NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA … file1 o’zbekiston respublikasi oliy va o’rta...
Transcript of NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA … file1 o’zbekiston respublikasi oliy va o’rta...
1
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA
O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT
PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
Qo’lyozma huquqida
UDK 796/799:371.3
MUXAMETOV AXMADJON MUXAMETOVICHNING
“QISQA MASOFAGA YUGURUVCHILARNING TEXNIK VA TAKTIK
TAYYORGARLIGINING ZAMONAVIY PEDAGOGIK USULLARI”
Mutaxassislik: 5A141901-Jismoniy madaniyat
Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan
DISSERTATSIYASI
«Himoyaga tavsiya etaman»
Magistratura bo’lim boshlig’i
t.f.n. dotsent ____ M.X.Esanov
«_____»_________ 2014 yil.
JTM va BS kafedrasi mudiri dotsent
_____________K.D.Raximqulov
Ilmiy rahbar dotsent:_________
K.D. Raximqulov
Toshkent – 2014
2
MUNDARIJA
KIRISH .....................................................................................................................…..3
I bob. Tadqiqotning umumnazariy masalalari va adabiyotlar taxlili.
1. Texnik tayyorgarlik va uni shakllantirish jarayonining pedagogik-psixologik
asoslari……………………………………………………………………………….8
2. Qisqa masofaga yugurish texnikasining tahlili ............................... .........................17
3. Sprinterlikda taktik harakatlarning o’rni va ularni qo’llanilishi .................................30
4. Sprinterlikda tezkorlikni tarbiyalash munosabati bilan texnik-taktik tayyorgarlik va
ularni tayyorgarligining o’ziga xos xususiyatlari……………….……………………...34
I BOB BO’YICHA XULOSA.................................................................................43
II bob. Tadqiqotning maqsadi, vazifalari, usullari va uning tashkil qilinishi.........44
1. Tadqiqotnig maqsadi, vazifa va usullari .....................................................................44
2. Sprinterlik texnikasi va taktikasining egallaganlik darajasini pedagogik baholash
metodi yordamida tahlil qilish ........................................................................................45
3. Pedagogik tajribani amalga oshirishda muammoli o’qitish texnologiyasidan
foydalanish (eksperiment) ..............................................................................................48
II BOB BO’YICHA XULOSA…………………..…………………………….…56
III bob. Yengil atletika mashg’ulotlarida qisqa masofaga yuguruvchilarning
texnik-taktik tayyorgarligini muammoli o’qitish texnologiyalari uslublarini
qo’llash dasturini ishlab chiqish……………………………..…………….......…….57
1. Qisqa masofaga yuguruvchilar texnik – taktik tayyorgarlik jarayonida muammoli
o’qitish texnologiyasi «ARIZ-TRIZ» uslubini qo’llash .................................................57
2. “ARIZ-TRIZ” uslubining sprinterning bilish faoliyatini jonlantirishda samaradorligi
.........................................................................................................................................63
III BOB BO’YICHA XULOSA……………...…………………………….…..…67
UMUMIY XULOSALAR...............................................................................................68
ADABIYOTLAR RO’YXATI............................................................... ......................70
ILOVA LAR
3
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Jamiyatda sog’lom turmush tarzini shakllantirish,
aholini salomatligini mustahkamlash, jismonan sog’lom va ma’naviy boy yosh
avlodni tarbiyalash, fuqarolarning jismoniy tarbiya va sport bilan jiddiy
shug’ullanishlariga erishish, bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan
hisoblanadi1. O’zbekiston Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport
to’g’risida”gi qonuni (1992 yil 14 yanvar, 2000 yil yangi tahrir), “Ta’lim
to’g’risida”gi qonun (1992 yil iyul, yangi tahrir 1997), Prezidentimiz
I.A.Karimovning “Ta’lim tarbiya va kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilish,
barkamol avlodni voyaga yetkazish to’g’risida”gi farmoni (1997 yil 10 oktyabr),
O’zbekiston Respublika vazirlar mahkamasining 1999 yil 27 maydagi qarori va
boshqa rasmiy hujjatlar asosida “Sog’lom avlod davlat dasturi” ishlab chiqilishi
sport mutaxassislarining, ustoz-murabbiylarning chuqur bilim, yuksak malaka, boy
tajriba va mahoratga ega bo’lishi, har tomonlama yetuk, ma’naviy barkamol
kadrlar tayyorlash garovidir. Zero ustozlar har jihatdan shogirdlariga namuna
bo’la olsagina kelajakka ishonchli zamin tayyorlanadi2 . Bunga erishish uchun
murabbiylar tinimsiz izlanishlari, o’z bilim va malakalarini oshirib borishning
barcha imkoniyat va vositalaridan samarali foydalanishlari zarur.
Ommaviy sport turlari orasida yengil atletika o’zining mashhurligi bilan
yetakchi o’rinlarni egallagan. Ayniqsa sprinterlik yugurishi yengil atletika
dasturlari ichida qiziqarlilaridan biridir. Bu sport sohasining yuqori ijtimoiy
ahamiyati, sprinterlar ko’p yillik tayyorgarligi muammolarining barcha
yo’nalishlarida ilmiy izlanishlarga sezilarli darajada qiziqishlarini belgilaydi.
Respublikamizning barcha viloyatlarida, bu sport turidan jamoalar faoliyat
yuritishiga qaramasdan sprinterlarni tayyorlash yaxshi holatda emasligiga va
sezilarli muammolar yig’ilib qolganligiga sport amaliyoti guvohlik beradi.
Dunyoning kuchli sportchilari ro’yxatida bizning o’zbek sportchilarimiz nomi
1O’zbekiston Respublikasi “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida”gi qonuni (14 yanvar 1992 yil)., O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora
tadbirlari to’g’risida”gi qarori. 27 may, 1999 yil. 2 O’zbekiston Res’ublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora
tadbirlari to’g’risida”gi qarori. 27 may, 1999 yil.
4
ko’paymayapti. Yevropa, Osiyo, Jahon chempionatlarida, xususan, so’nggi
Olimpiya o’yinlarida chet el sportchilari yetakchilik qilishdi. Bularning ham o’ziga
xos talaygina sabablari bor. Yosh murabbiylar o’zlarini tez namoyon qilish
maqsadida, shogirdlarining tayyorgarligini ko’p tomonliligini unitib qo’yishadi.
Musobaqalarda hatto malakali sprinterlarning ham past darajada texnik va taktik
tayyorgarlikka ega ekanliklari bilinib turadi. Sprinterlik texnikasidagi xatoliklari,
musobaqalashuv faoliyati barqaror emasligi tasodifan emas.
Sportchining texnik va taktik tayyorgarligi shakllanishi ko’p hollarda intuitiv
tarzda olib boriladi. Bu hamma vaqt ham to’g’ri natija beravermaydi va keragidan
ortiq kuch sarflashga, qiyin to’g’rilanadigan xatolarni tug’ilishiga, o’quv-
mashg’ulot jarayonining samaradorliligini pasayishiga olib keladi. Sprinterlik
yugurishiga to’xtaladigan bo’lsak, bu masofani imkoni boricha maksimal tezlikda
yugurib o’tishdir. Tezlik sprinterning yetakchi fazilatidir va musobaqadagi
muvaffaqiyat asosini tashkil etadi. Tezlik tabiiy moyillik, tug’ma qobiliyat va eng
muhimi ko’p yillik tarbiya, o’rganish, tayyorgarlik va musobaqalashish jarayoni
asosida shakllanadi. Tezlik oshishining eng muhim tomoni sprinterlik
yugurishining mukammal texnikasini egallashdir. Bu sport sohasida yuqori
natijalar faqat qisqa masofaga yugurish texnikasi va taktikasi talabiga javob
beradigan psixologik, jismoniy sifatlarning rivojlanish darajasiga tayanish sharti
bilangina o’sish imkoniyatiga ega.
Bir vaqtda sprinterlik texnikasi va taktikasi ratsional asosining yaratilishi
jismoniy holatidan to’la foydalanish va musobaqa mashqlaridagi harakat
potentsialini amalga oshirish imkoniyatini beradi.
Afsuski, sprinterlarning texnik, taktik tayyorgarligining avvaldan ishlab
chiqilgan an’anaviy pedagogik uslublarining qo’llanilishi amalda o’zgarmaganligi,
mashg’ulot jarayonida texnikani va taktikani mukammallashtirish, samaradorligini
oshirish uchun zarur yangi zamonaviy pedagogik texnologiyalar, uslublar, vositalar
qo’llanilmayotganligi va shular bilan qurollangan kadrlarning yetishmasligi
sababli, sportchilarda natijalarning rivojlanishi to’xtab qolgan. Sprinterlik texnikasi
va taktikasi taraqqiyot darajasi o’zgarmay qolishi natijasida, nihoyaga yetgan
5
darajada tez harakatlarni takrorlashda, bir xillik paydo bo’ladigan harakatlar, bir
xil ritmda bajariladigan sharoit tug’ilib qoladi , harakatlar bir xil maksimal ritmda
ko’p marta takrorlash, bosh miya qobig’ida ma’lum steriotip hosil bo’lishiga
asoslangan odatiylik, avtomatlashish paydo bo’ladi, ya’ni “qotib qolish” yuzaga
keladi.
Men yangi boshlovchi mutaxasis, murabbiy sifatida, yuqoridagi holatlardan
havotirdaman. O‘ylaymanki, ko‘p hollarda tayyorgarlik dasturlarining “o’rta”
tayyorgarlikka ega sportchilarga tavsiyalarning, tayyorgarlik muammolari bo’yicha
adabiyotlar sonining yetishmasligi va axborotlar tanqisligi ham shu sport
sohasining rivojlanishiga to’sqinlik qilmoqda. Berilgan ish yosh murabbiylar va
sportchilarga qisqa masofaga yuguruvchilar tayyorgarligi xususiyatlari,
tayyorgarlik jarayonida qo’llaniladigan pedagogik uslublar, texnologiyalar,
vositalar bilan tanishish va dunyoqarshlarini kengaytirish imkoniyatini beradi, deb
o’ylayman.
Tadqiqot ob’ekti: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika
universiteti qisqa masofaga yuguruvchilarning texnik va taktik tayyorgarlik
jarayoni.
Tadqiqot predmeti: Qisqa masofaga yuguruvchilarning texnik va taktik
tayyorgarligini oshiruvchi zamonaviy pedagogik uslublar, vositalar va yo’llar.
Tadqiqotning maqsadi: Qisqa masofaga yuguruvchilar texnik va taktik
tayyorgarligida muammoli o’qitish texnologiyasi “ARIZ-TRIZ” uslubini
qo’llanilishi samaradorli ekanligini amaliy va nazariy asoslash.
Tadqiqotning vazifalari:
1. Muammo bo’yicha ilmiy-uslubiy adabiyotlardagi ma’lumotlarni tahlil qilish
va umumlashtirish;
2. Qisqa masofaga yuguruvchilarning texnik va taktikasining rivojlanish
mexanizmini qonuniyatlarini kuzatish va o’rganib chiqish;
3. Muammoli o’qitish uslublarini qo’llashda qisqa masofaga yuguruvchilarning
texnik va taktik mahorati darajasining o’zgarishlarini aniqlash;
4. Qisqa masofaga yuguruvchilarning texnik va taktikasining egallaganlik
6
darajasini pedagogik baholash metodi yordamida tahlil kilish;
5. Ko’rsatilgan pedagogik uslublarni tahlil qilish.
6. Pedagogik tajriba-sinov ishlari.
Tadqiqotning farazi: Faraz qilinadiki, tadqiqot ishida qisqa masofaga
yuguruvchilarning texnik va taktik tayyorgarligida yangi zamonaviy pedagogik
uslublarning qo’llanilishi o‘zining samarali ekanligini amalda o‘z ifodasini topadi.
Mavzu bo’yicha qisqacha adabiyotlar tahlili: Shug’ullanuvchilar
tomonidan qisqa masofaga yuguruvchilar texnikasini egallash jarayonining nazariy
asosi, mashg’ulotlar vaqtida ularda harakat ko’nikmalari va malakalarining
shakllanishi, mutaxassislarning amaliy yo’l bilan yig’ilgan bilim va harakat
tajribasi bo’lishi kerak.
Tadqiqot ishining metodlari: Adabiyotlarni tahlil qilish, kuzatish, suhbat,
tajriba-sinov, pedagogik baholash, sistemali yondoshish.
Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati: Masalani har tomonlama
o’rganish asosida yengil atletikachi qisqa masofaga yuguruvchilar texnik-taktik
tayyorgarligi sifatini ko’tarishning zahira imkoniyatlari aniqlandi. Bu vazifani
bajarishga yordam beruvchi vosita va usullar tajriba sinovlarida asosli ekanliklarini
isbotladilar.
Olingan tajriba, sinov ma’lumotlar yengil atletika mashg’ulotlarini o’tishda
oldingiga qaraganda ancha ratsionalroq taqsimlash zarurligi haqidagi masalani
qo’yish imkonini bermoqda.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Tadqiqot ishida qisqa masofaga
yuguruvchilarning texnik va taktik tayyorgarligida yangi zamonaviy pedagogik
uslublarning qo’llanilishini har tomonlama tahlili berilgan.
-Engil atletika murabbiylarini yangi pedagogik texnologiya muammoli
o’qitish asosida mashg’ulotlar o’tish usul va uslubi birinchi marta ishlab chiqildi, u
uchta guruhdagi amallarni o’z ichiga oladi:
- Eengil atletika mashg’ulotlarida qisqa masofaga yuguruvchilar texnik va
taktik tayyorgarligining muammoli o’qitish texnologiyalari bo’yicha
mashg’ulotning tayyorlov, asosiy va xulosa qismlarini o’tkazish va mashg’ulot
7
jarayonida asosiy metodik ko’rsatmalarni to’g’ri ishlatish haqidagi ma’lumotlar
ham qo’shilgan axborotni to’plash;
- bu axborotni amaliy topshiriqlar, parametrlar asosida tahlil qilish, yengil
atletikachi sprinterlar tayyorgarligini to’g’ri olib borish yo’llarini ishlab chiqish;
- murabbiy nazorati ostida sportchilarning mustaqil ijodiy fikrlash faoliyatini
o’stirish;
- yosh murabbiy kadrlar uchun zarur metodik qo’llanmalar tayyorlash
maqsadlariga erishish va bu boradagi vazifalarning bajarilishini ta’minlovchi
qarorni ishlab chiqish va qabul qilish, amalga oshirish.
Ishning sinovdan o’tishi: “Jismoniy tarbiya metodikasi va bolalar sporti”
kafedrasi 2014 yil 16 maydagi yig’ilishida muhokama qilinib, himoyaga tavsiya
kilindi. Tadqiqot natijalari Toshkent davlat pedagogika universiteti professor-
o’qituvchilari ilmiy anjumanlarida, magistrantlarning ilmiy konferentsiyalarida
muhokamadan o’tgan.
Natijalarning e’lon qilinganligi: Dissertatsiya yuzasidan talabgorning
universitet miqyosida 2 ta maqolasi e’lon qilingan.
Dissertatsiyaning tuzilishi va xajmi: Dissertatsiya kirish, uch bob, to`qqiz
paragraf (3ta jadval, 4ta rasm qo’llanilgan), xulosa, 78 nomdagi foydalanilgan
adabiyotlar va ilovalardan iborat.
8
I BOB. TADQIQOTNING UMUMNAZARIY MASALALARI VA
ADABIYOTLAR TAXLILI
1. Texnik tayyorgarlik va uni shakllantirish jarayonining pedagogik-
psixologik asoslari
Sportda muvaffaqiyatga erishish uchun oddiy texnika emas,balki juda ham
mukammallashgan, zamonaviy texnika zarur.
Mukammal texnika bu eng yuqori natijaga erishish maqsadida sport
mashqlarini bajarishning eng ma’qul, samarali usullaridir. Tayyorgarlik jarayonida
texnikani egallash yangi kelganlarning elementar, soddalashgan texnikasidan
sport ustalarining yuqori texnik mahoratigacha o’zgaradi .Mukammal texnika
sportchiga harakat va faoliyatlarini eng tejamli, samarali bajarish imkonini beradi,
ba’zan sport texnikasini faqatgina harakat shakli sifatida tushunishadi. Lekin
shakl hamma vaqt jonli va tarkibi bilan uzviy bog’liq, shuning uchun ham xar
qanday mashqqa harakat shakliga va tarkibiga ko’ra qarash kerak3.
Harakat faoliyati shakli va tashqi ko’rinishida sportchi ma’lum maqsadga
qaratilgan ,o’zaro bog’langan harakatlanishda, qo’l, oyoq, bosh va gavda
qismlarini holati va ko’chishi ifodalangan. Bunda harakatning tashqi ko’rinishi
harakatlar amplitudasi, tezligi, tempi, ritmi, harakatlarning ma’lum kelishganligi
bilan xarakterlanadi4.
Sport texnikasinig tarkibi, irodaviy zo’r berishlar, muskullar qisqarishi,
zo’riqishi, bo’shashishi va ularning qayishqoqligidan foydalanish bilan
xarakterlanadi. Bundan tashqari sport texnikasi tarkibiga og’irlik kuch
harakatlarining tuzilishi, inertsiyasi, tezlanishi, sekinlashuvi va boshqa omillarni
qo’llanishi kiradi. Amaliyotda ko’p hollarda, sportchilarni faqat harakat
faoliyatining tashqi shakliga , ularning tarkibini olmasdan o’rgatish kerak, deb
o’ylashadi5.
Shu yerda jismoniy mashqlar texnikasini pedagogik xarakteristikasini
keltirib o’tish o’rinlidir (1-jadval). Bu hodisada tashqi shaklni egallash o’z-o’zidan
3 Romanov.A.O.Uchebnik sportsmena. M.:FiS, 1964, 333 b. 4 Donskoy. D. D. Biomexanika s osnovami sportivnoy texniki .M.:FiS,1971,56 s. 5 Lutkovskiy Ye.M. Filippova.A.A. “Lyogkaya atletika” .M.FiS,1977.24,37,49-52,55-67,167 s.
9
sportchilarni zo’riqish, bo’shashish va boshqalarni yuzaga chiqarishni namoyon
bo’lishiga o’rgatadi deb ishonishadi6. Mukammal texnikani egallash uchun buning
o’zi yetarli emas ,ya’ni irodaviy va muskul zo’r berishiga o’rgatish, harakatlarni
tez bajarish, muskullarni vaqtida bo’shashtirish ko’nikmasi zarur.
Sportchi qisqa masofaga yugurish texnikasini chuqur bilishi va texnikasining
nazariy asoslarini tushunishi shartdir. Qisqa masofaga yugurish texnikasi shakli va
tarkibiga ko’ra beomexanik, anatomik, fiziologik, psixologik va pedagogik
qonuniyatlarga tayanadi. Qisqa masofaga yugurishda harakat faoliyati shunday
tuzilishi kerakki, tayanch –muskul apparati, muskulning optimal zo’riqishi va
qisqarishida ko’proq tejamli, samarali ishlashi lozim7.
Olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlarining natijalari har qanday pedagogik
tizim o’zaro bog’liq bo’lgan quyidagi invariativ elementlardan tashkil topishini
ko’rsatib berdi8:
1 - o’quvchilar (sportchilar);
2 - ta’lim (tarbiya) maqsadlari;
3 - ta’lim (tarbiya) mazmuni;
4 - didaktik jarayonlar;
5 - tashkiliy shakllari;
6 -pedagog yoki o’qitishning texnik vositalari (O’TV).
6 Ozolina. N. G. Voronin V. I. “Lyogkaya atletika” M.FiS,1979,49,85,95,155,203s 7 . Lutkovskiy Ye.M. Filippova.A.A. “Lyogkaya atletika” .M.FiS,1977.24,37,49-52,55-67,167s.
Markov .A.N Siris. P.Z «Trenirovka Legkoatleta» M.Pros.1990,94-100s. 8 Mavlonova R. Pedagogika. T. O’qituvchi, 2001. 172-180 b., Polat Ye.S. Novie pedagogicheskie texnologii.
http://www.scholar.urc.ac.ru:2002/courses/Technology
10
1-jadval. Jismoniy mashqlar texnikasini pedagogik xarakteristikasi
Gimnastika
Sport
O’yinlar
Turizm
Jismoniy mashqlar
texnikasi
Jismoniy mashqlarni
qo’llashda vosita va metodlar
tizimi
Harakat vazifasini maqsadi
samarali muvofiq ravishda
bajarish uslublari
Texnikasining asosi
Texnikani aniqlovchi zvenosi, negizi
Kinematik xarakteristika
Texnikasining qismlari (detallari)
Texnikasining xususiyatlari
Dinamik xarakteristika
Fazoviy
xarakteristika
Vaqt
xarakteristikasi
davomiyligi,
tezligi
Ichki kuch
Tashqi kuch
Gavda - holati
Harakat
traektoriyasi
Shakli
Yo’nalishi
Amplituda tebranish kengligi
holatlari orasidagi masofa.
Fazoviy vaqt xarakteristikasi
Harakat
tezligi
Harakat ritmi (harakatlarning
ritmi)
Ritmik xarakteristika
(harakatlar bir maromda)
А) Teng harakat
operatsiyasining
possiv kuchlar
muskullarining
cho’ziluvchanligi
B)Harakat
aniqlashining
tortishi
V)Reaktiv
kuchlar
tezlashgan
А) O’z
gavdasining
og’irlik kuchi
B) Tayanch
reaktsiyalarining
kuchi
V)Tashqi muhit-
ning qarshilik
kuchi (suv tashqi
og’irliklar,
intersion kuchlar
va x.k)
O’zgaruv-
chan
Bir me’yorli
11
Tayyorgarlik jarayoni sportchi bilim, malaka, ko’nikma olishga murabbiy
esa ularni sportchiga berishga ehtiyoj sezgandagina faoliyat sifatida boshlanadi.
Bu holatda tayyorgarlik maqsad va vazifalari murabbiy hamda sportchining
birgalikdagi faoliyatining boshi bo’lib qoladi9.
Tayyorgarlik jarayonida ikki narsa yaqqol ifodalanadi murabbiyning
o’rgatish faoliyati va Shug’ullanuvchining o’quv-bilish faoliyati. Tayyorgarlik
jarayoni negizida murabbiy va sportchining birinchi tomondan bilim, ko’nikma,
malakalarni berish va kelgusida mukammallashtirish bilan ularni ikkinchi
tomondan egallashi yotadi. Tayyorgarlik jarayonida o’rgatishning quyidagi
shakllarini ajratish mumkin; mustaqil, nazoratli, mustaqil-nazoratli10.
O’rgatishning mustaqil shaklida shug’ullanuvchi o’zi u yoki bu harakatlarni
o’rganadi .Ularni tahlil qiladi ,o’rganish vositalarini tanlaydi. Bu shakl oddiy
harakatlarni egallashda samaralidir.
Nazoratli o’rgatish shaklida murabbiy sportchini u yoki bu harakatlarga
o’rgatadigan , ularni tahlil qiladigan o’rgatish uslublarini va vositalarini tanlaydi
,shogirdining harakatidagi turli xatolarni to’g’rilovchi murabbiy ustoz rolida
chiqadi. Bu shaklni tayyorgarlikning barcha bosqichlarida, ayniqsa, birinchi etapda
qo’llash mumkin.
O’rgatishning mustaqil-nazoratli shaklida murabbiy sportchini harakatlarga
o’rgatadi, sportchi o’z harakatlarini tahlil qiladi. Murabbiy bu harakatlarni
bajarilishini xatolarini emas, balki sportchining o’z tahlilini nazorat qiladi. Bu
shakl harakatlar texnikasini mukammallashtirish va yuqori kvalifikatsiyali
sportchilar yangi texnikani o’rganishlarida qo’llaniladi. Murabbiyning pedagogik
mahorati, tarbiya jarayoni kabi ko’p qirralidir. Mutaxassisda pedagogik mahorat
Shug’ullanuvchilarni malakali o’qitish va ularni jismoniy qobiliyatlarini
9 Petrovskiy. V.V. Organizatsiya sportivnoy trenirovki. Kiev.: Zdorove, 1977.129s., Platonov .V.N. Podgotovka
kvalifitsirovannix sportsmenov . M.:FiS, 1986.73,94s. 10 Verxoshanskiy.Yu.V. Netraditsionnie metodi podgotovki sprinterov. http://www.accuna.ru., Mavlonova R.
Pedagogika. T. O’qituvchi, 2001. 172-180 b., Novikov A.D. «Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi»
O’qituvchi nashriyoti 1975 y., Ozolin N.G. Razvitie vinoslivosti sportsmena.-M.: FiS, 1959, 128s., Platonov V.N.
Teoriya sporta: Uchebn. dlya IFK.-Kiev: Viщa shkola, 1987, 423 s.
12
takomillashtirishda; aqlni sinchkovligini va harakat faoliyatida mustaqil fikr yurita
bilishni rivojlantirishda, texnik va taktik harakatlarga o’rgata bilishda;
Shug’ullanuvchilarning individual xususiyatlari, hatti-harakat motivlarini ustalik
bilan tushinib olishda va qiziqishlari, talablari, ehtiyoj va intilishlarini mohirlik
bilan yo’lga qo’ya bilishda namoyon bo’ladi11 .
Ilmiy izlanishlar Shuni ko’rsatdiki, pedagogik uslublar sportchining yoshi,
jinsi va individual rivojlanish darajasiga mos kelgan taqdirdagina samaralidir12.
Tayyorgarlikda samarali pedagogik uslubning qo’llashning asosiy tamoyili
rivojlanishdagi biologik va psixologik darajalarning birligi va o’zaro aloqasini
ta’minlash, ularni pedagogik ishni rejalashtirishda hisobga olishdir. Sport
mashg’uloti jarayonida to’g’ridan-to’g’ri va bilvosita ta’sir metodlari qo’llaniladi.
Bevosita ta’sir metodlariga sportchi oldiga harakatlarning ayrim
xarakteristikalarini tenglashtirish va aniqlashtirish (masalalarni qo’yish kiradi) ,
ritmni qayta qurish , vaqt va makonda zo’r berishlarni o’zgartirish masalalarini
qo’yish kerak. Bunday uslublarni qo’llashda sportchi o’zining erkin harakatlarini
ongli ravishda boshqarish imkoniyati kutiladi. Zo’r berishdagi nozik miqdorlar,
harakat ampletudasining o’zgarishi, ritm va harakat aktining boshqa
xarakteristikalari bilan harakatlarni boshqarish ta’minlanadi. Afsuski, keltirilgan
kichik o’lchamdagi zo’r berishlar, jarayonlarning tez borishi tufayli anglab
yetilmaydi, shuning uchun tez bajariladigan harakatlar amalda erkin
boshqarilmaydi . Bunday holatda bilvosita ta’sir uslublari qo’llaniladi. Mashqlarni
bajarish sharoitlarin o’zgartirish (qiyinlashtirish, osonlashtirish, teng sharoitga
o’zgartirish), sportchining psixologik holati, harakat masalalarini ichki va tashqi
sharoitlarni hamda bilvosita masalalarni qo’yilishidan foydalanish harakatlarni
kerakli unsurlari va tarkibiga ta’sir qilish “majburiy” erishiladi. D.D. Donskiy,
S.V. Dmitrevlar og’zaki so’z uslubi sprinter harakat texnikasidagi
o’zgarishlarni qaror toptirishda qiyinchilik tug’diradi.
11 Ozolin. N. G Sovremennaya sistema sportivnoy trenirovki .M.:FiS,1970,70,82.s., Salamov R.S. Sport
mashg’ulotining nazariy asoslari. Ucheb. pasobie dlya VUZov. – T.: UzDJTI, 2005. – 238s. 12 Verxoshanskiy.Yu.V. Netraditsionnie metodi podgotovki sprinterov. http://www.accuna.ru., . Nikiforov Yu.B.,
Viktorov I.B. Postroenie i planirovanie trenirovki v Legkoy atletiki . M.: Fizkultura i sport, 1978, 224s., Petrovskiy.
V.V. Organizatsiya sportivnoy trenirovki. Kiev.: Zdorove, 1977.129s
13
Chunki, og’zaki so’z metodining ob’ektiv tuzilishiga qaramasdan, sportchi
ongida faqat mashqlarni bajarish ko’nikmasigina emas, balki unga bo’lgan shaxsiy
munosabatiga tayanadigan o’zining harakat masalasi tarkib topadi, deb
hisoblashgan13.
S.L. Rubinshteyn sprinter texnik va taktik tayyorgarlik uslubiyotida harakat
masalasi va uning o’zgarishini birinchi o’rinda qo’ygan va “Harakatlarni
boshqarishni tashkil qilishda shu jarayonni osonlashtiradigan masalalar muhim rol
o’ynaydi” deb fikr bildirgan edi14.
N.G.Ozolin, D.P.Markovlarning tadqiqotlaridagi ko’rsatmalari uslubning
qo’llanilishi bir fazasidagi o’zgarishlar, ikkinchisini destruktiv o’zgarishiga olib
keluvchi maksimal sur’atda bajariladigan tsiklik harakatlarda (sprinter), texnika va
taktikani amaliy jihatdan egallashda kamchilikka egaligi ko’rsatib o’tilgan.
”Sportchi mashqlarni submaksimal sur’atda to’g’ri bajarishi mumkin lekin
sprinterga zarur tezlik pasayib, maksimal sur’atda bajarilganda “eski xatolar”
yuzaga chiqa boshlaydi”15.
J. Ridjes qisqa masofaga yuguruvchi texnik tayyorgarlik jarayoniga sportchi
shaxsini va uning ijodiy fikrlashini rivojlanganligiga tayanishni kiritish” degan
g’oyani ilgari surishdi 16. Bu nazariyaning kaliti – texnik tayyorgarlikka, sportchini
shaxsini rivojlantirishga tayanishni va eng avvalo, shug’illanuvchi fikrlashini
rivojlantirishni kiritish, tegishli tayyorgarlik jarayonining zarur natijasi o’quv-
bilish faoliyatini yaratish, shug’ullanuvchi o’zi uchun ayrim dastlabki bilimlarni
ochishi zarur bo’lgan mustaqil faoliyat qilish hisoblanadi. Dastlabki bilimlar
sportchi o’zgartirib, keyinchalik turli xil vaziyatlarda qo’llay oladigan sportchi
tomonidan qurilgan model sifatida chiqadi.
Bunday tayyorgarlik natijasi ichki tuzilishini ochuvchi
shug’ullanuvchilarning bilimi, narsa va holatlarning tizimi va yaxlitligidir. Texnik
tayyorgarlik jarayonini tashkil qilishda o’quv faoliyat turiga qarab maxsus o’quv
13 Donskoy. D. D. Biomexanika s osnovami sportivnoy texniki .M.:FiS,1971,56s. 14 Verxoshanskiy.Yu.V. Netraditsionnie metodi podgotovki sprinterov. http://www.accuna.ru 15 Markov D.P. va Ozolin N.G. umumiy tahriri ostida”Engil atletika” O’qituvchi nashriyoti. 1971y.49-56,86-
101,163-168,225-267betlar., Ozolina. N. G. Voronin V. I. “Lyogkaya atletika” M.FiS,1979,49,85,95,155,203s 16 Ridjec.D. Beg. http://www.Myathletics.narod.ru
14
masalalari ko’rinishida tasavvur qilish maqsadida o’quv materialini mantiqiy-
tarkibiy tahlili ko’zlanadi .
Uzoq vaqt maboynida qisqa masofaga yugurish mashg’ulotlarida
tayyorgarlik jarayonini mukammallashtirish asosan uslublarni emperik
mukammallashtirish hisobiga olib borilayapti. Murabbiylarning diqqati ob’ekti
urinishlar va xatoni aniqlash yo’llari bilan topilgan, ularni fikrich , qulayroq
metodik usul va mashqlar bo’lmoqda. Afsuski, bunday “topilmalar”
tayyorgarlik darajasini sifatli yuqoriroq pog’onaga ko’tara olmaydi, u faqatgina
eskirgan nazariy tasavvurlarga asoslangan, mavjud metodlar doirasida
tayyorgarlikni mukammallashtirish imkonini beradi. Oldinga siljish uchun qisqa
masofaga yuguruvchilar texnik tayyorgarlik uslublarining rivojlanishini
tormozlovchi holatlar to’g’risida tanqidiy fikrlash zarur.
Haqiqatdan ham texnik tayyorgarlik boshqa ped-psixologik qonuniyatlar
orqali ro’y berami? Bugungi kunda bu borada har xil fikrlar, qarashlar mavjud.
Yu.K.Goverdovskiyning fikricha pedagogika va ped-psixologiyaning holati qisqa
masofaga yuguruvchilar texnik tayyorgarligi texnologiyalarini ishlab chiqishda
tayanch bo’lmasligi kerak17.
Shug’ullanuvchilar tomonidan qisqa masofaga yuguruvchilar texnikasini
egallash jarayonining nazariy asosi, mashg’ulotlar vaqtida ularda harakat
ko’nikmalari va malakalarining shakllanishi, mutaxassislarning amaliy yo’l bilan
yig’ilgan bilim va harakat tajribasi bo’lishi kerak. Agar tayyorgarlik jarayonida,
idrok qiluvchi sportchida fikrlashni hisobga oladigan bo’lsak, qisqa masofaga
yuguruvchilar texnik tayyorgarligi o’zining alohida qonuniyatlari bilan
rivojlanuvchi shug’ullanuvchilarning maxsus fikrlash faoliyatini tashkil qilishni
taqozo etadi. Boshqa bir fikr ped-psixologik nazariyani texnik tayyorgarlikning
uslubiy asosi sifatida tan oladi. Unga ko’ra insonni o’rab turgan borliq
ko’rinishlarini bilish asosida yotuvchi psixologik jarayonlar umumiy tabiatga ega
va umumiy qonunlarga bo’ysunadi, bu qarashning tarafdori jismoniy madaniyat
va sport sohasidagi ilm-fanning asoschilaridan biri P.F. Lestgaftdir. U sportchini
17 Piaje J.Psixologiya intellekta. – M. 1969. 108 s.
15
aqliy va jismoniy rivojlanishi mutlaqo bir xil asosdan kelib chiqishi kerak,
shundagina ancha uyg’un yaxlitlik hosil qilish mumkinligini ishonarli
tasdiqladi. Qanday qilib texnikaga o’rgatish shug’illanuvchilarni fikrlashlarini
rivojlantiruvchi, ular tomonidan nazariy bilimlarni egallashga qaratilgan texnik
tayyorgarlik jarayonini tashkil qilish mumkin.
Bugungi kunda shunga tegishli tayyor texnologiya mavjud emas. Faqatgina
qisqa masofaga yuguruvchilar spetsifikasini e’tiborga olib qo’yilgan savollarga
javoblar qo’shimcha tadqiqotlarni talab qiladi, deb aytish mumkin.
Inson harakatlari tuzilish darajasiga bog’liq klassifikatsiyasi
N.A.Bernshteyn tomonidan ishlab chiqilgan18. Uning harakat malakalari
to’g’risidagi qarashlari , ketma-ketlik va tuzilish bosqichlarining tarkibi harakat
faoliyatiga o’rgatishning turli tomonlarini ishlab chiqish uchun mustahkam asos
hisoblanadi, deb o’rgatadi. Muallif harakat malakalarining tuzilish fazalarini
quyidagicha ajratadi:
etakchi bo’g’inni aniqlash;
harakat tarkibini belgilash;
xatolarni ko’rsatish;
asoslarini taqsimlash;
harakatlarni avtomatlashtirish;
asosiy xatoliklarga ishlov berish;
standartlash(bir xil nusxa);
stabilizatsiya(barqaror qilish);
N.A.Bernshteyn shu ko’lamda ped-psixologik tadqiqotlarni kiritish uchun,
kelgusi tayyorgarlik texnologiyalariga talablar ko’rinishidagi asos yaratadi.
Fikrlashni rivojlantiruvchi tayyorgarlik texnologiyalarini ishlab chiqishda
ikkinchi faza – harakat tarkibini belgilash muhim kalit hisoblanadi.
Sportchi harakat faoliyatini egallashning ongda mavjudligi fakti “O’xshash”
harakatlar tuzilishi modeli D.D.Donskiy tomonidan ko’rsatilgan. Shug’illanuvchi
18 Verxoshanskiy.Yu.V. Netraditsionnie metodi podgotovki sprinterov. http://www.accuna.ru
16
qurilgan modelni qo’llash bilan hech qanday qiyinchiliksiz tegishli mashqlarni
bajarishni ichki mexanizmini ajratadi, ularni harakat tarkibini aniqlaydi19.
Tayyorgarlikni rivojlantirish nazariyasiga muvofiq pedagogik texnologiya:
bajarishni tarkibi va muhim ichki mexanizmlarini aniqlashga qaratilgan
mashqlar variantlarini sportchi mustaqil tahlil qilish imkoniyatini
tahminlash;
sportchi o’zining harakatlarini tashkiliy vositalarsiz shakllanishi mumkin
bo’lmagan dastlabki bilimlarni ko’zda tutish;
modellashtirish uchun kerakli vositalarni ko’rsatishi;
modellar transformatsiyasini talab qiluvchi masalalar tizimiga ega bo’lish;
shug’illanuvchi faoliyatini nazorat qilishni tashkil etishni nazarda tutishi
zarur;
Bunday texnologiyalarni yaratish masalasi avvalo mashg’ulotlarni tashkiliy
shakli planida yetarlicha qiyinchilikka ega.
19 Donskoy. D. D. Biomexanika s osnovami sportivnoy texniki .M.:FiS,1971,56s.
17
2. Qisqa masofaga yugurish texnikasining tahlili
Qisqa – masofalarga yugurish (sprint) to’rtta shartli fazaga bo’linadi:
yugurishning boshlanishi – start, startdan keyingi yugurish, masofa bo’ylab
yugurish va marraga kelish20.
Yugurishning boshlanishi – start. Sprintda yugurishni tezroq boshlashga
va qisqaroq masofa bo’lagida tezlikni maksimal o’stirishga imkon beradigan
past start qo’llanadi. Past startda yuguruvchi tanasining (1-rasm) yuguruvchi
qo’lini yo’lkadan uzgan zahoti tayanchdan ancha oldinlab ketgan bo’ladi.
1-rasm
Startdan yanada tezroq chiqish uchun start tirgaklari qo’llanadi Ular
depsinish uchun mustahkam tayanch bo’lishini, oyoqlar joylanishi va
tayanch sathlarining qiyalik burchagi doim bir xil bo’lishini ta’minlaydi.
Startning turli xil variantlarida start tirgaklari qanday joylanishi 2- rasmda
ko’rsatilgan.
2-rasm. Start tirgaklarini qo’yish
I- oddiy start uchun, II- cho’zilgan
Start uchun va SH- yaqinlashtirilga
20 Djerayan G.O. Sovershenstvovanie texniki i taktiki sprintera.-M., “Fizkultura i sport”, 1955, 196 str. sill.,
Donskoy. D. D. Biomexanika s osnovami sportivnoy texniki .M.:FiS,1971,56s., Lutkovskiy Ye.M. Filippova.A.A.
“Lyogkaya atletika” .M.FiS,1977.24,37,49-52,55-67,167s., Markov D.P. va Ozolin N.G. umumiy tahriri
ostida”Engil atletika” O’qituvchi nashriyoti. 1971y.49-56,86-101,163-168,225-267betlar.
18
Unda oldingi tirgak start chizig’idan 1-1,5 oyoq tagi masofasida, keyingi tirgak
esa oldingi tirgakdan boldir-ilik uzunligi oralig’ida o’rnatiladi. Oldingi
tirgakning tayanch sathi 45-50°, keyingisining sathi 60-80° nishab bo’ladi.
Tirgaklarning o’qlari orasidagi masofa odatda 18-20 sm ga teng bo’ladi21.
Ayrim yuguruvchilar oldingi tirgakni start chizig’idan uzoqlashtirib,
tirgaklar orasidagi masofani qisqartiradilar (“cho’zilgan start”), ayrimlari esa,
orqadagi tirgakni oldingiga yaqinlashtirib, tirgaklar orasidagi masofani
qisqartiradilar (“yaqinlashtirilgan start”).
Tirgaklarning joylanishiga qarab, tayanch sathlarining qiyalik burchagi
ham o’zgaradi, tirgaklar start chizig’iga yaqin-lashgan sari bu burchak
kichrayadi, tirgaklar start chizig’idan uzoqlashgan sari esa, burchak ham
kattalasha boradi. Tirgaklar o’rtasidagi masofa va ularning start chizig’idan
uzoqligi yuguruvchining tana tuzilishiga, uning tezligiga, kuchiga va boshqa
fazilatlariga bog’liq. Maxsus oyoq kiyimning barcha mixlari tirgakning tayanch
sathida bo’ladi; yuguruvchi faqat tuflisi tag charmining uchini yo’lkaga
tekkazib turishi kerak. “Startga!” komandasi bilan yugu ruvchi qolipchalar
oldiga o’tadida, cho’nqayib qo’llarini start chizig’idan oldinga qo’yadi. Mana
shu holatdan u oldindan orqaga harakat qilib, bir oyog’ini oldingi tirgakning
tayanch sathiga, ikkinchi oyog’ini esa keyingi tirgakning tayanch sathnga tiraydi.
Keyingi oyoq tizzasida turib, yuguruvchi qo’llarini start chizig’idan o’zi tomon
o’tkazib, start chizig’iga jipslashtirib yerga qo’yadi. Katta barmoq bilan bir-
biriga jipslashib turib qolgan barmoqlar orasida qayishqoq ark hosil bo’ladi.
Taranglanmagan to’g’ri qo’llar yelka kengligida qo’yiladi. Gavda to’g’ri, bosh
ham gavdaga nisbatan to’g’ri tutiladi. Tananing og’irligi ikkala qo’l, oldingi
oyoq tagi va keyingi oyoq tizzasiga teng taqsimlanadi. Mana shunday holatda
butun e’tiborni keyingi komandaga jalb qilish kerak.
“Diqqat!" komandasi berilgandan keyin, yuguruvchi oyoqlarini sal
to’g’rilab, keyingi oyoq tizzasini yerdan uzadi. Bu bilan u gavdasining sal
21
Markov D.P. va Ozolin N.G. umumiy tahriri ostida”Engil atletika” O’qituvchi nashriyoti. 1971y.49-56,86-
101,163-168,225-267betlar., Ozolina. N. G. Voronin V. I. “Lyogkaya atletika” M.FiS,1979,49,85,95,155,203s
19
yuqorilatib oldinga siljitadi. Endi gavdaning og’irligi ikkala qo’l bilan oldingi
oyoqqa tushadi. Lekin gavda ning yo’lkadagi proektsiyasi start chizig’idan
15-20 sm berida bo’lishi kerak. Oyoq taglari tirgaklarning tayanch sathiga
qattiq tiraladi. Gavda to’g’ri tutiladi. Tos yelkaga nisbatan sal yuqori
ko’tariladi. Buning qancha yuqori ko’tarilishi jismoniy tayyorlik
qandayligiga va startda oyoqlarning joylanishiga bog’liq. Oyoq muskullari
kuchli bo’lgan yuguruvchi unchalik yuqori ko’tarilmasa ham bo’ladi. Bunday
holatda tana og’irligini qo’lga ortiqcha o’tkazmaslik kerak, chunki
signaldan keyin qo’lni yerdan ko’targunga qadar vaqt 0,05-0,15
sekundcha ortiq ketadi22.
Tayyor turgan holatda oyoq tizzalarining bukilish burchagi katta
ahamiyatga ega. Bu burchakning kattaroq bo’lishi (albatta, ma’lum miqdorda)
oyoqlarni tezroq to’g’rilashga, ya’ni depsinishga yordam beradi.
Startda tayyor turgan paytda oldingi tirgakka tiralgan oyoqning soni bilan
boldiri orasidagi optimal burchak 650-100° ga, keyingi tirgakka tiralgan oyoq
burchagi esa 1000-120° ga tengdir. Masalan, jahon rekordchisi Moris Grinda
bu burchaklarning biri 90° ga, ikkinchisi 111° ga, L. Berruttida esa 94 va 115°
ga tengdir23. Boshning gavdaga nisbatan holati o’zgarmay qolaveradn. Ko’z
pastga qaragan bo’ladi. Yuguruvchining “Diqqat!” komandasidan keyingi holati
haddan tashqari zo’rma-zo’raki bo’lmasligi kerak. E’tibor kuchaytirilsagina
yetadi. “Diqqat!” komandasi bilan yugurishni boshlash uchun beriladigan signal
orasidagi vaqt qancha bo’lishi qoidada ko’rsatilmagan. Bu intervalni startyor
turli sabablar bilan o’zgartirishi mumkin. Bu signalni o’z vaqtida qabul qilish
uchun yuguruvchilar zo’r e’tibor berishlarini talab qiladi. Yuguruvchi
22 Verxoshanskiy.Yu.V. Netraditsionnie metodi podgotovki sprinterov. http://www.accuna.ru., Donskoy. D. D.
Biomexanika s osnovami sportivnoy texniki .M.:FiS,1971,56s.., Zatsiorskiy V.M. Sportivnaya metrologiya.- M.:
FiS, 1982.- 256 s. 23
Mironov D. Metodika ispolzovaniya spetsialnogo texnicheskogo ustroystva dlya obucheniya i
sovershenstvovaniya texniki startovogo razgona v bege na korotkie distantsii / Mironov D., Arakelyan Ye. //
Chelovek v mire sporta: Novie idei, texnologii, perspektivi : Tez. dokl. Mejdunar. Kongr. - M.: 1998. - T. 1.57s.,
Niyozov.I.”Engil atletika”.Farg’ona nashriyoti.2005y.19-23,84-98 betlar.
20
to’pponcha ovozini (mashg’ulotda esa boshqa ovozni) eshitgach, darhol oldinga
intiladi.
Bu harakat qo’llarni oldinlatib yuqoriga tez siltash (bukib) bilan
boshlanadi. Bu oyoqlarning ham tez harakat qilishiga yordam beradi.
Start tirgaklaridan depsinish ikkala oyoqda bir vaqtda start tirgaklariga
qattiq bosish bilan boshlanadi. Lekin bu bosim darhol turli vaqtda
bajariladigan boshqa-boshqa ishga aylanib ketadi. Orqadagi oyoq sal
to’g’rilanib, uning son tezlik bilan olg’a uzatiladi; shu bilan birga oldinda
turgan oyoq keskin to’g’rilanib, yuguruvchi tanasini oldinga otib yuboradi.
Startdan chiqish vaqtidagi harakatlarni maksimal darajada tez bajarish
kerak24.
Startdan depsinishda gavda to’g’rilanadi. Startdan chiqayotganda
butun gavdani to’ppa-to’g’ri cho’zib yuborish ko’proq u. o. m. eng past
tushgan bo’lib, depsinish burchagi nihoyatda o’tkir bo’lishi mumkin edi. Lekin
startdan tos-son bo’g’imini to’liq yozmasdan chiqqan ma’qul. Bunday chiqishda
tananing u. o. m yetarlicha pastda bo’ladi, shuning bilan birga bunday holat
depsinish uchun qulay. Shuni ham aytib o’tish kerakki, tos-son bo’g’imining sal
bukilganligi oyoqni yerga aktiv tushirib, yerga tiraydigan muskullar ish
jadalligini oshiradi. Start va keyingi qadamlar texnikasi yuguruvchining
kuchiga va tezkorligiga bog’liq. Startdan chiqish harakatlarining barchasi bir
mustahkam malakaga aylangan holdagina shunday bo’lishi mumkin, shuni
aytib o’tish kerakki, mashq ko’rgan yuguruvchilarda signaldan keyin startdan
chiqishdagi birinchi harakat o’rtasil 0,1 sek. vaqt sarflanadi25. Ozroq mashq
ko’rgan yuguruvchilarda esa, bu vaqt ko’proq bo’ladi.
Startdan keyingi yugurish. Qisqa masofalarga yugurishda yaxshi natija
ko’rsatish uchun, startdan keyin tezda maksimal tezlikka erishish juda muhim.
Buning uchun odatda 20-25 m davom etadigan startdan keyingi yugurish xizmat
24
Verxoshanskiy.Yu.V. «Osnovi spetsialnoy fizicheskoy podgotovki sportsmenov».M.FiS,1988., Nikiforov Yu.B.
Effektivnost trenirovki sprinterov. M.: FiS,1987., Ridjec.D. Beg. http://www.Myathletics.narod.ru. 25
Niyozov.I.”Engil atletika”.Farg’ona nashriyoti.2005y.19-23,84-98 betlar., Nikiforov Yu.B. Effektivnost trenirovki
sprinterov. M.: FiS,1987.
21
qiladi. Startdan keyingi birinchi qadamlarning to’g’riligi va shiddati depsinganda
gavda bilan yo’lka o’rtasidagi burchak mumkin qadar o’tkir bo’lishiga,
Shuningdek, yuguruvchining kuchiga, harakatlarining tezligiga bog’liq. Birinchi
qadam oldingi tirgakdan depsinayotgan oyoqning to’liq tug’irlanishi, Shu bilan
bir vaqtda ikkinchi oyoq soni ko’tarilishi bilan boshlanadi. Oyoqning soni
to’g’irlangan oyoqqa nisbatan to’g’ri burchakdan kattaroq burchak hosil qilib
ko’tariladi. Sonni juda yuqori ko’tarish muskullarning ishlash sharti nuqtai
nazaridan o’rinsizdir bundan tashqari tana ortiqcha yuqoriga ko’tarilib, oldinga
siljish qiyinlashadi. Bu tanani oldinga kam bukib yugurganda, ayniqsa yaqqol
ko’rinadi. Startdan chiqayotganda gavda to’g’ri engashgan, ya’ni ko’proq
engashgan bo’lsa, son gorizontal holgacha egib bormaydida, yuqoridan
ko’ra ko’proq oldinga yo’nalgan kuch hosil qiladi (3- rasm). Rasmda startdan
chiqayotganda gavda ko’p engashgan bo’lib, son optimal
3-rasm
ko’tarilsa, keyingi qadamga o’tish tezlanishi ko’rinib turibdi, birinchi
qadam oyoqni gavdaga nisbatan pastga-orqaga tez qo’yilishi va bu harakat
kuchli depsinishga o’tishi bilan yakunlanadi. Bu harakat qanchalik tez
bajarilsa, keyingi depsinish xam shunchalik tez va shiddatli bo’ladi. Chunki,
pastga tushayotgan oyoqning tug’irlana borishi dinamik va boshqarish
nuqtainazardan yerdan depsinishga aylanib ketadi.
Birinchi qadamni mumkin qadar tez bajarish kerak. Yuguruvchi gavdasi
engashgan bo’lgani uchun, birinchi qadamning uzunligi 100-130 sm gacha
qisqaradi. Qadam uzunligini ataylab qisqartish kerak emas, chunki qadamlar
chastotasi bir tekis bo’lganda, qadamlar qancha uzun bo’lsa, tezlik shuncha
22
yuqori bo’ladi. Startdan chiqayotganda tananining nishabligi, sonning ko’tarilishi,
depsinish, birinchi qadamning uzunligi, oyoqning tez qo’yilishi va to’g’irlanishi
– bularning hammasi o’zaro chambarchas bog’liqdir26.
Masofa mobaynida esa yugurish tezligi 11 m/sek ga yetadi, ayrim
paytda bundan ham yuqori bo’ladi. Sprinter har bir qadam sari tezlikni oshira
boradi. Chunki keyingi har qaysi qadam kuchi tobora tez harakatlana borayotgan
gavdaga ta’sir qiladi. Yuguruvchining u. o. m. tayanch fazasining ko’p
qismida tayanch nuqtasidan oldinda bo’lsa, tezlikni tobora oshira borish
uchun eng yaxshi sharoit tug’iladi27. Shunda eng qulay depsinish burchagi hosil
qilinadi va depsinish paytida hosil qilingan kuchning anchagina qismi
gorizontal tezliknn oshirishga sarflanadi.
Tezlik oshib borishi va tezlanish miqdori kamaya borishi bilan
birgalikda tananing nishabligi kamayadi va yugurish texnikasi asta-sekin masofa
bo’ylab yugurish texnikasiga yaqinlashadi.
Past startdan yugurishda hamma kuch oldinga harakat qilishga qaratilgan
bo’lishi kerak. Gavda tuzukkina (haddan ortiq emas) engashgan bo’lsa, bu
silkinch oyoq soni ortiqcha. yuqori ko’tarilishiga yo’l qo’ymasdan olg’a tomon
harakatga yaxshi ta’sir ko’rsatadi. Shu bilan birga pastroq ko’tarilgan silkinch
oyoqni tezroq yo’lkaga tushirish mumkin28.
Startdan keyin birinchi qadamlarning uzunligi taxminan quyidagicha orta
boradi:
1-qadam (oldingi start tirgagidan) – 3,5 – 4 oyoq tagi, 2= – 3,5 – 4, 3= –
4– 4,5, 4= – 4,5– 5. 5=5– 5,5, 6= – 5,5– 6 oyoq tagi uzunligiga teng.
Eng kuchli dunyo sprinterlarining qadam uzunligi qanday orta borganini
misol tariqasida ko’rsatib o’tamiz (Ilyosov.N malumotlari bo’yicha).
Moris Grin 125– 130– 150– 162– 176– 187– 190– 202– 206– 215 sm,
26 Verxoshanskiy.Yu.V. Netraditsionnie metodi podgotovki sprinterov. http://www.accuna.ru., Djerayan G.O.
Sovershenstvovanie texniki i taktiki sprintera.-M., “Fizkultura i sport”, 1955, 196 str. sill., Donskoy. D. D.
Biomexanika s osnovami sportivnoy texniki .M.:FiS,1971,56s. 27 Niyozov.I.”Engil atletika”.Farg’ona nashriyoti.2005y.19-23,84-98 betlar. 28 Markov .A.N Siris. P.Z «Trenirovka Legkoatleta» M.Pros.1990,94-100s., Markov D.P. va Ozolin N.G. umumiy
tahriri ostida”Engil atletika” O’qituvchi nashriyoti. 1971y.49-56,86-101,163-168,225-267betlar.
23
Osama Pauvel – 115– 85– 120– 137– 148– 155– 160– 170– 175 sm.
Qadamlar uzunligi orta borishi hatto qadam tashlash chastotasi bir xil
bo’lganda ham yugurish tezligini oshiradi. Gavda asta-sekin to’g’irlana
borishi bilan birga depsinish burchagi kattalashib, uchish fazasi uzaya borgani
sababli, qadam uzunligi orta boradi. Lekin qadam uzaya borishining asosiy
sababi orta borayotgan tezlikda harakat qilayotgan gavdaga depsinish kuchi
qo’shilishi hisobiga depsinishning tezlanishidir.
Depsinishni tezlatish uchun – demak, yuguruvchining siljishini tezlatish
uchun ham – oyoqni pastga-orqaga (gavdaga nisbatan) tez tushirishning
ahamiyati katta. Yuguruvchi yo’lkaga oyog’ini qanchalik tez qo’ysa,
depsinishning foydasi shuncha ko’payib, yugurish tezligi shunchalik tez oshadi.
Gavdaning har bir qadam sari tezroq harakat qila borishi uchish fazasini va
bunga bog’liq bo’lgan harakat amplitudasini tezroq oshirishga imkon beradi29.
Startdan keyingi yugurish oxirida tezlikning shiddat bilan o’sa borishi
qolmaydi. Shundan keyin taxminan 50–60 m masofagacha yugurish tezligi juda
oz orta boradi. Yuguruvchi har qanday holda ham, o’zining masofann yugurib
o’tadigan tezligiga mumkin qadar tezroq erishishga harakat qiladi. Lekin
maksimal tezlikka ortiqcha kuchanmay, bemalol erishish kerak. Qo’llarni
oldinga va orqaga shiddat bilan harakat qilishining katta ahamiyati bor. Startdan
keyingi yugurishda ham qo’llar harakati asosan masofada yugurishdagi bilan bir
xil, lekin qadamlar kalta bo’lgani sababli, ularning silkanishi ham qisqaroq
bo’ladi. Qadamlar uzunlashgan sari qo’llarning harakat amplitudasi ham
oshadi30.
Tezlikning oshib borishi bilan oyoqlar o’rta chiziqqa yaqinroq qo’yila
boshlaydi. Aslida startdan keyingi yugurish 12–15 metrdan keyin bir nuqtada
birlashadigan ikki chiziq bo’ylab yugurishdir. Agarda bitta yuguruvchi 30 metr
29 Djerayan G.O. Sovershenstvovanie texniki i taktiki sprintera.-M., “Fizkultura i sport”, 1955, 196 str. sill. 30 Donskoy. D. D. Biomexanika s osnovami sportivnoy texniki .M.:FiS,1971,56s., Mironov D. Metodika
ispolzovaniya spetsialnogo texnicheskogo ustroystva dlya obucheniya i sovershenstvovaniya texniki startovogo
razgona v bege na korotkie distantsii / Mironov D., Arakelyan Ye. // Chelovek v mire sporta: Novie idei, texnologii,
perspektivi : Tez. dokl. Mejdunar. Kongr. - M.: 1998. - T. 1.57s.
24
masofani startdan boshlab va yugurib kela turib bosib o’tishiga ketgan vaqtni
solishtirib ko’rilsa, startga va tezlikni o’stirib olishga qancha vaqt ketishini
bilib olish qiyin emas. Bu farq eng yaxshi yuguruvchilarda 0,8–1,0 sek ga teng
bo’lishi kerak31.
Masofa bo’ylab yugurish. Mazkur masofa uchun eng yuqori tezlikka
yaqinlashganda, yuguruvchining gavdasi sal oldinga engashgan bo’ladi.
Qadamlarning uzunligi va chastotasi eng qulay nisbatga keladi. Erishilgan
tezlikni saqlab qolish uchun, yugurishning shunday usuli marragacha saqlanadi.
4-rasmdan ko’rinib turibdiki (4–6 kadrlar), yuguruvchi depsinish holatiga
kelganda (vertikal paytida), silkinch oyoqni shiddat bilan oldinga yuqorilatib
chiqaradi.
4-rasm Masofa bo’ylab yugurish
Silkinch oyoqning soni tezlanib ko’tarila borib, anchagina oldinga o’tib
ketsa ham, depsinadigan oyoq oldinga sal engashganu, hali to’g’irlanmagan
ekanini sezish qiyin emas. Silkinch oyoq tosni yetarli darajada yuqori ko’tarilgan
31 Markov D.P. va Ozolin N.G. umumiy tahriri ostida”Engil atletika” O’qituvchi nashriyoti. 1971y.49-56,86-
101,163-168,225-267betlar., Niyozov.I.”Engil atletika”.Farg’ona nashriyoti.2005y.19-23,84-98 betlar.
25
momentda depsinadigan oyoq shartta to’g’irlanadi. Tayanch oyoq to’la
to’g’irlanib, to’sh bo’g’ini nihoyasigacha yozilganda (oyoq tagi bukilganda)
depsinish tugaydi.
Uchish fazasida sonlar bir-biriga tez yaqinlasha boshlaydi. Orqada qolgan
oyoq depsinishdan keyin bukilib, son bilan oldinga harakat qiladi, silkinch oyoq
esa yozilib tez yerga tusha boshlaydi. Silkinch oyoq sonining oldinga va yuqoriga
qiladigan harakatini tezlashtirish uchun, uchish fazasida narigi oyoq yerga
tushayotganda silkinch oyoqda hosil bo’lgan olg’a tomon intilishdan
foydalanish kerak32.
Silkinch oyoqning, avvalo, sonning orqa muskullari aktiv qisqarishi
natijasida pastga va orqaga shiddat bilan tez harakat qilishi esa bundan xam
muhimdir. “Vertikal” momentga o’tishni tezlatish, oyoq yerga qo’yilgandagi
sekinlashish ta’sirini kamaytirish va shundan keyingi depsinishni
kuchaytiriShuchun, silkinch oyoqning bu harakati keskin, aniq sezilarli bo’lishi
kerak. Oyoq yo’lkaga oyoq tagining old qismidan boshlab qo’yiladi.
Yaxshi sprinter qadamining uzunligi, oyoq tagi uzunligining 7-9 tasiga
teng. Bu yerning sifatiga, shamolga, yuguruvchining tayyorgarlik darajasiga,
qanchalik charchaganligiga va boshqa sabablarga qarab bir qadar o’zgarishi
mumkin. Chap va o’ng oyoqdan qo’yilgan qadamlar har doim bir xil
bo’lmaydi kuchli oyoqdan boshlangan qadam uzunroq bo’ladi. Yugurish bir
me’yorda, tezlik esa tekis bo’lishi uchun, ikkala oyoqdan qo’yilgan qadam
uzunligi ham bir xil bo’lgani yaxshi. Bu yugurish sur’atining yanada yuqori
bo’lishiga imkon beradi.
To’g’ri masofa bo’ylab sprintcha yugurishda oyoq tagi uchini to’g’ri
tutib yerga qo’yish kerak. Oyoq taglari tashqariga ortiqcha burilib ketsa,
depsinish sharoiti yomonlashib qoladi. Startdan keyin yugurishdagidek,
32 Djerayan G.O. Sovershenstvovanie texniki i taktiki sprintera.-M., “Fizkultura i sport”, 1955, 196 str. sill.
Lutkovskiy Ye.M. Filippova.A.A. “Lyogkaya atletika” .M.FiS,1977.24,37,49-52,55-67,167s., Markov D.P. va
Ozolin N.G. umumiy tahriri ostida”Engil atletika” O’qituvchi nashriyoti. 1971y.49-56,86-101,163-168,225-
267betlar.
26
masofa bo’ylab yugurayotganda ham, tirsak bo’g’inida bukilgan qo’llar
oyoqlar bilan bir me’yorda orqaga-oldinga tez harakat qiladi. Qo’llar oldinga
bir oz ichkariga burilib, orqaga esa sal tashqariga burilib harakat qiladi.
Yugurish paytida tirsak bo’g’imidagi bukilish burchagi bir xil bo’lmaydi qo’l
oldinga o’tganida eng ko’p bukiladi, pastga tushganida yoziladi, orqaga-
yuqoriga ko’tarilganida esa yana bukiladi. Bukilish burchagi inertsiya
kuchlariga qarab o’zgaradi, uni ataylab o’zgartirish kerak emas. Qo’lning
bukilishi hammada har xil bo’lib, asosan, oyoq harakatlarining amplitudasiga
bog’liqdir.
Panjalar, yugurish paytida sal bukilgan yoki sal yozilgan (barmoqlar
cho’ziq) bo’lishi mumkin. Ularni kuch bilan to’g’irlab yoki musht qilib olish
kerak emas. Qo’llarning shiddatli harakati yelkani ko’tarishga olib kelmasin –
bu ortiqcha kuchanish boshlanganidan dalolat beradi.
Qo’l va oyoqlarning harakat chastotasi bir-biriga bog’liqdir. Bu chastota
kesishma innervatsiyaga asoslangan bo’lgani uchun qo’llar harakatini
tezlashtirish qadamlar chastotasini oshirishga yordam beradi33. To’g’ri chiziq
bo’ylab, og’ishmay yugurishning ahamiyati oz emas. Chunki yon tomonlarga
chayqalish yugurish ritmini va muvozanatini buzadi.
Sprintdagi muvaffaqiyat anchagina jihatdan yengil, erkin va ortiqcha
kuchanmay yugura bilishga bog’liq. Yuguruvchi startdan keyingi yugurishda,
maksimal kuch sarflash evaziga mumkin qadar ilgariroq eng yuqori tezlikka
erishmoqqa intilsa, masofada yugurayotganda bu tezlikni nisbatan kam kuch
sarflab saqlab qolishi kerak34. Startda va keyingi yugurish oxirida eng yuqori
tezlikka erishib olgandan keyin, yuguruvchi o’zini maksimal kuch berishdan
“ozod etib”, go’yo inertsiya bilan yugurishda davom etayotgan-day, tezlikni
kamaytirmay borishi juda muhimdir. Tabiiyki, bunda charchoq sekinroq orta
boradi-da, yugurishni uzoqroq davom ettirish mumkin bo’ladi, lekin maksimal
33 Donskoy. D. D. Biomexanika s osnovami sportivnoy texniki .M.:FiS,1971,56s., Zatsiorskiy. V. M., Arunin. A.S.,
Seluyanov. V. N. , Biomexanika dvigatelnogo apparata cheloveka.M.:FiS,1981,65,73s 34 Anatomiya i fiziologiya Ye.A.Vorobeva, A.V.Gubor, Ye.B.Safyannikova.-M.: Nauka, 1969 g., Volkov N.I.
Energeticheskiy obmen i rabotosposobnost v usloviyax napryajennoy mishechnoy deyatelnosti, Kand. diss., 1968,
560 s.
27
kuch berishdan kamroq kuch berishga esa anchagina keskin o’tiladi. Eng yuqori
tezlikka erishgan zahoti, yuguruvchi maksimal kuch berishni to’xtatadida,
bemalolroq yugurishda davom etadi35.
Marraga kelish. Masofa mobaynida yuguruvchi mumkin qadar
maksimal tezlik rivojlantirmagan bo’lsagina, 100 va 200 metr lik.masofa
oxirida yugurishni yanada tezlatish mumkin bo’ladi. Biroq marraga kelishda
tezlikni oshiraman deb, masofa davomida cheklab yugurish yaramaydi.
Startdan boshlab imkoniyat boricha tezroq maksimal tezlikka erishib olib, uni
masofa oxirigacha kamaytirmay borgan ma’qulroqdir. Yuguruvchining
gavdasi marra chizig’idan o’tgan vertikal tekislikka tekkan momentda
yugurish tugaydi. Marraga kelishning ikkita usuli bor birinchi usul “ko’krak
bilan tashlanish” deb ataladi.
Ikkinchi usulda yuguruvchi oldinga engashish bilan bir vaqtda bir
yonboshini marra chizig’i tomon burib, yelkasini lentadan(marra chizig’idan)
o’tkazishga intiladi36. Har ikkala usulda ham marra tekisligiga “cho’zilib
yotish” imkoniyati bir xil. Bu marraga otilish paytida tana u. o. m. ni
mumkin qadar maksimal oldinga o’tkazishdan iborat. Lentaga otilish paytida
yuguruvchining olg’a siljishi tezlashmaydi, balki tana pastki qismining olg’a
siljishi nisbatan sekinlanib, tana yuqori qismining oldindagi tezlanishi hisobiga
yuguruvchining marra tekisligiga tegish momenti tezlashadi. Marraga otilish
paytida yiqilmaslik uchun, gavda marra lentasiga tegishi bilan silkinch oyoq
juda ham oldinga uzatiladi. Yuguruvchi masofani o’tish uchun har gal bir xil
miqdorda qadam qo’yadigan bo’lsa, marraga otilishni har gal bir xil uzoqlikdan
(100-120 sm) va har gal bitta oyog’idan boshlaydigan bo’lsa, shundagina marraga
otilish yuguruvchining lentaga tegishini tezlatadi. Shundagina yuguruvchining
marraga kelishdagi harakatlari odat bo’lib qoladi, u marraga otilish haqida
35 Biologicheskie i pedagogicheskie aspekti vinoslivosti // mater,vsesoyuzn. simp.// Teoriya i praktika fizicheskoy
kulturi. 1972, №10, s. 38-49., Verxoshanskiy.Yu.V. «Osnovi spetsialnoy fizicheskoy podgotovki
sportsmenov».M.FiS,1988, 36 Markov D.P. va Ozolin N.G. umumiy tahriri ostida”Engil atletika” O’qituvchi nashriyoti. 1971y.49-56,86-
101,163-168,225-267betlar., Ozolina. N. G. Voronin V. I. “Lyogkaya atletika” M.FiS,1979,49,85,95,155,203s
28
o’ylashga ovora bo’lmaydi. Bordi-yu masofa oxirida yuguruvchi marraga
otilishi haqida o’ylasa, oyog’ini moslashga urinsa va sh. k., unda bularning
hammasi tezlik pasayib ketishiga sabab bo’ladn, xolos (N. Ye. Teslenko).
Marraga otilish san’atini bilmagan yuguruvchilarga, otilishni o’ylamay
marra chizig’ini to’liq tezlik bilan yugurib o’tish tavsiya qilinadi. Marradan
keyin yugurish tezligi asta-sekin kamaytiriladi.
Turli masofalarga yugurish texnikasining xususiyatlari.
100 m ga yugurish. 100 metrlik masofani imkoniyat boricha maksimal
tezlikda yugurib o’tish kerak. Bunday tezlik har doim maksimal ish quvvati bilan
aniqlanmaydi. Har qaysi sprintchi ortiqcha kuchanmay, yengil yugurganda
erishgan eng yuqori tezligi, shu sprintchining maksimal tezligi bo’ladi. Eng zo’r
masterlar ish quvvati maksimal bo’lganda maksimal tezlikka ham erishadigan
bo’ladilar37.
Startdan tez yugurib chiqish 100 m ga yugurishda (tezroq maksimal
tezlikka erishib olib, imkoniyat boricha uni marragacha saqlab borish uchun)
jo’shqin tezlanishga aylanib ketadi. Biroq 100 metrga yugurishda ham o’sib
borayotgan charchash sababli masofaning oxirida tezlik bir qancha pasayadi.
Ammo qanchalik yaxshi mashq ko’rilgan bo’lsa, charchash shunchalik kech
boshlanadi38.
200 metrga yugurish. 200 metrga yugurish texnikasi startning joyi va
masofaning yarmi yo’lkaning burilishida ekani bilan 100 metrga yugurish
texnikasidan farq qiladi. Startdan keyingi masofani ko’proq qismini to’g’ri
chiziq bo’ylab yugurib o’tish uchun start tirgaklari burilishga urinma chiziqda
yo’lkaning tashqi chetiga o’rnatiladi. Yuguruvchi burilish bo’ylab
yugurayotganida butun tanasi bilan ichkari tomon og’ishi kerak, aks holda egri
chiziq bo’ylab yugurayotganda hosil bo’ladigan markazdan qochuvchi kuch uni
chetga chiqarib yuboradi. Bunday og’ish yugurish tezligi o’sa borgan sari va
37 Zimkin.N.V. Fiziologicheskaya xarakteristika sili, bistroti vinoslivosti.-M.: FiS, 1956, 205 s., Klivlenko V.M.
Bistrota v sporte. M.: FiS, 1996. 38 Kots Ya.M. Fiziologicheskie osnovi vinoslivosti. Sportivnaya fiziologiya: Uchebn. dlya IFK, 1986, 79-98 s.
29
burilish radiusi kamaya borgan sari orta boradi. Yuguruvchi markazdan
qochuvchi kuch ta’sir eta boshlashini kutmay, balki uning boshlanishiga yo’l
qo’ymay, oldindan gavdani asta-sekin ichkarilatib, chapga og’dira borsa,
Shundagina burilishga to’g’ri kirib borgan bo’ladi. Yuguruvchi mumkin qadar
maksimal tezlikka erishgandagina tanasining chapga qiyaligini orttirishni
to’xtatadi va Shu daraja og’ishni burilishning qolgan qismini oxirigacha saqlab
boradi. Burilishda yugurishni yengillashtirish uchun, oyoq taglarini chapga
yo’lka raxi tomonga burib qo’ygan yaxshi. Qo’llarning harakati ham to’g’ri
yo’lka bo’ylab yugurishdagidan farq qiladi. O’ng qo’l ko’proq ichkariga,
chap qo’l esa ko’proq tashqariga harakat qiladi.
Burilishda yugurayotganda oyoq tagini yo’lka raxidan yoki chap
tomondagi oq chiziqdan 8-10 sm beriroq qo’yishga intilmoq kerak.
Burilishdan to’g’ri yo’lkaga chiqishni ham bilish kerak. Bu yerda
yuguruvchi tana qiyaligini kamaytirish uchun burilish tamom bo’lishini
kutmaydi, burilishning oxirgi metrlaridayoq tana qiyaligini kamaytira boshlab,
to’g’ri yo’lga chiqish paytida esa gavdasini to’la to’g’irlab oladi. 200 metrga
yugurayotganda o’sib borayotgan tanglikni “tushirish” uchun burilishdan chiqish
paytida eng zo’r kuch kelishdan qutulganday 2-3 qadam tashlab, keyin yana
marragacha to’liq kuch bilan yugurishni davom ettirish kerak.
Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, sprintchi 200 metr oxirigacha maksimal
tezlikda yugurib o’tishga qanchalik urinmasin, masofa oxirida, ayniqsa ikkinchi
100 metrda tezlik bari bir susayadi. Shu bilan birga, qadamlar uzunligi ham
kamayadi39.
400 metrga yugurish. 400 metrga yugurish texnikasi asosan sprintchasiga
erkin qadam tashlashdan iborat bo’lib, faqat bunda tezlik maksimal
bo’lgandagiga nisbatan kamroq jadallikda yuguriladi40. Gavda 100 metrga
yugurishdagidan kamroq engashadi, qo’llar ham sekinrok harakat qiladi.
39 Verxoshanskiy.Yu.V. Netraditsionnie metodi podgotovki sprinterov. http://www.accuna.ru., Nikiforov Yu.B.
Effektivnost trenirovki sprinterov. M.: FiS,1987. 40 Biologicheskie i pedagogicheskie aspekti vinoslivosti // mater,vsesoyuzn. simp.// Teoriya i praktika fizicheskoy
kulturi. 1972, №10, s. 38-49., Verxoshanskiy.Yu.V. «Osnovi spetsialnoy fizicheskoy podgotovki
sportsmenov».M.FiS,1988., Klivlenko V.M. Bistrota v sporte. M.: FiS, 1996.
30
Qadamlarning uzunligi 7-8 oyoq tagi uzunligigacha qisqaradiyu, yuguruvchi
keng va erkin harakat qilishdan kechmaydi.
Startdan yugurib chiqish xuddi 100 metrga yugurishdagidek boshlanadi.
400 metrlik masofa uchun kerak bo’lgan tezlikka yetishib olgandan keyin,
yuguruvchi bemalol qadamga o’tib, erishilgan tezlikni mumkin qadar uzoqroq
saqlab qolishga harakat kiladi. Lekin sportchi qanchalik mashq ko’rgan
bo’lmasin, uning tezligi, borgan sari o’sayotgan charchash sababli, pasayib
boradi41. 400 m masofani har holda bir xil sur’atda yugurib o’tishga intilish
kerak bu birinchi 200 m bilan ikkinchi 200 m ni o’tishga ketgan vaqtdagi farq
katta bo’lgandagiga nisbatan yuqoriroq natija ko’rsatishga imkon beradi.
400 metrga yugurishdagi tezlik egri chizig’i birinchi 100 metrlikning
boshlanishida juda tez va yuqori ko’tariladi, ikkinchi 100 metrlikda qariyb
o’sha darajada qoladi, uchinchi 100 metrlikda sekin va oxirgi 100 m - keskin
pasayadi42. Marraga 70-50 metr qolganda tezlik ayniqsa ko’p pasayadi. 400
metrga yuguruvchi birinchi 100 metrlikni faqat 100 metrga yugurganida
ko’rsata oladigan vaqtiga nisbatan atigi 0,3-0,5 ssk sekinroq yugurib o’tishi
kerak. Yaxshi mashq ko’rgan sportchi 400 metr masofaning birinchi 200
metrini o’zining 200 metrdagi shaxsiy rekordidan 1,3-1,8 sekundgina ortiqroq
vaqtda yugurib o’tishi kerak.
3. SPRINTERLIKDA TAKTIK HARAKATLARNING O’RNI VA ULARNI
QO’LLANILISHI
Sport taktikasi raqib bilan musobaqa qilish san’atidir. Uning bosh
vazifasi raqib ustidan g’alabaga erishmoq uchun, sportchining kuch va
imkoniyatlaridan mumkin qadar samarali foydalanishdir43.
Taktika san’ati yengil atletikaning barcha turlarida ham zarurdir. Lekin
turli sport ixtisosidagi yengil atletikachilarda bunga ehtiyoj bir xil emas. Taktik
41 Kots Ya.M. Osobennosti krovoobraщeniya pri mishechnoy rabote: Ucheb. Posobie po obshey fiziologii.-M.,
1978-(Gos.TSentr ordena Lenina IFK). 42 Nikiforov Yu.B. Effektivnost trenirovki sprinterov. M.: FiS,1987. 43 Volkov V.M., Romashov A.V. Predsorevnovatelnaya podgotovka srortsmena: Uchebnaya posobne / SGIFK-
Smolensk, 1991, 107 s., Djerayan G.O. Sovershenstvovanie texniki i taktiki sprintera.-M., “Fizkultura i sport”,
1955, 196 str. sill.
31
san’at sportchiga o’z sport texnikasidan, jismoniy va ma’naviy-irodaviy
tayyorligidan, turli sharoitda har xil raqiblar bilan kurasha olish tajribasidan va
bilimidan samarali foydalana olish imkonini beradi. Shuning uchun taktika
san’ati sprinterlik yugurishida ham juda zarur bo’ladi.
Hozirgi vaqtda turli mamlakatlardagi eng kuchli yengil atletikachilarning
texnik, jismoniy va irodaviy tayyorliklari nihoyatda yuqori darajada. Shuning
uchun ham xalqaro musobaqalarda boshqa hamma jihatdan bir xil bo’lgan
sharoitda taktika san’ati yetukligi hisobiga g’alaba qilinadi.
Taktik tayyorlik taktika sohasidagi bilimlar bilan o’zining yengil
atletika turiga moslab amalda taktikani ishlata bilishidan tashkil topadi.
Musobaqalashishning muvofiq usul va yo’llarini ishlab chiqish ham,
bo’lajak musobaqadagi konkret raqiblarning imkoniyatlarini hisobga olish,
rejalar, variantlar, grafiklar va shu kabilarni tuzish maxsus taktik
tayyorgarlikka kiradi44. Umuman taktik mahorat mo’ljallangan rejani aniq
bajarishga, to’g’ri kelmay qolganda esa, vaziyatni tezgina baholashda eng
samarali qarorga kelishga imkon beradigan bilim, tajriba va malaka boyligiga
asoslanadi45.
Taktik tayyorgarlik vazifalari quyidagilardan iborat:
1) taktikaning umumiy qoidalarini o’rganish;
2) sport musobaqalarining, ayniqsa ixtisoslanayotgan yengil atletika turi
musobaqalarining mohiyati va qonuniyatlarini o’rganish;
3) ixtisoslanayotgan yengil atletika turidagi taktika yo’llari, vositalari va
imkoniyatlarini o’rganish;
4) kuchli sportchilarniig taktik tajribalarini o’rganish;
44 Romanov.A.O.Uchebnik sportsmena. M.:FiS, 1964, 147,160,167, 170-178,333
Sayidaxmedov N.S. Teoriya i praktika podgotovki studentov pedvuza k rukovodstvu obщestvenno poleznim,
proizvoditelnim trudom shkolnikov: Avtoref. d-ra ped. nauk.-Tashkent,1983.- 45 s. 45 Markov D.P. va Ozolin N.G. umumiy tahriri ostida”Engil atletika” O’qituvchi nashriyoti. 1971y.49-56,86-
101,163-168,225-267betlar.
32
5) mashg’ulotlarda, chamalashlarda va musobaqalarda taktika
elementlarini, usullarini, yo’llarini, variantlarini amalda qo’llashni o’rganish
(“taktik o’qish”);
6) vaziyat va boshqa tashqi sharoitlarni nazarda tutib, raqiblar kuchini,
ularning taktik, jismoniy va irodaviy tayyorgarliklarini, ularning taktik usullari,
variantlari va musobaqalashish sistemalarini o’rganish.
Bularning hammasini o’rgangandan keyin, sportchi konkret raqibni
hisobga olib, bo’lajak musobaqadagi taktikasini ishlab chiqishi
(musobaqalashishning eng maqsadga muvofiq taktik sxemani tanlashi, ayrim
vazifalarning hal etish varnantlari va usullarini topishi, grafik belgilab olishi va
hokazo) kerak. Keyin o’tgan musobaqani, taktika va uni tashkil etgan element
va variantlarning samara darajasini tahlil qilib, kelajak uchun xulosa chiqarish
kerak. Taktika sohasidagi bilimlar maxsus adabiyotlar o’qish, lektsiyalar,
suhbatlar tinglash, musobaqalarni kuzatish yo’li bilan hamda amaliy
mashg’ulotlar va tahlil qilish jarayonida hosil qilinadi.
Taktikani o’rgatishning asosiy vositasi – mo’ljallangan reja bo’yicha
mashq yoki harakatlarni (tezlikni ma’lum yo’sinda o’zgartira borib yugurish,
taktik sxemani o’zgartirish, nazarda tutilgan vaziyatga javoban o’rganilgan
variantlardan birini qo’llash va boshqalar) takror bajarishdir.
Taktik mahorat jismoniy va irodaviy fazilatlarning rivojlanishi bilan
chambarchas bog’liqdir46. Yetarli bo’lmagan tezlik va chidamlilik ko’pincha
taktik mahoratni yaxshilashga to’sqinlik qiladi. Masalan, o’zgaruvchan
sur’atda yugurish taktik tomondan juda samarali bo’lsa ham, sportchi
400 metr masofa davomida ko’p marta tezlanishga chiday olmaydigan
bo’lsa, uni qo’llash mumkin emas.
Ko’pincha mo’ljaldagi taktik kombinatsiyani amalga oshirishga
urinishdan oldin, sportchining funktsional imkoniyatlarini oshirish kerak
bo’ladi47.
46 Platonov V.N. Teoriya sporta: Uchebn. dlya IFK.-Kiev: Viщa shkola, 1987, 423 s. 47 Matveev L.P. Osnovi sportivnoy trenirovki: Uchebn: pos. dlya IFK.-M.: FiS. 1977, 118 , 271s.
33
Taktikani o’quv-mashg’ulotlarida, chamalashlarda, bevosita
musobaqaning o’zida o’rgatiladi. Ayniqsa keyingi bosqichlarda taktikani
o’rgatish jismoniy va irodaviy tayyorlik vazifalarini hal qilish bilan bir vaqtda
bo’laverishi kerak. Mashqni (turni) to’la kuch bilan bajarayotganda taktika
o’rgatish – muvaffaqiyatning muhim shartidir. “Taktik mashg’ulotlar”ga, ya’ni
ixtisoslanayotgan sport turini mashg’ulotlarida musobaqadagidek bajarishga
alohida e’tibor beriladi. Taktikani o’rgatish va uni takomillashtirishda
quyidagi asosiy metodlar qo’llanadi: taktik element va harakatlarni bo’laklab
va bularni bir-biriga bog’lab o’rganish, yaxlit o’rganish, so’z bilan
tuShuntirish, harakatlarni (o’zining va raqibning) tahlil qilish, elementlarni,
bog’lamlarni, harakatlarni takrorlash, taktik harakat variantlarini ishlab chiqish,
mashg’ulot va musobaqa jarayonida ijodiy topshir iqlar berish, taktik
mashg’ulotlar o’tkazish.
Qisqa masofaga yugurishda qo’llaniladigan taktik harakatlar va ularni
mukammallashtirish uchun zarur tizimli uslublar quyidagicha48:
Sportchining bellashuv jarayonida kuchni taqsimlashni mukammallashtirish
uchun qo’llaniladigan tizimli uslublar.
1. Mashg’ulotga rejalashtirilgan bo’limlarni tug’ri bajarish, belgilangan
o’zaro harakat tizimini aks ta’sir ko’rsatuvchi omillarni yengish bilan aniq
o’tkazish vazifalarini kiritish;
2. finishlararo mashklarni qayta-qayta qo’llash;
3. finishni ma’lum masofaga uzoqlashtirish;
4. xordik olgan raqiblar bilan ketma-ket mashq qilish;
5. muntazam yuklamaning pasayishi yoki bo’shashish bilan musobaqa
6. holatiga yaqin tartibda mashqlarni qayta- qayta bajarish;
Sportchining musobaqa paytida bir taktik harakatlar tizimidan ikkinchisiga
epchil tarzda o’tish malakasini rivojlantirish uchun qo’llaniladigan uslublar.
1. sportchilarni bir taktik kombinatsiya va usullardan ertadan kelishilgan
48 Romanov.A.O.Uchebnik sportsmena. M.:FiS, 1964, 137,139, 147,160,170,331,333
34
signaldan keyin ikkinchisiga o’tishi.
2. tez va ijodiy o’zgarishni talab qiladigan, sportchi uchun to’satdan
o’zgaruvchan sharoitlarni qo’llash.
3. taktik kurashni olib borish xarakteri, usuli va yo’li bilan bir biridan
sezilarli darajada farq qiluvchi turli raqiblar bilan o’quv va o’rtoqlik
uchraShuvlarini o’tkazish.
Sportchi aniq taktik vazifani texnika arsenalidan tug’ri foydalanishga
bog’liq xolda yechish malakasini tarbiyalash uchun qo’llaniladigan uslublar:
1. mashqlarni taktik usullarni tug’ri tanlash extiyoji bilan qiyinlashtirilgan
tashqi sharoitlarda bajarish.
2. mashg’ulotlarga shartli raqib qarshiligini kiritish sportchiga umumiy
taktik vazifalarni ijodiy , mustaqil yechishi lozim bo‘lgan konkret b‘lagini
ajratish.
Ba’zi hollarda musobaqaning bevosita ko’rib turgan vaziyati ma’lum
holatlarini tushunishga taalluqli, boshqa hollarda – raqibining harakatlari holati va
xususiyatini baholashga, uning harakatlarini oldindan payqashga. Uchinchidan –
o’zining shaxsiy harakatlarini o’z vaqtida tayyorlashga taalluqli.
Yuqorida aytilgan fikrlarning hammasi taktik tayyorlash jarayonida
sportchilarni o’qitish va tarbiyalash, ularning taktik mahoratlarini oshirish yuksak
pedagogik va psixologik asosda qurilishi kerakligini ko’rsatadi.
4. Sprinterlikda tezkorlikni tarbiyalash munosabati
bilan texnik-taktik tayyorgarlik va ular tayyorgarligining o’ziga xos
xususiyatlari
Harakatning tezligi, jismning (yoki nuqtaning) fazodagi vaqt birligi ichidagi
siljishi tezlikni ifodalaydi. Odatda tezlikni aniqlashda uni metr-soniya bilan
o’lchanadi. Tezlikning keskin o’zgarishi mashqning yomon bajarilganligi yoki uni
noto’g’ri o’zlashtirib olganlik belgisidir. Psixologik va metodik nuqtai nazardan
tezlik optimal va maksimal tezlikka ajratiladi.
Sportchi texnikasida harakat tezligi muxim rol o’ynaydi: tezlik qanchalik
katta bo’lsa, sport natijalari shuncha yuqori bo’ladi. Biroq eng yuqori natijaga
35
erishish uchun ko’pincha maksimal tezlik emas, balki har bir sportchi uchun
harakatning optimal tezligi muhim ahamiyatga ega49. Tezlik erkin va majburiy
bo’lishi mumkin. Masalan, sprinterning tepalikka ko’tarilishidagi tezligi erkin
bo’lsa, tepalikdan pastga tushishda esa majburiydir50.
Musobaqalarda oldindan belgilangan harakat tezligiga aniq rioya qila bilish,
ya’ni, masofa qismlarini oldindan tuzilgan jadvaldagi tezlik bilan o’tish katta
ahamiyatga ega. Bu o’z kuchlarini vaqt jihatidan maqsadga muvofiq taqsimlashga
hamda charchash vaqtining boshlanishini uzoqqa cho’zishga imkon beradi.
Sportda bu malakani “tezlikni his etish” malakasi deb ataydilar51.
Tezlik harakatlarini bajarayotgan vaqtda holatlarni his etish va tuzatish
ancha qiyinlashadi. Shuning uchun harakatlarni katta tezlikda texnik jihatdan
to’g’ri bajarish juda murakkabdir. Amalda harakatlarni tez bajarish texnikasini,
harakatni sekin bajarib o’rganadilar (keyinchalik tezlik maksimal darajada
oshiriladi) yoki mashqni maksimal tezlikda bajarish , texnikani o’zlashtirishga
urinib ko’radilar. Bu har ikkala yo’lning ham o’z kamchiliklari bor.
Birinchi holda harakatlarni sekinroq bajarishga o’rgangan o’quvchi
keyinchalik uni maksimalga yaqin tezlikda texnik jihatdan to’g’ri bajara olmaydi.
Sababi sekinroq va maksimal tezlikda bajariladigan harakatlar, makon xususiyatiga
o’xshash bo’lsalarda , tezkor kuchlilik parametrlari jihatidan bir-biridan keskin
farq qiladi.
Ikkinchi holda sportchi o’z diqqat e’tiborini harakatlarni tezroq bajarish
istagi o’rtasida taqsimlay olmaydi, buning ustiga vazifaning texnik jihatdan
murakkabligi uni juda qiynab qo’yadi. Natijada u to’g’ri texnikani egallay
olmaydi.
Bunday xotolarga yo’l qo’ymaslik uchun ikki shartga rioya qilish kerak.
1. O’rgatishni maksimal tezlikka yaqin bo’lagi tezlikda (kuchning 9/10
qismicha) o’tkazish kerak , hamda harakatlarning tezkor kuchlilik strukturasi
49 Volkov N.I. Energeticheskiy obmen i rabotosposobnost v usloviyax napryajennoy mishechnoy deyatelnosti,
Kand. diss., 1968, 560 s. 50 Zimnina N.V. Fiziologiya mishechniy deyatelnosti. /Pod redaktsiey N.V. Zimnina. – M.: Fizkultura i sport, 1982. 51 Romanov.A.O.Uchebnik sportsmena. M.:FiS, 1964, 137,139, 147,160,167, 170-178326,331,333
36
maksimal tezlik holatdagidan farq qilmasligi, lekin, shu bilan birga, harakatlar
texnikasini nazorat qilish imkoni bo’lishi kerak. Bunday tezlik “Nazorat
qilinadigan” tezlik deb nomlanadi.
2. Harakatlarni nisbatan kichik tezlikdan maksimal darajagacha o’zgartira
borib, har xil tezlikda bajarish kerak.
Qisqa masofaga yugurishda yuqori natijalarga erishish odamning bo’yi
past-balandligiga va gavda tuzilishi qanday ekaniga bog’liq emas. Odatda past
bo’yli sportchilarning harakat chastotasi uzun bo’yli yuguruvchilarga nisbatan
ortiqdir. Lekin uzun bo’ylilarning esa qadamlari kengroq bo’ladi. Sprinterning
yetakchi fazilati – tezlikdir. Harakatni tez bajarish vaqtida katta kuch sarflay
olish qobiliyati – qisqa masofaga yugurishdagi muvaffaqiyat asosini tashkil
qiladi. Yugurish paytida barcha muskullar faol ishlaydi, shuning uchun eng
yaxshi sprintchilarda oeq muskullarigina emas, balki qo’l, ye lka va gavda
muskullari ham o’sgan bo’ladi. Xarakterli tomoni shundaki, kuch
rivojlanganlik jihatidan sprintchilar turli mutaxassislikdagi sportchilar orasida
eng yuqori o’rinlardan birida turadilar.
Sprintda muvaffaqiyatga erishish uchun maxsus chidamlilik, masofaning
oxirigacha erishilgan yuqori tezlikni saqlab qolish qobiliyati muhim
ahamiyatga ega52. Jahondagi eng yaxshi sprintchilar 200 metrga yugurishda
o’zlarining 100 metrda ko’rsatgan shaxsiy natijalarga nisbatan 2 barobarga
yaqin natija ko’rsata oladilar. Sprintda 4-5 yil maxsus mashg’ulotdan keyingina
eng yaxshi natijaga erishiladi. Sportda yanada o’sishga jismoniy va texnik asos
hosil qilish uchun dastlabki bir, ikki yilda mashg’ulotni to’g’ri o’tkazish ayniqsa
muhim.
Qisqa masofalarga yugurishda maxsus mashg’ulotlar o’tish – yugurish
texnikasini chuqurroq takomillashtirish, maxsus mashqlar va mashg’ulot
yuklamasi hajmini asta-sekin oshirish hamda musobaqalarda sistematik
qatnashish demakdir. Umumiy jismoniy tayyorgarlik hajmi maxsus
52 Kots Ya.M. Osobennosti krovoobraщeniya pri mishechnoy rabote: Ucheb. Posobie po obshey fiziologii.-M.,
1978-(Gos.TSentr ordena Lenina IFK). , Kots Ya.M. Fiziologicheskie osnovi vinoslivosti. Sportivnaya fiziologiya:
Uchebn. dlya IFK, 1986, 79-98 s.
37
tayyorgarlik bilan birgalikda orta boradi. Sportchining maxsus
mashg’ulotlaridan asosiy muddao quyidagidan iborat53:
1. Umumiy jismoniy tayyorlik darajasini: tezlikni, chidamlilikni,
egiluvchanlikni, muskullarni bo’shashtira bilish va boshqarish qobiliyatish
oshirish;
2. Startda, startdan keyingi tezlanishda, masofada yugurishda,
marraga kelishda hamda estafetali yugurishda texnik tayyorgarlik darajasini
oshirish;
3. Sprintchining tezkorlik-kuchlilik fazilatini va maxsus chidamliligini
yaxshilash;
4. Axloqiy va irodaviy fazilatlar darajasini oshirish;
5. Taktik tayyorgarlikni takomillashtirish va musobaqada, tajriba orttirish;
6. Nazariy tayyorgarlikni davom ettirish.
Sportchining shaxsiy xususiyatlariga qarab ko’rsatilganlardan boshqa
vazifalar ham hal etiladi.
Mashg’ulotlar haftada 5 marta quyidagi sxemada o’tkaziladi: 3 kun
mashg’ulot + 1 kun dam olish + 2 kun mashg’ulot + 1 kun dam olish54.
Yuqori razryadli sprintchilar mashg’ulotlarini rejalashtirish endi
boshlaganlar mashg’ulotining rejasidan, mashg’ulotlar soni ko’pligi bilangina
emas, balki mashg’ulot yuklamalarining hajmi va jadalligi ortiq ekani bilan ham
farq qiladi.
Tayyorlov davrida maksimal quvvatga ega bo’lgan ishni bajarish
qobiliyatini oshirish uchun, sprintchilarning tezkorlik-kuchlilik tayyorlik
darajasini yaxshilash juda muhim55. Bu vazifani hal qilish uchun juda ko’p
mashqlar kompleksi ishlatiladi. Bunday kompleks avvalo shtanga, tosh, qum
solingan xalta bilan ijro etiladigan mashqlardan, gimnastik mashqlardan,
53 Markov D.P. va Ozolin N.G. umumiy tahriri ostida”Engil atletika” O’qituvchi nashriyoti. 1971y.49-56,86-
101,163-168,225-267betlar., Piaje J.Psixologiya intellekta. – M. 1969. 108 s. 54 Djerayan G.O. Sovershenstvovanie texniki i taktiki sprintera.-M., “Fizkultura i sport”, 1955, 196 str. sill.,
Lutkovskiy Ye.M. Filippova.A.A. “Lyogkaya atletika” .M.FiS,1977.24,37,49-52,55-67,167s. 55 Verxoshanskiy.Yu.V. «Osnovi spetsialnoy fizicheskoy podgotovki sportsmenov».M.FiS,1988,. Ozolin. N. G
Sovremennaya sistema sportivnoy trenirovki .M.:FiS,1970,70,82.s
38
sakrash va sprinterning maxsus tayyorlov mashqlaridan iborat bo’ladi. Shtanga
bilan bajariladigan mashqlar, shakli va bajarilish xarakteri jihatidan sprint
xususiyatiga mos bo’lishi kerak (o’tirib turish, shtanga tutqichini yelkaga qo’yib
sakrash, shtangani siltash va turtib ko’tarish va boshqalar). Ayniqsa 16-32 kg
og’irlikdagi tosh ko’tarib ikkita parallel gimnastik skameyka ustida dikir-dikir
sakrash foydalidir.
Sprintchi o’zining kuchi yetadigan eng og’ir va shunga yaqin og’irlikdagi
shtanga bilan (kam marta takrorlab), shuningdek, kichik va o’rta og’irliklardagi
shtangalar bilan (ko’p marta takrorlab) mashq qilgani ma’qul56. Tayyorlov
davridagi mashg’ulot turli xil sakrash va sprintchining maxsus tayyorlov
mashqlarini o’z ichiga olishi kerak. Bu mashqlarni seriya-seriya qilib bajarish,
ularni deyarli uzluksiz ijro etishga ketadigan vaqtni tayyorlov davri oxirigacha
asta-sekin 20-25 minutga yetkazish kerak. Sprintchilar tayyorlov davrida
unchalik jadal emas, lekin iloji boricha ko’p ish bajarishlari kerak. Buning
uchun mashg’ulotlar juda zich o’tkaziladi, mashqlar goh, u, goh bu muskul
gruppalariga (ayniqsa goh oyoq, goh qo’l muskullariga) ish tushadigan ratsional
tartibda ijro etiladi. Dam olish ham zarur, albatta. Sprintchi yuklamasi shunday
taqsim qilinishi kerakki, u 3 hafta yuklamani tobora oshira borib mashg’ulot
qilgandan keyin, bir hafta kam yuklama bilan shug’ullanishi kerak.Tayyorlov
davrining bahorgi bosqichida asosiy vazifa – asta-sekin musobaqalashuv
davridagi mashg’ulotlarga o’tish 6o’ladi. Tezlikni va maxsus chidamlilikni
oshirishga katta e’tibor beriladi. Buning uchun qisqa bo’laklarni (50-60 m
gacha) ko’p marta maksimal tezlikda yugurib o’tiladi va uzun -uzun (150-
300 m) masofalarni ko’p martalab yugurib o’tishda har hafta sari tezlik tobora
orttira boriladi.
Sprintcha yugurish texnikasini takomillashtirish avvalgidek diqqat
markazida bo’ladi. Bu bosqichda 60, 100, 150, 200, 300, 500 va 600 m
56 Markov .A.N Siris. P.Z «Trenirovka Legkoatleta» M.Pros.1990,94-100s., Nikiforov Yu.B. Effektivnost trenirovki
sprinterov. M.: FiS,1987.
39
masofalarda kontrol chamalashlar, musobaqalar va har xil sprintcha ko’p
kurashlar muntazam o’tkazib turiladi.
Musobaqalashuv davrida mashg’ulot yanada ixtisoslashtiriladi. Ilk
musobaqalashuv davrida sprintchi oldiga juda muxim vazifalar qo’yiladi.
Bular qish va bahor oylarida boshlangan katta va qiyin tayyorgarlik ishini
yakunlash, iyun-sentyabr oylarida bo’ladigan ko’pgina mas’uliyatli
musobaqalarda sprintchining muvaffaqiyatli chiqishi uchun zarur zamin
yaratishdan iboratdir. Shuning uchun tayyorgarlik davriga nisbatan hajmi bir oz
kamroq, lekin nihoyatda zo’r jadal mashg’ulotlar o’tkaziladi. Sprintchilar
mashq ko’rganlik darajalarini yaxshilash uchun zarur bo’lgan musobaqalarda
qatnashadilar. Ular 80 m dan 200-250 m gacha masofalarni yuqori tezlikda,
maksimalga yaqin va maksimal tezlikda takror-takror yugurib o’tadilar. 400
m ga yuguruvchilar maxsus chidamlilikni o’stirish uchun57, 200 dan 500-600 m
gacha masofada har hafta sari tezlikni oshira bora qayta-qayta yugurib o’tadilar,
yugurishlar orasidagi dam olish vaqti esa, yuguruvchi yana masofani katta
tezlikda yugurib o’tishga tayyor bo’lishga qarab belgilanadi58. Agar yuguruvchi
bunga unchalik tayyor bo’lmasa, takror yugurishda u masofaning dastlabki
uchdan bir qismini 70% jadallikda yugurib o’tishi mumkin.
500-600 m ga bir bor va takror yugurish ham o’tkaziladi. Lekin bu
masofalarga yugurganda rekord vaqt ko’rsatishga inti lish kerak emas; kuchni
butun masofaga taqsimlab, 400 m ga yugurgandagi o’rtacha tezlikdan kamroq
o’rtacha tezlikda yugurish kerak. Maxsus chidamlilikni o’stirish uchun, ba’zi-
ba’zida 500— 600 m ga yugurib, uning 400 m ni musobaqadagi tezlikda o’tishi
kerak. Takror yugurishlar orasidagi tanaffus qancha davom etish kerakligi
mashg’ulot qilayotgan sportchining o’zini sub’ekti qanday his etayotganiga qarab
belgilanadi. Odatda tanaffus 5—15 minut davom etadi.
57 Kots Ya.M. Fiziologicheskie osnovi vinoslivosti. Sportivnaya fiziologiya: Uchebn. dlya IFK, 1986, 79-98 s. 58 Ozolina. N. G. Voronin V. I. “Lyogkaya atletika” M.FiS,1979,49,85,95,155,203s
40
400 m ga yuguruvchiniig maxsus chidamliligi taraqqiy etshiga, shu
masofada chamalashlar va musobaqalar o’tkazish yaxshi ta’sir ko’rsatadi59.
Musobaqalashuv davri trenirovka mashg’ulotlaridagi mashqlarning umumiy
miqdori bahordagidan kamroq bo’ladi. Chunki katta tezlikda yugurish asabga
ko’proq zo’r kelishini talab qiladi va bunda umuman yuklama ortib ketadi.
200 va 400 m ga yuguruvchining musobaqalashuv davridagi
mashg’ulotida burilishda yugurishga ko’p ahamiyat beriladi.
Startdan chiqish, 30-60 m ga yugurish, tezlanish, takror yugurish kabi
mashqlarning hammasini burilishda ham bemalol qilaversa bo’ladi. Bu
ayniqsa 200 m ga yuguruvchilarga zarur.
Chunki ularning burilishdagi tezliklari to’g’ri yo’ldagi tezliklariga yaqin
bo’ladi. Sport natijalari darajasini va turg’unligini pasaytirmaslik uchun butun
musobaqalaShuv davri mobaynida tezkorlik-kuchlilik mashqlarini muntazam
ijro etib turish kerak. Shuning uchun sprintchining yozgi mashg’ulotlariga
sprintcha yugurishdan tashqari, maxsus yugurish mashqlari, xilma xil sakrash
turlari, to’ldirma to’plar va qum solingan xaltalar bilan mashqlar, tosh
ko’tarib dikirlashlar, yengil shtanga bilan mashqlar xam qo’shish zarur.
Ba’zan bunday mashqlar bajarishga alohida mashg’ulotlarni to’la bag’ishlash
ham mumkin.
Ilk musobaqalashuv bosqichida mashg’ulotlar 90-100 minut davom etadi.
Asosiy musobaqalar bosqichida sprintchi juda ko’p (deyarli har kuni)
musobaqalarda ishtirok etadi. Shuning uchun musobaqa va mashg’ulot
yuklamalarini, ular orasida dam olishni zo’r e’tibor bilan rejalashtirish kerak60.
Sprintchining juda ko’p musobaqalarga ishtirok etishi qisqa masofalarga
yuguruvchining mashq ko’rganlik darajasi yuksalishiga va sport natijasi
o’sishiga yordam beradi.
59
Biologicheskie i pedagogicheskie aspekti vinoslivosti // mater,vsesoyuzn. simp.// Teoriya i praktika fizicheskoy
kulturi. 1972, №10, s. 38-49.,Biologicheskie i pedagogicheskie aspekti vinoslivosti // mater,vsesoyuzn. simp.//
Teoriya i praktika fizicheskoy kulturi. 1972, №8, s. 26-33., Menxin Yu.V. Fizicheskaya podgotovka v Legkoy
atletiki.-M: FiS,1989, 224s 60 Ozolin. N. G Sovremennaya sistema sportivnoy trenirovki .M.:FiS,1970,70,82.s
Ozolin. N. G. Molodomu kollege.-M.:FiS,1988.23,154,180s
41
Mas’uliyatli musobaqalar o’rtasidagi mashg’ulotlarda asabga ortiqcha
zo’r keladigan mashg’ulot ish shakllaridan mumkin qadar voz kechmoq darkor.
Chunonchi, mashg’ulotlarda sprintchining hadeb masofani iloj boricha tez
yugurib o’taverishga va ma’lum masofa bo’lagida rekord vaqt ko’rsataverishga
intilishiga qarshi kurashmoq kerak. Yuguruvchi tezligini sekundomer bilan
haddan tashqari ko’p nazorat qilaverish yaramaydi. Chunki bu ham sportchida
imkoni boricha tez yugurish istagi hosil bo’lishiga sabab bo’ladi.
Mashg’ulotning qo’shimcha mashqlari. Har kuni erta bilan
taraqqiyotdan ortda qolgan alohida muskul gruppalarini rivojlantirishga yoki
alohida texnika elementlarini bilib olishga mo’ljallangan mashqlar qilib turish
lozim61. Sprintchining bunday kundalik mashg’ulot programmasiga odatda
qorin, gavda orqasi, son, boldir, oyoq tagi va qo’l muskullarini o’stiradigan
mashqlar, shuningdek, egiluvchanlikni o’stiradigan mashqlar kiritiladi. Quyida
sprintchnning ertalabki mashg’uloti namunasini keltiramiz62:
1. Mashg’ulot boshida sekin yugurish yoki turgan joyda yugurish – 2– 3
minut.
2. Oyoqlar orasini oldinga keng ochib, oldingi oyoqni bukib turib, ikki
qo’lni oldindagi oyoq tizzasiga tiraladi. Gavdani pastga-yuqoriga chuqur-
chuqur prujinasimon tebratiladi (har oyoqda galma-gal); 3-5 marta
takrorlanadi.
3. Tirsak bo’g’ini bukilgan qo’llarni tez-tez hzrakatlantirish; 15
sekunddan 2-3 marta.
4. Qo’llarga tayanib tik turgan joyda yugurish – 10 sekunddan 3 marta.
3 va 4- mashqlar galma-gal ijro etiladi.
5. Gantellar bilan silkinch harakatlar, gavdani aylantirish, engashish va
boshqa mashqlar – 10 minut.
6. Ustiga yuk (qumli xalta) qo’yib, sonni ko’tarish – har oyoqda 20
61 Zimkin.N.V. Fiziologicheskaya xarakteristika sili, bistroti vinoslivosti.-M.: FiS, 1956, 205 s. 62 Markov .A.N Siris. P.Z «Trenirovka Legkoatleta» M.Pros.1990,94-100s., Markov D.P. va Ozolin N.G. umumiy
tahriri ostida”Engil atletika” O’qituvchi nashriyoti. 1971y.49-56,86-101,163-168,225-267betlar.
42
martadan 2 seriya. Buning o’rniga ustiga yuk qo’ymay, sonni baland-baland
ko’tarib, turgan joyda yoki oz-ozdan olg’a siljib yugursa ham bo’ladi, har
oyoqda 60-80 martadan 2 seriya.
7. Yelkaga qumli xalta qo’yib, turgan joyda dikir-dikir sakrash 20-30
martadan 2 seriya, yuksiz esa – 100-150 martadan, 6 va 7– mashqlar galma-
gal ijro etiladi.
8. Muskullarni bo’shashtirishga mo’ljallangan mashqlardan 3 – 4 ta
aralashtirib, sekin yugurish – 2 – 3 minut.
Kontrol mashqlar. Mashq ko’rganlik darajasi o’zgarishini quyidagi kontrol
mashqlar vositasida aniqlasa bo’ladi63:
Masalan, sportchining 100 m ga yugurishdagi maxsus chidamliligi
darajasini aniqlash uchun, oxirgi 20 metrni qancha vaqtda yugurib o’tgani
aniqlanadi, 200 va 400 m ga yuguruvchi uchuv esa, oxirgi 100 va 50 m ni
qancha vaqtda yugurib o’tgani aniqlanadi. Musobaqalarga tayyorlanish va
ularda qatnashish. 100 va 200 m ga yuguruvchi tayyorlov davrida 60, 100 va 300
m ga yugurishdan musobaqalarda, shuningdek, umumiy va maxsus tayyorlik
darajasini ko’rsatib beradigan mashqlarda ishtirok ztishi kerak. . Bundan
tashqari sprintchi yugurib kelib uzunlikka sakrashdan, g’ovlar osha
yugurishdan va yengil atletikaning boshqa turlari bilan xam Shug’ullanib
tursa maqsadga muvofiqdir.
63 Donskoy. D. D. Biomexanika s osnovami sportivnoy texniki .M.:FiS,1971,56s.., Zatsiorskiy V.M. Sportivnaya
metrologiya.- M.: FiS, 1982.- 256 s.
43
I BOB BO’YICHA XULOSA
Muammoli o’qitish “ARIZ-TRIZ” uslubi bu o’qitishning pedagogik
texnologiyasi bo’lib, o’zining mazmuni va tuzilmasi bo’yicha murabbiy va
sportchining ijodiy jarayonlarini sintezlaydi. Muammoli o’qitishda pedagogik
faoliyatning xususiyatlari o’quv axborotlari mazmunini muammoli vazifalar va
muammoli vaziyatlarga ko’chirish orqali maqsadlarni oydinlashtirish jarayonidan
iborat bo’ladi. Ijodiy o’quv faoliyati muammoli o’qitishning asosiy qoidasini
saqlagan holda – ma’lum darajada harakatlarga erkinlik berish va bu harakatlarni
bilish jarayonining butun tuzilmasi tizimida tartibga tushirish bilan boshqariladi.
Muammoli o’qitishdan foydalangan holdagina sportchilarda o’quv muammolari va
kasbiy vazifalarini yechishda ilmiy tekshirish jihatdan yondaShuvni tarbiyalash,
mustaqil bilish malakasi va metodlarini shakllantirish mumkin.
44
II BOB. TADQIQOTNING MAQSADI, VAZIFASI VA USULLARI VA
ULARNI TASHKIL QILISH
1. Tadqiqotning maqsadi, vazifasi va usullari
Qisqa masofaga yuguruvchilar texnik va taktik tayyorgarligida muammoli
o’qitish texnologiyasi ARIZ-TRIZ uslubini qo’llanilishi samaradorli ekanligini
amaliy va nazariy asoslash.
1. Muammo buyicha ilmiy-uslubiy adabiyotlardagi ma’lumotlarni tahlil
qilish va umumlashtirish.
2. Sprinterlik texnikasi va taktikasining rivojlanish mexanizmini
konuniyatlarini kuzatish va o’rganib chiqish.
3. Muammoli o’qitish uslublarini qo’llashda sprinterlar texnik va taktik
mahorati darajasining o’zgarishlarini aniqlash.
4. Sprinterlik texnikasi va taktikasining egallaganlik darajasini pedagogik
baholash metodi yordamida tahlil qilish.
5. Ko’rsatilgan pedagogik uslublarning tahlil qilish.
6. Pedagogik sinov (eksperiment).
Tadqiqot usullari. Adabiyotlarni tahlil qilish, kuzatish, suhbat, eksperiment,
pedagogik baholash , sistemali yondoshish64.
Texnika va taktikani pedagogik baholashda baho ekspertlar tomonidan
birinchi bosqichda bevosita sprinter yugurishini kuzatish orqali ikkinchi boskichda
Sprinterning yugurish texnikasini kinokameraga va fotosuratga olib ularni kuzatish
orqali sportchi texnikasi, taktikasiga baho beriladi. Bu sport texnikasini qayd
qilishning eng mukammal usuli, chunki bitta harakatni o’zini ekranga
proektsiyalab qayta-qayta ko’rish, harakatni sekinlashtirilgan suratda ko’rish,
yaxlit harakat amali xaqida tasavvurga ega bo’lishga, aloxida harakat unsurlarini
taqqoslab harakat amali dinamikasi haqida ma’lumotni qo’lga kiritishi va texnika
unsurlariga ob’ektiv baho berishi mumkin. Kuzatuvlar jarayonida maxsus jadval
ishlab chiqilib ular turli tamoyillar asosida tuzildi va texnika ballar tizimida
64 Ashmarin B.A. Teoriya i metodika pedagogicheskix issledovaniy v fizicheskom vospitanii: Posobie dlya
studentov, aspirantov i prepodavateley IFK. - M.: Fizkultura i sport, 1978. – 223 s., Kuzmina N.V.Metod
sistemnogo pedagogicheskaya issledovaniya: Uchebnoe posobie.-L. Iz-vo. LGU. 1980,172 s.
45
baholandi. Jadvalga ko’ra sport texnikasining xar bir unsuri “yaxshi” (4),
“Qoniqarli” (3), “Yomon” (2) deb baholanadi. Ballarning umumiy yigindisi
baholanayotgan texnika unsurlarining soniga bog’lik. Ballarning jamini
chiqarishda urta arifmetik baho aniqlanadi va mashklarni bajarish texnikasiga
muvofik foiz belgilanadi. Ushbu jadvaldan foydalanib, shuningdek ,
kinogrammalarni tahlil etib xar bir sportchining texnik –taktik tayyorgarlik
darajasini baholash imkoniyatiga ega bo’linadi65.
Ushbu usullar dissertatsiyaning hamma vazifalarini hal qilish uchun
universaldir. Tadqiqotni vazifalari qo’yilayotganda va olingan natijalar muhokama
qilinayotganda ushbu usullar asosiylaridan biri edi. Mazkur usullar maqsadni
qo’yishga yordam berdi, tadqiqotlarning ishchi gipotezasini ifodalashga va ayrim
nazariy xulosalarni asoslashga yordam berdi.
Mavzu bo’yicha jamlangan adabiyotlarda qayd etilgan ilmiy va uslubiy
ma’lumotlar qiyosiy tarzda tahlil qilindi hamda masalaning bugungi ahvoliga baho
berildi. Jumladan qisqa masofaga yuguruvchilarga texnik-taktik harakatlarni
o’rgatish, murabbiyning spolrtchilarga texnik-taktik tayyorgarlik mashg’ulotlarida
mavjud pedagogik uslublarni qo’llashlarining ijobiy va salbiy tomoni mavjud
ekanligi olimlar tadqiqotlari yordamida asoslab berildi.
Sportchilarni malakasini oshirishda texnik-taktik tayyorgarlik yuqori
natijalar asosi hisoblanadi.texnik-taktik harakatlarni musoboqa davriga
yaqinlashtirilgan holda o’rgatish yuqori samara berishi adabiyotlar tahlilida
ko’plab olimlar tamonidan yoritilib o’tgan.
2. Sprinterlik texnikasi va taktikasining egallaganlik darajasini pedagogik
baholash metodi yordamida tahlil qilish
Tadqiqotlar boshida nazorat va tadqiqot guruhlarining texnik-taktik
tayyorgarlik holatiga yani ularni egallaganlik darajasi va bajarilishi bilan tanishish
maqsadida xududdagi yetakchi ekspertlar tomonidan pedagogik baho berildi.
65 Vlasov K.P. Metodi nauchnix issledovaniy i organizatsiya eksperimenta. Ucheb. posobie. - Sankt-Peterburg:
2000. – 116 s., Kerimov F.A. Sport sohasidagi ilmiy tadqiqotlar. T.: Zar qalam, 2004. – 334 bet.
46
Baholash sprinterlik yugurishi fazalarida bo’lakligicha olib borildi. Ya’ni start va
startdan chikish, masofa bo’ylab yugurish, marraga kelish.
Tadqiqotlardan oldin baholash natijalaridan ma’lum bo’ldiki ikkala guruhda
ham sprinterlik texnik va taktik tayyorarligi past darajada. Nazorat guruhida
texnik tayyorgarlik – 68.6% taktik tayyorgarlik – 57.3% tashkil qildi. Tadqiqot
guruhida bu natijalar 68.9% va 57.5 % tashkil qiladi.
Tajriba guruhida sprinterlarning start va undan chikish texnikasining
baholanishi ularning past darajada ekanligidan dalolat beradi (texnik tayyorgarlik
darajasi1-sportchiniki (Ilova 1 - sxema) 71 %, 2-sportchiniki (Ilova 1.1 - sxema)
65%. Sprinterlarning startda turish holatida yetarlicha kamchiliklar mavjud, zero
sprinterlikda dastlabki tezlik olishda muvaffaqiyat asosini startda turish va undan
chikish harakati tashkil etadi sportchilarning ikkalasida xam startda turish holatida
tananing og’irligi ikkala qo’l, oldingi oyoq tagi va keyingi oyoq tizzasiga teng
taqsimlanmagan. “Diqqat” buyrug’idan keyin gavdasini sal yuqorilatib oldinga
siljitilmagan va muskullarini zo’riqtirgan xolda turgan. Bu esa reaktsiyani
yo’qolishiga, startdan keyingi birinchi odimlarning tez quyishiga chikishiga va
eng asosiysi depsinishga xalakit beradi, qarshilik qiladi. Yuguruvchilar
to’pponcha ovozini (mashg’ulotda esa boshqa ovozni) eshitgach, darhol oldinga
intiladi. Bu harakat qo’llarni oldinlatib yuqoriga tez siltash (bukilgan holatda)
bilan boshlanadi. 2 - sportchida bu holatda qo’llar to’liq oldinga chiqarmagan
oqibatda oyoqlarning ham tez harakat qilishi sustlashgan ikkala sportchida
ham startdan chiqishda gavda egilish burchagi 70o tashkil qiladi, shu
vaziyatda oyoqlarning “tayanch” va “uchish” fazalari uyg’unlikka ega emas.
2-sportchining startdan chiqishda odimlar kattaligi texnika talabiga javob
bermaydi orqa itarilish bosqichida oyoqlarning to’g’rilanishi ikkala guruhda ham
past darajada ekanligi kuzatiladi.
Tadqiqotlar boshlangandan 3 oydan keyin olingan natijalarda bir oz
o’zgarishlar kuzatildi ayniqsa tajriba gurihida. (Nazorat guruhida texnik t – 70.3%,
taktik t-59 %, Tajriba guruhida bular 77.7% va 69 % tashkil qildi) .Tadqiqotlar
yakunida tajriba guruhida texnik tayyorgarlik- 90.8 % taktik tayyorgarlik- 88.9%
47
tashkil etdi. Nazorat guruhida esa bu natijalar deyarli o’zgarmagan ,ya’ni texnik
tayyorgarlik-72.6% taktik tayyorgarlik-64%.
Sprintchining maxsus tayyorgarligi qanday bo’layotganini nazorat qilish
uchun yuqoridagidan bo’lak ko’rsatkichlarni ham sistematik hisobga olib borsa
bo’ladi. Masalan, sportchining 100 m ga yugurishdagi maxsus chidamliligi
darajasini aniqlash uchun, oxirgi 20 metrni qancha vaqtda yugurib o’tgani
aniqlanadi, 200 va 400 m ga yuguruvchi uchuv esa, oxirgi 100 va 50 m ni
qancha vaqtda yugurib o’tgani aniqlanadi. Musobaqalarga tayyorlanish va
ularda qatnashish. 100 va 200 m ga yuguruvchi tayyorlov davrida 60, 100 va 300
m ga yugurishdan musobaqalarda, shuningdek, umumiy va maxsus tayyorlik
darajasini ko’rsatib beradigan mashqlarda ishtirok ztishi kerak . Bundan
tashqari sprintchi yugurib kelib uzunlikka sakrashdan, g’ovlar osha
№ Kantrol mashqlar Sana,vaqt Sana,vaqt Sana,vaqt
natija mo’ljal natija mo’ljal natija mo’ljal
1. Past startdan 30 va 60
m ga yugurish
2. Kela turib 100 m ga
yugurish
3. Startdan 150 va 300 m
ga yugurish
4. Turgan joydan
uzunlikka sakrash;
5. Turgan joydan uch
hatlab sakrash
6. Shtangani turtib
ko’tarish (faqat
erkaklar uchun)
7. Turgan joydan
yuqoriga sakrash
(sm da)
8. Turnikda tortilish
(ayollar uchun) kim
ko’p. 1 '
48
yugurishdan va yengil atletikaning boshqa turlari bilan xam shug’ullanib
tursa maqsadga muvofiqdir.
3. Pedagogik tajribani amalga oshirishda muammoli o’qitish texnologiyasidan
foydalanish (eksperiment)
Ishda qo’yilgan gepotezani isbotlash, amaliyotda sinab nazariy jihatdan
asoslash uchun texnik va taktik tayyorgarlik jihatidan teng bir xil darajaga ega
bo’lgan ikkita nazorat va tadqiqot guruhlarida olib borildi. Tajriba guruhi va
nazorat guruhi qilib Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti
engil atletika jamoalari qisqa masafaga yuguruvchilar belgilandi. Nazorat guruhida
sportchilar texnik–taktik tayyorgarligi avvaldan qo’llanilib kelinayotgan ananaviy
pedagogik uslublardan foydalangan holda olib borildi. Jumladan, pedagogik
tajribani amalga oshirishda muammoli o’qitish texnologiyasidan ham foydalanildi.
Unda quyidagi adabiyot tahlilidan foydalanildi.
Muammoli o’qitishning didaktik tizimida birmuncha to’liq tadqiq qilingan
tashkil etuvchisi muammoli ta’lim hisoblanadi. U o’rganuvchilarning fikrlash
faoliyatini birmuncha faollashtirishga, ularda muammoning yechimiga
yondashishni shakllantirishga, va nihoyat - ijodiy tafakkurni rivojlantirishga
samarali ta’sir ko’rsatadi66. Bu ta’sir intellektual qiyinlaShuvning maxsus
vaziyatlarini - muammoli vaziyatlar va ularning yechimlarini tuzish bilan
ta’minlanadi. Muammoli vaziyat o’qitish jarayonida muhim motiv va hayajonli
vosita sanaladi. Uning samarasi to’g’risida A.M Matyushkin, M.I. Maxmutov,
I.Ya. Lerner kabi yirik olimlar o’z nazariyalarini yaratdilar67.
Muammoli o’qitish texnologiyasida asosiy diqqat xatoliklarni izlab topish
maqsadiga muvofiq tarzda tuzilgan maxsus vaziyatlar tizimi orqali
o’rganuvchilarda tanqidiy fikrlashni shakllantirish jihatlariga qaratiladi. U o’zida
xatoliklarning uch asosiy guruhini birlashtiradi: gnoseologik, metodik va o’quv.
66 Gulchevskaya V.G., Skachkov A.V. Kontseptualnie osnovi sovremennix pedagogicheskix texnologii.
http://www.orizont.ru., Klarin M.V. Innovatsii v mirovoy praktike. Riga, 1995. 96 s. 67 Ishmuhammedov R.J. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish yo’llari. T.
Universitet, 2004., Yo’ldoshev J.G. Yangi pedagogik texnologiya yo’nalishlari, muammolari, yechimlari. //Xalq
ta’limi jurnali 1999. №4.4-11 b
49
Gnoseologik xatolar bilishga oid xarakterdagi xatolar hisoblanib, bilimlar
evolyutsiyasi jarayonida olimlar tomonidan yo’l qo’yiladi. Tadqiqotlarning
ko’rsatishicha, o’quv jarayonida gnoseologik xatolardan foydalanish sportchilarda
borliqni tanqidiy mushohidalash, tahlil qilish va o’z xatolarini to’g’rilash
ko’nikmalarini shakllantiradi, shuningdek, o’quv predmeti va fanga bo’lgan
munosabatlarini o’zgartiradi: o’rganilayotgan fan mazmuni o’rganuvchilar oldida
tayyor haqiqatlar yig’indisi sifatida emas, balki g’oyalar va odamlarning tarixiy
dramasi tarzda, ijtimoiy maktab va yo’nalishlar kurashi tarzda, odat va yangilanish
qarama-qarshiligi sifatida turadi.
Metodik xatolar o’quv xatolari bilan o’zaro bog’liq: o’rganish xatolari ko’p
hollarda - o’qitish xatolari natijasidir. o’quv xatolari maxsus tashxislovchi
jadvallarda har bir muammoli modul uchun guruhlanadi va keyinchalik kuchli
ta’sir etuvchi vositalar sifatida foydalaniladi. Agar an’anaviy o’qitishda
bilmaslikdan bilishga o’tish standartli vaziyatlarni qo’llash bilan chegaralansa,
muammoli-modulli o’qitishda o’quvchining yaqindan rivojlanishi doirasi yangi
bilimlarni yuzaki o’zlashtirish va noto’g’ri qo’llashga olib keladigan tanqidiy
vaziyatlar - xatolar sohasigacha kengaytiriladi. Bunday sharoitda bilmaslikdan
bilishga o’tish sohasi o’rganuvchi uchun asosiy muammoga aylanmaydi, balki
tabiiy zveno bo’lib qoladi, ularning dolzarb rivojlanish mintaqasiga aylanadi68.
Muammoli modulli o’qitish texnologiyasining yetakchi sifat belgisi - bu
egiluvchanlik hisoblanadi. Zamonaviy yuqori texnologiyali ishlab chiqarishda
egiluvchan avtomatlashtirilgan tizim muhim sanalgani kabi hozir ham, kelajakda
ham pedagogik texnologiya samaradorligi ko’p jihatdan uning ilmiy-texnikaviy va
ijtimoiy-iqtisodiy o’zgaruvchan sharoitga moslasha olish va zudlik bilan ta’sir
etish qobiliyatiga bog’liq bo’ladi. Egiluvchanlik tuzilmali, mazmunli va texnologik
holda bo’lishi mumkin.
Tuzilmali egiluvchanlik qator holatlar bilan ta’minlanadi: muammoli-modul
tuzilmasining safarbarligi, muammoli-modulli dastur pog’onaligi, egiluvchan
68 Polat Ye.S. Novie pedagogicheskie texnologii. http://www.scholar.urc.ac.ru:2002/courses/Technology
50
jadval loyihasining mavjudligi va ko’p vazifali o’quv xonalarining jihozlanganlik
imkoniyatlari va boshqa.
Mazmunli egiluvchanlik birinchi navbatda ta’lim mazmunini
tabaqalashtirish va integratsiyalash imkoniyatlarida namoyon bo’ladi. Bunday
imkoniyatning o’zi taklif etilayotgan texnologiyada o’quv materialining blok va
modulli printsip asosida saralanish evaziga vujudga keladi.
Texnologik egiluvchanlik muammoli-modulli ta’lim jarayonining quyidagi
jihati bilan ta’minlanadi: o’qitish metodlarining variantligi, nazorat va baholash
tizimining egiluvchanligi, o’quvchilarning o’quv-bilish faoliyatini yakka tartibda
tashkil etish va boshqa.
M.A.Choshanovning ta’kidlashicha69, kasb maktablarida o’qitish jarayonini
muammoli-modulli asosga o’tkazish quyidagilarga imkon beradi:
- o’quv materialining muammoli modullarini guruhlash yo’li bilan kursni to’liq,
qisqargan va chuqurlashtirilgan variantlarini ishlab chiqishni ta’minlaydigan
dialektik birlikda integratsiyalash va tabaqalashtirishni amalga oshirish;
- bilim darajasiga bog’liq holda sportchilarning u yoki bu muammoli-modulli
dastur variantini mustaqil tanlashi va ularning dastur bo’ylab individual siljish
sur’atini ta’minlanishi;
- muammoli modullardan pedagogik dasturli vositalarni yaratish uchun stsenariylar
sifatida foydalanish;
- o’quvchilarning bilish faoliyatini boshqarishda murabbiy ishida maslahatchi-
koordinatsiyalovchi vazifaga urg’uni ko’chirish;
- o’quv materialini bayon qilish tezligi va o’zlashtirish darajasiga putr
yetkazmagan holda o’qitish metodlari va shakllari majmuasiga moslik asosida
kursni qisqartirish;
Ta’lim mazmunini muammoli-modulli loyihalash quyidagi asosiy
tayanchlardan iborat bo’ladi70:
69 Choshanov M.A. Didakticheskoe konstruirovanie gibkoy texnologii obucheniya//Pedagogika, 1997. № 2. – S. 21-
29. 70 Avliyaqulov N.X. O’qitishning modul tizimi va pedagogik texnologiyani amaliy asoslari. Buxoro, 2000, 38-b.
51
- bilish faoliyatining fundamental metodlari doirasida kursni joy-joyiga
qo’yib tuzish. Misol uchun, matematika kursida bunday metodlarga matematik
modellashtirish, aksiomatik, koordinat, vektorli, mantiqiy metodlar kiradi;
- tayanch muammoli modullarning mazmunini aniqlash. Saralashning muhim
sharti bilish faoliyati metodlarining printsipli mazmuni hisoblanib, umummadaniy
va amaliy ahamiyat kasb etadi. Bu o’qitishning tayanch mazmuniga oid quyidagi
mezonlarni hisobga olishni taqoza etadi:
- fundamental, uzviylik, uzluksizlik va ta’limni insonparvarlashtirish;
- yechimi bilish faoliyati metodlarining mosini qo’llashni talab etadigan yirik
kasbiy-amaliy muammolarni turli guruh kasblarining o’ziga xosligini hisobga olib
ajratish;
- ixtisosli va darajali tabaqalashtirishni ta’minlashga yo’naltirilgan o’zgaruvchan
modullarning mazmunini tanlash va hajmini aniqlash, shuningdek, muammoli-
modulli dasturlarning turli - to’liq, qisqargan va chuqurlashtirilgan variantlari
bo’yicha o’quvchilarning yakka tartibda olg’a siljishi uchun sharoitlar yaratish.
Shunday qilib, muammoli o’qitish texnologiyasining mohiyatini quyidagicha
izohlash mumkin: o’quvchilarning talab etilgan darajada bilimdonligiga erishish
uchun o’quv materiali mazmunini yirik tuzilmalash, unga mos holda o’qitish
metodlari, vositalari va shakllarini tanlash amalga oshirilib, ular o’quvchilarni
to’liq, kisqargan yoki chuqurlashgan o’qitish variantlarini mustaqil tanlash va
o’tishga yo’naltiriladi. Muallifning ta’kidlashicha, muammoli o’qitish
texnologiyasi bo’yicha 70 foiz o’quv materiali yuqori darajada o’zlashtirilgan va
aniq o’rnatilgan kompetentlik darajani kafolatli ta’minlangan71.
Hozirgi pedagogikaga oid adabiyotlarda muammoli o’qitishning turli ta’rif
va tavsiflari bor. Muammoli o’qitish deganda, - deb yozadi mashxur polyak didakti
V.Okon-biz muammoli vaziyatlar hosil qilish, muammoni shakillantirish,
muammolarni xal kalishda o’quvchilarga zarur yordamlarni berish, bu xollarni
Metodicheskie rekomendatsii dlya prepodavateley IFK. - M.: Fizkultura i sport, 1978. – 223 s., Sayidaxmedov N.S.
Teoriya i praktika podgotovki studentov pedvuza k rukovodstvu obщestvenno poleznim, proizvoditelnim trudom
shkolnikov: Avtoref. d-ra ped. nauk.-Tashkent,1983.- 45 s. 71 Choshanov M.A. Didakticheskoe konstruirovanie gibkoy texnologii obucheniya//Pedagogika, 1997. № 2. – S. 21-
29.
52
tekshirish, olingan bilimlarni sistemaga solish va mustahkamlash .jarayoniga
boshchilik qilish kabi ishlar toplanmimi tuShunamiz72. Bizningcha, nisbatan to’liq
va aniq ta’rif M.I. Maxmutov tomonidan berilgan bo’lib, unda muammoli o’qitish
mantiqiy fikrlar tadbirlari, tahlil, umumlashtirish hisobga olingan o’rgatish va dars
berish usullarini qo’llash qoidalari va sportchilarning tadqiqot faoliyatlari
qonuniyatlarining tizimi sifatida izohlanadi73.
Muammoli o’qitishning mohiyatini murabbiy tomonidan sportchilarning
o’quv ishlarida muammoli vaziyatni vujudga keltirish va o’quv vazifalarini,
muammolarini va savollarini hal qilish orqali yangi bilimlarni o’zlashtirish
bo’yicha ularning bilish faoliyatini boshqarish tashkil etadi. Bu esa bilimlarni
o’zlashtirishning ilmiy-tadqiqot usulini yuzaga keltiradi. O’qitishda muammoli
vaziyat shunchaki “fikr yo’lidagi kutilmagan to’siq” bilan bog’langan aqliy
mashaqqat holati emas. U bilish maqsadlari maxsus taqozo qilgan aqliy taranglik
holatidir. Bunday vaziyat negizida avval o’zlashtirilgan bilim izlari va yangi
yuzaga kelgan vazifani hal qilish uchun aqliy va amaliy harakat usullari yotadi.
Bunda har qanday mashaqqat muammoli vaziyat bilan bog’liq bo’lavermasligini
ta’kidlash o’rinli bo’ladi. Yangi bilimlar avvalgi bilimlar bilan bog’lanmasa, aqliy
mashaqqat muammoli bo’lmaydi. Bunday mashaqqat aqliy izlanishni
kafolatlamaydi. Muammoli vaziyat har qanday fikrlash mashaqqatlaridan farq
qilib, unda sportchi mashaqqat talab qilgan ob’ekt (tushuncha, fakt)ning unga
avval va ayni vaqtda ma’lum bo’lgan vazifa, masala bo’yicha ichki, yashirin
aloqalarini anglab yetadi.
Muammoli o’qitish texnologiyalari tarkibiga kiruvchi ko’plab uslublar
mavjud. Ular74:
“Fikrlar hujumi”- bu metod A.F.Osborn tomonidan tavsiya etilgan.
72 Radjabov R.F,Xujaniyozova Z.O. Muammoli o’qitish tizimi. /Xorazm Ma’mun Akademiyasi ilmiy merosi
barkamol shaxs tarbiyasining omil va vositasi sifatida. Respublika ilmiy-amaliy konferentsiya tezislari to’plami.
Urganch 2005. 24-25 b.,Saidahmedov N.S. Pedagogik texnologiya: tahlil, ta’rif, mulohaza. – Ma’rifat. 24.06.1998 y. 73 AzizxodjaevaN.N. O’quv jarayonining samaradorligini oshirishda .pedagogik texnologiyalar.T.: TDPU,2007,27-
55. 74 Azizxodjaeva N.N. Nauchnie osnovi pedagogicheskoy texnologii /Resp. ilm.-met.konf. mat./ T. 2000, 7-9 b.
AzizxodjaevaN.N. O’quv jarayonining samaradorligini oshirishda .pedagogik texnologiyalar.T.: TDPU,2007,27-55.
Gulchevskaya V.G., Skachkov A.V. Kontseptualnie osnovi sovremennix pedagogicheskix texnologii.
http://www.orizont.ru.
53
Yalpi “fikrlar hujumi”, bu metod J. Donald Filips tomonidan ishlab
chiqilgan.
“Fikrlarning shiddatli hujumi” – destruktiv berilgan baho bilan dialog, bu
metod Ye.A. Aleksandrov tomonidan taklif qilingan, G.Ya. Bush tomonidan
o’zgartirilib yo’lga qo’yilgan.
“Sinektika” metodi - u 1960 yilda AQSh da U. Gordon tomonidan ishlab
chiqilgan.
“Texnik yechimlarning morfologik tahlili va sintezi” - bu metod shvey-
tsariyalik astrofizik TSvikki tomonidan ishlab chiqilgan. “Funktsional–foydali
tahlil” metodi - bu metodning yaratuvchilari sifatida permlik muxandis Yu.M.
Sobolev va L.Mayez boshchiligidagi Amerikaning “Jeneral elektrik” firmasining
muhandislaridir.Bulardan tashqari “6 x 6”, “Kundalik tutish”, “Qora quti”,
“Rezyume”, “Skarabey”, “Bumerang”, “Tarmoqlar” kabi muammoli o’qitish
texnologiyalari mavjud.
“ARIZ-TRIZ” metodi(ijodiy masalalarni yechish nazariyasi (fikrlash
texnologiyasi usuli)) - G.S.Altshuller va uning maktabi tomonidan ishlab
chiqilgan. Bu metodlar sinov va kamchiliklar hamda boshqa ularning
modifikatsiyalaridan sezilarli farq qiladi. Ular ko’r ko’rona qidirishdan ko’ra
texnik tizimlarni rivojlantirish qonuniyatlariga bo’ysungan mantiqiy operatsiyalar
tizimi asosiga qurilgan. Nazariyaning asosiy g’oyasi: texnik tizimlar o’z holicha
emas, balki yaratuvchilik vazifalarini ongli va maqsadga muvofiq yechishda
foydalanish mumkin bo’lgan muayyan qonunlar asosida yuzaga keladi va
rivojlanadi75.
Bu vazifalarni yechish jarayonini texnik ziddiyatlarni aniqlash, tahlil etish va
yechish deb qarash lozim bo’ladi, belgilangan vazifalarni qo’llash metodikasi esa
texnika va texnologiyani yaratishdagi ilmiy-texnik ziddiyatlarni ajratib olish,
aniqlash va hal qilish bo’yicha muntazam ravishda muayyan harakatlarni
bajarishdir. Tizim o’z ichiga bunday ziddiyatlarni hal qilishga yordam beruvchi
75 Azizxodjaeva N.N. Nauchnie osnovi pedagogicheskoy texnologii /Resp. ilm.-met.konf. mat./ T. 2000, 7-9 b.
AzizxodjaevaN.N. O’quv jarayonining samaradorligini oshirishda .pedagogik texnologiyalar.T.: TDPU,2007,27-55.
54
o’ziga xos yangilovchi operatorlarning 40 ta usullarini qamrab oladi. Ulardan
ayrimlari quyidagilar: “taqsim qilish”:
a) ob’ektni mustaqil qismlarga bo’lish;
b) ob’ektni bo’laklarga bo’lib bajarish;
v) taqsimlash darajasini kengaytirish;
“butlash”: a)ayni yoki yondosh operatsiyalari uchun mo’ljallangan ob’ektlarni
birlashtirish; b) ayni va yondosh operatsiyalarni birlashtirish;
“onalik”: a) bir ob’ektni ikkinchi ob’ekt ichiga va o’z navbatida uning ichiga
uchinchi ob’ektni joylashtirish;
b) bir ob’ektni to’g’ridan-to’g’ri ikkinchi ob’ekt orasidan o’tkazish;
“chappalik”: a) ob’ektning harakatdagi qismini yoki tashqi muhitni qo’zg’almas
holatga olib kelish, aksincha, muqim holatni harakatdagi holatga keltirish;
b) vazifa shartlari talab qilgan harakatlar o’rniga teskari harakatni amalga oshirish;
v) ob’ektning «oyog’ini osmonga qilib qo’yish» va uni o’nglash;
«zararni foydaga aylantirish»: a) zararli faktorlardan (masalan, muhitga zarar
yetkazadigan) ijobiy samara berishda foydalanish;
b) zararli faktorlarni boshqa zararli faktorlar bilan qo’shish asosida uni bartaraf
etish;
v) zararli faktorlarni ortiq darajada kuchaytirish asosida uni bezarar qilish.
TRIZ uslubi buyicha murabbiy-murabbiy sportchi oldiga masala kuyishi kerak ,
masalan : sprinterlik yugurishida dastlabki masofa bo’laklarida tezlanib ketish
texnikasini o’rganish. Keyin sportchining o’zi mustaqil ravishda albatta murabbiy
kuzatuvi va yordami ostida TRIZ algoritmidan foydalangan holda ishlashi lozim.
TRIZ algoritmi:
1. Sprinterlik yugurishi fazalaridagi texnikani sinchiklab o’rganishi.
2. Texnikani o’rganish uslubining modelini kurish.
3. Natijani bashorat qilish .
4. Sportchi o’zining zaxiralarini aniqlash.
5. Muammoni tizim operatori buyicha joylashtirish (Markaziy zvenoni
aniklash,tizim usti, tizim osti).
55
6. Ishtirokchilarni belgilash (Sub’ekt-texnik harakat-murabbiy).
7. Tayyorgarlik jarayonida yoki harakatlarni bajarish texnikasida yuzaga
keladigan karshilik va ziddiyatlarni aniqlash.
8. Masala yechimining barcha yo’llarini tahlil kilib, eng samarali va qulay,
qisqa yo’lini topish.
Shunday qilib, muammoli vaziyatning mohiyati shuki, u sportchi tanish
bo’lgan ma’lumotlar va yangi faktlar, hodisalar, qaysiki, ularni tushunish va
tushuntirish uchun avvalgi bilimlar kamlik qiladi, o’rtasidagi ziddiyatdir. Bu
ziddiyat bilimlarni ijodiy o’zlashtirish uchun harakatlantiruvchi kuchdir.
Tajriba guruhida mashg’ulotlarga sportchilar texnik-taktik tayyorgarligi
muammoli o’qitish texnologiyasi “ARIZ-TRIZ” uslubini qo’llash kiritildi.
Tadqiqotlar uch bosqichda o’tkaziladi.
I bosqich - tadqiqot muammosini zamonaviy holatini baholash uchun
maxsus ilmiy-uslubiy adabiyotni o’rganish va tahlil qilish; tadqiqotning maqsadi
va vazifalarini aniqlash, gipotezani shakllantirish, shuningdek tadqiqot usullarini
sinab ko’rish; mutaxasislarning ilg’or amaliy tajribalarinini umumlashtirish; sinov
(eksperiment) dasturini ishlab chiqish;
II bosqich – Nazorat va tadqiqot guruhlarida texnik - taktik tayyorgarligi
ustidan pedagogik baholash o’tkazish. Pedagogik baholashning natijalarini tahlil
qilish va o’zgarishlarni aniqlash. Nazorat guruhida QMYu texnik – taktik
tayyorgarligida muammoli o’qitish texnologiyasi “ARIZ-TRIZ” uslubini
qo’llashdan keyin olingan natijalarni tahlil qilish va Shu asosda dastur ishlab
chiqish va tayyorgarlik jarayoniga joriy etish.
III bosqich – QMYu texnik –taktik tayyorgarligida “ARIZ-TRIZ”uslubidan
foydalanish bo’yicha ishlab chiqilgan dasturni tajribalar bilan (eksperimental)
asoslash; murabbiylar uchun uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish.
56
II BOB BO’YICHA XULOSA
Qisqa masofaga yugurish texnikasini va taktikasini o’rgatish
metodlarining har qaysisi, o’zining ijobiy tomonlari borligiga qaramasdan, tez
va samarali o’rgatishni to’la-to’kis ta’minlay olmaydi. Shuning uchun
amalda hamma metodlar ayrim-ayrim ham, bir vaqtning o’zida birga ham
qo’llanadi va ko’proq sportchining faolligiga tayanish kerak ya’ni sportchining
o’zi texnika va taktikani tahlil qilishi, imkoniyat darajasida xatolarni
to’g’rilashi kerak. Bunda tayyorgarlik vositalari turli xil vaz iyat va
sharoitlarda ekspremental ta’sir xarakteristikasiga ega bo’ladi.
57
III BOB. YENGIL ATLETIKA MASHG’ULOTLARIDA QISQA
MASOFAGA YUGURUVCHILAR TEXNIK TAKTIK
TAYYORGARLIGINI MUAMMOLI O’QITISH TEXNOLOGIYALARI
USLUBLARINI QO’LLASH DASTURI
1. Texnik-taktik tayyorgarlik jarayonida muammoli o’qitish texnologiyasi
“ARIZ-TRIZ” uslubini qo’llash
“ARIZ-TRIZ” uslubi shug’ullanuvchining ijodiy mustaqilligini to’la amalga
oshiradi. Unda sportchi murabbiyning bergan vazifasini bajaradi, ayni vaqtda
o’zlari ham o’quv muammosini shakllantiradi, o’zlari mustaqil gipotezani
yechishga harakat qiladilar, izlanishni amalga oshiradi va pirovard natijaga
erishadilar. Shu tariqa “ARIZ-TRIZ” uslubini qo’llash bilan sportchilar faoliyati
olimlarning ilmiy-tadqiqot faoliyatiga yaqinlashadi. Murabbiy faqat
sportchilarning ilmiy izlanishlariga umumiy rahbarlik qiladi, vazifalar esa ularning
mustaqil o’quv-bilish xatti-harakatlarining to’la davriyligini ko’zda tutadi: yoki
tahlilgacha axborotlar yig’iladi yoki yechilishiga qadar o’quv muammosi qo’yiladi
hamda yechimlar tekshirib ko’riladi va yangi bilimlar joriy qilinadi. “ARIZ-TRIZ”
uslubidan o’rganilayotgan texnika va taktikaning umumiy asoslarini qamrab olgan
eng muhim masalalarni yechishda foydalanish tavsiya etiladi. Bu esa boshqa
barcha materiallarning tobora ongli o’zlashtirilishiga olib kelishi lozim.
Shuningdek, bunday metodda mashg’ulot o’tkazish uchun murabbiy tanlangan
bo’lim yoki mavzu sportchilarning idrok qilishlariga qulay bo’lishini nazarda
tutishi lozim bo’ladi. “ARIZ-TRIZ” uslubi ta’lim oluvchidagi uzoq vaqtni va
maxsus sharoit yaratilishini talab qiladi. Sportchilarning ijodiy ishlari shakliy
jihatdan rang-barangdir. Ular o’rganilayotgan texnika va taktikaning nazariy
asoslarini o’rganish va o’z individual texnikasi va taktikasini shakllanishidagi
to’siqlarni aniqlash, xatolarni to’g’rilash borasida u yoki bu masalaning nazariy
holatini (adabiyotlar bilan birma-bir ishlash, hujjatlarni arxivda o’rganish)
o’rganish, ko’rgazmali qurollar, didaktik materiallar tayyorlash va boshqalardir.
Qisman “ARIZ-TRIZ” uslubi murakkab muammoni bo’laklarga ajratib, uning
qulay masalalarini bosqichma-bosqich aniqlab olishda qo’llanadi va unda hal
qilingan har bir bosqich (qadam) masalaning keyingi bosqichini yechishda asos
58
bo’lib xizmat qiladi. Bunda sportchilar o’quv mummosining qo’yilishida,
gipotezani taxmin qilish va isbotlashda faol qatnashdilar. Ularning faoliyati
reproduktiv va ijodiy unsurlarini o’zida qamrab oladi. Bunda o’qitishning qidiruv
(izlanish) suhbati, sportchilarning javoblari va to’ldirishlariga qo’shimcha qilgan
holda murabbiyning bayoni, faktlarni kuzatish va umumlashtirish usullari
qo’llanadi. Bu hollarda sportchilarning reproduktiv va qidiruv (izlanish)
faoliyatining muvofiqligiga muhim ahamiyat kasb etadi. Ular biror bosqichdagi
o’quv muammosining mustaqil hal qilinishidan to ulardan aksariyati yechilgunga
qadar kuchli o’zgarib turishi mumkin.
Mashg’ulotlarda ijodiy suhbatni qo’llash maqsadga muvofiq topiladi.
Sportchilar bunday suhbat jarayonida o’zlarida avvaldan mavjud bo’lgan bilimlari,
ijodiy faoliyati tajribasiga asoslangan holda murabbiy rahbarligida muammoni
izlaydi va mustaqil ravishda uning yechimini topadi. Sportchilar o’z tashabbuslari
bilan savollarga javob beradilar yoki o’z chiqishlarida turli mulohazalarni
bildiradilar, muammoning yechilishidagi o’z variantlarini ilgari suradilar, hodisalar
o’rtasidagi rang-barang aloqalarni qayd qiladilar, bahslashadilar, boshqalarning
fikriga tanqidiy munosabat bildiradilar. Bu jarayonda murabbiyning sportchilarga
yordam berish darajasi ularning mashg’ulotlarga tayyorgarlik ko’rish darajasiga
bog’liq bo’ladi.
Muammoli o’qitish sharoitidagi tayyorgarlik jarayonining mustahkam asosi
sportchilarni mustaqil fikrlashga muntazam tayyorlash, shaxsiy fazilat sifatida
ulardagi baholanadigan mustaqillikni shakllantirish va rivojlantirish hisoblanadi.
Bu o’qitishdagi mustaqil ishning alohida muhim ahamiyati, uni o’quv yurti
pedagogik tizimi markaziga qo’yilishining qonuniyligi, uning o’z tizimi bo’lishi
zaruriyatini tashkil etish demakdir. Shu bilan birga ta’kidlash joizki, bu masala
hanuzgacha amaliyotda to’la hal qilingan emas. Tayyorgarlik mashg’ulotlari bir
necha bosqichda o’tkaziladi. Birinchi bosqichda bilimlar nazorat qilinadiki,
ularning mavjudligi mashg’ulotlarda ishlab chiqiladigan vazifalarning yechilish
metodikasini tushunishga yordam beradi. Murabbiy bilimlar o’zlashtirilishining
nazoratini o’tkazib bo’lgach, sportchilarni muayyan toifadagi vazifalarni yechish
59
metodikasi bilan tanishtiradi. Bu jarayonda murabbiy metodika tarkibiga kiradigan
barcha harakatlarni sportchilarga tuShuntirishi lozim. O’rganilgan metodikaga
muvofiq ravishda barcha harakatlarni amaliy egallashni tashkil etish uchun
murabbiy sportchilarga individual topshiriqlar beradi. Bu topshiriqlarni bajarish
jarayonida yuzaga kelgan qiyinchiliklarni o’z vaqtida yengish maqsadida
murabbiysportchilarga yo’l-yo’riqlar beradi. Bunda murabbiyning vazifasi har bir
sportchining o’z topshirig’ini ongli ravishda bajarishini ta’minlashdan iborat
bo’ladi. Topshiriqni bajarish yakunlangach, murabbiyuning borishini va sportchilar
ishlari natijalarini tahlil qiladi, guruh bilan birgalikda tipik qiyinchiliklarni
muhokama qiladi, ularni yengish usullarini ko’rsatib beradi, shakllangan
malakalarni kelgusida takomillashtirish bo’yicha vazifalar qo’yadi.
Shunday qilib, muammoli turdagi tayyorgarlik mashg’ulotlarni o’tkazish
quyidagi bosqichlarni ko’zda tutadi:
- muayyan toifadagi vazifalarni yechish metodikasini tushunib olishga yordam
beradigan bilimlar o’zlashtirilishini nazorat qilish;
- o’zlashtirilish ob’ekti bo’lgan vazifalarning yechilish metodikasi bilan tanishish;
- aniq vazifa materiallari asosida o’rganilgan metodikaga muvofiq ravishda
sportchilarning individual faoliyatni tashkil etish;
- tipik qiyinchiliklar va ularni yengish yo’llarini guruh bo’lib muhokama qilishni
tashkil etishning sportchilar tomonidan bajarilib borishi va natijalarini tahlil qilish,
kelgusida egallanishi mumkin bo’lgan malakalarni takomillashtirish bo’yicha
vazifa qo’yish.
Qisqa masofaga yuguruvchilar texnik-taktik tayyorgarligining muammoli
uslubda tashkil etish quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi:
1. Muayyan toifadagi vazifalarning yechilish metodikasini ishlab chiqish uchun
zarur bo’lgan bilimlarning sportchilar tomonidan o’zlashtirilishini nazorat qilish;
2. Echilish metodikasini ishlab chiqishni ko’zda tutgan yangi vazifalarni
qo’yish;
3. Qo’yilgan vazifaning yechilish metodikasini ishlab chiqishga qaratilgan
sportchilarning fikrlashga urinishlarini tashkil etish;
60
4. Sportchilar ishlarining natijalarini tahlil qilish, metodikani ishlab chiqish
jarayonida yuzaga kelgan qiyinchiliklarni guruh bo’lib muhokama qilish, uning
sabablari va uni yengish usullarini aniqlash.
Tayyorgarlik jarayonini takomillashtirish metodlari muammoli o’qitish jara-
yonida samaradorligi bilan alohida ahamiyatga ega. Ulardan sportchi ijodiy
shaxsni – bo’lg’usi mutaxassisni shakllantirish nuqtai nazardan foydalanish
maqsadga muvofiqdir. Bunday o’qitishda sportchilarning bilish mustaqilligini
shakllantirish va rivojlantirish katta ahamiyatga ega, chunki u sportchilarda
bilimga bo’lgan barqaror qiziqishning shakllanganligini, tashabbus va mustaqil
faoliyatning muntazamligini, muayyan aqliy harakatlar va aqliy sifatlar tizimini
ko’zda tutadi.
Olib borilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki (1,2-rasmlar) qisqa masofaga
yuguruvchilar texnik taktik tayyorgarligida “ARIZ-TRIZ” uslubini qo’llagandan
keyin sportchilar texnik taktik mahorati sezilarli darajada rivojlangan va o’z
samaradorliligini ko’rsatdi. Tadqiqot guruhidagi sportchilarning texnik va taktik
tayyorgarligining rivojlanganligini O’zbekiston respublikasi miqiyosida
o’tkazilgan talabalarning Universiada sport musobaqalaridagi (Toshkent-2007)
qo’lga kiritgan sport natijalarida ham ko’rsa bo’ladi.
1-jadval Tajriba guruhida texnik tayyorgarlik darajasining o’sishi
(n=8)
№
F.I.
Tadqiqotdan
oldini
3 oydan
so’ng
Tadqiqot
yakunida
1. Aveshov Q. 69.6 78 91.6
2. Abduxoliqov Sh. 69 76 88
3. To’raho’jaev Q. 69.3 76 90
4. Matyoqubov B. 69.6 77 91
5. Mo’ldoshev B. 68.2 79 92
6. Abubakirov D. 68 80 91.8
7. Arabjonov Sh. 68.5 76 90.5
8. Sultonov D. 69.7 80 92
∑ 551.9 622 726.9
_X 68.9 77.7 90.8
V% 68.9% 77.7% 90.8%
61
2-jadval Nazorat guruhida taktik tayyorgarlik darajasining o’sishi
(n=8)
№
F.I.
Tadqiqotdan oldin
3 oydan
so’ng
Tadqiqot
yakunida
1. Qarshiev V. 7 8.2 11
2. Shukurov M. 7.3 8 10.6
3. Vosiqov K. 6.6 8.6 10.3
4. Abduqodirov K. 6.3 7.9 10
5. Saidho’jaev S. 7.5 8.2 12
6. Sharipov B. 7 7.9 10
7. Axmedov A. 6.9 8.5 10.5
8. Sultonov M. 6.7 9 11
∑ 55.3 66.3 85.4
_
X
6.9 8.2 10.6
V% 57.5% 69% 88.9%
Demak, muammoli o’qitish bu o’qitishning pedagogik texnologiyasi bo’lib,
o’zining mazmuni va tuzilmasi bo’yicha murabbiy va sportchining ijodiy
jarayonlarini sintezlaydi. Muammoli o’qitishda pedagogik faoliyatning
xususiyatlari o’quv axborotlari mazmunini muammoli vazifalar va muammoli
vaziyatlarga ko’chirish orqali maqsadlarni oydinlashtirish jarayonidan iborat
bo’ladi. Ijodiy o’quv faoliyati muammoli o’qitishning asosiy qoidasini saqlagan
holda – ma’lum darajada harakatlarga erkinlik berish va bu harakatlarni bilish
jarayonining butun tuzilmasi tizimida tartibga tushirish bilan boshqariladi.
Muammoli o’qitishdan foydalangan holdagina sportchilarda o’quv muammolari va
kasbiy vazifalarini yechishda ilmiy tekshirish jihatdan yondashuvni tarbiyalash,
mustaqil bilish malakasi va metodlarini shakllantirish mumkin. Muammoli
o’qitishni qo’llash, bilishni tuShunishni shakllantirishga yordam beradi, pedagogik
ijod va kasbiy mahoratni rivojlantirishga psixologik va kasbiy tayyorligini
shakllantiradi.
Muammoli o’qitish “ARIZ-TRIZ“ uslubi o’quv axborotlarining maxsus
tuzilmasini ishlab chiqishni taqqazo qiladi. Muammoli tayyorgarlik texnologiyasi
savollar, farazlar tizimi, uning yechimi, nazorat va tuzatuvlarni amalga oshirish
tizimi orqali mazmunni muntazam ochib borishni ko’zda tutadi.
62
Qisqa masofaga yuguruvchilarni texnik-taktik tayyorgaligining muammoli
o’qitish “ARIZ-TRIZ“ uslubining samaradorliligini quyidagilar bilan tasdiqlash
mumkin:
1. Qisqa masofaga yuguruvchilarni texnikasi va taktikasini tushunish, tashkil
etilishini to’g’ri baholash, muskullar bajargan ish ketma- ketligini va xususiyati
to’g’risida fikr yuritishga imkon beradi, sport mashg‘ulotlari jarayonida alohida
vazifalarni aniqlashtirishga va tayyorgarlikning aniq vazifalarini hal etish uchun
mos vositalarni tanlab olishga yordam beradi;
2. Texnikani tahlil qilish sport texnikasiga o’rgatishni ilmiy asoslash va
metodikasini takomillashtirish uchun zarur shart- sharoit hisoblanadi. O’qitish
metodikasi, ya’ni qanday o’qitish to’g’risida gapirishdan avval, amaliy o’qitish
kerakligini, ya’ni qisqa masofani yugurish texnikasiga o’qitishni aniq tasavvur
qilish kerak. Egallab olinishi eng birinchi vazifa bo’lishi kerak bo’lgan jismoniy
mashqning eng muhim qismini ajratib olishni bilish kerak;
3. Sportchi tomonidan mustaqil faoliyat yuritishni bilish sport sohasidagi
ijodiy ishlar uchun, qisqa masofada yugurish texnikasini va taktikasini
takomillashtirish uchun zarur. Qisqa masofaga yugurish texnikasi va taktikasi
tabiatda va jamiyatda bo’lgani kabi bir joyda to’xtab turgani yo‘q, balki rivojlanib
bormoqda, sport texnika-taktikasini rivojlantirish jarayonida murabbiyning roli
passiv kuzatuvchi roli bo’lishi mumkin emas;
Sportchi “TRIZ” algoritmidan borar ekan o’zi mustaqil ravishda o’z
texnikasi va taktikasidagi xatoliklarni aniqlaydi, ularni to’g’rilashda yuzaga
keladigan qiyinchilik va ziddiyatlarni tahlil qiladi, qo’yilgan masalani (texnik-
taktik xatolar) yechishning eng qulay va samarali usul va vositalarini tanlaydi
murabbiy esa sportchining texnika va taktikasining bajarilishini emas balki
sportchining o’z tahlilini nazorat qiladi, masala yechiminig eng optimal yechimini
belgilaydi.
“ARIZ-TRIZ“ uslubi ayniqsa sport mashg’ulotlarini individual jamoaviy
shaklida (1 murabbiy 10-15 sportchini shug’ullantiradi) samaralidar. Chunki
mashg’ulotlarning bu shaklida murabbiy hamma spotchilarni birdek nazorat qila
63
olmaydi, xar biri bilan individual ishlay olmaydi, yuklamalarni berishda sportchi
zahira va imkoniyatlarini hisobga olish kerak. Oqibatda tayyorgarlik tomonlarining
vazifalari yechilmay qoladi.
“ARIZ-TRIZ“ uslubini qo’llashda murabbiy oldida quyidagi masalalar turadi;
1. Har bir sportchining psixologik xususiyatlarini farqlay bilish.
2. Sportchining psixologik xususiyatini inobatga olib masalani aniq qo’ya
bilish.
3. Sportchilarning psixologik xususiyatlarini xisobga olib xatolarni to’g’rilay
bilish.
4. Vazifalarni shunday shakllantirishi kerakki sportchi ularni tushunishi va
bajarishi aniq chiqsin.
5. Har bir sportchi bilan muomala taktikasini tanlay bilish.
Shuni unitmaslik kerakki “ARIZ-TRIZ“ uslubini qo’llash jarayonida birinchi
o’ringa (planga) murabbiyning bilimi emas balki har bir sportchining individual
qobiliyatlari chiqadi.
“ARIZ-TRIZ“ uslubini qo’llash muayyan tayyorgarlikka ega “o’rta”
darajadagi, QMYu texnikasi –taktikasi to’g’risida fundamental bilim, ko’nikma va
malakaga hosil qilgan sportchilarni bo’lishini taqozo etadi.
Yangi kelganlar yoki kichik razryadli sportchilarni tayyorgarligida an’anaviy
uslublarni qo’llash samaralidir.
2. “ARIZ-TRIZ” uslubining sprinterning bilish faoliyatini jonlantirishda
samaradorligi
Qisqa masofaga yuguruvchilarning bilish faoliyatini jonlantirish deganda
murabbiyning sportchilar tomonidan bilimlarni egallash, malaka va ko’nikmalarni
shakllantirish, ulardan amaliyotda foydalanishga qiziqish uyg’otish faolligini,
ijodkorligini, mustaqilligini oshirish maqsadida ta’limning mazmuni, shakli va
usullari, metod va vositalarini takomillashtirishga qaratilgan faoliyati tushuniladi.
Ma’lumki, bilish sportchilarning tushunishi uchun bo’lgan aniq fan sathida
boshlanadi va bu bosqichga uning rivojlanishi, qobiliyati mos kelishi, tabiat
64
jarayonlari va hodisalarining ichki mohiyati va haqiqiy mazmuniga yetish va shu
tariqa asl ilmiy bilimlar o’zlashtirilar ekan, bu o’rinda o’qitishning faol, muammoli
”ARIZ-TRIZ” uslubilarini qo’llash zarur. Vazifa ilmiy bilimlarni egallash
jarayonida o’z-o’zidan hal bo’lmaydi. Uning yechilishi tafakkurni maxsus mashq
qildirishga jalb etadi. Shu ma’noda gap o’quv materialini o’rganishning muayyan
obrazi, tashkiliy, pedagogik maqsadga muvofiqligi jarayoni, fikrlashning faol
taraqqiy etib borishi, bilish faolligi va sportchilarning mustaqilligi haqida boradi.
Inson faoliyati zamirida idrok ,aks ta’sir,qarshi javob yotar ekan
sportchining faolligi axborotni qabul qilish,uni qayta ishlash xarakteri va vaqti ,
mos keladigan ta’surotlarda gavdalanishiga bog’liq. Axborotni idrok qilish
samarasi axborot maydonining kattaligi, shu maydon kattaligi qidirish yo’llari
bilan aniqlanadi.
Axborotni to’g’ri va o’z vaqtida idrok qilish bir qator omillarga bog’liq:
A) Narsalarni ko’rish tizimida anglashga.
B) Yoshga (eng yuqori cho’qqisi 25 dan 28 yoshgacha belgilangan).
V) Sport formasi holatiga: ancha yuqori darajasi yaxshiroq idrokni
ta’minlaydi.
G) Idrok ob’ekti: spetsifik ob’ektlar nospetsifik ob’ektlarga qaraganda
yaxshi idrok qilinadi.
D) Axborotli qidiruv.
E) Atrof muhit holatiga, uning murakkablashuvi yoki kengayishi
kuzatilayotgan ob’ektni idrok qilishni yomonlashtiradi.
J) Sensomotor ta’sirning tarkibi va dinamikasiga.
Sportchilarning bilish faoliyatini tashkil etish tamoyillari:
1) tayyorgarlik jarayoni tizim sifatida tashkil etilishi, undagi barcha
komponentlarning bog’liqlik va o’zaro harakati ta’minlanishi lozim;
2) tayyorgarlik shug’ullanuvchilarni bilish faoliyatini tashkil etishning
funktsional didaktik tizimi tarzida qurilishi lozim;
65
3) pedagog-murabbiyning o’rgatuvchilik faoliyati turlarining har biri aniq
sprinterlik texnikasi va taktikasining xususiyatlarini hisobga olgan holda bu
faoliyatning asosiy usullariga ajratilishi lozim;
4) murabbiyning muayyan o’rgatuvchilik faoliyati o’z funktsiyasini
shug’ullanuvchilarning bilish faoliyati funktsiyasi bilan organik birlashtirishi
lozim;
5) barcha tayyorgarlik vositalari o’rganuvchining bilish faoliyatini tashkil
etishda tayanch vazifasini o’tashi kerak;
6) o’rganuvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish tinglovchining o’z o’zini
tashkil etish bilan uzviy bog’liq bo’lishi lozim.
Qisqa masofaga yuguruvchilarning faolligini jonlantirish uchun murabbiy
va sportchining o’zaro munosabatlari muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Bu
mazmunda “murabbiy-sportchi” sistemasi o’ziga xos boshqaruv tizimi sifatida
qaralishi mumkin, unda murabbiy sub’ekt sifatida, sportchi esa boshqaruv ob’ekti
sifatida ishtirok etadi. Shu bilan bir vaqtda boshqarish vazifasi sportchining taktik-
texnik harakatlariga yo’naltirilgan, uning psixik holatiga va umuman xulqiga ta’sir
ko’rsatishdan iborat bo’ladi.
Murabbiyning boshqaruvchi ta’sir ko’rsatishi ularni amalga oshirishga
qaratilgan sportchining ongli urinishlari to’plami natijasi musobaqalar harakatlari
dasturida va ularning o’zgarishida, sportchining psixik holati dinamikasida,
murabbiy va sportchining o’zaro qoniqish hosil qilishlarida va bir-birini
tuShunishida nihoyat, sport natijasi mezoni bo’lib xizmat qiladigan harakatlari
umumiy natijalarida o’z ifodasini topadi. Qisqa masofaga yugirishda munosabatlar
uning tarkibiy qismlaridan biri - o’zining taktik harakatlarini boshqarish maqsadida
raqiblar harakatlarini va holatini tashqi ko’rinishini bilib olish, aytaylik yugurish
suratini ma’lum darajada o’zgartirish muhim ahamiyatga ega.
Munosabatlarning o’zgaruvchanligi musobaqalashish faoliyatini
keskinligini, o’zaro aloqalarning muvaffaqiyatliligi yoki muvaffaqiyatsizligini,
muammoli vaziyatlarning ko’pligini va shu kabilarni ko’rsatadi. Shuning uchun
musobaqalashish sharoitida munosabatlar birinchidan vaziyatga bog’liq,
66
ikkinchidan uning boshqaruvchilik vazifasi ortib boradi. Murabbiy mavjud
vaziyatni, sportchilarning holatini, jamoaning kayfiyatini to’g’ri baholashni bilish
kerak, o’zining munosabatlarini usul va uslublarini yanada dinamik qilishi kerak.
Ko’pchilik hollarda fikrlash asosida qabul qilinadigan qarorlar “ovozsiz”, ya’ni
sportchining ichida aytadigan so’zlari ko’rinishida ichki nutqda tashkil etiladi.
Bunday intuitiv yechimlar o’nlab, yuzlab marotaba shunday vaziyatlarda bo’lgan,
sportchining tayyorlangan kurash va har tomonlama tajribasi, qisqartirilgan va
ixchamlashtirilgan xulosalari asosida amalga oshiriladi, shuning uchun vaziyatni
tushunish jarayonining o’zi uni tanib olish darajasida amalga oshiriladi.
“ARIZ-TRIZ” uslubini qo’llash orqali tayyorgarlik jarayonini tashkil qilish
sportchi kutilayotgan raqib bilan uchrashishga puxta tayyorlanish, uning
harakatlarini xayolan ko’p marta takrorlash, haqiqiy vaziyatda darhol tanib olish
ko’nikmalarini rivojlantiradi
67
III BOB BO’YICHA XULOSA
Mutaxassisda pedagogik mahorat shug’ullanuvchilarni malakali o’qitish
harakat faoliyatida mustaqil fikr yurita bilishni rivojlantirishda, texnik va ularni
jismoniy qobiliyatlarini takomillashtirishda; aqlni sinchkovligini va taktik
harakatlarga o’rgata bilishda; shug’ullanuvchilarning individual xususiyatlari,
xatti-harakat motivlarini ustalik bilan tushunib olishda, va qizishlari, talablari,
ehtiyoj va intilishlarini mohirlik bilan yo’lga qo’ya bilishda namoyon bo’ladi.
Takomillashtirish bosqichida “ARIZ-TRIZ” uslubini qo’llash orqali
texnika detallarini yaxshilash, ayrim harakatlarni takomillashtirish, jismoniy va
irodaviy fazilatlarni yanada rivojlantirish hisobiga texnik mahorat o’sadi.
68
UMUMIY XULOSA
1. Muammoli o’qitish “ARIZ-TRIZ” uslubi bu o’qitishning pedagogik
texnologiyasi bo’lib, o’zining mazmuni va tuzilmasi bo’yicha murabbiy va
sportchining ijodiy jarayonlarini sintezlaydi. Muammoli o’qitishda pedagogik
faoliyatning xususiyatlari o’quv axborotlari mazmunini muammoli vazifalar va
muammoli vaziyatlarga ko’chirish orqali maqsadlarni oydinlashtirish jarayonidan
iborat bo’ladi. Ijodiy o’quv faoliyati muammoli o’qitishning asosiy qoidasini
saqlagan holda – ma’lum darajada harakatlarga erkinlik berish va bu harakatlarni
bilish jarayonining butun tuzilmasi tizimida tartibga tushirish bilan boshqariladi.
Muammoli o’qitishdan foydalangan holdagina sportchilarda o’quv muammolari va
kasbiy vazifalarini yechishda ilmiy tekshirish jihatdan yondashuvni tarbiyalash,
mustaqil bilish malakasi va metodlarini shakllantirish mumkin. Muammoli
o’qitishni qo’llash, bilishni, tushunishni shakllantirishga yordam beradi, pedagogik
ijod va kasbiy mahoratni rivojlantirishga psixologik va kasbiy tayyorligini
shakllantiradi.
2. Qisqa masofaga yugurish texnikasini va taktikasini o’rgatish
mstodlarining har qaysisi, o’zining ijobiy tomonlari borligiga qaramasdan, tez
va samarali o’rgatishni to’la-to’kis ta’minlay olmaydi. Shuning uchun
amalda hamma metodlar ayrim-ayrim ham, bir vaqtning o’zida birga ham
qo’llanadi va ko’proq sportchining faolligiga tayanish kerak ya’ni
sportchining o’zi texnika va taktikani tahlil qilishi, imkoniyat darajasida
xatolarni to’g’rilashi kerak .Bunda tayyorgarlik vositalari turli xil vaziyat va
sharoitlarda ekspremental ta’sir xarakteristikasiga ega bo’ladi.
3. “ARIZ-TRIZ” uslubini qo’llash jarayonida birinchi o’ringa
murabbiyning bilimi emas balki har bir sportchining qobiliyatlari va tayyorgarlik
darajasi,uning funktsional imkoniyatlari, harakat tajribasi, o’rganilayotgan sport
texnikasi va taktikasining murakkabligi chiqadi.
4. Murabbiyning pedagogik mahorati, tarbiya jarayoni kabi ko’p qirralidir.
Mutaxassisda pedagogik mahorat shug’ullanuvchilarni malakali o’qitish harakat
69
faoliyatida mustaqil fikr yurita bilishni rivojlantirishda, texnik va ularni jismoniy
qobiliyatlarini takomillashtirishda ; aqlni sinchkovligini va va taktik harakatlarga
o’rgata bilishda; shug’ullanuvchilarning individual xususiyatlari, xatti-harakat
motivlarini ustalik bilan tushunib olishda, va qizishlari , talablari,ehtiyoj va
intilishlarini mohirlik bilan yo’lga qo’ya bilishda namoyon bo’ladi.
5. Sport texnikasi va taktikasining tayyorgarlik jarayoni uzluksiz davom
etadi. Odatda bu jarayon shartli suratda o’rganish va takomillashtirishga
bosqichlariga bo’linadi. Bunday bo’linish sportchining oldiga qo’yilgan
vazifani detallashtirishga imkon beradi. Takomillashtirish bosqichida “ARIZ-
TRIZ” uslubini qo’llash orqali texnika detallarini yaxshilash, ayrim harakatlarni
takomillashtirish, jismoniy va irodaviy fazilatlarni yanada rivojlantirish
hisobiga texnik mahorat o’sadi.
70
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. O‘zbekistan Respublikasi qonunlari
1. O’zbekiston Res’ublikasi “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida”gi qonuni (14
yanvarg’ 1992 yil).
2. O’zbekiston Res’ublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’zbekistonda jismoniy
tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora tadbirlari to’g’risida”gi qarori. 27
may, 1999 yil.
II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari
1. Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. T.
O’zbekiston, 1992.
2. Karimov I.A. “Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir”. T.: 1996. 3-tom,
3. Karimov I.A. “Jamiyatimiz mafkurasi xalkni-xalk, millatni-millat qilishga
xizmat etsin”. T.: O’zbekiston, 1998, 7-tom, 370 b
4. Karimov I.A. “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka taxdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”. T.: O’zbekiston,1997, 2-tom, 326 b.
5. Karimov I.A. “O’zbekiston, bozor munosobatlariga o’tishining o’ziga xos
yo’li”.-T.:O’zbekiston, 1998, 1-tom, 213 b.
6. Karimov I.A. “O’zbekiston, milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura”. T.:
O’zbekiston, 1-tom.
7. Karimov I.A. “O’zbekistonning o’z istiqbol va taraqqiyot yo’li”. T.:
O’zbekiston, 1992.1-tom, 36 b.
8. Karimov I.A. “Buyuk kelajagimizning xuquqiy kafolati” .T.: Sharq,
1993. 2-tom, 92 b.
III. Asosiy adabiyotlar
1. Anatomiya i fiziologiya Ye.A.Vorobeva, A.V.Gubor, Ye.B.Safyannikova.-
M.: Nauka, 1969 g.
2. Ashmarin B.A. Teoriya i metodika pedagogicheskix issledovaniy v
fizicheskom vospitanii: posobie dlya studentov, aspirantov i prepodavateley IFK. -
M.: Fizkultura i sport, 1978. – 223 s.
71
3. Biologicheskie i pedagogicheskie aspekti vinoslivosti // master,vsesoyuzn.
simp.// Teoriya i praktika fizicheskoy kulturi. 1972, №10, s. 38-49.
4. Biologicheskie i pedagogicheskie aspekti vinoslivosti // mater,vsesoyuzn.
simp.// Teoriya i praktika fizicheskoy kulturi. 1972, №8, s. 26-33.
5. Verxoshanskiy.Yu.V. «Osnovi spetsialgnoy fizicheskoy podgotovki
sportsmenov».M.FiS,1988,
6. Vlasov K.P. Metodi nauchix issledovaniy i organizatsiya eksperimenta.
Ucheb. posobie. –M.:1998 – 12 s.
7. Vlasov K.P. Metodi nauchnix issledovaniy i organizatsiya eksperimenta.
Ucheb. posobie. - Sankt-Peterburg: 2000. – 116 s.
8. Volkov V.M., Romashov A.V. predsorevnovatelnaya podgotovka
sportsmena: Uchebnaya posobne / SGIFK-Smolensk, 1991, 107 s.
9. Volkov N.I. Energeticheskiy obmen i rabotosposobnost v usloviyax
napryajennoy mishechnoy deyatelnosti, Kand. diss., 1968, 560 s.
10. Djerayan G.O. Sovershenstvovanie texniki i taktiki sprintera.-M.,
“Fizkultura i sport”, 1955, 196 str. sill.
11. Donskoy D. D. Biomexanika s osnovami sportivnoy texniki
.M.:FiS,1971,56s.
12. Zatsiorskiy V.M. Sportivnaya metrologiya.- M.: FiS, 1982.- 256 s.
13. Zatsiorskiy V.M. Fizicheskie kachestva sportsmena.-M.: FiS, 1970, 200s.
14. Zatsiorskiy V. M., Arunin. A.S., Seluyanov. V. N., Biomexanika
dvigatelnogo apparata cheloveka.M.:FiS,1981,65,73s
15. Zimkin N.V. Kachestvennie storoni dvigatelnoy deyatelnosti. V kn.:
fiziologiya mishechnoy deyatelnosti, truda i sporta.-L.: Nauka, 1969, 385-386 s.
16. Zimkin N.V. Fiziologicheskaya xarakteristika sili, bistroti vinoslivosti.-M.:
FiS, 1956, 205 s.
17. Zimnina N.V. Fiziologiya mishechnoy deyatelnosti. /pod redaktsiey N.V.
Zimnina. – M.: Fizkultura i sport, 1982.
18. Kerimov F.A. Sport sohasidagi ilmiy tadqiqotlar. T.: Zar qalam, 2004. – 334
bet.
72
19. Klivlenko V.M. Bistrota v sporte. M.: FiS, 1996.
20. Kots Ya.M. Osobennosti krovoobraosheniya pri mishechnoy rabote: Ucheb.
posobie po obo’ey fiziologii.-M., 1978-(Gos.Tsentr ordena Lenina IFK).
21. Kots Ya.M. Fiziologicheskie osnovi vinoslivosti. Sportivnaya fiziologiya:
Uchebn. dlya IFK, 1986, 79-98 s.
22. Lutkovskiy Ye.M. Filippova A.A. “Lyogkaya atletika”
.M.FiS,1977.24,37,49-52,55-67,167s.
23. Markov A.N. Siris P.Z. “Trenirovka Legkoatleta” M.Pros.1990,94-100s
24. Markov D.P. va Ozolin N.G. umumiy tahriri ostida ”Engil atletika”
O’qituvchi nashriyoti. 1971y.49-56,86-101,163-168,225-267betlar.
25. Matveev L.P. Osnovi sportivnoy trenirovki: Uchebn: pos. dlya IFK.-M.: FiS.
1977, 118, 271s.
26. Matveev L.P. Teoriya i metodika. FK: Uchebn. dlya IFK.-M.: FiS, 1991,
542 s
27. Maxmutov M.I, Ibragimov G.I., Choshanov M.A. pedagogicheskie
texnologii razvitiya mqshleniya uchashixsya, Kazan, 1993. 88 s.
28. Menxin Yu.V. Fizicheskaya podgotovka v Legkoy atletiki.-M: FiS,1989,
224s
29. Mironov D. Metodika is’olg’zovaniya s’etsialg’nogo texnicheskogo
ustroystva dlya obucheniya i sovershenstvovaniya texniki startovogo razgona v
bege na korotkie distantsii / Mironov D., Arakelyan Ye. // Chelovek v mire sporta:
Novqe idei, texnologii, pers’ektivq : Tez. dokl. Mejdunar. Kongr. - M.: 1998. - T.
1.57s.
30. Niyozov.I. ”Engil atletika”. Farg’ona nashriyoti.2005y.19-23,84-98 betlar.
31. Nikiforov Yu.B. Effektivnost trenirovki sprinterov. M.: FiS,1987.
32. Nikiforov Yu.B., Viktorov I.B. postroenie i planirovanie trenirovki v
Legkoy atletiki . M.: Fizkultura i sport, 1978, 224s.
33. Novikov A.D. «Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi» O’qituvchi
nashriyoti 1975 y
34. Ozolin N.G. Razvitie vinoslivosti sportsmena.-M.: FiS, 1959, 128s.
73
35. Ozolin N.G. Sovremennaya sistema sportivnoy trenirovki
.M.:FiS,1970,70,82.s
36. Ozolin N.G. Molodomu kollege.-M.:FiS,1988.23,154,180s
37. Ozolin N.G. Voronin V.I. “Lyogkaya atletika” M.FiS,1979,49,95,155,203s
38. Petrovskiy. V. V. Organizatsiya sportivnoy trenirovki. Kiev.: Zdorove,
1977.129s
39. Platonov V.N. Podgotovka kvalifitsirovannqx sportsmenov .
M.:FiS,1986.73,94s
40. Platonov V.N. Teoriya sporta: Uchebn. dlya IFK.-Kiev: Vio’a shkola, 1987,
423 s.
41. Metodicheskie rekomendatsii dlya prepodavateley IFK. - M.: Fizkultura i
sport, 1978. – 223 s.
42. Romanov.A.O. Uchebnik sportsmena. M.:FiS, 1964,167,170,326,331,333
43. Saidahmedov N.S. pedagogik texnologiya: tahlil, ta’rif, mulohaza. –
Ma’rifat. 24.06.1998 y.
44. Sayidahmedov N., Ochilov A. Yangi pedagogik texnologiya mohiyati va
zamonaviy loyihasi.- T.,RTM, 1999. –55 b.
45. Salamov R.S. Sport mashg’ulotining nazariy asoslari. Ucheb. pasobie dlya
VUZov. – T.: UzDJTI, 2005. – 238s.
46. Pedogogik texnologiyani amaliy asoslari. Buxoro, 2000, 38-b.
47. Tolipov U., Usmonboeva M. pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot.
T. Fan, 2005. 205 b.
48. Choshanov M.A. Didakticheskoe konstrutirovanie gibkoy texnologii
obucheniya//pedagogika, 1997. № 2. – S. 21-29.
49. Yarashev K.D. «Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish» Abu Ali ibn Sino
nashriyoti 2002 y.
50. Sog’lom avlod-bizning kelajagimiz. O’zbekiston Respublikasi prezidenti
I.A.Karimovning sog’lom avlod dasturini tasdiqlashga bag’ishlangan majlisida
so’zlagan nutqi. T.: 2000 yil.
74
IV. Qo‘shimcha adabiyotlar
1. Avliyaqulov N.X. O’qitishning modul tizimi va pedagogik texnologiyani
amaliy asoslari. Buxoro, 2000, 38-b.
2. Azizxodjaeva N.N. Nauchnie osnovi pedagogicheskoy texnologii /Resp.
ilm.-met.konf. mat./ T. 2000, 7-9 b.
3. AzizxodjaevaN.N. O’quv jarayonining samaradorligini oshirishda
.pedagogik texnologiyalar.T.: TDPU,2007,27-55.
4. Bespalko V.P. Slagaemie pedagogicheskoy texnologii. M. pedagogika,
1989, 192 s.
5. Ishmuhammedov R.J. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim
samaradorligini oshirish yo’llari. T. Universitet, 2004.
6. Klarin M.V. Innovatsii v mirovoy praktike. Riga, 1995. 96 s.
7. Kuzmina N.V. Metod sistemnogo pedagogicheskaya issledovaniya:
Uchebnoe posobie.-L. Iz-vo. LGU. 1980,172 s.
8. Mavlonova R. Pedagogika. T. O’qituvchi, 2001. 172-180 b.
9. Magistrlik dissertatsiyasini yozish, rasmiylashtirish va ximoya qilishga
tayyorlash bo’yicha uslubiy ko’rsatmalar. – T.: Moliya, 1999. – 180 b.
10. Piaje J. Psixologiya intellekta. – M. 1969. 108 s
11. Radjabov R.F. Xujaniyozova Z.O. Muammoli o’qitish tizimi. /Xorazm
Ma’mun Akademiyasi ilmiy merosi barkamol shaxs tarbiyasining omil va
vositasi sifatida. Respublika ilmiy-amaliy konferentsiya tezislari to’plami.
Urganch 2005. 24-25 b.
12. Sayidaxmedov N.S. Teoriya i praktika podgotovki studentov pedvuza k
rukovodstvu oboshestvenno poleznim, proizvoditelnim trudom shkolnikov:
Avtoref. d-ra ped. nauk.-Tashkent,1983.- 45 s.
V. Ilmiy jurnal va konfrensiya maqolalari
1. Yo’ldoshev J.G. Yangi pedagogik texnologiya yo’nalishlari, muammolari,
yechimlari. //Xalq ta’limi jurnali 1999. №4.4-11 b
75
VI. Internet saytlari
1. Verxoshanskiy.Yu.V. Netraditsionnie metodi podgotovki sprinter.
htt’://www.accuna.ru
2. Gulg’chevskaya V.G.,Skachkov A.V.Kontse’tualg’nqe osnovq sovremennqx
pedagogicheskix texnologii. htt’://www.orizont.ru
3. Polat Ye.S. Novie pedagogicheskie texnologii.
htt’://www.scholar.urc.ac.ru:2002/courses/Technology
4. Ridjec.D. Beg. htt’://www.Myathletics.narod.ru
5. Tretyakov P.I., Sennovskiy I.B. Texnologiya modulnogo obucheniya v
shkole. htt’://www.ioso.ru./ts/s10419/index.htm
76
ILOVALAR
Qayd etilgan ilovalarda aks ettirilgan jadvallardan magistrlik
dissertatsiyasining pedagogik tadqiqot natijalarini taqqoslash va muhokama etishda
foydalanilgan
1-rasm. Nazorat va Tadqiqot guruhlarida texnik
tayyorgarlikning o’zgarish dinamikasi
2-rasm. Nazorat va Tadqiqot guruhlarida taktik
tayyorgarlikning o’zgarish dinamikasi
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
Tadqiqot
boshida
3 oydan so'ng Tadqiqot
yakunida
Nazorat
Tadqiqot
77
1.1-sxema. Tadqiqot guruhidagi qisqa masofaga yuguruvchining
texnikasini baholash
Sportchining ismi Aveshov Q.
Texnik unsur
Baholar
Tadqiqotdan
oldin
Tadqiqot
yakunida
E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3
I.”Startga!” buyrug’idan so’ng start
vaziyati
1. Oyoqlar holati.
2. Qo’llar holati.
3. Qo’llar va oyoqlar tayanchi orasida
tana og’irligining taqsimlanishi
3
4
3
4
3
4
4
3
3
3
4
3
4
3
4
4
4
4
II.”Diqqat!” buyrug’idan so’ng start
vaziyati .
1. Tosning holati.
2. Qo’llar va oyoqlar tayanchi orasida
tana og’irligining taqsimlanishi
3. Oyoqlarning tizza bo’g’imida bukilish
burchagi.
4
3
3
3
2
3
3
2
3
4
3
4
4
4
4
4
4
4
III.O’q otilishidan keyingi harakat.
1. Qo’lni siltash.
2. Startdan tananing otilish burchagi .
3. Start dastgohlaridan oyoqlar bilan
itarish.
3
2
3
3
2
2
3
2
2
4
3
4
4
4
3
4
4
3
IV.Startdan dastlabki qadamlarning
qo’yilishi .
1. Startdan dastlabki qadamlarning
uzunligi .
2. Qadamlar sur’ati .
3
2
3
2
3
3
4
4
4
3
4
4
78
3. Orqa itarilish bosqichida oyoqlarning
to’g’rilanishi
4. Yugurishning to’g’ri chizziqliligi .
5. Harakatlar erkinligi , ortiqcha
zo’riqishning yo’qligi
6. Startdan dastlabki qadamlar vaqtida
yuguruvchi tanasining holati
3
4
2
3
2
2
3
2
3
2
3
4
3
4
4
3
4
3
4
4
3
3
4
4
V.Masofa bo’ylab yugurish
1. Yuguruvchining gavda holati .
2. Qo’l xarakati.
3. Depsinish holatida, silkanch oyoq
xarakati.
4. Silkinch holatida, depsinadigan
oyoq xarakati.
5. Odimlar chastotasi.
6. Qadamlar uzunligi va sur’ati.
7. Yugurishda oyoq tagi uchining
holati
8. Yugurishning to’g’ri chizziqliligi .
9. Harakatlar erkinligi , ortiqcha
zo’riqishning yo’qligi
10. Qo’l va oyoq haraktlarining
uyg’unligi
3
3
2
2
3
2
2
3
3
3
3
3
3
3
2
2
3
3
2
3
2
2
2
3
3
3
2
4
3
3
4
3
4
4
3
3
4
4
4
3
4
4
4
3
3
4
4
4
4
4
3
4
4
4
4
4
3
4
4
4
∑ 71 67 71 90 93 92
_
X
69.6 91.6
V% 69.6% 91.6%
Eng yuqori ball-100
79
1.2-sxema. Tadqiqot guruhidagi qisqa masofaga yuguruvchining
texnikasini baholash
Sportchining ismi Abduholiqov Sh
Texnik unsur
Baholar
Tadqiqotdan
oldin
Tadqiqot
yakunida
E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3
I.”Startga!” buyrug’idan so’ng start
vaziyati
1. Oyoqlar holati.
2. Qo’llar holati.
3. Qo’llar va oyoqlar tayanchi orasida
tana og’irligining taqsimlanishi
3
4
3
4
3
4
4
3
3
3
4
3
3
3
4
4
4
4
II.”Diqqat!” buyrug’idan so’ng start
vaziyati .
1.Tosning holati.
2.Qo’llar va oyoqlar tayanchi orasida tana
og’irligining taqsimlanishi
3.Oyoqlarning tizza bo’g’imida bukilish
burchagi.
4
3
3
3
2
3
3
2
3
4
3
4
4
3
3
4
4
4
III.O’q otilishidan keyingi harakat.
1.Qo’lni siltash.
2.Startdan tananing otilish burchagi .
3.Start dastgohlaridan oyoqlar bilan
itarish.
3
2
3
3
2
2
3
2
2
4
3
4
4
4
3
3
3
3
IV.Startdan dastlabki qadamlarning
qo’yilishi .
1.Startdan dastlabki qadamlarning uzunligi
2.Qadamlar sur’ati .
3.Orqa itarilish bosqichida oyoqlarning
to’g’rilanishi
3
2
3
3
2
2
3
3
3
4
4
3
4
3
3
4
4
3
80
4.Yugurishning to’g’ri chizziqliligi .
5.Harakatlar erkinligi , ortiqcha
zo’riqishning yo’qligi
6.Startdan dastlabki qadamlar vaqtida
yuguruvchi tanasining holati
4
2
3
2
3
2
2
3
4
4
4
3
3
4
3
3
3
4
V.Masofa bo’ylab yugurish
1.Yuguruvchining gavda holati .
2.Qo’l xarakati.
3.Depsinish holatida , silkanch oyoq
xarakati.
4.Silkinch holatida, depsinadigan oyoq
xarakati.
5.Odimlar chastotasi.
6.Qadamlar uzunligi va sur’ati.
7.Yugurishda oyoq tagi uchining
holati
8.Yugurishning to’g’ri chizziqliligi .
9.Harakatlar erkinligi , ortiqcha
zo’riqishning yo’qligi
10. Qo’l va oyoq haraktlarining
uyg’unligi
3
2
2
2
3
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
2
3
3
2
3
2
2
2
3
3
3
2
3
3
3
4
3
4
4
3
3
4
4
4
3
3
4
4
3
3
4
3
4
3
4
3
3
4
4
4
4
3
4
4
4
∑ 69 68 70 90 86 88
_
X
69. 88
V% 69% 88%
Eng yuqori ball-100
81
1.3-sxema. Tadqiqot guruhidagi qisqa masofaga yuguruvchining
texnikasini baholash
Sportchining ismi To’raxo’jaev Q
Texnik unsur
Baholar
Tadqiqotdan
oldin
Tadqiqot
yakunida
E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3
I.”Startga!” buyrug’idan so’ng start
vaziyati
1. Oyoqlar holati.
2. Qo’llar holati.
3. Qo’llar va oyoqlar tayanchi orasida
tana og’irligining taqsimlanishi
3
4
3
4
3
4
4
3
3
3
4
3
4
3
4
4
4
4
II.”Diqqat!” buyrug’idan so’ng start
vaziyati .
1.Tosning holati.
2.Qo’llar va oyoqlar tayanchi orasida tana
og’irligining taqsimlanishi
3.Oyoqlarning tizza bo’g’imida bukilish
burchagi.
4
3
3
3
2
3
3
2
3
4
3
4
4
3
4
4
4
4
III.O’q otilishidan keyingi harakat.
1.Qo’lni siltash.
2.Startdan tananing otilish burchagi .
3.Start dastgohlaridan oyoqlar bilan
itarish.
3
2
3
3
2
2
3
2
2
4
3
4
4
4
3
4
4
3
IV.Startdan dastlabki qadamlarning
qo’yilishi .
1.Startdan dastlabki qadamlarning uzunligi
2.Qadamlar sur’ati .
3.Orqa itarilish bosqichida oyoqlarning
to’g’rilanishi
3
2
3
3
2
2
3
3
3
4
4
3
4
3
4
4
4
3
82
4.Yugurishning to’g’ri chizziqliligi .
5.Harakatlar erkinligi , ortiqcha
zo’riqishning yo’qligi
6.Startdan dastlabki qadamlar vaqtida
yuguruvchi tanasining holati
4
2
3
2
3
2
2
3
4
4
4
3
3
4
4
3
4
4
V.Masofa bo’ylab yugurish
1.Yuguruvchining gavda holati .
2.Qo’l xarakati.
3.Depsinish holatida , silkanch oyoq
xarakati.
4.Silkinch holatida, depsinadigan oyoq
xarakati.
5.Odimlar chastotasi.
6.Qadamlar uzunligi va sur’ati.
7.Yugurishda oyoq tagi uchining holati
8.Yugurishning to’g’ri chizziqliligi .
9.Harakatlar erkinligi , ortiqcha
zo’riqishning yo’qligi
10. Qo’l va oyoq haraktlarining
uyg’unligi
3
3
2
2
3
2
2
3
2
3
3
3
3
3
2
2
3
3
2
3
2
2
2
3
3
3
2
4
3
3
4
3
4
4
3
3
4
3
4
3
4
3
4
3
3
4
3
4
3
4
3
4
4
4
4
4
3
4
4
4
∑ 70 67 71 89 89 92
_
X
69.3 90
V% 69.3% 90%
Eng yuqori ball-100
83
1.4-sxema. Tadqiqot guruhidagi qisqa masofaga yuguruvchining
texnikasini baholash
Sportchining ismi Matyoqubov B.
Texnik unsur
Baholar
Tadqiqotdan
oldin
Tadqiqot
yakunida
E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3
I.”Startga!” buyrug’idan so’ng start
vaziyati
1. Oyoqlar holati.
2. Qo’llar holati.
3. Qo’llar va oyoqlar tayanchi orasida
tana og’irligining taqsimlanishi
3
4
3
4
3
4
4
3
3
3
4
3
4
3
4
4
4
4
II.”Diqqat!” buyrug’idan so’ng start
vaziyati .
1.Tosning holati.
2.Qo’llar va oyoqlar tayanchi orasida tana
og’irligining taqsimlanishi
3.Oyoqlarning tizza bo’g’imida bukilish
burchagi.
4
3
3
3
2
3
3
2
3
4
3
4
4
4
4
4
4
4
III.O’q otilishidan keyingi harakat.
1.Qo’lni siltash.
2.Startdan tananing otilish burchagi .
3.Start dastgohlaridan oyoqlar bilan
itarish.
3
2
3
3
2
2
3
2
2
4
3
4
4
4
3
4
4
3
IV.Startdan dastlabki qadamlarning
qo’yilishi .
1.Startdan dastlabki qadamlarning uzunligi
2.Qadamlar sur’ati .
3.Orqa itarilish bosqichida oyoqlarning
to’g’rilanishi
3
2
3
3
2
2
3
3
3
4
4
3
4
3
4
4
4
3
84
4.Yugurishning to’g’ri chizziqliligi .
5.Harakatlar erkinligi , ortiqcha
zo’riqishning yo’qligi
6.Startdan dastlabki qadamlar vaqtida
yuguruvchi tanasining holati
4
2
3
2
3
2
2
3
4
4
4
3
3
4
4
3
4
4
V.Masofa bo’ylab yugurish
1.Yuguruvchining gavda holati .
2.Qo’l xarakati.
3.Depsinish holatida , silkanch oyoq
xarakati.
4.Silkinch holatida, depsinadigan oyoq
xarakati.
5.Odimlar chastotasi.
6.Qadamlar uzunligi va sur’ati.
7.Yugurishda oyoq tagi uchining
holati
8.Yugurishning to’g’ri chizziqliligi .
9.Harakatlar erkinligi , ortiqcha
zo’riqishning yo’qligi
10. Qo’l va oyoq haraktlarining
uyg’unligi
3
3
2
2
3
2
2
3
3
3
3
3
3
3
2
2
3
3
2
3
2
2
2
3
3
3
2
4
3
3
4
3
4
4
3
3
4
4
4
3
4
4
4
3
3
3
4
4
4
4
3
4
3
4
4
4
3
4
4
4
∑ 71 67 71 90 92 91
_
X
69.6 91
V% 69.6% 91%
Eng yuqori ball-100
85
2.1-sxema. Nazorat guruhidagi qisqa masofaga yuguruvchining
texnikasini baholash
Sportchining ismi Qarshiev V.
Texnik unsur
Baholar
Tadqiqotdan
oldin
Tadqiqot
yakunida
E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3
I.”Startga!” buyrug’idan so’ng start
vaziyati
1. Oyoqlar holati.
2. Qo’llar holati.
3. Qo’llar va oyoqlar tayanchi orasida
tana og’irligining taqsimlanishi
3
4
3
4
3
4
4
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
II.”Diqqat!” buyrug’idan so’ng start
vaziyati .
1.Tosning holati.
2.Qo’llar va oyoqlar tayanchi orasida tana
og’irligining taqsimlanishi
3.Oyoqlarning tizza bo’g’imida bukilish
burchagi.
4
3
3
3
2
3
3
2
3
4
3
3
4
3
3
4
3
3
III.O’q otilishidan keyingi harakat.
1.Qo’lni siltash.
2.Startdan tananing otilish burchagi .
3.Start dastgohlaridan oyoqlar bilan
itarish.
3
2
3
3
2
2
3
2
2
4
3
3
4
3
3
4
3
3
IV.Startdan dastlabki qadamlarning
qo’yilishi .
1.Startdan dastlabki qadamlarning uzunligi
2.Qadamlar sur’ati .
3.Orqa itarilish bosqichida oyoqlarning
to’g’rilanishi
3
2
3
3
2
2
3
3
3
4
3
3
4
3
3
4
3
3
86
4.Yugurishning to’g’ri chizziqliligi .
5.Harakatlar erkinligi , ortiqcha
zo’riqishning yo’qligi
6.Startdan dastlabki qadamlar vaqtida
yuguruvchi tanasining holati
4
2
3
2
3
2
2
3
4
3
3
3
3
3
3
3
3
3
V.Masofa bo’ylab yugurish
1.Yuguruvchining gavda holati .
2.Qo’l xarakati.
3.Depsinish holatida , silkanch oyoq
xarakati.
4.Silkinch holatida, depsinadigan oyoq
xarakati.
5.Odimlar chastotasi.
6.Qadamlar uzunligi va sur’ati.
7.Yugurishda oyoq tagi uchining
holati
8.Yugurishning to’g’ri chizziqliligi .
9.Harakatlar erkinligi , ortiqcha
zo’riqishning yo’qligi
10. Qo’l va oyoq haraktlarining
uyg’unligi
3
3
2
2
3
2
2
3
3
3
3
3
3
3
2
2
3
3
2
3
2
2
2
3
3
3
2
4
3
3
3
3
4
3
3
3
3
3
4
3
3
3
4
3
3
3
3
3
3
3
4
3
4
3
3
3
3
3
4
3
∑ 71 67 71 80 79 81
_
X
69.6 80
V% 69.6% 80%
Eng yuqori ball-100
87
2.2-sxema. Nazorat guruhidagi qisqa masofaga yuguruvchining
texnikasini baholash
Sportchining ismi Shukurov M.
Texnik unsur
Baholar
Tadqiqotdan
oldin
Tadqiqot
yakunida
E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3
I.”Startga!” buyrug’idan so’ng start
vaziyati
1. Oyoqlar holati.
2. Qo’llar holati.
3. Qo’llar va oyoqlar tayanchi orasida
tana og’irligining taqsimlanishi
3
4
3
4
3
4
4
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
II.”Diqqat!” buyrug’idan so’ng start
vaziyati .
1.Tosning holati.
2.Qo’llar va oyoqlar tayanchi orasida tana
og’irligining taqsimlanishi
3.Oyoqlarning tizza bo’g’imida bukilish
burchagi.
4
3
3
3
2
3
3
2
3
4
3
3
4
3
3
4
3
3
III.O’q otilishidan keyingi harakat.
1.Qo’lni siltash.
2.Startdan tananing otilish burchagi .
3.Start dastgohlaridan oyoqlar bilan
itarish.
3
2
3
3
2
2
3
2
2
4
3
3
4
3
3
4
3
3
IV.Startdan dastlabki qadamlarning
qo’yilishi .
1.Startdan dastlabki qadamlarning uzunligi
2.Qadamlar sur’ati .
3.Orqa itarilish bosqichida oyoqlarning
to’g’rilanishi
3
2
3
3
2
2
3
3
3
4
3
3
4
3
3
4
3
3
88
4.Yugurishning to’g’ri chizziqliligi .
5.Harakatlar erkinligi , ortiqcha
zo’riqishning yo’qligi
6.Startdan dastlabki qadamlar vaqtida
yuguruvchi tanasining holati
4
2
3
2
3
2
2
3
4
3
3
3
3
3
3
3
3
3
V.Masofa bo’ylab yugurish
1.Yuguruvchining gavda holati .
2.Qo’l xarakati.
3.Depsinish holatida , silkanch oyoq
xarakati.
4.Silkinch holatida, depsinadigan oyoq
xarakati.
5.Odimlar chastotasi.
6.Qadamlar uzunligi va sur’ati.
7.Yugurishda oyoq tagi uchining
holati
8.Yugurishning to’g’ri chizziqliligi .
9.Harakatlar erkinligi , ortiqcha
zo’riqishning yo’qligi
10. Qo’l va oyoq haraktlarining
uyg’unligi
3
3
2
2
3
2
2
3
3
3
3
3
3
3
2
2
3
3
2
3
2
2
2
3
3
3
2
4
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
3
3
3
4
3
3
3
3
3
3
3
4
3
3
3
3
3
3
3
3
3
∑ 71 67 71 79 79 79
_
X
69.6 79
V% 69.6% 79%
Eng yuqori ball-100
89
2.3-sxema. Nazorat guruhidagi qisqa masofaga yuguruvchining
texnikasini baholash
Sportchining ismi Vosiqov K.
Texnik unsur
Baholar
Tadqiqotdan
oldin
Tadqiqot
yakunida
E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3
I.”Startga!” buyrug’idan so’ng start
vaziyati
1. Oyoqlar holati.
2. Qo’llar holati.
3. Qo’llar va oyoqlar tayanchi orasida
tana og’irliginin taqsimlanishi
3
4
3
4
3
4
4
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
II.”Diqqat!” buyrug’idan so’ng start
vaziyati .
1.Tosning holati.
2.Qo’llar va oyoqlar tayanchi orasida tana
og’irligining taqsimlanishi
3.Oyoqlarning tizza bo’g’imida bukilish
burchagi.
4
3
3
3
2
3
3
2
3
4
3
3
4
3
3
4
3
3
III.O’q otilishidan keyingi harakat.
1.Qo’lni siltash.
2.Startdan tananing otilish burchagi .
3.Start dastgohlaridan oyoqlar bilan
itarish.
3
2
3
3
2
2
3
2
2
4
3
3
4
3
3
4
3
3
IV.Startdan dastlabki qadamlarning
qo’yilishi .
1.Startdan dastlabki qadamlarning uzunligi
2.Qadamlar sur’ati .
3.Orqa itarilish bosqichida oyoqlarning
to’g’rilanishi
3
2
3
3
2
2
3
3
3
4
3
3
4
3
3
4
3
3
90
4.Yugurishning to’g’ri chizziqliligi .
5.Harakatlar erkinligi , ortiqcha
zo’riqishning yo’qligi
6.Startdan dastlabki qadamlar vaqtida
yuguruvchi tanasining holati
4
2
2
3
2
3
3
2
2
3
3
4
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
V.Masofa bo’ylab yugurish
1.Yuguruvchining gavda holati .
2.Qo’l xarakati.
3.Depsinish holatida , silkanch oyoq
xarakati.
4.Silkinch holatida, depsinadigan oyoq
xarakati.
5.Odimlar chastotasi.
6.Qadamlar uzunligi va sur’ati.
7.Yugurishda oyoq tagi uchining
holati
8.Yugurishning to’g’ri chizziqliligi .
9.Harakatlar erkinligi , ortiqcha
zo’riqishning yo’qligi
10. Qo’l va oyoq haraktlarining
uyg’unligi
3
3
2
2
3
2
2
3
3
3
3
3
3
3
2
2
3
3
2
3
2
2
2
3
3
3
2
4
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
3
3
3
3
3
3
3
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
∑ 71 67 71 78 79 77
_
X
69.6 78
V% 69.6% 78%
Eng yuqori ball-100
91
2.4-sxema. Nazorat guruhidagi qisqa masofaga yuguruvchining
texnikasini baholash
Sportchining ismi Abduqodirov K.
Texnik unsur
Baholar
Tadqiqotdan
oldin
Tadqiqot
yakunida
E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3
I.”Startga!” buyrug’idan so’ng start
vaziyati
1. Oyoqlar holati.
2. Qo’llar holati.
3. Qo’llar va oyoqlar tayanchi orasida
tana og’irligining taqsimlanishi
3
4
3
4
3
4
4
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
II.”Diqqat!” buyrug’idan so’ng start
vaziyati .
1.Tosning holati.
2.Qo’llar va oyoqlar tayanchi orasida tana
og’irligining taqsimlanishi
3.Oyoqlarning tizza bo’g’imida bukilish
burchagi.
4
3
3
3
2
3
3
2
3
4
3
3
4
3
3
4
3
3
III.O’q otilishidan keyingi harakat.
1.Qo’lni siltash.
2.Startdan tananing otilish burchagi .
3.Start dastgohlaridan oyoqlar bilan
itarish.
3
2
3
3
2
2
3
2
2
4
3
3
4
3
3
3
3
2
IV.Startdan dastlabki qadamlarning
qo’yilishi .
1.Startdan dastlabki qadamlarning uzunligi
2.Qadamlar sur’ati .
3.Orqa itarilish bosqichida oyoqlarning
to’g’rilanishi
3
2
3
3
2
2
3
3
3
4
3
3
4
3
3
3
3
3
92
4.Yugurishning to’g’ri chizziqliligi .
5.Harakatlar erkinligi , ortiqcha
zo’riqishning yo’qligi
6.Startdan dastlabki qadamlar vaqtida
yuguruvchi tanasining holati
4
2
3
2
3
2
2
3
4
3
3
3
3
3
3
3
3
3
V.Masofa bo’ylab yugurish
1.Yuguruvchining gavda holati .
2.Qo’l xarakati.
3.Depsinish holatida , silkanch oyoq
xarakati.
4.Silkinch holatida, depsinadigan oyoq
xarakati.
5.Odimlar chastotasi.
6.Qadamlar uzunligi va sur’ati.
7.Yugurishda oyoq tagi uchining
holati
8.Yugurishning to’g’ri chizziqliligi .
9.Harakatlar erkinligi , ortiqcha
zo’riqishning yo’qligi
10. Qo’l va oyoq haraktlarining
uyg’unligi
3
3
2
2
3
2
2
3
3
3
3
3
3
3
2
2
3
3
2
3
2
2
2
3
3
3
2
4
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
3
3
3
4
3
4
3
3
3
3
3
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
∑ 71 67 71 79 80 74
_
X
69.6 77.3
V% 69.6% 77.3%
Eng yuqori ball-100
93
3.1-sxema. Tadqiqot guruhidagi qisqa masofaga yuguruvchining
musobaqa taktikasini baholash
Sportchining ismi Mo’ldoshev B.
Taktik amallar
Baholar
Tadqiqotdan
oldin
Tadqiqot
yakunida
E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3
1.Sportchining bellashuv jarayonida
kuchni taqsimlash ko’nikmasi.
2.Sportchining musobaqa paytida bir taktik
xarakatlar tizimidan ikkinchisiga epchil
tarzda o’tish malakasi.
3.Sportchi aniq taktik vazifani texnika
arsenalidan tug’ri foydalanishga bog’lik
xolda yechish malakasi
2
3
3
2
2
2
2
3
2
3
3
4
4
4
4
4
3
4
∑ 8 6 7 10 12 11
_
X
7 11
V% 58.3% 91.6%
Eng yuqori ball-12
3.2-sxema. Tadqiqot guruhidagi qisqa masofaga yuguruvchining
musobaqa taktikasini baholash
Sportchining ismi Abubakirov D.
Taktik amallar
Baholar
Tadqiqotdan
oldin
Tadqiqot
yakunida
E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3
1.Sportchining bellashuv jarayonida
kuchni taqsimlash ko’nikmasi.
2.Sportchining musobaqa paytida bir taktik
xarakatlar tizimidan ikkinchisiga epchil
tarzda o’tish malakasi.
2
2
2
3
3
3
3
3
3
4
4
4
94
3.Sportchi aniq taktik vazifani texnika
arsenalidan tug’ri foydalanishga bog’lik
xolda yechish malakasi
2
3
2
3
4
4
∑ 6 8 8 9 11 12
_
X
7.3 10.6
V% 61.1% 88.3%
Eng yuqori ball-12
3.3-sxema. Tadqiqot guruhidagi qisqa masofaga yuguruvchining
musobaqa taktikasini baholash
Sportchining ismi Arabjonov Sh.
Taktik amallar
Baholar
Tadqiqotdan
oldin
Tadqiqot
yakunida
E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3
1.Sportchining bellashuv jarayonida
kuchni taqsimlash ko’nikmasi.
2.Sportchining musobaqa paytida bir taktik
xarakatlar tizimidan ikkinchisiga epchil
tarzda o’tish malakasi.
3.Sportchi aniq taktik vazifani texnika
arsenalidan tug’ri foydalanishga bog’lik
xolda yechish malakasi
2
3
3
2
2
2
2
2
2
3
3
3
4
4
4
4
3
4
∑ 8 6 6 9 12 10
_
X
6.6 10..3
V% 55.5% 86.1%
Eng yuqori ball-12
95
3.4-sxema. Tadqiqot guruhidagi qisqa masofaga yuguruvchining
musobaqa taktikasini baholash
Sportchining ismi Sultonov D.
Taktik amallar
Baholar
Tadqiqotdan
oldin
Tadqiqot
yakunida
E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3
1.Sportchining bellashuv jarayonida
kuchni taqsimlash ko’nikmasi.
2.Sportchining musobaqa paytida bir taktik
xarakatlar tizimidan ikkinchisiga epchil
tarzda o’tish malakasi.
3.Sportchi aniq taktik vazifani texnika
arsenalidan tug’ri foydalanishga bog’lik
xolda yechish malakasi
2
2
3
2
2
2
2
2
2
3
3
3
4
3
3
4
3
4
∑ 7 6 6 9 10 11
_
X
6.3 10
V% 52.7% 83..3%
Eng yuqori ball-12
4.1-sxema Nazorat guruhidagi qisqa masofaga yuguruvchining
musobaqa taktikasini baholash
Sportchining ismi Saidxo’jaev S.
Taktik amallar
Baholar
Tadqiqotdan
oldin
Tadqiqot
yakunida
E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3
1.Sportchining bellashuv jarayonida
kuchni taqsimlash ko’nikmasi.
2.Sportchining musobaqa paytida bir taktik
xarakatlar tizimidan ikkinchisiga epchil
tarzda o’tish malakasi.
2
3
2
2
2
2
3
3
4
2
2
3
96
3.Sportchi aniq taktik vazifani texnika
arsenalidan tug’ri foydalanishga bog’lik
xolda yechish malakasi
3
2
2
3
2
2
∑ 8 6 6 9 8 7
_
X
6.6 8
V% 55.5% 66%
Eng yuqori ball-12
4.2-sxema. Nazorat guruhidagi qisqa masofaga yuguruvchining
musobaqa taktikasini baholash
Sportchining ismi Sharipov B.
Taktik amallar
Baholar
Tadqiqotdan
oldin
Tadqiqot
yakunida
E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3
1.Sportchining bellashuv jarayonida
kuchni taqsimlash ko’nikmasi.
2.Sportchining musobaqa paytida bir taktik
xarakatlar tizimidan ikkinchisiga epchil
tarzda o’tish malakasi.
3.Sportchi aniq taktik vazifani texnika
arsenalidan tug’ri foydalanishga bog’lik
xolda yechish malakasi
2
2
2
2
3
2
2
2
2
3
3
3
3
2
2
3
2
2
∑ 6 7 6 9 7 7
_
X
6.3 7.6
V% 52.7% 63.8%
Eng yuqori ball-12
97
4.3-sxema Nazorat guruhidagi qisqa masofaga yuguruvchining
musobaqa taktikasini baholash
Sportchining ismi Axmedov A.
Taktik amallar
Baholar
Tadqiqotdan
oldin
Tadqiqot
yakunida
E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3
1.Sportchining bellashuv jarayonida
kuchni taqsimlash ko’nikmasi.
2.Sportchining musobaqa paytida bir taktik
xarakatlar tizimidan ikkinchisiga epchil
tarzda o’tish malakasi.
3.Sportchi aniq taktik vazifani texnika
arsenalidan tug’ri foydalanishga bog’lik
xolda yechish malakasi
2
2
2
2
2
2
3
3
2
3
2
2
2
2
2
4
3
4
∑ 6 6 8 7 6 10
_
X
6.6 7.6
V% 55.5% 63.3%
Eng yuqori ball-12
4.4-sxema Nazorat guruhidagi qisqa masofaga yuguruvchining
musobaqa taktikasini baholash
Sportchining ismi Sultonov M.
Taktik amallar
Baholar
Tadqiqotdan
oldin
Tadqiqot
yakunida
E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3
1.Sportchining bellashuv jarayonida
kuchni taqsimlash ko’nikmasi.
2.Sportchining musobaqa paytida bir taktik
xarakatlar tizimidan ikkinchisiga epchil
2
2
2
3
4
4
98
tarzda o’tish malakasi.
3.Sportchi aniq taktik vazifani texnika
arsenalidan tug’ri foydalanishga bog’lik
xolda yechish malakasi
3
3
2
2
2
2
3
3
4
4
3
4
∑ 7 7 6 9 8 10
_
X
6.6 9
V% 55.5% 75%
Eng yuqori ball-12