7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
1/24
DKMDE BTME LEMLER
Prof.DR. Ahmet Ulvi AVCI
TRAKYA NVERSTES MHENDSLK MMARLIK
FAKLTES MAKNA MHENDSL BLM
27 EYLL 1991
188
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
2/24
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
3/24
DKMDE BTRHE LEMLER
1,0 Tama
Dkm yntemi; hazrlk, kalb doldurma ve bitirme i
lemleri olmak zere U temel prosesten oluur. Bu teael pro
seslerin ierdii alt ilea kademeleri ekil I1de belirtilmi
tir, Bu izelgeden de grlecei gibi paralarn soutulmas,
kalptan karlmas, yzey, temizleme, yollukbesleyici ve
kclarn ayrlmaa, tablama, sl ilemler ve para kontrol
leri gibi ilemler dkmde bitirme ilemleri kapsaamda ele a
lnmtr,
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
4/24
Aada bu ilemlerden bitirme prosesi iine giren ilemler
nemli ynleri ile zet olarak ele alnmtr.
2.0 Dkm paralarnn soutulmas
Paralar dkm scaklndan ortam scaklna kadar
kalp iinde ve kalp dnda olmak zere iki farkl ortam
da soutulurlar.
Souma hz, kalptan karma (kalp bozma) scakl para
larn boyut, ekil ve mikroyap zelliklerini birinci derece
de etkileyen faktrlerdir,
2.1 Kalp iinde soutma
Paralarn katlatktan sonra belirli bir sre dsha
kalp iinde kalarak soumalar gerekir. Kalbn vakitsiz a
laas paralarn skartaya kmasna neden olabilir. Kalp
ta souma sresi kalbn kum veya kk kalp olmasna ve d
km malzemesi eidine yakndan baldr.
Kum kalpta paralarn uzun sre kalp iinde kalmas
nn aikro yap asndan fazla bir nemi olssaaakla beraber,
kokil kalplar zajsannda almazsa, paralarn mikro yapsve dayanm bunda byk lde olumsuz olarak etkilenir.Par
alar kalptan karldktan sonra da zellikleri olumsuz et
kilenmeyecek ekilde soutulmaldr. Kalptan sonraki sout
ma ortam ok kere durgun bir hava ortamdr,
Paralarn gereinden uzun sre kalp iinde soutulmas se
ri imaltta byk miktarda kalp^kalp kunusun ve derecenin
evrim d braklmasna ve kalp kumunun daha fazla termik
zorlanmasna neden olur.
2,1,1 Kalp ama scakl
Kalba doldurulan sv metal katlatktan sonra olu
an dkm parasnn belirli bir kalp ama scaklna kadar
kalp iinde soumas gerekir.
Kalp ama scakl balca u faktre baldr :
191
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
5/24
Parann, da yan m
Arzu edilmeyen i yap (mikro yap ) deiiklik leri
zu edilmeyen kalc i gerilmeler.
Metalsel malzemelerin artan scaklkta aekanik zel
H k l a r l bilhassa dayanm azaldndan, parasn kalpta a l
d ekli koruyabilmesi iin belirli bir scakla kadar
kal p iinde bra klarak soumas zorunludur
Demir dkmde parann belirli se rtlik snrla r i in
de kalabilmesi iin ostenitik yapdan ferritik vey a perlitik
yapya geerken belirli bir kritik souma hznda olmas g e
rekirYukardaki faktrlerden en nemlisi kalc i gerilme
lerle ilgili olandr. Parada kalc i gerilmelerden ka n
mak iin kalp ana scaklnn para eklin bal olarak
ok aalara kadar kaydrlmas gerekebili r. Kal p ama s
cakln belirlemek iim bunu dkm malzemes i eidi ne, pa r
a ekline ve k alp malzemesine bal olarak ?ereri baz iz el
ge ve grafitlerden yararlan labilir . Aada elik ve demir
dkm paralar iin byle bir zet izel ge ve rilmit ir.
izelge 1 Kum kal p iindeki elik dka ve krd kaedemir paralarn kalp ama scaklklar.
Paralarn zellikleri ^alp am a scak l ,C
200 kg'a kadar basit ekilli paralarda 80 0Cidar kalnlklar farkl, birleme (dm) noktalar ve ktleli yerleri so utucularla soutulan paralard a 60 0*
Ktlo ylmalar olan yerlere soutuc ukonamayan yukardakilere benzer paralarda ifOO
Soumada serbest bzlemeyen,yrtlmave biim deitirme ihtimal i olanparalarda 200
192
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
6/24
2,1.2 Kalp ama sresi
Kalp bozsa sresi, paralarn dkmden itibaren kalp
tan karlana kadar geen sredir. Para kalp iinde kat
lairken ssn kalba verir, balangta kalp souk olduu
iin katlama da hzl olur. Ancak bir sre sonra kalp da
snd iin parann soumas yavalar ve katlama sonra
snda souma hissi gittike azalr. Bundan dolay parann ka
lpta katlama sresi, katlatktan sonraki souma sresin
den daha ksadr
Parann kalpta souma sresi konusunda yaynlanm
almalarn byk bir ksmnda, para souma modlnn bu
sre zerine en etkin faktr olduu grlr. zellikle demir
ve elik dkm paralarn 600700 C kalp scaklna kadarki souma sreleri yaklak olarakj
Z s a . Mb
(dak)
eklinde bir bant ile ifade edilmektedir. Burada a; para
biim ve kalp bozaa scaklna bal bir katsaydr, b ise
ift logaritmik bir skalada yukardaki bantnn eimini ve
rir,
iselge 2*de eitli kaynaklara gre kalpta souma s
resi i.[e para souma modl arasndaki bantlarla ilgili
birka rnek verilmitir.
Souma modl ile souma sresi arasnda katlama modl
ve sresi arasndaki gibi yakn bir bant bulunmamakla be
raber, souma sresinin para souma modlne gre saptanmas
fazla hatal olmayan bir yaklamdr, zellikle belirli modl
snrlarna uyaa. bantlar kullanarak grafie gerek kalmak
szn hesapla souma sresini saptamak mskndr,
22. Paralarn kalp dnda soutulmas
Demir ve elik dkm paralarn kalp bozma scakl
genellikle ?00?50 C civarndadr.
Bu scaklktan itibaren paralarn sl ilemi gerek
tirmeyecek, i gerilmeler, istenmeyen sert blgeler olumaya
cak ekilde soutulmas gerekir. Bu amala souma kontrol al
tnda tutulmal soumada scaklkzaman erisinin istenen bi
imi almas salanmaldr.
193
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
7/24
izelge 2 Demir ve elik Dkua paralarda kalptasouma sresi ile souma modl arasndaki bantlar.
Paralarn, kritik yerlerindeki cidar kalnlklar, ek
li, malzeaesi, mikro yaps so|u.ma erisinin eklini saptamada
dikkate alaacak an nemli faktrlerdir.
ekil 2 bir dkm parasnn durgun hava ortamndaki so
uma erilerini gstermektedir Burada parann kalptan ka
rildigx andaki scakl 700 C ortaa sicakligx da stteki e
ride (25 G), alttaki eride de (3C)dir.
Parasn iinde kalm maa kumu art ile parann y
zeyine yapa kalp kumu tabakalar souma hzn yavalatr
lar.
Balangta para ve ortaa arasndaki scaklk fark byk olduu iin souma hz da ekildeki gibi yksektir. Bu s
IH
Kjnii D a e/3 I sojuna srsNo. verilerini sanayie forml AikafflaJsx
? _ , . K. kalp malzemesine, sertliin
1 K,1 vb. lah faktr. .
Z = 30 M5 liasUjwiralar) B a 5 * kalplarda
Z = a M2 c a. scakla, bal2 Zroo = 32,3 M + 1,1 c desklem sabiti
Z,c3 j 53,1 M7 3,2 maasz paralarda .
0,45 < M < 1,8
1540 100 T ,Z = exp M'MMaalana para souma suresi
230 zeriae etkisi de dikiata
ZT00 = 38,7 M154 ' ahiatir.Zoo = 58,8 M
1"
' a = *xp (7,773 5,757 10 . TlZ = a * M* b, Tj * bab deneyle bulunur.
4 Zs0 42,5 Mri Para et kalnl
Z8S0 = 75.5 M0*' = 50 mm arasnda
M = 0,3 3.0 arasndaG = 20 100 kg
ltoa
= 77 M* \M < 1,5Z,
sa=M M'= . .
S
Z, = 53,1 M= 3 . ..
Zoo = 33,2 M3 + 1,1 Maasz paralarda2,00 = 38,7 M'} M 1,5 H a f i f f fi a al J p a ^ . a l a r d a
Z,oo = 45 dak. M = 1 an iin Dcrser ya
llmtr* kum kalba yaplmtr.
ZrW = 30 dak '
Yi, ft. y, dzeltme faktrleri7 Z = exp (y,) ,sxp (v ,. R+V. .T) ' '
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
8/24
caklk fark azaldka souma hz yavalar dolaysyla sou
ma sresi uzar
1 2
Souma sresi J
h
ekil 2 Bir motor silindir blokuna ait durgun havada
souma erisi (para arl 87 kg, maa ar
l 23 kg) .
700 ClfOO C scaklk aras paralar iin kritik sou
ma blgesidir. Soumann bu blgede yava, bundan sonraki bl
gede de hzl olmas arzu edilir. Normal souma artlarnda
istenen tarzda bir souma salanamaz (konkav biimli souma
erisinin ekil 3teki gibi konvex hale getirilmesi gerekir).
3504000C'tan sonra souma hzn arttrmak iin par
a zerine hava pskrtlr, ekli, arl, boyutlar ve
malzemesi sk sk deien mteri dkmhanesinde her paraya
gre deien kontroll bir soutma salamak olduka gtr.
Byle bir souma tarz seri retimde soutma hatt boyunca
salanabilir.
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
9/24
Dkm paralar statik ve dinamik olmak zere iki tarz
da soutulurlar. Bunlardan birincisi geleneksel soutma tarz,
ikincisi modern bir soutma tarzdr
Statik soutma tarznda sabit konumda olan paralar durgun hava ortamnda veya zerine hava, su gibi bir soutucu ps
krtlerek soutulur.
Hareketli (dinamik) soutma tarznda ise paralar dnen
bir tambur iinde veya titreen bir tabla zerinde konumlar
n srekli deitirirler. izelge 3fde her iki soutaa tarz
geni olarak aklanmtr.
Dinamik (cebri) soutma kritik scaklk blgesini (y 33kOQC)
am olan paralara uygulanr.
3.0 kalplarn bozulmas
Bu ilemde dkm paralar, kalp kumu ve dereceler bir
birinden ayrlr, lem srasnda evre ve alanlarn sa
ln olumsuz etkileyeniz., duman ve buhar oluur. Is ve g
rlt etrafa yaylr.
Bu etkilere kar uygun kalp bozma tekniklerinin seilmesi
gerekir.izelge if
1te balca kalp bozma yntemleriweuygulana s
nrlar belirtilmitir,
if.O Maalarn paradan karlmas
Dkm scakl ykseltildii ve kalp bozma scakl
drld oranda maalarn maruz kald termik zorlanma
scakl ve sresi artar. Bunun sonucu da maa balaycs
nn balama zellii zayflar ya da kaybolur. Bu adan kul
lanlan maa balayclarnn nemi byktr. Kalp doldurul
duktan belirli bir sre sonra maalarn grevi sona erer. Bu
andan itibaren maalarn kolay karlabilmeleri iin balay
clarn zelliklerini kaybetmesi istenir. Maalar, kk ve
ince kesitli ise daha abuk snarak scaklklar ykselir.
Sunun sonucu daha kolay dalrlar.
196
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
10/24
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
11/24
izelge If Balca kalp bozma yntemleri veuygulama snrlar,
Kalp bozmayntemi
Uygulama snrlan stem zellikleri
Dkm yerindeelle bozma
Kk dkmhanelerde paraboyutlar ve ekli sk s;k deien siparilerde.
Kalplar doldurulduklar yerde iiler tanfndaa bozulurlar. i sal asndan alma artan ardr.
Izgaral sarsmamasalar zerinde bozma
Arl ve boyutlar deikenparalarn kalplarn bozma
ya uygundur.
Kalp bozma zgaras koruyucu duvarlarla evrilir. Veyatamamen kapal bir kabin iine konur Kirli hava aspiratrlerle ortamdan uzaklatrlr.
Kum blokunu
presle dereceden darbasma
Kk, yass kalplar bozma
ya uygundur.
Derecelerin iinde kum tutu
cu zgara ve kaburgalar bulunmamal paralar preslemede zarar grmeyecek kesit
ve kalnlklarda olmaldr.'
Dner tamburiinde bozma
Kil balayc derecesiz kumkalplara uygundur.Para arl g 25 kg
Para scakl
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
12/24
len biimde ayal fazda titretirilen iki paralel boruda
karn ve iki dm noktas meydana gelmektedir. Borular orta
ekilkksek frekansl titreim sistemi.
a)prensip emas, b)makina alma durumunda,
larmdan osilatre (titreim kaynana), dm noktalarndan
da birbirlerine balanmlardr. Ayrca borular dm nokta
larnn olutuu yerlerden titreim makinasnn gvdesine debal durumdadr,
Hidrolik sistemle titretirilen borular sol utan irti
batl olduu dkm paralarn da titretirerek saa kumunun
dalmasn salarlar. Byle bir sistemde alminyum gibi de~
mir olmayan dkm paralarnn maalarn paralar zedeleme
den yaklak 4300 titreim/dakfda 1030 s iinde temizleme im
kan vardr,
5,0 Dkm Paralarnn Temizlenmesi
Dkm prosesi iinde dkm paralarnn temizlenmesi en
ar ve masrafl ilem kademesidir. Temizleme ilemlerinin ha
len byk oranda insan gc ile yaplmas ve alma koulla
rnn salk asndan ar olmas, temizleme giderlerinin par
a maliyeti iindeki orann ok ykseltmektedir. izelge $fte
eitli malzemelere ait para temizleme sreleri verilmitir.
1 9 9
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
13/24
Temizleme srelerinin uzun, bu kesimdeki ii cretlerinin
yksek olmas temizleme giderlerini arttran balca etmenler
dir.
izelge 5 felik ve demir dkm paralara aittemizleme giderleri.
Temizleme Temizlemesresi giderleri
Dkm malzemesi Aklama h/t %
elik dkm Alaml,alamsz lfQ5O 2022
Kresel grafitli Deiik imalat program 1620 1822denir dkm
Lamel grafitli Seri imalat 69 910demir dkm fk siparilernce cidarl
' okmaal 1112 1011Elle kalplama 1113 1215
Temper dkm Deiik imalat program 69 910
Para temizleme giderleri genellikle su blmlerinden o
luur :
i yevmiyeleri %70>yevmiye yan giderleri %11^graniti malzeme giderleri %15,talama malzeme giderleri yukar
daki giderlerin % 20*31,
Para temizleme giderlerinin bu derece yksek olmas d
km ilemlerinin bu kademesine daha fazla nem verilmesini ge
rektirir.
Her eyden nce daha iin banda bu konuda baz nlem
ler alnabilir, rneinj dkmc ve konstrktrn ibirlii i
le paralar daha az ve kolay temizlemeyi gerektirecek ekilde
dizayn edilebilir.
Dier taraftan ayn ekilde imalat ile para siparii
ni veren mteri arasnda karlkl grme ile paralarn
kullanlmasn engellemeyecek gereksiz temizleme iiliinden
kanlabilir,
Paralardan istenen yzey kalitesi arttka temizleme
giderleri de belirli bir deerden sonra hzla ykselir (ekil'
5 ) .
QO
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
14/24
ekil 5 Para yzey kalitesine bal olarak temizlemeiiliinin art, ,%
Mteri temizleme giderlerinin mertebesi hususunda ay
dnlatlmal, gereksiz gider arttrc isteklerden kanmas
salanmal, hatta gerekirse bir iki yzey kalitesi ve temiz
leme derecesi iin ayr fiat teklif edilmelidir.
Para tesellmnde bir anlamazla dmemek iin par
a temizlii konusunda daha ak ve s'aysal deerlere dayanan
bir protokol hazrlamakta yarar vardr. Paralar temizlenmi,
dzgn yzeyli, iyi grnl olmaldr,,'gibi sbjektif proto
kol cmlelerinden kanmaldr
Para temizlii konusunda yardmc olabilecek bir formler r
nei izelge 6{da verilmitir.
Dkm paralarna uygulanan balca temizleme ilemleri
aadaki izelge 7'de belirtilmitir.
Para temizlemede bu ilemleri ayr ayr ele almadan n
ce bunlarn azaltlmas ya da kaldrlmas iin neler yapla
bilecei gzden geirilmitir. Aada eitli alardan al
nabilecek bir nlemler dizisi verilmitir.
5.1 Temizlemeye uygun para dizayn
Yolluk ve besleyiciler parada yle uygun yerlerde bu
lunaal ve yle bir ayrma yntemine imkan verilmeli ki
ayrma ileminden sonra buralarn talanmasna gerek kal
mamal ,
2o1
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
15/24
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
16/24
izelge 7 Parada temizleme konular ve giderilmesi,
Temizleme konusu
Kalp ve maca artklar Kum kabuklan Maa artklar Yanm kum tabakalar
Oksit tabakalar
Yolluk sistemi Yolluk ve besleyiciler Havalandrma izleri Kesit takviyeleri
Yolluk sistemi artklan (zleri)
Yolluk ve besleyici yerieri Havalandrma izleri Kesft takviyeleri
apaklar Ayama yzeyi apaklan Maa birleme yerleri apaklan Maa balan apaklar
Yzey przleri
Dkm hatalan
Giderilmesi
Uzaklatrma , Vurarak Sarsarak Granl pskrterek n graalleme
Granl pskrtme
Ayrma Vurarak Keserek Yakarak
Talama
Elle talama Tezgahta talama Ask tanda talama Keskilerr
Ayrma Vurarak Keskileyerek YakarakTalama Elle talama Tezgahta talama Ask tanda talama
Dzleme
Talayarak Tamburlayarak (granlleyerek)
Taair Keskileyerek Kaynatarak Talayarak
Tas!a kesmeye uygun para dizayn ve kalp teknii : Tala kesmede ayrmayeri normal olarak temizdir. Dier ayrma yntemleriyle {karsa, mekanik kesase, yakarak kesme vb) youk ve besleyicilerin aynlsas daima lave birtemirleme ilemini gerektirir.
203
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
17/24
Talamada kaldrlan malzeme miktar ea azda tutulmal,
Talanacak yerlerin paradaki konusu talamay kolayla
tracak yerlerde bulunmal,
Sonradan tekrar ilenecek paralarda, apak ya da benze
ri yerler bu ilemlerde temizlenecek ekilde dzenlenme
lidir.
6.0 Para Yzeylerinin Temizlenmesi
Ama dkm paralar yzeylerindeki yapm kus ve ya
nk tabakalarn uzaklatrmak, tavlanm ya da kaynak ile
mi grm dkm paralar zerindeki kav(oksit) tabakalarntemizlemektir. Byk iyerlerinde temizleme genellikle granl
malzemenin paralar zerine pnmatik ya da mekanik olarak arp
trlmas ile salanr,
Pnmatik yntemde kullanlan basnl hava ihtiyac izelge 8f
d temizleme gc ise izelge 9'da verilmitir.
izelge 8 Granl pskrterek temizlemede hava tketimi.
Hava memesiap,mm
2
3
3,6
k
5
3bar
31
58
ya
89
107
Hava tketimi,nr/hhtb a r
11
25
35
kS
58
71
86
3 bar
9
19
26
35
43
5k
izelge 9 Granl pskrterek temizlemede pskrtmememesi apna bal olarak temizleme gc,
Pskrtme Hava memesi temizlenenmemesi ap ap yzey
H m m m ^ / h
6 2 1,75
8 k 3,0
10 *f,5 if,5
12 5 6,5
204
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
18/24
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
19/24
Mekanik granlil savurma ynteminde ise granl bir ark vasta
syla hzlandrlarak temizlenecek paralar zerine arptr
lr.
Bu amala kullanlan eitli makinalar ve kullanma alanlarekil 6'da topluca gsterilmitir,
ekil 7'de basit alma prensibi verilmi olan bu ma
kinalarm kalp bozaa, maalar karma ve para yzeylerini
temizleme (standart uygulama) olmak zere geni bir kullanaa
alan vardr. Tamburiaaaya (yuvarlanmaya) elverili dkm par
alacn bu makinalarda temizleme imkan vardr. 5 kg'dan 1000
kg kadar kr, temper, sfero (kresel grafitli) demir dkm par
alarla elik dka paralar bu makinalarda kolaylkla teaiz
lemek mmkndr. Ykleme ve boaltma,makina durdurularak ya
pldndan aralkl alan makina grubuna girerler. kleme
elle, rayl arabalarla, hidrolik yklenen arj sepetleri veya
sandklar ile yaplr. Boaltma ise band ters ynde dndre
rek salanabilir, "akinalarn arj hacmi 0,052. nr, arj ar
l ise yaklak 1005000 kg arasndadr.
Bu tip makinalarda temizleme ilemi u ekilde meydana
gelmektedir : Metal bandn oluturduu oluk iine doldurulan
paralar zerine granl malzeme pskrtlr. Bant dnerken
paralar da beraber srklenirler ve belirli bir ykseklikten
tekrar oluk iine derler. Bu sayede paralarn btn yzey
lerini granl yamuruna tutarak temizlemek mmkn olur,
7,0 Yolluk, kc ve besleyicilerin ayrlaas
Bu konuda 20'i akn yntem gelitirilmi olmakla birlik
te lkemiz dkmhanelerinde bir ka klasik ayrma yntemi kullanlmaktadr.
Amaca uygun ayrma yntemi seerken bir ok noktay dik
kate almak gerekir. Bu noktalardan balcalar unlardr :
Dkm malzemesinin eidi ve zellikleri
Ayrma kesitinin byklm
Ayrma yerinin yzey kalitesi
Ayrma ileainin maliyeti
lt
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
20/24
ekil 7 Savurma arkl temizleme aakina tipleri.
Ayrma yeri yolluk, kc ve besleyicinin paraya ba
land ksmdr. Ayrma yzeyi de bu ksmdan yolluk, kc
ve besleyiciyi keserek, krarak, kopararak vb ayrdktan son
ra para zerinde kalan ayrma yerinin izidir.
Ayrma ilemi iin genellikle demir dkmde darbe ile,
elik dkmde alevle, demir olmayan malzemeler grubunda da
testere veya tala kesme yntemi kullanlr
Ayrma yntemleri balca drt gruba ayrlabilir :
Talasz ayrma yntemleri
Talal ayrma yntemleri
Termik ayrma yntemleri
zel ayrma yntemleri
Ayrma esnasnda bir miktar malzeas yanarak veya ince
toz halinde kayba uramakta, iri tala veya para halindeki
207
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
21/24
ksm ise tekrar geri kazanilabilmektedir. Ayrmada kullan
lan enerji iae tamamen kayba uramaktadr.
Bu yntemlerden uygulamada en fazla karlalanlar izelge
10'da bir araya toplanmtr
8.0 Para temizlemede yer ihtiyac
Para temizleme ileminde evre sal ve i kazalar
nnlemek asndan temizleme ilemleri dkmhanelerde ak ya
da kapal yerlerde fakat daima bu iler iin ayrlm blmler
de yaplr.
Yeni kurulacak bir dkmhanede bu amala zel yer ayr il
mas gerekir, in zelliine ve yllk retim kapasitesine g
re temizleme blm yer ihtiyac iin izelge 11'den yararla
nlabilir,
208
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
22/24
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
23/24
-Z/o-
7/26/2019 DKMDE BTRME LEMLER
24/24
Top Related