Yazmanın Tavsif ve Tahlili

1- Eserin Genel Özellikleri

Aşağıda hususiyetleri hak-kında bilgi vereceğimizyazma, İstanbul Üniver-sitesi Nadir Eserler Kü-

tüphanesinde bulunmaktadır. Türkçe

Yazmalar Bölümünde, 3730 numara-da kayıtlı olan eser aslında bir tercü-medir. Eserin yazarı bir İngiliz olanWilliam Playfair’dir.2 Eser Fransızcaolarak ve Viyana Kongresi’nden(1815) sonra kaleme alınmıştır. Dahasonra Eflak Voyvodalığında Baş KapıKethüdalığı3 yapmış İstoraki isimli

D‹VAN1998/1

191

YAZMA TANITIMI

İktisat tarihi çalışmalarına bir katkı:"Avrupa devletlerininnüfus ve arazi istatistiği"

Coflkun ÇAKIR

1 Bu eserin İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Yazmalar Bölümündebulunduğu hususunda beni bilgilendiren kıymetli arkadaşım ve meslektaşım İh-san Fazlıoğlu’na teşekkür ederim.

2 William Playfair aslında bir bilim adamı değil, bir İngiliz siyasetçisidir. Siyaset dışındakronoloji ve istatistikle uğraşmıştır. İngiltere'nin ihracat ve ithalatıyla ilgili sayısalmuhtevalı raporlar hazırlamıştır. Playfair ile ilgili olarak , başta eserleri olmak üzere,etraflı bilgi için bkz. "Playfair, William", Bibliotheque Nationale CatalogueGeneral des Livres İmprimes- Auteurs-, No: 138, Paris 1936, s. 1055.

3 Baş Kapı Kethüdası, suçluları yakalamak ve idam cezalarının infazını sağlamaklagörevli Kapı Kethüdalarının başlarına verilen idari bir isimdir. Bkz.Mehmet

Özet

İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, YazmalarBölümünde, T. 3730 numarayla kayıtlı “Avrupa DevletlerineAid Coğrafya İstatistiği” isimli yazma eserde1, 19. yüzyılın ba-şı (1826) itibariyle Avrupa kıtasında mevcut devletler hakkın-da ansiklopedik bilgiler yeralmaktadır. Önce devletlerin listesiverilmekte, sonra bu devletlerin nüfusları, yüzölçümleri, nüfusyoğunlukları, askeri güçleri ve mali yapıları ile ilgili olaraksayısal veriler sunulmaktadır. Ayrıca bu sayısal veriler arasındakıyaslamalar yapılmaktadır.

2

gayrimüslim Osmanlı vatandaşı tara-fından Türkçeye kazandırılmıştır.Tercümenin tamamlanış tarihi1826’dır.

Yazmanın ebatları 19 cm X 14 cm’dir.Vişne çürüğü renginde oğlak derisin-den mamül bir cildi vardır. Ayrıcacilt, üzerinde gül çalışması yapılmışebrulu kağıtla kaplıdır. Dış kapaktaşu an kullanılmayan bir kayıt numa-rası (64) mevcuttur. Kapaktaki adı“Avrupa Devletlerine Aid Coğrafyaİstatistiği” olmasına rağmen, varak(v.) 1-a’da bu isim “Avrupa Devletle-rinin Nüfus ve Arazi İstatistiği” ola-rak gösterilmektedir. Enterasandırbu isim ileride (v.2-a) “Coğrafya İs-tatistik-i Kadim” halini almaktadır.İç kapakta ise Sabri imzalı 41 beyit-ten ibaret bir şiir bulunmaktadır. Şiirbozuk bir rik‘ayla yazılmıştır.

Toplam 35 varak olarak hazırlananeserin son 4 varağı (32, 33, 34 ve35) kullanılmadığı için 31 varaktanibaret olduğu görülmektedir. An-

cak 8. varaktan sonra gelen varağa 9rakamı verilmesi gerekirken bir yan-lışlık yapılmış ve mükerreren 8 raka-mı verilmiştir ki bu nokta dikkatealındığında eserin 31 değil 32 varakolduğu ortaya çıkmaktadır. Eserinmetni ise düzgün bir rik‘a yazısı ilekaleme alınmış, başlıklarda kırmızımürekkep kullanılmıştır.

2- Eserin Bölümleri

Eserin başında ismi yeralmakta(v.1-a: isim, v.1-b: boş; v.2-a: isim,v.2-b: boş), sonra bir tablo (v.3-a vev.3-b) gelmektedir. Bu tablo hak-kında ileride etraflı bilgi verilece-ğinden şimdilik zikretmekle yetini-lecekter. Tabloyu, eseri bir anlam-da inceleyerek tasdik eden SeyyidMehmed Nuri’nin4 ismi ve mührü-nün bulunduğu bir sayfa (v.4-a) ta-kip etmektedir. Bilahere kırımızımürekkeple yazılmış besmele ilebaşlayan 4 sayfalık bir ‘Mukaddi-me’ (v.4-b, v.5-a, v.5-b ve v.6-a)gelmektedir. Mukaddimenin so-

DİVAN1998/1

192

Coflkun ÇAKIR

Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.1, MilliEğitim Basımevi, İstanbul 1983, s. 165.

4 Bu isim, es-Seyyid Mehmed Nuri Mühendis olarak geçmektedir. İsmin yanında'Gurre-i Receb 1276' tarihi bulunmaktadır. İhtiyatla söylemek isteriz ki, bu şa-hıs daha sonra Paşa olan Mehmed Nuri Bey olmalıdır. Mehmed Nuri Bey yadaPaşa, Mühendishane-i Berr-i Hümayundan mezun bir askerdir. Ömrünün sonyıllarında Harbiye Mektebin’de ders okutmuş, kendisinden sonra da uzun yıllar‘Usûl-ı Hendese-i Cedîde‘ isimli eseri ders kitabı olarak okutulmaya devam et-miştir. Eser ile Nuri Bey’in muhtemel bir ilişkisi de eserin maliki olup sonradanbunu kütüphaneye vermiş olması şeklinde olabilir. Nuri Bey’in Londra’da bulu-nup İngilizce biliyor olması kanaatimizi güçlendiren bir başka noktayı teşkil et-mektedir.Nuri Bey hakkında bkz. Bursalı Mehmet Tahir Efendi, Osmanlı Mü-ellifleri (1299-1915), (Hazırlayan: İsmail Özen), Meral Yayınevi, İstanbul1975, c.3, s.284. Aslında bu isim bize başka bir şahsı da hatırlatmaktadır: SeyyidMehmet Nuri Efendi. S.M. Efendi Tersane-i Amirede 15 yıldaan fazlla çalışmışve Ser-Mühendis olmuştur. 1831 yılında vefat etmiş ve Tersane'nin arkasınadefnedilmiştir. Ne varki S.M. Efendinin ölüm tarihi olan 1831 yılı eserdeki 1276(1860) tarihiyle çelişmektedir. Bu da bizim bu isme ihtiyatla yaklaşmamızıgerektirmektedir. Bu şahıs hakkında bkz. Mehmed Süreyya, Sicilli Osmaniyahud Tezkire-i Meşahir-i Osmaniye, C. IV/I, (Yayına hazırlayanlar: MustafaKeskin, Ayhan Öztürk, Hamdi Savaş, Havva Kurt), Sebil Yayınevi, İstanbul1997, s. 343.

nunda eserde mevcut tablo ve gra-fiklerin nasıl okunması ve kullanıl-ması gerektiği hususuna açıklık ge-tiren ‘Kanun-ı Harita’ başlıklı birparağraf bulunmaktadır. Arkasın-dan ikinci tablo-grafik gelmektedir(v.7-a ve v.7-b).

Giriş ve tablolardan sonra devletler-le ilgili sayısal dökümler ve açıkla-malar gelmektedir. Bu bölüm 17 fa-sıldan ibarettir. Sırayla:

i- Fasl-ı Der-Beyan-ı Devlet-i Âlî-yiOsmâni (v.8-a, v.8-b, yenidenv.8-a ve v.8-b),

ii- Fasl-ı Der-Beyan-ı Devlet-i Rusya(v.9-a, v.9-b, v.10-a, v.10-b vev.11-a),

iii- Fasl-ı Der-Beyan-ı Devlet-i İsveç(v.11-b, v.12-a ve v.12-b),

iv- Fasl-ı Der-Beyan-ı Devlet-i Ala-man (v.13-a, v.13-b ve v.14-a),

v- Fasl-ı Der-Beyan-ı Devlet-i Nem-çe (v.14-b, v.15-a ve v.15-b),

vi-Fasl-ı Der-Beyan-ı Devlet-i Dani-marka (v.15-b, v.16-a ve v.16-b),

vii- Fasl-ı Der-Beyan-ı Devlet-i Leh(v.17-a, v.17-b ve v.18-a),

viii- Fasl-ı Der-Beyan-ı Devlet-i Fran-sa (v.18-a, v.18-b ve v.19-a),

ix- Fasl-ı Der-Beyan-ı Devlet-i İspanya(v.19-a, v.19-b, v.20-a ve v.20-b),

x- Fasl-ı Der-Beyan-ı Devlet-i İngil-tere (v.20-b, v.21-a ve v.21-b),

xi- Fasl-ı Der-Beyan-ı Devlet-i Prus-ya (v.21-b, v.22-a ve v.22-b),

xii- Fasl-ı Der-Beyan-ı Devlet-i Na-poli ve Sicilyateyn (v.22-b, v.23-a ve v.23-b),

xiii- Fasl-ı Der-Beyan-ı Devlet-iPortakal (v.23-b, v.24-a vev.24-b),

xiv- Fasl-ı Der-Beyan-ı Devlet-iSardunya ve Savya (v.25-a vev.25-b),

xv- Fasl-ı Der-Beyan-ı Devlet-i Fele-menk (v.25-b ve v.26-a),

xvi- Fasl-ı Der-Beyan-ı Devlet-i İtal-ya (v.26-b, v.27-a ve v.27-b),

xvii- Hindistan (v. 27-a’dan v.31-a’ya kadar).

Eser, sonunda yeralan bir sayfalık‘Hatime’5 ile nihayet bulmaktadır.

3- Eserin Değerlendirilmesi

Yukarıda genel özellikleri hakkındabilgi vermeye çalıştığımız yazmaeser öncelikle iktisat, maliye, coğ-rafya, istatistik, siyasi tarih, iktisadicoğrafya ve iktisat tarihi disiplinleriaçısından büyük önemi haizdir.Eserin yazıldığı tarih esas alındığın-da, Avrupa haritasının yeniden şe-

D‹VAN1998/1

193

‹ktisat Tarihi Çal›flmalar›na Bir Katk›: "Avrupa Devletlerinin Nüfus ve Arazi ‹statisti¤i" / YAZMA TANITIMI

5 Eserin sonunda yer alan Hatime aslında eserin bir özeti mahiyetindedir: “Bey-ne’d-düvel makbûl ve mütedâvil ve fenn-i coğrafyanın müfîd ve muhtasar sûre-tinde düvel-i Avrupa’nın vüs‘at-i arz ve kuvvet-i harbiye ve mâliye ve aded-i nü-fuslarını müştemil olmakdan nâşi destûrü’l-‘amel olan Fransız lisaniyle mü’ellefVilyam Risalesi bi-‘aynihi resm-i haritaları ile tercüme olunmasına bu zerre-i bî-mikdar Eflak Voyvodasının sâbıkan Baş Kapu Kethüdası İstoraki hâksâr-ı mücer-red hidemât-ı Seniyye-i Devlet-i ‘Aliyye’de te’diye-i levazım-ı ‘ubûdiyyet ile kullu-ğumu icraya vesile olmak zımnında liyâkat ve istihalden mu‘arrâ ve âsâr-ı fehmve dirâyetden müberrâ ise muhî bezl-i ma-hâsıl iktidar iderek bihamdihi te‘âla iş-bu bin iki yüz yigirmi altı sene-i müteyemmene-i Ramazân-ı şerifinde pezîra-yıhüsn-i hitâm ve pîveste-i râbıta ve intizam olmağla kusur ve küsürü zeyl-i afv ilemestûr ve nazar-ı kabul ile manzûr buyurulması mütala‘aları ile teşrif-i tercü-me-i bendegi buyurulan zevâtdan ........ Temme.”

killendiği bir dönemde Avrupa dev-letleriyle ilgili olarak ortaya konu-lan oldukça kıymetli sayısal verilerbu konularda araştırma yapacakkimseler için ipucu olma özelliğinesahiptir. Bu verilerin mukayeseliolarak verilmesi ise bize 19. yüzyı-lın başında Avrupa devletlerininnominal ve reel büyüklükleri açısın-dan nasıl bir sıralama izlediklerinigöstermektedir.6

Eserin kıymeti yalnızca ihtiva ettiğibilgilerden değil, fakat bu bilgilerinsunuluş tarzından da ileri gelmekte-dir. Gerçekten de verilen bilgiler ol-dukça sistematik bir biçimde ifadeedilmiştir. Hele metin içinde yeralaniki tablo/tablo-grafik oldukça fonk-siyonel olarak hazırlanmıştır.

Birinci tabloda, 14 sütun halinde

devletler sıralanmıştır ki bu devletle-rin isimleri şöyledir: Osmanlı Devle-ti, Rusya, İsveç, Alaman Beylikleri,Nemçe İmparatorluğu, Danimarka,Lehistan, Fransa, İspanya, İngiltere,Prusya, İtalya, Portekiz ve Fele-menk. Satır sayısı 5’tir ve adı geçendevletlerle ilgili sosyo-ekonomik ve-riler içermektedir. Birinci satırdanüfus, ikinci satırda yaldızlı altın de-ğeri üzerinden gelir toplamı, üçün-cü satırda bu değerin ‘Kise-i Rumi’7

karşılığı, dördüncü satırda yüzöl-çüm8, beşinci ve son satırda ise nü-fus yoğunluğu gösterilmektedir. Butabloyu aslını muhafaza ederekTABLO-1'deki gibi (orjinali içinEK-1'e bakılabillir.) göstermekmümkündür:

İkinci tablo ise daha çok bir grafik-tir. Ama sayısal veriler ile şekiller içi-

DİVAN1998/1

194

Coflkun ÇAKIR

6 Eserin iktisadi coğrafya açısından kıymetli olduğunu ifade ettik. Gerçekten eskidenbu disiplin oldukça önemli bir yere sahip idi. Bu batıda da böyleydi, Osmanlı’dada. Hatta Cumhuriyet döneminin başlarında da bu disiplin önemini korumuş, açı-lan ilk İktisat Fakültesinin en önemli kürsülerinden birini teşkil etmiş, burada yer-li ve yabancı (Alman) hocalar bu konuyla ilgili dersler okutmuştur. Etraflı bilgi içinbkz. Ziyaeddin F. Fındıkoğlu, Türkiye’de İktisat Tedrisatı Tarihçesi ve İktisatFakültesi Teşkilatı, İ.Ü. İktisat Fakültesi Yayını, İstanbul 1946, s.90-95.

7 Kise ya da kese Osmanlı Devletinde altın veya gümüş paranın konduğu bir kap-tır. Ancak zamanla bu bir para birimi haline dönüşmüştür. Esas itibariyle Osman-lı maliyesinde üç çeşit kese vardır. Birincisi eserimizde geçen şekliyle Kîse-i Rû-mî’dir ve 500 kuruş anlamına gelmektedir. İkincisi Kîse-i Divânî’dir ve karşılığı416 kuruştur. Üçüncü ve sonuncusu ise Kîse-i Mısrî olup sadece Mısır’da kulla-nılan ve 600 kuruş değerinde olan bir miktardır. Osmanlı Devleti’nde kese uy-gulaması 1877 yılına kadar devam etmiştir. Özellik Tanzimat sonrasında hazırla-nan ve ilk modern bütçe örnekleri olan hesaplamalarda kese usulü uygulanmış-tır. Bkz. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Merkez ve BahriyeTeşkilatı, Türk Tarih Kurumu Yayını, Üçüncü Baskı, Ankara 1988, s.353-354.

8 Bu yüzölçümler mil esaslı olarak verilmiştir. Mil kara ve deniz mili olmak üzereiki türünün olduğu bilinmekle beraber yaygın olarak kullanılan deniz milidir ve‘mil-i bahri’, ya da ‘İngiliz Mili’ diye bilinmektedir. Eserin yazarının bir İngilizolduğunu da hatırlayacak olursak buradaki mil İngiliz milidir ve 1852 metreyedenk düşmektedir. Bkz. Pakalın, age., c.II, İstanbul 1983, s.534. Bu ölçü biri-minin Osmanlı Devletinde ne kadar kullanıldığını bilmiyoruz. Ancak metre esas-lı ölçü kullanımına da henüz geçilmemişti. Çünki metre esaslı ölçüler Tanzimat-tan sonra bir nizamnameyle kabül edilmiştir. “Cedîd Mikyasların Tatbîk veMuâyenesine Dâir Nizamnâme”, Düstur, I. Tertip, 1. Cilt, Dersaâdet 1289,s.746-764.

çe verildiğinden buna tablo-grafikdemek daha yerinde olacaktır. Butablo-grafigin anlatımı gereçektengüç olduğundan EK-2'de orjinal-i verilmiştir. İstifade edebilmek içinekten orjinaline bakarak izlenmeli-dir. Tablo “Lonvil Muâhedesinden

Sonra Yani Ba‘de’l-Mukâseme-i LehAvrupa Devletlerinin Vüs‘at-i Arzve Vâridât-ı Mu‘ayyene ve Aded-iNüfuslarını Müştemil Haritadır”başlığını taşımaktadır.9 Sol sütunda1’den 30’a kadar rakamlar sıralan-mış olup milyon olarak nüfusa teka-

D‹VAN1998/1

195

‹ktisat Tarihi Çal›flmalar›na Bir Katk›: "Avrupa Devletlerinin Nüfus ve Arazi ‹statisti¤i" / YAZMA TANITIMI

9 Bu başlıkta geçen Lonvil Muahedesi, 9 Şubat 1801 tarihinde imzalanan Lune-ville Barış Antlaşmasıdır. Fransa’nın, daha çok da Napolyon’un Avrupa’yı kasıpkavurduğu bir dönemde bir çok Avrupalı devlet Fransa’ya karşı çok sayıda ko-alisyon oluşturmuş, ancak genel olarak gelişmeler koalisyon devletlerinin aley-hine olmuştur. İşte bu koalisyonlardan birinde Fransa'ya karşı girişilen savaştaFransa önce İtalya’yı, ardından Avusturya’yı mağlup etti. Fransa ile Avustur-

TABLO-I

Düvel-i Avrupa’nın Vâridât-ı Mu‘ayyene ve Aded-i Nüfus ve Mîl-i Hendesiyesini Şâmil Haritanın Şekl-i Cedveliyyesidir.

Devlet-i Aliyye-i Osmaniye 25.000.000 - - 700.000 31

Devlet-i Rusya 29.000.000 14.600.000 350.400 4.720.000 5

Devlet-i ‹sveç 3.000.000 3.000.000 72.000 209.000 14

Ülkâ-y› Alaman 21.000.000 28.000.000 672.000 197.000 128

Nemçe ‹mparatorunun Mülk-i Müverresi 21.000.000 22.000.000 528.000 180.000 108

Devlet-i Danimarka 2.150.000 3.040.000 72.960 170.000 12

Memleket-i Leh 9.000.000 900.000 25.600 161.000 53

Devlet-i Fransa 32.305.030 50.000.000 1.200.000 182.000 174

Devlet-i ‹spanya 11.000.000 28.000.000 672.000 148.000 74

Devlet-i ‹ngiltere 13.000.000 54.000.000 1.296.000 104.000 130

Devlet-i Prusya 5.500.000 8.400.000 201.600 56.000 99

Memleket-i ‹talya 18.864.000 15.992.000 383.808 104.769 200

Devlet-i Portekiz 1.838.000 4.300.000 103.200 27.000 67

Elviye-i Müctemi‘aYani Felemenk 2.757.000 7.000.000 168.000 10.000 275

Vâridât-› Muayyene-i

Bi-Hesâb-› Zer-i Yald›z

Her Bir Mîl-i Hendesiyeye

‹sabet Eden Sükkân

2

bül etmektedir. Sağ sütunda ise yine1’den 30’a kadar rakamlar sıralan-mış olup milyon olarak gelire denkdüşmektedir. Bu sütunla ilgili olarakşu açıklama yapılmıştır: “Milyon İs-terlink ta‘bir olunur İngiliz sikkesiy-le ki her bir sikkesi iki aded yaldız al-tun kıymetindedir”. Yani devletlerinne kadar milyon sterlinlik gelirleri-nin olduğu gösterilmekte ve bumiktarların Osmanlı parası cinsin-den değerinin hesaplanmasına daaçıklanan parite10 ile imkan veril-mektedir.

Bu tablo-grafikte bir hiyerarşiye deriayet edilmekte, devletler yüzöl-çümlerinin büyüklüklerine göre sı-ralanmaktadırlar. Buna göre baştaRusya gelmekte, onu Osmanlı Dev-leti takip etmektedir. Sonra sırasıylaİsveç, Nemçe İmparatorluğu, Fran-sa, Danimarka, Alaman, İspanya,İngiltere, Prusya ve Portekiz gel-mektedir. Devletlerin isimlerininçevresine bir veya iki daire çizilmek-taedir ki bu da o devletin toprakları-nın Avrupa ve varsa Asya’da oldu-ğuna işaret etmektedir.11

Şimdi eserde yeralan sıralamaya dasadık kalarak bu ülkelerle ilgili bö-lümleri özetmeğe çalışalım:

Osmanlı Devleti

Eserin tercümesinin eserin orjina-lindeki düzeni muhafaza etmediğinitahmin etmekteyiz. Bu tahminimizi

kuvetlendiren pek çok husus olmak-la beraber bunlardan bir tanesi ka-naatimiz için yeterli delil sayılmakgerekir. Eserde bir çok değerlendir-mede birinci sıra Osmanlı Devleti-'ne verilmektedir. Özellikle Osman-lı Devleti ile ilgili bölümün başlan-gıcında anlatılan şeyler daha çokOsmanlı Devleti’nin en güzel, engüçlü, en stratejik devlet olduğuylailgilidir. Bu bilgilerin sadece kendi-leri değil, ayrıca sunuluş biçimleride oldukça subjektifdir. Mesela, Os-manlı Devleti anlatılırken “...Avru-pa kıt‘asının en güzel ve mahsuldarve ektı‘a-i erba‘anın bir bağçe-i dil-güşâ ve bir hadîka-i safâ-bahşâsı me-sabesinde münbit ve şükûfe-zârolan...” bir memleket olduğundanbahsedilmektedir.12 Devamla Os-manlının askeri ve mali açıdan nekadar güçlü olduğu, bu gücü nede-niyle düşmanlarının kendisindenkorktuğunun işinin erbabı tarihçi vearaştırmacılar tarafından zaten bilin-diği ve ifade edildiğine işaret edil-mektedir.

Yine Osmanlı Devleti’nin en büyükdüşmanının Rusya olduğu, Rusya-nın “... Devlet-i Aliyye-i Osmaniyyehakkında sû-i kasd ü niyyet-i fâsidesicihana meşhûd ve ma‘lûm ve fırsatbuldukça envâ-ı desâsîs ve hîl ile me-mâlik-i islâmiyyeyi istilâ etme...” ni-yetinde olduğu açıksa da buna gü-cünün yetmeyeceği, Osmanlının

DİVAN1998/1

196

Coflkun ÇAKIR

ya arasında adı geçen antlaşma imzalandı. Bu anlaşmayla, daha evvel 18 Kasım1797 tarihinde imzalanan Compo Formio Barış Antlaşmasının hükümleri gerigetirildi. Buna göre Leh toprakları parçalanıyordu. Bkz. Rıfat Uçarol, SiyasiTarih, Üçüncü Baskı, Filiz Kitabevi, İstanbul 1985, s.21-22.

10 Bu paritenin 1 Sterlin= 2 Altın şeklinde olduğu görülmektedir.11 Osmanlı Devleti ile ilgili olarak iki daire dışında, dairenin birinin ikiye ayrıldığı

görülmektedir ki bu nokta Osmanlı Devleti’nin yalnız Asya ve Avrupa’da de-ğil, Afrika’da da topraklarının olduğuna işaret etmektedir.

12 v. 7

bütün düşmanları için olduğu gibiRusya’yı da alt edeceği üzerinde du-rulmaktadır.13

Osmanlı Devleti’nin zenginliklerin-den de bahsedildikten sonra sayısalverilerinin dökümü yapılmaktadır.Buna göre:

Osmanlı devletinin nüfusu 24 mil-yondur.14 Mil hesabıyla 690 binmilkaredir.15 Bir milkareye düşennüfus sayısı 31 kişidir. Mevcut askersayısı 250 bin kişidir. Ama savaş za-manında bu rakamın artma imkanı-na sahip olduğu da ayrıca vurgulan-maktadır. Deniz gücü olarak 30 sa-vaş gemisi ile 130 adet fırkateynibulunmaktadır. Başkent İstanbul’unnüfusu 900 bin olarak gösterilmek-tedir. Diğer önemli şehir merkezle-rinden Haleb’in nüfusu 290 bin,Kahire’nin 400, İzmir’in 120 veEdirne’nin 80 bindir.16 Ayrıca İn-

giltere’ye ihraç edilen emtianın de-ğeri 520 bin ve İngiltere’den ithaledilen malın değeri ise 560 bin altınkıymetindedir.17

Rusya

Yazar, öncelikle Rusya’nın bütünAvrupa devletlerinden büyük oldu-ğu, hatta Roma kayzerlerinin zap-tettikleri yerlerle mukayese edilebi-lecek kadar geniş topraklara sahipolduğuna işaret etmektedir. O kadarki sahip olduğu arazinin genişliğininAvrupa kıtasından daha büyük ol-duğu bir haritaya bakıldığında gö-rülecektir. Devamla 17. yüzyıldansonra cereyan eden gelişmelere de-ğinildikten sonra Çar Petro üzerin-de durulmuş ve Petro’nun Rus mo-dernleşmesindeki etkisi şu cümleler-le dillendirilmiştir: “... Rusya ehâlisi-nin âdâb ve âdâtını Avrupa’nınehâli-yi sâiresi misüllü tahvil ederek

D‹VAN1998/1

197

‹ktisat Tarihi Çal›flmalar›na Bir Katk›: "Avrupa Devletlerinin Nüfus ve Arazi ‹statisti¤i" / YAZMA TANITIMI

13 v. 814 Yine tablolarda bu rakam 24 değil 25 olarak verilmiştir. Maalesef yazarın tablolar-

da verdiği rakamlarla metin içinde zikrettiği rakamlar arasında yer yer bazı oy-namaların olduğu görülmektedir.

15 Her iki tabloda da bu rakam yuvarlak olarak 700 bin olarak verilmiştir. Yine kaba-ca bir mili 2 kilometre olarak kabül edip bir hesaplama yaptığımızda yaklaşık 1milyon 400 bin kilometrekarilik bir yüzölçümle karşılaşırız ki bu rakamın günü-müz Türkiyesi’nin iki katına yakın olmakla beraber yine de yazar tarafından dü-şük olarak gösterilmiş olduğu kanaatini taşımaktayız.

16 İstanbul ile ilgili nüfus tahminin isabetli olduğu düşüncesindeyiz. Zira 19. yüzyılınbaşında İstanbul şehrinin nüfusu nüfus tarihçileri tarafından kabaca 1 milyon ola-rak tahmin edilmiştir. Daha düşük tahminde bulunanlarda vardır. Yine İzmir veHalep şehirleri ile ilgili rakamlar da bazı seyyahlar tarafından hemen hemen ben-zer rakamlar olarak zikredilmiştir. Bu konuda detaylı bilgi için bkz. Cem Behar,Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye’nin Nüfusu (1500-1927), Tarihi İs-tatistikler Dizisi, Devlet İstatistik Enstitüsü Yayını, c.2, Ankara 1996, s.21 vd.

17 Osmanlı Devleti ile ilgili olarak birinci tabloda gelir hanesi boş bırakılmıştır. Muh-temelen eserin orjinalinde de öyledir. Zira yazarın yabancı olması böyle bir bilgieksikliğini kısmen de olsa haklı çıkarmakla beraber, mütercimin bu hanelere ne-den yaklaşık rakamlar yerleştirmediği sorusunu akla getirmektedir.12 Her iki tab-loda da bu rakam yuvarlak olarak 700 bin olarak verilmiştir. Yine kabaca bir mili2 kilometre olarak kabül edip bir hesaplama yaptığımızda yaklaşık 1 milyon 400bin kilometrekarilik bir yüzölçümle karşılaşırız ki bu rakam günümüz Tür-kiyesi’nin iki katına yakın olmakla beraber yine de yazar tarafından düşük olarakgösterilmiş olduğu kanaatini taşımaktayız.

nice bilâd ve memâliki devletine ila-ve-birle düvel meyânında Rusya-lu’nun kadr ü i‘tibarına şöhret ver-meğe sarf-ı makderet itdüğü meş-hûd-ı havâss ve avâmdır”.18 Bilahe-re çariçe olan II. Katerina ile ilgiliolarak da etraflı malumat verilmiş,zamanında ülkesini refaha kavuştur-duğu, özellikle ticareti geliştirdiğianlatılmıştır.

Rusya’nın nüfusu 25 milyon olarakgösterilmiştir. 4 milyon 660 binmilkare gibi oldukça geniş olan yü-zölçümü esas alındığında milkareyedüşen insan sayısı çok az olup sade-ce 5 kişidir. Geliri 14 milyon 600bin iken borçlarının miktarı hiç deaz değildir; 20 milyon. 380 bin mu-vazzaf askeri olmakla beraber bir sa-vaş durumunda harekete geçireceğiasker sayısının toplamı 530 bindir.Savaş gemisi olarak niteleyebileceği-miz 60 adet sefayin ve yine 60 kadarfırkateyni mevcuttur. İngiltere ileolan ticaretinde ihracatı ithalatındandaha fazladır, yani dış ticareti fazlavermektedir. Moskova’nın nüfusu250, Petersburg’unki ise 170 bin-dir. 14’ü Asya’da olmak üzere top-lam 44 eyaleti bulunan Rusya’da146 bin din adamı görev yapmakta-dır. Ayrıca coğrafyasının bir çok ye-rinde yine bir çok maden ve doğalkaynak bulunmaktadır.

İsveç

Yazar İsveçden bahsederken ilk ev-vela Olof İskantoni’nin İsveç devle-tini nasıl kurduğunu ve nasıl geliş-tirdiğini anlatır. Daha sonra İsveçtarihinde mühim yerleri olan Gus-tav Adolf ve III. Gustav isimli kral-ların dönemleri kısaca ele alınmıştır.1794 tarihinde III. Gustav’ın idam

edilerek iktidardan düşmesindensonra İsveç’de veliahtlık dönemibaşlamıştır.

3 Milyon nüfusa sahip olan İsveç’inyüzölçümü 209 bin milkaredir. Birmilkareye isabet eden nüfus miktarı14’tür. 3 milyon altın geliri olan İs-veç’in borcu 14 milyon kadardır.Sulh zamanında 50, harb zamanın-da ise 140 bin askeri besleyebilmek-tedir. 30 adet savaş gemisi ve 70 fır-kateyne sahiptir. Hükümet merkeziolan Stokholm’ün nüfusu 80 bindir.İhracatı ithalatından fazladır. İktisa-di faaliyet kolları arasında hayvancı-lık, kerestecilik ve demir madencili-ği zikredilmektedir.

Alaman

Yazar Alaman beyliklerinin tarihini800’lü yılların başından itibarenözetlemeye çalışmaktadır. Fransızhakimiyetine girmeleri, bağımsızlık-larını kazanmaları, 1085 tarihindenitibaren kendi hükümdarlarını seç-meleri, savaş zamanında nasıl ortakhareket edebildikleri gibi hususlaryazarın anlattıkları arasında yeral-maktadır.

Alaman beyliklerinin toplam nüfusu21 milyon olup yüzölçümleri 198milkaredir. Milkareye düşen nüfusmiktarı 128’dir. 28 milyonluk geliri,120 bin muvazzaf askeri bulunmak-tadır. Savaş zamanında bunların sa-yısı 260 bindir. 1 milyon 900 bin al-tın değerinde İngiltere’ye ihracatı,yine bu ülkeden de 2 milyon 840bin altınlık ithalatı sözkonusudur.

Avusturya

Nemçe ya da Avusturya başlığı al-tında, önce Avrupa’daki kraliyet sü-lalesinin muhtelif ülkelerdeki ikti-

DİVAN1998/1

198

Coflkun ÇAKIR

18 v. 10

darları, evlilik ve yeni akrabalık iliş-kileri özetlenerek anlatılmıştır. Ar-kasından ‘filozof’ olarak nitelenenII. Jozef’in 1765 senesinde impara-tor olmasından sonra ülkenin kaza-nımları sıralanmıştır. Nemçe İmpa-ratorluğu başta Lehistan olmak üze-re yeni topraklar ve mali güç kazan-mıştır. İmparator 1790 tarihinde ve-fat etmiş, sonra II. Françesko impa-rator olmuştur.

Avusturya’nın nüfusu 19 milyon-dur. Yüzölçümü 180 bin milkareolup milkareye düşen kişi sayısı108’dir. 22 milyonluk yıllık gelirinemukabil 80 milyonluk borcu bu-lunmaktadır. Düzenli asker sayısı365 bin olmakla beraber savaş za-manında bu rakam 450 bine ulaş-maktadır. Başkenti olan Peçs(Budin) şehrinin nüfusu 254 binkadardır. Fransa ile devam eden sa-vaş sonrasında nüfusunda ciddiazalmalar olmuş, kaybettiği toprak-larda yaşayan nüfus Fransa devleti-ne dahil olmuştur.

Danimarka

Bu bölümde, Danimarka’yı kuranla-rın ne kadar savaşçı ve cesaretli birmillet oldukları, uzun süre İrlandave bazı adaları kontrollerinde tut-tukları anlatılmış; Danimarka’nınönceleri Avrupa’nın önde gelendevletlerinden iken şimdilerde eskigücünden ve itibarından uzak düş-tükleri belirtilmiştir. Sonra Avru-

pa’da başgösteren ve adına ‘Avrupaİhtilalleri’19 denilen hadiselerdenolumlu etkilenmiş, bu arada mali veticari olarak ilerlemiş, ancak İngilte-re ile savaşa girmesinden zararlı çık-mıştır.

Danimarka’nın nüfusu 2 milyon150 bindir. Yüzölçümü 170 binmilkare ve milkareye düşen insan sa-yısı 12’dir. Yıllık geliri 4 milyon 30bin altın iken, buna mukabil borcu5 milyon 200 bin altındır. 75 bin ki-şilik düzenli ordusu vardır. Savaşsonrasında çoğuna İngilizlerin elkoyduğu 33 adet çeşitli tipte savaşgemisi bulunmaktaydı. 220 bin 600altınlık ihraçatına karşılık 438 binaltınlık ithalatı vardır. Hükümetmerkezi olan Kopenhak’ın nüfusu90 bindir.

Lehistan

Lehistan ile ilgili bölümün başlığı“fasl-ı der-beyan-ı memleket-i Lehkable’l-mukaseme” şeklinde olupönce Lonvil ve arkasından ViyanaKongresi’nden sonra Lehistan top-raklarının Prusya, Avusturya veRusya tarafından paylaşılmasındanönceki halini ifade etmektedir. Bubölüm altında öncelikle Lehistantopraklarının ne kadar verimli vezengin olduğu, komşularına göredaha yoğun bir nüfusa sahip olduğuanlatılmakta, ne varki kraliyet konu-sunda prenslikler arasında varolanrekabet ve düşmanlığın ülke bütün-

D‹VAN1998/1

199

‹ktisat Tarihi Çal›flmalar›na Bir Katk›: "Avrupa Devletlerinin Nüfus ve Arazi ‹statisti¤i" / YAZMA TANITIMI

19 Bilindiği gibi 19. yüzyılın başlarında, 1820 yılında önce İberik ve İtalya yarıma-dalarında başlayan ve diğer Avrupa devletlerine de sıçrayan ayaklanmalar buisimle adlandırılmıştır. Arkasından soruna Amerika da dahil olmuş, bu gelişme-lerin tabi sonucu olarak da Amerikalılar I. Dünya savaşına kadar geçeli olacakMonroe Doktrini’nin maddelerini ihtiva eden bir deklerasyon yayınlamıştır. Buihtilaller ilerleyen yıllarda da devam etmiş, 1830 ve 1848 Avrupa İhtilalleri ola-rak tarihe geçmiştir. Bkz. Toktamış Ateş, Siyasal Tarih I (Ortaçağdan Ondo-kuzuncu Yüzyılın Sonlarına Dek), İ.Ü. İktisat Fakültesi Yayını, İstanbul1989, s.206-209.

lüğünü bozduğu, dolayısıyla devle-tin güçsüz düştüğü izah edilmekte-dir. Nihayet 1771 tarihinde Rusya,Nemçe ve Prusya devletleri Lehistantopraklarının büyük bir bölümünüellerine geçirdikleri açıklanmaktadır.1796 tarihinde ise bu üç devletinLeh topraklarının tamamını kendiaralarında taksim ettikleri görül-mektedir.

1771 tarihinden öncesi esas alındı-ğında, Lehistan’nın nüfusu 8 mil-yon 500 bin, asker sayısı ise 100bindir. 160 bin milkarelik yüzölçü-me sahip olan Lehistan’ın yıllık geli-ri 900 bin altındır.

Fransa

Eserde, Fransa’nın eskiden berikuvvetli ve kudretli bir devlet old-ğundan bahisle Fransız devrimineşu cümlelerle atıf yapılmaktadır:“Fransa devleti kadîmden berü sa-hib-i kuvvet bir devlet olub bin yediyüz seksen dokuz tarihinde ...... bu-lan fitnede krallarını katle ve idamve hey’et-i kadîm devletlerini tebdil-birle va‘z-ı cedîd-i nizam etmişleridi”.20 Arkasından cumhuriyet re-jimine geçiş anlatılmakta ve nihayet1804 yılında Napolyon Bona-part’ın Fransa imparatoru olduğuve onun zamanında Fransanın çokönemli ve büyük işler başardığı be-lirtilmektedir.

Nüfus itibariyle Fransa oldukça faz-la bir nüfusa sahip olup bu rakam32 milyon 305 bindir. Başkent Pa-ris’in nüfusu ise 700 bindir. Fransa182 bin milkarelik yüzölçümünekarşılık nüfus yoğunluğu fazla olanbir ülkedir ve milkareye 174 kişidüşmektedir. 50 milyon altınlık yıl-

lık gelirine karşılık 120 milyonlukborcu mevcuttur. Düzenli askeri400 bin olsa da bu rakam savaş za-manında 1 milyonu bulmaktadır. 75adet savaş gemileri ve 185 adet deçeşitli fırkateyn tipi gemileri bulun-maktadır.

İspanya

Bu bölümde öncelikle 1491 tarihin-den başlayarak bir İspanya siyasi ta-rihi özetlemesi yapılmıştır. İspanya-nın güçlenmesi, coğrafi keşifler yap-ması, özellikle Meksika ve Peru’yubirer vilayeti haline getirmesi, buyerlere yani Amerikaya nüfus trans-feri, bundan mütevellit önce birekonomik zayıflamanın olduğu an-cak ardından bu yerlerden gelenkıymetli madenlerle ülkenin zengin-leştiği ve İspanya’nın Avrupa’nın engüçlü bir kaç devletinden biri oldu-ğu analatılanlar arasındadır. I. Ferdi-nand, V. Karlos dönemleri değer-lendirilmiş, 1807 senesinde özellik-le Fransa imparotorunun kardeşi Jo-zef’in kral olmasıyla başlayan Fran-sız vesayeti anlatılmıştır.

İspanya devletinin toplam nüfusu11 milyon, başşehir Madrid’in ise140 bindir. 148 bin milkarelik biryüzölçüme sahip olan İspanya’damilkareye düşen kişi sayısı 24’tür.28 milyonluk yıllık gelirine mukabilborcu 96 milyondur. Düzenli askeri104 bin olup savaş zamanında burakam 250 bine yükselmektedir.Donanmasının büyük bir kısmınaİngiltere elkoymasına rağmen hala30-40 kadar gemisi bulunmaktadır.Bu arada bu ülkede 300 bin dinadamı görev yapmaktadır.

DİVAN1998/1

200

Coflkun ÇAKIR

20 v. 18

İngiltere

Namıdiğer ‘Cezair-i Britanya’, yaniİngiltere’nin iki başlı bir yönetim ileidare edildiği, bir tarafta kral, diğertarafta parlemantonun yeraldığı an-latılmaktadır. Devamla İngiltere’ninSanayi Devrimini nasıl gerçekleştir-diği üzerinde durulmakta ve “... İn-giliz milleti sâir milelden ziyade ti-caret emrine sâlik ve icadın cümlesi-ne mâlik bir millet-i kaviyyü’l-mes-kenet vâridât ve masrûfâtı cemi‘-idüvelden eziddir...” denilmek sure-tiyle İngiltere’nin bütün Avrupadevletlerinden daha güçlü olduğunaişaret edilmektedir.21 İngiltere’ninverimli topraklara sahip olmakla be-raber tarımsal bir ihracatının olma-dığı, maliyesini oldukça güçlü kılanşeyin ise endüstriyel üretiminin vedolayısıyla ihracatının olduğu izahedilmektedir.

İngiltere ekonomik ve mali gücüneoranla büyük bir nüfusa sahip değil-dir; 13 milyon. Fakat başkenti olanLondra’nın nüfusu Avrupa’nın enkalabalık şehridir ve bu nüfus 1 mil-yon 100 bindir. Tabiatıyla yüzölçü-mü de az olup 104 bin milkaredir.Fakat nüfus yoğunluğu yüksektir vebir milkareye düşen insan sayısı 135kişidir. 54 milyonluk yıllık geliri var-ken borcu 900 milyon gibi yüksekbir rakamdır. Düzenli askeri az olup45 bin iken savaş zamanında bu ra-kam oldukça artmakta ve 350 binibulmaktadır. Donanması çok güçlü-dür ve 197 savaş gemisinin yanında481 adet çeşitli fırkateyni bulun-maktadır. Ayrıca oldukça hacimli birdeniz ticaret filosuna sahiptir. Çeşit-li ülkelere yıllık ihracatı 60 milyoniken yaptığı toplam ithalat rakamı

50 milyon altın civarındadır. Devletyıllık olarak din adamlarına 14 mil-yon, fakirlere de 6 milyonluk yar-dım yapmaktadır.

Prusya

Bu bölümde Prusya devletinin özetolarak siyasi tarihi anlatılmıştır.Prusya’nın 1656 yılına kadar bir dü-kalık olduğu, 1701 tarihinde Frede-rikos’un kendini kral ilan etmesiylekrallık haline geldiği, diğer devletle-rin de bunu tanıdığı, fakat özellikleBüyük Frederikos diye bilinen II.Frederikos’un devr-i iktidarındaPrusya’nın büyüyüp güçlendiği veönemli bir Avrupa devleti halinegeldiği ve özellikle askeri ve maliaçıdan oldukça güçlendiğine işaretedilmiştir. Prusya nüfusu ve topra-ğı az olan bir devlettir. Toplam nü-fusu 5 milyon 500 bindir ve yüzöl-çümü 56 bin milkaredir. Tabiatıylanüfus yoğunluğu ortalamanın üze-rinde ve 90’dır. Yıllık geliri 8 mil-yon 400 bin altındır. Fakat asker sa-yısı nüfusuna oranla fazladır. Nor-mal şartlarda 224 bin askere sahipolan Prusya savaş zamanında bu ra-kamı 350 bine çıkarmaktadır. Prus-ya son olarak Fransayla giriştiği sa-vaştan sonra ekonomik ve askeri ba-kımdan oldukça güç kaybetmiş,hatta dağılmayla karşı karşıya kal-mıştır.

Napoli ve Sicilya

Yazara göre, İtalya tam olarak birli-ğini kuramamış, bir çok küçük kral-lık bu topraklar üzerinde hükümsürmüştür. Bunlardan birisi de Si-cilya krallığıdır. İspanya kralı olanIII. Karlos’un oğlu IV. Ferdinandos1754 tarihinde Sicilya kralı olmuş-

D‹VAN1998/1

201

‹ktisat Tarihi Çal›flmalar›na Bir Katk›: "Avrupa Devletlerinin Nüfus ve Arazi ‹statisti¤i" / YAZMA TANITIMI

21 v. 21

tur. Ancak krallık İspanya’ya ilhakolunmadı. Ancak Fransa da kendikrallarının ailesinden birini Napo-li’ye kral tayin edince kral Ferdinan-dos Sicilya’ya firar etmiştir.

Napoli ve Sicilyanın oluşturduklarıkrallığın toplam nüfusu 6 milyon,yüzölçümleri ise 30 bin milkaredir.Milkareye düşen kişi sayısı oldukçafazla olup 200’dür. Bu devletin 2milyon 800 bin altınlık yıllık gelirivardır. Düzenli asker olarak 34 binkişiyi beslyen devletin savaş duru-mundaki asker sayısı 80 bindir. 4savaş gemisi ve 23 fırkateyne sahip-tir. Hükümet merkezi olan Napo-li’nin nüfusu 380 bin gibi oldukçabüyük bir rakamdır. Ülke arazisininüçte biri din adamlarına, yani kilise-ye ait olup bunların yıllık gelirleri 1 milyon 400 bin altındır. Toplamdin adamı sayısı 200 bin civarında-dır.

Portekiz

Eserde anlatılanlara göre, İsmi ‘Por-takal’ olarak da geçen Portekiz dev-leti İspanya’ya hem coğrafyası bakı-mından, hem de kaderi bakımındançok benzemektedir. Önceleri güçlübir devlet idi ve hatta Amerika kıta-sına giderek Brezilya’yı keşfetmiş vedaha sonra bir vilayeti durumunagetirmişti. 1808 tarihinde Fransa ta-rafından işgale uğramış ve Portakalkralı Brezilya’ya kaçmıştır. Amerika-dan getirdikleri altın ve gümüş ön-celeri belli bir zenginlik sağlamaklaberaber sonraları bu kıymetli ma-denlerin dışarıya çıkmasıyla birlikteülke gerilemeye başlamıştır.

Portekiz’in nüfusu 1 milyon 838bindir. 28 bin milkarelik bir yüzöl-çüme sahip olan ülkede milkareye

düşen kişi sayısı 67’dir. 4 milyon300 bin altınlık yıllık gelirine karşın8 milyon kadar borcu bulunmakta-dır. 36 bin civarında olan asker sayı-sını harp zamanında iki misline çıka-rabilmektedir. 60 kadar gemisi var-ken kralın kaçması esnasında bunla-ra İngilizler elkoymuştur. BaşkentiLizbon’un nüfusu 120 bindir. Buülkede yaşayan din adamı sayısı ol-dukça fazla olup 200 bin civarın-daydı.

Sardunya ve Savya

Yazara göre, bu devlet Sardunyaadası ile Savya’nın beraberce oluş-turdukları bir krallıktır. Savya(Savoie) bir dükalıktır ve halkı ol-dukça kavgacı bir millettir. 1717 ta-rihinde Sardunya ve Savya dükalığı-na diğer Avrupa devletleri tarafın-dan krallık verildi. Kral Sardunyaadasında yaşamaktaydı.

Krallığın nüfusu 3 milyon 253 bin-dir. Yüzölçümü 200 bin milkaredirve milkareye düşen kişi sayısı162’dir. 3 milyon 640 bin altınlıkyıllık geliri olan krallık 38 bin dü-zenli asker beslemktedir. Bu sayı sa-vaş zamanında 100 bine ulaşmakta-dır. 32 tane savaş gemisine sahiptir.

Felemenk

Yazarın ifadesiyle “elviye-i seb‘a-imüctemi‘iyye” de denilen Felemenkülkesi önceleri İspanya krallığınabağlı bulunan 17 vilayetten ibaret-ken sonraları bu yerler 7 vilayete dö-nüştü ve bunların en bilineni olanFelemenk Cumhuriyetinin adınaizafeten Avrupa’da bu devlete Fele-menk denilmeye başlandı. Halkı ti-carete oldukça yatkındı ve denizcilikgelişmiş idi. 1810 tarihinde Fransabu devleti ülkesine kattı.

DİVAN1998/1

202

Coflkun ÇAKIR

Felemenk ülkelerinin toplam nüfusu2 milyon 758 bindir. Hükümetmerkezi olan Amsterdam’ın nüfusuise 212 bindir. Yüzölçümü 10 binmilkare olup milkareye isabet edennüfus miktarı 257 gibi yüksek birrakamdır. Yıllık geliri 7 milyon, top-lam borcu ise 22 milyondur. İngil-tere’ye olan yıllık ihracatı 1 milyon200 bin, ithalatı ise 3 milyon 800bin altın kıymetinde maldır. 36 binkişilik ordusu, 90 adet savaş gemisibulunmaktaydı.

İtalya

İtalya devleti dükalık ve prenslikler-den ibaret idi.22 Yazar bu prenslik-leri alt alta sıralayarak listelemiştir.Dolayısıyla, bunların dökümünü birtablo halinde vermek daha isabetli

olacaktır:

Hindistan

Hindistan esas itibariyle bir Avrupadevleti olmamakla beraber üzerindeAvrupalı devletlerin nüfuzunun bu-lunması ve özellikle önemli bir bö-lümünün İngiltere idaresinde olma-sı hasebiyle yazar tarafından müs-takil bir bölüm olarak değerlendiril-miş ve diğer Avrupa devletlerindeolduğu gibi bu devletle de ilgili eko-nomik ve sosyal veriler sunulmuştur.Yazar Hindistanı genel olarak ol-dukça fakir ve bakımsız bir ülke ola-rak anlatmakta, ancak bir İngiliz ol-masının da tesiriyle İngiliz idaresin-de olan bölge ve şehirlerin mamurve müreffeh olduğuna dikkat çek-mektedir. Bu kanaatine de özellikleBengal ve Bihar bölgelerini örnekgöstermektedir.

Hindistan nüfusu fazla ve yüzölçü-mü oldukça geniş bir ülkedir. Sahilşeridinin uzunluğu, ki 1.200 mil ka-dardır (bunun 700 mili İngiliz neza-retindedir) ve Ganj gibi büyük ne-hirlere sahip oluşu taşımacılığa im-kan vermekte, dolayısıyla iç ve dış ti-caret yapma imkanı artmaktadır. Ül-kenin toplam nüfusu 77 milyon 786bin kadardır. Yüzölçümü ise 1 mil-yon 24 bin 800 milkaredir. Milkare-ye düşen kişi sayısı olarak farklı böl-geler için farklı ortalamalar ortayaçıkmaktadır; 62, 80, 114 ve 125 ki-şi gibi. Hindistan’ın yıllık geliri 60milyon altındır. İhracatı 14 milyon,ithalatı ise 6 milyon altın değerindemala tekabül etmektedir. Dolayısıyladış ticaretinde yıllık 192 bin Kese-iRumilik bir kazanç sağlamaktadır.

Hindistan’ın önemli bazı bölgeleriİngiltere’nin kontrolündedir. Bu

D‹VAN1998/1

203

‹ktisat Tarihi Çal›flmalar›na Bir Katk›: "Avrupa Devletlerinin Nüfus ve Arazi ‹statisti¤i" / YAZMA TANITIMI

TABLO-II

İtalya’ya Bağlı Dükalık ve Prenslikler

Ülke/Veri Nüfus Yüzölçüm Y›ll›k Gelir

Venedik 2.600.000 13.800 3.600.000

Solisya(?)2.000.000 15.000 2.000.000

Dim Papa2.000.000 13.800 1.600.000

Toskana 1.250.000 7.000 1.160.000

Cenova 400.000 1440 360.000

Parma 300.000 1440 340.000

Modena 320.000 1440 280.000

Dubrovnik 56.000 352 40.000

Malta 150.000 128 -

Lukas 120.000 288 150.000

Monako 15.000 81 22.000

22 İtalya birliğini ancak 1860 yılında sağlayabilmiş, 1861 yılında da ilk kralınıseçerek krallık olmuştur. Uçarol, age., s. 195-197.

bölge ve şehirlerle ilgili verileri mu-kayeseli olarak şöyle özetlemekmümkündür:

Toplam nüfusun yaklaşık 23 milyo-nu İngiliz kontrolündeki bölgeler-de yaşamaktadır. İngiliz kontrolün-deki Hindistanın yıllık geliri 19milyon 400 bin, yıllık gideri ise 17milyon 900 bin civarındadır. Yakla-şık 1,5 milyonluk bir gelir fazlasıvardır bu bölgelerin. Hint Kum-panyası’nın toplam borcu 28 mil-yon olup yıllık ödenen miktar

1 milyon 950 bin altındır.

Doğu Hindistan’da bulunan askerikuvvetler Hint Kumpanyası23 tara-fından idare edilmektedir. Bu askerikuvvet içinde 2.400 İngiliz süvarisi,5.400 Hint asıllı süvari, 24.000 İn-giliz piyade, 84.000 Hint asıllı piya-de, 3.000 topçu, 500 mühendis ve2869 subay bulunmaktadır. Hindis-tan’da yaşayan İngiliz sayısı toplam35.000 kişidir. Bu rakama dahilkimseler daha çok kumpanya men-suplarıdır.

DİVAN1998/1

204

Coflkun ÇAKIR

23 Resmi adı "Doğu Hint Adalarıyla Ticaret Yapan Londra'lı Tüccarlar Yönetimive Kumpanyası (1600-1708)" ya da "Doğu Hint Adalarıyla Ticaret Yapan İn-giliz Tüccarları Birleşik Kumpanyası (1708-1873)" olan ve "Doğu HindistanKumpanyası" olarak da bilinen Hint Kumpanyası Uzak-Doğu ve Hindistan ileticaret yapmak üzere, zengin bir kaç İngiliz şirketinin biraraya gelerek ve kral-lık beratıyla 31 Aralık 1600'de kurulmuştur. Kumpanya başlangıçta yanlız tica-retle uğraşırken, zamanla siyasete de karışmış ve 18. yüzyılın başından 19. yüz-yılın ortalarına kadar İngiltere'nin Hint siyasetine aracılık etmiştir. İngiltereDevleti bu kumpanyadan gerek gümrük resmi alarak, gerek vergi alarak ciddibir gelir sağlamıştır. Bkz. “İngiliz Doğu Hindistan Kumpanyası”, AnaBritannica , c. 16, s. 348.

EK-1

D‹VAN1998/1

205

‹ktisat Tarihi Çal›flmalar›na Bir Katk›: "Avrupa Devletlerinin Nüfus ve Arazi ‹statisti¤i" / YAZMA TANITIMI

EK-2

DİVAN1998/1

206

Coflkun ÇAKIR