1

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI

NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI

FIZIKA - MATEMATIKA FAKULTETI

«Himoyaga ruxsat etilsin»

Fakultet dekani

f.-m.f.n.,dotsent

__________ D.I.Yunusova

«____» __________2012 yil

5140100-«Matematika va informatika» ta‘lim

yo`nalishi IV kurs talabasi

HAMIDOVA Nazira Fayzullayevnaning

Akademik litseylarda Axborot texnologiyalari fanining ―Kompyuter

tarmoqlari va ularda ishlash asoslari‖ bo‘limini o‘qitish metodikasi mavzusidagi

BITIRUV MALAKAVIY ISHI

Talaba: _________ N.Hamidova

Ilmiy rahbar: «Informatika va ta‘limda

axborot texnologiyalari» kafedrasi

iq.f.n.dotsent

________ A.Qobilov

Taqrizchi: «Informatika va ta‘limda axborot

texnologiyalari» kafedrasi dotsenti

____________B.Xoldorov

Taqrizchi: O‘ZMU qoshidagi

S.H.Sirojiddinov nomli AK litsey informatika

fani katta o‘qituvchisi

__________________A.Akmalov

«Himoyaga tavsiya etilsin»

«Informatika va ta‘limda axborot

texnologiyalari» kafedrasi mudiri p.f.n.,

dotsent

___________M.E.Mamarajabov

«__»__________2012 yil

Toshkent - 2012

2

M U N D A R I J A

Kirish …………………………………………….……………… 3

1-BOB. Akademik litseylarda Axborot texnologiyalari fanining

o‘qitilish holati……………………………………………………. 7

1.1. Akademik litseylarda Axborot texnologiyalari fani va uning

o‘qitilish holati……………………………………………………... 7

1.2. Akademik litseylarda Axborot texnologiyalari fanining mazmuni 10

1.3. Axborot texologiyalari fanini o‘qitishda qo‘llaniladigan

metodlar…………………………………………………………… 14

2-BOB. Akademik litseylarda Axborot texnologiyalari fanining

―Kompyuter tarmoqlari va ularda ishlash asoslari‖ bo‘limini

o‘qitish metodikasi……………………………………………… 21

2.1. Axborot texnologiyalari fanining ―Kompyuter tarmoqlari va

ularda ishlash asoslari‖ bo‘limini o‘qitish metodikasi………….. 21

2.2. ―Kompyuter tarmoqlari va ularda ishlash asoslari‖ bo‘limi

bo‘yicha o‘quvchilar bilimini baholash …………………………. 55

2.3. Tajriba-sinov ishlari va ularning natijalari tahlili ………………… 62

Xulosa ………………………………………………..…………... 67

Foydalanilgan adabiyotlar …………………….…………………. 69

Izohli lug‘at …………………………….………………………... 71

3

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi: Hozirgi davrda biror-bir sohada ish yuritish, uni

boshqarishni kompyutersiz tasavvur qilish qiyin. XXI asr savodxon kishisi bo‘lishi

uchun avvalo kompyuter savodxoni bo‘lishi, axborot texnologiyalarini puxta

egallamog‘i lozim. Har bir mutaxasis u qaysi sohada ishlashidan qat‘iy nazar, o‘z

vazifasini zamon talabi darajasida bajarishi uchun axborotga ishlov beruvchi,

kompyuter tarmoqlarini va internet xizmatidan foydalanish uslubiyotini bilishi va

ularda ishlash ko‘nikmasiga ega bo‘lishi zarur. Shu sababli bugungi kunda

mustaqil Respublikamizda ta‘lim sohasida amalga oshirilayotgan tub islohatlarning

mazmun mohiyati, maqsadi va vazifalari aniq belgilab olingan. Jumladan ―Kadrlar

tayyorlash milliy dasturi‖da ―Kadrlar tayyorlash tizimi va mazmunini

mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyoti istiqbollarida, jamiyat

ehtiyojlaridan, fan, madaniyat, texnika va texnologiyalarning zamonaviy

yutuqlaridan kelib chiqqan holda qayta qurish nazarda tutiladi‖ deb belgilab

qo‘yilgan [1].

Yuqoridagilar asosida ta‘lim tizimidagi fanlarni o‘qitishda uzviylik va

uzliksizligini ta‘minlash maqsadida, har bir fanning mazmunini qayta tahlildan

o‘tkazish, Davlat ta‘lim sandartlari va o‘quv dasturlarini takomillashtirish, ta‘lim

bosqichlari bo‘yicha uning uzviyligi va uzluksizligini ta‘minlash asosida tubdan

isloh qilish zarur bo‘ladi. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o‘quv rejasida

umumta‘lim predmeti sifatida kiritilgan informatika predmeti ham bundan

mustasno emas.

O`zbekiston respublikasi mustaqillikka erishgan yillaridan e`tiboran

mamlakatimizni axborotlashtirish muammosiga xukumatimiz alohida e`tibor

qaratmoqda.Xususan, Vazirlar Mahkamasining 1999 yil fevral oyidagi "Milliy

tarmoqni yaratish va dunyo axborot tarmoqlaridan foydalanishni tartiblash

to`g`risida"gi, keyinroq "O`zbekiston Respublikasida 1999-2003 yillar ichida

4

ma`lumotlarni uzatish milliy tarmog`ini rivojlantirish va takomillashtirish dasturi",

2002 yil iyunidagi "Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot –

kommunikasiya texnologiyalarini joriy etish chora tadbirlari to`g`risida"gi

qarorlari qabul qilindi. Shu munosabat bilan respublikamizning qator ta`lim

muassasalarining texnika bazasi, jumladan, kompyuter texnikasining yangi avlodi

bilan jixozlanishi, shuningdek, ularning Internet tarmoqlariga ulanishi, elektron

aloqalar bilan ta`minlanishiga e`tibor yanada kuchaydi. Bularning hammasi ta`lim

mazmunini samarali qilish maqsadida respublika ta`lim muassasalariga yangi

pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy qilish, o`quv rejalariga kiritilgan

fanlarni yangi interfaol usul va vositalardan foydalangan, jumladan, masofadan

turib o`qitish, kompyuterlashtirilgan anjumanlar o`tkazish, elektron darsliklar

yaratish va ularni o`quv - tarbiya jarayonida qo`llashga qaratilgan tadbirlardir.

O`zbekiston Respublikasida Kadrlar tayyorlash milliy dasturida belgilangan

vazifalarni amalga oshirilayotgan, shuningdek, davlat ta`lim standartlari

tasdiqlanib hayotga qo`llanilayotgan bir paytda ta`lim muassasalaridagi o`quv-

tarbiya jarayonini sifatli tashkil etish uchun O`zbekiston Respublikasida 2003

yilning 11 dekabrida "Axborotlashtirish to`g`risida"gi qonunni qabul qilinishi ham

bejiz emas. Ushbu qonunning "Axborot tizimlarining tarmoqlararo bog`lanishi"

nomli 18 - moddasida " kadrlar tayyorlash va malakasini oshirish, ilmiy

tadqiqotlarni rag`batlantirish" vazifasiga ham urg`u berilgan [4].

Zamonaviy kompyuter va axborot tarmoqlari iqtisodiyot, fan va ta‘limning

barcha sohalariga keng joriy etish halqaro ahborot tizimlariga shu jumladan yuqori

malakali mutaxasislar tayyorlash darajasini oshirish masalasi davlat siyosati

darajasiga ko‘tarildi. Mamlakatimiz Prezidenti tomonidan 2011-yilni ―Kichik

biznes va hususiy tadbirkorlik yili‖ deb e‘lon qilinishi, yurtimizda amalga

oshirilgan iqtisodiy islohotlarga yanada chuqurroq yondoshishga sabab bo‘lmoqda.

Bu esa o‘z navbatida, yurtimiz istiqbolini yanada ravnaq topishida muxum

axamiyatga egadir. Shuni ta‘kidash lozimki, so‘ngi yillarda iqtisod-siyosat, ilm –

fan, texnika soxalari, ularga qaratilayotgan e‘tibor sezilarli darajada o‘sdi.[2]

5

Ta`lim tizimining bugungi vazifasi tinglovchilarni kun sayin to`lib

toshayotgan axborot - ta`lim muxiti sharoitida bemalol faoliyat ko`rsataolishga

o`rgatishdan iboratdir. Buning uchun ularga uzluksiz ravishda mustaqil ishlash

sharoitini yaratib berish zarur.

Zamonaviy etapda ommani axborotlashtirish va ta‘limning rivojlanish

strukturasida ko‘pgina an‘anaviy usuldan voz kechib, yangi usullarga asoslangan

ta‘lim oluvchi, o‘qituvchi bilan kompyuter orqali o‘rganishi. Bu ta‘lim binosidan

ancha uzoqda bo‘ladi. Buni biz masofaviy ta‘lim deb nomladik.

Masofaviy ta‘lim tizimida ma‘ruzalarning elektron varianti muhim rol

o‘ynaydi. Zamonaviy informatsion texnologiyalar ishlatilishi sharofati bilan

o‘qituvchi tomonidan berilgan an‘anaviy ta‘lim berish usulidagi muammolarni

echish qobiliyatiga ega. Gipermurojat bilan matnni sintezlash pedagogik

komplektni tashkil etib, an‘anaviy usul bilan taqqoslaganda ancha o‘zlashtirish

jarayoni engillashtiradi.

Masofaviy ta‘lim internetning tarqalishi tufayli yangi o‘qitish instrumentini

rivojlantirish yangi bosqichiga keldi. Endi tarmoq texnologiyasi bilan har qanday

ma‘lumotga momental ruxsatni tashkil qilish mumkin.

Hozirgi vaqtda ―Masofaviy ta‘lim‖ ning informatsion oqimi ikkiga yo‘naltirish

mumkin. Elektron darslikni tashkil etuvchi CD diskga yozilgan multimediyali

darsliklar to‘plami va ma‘ruzalarning elektron varianti, serverda joylashgan va

internet orqali ruxsat etilgan uslubiy va yo‘riqnomalar manbai [22].

Bitiruv malakaviy ishi obyekti – Akademik litseylarida Axborot

texnologiyalari fani mazmuniga kiruvchi ―Kompyuter tarmoqlari va ularda

ishlash asoslari‖ bo‘limini o‘qitish jarayoni.

Bitiruv malakaviy ishi predmeti – Kompyuter tarmoqlari va ulardan o‘quv

jarayonida foydalanishning vositalari, tamoyillari va usullari.

Bitiruv malakaviy ishi maqsadi – Akademik litseylarida Axborot

texnologiyalari fani mazmuniga kiruvchi ―Kompyuter tarmoqlari va ularda ishlash

6

asoslari‖ bo‘limini o‘qitish metodikasini ishlab chiqish va undan amaliyotda

foydalanish bo‘yicha tavsiyalar berishdan iborat.

Bitiruv malakaviy ishi vazifalari

–Akademik litseylarda Axborot texnologiyalari fanining mazmunini

o‘rganish

- Axborot texnologiyalariga oid adabiyotlar bilan tanishi va ularni taxlil qilish

-Axborot texnologiyalari fani mazmuniga kiruvchi ―Kompyuter tarmoqlari va

ularda ishlash asoslari bo‘limini mazmunini yaratish va ularni o‘quv jarayonida

qo‘llash metodikasini ishlab chiqish

- Yaratilgan metodikani amaliyotda qo‘llash va tajriba sinovdan o‘tkazishdan

iborat.

Bitiruv malakaviy ish kirish 2 ta bob 6 ta banddan iborat.

7

1-BOB. Akademik litseylarda Axborot texnologiyalari fanining

o‘qitilish holati

1.1. Akademik litseylarda Axborot texnologiyalari fani va uning

o‘qitilish holati

Mustaqil rivojlanish yo‘lida borayotgan mamlakatimizning ta‘lim tizimiga

e‘tibori O‘zbekiston Respublikasining «Ta‘lim to‘g‘risidagi» qonunining

3-moddasida o‘z aksini topib, unda «Ta‘lim O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy

taraqqiyoti sohasida ustuvor deb e‘lon qilinadi»- deb ko‘rsatib berilgan.

«Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ning maqsadi- ta‘lim sohasini tubdan

isloh qilish, uni o‘tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to‘la xalos

etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasiga ko‘tarish, yuksak ma‘naviy

axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash milliy

tizimini yaratishdan iborat.

Milliy dasturda belgilanishicha, ―Uzluksiz ta‘lim - malakali raqobatbardosh

kadrlar tayyorlashning asosi bo‘lib, ta‘limning barcha turlarini, davlat ta‘lim

standartlarini, kadrlar tayyorlash tizimi tuzilmasini va uning faoliyat ko‘rsatish

muhitini o‘z ichiga oladi‖.

Mamlakatimizdagi ta‘lim tizimining har bir bosqichida fanlarni o‘qitishda

ularning uzluksizligi va uzviyligini ta‘minlash kerak bo‘ladi. Shu maqsadda barcha

ta‘lim bosqichlarida Axborot texnologiyalari fanini mazmunini yaratish va ularni

o‘rganish masalalariga alohida e‘tibor qaratilgan. Axborot texnologiyalari fani

informatika fanining uzviy davomiyligini biz davlat ta‘lim standartiga muvofiq

Axborot texnologiyalari maqsad va vazifalarini har bir ta‘lim bosqichida

quyidagilardan iborat deb hisobladik:

- maktabgacha tarbiya va boshlang‘ich ta‘lim bosqichlarida axborot

texnologiyalarining elementlari sifatida - kompyuter, disk, xotira, axborot, o‘yinli

texnologiyalarni kompyuter o‘yinlari yordamida bolalar ongiga singdirish;

- umumiy o‘rta ta‘lim bosqichida «Informatika» fanini o‘qitish orqali ta‘lim

oluvchilarning axborot texnologiyalari fanining elementlaridan savodxonlikni

8

ta‘minlash va davlat ta‘lim standartlari bo‘yicha belgilangan malaka, ko‘nikmalar

hosil qilish, keyingi ta‘lim bosqichiga o‘tuvchi yoshlarni fundamental (asosiy)

tushunchalarini boyitish;

- o‘rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi bosqichida– «Axborot texnologiyalari»

fanini o‘qitish orqali ta‘lim olayotgan yoshlarga fanning amaliy jihatlariga ko‘proq

ahamiyat berilishi va kompyuterning ofis dasturlariga asoslanib o‘qitish jarayonini

tashkil etish;

- oliy ta‘limning tayanch bosqichi (bakalavriat)da ta‘lim yo‘nalishlari

bo‘yicha – «Kasbiy faoliyatda zamonaviy axborot texnologiyalari»dan fanining

nazariy va ilmiy asoslarini o‘rganish;

- oliy ta‘limning yuqori bosqichi (magistratura)da ta‘lim yo‘nalishlari

bo‘yicha- «Kasbiy faoliyat doirasining tizimli tahlili metodologiyasi va eng yangi

axborot texnologiyalari»dan fanning nazariy va ilmiy asoslarini o‘rganish;

- malaka oshirish va undan keyingi bosqichlarda «Axborot texnologiyalari

va dasturiy ta‘minotning eng yangi dasturiy vositalarning qiyosiy kursi»ga e‘tibor

berish, fanga kirib kelayotgan yangiliklar va o‘zgarishlarga ilmiy yondashuv bilan

qarash lozim deb hisoblaymiz.

Uzluksiz ta‘limda bunday uzviylik, asosan, fanning davlat ta‘lim standartlari

majmui, namunaviy o‘quv rejalari va dasturlari, o‘quv-metodik adabiyotlar ishlab

chiqishga asos bo‘la oladi. Akademik lirsey ta‘limida «Axborot texnologiyalari»

fani umumta‘lim fani sifatida qaralib, uni va boshqa fanlarning davlat ta‘lim

standarti qabul qilindi. Har bir fanning dasturlari va ularga qo‘yilagan talablar

Davlat ta‘lim standarti (DTS)da va dasturlarning mazmunida ko‘rsatib berilgan.

Axborot texnologiyalari o‘rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi bosqichida

umumta‘lim fani sifatida o‘qitilar ekan, o‘quv muassasasi yetarli darajada moddiy-

texnika bazasi va zamon talablariga javob beradigan kompyuterlar bilan

jihozlangan bo‘lishi lozim. Bu haqda «Ta‘lim to‘g‘risidagi» qonunda, «Kadrlar

tayyorlash Milliy dasturi»da ta‘kidlab o‘tilgan.[2]

9

«O‘zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda yuqori darajada erishishi,

jahon iqtisodiy tizimida to‘laqonli sheriklik o‘rnini egallay olishi inson

faoliyatining barcha jabhalarida zamonaviy axborot texnologiyalaridan yuqori

darajada foydalanishning ko‘lami qanday bo‘lishga bog‘liq...» Shunday ekan o‘rta

maxsus, kasb-hunar ta‘limi muassasalari bitiruvchilariga umumta‘lim fanlarga

qo‘yilgan umumiy talablarda kasb-hunar ta‘limi bitiruvchilari kompyuter va

boshqa telekommunikasiya vositalaridan foydalana olishlari, zamonaviy axborot

vositalari bilan ishlashning amaliy ko‘nikmalarini mustahkam egallashlari nazarga

tutilgan.

Zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish ijtimoiy va iqtisodiy,

ma‘naviy, umuman barcha sohalarga kirib borayotganligi uchun kasb-hunar

kollejlarining barcha mutaxassisliklariga «Axborot texnologiyalari» fani

umumta‘lim fani sifatida o‘qitilmoqda. Bu fan asosan, kasb-hunar kollejlarining

2-kurs talabalariga o‘qitilib, talabalarga fan bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi

Oliy va O‘rta maxsus ta‘lim vazirligi tomonidan Davlat ta‘lim standartlariga ko‘ra

barcha mutaxassisliklarda umumta‘lim fani sifatida 40 soatga mo‘ljallangan talab

ishlab chiqilgan. Bu fan «informatika»ning uzviy davomi sifatida o‘rganilib,

fanning asosiy negizini kompyuter texnologiyalari tashkil etadi va uning texnik

ta‘minotini ta‘minlaydi.

10

1.2. Akademik litseylarda Axborot texnologiyalari fanining

mazmuni

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning O‘zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatning 2010 yil 27 yanvar

kuni bo‘lib o‘tgan qo‘shma majlisidagi ―Mamlakatni modernizasiya qilish va

kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustivor maqsadimizdir‖, hamda Vazirlar

Mahkamasining 2010 yil 29 yanvar kuni bo‘lib o‘tgan majlisidagi ―Asosiy

vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va halqimiz farovonligini ya‘nada

yuksaltirishdir‖ mavzularidagi ma‘ruzalarida ham o‘quv jarayoniga yangi

axborot –kommunikasiya va pedagogik texnologiyalarni, elektron darsliklar

hamda multimedia vositalarini keng joriy etish hisobiga mamlakat maktablari,

kasb-hunar kollejlari va liseylarida, oliy ta‘lim muassasalarida ta‘lim berish

sifatini tubdan yaxshilash, ta‘lim muassasalarining o‘quv-laboratoriya bazasini

eng zamonaviy o‘quv va laboratoriya uskunalari, kompyuter texnikasi bilan

mustaxkamlash vazifalari qo‘yilgan.

Yuqoridagilar asosida ta‘lim tizimidagi fanlarni o‘qitishda uzviylik va

uzluksizligini ta‘minlash maqsadida, har bir fanning mazmunini qayta taxlildan

o‘tkazish, Davlat ta‘lim standartlari va o‘quv dasturlarini takomillashtirish, ta‘lim

bosqichlari bo‘yicha uning uzviyligi va uzluksizligini ta‘minlash asosida tubdan

isloh qilish zarur bo‘ladi. Akademik lisey va kasb-hunar kollejlari o‘quv rejasida

umumta‘lim predmeti sifatida kiritilgan «Axborot texnologilari» o‘quv predmeti

ham bundan mustasno emas.

Axborot texnologiyalari fani o‘quv dasturi o‘rta maxsus, kasb–hunar

ta‘lim muassasalari (akademik lisey va kasb-hunar kollejlari) uchun

mo‘ljallangan.[4]

Fanning asosiy maqsadi – o‘quvchilarni axborot madaniyatli qilib

tayyorlash, ya‘ni ularni zamonaviy axborot texnologiyalarining usul va vositalari

11

haqidagi bilimlarini chuqurlashtirish, shuningdek, ulardan o‘z kasbiy faoliyatlarida

foydalana olish ko‘nikma va malakalarini shakllantirishdan iborat.

Bu akademik lisey va kasb-hunar kollejlari o‘quvchilariga:

- axborot texnologiyalari usul va vositalaridan o‘qish davomida va

kelajakdagi kasbiy faoliyatida foydalana olish;

- axborotni tashkil qilish va izlab topish;

- ajratib olingan axborotni tizimga solish, umumlashtirish va boshqa

odamlarga tushunarli shaklga keltirish;

- zamonaviy axborot texnologiyalari yordamida axborot va bilimlarni

almasha olishlariga imkoniyat yaratadi.

Fanning vazifasi o‘quvchilarni - zamonaviy axborot texnologiyalari haqidagi

bilimlar, hususan, axborot xavfsizligi, axborotlarni himoya qilish, kompyuterlarga

xizmat qilishning asosiy qoidalari va masalalari, kompyuter viruslaridan saqlanish

usullari va dasturiy vositalari, fayllarni arxivlash usullari va dasturiy vositalari,

arxivator – dasturlar bilan ishlash, axborot tizimlarini tuzish va ulardan

foydalanishning asosiy qoidalari va usullari, axborot texnologiyalarining texnik

vositalari bilan tanishishtirish, uskunaviy tizimlar yordamida sodda ma‘lumotlar

ombori (MO) va bilimlar ombori(BO)ni yaratish, turli fizik, iqtisodiy, biologik va

matematik modellar qurish usullari, umumta‘lim fanlari (geometriya, fizika,

algebra, kimyo, iqtisod kabilar)dagi sodda masalalarning matematik modellarini

qurish, lokal va global kompyuter tarmoqlari bilan ishlash ko‘nikmalarini

shakllantirish, zamonaviy axborot texnologiyalarining jamiyatni rivojlantirishdagi

muhim ahamiyati bilan tanishtirish va ulardan o‘z kasbiy faoliyatlarida foydalana

olish malakalarini shakllantirishdan iboratdir.

Umumiy o‘rta ta‘lim maktablarida, keyinchalik akademik lisey va kasb-hunar

kollejlarida o‘quvchilar «Informatika» umumta‘lim fanini o‘rganish natijasida

axborot texnologiyasi haqida boshlang‘ich tushunchalarga ega bo‘lib, kompyuter

savodxonligiga erishadilar. Axborot texnologiyalarini yanada chuqurroq

12

o‘zlashtirish va ulardan foydalanish malaka va ko‘nikmalarini hosil qilish Axborot

texnologiyalari fanini o‘rganish orqali amalga oshiriladi. Natijada o‘quvchilar

axborot madaniyatini egallaydilar.

Axborot madaniyati – bu, insonni axborot texnologiyalarining barcha

imkoniyatlaridan o‘z faoliyatida samarali foydalana olishini bildiradi. Axborot

madaniyatiga erishgan odam axborotlashgan jamiyatning faol a‘zosiga aylanadi.

«Axborot texnologiyalari» fanini o‘rganish o‘quvchilarning «Informatika»,

«Matematika», «Fizika» va boshqa umumta‘lim fanlaridan olgan bilim va

ko‘nikmalariga asoslanadi. Shuningdek, axborot texnologiyalarining usul va

vositalaridan ushbu fanlarni o‘rganishda keng foydalanish ko‘zda tutilishi kerak.

«Axborot texnologiyalari» fanini akademik lisey va kasb-hunar kollejlarining

barcha yo‘nalishlarida o‘qitilishi sababli quyida keltirilayotgan dasturning u yoki

bu bo‘limini o‘rganish darajasi o‘quvchilarning qiziqishi va tanlangan kasbiy

yo‘nalishiga bog‘liq holda olib boriladi. Ammo, barcha yo‘nalishlarda tahsil

olayotgan o‘quvchilar dasturning hamma bo‘limlaridagi bilimlardan xabardor

bo‘lishlari kerak.

O‘quvchilarning bilim, malaka va ko‘nikmalariga talablar.

Fanni o‘rganish natijasida o‘quvchilar:

- axborot texnologiyalari vositalaridan o‘qish davomida va o‘zining kasbiy

faoliyatida foydalanishni bilishi;

- axborot xavfsizligi tushunchasi va axborot himoyasining usullari haqida

ma‘lumotga ega bo‘lishi;

- axborotni tashkil qilish va izlab topish, ajratib olingan axborotni

tizimlashtirish, tarkiblantirish, umumlashtirish va tushunarli shaklga

keltirishni bilishi;

- kompyuterlarga xizmat qilishning asosiy qoidalari, ularga xizmat qiluvchi

dasturlar va ulardan foydalana olishni bilishi;

- kompyuter viruslaridan saqlanish usullari, antivirus dastur vositalarining

imkoniyatlaridan foydalana olishi;

13

- fayllarni arxivlash usullari va arxivator dasturlar bilan ishlashni bilishi;

- umumta‘lim fanlaridagi sodda masalalarning modellarini tuza olishi;

- multimediya texnologiyasi va telekommunikasiyadan foydalana olish

ko‘nikmalariga ega bo‘lishi;

- axborotning matn, grafik, rangli tasvir, tovush, odam ovozi, musiqa,

animasiya, videoklip kabi turlarining o‘rnini tasavvur qila olishi;

- axborot jarayonlarining zamonaviy jamiyatdagi ahamiyati, global

axborotlashtirish jarayonining jamiyat va insonning rivojlanishiga ta‘sirini

tushuna olishi;

- axborot manbalari, infratuzilma, axborot muhiti, jamiyatning axborot

salohiyatini tasavvur qila olishi;

- zarur axborotni topish va uning ishonchliligini aniqlash yo‘llarini bilishi;

- kompyuterlashgan axborot manbalariga kirish yo‘llari va usullarini bilishi;

- shaxsiy elektron manzil (elektron pochta) ochish, Internet tarmog‘ida axborot

izlash tizimlaridan foydalana olish malakalariga ega bo‘lish;

- Internet va lokal kompyuter tarmoqlaridan foydalana olishni malakalariga ega

bo‘lishlari zarur.

Dasturning asosiy bo‘limlari quyidagilar:

1-bob. Axborot texnologiyalari, ularning jamiyatdagi o‘rni va ahamiyati.

2–bob. Axborot tizimlari va ulardan foydalanish.

3-bob.. Ma‘lumotlar ombori va uni boshqarish tizimlari.

4-bob. Fayllarni arxivlash va kompyuter viruslaridan saqlanish

5-bob. Axborot xavfsizligi.

6-bob. Kompyuterlarga xizmat ko‘rsatish.

7-bob. Model va modellashtirish asoslari.

8-bob. Kompyuter tarmoqlari va ularda ishlash asoslari.

9-bob. O‘zbekistonda kompyuter tarmoqlari. [5]

14

1.3. Axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda qo‘llaniladigan metodlar

Endi ta‘lim berishning metodlari bilan tanishib chiqaylik. Har bir fanda o‘qitish

metodlari muhim o‘rin tutib, Axborot texnologiyalari fanini o‘qitish metodlari

haqida fikr yuritamiz.

Pedagogikadan ma‘lumki:

Metod – ta‘lim oluvchi va ta‘lim beruvchilarning muayyan maqsadga

qaratilgan, birgalikdagi faoliyatini tashkil etishning tartibga solingan usullar

yig‘indisi.

Usul- ta‘lim oluvchi va ta‘lim beruvchining birgalikdagi faoliyatini tashkil

etadi.

Axborot texnologiyalari ta‘limining metodlari axborot texnologiyalari

ta‘limining maqsadlariga erishish bo‘yicha o‘qituvchi va o‘quvchining

birgalikdagi ish faoliyatini tashkil qilishning quyidagi belgilari bo‘yicha

guruhlarga bo‘linadi. (1-rasm)

11

1-rasm

Zamonaviy pedogogik va

axborot texnologiyalariga

asoslangan

AT metodlar tizimi

An‘anaviy

Noan‘anaviy

Interaktiv

15

Axborot texnologiyalari fanini o‘qitish metodlari

1. An‘anaviy metodlar. Umumiy belgi sifatida bilim manbai olinadi. Bu

o‘qitish metodidan foydalangan dan qanday bo‘lmasin belgilagan vaqt ichida

kerakli mazmunni yetkazib berishga qaratilgan metoddir.

2. Noananaviy metodlar. Hozirgi kunda akademik Yu.K.Babanskiy tavsiya

etgan tasniflash keng tarqalgandir. Unda o‘qitish metodlarining uchta katta guruhi

alohida ajratilgan:

- o‘quv – bilish faoliyatini tashkil etish va amalga oshirishi metodlari;

- o‘quv – bilish faoliyatini nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish metodlari;

- o‘quv – bilish faoliyatini rag‘batlantirish va motivasiya metodlari.

Ushbu metodlar darslarni tashkil etishning noan‘anaviy metodlaridan

foydalanish dars samaradorligini oshirib o‘quvchilarning bilish, uz o‘zini nazorat

qilish hamda fanga bo‘lgan qiziqishlarni ortirib borishga qaratilgan metodlardir.

3. Interaktiv metodlarni ta‘lim jarayoniga tadbiq etishning asosiy shartlari –

ta‘lim jarayonini aniq belgilangan maqsadga yo‘naltirish, o‘qituvchi va talaba

o‘rtasida o‘zaro muntazam aloqani o‘rnatish, o‘qitishni yangi pedagogik

texnologiyalarning falsafiy asosi sifatida e‘tirof etilgan talabaning xatti-harakatlari

hamda ularning mazmuniga tayangan xolda tashkil etish kabilar sanaladi.

Interaktiv metodlarning asosiy mezonlari – o‘quvchilarning o‘quv-bilish

faoliyatini boshqarish, o‘quv jarayonini oldindan loyixalash, rejalashtirish, ta‘lim

jarayonida invariant testlardan foydalanish kabilardan iborat.

Ta‘lim jarayonida o‘quvchi shaxsi, shaxsning sifat tizimi, o‘qish jarayonida

bilim olish, malaka va ko‘nikma xosil qilish, innovasion faoliyat tizimi va

pedagogikaning innovasion faoliyatini qamrab olgan. Xozirgi zamon

texnologiyalari tavsifi berilgan.

Ushbu har ikki xujjat ham o‘zining mazmuni va mohiyatiga ko‘ra ta‘lim

jarayoniga yangi texnologiyalarni faol olib kirishda respublika pedagoglari uchun

muhum yo‘l-yo‘riq bo‘ldi. [8]

16

Akademik litsey o‘quvchilarini mutaxassislikka yo‘naltirishda ularning

shaxsiy, irodaviy xamda xissiy sifatlarini inobatga olish bilan birga salomatlik

darajasini o‘rganish muxum axamiyat kasb etadi. O‘quvchilarning salomatligi

xaqida muayyan ma‘lumotlarga ega bo‘lmasdan turib, uni ta‘limda interfaol

metodlardan foydalanish buyicha pedagogik faoliyatni tashkil etish ijobiy natijasi

ta‘minlanmaydigan jarayondir.

Akademik liseylarda axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda yangi

pedagogik texnologiyalari o‘qituvchilarining o‘quvchilarni o‘qitish jarayonida

qo‘llab ish olib borish uchun mo‘ljallangan.

Akademik liseylarda olib borilgan tajriba-sinov darslarida o‘qitishning quyidagi

interfaol usullaridan foydalanildi.

- aqliy hujum;

- kichik guruhlarga ajratilib amaliy ish bajarish;

- pinbord (inglizcha pin -mustakamlash, boord-doska);

- rolli o‘yin;

- induvidual amaliy ish bajarish;

- kichik guruhlarda bahs-munozara;

- tadbirkor ishbilarmonlik o‘yini;

- kichik guruhlarga ajratilib boshqalarni o‘qitish;

- tadqiqot usuli, blis so‘rov, rez‘yume, labirint, fsmu va hokazo.

Bunday interfaol usullarda darsni tashkil etishda bevosita multimedia

vositasi sifatida elektron o‘quv-metodik qo‘llanma yaratilib, undan dars jarayonida

foydalanildi. Yaratilgan multimedia vositasidan nafaqat axborot texnologiyalari

fanini o‘rganuvchilar, balki kompyuterda ishlashni o‘rganuvchi ixtiyoriy

foydalanuvchilar ham o‘z bilimlarini oshirishda foydalanishi mumkin.

Malakaviy ishda uning doirasida tajriba ishlarini olib borishda pedagogika

amaliyotida o‘quvchilarni ta‘limda yangi pedagogik texnologiyalaridan

foydalanish borasida qo‘llanilib kelinayotgan bir necha metodlardan samarali

foydalanildi.

17

Bugungi kunda bunday metodlardan ―Fikriy hujum‖, ―Yalpi fikriy hujum‖,

―Fikrlarning shiddatli hujumi‖, ―6x6x6‖, ―Aqliy hujum‖, ―Qarorlar shajarasi‖,

―Klaster‖, ―Qaror qabul qilish‖, ―Qora quti‖, ―Beshinchisi ortiqcha‖ kabi

metodlari haqida aniq va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan mulohazalar mavjud.

Biz quyida ta‘lim amaliyotida foydalanilayotgan interfaol metodlardan

ayrimlarining mohiyati va ulardan foydalanish haqida fikr yuritamiz.

―Fikriy hujum‖ metodi. Mazkur metod o‘quvchilarning mashg‘ulotlari

jarayonidagi faolliklarini ta‘minlash, ularni erkin fikr yuritishga ragbatlantirish

hamda bir xil fikrlash inersiyasidan ozod etish, muayyan mavzu yuzasidan rang-

barang g‘oyalarni to‘plash, shuningdek, ijodiy vazifalarni xal etish, yechish

jarayonining dastlabki bosqichida paydo bulgan fikrlarni yengishga o‘rgatish

uchun xizmat qiladi. ―Fikriy hujum‖ metodi ushbu metoddan foydalanish chog‘ida

o‘quvchilar soni 15 nafardan oshganligi maqsadga muvofiqdir. Mazkur metodga

asoslangan mashg‘ulot bir soatga qadar tashkil etilishi mumkin.

―Yalpi fikriy hujum‖ metodi. Ushbu metod J.Donald tomonidan ishlab

chiqilgan bo‘lib, uni bir necha o‘n (20-60) nafar o‘quvchilardan iborat guruhlarda

qo‘llash mumkin.

Metod o‘quvchilar tomonidan yangi g‘oyalarning o‘rtaga tashlanishi uchun

sharoit yaratib berishga xizmat qiladi. Har biri 5 yoki 6 nafar o‘quvchilarni o‘z

ichiga olgan guruhlarga 15 daqiqa ichida ijobiy xal etilishi lozim bo‘lgan turli xil

topshiriq yoki ijodiy vazifalar beriladi. Topshiriq va ijodiy vazifalar belgilangan

vaqt ichida ijobiy xal etilgach, bu haqida guruh a‘zolaridan biri axborot beradi.

Guruh tomonidan berilgan axborot (ijodiy vazifaning yechimi) talaba va

boshqa guruhlar a‘zolari tomonidan muxokama qilinadi va unga baho beriladi.

Mashg‘ulot yakunida berilgan topshiriq yoki ijodiy vazifalarning yechimlari

orasida eng yaxshi va o‘ziga xos deb topilgan javoblarni e‘lon qiladi. Mashg‘ulot

jarayonida guruh a‘zolarining faoliyatlari ishtirokchilari darajasiga ko‘ra baholab

boriladi.

Bu usullar: ―Bumerang‖, ―Aqliy hujum‖, ―Elpig‘ich‖ usullari.

18

―Aqliy hujum‖ usulini qo‘llashda hamma o‘quvchilar 1 tadan oq qog‘oz

olishadi va unga guruhi, familiyasi va ismini yozishadi.

O‘quvchilarga 15 minut vaqt beriladi va o‘tiladigan mavzu to‘g‘risida

o‘zlarining tushunchalarini yozishadi. So‘ngra varaqlar yig‘ib olinadi.

O‘quvchilarning mavzuni qay darajada o‘zlashtirganliklarini aniqlash

maqsadida yana bir innovatsion usul - ―Elpig‘ich‖ usulidan foydalanamiz (2-rasm)

2-rasm

Bu usulda taxtadan (doskadan) foydalansa ham bo‘ladi, o‘tilgan mavzudan

umumiy xulosa chiqariladi. Bu vaqtda ―Bumerang‖ usulidan foydalanib, mavzuni

tushuntirganimizda qaysi o‘quvchilar ko‘proq o‘zlashtirgan bo‘lsa, ko‘proq o‘sha

o‘quvchilar qarshi fikr bildira oladi.

O‘quvchilarda mashg‘ulotda faollik ko‘rsatib, an‘anaviy mashg‘ulotlardan

farqli o‘laroq befarqlik o‘rnini xushyorlik, ichki intilish, yechim qidirish egallaydi,

o‘zlari ham muammolar yechimini topishda shaxsan ishtirok etishga xissa

qo‘shishga intiladilar. Bunday usulda dars o‘tish o‘quvchilarda faollikni oshirishi,

mustaqil, erkin fikrlashga, fikr almashishga o‘rgatishi, o‘z bilim va malakasini

oshirishga intilish paydo qilishi bilan muhim ahamiyat kasb etadi.

―Klaster‖ (g‘uncha, bog‘lam) metodi pedagogik, didaktik strategiyaning

muayyan shakli bo‘lib, u o‘quvchilarga ixtiyoriy muammo (mavzu)lar xususida

19

erkin, ochiq o‘ylash va shaxsiy fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoit

yaratishga yordam beradi. Mazkur metod turli xil g‘oyalar o‘rtasidagi aloqalar

o‘rtasida fikrlash imkoniyatini beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi. Ushbu

metod aniq bir ob‘ektga yo‘naltirilmagan fikrlash shakli sanaladi. Undan

foydalanish inson miya faoliyatining ishlash tamoyili bilan bog‘liq ravishda

amalga oshadi. Ushbu metod muayyan mavzuning o‘quvchilar tomonidan chuqur

hamda puxta o‘zlashtirilguniga qadar fikrlash faoliyatining bir maromda

ta‘minlashga xizmat qiladi.

Stil va Stil g‘oyasiga muvofiq ishlab chiqilgan ―Klaster‖ metodi puxta

o‘ylangan strategiya bo‘lib, undan o‘quvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh

asosida tashkil etiladigan mashg‘ulotlar jarayonida foydalanish mumkin. Metod

guruh asosida tashkil etilayotgan mashg‘ulotlarda o‘quvchilar tomonidan

bildirilayotgan g‘oyalarning majmui tarzida namoyon bo‘ladi. Bu esa ilgari

surilgan g‘oyalarni umumlashtirish va ular o‘rtasidagi aloqalarni topish

imkoniyatini yaratadi.

―Klaster‖ metodidan foydalanishda quyidagi shartlarga rioya qilish talab

etiladi:

nima o‘ylangan bo‘lsa, shu narsa qog‘ozga tushiriladi. Fikrlarning

sifati to‘g‘risida o‘ylab o‘tirmay, ularni shunchaki yozib qo‘yiladi;

yozuvning orfografiyasi yoki boshqa jihatlar e‘tiborga olinmaydi;

belgilangan vaqt nihoyasiga yetmaguncha, yozishdan to‘xtamaslik

lozim. Agar ma‘lum muddat biror bir g‘oya o‘ylab olinmasa, u holda qog‘ozga

biror narsaning rasmi chiziladi. Bu harakat g‘oya tug‘ilguniga qadar davom

ettiriladi.

Muayyan tushuncha doirasida imkon qadar ko‘proq yangi g‘oyalarni

ilgari surish hamda mazkur g‘oyalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik, bog‘liqlikni

ko‘rsatishga harakat qilinadi. G‘oyalar yig‘indisining sifati va ular o‘rtasidagi

aloqalarni ko‘rsatishni cheklamaslik darkor.

20

―Klaster‖ metodi o‘quvchilarning biron – bir mavzuni chuqur

o‘zlashtirishiga yordam beradi, mavzuga taalluqli tushuncha yoki aniq fikrni erkin

va ochiq ravishda ketma – ketlik bilan uzviy bog‘langan xolda tamoqlarga

bo‘lishga o‘rgatadi.

Bu metod biron mavzuni chuqur o‘zlashtirishda avval o‘qituvchilarning

fikrlash faoliyatini jadallashtirish xamda kengaytirish uchun xizmat qilishi

mumkin. Shuningdek o‘tilgan mavzuni mustaxkamlash, yaxshi o‘zlashtirish

umumlashtirish xamda o‘quvchilarni shu mavzu bo‘yicha tasavvurlarini chizma

shaklda ifodalashga undaydi.[7]

«BLIS-O‘YIN»- informatika va axborot texnologityalari algortim asosida ishga

olib borganligi uchun bu metod ham yaxshi natija beradi. Chunki unda

ma‘lumotlarni tartiblash, ketma ketlikda joy-joyiga qo‘yish ishlari bajariladi

T sxema metodi. Bu metodda o‘quvchilar mantiqiy javob berishga qaratilgan

bo‘lib. O‘quvchilardan ha yoki yo‘q ustuniga kerakli belgini qo‘yish talab etiladi.

Bunda o‘quvchilar bilimini baholashda ham qo‘llash mumkin.

T-SXEMA

HA TUSHUNCHALAR YO‘Q

1.

2.

3.

Ushbu metodlar informatika va AT fayllarini o‘qitishda o‘quvchilarning faolligini

oshirishga va ta‘lim sifatini yaxshilashga yordam beradi.

21

2-BOB. Akademik litseylarda Axborot texnologiyalari fanining

―Kompyuter tarmoqlari va ularda ishlash asoslari‖ bo‘limini o‘qitish

metodikasi

2.1 . Axborot texnologiyalari fanining ―Kompyuter tarmoqlari va ularda

ishlash asoslari‖ bo‘limini o‘qitish metodikasi

Bo‘limni o‘rganishdan asosiy maqsad - o‘quvchilarga Kompyuter

tarmoqlari va ularda ishlash asoslari bo‘limi bo‘yicha bilimlar berish va

amaliy ko‘nikmalar hosil qilishdan iborat.

O‘rganishda quyidagicha mavzuviy rejalashtirish tavsiya etiladi.

№

Ma‘lumotlar mavzusi

Ma‘ruza

Amaliy

laboratoriya

mashg‘ulotlari

1 Kompyuter tarmoqlari haqida

tushuncha.

2 soat

2 Internet tarmog‘i va uning asosiy

tushunchalari

3 Internet servislari 2 soat

4 Internet Explorer dasturi bilan

ishlash

5 Elektron pochta 2 soat

Jami 2 soat 6 soat

Mavzuni o‘rganishda quyidagi tartibga rioya qilish maqsadga muvofiq:

1. Kompyuter tarmoqlari haqida tushuncha.

2. Kompyuter tarmoqlarining turlari – lokal, regional va global kompyuter

tarmoqlari.

3. Internet kompyuter tarmog‘i.

4. Internet tarixi.

5. Internet adresi va protokoli.

6. Brauzer.

22

7. Internet Explorer dasturi

8. Internetda ma‘lumotlarni qidirish texnologiyasi

9. Elektron pochta tushunchasi.

10. Elektron pochtaning asosiy tushunchalari.[6]

23

Mashg’ulotlarning texnologik xaritasi

Nazariy -2 soat Amaliy -2 soat

Mazmun Metodika Vosita Vaqt

Maqsad

Kirish

Darsga tayyorgarlik

Yangi mavzuning

bayoni

Ishchanlik

o‘yinlarini o‘tkazish

O‘yin natija

lari taxlili

Amaliy mashg‘ulot

Baholash

Umumlashtirish

Darsni yakunlash

Natija

Topshiriq

varaqasi

Javob

qog‘ozlari

kompyuter

10d

д

30d

30d

25d

35d

10d

10d

д

Ma‘ruza Slayd

kodoskop

Aqliy xujum Doska,

bor

Ma‘ruza kompyuter,

videoproek

tor

Kichik guruxlar-

da ishlash

Kichik gurux-

larda ishlash

Induvidual

10d

24

Biz quyida ―Kompyuter tarmoqlari va ularda ishlash asoslari‖ bo‘limini

ayrim mavzular bo‘yicha amaliy laboratoriya mashg‘lotlarining dars ishlanmalari

va ularning mazmuni bilan tanishib chiqamiz

Mavzu: Kompyuter tarmoqlari

Reja:

1. Kompyuter tarmog‗i haqida tushuncha hamda lokal va global kompyuter

tarmog‗i vazifalari.

2. Lokal tarmoq turlari va ularning o‗ziga xos xususiyatlari.

3. Global tarmoq turlari va ularning o‗ziga xos xususiyatlari.

4. Ishchi server va stansiyalarga qo‗yiladigan talablar.

Maqsad

1. O‗quvchilarga kompyuter tarmog‗i haqida, lokal tarmoqning turlari,

ularning xususiyatlari haqida tushuncha berish.

2. Lokal kompyuter tarmog‗ida ma‘lumotlarni ayirboshlash operatsiyalarini

bajarishni o‗rgatish.

3. Tarmoqning tashkil etuvchilari, ularning vazifalari haqida ma‘lumot

berish.

Natija

1. O‗quvchilar kompyuter tarmog‗i haqida umumiy tushunchaga ega

bo‗ladi, kompyuto‗rning texnik vositalari bilan tanishadi.

2. Lokal kompyuter tarmog‗i nima ekanligini, ularning ulanish usullari,

turlari va qayerlarda foydalanilishini o‗rganadi.

3. Global kompyuter tarmog‗i nima ekanligini, ularning ulanish usullari,

turlari va qayerlarda foydalanilishini o‗rganadi.

4. Tarmoqda elementlar va ularga qo‗yiladigan talablarni o‗rganadi.

25

Tayanch iboralar: Kompyuter tarmog‗i, server, ishchi stansiyalar, lokal tarmoq,

global tarmoq, shlyuzlar, ko‗priklar, marshrutlovchilar, operasion tizim,

modem, uzellar.

1. Kompyuter tarmog’i haqida tushuncha

Kompyuterlardan turli xil masalalarni hal qilishda foydalanish mumkin.

Axborot almashinish uchun magnit va kompakt disklardan foydalanish yoki

boshqa kompyuterlar bilan umumiy tarmoqqa ulanish kerak bo‗ladi.

Kompyuterlarning o‗zaro axborot almashinish imkoniyatlarini beruvchi qurilmalar

majmuyiga kompyuter tarmoqlari deyiladi. Tarmoqning asosiy imkoniyatlari

tarmoqqa ulangan kompyuterlar va axborot ashyolariga bog‗liq bo‗ladi. Axborot

ashyolari deganda arxiv, kutubxona, fondlar, ma‘lumotlar ombori va boshqa

axborot tizimlaridagi hujjatlar yig‗indisi tushuniladi. Tarmoqdagi kompyuterlarda

saqlanayotgan axborot ashyolariga ushbu tarmoqqa ulangan boshqa kompyuterlar

yordamida kirish mumkin.

Kompyuterlar uchun tarmoqqa biriktirilgan holda foydalanish juda kup

afzalliklarga ega. Masalan, kompyuter tarmog‗iga ulangan bir printerni barcha

foydalanuvchilar birgalikda ishlatishi, biror tashkilot miqyosida hisobotni tez

tayyorlash uchun uni bo‗limlarga bo‗lib, xar bir bo‗lagini alohida tarmoq

kompyuterida tayyorlash mumkin. Fayllar, katologlar, printer, disklardan

birgalikda foydalanish mumkin. Bu esa o‗z navbatida tejamkorliklarga olib keladi.

Shuning uchun kompyuterlar tarmoqqa birlashtiriladi. Tarmoqlarning fizik

jihatdan biriktirilishi (simlar yoki boshqa yo‗llar bilan) tarmoq o‗zidan o‗zi

ishlayveradi, degan gap emas. Tarmoqdagi kompyuterlar tarmoq operasion

sistemasida ishlaydi. Hozirda ko‗p ishlatilayotgan Windows 95 tarkibida lokal

tarmoqda ishlash imkoniyatini beruvchi dasturlar mavjud.

Lokal kompyuter tarmog‗i tushunchasi nisbiydir. Bunday deyishimizga sabab,

kompyuterlar bir xona (sinf xonasi), bino, tashkilot yoki bir qancha filiallardan

iborat bo‗lgan tashkilot doirasida kompyuter tarmoqlari tashkil etish

mumkinligidadir. Shuning uchun xam 500 metrgacha bo‗lgan masofada

26

birlashtirilgan kompyuterlar ham lokal tarmoqqa birlashtirilishi mumkin. Lokal

tarmoq maxsus simlar bilan birlashtirilgan kompyuterlar, kommunikatsiya,

pereferiya (tashqi ulanadigan) qurilmalarning birgalikda foydalanish maqsadida

biriktirilishidir.

Lokal kompyuter tarmog‘i vazifalari.

Lokal tarmoq yaratishdan maqsad-tashkilotlar, oliy o‘quv yurtlarida mavjud

kompyuter parki va uning resurslari (printer, skaner, katalog, fayllari) dan

unumli, tejamli foydalanishdir.

EHM ning lokal tarmoqlari bir korxona, muassasaning bir yoki bir qancha

yaqin binolaridagi abonentlarni bog‗laydi. Masalan kollejda kompyuter xonalari

lokal tarmog‗i orqali ulangan. Lokal tarmoqlar juda keng tarqalgan. Chunki 80-

90% axborot o‗sha tarmoq atrofida aylanib yuradi. Lokal tarmoqlari xar qanday

tuzilmaga ega bo‗lishi mumkin. Lekin lokal tarmoqdagi kompyuterlar yuqori

tezlikka ega yagona axborot uzatish kanali bilan bog‗langan bo‗ladi. Lokal

tarmoqda EHM lar orasidagi masofa uncha katta emas-10 km gacha, radiokanal

aloqasidan foydalanilsa-20 km. Ko‗p hollarda o‗zining lokal ma‘lumotli tizimiga

xizmat ko‗rsatayotgan Lokal kompyuter tarmog‗i boshqa hisoblash tarmoqlari,

ichki va tashqi, xatto xududiy va global tarmoqlar bilan bog‗langandir. Xar qanday

xisoblash tarmog‗ining asosiy vazifasi unga ulangan foydalanuvchilarga

ma‘lumotli va hisoblash resurslarini taqdim etishdir.[13]

Nazorat savollari:

1. Tarmoq nima?

2. Tarmoqning vazifalariga misollar keltiring.

3. Lokal tarmoq deb qanday tarmoqqa aytiladi?

4. Radiokanal tarmoq deb nimaga aytiladi?

27

2. Lokal tarmoq turlari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari.

Lokal hisoblash tarmog‗ini uchta sxema orqali ulashimiz mumkin.

3-rasm. Shinali ulanishning ko‘rinishi

Shinali ulanish-chiziqli ma‘lumotlarni ishlatish kanalini ishlatadi, unga

nisbatan qisqa biriktiruvchi liniyalar vositasi bilan interfeys plata orqali barcha

uzellar ulangandir. Tarmoqning uzatish uzelidan ma‘lumotlar shina bo‗yicha

ikkita tomonga tarqatiladi. Oraliqdagi uzellar kelayotgan axborotlarni

translyatsiya(olib ko‗rsatish) qilmaydi. Ma‘lumot hamma uzellarga keladi, lekin

axborotni kimga yuborilgan bo‗lsa, o‗sha qabul qiladi.

Shinali ulanish eng oddiy tarmoqlardan biridir. Bunday tarmoqni yengil

kuchaytiriladi va konfiguratsiyalanadi hamda turli xil tizimlarga moslashtiriladi; u

alohida uzellarning mumkin bo‗lgan nosozliklariga nisbatan turg‗indir. Shinali

tarmoq keng ma‘lum bo‗lgan Ethernet tarmog‗i va uning bazasida tashkil etilgan,

ofislarda ishlatiladigan, masalan, Net Ware Novell tarmog‗i ham ishlatiladi.

Halqali tarmog‗ida (aylanma ulanish) hamma uzellar aloqa kanallari bilan

umumiy yopiq halqaga ulangan. Tarmoq bir uzelining chiqishi keyingisining

Ishchi

stansiya

Ishchi

stansiya

Ishchi

stansiya

Ishchi

stansiya

Ishchi

stansiya

28

kirishi bilan ulanadi. Halqa bo‗yicha ma‘lumot uzeldan uzelga uzatiladi va har bir

uzel yuborilgan axborotni retranslyatsiya qiladi. Buning uchun har bir uzelda

tarmoqda ma‘lumotlarning o‗tishini boshqarish imkonini beradigan o‗zining

interfeysli va uzatuvchi-qabul qiluvchi apparaturasi bor. Uzatuvchi-qabul qiluvchi

apparaturani soddalashtirish maqsadida halqa bo‗yicha qiymatlarni uzatish,

ko‗pincha, faqat bir yo‗nalishda bajariladi. Qabul qiluvchi uzel faqat unga

yuborilgan axborotni qabul qiladi va anglab oladi.

O‗zining moslashuvchanligi va ishonchliligi bilan amaliyotda keng tarqalgandir.

4-rasm. Aylanma ulanish

Yulduzsimon tarmog‗i tarmoqning asosini server tashkil qiladi, unga ishchi

stansiyalarning har biri o‗zining aloqa liniyasi bo‗yicha ulanadi. Barcha ma‘lumot

Aylanma

ulanish

Ishchi

stansiya

Ishchi

stansiya

Ishchi

stansiya

Ishchi

stansiya

29

markaziy uzel orqali uzatiladi, u tarmoqdagi ma‘lumot oqimlarini retranslyatsiya

qiladi, qayta ulaydi va marshrutlaydi.

Bunday tarmoq o‘zining tuzilishi bo‘yicha, aslini olganda, teleqayta

ishlash tizimiga o‘xshash bo‘ladi, unda hamma abonent punktlari

intelektual bo‘ladi(o‘zining tarkibiga EHM ni oladi).

Kamchiliklari:

Markaziy apparaturaning yuqori yuklanganligi;

Markaziy apparatura ishdan chiqqanda tarmoq ishga yaroqligini butunlay

yo‗qotishi;

Aloqa liniyasining juda cho‗zilib ketganligi;

Ma‘lumotni uzatish yo‗lini tanlashda moslashuvchanlikning yo‗qligi.

5-rasm

Printer

Konsentrator

Ishchi stansiya

Ishchi stansiya

Ishchi stansiya

30

Yulduzsimon tarmoqlar ochiqdan-ochiq ifodalangan markaziy

boshqariladigan ofislarda ishlatiladi

Lokal tarmoqda kompyuterlar orasidagi masofa yaqin bo‗lganligi bois, telefon

kanallaridan foydalanmasdan axborotni uzatish tezligini oshirish mumkin. Lokal

kompyuter tarmoqlarida foydalanuvchilar uchun ikkita struktur-funksional bo‗g‗in,

ishchi stansiyalari va serverlar juda muhim hisoblanadi.[17]

Ishchi stansiyalar - Bu tarmoqqa ulangan kompyuter bo‗lib, u orqali

foydalanuvchi tarmoq resurslariga murojaat qila oladi. Tarmoqning ishchi

stansiyasi, ham tarmoqli ham lokal rejimlarda ishlay oladi.

Server - Bu tarmoqning barcha ishchi stansiyalar so‗rovlarini qayta ishlash

uchun ajratilgan ko‗p foydalanuvchili kompyuter bo‗lib, u bu stansiyalarga

umumiy tizim resurslariga murojaat qilish imkonini beradi va bu resurslarni

taqsimlaydi.

Nazorat savollari:

1. Lokal tarmoqni necha xil usul bilan ulash mumkin?

2. Shinali lokal tarmoq haqida tushuncha bering.

3. Xalqali lokal tarmoq haqida tushuncha bering.

4. Yulduzsimon lokal tarmoq haqida tushuncha bering.

5. Ishchi stansiya nima?

6. Server nima?

3. Tarmoqning texnik vositalari.

Firmaning turli bo‗limlarida va filiallarida turli vaqtlarda paydo bo‗lgan turli

xil LHT larini firma ichida birlashtirish zarurati paydo bo‗lishi mumkin. Bunday

birlashtirish xech bo‗lmaganda boshqa tizimlar bilan qiymatlar almashishni tashkil

etish uchun ba‘zida keraklidir.

Kerakli ma‘lumot resurslariga chiqishga bo‗lgan intilish LHT ni yuqoriroq

darajadagi tarmoqlarga ulashni talab etishi mumkin.

Tarmoqlarni bir biri bilan o‗zaro ulash uchun tarmoqlararo interfeys sifatidan

31

takrorlagichlar, ko‗priklar, marshrutlovchi va shlyuzlar ishlatiladi.

Takrorlagichlar (repitor) elektr signallarni kuchaytiruvchi va signalni uzoq

masofaga uzatishda uni shaklini amplitudasini saqlashni ta‘minlaydigan

qurilmadir.

Ko‗priklar (bridge) OSI tarmoqli daraja bayonnomalari bilan tasvirlanadi,

oluvchilarning adreslariga mos ravishda paketlarni filtrlashni bajarib, tarmoqli va

undan yuqori darajalarda ma‘lumotlarni uzatishning bir xil bayonnomalarini

ishlatuvchi tarmoqlar o‘rtasidagi grafikni rostlaydi.

Marshrutlovchilar (router) OSI bayonnomalarni transportli darajasida

tavsiflanadi va o‗zining funksiyalarini bajaradi va mantiqiy bog‗lanmagan

tarmoqlarning ulanishini ta‘minlaydi; ular axborotni tahlil qiladi, uning keyingi

eng yaxshi yo‗lini aniqlaydi, uni boshqa tarmoqda moslashtirish va uzatish uchun

ba‘zi bir bayonnomali o‗zgartirishlarni bajaradi, kerakli mantiqiy kanal yaratadi va

vazifasi bo‗yicha axborotni uzatadi.

Shlyuzlar (gateway) OSI ning turli bayonnomalarini uning hamma

darajalarida ishlatuvchi hisoblash tarmoqlarini birlashtirish imkonini beruvchi

qurilmadir; ular OSI madelining barcha yettita boshqarish natijasi uchun

bayonnomali o‗zgartirishlarni bajaradi.

Ko‗priklar, marshrutlovchilar va shlyuzlar lokal hisoblash tarmog‗ida bu,

odatta, dastur ta‘minotli va qo‗shimcha apparaturali maxsus ajratilgan EHM

dir.[19]

Nazorat uchun savollar:

1. Tarmoqning texnik vositalarini sanab bering.

2. Takrorlagich nima va u qanday vazifani bajaradi?

3. Ko‗priklar nima va u qanday vazifani bajaradi?

4. Marshrutlovchilar nima va u qanday vazifani bajaradi?

5. Shlyuzlar nima va u qanday vazifani bajaradi?

4. Lokal tarmoqning fayl-serveri va ishchi stansiyalariga qo‗yiladigan talablar.

32

Lokal tarmoqning fayl-serveriga qo‗yiladigan talablar. Novell Net Ware

LHT ning asosiy bo‗g‗ini faylli server hisoblanadi. Unda tarmoq operasion tizimi,

ma‘lumotlar bazasi va foydalanuvchilarning amaliy dasturlari joylashtiriladi.

Shuning uchun fayl-server tarmoqdagi eng kuchli kompyuter bo‗lishi kerak,

chunki butun tarmoqning unumdorligi va funksional imkoniyatlari unga

bog‗liqdir.

Fayl- server sifatida tezkor xotirasining sig‗imi 16-32 Mbaytdan kam

bo‗lmagan kompyuter bo‗lishi kerak. Fayl-server vinchesterining sig‗imi 1200-

3000 Mbaytni tashkil etishi lozim.

Fayl-server ishining ishonchliligi tarmoq ishining ishonchliligini aniq

belgilagani uchun qattiq diskdagi ma‘lumotlarni adashtirish va yo‗qotishdan

himoya qilish uchun maxsus choralarni ko‗rish kerak.

Lokal tarmoq ishchi stansiyalariga qo‗yiladigan talablar. Ishchi stansiya

vazifasini bajaruvchi kompyuter foydalanuvchiga uning hamma amaliy

masalalarini yechish imkoniyatini ta‘minlashi kerak. Ishchi stansiyalarga talab

fayl-servernikiga qaraganda oddiyroqdir. Foydalanuvchilarning ko‗pchilik qismini

8-16 Mbayt sig‗imli tezkor xotira va 650 Mbayt sig‗imli vinchester to‗la qondiradi.

Agar ishchi stansiya faqat tarmoqli ishlash rejimiga mo‗ljallangan bo‗lsa, u holda

unga, aslini olganda, vinchester ham, egiluvchan disklar ham kerak emas. Ishchi

stansiyalarni disklarsiz ishlatish imkoniyati paydo bo‗ladi. Bunday stansiyalardagi

operasion tizim ishchi tizim stansiyadagi tarmoqli plataga o‗rnatilgan doimiy eslab

qoluvchi qurilmadan fayl-server boshqaruvi asosida masofadan turib yuklanadi.

Shu bilan bir vaqtda disklarsiz ishchi stansiyalar asosida qurilgan LHT da fayl-

serverga yuklama keskin oshib ketadi va stansiyada avtonom rejimda ishlash

imkoniyati inkor qilinadi.

33

Nazorat uchun savollar:

1. Fayl-serverning vazifasi haqida gapirib bering.

2. Fayl–server vazifasini bajaruvchi kompyuterning tezkor xotirasiga bo‗lgan

talabni ayting.

3. Fayl–server vazifasini bajaruvchi kompyuterning vinchestriga bo‗lgan talabni

ayting.

4. Ishchi stansiya vazifasi haqida gapirib bering.

5. Fayl–server vazifasini bajaruvchi kompyuterning tezkor xotirasiga bo‗lgan

talabni ayting.

6. Fayl–server vazifasini bajaruvchi kompyuterning vinchestriga qo‗yiladigan

talabni ayting

Global tarmoq turlari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari.

1. Global tarmoq(Internet) haqida tushuncha.

2. Internetning paydo bo‗lishi.

3. Internetga bog‗lanish turlari.

1. Global tarmoqlar.

Global kompyuter tarmoqlari turli mamlakatlarda turli qit‘alarda joylashgan

abonentlarni birlashtiradi. Obonentlar orasida aloqa bunday tarmoqlarda telefon

liniyalarida, radio aloqa, sputnik aloqa tizimlari asosida amalga oshiriladi.

Global tarmoq – dunyoning ixtiyoriy davlatidagi kompyuterlarni o‗zida

birlashtirish imkoniga ega bo‗lgan tarmoq bu tarmoq Internet deb ham

yuritiladi.

34

I

6-rasm. Global kompyuter tarmoqlari

Internet – bu minglab lokal va mintaqaviy kompyuter tarmoqlarini bir

butun qilib birlashtiruvchi butun dunyo kompyuter tarmog‗i. Elektron

kommuniksiya hozirgi zamonda katta axamiyat kasb etmoqda. Axborot

oqimlarining ko‗p marta oshib borish sharoitlarida tadbirkorlik firmalari, bank

strukturasi, davlat korxonalari, boshqa tashkilot va ularning xodimlarini o‗zaro

aniq ishlashini zamonaviy telekommunikatsiya va aloqa vositalarisiz, axborot va

kompyuter tarmoqlarisiz tasavvur qilib bo‗lmaydi.

Internet o‗zi nima ? Internet – bu jaxon tarmoqlari majmuidir.

Uning juda ham ko‗p imkoniyatlari mavjud.

Internet (Internatsional Network – xalqaro kompyuter tarmog‗i)

– butun dunyoni qamrab olgan global kompyuter tarmog‗idir.

Xozirgi kunda Internet dunyoning 150 dan ortiq malakatlarida

100 millionlab abonentlarga ega. Har oyda tarmoq miqdori 7-11% ortib bormoqda.

Internet qachonlardir faqat tadqiqot va uquv guruxlariga xizmat qilgan bo‗lsa,

xozirgi kunga kelib u ishlab chiqarish doirasida xam keng qo‗llanilmoqda.

Kompaniyalarni Internet tarmog‗ining tezkorligi, arzonligi, keng qamrovdagi

Davlat-

lar

Davlat-

lar

Germa-

niya

Davlat-

lar

Davlat-

lar

Davlat-

lar

35

aloqa, xamkorlik ishlaridagi qulaylik, hammaning ishlashi uchun imkon beruvchi

dastur hamda ma‘lumotlarning noyob bazasi o‘ziga tortmoqda.

Internetning erkin kiriladigan arxivida insoniyat faoliyatining barcha

jabhalarini qamrab oladigan axborotlarga, yangi ilmiy yangiliklardan tortib, to

ertangi kungi ob-havo ma‘lumotgacha bilib olish mumkin. Ayniqsa,

kommunikatsiyaga muxtoj shaxslar, tashkilotlar, muassasalar uchun ko‗pincha

telefon orqali to‘gridan to‘gri aloqaga nisbatan Internet infrastrukturasidan

foydalanish ancha arzon tushadi. Bu ayniqsa, chet ellarda filiallari mavjud bo‗lgan

firmalari mavjud bo‗lgan firmalar uchun juda qulaydir, chunki Internet ning

konfidetsial noyob aloqalari butun dunyo bo‗yicha imkoniyatga ega. [15]

Shu bilan birga yana bir narsani aytish lozimki, yaqindan boshlab bosma

nashrlarni kompyuter tarmog‗i kanali orqali tarqatish boshlandi. Tez-tez biz

yoqtirgan gazeta va jurnallarimizning oxirgi ma‘lumotlarini WWW so‗zlaridan

boshlangan manzilda ko‗rish va shu manzildan nusxasini ko‗rib olish mumkin

degan so‗zlar ko‗proq uchrab turibdi. Shu bilan birga elektron nashrlar

tushunchalarining qamrovi oyma-oy kengayib bormoqda. Yangi – yangi elektron

usulda chop etilgan jurnallar paydo bo‗lmoqda.

2.Internetning yaratilish tarixi.

Shu yerda internetning paydo bo‗lish tarixiga qisqacha to‗xtalib o‗tamiz.

1969 yilda AQSh mudofaa vazirligining istiqbolli tadqiqotlar agentligiga

mamlakatdagi barcha harbiy muassasalardagi kompyuterlarni birlashtiruvchi

yagona tarmoq yaratish topshirilgan edi. Bu tarmoq xarbiy mutaxasislarga axborot

almashishga yordam ko‗rsatishga mo‗ljallangan edi. Uni yaratishda

foydalanuvchilarning tizimga kirish imkoniyati, boshqa kompyuterlardagi

dasturlarni ishlatish(ulardan foydalanish), fayl va habarlarni elektron aloqa orqali

uzatish va boshqalar nazarda tutilgan. Eng asosiysi, tizimni ishlab chiqaruvchilar

oldiga ishonchli ayrim kompyuter yoki aloqa kanallari ishlab chiqganda xam o‘sish

36

qobiliyatini saqlab qoluvchi, «o‗ta chidamli» tarmoqni yaratish masalasi qo‗yilgan

edi.

3.Internetga bog‗lanish turlari.

Internet bilan ishlash uchun biz ishlayotgan kompyuter avvalom bor internet

tarmog‗iga ulangan bo‗lishi kerak. Ushbu bo‗limda internetga ulanish usullari

ko‗riladi.

Internetga telefon orqali ulanish. Internetga ulanish usullari ko‗p va ular

takomillashib turadi. Telefon orqali internet bilan ishlashni ikki yo‘li bor.

Kommutatsiya qilinuvchi kanalga terminal kirish va internet qaydnomasiga

kommutatsiya orqali kirish.

Terminal kirishda foydalanuvchi kompyuteri go‗yoki terminaldek

(ma‘lumotni komputerga kirituvchi qurilma) bo‗lib, uzoqdagi kompyuter (internet

orqali ulangan) bo‗lsa, sizning kompyuteringizday bo‗ladi. Internet qaydnomasiga

qo‗shimcha imkoniyatidan foydalaniladi. Internetga ulanishning ikala usuli

birgalikda ishlasa, u albatta yaxshi natija beradi.

Terminal kirishda foydalanuvchi o‗z kompyuteridagi modem va

kommunikatsiya dasturlari yordamida o‗z provayderiga uy telefonidan qo‗ngiroq

qilinadi va uzoqlashgan kompyuter modemi javobidan so‗ng u bilan ulanadi. Bu

holda foydalanuvchi kompyuteri endi uzoqlashgan kompyuterga ulangan

terminaldek ishlaydi va uzoqdagi komyuter bilan bog‗lanib, o‗z nomingiz (log

bilan) va parolingizni kiritasiz. Internetga kirgandan so‗ng undan dunyo bo‗ylab

sizni qiziqtirgan barcha masalalar bo‗yicha sayohat qilish imkoniyati paydo

bo‗ladi.

Internetga ulanish uchun quyidagilar mavjud bo‘lishi zarur:

tashqi modem uchun ketma-ket portga, ichki modem uchun

uni qo‘shish uchun joyga ega bo‘lgan kompyuter ;

telefon;

modem (ichki yoki tashqi);

komunikatsion dasturlar;

SLIP yoki PPP qaydnomalar dasturiy ta‘minoti;

Internet provayderida (Internet xizmatini ko‘rsatuvchi

tashkilotda) almashish qaydnomasi (SLIP yokiPPP )

ro‘yxatdan o‘tkazish.

37

Kommutatsiya yo‘llari orqali IP bog‗lanishda foydalanuvchi modemi provayder

kompyuteriga bog‗lanadi (telefon orqali). Bunday bog‗lanishning mohiyati

shundan iboratki, bu xolda TCPFIP qaydnomasi formatida maxsus qaydnoma

asosida ma‘lumotlar almashishni ta‘minlovchi dasturiy ta‘minotidan foydalanadi.

Uzoqlashgan kompyuter javob bergandan keyin bu dasturiy ta‘minot

foydalanuvchi xaqidagi ma‘lumotlarni unga jo‗natadi. Ro‗yxatdan o‗tish

muvaffaqiyatli kechsa, unda bemalol ish boshlash mumkin.[20]

Nazorat savollari .

1. Global tarmoq haqida gapirib bering.

2. Internet xaqida gapirib bering.

3. Internetdan qanday maqsadda foydalaniladi ?

4. Internetga ulanish uchun nimalar bo‗lishi mavjud ?

5. Telefon orqali Internetga qanday ulanamiz ?

6. Kompyuterni Internet tarmog‗iga ulash uchun nima qilish kerak ?

7. Internetda qanday ma‘lumotlar saqlanadi ?

8. Brauzerlar nima vazifani bajaradi ?

Amaliy mashg‗ulot o‗tkazish uchun metodik ko‗rsatmalar.

O‗quvchilar mazkur mavzu bo‗yicha amaliy mashg‗ulot jarayonida

o‗qituvchi tomonidan berilayotgan ko‗rsatmalarni amalda qo‗llash kerak. Bu

amallar quyidagilardan iborat:

1. Tarmoqlarning «Shinali va Yulduzchasimon» bog‗lanishni ko‗rsatib berishi.

2. Xududiy tarmoqqa ulangan kompyuterlar axborot almashinish jarayonini

ko‗rsatishi.

3. Masofadan bog‗lanishni (murojaat) yaratish.

4. Kompyuterlarga maxalliy tarmoqlarning ulanishini ko‗rsatib bering.

5. Internet tarmog‗iga bog‗lanishni ko‗rsating va amalda ko‗rsating .

38

MAVZU. INTERNETDA MA‘LUM QIDIRUV SERVERLARI BILAN

ISHLASH.

Ishdan maqsad: Internet tarmog‘ida ishlash, serverlardan kerakli axborotlarni

topish, kompyuter xotirasiga olish va saqlashni o‘ rganish.

Vazifa. Internetga bog‘lanishni, serverlardan axborotlarni topishni,

malumotlarni topib kompyuter xotirasiga olishni o‘rganing.

Nazariy qism

Internetdagi ― Xalqaro axborot tarmog‘i ‖ ( WWW ) – biror bir tuzilishga

keltirilmagan matnli ( shu jumladan, grafikli, audio va vidio axborotlardan tashkil

topgan, millionlab xujjatlar kiradi. Kerakli axborotlarni topish uchun yuzlab Web

– saxifalarni ko‘rib chiqishga to‘gri keladi. Bunda qanchadan qancha kuch va

asablar sarflanadi.

Asrimizning 90 – yillaridan boshlab, Interenetning ma‘lumot beruvchi

xizmatlari rivojlana boshlandi. Bu xizmatlar foydalanuvchiga kerakli bo‘lgan

axborotni topishga yordam berardilar. Bu xizmatlarni ikkiga bo‘lish mumkin:

universal va ixtisoslashgan.

Universal xizmatlarda xujjatlarni qidirishninig odatdagi prinsipi qo‘llaniladi,

― Asosiy ‖ so‘zlar yordamida qidirish.

Xujjatlarni ― Asosiy ‖ so‘zi deb, berilgan xujjatlarning mazmunini aks ettiruvchi

so‘zga yoki so‘z birikmasiga aytiladi.

Masalan, dasturlash xarakteridagi adabiyotlarga xos ― Asosiy ‖ so‘zlar bu

―shartli o‘tish‖, ― Makro buyruq ‖, ― Uzilishlarni qayta ishlash ‖ va xokozo.

Universal qidiruv xizmati – bu quyidagi vazifalarni bajaruvchi, qudratli

dasturlar va dasturlar yigindisidan iborat:

1. Maxsus dastur mavjud bo‘lib, u WWWni tinimsiz ko‘rib chiqadi va ular

orasida so‘zlarni tanlab olib, indekslarning ma‘lumotlar bazasini tuzib chiqadi. Bu

bazaga xujjatlarning ― Asosiy ‖so‘zlari va adreslari kiritiladi. ( Eslatib o‘tishimiz

kerakki, indeks – bu ― Asosiy ‖ so‘zlar bo‘yicha tartibga solingan ko‘rsatkichlar

39

to‘plami ).Web – server foydalanuvchi tomonidan qidiruv uchun buyruq oladi, uni

qayta ishlaydi va maxsus dastur – qidiruv mashinasiga uzatadi.

2.Qidiruv mashinasi indekslarning ma‘lumotlar bazasini ko‘rib chiqadi va buyruq

shartlariga mos keluvchi saxifalar ro‘yxatini tuzadi va Web ser - verga qaytarib

beradi.

3.Web – server natijalarni foydalanuvchi uchun qulay bo‘lgan shaklga keltirib,

mijoz mashinaga uzatadi

.

7-rasm.Rossiya qiduruv sayti

Mashxur va qudratli qidiruv tizimlari orasida: Alta Vista ( WWW. Alta-

vista.com ), Infoseek ( WWW. inforseek.com ), Lycos (WWW.lycos.com) va

boshqalarni ko‘rishimiz mumkin.

Eslatma. Grafikli axborotni qidirish kompyuterli texnologiyalarning yechib

bo‘lmas masalalaridan biri.

Ixtisoslashtirilgan xizmatlar – bu u yoki bu mavzu bo‘yicha server adreslari

to‘grisidagi ma‘lumotlarni o‘zida mujassamlashtirilgan mavzuli kataloglar

hisoblanadi.

Universal bazalardan farqli ravishda mavzuli kataloglar mutaxasislar

tomonidan tuziladi va u foydalanuvchini ishonchli axborot bilan ta‘minlaydi.

Undan tashqari, internet saytlari shaxsiy qidiruv mexanizmiga ega. Birinchidan bu

kontekst qidiruv mexanizmi, hamda familiyalar bo‘yicha ixtisoslashtirilgan

40

qidiruv. ( Shu jumladan: tovarlar bo‘yicha, firmalar bo‘yicha va xokazo ).

Internet butun dunyoni qamrab olgan global kompyuter tarmog‘idir. Bu

global tarmoqqa ulanishi uchun kompyuter, modem va aloqa tarmog‘i bo‘lishi

kerak.

Modem – bu kompyuterlarga halqaro tarmoqqa ulanish imkonini beruvchi

standart qurilmadir.

Modemning bir tomoni kompyuterga, ikkinchi tomoni aloqa tarmog‘iga

ulanadi. Internetga ulanishi uchun provayder bilan shartnoma tuzib, muloqat

o‘rnatiladi.

Kompyuterlar axborot almashinishi paytida ma‘lumotni shakllantirish va

uzatishda yagona kelishuvdan foydalanishi kerak. Bayonnoma bu abonentlar

o‘rtasida axborot almashinishi va Internet ma‘lumotlarini shakllantirish qonun

qoidalari va formatlari kelushuvlar to‘plamidir.

Bayonnomalarni 2 turga ajratish mumkin.

1. Bazisli bayonnomalar. Bu bayonnomalar axborotlarni fizik

uzatilishiga javob beradi. (TCP/IP)

2. Amaliy bayonnomalar. Internetdan ixtisoslashgan xizmatlarining

ishlashini nazorat qiladi. M: NTRR (gipermatnli ma‘lumotlarini uzatish) FTP

(fayllarni uzatish) SMTP (elektron pochta).

WWW ma‘lumot saxifalari WWW- serverlarda saqlanadi. Bu serverlar

kompyuterlarga xizmat ko‘rsatadi. Mijozlar o‘z talablarini serverlarga jo‘natadi.

WWW asosida gipermatnli xabarlarni uzatuvchi baennoma NTTR yotadi, saxifalar

esa xujjatlarni tasvirlovchi maxsus gipermatnli til HTML yordamida shakllanadi.

WWW bilan ishlash uchun maxsus brouzerlar ishlab chiqilgan. M: Internet

Explorer, Netscape Navigator, Operalar.

8-rasm. Internet Explorer brauzeri

41

Bu brouzerlar yordamida tarmoqda axborotlarni qidirish navigasiya, WEB

saxifalarini xotiraga olish, pechat, elektron pochtaga xizmat ko‘rsatish, adreslar

bo‘yicha saxifalar ochish, o‘qish, saxifalarni qidirish kabi imkoniyatlarni beradi.

Agar siz qidiruv olib bormoqchi bo‘lsangiz ma‘lum qidiruv serverini adresini

kiritib (www.google.uz, www.rambler.ru, www.altavista.ru, www.yandex.ru ),

qidiruv (Iskat) maydoniga asosiy so‘z matnini kiriting va Nayti buyrug‘ini

ko‘rsating.

9-rasm. Rambler qiduruv sayti

Qidiruvda quyidagi kelishuvlar ishlab chiqilgan.

1. Agar buyurtma so‘zi bitta bo‘lsa, u holda shu so‘z bor bo‘lgan saxifalar

tanlab olinadi. Agar so‘z bir nechta bo‘lsa, so‘zlar orasida probel ko‘rsatilib

yoziladi. M: Amaliy mexanika xaqida axborotlarni ko‘rmoqchisiz. U holda yo

«amaliy» yo «mexanika» yoki ikkala so‘z bor bo‘lgan saxifalar tanlab olinadi.

2. Agar buyurtma so‘zi bir necha so‘zdan tashkil topgan bo‘lsa, u xolda

so‘zlar qo‘shtirnoq ichida yoziladi. Bu so‘zlar bir butun so‘z sifatida qabul qilinib

va shu so‘z birikmasi mavjud bo‘lgan xujjatlar ro‘yxatini ko‘rsatadi. M: ― Amaliy

mexanika ‖.

3. ―+‖ belgisi. Agar so‘zlar orasiga + belgisi ko‘rsatilib, qidiruv berilsa, u

xolda shu so‘zlar mavjud bo‘lgan xujjatlar ro‘yxati ko‘rsatiladi. Bu so‘zlar

xujjatning turli burchaklarida joylashgan bo‘lishi mumkin. M: Amaliy + mexanika

Malumotlar qidirishning samaradorligi foydalanuvchi tajribasi va fikrlash

doirasiga xam bog‘liq.

Ishni bajarish tartibi.

1.Internetga bog‘lanishni o‘rganish.

2.Serverlardan axborotlarni topishni o‘rganish.

http://www.google.uz/http://www.rambler.ru/http://www.altavista.ru/http://www.yandex.ru/

42

3. Kerakli malumotlarni topib kompyuter xotirasiga olishni

o‘rganish.

Xisobot quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerak:

1.Ishning maqsadi va vazifasi.

2.Berilgan topshiriqlar.

3.Ishning nazariy qismi.

4. Ishni bajarish bo‘yicha xisobot.

Mavzu: Internet xizmatlari. Elektron pochta

Mavzu rejasi:

1. E-mail – Internet texnologiyalarining eng qulay vositasi sifatida

2. Outlook Express – elektron pochta dasturida ishlash

Mavzu buyicha vazifalar bajarish [14]

Informasion-uslubiy ta‘minoti

I.Adabiyotlar: [6;7; 21;18;27-40]

1. Informatika. Darslik/Akademik S.S. G‘ulomov umumiy tahriri ostida.

Toshkent. – TDIU, 2007 y.

2. Ayupov L.F.,Begalov B.A.,Ermatov Sh.T.,Ibragimova L.T.,Shoaxmedova

N.X. Shaxsiy kompyuterlar va ulardan samarali foydalanish asoslari. O‘quv

qo‘llanma. Toshkent – 2008 y.

3. Ro‘zimov S.K. Kompyuter savodxonligi.-T.: Fan, 2006. -372 bet.

4. Eshkabilov S.L. Internet-axborot qidiruvi. -T.: Fan, 2006.- 113 bet.

Elektron darsliklar

5. iSoft.uz – interaktiv o‘rgatuvchi dasturiy majmua. Axborot texnologiyalari

bo‘yicha multimediali interaktiv o‘rgatuvchi dasturiy majmua

Internet portallar va saytlar

6. http://www.gov.uz- O‘zbekiston Respublikasi hukumati portali.

7. http://www.ziyonet.uz- axborot resurslari

8. http://www/ziyo.edu.uz- OO‘MT Vazirligi Veb-sayti

http://www.gov.uz-/http://www.ziyonet.uz-/http://www/ziyo.edu.uz-

43

9. http://www.tsue.fan.uz - TDIU Veb - sayti

10. http://www.uzinfocom.uz/lang/uzb- Kompyuter va Axborot

Texnologiyalarini Rivojlantirish va Joriy Etish Markazi ko‘magida ishlab

chiqilgan sayt.

11. http://vit.iatp.bu/software/s2_0.htm - «Tizimli dasturiy ta‘minot» mavzusi

bo‘yicha elektron qurilma.

12. http://www/compress.ru/temp/3295/index. htm -Fromt Page dasturida Veb –

sahifalarini hosil qilish texnologiyalari.

13. http:// ictcouncil.gov.uz – Kompyuterlashtirishni rivojlantirish bo‘yicha

Vazirlar mahkamasi muvofiqlashtiriuvchi Kengashing sayti

14. http://search.re.uz –O‘zbekistoning axborotlarni izlab topish tizimi.

II. Texnik vositalar: a) multimediali kompyuter; b)

videoproektor;

III.Prezentasion va elektron-didaktik texnologiyalar:

a)taqdimot materiali; b) Elektron darslik ; s) tarqatma material.

IV. Qo‘llaniladigan pedtexnologiyalar: a)munozara; b)interfaol;

s)aqliy xujum.

Mavzuni o‘rganishdan qo‘yiladigan maqsad: Internetda ishlash

usullarini o’rganish.

1. E-mail – Internet texnologiyalarining eng qulay vositasi

sifatida

Internet elektron pochta xizmatini ko‘rsatadi. Elektron pochta nima? Elektron

pochta maxsus programma bo‘lib, uning yordamida Siz dunyoning ixtiyoriy

joyidagi elektron adresga xat, xujjat, va umuman ixtiyoriy faylni jo‘natishingiz va

qabul qilib olishingiz mumkin. Eng asosiysi xat bir zumda manzilga yetib boradi.

http://www.tsue.fan.uz/http://www.uzinfocom.uz/lang/uzb-http://vit.iatp.bu/software/s2_0.htmhttp://www/compress.ru/temp/3295/index.%20htm%20-Fromt%20Pagehttp://search.re.uz/

44

Lekin undan foydalanish uchun siz maxsus pochta tarmog‘i yoki Internet

tarmog‘iga bog‘langan bo‘lishingiz va elektron adresga ega bo‘lishingiz kerak.

Elektron adresni provayder beradi. Yoki internetda bepul elektron pochta

xizmatlari mavjud. Ular yordamida o‘zingizga elektron adres ochishingiz

mumkin.

Bu www.hotmail.com, www.yahoo.com, www.mail.ru,

www.yandex.ru va xokazolar. O‘zbekistonda www.esezam.com. Bu sahifalarga

kirib anketa savollariga javob berib, o‘zingizga elektron adres ochishingiz

mumkin.

Elektron adres odatda email deb ko‘rsatiladi. Elektron pochta yuborganda

siz xuddi xatni yuborayoganday, uning kimga, qayerga va kimdanligini

yozishingiz shart. Siz xatni bir necha adreslarga yuborishingiz mumkin. Elektron

xatni yuborganingizdan so‘ng u elektron pochta qutisiga tushadi, so‘ng xat

ko‘rsatilgan manzil pochta qutisiga yetkaziladi va undan xat egasi xatni oladi.

Ya‘ni xar bir foydalanuvchi o‘zining pochta qutisiga ega. Umumiy pochta

qutisidan xat shaxsiy qutichalarga muntazam ravishda jo‘natiladi.

Ye mail adres shakli

Elektron adres quyidagi shaklda bo‘ladi:

[Elektron adres muallifi ismi] [tashkilot, provayder nomi] [ davlat nomi]

Misol tariqasida quyidagi elektron adres tahlilini keltiramiz:

yoshlarmarkazi@youthcenter.freenet.uz

yoshlarmarkazi adres egasi ismi tashkilot nomi

youthcenter tashkilot nomi; freenet Internetprovayder nomi

uz davlat, @ elektron adresni belgilovchi maxsus belgi.

Elektron adres yozganda uni to‘liq yozishga xarakat qiling. Adres egasi,

tashkilot nomi ko‘rsatilishi maqsadga muvofiq.

45

Elektron adreslar turlariga misol sifatida quyidagi adreslarni keltiramiz.

saida@frfeenet.uz Shaxsiy elektron adres

saida_r@usa.net Shaxsiy elektron adres

Webmaster@youthcenter.uz Internet saxifa kirituvchisi

mahmudjon@vodiy.uz elektron adresi

Sarcortelecom@sarkor.uz Tashkilot elektron adresi

Asoukafedra@tgtu.uz O‘quv kafedra elektron adresi

Komr_techn@ymu.uz Fakultet elektron adresi

dilshod84@mail.ru Universitet studenti

Topshiriq:

1. Shaxsiy adresingizni yozing.

2. Tashkilot adresini yozing.

3. Quyidagi adreslardan tashkilot nomini aniqlang:

Mail@usa.net

Malika@usa.net

resertion@hotel.uz

Akbar@mail.uz

Dilshod@mail.uz

Nasiba@mail.ru

2.Outlook Express – elektron pochta dasturida ishlash

Outlook Exrress dasturi elektron pochta xizmatini amalga oshiradi. Bu

programma bilan ishlash juda qulay. U bilan ishlashni o‘rganamiz. Dasturni ishga

tushirish uchun programma belgisida sichqoncha tugmachasini bosamiz va

ekranda dastur oynasi yuklanadi.

Darchaning birinchi satrida menyu komandalari keltiriladi. Ikkinchi satrda

asboblar panelining tugmachalari joylashgan.

mailto:saida@frfeenet.uzmailto:saida_r@usa.netmailto:Webmaster@yоuthcenter.uzmailto:mahmudjоn@vоdiy.uzmailto:Sarcоrtelecоm@sarkоr.uzmailto:Asoukafedra@tgtu.uzmailto:Komp_techn@ymu.uzmailto:dilshоd84@mail.rumailto:Mail@usa.netmailto:Malika@usa.netmailto:reseрtiоn@hоtel.uzmailto:Akbar@mail.uzmailto:Dilshod@mail.uzmailto:Nasiba@mail.ru

46

10-rasm. Outlook Exрress dasturi oynasini ko‘rinishi

Ulardan odatda elektron pochta programmasi bilan ishlashda foydalaniladi.

Shuning uchun quyida bu tugmachalarning tavsifini keltiramiz. Yangi xat yozish

imkonini beradi. Xat muallifiga javob yozish imkonini beradi. Xatni boshqa

manzilga yuboradi. Xatni ko‘rsatilgan manzilga eltadi va sizga kelganni qabul

qiladi. Xatni o‘chiradi. Adreslar kitobini ochadi. Darcha pastki qismi bir necha

darchadan tashkil topgan. Chapgi darchada quyidagi papkalar ro‘yxati mavjud. By

papkada Sizga kelgan xatlar joylashadi. Bu papkada siz jo‘natayotgan xatlar ro‘yxati

joylashadi. Bu papkada jo‘natilgan xatlar ro‘yxati keltiriladi. O‘chirilgan fayllar

saqlanadigan savat. Xat qo‘lyozmasi joylashgan papka.

Joriy papkadagi mos xatlar ro‘yxati o‘ngdagi darchada beriladi. O‘ngdan

quyidagi darchada esa, joriy xat mazmuni beriladi

Xat yozish tartibi

Biror kimsaga xat yozish tartibini keltiramiz. Avval tugmachada sichqonchani

cherting. Natijada ekranda darcha xosil bo‘ladi. Unda quyidagilarni bajaring.

47

Кому maydonida do‘stingiz elektron adresini yozing. Masalan,

saida@youthcenter.uz

Копия maydonida xat nusxalari yuborilgan mualliflar adreslari yozish zarur.

Ya‘ni xatni bir necha muallifga yuborish zarur bo‘lganda.

Тема maydonida xat mavzusini ko‘rsating. Masalan, "Taklif".

Pastki katta darchada xat matni yoziladi. Misol tariqasida quyidagi xatni

yozing.

"Sizni 20-mart soat 15.00 da o‘tkaziladigan "Eng yaxshi programma

mahsuloti" tanloviga taklif etamiz. Tanlovda talabalar, o‘quvchilar va aspirantlar

ishtirok etadi. Manzil.: Toshkent, Talabalar ko‘chasi, 14. Yoshlar Internet

Markazi. Tanlov tashkiliy qo‘mitasi‖. Xatni to‘g‘ri quyidagi rasm bilan

solishtirib tekshirib ko‘ring.[20]

Xatlarni o‘qish

Sizning pochtangizga kelgan xatlarni ko‘rish va o‘qish uchun quyidagilarni

bajaring. Elektron pochta programmasini ishga tushiring.

Доставить почту tugmachasini bosing. Ekranda quyidagi darcha xosil

bo‘ladi. Bunda kelgan xatlar serverdan sizning kompyuteringizga ko‘chiriladi .

Ekranning quyi qismida nechta xat kelganligi haqidagi ma‘lumot xosil bo‘ladi.

Входяшие papkani oching.

O‘qilmagan xatlar ro‘yxatda tim qora rangda ko‘rsatiladi.

Xatni tanlab, sichqoncha tugmachasini chertsangiz, xat mazmuni ekranda

xosil bo‘ladi.

Agar muallifga javob yubormoqchi bo‘lsangiz,

Tugmachasini bosish kerak.

Ekranda muallif manzili ko‘rsatilgan darcha xosil bo‘ladi. Unda javobni

yozish va so‘ng jo‘natish lozim.

Keraksiz xatni belgilab, Удалить tumachasini bosib savatga jo‘natishingiz

mumkin.

48

Kirill alifbosida bir necha kodlar mavjud. Ba‘zan xatni o‘qish uchun kodni

almashlash zarur bo‘ladi. Buning uchun Вид menyusining kod komandasidan

keraklisini tanlash lozim. Odatda xatlar KOI8R, Cyrillic(Windows) kodlarida

yoziladi.

Xujjat, rasm va turli fayllarni jo‘natish

Xujjat, grafik, audio va video fayllarni xatga ilova qilish mumkin. Turli

xujjatlar, jadvallar, rasm, yoki shunga o‘xshash ma‘lumotlar ilova yordamida

jo‘natiladi. Xujjatni tayyorlagan программа formatida jo‘natgan maqul.

Masalan, Word, Excel yoki Power Point tayyorlangan xujjat. Chunki адресат

faylni asli xolida qabul qilib olishi va undan foydalanishi mumkin.

Lekin bu fayllarning xajmi kattaligini xisobga olish zarur. Ularni

jo‘natishdan avval xajmini arxivator programmalar yordamida kichraytirish

zarur.

Misol tariqasida xujjatni xatga ilova qilib jo‘nataylik. Buning uchun

quyidagilarni bajarishingiz zarur.

1. Xatni tashkil eting.

2. Unda manzil va mavzuni ko‘rsating.

3. Xatda ilovaga izoh keltiring.

4. So‘ng xatga xujjatni ilova qilish uchun ilova tugmachasini bosing.

5. Ekrandagi hosil bo‘lgan darchadan xujjat joylashgan papkadan Файл

nomini tanlang va Вложит tugmachasini bosing. Natijada ilova nomi xatning

……… maydonida xosil bo‘ladi.

6. Xatni odatdagidek jo‘nating.

7. Отправленние papkasini ochsangiz, yuborgan xatingiz yonida ilova

belgisini ko‘rasiz.

Ilovali xatni o‘qish

Ilovali xat olganingizda xatda ilova belgisi bo‘ladi. Ilovali xatni o‘qish

tartibi quyidagicha.

1. Xatni ro‘yxatdan toping.

49

2. Uni odatdagidek oching.

3. Xatning o‘ng yuqori qismida ilova belgisini sichqoncha tugmachasi bilan

cherting.

4. Natijada ilova qilingan fayl ekranda hosil bo‘ladi.

5. Zarur xolda bu xujjatni kompyuteringizga yozib qo‘ying.

Elektron pochtadan foydalanishga oid maslahatlar

Xatni printerda chop etish uchun Файл menyusida Печать komandasini

kiriting.

Xatni alohida faylga yozib qo‘yish uchun Файл menyusining Сохранить

как yoki Сохранить komandalaridan foydalaning.

Keraksiz xatlarni Удалить komandasi yordamida yoki Delete tugmachasi

yordamida o‘chiring.

Xatlarni tartiblash mumkin, buning uchun Собшение va Перемистит в

komandalaridan foydalanishingiz mumkin. Файл , Папка, Создать

menyulari yordamida ochiladi.

Xatni topish uchun Правка menyusining Найти сообшение komandasidan

foydalanishingiz mumkin.

Savatdagi xatlarni ba‘zan o‘chirishni unutmang.

Katta hajmdagi ilovalarni arxivatorlar yordamida kichraytirib jo‘nating.

Xatlarni alfavit, kelgan vaqti, mazmuni va ilovasiga qarab tartiblashingiz

mumkin. Bu Вид, Сортировать komandalari yordamida amalga oshiriladi.

Xatga imzo kiritib qo‘yishingiz mumkin. Buning uchun Опсиялар

menyusida Подпис punktini topib, unda imzoni ko‘rsatishingiz mumkin.

Masalan, ismingiz, familiyangiz, lavozimingiz, ishxona nomi va manzilini,

telefon, faks nomerlarini berishingiz mumkin. Bu sizning ishingizni

yengshillashtiradi. Xar gal bu ma‘lumotni yozishga vaqtingizni

sarflamaysiz. Bu vaqtni tejaydi va ishni qulaylashtiradi.

• Noma‘lum mualliflar xatini ochishda extiyot bo‘ling. Oxirgi paytlarda

quyida keltirilgan mavzudagi xatlar kompyuterlarni viruslantirmoqda. Bu

50

viruslar tufayli kompyuterdagi barcha ma‘lumotlarni o‘chirilish, kompyuter ishini

ishdan chiqarilish xolatlari sodir etyapti. Masalan, "I love you" virusi juda katta

talofatlarni keltirdi. Natijada Ba‘zi kompaniyalar kompyuterlar ishini tiklashga

bir necha kunlar sarfladi. Bu xatlar odatda ilovali bo‘ladi. Ularni aslo ocha

ko‘rmang, tezda yo‘qoting. Shuning uchun, "I love uoi"(Men seni sevaman),

"Would you like get money"(Ko‘p pul ishlashni xoxlaysanmi?) va xokazolar

va shunga o‘xshash mazmundagi xatlarni o‘ylab o‘tirmasdan, savatga jo‘nating.

Noma‘lum mualliflardan kelgan ilova xatlarni aslo ochmang va savatga

jo‘nating. Kompyuteringizni doimo virusga tekshirib turishni unutmang. Chunki

kompyuternigizda virus bo‘lsa, uni do‘stingiz yoki xam kasbingizga ilovali xat

bilan jo‘natishingizni unutmang.Xatlarni qabul qilishda ularni virusga tekshirish

komandasini o‘rnating.

Misol sifatida quyidagi vazifani bajaring.

1. O‘zingiz xaqidagi ma‘lumotni: ismingiz, familiyangiz, lavozimingiz, ish

joyingiz va manzilni imzoga kiriting.

2. O‘zingizga ilovali xatni jo‘nating.

3. Xatni oching.

4. Ilovani oching.

5. Ilovani kompyuterdagi shaxsiy papkaingizga yozib qo‘ying.

6. Xatni printerda chop etib ko‘ring.

7. Входяшие papkasidagi xatlarni muallif nomi, vaqti, mavzusi bo‘yicha

tartiblang.

51

OUTLOOK EXPRES programmasi bilan tugmachalar yordamida ishlash

Tugmachalar majmui Bajariladigan amal tavsifi

CTRL+N Yangi xat yozish mumkin.

CTRL+R Xatga javob yuborish darchasini chiqaradi.

ALT+S Xatni jo‘natadi.

CTRL+M Xatni muallifga eltadi.

CTRL+D Xatni o‘chiradi.

CTRL+R Xat nusxasini printerda chiqaradi.

Shift+ Backsrace Xatni boshqa manzilga jo‘natadi.

CTRL+R tugmachalar majmuasini kiritish uchun CTRL tugmachasini

bosgan xolda, R tugmachasini bosish zarur.

ELEKTRON POCHTA BILAN ISHLASH MAVZUSINI O‘QITISH

METODIKASI

O‘qitishdan maqsad: Elektron pochta (EP) bilan ishlashni, EP ochishda

ro‘yxatdan o‘tish, xat yozish, kelgan xatlarni o‘qish, fayllarni va qabul qilishni

o‘rganish.

Vazifa.

1. O‘zingiz uchun EP adresi yaratishni, ma‘lum EP adresiga xabar yozishni

va jo‘natishni o‘rganing.

2. Kelgan xabarlarni o‘qish va javob yozishni o‘rganing.

3. Xabar bilan birga fayllarni jo‘natish va kelgan xabarlarni o‘chirib

tashlashni o‘rganing.

Nazariy qism.

Internetning qulay sohalaridan biri EPdir. EP kompyuterlardan o‘zaro

ma‘lumotlar ayirboshlash maqsadida kompyuter tarmog‘iga birlashtirishdir. EP

dan foydalanuvchilar soni kundan - kun oshib bormoqda. EP orqali xat jo‘natish

oddiy pochta orqali jo‘natishdan arzon, ham tez amalga oshiriladi (bir necha

daqiqalarda). Masalan: oddiy pochtada xatni saralanib kerakli joyga yuboriladi.

52

Bunga bir necha kun ketadi. EP xatni kompyuterda jo‘natib bir necha daqiqada

javob ham olish mumkin.

EP-bu xabarlarni uzatuvchi global tarmoq. EP orqali faqat matnlarni emas, balki

rasm, gafika, video, tovushlardan tashkil topgan ma‘lumotlarni jo‘natish va qabul

qilish mumkin.

11-rasm. EP adres parolini kiritish oynasi

Hozirgi kunda EP- ning foydalanishi uchun ko‘plab dastur ishlab chiqilgan.

Jumladan MS Exchange, MS Mail, MS Outlook Express, Internet Mail

dasturlaridir. EP dan standart adresi shaklida jo‘natilishi lozim. M:

rustam1980@rambler.ru, nosir_u@yandex.ru, Umida @mail.ru. Bu yerda @

belgisi (eyt deb o‘qishda) chap tarafdagi abonent nomidan chap tarafdagi

domendan ajratib turadi. Katta hajmdagi fayllar o‘zlarini boshlang‘ich xolatlarida

jo‘natilmaydi.

SMTP internet orqali pochta uzatish bayonnomasidir.

http://www.msn.com/

EP dan foydalanishdan oldin foydalanuvch