TEMIVARSKI Z BO RNIK

TEMIVARSKI ZBORNIK

5

5

MS

MATICA SRPSKA

MATICA SRPSKA Temivarski odbor The Timisoara Comittee of the Matica Srpska MATICA SRPSKA Comitetul Timioara

YU ISSN 0354-6721

TEMIVARSKI ZBORNIKTHE TIMISOARA REVIEW CULEGERE DE STUDII TIMIOARA

5Glavni i odgovorni urednik /Editor in Chief/ Redactorul ef i responsabil dr Duan Popov Urednitvo /Editorial Board/ Redacia Stevan Bugarski (pomonik gl. urednika), mr ore uri, dr Vojislav Mati, dr Miqa Radan Glavni urednici dr Boidar Kovaek (19912000), dr Miodrag Jovanovi (20002005), dr Duan Popov (2005)

NOVI SAD 2008

SADRAJ CUPRINS CONTENTSLANCI I RASPRAVE ARTICOLE I STUDII ARTICLES AND TREATISES Vladika L u k i j a n ( P a n t e l i ), Ouvan identitet SPC u Rumuniji (razgovor sa preosveenim episkopom Lukijanom, episkopom budimskim i administratorom Temivarske srpske eparhije) S-a pstrat identitatea BOS in Romnia (interviu cu Preasfinitul Lukijan, episcop al Budei, administrator al Eparhiei Srbe a Timioarei Preserved Identity of The Serbian Orthodox Church in Romania (talk with the Reverend Lukijan, Episcope of Buda, Administrator of the Timisoara Serbian Eparchy) . . F r a n c A n t o n i u s f o n K l i m t a j n (Franz Antonius von Klimstein), Dou jubilee memorabile: 17162006: 290 de ani de la eliberarea Timioarei, 17172007: de ani de la eliberarea Belgradului Dva znaajna jubileja: 17172007: 290 godina od osloboewa Temivara, 1717 2007: godina od osloboewa Beograda Two Significant Jubilees: 290th Anniversary of the Liberation of Timisoara, that is Belgrade . . . . . Q u b i v o j e C e r o v i , Dositej i ustanika Srbija Dositej i Serbia Rsculat Dositej and the Rebellious Serbia . . . . . . . . . . Q u b o m i r S t e p a n o v, Dimitrije P. Tirol (17931857) Dimitrije P. Tirol (17931857) Dimitrije P. Tirol (17931857) . . . . . . . B o i d a r P a n i , Srpska vojska u Novom Aradu za vreme primirja 19181919 Armata srb la Aradul Nou n perioada armistiiului din 19181919 Serbian Army in New Arad during the 19181919 Truce . i v a M i l i n, Pola veka slavistike na Zapadnom univerzitetu u Temivaru Semicentenarul slavisticii la Universitatea de Vest din Timioara Half a Century of Slavic Studies at the West University in Timisoara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . S t e v a n B u g a r s k i, Zemaqska srpska narodna stranka, politika partija Srba u Rumuniji 19341938 Partidular Regnicolar al Poporului Srbesc, partid politic al srbilor din Romnia 19341938 State Serbian National Party, Political Party of the Serbs in Romania 19341938 . M i o d r a g M i l i n, Partidul Comunist Romn i minoritile Rumunska komunistika partija i mawine Romanian Communist Party and the Minorities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . M i q a N. R a d a n, Romanski i grki leksiki elementi u karaevskim govorima. Opti prikaz Elemente lexicale romanice i greceti n

7

11 25 39

51

75

81

115

graiurile caraovene. Prezentare general Romance and Greek Lexical Elements in the Carasovean Dialects. A General Overview . . . . . . S t e v a P e r i n a c, Leksike hipostaze pretka Ipostazele lexicale ale strmoului Lexical Hypostases of Ancestor . . . . . . . . . . S t e v a n B u g a r s k i, Primeri karaevskog govora Exemplificare a graiului caraovean Examples of Carasovean Speech . . . . . . . . . PRILOZI I GRAA NOTE I DOCUMENTE CONTRIBUTION AND MATERIALS S t e v a n B u g a r s k i, O Srbima u Tolvadiji Despre srbii din Tolvadia On the Serbs in Tolvadia . . . . . . . . . . . . . . . . . OCENE I PRIKAZI CRITIC I RECENZII CRITIQUES AND REVIEWS S p a s o j e G r a h o v a c: Slavomir Gvozdenovi, Koliko Kosova u meni Slavomir Gvozdenovi, De cte pri Kosovo Slavomir Gvozdenovi, How much Kosovo in me . . . . . . . . . . . . . . . . . . S p a s o j e G r a h o v a c: Ivo Munan, Zaqubqeni Orfej Ivo Munan, Orfeu indragostit Ivo Munan, Orpheus in Love . . . . . . . . S p a s o j e G r a h o v a c: Drago Mirjani, Zanemela je od tuge ravnica Drago Mirjani, A amuit cmpia de tristete Drago Mirjani, The Plain is Mute with Sorrow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . S p a s o j e G r a h o v a c: Ivo Munan, emu slui glava Ivo Munan, La ce servete capul Ivo Munan, What Head is for . . . . . . . S i n i a J o k i : Qubivoje Cerovi, Srbi u Aradu Ljubivoje Cerovi, Srbii din Arad Ljubivoje Cerovi, The Serbs in Arad . . . . . . Saradnici u ovom broju Zbornika Colaboratorii din prezentul numr al periodicului Collaborators in this issue of the Collection of Papers . . Registar imena linosti Indice de nume Name Index . . . . . . Registar geografskih imena Indice geografic Geographic Index . . .

131 147 159

171

179 181

182 183 185

189 195 203

TEMIVARSKI ZBORNIK

Za izdavaa Prof. dr Duan Nikoli Prevodi na engleski Dr Predrag Novakov Prevodi na rumunski Florijan Ursulesku Lektor i korektor Tatjana Pivniki-Drini Tehniki urednik Vukica Tucakov Kompjuterski slog Mladen Mozeti, GRAFIAR, Novi Sad tampa KriMel, Budisava

CIP Katalogizacija u publikaciji Biblioteka Matice srpske, Novi Sad 94(=163.41)(498)(082) TEMIVARSKI zbornik = The Timisoara Review = Culegere de Studii Timioara / glavni i odgovorni urednik Duan Popov. 1994, 1 . Novi Sad : Matica srpska, Temivarski odbor, 1994. 25 cm ISSN 0354-6721COBISS.SR-ID 37976332

tampawe ovog Zbornika omoguilo je Ministarstvo za nauku Republike Srbije

LANCI I RASPRAVEUDC 271.222(498)

V l a d i k a L u k i j a n (P a n t e l i )

OUVAN IDENTITET SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE U RUMUNIJI Razgovor sa preosveenim episkopom Lukijanom, episkopom budimskim i administratorom Temivarske srpske eparhije vodio je dr Duan PopovKako ocewujete pobonost i uopte verski ivot Srba u Rumuniji? Kada o ovome govorimo, treba imati na umu vie faktora: Srbi su kao i ostali iteqi Rumunije iskusili najgori vid komunistike diktature Deea i aueskua. Srbi su bili bukvalno odseeni od matice u svakom, pa i verskom pogledu, od 1948. do 1989. S obzirom na ove ali i druge iwenice, pravoslavni Srbi su ouvali svoj verski identitet i svoju pobonost. Moemo slobodno rei da je pobonost Srba u Rumuniji na visokom nivou. Svakako, to se ispoqava na razliite naine: razliito u selima, razliito u gradovima, razliito u Klisuri i Poqadiji, razliito u gorwem Banatu, razliito u Banatskoj Crnoj Gori, razliito pored manastira itd. Koji je sadawi status Pravoslavne srpske eparhije temivarske sa stanovita crkvenog prava SPC i graanskih zakona Rumunije? U novodonetom Zakonu o verama u Rumuniji Srpska pravoslavna eparhija temivarska je priznata u rangu sa ostalim crkvama Rumunije. Kakvi su odnosi sa Rumunskom pravoslavnom crkvom? Sa Rumunima, pa i sa Rumunskom pravoslavnom crkvom, postoji mnogovekovna saradwa i uzajamno potovawe. Posebno to su Rumuni kao i Srbi, pravoslavan narod, znai imamo jednu veru, jedno krtewe, zajedniko priee. To je najvee jedinstvo to postoji u hrianstvu. Osim toga, svetenici obeju crkava, kao i verni narod, zajedno

8 bogoslue i prisustvuju bogosluewima kad god se za to ukae prilika. Gledano sa vieg crkvenog nivoa, episkopi su veoma esto zajedno, esto zajedno bogoslue, zajedno nastupaju prema treima. Ima prilino mnogo takvih lepih povoda i prilika. S obzirom da je broj Srba mali, a broj crkava znatan, da li rumunska drava materijalno pomae odravawe i opravku srpskih crkava? Rumunija je vie puta pomogla Srpskoj pravoslavnoj eparhiji temivarskoj. Naveo bih samo neke primere: trasirawe puta do manastira Bezdina, dovoewe struje u taj manastir, rekonstrukcija manastira Svetog Georgija, pomo prilikom sanirawa hrama Svetog Georgija u Stanevu i dr. iwenica je da su zbog 50-godiwe pauze u opravkama crkava i manastira u vreme komunizma, mnoge nae svetiwe u veoma jadnom stawu, kao, na primer, hram u Parcu, hram manastira Zlatice, manastira Bazijaa, manastirski kompleks u Svetom Georgiju, konaci u manastiru Bezdinu spisak je podui. Da li srpski svetenici i crkveni slubenici imaju kakva primawa od drave na ime plata ili su plaeni iskquivo od parohija? Svetenstvo i neklirikalno osobqe primaju plate od drave Rumunije, kao i svi drugi verski slubenici u Rumuniji. Jedino episkop ne dobija nita. Svakako i da parohije uestvuju u izdravawu svetenika i neklirikalnog osobqa. Koji je status penzionisanih srpskih svetenika i uopte crkvenih slubenika? Postoje dva penzionisana svetenika koji su jo na parohijama. Ostali penzioneri imaju svoja primawa od drave. Da li je obezbeen dovoqan broj svetenika za postojee parohije? Od postojeih 56 parohija 45 su popuwene. Postoje svreni bogoslovi i za popunu ostalih parohija, to e i biti, nadamo se, u dogledno vreme. Kako se obezbeuje obnova svetenikog kadra, odnosno kako se i gde koluje svetenski podmladak? Svetenstvo je autohtono, svi su rodom iz Rumunije. Stariji kadar je zavrio bogoslovske ustanove pri Rumunskoj pravoslavnoj crkvi, a noviji kadar, poev od 1989, kolovao se u Srbiji, najvie u bogoslovijama u Prizrenu i u Sremskim Karlovcima.

9 Da li se u kolama predaje veronauka i kako u tome uestvuje Srpska eparhija temivarska? Veronauka je obavezni predmet u celoj dravi Rumuniji. Naa kolska omladina 100% pohaa veronauku. Eparhija odreuje verouiteqe, a to su veinom nai svetenici i teolozi. Ovde je vano pomenuti da se posledwih 10 godina odravaju letwi kampovi u manastirima Zlatici, Svetom Georgiju i Bezdinu kroz koje preko leta proe oko 400500 dece. Svrha ovih kampova je liturgijsko uee dece u bogosluewima. Sva naa deca znaju otpojati celu liturgiju. Kakvo je stawe monatva u Eparhiji, s obzirom da postoji pet srpskih manastira? Od postojeih pet manastira tri imaju svoje monatvo. Ali to je jo veoma malo s obzirom na potrebe Eparhije temivarske. Na kraju, s obzirom na vrtoglavi pad broja Srba u Rumuniji izmeu dva uzastopna dravna popisa sa 29.080 (1992) na 22.561 (2002), to iznosi itavih 22,5%, kako procewujete perspektivu wihovog verskog ivota?

Svetenstvo Temivarske eparhije, sa administratorom Eparhije preosveenim Lukijanom (Panteliem)

10 Naa pawa je usredsreena na kvalitet jer kvantiteta nema. Zato je Eparhija temivarska okrenuta misiji u svom narodu: radi se sa odraslima, postoji 30 crkvenih horova odraslih, ali i 10 deijih horova. tampa se asopis Eparhije temivarske i to ve preko 80 godina, pa ak i u vreme komunizma bio je tampan. Radi jaawa verskog ivota naroda potrebno je organizovati ea poklonika putovawa i po Rumuniji, a naroito po svetiwama matice, za koje na narod u Rumuniji zna veinom samo po uvewu. Ali potrebno je da poklonici matinih zemaqa dou i posete svoje sunarodnike u Rumuniji i meusobno se upoznaju i zblie.

UDC 94(497.11) 94(498)

Franz Antonius von Klimstein

DOU JUBILEE MEMORABILE17162006: 290 DE ANI DE LA ELIBERAREA TIMIOAREI 17172007: 290 DE ANI DE LA ELIBERAREA BELGRADULUI

SAETAK: Autor razmatra dogaaje koji su doveli do osloboewa Temivara i Beograda od Turaka i opisuje retku ikonu, na kojoj su, uz presvetu Djevu s Mladencem predstavqene vedute Beograda, odnosno Temivara, i prikazane opsade gradova od austrijske vojske koje su donele pobedu nad Turcima. KQUNE REI: Temivar, Beograd, Turci, osloboewe, presveta Djeva.

Istoria Banatului are un trecut profund marcat de evenimente deosebite, perioadele panice i nfloritoare alternnd cu rzboaie i distrugeri masive. Cnd vorbim de Banat, atunci se subnelege Banatul ntreg, Banatul istoric de la Dunre la Mure i de la Tisa pn la Carpaii Meridionali. Aceast regiune nu are doar o istorie deosebit, ci n acelai timp i caracteristici etnografice specifice, precum i o geografie unic. Particularitile respective i influeneaz mai mult sau mai puin contient pe locuitorii care populeaz regiunea, i din acest punct de vedere este de dorit ca tocmai evenimentele importante care nu sunt prezente in viaa de fiecare zi, s fie popularizate pentru a intra n contiina fiecruia. Un astfel de eveniment este i eliberarea Timioarei (1716), respectiv a Belgradului (1717) de ctre prinul Eugeniu de Savoya-Carignan. Dac vorbim de eliberarea numitelor orae, este evident c ele fuseser ocupate iniial de ctre o putere opresoare, situaia implicnd la un moment dat necesitatea de a fi eliberate. i ntr-adevr astfel a fost situaia acestei zone a Europei la nceputul secolului al XVIII-lea. ntregul Banat istoric a fost ocupat i incorporat Imperiului Otoman, fiind o provincie distinct, un paalc n cadrul acestui imperiu. Deja n anul 1526, dup btlia de la Mohcs este nimicit regatul medieval maghiar, n care era inclus i Banatul. Prin politica de aliane familiale, Casa de Habsburg motenete coroana regilor Ungariei, acest lucru conducnd la iniierea luptei pentru eliberarea acestei ri, cu toate inuturile i provinciile

12 ei de odinioar. n serviciul acestui deziderat politic se vor implica mai multe personaliti europene, cel mai vestit i cel mai important printre acestea fiind prinul Eugeniu de Savoya-Carignan. El s-a nscut la Paris, la data de 18 octombrie 1663. Deoarece n Frana i-a fost refuzat efectuarea stagiului militar, a intrat n serviciul militar imperial austriac la Viena. Dup anul 1689 a luat parte activ la campaniile austriece mpotriva Franei i statelor italiene. ncepnd cu anul 1697, prinului i-a fost ncredinat conducerea suprem a armatei n campaniile antiotomane, el nregistrnd o rsuntoare victorie la Zenta n data de 11 septembrie 1697. Din anul 1703 i-a fost conferit i preedinia Consiliului Aulic de Rzboi. n cursul lunii octombrie a anului 1716 prinul Eugeniu reuete s alunge trupele otomane de ocupaie, elibernd astfel oraul Timioara. Eliberarea celui mai important ora al Banatului a adus o mare schimbare n viaa oamenilor acestei regiuni, Imperiul Otoman fiind de acum, mpins la sud de Dunre. Operaiunile militare de eliberare au fost puse sub comandamentul suprem al prinului Eugeniu. Armata imperial se bucura ns de participarea direct i a altor personaliti ale secolului al XVIII-lea. Contele maghiar Plffy, avea sub conducerea sa avangarda armatei imperiale, care numra 16 regimente de cavalerie. Ducele Alexandru de Wrttemberg comanda la rndul su un numr de 12 batalioane de infanterie. Aceste dou corpuri de armat ajunser naintea zidurilor cetii Timioarei numai la cteva sptmni dup marea victorie de la Petrovaradin. Astfel ntreaga armat imperial habsburgic era concentrat n jurul capitalei Banatului. Forele turceti, n numr de 20.000 de clrei, trimise de Imperiul Otoman n sprijinul cetii asediate Timioara, au ncercat n ziua de 23 septembrie strpungerea din exterior a inelului de asediu format de trupele imperiale, ns aciunea a rmas fr succes. Pierderile armatei turceti venite n ajutorul asediailor au fost att de mari, nct a fost nevoit s se retrag peste Timi, i apoi la scurt timp chiar i peste Dunre. Dup mai multe asalturi ale imperialilor, brea realizat de acetia n zidul de la Palanca Mare avea mrimea potrivit pentru a se porni un atac decisiv, plnuit pentru data de 1 octombrie. De menionat este faptul, c Timioara acelei epoci avea patru cartiere diferite: Cetatea, Castelul (azi Muzeul Banatului), Palanca Mare i Palanca Mic. Atacul de la 1 octombrie a costat multe viei omeneti i s-au depus eforturi deosebite de ambele pri ale zidurilor. Printre rnii se aflau att prinul Alexandru de Wrttemberg, ct i fiul cel mare al paei Ahmed Aga. Situaia ngrijirii rniilor n cetatea Timioarei, n condiiile asediului imperial era deosebit de precar. Din acest motiv paa Ahmed Aga apeleaz la prinul Eugeniu rugndu-l s-i trimit un medic pentru salvarea vieii fiului su. n timpul unei ncetri temporare a focului Prinul Eugeniu i-a rspuns paei, trimindu-i un chirurg din armata imperial (se pare chiar medicul personal al prinului). n semn de mulumire paa i va trimite 6 cai deosebii i foarte valoroi. La 7 octombrie 1716 sosea n sprijinul armatei asediatoare un mare numr de piese de artilerie de la Buda, care oferea posibilitatea executrii de foc continuu timp de aproape o sptmn asupra Timioarei. Capitularea fortificaiei devenea astfel doar o chestiune de timp. La 12 octombrie, la orele

13 11:30 oraul de pe Bega a semnalizat cu steaguri albe capitularea garnizoanei otomane. n data de 17 octombrie turcii, adic garnizoana compus din 12.000 de oameni sub arme, au prsit pentru totdeauna Timioara. Prinul Eugeniu a intrat n ora pe poarta Forforoza (pe locul acesteia se afl azi, la captul strzii Eugeniu de Savoya, aa zisa Cas a prinului Eugeniu). Numeroase desene i stampe ilustreaz asediul oraului precum i cucerirea lui de ctre trupele imperiale. Una dintre cele mai frumoase dar mai puin cunoscute imagini este icoana Sfintei Fecioare Maria a Victoriei". Este vorba de un desen n tu, colorat i realizat pe o coal de pergament, care la rndul ei este aplicat pe lemn. Dimensiunile stampei sunt: 82x59 cm. Lucrarea nu este datat dar este posibil a aproxima executarea ei pe la anul 1720. Conform inscripiei n limba latin, care se afl n partea inferioar a lucrrii, icoana fusese pictat de un preot din Verona, pe-atunci n vrsta de 66 de ani. Acesta a lucrat timp de doi ani la realizarea icoanei, n semn de mulumire precum i de aducere aminte perpetu a ajutorului Sfintei Fecioare Maria acordat armatei cretine imperiale, cu ocazia celor dou btlii de la Timioara i de la Belgrad. Acest ajutor a constat dintr-o cea favorabil armatelor imperiale, care au putut folosi din punct de vedere tactic procedeul camuflrii. ntr-adevr armata imperial, sub conducerea prinului Eugeniu a ajuns la 16 august 1717 pe timp de cea sub zidurile cetii Belgradului atacnd i lund prin surprindere forele otomane, la adpostul ceei. Aceste evenimente deosebite sunt reprezentate pe icoan; ba chiar i ceaa mistic, cea care acorda un sprijin foarte valoros, este ilustrat la picioarele Sfintei Fecioare. n partea dreapt este redat cetatea Timioarei, iar n partea stng cea a Belgradului. Este, probabil, unica reprezentare a celor dou ceti ntr-un singur tablou. Pe fundalul imaginii se mai poate vedea i btlia de la Belgrad din 16 august 1717. Dar pe icoan evenimentele istorice nu au un rol dominant; ele nu sunt motivele principale ale operei de art. n centrul desenului se afl Sfnta Fecioar Maria mpreun cu Pruncul Isus, aflat n braele ei. n mna dreapt a Sfintei Fecioare se afl un sceptru, Micul Prunc innd n ambele mini o crj episcopal cu captul superior n form de cruce. Fecioara cu Pruncul este ncowurat de o mulime de capete de ngerai, fiind totodat reprezentat ca Regin a Cerului, n mantie albastr cptuit cu hermelin. Capul ei este nconjurat de un numr de dousprezece stele aurii, fiind astfel redat conform descrierii din Apocalipsa Sfntului Ioan (12, 1) ca marele semn al cerului. Ca i Imaculata picturilor din epoca baroc, Sfnta Fecioar a Victoriei st pe un glob pmntesc ncowurat de arpele pcatului originar. Cu piciorul drept ea calc semiluna, ceea ce constituie, iari, un simbol al victoriei cretinilor asupra trupelor otomane. Cu piciorul stng ea calc arpele care ine mrul lui Adam n gur, acesta fiind totodat dobort de crja din mna Pruncului. Victoria asupra armatelor otomane este prezentat ca rezultat al istoriei mntuirii, conform Sfintei Scripturi, unde profeii i vizionarii anun victoria Femeii asupra arpelui diabolic. Dar aceasta nu se ntmpl din puterea proprie a Sfintei Fecioare, ci din puterea Micului Prunc, Fiul Sfnt. El este cel care zdrobete cu crja capul arpelui, El este cel ce aduce mntuirea. Astfel de

14 icoane ale epocii baroce sunt numite n mod curent: Sfnta Fecioar Maria a Victoriei". Textul n limba latin, format din cinci rnduri de la baza imaginii, este att o rugciune, ct i o descriere a capodoperei:Jesum, & SSm Matrem eius victoriarum Themisuarij, ac (mira fauente nebula) Belgradij Auctricem, coeli Imperatricem, vos omnes Angeli orate pro nobis, votisque Archiducum; Alleluia, & diuturna Regnantis incolumitate; Alleluia. Opus integri biennij ad perenne marianorum munerum gratum monumentum per sacerdotem veronensem aetatis cadentis. 66 annorum valde laborioso calamo (Dei adiuuante Gratia) depictum jn charta membrana. Si dignum clementer judicabitur: Gratia secundum clementiam, & ferventioribus quocunque tempore precibus pro votis (ut supra) recognoscenda.

Traducerea care urmeaz este o tlmcire liber, util pentru a se nelege ntregul context:Voi ngeri cu toii, invocai-l pe Isus i pe preasfnta Sa Maic, furitoarea victoriei de la Timioara [cu ajutorul unei miraculoase cee] i Belgrad, Regina Cerului, pentru noi, pentru [mplinirea] jurmintelor arhiducilor [de Habsburg], aleluia, i pentru prosperitatea continu a domnitorului, aleluia. [Este] opera a doi ani plini pentru perpetua amintire recunosctoare a darurilor Sfintei Fecioare Maria, pictat cu pensula, cu mult trud pe pergament [cu ajutorul graiei Divine] de un preot din Verona, n naintata vrst de 66 de ani. i dac cu ndurare este primit prezentul dar [al preotului slujitor care picteaz], atunci s fie aceasta o mulumire pe msura milei [Sfintei Fecioare Maria] precum i o cinstire a Fericitei pururea Preacuratei Fecioare cu obinuite dar mereu mai fierbini rugciuni pentru [mplinirea] juruinelor [arhiducilor de Habsburg].

Originalul icoanei se afl n Abaia benedictin din Seitenstetten, n provincia Austria Inferioar. Prinul Eugeniu a fost unul dintre cei mai importani consilieri ai Casei Imperiale i Regale de Habsburg. Rzboaiele victorioase de eliberare a Ungariei au fost primite pretutindeni cu mare bucurie i satisfacie. Pentru marea victorie a eliberrii ntregului Banat, dar mai ales a eliberrii cetilor Timioara i Belgrad, prinul Eugeniu a fost decorat de papa Clement al XI-lea cu o sabie i o plrie de onoare. Acest gest de preuire era rezervat exclusiv personalitilor cu merite deosebite. Prinul Eugeniu a fost un mare promotor al artelor frumoase i unul dintre cei mai importani Mecena ai epocii baroce. Josef Bernhard Fischer von Erlach i Johann Lukas von Hildebrand s-au aflat printre arhitecii si preferai. Sub conducerea acestora a fost ridicat palatul de iarn din Himmelpfortgasse precum i magnificul palat Belvedere din Viena. Prinul Eugeniu de Savoya-Carignan s-a stins din via la Viena, n data de 21 aprilie 1736, fiind nhumat n Catedrala Sfntul tefan din capitala imperiului pe care l-a slujit. Printre multele instituii bnene, Episcopia Romano-Catolic de Timioara a marcat evenimentul scurgerii a 290 de ani de la eliberarea Timioarei i a Belgradului. n cadrul unei festiviti solemne a fost lansat o mic expo-

15 ziie, precum i un concert n Domul din Piaa Unirii, Catedrala noastr Episcopal. Comemornd evenimentele ce s-au petrecut acum 290 de ani n oraul Timioara, Arhiva Diecezei Romano-Catolice de Timioara a emis o not comemorativ 290" avnd pe avers redat scena capitulrii garnizoanei otomane n faa prinului Eugeniu de Savoya, iar pe revers imaginea icoanei Sfintei Fecioar Maria a Victoriei", descris n cuprinsul prezentului articol.

Franc Antonius fon Klimtajn

DVA ZNAAJNA JUBILEJA17162006 290 godina od osloboewa Temivara 17172007 290 godina od osloboewa Beograda

U istorijskoj prolosti Banata bilo je znaajnih dogaaja. U wemu su se razdobqa mira i prosperiteta smewivala s razdobqima ratovawa i masovnih unitavawa. Govorei o Banatu podrazumevamo celokupni Banat, istorijski Banat od Dunava do Moria i od Tise do Junih Karpata. Ta oblast ima ne samo svoju osobitu istoriju ve i specifina etnografska obeleja, kao to ima i jedinstvenu geografiju. Dotine posebnosti mawe-vie svesno utiu na stanovnitvo ovog kraja, pa je stoga poeqno popularisati upravo znaajne nesvakidawe dogaaje, kako bi se urezali u svest svakog pojedinca. U takve dogaaje spadaju i osloboewe Temivara (1716), odnosno Beograda (1717), od strane princa Evgenija Savojskog-Kariwanskog. Kad je re o osloboewu spomenutih gradova, oito je da su oni prethodno bili pod okupacijom neke strane ugwetake sile, te je vremenom nastala potreba da se oslobode. Takvo je doista bilo stawe ove zone Evrope na poetku H veka. Celokupni istorijski Banat bee pod okupacijom, uklopqen u Otomansko carstvo, gde se vodio kao zasebna provincija, zapravo paaluk. Ve 1526. godine, nakon Mohake bitke, unitena je Maarska sredwovekovna kraqevina, kojoj je pripadao i Banat. Politikom porodinih alijansi Habzburki dom je nasledio krunu maarskih kraqeva, to je uslovilo poetak borbe za osloboewe Maarske sa svim wenim nekadawim pokrajinama i provincijama. Za ostvarewe toga politikog ciqa zaloilo se vie evropskih linosti, od kojih je najslavniji i najvaniji bio princ Evgenije Savojski-Kariwanski. On je roen u Parizu 18. oktobra 1663. Poto u Francuskoj nije bilo mogunosti da se posveti vojnoj karijeri, stupio je u austrijsku carsku vojnu slubu u Beu. Nakon 1689. aktivno je uestvovao u austrijskim pohodima protiv Francuske i protiv italijanskih drava. Poev od 1697. godine povereno mu je vrhovno rukovoewe armijom u antiotomanskim pohodima, a na dan 11. septembra 1697. postigao je znaajnu

16 pobedu kod Sente. Od 1703. pripalo mu je i predsednitvo Dvorskoga ratnog saveta. Tokom oktobra 1716. princ Evgenije uspeva da odagna osmanlijske okupacione trupe i tako oslobodi grad Temivar. Osloboewe najvanijega banatskog grada donelo je velike promene u ivotu qudi ovog regiona, poto je time Otomansko carstvo potisnuto juno od Dunava. Vojne operacije za osloboewe stavqene su pod vrhovnu komandu princa Evgenija. U carskoj vojsci neposredno su, meutim, uestvovale i druge znaajne linosti H veka. Maarski grof Palfi komandovao je prethodnicom carske armije, koju je saiwavalo 16 kowikih pukova. Vojvoda Aleksandar Virtemberki predvodio je 12 peadijskih bataqona. Ova dva vojna korpusa stigla su pred bedeme temivarske tvrave svega nekoliko nedeqa nakon velike petrovaradinske pobede. Tako je itava habzburka imperijalna vojska bila koncentrisana oko prestonice Banata. Turske snage od oko 20.000 kowanika, koje je Otomansko carstvo poslalo u pomo opsednutoj temivarskoj tvravi, pokuale su 23. septembra da izvana probiju opsadni obru imperijalnih trupa, ali im to nije polo za rukom. Gubici turske vojske pritekle u pomo opsednutima bili su toliki i takvi da se morala povui preko Tamia a ubrzo posle toga i preko Dunava. Nakon vie juria imperijalne vojske, brea probijena na zidu Velike Palanke bila je dovoqno iroka da bi se krenulo u odluujui napad, planiran za 1. oktobar (napomiwemo da je tadawi Temivar imao etiri kvarta: Grad, Zamak gde je danas Muzej Banata, Veliku Palanku i Malu Palanku). U napadu 1. oktobra poginulo je mnotvo vojnika i uloeni su ogromni napori sa obe strane bedema. Meu rawenicima nali su se i princ Aleksandar Virtemberki, i stariji sin pae Ahmet-age. Situacija oko nege rawenika u temivarskom gradu tokom imperijalne opsade bila je izuzetno teka. Stoga se Ahmed-aga obratio princu Evgeniju i zamolio ga da mu poaqe lekara koji bi mu spasao sina. U toku jedne od privremenih obustava vatre, princ Evgenije se odazvao painoj molbi i poslao mu hirurga iz imperijalne vojske (izgleda da je to bio wegov lini lekar). U znak zahvalnosti paa e mu poslati est skupocenih rasnih atova. Na dan 7. oktobra 1716. u pomo osvajakoj vojsci pritie iz Budima veliki broj artiqerijskog orua, ime je stvorena mogunost za gotovo jednonedeqnu neprekidnu paqbu na Temivar. Time je kapitulacija utvrewa postala samo stvar vremena: 12. oktobra u 11,30 asova grad na Begeju oznaio je belim zastavama kapitulaciju otomanskog garnizona. Na dan 17. oktobra Turci, odnosno garnizon koji je saiwavalo 12.000 qudi pod orujem, zauvek su napustili Temivar. Princ Evgenije uao je u grad kroz kapiju Forforoca (na tom se mestu, to jest na samom kraju danawe ulice Evgenija Savojskog, danas nalazi takozvana Kua princa Evgenija). Brojni crtei i litografije ilustruju opsadu grada i wegovo osvajawe od strane imperijalnih trupa. Jedna od najlepih ali mawe poznatih slika jeste ikona Svete Djeve Marije Pobednice. Re je o crteu

17 tuem, obojenom i izraenom na listu pergamenta, a privrenom na drvenu podlogu, veliine 82 h 59 cm. Rad nije datiran, ali se moe rei da je nastao negde oko 1720. godine. Shodno latinskom zapisu koji se nalazi u dowem delu slike, ikonu je izradio svetenik iz Verone, kome je tada bilo 66 godina. On je radio oko dve godine na realizaciji te ikone, a u znak zahvalnosti i veite uspomene na pomo koju je sveta Djeva Marija pruila hrianskoj carskoj vojsci prilikom dveju bitaka temivarske i beogradske. Ta se pomo odnosila na maglu koja je pogodovala carskim armijama, omoguujui im da taktiki pribegnu postupku kamuflae. Zaista, carska vojska pod komandom princa Evgenija stigla je pod zidove beogradske tvrave 16. avgusta 1717. i, zahvaqujui magli, mogla je da prepadne osmanlijske snage. Na ikoni, meutim, dominantnu ulogu nemaju istorijski dogaaji; nisu oni glavni motivi umetnikog dela. U centru crtea nalazi se sveta Djeva Marija s Bogomladencem u naruju. Sveta Djeva dri u desnoj ruci skiptar, a Bogomladenac obema rukama dri episkopsku taku, iji je gorwi deo u obliku krsta. Djeva s Bogomladencem okruena je mnotvom aneoskih glava, a predstavqena je ujedno i kao nebeska kraqica, u plavom ogrtau postavqenom hermelinom. Glavu joj okruuje dvanaest zlaanih zvezda, ime je prikazana, shodno opisu iz Otkrovewa svetog Jovana (12,1), kao veliki nebeski znak. Poput Preiste na slikama iz baroknog doba, sveta Djeva Pobednica stoji na zemaqskoj kugli koju okruuje zmija iskonskog greha. Desnom nogom ona gazi polumesec, to je takoe simbol pobede hriana nad otomanskim trupama. Levom nogom gazi zmiju u ijim je ustima Adamova jabuka, a zmiju gwei i taka iz ruku Bogomladenca. Pobeda nad otomanskom vojskom prikazana je kao ishod istorije spasewa, shodno Svetom pismu, gde proroci i vizionari najavquju pobedu ene nad avoqom zmijom. Do pobede se, meutim, ne dolazi sopstvenom snagom svete Djeve, ve snagom svetog Sina, Bogomladenca. On takom razmrskava zmijinu glavu, on je donosilac spasa. Takve ikone iz baroknog doba obino nose naziv Sveta Djeva Marija Pobednica". Tekst na latinskom od svega pet redova podno slike podjednako je molitva i opis samoga remek-dela. Evo wegovog sadraja u slobodnom prevodu, koji e doprineti boqem razumevawu celokupnog konteksta:Vi aneli, svi skupa, molite se Isusu i Wegovoj presvetoj majci, koja je [pomou udesne magle] omoguila pobede kod Temivara i Beograda, kraqici neba, za nas, radi [ispuwewa] zakletvi [habzburkih] nadvojvoda, aliluja, i za daqi prosperitet Vladara, aliluja. [Ovo je] delo raeno tokom dve pune godine, za veitu blagodarnu uspomenu na darove svete Djeve Marije, a naslikao ga je [milou Bojom], uz mnogo truda, kiicom na pergamentu svetenik iz Verone u ve poodmaklom 66-godiwem uzrastu. Pa ako ovaj dar [slueeg svetenika] bude milostivo primqen, neka on bude zahvalnost srazmerna milosti [svete Djeve Marije] kao i astvovawe blaene i doveka preiste Djeve, uz uobiajene ali uvek sve toplije molitve za [ispuwewe] zakletvi [habzburkih nadvojvoda].

18 Original ikone nalazi se u Benediktinskoj opatiji u Zajtentetenu, u provinciji Dowa Austrija. Princ Evgenije bio je jedan od najvanijih savetnika carskog i kraqevskog Habzburkog doma. Pobedniki ratovi za osloboewe Maarske primqeni su svuda s velikom radou i zadovoqstvom. Za veliku pobedu u oslobaawu celokupnog Banata, a posebno grada Temivara, kao i Beograda, papa Kliment H obdario je princa Evgenija sabqom i poasnim eirom. Tako znaajan gest bio je rezervisan samo za izuzetno zaslune linosti. Princ Evgenije bio je velik promoter umetnosti i jedan od najvanijih mecena baroknog doba. Jozef Bernard Fier fon Erlah i Johan Lukas fon Hildebrand bili su meu wegovim najcewenijim arhitektima. Pod wihovim nadzorom podignut je zimski dvorac u Himelpfortgaseu, kao i velianstveni dvorac Belvedere u Beu. Princ Evgenije Savojski-Kariwanski preminuo je u Beu 21. aprila 1736. i sahrawen je u Sabornoj crkvi svetoga Stefana u prestonici carstva kojem je sluio. Meu brojnim banatskim ustanovama, Temivarska rimokatolika biskupija obeleila je dvestodevedesetogodiicu osloboewa Temivara i Beograda. U okviru te javne sveanosti prireena je mala izloba i odran koncert u Biskupskoj crkvi (na Trgu ujediwewa). Uz komemoraciju dogaaja koji su se zbili u Temivaru pre 290 godina, Arhiv Temivarske rimokatolike dijeceze izdao je komemorativnu notu 290", na ijem je licu prikazana scena kapitulacije otomanskog garnizona pred princom Evgenijem Savojskim, a na naliju ikona Svete Djeve Marije Pobednice opisana u ovom lanku.

19

Darovi pape Klimenta H Evgeniju Savojskom

20

Komemorativna nota 290" tampana u Temivaru 2006.

21

Ikona Sveta Djeva Pobednica sa vedutama Beograda i Temivara

22

Opsada, Temivar 1716.

Opsada, Temivar 1716.

23

24TWO SIGNIFICANT JUBILEES: 290th ANNIVERSARY OF THE LIBERATION OF TIMISOARA, THAT IS BELGRADE Franz Antonius von Klimstein Summary The author events that led to the liberation of Timisoara and Belgrade from the Turks and describes a rare icon representing, along with The Most Holy Virgin with the Child, the vedutas of Belgrade, that is Timisoara; these vedutas represent the siege of these cities by the Austrian army which brought victory over the Turks. It is probably the case of a unique artistic painting which represents Timisoara and Belgrade together.

UDC 94(497.11)1804/1813" 821.163.41.09 Obradovi D.

Qubivoje Cerovi

DOSITEJ I USTANIKA SRBIJA U povodu dvestogodiwice od prelaska Dositeja Obradovia u SrbijuSAETAK: Najznamenitiji predstavnik srpskog prosvetiteqstva i racionalizma H veka, Dositej Obradovi, roen 1739. u akovu, preao je mukotrpan put od manastirske kelije do sluaonica modernih evropskih univerziteta. Dositejev ivot iz temeqa se izmenio kada je izbio Prvi srpski ustanak. Na prve vesti o ustanku, u Trstu, u kojem je boravio u to vreme, organizovao je prikupqawe materijalne pomoi srpskim ustanicima. Tih dana nastala je wegova nadaleko uvena Pjesan na insurekciju Serbijanov. U Beograd je doao 1807. godine, poto je prethodno obavio niz znaajnih poslova za ustaniku Srbiju, pre svega na diplomatskom planu. Svoj nacionalni program na poqu prosvete i kulture, koji je izradio poto se upoznao sa vrhunskim evropskim dostignuima, Dositej je u praksi ostvario u Srbiji. To je inio kao direktor svih kola, kada je, odmah po postavqewu, otpoeo sistematski rad na otvarawu ne samo osnovnih nego i sredwih i strunih kola. Dositej je 1808. inicirao otvarawe Velike kole u Beogradu, koja e se razviti u univerzitet. Dve godine kasnije, Dositejevim zalagawem, u Beogradu je otvorena Bogoslovija. Vod Karaore 1811. godine postavio je Dositeja za prvog ministra, odnosno popeiteqa prosvete Srbije. Samo posle nekoliko meseci, Dositej je umro. Sahrawen je u porti Saborne crkve u Beogradu. Na nadgrobnoj ploi ispisane su rei koje je sastavio on sam: Ovde wegove srpske kosti lee; on je svoj rod qubio". KQUNE REI: Prvi srpski ustanak, Beograd, Dositej Obradovi, Karaore Petrovi, Velika kola, Bogoslovija, popeiteq prosvetenija.

Dositej Obradovi, kwievnik, filozof, pedagog i narodni prosvetiteq, jedna je od najznaajnijih i najuticajnih linosti srpske istorije H i poetkom HH veka. Roen 1739. godine u akovu kao Dimitrije, ve u detiwstvu pokazao je sklonost prema itawu i razmiqawu. Pod snanim uticajem verskog zanosa, proitao je sve kwige koje su se nalazile u mesnoj crkvi. I u Temivaru, gde je uio kapamaxijski zanat, sve slobodno vreme provodio je u itawu. eqa za stica-

26 wem znawa odvela ga je u frukogorski manastir Hopovo. Tamo ga je primio iguman Teodor Milutinovi, koji ga je uzeo za svog aka. Na dan manastirske slave svetog Teodora Tirona, 1758. godine Dimitrije se zakaluerio i dobio monako ime Dositej. U Karlovcima ga je rukopoloio mitropolit Pavle Nenadovi, iji je rad na podizawu kulture i prosvete meu austrijskim Srbima bio od epohalnog nacionalnog znaaja. Ovde je upoznao i istoriara Jovana Rajia, koji je studije zavrio na kijevskoj Duhovnoj akademiji. Pomno itajui i razmiqajui, u Dositeju se rodila eqa da ode makud u svet, gde bi se moglo togod nauiti". Tim povodom zapisao je: Ta, zar bi mogao Zlatousti ovako umno, ovako slatko besediti, da nije uio. Mora se uiti, pa kako bilo". U takvom raspoloewu naputa manastir, da bi 1761. godine dospeo na Dalmatinsko Kosovo, gde je uio srpsku decu. Tamo je upoznao narodni ivot, lepote istog jezika, narodnu mudrost, to mu je mnogo znailo u projektovawu nacionalog preporoda svoga naroda. Ovde je sastavio Bukvicu, poznatiju kao Dositejev bukvar, koja se u rukopisu godinama irila Dalmacijom. e za sticawem znawa pokrenula ga je na puteestvija po svetu. Tako je 1765. dospeo u manastir Stawevii iznad Budve, gde ga je u jeromonaha proizveo crnogorski mitropolit Vasilije Petrovi. Posle Krfa i Peloponeza, Dositej je boravio u Hilandaru. U Smirni, u koli Jeroteja Dendrina, usvojio je grku verziju prosveenosti i reformatorskih ideja. Stekavi puno kolsko obrazovawe, koje se u pravoslavnom svetu moglo postii", preko Albanije i Venecije, vratio se u Dalmaciju, gde je 1770. godine zavrio tri spisa: Iica, Hristoitija i Venac od Alfavita. Sredwoevropsko prosvetiteqstvo Dositej je usvojio u vreme boravka u Beu, gde je dospeo 1771. godine i proveo est godina. Dajui asove iz grkog jezika, uio je latinski i savremene evropske jezike. Ovde je upoznao Konstantina Filipidisa i Atanasija Dimitrijevia Sekerea, propagatore terezijanskih i jozefinistikih reformi meu pravoslavnima u Habzburkoj monarhiji. eqan znawa, 1777. godine Dositej je dospeo u Slovaku. Boravei u Pounu/Bratislavi, na tamowem Evangelistikom liceju, upoznao se sa idejama evropskog racionalizma. Slovake visoke kole bile su nosioci ideje panslavizma. Pored sticawa znawa najviih intelektualnih dometa, omoguavale su generacijama studenata, meu kojima i Srbima, da se pripreme i osposobe za borbu za nacionalnu emancipaciju. U Modri je sluao predavawa filozofa Fridriha Baumajstera. Dok je iveo u Slovakoj, kao svetski putnik uman, iskusan i zabavan", vian tada modernoj konverzaciji na francuskom jeziku, Dositej je bio rado vien u intelektualnim krugovima. esto je boravio i na imawu Beewenija u Pezinku. U ovom gradiu, u blizini Modre, poeo je da pie ivot i prikquenija. Po povratku iz Slovake odluio se da doe u zaviaj, kako bi mogao posetiti srodnike moje, pokloniti se grobovima roditeqa mojih i celovati meni svetu zemqu u kojoj wihove poivaju kosti". Kada je do-

27 ao u Srpski Semarton, emotivno potresen zabeleio je: Padnem na ovu preasnu zemqu, izqubim je i suzama orosim". Posle dvogodiweg boravka meu Srbima u Trstu, gde je stekao velikog prijateqa i potovaoca u Haralampiju Mamuli, parohu srpske pravoslavne crkve Svetog Spiridona, 1781. godine sa ruskim arhimandritom Varlaamom odlazi u Italiju, gde je obiao nekoliko gradova u kojima se upoznao sa kulturom ove drevne zemqe. Iz Livorna odlazi na grko ostrvo Hios, gde ui kod Nikolasa Argentiosa. Potom ga je put odveo najpre u Carigrad, da bi dospeo u Moldaviju, gde je u Fokawu boravio kod plemike porodice Bala, kao i u Jai, kod moldavskog mitropolita. O boravku u Moldaviji, Dositej je zapisao: Kako sam ovde blaeno prolee i leto proveo, opisati nije mi vozmono. K jeseni polaze trgovci za Lajpcih, a ja imam blizu trista dukata. Evo, dakle ovo elajemo vreme za Germaniju i daqe". Posle kraeg boravka u Karlovcima, tada najznaajnijem duhovnom i kulturnom centru srpskog naroda gde je iveo Zaharija Stefanovi Orfelin, jedan od najprosveenijih Srba svoga doba koji ga je podstakao da ide u svet i stie znawa, otisnuo se u Nemaku i dospeo u Hale. Univerzitet u ovom gradu bio je nosilac ideja prosveenosti. Energino ustajui protiv sujeverja i katolicizma, razvijajui teoriju prirodnog prava, irei ideje pijetizma, protagonisti ovog uewa, polazei od teze da je svako dobro to ga uine qudi neposredno delo boanske milosti, zalagali su se za versku toleranciju. Zato su na ovaj protestantski univerzitet pristup imali pripadnici mnogih religija. Meu wima se naao i Dositej, na koga su najsnaniji utisak ostavila predavawa Johana Eberharda iz filozofije i teologije. Definiui svoje uewe, Eberhard je istakao: Sve moralno dobro zavisi od saznawa, a zlo od nedostatka saznawa dobroga. Zato princip glasi: ivi po normama razuma to je racionalizam". Polazei od reenog, na bazi sopstvenih promiqawa, Dositej je oblikovao sopstveni didaktiko-prosvetiteqski pogled na svet koji je izrazio u Pismu Haralampiju, 1783. godine. Naputajui Hale, odbacio je sveteniku odoru, zamenivi je graanskim odelom. Posle boravka u Lajpcigu, gde je tampao nekoliko svojih dela, u nastojawu da to boqe upozna qude i zemqe i obogati svoja saznawa, Dositej odlazi u Francusku i obilazi nekoliko gradova. Na wega je izuzetan utisak ostavio Pariz. Naputajui ga, zapisao je: Kako mi je muno bilo iz Pariza poi! Ali, to u? Nuda je tvra od elika. Kakvih bi se prekrasnih kwiga tu moglo nakupovati!" U Londonu se upoznao sa delima vodeih engleskih filozofa. Upravniku Britanskog muzeja darovao je svoje tri kwige. Bio je prvi Srbin kojem je u Londonu postavqena spomen-ploa, na kojoj pie: Ovde je 1784. iveo Dositej Obradovi, istaknuti srpski pisac, ministar prosvete u Srbiji". Ovenan slavom, nazvan Srpski Sokrat, dospeo je u Rusiju na imawe generala Simeona Zoria, od koga je dobio finansijska sredstva za tampawe svojih dela.

28 Kao poznavalac klasinih i ivih evropskih jezika, neumorno i sa velikim entuzijazmom prouavao je dela pisana na wima. Polazei od ideja filozofije racionalizma Montewa i Loka, teorije drutvenog ugovora Hobsa i Rusoa, adaptacijom wihovih dela, otvara novu epohu prosvete u Srba. Osamdesetih i devedesetih godina H veka, tampao je svoje najznaajnije radove u kojima izlae svoj program drutvenih reformi i kulturno-prosvetnog rada. U Lajpcigu je tampao: Pismo Haralampiju (1783), ivot i prikquenija (1783) i Sovjeti zdravago razuma (1784). U Beu je tampao Basne (1788), kao i Sobranije raznih naravouitelnih veej (1793). Wegovi radovi na pristupaan nain izlau prosvetiteqske ideje H veka, prilagoene potrebama srpskog naroda. Slobodarskim idejama, koje su odgovarale srpskoj graanskoj klasi u nastajawu, osvojio je wene simpatije, tako da je postao najitaniji pisac svoga vremena. Wegova prosvetiteqska aktivnost bila je usmerena na to kako narod izbaviti i osloboditi od tiranstva, gluposti i varvarstva" i kako svet razuma ak do prostih seqana i do samih pastirskih koliba rairiti". elei da tekovine kulture postanu dostupne prostom narodu, zalagao se za uvoewe narodnog jezika u kwievnost. Celokupnim stvaralakim delom, svome narodu otvarao je vrata evropske kulture. Boravei u Beu u vreme austrijsko-turskog rata (17871791), kada se oekivalo da e Srbija biti konano osloboena od vekovnog osmanskog ropstva, Dositej je 1789. godine ispevao Pjesan o izbavqeniju Serbije. Uzviknuo je: Serbija je mila izbavqena! Nema vie oxa ni ludi axija, nema ni goderqivi janiara". Radost je, meutim, bila kratkog veka. Sukob sa Pruskom i nemiri u Ugarskoj, uslovili su povlaewe austrijske vojske iz Srbije, kojom su ponovo zavladali Turci. Dunav i Savu, po ko zna koji put, prelazile su kolone srpskih izbeglica, a pojedini krajevi u Srbiji gotovo su opusteli. Sledeu priliku da iskae oduevqewe, Dositej je morao da eka vie od decenije. Dositejev ivot iz osnova se izmenio kada je izbio Prvi srpski ustanak. Tada je boravio u Trstu, gde je po drugi put dospeo 1802. godine na poziv srpske trgovake kolonije. Transki trgovci su mu namenili 2.000 forinti godiwe da ui srpsku decu i stvara svoja dela. U Veneciji je tampao kwigu Etika ili filosofija naravouitelna (1803), prema italijanskom filozofu Franesku Soaveu. Na prve vesti o dizawu ustanka 1804. godine, Dositej, koji je u transkoj sredini uivao veliki ugled, organizovao je prikupqawe materijalne pomoi ustanicima. Lino je priloio 400 forinti, to je inilo polovinu wegovog imetka. Transki brodovlasnici i trgovci priloili su zamana finansijska sredstva: uro i Pero Teodorovi 4.000 forinti, Drago Teodorovi 1.500 itd. Srbi u Trstu su tom prilikom sakupili 17.000 forinti. Oduevqen pobedama ustanika, Dositej je ispevao nadaleko uvenu Pjesan na insurekciju Serbijanov, za koju je akademik Slavko Gavrilovi u tekstu Srbi u Habsburkoj monarhiji od kraja H do sredine HH veka

29 napisao da je sadravala stihovnu parafrazu ustanikog nacionalnooslobodilakog programa i pre nego to su ga do kraja jasno sagledale i same voe u Srbiji". irom Srpstva, uli su se stihovi:Vostani Serbije, mati naa mila! I postani opet to si prije bila! Bosna, sestra tvoja, na tebe gleda, Hercegova zemqa i ernaja Gora, Daleke drave i ostrovi mora."

Pavle Ivi i Jovan Kai u radu Kulturna istorija Srba u HH veku, konstatuju: Ono to je Dositej pevao o Prvom srpskom ustanku postaje opte mesto u srpskoj kwievnosti celokupnog romantiarskog perioda: propast srpskog naroda na Kosovu, petvekovno ropstvo, ustanci protiv Turske i vaskrs nove srpske drave". Izbijawe Prvog srpskog ustanka predstavqalo je nov podsticaj razmiqawima o osloboewu svog naroda, kojem se obraao s goruim i punom qubavi srcem". Svome narodu Dositej je predvideo zavidni uspon. Proao je mnoge zemqe, upoznao mnoge qude, i ba zbog toga bio je uveren da od Srba izabranije nacije nee biti"; samo kad nauka i prosveta dou meu wih. U Trstu, sagledavajui viziju nove Srbije kao jedno od najznaajnijih pitawa, Dositej je vidi u osnivawu kole po uzoru na onu Jeroteja Dendrina. Smatrao je da osloboena Srbija mora da dobije takav zavod, pa je tim povodom zabeleio: U osloboenoj od Turaka Serbiji, kupiemo dom i sjenoizobilni vertrograd". U tim vremenima, Dositej se itavim svojim biem okrenuo ustanicima, to je izazvalo podozrivost austrijske policije. Konfidenti su poeli revnosno da prate svaki wegov korak i da o tome izvetavaju nadreene policijske organe iznosei podatke o wegovom patriotskom i antiaustrijskom raspoloewu. Posebnu pawu izazvale su wegove rei da su austrijske provincije preko Save i Dunava, a posebno wegov rodni Banat, nekad bile srpske zemqe. Na taj nain, stoji u jednom konfidentskom izvetaju, podstie narod na misao o usvajawu ovih provincija". Nije proteklo mnogo vremena, kada se Dositej odluio da pree u Srbiju, o emu pie sinovcu Grigoriju Obradoviu, direktoru pravoslavnih kola u Banatu: Ako Bog d takvo dobro izmewenije stvari u Srbiji, kao to nas novine obnadedavaju, rado bih u zemqu praroditeqa preao". Wegov potovalac i sledbenik, kwievnik Grigorije Trlaji, profesor univerziteta u Petrogradu, pozvao ga je da stavi svoje duhovne i intektualne snage u slubu naroda. Poslao mu je i pesmu posveenu ustanicima: Oj, dakle brao, da sloimo ruke, da iz zemqe proteramo Turke"! Mitropolit karlovaki Stefan Stratimirovi, uputio mu je pismo, pozivajui ga da pree u Srbiju i posveti se podizawu prosvete. Svoje obraawe zavrava reima: Vi jeste i moete biti narodu svome prepolezan".

30 Kada se odluio da pree u postojbinu svojih predaka, Dositej je konstatovao da kad treba braniti otaastvo i slobodu, onda je duan svak, ako je do potrebe, i ivot svoj poloiti". Odluan u nameri da pree u zemqu predaka, Dositej u vreme Napoleonovih ratova, posle okupacije Trsta, 25. juna 1806. godine, naputa ovaj grad i odlazi u Srem. Pavle Solari, naunik, pesnik i oduevqeni pristalica Dositejev koji je u to vreme boravio u Trstu, opisao je wegov rastanak sa prijateqima: U naveerje onoga jutra, poizoprostivi se Sokrat na sa svima svojim prijateqima, okruen bude ot nekoliko, pree k tomu otbranih mladih qubimaca svojih i vozqubi s wima, u predgradskom jednom vertiu nasamo, u letweg veera tihosti i blagovojnoj zelenini, veerati. Po veeri u gradu, u serbskoj kafani, pod znamenijem 'Zvjezde polarne', bude nas vie, gde jagmeim nam jot koji kratki as u drueskom kolu s Nastavnikom, dojdje ondewi gospodar weki i saznavi o bivem: To je, Gospodine, ree, prava weka tajna veera? i eto ih oko vas ba dvanaestorice! to, zgledavi se, najdjemo da po sluaju tako i bejae". Ustaniko vostvo sa vodom Karaorem Petroviem na elu, 7. avgusta 1806. godine, upuuje poslanicu Srbima u Trstu, kojom ih poziva da pomognu oteestvu koje se sad onako koleba na poqu Kosovu". Ujedno se seaju wihovih ranijih priloga, pa kau: Blagodarimo, jer rez takva obodrewa radosno idemo i veselo ginemo za slavu optu i vau i nau, koje slave uesnici svi moete biti; otvoren put imate samo ako hoete. Neki pak i to nam poruuju, da bi se dosad neto vie moglo uiniti za izbavqawe otaxbine nego to je uiweno. I to je istina. Bi sumwe vie i sve bi to elimo dosad uiweno bilo, kad bi svaki togod i utoliko samo otaxbini pomogao, ukoliko blagodetni qudi jedan drugoga privatno pomau. A prinueni smo vam kazati da je dosad vrlo malo bilo tako plemenite nae srpske brae koji bi ime god boqe otaxbini pomogli osim samo lepom rei, uzdisawem i izjavom svojih krasnih eqa, a svak zna da onde gde se trai hrane, oruja, baruta i olova, od samih eqa i uzdaha pomoi nema. Zato, predraga brao, kad nas je preblagi tvorac spodobio da ba mi koji sada u ovo vreme ivimo i pri ovoj prilici, koju nai stari nisu imali za osloboewe otaxbine svoje, a potomci teko da e je imati. Zato govorimo vam: sada je, sad, i nigda. I stoga kad ste nas, koji smo ovde, pobudili da svi slono, dokle je srpske jedne kapi krvi, neprijatequ popustiti neemo. To je ve jedanput vreme da i vi od vae strane date pomoi otaxbini". Poslanicu su u Trst doneli izaslanici iz Zemuna, u vremenu dok je tamo boravio Dositej, pa se moe osnovano pretpostaviti da je u wenom saiwavaju aktivno uestvovao. Po dolasku u Srem, u Karlovce, uspostavio je neprekidnu vezu sa mitropolitom Stefanom Stratimiroviem i sa srpskim ustanicima. Naime, voe ustanka, nepismeni seqaci i ono malo svetenika i stoarskih trgovaca, traili su savete i podrku od svojih sunarodnika, koji su iveli severno od Save i Dunava. Srbi iz Austrije pokazali su

31 ivo interesovawe za ustanak, uzevi aktivno uee za vreme itavog wegovog trajawa. Nikakva sila nije mogla da sprei wihove veze sa ustanicima, ije su voe dobro znale kome treba da se obrate. Prvi meu wima bio je Dositej. Iz Karlovaca, septembra 1806, konsultujui mitropolita Stratimirovia, Dositej je uputio pismo ustanikim prvacima Jakovu Nenadoviu, Mateji Nenadoviu i Boi Grujoviu (Teodor Filipovi, koji je do dolaska u ustaniku Srbiju bio profesor Univerziteta u Harkovu) koje se odnosilo na unutrawe ureewe i kulturni preobraaj Srbije. U wemu je dao niz razborito smiqenih i ubedqivo obrazloenih sugestija o najvanijim politikim, vojnim, socijalnim, ekonomskim, kulturnim i verskim pitawima, koja duboko zasecaju celokupan ivot u Srbiji. Na kraju, poziva ustanike voe na patriotsku svest, reima: Proklet svaki, koji svoju vie voli negoli optu korist qubi! Sada vi radite za potomstvo, a ne za vas. Toliko hiqada dua gledaju na vas, hoete li to dobro za potomstvo uiniti. A ta velim hiqada, toliko miliona dua Boga mole, da togod dobro uinite". Na inicijativu mitropolita Stefana Stratimirovia, Dositej je otiao u Smederevo, gde se naao sa vodom Karaorem. Bilo je to u vremenu kada su brojne pobede nad Turcima uvrstile samopouzdawe ustanika. One su podstakle kquno pitawe, ije se reewe postavilo pred vostvom ustanika kako u uslovima graanske revolucije urediti i braniti svoju dravu. Kada je stupio na tlo Srbije, u blizini Smedereva, rekao je: Kako mi se celi ivot kratak ini dok smederevske nisam video predele"! Tada su se u ovom gradu, na skuptini, okupile srpske ustanike stareine, da bi se usaglasile u odgovoru Porti na wene predloge o miru. Naime, posle ustanikih pobeda nad turskom vojskom, ocenivi da je nastupio povoqan trenutak, vostvo ustanka poverilo je diplomatsku misiju trgovcu Petru Iku, koji je prethodno u vie mahova dokazao svoje pregovarake sposobnosti sa Austrijom i Turskom. Na Porti je izdejstvovao povoqne uslove za mir. Naime, sultan Selim ponudio je zakquewe mira pod uslovom da Srbija i daqe ostane u vazalnom statusu. Prihvatio je mogunost da Srbija plaa danak odsekom". Sultanov poverenik sa mawim turskim vojnim odredom bio bi prisutan u Beogradu, a Srbi bi vrili sve carske i narodne slube i bili odgovorni sultanu. Porta se sloila da se janiari i krxalije i ostali nepoeqni Turci proteraju, a Srbi da uvaju svoje granice. Dogaalo se to u vreme Napoleonove agresije na sredwu Evropu, pa je Rusija poslala armiju i zauzela rumunske zemqe, kako bi onemoguila prodor Turske, francuske saveznice. Srbija je u takvim okolnostima bila dobrodola za obezbeewe desnog boka ruskoj armiji. Zato je Turska u oekivawu rata sa Rusijom, pokuavala da paralie srpsko-rusku vojnu saradwu. U tom kontekstu treba posmatrati Karaorevu odluku da ponudi saveznitvo Ruskom dvoru. Tada je po eqi voda Karaora, Dositej, krajem novembra 1806. godine, krenuo u diplomatsku misiju u Bukuret, gde je trebalo da uskladi vojne i diplomatske akcije. Naime, vodu se

32 uinio najpogodnijom linou ueni Dositej, koji je raspolagao respektabilnim ivotnim iskustvom, poznavao jezike, vladao evropskim manirima. Jo jedan vaan razlog opredelio je voda da u Bukuret poaqe Dositeja, a to je wegovo poznavawe rumunskog jezika. Ruska vojska sa generalom Miheqsonom na elu, stigla je Bukuret 14. decembra 1806. godine. Nekoliko dana kasnije, Dositej je bio primqen kod wega. Upoznao ga je sa dogovorom stareina u Smederevu, s ime se ovaj sloio. Na kraju uspeno okonane misije, marta 1807. godine, general Miheqson uruio je Dositeju Zlatni krst, odlikovawe koje mu je dodelio ruski car Aleksandar Romanov. General Miheqson je tim povodom zabeleio: Karaore mi je poslao jeromonaha Dositeja. Jeromonah Dositej je uen ovek i poznat po svojim spisima meu austrijskim Srbima. Ovamo je doao iz qubavi prema svojoj brai, da bi im pomogao svojim znawem". Miheqson je Dositeju napomenuo kako se Rusija zalae da se odbace pregovori u Carigradu, jer Porta nije bila spremna da Srbiji d nezavisnost. Naglasio je da Srbi treba da postanu ruski saveznici. Tim povodom, Miheqson je zapisao: Ako Turska imperija ne eli da uvai vae zahteve, mi emo morati da snabdemo Srbe orujem". Napomenuo je da Srbi mogu da raunaju na pokroviteqstvo ruskog cara. Vreme je potvrdilo ispravnost Miheqsonove rei. Poto je izvetena o razgovoru Dositejevim sa Miheqsonom, Skuptina je odluila da se rat sa Turskom nastavi. Karaore i ustanike stareine bili su zadovoqni rezultatima Dositejeve misije, pa je wegov ugled u Srbiji jo vie porastao. Dositeju su bila otvorena vrata Srbije! ekajui na paso, jo neko vreme je boravio u Zemunu, odakle je poseivao frukogorska sela i manastire. Posetio je i manastir Hopovo, odakle je svojevremeno poao u svet". Poto je dobio paso, 18. avgusta 1807. godine, Dositej je laom preao u Beograd. Poneo je rukopise i kwige, koje je smestio u zgradi Praviteqstvujueg sovjeta. U Beogradu je pompezno doekan. Uesnici navode da se pola grada sleglo na obalu Save, a da su topovi sa tvrave pozdravili wegovo stupawe na tlo Srbije. Mnogi su mu ruku celivali. O torestvenom" doeku, Dositej je zapisao: Sad sam se ponovo podmladio, sad ve nizato ne marim, doekao sam sve". U pismu koje je, tim povodom, vojvoda Petar Nikolajevi Moler, uputio Dositeju, kae se: Nije samo praznik Preobraenija darovao vas Belgradu i Serbiji, zajednom oteestvu, nego ravno tako i vi preobraenije nam svima dadoste". U zemqu svojih predaka, Dositej je stupio sa planovima da je izvue iz mraka vekovnog ropstva. Srbiju je video kao model prosveene drave u nastajawu, sa svojim mestom meu narodima. Wegov dolazak predstavqao je in praktine primene naela za koja se itavog ivota borio". Ostavio je za sobom ivot salonske filozofije, stupivi na prostor koji se suprotstavqao sili. im je preao u Beograd, Dositej je od svoje skromne uteevine kupio kuu, namenivi je za potrebe tamparije. O svojoj nameri pisao je svojim zemunskim prijateqima: elim vas u svojem domu videti, ko-

33 ji sam u Belgradu za tampariju kupio i priugotovio, ako Bog izvoli blagopoluan darovati mir i ako se ova prekrasna zemqa u dobro uredenije i stawe postavi". Oigledno je da se sa svojim zemunskim prijateqima angaovao da podigne tampariju u Beogradu. Javni poslovi, meutim, spreili su ga da za ivota ostvari ovu zamisao. To je ostvareno tek posle tri decenije, kada je osnovana Kwaevska tipografija, gde su publikovana Dositejeva dela. Odmah po dolasku u Beograd, bio je smeten u Pain konak, dotrajalo i oronulo zdawe na Kalemegdanu. Poto se razboleo, bez neophodne nege, Dositej je, na poziv domaina, preao u kuu Petra Novakovia ardaklije, koji je bio linost od izuzetnog poverewa voda Karaora. ardaklija je iz Beograda, gde se uspeno bavio trgovinom, pre izbijawa austrijsko-turskog rata, 1787. godine, preao u Austriju. U vreme Koine krajine, ukquio se u frajkore, stekavi in rihtmajstera, odnosno kapetana. Dobivi penziju za zasluge u ratu protiv Turaka, raskono je iveo u Budimu, Peti i Beu. Pre dolaska u Srbiju mnogo je putovao, upoznao prilike u Evropi, nauio evropske jezike. Lazar Arsenijevi Batalaka, istoriar Prvog srpskog ustanka, za wega je rekao: Umeo se ponaati u otmenijem drutvu i izazvati potovawe prema sebi". Kada je izbio Prvi srpski ustanak, odmah je doao Karaoru s kojim se poznavao iz austrijskih dobrovoqakih (frajkorskih) eta. Meu ezdesetak najvienijih Srba na saboru u Ostrunici naao se i on. Dositej je ovo prokomentarisao reima: ardakliju je promisao neba na veliku polzu ove zemqe ovde uputila". Po osloboewu Beograda, 1806. godine, kada su se prodavale turske kue, ardaklija je kupio jednu od najboqih u gradu. Ovde se Dositej ugodno oseao, to se moe zakquiti iz wegove zabeleke: Sada ti u lepoj varoi s qubeznim mojim prebivam ardaklijom, kako god mojoj rodenija kui; i ako nikada za preselenije sa ovog sveta nisam mnogo mario, sada zaista ne marim". O ugledu Dositejevom svedoi pismo Karaora koje je uputio ardakliji, a u kojem ga moli da ga on i Dositej izvetavaju o prilikama u Beogradu i o postupcima vlasti jer mi niko pravije nee kazati nego vi, jer danas malo pravde ima". Dositej je to poverewe stekao jo od prvih dana dolaska u Srbiju. O tome Boidar Kovaevi u kwizi Dositej Obradovi u Prvom srpskom ustanku kae: Dositej je od prvih dana uticao, zraio, zadobijao poverewe i ugled nikakvim drugim sredstvima i moima, nego samo svojim dobrim osobinama. Dositejev ugled i porast potovawa prema wemu u to vreme moe se najboqe pratiti po austrijskim poverqivim izvetajima sa granice; oni se Dositejem sve ee bave i pridaju mu sve vei znaaj". ardaklija je imao veliki uticaj na Karaora. Prve kupovine oruja i municije za ustanike, ile su preko wega. Na samom poetku ustanka, ukazivao je vodu Karaoru na neophodnu pomo i pokroviteqstvo Rusije. U tom smislu Sovjet je poslao ardakliju u Petrograd, da Carski dvor obavesti o stawu u Srbiji i zatrai rusku pomo. Po zahtevima Karaora, odlazio je u Carigrad i Bukuret.

34 Petar ardaklija umro je 1808. godine. Na wegovom grobu govorio je Dositej. Pomenuo je da su umrli mnogi srpski junaci. Naglasio je da wihova kao i ardaklijina slava vo vjeki ivi i prebiva". Na ardaklijinom grobu postavqena je ploa sa natpisom koji je sainio Dositej. Posle ardaklijine smrti postavilo se pitawe ko e se starati o Dositeju i wegovim potrebama. Iako je sluio narodu, za to nije primao nikakvu platu. U susret mu je, meutim, izaao ruski izaslanik Konstantin Rodofinikin koji mu je omoguio da stanuje u wegovom prostranom konaku, gde je bilo mesta i posluge na pretek. Rodofinikin je u Srbiju doao posredstvom Petra ardaklije. itavo vreme boravka u Srbiji od 1807. do 1810. godine, zalagao se da Karaore vodi vojnike poslove, a da unutrawu upravu i spoqnu politiku vodi on sa Sovjetom. U tom ciqu, Rodofinikin je pokuao da u zakon o ureewu drave, koji se tada radio, unese i odredbe koje bi ograniile Karaorevu vlast. Zbog toga je doao u sukob sa Karaorem, kada je napustio Srbiju. Dositej je uestvovao u radu Praviteqstvujueg sovjeta, sastavqajui pisma i utiui na donoewe odluka u vezi sa otvarawem kola i vaspitawem dece. Novembra 1807. Praviteqstvujui sovjet postavio ga je za direktora svih kola u Srbiji i upravnika zavoda za vaspitawe omladine u Beogradu", ureenog po zapadnoevropskom uzoru. Januara 1808. godine, kao vaspita Karaorevog sina Alekse, poduava i drugu decu, o emu kae: Izobraavam malenu deicu i budui rod qudski". Ubrzo, 18. januara 1808. godine, Dositej je i zvanino postavqen za sovjetnika, zadravi poloaj direktora kola, to znai da je ve tada praktino bio popeiteq prosvetenija. Odmah po imenovawu, otpoeo je sa sistematskim radom na otvarawu ne samo osnovnih nego i sredwih i strunih kola. Tako je, krajem 1807. godine, u Beogradu otvorena dvorazredna gimnazija. Prvog septembra 1808. godine, zahvaqujui Dositejevoj inicijativi, u Beogradu je otvorena Velika kola, koja je imala tri razreda. Na sveanosti uprilienoj tim povodom, istakao je da posle turskog ropstva vaqa da se staramo da izbavimo duu nau od suawstva duevnog, to jest od neznawa i slepoe uma". Velika kola je bila kombinacija pravnog i filozofskog fakulteta, sa predmetima iz vojne akademije i bogogoslovije. Propau ustanka, 1813. godine, Velika kola prestala je sa radom. U vreme kwaza Miloa Obrenovia 1833. godine obnovqena je Velika kola, da bi 1838. u Kragujevcu poeo sa radom Liceum ili Velika kola. Dve godine kasnije, zaslugom Dositeja, u Beogradu je otvorena Klirikalna kola, poznata kao Bogoslovija. Wome je rukovodio Vientije Raki, koji je svojevremeno boravio u Trstu. Wen zadatak bio je da sprema svetenike za potrebe crkve i verski ivot srpskog naroda. Zbog velike zauzetosti, u vreme boravka u Beogradu, Dositej nije objavqivao radove iz kwievnosti i filozofije. Jedino je posvetio pesme Rodofinikinu, nadgrobno slovo Petru Novakoviu ardakliji, a

35 sainio je i testament Jastuk groba moga, koji je izgubqen u vreme propasti ustanka, 1813. godine. U istorijskim vremenima u kojima se odluivala sudbina Srbije, radio je poslove od optenarodnog interesa. Bio je dravni sekretar za prepisku sa Rusima, zatakavao sukobe Karaora sa ustanikim stareinama i Rodofinikinom, skupqao priloge za malawe beogradske Saborne crkve, vodei posebno rauna da se ikonostas ukrasi likovima srpskih svetiteqa i junaka, obilazio bolesnike i rawenike. U Dositeju se jo vie uvrstila misao da na narod treba da tei nezavisnosti i, koliko god je mogue, da se u prvom redu oslawa na sopstvene snage, ali da pri tom ne odbija pomo koja mu se nudi sa strane, posebno iz Rusije. Tokom itave 1808. godine, Karaore se esto obraao Dositeju traei savete. Poznato je da je te godine, Dositej u ime Karaora i Sovjeta, u Bukuret pisao devet pisama ruskom generalu Prozorovskom. To je bio razlog da austrijska pijunaa poiwe sve intenzivnije da prati Dositejevo kretawe. Posebnu pawu vezama Dositeja sa ruskom komandom posvetio je general Simben, zapovednik vojske na granici prema Srbiji. O linoj hrabrosti i patriotizmu Dositejevom, svedoi podatak da su sredinom 1809. godine, posle ustanikog poraza na Kamenici, iz straha od turske osvete mnogi prebegli u Austriju. Tada se Karaore oajan i klonuo" obratio Dositeju sa pitawem ta vaqa initi. Dositej mu je odgovorio: Ja sam dobegao u svoje oteastvo, pa sad, ako ono strada, neka i mene pogaze turski kowi"! Ohrabrivao ga je reima da se uzda u snagu svoga naroda i sopstvenu: Ti si se, gospodaru, s ovim narodom podigao da zbaci jaram tiranstva turskoga sa srpskoga vrata. Turske si sile, kao i ova sadawa to je doekivao, nadbijao i iz Srbije isterivao i bez iije pomoi". Posle privremene krize u srpsko-ruskim odnosima nastaloj povlaewem Rodofinikina, u ciqu izmirewa, vod je sazvao skup u manastiru Vraevnica, gde su se okupile ustanike stareine. Tada je u Bukuret 12. decembra 1810. uputio delegaciju, u ijem su se sastavu nalazili vojvode Milan Obrenovi, Milenko Stojkovi, kao i Dositej Obradovi. Doavi u Bukuret, traili su od generala Kamenskog, komandanta ruske vojske u Vlakoj, da im prui vojnu pomo, to je ovaj prihvatio. U to vreme Karaore je preduzeo mere da uredi pitawe vladavine i ureewa zemqe. Na Boi, 1810. godine, uspeo je da skuptina stareina dotadawi Praviteqstvujui sovjet, kao izvrnu vlast, razdeli po resorima. Tada je donet nov ustav koji je regulisao poloaj i odnose centralnih organa vlasti prema unutrawopolitikom i spoqnopolitikom stawu ustanka. U tom ciqu uspostavqena su popeiteqstva, odnosno ministarstva, u est resora: pravosue (Petar Dobrwac), unutrawi poslovi (Jakov Nenadovi), inostrani poslovi (Milenko Stojkovi), finansije (Sima Markovi), vojni poslovi (Mladen Milovanovi) i prosveta (Dositej Obradovi). Karaore je proglaen za poglavara Srbije i glavnokomandujueg ustanike vojske.

36 U skladu s tim, Karaore je 18. januara 1811. godine doneo ukaz o postavqewu Dositeja Obradovia za ministra, odnosno popeiteqa prosvete Srbije. U ukazu stoji: Visokoueni g. Dositej Obradovi, zdravstvujte! Trudi vai, oteestvu rtvovani, istina revnost dovoqno nam dokazana, i svima poznato visokouenije vae, obratilo je moje i celogo narodweg sobranija vnimanije na vas: vsego vospominanije vozbudilo nau priznatelnost. V znak nae priznatelnosti, a vaeg otliija i nagradenija, opte saglasno izbiramo, imenujemo, i postavqamo Vas lenom Soveta i popeiteqem prosvetenija narodwa. Uveritelnu nadedu imam, da ete vi ohotno, prilikom ovom polzovati se, kojom nebrojne vae zasluge za oteestvo, u novom vawejem delu jote umnoiti, i tako besmrtno ime u veitim oteestva kwigama ostaviti doista moete. elei da skoro delo naloeno vam preduzmete, i vama blagopoluno zdravqe, jesam vam blagonakloni Vrhovni naroda srpskog Vod, Georgije Petrovi, u Beogradu, 18 januara 1811". Dositej se zajedno sa vojvodom Milenkom Stojkoviem (Milan Obrenovi je umro u Bukuretu), 29. januara 1811. godine vratio u Beograd. Ubrzo je u Beograd stiglo pet stotina ruskih vojnika sa etiri topa, ime je misija uspeno okonana. Pre polaska, ruski komandant u Vlakoj general Kamenski naredio je svojim oficirima i vojnicima da se ne meaju u unutrawe stvari u Srbiji. Sa wima je doao novi ruski izaslanik Nedoba, koji je svojevremenio bio pomonik Rodofinikinu. Sredinom februara 1811. godine, na prvoj sednici Praviteqstvujueg sovjeta, Dositej je podneo predlog kojim je predoio da po Austriji treba da se vrbuju mladi, i to je vie mogue kolovani qudi koji e, poto neko vreme budu prisustvovali senatskom radu u Beogradu biti upotrebqeni za voewe poslova po okruzima". Predlog je prihvaen, pa je u Austriju poslan poverenik da trai mlade qude, prvenstveno rodom iz Srbije, a ako to nije mogue i druge koji dobro poznaju zemqu, a pravilno znaju i druge jezike, i da ih poqe u Beograd". Dunost popeiteqa prosvetenija, odnosno ministra prosvete, Dositej nije dugo vrio. Umro je u Beogradu, 28. marta 1811. godine, od zapalewa plua. Vest o wegovoj smrti brzo se rairila Srpstvom. Lazar Arsenijevi Batalaka je zabeleio da je Dositejeva smrt duboko ganula voda Karaora koji je neutean ostao". Pogrebu su prisustvovale sve ustanike vojvode i stareine sa Karaorem na elu. Pogreb je obavqen sveano, a posmrtni ostaci Dositejevi sahraweni su u porti Saborne crkve u Beogradu. Na nadgrobnoj ploi ispisane su rei koje je sam sastavio: Ovde lee wegove srpske kosti. On je qubio svoj rod". Posledwe dane Dositeja Obradovia opisao je kwievnik Sima Milutinovi Sarajlija u pesmi Neuvenost. Dositejeva smrt inspirisala je kwievnika Lukijana Muickog da ispeva odu Seni Dositeja Obradovia, koji je usnuo venim snom pravednika u Bjelom Gradu, novom pozoriu miica srbskih". Jernej Kopitar, koji je i ranije pohvalno govorio o Dositeju, napisao je: Meu Srbima, on je prvi, koji je svojim spisima, zamenio staroslovenski jezik novim govorom svojih seqaka".

37 U Pomeniku znamenitih qudi, Milan . Milievi navodi da je po smrti Dositejevoj nareeno da se wegove stvari rasprodaju. I rasprodato je sve to je imao za nepuna dva sata: Zar sve rasprodaste? upita predsednik Saveta Mladen, Requ Banaanina, poznatog domiqana i aqivca, koji je bio na toj rasprodaji. Sve ode kao alva, odgovori Reqa. udne mi tekovine jednog filosofa, rei e na to Mladen, sva ode za as! E, Boga mi, kad na tvoju doe red, rekne Reqa, imaemo posla taman dve godine! A danas niko ne zna ni za kue, ni za duane bogatoga Mladena, a Dositejeva se svaka stvarica uva kao kakva svetiwa", zakquuje Milan . Milievi. Meu ono malo stvari koje vlast posle smrti Dositeja nije rasprodala, ostao je rukopis drugog dela Sobranija na uvawu kod pomiwanog Dositejevog zemqaka Reqe, koji mu je bio beskrajno privren. Pavle Solari je objavio ovo delo, pod naslovom Mezimac. Bilo je, izgleda, jo rukopisa, ali oni nisu pronaeni. Aktivnom saradwom sa vostvom Prvog srpskog ustanka i svojim svestranim ueem u politikom izgraivawu i kulturno-prosvetnom uzdizawu tek osloboene Srbije, Dositej je asno zavrio svoj ivotni put i ostao do kraja dosledan nacionalnim stremqewima i ivim, demokratskim, revolucionarnim tradicijama naroda iz kojeg je ponikao i ijoj je srenijoj budunosti beskrajno bio posveen u jednoj od najznaajnijih epoha wegove istorije. I na kraju, pomenimo Dositejevo zavetawe: Naui od mudrijega, to ti je velika korist. I naui drugog koliko moe: to ti je velika zadubina".LITERATURA Banovi, A.: Pedagoko-prosvetiteqsko delo Dositeja Obradovia, Beograd 1956. Gavela, .: Dositej Obradovi, Beograd 1950. Gavrilovi, S.: Vojvodina i Srbija u vreme Prvog ustanka, Novi Sad 1974. Gavrilovi, S.: Srbi u Habsburkoj monarhiji od kraja H do sredine HH veka, Istorija srpskog naroda, Kwiga peta, Beograd. Dositej Obradovi, Dela. Izbor i pogovor Nikola Grdini, Beograd 2007. Dositej Obradovi 1. Iz wegovih dela sastavio Tihomir Ostoji, Novi Sad 1911. Dositej Obradovi 2. Iz wegovih dela sastavio Tihomir Ostoji, Novi Sad 1911. Dositej Obradovi. Izbor priredio Dragoqub Pavlovi, Sarajevo 1960. Dositej Obradovi. Izabrana dela, Beograd 2005. Ivi, Pavle i Kai, Jovan: Kulturna istorija Srba u HH veku, Istorija srpskog naroda. Kwiga peta, Beograd, Jevti, B.: Obrazovawe u shvatawima Dositeja, Beograd 2003. Kovaevi, B.: Dositej Obradovi u Prvom srpskom ustanku, Beograd 1953. Kora, S.: Dositej Obradovi ili Put do miqewa, Zagreb 1989. Kosti, M.: Dositej Obradovi u istorijskoj perspektivi H i HH veka, Beograd 1952. Milievi, M. .: Pomenik znamenitih qudi u srpskog naroda novijega doba, Beograd 1888. Cerovi, Q.: Znameniti Srbi u rumunskim zemqama, Novi Sad 1993.

38DOSITEJ I SERBIA RSCULAT Ljubivoje Cerovi Rezumat Pe cnd a nceput Rscoala srbilor sub Karadjordje n 1804, Dositej (de natere din Ciacova) se afla la Trieste i era naintat n vrst, dar a fost entuziasmat de ideea eliberrii poporului su de sub jugul otoman. Aa a luat fiin vestita sa poezie, cu titlul care s-ar traduce: Cntec la insurecia celor din Serbia. Fr ntrziere a intrat n legtur cu rsculaii i le-a fcut mai multe servicii, mai ales de ordin diplomatic. In anul 1807 a venit la Beograd, devenind confident i sfetnic al temutului conductor al Rscoalei, Karadjordje. Pe teritoriul deinut de rsculai Dositej a nceput s pun n practic planul su de reforme culturale. Numit n funcia de director al tuturor colilor, a depus eforturi pentru nfiinarea att a colilor elementare, ct i a celor medii. In 1808 a pus la dispoziie casa n care locuia pentru deschiderea naltei coli a lui Dositej Obradovi}, punnd astfel bazele Universitii de astzi. Doi ani mai trziu, tot la insistenele sale, va lua fiin la Beograd i un Seminar Teologic. Pentru meritele i pentru prestigiul de care se bucura, Dositej a fost numit chiar n funcia de ministru al culturii, fiind primul care a purtat acest titlu n Serbia. Rmnnd cu rsculaii i n momentele cele mai grele ale confruntrilor militare, a murit la Beograd n anul 1811. Este nmormntat n curtea Bisericii Patriarhiei, iar pe piatra funerar este nscris epitaful pe care el nsui 1-a alctuit: Aici odihnesc oasele sale srbeti; el i-a iubit neamul".

DOSITEJ AND THE REBELLIOUS SERBIA Ljubivoje Cerovi Summary The most important representative of the Serbian Enlightenment and Rationalism in the 18th century, Dositej Obradovi, was born in 1739 in akovo, and had a difficult path from the monastery cell to the lecturing-halls of modern European Universities. Dositej's life changed essentially when The First Serbian Uprising broke out. Upon the first news about the Uprising, in Trieste, where he lived at the time, he organized the collection of material support for the Serbian rebels. His widely famous Pjesan na insurekciju Serbijanov was created these days. He came to Belgrade in 1807, after completing a series of sifnificant tasks for the rebellious Serbia, primarily on the diplomatic plane. His national programme related to education and culture, which he developed after familiarizing with the highest European achievemnts, Dositej realized in practice in Serbia. He did as the director of all schools, when he, immediately upon appointment, began with the systematic work in the opening not only of the elementary, but also of secondary and professional schools. In 1808, Dositej initiated the opening of The Great School in Belgrade, which would develop into the university. Two years later, the theological school was opened in Belgrade due to his endevour. The leader Karaore appointed Dositej the first minister, that is popeitelj, of education in Serbia. Just several months after that, Dositej died and was buried in the narthex of the Orthodox Cathedral Church in Belgrade. The following words were written on his tombstone, prepared by Dositej himself: Here lie his Serbian bones; he loved his nation".

UDC 929 Tirol D.

Qubomir Stepanov

DIMITRIJE P. TIROL (17931857) Viaa i opera*ABSTRACT: Lucrarea ncearc s readuc la lumin prestigioasa activitate a lui Dimitrije P. Tirol, personalitate de marc din istoria cultural a srbilor bneni i nu numai, la 150 de ani de la moartea sa. CUVINTE CHEIE: Dimitrije P. Tirol, Ciacova, Timioara, Beograd, Banatskij almanah, Tamivarskij kalendar, Societatea Iubitorilor de Literatur Srb din Timioara, Societatea de Lectur Srb din Timioara (Fabric).

Repere biografice. Dimitrije P. Tirol s-a nscut n data de 30 mai 1793 la Ciacova, din prinii Panta i Magdalina1, ntr-o familie de comerciani, avnd firma Zur Tyrolen", de la care va deriva i numele de familie. Dup ce a absolvit coala elementar n localitatea natal, prinii l-au trimis s-i continue studiile la Brist, la Timioara i Kecskemet, apoi a absolvit gimnaziul la Mez-Breny i Filozofia la Liceul Evanghelic din Bratislava. A intenionat s studieze dreptul, dar la chemarea tatlui a revenit acas n 1813, pentru a prelua conducerea afacerilor comerciale2. Moartea tatlui la 2 octombrie 18153 este un moment de cumpn pentru viitorul tnrului Dimitrije: mpreun cu mama hotrte s lichideze afacerile la Ciacova i s se mute la Timioara, unde au existat alte perspective, att pentru comer, ct i pentru alte activiti. Prin urmare, n anul 1816 este deja la Timioara continund tradiia comercial a familiei. Aici i gsete i viitoarea soie, Hristina, fiica lui Mihail Hristiforov (Nicifor). Cstoria este oficiat n biserica catedral din Timioara (Cetate) la 14 octombrie 18174.

* Sintez dup volumul n limba srb: Stevan B u g a r s k i, Qubomir S t e p a n o v, Dimitrije P. Tirol. ivot i delo, Timioara 2007. 1 Direcia Judeean Timi a Arhivelor Naionale (n continuare DJTAN), Fond Parohia Ortodox Srb Ciacova, Registrul 7, Botezai 17891797, poziia nr. 385/04.06.1793. 2 Glasnik Drutva srbske slovesnosti", H, Nekrolozi, pag. 320. 3 DJTAN, Fond Parohia Ortodox Srb Ciacova, Registrul 11, Decedai 18041820, poziia nr. 865/1815. 4 DJTAN, Fond Parohia Ortodox Srb Timioara (Cetate), Registrul 7, Cununai 1812 1852, poziia nr. 27/1817.

40 Casele la Timioara5. Familia Tirol a locuit iniial n Timioara (Cetate), n casa cu nr. 87/97/98, proprietate a mamei Magdalina din anul 1818. Din comparaia planului strzilor Timioarei de la nceputul secolului al XIX-lea cu cel actual, rezult c numrul cadastral menionat corespunde cu str. Vasile Alecsandri nr. 8. Familia Tirol a rmas proprietara casei pn n anul 1826. Cldirea i-a pstrat aproape neschimbat structura original pn n zilele noastre. Familia a avut n aceeai perioad nc o proprietate, un sla sau cas de vacan, n cartierul Maierele, actualul Elisabetin. De fapt, este vorba de dou imobile, cu numerele cadastrale 107/133/121 i 134/166/152, nregistrate ca proprietate a Hristinei Tirol. Cartierul Elisabetin a suferit transformri radicale la nceputul secolului XX, i acest fapt ngreuneaz localizarea imobilelor respective. Comparnd toate elementele disponibile, s-a putut aprecia c s-au aflat la actualele adrese Piaa crucii nr. 3, respectiv str. Mitropolitul Varlaam nr. 6. Ambele au fost vndute n anul 1927 i nu s-au pstrat; actualele cldiri de la adresele menionate sunt de dat mai recent. Dup ce familia Tirol, n urma peregrinrilor prin Belgrad, Odesa i Zemun, s-a rentors la Timioara, a cumprat o cas n cartierul Fabric, pe numele soiei Hristina. Casa a figurat sub numr cadastral 850/306/265, iar fa de configuraia actual ar corespunde aproximativ cu nr. 30 de pe Calea Dorobanilor. n baza testamentului Hristinei casa a revenit nepoatei Elena, fapt ntrit, tot prin testament, i de Dimitrije P. Tirol6. Ocupaiile. Familia cu tradiie n comer se atepta ca Dimitrije s continue tradiia. Dup o anumit perioad de ncercri nereuite n afaceri comerciale, el renun la aceast activitate i se angajeaz ca funcionar la poliia oreneasc. Nici aici nu-i gsete astmpr, renun la slujb i se dedic n ntregime literaturii srbe n sensul cel mai larg al cuvntului. n anul 1818 a publicat prima carte, iar n anul 1827 a editat primul almanah al srbilor din Banat. Activnd pe trmul literaturii, Dimitrije P. Tirol a avut legturi cu personalitile culturale i tiinifice ale timpului, printre alii i cu dr. Jovan Steji, originar din Arad, care se afla la Belgrad n slujba familiei domnitoare Obrenovi. De la acesta afl c n Serbia se nfiineaz o tipografie. Informaia i trezete dorina de a se implica n activitatea tipografic i editorial, i n urma unor ntlniri cu Jevrem Obrenovi, fratele cneazului Milo, se hotrte s treac cu familia n Serbia. Soii Dimitrije i Hristina au trecut n Serbia n luna octombrie 1830 i s-au aezat la Belgrad, unde au cumprat o cas. Dimitrije s-a apucat de lucru cu hrnicie: scria, traducea, consilia n domeniul economic i cultural, fcea corecturi, aduna prenumerani, participa la misiuni oficiale ordonate de autoriti, prezida examene colare, etc.7 Dar viaa n Serbia lui Milo ObrenoviCapitol ntocmit n baza crilor funciare i hrilor istorice ale Timioarei. DJTAN, Fond Primria Timioara, Testamente, Testamentul Hristinei Tirol din 11. 05. 1849, ntocmit la Zemun, respectiv Testamentul lui D. P. Tirol din 29. 03. 1857, semnat la Timioara. 7 Branko P a v i e v i , Kazivawe starih Trebjeana, Niki 1973, Predgovor, pag. XIII.6 5

41 nu a fost nici pe departe aa cum i-a nchipuit-o: relaiile publice au fost mult mai complexe dect n zona din care provenea, iar metodele de conducere i comportamentul autoritilor au fost mult sub ateptrile sale. Nici veniturile realizate n urma muncii lui infernale nu l-au mulumit i de aceea a acceptat s fie i educator copiilor lui Jevrem Obrenovi. n anul 1839 merge cu fiul lui Jevrem la Odesa n calitate de nsoitor, educator i nvtor. La Odesa a avut posibilitatea s se ntlneasc cu descendenii conaionalilor emigrai n Rusia cu un secol n urm, a cunoscut intelectuali de elit autohtoni, s-a documentat n legtur cu istoria slavilor. n toamna anului 1841 a revenit la Belgrad i curnd a fost numit la conducerea Tipografiei de Stat, pe care va ncerca s o reorganizeze. Situaia politic devine ns instabil i el se simte nevoit ca n luna august 1842 mpreun cu soia s se refugieze la Zemun, apoi la Timioara. ntre timp i muriser, la interval scurt unul dup altul, fratele i cumnata, rmnnd orfani nepotul Dimitrije G. Tirol i nepoata Marina. Astfel i-a revenit suplimentar n sarcin creterea, educarea i colarizarea nepoilor. ntruct nepotul Dimitrije manifesta talent n domeniul artelor plastice, a hotrt s-l trimit la Academia de Arte din Viena ncepnd cu toamna anului 1855; posibilitile materiale fiindu-i modeste, i-a obinut o burs minim din partea Comunitii Ortodoxe Srbe din Timioara (Cetate)8. Se poate presupune c a continuat s se ocupe de literatur, s se documenteze, s scrie, s participe activ la viaa Comunitii Srbe, s se ocupe de nepoi. Din pcate, n timpul evenimentelor din anii 18481849 a fost nevoit din nou s se refugieze la Zemun. La revenire a gsit casa rvit, o parte din manuscrise distruse, trebuia s-i caute mijloace de trai, au aprut i unele probleme de sntate Dar, tenace cum era, se angreneaz n proiecte noi: izbutete s obin nfiinarea Catedrei de limb i literatur srb la Gimnaziul Superior (de 8 clase) i devine primul ei profesor, fiind i director al colilor generale srbe din Timioara. Activitatea de la catedr i-a oferit satisfacii, dar l-a i solicitat: n scurt timp a elaborat manualele strict necesare. Paralel cu activitatea de la catedr i de ndrumare a colilor srbe, el s-a lansat i n alte activiti din sfera cultural: a iniiat nfiinarea Societii de Lectur Srb din Timioara (Fabric) i, n cadrul acesteia, a demarat editarea unui calendar-almanah. Eforturile, vrsta, condiiile modeste n care tria (ajunsese s primeasc o milostenie din partea Comunitii Srbe) i-au grbit, se pare, sfritul. Singuratic i uitat se stinge din via n casa familial din Fabric la 18/30 martie 18579. Activitatea pe trmul literar. n perioada n care a activat D. P. Tirol noiunea de literatur era foarte complex i insuficient de clar definit. Din punctul lui de vedere, acela al renaterii trzii, literatur era tot ce a fost scris, indiferent de domeniu. De pe aceast poziie el este scriitor, i n opul su lite8 Comunitatea Ortodox Srb din Timioara (Cetate), Arhiv, Registrul de procese verbale 18561858, hotrrea nr. 8/21.01.1856. 9 DJTAN, Fond Parohia Ortodox Srb din Timioara (Fabric), Registrul 3, Decedai 18531895, poziia ne 335/1857.

42 rar trebuie cuprins tot ce a tradus sau a scris din domeniul istoriei, geografiei, limbii, statisticii i n final cel al beletristicii. Interesul pentru istorie l-a manifestat n mai multe direcii: adunarea materialului documentar, publicarea documentelor eseniale din evul mediu, prelucrarea i publicarea studiilor bazate pe documentare. Scrierile istorice reprezint aproape jumtate din creaia sa literar, i ele se pot mpri n trei grupe mari: scrieri ce se refer la Banat i la srbii din Banat, scrieri care se refer la istoria slavilor n general, i biografii ale unor personaliti. Printre primele sale scrieri istorice se numr traducerea-adaptarea unei pri din lucrarea lui F. Griselini referitoare la istoria Banatului; traducerea a fost publicat n: Banatsk almanah din 1827, 1828 i 1829, Svetovid" din 1852 i Tamivarsk kalendar din anii 1854, 1855, 1857 i 1858. Din opera original a selectat fragmente care se refer ndeosebi la Timioara sau la srbii din Banat, dar deseori a i completat textul cu informaii noi care i-au fost la ndemn. n publicaiile periodice pe care le edita, Tirol a introdus rubrici permanente n care publica texte scurte sau comentarii referitoare la istoria i cultura slavilor i istoria srbilor. n perioada ct a stat la Odesa a avut posibilitatea s realizeze o bogat documentare n domeniul istoric, n special legat de istoria slavilor. Rezultatul acestor cercetri au fost cteva studii i traduceri: Vozsaedinene unta s Pravoslavnom crkvom u Rusko Imperi (Moscova, 1841); Dokazvan da su slavnski narodi primili hristanstvo ot pre Kirila i Meqod (Beograd, 1841), Odrivak iz Venelinove Istor o Slovenima (Beograd, 1841). Cercetarea vieii i activitii unor personaliti marcante ale srbilor a fost o alt preocupare a lui D. P. Tirol. Texte mai scurte le publica n periodice, iar studiile mai ample n cri separate, cum au fost biografiile lui Dimitrij Maksimovi Knjaevi, respectiv Mihail Andrejevi Miloradovi (ambele aprute la Beograd n 1841). Dimitrije P. Tirol a avut preocupri constante i n domeniul geografiei. Una din direciile principale a fost elaborarea diferitelor hri ale Serbiei i Banatului. Lucrrile de referin din domeniul cartografiei pot fi hrile Banatului, dar mai ales cartea Politiesko zemlopisane za upotreblenie srbske mladei (Beograd, 1832), o ampl lucrare despre continente, ri, coordonate, vecini, populaie, relief, clim, flora, fauna, bogiile subsolului, culte, organizare social, instituii culturale, orae, colonii, limbi vorbite De fapt era un adevrat manual-enciclopedie pentru tinerii studioi, dar i pentru informarea unui public larg. Avnd n vedere faptul c prima jumtate a secolului al XIX-lea a stat sub semnul tatonrilor i disputelor pentru stabilirea alfabetului, regulilor gramaticale i a ortografiei limbii srbe moderne, a fost de ateptat ca Dimitrije P. Tirol s se implice i n aceste activiti. O prim experien a realizat-o tra-

43 ducnd o scurt gramatic a lui Vuk Karadi n limba german n anul 182310. n anul 1827 public la Viena cartea Slavenska gramatika prvi red na Srpskom jeziku izjaswena Prva sveska, folosind noua ortografie a lui Vuk Karadi; este prima carte srbeasc (n afara celor ale lui Vuk), tiprit cu aceast ortografie. Urmtoarea lui carte n domeniul gramaticii este Nemaka gramatka za upotreblene srbske mladei tiprit la Buda n 1830. Dei cu titlul de gramatic, lucrarea este un fel de manual complex pentru nvarea limbii germane. Dintre lucrrile din domeniul limbii mai trebuie evideniate: Kleine Grammatik der serbischen Sprache fr Deutsche (Novi Sad, 1841) i Obteupotrebiteln pravopis srbskog ezka za upotreblene uee se srbske mladei (Timioara, 1852), ambele folosite drept manuale la catedra de limba srb a Gimnaziului, unde era titular. n domeniul beletristic D. P. Tirol s-a afirmat att ca autor original, ct i ca traductor. Cea mai important pare s fie cartea-manual Ogledi srbskog kniestva za gimnazalnu mlade, tiprit la Timioara n 1855, dar despre care nu se tie dac a fost finalizat. Relauiile cu Vuk Karadi au cunoscut mai multe etape. Iniial D. P. Tirol a fost unul dintre cei mai importani discipoli ai lui Vuk. n perioada 18221824 a i gzduit pe soia lui Vuk, Ana, cu cei doi copii (Sava i Rozalia, nscut la Timioara), purtndu-le grij pn la venirea lui Vuk din Germania n aprilie 1824. O preocupare permanent a avut-o i n a colecta abonamente (prenumeraii") pentru crile lui Vuk, a se ocupa de distribuirea i vnzarea acestora. Tot pentru Vuk a cules folclor, a notat cuvinte cu circulaie local, a tradus, a achiziionat cri vechi i manuscrise. Din corespondena vast care s-a pstrat, reiese c se informau reciproc despre evenimentele importante i i fceau reciproc diferite servicii, dar rzbate i nota de superioritate pe care i-o atribuia Vuk fa de mai tnrul Dimitrije. La maturitate s-a distanat oarecum de reforma lui Vuk, elabornd un sistem propriu de ortografie, bazat pe regulile cele mai uzitate de scriitorii vremii. Societile culturale. Unul dintre cele mai importante demersuri ntreprinse de Dimitrije P. Tirol la Timioara a fost nfiinarea Societii Iubitorilor de Literatur Srb (Drustvo qubiteqa kwiestva srbskog), n anul 1827, la numai un an de la nfiinarea Societii literare denumit Matica srbska, la Pesta. Dup mai multe ntlniri publice pe parcursul anului 1827, s-au cristalizat principiile de organizare i funcionare a societii, iar eruditul arhimandrit Pavle (Kengelac) de la mnstirea Sfntul George a fost mputernicit s redacteze o ntmpinare ctre autoriti n vederea nregistrrii societii. Procedura s-a prelungit, Dimitrije P. Tirol ntre timp a prsit Timioara, astfel c Societatea nu a mai fost finalizat. Dintr-o scrisoare a lui Tirol ctre Vuk Karadi10

Publicat n 1824 la Berlin sub titlul: Wuk's Stephanovitsch Kleine Serbische Grammatik.

44 aflm c scopurile pe care i le-au propus erau: de a crea mprejurri i modaliti pentru ca poporul srb s se cultive; de a sprijini i dezvolta cultura literar srb. Se avea n vedere: publicarea i difuzarea manuscriselor literare srbe; organizarea unei biblioteci (o gsim atestat pe lista prenumeranilor la Banatsk almanah pentru anul 1827); acordarea de premii n bani pentru diferite opere; editarea unei reviste; acordarea de burse elevilor etc. Este regretabil faptul c zborul Societii a fost frnt nc de la decolare. Dei avea gustul amar al experienei de la Timioara, imediat ce a sosit la Belgrad D. P. Tirol a nceput s fac planuri pentru constituirea unei societi tiinifice i literare dup modelul celei concepute la Timioara. Mai mult, a ntocmit n 1832 i a publicat n 1835 proiectul unui statut, Naertan Ustava Uenoga Srbskoga Drutva. Dar nici n acest caz nu a fost norocos. Autoritile au amnat sine die nfiinarea. Abia n anul 1841 prin decretul domnitorului din 7 noiembrie a fost nfiinat Societatea Drutvo srbske slovesnosti, care ulterior a devenit Academia Srb de tiine i Arte. Printre primii opt membri ai Societii, numii prin decret n 1842, a fost i Dimitrije P. Tirol, i nc cu atribuii de conducere. Ct a stat la Odesa, a intrat n legtur cu conductorii Societii de Istorie i Antichiti, a colaborat i a fost ales membru al Societii, fapt de care era mndru. Dup ce a revenit la Timioara n 1851 D. P. Tirol a demarat aciunea de nfiinare a unei biblioteci-societi de lectur, care s-a finalizat cu constituirea Societii de lectur n cartierul timiorean Fabric (Drustvo italita u temivarskom predgradiy Fabriki). Societatea a fost aprobat de autoriti la 6 noiembrie 1851, a avut Statut propriu: Ustavi Drustva italita u temivarskom predgrady Fabriki (tiprit n anul urmtor la Timioara) cu text bilingv german i srb. Aceast Societate de lectur avea ca membri oameni cinstii fr deosebire de stare i naionalitate". Societatea a nfiinat o sal de lectur n cartierul Fabric, unde se puteau citi ziare, periodice, cri care se vor procura n limita fondurilor de care dispune Societatea". Sala de lectur funciona zilnic: vara ntre orele 622 i iarna ntre orele 821, avea personalul de serviciu, lumin si nclzire. La data respectiv n Timioara mai funciona doar o bibliotec german, tot n cartierul Fabric. Din conducerea Societii au fcut parte personaliti de seam ale srbilor timioreni: arhimandritul Samuilo (Mairevi), preedinte; dr. Toma Stefanovi, medicul oraului, vicepreedinte; comerciantul Georgije Marko Ljota, casier; Dimitrije P. Tirol, secretar. Dup 23 ani de activitate Societatea avea aproape 150 de membri11. Dup moartea lui Tirol, activitatea ei scade n intensitate, dar continu pn spre finele