Cild: VII Sayı: 1U -

·istanbul Universilesi Edebiyat Fakültesi

Eylül 1954 '

latilnbul

Osman Yalçın Metbaaaı

İSTANBUL'DA «YAYLA> CAMİLERi VE ŞEHRiN T A.RİHi ·TOPOGRAFYASININ Y ANLlŞ İZAH EDİLEN

. . BİR MESELESi

Semavi Eyice

ls tan bul'un .' tarihi topoğrafyası ile meşgul olan ilim adamla­rından Prof. Dr. Alfons Maı:ia Schneider (1896- 1952); Bizans dev­rindeki İst an bul'un belli. başlı eski eserlerini . toplu bir sureHe

. tanıtan ve müracaat kitabiari içinde en çok kuilanılanlar.dan biri olan meşhur eserinin sonunda, şehrin muhtelif yerlerinde rastla­-nan dağımk kalıntıları bir liste halinde topliı.mıştır. Sayılan· ancak yirmiyediyi bulan bu küÇük notların arasından bir .tanesi, İstan­bul'iin Bizans deyrine ai d · eski eser bakıll)ındaı:ı son derecede: fakir bir mıntıkasiyle alakah olduğu için bilhassa dikkati çekmek-

. tedir1• Schneider, Mevlevihane kapısı civarında 24 numara ile ayırt. ettiği bir ... bulun tu yerh (Fundstelle) ni bildirerek, · kitabının inetiıı

. kısmında burası hakkında şu izahı vermiştir: Yay la mescidi,. Nach Had_ikat 468 und Paspates 399 ·be/inden sich unter der

. Mos.c.hee alte Sıibstruktionsgewölbe. Die Anwohner leugnen dies zwar,. ·doch sieht ~an an der Aussenwand in Bodenhöhe mit Stei­n~n verstopfte und durch Eisenkrampen versperrte Liiftlöcher ,· die Notiz des Hadikat beruht also offenbar doch auf Wahrheit,. Yani «Yayla mescidi, Hadika 468 r1e Paspates 399 a göre, ca­mi' inin altında eski bir 'mahzenin - tonozları bulunmaktadır. Bu husus hernekadar maha'llelice red edilmekte ise de, mescidin dış­duvarl-arında, toprak hizasında, taşl'ar ile tıkanmış ve demir . par­maklıklar ile · kapatılmış hava men/ezleri görülmek!edir. Şu hal· de Hadika'daki _ kayıd kat'igetle hakikate mü~tenittir ). Bu kat'i iddiası ile· birlikte müeliif,. eseı:inin sonunc;iaki şehir · planının btı noktasına bir·.·Bizans kahntısı : !ş{lreti .yerle.ştirmekte .tereddüt

. "' . .. .. ~ . . " .

:32 SEMA Vİ EYİCE

·etmemiştir. Bir müddet sonra gerek M. İs. Nomidis (MISN), Bi­.zans devrindeki İstanliul plunz'nda 11 gerek R. Janin, Bizans dev-

-.rindeki İstanbul topoğrafyası'nda 3 ·da aynı kanaati, şehrin bu .nokta.sında · bir Bizans · kahntısı göstermek suretiyle tekrarlamış­]ardır. Halbuki, son yıllarda meydana getirilen İstanbul tarihi topoğrafyasına dair neşriyatta israrla yer alan bu Biz~ns kalın­tısı, hayli zaman önce yapılan bir hatanın ko.ntrol edilmeksi­zin tekrarlanmasından doğmuş bir şeydir ve hakikatte mevcud .değildir.

Schneider, yukarda aslını ve · tercümesini verdiğimiz kısa notunda, iddiasını destekleyen · başlica iki kaynak gösterir. Şimdi · ıbunların bir kritiğini yapalım :·

a - Hadikatü'J cevumi: · Schneider adı geçen kitabını hazır­:larken, Ayvansaraylı Hafız Hüseyin Efendi'nin bu meşhur eseri­,nin aslından veya matbu nushasından değil, vaktiyle joseph von .Hammer- Purgstall tarafından yapılmış olan kısaltılmış ve l:ıazı hallerde de hatalı tercümesinden istifade etmiştir 4• İşte Schnei­der'in iddiasına göre bu tercümenin 468. numar~sında kayıdh olan Y.ayla mescidinin altında bir mahzenin bahsi geçmektedi.r. Fakat Haçlika'iıın bü tercümesine başvurulacak olursa, bu · nuina:­..radaki mabedin altında veya civarında herhangi bir mahzenden =bahsedilmedikten başka, bu hususda en uzak bir ima dahi olma-·dığı görÜlür: .

b - Bgzantinai Meletai: Schneider'in ·yukardaki notu. ya-·zarken ikinci' kaynağı olan Paspates 'in eserine gelince 5, bu ki ta­

. bın . 399. sahifesinde şöyle bir vaziyet ile karşılaşılır: Paspates'e . -göre, Mevlevihane kapısı civarındaki Yayla ca~i'inin altında bir­mahzen olçluğu, Hadikatü' l cevami'nin ma~bu türkçe nüshasının 22.2. sabitesindeki kayda dayanılarak ileri sürülmektedir.

. . · · · l3u vaziyet karşısında yapılacak iş, Hadikatü' l cevuini'nin · mathu . tütkçe nüshasını ,k~rıştırmaktan ibar~ttir. Hammer tercü-

2 Misn (M. İ~. Nomidis);" Carte topographique et archeologique de Constan­:tinople, Galata · 1938, bu cami Mevleviliane kapısı c!vari.ı;ıda, öO. tesviye münha­

. nisi üzerinde. Yialia m. adı ile gösterilmiştir. S R. Janin, T.opographie de . ConstantinoP,le, Paris 1950, harita 1. 4 J: de : Hammer (j. J. Hellert tercümesi), Histoire de l' Empfre Ottoman,'

.Paris 1841, xvıır, 1-109. . 6 A. G. Paspates, Bgzantinai Meletai, (rumca), İstanbul 1877, 399.

İSTANBUL'DA YA YLA CA,MİLERİ 33

mesının 468. numarasına tekabül eden Y.ayla mescidi, bu nüsha­nın 219. sahifesinde bulunmaktadır. Hüseyin Efendi, her neden­se mevkiini belirtrneğe lüzum görmeksizin yalnız ismini zikrede~ nk tanıttığı bu cami. hakkında şunları yazar: <Banisi s.ahib·i .cami Davud· Paşa'nın kethfidası Aydın Kethiida'dır. Davud Pa­şa'nın türbesi harici~de medfu.ndur. Minherini Çelebi Ufak demek­.le maruf Segyid Mehmed Sadık Ağa vaz' eglemişdir ki Akşehir' · .de Nasreddin Hoca'nın yanında medfundur. Dörtgüz mushaf-ı şerif _yazan ve vefat ma. is ini tarih olan Ramazan ( 1091) Efendi bu .mescidin imamı idi, vefat ettikde Yenik~pu haricinde mücedde­den bina ey/ediği Kadiriye zavigesi civarında defn olundu. Za-

. vige·i · mezkfırede Gausi Şeyh Mustafa Efendi dahi medfundur, bunun dahi ismi olan eş-şeyh Mustafa ta~ih-i vefatıdır>. Görü­lüyor ki, tamamını aynen verdiğimiz bu kayıdda 0, mabedin altın­-da bir mahzen olduğuna dair en ufak bir ipucu lll:evcud değildir . . Şu var ki zaten Paspates de, altında mahzen olan cami'in Hadika'­nni 222. sahifesinde bulunduğunu söylediğine göre, bir defa da oraya bakmak tabiatıyla elzemdi. Filhakika· burada da yine yeri tasrih edilmeksizin başka bir Yayla cami'inden .daha bahsedil­mekte ve bunun hakkında da şunlar kaydedilmektedir: <Fevka· ni dir, tahtında evailden kalma bir mahzen-i k'ebir var.dır. Sanisi Kambur Mustafa Paşa'dır. · Mıimaileyh üç kere Bağdad valisi olup Mısır'da vefat etmiştir, vefatina mah- ı Zilhicce tarihdir.· Civarında dahi m·umaileyhin hayrı olarak bir mekteb ile Sü­.leymanige suyundan bir · akiır çeşme .vardır. Sarı Kez demekle. maruf Nureddin Efendi ani:ld medfundur •. Sultan Mehmed mü-· derrisi iken Şevual-i şerif 921 tarihinde rıhlet eylemiştir ve tef­sir·i Begzavf üzerine haşige sahibi Sinaneddin Yusuf Efendi da'­lıi anda medfundur ... >. Bu kaydın ilk cümlesinde gayet sarih ola­rak bir <mahzen-i kebzr» den bahsedildiğine göre altında Bizan~ devrine aid kalıntılar olan mabedin Kambur Mustafa Paşa 1 tara- . fından yaptırılan olduğu anlaşılmaktadır. Fakat . her iki cami'in

. -O Bu cami'nin İmamı olan hattat Ramazan Efendi hakkında bk. Suyolcu-

2ade Mehmed Necib, Devhatü'l küttab ( neşr. Kilisli Rifat), İstanbiıl 1942, 52. · 7 Hafız Hüseyin Efendi, Hadikatü'l cevami, İstanbul 1281, I, 222; Ham·

mer'in yukarıda bahsi geçen tercümesinde (bk. 51, no. 479) _Mustafa Paşa'nın 1077 (1666) de BasrA'da vefat ·ettiki yazılıdır; ayrıca kşl. M. Süreyya, Sicill-i Osmani, İstanbul 1308-13~5, IV, 398. Sekbanbaşılılc ve Yeniçeri akalı~ından yük-

Tarih Dergisi - 3

34 SEMA Vİ EYİCE

_de yerler-i Hadika'da bildirilmediğinden, bunların biribirleri ile karıştırılması mümkündü ve nitekim de öyle olmuŞtur.

Paspates, altında mahzen bulunan Yayla cami'inin, Mevle,·i-. hane kapısı yakınındaki .olduğunu zannetmiş ve yerinde bu me­seleyi tahkike lüzum görmeksizin, bu işi böylece kestiıip atmış­tır. Selineider ise, tam altmış sene sonra, aynı hatayı yalnız tek­rarlamakla kalmamış fakat yanlış referans · göstermek suretiyle · büsbütün hatalı ve şaşırtıcı bir hale getirmiştir.

Bu karışık durumun en doğru hal çaresini bulabilmek için önce,-lier iki Yayla cami'lerinin yerlerini tayin etmek lüzumlu ola­caktır. Hadika bunlardan ilki için müsbet hiçbir ipucu verrriemek­'tedir. Hüseyin Efendi'nin kısa kaydından çıkan yegane netice, ma­'bedin hanisinin Fatih devri ricaÜnden Davud Paşa ile olan ala­kasıdır. Şu halde geriye kalan son çare diğer Yayla cami'i üze· rinde Çalışmaktır. Hadika'dan bu ikinci mabedin fevkani olduk­'tan başka, civarında bir mekteb ve bir _de çeşme bulunduğ1;1nu ve yakınında ayrıca Sarı Kez ailesinin mezarlarının olduğu öğ· renilmektedir. Fatih medreselerinde müderris olan Sarı Kez ailesi­·nin mezarlarının Fatih yakınlarında Kıztaşı civarında oldu~unu tahmin etmek güç olmasa gerektir. Çünki bu ailenin adı bu ha­valideki bir m escide geçtikten başka 8, Yenibahçe ile Fatih ara­sındaki sahada uzanan bir semte verilen ve halk dilinde uzun ~amandır, cSarıgüzeb şeklinde söylenen isim 0 de· hiç şüphesiz

selen Mustafa Paşa'nin hay.atı burada oldulcç' etraflı e.urette yazıldıış ve h. 1076-(1665·66) da vefat ettiki bildirilllliştir.

8 Hadika, 133; Evliya Çelebi, Segahatnaine, İstanbul 13141 I, 310; H. 899 (1493 - 94) tarihinde vefat eden . Çılcırıkcı Kemaleddia tarafından yaptırılan bu mescid, civarında Sarı Kez Nureddin Efeadi oturdokundan dolayı onun adını al­mıştır. Bu · ailenin . mezarları da herhalde bu mescid ile Yayla cami'i arasındaki

· sahada olmalı · idi. Muallim M. Cevdet'in bir yazısıoda Çıkırıkcı Kemaleddio'in, mezartaşında sadece •Çıkırıkçı Kemaleddin Efendi ruhu için Fatiha» yazısı ol~o kabrioden kıaa bir not· halinde balisedilmek.tedir, blc. O. Ergin, Muallim M. Cev• </.et, hagatı, · eser~eri ve kü~iiphanesi, İ1tanbul 1937, 365. Bugün görünür bir izi kalmayan ve şimdilci Sarıgüzel, Akdeniz, Baii Paşa caddeleri ile Ocalclı sokakı• nın hududlandı rdılcları üç adanın bir yerinde olı:iıası gereken Sarıkez meecidi'nio yeri için blc. fstanbnl Şehremaneti, /stanbal rehberi, İstanbul 13401 pafta 1. (E. H . Ayverdi, Fatih devri mimlirisi, Istanbul 19531 51, no. 403 de Nureddin Efen­di'nin mezar;nı Fatih'de Hıılil Paşa cami'i haziresinde olarak bildirir, Bu .cami ae yok olmuştur). . . . ,· : . .

O Muhtelif şekillerde olc.uoan Sarı Kez adının aslı, mahiyeti ve mJ!na~ı ~a ~ :i: ~:- ·· .

İSTANBUL'DA YAYLA_ CAMİLERİ 15

Sarı Kez'den bozulmuştur. Kısacası Kambur Mustafa Paşa · tar~· fından yaptınJim ikinCi Yayla cami'ini Fatih yakinlarında aram~k lazım gelmektedir. Bu hususta merhum Mehmed Ziya bize çok kıymetli bir yardımda bulunmaktadır 10• Içinde dağınık birç~k mühim noktalar bulu~an kitabının · ancak bir kı~mı basılabil~n ikinci cildinde, Fatih'den Yenibahçeye inen yamaçda, Kıztaşı ta .. rafında, uzun zamandır harab bir halde olan bir cami'in, Kambur ·. Mustafa Paşa cami'i adını taşıdığını bildirmektedir. Aynı hus4s çok önceleri, daha 1893 de joseph Strzygowski tarafından da belir .. tilmişti. İstanbul'daki Bizans sarnıçlarını t~ker teker tetkik eden bu ilim adamı da, ·bu mabedin altındaki mahzeni görmüş hat~~ planını çizdirmiş ve üstündeki harab cami'in Kambur Mustafa Paşa tekkesi adını taşıçhğı!lı da· sarih bir şekilde ·kitabında yazmıştır 1_1•

Bu vaziyete göre İstanbul'un iki Yayla cami'inden biri yanJ, Aydın Kethüda taraf~ndan yaptınlanı Mevlevihane kapısı yakı ..

timdilik meçhuldür. Türkçe kez (-,ıez) · kelimesinin ipeldi Çin ku·maşı manasıl}a

geldiki bilinir (kşl. Besim Atalay negri, Dif.lanii Lügat-lt-Tiirk, neşir yeri v~ tarihi yok, bk. indeks); Redhouse ise Gez ve Gız kelimelei-inin bir çok maoıı." ların ı toplamıştır ki bunların· ara'Sıoda dekaele ve bir yılan ciıisi gibi manalar d_ıj. bulunmaktadır (bk. J. W. Redhouse, Türkçeden Ingilizeege lagô.t kitabı, İstanb~.l

'1921, 1543), Türk Dil Kurumu'nun .Türkçe sözlük, İstanbul 1945, 219 da başka manalarda Gez kelimesinin ok ve ateşli silahlardaki bir kertik manasına gei<Ü• · §-ine ' işaret e~ilmiŞtir. Fatili'in bu mıntıkasın!J.· verilen Sarıgez (veya kez} adın1tt bazen aynen bazen ise Sarıgüzel şeklinde uzun zamandır kullanıldığı anlaşılm~!c9 tadır. Otuz sene Önceki bir İstanbul planında Sarı Gez caddesi adı mevcnddor · (bk. Societe Aaon. Ottom. d'etudes et d'entreprises urbaines, Plan de Con~tanti­nople, I Stamboul, İstanbul 1922), buna lca~şılık C. Stolpe, Plan 'liOn Constanti• nopel, Berlin 1S66, da ve Ç. Esad (Arseven), Plan archiologiqae de Constan(i. n_ople, neşir yeri ve tarihi yok, _1909 a doğru, Sarıgüzel adiarına rastlanır. YayJa cami'i civarında medfun olan Molla Sarıkez Nureddin Efendi ise (bk. Sicill-i Qş, mani, IV, 5Sl), Osmanlı tarihinde Bayazıd ll ile Seli!D arasındaki 1511 de cere• yan eden mücadele esasında, Selim nezd!ne yollanan· arabulucu ola_r~k tarihe ge.q~ miştir, bk. Hammer, Hi1toire, IV, 107[; (Hammer, San Giirz şeklinde yazar) •

. ıo M. Ziya, !.tanbal 'lle Boğaziçi, İatanbul 192S, II. 17 ·not 7; ayrıca Haeı lsmail Beyzade Ü!Jman Jley, Mecmaa·i ceflami, Istanbul 130{, 1, l14de, bu Yay• la cami'iuin Fatih'de Sofular civa.rında olduku bildirilmiştir. ·

11 J; Strzygowski, Ph. Forchheimer, Bgzantinische Wıi .. erbehaelter '-'CIJ

Kon~tantinopel, Wien 1S931 79 no. 17. En garip nokta, Üzerindeki cami'in adı\lı tesbite. lüzu~ görmeden ·. ve .hatta: Strzygows~i'nin bu sarnıç hakkındaki kısa no· tua'u olcumadaa, Schneider bu,iıarnıcı adı geçen kitabının saraıçlar ba.hsinde. zib ~e.tmiştir, bk. Bgzanz; ss; no:- •Ü•. .

SEMA Vİ ·EYİCE

ılında, digeri yani, Bağdat valisi Mustafa Paşa tarafından yaptı­tllanı- ise, Kıztaşı civarındadır (Res. 4). Bunlardan yalnız bu ikincisinin altında bir sarnıç veya mahzen mevcuddur _ki bunun pian ve kesiti de Strzygowski ve Forchheimer tarafından neşre· dilmiştir. Şimdi her iki binanın bugünki.i durumları hakkında kı~ saca bilgi verelim.

Mevlevihane kapısı civarındaki Yayla cami'i Fatih kazasının, Şehremini nahiyesinde, İbrahim Çavuş mahallesinde bulunmakta­dır n. Yayla caddesi ile Mimar Kasım caddesinin birleştiği yer­de halen bakımsız bir hazirenin ortasında bulunan bu küçük mescid, halk arasında Kursun hı ca roLolarak da tanınır 15• İs tan.,. ·bul'un hemen küçük m~tlerinin büyük bir ekseriyeti gibi, geÇen asır sonlarında tamir gördüğü için esas şeklini hayli kaybetmiş intibaını bırakan bu bina {Res. 2), üzeri . sakıflı uzun bir salon­dan ibarettir. Sağ ·tarafd~iki küçük .minaresi ise bugünkü görü­nüşü ile hiç bir hususiyet arzetmemektedir. İçinde bulunduğu mu­h.it, etrafındaki avlu ve ağaçh bahçesi, temiz ve bakımlı hali ile. bu mütevazı mescid, eski istanbul'un karakterini taşıyan ve gün-

. den güne azalan köşelerinden biddir denilebilir. Schn"eider'i, ha­raya sevkeden hava menfezleri ise,"·cami'in Mimar Kasım sokağı­~a bakan yan eelılıesinde aşağıda (hemen hemen yaya kaldırımı hlzasında) görülen bir kaç küçük delikten ibarettir ki, .bunlar .dö­

·şemehin doğrudan doğruya toprağa temas ederek· çürümemesi · için binanın altında bırakılan temel aralığının hava alması .için ·

. açılmıŞ . menfezlerdir. . İkinci Yayla cami'inin ise Fatih civannda olduğuna yukarıda

J.şaret etiniştik. İstanbul'un bu mıntıkasını 1916 da harabeye çe­viren korkunç. yangın · felaketi ve bunu takib ederi uzun ihmal yılları, nihayet son on sene içinde başdöndürücü bir hızla bu min­likada yapıJan inşaat, bu mabedi ve etrafındaki birçok diğer ta­rihi batıralari tam manası ile şilip süpürm~ştür. Bugünkü vaziye- . te . g~·r~, Kambur Mustafa Paşa cami'inin altında ·uzanan <kebir fnahzeıi:o Fatih'in Yenibahç~ cihetinde, Kıztaşı ile İskender Paşa

. . 12 İstanbul Belediyesi; Şehir rehberi, İstanbul 1934, pafta 10, mahalle 70.

_ 18 M. Ziya, lstanbal" ve Boğaziçi'nin ikinci eildinin,· 1937 de for ma halinde istanbul'da neşrine baıılana~ ve ancak 160 sahifesi b;ı.sılabilen çok eksik ve çolc

. Yanfış ye.ni tab'ının (eskinin 127. sahifesine kadardır), i!l. sabifesinde Yayla' mescidioin eski bir fotoğrafı verdır. . .

İSTANBUL'DA YAYLA CAMİLERi 37

..semtleri arasında ve Sofular caddesi ile, Pazaryeri, Hacı SaliJl Efendi, Değnekçi sokaklarının hududlandırdığı adanın ortasında ..

. dır". Bilhassa · Hacı Sa_ıifı Efendi sokağına bakan tarafında yıkıg tonozları görülen bu 23 m. 60 uzunluğunda ve 12 m. 20 geniş .. liğindeki Bizans sarnıcı, g·ayet sade ve hatta hayli kaba başlık· lara sahib kırmızı granit sütunlar ile uzunlamasına üç sahın~ ayrılmıştır 15 (Res. 1,5). I. İustinianos'u takibeden ilk asırlara aiçl . olarak tahmin edilen ve aslında tamamen tuğladan inşa edilen bu sarnıcın yapılmasındaki başlıca amilin, bu ınıntıkada arazini,n hayli meyilli oluşu yüzünden büyücek bir binanın inşasında~"\ güçlüğün hertaraf edilmesi olduğu anlaşılıyor. Çünki bu büyü):ç mahzen bir tarafdan bir su hazneşi vazifesini görürken bir taraf. .. tan da üzerindeki binanın temellerine muntazam bir kaide· te.~ min ediyor ve onun haşmetli bir görünüş kazanmasını sağlıyoı:.,

du 10• Aynı husus İstanbul'un fethinden çok sonraları XVII. asır .. da Bağdad valisi Kambur Mustafa Paşa burada cami'ini yaptırır .. ken bir defa daha tatbik edilmiştir. Mahzenin bazı yerleri ve bil;, hassa adeta bir sed duvarı teşkil e deri güney ce b h esi · taş bi_i· inşaat ile tamir ve takviye edildikten .sonra, bu-sun'i terasın· tea min ettiği platformun üstünde, ve evvelce burada yükselen bina (veya belki kilisenin) kalıntılarından istifade y.oluna gidilmeksizi-n Yay la cami'i adını taşıyacak olan mabed kurulmuştur 17• Strzy.-. gowski ve Forchheiiner, altındaki sarnıcı 1892 yılına doğru ted .. kik ettikleri sırada dahi yıkılmış bir halde olan bu cami'in du.;,. varlarının büyük · bir kısmı, 1943 ilkbalıarına kad~r duruyord_u (Res. 3). Osmanlı-Tür~ mimarisindeki sakıflı cami'ler tipinin nü .. munelerinden· biri olduğ-u anlaşılan bu mabed iki sıra pencer.e ile aydınlanıyordu. 1954 yılının Mayıs ayında teknir yerinde yaptığımız tedkiklerde artık cami'den toprak üstünde en ufak

14 İstanbul Belediyesi, Şehir rehberi, pafta 6, mahalle 79. • 16 Strzygowski, Forchbeimer, adı geçen. eser., 79 ve: kşl. 224. Bu sarnı.ç

Istanbul'un eski eserleri bakkındaki di~er kitabiarda mevcııd değildir. 16 Arazi meylini karşılamak için Bizans devrindeki birçok binalarıo altları~

n~ böyle mahzeo veya saroıç yapıldı~ı bilinmektedir, bunların e~ karakteristilc oümuneleri, şehrin o devirdeki birinci mıotıka.sı olan Gül.bane1de bıılıınmuştur, b~, R. Demangel, E. Mamboury1 Le quartier des Manganes, Paris 1939. .

17 E~er bu cami eski bir kilisenin yapısından i.stifade suretiyle yapılmı~ olsa, böyle bir husus, Hüseyin Efendi gibi dikkatli bir araştırıcının ·gözünden kaçma:zdı.

38 . . SEMA Vİ EYİCE

bir iz dahi kalmadığı tesbit edildi. Ancak Sofular caddesi tara· finda yaya kaldmmı kenannda görülen iki duvar yıkıntısı, burada evvelce itinalı .bir işciliğe sahib bir bina olduğuna yegane işare­ti teşkil ediyordu. Cami 'in etrafınd.aki mezarlara gelince, b ura· da kırılmış ve parçalanmış birçok mezar taşlarından başka, top· rağa gömülü bir kaç taş daha farkedilmektedir.

Bu küçük araştırmamız ile Istanbul'un Mevlevihane kapısı nuntıkası gibi, Bizaas devrine aid eski eser bakımından şimdiki . halde hemen hemen tamamen boş bir sahasında, ilim adamları.· nın ~leri sürdüideri gibi bir Bizans sarnıcının bulunmadığı kat'i . bir.surette anlaşılmıştır zannediyo·rum. Bizans topoğrafyası ile uğ· raşanların hepsinin daima başvurdukları neşriyata geçen bu ha­fanın, artık bundan böyle düzeltileceğini temenni ederken, · baş­ka bir meseleye de temas etmenin lüzfimlu olacağına kaniyim. Is­tanbul son yıllarda o derece hayret verici bi.r hızla değişmekte ve bilhassa harab ve yıkık eski eserler o derece çabuk ortadan silinivermektedir ki~ bunlar · dikkatle takip edilmediği ve hiç de· ğjlse - velevki kısa, eksik ve hatta hatalı bir şekilde. bile olsa­~.eşredilinedikleri takdirde Istanbul tar.ihine . karşı daha şuurlu· hisler besfenrneğe başladığı zaman çok zorluklar ile karşılaşıla­eaktır. Diğer tarafdan bu şehrin her devre ai d eski eserlerinin bir kül olarak kabul edilmeşi de elzemdir. Çünkü bu yazımız da göstermiştir ki bugün artık hiçbir izi kalmayan Kambur Mustafa Paşa cami'inin yerini tam bir sarahatle eğer bulabildikse bu da a-ncak onun altındaki Bizans devrine aid sarnıç sayesinde.olmuştur.

Bu yazımızı bitirirken, sarnıcın Bizans devrindeki adı hakkın­da da bir kaç cümle söylemek isteriz. Merhum M. Ziya burasını T.essarakonta martgres ·kiJisesinin sarnıcı olarak kabul etmişti 18•

Fakat şimdiki halde bu iddiayı herhangi bir delille desteklemek imkansızdır. Bizans devrinde mevcudiyeti kaynaklar sayesinde bilinen Tessarakonta martgres yani «Kırkşehidler> kiliselerinin · miktarları sekizi bulmakta. fakat bunlardan hiçbirinin yeri kat'i­yetle tesbit olunamamaktadır. R. Janin, bu kiliseler hakkındaki

. nilgileri bir araya getirmekle beraber, hepsinin yerlerini müphem bırakmaktadır, Bu müellife göre, bu adı taşıy~n kiliselerden biri eerrahpaşa -Koca Mustafa Paşa yolu üzerinde İsa k~pısı (E~e

ıe M. Zi!a, !stanbul 'UC Boğadçi, II, 17.

İSTANBUL'DA YAYLA CAJ."VVİLERİ 39

kapısı) civarında, bir başkası Sirkeci ile Eminönü arasındaki sa­hilde, .bir üçüncüsü Sultan Mahmud türbesi _yakınında Belediye'­nin yerinde, nihayet diğer bir tanesi de Şehzadebaşı ile Saraçha­nebaşı arasında idP9• 1947 ilkbaharında Fatih'deki Yayla civa­rında bir ev yapılırken 14 m. boyunda ve Sm. ·yükse~liğinde bir mahzen daha çıkmış, ve _ayrıca burada bir · sütun . .ile bir kemer­.altı başlığına ve bir de · korkuluk payesine rastlanmıştır. Bu kahn­hlar da burada Bizans· zamanında büyük bir kompleks olduğunu göstermektedir. V. Laurent, XIII. asrın sonlarında kurulan Kyra Martha maı:ıashrının· bu ınıntıkada olabileceğini tahmin ettiğine göre 20 ilk bakışda· bunların, adı geçen manastır ile alakah olma­ları .ihtimal de hahra gelebilir. Fakat sarnıcın oldukça eski bir tarihe aid gözükınesi ve başka bir ya~ımızda belirtrneğe çalıştı- . ğ~mız sebebler ile bu Ky ra Mart ha manastırını . kaJlaatimize göre Topkapı hav.alisinde aramak daha doğru . olacağına göre 21, Kam­bur Mustoıfa Paşa cami'i sarnıcı şimdiki halde isimsiz kalmakta-

: dır. Bu ınıntıkada evvelce olduğu bilinen ve tahmin edilen Bizans · binalarından herhangi biri ile alakah görebilmek için ise elimiz-·<ieki deliller henüz çok kifayetsizdir. ·

19 R. Janin, La geographie de l'empire bgzantin, I, Constantinople, 3, Les ~glises et les monasteres, Paris, 1953, 498-502; ayrıca bk. K. O. Dal man, Der Valens-Aqaaedukt in Konstantinopel, Bamberg 1933, 55. ·

20 V. Laurent, Kyra Martha, essai de topographie et de prosographie byza1ı-1ine, Ecbos d'Orient, XXXVlll (1939) 296- 320.

21 S. Eyice, Sekbanbaşı lbrahim Ağa mescidi ve lstarıbul'u'n tarihi topo· ğraf gatı hakkında bir nbt ( Kyra Mart ha mana•tırz), Fatih ve İııtaobul Dergisi, . 7-12 (1954) 139-167. .

40 ~EJ;I#Vİ EYİCE

--... ...- ... -....... .. ... -...

\af · '!tl ,,-r~ ... --- _,,~ ... . \ __ - _,

~- 300

Res. 1 - Fatib'de Yayla c~nıi'i altındaki eski Bizans sarnıcının pliinr ve kesiti (Strzygow.ski ve Forcbbeimer'den}.

İSTANBUL'DA YAYLA CAMİLERİ 41

Res. 2 - Mevlevihane kapısındaki Yayla cami'i (1954)

Res. 3 - Fatih'deki Yayla cami'i (1943)

42

HI:VLEVÜIAJVC K. . -AYDIN UTHUDA

(YIIYI.A} t:.fHtl

SEMA Vİ EYİCE

FATiiJ

Res. 4 - İlci Yayla cami'ioin yerlerini gösteren kroki

. . Rea. 5 - Fatih'deki Yayla eami1ioi!l altındaki saroıcın içi (1948)