดความส าค ลง อาจเกดการขาดแคลนแรงงานในภาคเกษตร อาจเกดการแขงขนระหวางธรกจของชาวบานกบธรกจของนายทน ผลกระทบทางบวก อาจเกดการจางแรงงานและมรายไดเสรม คนหนมสาวอาจมโอกาสกลบมาท างานใกลบานและมโอกาสในการพฒนาทกษะความร ความช านา งานในโครงการเพมขน ดานการใชประโยชนจากทรพยากร อาจเกดการซะลาง ตกหลนของเศษวสดลงในแหลงน าอปโภคบรโภค อาจเกดการขาดแคลนน าในการเกษตร อาจเกดการส เสยทรพยากรปาไม พนทเลยงสตวอาจลดลง อาจเกดการกวานซอทดน ผลกระทบทางบวก อาจเกดการรวมกลมขององคกรเครอขายในหมบานและกอใหเกดการเฝาระวงของหนวยงานภาครฐในการดแลรกษาทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมของทองถน จากการทบทวนงานวจยทเกยวของพบวา ผลกระทบทางสงคมและสงแวดลอมอนอาจเกดจากโครงการกอสรางอางเกบน าหวยแมเหยะนอย อ าเภอเมอง จงหวดเชยงใหม มประเดนทยงไมมการหาค าตอบในเรองของ การประเมนผลกระทบทง 3 ชวง คอ ชวงกอนการด าเนนโครงการ ชวงระหวางด าเนนโครงการและชวงหลงด าเนนโครงการ และยงขาดประเดนในเรองของการประเมนผลกระทบทางดานสขภาพ งานวจยทเกยวของสวนให จะเปนโครงการทมขนาดให มกจะกอใหเกดผลกระทบและการเปลยนแปลงทางดานสงคมเศรษฐกจและสงแวดลอมทงทางดานบวกและทางดานลบ ท าใหผวจยสนใจทจะศกษาผลกระทบทกดานไมวาจะเปน ผลกระทบดานสงคม ดานสงแวดลอม ดานเศรษฐกจและดานสขภาพ โดยกระบวนการศกษาทกขนตอนจะตองใหชาวบานมสวนรวมในการจดท ารายงานการศกษาผลกระทบจากโครงการ หมบานแมเหยะในเปนหมบานหนงทจะมการกอสรางโครงการอางเกบน าจงจ าเปนตองมการประเมนผลกระทบทางสงคมและสงแวดลอม เศรษฐกจและสขภาพ ทอาจจะกอใหเกดผลกระทบกบชาวบานบรเวณโดยรอบโครงการ เนองจากพนทหมบานแมเหยะอยใกลกบโครงการไนทซาฟารและโครงการอทยานหลวงราชพฤกษ จะมการกอสรางโครงการกอสรางอางเกบน าแตเปนโครงการพฒนาขนาดเลกโดยมความจอางใชงาน 1,020,000 ลานลกบาศกเมตร ถาโครงการขนาดให ตองมความจอางตงแต 100,000,000 ลานลกบาศกเมตร ขนไป ผวจยจงมความสนใจวาโครงการขนาดเลกจะท าใหเกดผลกระทบทางสงคมและสงแวดลอมไปในทางดานบวกหรอดานลบมากหรอนอยอยางไร