Kimi redaktor: akademik Q.Ş.Məmmədovlib.bbu.edu.az/files/book/68.pdf · əsərlərində...

Kimi redaktor: akademik Q.Ş.Məmmədov

IVləmmodov Q.Ş., Xəlilov M.Y., Məmmədova S.Z. Aqroekologiyı

Bakı, «Elm» nəşriyyatı - 2010, 552 səh.

Dorslikdo aqroekologiyanın əsas məsələləri - biosfer, populyasiya, biosenoz, ac

rockosistem haqqında məlumatlar və texnogenez şəraitində torpaq-biotik kompleksiı də

onların funksional qanunauyğunluqları şərh olunur, intensiv aqrar istehsalı şəra tində

suyun biogen çirklənməsi, kənd təsərrüfatında kimyalaşdırmanın, suvarmamı

mexanikləşdirmənin ekoloji problemləri, kənd təsərrüfatı radioekologiyası, aqroekolo

monitorinq, kənd təsərrüfatı landşaftlarının optimallaşdırılması məsələləri müzakiı

olunur. Dərslikdə həmçinin, əkinçiliyin alternativ sistemi və onun ekoloji əhəmiyyət

vermikultura, biohumusun hazırlanması və tətbiqinin ekoloji aspektləri, selitcb ərazil; rin

ekologiyası, ekoloji təhlükəsiz kənd təsərrüfatı məhsullarının İstehsalı məsələlə təhlil

olunur.

Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a

məktəb və tələbələri, həmçinin kənd təsərrüfatı və təbii ehtiyatlardan istifadə problen ləri

və onların mühafizəsi məsələləri ilə məşğul olan mütəxəssislər üçün nəzərdə tutu muşdur.

Aqroecülogy. Garib Mammadov, Mahmud Khalüov, Sara Mamma

dova. Baku, 2010, 552 p.

fhe basic questions of aqroecology - information about the biosphere, populat on.

biocenosis, aqroecosystem and their functional reguliarities in the soil-biotic con plex in

technogenetic conditions are interpreted, biogenetic pollution of water in inter sive

agrarian production conditions, ecological problems of chemicalization, irrigat on,

mechanization in agriculture, agricultural radioecology, aqroecological monitc ring,

optimization guestions of aqrocultural landscapes are discussed in the textbook.

The textbook is intended for higher educational establishments and studeni where

the subjects on agriculture, soil science and ecology are studied and as well a for the

specialists who are interested in the problem of natural resources and natui protection.

ISBN: 978-9952-445-11-4

© Məmmədov Q.Ş., 2010

©Xəlilov M.Y., 2010 ©

Məmmədova S.Z., 2010

GİRİŞ

Kənd losorrüfalı istehsalı təbii sərvətlərin davamlı mədəniləşdirilmə- si

mexanizmi olub, digər sahələrdən cəmiyyət və təbii faktorların daha sıx

vəhdəti (əlaqəsi) ilə fərqlənir. Əslində, kənd təsərrüfatı bitkilərinin

becərilməsi və heyvanların yetişdirilməsi insanla təbiətin qarşılıqlı təsirinin

daha aktiv formasıdır. Elmin nailiyyətləri kənd təsərrüfatında böyük

maddi-texniki dəyişikliklər yaradır. Bununla yanaşı, həm də paralel olaraq əks

proses- təbii komponentlərə «təzyiq» güclənir. Bu təzyiqin nəticəsində

torpağın eroziyası, şoranlaşması, şorakətləşməsi, bataqlaşması, torpaqda

humusun azalması və faydalı mikrofloranın məhv olması, torpağın ağır

metallarla, pestisidlərin qalıq miqdarı ilə çirklənməsi baş verir, heyvanların

təbii sığınacaqları məhv edilir, bitki və heyvanların növ tərkibi kasatlaşır,

ərazinin hidroloji rejimi dəyişir, biosferin komponentləri çirklənir, maddələrin

təbii biogeokimyəvi dövranı pozulur və s. Bioloji, mexaniki və kimyəvi yükün

artması ilə əlaqədar təbii özünütənzim- ləmə prosesi kifayət qədər yerinə

yetirilə bilmir. Nəticədə, ekoloji sistemin elementləri arzuolunmaz

istiqamətdə dəyişilir, ekoloji balans pozulur. aqroekosistemin təbii bioenerji

potensialı funksional (fəaliyyət) imkanlarından təcrid olunur.

Son vaxtlar insanın təbiətə təsiri daha da intensivləşmiş, nəticədə, təbii

sistemlərin əksəriyyəti qeyri-normal, pozulmuş vəziyyət almışdır, bəzi halda

böhranlı hadisələrə, hətta təbii sistemlərin dağılmasına rast gəlinir. Hazırda

elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətləri ilə ekoloji parametrlər arasında yaranan

ziddiyyətlər göz önündədir, tərəqqinin təhlükəsizliyi probleminə ayrılan

diqqət də təsadüfi deyildir.

Ətraf mühitin birbaşa çirklənmədən və dağılmadan mühafizəsi, kənd

təsərrüfatı istehsalının resurs-maddi və enerji tutumunun aşağı salınması,

aztullantıh texnoloji sistemin və proseslərin tətbiqi, kənd təsərrüfatı

məhsullarının itkisinin minimuma endirilməsi, təbiətəuyğun əkinçilik,

maldarlıq sisteminin tətbiqi, kənd təsərrüfatı rayonları landşaftlarının

optimallaşdırılması, ekoloji təmiz məhsulun istehsalı və s. kənd təsərrüfatı

mütəxəssislərinin ekoloji savadlığından təhsilindən çox asılıdır.

Təsərrüfatın, o cümlədən aqrar istehsalın inkişafının uzunmüddətli

perspektivləri və cəmiyyətin sosial-iqtisadi maraqları kənd təsərrüfatının

inkişaf perspektivlərini nəzərə alaraq, təbiətdən istifadənin bütün siste

minin optimallaşdırılmasını, Dtraf mühitə mümkün neqativ təsirlərin vaxtında

qiymətləndirilməsini tələb edir.

Aqrosənaye kompleksinin ətraf mühit və onun ayrı-ayrı kimponent- ləri

ilə qarşılıqlı təsir istiqamətinin, onun xarakterinin və nəticələrinin, həmçinin

texnogen faktorların kənd təsərrüfatına təsirinin təhlil edilməsi mühüm məsələ

sayılır.

Elmi-texniki tərəqqinin gələcək inkişaf yollarını nəzərə alaraq, kənd

təsərrüfatı texnologiyasına təbii-təsərrüfat zonaları üzrə ixtisaslaşmanın və

konsentrasiya xüsusiyyətlərinin ekoloji qiymətləndirilməsi vacib məsələdir.

Təbiətəuyğunluq konsepsiyası istehsalat sisteminə tətbiq olunmalı,

məhsLildaqlıq qiymətləndirildikdə isə əldə olunan məhsul, istifadə edilən

resurs və kənarlaşdırılan tullantıların həcmi nəzərə alınmalıdır.

Kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsi dedikdə, vahid torpaq sahəsinə

və ya hər mal-qara başına qoyulan və ardıcıl olaraq artan istehsal vasitələri və

sərf olunan əmək başa düşülür. Bu intensivləşmə maddi bazanın

möhkəmlənməsi, mineral və üzvi gübrələrin, həmçinin bitki mühafizəsində

tətbiq edilən kimyəvi vasitələrin istehsalının artırılması əsasında həyata

keçirilir. Halbuki, təbiətin gücünü insan əməyi ilə əvəz etmək olmaz.

Sənayedə, həmçinin əkinçilikdə insan yalnız təbiətin gücünün təsiri

mexanizmini dərk etdikdə ondan istifadə edə bilər. Odur ki, təsadüfi deyil ki,

təbii komplekslərə və onun komponentlərinə göstərilən neqativ təsirlər və

ətraf mühitin vəziyyətində baş verən mənfi dəyişikliklər kənd təsərrüfatının

intensivləşdirilməsi prosesinin nəticəsidir.

Kənd təsərrüfatı sahəsində elmi-texniki tərəqqini yanlış olaraq yalnız

maddi-texniki vasitələrin kəmiyyətcə artırılması ilə aparmaq düzgün deyildir.

Sosial-iqtisadi tələbatla yanaşı, həm də ekoloji tələblərin nəzərə alınması

vacibdir.

Yeni bitki sortlarınm və heyvan cinslərinin yetişdirilməsi, qabaqcıl

texnologiyanın yaradılması, mexanikləşdirmənin tətbiqi, kimyalaşdırma və

meliorasiya işləri təbii əsasın (bazisin) səmərəli istifadə səviyyəsinin

artırılmasına, onun istehsal gücünün yüksəldilməsinə yönəldilmişdir. İqtisadi

aktivliyin yüksək səviyyəsi təbiətdən istifadə proseslərinin mükəmməl

təşkilinə və nizamlanmasına uyğun olmalıdır.

«Ekologiyalaşdırma» aqrosənaye kompleksində planlı texnoloji elm

sahəsinin avrılmaz elementi olmalıdır.

«l-kologiyalaşdırma» seleksiya işbrində ilkin (osas) material sayılan

tobiolin yabanı genolbndunun saxlanmasına şərait yaradır, kənddə

sosial-məişət şəraitinin yaxşılaşmasına kömək edir.

Məqsədyönlü dövlət ekoloji siyasətinin hazırlanması və həyata

keçirilməsində təbii ki, ekologiyanın tətbiqi istiqaməti böyük rol oynayır.

«Aqroekologiya» elmi də ekologiyanın bu istiqamətinə aid olub, kənd

təsərrüfatı prosesində in.san və təbiətin qarşılıqlı təsirinin optimallaşdı-

nlmasının imkanlarını, həmçinin iqtisadiyyatın aqrar sektoru sahəsində

istehsalat fəaliyyətinin «ekologiyalaşdırılması» xüsusiyyətlərinin

mümkünlüyünü aşkar edir.

Aqroekologiyanın (kənd təsərrüfatı ekologiyasının) vəzifəsi yuxanda

göstərilən problemləri öyrənmək və həll elməkdir. Qeyd edək ki. bu elmin

ümumi qəbul edilmiş təyini (adı) hələlik yoxdur. Bəzi ədəbiyyatlarda onun

adına həm də aqrosenologiya, aqrar ekologiya, kullurfıtose- nologiya,

aqrofıtosenologiya (aqrosenozlar haqqında elm) kimi rast gəlinir. «Ekologyia

və ətraf mühitin mühafizəsi» izahlı terminlər lüğətində (1998) aqroekologiya

(kənd təsərrüfatı ekologiyası) tətbiqi ekologiya bölməsinə aid edilmişdir.

Orada qeyd edilir ki, aqroekologiya mühit faktorlarının (biotik və abiotik)

mədəni bitkilərin məhsuldarlığına təsirini, həmçinin kənd təsərrüfatı

sahələrində məskunlaşan orqanizm qruplaşmalarının strukturunu və

dinamikasını, aqrofitosenozların becərilən bitkilərin həyat tərzinə təsirini

öyrənir.

Müzakirə olunan problemlərin əsaslı və daha uyğun təyinini aşağıdakı

kimi göstərmək olar; aqroekologiya kompleks elmi fənn olub, kənd

təsərrüfatı istehsalı prosesində insanın ətraf mühitlə qarşılıqlı təsirini,

kənd tə.sərrüfatının təbii komplekslərə və onların komponentlərinə

təsirini, texnogen yük şəraitində aqroekosistemin komponentləri

arasındakı qarşılıqlı təsiri və onlara xas olan maddələrin dövranının

spesifik xü.susiyyətlə- rini, enerjinin aparılmasını, aqroekosistemin

fəaliyyət xarakterini öyrənir.

Aqroekologiya elminin məqsədi keyfiyyətli bioloji məhsulun davamlı

istehsalını, aqroekosistemin təbii bioenerji potensialından maksimum

istifadəni, aqrar sektorun (bölmənin) təbii resurs bazasının

saxlanılmasını və bərpasını, ətraf təbii mühitə neqativ təsirin

kənarlaşdırılmasını və ya minimuma endirilməsini təmin etməkdir.

Təqdim olunan dərslikdə aqroekologiyanın təbii-elmi aspektlərinə geniş

yer verilmişdir. Lakin bu, kənd təsərrüfatının ekologiyalaşdırılma-

5

sı ilo bağlı olan aktual problemlərin hamısını əhatə etmir.

Aqroekologiya kitabının tərtibində rus dilində olan aqrockologiya

(Aqroekologiya, M., 2000) kitabından, müəlliflərin ekologiyaya aid

əsərlərindən və şəxsi tədqiqatlarının materiallarından, həmçinin mövzuya aid

ədəbiyyatlardan istifadə edilmişdir.

Hazırda respublikamızda ekoloji mühitin pozulması, meşələrin,

otlaqların, kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların azalması, bəzi yerlərdə

tamamilə sıradan çıxarılması. Kür, Araz və digər çayların, torpağın

çirklənməsi, bir sıra bitki və heyvan növlərinin bioloji müxtəlifliyinin

pozulması və ya azalması «Aqroekologiya» kitabına ehtiyac olduğunu sübut

edir.

«Aqroekologiya» dərsliyi kənd təsərrüfatı fənləri, torpaqşünaslıq və

ekologiya ixtisasları tədris olunan ali məktəb müəllim və tələbələri, həmçinin

kənd təsərrüfatı və təbii ehtiyatlardan istifadə problemləri məsələləri ilə

məşğul olan mütəxəssislər üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Oxucu kütləsinin «Aqroekologiya» kitabına verəcəkləri rəy və iradlara

görə müəlliflər qabaqcadan öz təşəkkürünü bildirir.

I FƏSİL

EKOLOGİYA ELMİNİN İNKİŞAF TARİXİ

Ekologiyanın tarixi kökləri çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Canlı orqanizmlərin həyatı, onların xarici mühitdən - onu əhatə edən üzvi və qeyri-üzvi mühitdən asılı olması, heyvan və bitkilərin yayılması xarakteri haqqında məlumatlara hələ eramızdan əvvəlki dövrlərdə rast gəlinir. I lələ Aristotel (e.ə. 384-322), Böyük Pliney (23-79 e.ə), R.Boykonun (1627- 1691) əsərlərində yaşayış mühitinin orqanizmlərin həyatında əhəmiyyəti və onların müəyyən yaşayış yerində məskunlaşması məsələlərinə toxunulur. Antik filosof Aristotel (384-322 e.ə) 500-dən artıq ona məlum olan heyvan növünü təsvir etmiş, onların davranışları haqqında (məs. balıqların miqrasiyası və qış yuxusu, quşların köçməsi, heyvanların qurucu fəaliyyətindən, qu quşunun parazitizmindən, mürəkkəbböcəyinin özünü mühafizə üsulundan) yazmışdır. Aristotelin şagirdi, «botanikanın atası» sayılan 'feolVast Ereziyski (371-280 e.ə) müxtəlif şəraitlərdə bitkilərin xüsusiyyətləri, onların forma və xüsusiyyətlərinin torpaq və iqlimdən asılılığı haqqında məlumatlar vermişdir.

İntibah epoxasında, yeni ölkələrin müstəmləkəçiliyi dövründə böyük coğrafi kəşfiər və sistematikanın inkişafı başladı. Bitki və heyvanların təsviri, onların xarici və daxili quruluşu, forma müxtəlifliyi ilk inkişaf mərhələsində bioloji elmin başlıca məzmunu idi. İlk sistematiklərdən A.Sezalpin (1519-1603), D.Rey (1623-1705), J.Turnefor (1656-1708) və başqaları bitkilərin bitmə və ya becərmə şəraitindən asılı olmasını göstərmişlər.

Ümumiyyətlə, ekologiyanın inkişaf tarixini üç əsas mərhələyə bölmək olar.

Birinci mərhələ - ekologiyanın bir elm kimi yaranma və təşəkkülü (XIX .əsrin 60-cı illərinə qədər). Bu mərhələdə canlı orqanizmlərin məskunlaşdığı yerin mühiti ilə qarşılıqlı əlaqəsi haqqında məlumatlar toplanmış, ilk elmi yekunlar hazırlanmışdır. XVII-XVIII əsrlərdə ekoloji məlumatlar ayrı-ayrı canlı orqanizmlərə həsr olunur, onların bioloji təsvirləri yerinə yetirilir. Məs. A.Reomyurun əsərləri həşəratlara (1734), L.Tramblenin əsərləri isə hidra və mşankalara (1744) həsr olunur. l:koloji yanaşmanın elementlərinə rus alimlərinin - İ.İ.Lcpexinin, A.F.Middendorfun, S.P.Kraşennikovun, fransız alimi L.Byuffonun, İsveç təbiətşünası K.Linneyin, alman alimi Q.Yeqer və b. əsərlərində rast gəlinir. XVII əsrdə Rusiyanın bir sıra ölkələrinə səyahətlər edildi. S.P.Kraşennikov, İ.İ.Lepexin, P.S.Pallas və başqa rus cooğrafları və təbiətşünasları iqlim, bitki örtüyü və heyvanat aləminin Rusiyanın geniş

ərazisinin müxtəlif yerlərində qarşılıqlı əlaqəli dəyişməsini göstərmişlər. P.S.Pallas özünün çox mühüm «Zoocoğrafiya» əsərində 151 məməli və 425 quş növünün həyat tərzini, həmçinin miqrasiya, qış (yay) yuxusu, qohum növlərin qarşılıqlı əlaqələri və s. bioloji hadisələrin təsvirini verir.

Pransız təbiətşünası Y.Byuffona (1707-1788) görə bir növün başqasına çevrilməsinin əsas səbəbləri «İqlimin temperaturu, qidanın keyfiyyəti və əhlilləşdirmənin təsiridir». İlk təkamül təliminin müəllifi Lan- Batist-Lamark (1744-1829) orqanizmlərin uyğunlaşma dəyişkənliyinin, heyvan və bitkilərin təkamülünün ən mühüm səbəbi «xarici hadisələrin» təsiri olduğunu göstərmişdir.

Həmin dövrdə L.Lamark (1744-1829) və T.Maltus (1766-1834) ilk dəfə olaraq insanların təbiətə təsirinin neqativ nəticələrinin mümkünlüyü haqqında bəşəriyyətə xəbərdarlıq edirdi.

Hkoloji təfəkkürün sonrakı inkişafı XIX əsrin əvvəlində biocoğra- llyanın peyda olmasına səbəb oldu. Aleksandr Qumboldtun (1807) əsərləri bitki coğrafiyasında yeni ekoloji istiqamət təyin etdi. A.Qumboldt elmə belə təsəvvür irəli sürdü ki, landşaftın «fızionomiyasını» bitki örtüyünün xarici görkəmi müəyyənləşdirir. O, qeyd edir ki, zonal və şaquli qurşaqlıq coğarfi şəraitində bitkilərin müxtəlif taksonomik qruplarında bənzər «Fizionomik» formalar, yəni eyni xarici görünüş yaranır; bu formaların paylanması və nisbəti ilə fiziki-coğrafi mühitin spesifikası haqda mühakimə yürüdülür. Bu dövrdə iqlim faktorlarının heyvanların yayılmasına və biologiyasına təsirinə həsr olunmuş ilk xüsusi əsərlər meydana gəldi. Alman zooloqu Q.Qloqerin (1833) iqlimin təsiri ilə quşların dəyişməsi, Danimarkalı T.Faberin (1826) şimal quşlarının bioloji xüsusiyyətləri, K.Berqmanm (1848) istiqanlı heyvanların ölçülərinin dəyişməsinin coğrafi qanunauyğunluğu əsərləri buna misal ola bilər. A.Dekandol «Bitkilərin coğrafiyası» (1855) əsərində mühitin ayrı-ayrı faktorlarının (temperatur, rütubətlik, işiq, torpaq tipi, yamacın cəhəti) bitkilərə təsirini ətrafiı təsvir etmiş və bitkilərin heyvanlara nisbətən yüksək ekoloji plastikliyinə diqqət yetirmişdir.

1798-ci ildə T.Maltus populyasiyanın eksponent tənliyini təsvir etdi və onun əsasında özünün demoqrafik konsepsiyasını qurdu. L.B.La- mark «Hidrogeologiya» əsərində biosfer haqqında faktiki təsəvvür yaratdı. Fransız həkimi V.Edvardsın (1824) «Fiziki faktorların həyata təsiri» kitabı ekoloji və müqayisəli fiziologiyanın başlanğıcını qoydu, L.Libix (1840) isə məşhur «Minimum qanununu» yaratdı, o, müasir ekologiyada da hələ öz əhəmiyyətini itirməmişdir.

İkinci mərhələ (XIX əsrin 60-cı illərindən sonrakı dövr). Bu mərhələdə ekologiya, elmin müstəqil sahəsi kimi formalaşır. Mərhələnin başlanğıcı rus alimləri K.F.Rulye (1814-1858), N.A.Seversov (1827-1855) və V.V.

8

Dokuçayevin (1846-1903) osorləri ilə əlamətdar oldu, onlar ilk dəfə ekologiyanın bir sıra prinsiplərini və anlayışlarını əsaslandırdı, onların tədqiqat nəticələri və elmi fikirləri indiki dövrə kimi öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Təsadüfi deyildir ki, Amerika ekoloqu Y.Odum (1975) V.V.Dokuçayevi ekologiyanın banilərindən biri saymışdır. XIX əsrin 70-ci illərinin sonunda alman hidrobioloqu K.Mebius (1877) biosenoz haqqında mühüm anlayış irəli sürür və onu müəyyən mühit şəraitində orqanizmlərin qanunauyğun əlaqələnməsi (birləşməsi) hesab edir.

Moskva Universitetinin professoru Kari Franseviç Rulye 1841- 1858-ci illər ərzində praktiki olaraq ekologiyanın prinsipial problemlərinin tam siyahısını vermiş, lakin bu elmi adlandırmaq üçün ifadəli termini tapa bilməmişdir. O, ilk olaraq orqanizm və mühitin qarşılıqlı əlaqəsi prinsipini dəqiq təyin etmişdir. Heç bir üzvi canlı orqanizm öz-özünə yaşamır; hər biri onun üçün xarici aləmlə qarşılıqlı təsirdə olduğu üçün yaşamağa cəlb olunur və yaşayır. Bu ünsiyyət qanunudur və ya həyat başlanğıcının ikiliyidir (iki tərəfliliyidir), bu onu göstərir ki, hər bir canlı həyata (yaşamağa) imkanı qismən özündən, qismən də xaricdən alır.

Bu prinsipi inkişaf etdirərək K.F.Rulye mühitlə qarşılıqlı əlaqəni iki kateqoriyaya bölür: «fərdi yaşayış hadisəsi» və «ümumi yaşayış hadisəsi», bu, orqanizm səviyyəsində və populyasiya və biosenoz səviyyəsində ekoloji proseslərin müasir təsəvvürünə uyğun gəlir. Rulye çap olunmuş mühazirələrində və məqalələrində dəyişkənlik, adaptasiya, miqrasiya, insanın təbiətə təsiri kimi problemlər irəli sürürdü. Orqanizmlərin mühitlə qarşılıqlı əlaqə mexanizmlərini Rulye Ç.Darvinin klassik prinsiplərinə yaxın mövqedə müzakirə edirdi, ona görə də onu həqiqətən Darvinin sələfi hesab etmək olar. O, zoologiyada xüsusi istiqamətin - heyvanların həyatının hərtərəfli öyrənilməsi, onların ətraf aləmlə mürəkkəb qarşılıqlı əlaqəsinin aşkar edilməsi məsələlərinin tədqiqinin inkişaf etdirilməsini geniş təbliğ edirdi. Beləliklə, K.F.Rulye heyvanların geniş ekoloji tədqiqat sistemini, onun əsasında «zoologiya»nı işləyib hazırlamış, tipik ekoloji məzmunda bir sıra əsərlər, məsələn, su, yerüstü və eşid onurğalılarm ümumi xüsusiyyətlərinin tiplərə ayrılmasını və b. yazmışdır.

K.F.Rulyenin baxışları onun şagirdlərinin tədqiqatlarının istiqamətinə və xarakterinə dərindən təsir göstərmişdir. Onun şagirdlərindən biri olan N.A.Seversov (1827-1885) ilk dəfə Rusiyada ayrıca bir regionun dərin ekoloji tədqiqatı əsasında «Voronej quberniyasının vəhşi heyvan, quş və həşəratlarının həyatında dövri hadisələr» adlı əsər çap etdirdi.

Üzvi aləmin əsas təkamül faktorlarının aşkar edilməsi ilə Ç.Darvin (1809-1882) ekologiyanın əsaslarının inkişafına mühüm qiymətli hədiyyə bağışladı. Təkamül mövqeyindən Ç.Darvinin «yaşamaq uğrunda mübarizə» ifadəsini canlı aləmin xarici aləmlə, abiotik mühitlə və bir-birləri

ilə, yəni mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi kimi izah etmək olar. 1859-cu ildə Ç.Darvinin «Təbii seçmə yolu ilə növün mənşəyi və ya

həyat uğrunda mübarizədə yararlı cinslərin saxlanması» kitabı çıxır. Ç.Darvin göstərirdi ki, təbiətdə «yaşayış (həyat) uğrunda mübarizə» təbii seçməyə gətirib çıxarır, yəni bu mübarizə təkamülün hərəkətdə olan faktorudur.

Ekologiya termini birdə-birə yaranmayıb və o, yalnız XIX əsrin sonunda ümumi təsdiqini aldı. XIX əsrin ikinci yarısında ekologiyanın əsas məzmunu əsasən heyvan və bitkilərin həyat tərzinin, onların iqlim şəraitinə (temperatur, işıq rejimi, rütubətlilik və s.) adaptasiyanın öyrənilməsi idi. Bu sahədə bir sıra mühüm ümumi nəticələr çıxarıldı. A.Qumboltun «fızionomik» istiqamətini davam etdirərək Danimarka botaniki A.N.Beketov (1825-1902) bitkilərin coğrafi yayılması ilə, onların anatomik və morfoloji quruluşlarının xüsusiyyətləri arasındakı əlaqəni aşkar etdi və ekologiyada fizioloji tədqiqatların əhəmiyyətini göstərdi. A.F.Middendorf Arktika heyvanlarının quruluşunun ümumi xüsusiyyətlərini və həyatını öyrənərək Qumboltun təlimini zooloji obyektdə öyrənilməsinin əsasını qoydu. D.Allen (1877) Şimali Amerika məməli heyvanlarının və quşların iqlimin coğrafi dəyişilməsilə əlaqədar bədənlərinin və hissələrinin proporsiyasmı (nisbətini) və rənginin dəyişməsi üzrə bir sıra ümumi qanunauyğunluqları aşkar etdi.

Alman bioloqu-təkamülçü Ernst Hekkel (1834-1919) ilk dəfə olaraq ekologiya elmini biologiyanın müstəqil və mühüm sahəsi kimi ayıraraq ona ekologiya adını verdi (1866). Özünün «Orqanizmlərin ümumi morfologiyası» kapital əsərində o yazırdı; Ekologiya dedikdə biz təbiətin iqtisadiyyatına aid olan biliklərin cəmi kimi başa düşürük: ekologiya heyvanların onu əhatə edən mühitlə (həm üzvi, həm də qeyri-üzvi) qarşılıqlı əlaqələrinin bütün məcmusunu, hər şeydən əvvəl təmasda olduğu heyvan və bitkilərlə bilavasitə və ya dostluq və ya düşmənçilik əlaqələrini öyrənir. Bir sözlə, ekologiya bütün mürəkkəb qarşılıqlı əlaqələri öyrənir, bu əlaqələri Darvin «yaşamaq uğrunda mübarizə»ni törədən şərait adlandırmışdı.

Dokuçayevin tədqiqatları Q.F.Morozov tərəfindən davam etdirilərək «Meşə haqqında təlim» əsərində meşənin ekologiyasının əsasını qoydu. Sonralar Q.N.Vısotskinin işləri meşənin ekologiyası elmini zənginləşdirdi.

XX əsrin əvvəllərində hidrobioloqlar, fıtosenoloqlar, botaniklər və zooloqların ekoloji məktəbləri formalaşır, onların hər birində ekoloji elmin müəyyən tərəfləri inkişaf etməyə başladı. Brüsseldə III Botanika konfransında (1910) bitki ekologiyası rəsmi olaraq fərdlərin ekologiyasına (autekologiya)

və qruplaşmaların ekologiyasına (sinekologiya) parçalandı.

10

Ik'b bölgü heyvan ekologiyası və ümumi ekologiyaya da aid edildi. Müstoqil bir elm kimi ekologiya 1920-ci illərin əvvəlində qəti İbrma-

laşdı. Bu dövrdə Amerika alimi Ç.Adams (1913) ilk ekoloji məlumatı ~ heyvanların ekologiyasının öyrənilməsinə dair dərslik, V.Şelvordıın yerüstü heyvanların qruplaşmaları (1913), S.A./ernovun hidrobiologiya (1913) üzrə və digər alimlərin (Ç.Elton, 1927; R.Qessa, 1924; K.Raunkor, 1929) ekoloji məlumatları meydana gəldi. 1913-1920-ci illərdə ekoloji elmi cəmiyyətlər təşkil olundu, ekologiyaya dair məcmuələrin əsası qoyuldu, universitetlərdə ekologiya fənni tədris olunmağa başladı. Görkəmli rus alimi V.İ,Vernadski biosfer haqqında fundamental təlim yaratdı. 1926-cı ildə onun «Biosfer» adlı kitabı çap olunur, orada ilk olaraq canlı orqanizmlərin bütün növlərinin məcmusunun - «canlı maddələrin» planetar rolu göstərilir.

Rusiyada populyasiya ekologiyasının inkişafına S.A.Sevcrsov, S.S.Şvars, N.P.Naumov, Q.A.Viktorov böyük yenilik gətirdi. Onların əsərləri bu elm sahəsinin müasir vəziyyətini müəyyənləşdirir.

Bitkilərdə populyasiyanın tədqiqinin başlanğıcını L.N.Sinski (1948) qoydu, o, növlərin ekoloji və coğrafi polimorfizminə aydınlıq gətirdi. Bitkilərin populyasiya ekologiyası haqqında bir sıra məsələlər r.A.Rabotnov A.A.Uranov və onların davamçıları tərəfindən işlənib hazırlanmışdır.

Populyasiya qanunauyğunluğunun öyrənilməsi növün biosenozda rolunun, qruplaşmanın struktur təşkilinin dərk edilməsinə kömək etdi. Ekoloji və təkamül məsələlərini sıx əlaqələndirən səmərəli «ekoloji sığınacaq» («ekoloji nişa») konsepsiyası yarandı. Onun hazırlanmasında qərb alimlərinin (C.Qrinnel, Ç.T.Elton, R.Makartur, D.Xalçinson və Q.F.Qauzenin) mühüm xidmətləri az olmamışdır.

Heyvanların morfoloji və təkamül ekologiyasının inkişafında M.S.Qilyarovun (1949) böyük xidməti olmuşdur, onun fikrincə, buğu- müyaqlıların qurunu zəbt etməsində torpaq keçid mühit olmuşdur.

İ.S.Serebryakov tərəfindən çiçəkli bitkilərin həyati formalarının yeni dərin təsnifatı yaradılmışdır. Paleoekologiya elmi meydana gəldi, onun vəzifəsi məhv olmuş formaların həyat tərzi əksinin (şəklinin) bərpa edilməsidir.

1930-40-cı illərdə ekologiyada təbii ekosistemlərin tədqiqində prinsipcə yeni yanaşma əmələ gəldi. 1935-ci ildə ingilis alimi A.Tensli ekosistem anlayışını irəli sürdü, 1942-ci ildə V.N.Sukaçov biogeosenoz anlayışını əsaslandırdı.

1930-cu illərdə çoxşaxəli tədqiqatlar və müzakirələrdən sonra biosenologiya sahəsində əsas nəzəri məlumatlar (biosenozların sərhədi və strukturu, sabitlik dərəcəsi, bu sistemin özünütənzimləməsi mümkün-

11

lüyii) yarandı. Ümumi biosenologiya ideyasının inkişafında fitoscnoloji tədqiqatların

Rusiyada V.N.Şennikov, B.A.Kcller, V.V.Alexin, L.Q.Ramenski. A.I^.Şcnnikov, Amerikada F.Klements, Danimarkada K.Raunkiyer. İsveçdə Q.Dyu Riye. İsveçrədə İ.Braun-Blanke və b. böyük rolu olmuşdur. Qruplaşmaların morfoloji (fızionomik), ekoloji-morfoloji, dinamik və b. xüsusiyyətləri əsasında bitkilərin müxtəlif təsnifat sistemi yaradıldı, fitosenozların strukturu, məhsuldarlığı, dinamik əlaqələri öyrənildi, ekoloji indikatorlar haqqında təsəvvürlər (anlayışlar) hazırlandı.

Bitki ekologiyasının fizioloji əsaslan üzrə K.A. Timiryazevin ənənəsini davam etdirərək N.A.Maksimov çox qiymətli yeniliklər irəli sürdü.

1930-40-cı illərdə heyvanların ekologiyası haqqında K.Fridcriksin (1930), F.Bodenqeymerin (1938), D.N. Koşkarovun (1938) və b. yeni məlumatları peyda oldu.

V.N.Sukaçovdan sonra qlobal ekologiyanın inkişafında biosenozların öyrənilməsi üzrə geobotaniki tədqiqatları L.M.Lavrenko (1949, 1971 və b.) aparmış, müxtəlif bitki örtüyünün bioloji kütləsini və məhsuldarlığının öyrənilməsi N.İ.Bazilyeviç və L.Y.Rodina (1967 və b.) tərəfindən yerinə yetirilmişdir.

Torpaqşünaslıq sahəsində V.V.Dokuçayevin ideyalarını İ.P.Ge- rasimov (1945, 1960 və b.) inkişaf etdirərək torpaq örtüyünü biosferin bir elementi kimi öyrənmişdir. Bu istiqamətdə işlər V.R.Volobuyevə (1953 və b.) və V.A.Kovdaya (1973 və b.) da məxsusdur, onlar torpa- qəmələgəlmə proseslərini xarici faktorlarla əlaqəli öyrənmişlər.

Coğrafi zonaların formalaşmasının təbii proseslərin qarşılıqlı təsirinin nəticəsi olduğunu A.A.Qriqoryev (1966 və b.) öz əsərlərində göstərmişdir. Onun tədqiqatlarında təbii zonaların iqlimin elementlərindən - günəş radiasiyası və yağıntıların miqdarından asılılığı müəyyən edilmişdir.

Biosferin təkamülünün qanunauyğunluğu A.P.Vinoqradov (1967 və b.), K.K.Markov (1960 və b.), A.İ.Oparin (1957 və b.) əsərlərində öyrənilmişdir. S.S.Şvars (1973) canlı orqanizmlərin təkamül mexanizmini tədqiq etmişdir.

Biosferin antropogen dəyişməsi kimi aktual problem bir çox tədqiqatların diqqətini cəlb etmişdir. D.L.Armand (1966), Y.K.Fyodrov (1972), Y.A.İzrail (1974) və b. rus alimlərinin monoqarfıyaları bu məsələyə həsr olunmuşdur. Xarici tədqiqatçılardan P.Dyuvino Tanq (Duvi- gneand et Tanghe, 1968), B.Kommoner (Commoner, 1971), K.lJat (Watt, 1968) və b. monoqrafiyaları da bu problemə həsr edilmişdir. Qurunun və okeanların su balansı haqqında «Dünyanın su balansı və Yerin su ehtiyatları» adlı kollektiv monoqrafiyada və M.İ.Lvoviçin (1974 və b.) əsərlərində geniş material verilir. Qlobal ekoloji problemləri

12

öyrnnmək üçün M.l.Budıko (1956, 1974 vo b.) və Y.Odumun (1971 və b.) əsərlərindən istifadə olunmuşdur.

Geockologiyanın inkişafında V.B.Soçava, V.S.Preobrajenski, r.D.Aleksandrova, K.M.Pctrov, A.A.Veliçko, Q.N.Qolubev (1999), sosial ekologiyanın inkişafında isə E.V.Qirusov, V.A.Los, N.M.Məmmədov, Y.A.Markov və b. alimlərin böyük rolu olmuşdur.

Üçüncü mərhələ (XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq bu günə qədər olan dövr). XX əsrin ikinci yarısında ətraf mühitin çirklənməsinin intensivləşməsi və insanın təbiətə təsirinin güclənməsi ilə əlaqədar ekologiya elmi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Belə vəziyyətin nəticəsində ekologiya kompleks elmə çevrilərək təbii və ətraf mühitin qorunması elmini də özündə cəmləşdirdi. Ciddi bioloji elmdən ekologiya biliklərin tsiklinə çevrilərək özünə coğrafiya, geologiya, kimya, fizika, sosiologiya, mədəniyyət tarixi, iqtisadiyyat bölmələrini daxil etdi (Reymers, 1994).

Ekologiyanın dünyada inkişafının müasir dövründəki inkişafı xarici ölkələrin görkəmli alimləri Y.Odum, C.M.Andersen, E.Pianka, R.Rik- lefs, M.Biqon, A.Şveyser, C.Xarper, R.Uitteker, N.Borlauq, T.Miller, B.Nebel və b. adları ilə bağlıdır. Rusiya ekoloq almilərindən İ.P.Gerasi- mov, A.M.Qilyarov, V.Q.Qorşqov, Y.A. İzrael, Y.N.Kurajskovski, K.S.Losycv, N.N.Moiseyev, N.P. Naumov, N.F.Reymers, V.V.Ro- zanov, Y.M.Sviriyev, A.L.Yanşin, İ.A.Şilov və b. göstərmək olar.

Müasir mərhələdə ekologiyanın inkişafı orqanizmlərin sistemli əlaqəsi və fəaliyyəti qanunlarını öyrənməklə yanaşı, həm də təbiət və insan cəmiyyətinin qarşılıqlı əlaqələrinin səmərəli formalarını əsaslandırmalıdır. Beləliklə, ekoloji biliklərin sosial rolu artır. Ekologiya sahəsində fundamental tədqiqatların inkişafının əsas məqsədi xalq təsərrüfatının aşağıdakı gərgin problemləri ilə müəyyənləşdirilir: ətraf mühitin vəziyyətini saxlamaq şərtilə istehsalı intensivləşdirmək və təbii resurslardan istifadənin iqtisadi effektivliyini yüksəltmək. Təbii və süni qruplaşmaların bioloji məhsuldarlığı və sabitliyi məsələləri ön plana çəkilir. Bu problemlər yalnız bütün ölkələrin ekoloqlarının birgə gücü ilə həll oluna bilər. Odur ki, qlobal ekologiya sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq geniş həyala keçirilir. İndiki vaxtda insanın geniş ekstensiv təsərrüfat fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq geniş böhranın təhlükəliyi, planetar sistemin qeyri- bərabər ölçüdə fəlakətli dəyişməsi aydın dərk edilir. Bu böhranın qarşısının alınması mümkünlüyü yalnız ekoloji biliklərin inkişafı əsasında tapıla bilər. Ekoloji biliklərin kəsərli gücü təbii resurslardan düzgün istifadə etmək, populyasiyanın sayını nizamlamaq, kənd təsərrüfatı problemlərinin yeni həllini və sənaye istehsalının təşkilinin yeni prinsiplərini tapmağa kömək edər.

13

AZƏRBAYCANDA EKOLOGİYA ELMİNİN TARİXİ

Azərbaycanda ekologiya elminin ayrı-ayrı sahələrinin tarixi müxtəlifdir. Aşağıda ekologiya ilə bağlı olan əsas elm sahələrinin tarixi verilir.

Coğrafiya sahəsi Məlum olduğu kimi ekologiya elmi coğrafiya elmi ilə sıx bağlıdır. Belə

ki, ekologiya canlı orqanizmlər arasında və onların olduğu coğrafi mühitlə qarşılıqlı əlaqə haqqında elmdir. Azərbaycan ərazisində coğrafiyaya aid ilkin məlumatlara qədim yunan coğrafiyaçısı və tarixçisi Strabonun «Coğrafiya» adlı əsərində təsadüf olunur. Strabondan sonrakı dövrlərdə məşhur coğrafiyaçılar və tarixçilər, o cümlədən Əbdür Rəşid Bakuvi (XV əsr). Hacı Zeynalabdin Şirvani (XVIII-XIX əsrlər). Abbasqulu Ağa Bakıxanov (XIX əsr), Həsənbəy Zərdabi (XIX-XX əsrlər) və başqalarının əsərlərində Azərbaycanın coğrafi şəraiti haqqında məlumatlara rast gəlmək olar.

XX əsrin əvvəllərində bir sıra əcnəbi və Azərbaycan alimləri (Q.Abix, N.Qubkin, V.Dokuçayev, G.İ.Boqdanoviç, R.P.Reynqard, A.Qrosheym, İ.V.Fiqurovski, Qafır-Rəşad, M.Baharlı və b.) respublikamızın ərazisində coğrafiya elminin müxtəlif istiqamətləri üzrə elmi tədqiqat işləri aparmış, iqlimşünaslıq, sinoptik meteorologiya, atmosfer fizikası, mikroiqlimşünashq, zooiqlimşünaslıq sahəsində elmi əsərlər yazmışlar. Buna l.V.Fiqurovskinin «Azərbaycanın iqlim rayonlaşdırılması» (1926), «Kür-Araz hövzəsinin iqlim oçerki», «Aqromcteorolog- iya» (1929), Ə.Şıxlinski və S.Kopelioviçin «Azərbaycan SSR iqliminin səciyyəsi» və b. misal ola bilər.

Coğrafiyanın müxtəlif sahələri üzrə daha geniş elmi tədqiqatlar 1945-ci ildən sonra Azərbaycan EA-da Coğrafiya İnstitutu yarandıqdan sonra aparıldı. İnstitutun strukturunda dəyişiklik aparılaraq geomorfologiya, paleocoğrafiya, landşaftşünaslıq, iqlimşünaslıq, hidrologiya, xəritəçilik, toponimika. Xəzər dənizi, meşə torpaqşünaslığı, iqtisadi və sosial coğrafiya, təbiəti mühafizə şöbələri təşkil olundu.

Azərbaycanda coğrafiya elminin inkişafında Ə.M.Şıxlinski, Q.K.CJÜI, Ə.Mədətzadə, S.II.Rüstəmov, B.A. Antonov, V.Q.Zavriyev, II.B.Əliyev, II.Ə.Əliyev, Ş.C.Əliyev, B.Ə. Budaqov, Ə.C.Əyyubov, N.Ş.Şirinov, Ə.M.Hacızadə, B.T. Nəzirova, N.Kərəmov, R.X.Piriyev, M.A.Müseyibov, A.A.Nadirov, Ə.V. Məmmədov, Ş.Y.Göyçaylı, Q.G.Həsənov, R.M. Məmmədov, Ş.B.Xəlilov və b. rolu böyük olmuşdur.

Coğrafiya İnstitutunda sinoptik meterologiya şöbəsi yarandıqdan sonra Ə.A.Mədətzadənin rəhbərliyi altında kollektiv hava proseslərinin oroqrafik şəraitlə əlaqədar tətqiqi, iqlimi yaradan makroatmosfer pro-

14

seslərinin növləşdirilməsi, təbii sinoptik iqlim fəsillərinin, güclü küləklər, tufan, dolu, leysan yağışları, şiddətli şaxtalar, quraqlıq kimi hadisələrin əmələgəlmə mexanizminin təkrarlanmasının öyrənilməsi, eyni zamanda Xəzər dənizi üzərində baş verən proseslərin tədqiqi ilə məşğul olmuşdur.

Respublikamızda aqroiqlimşünaslıq sahəsində geniş tədqiqatlar Ə.A.Mədətzadədən sonra Ə.C.Əyyubov tərəfindən aparılmışdır. 1981-ci ildən başlayaraq X.Ş.Rəhimov, N.D.Ulxanlı, M.S.Həsənov, V.Babayeva və b. tədqiqatçılar taxıl bitkiləri, pambıq, üzüm, nar, əncir, çay, yay və qış otlaqları, dənizkənarı və dağ kurortlarında aqroiqlim və mikroiqlim şəraitini və ehtiyatlarını öyrənmiş və aqroiqlim rayonlaşdırılmasını tərtib etmişlər.

İlk dəfə olaraq landşaftın formalaşmasında neotektonik hərəkətlərin roluna dair bir sıra problem məsələlər kompleks şəkildə həll edilmişdir. (Budaqov, 1973). Coğrayia İnstitutunun əməkdaşları tərəfindən Azərbaycan Respublikasının ayrı-ayrı regionları üzrə müxtəlif miqyaslarda landşaft xəritələri tərtib edilmişdir.

Azərbaycanda çay sularının istifadəsinə dair məlumatlara Hacı Zeynalabdin Şirvani (1780-1838), Afanasi Nikitin (XV əsr), Nadir Mirzə (1323-cü il) və digər səyyah və alimlərin əlyazmalarında rast gəlinir.

Azərbaycanda hidrologiya elminin inkişafı S.H. Rüstəmovun adı ilə bağlıdır. Onun rəhbərliyi altında respublikanın müxtəlif regionlarının çayları hərtərəfli öyrənilmiş, ayrı-ayrı çaylarda axımın il ərzində paylanması, maksimal su sərfləri, qar örtüyü və onun çay axımında rolu, sel hadisələri, çayların sülb axımı, məcra prosesləri və s. öyrənilmişdir. Çayların öyrənilməsində iştirak edən hidroloqlardan M.Ə. Məmmədov (1976), B.S.Cəfərov (1963), N.A.Vəliyev (1962), F.Ə. İmanov (1995), R.M.Qaşqay (1996), R.N.Mahmudov (2000), S.A.Axundov (1978) və b. göstərmək olar.

Respublikada göllərin və su anbarlarının hidroqrafiyası və ekoloji vəziyyəti M.M.Həsənov (1964), X.D.Zamanov, P.B. Tarverdiyev (1965), Ş.B.Xəlilov (2003), V.A.Məmmədov (1998) tərəfindən öyrənilmişdir.

Azərbaycan Respublikası çaylarının çirklənməsi F.Ş.Əliyev, M.A.Məmmədova (2003), M.Ə.Salmanov, A.İ. Ənsərova (2002), Ş.B.Xəlilov (2000) və b. tərəfindən öyrənilmişdir.

Xəzər üzrə elmi tədqiqatların əsası Q.K.Gul tərəfindən qoyulmuşdur. O, tədqiqatlarında Xəzər dənizinin qərb sahillərinin hidrometeorologiyası, Xəzərin səviyyə tərəddüdü ilə əlaqədar olaraq xalq təsərrüfatında baş verən dəyişikliklər, ayrı-ayrı hidrometeoroloji amillərin xarakteristikasına üstünlük vermişdir. Xəzər dənizi üzrə elmi tədqiqatlar Q.M.Məmmədov və A.N.Kosaryev (1967), T.İ.Furman (1966-1968),

15

i.Q.Məmmədov (1964), M.M.Həsənov və X.E.Vəliyev (1969), M.S.Ço- banzadə (1964) və b. tərəfindən yerinə yetirilmişdir.

Xəzər dənizində kiçik miqyaslı pulsasiyalarm ölçülməsi ilk dələ R.M.Məmmədov tərəfindən aparılmışdır. Müəllif statistik orta, disper- siya, apizotropiya, turbulent intensivlik, dissipasitral funksiyaları hesablamış, Xəzərdə əsas enerji daşıyıcı dövrlərini tapmışdır.

T.M.Tatarayev, A.İ.Hümbətov, R.M.Məmmədov, Ə.S. Əliyev, N.Ə.Əhmədov və digər müəlliflərin hazırladığı ölçü cihazlarının köməyilə alınmış materiallar əsasında atmosfer-dəniz sisteminin statistik parametrlərini və spektral funksiyalarını hesablamışlar.

Xəzər dənizinin ekoloji vəziyyətini öyrənmək məqsədilə Bakı arxipelaqı sularının dibində neft məhsulları, fenol və digər çirkləndirici maddələrin paylanma təsnifatı hazırlanmış (Ə.Q.Gül, 1993), Xəzər dənizinin Azərbaycan sahil zonasına axıdılan çirkab sularının miqdarı və tərkibi haqqında məlumat toplanılmışdır (N.M.Ağalarova, 1992, A.Ş.Mehdiyev, Ə.Q.Gül, 2006).

R.M.Məmmədov və T.M.Tatarayev Xəzər dənizində apardığı eksperimentlər əsasında turbulent diffuziyanın bir sıra qanunauyğunluqlarını və Sumqayıt sahillərində hidrometeoroloji şəraitdən asılı olaraq çirklənmənin yayılmasını müəyyən etmişlər.

1969-cu ildə akad. H.Ə.Əliyevin təşəbbüsü ilə Təbiəti mühafizə şöbəsi yaradılır. Şöbənin əməkdaşları düzən və dağ meşələrinifı müasir vəziyyəti onların antropogen amillərin təsirilə dəyişilməsi istiqamətləri öyrənilir, meşələrin mühafizəsi və bərpası üzrə tədbirlər hazırlanır (N.H. Axundov, M.Y.Xəlilov), Azərbaycan meşələrinin 1:600000 miqyasında xəritəsi hazırlanır (.11.Ə.Əliyev, İ.S.Səfərov, N.H.Axundov).

K.Ə.Ələkbərov (1980) tərəfindən 1:600000 miqyasında «Azərbaycanda torpaq eroziyası və torpaqların mühafizəsi» xəritəsi dərc edilir.

Meşə örtüyünün ziyanverici həşəratlardan mühafizəsi üçün entomofaqlar (106 növ) aşkar edilir (Ə.R.Əliyev), entomoloji ziyanvericilərə qarşı mübarizə üsulları hazırlanır.

Daşkəsən dağ-mədən tullantılarının rekultivasiyası məqsədilə çıxdaşların aqrokimyəvi xassələri, mikroelementlərin (K, P, Mn, Zn, Si, Mo və s.) tərkibi aşkar edilir və orada süni meşəsalma işləri üzrə təcrübələr aparılır (Məmmədov K.R. 1978). 1972-ci ildən etibarən respublikanın ayrı-ayrı bölgələrində radioaktiv elementlərin miqdarı öyrənilmiş və müxtəlif torpaq tiplərində radioaktiv elementlərin miqdarının xəritə- sxemi tərtib edilmişdir (A.Niyazov, 1985, 1988, A.Məmmədov, 2007).

Ermənistanın Qafan mis. Qaçaran mis, molibden, Aqaraq molib- dcn, Dəstəkert molibden filizsaflaşdırıcı kombinatları tullantılarının ətraf mühitə və kənd təsərrüfatı bitkilərinin keyfiyyət və məhsuldarlığına

16

tosiri öyrənilmişdir (İ.Quliyev, 1990). t.B.Xəlilov (1991) tərəfindən Gəncə şəhərində sənaye tullantılarının ətraf mühitin ekoloji vəziyyətinə təsiri tədqiq edilmişdir.

Azərbaycan Respublikasında ümumi gücü 5 mln. kVt-dan çox olan 9 iri istilik elektrik stansiyasının ətraf təbii mühitin komponentlərinə təsiri öyrənilmişdir (A.Mirzəyev, 1987). Abşeron göllərinin ekoloji vəziyyəti tədqiq edilmiş və onun sağlamlaşdırılması yolları araşdırılmışdır. Respublika çaylarında axımın antropogen amillərin təsiri nəticəsində dəyişməsi tədqiq edilmişdir (N.Ə.Məmmədov, H.Y. Fətullayev).

Ekologiya elminin təbliği, ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində B.Ə.Budaqovun apardığı elmi tədqiqatların nəticələri onun «Təbiəti qoruyaq» (1977), «Dözümlü, dözümsüz təbiət» (1990) və bir çox əsərlərində öz əksini tapmışdır. Bu əsərlərdə respublikamızda atmosfer havasının, suyun, bitki örtüyünün, o cümlədən meşələrin, torpağın, nadir landşaft obyektlərinin, təbiət abidələrinin mühafizəsindən, təbiətin ayrı-ayrı fəlakətli proseslərindən (sellər, daşqınlar, sürüşmələr, eroziya) və onlara qarşı mübarizə tədbirlərindən, səhralaşmadan, ayrı-ayrı bölgələrin ekoloji problemlərindən, təbiətə antropogen təsirdən, başqa ölkələrdə ətraf mühitin mühafizəsi təcrübəsindən bəhs edilir.

Torpaqşünaslıq və meliorasiya sahəsi Ekologiyanın əsas qanadı olan torpaqşünaslıq elminin Azərbaycanda

əsasını qoyan H.M.Zərdabi olmuşdur desək yanılmarıq. Hələ o, V.V.Dokuçayevdən 8 il əvvəl 1875-1876-cı illərdə torpağın əmələ gəlməsini izah etmiş və bu prosesdə dörd amilin - ana süxurun, bitki və canlı orqanizmlərin, iqlimin və insanın təsərrüfat fəaliyyətinin rolunu göstərmişdir. H.M.Zərdabi həmin rolu V.V.Dokuçayev qədər ətraflı göstərməsə də, ilkin qiymətli fikirlər söyləmişdir. O, 1873-1877-ci illərdə rəhbərlik etdiyi «Əkinçi» qəzetində və 1899-1903-cü illərdə yazdığı «Torpaq, su və hava» əsərində torpaqşünaslıq, Azərbaycan torpaqları, onların münbitliyinin artırılması və su təminatı haqqında qiymətli fikirlər irəli sürmüşdür. O, ensiklopedik alim olub biologiya, aqrokimya, baytarlıq, anatomiya, meyvəçilik, coğrafiya, astronomiya, iqtisadiyyat, tibb və başqa sahələrdə nəinki respublikamızda, hətta dünya miqyasında tanınmışdır.

Azərbaycanda torpaqların sonrakı elmi araşdırmaları haqqında 1869-1870-ci illərdə İ.Y.Kovalevskinin, 1890-cı ildə P.S.Kossoviçin, 1898-ci ildə Dokuçayevin, 1911-1914-cü illərdə Kamenskinin müəyyən fikirləri olmuşdur.

1911-1914-cü illərdə S.A.Zaxarov, V.A.Romanov və V.A.Kamenski Mil və Şirvan düzlərində relyef, şorlaşma və hidrogeoloji şəraiti? bağlı

17

torpaqların müxtəlifliyini müəyyənləşdirmişlər. Torpaqların şorlaşmasını öyrənmək və onların meliorasiyası məqsədilə 1915-ci ildə Muğanda Cəfərxan təcrübə stansiyası təşkil olunmuşdur.

1920-ci ildən sonra Azərbaycanda geniş torpaq tədqiqatlarına başlanmışdır. Bu dövrdə S.A.Zaxarovun rəhbərliyi ilə V.V.Akimtsev, S.İ.Tyuremnov, Z.İ.İmşenetski, N.A.Dimo, L.N.Nojin və başqaları tərəfindən aparılmış torpaq tədqiqatlarının nəticələri əsasında respublika ərazisi torpaq təşkili cəhətdən rayonlaşdırılmış, torpaq xəritələri tərtib edilmiş və ayrı-ayrı ərazilərin torpaqları haqqında oçerklər tərtib edilmişdir.

1930-1931-ci illərdən başlayaraq Azərbaycan Elmi-Tədqiqat pambıqçılıq İnstitutunun (V.V.Akimtsev, M.T. Əsgərbəyli, N.E.Bekareviç, M.Y.Ağamirov, L.N.Qorodetski və b.) Azərbaycan Kimyalaşdırma Stansiyasının (K.Ə. Ələkbərov, M.E.Salayev, A.N.İzyumov, L.İ.Alek- sandrovski, Ə.Q.Zeynalov, M.A.Şəfiyev, K.H.Teymurov və b.) və SSRİ EA Azərbaycan filialının torpaqşünaslıq bölməsinin (V.P. Smirnov - Loginov, B.A.Klopotovski, B.İ.Filosofov, A.S. Preobrajenski, V.R.Vo- lobuyev, II.Ə.Əliyev, B.M.Ağayev, E.F.Şərifov, R.V.Kovalyev və b.) əməkdaşları respublikanın düzən və dağlıq rayonlarında böyük ərazilərdə torpaqların mənşəyini, coğrafi yayılmasını, münbitliyini, şorlaşma səbəblərini öyrənmiş və onları keyfiyyətcə yaxşılaşdıraraq kənd təsərrüfatında səmərəli istifadə olunması ilə əlaqədar tədqiqat işləri aparmışlar (H.Aslanov, 2004).

1945-ci ildən sonrakı illərdə Azərbaycan EA Torpaqşünaslıq və Aq- rokimya İnstitutunda respublikanın bütün rayonlarında torpaqların coğrafi yayılması, mənşəyi, şoran və şorakət torpaqların əmələ gəlməsi, meliorasiyası, torpaq kimyası və mikrobiologiyası, torpağın fiziki xassələri və digər məslələrlə əlaqədar geniş tədqiqatlar aparılmışdır. 1953-cü ildə ilk dəfə «Azərbaycan SSR torpaqları» haqqında monoqrafik əsər və 1958- ci ildə respublikanın torpaq xəritəsi nəşr edilmişdir.

Sonrakı illərdə respublika torpaqlarının münbitliyinin artırılması, yeni gübrə növlərinin tətbiqi, torpaqların xəritələşdirilməsi, onların ekoloji və energetika baxımından öyrənilməsi və bonitetləşdirilməsi işində H.Ə.Əliyev, M.E.Salayev, V.R.Volobuyev, C.M.Hüseynov, K.Ə.Ələk- bərov, R.Q.Hüseynov, İ.S.İskəndərov, Q.Ş.Məmmədov, M.İ.Cəfərov, R.M. Məmmədov, M.P.Babayev, Z.R.Mövsümov, P.B.Zamanov, Ş.G. Həsənov, B.Q.Şəkuri, A.P.Gərayzadə, F.H.Axundov, Ə.R.Əhmədov, 4'.Ə.Əliyev, N.M.İsmayılov, Q.Z.Əzizov, V.H. Həsənov, Q.Ş.Yaqubov və başqalarının xidmətləri olmuşdur.

Azərbaycanda torpaqların bonitirovkasınm inkişafını üç mərhələyə bölmək mümkündür:

18

I morholo 1965-ci ib qodərki dövr olub, akademik V.R.Volobuyevin (1961. 1963) tək-tak işbri nozora alınmasa, torpaqların bonilirovkasına dair iri həcmli tədqiqat işbri demək olar ki, aparılmamışdır (R.Q.Məmmədov, 1962; V.R.Volobiıyev, M.H.Salayev. Y.İ.Kostyuçenko, 1967 vəs.).

II mərhələ (1966-1975) bu dövrdə bir sıra tədqiqat işləri (Y.İ.Kostyuçenko, 1966; M.P.Babayev, 1967; R.Ə.Əliyeva, 1971; Ş.G.Həsənov, 1972; Q.F.Əliyev, 1973; Q.Ş.Yaqubov, 1975) aparılmış və ilk nəticələr əldə edilmişdir. Bu dövrdə torpaqların bonitirovkası sahəsində ilk dissertasiya işi Yj.Kostyuçenkoya (1966) məxsus olmuşdur. Müəllif tərəfindən ilk dəfə olaraq Arazboyu ərazinin dağ-şabalıdı və boz-qəhvəyi torpaqlarında münbitlik amillərinin taxıl bitkilərinin məhsuldarlığına təsiri və onların korrelyativ əlaqəsi tədqiq edilmişdir.

Özünün dissertasiya işində M.P.Babayev (1967) Qarabağ düzü torpaqlarının genetik xüsusiyyətləri ilə yanaşı, onların keyfiyyət səciyyəsini vermişdir, fədqiqatçı Ağdam rayonu torpaqlarının aqrbistehsal qruplaşmasını aparmış, onların bonitet şkalasını və torpaqlarının bonitet kartoqramını tərtib etmişdir.

İlk dəfə R.H.Məmmədov (1969, 1981) tərəfindən torpaqların aqrofı- ziki xassələrinə görə qiymətləndirilməsinin vahid metodikası təklif olunmuşdur. O, çoxsaylı riyazi hesablamalar nəticəsində torpağın kimyəvi, fiziki xassələri ib kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı arasında qarşılıqlı əlaqənin olduğunu müəyyən etmişdir.

Azərbaycanın cənub-qərb bölgəsi torpaqlarının bonitirovkasmm əsas prinsipləri Ş.G.Həsənov (1972) tərəfindən işlənmişdir.

Yem sahələrinin qiymətləndirilməsi ilk dəfə Q.Ş.Yaqubov (1975) tərəfindən şimal-qərbi Qobustanın qış otlaqlarında aparılmışdır; nəticədə rayonun bütövlükdə və Şamaxı rayonunun kolxozlarının otlaq sahələrinin torpaqları qiymətləndirilmişdir.

III mərhələ torpaqların bonitirovkasında müasir mərhələ olub, təd qiqatlarda yeni istiqamətləri özündə birləşdirir. Bu mərhələdə dissertasiya işləri (Q.Ş.Məmmədov, 1978, A.H.Vəliyev, 1981; F.L.Piriyeva, 1984; S.M.Hüseynov, 1985; Ə.Ə.Mikayılov, 1986; S.Z.Məmmədova, 1989; F.D.Ayvazov, 1989; H.M.Hacıyev, 1990; M.M.Əsgərova, 1990; K.Ş.Allahverdiyev, 1990; S.R.Tağıyev, 1991) yazılmış, bir sıra tədqiqatlar aparılmış və elmi əsərlər nəşr etdirilmişdir (Q.Ş.Məmmədov, 1976- 1984; Ş.G.Həsənov, Q.Ş.Məmmədov, 1978; Q.Ş.Məmmədov, S.D.Yaqubova, 1979; N.K.Mikayılov, Q.Ş.Məmmədov, 1978; A.H.Vəliyev, 1979, 1981; N.K.Mikaylov, Q.Ş.Məmmədov, A.H. Vəliyev, 1979; S.M.Hüseynov, 1984 və b.).

İlk dəfə Q.Ş.Məmmədov (1976) tərəfindən torpaqların bonitirovkası zamanı bioiqlim potensialının (BİP) zəruriliyi və əhəmiyyəti göstərilmiş

19

dir. Torpaq bonitelinln bioloji məhsuldarlığı və otlaq sahələrinin müqayisəli dəyərlilik əmsalı müəyyən olunmuşdur. 'Forpağm yuyulma, şorlaşma, mədəniləşmə, hidromorfızm və qranulomelrik tərkibinə görə təs- hih əmsalları sistemi təklif olunmuşdur. İlk dəfə hər fitosenozun potensial imkanını müəyyən edən yem vahidi və təbii otlaq sahələrinin balla qiymətləndirilmiş torpaq istifadəçilərinin xəritələri tərtib edilmişdir (Məmmədov, 1998).

1945-ci ildən başlayaraq torpaq eroziyaSı üzrə tədqiqat işləri Azərbaycan SSR EA Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutunda müntəzəm olaraq aparılmışdır. 1950-ci ildə Torpaq-Eroziya Stansiyası yaradılır. K.Ə.Ələkbərovun, sonralar isə X.M.Mustafayevin başçılığı ilə respublikanın regionlarında, ayrı-ayrı çay hövzələrində torpaq eroziyasının coğrafi yayılması, müxtəlif dərəcədə eroziyaya uğramış sahələrin müəyyənləşdirilməsi həyata keçirilir. Bu istiqamətdə marşrut, stasionar və yarımstasionar şəraitdə aparılan tədqiqatların nəticəsində ayrı-ayrı rayonlar üzrə torpaq-eroziya xəritələri tərtib edilir, eroziyaya uğramış torpaqların münbitliyini artırmaq və eroziyaya qarşı mübarizə tədbirlərinin elmi əsasları hazırlanır. Bu iş böyük erozionist ordusu tərəfindən yerinə yetirilir. Onlardan X.M.Mustafayev, A.l.İzyumov, Q.Q. Həsənov, Q.S.Rəhimov, X.Q.Seyidova, Ə.A.İbrahimov, M.Y.Xəlilov, N.Ə.Əsədov, B.K.Şakuri, Ş.Q.Hüseynov, S.M. Nurullayev, Ş.A.Ağayev, Q.A.Qiyasi və bir sıra başqalarını göstərmək olar.

Eroziya ilə bağlı sel hadisələri erozionistlərlə (Mustafayev X., Ələkbərov K.) yanaşı, respublikamızda əsasən Coğrafiya İnstitutunun tədqiqatçıları (S.H.Rüstəmov, B.Ə.Budaqov, İ.E.Mərdanov, B.T.Nəzirova, Əyyubov A.C., Quluzadə V.A., Babaxanov N.A., Nəbiyev X.L., Məmmədov D.X. və b.) və digər təşkilatlar (İbadzadə Y., Leontyev L.N., Roşin N.İ., Sitkovski N.İ. və b.) tərəfindən öyrənilmişdir. Bu tədqiqatçılar öz əsərlərində respublikamızın ayrı-ayrı regionlarında və çay hövzələrində sel hadisələrinin yaranma səbəbləri, onun iqtisadi nəticələri və sellərə qarşı mübarizə tədbirləri haqqında geniş məlumatlar verir.

Respublikamızda təbii fəlakətlərin, o cümlədən, sellərin və daşqınların tədqiqi tarixi, iqtisadi və sosial-coğrafi öyrənilməsi N.A.Babaxanov və N.Ə.Paşayevin «Təbii fəlakətlərin iqtisadi və sosial-coğarfi öyrənilməsi» əsərində (2004) ətraflı şərh olunmuşdur.

Flora və bitki örtüyü sahəsi Azərbaycanda flora və bitki örtüyünün öyrənilməsi o qədər də qədim

tarixə malik deyildir. İlk vaxtlar Qafqazın bu maraqlı regionuna tək-tək tədqiqatçılar gəlmişlər.

Ayrı-ayrı təbiətşünaslar Qafqazın çətin relyef şəraitində yerləşən və hələ öyrənilməyən zəngin təbiətinə səyahət etmişlər. XVIII əsrdə

20

VD XIX osrin Dvvollorindo lobiotşünaslar bitki örtüyü ilə yanaşı, təbiət elminin digər sahələrini-geologiyanı, mineralogiyanı, xüsusilə zoologiyam öyrənməyə başlamışlar.

XVIII əsrin sonunda Küldcnştatd və Pallas Qafqaz regionu üzrə zəngin lloristik material toplamışlar. X.X.Steven Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın bir sıra meşəli regionlarında olmuşdur.Qafqaz bitkiləri, o cümlədən meşə florası nüsxələrinin zəngin kolleksiyası imperator Botanika bağının direktoru K.A.Meyer (1829-1830), Talış florası üzrə isə b'.Qoqenager (1834-1835) və E.K.Eyxvald (1820) tərəfindən toplanmışdır.

XIX əsrin ortalarında o dövrün məşhur dendroloqu Kari Kox Qafqazda böyük botaniki tədqiqatlar aparmışdır. 1880-ci ildə o, Qafqazın bitki örtüyünün xəritəsini tərtib etmişdir.

xıx əsrin sonlarında lloristik tədqiqatlar və bitki növlərinin siste- matikası və coğrafiyasının öyrənilməsilə yanaşı, Qafqaz rayonlarının bitki örtüyünü səciyyələndirən dəqiq bitki təsvirləri yerinə yetirilmişdir. Bu baxımdan olan işlərdən görkəmli alimlərdən Q.İ.Radde, Y.S.Med- vedyev, M.N.Smirnov, Y.A.Voronov, F.P. Keppen, V.N.Lipski, N.İ. Kuznetsov, A.Voronin, D.İ.Sosnovski və A.A.Qrossheymin işlərini qeyd etmək olar.

Azərbaycanın bitki örtüyünün öyrənilməsi və botanika elminin inkişafında akademik A.A.Qrossheymin xüsusi rolu olmuşdur (1888-1946). 1924-1947-ci illərdə Azərbaycanda bütün botanika tədqiqatları əslində A.A.Qrossheymin adı ilə bağlıdır. Bu dövr ərzində botanika tədqiqatları onun rəhbərliyi altında, bilavasitə onun və ya onun şagirdlərinin iştirakı ilə yerinə yetirilmişdir.

Azərbaycanda bitki örtüyünün və floranın öyrənilməsində xalq torpaq komissarlığının təşkil etdiyi qış və yay otlaqlarının geobotaniki tədqiqatları böyük rol oynamışdır. Bu tədqiqatlara A.A.Qrossheym başçılıq etmişdir. Tədqiqatların əsas məqsədi respublikada otlaq təsərrüfatının nizamlanması olmuşdur. Qış otlaqlarını öyrənərkən A.A.Ko- lakovski (1933), L.İ.Prilipko (1939, 1948, 1950), M.İ.Saxokia (1931), həm də Kürqırağı və Arazətrafı tuqay meşələrini, düzən palıd meşələrini və seyrək saqqız meşələrini tədqiq etmişlər. Qış otlaqları ilə məşğul olan tədqiqat dəstəsi (Axverdov, Yaroşenko) subalp çəmənlərinə bitişik meşənin yuxarı sərhədini də öyrənmişlər.

Qış və yay otlaqlarının tədqiqatlarının nəticələri Azərbaycan xalq torpaq komissarlığı tərəfindən buraxılmış 32 əsərlər silsiləsində çap edilmişdir.

1936-cı ildə A.A.Qrossheymin «Qafqaz florasının təhlili» adlı kapital monoqrafiyası nəşr olunur.

21

1932-ci. ildə SSRİ Elmlər Akademiyası Zaqafqaziya filialının Azərbaycan şöbəsi açılır, onun nəzdində isə A.A.Qrossheymin başçılıq etdiyi botanika bölməsi təşkil olunur. 1936-cı ildə bölmənin əsasında, tərkibində Nəbatat bağı olan Botanika İnstitutu yaradılır. Bitki örtüyünün, tloranm, bitki sərvətlərinin, həmçinin bitki fiziologiyasının öyrənilməsi sahəsində Botanika İnstitutu botanika elminin mərkəzinə çevrilir və elmi-tədqiqat işlərini əsasən üç istiqamətdə (bitki örtüyünün öyrənilməsi, lloramn öyrənilməsi və bitki sərvətlərinin öyrənilməsi) aparır.

İnstitut bitki örtüyünün xəritələşdirilməsi üzrə böyük işlər yerinə yetirir. Hələ 1930-cu ildə A.A.Qrossheym Zaqafqaziyanın ilkin bitki örtüyünün sxematik xəritəsini tərtib edir. 1931-ci ildə mövcud kartoqrafik materiallar əsasında A.A.Qrossheym və L.İ.Prilipko tərəfindən Azərbaycanın 1:1000000 miqyasında geobotaniki xəritəsi tərtib olunur.

1954-cü ildə L.İ.Prilipko «Azərbaycanın meşə bitkiləri» adlı kapital monoqrafiyasını nəşr etdirir.

Azərbaycan Respublikasında bitki örtüyünün öyrənilməsində V.Ul- yanişev, Ş.O.Barxalov, V.X.Tutayuk, İ.İ. Karyagin, İ.N.Beydeman, P.D.Yaroşenko, Ü.M.Ağamirov, V.Q. Xryanovski, Y.M.İsayev, V.C.Hacıyev, V.Ş.Quliyev, V.S. Novruzov, O.V.İbadov, A.A.Bayramov, S.H.Musayev, R.A. Fətəliyev, O.H.Mirzəyev, E.C.Hüseynov və başqalarının böyük rolu olmuşdur.

1949-cu ildən sonra Botanika İnstitutunda meşələrin öyrənilməsi əsasən İ.S.Səfərovun adı ilə bağlıdır.

İ.S.Səfərov ilk dəfə Azərbaycan şəraitində meşəsiz rayonlarda tarla- qoruycu meşə zolaqlarının salınmasının praktiki üsullarını hazırlamış, onun tərəfindən bu zolaqların kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığına təsirinin öyrənilməsi metodikası işlənilmiş, aqromeşəmeliorativ rayonlaşdırma aparılmış, tarlaqoyurucu meşə zolaqları konstruksiyaları və Azərbaycanın ayrı-ayrı təbii zonaları üçün ağac növlərinin tətbiqi məsləhət görülmüşdür (Səfərov, 1958).

1945-1952-ci illərdə İ.S.Səfərov Mil, Muğan, Şirvan, Qarabağ düzlərində və Lənkəran zonasında meşə massivləri və qoruyucu meşə zolaqları salınması işinin bilavasitə rəhbəri və iştirakçısı olmuşdur. Bu və ya digər rayonlarda onun bilavasitə iştirakı ilə 22 min hektardan çox süni meşələr salınmışdır. Hal-hazırda bu meşələr sabit yüksək kənd təsərrüfatı məhsulu almağa xidmət edir və mühüm ekoloji funksiyaları yerinə yetirir.

1945-ci ildən başlayaraq İ.S.Səfərov Bakı, Sumqayıt və digər yaşayış məntəqələrinin yaşıllaşdırılması üzrə böyük işlər görmüşdür.

Botanika İnstitutunun meşəşünaslıq şöbəsi İ.S.Səfərovun rəhbərliyi altında təbiətin mühafizəsi və meşəçilik sahəsində bir sıra layihələr və tədbirlər hazırlamışdır:

22

I. Bakı su kəmərinin üçüncü növbəsinin inşası ilə əlaqədar olaraq Samur-Qusarçay çayarası ərazidəki kurort və suqoruyucu meşələri qoruyub saxlamaq məqsədilə elmi cəhətdən əsaslandırılmış tədbirlər hazırlanmışdır.

II. Magistral kanallar boyunca və iri su anbarları ətrafında ümumi sahəsi 10 min hektardan çox olan irriqasiya qoruyucu zolaqlar yaratmaq layihəsi (Q.Cəlilov, M.Xəlilov).

III. Respublikanın meşələrində yabanı meyvə ehtiyatlan hesablanmış və hər il 80-100 min ton müxtəlif meyvə və giləmeyvə tədarükü barəsində təklif irəli sürülmüşdür (K.Əsədov).

IV. Respublikanın bütün ərazisində 2,5 min ədəd möhtəşəm ağac (çinar, palıd, azat ağacı və s.) aşkar edilmiş və onlar canlı təbiət abidələri elan edilmişdir.

1951-ci ilin yanvar ayında Azərbaycan elmi-tədqiqat meşə təsərrüfatı və arqomeşəmeliorasiya institutu yaradılır.

İnstitutda torpaq eroziyası üzrə çalışan elmi işçilər (T.Məmmədov, F.Hacıyev, F.Əmirov, H.Bayramov, M.Xəlilov) Böyük Qafqazın cənub yamacı rayonlarında müasir eroziya proseslərini öyrənmiş, bu prosesə qarşı mübarizə aparmaq üçün müvafiq dağ meliorasiya tədbirləri hazırlamışlar.

İnstitutun meşəyetişdirmə şöbəsi (A.Bukov, Q.Nağıyev) müxtəlif təsərrüfatların ərazisində tarlaqoruyucu meşə zolaqlarının salınması təcrübəsini və bu zolaqların ərazinin mikroiqliminə, kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığına təsirini öyrənmişlər.

Respublikada meşələrin elmi tədqiqi və mühafizəsi sahəsində akad. Həsən Əliyevin çox böyük xidmətləri olmuşdur. Hələ 1949-52-ci illərdə Botanika İnstitutuna rəhbərlik edərkən onun səyi nəticəsində 8 cildlik «Azərbaycanın florası» kitabı nəşr edilmişdir. Sonralar H.Əliyev Azərb. EA Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutunda işləyərkən 1956-cı ildə orada meşə torpaqşünaslığı şöbəsi yaradır və ömrünün sonuna qədər meşələrin və meşə torpaqlarının öyrənilməsi ilə məşğul olur. Bu istiqamətdə elmi-tədqiqat işləri apararkən H.Əliyev respublikanın müxtəlif regionlarında ayrı-ayrı ağac cinslərinin yayılması qanunauyğunluqları və əhəmiyyətinə diqqət yetirmiş, həm stasionar, həm də marşrut tədqiqatlarında müxtəlif meşə tiplərinin torpaqla əlaqəsi və təsirini aşkar etmişdir. İnsanın sistemsiz təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində dağ və düzən meşələrinin göz qabağında sıradan çıxması, ayrı-ayrı qiymətli ağac növlərinin tükənmək təhlükəsi onu həmişə narahat etmiş və özünün «Həyəcan təbili» kitabında həyəcanla çıxış etmişdir.

Akademik H.Əliyevin elmi-təşkilati fəaliyyəti nəticəsində 1955-ci ildə Azərb. EA təbiəti mühafizə üzrə komissiya yaradılır və o, bu komis

23

siyaya sədr seçilir. 1963-cü ildə isə H.Əliyevin təşəbbüsü ilə Respublika 'kəbiəti Mühafizə Cəmiyyəti yaradılır. Onun uzun illər rəhbərlik etdiyi bu cəmiyyət bitki örtüyünün, o cümlədən meşələrin mühafizəsi və bərpası, həmçinin respublikanın ayrı-ayrı rayonlarında yaşıllaşdırma üzrə böyük tədbirlər həyata keçirilir. Məsələn, H.Əliyevin təşəbbüsü ilə Də- vəçi, Şamaxı, Zəngilan və Talışın Zuvant zonasının arid meşə-bitmə şə- riatində püstə, badam, saqqızağac, eldar şamı, iydəyarpaq armud və sərv ağacından ibarət salman bağlar, meşə-bağlar təqdirə layiqdir. Hazırda bu bağlardan bol məhsul yığılır.

H.Ə.Əliyev öz təşəbbüsü ilə 1975-ci ildə yaratdığı «Azərbaycan təbiəti» elmi kütləvi jurnalın baş redaktoru idi. Son 25 il ərzində bu dövri nəşrdə (redaktoru xalq şairi Məmməd Arazdır) respublikanın bitki örtüyünün vəziyyəti, orada gedən pozitiv və neqativ hallar, ayrı-ayrı bitki növlərinin yayılması, mühafizəsi və bərpası haqqında maraqlı məlumatlar, tövsiyələr verilir.

Q.Ş.Məmmədov meşə ekosistemlərinin məhsuldarlığına təsir göstərən ərazilərin ekoloji xüsusiyyətlərinin aşkar edilməsi, meşə torpaqlarının münbitliyinin bal və pul vahidi ilə qiymətləndirilməsinin ekoloji əsasları, meşə torpaqlarının meşə-meliorativ qruplaşdırılması və yeni əsasda xəritələşdirilməsi, münbitliyinin mühafizəsi və idarə edilməsi üzrə təkliflərin hazırlanması istiqamətində geniş tədqiqatlar aparmışdır. Onların nəticələri monoqrafiya, kitabça və məqalələrdə nəşr edilmişdir (Məmmədov, 1979, 1991, 1997, 1998,2000 vəs.).

Zoologiya sahəsi Azərbaycanda zoologiya elminin tarixi və inkişafı M.Ə.Musayevin

(1987) məlumatına əsaslanaraq şərh olunur. Azərbaycanın çoxcəhətli faunası bir çox təbiətşünasların və səyyahların

diqqətini cəlb etmişdir. Hələ eramızdan əvvəl IV-III əsrlərdə Qobustanda yaşayan ibtidai insanlar qayalar üzərində Azərbaycanın heyvanlar aləminin müxtəlif nümunələrini - öküz, maral, at və s. təsvir edirdilər.

Azərbaycanın heyvanlar aləmi haqqında ilk məlumatlara qədim yunan və Roma səyyahlarının (Herodot, Klavdi Elian), coğrafiyaşünasların (Əl-İstəhri, Rubruk, Tavernye, Oleari, X-XII əsrlər) əsərlərində, böyük Azərbaycan şairlərinin poemalarında (Nizami, XII əsr; Füzuli, XVI əsr) və s.-də rast gəlmək olar.

S.Q.Qmelinin 1770 və 1773-cü illərdə gəlişi Azərbaycan faunasının tədqiqinin başlanğıcı sayılmalıdır. Görkəmli təbiətşünaslardan Menet- rie, Qoqenaker, Radde, Ber, Qrimm, Kessler və başqaları müxtəlif vaxtlarda Azərbaycanda olmuş və tədqiqatlar aparmışlar. Onlar bir çox yeni

24

heyvan növbri təsvir etmişlər. 1867-ci ildə Tillisdə Qafqaz muzeyi təşkil olunmuşdur. XIX əsrin ikinci yarısından etibarən bu muzeyin işçiləri Azərbaycanın müxtəlif quberniyalarının faunasını tədqiq etmiş və bir sıra zərərli gəmirici növlərin, çəyirtkəkimilərin və s.-nin kənd təsərrüfatında rolunu müəyyənləşdirmişlər. Burada həm də zərərvericilərə qarşı mübarizə tədbirləri hazırlanır və aparılırdı. Bu muzeyin (indi Gürcüstan Dövlət Muzeyi) mövcud olduğu dövr ərzində burada Azərbaycan faunası üzrə ayrı-ayrı şəxslərin müxtəlif vaxtlarda yığdığı zəngin material toplanmışdır.

Beləliklə, XX əsrin əvvəllərinə qədər Azərbaycanın heyvanlar aləmini yalnız gəlmə alimlər öyrənirdi.

1932-ci il Azərbaycanın inkişaf etməkdə olan zoologiya elmi üçün xüsusən əlamətdar oldu. Həmin ildə hökumətin qərarı ilə SSRİ HA Zaqafqaziya filialı Azərbaycan şöbəsinin tərkibində zoologiya bölməsi yaradıldı. Onun tərkibində 2 seksiya fəaliyyət göstərirdi: quru və su faunası.

Hazırda Azərb.MEA Zoologiya İnstitutu əməkdaşlarının və digər müəssisə və ali məktəblərdə çalışan zooloqların apardıqları çoxillik tədqiqatların nəticəsində Azərbaycanın zəngin heyvanlar aləmindən (təxminən 18 min heyvan növü) aşağıdakılar müəyyən edilmişdir:

1500 növdən artıq ibtidai, 1200 növdən çox heyvanlarda parazitlik edən qurdlar (helmintlər), 300 növdən artıq fitohelmint, təxminən 290 növ rotatori, 360 növdən çox xərçəngkimi, təqribən 14 min növ həşərat, 1100 növdən artıq hörümçəkkimi, 181 növ ilbiz, 101 növ və forma balıq, 10 növ suda-quruda yaşayan, 54 növ sürünən, 348 növ quş, 97 növ mə- məli (o cümlədən 13 növ həşəratyeyən, 24 növ yarasa, 29 növ gəmirici, 2 növ dovşan kimi, 19 növ yırtıcı, 9 növ dırnaqlı, 1 növ kürəkayaqlı). Respublika faunasından 109 növ heyvan «Azərbaycanın Qırmızı kitabı»na daxil edilmişdir.

25

II FƏSİL

TƏBİİ MÜHİT VƏ EKOLOJİ FAKTORLARIN

QANUNAUYĞUN TƏSİRİ

2.1. MÜHİT VƏ EKOLOJİ FAKTORLAR

Yaşayış mühiti canlı orqanizmləri əhatə edən təbiətin bir hissəsi olub onlarla bilavasitə qarşılıqlı əlaqədədir. Mühitin tərkib hissələri və xassələri çox müxtəlif və dəyişkəndir. Hər bir canlı, daim mürəkkəb və dəyişkən həyatına uyğunlaşır və onun dəyişkənliyinə uyğun olaraq həyat tərzini nizamlayır.

Planetimizdə canlı, ona xas olan şərait ilə bir-birindən fərqlənən orqanizmlər 4 əsas yaşayış mühitini mənimsəmişlər, tik dəfə həyat su mühitində baş vermiş və yaylmışdır. Sonralar canlı orqanizmlər yer səthi- hava mühitinə yiyələnərək torpaq əmələ gətirmiş və orada məskən salmışlar. Dördüncü spesifik həyat mühiti isə canlı orqanizmlərin özü olmuşdur. Onların hər biri özündə məskunlaşan parazit və simbiontlar üçün tam həyat mühiti hesab olunur.

Orqanizmlərin mühitə uyğunlaşması adaptasiya adlanır. Adaptasiya qabiliyyəti həyatın əsas xassələrindən biridir, belə ki, həyatın mövcudluğunun mümkünlüyünü, orqanizmlərin çoxalıb artmasını təmin edir. Adaptasiya növlərin təkamülü gedişində baş verir və dəyişir.

Mühitin orqanizmlərə təsir göstərən ayrı-ayrı xassələri və ya elementləri ekoloji faktorlar adlanır. Mühit faktorları olduqca müxtəlifdir. Onlar canlı qruplaşmalar üçün vacib və ya əksinə, zərərli ola bilər, onların yaşamasına və çoxalmasına səbəb və ya mane ola bilər. Ekoloji faktorlar üç əsas qrupa bölünür: abiotik, biotik və antropogen.

Abiotik faktorlar bütün qeyri-üzvi mühit faktorların məcmusunu təşkil edib bitki və heyvanların həyatına və yayılmasına təsir göstərir. Onlar fiziki, kimyəvi və edafık faktorlara bölünür.

Fiziki faktorların mənbəyi fiziki vəziyyət və ya hadisə (mexaniki, dalğalı və s.) sayılır. Məsələn, temperatur, əgər o, çox yüksəkdirsə, yanma (yanıq), çox aşağı olduqda isə donma (donuşluq) baş verir. Temperaturun təsirinə digər faktorlar da təsir göstərə bilər, məsələn, suda-axın, quruda isə külək, rütubətlik və s.

Kimyəvi faktorlar - mühitin kimyəvi tərkibi ilə əlaqədar təsir göstərir. Məsələn, suyun duzluluğu çox olarsa, su hövzəsində həyat olmaya bilər (Ölü dəniz), bununla belə saf suda dəniz orqanizmlərinin əksəriyyəti yaşaya bilmir. Quruda və suda heyvanların həyatı kifayət qədər oksigenin miqdarından asılıdır.

26

Edafık və ya torpaq faktorları - torpaqda yaşayan orqanizmlərə təsir göstərən torpağın və dağ süxurlarının kimyəvi, fiziki və mexaniki xassələrinin məcmusu. Torpaq kimyəvi komponentlərinin (biogen elementlərin), temperaturunun, rütubətliliyinin, strukturunun, humusun miqdarının və s.-in, bitkinin böyümə və inkişafına təsiri yaxşı məlumdur.

Lakin orqanizmlərə yalnız abiotik faktorlar təsir göstərmir. Orqanizmlər qruplaşmalar əmələ gətirir. Burada onlar qida resursları, ərazi Liğrunda mübarizə edir, yəni bir-birlərilə rəqabət mübarizəsinə girir. Bu zaman növdaxili, həm də xüsusilə növarası səviyyələrdə yırtıcılıq, parazitlik və digər mürrəkəb qarşılıqlı əlaqələr yaranır. Bu isə canlı aləmin faktorları və ya biotik faktorlar hesab olunur.

Biotik faktorlar canlı orqanizmlərin bir-birinə təsir formasıdır. Hər bir orqanizm daim bilavasitə və dolayısı ilə (bilvasitə) digər canlının təsirinə məruz qalır, özünün və digər növlərin nümayəndələri ilə (bitki, heyvan, mikroorqanizm) əlaqəyə girir, onlardan asılı olur və onlara təsir göstərir. Orqanizmlərin qarşılıqlı əlaqələri biosenozların və populyasiyalarm mövcudluğunun əsası hesab olunur.

Y.P.Xrustalyev və Q.Q.Matişeva (1996) görə biotik faktorlar bir orqanizmlərin həyat fəaliyyətinin digər orqanizmlərin həyat fəaliyyətinə təsirlərinin məcmusu olmaqla bərabər, həm də cansız mühit məkanına təsiridir. Cansız mühitə təsir dedikdə, orqanizmlərin özlərinin müəyyən dərəcədə mövcud olduğu şəraitə təsir qabiliyyəti başa düşülür. Məsələn, meşədə bitki örtüyünün təsiri altında xüsusi mikroiqlim və ya mikromü- hit yaranır, bura açıq sahəyə nisbətən özünəməxsus temperatur- rütubət- lik rejiminə malikdir: qışda burada havanın temperaturu bir neçə dərəcə isti, yayda isə sərin və rütubətli olur. Ağacın koğuşunda, yuvalarda, mağaralarda da xüsusi mikromühit yaranır.

Qarın altındakı mikromühiti xüsusi qeyd etmək lazımdır, buranın mühiti sırf abiotik təbiətə malikdir. 50-70 sm qalınlığından az olmayan qarın istiləşdirmə təsiri nəticəsində, onun əsasında (dibində), təxminən 5 sm qatda qışda xırda heyvanlar - gəmiricilər yaşayır, belə ki, temperatur şəraiti (0...2^C) onlar üçün əlverişli sayılır. Belə effektə görə də qarın altında payızlıq taxılların cücərtiləri qalır. Güclü şaxtalardan qarın altında iri heyvanlar (maral, sığın) da qorunur.

Eyni növün fərdləri arasında növdaxili qarşılıqlı əlaqələr qrup və kütləvi effektlə və növdaxili rəqabətlə yaranır. Qrup və kütləvi effekt dedikdə eyni növ heyvanların iki və ya daha çox fərdlərinin birləşməsi (toplanması) və mühitdə yerləşərək effekt yaratması başa düşülür. Hazırda belə effektlər demoqrafik faktor adlanır. Onlar populyasiya səviyyəsində orqanizm qruplarının say dinamikasını və sıxlığını səciyyələndirir, bunun əsasında növdaxili rəqabət durur və növarası rəqabətdən kökündən

27

Tərqlənir. Növarası əlaqələr olduqca müxtəlifdir. İki yanaşı yaşayan ayrı-ayrı növlər bir-birinə heç bir təsir göstərməyə də bilər, yaxud bir- birinə əlverişli (müsbət) və ya əlverişsiz (mənfi) təsir göstərir. Mümkün kombinasiya tipləri qarşılıqlı əlaqələrin müxtəlif növlərini əks etdirir:

— neytralizm - hər iki növ müstəqildir (sərbəstdir) və bir-birinə heç bir təsir göstərmir;

— rəqabət - növlərdən hər biri digər növə əlverişsiz (mənfi, pis) təsir göstərir;

— mutalizm - növlər bir-birindən ayrıldıqda yaşaya (mövcud ola) bilməz;

— protokooperasiya (həmrəylik) - hər iki növ qruplaşma əmələ gətirir, qruplaşma onlar üçün faydalı olsa da, onlar ayrıldıqda da yaşaya (mövcud ola) bilər;

— kommensalizm - növün biri kommensal olub, bir yerdə yaşadığı başqa növdən fayda alır, digər növ isə sahib olub, heç bir fayda götürmür (qarşılıqlı dözüm);

— amensalizm - növün biri amensal olub digər növ onun böyümə və çoxalmasına təzyiq göstərir;

— parazitlik - parazit növ öz sahibinin böyümə və çoxalmasını ləngidir və hətta onu məhv edə bilər;

— yırtıcılıq - yırtıcı növ öz «qurbanına» (şikarına) hücum edir və onunla qidalanır.

Növarası əlaqələr biotik qruplaşmaların (biosenozların) mövcudluğu əsasında yaranır.

Antropogen faktorlar. İnsan cəmiyyətinin fəaliyyət forması olub, orqanizmlərin həyatına birbaşa təsir göstərir və ya dolayısı ilə yaşayış mühitinə bilavasitə təsir göstərməklə. Bəşəriyyət tarixi gedişində ilk əvvəl ovçuluğun inkişafı, sonralar isə kənd təsərrüfatı, sənaye, nəqliyyat planetimizin təbiətini güclü dəyişmişdir.

Canlı aləmə və bütvölükdə biosferə antropogen faktorların təsiri sürətlə artmaqda davam edir və hazırkı şəraitdə çox vaxt hakimlik edir. İndiki dövrdə Yerin canlı aləmi və orqanizmlərin bütün növlərinin taleyi praktiki olaraq insan cəmiyyətinin əlində olub antropogen amillərin təbiətə təsirindən asılıdır.

Ekoloji faktorların əksəriyyəti vaxta görə keyfiyyətcə və kəmiyyətcə dəyişir. Məsələn, iqlim faktorları (temperatur, işıqlandırma dərəcəsi və s.) sutka, mövsüm, il ərzində dəyişir.

Vaxta görə müntəzəm olaraq təkrarən dəyişən faktorlar dövri faktorlar adlanır. Bura iqlim faktorlarından başqa bəzi hidroloji faktorlar (qabarma və çəkilmələr, bəzi okean axınları) da aiddir. Gözlənilməz baş verən faktorlar (vulkan püskürməsi, yırtıcıların hücumu və s.) qeyri dövri

28

faktorlar adlanır. Dövri və qeyri dövri faklorların ayrılması orqanizmlərin həyat şəraitinə

uyğunlaşmasının öyrənilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Hər bir faktorun orqanizmə müsbət təsiri yalnız müəyyən həddə (dozada)

olur. Dəyişkən faktorun təsirinin nəticəsi hər şeydən əvvəl onun təzahür gücündən asılıdır. Faktorun həm çatışmayan (az), həm də izafi miqdarda təsiri fərdlərin həyat fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir. Faktorun əlverişli təsir gücü (dozası) müəyyən növün orqanizmi üçün ekoloji faktorun optimum zonası və ya sadəcə olaraq optimumu adlanır. Optimumdan kənara çı.xma (sapma) güclü olduqca həmin faktorun or- qainizmə məhvedici gücü də yüksək olur (pessimum zonası). Ekoloji faktorun maksimum və minimum dözümlülük rolu kritik nöqtə sayılır və bu nöqtədən kənarda artıq yaşayış (həyat) mümkün olmayıb ölüm başlayır. Kritik nöqtələr arasındakı dözümlülük həddi hər hansı bir konkret faktora görə canlı orqanizmin ekoloji valentliyi adlanır. Müxtəlif növlərin nümayəndələri həm optimum vəziyyətinə, həm də ekoloji valentliyinə görə bir-birindən kəskin fərqlənir.

Mühitin abiotik faktorlara münasibəti baxımından geniş ekoloji valentliyi göstərmək üçün faktorun adına «evri» önşəkilçisi əlavə edilir. Ev- riterm növlər temperaturun böyük tərəddüdünə davam gətirən, evriqal orqanizmlər mühitin duzluluğunun və kimyəvi tərkibinin çox dəyişməsinə dözən, evrioksibiontlar suda oksigenin çox dəyişməsinə davam gətirən, evrion növlər - PH mühitinin çox dəyişməsinə davam gətirən növlər, əksinə, faktorun böyük dəyişməsinə davam gətirə bilməyən və ya dar ekoloji valentlik «steno» önşəkilçisi ilə qeyd edilir. Məs., stenoterm, ste- noqaf stenotop, stcnooksibiont orqanizmlər.

Ekoloji faktorlar arasında həmçinin limitləşdirici faktorlar ayrılır. Bu faktorlar müəyyən növ üçün ekstremal hesab olunan şəraitdə yaşamaq imkanını məhdudlaşdırır.

Limitləşdirici faktorların əhəmiyyəti haqqında fikri ilk dəfə XIX əsrin ortalarında alman aqrokimyaçısı Y.Libix irəli sürmüşdür. O, göstərmişdir ki, limitləşdirilmiş faktorlar (məsələn, istilik, işıq, su) yalnız faktorun azlığı (çatışmazlığı) deyil, həm də onun bolluğu (izafıliyi) ola bilər. Y.Libix «minimum» qanununu müəyyən etmişdir: məhsul minimum vəziyyətdə olan faktordan asılıdır. Məsələn, əgər torpaqda faydalı komponentlər bütövlükdə tarazlaşdırılmış sistem təşkil edirsə və yalnız fosfor minimum miqdardadırsa, bu faktor məhsulu azalda bilər. Lakin torpaqda mineral maddələr optimal miqdarda faydalı olduğu halda, onların hədsiz çox olması da məhsulun azalmasına səbəb olur. Deməli, faktorlar maksimum miqdarda olduğu halda da limitləşdirilmiş faktor ola bilər.

Beləliklə, tələbatla (optimum miqdarla) müqayisədə özünün azlığı

29

(çatışmazlığı) və hədsiz çoxluğu (izafıliyi) ilə orqanizmin inkişafını məhdudlaşdıran faktorlar Hmitləşdirici faktorlar adlanır. Bəzən bu faktorlara məhdudlaşdırıcı faktorlar da deyilir. Deməli, orqanizmlər ekoloji minimum və ekoloji maksimumla xarakterizə olunur: bu iki miqdar (ölçü) arasındakı diapazonu tolerantlıq hüdudu (tolerantlıq qanunu) adlandırmaq qəbul edilmişdir (V.Şelford, 1913). Y.Odum (1975) tolerantlıq qanununu tamamlayan aşağıdakı məqamları göstərir.

1. Orqanizm bir faktora görə geniş, digərinə isə dar diapazonda tolerantlığa malik ola bilər.

2. Bütün faktorlara qarşı geniş diapazonluğa malik olan orqanizmlər adətən geniş yayılmışdır.

3. Hər hansı növ üçün ekoloji faktorun biri üzrə şərait optimal deyilsə, digər ekoloji faktora qarşı da tolerantlıq diapazonu məhdudlaşa (darala) bilər. Məs., azotun limitləşdirilmiş miqdarı zamanı taxıl bitkisinin quraqlığa davamlığı aşağı düşür; azotun miqdarı az olduqda solmanın qarşısının alınmasına çox, azotun miqdarı çox olduqda isə nisbətən az su tələb olunur.

4. Çoxalma dövrü adətən kritik olur; bu dövrdə bir sıra mühit faktorları çox vaxt limitləşdirilmiş olur.

Tolerant orqanizmlər ətraf mühitin əlverişsiz dəyişkənliyinə olduqca dözümlü növlər hesab olunur.

2.2. EKOLOJİ FAKTORLARIN ORQANİZMƏ TƏSİRİ

2.2.1. Temperatur Mühüm Hmitləşdirici faktorlardan hesab olunur. Temperatur daim təsir

göstərən faktor sayılır; onun kəmiyyətcə göstəricisi geniş coğrafi, mövsümi və sutkalıq müxtəlifliyi ilə səciyyələnir. Belə ki, səhrada qum səthində temperatur 60®C-yə qalxa bilir. Şərqi Sibirdə isə havanın minimum temperaturu mənfi VO^C-yə enir. Ümumiyyətlə, +50-dən -SO^C temperatur diapazonu biosferdə temperatur şəraitin fundamental xarakteristikası hesab olunur, hərçənd bu parametrlərdən sapmalar da olur.

İqlim zonalarına görə temperatur rejimindəki fərq - Arktika və Antarktikanın sərt və uzun sürən qışı və sərin qısa yayı olan qütb səhralarından, yüksək və nisbətən sabit temperatur ilə seçilən ekvator vilayətlərinə qədər yaxşı təzahür olunan konkret ərazinin temperatur şəraitinə dənizə olan yaxınlığı, relyef və digər faktorlar təsir göstərir. Aşağı en dairəsinin sahil vilayətində və ya rütubətli tropikada temperatur rejimi yüksək stabilliyi ilə fərqlənir. Məsələn, Ekvatorda temperaturun illik dəyişmə amplitudu cəmi 6*^0, Konqo çayı hövzəsində orta aylıq kontinental fərqi -1-2®C təşkil edir. Halbuki, kontinental səhralarda tempera

30

turun sutkalıq forqi 25-38^, mövsümi fərqi isə 60‘^C-dən yuxarı ola bilər. Avropa kontinentinin şimali-şərqində aşağı orta illik temperatur fonunda temperaturun mövsümi dəyişmə amplitudu 100‘>-yə qədər təşkil edir. Dağlarda temperaturun şaquli qradiyenti, temperatur rejiminin yamacların cəhətindən, parçalanma dərəcəsindən asılılığı yaxşı təzahür olunur.

Torpaqda temperatur şəraiti daha çox «hamar» (zəiQ gedir. Əgər torpağın səthində temperaturun dəyişməsi hava temperaturunun dinamikasını əks etdirirsə, dərinliyə getdikcə mövsümi və digər temperatur tərəddüdü azalır və temperatur rejimi canlı orqanizmlər üçün stabil əlverişli olur.

Qeyd edildiyi kimi istənilən növ üçün tolerantlıq hüdudu maksimum və minimum letal (öldürücü, məhvedici) temperatur hesab olunur, bu hüduddan kənarda növ istidən və ya soyuqdan ölümcül zədə alır. Bəzi nadir istisnalar nəzərə alınmasa, bütün canlılar 0 və 50^C temperaturu arasında yaşamağa qadirdir, bu hal hüceyrə protoplazmasmm xassələri ilə bağlıdır.

«Optimal interval»da orqanizmlər özlərini rahat hiss edir, fəal çoxalır və populyasiyanm sayı artır. Həyatın temperatur hüdudlarının «aşağı həyat fəaliyyəti» kənar sahələrində orqanizmlər özünü sıxılmış hiss edir. Sonrakı soyumada - «dözümlülüyün aşağı sərhədi» hüdudunda və ya istilyin «yuxan dözümlülük sərhədi» hüdudunda orqanizmlər «ölüm zo- nası»na daxil olaraq məhv olur. Bu misalla bioloji davamlılığın ümumi qanunu izah olunur (M.Lammottuya görə). Bunu istənilən mühüm li- mitləşdirici faktora aid etmək olar. «Optimal interval»m ölçüsü orqanizmin dözümlülük (davamlılıq) «ölçüsü»nü, yəni onun faktora qarşı tolerantlıq ölçüsünü və ya «ekoloji valentliyi» səciyyələndirir.

Heyvanların temperatura görə adaptasiya olunma prosesləri «Poy- kiloterm» və «qomoyoterm» heyvanların təşəkkül tapmasına səbəb olmuşdur. Heyvanların əksəriyyəti poykiloterm, yəni onların bədənlərinin temperaturu ətraf mühitin temperaturunun dəyişməsi ilə dəyişilir. Bura suda-qurada yaşayanlar, sürünənlər, həşəratlar və s. daxildir. Heyvanların az hissəsi qomoyoterm və ya bədənin temperaturu xarici mühitin temperaturundan asılı olmayaraq dəyişmir. Bura məməlilər (o cümlədən insan) və quşlar aiddir. Məməlilərin bədəninin temperaturu 36-37^, quş- larmkı isə 4(FC olur.

Sıfır dərəcədən aşağı temperaturda yalnız qomoyoterm heyvanlar aktiv həyat sürə bilir. Poykilotermlər sıfır dərəcədən aşağı temperatura dözsə də bu zaman onlar hərəkətini dayandırır.

Bitkilərin həyatında da temperatur mühüm rol oynayır. Temperatur KFC yüksəldikdə fotosintez prosesinin intensivliyi iki dəfə artır, bu +30-

31

35‘C-yə qədər müşahidə olunur, lakin temperaturun sonrakı yüksəlməsi nəticəsində fotosintezin intensivliyi aşağı düşür, +40-45^C-də isə bu proses dayanır.

Ayrı-ayrı coğrafi zonaların bitkiləri temperatura müxtəlif cür tələbat göstərir. Məlum olduğu kimi tropik meşələrin bitkiləri +5, +8®C temperaturda zədələnir. Uzaq Şərq və Sibir meşələrində bitən qaraşam cinsi isə -70‘^ şaxtalara davam gətirir.

Bitkiləri istiliyin kənar defısitliyi şəraitinə adaptasiya olunmasına görə üç qrupa bölmək olar:

1. Soyuğadavamlı olmayan bitkilər - suyun donma temperaturu şəraitində güclü zədələnir və məhv olur. Bura «yağışlı» meşələrin bitkiləri və isti dənizlərin yosunları daxildir.

2. Şaxtaya davamsız bitkilər - aşağı temperatura dözür, lakin toxumalarında buz əmələ gəldiyi vaxt məhv olur. İlin soyuq dövrü başlandıqda onlarda toxuma şirələrində və sitoplazmada osmotik aktiv maddələrin qatılığı artır, bu isə donma nəticəsini -5-7^’C aşağı salır. Hüceyrələrdə su donma nöqtəsindən aşağıda soyuya bilər, hədsiz soyuma vəziyyəti bir neçə saat davam edə bilir. Bura bəzi həmişəyaşıl subtropik bitkilər aiddir. Vegetasiya dövründə bitkinin yarpaqlı budaqları şaxtaya davam gətirmir.

3. Buzadavamlı və ya şaxtaya davamlı bitkilər qışı soyuq keçən mövsümi iqlimli vilayətlərdə bitir. Güclü şaxtalar zamanı ağac və kolların yerüstü orqanları donur, bununla belə həyat fəaliyyətini saxlaya bilir.

Yüksək temperatura adaptasiya olunma dərəcəsinə görə orqanizmləri aşağıdakı qruplara bölmək olar:

1. İstiyə davamsız növlər - +30...+40Mə zədələnir: eukariotik yosunlar, su çiçəkli bitkiləri, yerüstü mezofıtlər.

2. İstiyə dözümlü eukariotlar - güclü insolyasiya olan quru yerlərin (bozqır, səhra, savanna, quru subtropika və s.) bitkləri. +50...+60^C qızmaya yarım saat dözə bilir.

3. İstiyə dözümlü prokariotlar - termofil bakteriyalar və göy-yaşıl yosunların bəzi növləri bura aiddir, onlar isti su mənbələrində +85, +90‘C-yə dözür.

Bəzi bitkilər müntəzəm olaraq yanğınların təsirini sınaqdan keçirərək qısa müddət ərzində temperatur lOO^C-yə çatsa da, məhv olmurlar. Yanğınlar xüsusilə savanna, quru, sərtyarpaq meşələrdə və kolluqlarda baş verir. Orada yanğına davam gətirən bitkilər qrupu - pirofitlər bitir. Savannalarm ağaclarının gövdələrində odadözümlü maddələrlə hopmuş qalın qabıq daxili toxumaları yanğının təsirindən etibarlı qoruyur. Piro- fitlərin meyvə və toxumları qalın, çox vaxt ağaclaşmış örtüyə malik olur, odun (alovun) təsirindən çatlayır. Uzaq Şərq və Sibir meşələrində

32

üstünlük təşkil edən qaraşam (Larix) da yanğına dözümlüdür. Bu meşələrdə gövdəsi oda məruz qalmayan ağac tapmaq çətindir.

Bitkilərdən fərqli olaraq heyvanlar əzələyə malik olub daha çox daxili istilik yaradır. Əzələlər güclü və aktiv olduqca heyvanlar daha çox istilik toplayır. Bitkilərdən fərqli olaraq heyvanlar olduqca müxtəlif imkanlarla daima və ya müvəqqəti olaraq şəxsi bədənlərində temperaturu nizamlayır.

Bitkilər aşağı temperatura morfoloji cəhətdən uyğunlaşaraq həyati formalar yaradır. Məsələn, epiiltlər - ayrı bitkilərin üzərində bitərək torpaqda kökləri olmur; fanerofıtlər (ağac, kol, lianlar) tumurcuqları qarın səthində qalır və pulcuqlıı örtüklə mühafizə olunur; kriofitlər - çoxillik ot bitkiləri olub, bərpa tumurcuqları kökümsovlarda, kök yumrularında, soğanaqlarda yerləşir və torpağın (geofitbr) altında olur; terofitlər - birillik bitkilər, əlverişsiz mövsümün başlanğıcında məhv olur, onların yalnız toxum və sporları ölmür.

İqlim yaşama şəraitinə, xüsusilə temperatura morfoloji adaptasiya heyvanlarda da müşahidə olunur. Məsələn, bütün pələnglərdən ən irisi olan amur pələngi -20...-40^C temperaturda sərt şimal şəraitində yaşayaraq qida maddələri toplama və bədəninin kütləsini artırmaq məcburiyyətində qalır. Belə qanunauyğunluğu Berqman irəli sürmüşdür, onun fikrincə istiqanlı heyvan fərdlərinin bədəninin ölçüsü onun daha soyuq arealı hissəsində yaşayan populyasiyası üçün səciyyəvidir.

Heyvanların həyatında fizioloji adaptasiya daha böyük əhəmiyyət daşıyır, onlardan ən sadəsi akklimatizasiya (iqliməuyğunlaşma), yəni istiyə və ya soyuğa dözümlülüyə fizioloji uyğunlaşma hesab olunur. Məsələn, buxarlanmanı artırmaq yolu ilə çox qızmaya qarşı mübarizə, poyki- lotcrm heyvanlarda bədənini qismən susuzlaşdırma və ya donma nöqtəsini aşağı salan xüsusi maddələrin toplanması yolu ilə, qomoyoterm heyvanlarda - maddələr mübadiləsinin dəyişməsi hesabına gedir.

İki cür iqliməuyğunlaşma ayırd edilir: 1) orqanizmlərin maddələr mübadiləsinin dəyişməsi ilə gedən uyğunlaşma; 2) növün genetik quruluşunun dəyişilməsi ilə gedən uyğunlaşma. İqliməuyğunlaşma populyasiya genefondunun zənginliyi ilə müəyyən olunur.

İqliməuyğunlaşma mədəni bitkilər və heyvanlar arasında aparıldı- qda süni iqliməuyğunlaşma, yabanı bitki və vəhşi heyvan növləri arasında (heyvanların miqrasiyası, bitkilərin insan, heyvan, külək və s. vasitəsilə təsadüfən başqa sahələrə aparılması) baş verdikdə isə təbii iqliməuyğunlaşma hesab olunur.

İqliməuyğunlaşmanın öyrənilməsi və inkişafında Ç.Darvinin böyük rolu olmuşdur. İqliməuyğunlaşma təlimini İ.V.Miçurin və M.F.İvanov inkişaf etdirmişlər.

33

Bitkilərdə iqliməuyğunlaşma həmişə arealın genişlənməsinə səbəb olur. Azərbaycanda Amerika aqavası, palmanın bir neçə növü, at şabalıdı, yapon saforası, yapon əzgili və s. bitkilər iqlimə uyğunlaşdırılmışdır. Azərbaycan faunası iqliməuyğunlaşma nəticəsində xeyli dəyişmişdir (bataqlıq qunduzu, yenot, xallı maral və s.).

Soyuqdan qorunmaq üçün daha radikal mühafizə forması mövcuddur: isti ölkələrə miqrasiya (quşların köçməsi, yüksək dağ keçisi qışda aşağı yüksəkliklərə enir və s.), qışlama - qış dövründə yuxuya gedir (marmot, dələ, boz ayı, yarasa-bunlar bədənlərinin temperaturunu sıfır dərəcəyə qədər endirərək metabolizmi və bununla da qida maddələrindən istifadəni ləngidir).

Heyvanların əksəriyyəti isə inkişafını dayandıraraq hərəkətsiz olur. Bu hadisə diapauza adlanır və həşəratların müxtəlif inkişaf mərhələsində (yumurta, sürfə, barama, hətta kəpənək) baş verir, lakin mülayim enliyin bir çox orqanizmləri (canavar, maral, dovşan və s.) bu dövrdə daha aktiv- həyat fəaliyyətində olur, bəziləri isə hətta çoxalır (şahzadə pinqvini).

Beləliklə, temperatur mühüm limitləşdirici faktor olub orqanizm və populyasiyalarda adaptasiya proseslərinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.

2.2.2. İşıq və onun orqanizmlərin həyatında rolu İşıq mühüm ekoloji faktor olub, böyük əhəmiyyət kəsb edir, o, foto-

sintez prosesləri üçün enerji mənbəyi olub Yerin qeyri-üzvi bit^ci örtüyündən üzvi birləşmələrin yaranmasında iştirak edir. İşıq özünün fiziki xassələrinə görə heyvanların müxtəlif həyat proseslərində böyük və çoxşaxəli rol oynayır.

Qeyd etmək lazımdır ki, ekologiyada «işıq» termini dedikdə günəş şüalanmasının bütün diapazonu nəzərdə tutulur, bura 0,05-dən 3000 nm-ə (1 nanometr=10-^’mm) qədər və daha yüksək dalğalı uzunluqda enerji axını nəzərdə tutulur. Bu radiasiya axını canlı orqanizmlərin həyatında fiziki xassələrinə və ekoloji əhəmiyyətinə görə bir neçə sahəyə ayrılır. Bu sahələrin sərhədləri (hüdudları) aydın deyil. Ümumi şəkildə onları aşağıdakı kimi təsəvvür etmək olar:

<150 nm - ionlaşma radiasiyası; 150-400 nm - ultrabənövşəyi radiasiya (UB); 400-800 nm - görünən işıq (müxtəlif orqanizmlər üçün sərhədləri

fərqlənir); 800-1000 nm - infraqırmızı radiasiya (İQ). Bütün orqanizmlərin həyat fəaliyyəti proseslərini yerinə yetirmək üçün

daxil olan enerjinin əsas mənbəyi günəş radiasiyası sayılır, bu, Yerin enerji balansının 29,9%-ni təşkil edir. Yer səthinə düşən günəş enerji

34

sini 100% qəbul elsək, onun təxminən 19%-i atmosferdən keçərkən udulur, 34%-i geriyə kosmik fəzaya əks olunur, 47%-i isə düz və səpilən radiasiya şəklində Yer səthinə daxil olur.

İonlaşmış radiasiyaya kosmik şüalar, həmçinin təbii və süni radioak- tivlik daxildir, Yer səthində bu radiasiyanın orqanizmə təsiri əsasən təbii radiasiya fonu ilə bağlıdır. Bizim dövrümüzdə bu, texnogen mənşəli radiasiyanın kəskin artması ilə əlaqədardır.

Radiasiyanın bioloji təsiri əsasən subhüceyrə səviyyəsində (nüvə, mitoxondrin, mikrosom) baş verir. Müəyyən edilmişdir ki, belə təsir şüalanmanın dozasından asılıdır: kəskin dozalarda şüalanma ilə zədələnmə effekti stimul yaratmaqla əvəz olunur. İonlaşmış radiasiyanın genetik aparata təsiri (mitogen effekt) məlumdur, spektrin bu hissəsinin ekoloji aspekti praktiki olaraq öyrənilməmişdir.

Ultrabənövşəyi şüaların daha qısadalğalı (200-280 nm) zonası («ultrabənövşəyi C») dəri tərəfindən fəal adsorbsiya olunur; 'rəhlükəlik baxımından UB-C X şüalara yaxındır, lakin o, praktiki olaraq ozon ekranı (qatı) tərəifndən tamamilə udulur. UB şüaların sonrakı zonası dalğasının uzunluğu 280-320 nm olan UB-B spektrin daha təhlükəli hissəsi olub kanserogen təsir göstərir. UB-B zonasının əsas hissəsi də ozon ekranı tərəfindən udulur; Yer səthinə UB şüaların yalnız təxminən 300 nm- dən yuxarı uzunluqlu dalğaları çatır. Spektrin bu hissəsi böyük enerjiyə malik olub canlı orqanizmlərə, əsasən, kimyəvi təsir göstərir. UB şüalar qismən hüceyrə sintezi proseslərini stimullaşdırır. UB şüalanması kənd təsərrüfatı cavan (körpə) heyvanlarının məhsuldarlığını artırır. Bu şüaların təsiri altında orqanizmdə Ca və P-un mübadiləsini tənzimləyən və bununla da skeletin minimal böyümə və inkişafına şərait yaradan D vitamini sintez olunur. D vitamininin böyüməkdə olan cavan heyvanlar üçün əhəmiyyəti böyükdür. Odur ki, yuvalarda doğulan məməlilərin çoxu müntəzəm olaraq (çox vaxt səhər çağları) yuvanın yaxınlığında günəşlə işıqlanan yerə aparılır. Tülkü və porsuqları buna misal göstərmək olar. Bir çox quşlar da bu məqsədlə «günəş vannası» qəbul edirlər.

.UB şüaların təsiri onun dozasından asılıdır: artıq şüalanma orqanizmə mənfi təsir göstərir. Qısa dalğalı radiasiyaya qarşı xüsusilə bölünən hüceyrələr davamsız olur. Orqanizmlərin UB şüaların yüksək dozasına qarşı ekranlaşmasına uyğunlaşması nəticəsində bir çox növlərdə bu şüaları udan tünd piqmenllər formalaşır. İnsanda günəş altında yanma da (qaralma) bu qəbildəndir.

UB şüalar (radiasiya) hidrosferdə də müəyyən əhəmiyyət kəsb edərək 65 m dərinliyə qədər keçir (çatır). Məsələn, Antarktikada buzda məskən salan yosunlara yayda buz qatının aşağı hissəsində, fitoplank- tona isə buzun altında kölgəli yerdə rast gəlinir. Bu «a» və «c» xlorofili-

35

nin UB şülarının təsirindən parçalanması ilə bağlıdır, fotosintezin pozulması C02-dən istifadəni azaldır, bu isə okean və atmosfer arasında karbonun balansına təsir göstərir.

Ultrabənövşəyi radiasiya yer səthinə çatan ümumi radiasiyanın təxminən 5-10%-ni təşkil edir.

Fotosintez prosesində işıq enerji mənbəyi kimi çıxış edərək ondan piqment sistemində (xlorofil) istifadə olunur. Lakin fotositezdə spektrin bir hissəsindən (380 nm-dən 760 nm-ə qədər) istifadə edilir, buna flzioloji aktiv radiasiya (FAR) deyilir. Bunların daxilində fotosintez üçün qırmızı- çəhrayı (600-700 nm) və bənövşəyi-mavi (400-500 nm) şüalar daha böyük əhəmiyyətə malikdir, sarı-yaşıl şüalar (500-600) az əhəmiyyət daşıyaraq xlorofildaşıyan bitkilərə yaşıl rəng verir.

Yaşıl yarpaq onun üzərinə düşən şüa enerjisinin orta hesabla 75%-ni udur. Lakin onun fotosintezə istifadə əmsalı yüksək olmayıb aşağı işıqlanma şəraitində 10%-ə qədər, yüksək işıqlanmada isə cəmi 1-2% təşkil edir. Qalan enerji istilik enerjisinə keçərək transpirasiyaya və başqa proseslərə sərf edilir.

Fotosintezin səviyyəsinə təsir göstərən mühüm xarici faktorlar - temperatur, işıq, karbon qazı və oksigen hesab olunur. Bitkinin özünün səviyyəsində bu prosesə xlorofılin və suyun miqdarı xüsusilə yarpağın anatomiyası, fermentlərin konsentrasiyası təsir göstərir. Mezofıt bitkilərin yarpaqları kserofıtlərə nisbətən az şüaəksetdirmə qabiliyyətinə malikdir: kserofıtlərin qalın yarpaqları praktiki olaraq işıq keçirmir, bununla belə nazik mezofıt yarpaqlar görünən günəş şüalarının 20-40%-ni özündən keçirir. İşıq rejimi şəraitinə tələbatına görə bitkilər aşağıdakı ekoloji qruplara bölünür:

1. İşıqsevən bitkilər və ya heliofitlər - bura açıq sahələrin, daim işıqlanan yerlərin (savanna, səhra) bitkiləri daxildir. İşıqsevən bitkilərin normal böyüməsi üçün intensiv günəş radiasiyası, yaxud süni radiasiya tələb olunur. Meşə zonasında bu bitkilərə az təsadüf olunur. İşıqsevən bitkilərə bağayarpağı, suzanbağı, kəklikotu, günəbaxan, pambıq, qarğıdalı, kalış, şam ağacı, safora, akasiya, palıd, saqqızağac, dağdağan, badam, məryəmnoxudu və s. daxildir. İşıqsevən bitkilər bir sıra anatomik, morfoloji və fizioloji xüsusiyyətlərə malikdir: nisbətən qalın yarpağının sütunlu və süngər parenximinin hüceyrələrində 50-300 xırda xloroplast olur. Fotosintezin və tənəffüs intensivliyinin yüksək olması işıqsevən bitkilərin xarakterik fizioloji xüsusiyyətləridir.

2. Kölgəsevər bitkilər və ya ssiofitlərə - kölgəli meşələrin alt yarusunun, mağara və dərin suların bitkiləri aiddir; bu bitkilər düz günəş şüalarının güclü işıqlanmasma az tab gətirir. Şimal enliyarpaqlı və tünd iy- nəyarpaqlı meşələrin sıx çətri cəmi 1-2% FAR keçirə bilərək onun spek-

36

tral tərkibini dəyişir. Bu meşələrin ssiofıtlərindən yaşıl mamırları, adi dovşan kələmi, armııdgülü və plaunu göstərmək olar. Ssiolıtlər heliofıt- lərə nisbətən yarpaqlarında az quru maddə saxlayır, hüceyrə şirəsinin qatılığı da aşağıdır, bunlarda xlorofil də az olur.

Kölgəsevər ağaclara küknar, ürəkyarpaq cökə, lıstıq, qaraçöhrə və b. göstərmək olar.

3. Kölgəyə davamlı bitkilər və ya fakültativ heliofitlər, bu və ya digər dərəcədə kölgələnməyə dözür, işıqda da yaxşı bitir: bu bitkilər işıqlanma şəraitinin dəyişməsilə özünü dəyişdirə bilir. Bu qrupa bəzi çəmən bitkiləri, meşəaltı otlar və kollar, meşə talalarında, kənarlarında, qırıntı sahələrində bitən bitkiləri aid etmək olar.

İşıq böyük siqnal əhəmiyyəti də daşıyaraq orqanizmlərin nizamlanma adaptasiyasına səbəb olur. Vaxta görə orqanizmlərin aktiviliyini tənzimləyən ən etibarlı siqnallardan biri günün uzunluğu - fotodövr hesab olunur.

Fotodövrlük günün uzunluğunun mövsümi dəyişməsinə orqanizmlərin reaksiyası haidisəsidir. Hər hansı bir məkanda ilin eyni vaxtında günün uzunluğu həmişə eyni olur. Bu, bitkiyə və heyvana həmin en dairəsində ilin fəsilləri üzrə müəyyənləşməyə imkan yaradır, yəni çiçəklənmənin başlanğıcı, yetişkənlik və s. Başqa sözlə - fotodövrlük canlı orqanizmdə fizioloji proseslərin ardıcıllığıdır.

Fotodövrlüyü sadəcə gündüzün gecə ilə əvəz olunmasından asılı olan adi xarici sutkalıq ritmiərlə eyniləşdirmək olmaz. Lakin heyvanlarda və insanda həyat fəaliyyətinin sutkalıq tsiklliyi növün anadangəlmə xassəsinə keçir, yəni daxili (endogen) ritmiər təşəkkül tapır.

Bu ritmiər orqanizmə vaxtı hiss etməyə kömək edir, orqanizmin bu qabiliyyəti «bioloji saat» adlandırılır. Bu başqa yerlərə köçdükdə quşların günəşə görə hərəkətində köməklik göstərir və ümumiyyətlə, təbiətin daha mürəkkəb ritmiərində orqanizmlərə istiqamət verir.

Fotodövrlük ünsiyyətcə möhkəmlənsə də, yalnız digər faktorlarla birlikdə (əlaqəli) təzahür edir (məs. temperaturla). Əgər «X» günü soyuq keçirsə, bitkinin çiçəklənməsi gecikir və ya yetişməkdə olan dövr soyuq keçdikdə kartofun məhsuldarlığı aşağı düşür. Subtropik və tropik zonalarda. mövsüm üzrə günün uzunluğu az dəyişdiyindən fotodövrlük mühüm ekoloji faktor sayıla bilməz - onu quraqlıq və yağışlı mövsümlərin növbələşməsi əvəz edir. Yüksək dağlıq zonada isə temperatur əsas siqnal faktoru hesab olunur.

Bitkilərdə olduğu kimi, hava şəraiti poykiloterm heyvanlarda da əks olunur, homoyoterm heyvanlar isə buna öz davranışlarının dəyişməsi ilə cavab verir: yuvasalma, miqrasiya və s.-nin vaxtı dəyişdirilir.

İnsan yuxarıda göstərilən hadislərdən istifadə etməyi öyrənmişdir.

37

işıqlı günün uzunluğunu süni olaraq dəyişərək bununla da bitkinin çiçəkləmə və meyvəvermə vaxtını dəyişmək (qış dövründə istixanalarda şitil, hətta meyvə yetişdirmək), toyuqların yumurtalama qabiliyyətini artırmaq və s..olar.

Canlı təbiət ilin mövsümləri üzrə Xopkinskinin bioiqlim qanununa uyğun olaraq inkişaf edir: müxtəlif mövsüm hadisələri (fenotarix) yerin en və uzunluq dairəsindən, onun dəniz səviyyəsindən yüksəkliyindən asılıdır. Deməli, ərazi şimal, şərq və daha yuxarı ərazilərdə yaz gec, payız tez gəlir. Avropada en dairəsinin hər dərəcəsində mövsümi hadisələrin vaxtı üç gündən bir. Şimali Amerikada isə orta hesabla hər bir en dairəsi, hər bir uzunluq dairəsi və dəniz səviyyəsindən hər 120 m-də dörd gündən bir başlayır.

Fenotarix müxtəlif kənd təsərrüfatı və digər təsərrüfat işlərinin plan- laşdırılmasmda böyük əhəmiyyət daşıyır.

2.3. ORQANİZMLƏRİN HƏYATINDA SUYUN ROLU

Suyun miqdarı kəskin dəyişməyə məruz qalarsa (qabarma, çəkilmə), çox duzlu sularda osmotik yolla orqanizmlər tərəfindən itirilirsə, ekoloji baxımdan, həm yerüstü, həm də su ərazilərində limitləşdirici faktor hesab olunur.

Su canlı orqanizmlərin fəaliyyətində mühüm əhəmiyyətə malikdir. O, biokimyəvi reaksiyalar üçün əsas mühit, protoplazmanm vacib tərkib hissəsidir. Qida maddələri orqanizmdə əsasən su məhlulu şəklində dövr edir, bu şəkildə də orqanizmdən dissimlyasiya məhsulu yüksək dərəcədə xaric edilir. Su bitki və heyvan orqanizmlərinin əsas kütləsini təşkil edir; toxumalarda onun nisbi miqdarı 50-80%, bəzi növlərdə isə daha yüksək olur. Belə ki, meduzaların bədənində 95%-ə, bir çox molyuskların toxumalarında isə 92%-ə qədər su vardır. Hüceyrədaxili və hüceyrələrarası mübadilə, hidrobiontlarda isə xarici mühitlə osmotik qarşılıqlı əlaqə suyun və onun tərkibində həll olan duzların miqdarından çox asılıdır. Heyvanlarda qaz mübadiləsi yalnız rütubətli səthin mövcudluğu şəraitində mümkündür. Yerüstü orqanizmlərdən buxarlanma mühitlə istilik balansının formalaşmasında iştirak edir.

Orqanizmin mühitlə su mübadiləsi bir-birinə əks olan iki prosesdən ibarətdir: orqanizmə suyun daxil olması və onun ətraf mühitə verilməsi. Ali bitkilərdə bu proses kök sistemi vasitəsilə torpaqdan suyun sorulması, onun həll olan maddələrlə birlikdə ayrı-ayrı orqanlara və hüceyrələrə aparılması və transpirasiya prosesi vasitəsilə xaric edilməsindən ibarətdir. Su mübadiləsində suyun yalnız 5%-ə qədəri fotosintezə, qalanı isə buxarlanmanın kompensasiyasına və turqorun saxlanmasına sərf olunur.

38

Heyvanlar suyu içməklo qəbul edir, bu yolla suyun qəbul edilməsi hətta su heyvanlarına da xasdır. Suyun xaric edilməsi sidik, ilrazat (nəcis), həmçinin buxarlanma yolu ilə gedir. Bir çox orqanizmlər, xüsusən suda yaşayanlar suyu örtüyü ilə və ya sukeçirən toxumasının .xüsusi hissəsi ilə alıb-qaytarmaq qabiliyyətinə malikdir. Bu yerüstü mühitin sakinlərinə də aiddir: rütubəti şeh, duman və yağış kimi mənbələrdən almaq bir çox bitkilər, onurğasız heyvanlar və amfıbiya üçün xarakterikdir.

Heyvanlar üçün mühüm su mənbəyi qida sayılır. Müxtəlif mühitlərdə, coğrafi regionlarda su ilə təmin olunma şəraitinin geniş dəyişməsi nəticəsində orqanizmlərdə geniş xüsusi adaptasiya təkamülü baş vermişdir. Suyun ekoloji əhəmiyyəti müxtəlif tipli su hövzələrində suyun toplanması ilə məhdudlaşmır. Yer səthində yağıntılar böyük əhəmiyyət daşıyaraq su hövzəsinin su rejimini, torpağın rütubətliliyini və havanın rütubətliliyini müəyyənləşdirir. Yağıntılar olduqca qeyri-bərabər paylanmışdır. Tropik meşələrdə yağıntıların illik miqdarı 1000 mm-dən artıq (İmm yağıntımım--da 1 litr suya uyğundur), tropik qurşağın səhralarında 200 mm-dən az (Saxara, Cənubi Koliforniya) yağıntı düşür. Respublikamızda da yağıntıların miqdar və rejimi müxtəlifdir. Yağıntıların orta illik miqdarı 110 mm-dən (Puta) 1750 mm-ə (Kəkiran. Lənkəran) dəyişir. Yağıntılar mövsümə görə də kəskin dəyişir.

Havanın rütubətiiyi (nəmliyi) vahid həcmdə (Im^) havada olan su buxarının qramla miqdarı (mütləq rütubət) və nisbi rütubət - verilmiş temperaturda havada olan su buxarının elastikliyinin (təzyiqinin) doymuş buxarın elastikliyinə (təzyiqinə) nisbətinin faizlə ifadəsidir. Havanın nəmliyi orqanizmə örtük vasitəsilə suyun daxil olması, həmçinin həmin yolla tənəffüs yolları ilə suyun xaric edilməsini müəyyənləşdirir.

Tropik yağışlı meşələrin alt yaruslarında - 100% nisbi rütubətlik şəraitində su itirməyə uyğunlaşan bitkilər var, səhrada isə hətta uzunsür- məyən quraqlıq dövründə belə bəzi bitkilərin su balansı pozulmur. Bitkinin rütubətliyə adaptasiya üsullarından asılı olaraq bir neçə ekoloji qrup ayrılır: məsələn, hiqrofitlər - olduqca rütubətli torpaqlarda yüksək rütubətinik şəraitində bitən bitkilər. Bu bitkilərin əsas xüsusiyyəti onlarda su sərfinin qarşısını alan uyğunlaşmaların olmasıdır. Su hövzələrində sərbəst üzən və ya kökləri ilə hövzənin dibinə bərkimiş, tamamilə suya batmış su bitkiləri, bəzən yarpaqları və ya çiçəkləri suyun səthinə çıxır (üzür). İti axan çaylarda yaşayan bitkilər reofitbr adlanır (məs. liloder- ma, su mamırı). Hiqrofitlər üçün katikula buxarlanması səciyyəvidir. Bura düyü (çəltik), papirusu misal çəkmək olar; mezofitlər orta dərəcədə rütubətli torpaqlarda bitən bitkilər olub kserofitbrlə hiqrofitlər arasında keçid təşkil edir. Mezofitlərə əsasən ağac və kollar, xüsusilə çəmən bitkiləri (çəmən qırtıcı, üçyarpaq yonca, pişikquyruğu və s.).

39

kənd təsərrüfatı bitkilərinin çoxu və alaqlar daxildir; Mezofıt qruplaşmaları müxtəlif bitmə şəraitlərində müxtəlif həyati formalara malik olur. A.İ.Şennikov (1950) mezofıtləri 5 qrupa ayırır.

1. Həmişəyaşıl mezofıtlər - rütubətli tropiklərin ağac və kolları; 2. Qışı yaşıl ağac mezofıtləri - tropik və subtropik növlər olub, quraqlıq

dövründə yarpaqlarını tökür və qeyri-aktiv vəziyyətə keçir; 3. Yayda yaşıl ağac mezofıtləri - mülayim zonanın ağac və kolları. Qış

vaxtları yarpaqlarını tökür və donmuş hala keçir; 4. Yayda yaşıl ot bitkiləri. Qışa yaxın bərpa tumurcuqlarından başqa

yerüstü hissələri quruyur; 5. Efemerlər və efemeroidlər - arid zonada məskunlaşır, qısa rütubətli

dövr müddətində vegetasiya keçirir. Mezofitlər məhdud su ilə təmin olunmağa və havanın temperaturunun

dəyişkənliyinə uyğunlaşır. Onlarda hüceyrə şirəsinin osmotik təzyiqi kifayət qədər yüksək olduğundan kök sisteminin sorucu gücünü təmin edir. Bunun sayəsində turqor vəziyyətini saxlamaq və fotosintez prosesinin getməsi üçün kifayət qədər su olur. İlin əlverişsiz mövsümlərində qeyri-aktiv vəziyyətə («sakitliyə») keçməsi mezofıtlərin kompleks faktorlara adaptasiya olunmasıdır, bu faktorlardan aparıcı yeri su balansının saxlanması tutur. Kserofitlər - bir sıra uyğunlaşdırıcı əlamət və xassələrin köməyi ilə istiyə və susuzluğa dözüb, quraq yerdə yaşayan bitkilərdir, 20-50% su itirildikdə solmağa dözür. Kserofitlər əsasən aşağıdakı ekoloji-fızioloji qrupları əhatə edir. Sukkulentlər - ətli yarpaq (aqava, aloye), yaxud gövdəsi (kaktuslar), kökü üst qatdan yayılan, istiyə davamlı, lakin susuzluğa dözümsüz bitkilər; hemikserofitlor - kök sistemi qrunt suyuna çatan, quraqlığa davamlı, lakin uzun müddət susuzluğa dözməyən, transpirasiya və maddələr mübadiləsi intensiv gedən bitkilər. Bura çöldə (bozqırda) bitən istiyə davamsız (məs. sürvə) və səhrada bitən istiyə davamlı (məs. dəvətikanı) bitkilər daxildir;

Evkscrofitlər - kök sistemi yaxşı budaqlanan, lakin çox dərinə getməyən (məs. yovşan), susuzluğa və istiyə davamlı, maddələr mübadiləsi yavaş gedən bitkilər;

Noykilokserofitlər - su çatışmadıqda (tərkibində 2-5% su olduqda) anabioz hala düşən, lakin tənəffüs tam mühafizə olduğu üçün hüceyrə təşkili pozulmayan bitkilər;

Sklerofitlər - morfoloji əlamətlərinə və su balansını saxlamaq prinsipinə görə sukkulentlərə ziddir. Onlar orqan və toxumalarında su ehtiyatı toplamaq qabiliyyətinə malik deyil, əksinə azsulu olub xarici görünüşündən quru, sərt, şirəsiz görünür. Sklerofitlər dehidratasiyaya qarşı möhkəm toxumalarının olması ilə seçilir, onlar 25% su itirdikdə belə heç bir patoloji nəticəyə məruz qalmır. Bu dərəcədə susuzlaşma şə

40

raitində onların sitoplazması öz xassələrini saxlayır, digər bitkilərdə belə hal məhvedici təsir göstərir. Sklerofıtlərin mühüm uyğunlaşması onların köklərinin sorma gücü ilə bağlıdır, onun hüceyrə şirəsinin osmotik təzyiqi 60 atmosferə çatır. Bu rütubət az olduqda da torpaqdan suyu çəkməyə imkan yaradır. Sklerofıtlər yüksək transpirasiya etmək qabiliyyətinə malikdir, lakin su ilə yüksək təmin olunduqda bu xassəyə malik olur. Su defisiti artdıqda isə transpirasiya aktiv surətdə tormozlanır. Bu isə quraq şəraitdə sudan istifadəni azaldır. Sklerofıtlər sərt yarpaqlara, bəzən yüksək xüsusi çəkili oduncağa malik olur. Bura sklerohiqrofitlər (məs. mantar palıdı, daş palıd), bir çox sklerokserofitlər (məs. saqqı- zağac), xüsusilə yarınıkollar (məs. boyahcı ebelek) aiddir.

lialofitlər - duzlu bitmə şəraitinə, xlorlu, kükürdlü duzlarla doymuş torpaq məhlulundan istifadə etməyə uyğunlaşan bitkilərdir. Bunlardan bir hissəsi ətli-şirəli zoğları olan sukkulentlər (duzlaq soğanı, qaraşoran, bir sıra şorangələr) olub səhra və yarımsəhralarda qrunt suyu səthə yaxın yerləşən şoran torpaqlarda bitir. Digər hissəsi sukkulent olmayan bir qədər kseromorlluq əlaməti olan, qrunt suyu bir qədər dərində yerləşən sahələrdə bitən bitkilərdir (məs. sirkan bitkisinin bəzi növləri), bunlar hüceyrə şirəsində karbohidratlar toplayır. Bəzi halofıtlər xüsusi uducu vəziciklərin köməyi ilə artıq duzları ayıraraq hüceyrə şirəsinin osmotik qatdığını tənzimləyir (yulğun, dəvəayağı). Bunun nəticəsində onlar torpaqdan suyu effektiv sorur, izafi duz onlara ziyan yetirmir.

Bütün halofıtlər torpağın duzluluq dərəcəsini göstərən indikatorlar hesab olunur. Bir çox halofıtlər (sirkan növləri, şorangələr, yulğun) yarımsəhra otlaqlarının quraqlığa və duzadavamh yem bitkiləridir.

2.4. EDAFİK FAKTORLAR

Edafik faktorlar bitkilərin böyümə və inkişafı şəraiti sayılır. Onlar kimyəvi və fiziki faktorlara bölünür. Kimyəvi faktorlara - torpağın reaksiyası, duz rejimi, udma qabiliyyəti, torpağın elementar kimyəvi tərkibi və udulmuş kationların tərkibi; fiziki faktorlara torpağın su və hava rejimləri, torpağın sıxlığı və qalınlığı, qranulometrik tərkibi, strukturu və s. aiddir; bioloji faktorlar da ayırırlar (Xrustalyev, Matişev, 1996), bura torpaqda məskunlaşan bitki və heyvan orqanizmləri daxildir.

Yuxarıda göstərilənlərdən torpağın nəmliyi, temperaturu, strukturu, məsaməliyi, torpaq mühitinin reaksiyası, torpağın duzluluğu ən mühüm ekoloji faktorlar hesab edilir.

Torpaq litosferin əksər süxurları kimi adi bərk cisim olmayıb bərk hissəcikləri hava və su ilə əhatələnən mürəkkəb üçfazah sistemdir. Onun boşluqları qaz qarışıqları və su məhsulları ilə dolduğu üçün orada bir

41

çox mikro və makroorqanizmlərin həyatı üçün əlverişli olan olduqca müxtəlif şərait yaranmışdır.

Yerüstü havaya nisbətən torpaqda temperatur dəyişkənliyi hamarlanmış (mülayimləşdirilmiş), qrunt suyunun mövcudluğu və yağıntıların hopması su ehtiyatı yaradaraq, su və yerüstü mühit arasında rütubətlilik rejimini təmin edir. Torpaqda bitki qalıqlarının və ölmüş heyvanların üzvi və mineral maddələri toplanır. Bütün bunlar torpaqda həyatın dolğunluğunu təyin edir.

Torpaqda yerüstü bitkilərin kök sistemi yerləşir. Torpaqda bitki, göbələk, külli miqdarda göy-yaşıl, yaşıl, sarı-yaşıl yosunlar (2000 növdən artıq) məskunlaşır. Onlar həm torpağın səthində, həm də üst qatlarında yaşayaraq üzvi maddələri fotosintez edir, torpağı oksigenlə zənginləşdirir, göy-yaşıl yosunların bəzi növləri isə havadan azotu fiksə edir. Burada həm də çoxlu miqdarda saprofıt göbələklər inkişaf edir. Bir qram qara torpaqda 10 milyarda (bəzən artıq), yaxud 10t//ha-dək canlı orqanizmlər olur, sporlu-sporsuz bakteriyalar, ibtidailər, aktinomisetlərə təsadüf edilir. Bütün bu canlı orqanizmlər torpaq üçün onun cansız komponentləri kimi xarakterikdir. V.İ.Vernadski torpağı təbiətin biokos cisminə aid edir və orada həyatın dolğunluğunu canlı orqanizmlərin olması ilə izah edir.

Torpaq litosferin süxurlarından bitkilərə həyat, heyvanlara və in.sa- na qida verən münbitliyi ilə fərqlənir. Torpağın münbitliyi - onun bitkilər tərəfindən mənimsənilən qida maddələri, rütubətlik və s. ilə təminetmə və məhsulvermə qabiliyyətidir. Torpağın münbitliyi iki cür olur: təbii (potensial) və süni (effektiv). Təbii münbitlik təbii ekoloji faktorlar və torpaqəmələgətirən proseslərin kombinasiyasından və qarşılıqlı təsirindən asılı olur. Süni münbitlik insanların torpağa aqronomik təsirindən yaradılır. Təbii münbitlik sabit xassə deyil, dinamik xassədir və torpaqdan səmərəli istifadə olunduqda onun münbitliyi daha da arta bilər.

Məlum odduğu kimi, torpaq bərk, maye və qazşəkilli komponentlərdən ibarət olub özündə canlı makro və mikroorqanizmləri cəmləşdirir (bitki və heyvan).

Bərk komponentlər torpaqda üstünlük təşkil edib mineral və üzvi hissələrdən ibarətdir. Torpağın üzvi hissəsi mürəkkəb üzvi maddə sayılan humusdan ibarətdir. Humus torpağın bitki və heyvan qalıqlarının fıziki-biokimyəvi çevrilməsi nəticəsində əmələ gələn tünd rəngli üzvi hissəsidir. Humusun tərkibinə humin turşuları (torpağın məhsuldarlığı üçün ən vacib olan) və fulfoturşular daxildir. Humusda mikroorqanizm- lərin köməyi ilə bitkilərin ala bildiyi əsas qida elementləri (azot, fosfor, kükürd, karbon və s.) vardır. Humus torpağın məhsuldarlığını artırır, onun bioloji aktivliyini yüksəldir. Torpaqda humusun miqdarı faizin

42

onda bir hissəsindən 20-25%-ə çatır. Qaratorpaq humusla ən zəngin və ən münbit torpaq hesab olunur.

Torpağın maye komponenti müxtəlif vəziyyətlərdə ola bilər: 1) azad(qravitasiya) su - torpağın daha iri məsamələrini tutaraq öz ağırlıq qüvvəsi ilə tədricən aşağı sızır; 2) əlaqəli (hiqroskopik və pərdə suyu) su - torpaq hissəciklərinin səthi ilə möhkəm adsorbsiya olunaraq onların üzərində pərdə əmələ gətirir; 3) kapilyar su-kiçik məsamələri tutaraq orada müxtəlif istiqamətlərdə hərəkət edə bilər; 4) buxar suyu - torpaq havasının tərkibində olur. Bitkinin kök sistemi üçün ən asan istifadə oluna bilən (əlverişli) azad və kapilyar, çətin istifadə oluna bilən əlaqəli (pərdə) su forması hesab olunur, buxar halında olan su isə böyük rol oynamır. Torpaqda olan bütün su kütləsinin, torpağın bərk komponentlərinin kütləsinə olan nisbəti (faizlə) torpağın nəmliyi (rütubətliyi) adlanır.

Müxtəlif torpaq tiplərində və müxtəlif vaxtlarda suyun miqdarı eyni olmur. Qravitasiya suyu çox olduqda torpağın rejimi su hövzəsinin rejiminə yaxın olur. Quru torpaqda yalnız bağlı su qalır. Lakin hətta ən quru torpaqda havanın nəmliyi torpaq səthindəki havanın nəmliyindən çox olur. Odur ki, torpaq orqanizmləri torpaq səthindəki orqanizmlərə nisbətən qurumağa az məruz qalır.

Torpağın bütün maye komponentləri torpağın məhlulu adlanır. Onun tərkibində nitratlar, bikarbonatlar, fosfatlar, sulfatlar və digər duzlar, həmçinin suda həll olan üzvi turşular, onların duzları, əsasən azad və kapilyar suda olan şəkər olur. Əlaqəli suda maddələr çətin həll olur. Məhlulun konsentrasiyası torpağın rütubətliyindən asılıdr.

Torpaq məhlulunun tərkibi və konsentrasiyası torpağın reaksiyasını müəyyən edir (pH). Bitki və torpaq heyvanları üçün neytral reaksiya (pH=7) daha əlverişli sayılır.

Torpağın strukturu və məsaməliyi qida maddələrinin bitki və heyvanlar üçün istifadə edə bilmə dərəcəsini müəyyən edir. Molekulyar qüvvə ilə torpaq hissəciklərinin bir-birilə birləşməsi torpağın strukturunu yaradır. Onların arasındakı boşluqlar məsamə adlanır. Torpağın ümumi həcminə görə onda olan bütün məsamələrin həcmlərinin cəminin faizlə ifadəsi torpağın məsaməliyi adlanır.

Torpağın quruluşu. Torpaqəmələgəlmə prosesi yuxarıdan aşağıya doğru gedərək, intensivliyi getdikcə azalır. Mülayim zonada bu proses 1,5-2,0 m dərinlikdə sönür. Torpağın şaquli kəsiyində torpaqəmələgəlmə prosesinin xarakteri də dəyişir.

Torpaqəmələgəlmə prosesində ayrılan və torpaq səthinə müəyyən dərəcədə paralel yerləşən, nisbətən oxşar qatlara torpağın genetik hori- zontları deyilir. Onlar bir-birindən və ana süxurdan rənginə, strukturuna, quruluşuna, tərkibinə və digər əlamətlərinə görə seçilir. Torpağın

43

genetik horizontlannm birliyi torpaq profllini əmələ gətirir. Profildə əsas üç horizont ayrılır: 1) üst çürüntü-akkumiyativ və ya humuş horizontu (A), bu horizontda üzvi maddələr toplanır və dəyişir, birləşmələrin bir hissəsi su ilə yuyularaq aşağı qatlara aparılır; 2) yuyulma - illüvial qat, burada yuxarıdan yuyulan maddə çökərək mineral formalara çevrilir, karbonatlar, gips, gilli minerallar toplanır və s. Bu horizont tədricən ana süxura - horizonta (C) keçir.

Torpağın mühüm ekoloji faktorları. Qeyd edildiyi kimi bu faktorlar fiziki və kimyəvi faktorlara bölünür. Fiziki faktorlara torpağın nəmliyi, temperaturu, strukturu və məsaməliyi daxildir.

Torpağın nəmliyi, daha doğrusu bitkilər üçün istifadə olunan nəmlik bitkinin kök sisteminin sorucu gücündən və suyun fiziki vəziyyətindən asılıdır. Asan istifadə olunan «azad» su əvvəlcə iri məsamələrdən tez sızaraq, sonra isə xırda məsamələrdən tədricən sızaraq torpağın dərin qatlarına gedir; bağlı və kapilyar rütubətlik torpaqda uzun müddət qalır.

Rütubətliyin bitkilər tərəfindən istifadəsi torpağın susaxlama qabiliyyətindən asılıdır. Torpaq nə qədər gilli və quru olarsa, susaxlama qabiliyyətinin gücü yüksək olur. Torpağın nəmliyi çox aşağı olub, yalnız istifadə oluna bilməyən möhkəm bağlı su qaldıqda bitki quruyur, hiqro- fil heyvanlar (yağış soğulcanı və b.) aşağı rütubətli qatlara keçərək yağış düşənə qədər orada «yuxuya» gedir. Lakin bir sıra çoxayaqlılar hətta torpağın quru həddində belə, aktiv həyatsürmə qabiliyyətinə malikdir.

Torpağın temperaturu xarici mühitin temperaturundan asılıdır, lakin aşağı temperatur keçirməsi sayəsində temperatur rejimi xeyli stabildir, 0,3 m dərinliyində temperaturun dəyişmə amplitudu 2‘^-dən aşağıdır, bu hal torpaq heyvanları üçün vacib olub komfort temperatur şəraiti axtarmaq üçün torpağın aşağı qatlarına keçməyə ehtiyac olmur.

Temperaturun sutkalıq dəyişməsi yalnız 1 m dərinliyə qədər hiss olunur. Yayda torpağın temperaturu havanın temperaturundan aşağı, qışda isə yuxarı olur.

Torpağın strukturu və məsaməliyi onun aerasiyasının yaxşılaşmasını təmin edir. Torpaq soğulcanları gilli, gillicəli və qumluca torpaqlarda aktiv hərəkət edərək onun məsaməliyini artırır. Sıx (kip) torpaqlarda aerasiya çətinləşir və oksigen limitləşdirici faktor ola bilər, lakin torpaq orqanizmlərinin çoxu sıx gilli torpaqlarda da yaşaya bilir.

Torpaq horizontları məməlilər (məs. gəmiricilər) üçün də yaşayış mühiti sayılır.

Mühüm kimyəvi faktorlara torpaq mühitinin reaksiyası və duzluluğu sayılır. Mühitin reaksiyası bir çox heyvan və bitkilər üçün olduqca mühüm faktor hesab olunur. Quru iqlim şəraitində neytral və qələvi, rütubətli rayonlarda isə turş torpaqlar üstünlük təşkil edir. Taxılların

44

çoxu neytral və zəif qələvi torpaqlarda (məs. qaratorpaq) yaxşı məhsul verir. Duzlu torpaqlarda suda həll olan duzların (xloridlər, sulfatlar, kar-

bonatlar) miqdarı izafi həddə çatır. Bu torpaqlar çox vaxt qrunt sularının torpaq horizontuna qədər qalxması ilə əlaqədar təkrar şorlaşma nəticəsində əmələ gəlmişlər. Duzlu torpaqların şoran və şorakət tipləri mövcuddur. Şorakət torpaqlarda natrium-karbonat üstünlük təşkil edir, bu torpaqların reaksiyası (pH) 8-9-a çatır.

Duzlu torpaqların özünəməxsus flora və faunası var. Burada bitkilər duzların konsentrasiyası və tərkibinə davamlıdır, lakin müxtəlif bitki növləri müxtəlif cür uyğunlaşmışdır. Duzadavamlı bitkilər halofitlər adlanır. Duzlaq coğanı adlanan halofit növü 20%-dən artıq torpağın duz- luluğuna dözür. Bununla belə torpaq soğulcanları torpağın zəif duzlu- luğuna uzun müddət davam gətirə bilmir.

Torpağın canlı sakinləri (orqanizmləri) Torpağın müxtəlifliyi onun müxtəlif ölçülü orqanizmlər üçün müxtəlif

mühit yaratmağa imkan verir. Mikroorqanizmlər üçün torpaq hissəciklərinin səthinin cəmi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir, belə ki, onların üzərində mikrobların əksər hissəcikləri adsorbsiya olunur. Torpaq mühitinin mürəkkəbliyi çox müxtəlif fəaliyyətli qruplaşmaların - aerobların və anaeroblarm, üzvi və mineral birləşmələrdən istifadə edənlərin məskunlaşması üçün müxtəlif cür şərait yaradır. Mikroorqanizmlərin yayılması üçün torpaqda kiçik mənbələr (yuvacıqlar) xarakterikdir, belə ki, hətta bir neçə millimetr məsafədə müxtəlif ekoloji zonalar bir-birini əvəz edə (dəyişə) bilər.

Mikrofauna (ibtidailər, rotatorilər, ərincəklər, nematodlar və b.) adlanan qruplaşmada birləşən kiçik torpaq heyvanları üçün torpaq mikro su hövzəsi hesab olunur. Əslində onlar su orqanizmləridir. Onlar qravitasiya və kapilyar su ilə dolmuş torpaq məsamələrində yaşayırlar, həyatlarının bir hissəsini isə mikroorqanizmlər kimi pərdə suyunun hissəcikləri səthində adsorbsiya olunmuş vəziyyətə keçirə bilir. Bu növlərin çoxu su hövzələrində yaşayır. Lakin onların torpaq formaları şirin su növlərindən kiçik olur, bununla yanaşı, əlverişsiz dövrlərin sonunu gözləyərək uzun müddət sistalaşmış vəziyyətdə qalmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Halbuki, şirin su amyoblannm ölçüləri 50-100 mkm olduğu halda, torpaq amyoblarının ölçüsü cəmi 10-15 mkm olur. Qamçılıların ölçüləri xüsusilə kiçik, cəmi 2-5 mkm olur. Torpaq infuzorları da karlik ölçüsündə olur və bədənlərinin formalarını kəskin dəyişə bilirlər.

Hava ilə tənəffüs edən bir qədər iri heyvanlar üçün torpaq kiçik mağara sistemi sayılır. Belə heyvanlar mezofauna adlanan qrupda birləşir. Torpaq mezofaunasının nümayəndələrinin ölçüləri millimetrin onda

45

bir hissəsindən 2-3 mm-ə qədər olur. Bu qrupa əsasən buğumayaqlılar, gənələrin bir sıra qrupları, ilk qanadsız həşəratlar, qanadlı həşəratların xırda növləri və s. daxildir. Onların xüsusi qazımağa (eşməyə) uyğunlaşma üzvləri yoxdur. Onlar torpaq boşluqlarmm divarları ilə sonluqlarının köməyi ilə və ya qurdşəkilli qıvrılaraq sürünürlər. Su buxarları ilə doymuş torpaq havası onlara örtükləri ilə tənəffüs etməyə imkan yaradır. Bir çox növlərin traxeya sistemi yoxdur. Belə heyvanlar qurumağa qarşı çox həssasdırlar. Havanın rütubətliyinin dəyişməsindən qorunmaq üçün əsas üsul torpağın dərinliyinə doğru hərəkət etməkdir. Lakin torpaq boşluqları ilə hərəkət etmək dərinliyə doğru miqrasiyanı məsamələ- rin diametrlərinin kiçilməsi məhdudlaşdırır, odur ki, torpaq boşluqları ilə yalnız ən kiçik növlər üçün mümkün olur. Mezofaunanm bir qədər iri nümayəndələri torpaq havasında nəmliyin aşağı düşməsinə dözmək üçün bəzi uyğunlaşmalara malikdir: bunlardan bədəndə qoruyucu pulcuqları qismən su, hava keçirməyən örtükləri, tənəffüsü təmin edən primitiv sistemli epikutikula ilə başdan-başa qalmdivarlı zirehi göstərmək olar.

Torpaq su ilə basıldıqda mezofaunanm nümayəndələri həyatını havanın qovuqcuqlarmda keçirir. Hava heyvanların tüklə və pulcuqlarla örtülü sukeçirməyən bədənlərinin ətrafında yığılaraq saxlanılır. Havanın qovuqcuqları xırda heyvanlar üçün özünəməxsus «fiziki qəlsəmə» vəzifəsini görür.

Torpağın mikro və mezofaunasının nümayəndələri torpaq donuş- luğunu keçirmək qabiliyyətinə malikdirlər, belə ki, növlərin əksəriyyəti donmağa məruz qalan qatlardan aşağıya keçə bilmir.

Bədənlərinin ölçüləri 2...20 mm olan torpaq heyvanları makrofauna- nın nürnayəndələri sayılır. Bura həşəratların sürfələri, çoxayaqlılar, en- xitreidlər, torpaq soğulcanları və s. daxildir. Torpaq onlar üçün sıx mühit olub hərəkət etmələrinə böyük mexaniki müqavimət göstərir. Bu nisbətən iri formalar torpağın hissəciklərini aralayaraq onun təbii boş- luqlarını genişləndirmək, yaxud yeni izlər (yollar) açmaq yolu ilə hərəkət edirlər. Hər iki hərəkət üsulu heyvanların xarici quruluşunda iz buraxır.

Qazıma (eşmə) yolu ilə hərəkət etməmək yalnız bədənləri kiçik en kəsiyə malik olan növlər üçün xasdır, əyri-üyrü yollarla güclü qıvrılma qabiliyyətinə malikdir (çoxayaqlılar, geofıllər). Bədənlərinin divarları ilə təzyiq göstərmək hesabına torpaq hissəciklərini aralayaraq hərəkət edənlərdən torpaq soğulcanları, uzunayaqlılara aid milçəyin sürfələrini və b. göstərmək olar. Bir çox növlər torpaqda ekoloji cəhətdən sərfəli hərəkət tipi uyğunlaşması (qazıma və arxasınca yolu bağlama) inkişaf etmişdir. Qazıma torpağı yumşaltmaq və hissəciklərini kürümək yolu ilə aparılır. Bura müxtəlif həşəratların sürfələri aiddir. Bu orqanizmlərin bədənində qazıma və kürümək üçün xüsusi uyğunlaşmalar olur.

46

Haqqında danışılan ekoloji qrupun oksər növlərində qaz mübadiləsi xüsusi lənəfius orqanlarının köməyi ilə yerinə yetirilir, lakin bununla yanaşı, qaz mübadiləsi örtük vasitəsilə tamamlanır. Bəzi növlər yalnız dərisi ilə (məs. torpaq soğulcam, enxitreid) tənəffüs edir. Torpaqeşən (yereşən) heyvanlar əlverişsiz vəziyyət baş verdikdə qatlardan çıxırlar. C^uraqlıq vaxtı və qışa yaxın onlar daha dərin qatlarda, yerin səthindən bir neçə on santimetrdə konsentrasiya olunur.

Torpağın meqafaunası - əsasən məməlilərdən ibarət olub iri yereşən- lərdir. Bir sıra növlər bütün həyatını torpaqda keçirir (Avrasiyada - kor- siçan, sokor, köstəbək; Afrikada - qızıiköstəbək; Avstraliyada - kisəli köstəbək). Onlar torpaqda yollar və yuvalar sistemi qazırlar. Bu heyvanların xarici görkəmi və anatomik xüsusiyyətləri yeraltı eşmə həyat tərzinə uyğunlaşmanı əks etdirir. Onlar inkişafdan qalma gözlərə, qısa boğazlı kompakt, dalğalı bədənə, qısa sıx xəz dəriyə, möhkəm dırnaqlı güclü qazıcı sonluğa malikdirlər. Torpağın meqafaunasma cənub ya- rımqütbündə tropikada məskunlaşan iri oliqoxetlər, xüsusilə Megasco- lecidae fəsiləsindən olan nümayəndələri aiddir. Onlardan ən böyüyü Av- staliya Megascolides australis olub uzunluğu 2,5, bəzən 3 m-ə çatır.

Torpağın daimi sakinlərindən başqa iri heyvanlardan yuvalarda yaşayan böyük ekoloji qrupu (marmot, sünbülqıran, dovşan, porsuq, ərəbdovşanı və b.) ayırmaq olar. Onlar yerin üzərində qidalanır, lakin torpaqda çoxalır, qışlayır, istirahət edir, təhlükədən qorunur. Bir sıra digər heyvanlar da bu yuvalardan istifadə edir, burada əlverişli mikroiqlim tapır və düşmənindən gizlənirlər.

Bir sıra ekoloji xüsusiyyətlərinə görə torpaq su və yerüstü aralıq mühit hesab olunur. Torpağı su ilə yaxınlaşdıran cəhətlər onun temperatur rejimi, oksigenin azlığı, torpaq havasının su buxarları ilə doyması və suyun müxtəlif formalarda mövcudluğu, torpaq məhlulunda duzların və üzvi maddələrin olmasıdır.

Torpağı hava mühiti ilə yaxınlaşdıran torpaq havasının mövcudluğu, üst qatların quruma təhlükəsi və temperatur rejiminin kifayət qədər kəskin dəyişməsidir.

Heyvanların yaşama mühiti kimi torpağın aralıq ekoloji xassələrinə əsasən ehtimal etmək olar ki, torpaq, heyvanat aləminin təkamülündə mühüm rol oynamışdır.

47

III FƏSİL

POPULYASİYALAR

Ekologiyada və genetikada populyasiya müəyyən ərazidə yerləşən, bir-biri ilə və başqaları ilə qarşılıqlı əlaqə şəraitində uzun müddət sayını tənzim edə bilən hər hansı növün fərdlər qrupudur. Populyasiya növün quruluş vahidi, təkamül vahidi və yaşama forması sayılır. Başqa sözlə populyasiya bir növün müəyyən yaşama yeri olan və təbii qruplaşmanın (birliyin) hissəsi kimi fəaliyyət göstərən istənilən orqanizmlər qrupudur, yaxud populyasiya vəhdət halında fəaliyyət göstərən ekosistemin komponentidir.

«Populyasiya» termini ekologiyaya demoqrafiyadan keçmişdir, mənası da xalq, əhali deməkdir, (lat. populus).

Populyasiya qrup halında birləşmə olduğu üçün mühitə uyğunlaşma qabiliyyəti ayrı-ayrı fərdlərə nisbətən daha geniş olub bir sıra spesifik xassələrə malikdir. Bunlar aşağıdakılardan ibarətdir:

1) Populyasiyanın sayı - onun tutduğu ərazi vahidində yayılmış həmin növdən olan fərdlərin sayı ilə ifadə olunur.

Müxtəlif növlərin populyasiyalarında fərdlərin sayı (və ya miqdarı) müxtəlifdir, lakin müəyyən həddən aşağı ola bilməz. Fərdlərin sayı müəyyən həddən az olarsa populyasiyanı məhv edər. Əgər populyasiya məhdud ərazi daxilində yaşayırsa və sayı az olarsa, fərdləri bilavasitə saymaq mümkündür, məs. Şirvan qoruğunda olan ceyranların sayı.

Populyasiyanın sayı mövsüm və illər üzrə kəsgin dəyişə bilər. Məs. Lemminqlər (xırda gəmiricilər), adi çəyirtgə, xəstəliktörədən bakteriyalar, bə’zi zərərverici həşəratlar ayrı-ayrı illərdə kütləvi çoxalır. Uzunömürlü bitki və heyvan populyasiyalarının sayı sabit olur. Açıq sahələrdə yaşayan həşəratların və birillik bitkilərin populyasiyalarının sayı yüz min və milyonlarla olur. Fərdlərin sayı bir neçə yüzdən az olan populyasiyalar təsadüfi səbəblərdən (yanğın, sel, havanın dəyişməsi) azala bilər və fərdlər məhv olub gedər. Əgər populyasiyanın sayı olduqca böyük olub saymaq qeyri mümkün olarsa, onda populyasiyanın sıxlığını müəyyənləşdirib onun tutduğu sahəyə vurmaqla sayını tapmaq olar.

Bir çox növlərin populyasiyaları öz sayını tənzimləmək xassəsinə malikdir. Konkret şəraitdə populyasiyanın ən çox optimal (əlverişli) sayına onun homeostazı deyilir. Müxtəlif növlərin populyasiyalarında homeostatik imkanlar müxtəlif olur.

2) Populyasiyanın sıxlığı çox vacib göstərici olub onun məkan vahidinə düşən miqdarıdır; yəni sahə və ya həcm vahidinə düşən populyasiya fərdlərinin sayı və biokütləsidir, populyasiya öz sıxlığını tənzimləməklə

48

növün nəslini qoruyub saxlayır. Populyasiyanın sıxlığını nizamlamaq üçün mütəlif kompleks süni tədbirlər də həyata keçirilir. Məs. ilin çox çətin dövrlərində heyvanlar əlavə yemlə təmin edilir, yaxud bir yerdən başqa yerə köçürülür, brakonyerlərlə mübarizə tətbiq edilir. Meşədə ağaclar çox sıx olduqda cavan və yetişgənlik yaşlarında «işıqlandırma», «seyrəltmə» və «keçid» qırıntıları tətbiq olunur.

Populyasiyalar müəyyən quruluşa malik olub özlərini müxtəlif yaş, cins, ölçü miqdarında və genetik cəhətdən göstərir.

Növün populyasya strukturu Hər növ müəyyən ərazini (areal) tutaraq orada populyasiya sistemini

yaradır. Ərazi nə qədər çox parçalanmış olarsa, orada məskunlaşan növün ayrı-ayrı populyasiyalara ayrılma imkanları çoxalır. Lakin növün populyasiya strukturunu onun bioloji ayrılması - onu təşkil edən fərdlə- rin hərəkətliyi və əraziyə bağlılıq dərəcəsi, həmçinin təbii maneələri dəf etmək qabiliyyəti müəyyənləşdirir.

3.1. POPULYASİYANIN TƏSNİFATI

Populyasiyaları növ daxilində ərazi qruplaşması kimi ayırmaq və təsnifatını vermək üçün ekoloqlar müxtəlif prinsiplərə əsaslanır. N.P.Naumova (1967) görə növün ən böyük ərazi qruplaşması yarımnöv və ya coğrafi irqlər hesab olunur. Yarımnöv sistemi və onun tutduğu ərazinin böyüklüyü növün bioloji xüsusiyyətlərindən asılıdır. Yarım- növün arealları hərəkətedən formalarda olduqca böyük ola bilər. Onların daxilində eyni coğrafi şəraitə malik olan ərazilərdəki iqlimə, relyef və landşafta uyğunlaşan coğrafi populyasiyalar ayrılır. Onlar da öz növbəsində mühitin müxtəlif sahələrində məskunlaşan daha kiçik populyasiya- lardan ibarət olur. N.P.Naumova (1963) görə coğrafi populyasiya bir növün (və ya yanmnövün) eyni şəraitə malik olan ərazilərdə məskunlaşan, ümumi morfoloji tip və həyat hadisələrinin vahid ritmi və orqanizmlərin dinamikası ilə seçilən fərdlərin məcmusudur. Coğrafi miqyasda belə qruplaşmalar fərdlərin bu və ya digər rayonda yarımnöv arealı hüdudunda eyni şəraitdə, eyni istiqamətdə uyğunlaşması prosesində əmələ gəlir. Bioloji coğrafi populyasiyalar məhsuldarlıq səviyyəsinə, heyvanlarda isə həm də aparıcı qida tipi, fərdlərin hərəkətlik dərəcəsi, oturaq və ya miqrasiya həyat tərzinə görə fərqlənə bilər. Bir coğrafi po- pulyasiyanın fərdlərini birləşdirən xarakterik cəhət onların həyat ritminin birliyidir. Aşağı dərəcə (ranq) populyasiyalar üçün müxtəlif adlar işlənir. Bunlardan ekoloji biotopik, yerli, lokal, elementar və b. populya- siyaları göstərmək olar. Belə populyasiyalar müvəqqəti və qeyri-stabil ola bilər. Populyasiyanın ranqı (dərəcəsi) nə qədər aşağı olarsa, po-

49

pıılyasiyalarla əlaqə də bir o qədər sıx, fərdlər arasında mübadilə dərəcəsi böyük, fərqləndirici xüsusiyyətlər isə az olar. Yarımnöv ranqının qruplaşmaları arasııfda fərq daha güclüdür, bu fərqlər ayrı-ayrı fərdlərin yalnız fizioloji və davranış tərzi, həm də onlarda niorfoloji tərzlərdə nəs- lən möhkəmlənmişdir. Populyasiyların müxtəlif ranqları (dərəcələr) arasındakı əlaqələr növün vəhdətini və onun irsi fondunun zənginləşməsini təmin edir. Akademik S.S.Şvars təbii populyasiyalann ayrılmasına digər - tarixi-genetik cəhətdən yanaşır. Bu baxımdan, populyasiyaları genetik vahid kimi yalnız cinsi çoxalma və çarpaz mayalanma olan növlər üçün ayırmaq olar.

Ölçüsünə görə karlik, adətən lokal və superpopulyasiyalar ayırırlar. Superpopulyasiyalar başdan-başa geniş əraziləri əhatə edərək çoxlu miqdarda fərdlərdən ibarət olur. Populyasiyaları, həmçinin məkanca və yaş strukturuna, daimi yerində olan və ya məskunlaşdığı yeri dəyişən və digər ekoloji dərəcələrə görə ayırmaq olar.

Müxtəlif növlərin populyasiyalarının ərazi sərhədi bir-birinin üstünə düşmür. Geniş populyasiya sərhədinə malik olan növlər də mövcuddur. Məsələn, hərəkətdə olan iri heyvan sayılan sığının bir populyasiyasmın zəbt etdiyi ərazi müxtəlif bitki örtüyünü (müxtəlif cinslərdən ibarət meşələr, tarlalar, çəmənlər, yarğanlar, çay yatağı və s.) özündə cəmləşdirir.

Fərdlərin mühitə tələbatı və onun ayrı-ayrı faktorlara qarşı davamlığı qanunauyğun və əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. Ontogenezin müxtəlif mərhələlərində yaşayış yeri, qida tipi, yerdəyişmə xarakteri, orqanizmlərin ümumi aktivliyi dəyişə bilər. Çox vaxt növ daxilində ekoloji yaş müxtəlifliyi növlər arasındakı fərqdən daha yüksək dərəcədə təzahür edir.

Populyasiyanın yaş fərqləri onun ekoloji müxtəlifliyini və bununla da mühitə müqavimətini əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirir. Şəraitin normadan artıq güclü kənara çıxması zamanı populyasiyada yaşamağa qabil fərdlərin bir hissəsinin qalması və populyasiyanın mövcudluğunun davam etməsi ehtimalı çoxalır.

Populyasiyanın yaş strukturu uyğunlaşma xarakterinə malikdir. O, növün bioloji xassələrinə əsaslanır, lakin həmişə ətraf mühit faktorlarının təsir gücünü əks etdirir.

3.2. BİTKİLƏRDƏ POPULYASİYANIN YAŞ STRUKTURU

Bitki senopopulyasiyası müəyyən fitosenoz daxilində onun fenotik vəziyyətindən və ekotopik və genetik xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq növün bütün fərdlərini birləşdirir. Bitkilərdə senopopulyasiyanın yaş strukturu (yaxud konkret fitosenozun populyasiyasmın) yaş qruplarının nisbətilə təyin olunur.

50

Cücərtilər - toxumda olan ehtiyat maddələrindən və xüsusi as- simlyasiyanm hesabına qarışıq qida alır. Bu kiçik bitkilər üçün rüşeym strukturun mövcudluğu səciyyəvidir: rüşeym kökün inkişafı başlayan ləpə və bir qayda olaraq yaşlı bitkilərdən fərqli olaraq sadə formalı böyük olmayan yarpaqlı biroxlu zoğdur.

İlkin bitkilər “ (yuvenil bitkilər) - sərbəst qidalanmağa keçir. Bu bitkidə daha ləpə yoxdur, çox vaxt təkoxluluğunu saxlayır, yarpaqlar başqa formada olub yaşlı bitkilərə nisbətən xırdadır.

İmmatur bitkilər - yuvenil bitkidən yaşlı vegetativ bitkiyə keçid əlamətlərə malikdir. Bunlarda çox vaxt zoğun budaqlanması başlayaraq fotosintetik aparatın böyüməsinə şərait yaradır.

Yaşlı vegetativ bitkilərdə yeraltı və yerüstü orqanların strukturunda növün həyati forması üçün tipik əlamətlər meydana gəlir və vegetativ üzvün quruluşu əsasən generativ vəziyyətə uyğun gəlir, lakin hələ reproduktiv orqanlar yoxdur.

Bitkinin generativ dövrə keçməsi təkcə çiçək və meyvələrin peyda olması ilə deyil, həm də orqanizmin dərin daxili biokimyəvi və fizioloji qurulması ilə təyin olunur.

Cavan generativ bitkilər - çiçəkləyir, meyvə əmələ gətirir, yaşlı struktur formalaşmasının yekunlaşması gedir. Bəzi illərdə çiçəkləmədə fasilə də ola bilər.

Ortayaşlı generativ bitkilər - adətən ən yüksək böyümə həddinə çatır, hər il böyük artım və toxum məhsulu verir.

Qoca generativ bitkilər - reproduktiv funksiyası kəskin aşağı düşür, zoğvermə və köklərin inkişafı prosesi zəifləyir. Məhvolma prosesləri ye- nidənyaranma proseslərini üstələyir, dezinteqrasiya güclənir. Qoca vegetativ (subsenil) bitkilərdə toxumvermənin (meyvəvermə) dayanması, əzəmətliyi aşağı düşür, destruktiv proseslər güclənir, zoğ və kök sistemi arasındakı əlaqələr zəifləyir, həyati formaların bəsitləşməsi nəzərə çarpa bilər, immatur tipli yarpaqlar peyda olur.

Senil bitkilər - son dərəcə zəif olması, ölçülərinin azalması, bərpa olunduqda az miqdarda zoğun olması ilə səciyyələnir, bəzən - yuvenil əlamətlər görünür (yarpaqların forması, zoğların xarakteri və s.).

Ölmüş fərdlər senil vəziyyətin son dərəcə təzahürüdür, bu zaman bitkidə təkcə ayrı-ayrı canlı toxumalar qalır.

Populyasiyanın fərdlərinin yaş vəziyyətinə görə bölünməsi onun yaş spektri adlanır. O, müxtəlif yaş səviyyələrinin nisbətini əks etdirir.

Senopopulyasiya əgər bütün yaş qruplarından (və ya ona yaxın) ibarət olarsa, (konkret növlərin bəzi yaş vəziyyətləri, məsələn, immatur, subsenil, yuvenil təzahür etməyə də bilər) ona normal senopopulyasiya deyilir. Belə populyasiya asılı olmayıb toxum və vegetativ yolla özünü

51

saxlama qabiliyyətinə malikdir. Belə populyasiyada bu və ya digər yaş qrupu üstünlük edə bilər. Bununla əlaqədar olaraq cavan, ortayaşlı və qoca (yaşlı) normal senopopulyasiyalar ayrılır.

Senopopulyasiyanın yaş strukturu əsasən növün bioloji xüsusiyyətləri ilə (toxumvermənin - meyvəvermənin dövriliyi, məhsuldar toxumların və vegetativ rüşeymiərin sayı, toxumların bitiş faizinin qalma müddəti, fərdlərin bir yaş qrupundan digərinə keçmə sürəti, klon əmələgəlmə qabiliyyəti və b.) təyin olunur. Göstərilən bütün bioloji xüsusiyyətlərin təzahürü ətraf mühit şəraitindən asılıdır.

Bir senopopulyasiyanın fərdlərinin inkişafı və bir yaş qrupundan digərinə keçmə sürəti müxtəlif intensivlikdə ola bilər. Normal inkişafla, yəni yaş vəziyyətləri biri digərini adi ardıcıllıqla əvəz etməsi ilə müqayisədə inkişaf tezləşə və gecikə bilər, ayrı-ayrı yaş vəziyyətləri sıradan çıxa bilər, təkrar sükutluq başlaya bilər, fərdlərin bir hissəsi cavanlaşa və ya məhv ola bilər. Bir sıra çəmən, meşə, bozqır növləri istixanada və ya əkinlərdə yaxşı aqrotexniki fonda becərildikdə öz ontogenezlərini qısal- dır, məsələn, çəmən topalotu və çobantoxmağı 20-25 ildən 4 ilə qədər, yaz gülülü (xoruzgülü) 100-dən 10-15 ilə qədər və s. Digər bitkilər isə şərait yaxşılaşdıqda (məs. adi zirə) ontogenez uzana bilər.

Quraqlıq illərində və intensiv otarma zamanı senopopulyasiyanın ayrı-ayrı yaş vəziyyətləri sıradan çıxır, bəzi növləri vaxtsız senil vəziyyətinə keçir, bəzi növlərin isə cavan və yetişmiş generativ fərdlərində çiçəkləmə fasilə verərək elə bil ki, cavanlaşır və ontogenezini uzadır.

Yaş spektri yalnız xarici şəraitlə deyil, həm də növün reaktivliyindən və davamlığmdan asılı olaraq tərəddüd edir. Otarmaya qarşı bitkilərdə müxtəlif maneələr olur: otarmada bəzi bitkilərdə cavanlaşma baş verir, belə ki, qocalma həddinə çatmamış məhv edilir (məs. yovşan), digərində isə bərpa aşağı düşdüyündən senopopulyasiyanın qocalmasına səbəb olur (məs. bozqır növü Ledebur çiləotu).

Bəzi növlərdə arealın bütün sahəsində geniş diapazon şəraitində normal senopopulyasiyalar yaş strukturunun əsas əlamətlərini saxlayır (məs. adi göyrüş, dovşantopalı, çəmən topalı və s.). Belə yaş spektri əsasən növün bioloji xassələrindən asılı olub baza spektri adlanır.

Baza spektri ən çox davamlı qruplaşmalarda edifıkator növlərin se- nopopulyasiyalarına xasdır.

Fərdlər nə qədər böyük olarsa, onun mühitə və qonşu bitkilərə təsiri geniş sferdə olur. Əgər senopopulyasiyanın yaş spektrində yaşlı vegetativ fərdlər, cavan və ortayaşlı generativ fərdlər üstünlük təşkil edərsə, bütün populyasiya bütövlüklə digərləri arasında davamlı vəziyyət tu- tacaqdır.

Beləliklə, senopopulyasiyanın təkcə sayı deyil, həmçinin yaş spektri

52

onun vəziyyətini və xarici mühitin dəyişən şəraitinə uyğunlaşmasını əks etdirir və biosenozda növün mövqeyini təyin edir.

Populyasiyanm ərazi (məkan) strukturu fərdlərin və onların qruplaşmalarının landşaftın müəyyən elementlərinə və bir-birinə nisbətən yerləşmə xarakterini göstərir və növə uyğun ərazidən istifadə tipini əks etdirir. Ərazidə fərdlərin qanunauyğun yayılması (paylanması) mühüm bioloji əhəmiyyət kəsb edir və əslində populyasiyanm normal fəaliyyətinin bütün formalarının əsası sayılır. Məkanca strukturlaşma hər şeydən əvvəl mühit resurslarından (qida, qoruyucu, mikroiqlim və s.) daha effektli istifadə etməyi müəyyənləşdirir, populyasiya daxilində fərdlərin rəqabətlik münasibəti səviyyəsini aşağı salır. Bunun əsasında növün biokütləsinin və bioloji aktivliyinin yüksək səviyyədə qalmasına imkan yaranır. Bu, həmin populyasiyanm biosenozun digər növləri ilə qarşılıqlı əlaqəsində mövqeyini möhkəmlədir və onun sabit mövcudluğu ehtimalını artırır.

Ərazi strukturlaşmanm bioloji rolunun digər aspekti fərdlər arasında populyasiyadaxili kontaktı (əlaqəni) lazımi səviyyədə sabit saxlamağın əsası sayılır. Populyasiyanm həm növ (çoxalma, yayılma və s.), həm də biosenotik funksiyasının (dövranda iştirakı, bioloji məhsulu yaratmaq, digər növlərin populyasiyalarma təsir) yerinə yetirilməsi yalnız ayrı-ayrı fərdlər və onların qruplaşmalarının arasındakı sabit qanunauyğun qarşılıqlı təsirlər əsasında mümkündür. Strukturlaşmış sistemdə belə qarşılıqlı təsirin saxlanması ərazidə populyasiya elementlərinin nizamsız, təsadüfi yayılmasına nisbətən daha etibarlı təmin olunmuşdur.

3.3. ƏRAZİ YAYILMA TİPLƏRİ

Populyasiyada fərdlərin ərazidə (məkanda) yayılmasının aşağıdakı prinsipial tipləri ayrılır: bərabər (müntəzəm), diffuz (təsadüfi) və qrupla (mozaik).

Bərabər paylanma (yayılma) tipində hər bir fərd bütün qonşu fərd- lərdən bərabər məsafədə yayılır. Nəzəri baxımdan belə yayılma tipində minimal rəqabətlik dərəcəsində resursdan tam istifadə edilməsinə uyğun gəlir.

Lakin təbiətdə fərdlərin bərabər paylanmasına çox nadir halda rast gəlmək mümkündür.

Belə yayılma xarakteri yaxın bəzi eyninövlü bitki qruplarına (kolluğuna) xasdır, burada bəzi oturaq onurğasızların sıx populyasiyalarma rast gəlinir. Bərabər yayılma tipinin prakfiki olaraq mümkünsüzlüyü hər şeydən əvvəl yaşama mühitinin müxtəlifliyi olub fərdlərin bərabər paylanmasını pozur.

53

♦ • • • • • •

9

A B ^

Şəkil 3.2. Populyasiyada fərdlərin ərazi paylanması tipləri; A-bərabər; B- diffuz; C-mozaik

Fərdlərin diffuz tipli yayılmasına təbiətdə tez-tez rast gəlinir, burada fərdlər ərazidə qeyri-bərabər, təsadüfi yayılmışdır. Belə halda fərdlər arasındakı məsafə eyni deyildir, bu əsasən mühitin eynicinsli olmamasından irəli gəlir. Belə yayılma tipi bitkilər və bir sıra heyvan taksonları arasında geniş yayılmışdır. Diffuz yayılma tipində təbiətdə populyasiya- nın üzvləri bir-birindən nisbətən asılı olmayab onun üçün eynicinsli mühitdə yaşayır. Buna un böcəyi Tribolium confusumun unda yerləşməsi, kiçik çay suyunda birgünlük böcəyin sürfələri, çəməndə qaraqurd hörümçəyinin yuvaları misal ola bilər.

Mozaik yayılma tipində yaranmış fərd qrupları arasında böyük boş ərazilər qalır. Bioloji cəhətdən belə yayılma tipi ya mühitin kəskin müxtəlifcinsli olması, yaxud da fərdləri bir-birinə aktiv yaxınlaşdırma əsasında baş verən aydın ifadə olunan sosial strukturla bağlıdır. Fərdlərin aktiv yaxınlaşması xüsusilə ali heyvanlara (polimorf koloniya yaradan bir çox onurğahlar, həşəratlar) xasdır.

Senopopulyasiyada bitkilər çox vaxt olduqca qeyri-bərabər yayılaraq bu və ya digər dərəcədə bir-birindən ayrılan qruplar (mikrosenopo- pulyasiya, subpopulyasiya) əmələ gətirir. Bu qruplar bir-birindən fərdlərin sayı, sıxlığı, yaş strukturu, böyüklüyü ilə seçilir.

Doğum. Populyasiyada vahid zaman ərzində orqanizmin yeni fərdlə- rinin həyata gəlməsi hadisəsi, yə’ni doğum əmələ gəlir. Yeni fərdlərin əmələ gəlməsi yumurtadan çıxma, toxumla cücərmə və bölünmə yolu ilə ola bilər. Zaman vahidi ərzində doğulanların sayı sabit kəmiyyət olmayıb populyasiyanm fərdlərinin ölçü və yaşından, həm də mühit şəraitindən asılı olaraq dəyişir. (Məmmədov, Suravegina, 2000). Doğum çox olduqda ərazi vahidinə düşən fərdlərin sayı artaraq sıxlığı yüksəlir. Bu zaman ərazi, dişilər və yem üstündə fərdlərarası rəqabət güclənir. Nəticədə fərdlər arasında ölüm halları artır.

Ölüm - vahid zaman ərzində populyasiyada ölən fərdlərin sayını gö

54

stərir. ölüm də populyasiyada bir çox səbəbdən fərdlərin genetik və fizioloji mükəmməlliyindən (yararlığından), əlverişsiz fiziki mühit şəraitinin və yırtıcı, parazit, xəstəliklərin təsirindən asılıdır. Hər nəslin həyat tsiklinin müxtəlif mərhələlərində bu amillərin təsir gücü müxtəlif olur. Bir generasiya fərdlərinin hamısı bioloji yaş həddinə çatması və sonra qısa müddətdə ölməsi ideal hadisə sayılır. Buna populyasiyanm minimal ölümü müvafiq gəlir. Təbiətdə tez-tez rast gəlinən variant həyatının erkən dövründə fərdlərin yüksək ölümü hesab olunur. Yaşlı formalar daha çox qorunmuş və dözümlü olur. İnsanlarda da bütün tarix boyu uşaq ölümü yüksək olmuşdur, son vaxtlar səhiyyənin inkişafı ilə əlaqədar uşaq ölümü azalmışdır. Ölümün sayı artdıqda populyeısiyanm sayı azalır və bu zaman artımı stimullaşdıran mexanizmlər işə düşür. Stress azalır, cinsiyyət hormonlarının səviyyəsi artır, doğum yüksəlir. Beləliklə, populyasiyada onun sayını optimallaşdıran özünütənzimləmə mexanizmləri mövcuddur.

Yerləşmə (yerini dəyişmə), yerdəyişmə Populyasiyadan fərdlərin köçməsi və ya onun yerinin gəlmələrlə

(yadlarla) dolması növün mühüm bioloji xüsusiyyətlərindən biri - onun yerdəyişmə qabiliyyətinə əsaslanır. Hər bir populyasiyada fərdlərin bir hissəsi müntəzəm olaraq onu tərk edərək qonşu sahədəki populyasiyam doldurur və ya həmin növ olmayan yeni əraziyə köçür. Bu prosesə po- pulyasiyanın dispersiyası deyilir. Yerdəyişmədə yeni biotoplar zəbt olunur, növün ümumi arealı genişlənir və yaşamaq uğrunda mübarizədə müvəffəqiyyət qazanılır.

Müxtəlif heyvan və həşəratların yerdəyişməsi həyat tsiklinin müəyyən dövründə keçir.

Bitkilər toxum və sporlar vasitəsilə yayılır (yer dəyişir). Yerdəyişmə dispersiyası populyasiyalar arasında əlaqə vasitəsini görür.

Populyasiyanm sıxlığı artdıqda bu proses güclənir. Yerdəyişən fərdlərin həmin növ olmayan yeni əraziyə daxil olaraq oranı zəbt etməsi və yeni populyasiyalar əmələ gətirməsi invaziya adlanır.

55

IV FƏSİL

BİOSENOZLAR (BİOTİK QRUPLAŞMALAR)

Biotop daxilində yayılmış, bütün canlılar - müxtəlif növlər və hər bir növü təşkil edən fərdlərin təbii qrupları biosenozları əmələ gətirir. Biosenoz - quru və su hövzəsinin müəyyən, nisbətən eyni (oxşar) sahəsini tutan (orada yaşayan), bir-birilə və abiotik amillərlə müəyyən əlaqəsi ilə səciyyələnən bitki, heyvan və mikroorqanizmlərin məcmusudur. Bioloji dövranda iştirakına görə biosenozda əsas üç orqanizmlər qrupu ayırırlar: 1) Avtotrof orqanizmlər (produsentlər) - qeyri üzvi maddədən üzvi maddə əmələ gətirir, 2) Heterotrof orqanizmlər (konsumentlər) hazır üzvi maddələrlə qidalanan orqanizmlərdir. Bura insan və heyvanlar, həmçinin bəzi bitkilər (göbələklər, bir çox parazit və saprofıt örtülü toxumlular) və mikroorqanizmlər aid edilir. 3) redusentlər, orqanizmin parçalanmış qalıqları ilə qidalanan saprofıtlər aiddir. Bu orqanizmlər öz həyat fəaliyyəti prosesində ölü kütlənin və qismən biokütlənin mürəkkəb üzvi maddələrini sadə birləşmələrə (S02, N2, O2, N3, və s.) çevirir, (minerallaşdırır)

Beləliklə, biosenoz və biotop bir-birinə təsir göstərən iki ayrılmaz element olub ekosistem adlanan bu və ya digər dərəcədə dayanıqlı sistem əmələ gətirir.

ekosistem = biotop + biosenoz Bəzi tədqiqatçılara görə ekosistem istənilən uzunluqda və ölçüdə

(böyüklükdə) ola bilər. Bu baxımdan ayrılır: - mikroekosistemlər, məs. meşədəki tək çürümüş kötük, ağac

üzərindəki şibyə yastığı; - mezoekosistemlər, məs. meşə, çəmən, səhra; - makroekosistemlər, məs. okean. Ekosistem biosferin elementar funksional vahididir. Onun strukturuna

adətən üç planda baxılır: 1) komponent (populyasiya və ya növ) tərkibi və müxtəlif növ populyasiyalarının, həyati formaların (biomorl) və başqa struktur elementlərin nisbəti; 2) ayrı-ayrı elementlərin ərazidə yayılması; 3) bütün əlaqələrin, ilk növbədə qida zənciri və tsikllərin, tro- fık, forik və digər əlaqələrin məcmusu.

Bəzi tədqiqatçılar (Y.Odum 1975) ekosistemə və biogeosenoza eyni kateqoriya kimi baxır. Digərlərinə (məs. V.N. Sukaçev 1942) görə onlar arasında oxşarlıq vardır, lakin identik (eyni) deyildir. V.N. Sukaçeva ( 1940, 1942) görə biogeosenoz yer səthinin oxşar canlı (bitki örtüyü, heyvanat aləmi, mikroorqanizmlər) komponentlərinin və təbii şərait, geoloji quruluş və s. onların qarşılıqlı əlaqələrinin vahid təbii kompleksidir. Deməli, biogeosenozun bağlılıq faktorları - substraktm təbiəti, relyef tipi və

56

torpaq sayılır, yəni biogeosenoz Sıikaçeva görə xoroloji (fiziki-coğrafi) xarakter daşıyır. Ekosistemə, əsasən ərazicə deyil, Irofik mövqeyindən baxılır. Beləliklə, biogeosenoz və ekosistemin nisbətini belə təsəvvür etmək olar: biogeosenoz fitosenozun sərhədi daxilində ekosistemdir. Daha dürüstü, ekosistem və biogeosenoz kateqoriyaları bitki qruplaşması səviyyəsində bir-birinə uyğun gəlir, ondan yuxarı və aşağı səviyyələrdə isə onlar prinsipcə

ayrılırlar.

N,P,K

Şəkil 4.1. Ekosistemdə maddələrin bioloji dövranı

Ekosistemlərin əksəriyyəti uzun təkamül gedişində (inkişafında) təşəkkül tapmışlar və növlərin ətraf mühütə uyğunlaşması nəticəsidir. Ekosistemlər özünü nizamlama və müəyyən hədd çərçivəsində ətraf şəraitin dəyişməsinin və populyasiyanın sıxlığının kəskin tərəddüdünün qarşısını almaq qabiliyyətinə malikdir.

4.1. BİOSENOZUN STRUKTURU

Biosenozun strukturu çoxplanlı olub onun öyrənilməsində müxtləif aspektlər ayrılır.

4.1.1. Biosenozun növ strukturu Biosenozun növ strukturu bir sıra faktorlardan asılı olaraq növlərin

müxtəlifiiyi və kəmiyyətcə nisbəti ilə xarakterizə olunur. Əsas limitləşdi-

57

rici faktorlar temperatur, rütubətlik və qida maddələrinin çatışmazlığı hesab olunur. Kasıb və zəngin növlü biosenozlar ayırırlar. Qütb arktik səhralarında və şimal tundrada istiliyin son dərəcə defısitliyi şəraitində, susuz isti səhralarda, çirkab suları ilə çirklənmiş su hövzələrində, bir və ya bir neçə mühit faktorunun həyat səviyyəsi üçün orta optimal səviyyədən kənara çıxması (sapması) ilə əlaqədar qruplaşmalar olduqca kasal- laşır, belə ki, çox az növlər belə olduqca əlverişsiz şəraitə uyğunlaşa bilirlər. Tez-tez fəlakətli təsirlərə (məsələn, çay daşqınları zamanı subasar yerlər, bitki örtüyü müntəzəm olaraq məhv edilən sahələr, herbisidlərdən istifadə və digər antropogen təsirlər) məruz qalan biosenozlarda növ spektri böyük olmur. Əksinə, həyat üçün abiotik mühit şəraiti optimuma yaxınlaşdıqda olduqca zəngin növlərə malik olan qruplaşmalar (biosenozlar) əmələ gəlir. Buna tropik meşələri, çoxmüxtəlif orqanizmlərlə zəngin olan mərcan rifləri, arid zonada çay vadilərini misal göstərmək olar. Tropik meşələrin biosenozları çox müxtəlif heyvanat aləmi və bitki növlərinə malik olub, hətta yan-yana eyni növdən olan ağaclara rast gəlinmir.

Biosenozların növ tərkibi, həmçinin məskunlaşdığı yerdə yaşama müddətindən, hər biosenozun tarixindən də asılıdır. Təzə formalaşan cavan qruplaşmalar çoxdan formalaşan, yetişmiş qruplaşmalara nisbətən az növə malik olur. İnsan tərəfindən yaradılan biosenozlar (tarla, bağ, bostan) da analoji şəraitdəki təbii sistemlərə (meşə, bozqır, çəmən) nisbətən növlərlə kasat olur. Aqrosenozların kasıb növ tərkibini xüsusi mürəkkəb aqrotexniki tədbirlər sistemini (məs. alaqlarla və bitki zərərvericiləri ilə mübarizə) həyata keçirməklə insan özü nizamlayır.

Lakin, hətta ən kasat biosenozlarda da müxtəlif sistematik və ekoloji qruplara aid olan onlarla orqanizmlərə rast gəlmək olar. Məs., taxıl zəmisində və ya üzüm bağında taxıl və üzümdən başqa az da olsa, alaq otlarına, həşəratlara, zərərvericilərə, yırtıcılara, siçanabənzər gəmiricilərə, onurğasızlara-torpaq qatı və torpaqüstü orqanizmlərə, rizosferin mikroskopik orqanizmlərinə, patogen göbələklərə və s. rast gəlinir.

Demək olar ki, bütün yerüstü və əksəriyyət su biosenozlarının tərkibinə həm mikroorqanizmlər, həm bitki, həm də heyvan növləri daxil olur. Lakin bəzi şəraitlərdə formalaşan biosenozların tərkibində bitki olmur (məs. mağaralarda və su hövzələrinin fotik zonasından aşağıda), istisna hallarda isə biosenoz yalnız mikroorqanizmlərdən ibarət olur (məs. su hövzəsinin dibində anaerob mühitdə, çürüyən lillərdə, hidrogen- sulfid qaynaqlarında və s.).

Biosenozun növ tərkibinin mürəkkəbliyi məskunlaşdığı yerin mühitinin müxtəlifliyindən də asılıdır. Növlərin ekoloji təsnifatına görə müxtəlif şəraiti olan biotoplarda daha zəngin flora və faunaya malik

58

olan biosenozlar formalaşır. Növlərin çoxluğunun məskunlaşmaq şəraiti əlverişli sayılan yer, qruplaşmalar arasındakı (sərhədindəki) «ekoton» adlanan keçid zonasıdır, burada növ müxtəlifliyinin artması isə «sərhəd effekti» adlanır. Ekoton növlərlə zəngin olur, çünki bura hər iki sərhədyanı qruplaşmalardan növlər daxil olur. Bundan başqa ekoton sərhədyanı biosenozlarda rast gəlinməyən özünəməxsus xarakterik növlərə də məxsusdur. Məs., Böyük Qafqazın cənub yamacında meşənin yuxarı sərhədinin subalp çəməninə keçid zonası orta dağ-meşə fıstıq qurşağına nisbətən flora və fauna ilə daha zəngindir. İki qonşu biotoplar bir- birindən nə qədər çox fərqlənərsə, onların sərhədlərində şərait bir o qədər müxtəlif və «sərhəd effekti» bir o qədər güclü olar. Meşə və ot bitkilərinin, həmçinin su və quru biosenozlarının kontaktında növ zənginliyi güclü artır. «Sərhəd effekti» bir-birindən kəskin ayrılan təbii zonaların (meşə-tundra; meşə-bozqır; yüksək dağlıq meşəsi - subalp zonası) flora və faunası üçün daha səciyyəvidir.

Mühitin müxtəlifliyi həm abiotik faktorlarla, həm də canlı orqanizmlərin özləri ilə yaradılır. Hər növ onunla trofık və topik cəhətdən əlaqəli digər növlərə biosenozda möhkəmlənmək üçüiı şərait yaradır. Məsələn, yeni məskən mənimsəyən sünbülqıran ora özünün yırtıcılarını cəlb edə bilər, həmçinin 50 növə qədər özünün parazitlərini və 100 növə qədər yuvada birgə yaşayan orqanizmləri gətirə bilər. Heyvanlar üçün mühitin əlavə müxtəlifliyini bitki örtüyü yaradır. Bitki örtüyü nə qədər güclü inkişaf edərsə, biosenozda bir o qədər çoxşaxəli mikroiqlim şəraiti yaranar və o, özündə daha çox növü cəmləşdirər. Başqa sözlə desək, biosenozda ekoloji sığınacaq çox olduqca, onun növ tərkibi zəngin olar. Öz növbəsində qruplaşmanın növ müxtəlifliyi artdıqca ekoloji sığınacaq (ekoloji məskən) da çoxalır.

Bir biosenozun tərkibində eyni ölçülü qrupa aid olan növlər sayına görə kəskin seçilir. Onlardan birinə seyrək rast gəlinir, digəri isə olduqca çox olduğu üçün biosenozun xarici görkəmini təyin edir. Məsələn, yovşan yarımsəhrasında yovşan, çətiryarpaqh fıstıq meşəsində çətiryarpaq ot növü. Hər bir qruplaşmada müəyyən ölçü qrupuna aid olan növlər üstünlük təşkil edir, məhz onlar arasında olan əlaqələr bütövlükdə biosenozun fəaliyyətini müəyyənləşdirir.

Sayına görə üstünlük təşkil edən dominant növ, yaxud sadəcə olaraq həmin qruplaşmanın (biosenozun) dominantı adlanır. Məsələn, iberiya palıdı meşəsində iberiya palıdı, onun ot örtüyündə qırtıc, yaxud cil dominantlıq edir. Biosenozun heyvanat aləmində də dominantlıq edən növlər vardır. Dominant növlər qruplaşmanın «növ nüvəsini» təşkil edir. Lakin onların hamısı biosenoza təsir göstərmir. Onların arasında elə növlər vardır ki, onlar öz həyat fəaliyyəti ilə biosenoz üçün yüksək də

59

rəcədə mühit yaradır vo onlarsız digər növlərin mövcudluğu mümkün deyildir. Bu növlər qruplaşmanın bütövlüklə mikromühitini (mikroiqlimini) müəyyənləşdirir, ona görə onların aradan götürülməsi biosenozun tam parçalanması (məhv olması) təhlükəsini yaradır. Bu növlər edifika- torlar (latınca-qurucu) adlanır. Bizim meşələrimizin edifıkatorlarmdan şərq fıstığı, şərq palıdı, iberiya palıdı, şabalıdyarpaq palıd, ağyarpaq qovaq növlərini, subalp və alp çəmənlərində qırtıc, topalotu, şehduranı, yarımsəhralarda yovşanı, dəvətikanmı göstərmək olar.

Biosenozun tərkibinə az miqdarda dominantlarla yanaşı, adətən çoxlu miqdarda azsaylı və nadir növlər, formalar daxil olur. Azsaylı növlər ikinci dərəcəli növlər də adlanır. Biosenozun həyatında nadir və azsaylı növlər olduqca vacib sayılır. Onlar növ zənginliyi yaradır, biosenotik əlaqələrdə müxtəlifliyi yüksəldir və dominantların yerini doldurmaq, yaxud əvəz etmək üçün ehtiyat vəzifəsini görür, yəni bisenozun da- vamlığını və müxtəlif şəraitdə onun fəaliyyətinin etibarlığını artırır. Biosenozda belə «ikinci dərəcəli» növlərin ehtiyatı çox olduqca mühitin istənilən dəyişkənliyində onların dominantlıq etmək ehtimalı da artar.

Dominantlıq edən növlərin sayı ilə biosenozun ümumi növ zənginliyi arasında müəyyən əlaqə mövcuddur. Növlərin sayı azadlıqda ayrı-ayrı formaların bolluğu artır. Belə kasıb qruplaşmalarda biosenotik əlaqələr zəilləyir və rəqabətetmə qabiliyyəti güclü olan növlər maneəsiz çoxalma imkanı qazanır. Mühit şəraiti spesifik olduqca qruplaşmanın növ tərkibi kasatlaşır və ayrı-ayrı növlərin sayı çoxalır. Tundrada lemminqlər və ya aqrosenozda ziyanverici həşəratların kütləvi çoxalma «partlayışını» buna misal gətirmək olar.

Daha zəngin biosenozlarda praktiki olaraq bütün növlərin sayı (miqdarı) az olur. Növ tərkibinin zənginliyi ilə fərqlənən tropik meşələrdə eyni cinsdən olan ağacların bir neçəsinin yan-yana bitdiyinə nadir halda rast gəlmək, olar. Belə qruplaşmalarda ayrı-ayrı növlərin kütləvi çoxalması partlayışı baş vermir və biosenozlar yüksək sabitliyi (davamlılığı) ilə seçilir. Biosenozun müxtəlifliyi onun sabitliyi ilə sıx bağlıdır: növmüxtəlifliyi yüksəldikcə biosenoz bir o qədər sabit olur. İnsan fəaliyyəti təbii qruplaşmalarda növmüxtəlifliyini xeyli azaldır. Təbii sistemlərin sabitliyini saxlamaq üçün insan fəaliyyətinin neqativ nəticələrini qabaqcadan bilməli və ona qarşı mübarizə aparmalıdır.

Biosenozun növ strukturunda ayrı-ayrı növlərin rolunu qiymətləndirmək üçün kəmiyyət uçotuna əsaslanan müxtəlif göstəricilərdən istifadə edilir. Növün bolluğu - vahid sahədə müəyyən növün fərdlərinin sayı və ya tutduğu sahədə həcmidir. Məs., su hövzəsində 1 dm’ suda xırda xərçəngkimi- lərin sayı və ya 1 km- bozqır sahəsində yuvaquran quşların sayı, yaxud 1 ha sahədə müxtəlif yaş siniflərində növlərin sayı və s. Rast gəlinmənin (qarşı

60

laşma) təkrarlanması biosenozda növün biosenozda bərabər və qeyri- bərabər yayılmasını səciyyələndirir. O, həmin növün rast gəlindiyi nümunə və ya təcrübə sahələrinin ümumi nümunə və ya təcrübə sahələrinə nisbəti ilə hesablanır. Növün sayı və rast gəlinməsi bilavasitə əlaqəli deyildir. Belə ki, növün sayı çox, rastlaşma az və ya əksinə, növün sayı az, rastlaşma isə kifayət qədər ola bilər.

Təbiidir ki, bütün biosenozlarda ən kiçik formalar - bakteriyalar və digər mikroorqanizmlər üstünlük təşkil edir. Odur ki, müxtəlif ölçülü növləri müqayisə etdikdə saya görə dominantlıq etmək qruplaşmanın xüsusiyyətlərini əks etdirə bilməz. Müxtəlif ölçülü formalar və növlər müxtəlif əlamətlərinə görə də ayrılır: sistematik (quşlar, həşəratlar, taxıl- kimilər, mürəkkəbçiçəklilər) ekoloji-morfoloji (ağaclar, kollar, otlar), yaxud da bilavasitə ölçüyə görə (torpağın mikrofauna, mezofauna və makrofaunası bütünlükdə və s.).

Daha kütləvi yayılan növlərin müxtəlif ölçülü qrupları daxilində müxtəlifliyi, say nisbəti, nadir formaların bolluğu və digər göstəricilərin ümumi xarakteristikasım müqayisə edərək biosenozların növ strukturunun spesifikası haqda qənaətləndirici təsəvvür almaq olar.

Topik əlaqələr əsasında biosenoz daxilində xüsusi struktur birliyi - konsorsiumlar mövcuddur. Konsorsium müxtəlifcinsli orqanizmlər qrupu olub hər hansı bir növün fərdinin (konsorsiumun) mərkəzi üzvünün xaricində və daxilində yerləşir. Əksəriyyət hallarda bir konsorsiumun üzvü də müxtləif tropik əlaqələrlə bağlıdır. Konsorsiumlar faktiki olaraq digərinə mühitəmələgəlmə təsirinə malik olan istənilən növün nümayəndəsinin ətrafında formalaşır.

Ayrı-ayrı konsorsiumlar müxtəlif mürəkkəblik dərəcəsində ola bilər. Biosenozun daxili mühitinin yaranmasında əsas rol oynayan bitkilər çoxçaylı konsorovtiv əlaqələri ilə seçilirlər (şəkil 4.2). Konsorsiumun digər üzvləri də öz növbəsində daha kiçik konsorsiumlar, yəni birinci, ikinci, üçüncü və s. konsorsium sıraları yarada bilər. Ümumiyyətlə, konsorsiumların mərkəzi üzvləri çox vaxt bitkilər olur.

Beləliklə, biosenoz növlər arasındakı sıx topik və tropik əlaqələr əsasında yaranan bir-birilə bağlı konsorsiumlar sistemindən ibarətdir.

4.1.2. Biosenozun ərazi (məkan) strukturu Biosenozda növlər müəyyən ərazi strukturu yaradır, bu əsasən onun bitki

hissəsində - fitosenozda bitkinin yerüstü və yeraltı hissələrinin yayılması ilə müəyyən olunur.

Müxtəlif boya malik olan bitkilər bir yerdə olduqda fitosenoz çox vaxt aydın yarusluq (mərtəbəlik) quruluşunu alır: assimlyasiya edən bitkinin yerüstü orqanları və yeraltı hissələri bir neçə qatda yerləşərək

61

mühitdən müxtəlif cür istifadə edir və onu dəyişdirir. Yarusluq mülayim qurşağın meşələrində yaxşı görünür. Məsələn, Lənkəran ovalığında və dağətəyi hissədə dəmirağac üçyarııslu (üçmərtəbəli) mürəkkəb qarışıq meşəlik yaradır. Üst mərtəbədə şabahdyarpaq palıd üstünlük təşkil edir, ona vələs, azatağac və Qafqaz xurniyi (xurması) də qarışır. Bu yarusun hündürlüyü 28-36 metrə çatır. Orta mərtəbəni dəmirağac (12-16 metr), alt mərtəbəni isə samşit, bigəvər və başqa kollar tutur (3-7 metr).

Meşədə həmişə yaruslararası (yarusdan kənar)’ bitkilər də mövcuddur, bunlara ağacların gövdə və budaqlarında mamır və şibyələr, ali sporlu və çiçəkli epifıtlər və lianlar aiddir.

Şəkil 4.2. 1-Ağacın (cökə) kökündə mikoriza; 2-böcəyin sürfəsi; 3-qabıq-

yeyən böcək; 4-yarpaqla qidalanan ipəkqurdunun tırtılı; 5-yarpaqyeyən böcək;

6-çiçəyi tozlandıran arı; 7-ağacın budağında qaratoyuğun yuvası; 8- yarpaqla

qidalanan maral; 9-ağacın toxumu ilə qidalanan siçan (P.Dyuvinyo və M.Tanqa,

1968, Q.A.Voronovun dəyişikliyi ilə, 1987)

62

Yamsluq bitkiləro işıq axınından tam istifadə etməyə şərait yaradır yüksək gövdəli bitkilərin çətirləri altında kölgəyədavamlı və kölgəsevər bitkilər yayılaraq hətta ən zəif günəş işığını da tuta bilirlər.

Yamsluq ot qruplaşmalarında da (çəmən, bozqır, savanna) müşahidə olunsa da, o qədər aydın görünmür. Burada həm də meşəyə nisbətən az yarus ayrılır, meşədə də bəzən yalnız iki aydın görünən yarus olur. Məsələn, yüksək doluluqlu fıstıq meşəsində bəzən bir yarus-ağac yarusu, bəzən isə çətiryarpaq və ya cil ot örtüyü olan ikiyaruslu ağaclıq yaranır. Yaruslar bitkinin assimlyasiya edən və mühitə böyük təsir göstərən əsas kütləsi üzrə ayrılır. Bitki örtüyünün yarusları müxtəlif uzunluqda ola bilər, məsələn, ağac yarusunun hündürlüyü 30-50 metrə qədər, kol yarusu 2-6 m, mamır yarusu isə cəmi bir neçə santimetr təşkil edir.

Hər bir yarus müəyyən kompleks şəraitə uyğunlaşır və fitoiqlimin yaranmasında özünəməxsus iştirak edir. Beləliklə, ağac-kol və ot yarus- ları müxtəlif ekoloji vəziyyətlərdə yerləşir, bu isə bitkilərin fəaliyyətinə və yaruslarda yaşayan (məskunlaşan) heyvanların həyatına təsir göstərir. Fitosenozların torpaqaltı yarusu bitki köklərinin işlədiyi dərinlikdən, kök sisteminin aktiv hissəsinin yerləşməsindən asılıdır. Meşədə çox vaxt bir neçə (altıya qədər) torpaqaltı yarus müşahidə etmək olar.

Heyvanlar əksəriyyət etibarilə bu və ya digər bitki örtüyü yarusunda yerləşir. Onlardan bəziləri ona uyğun yarusdan kənara çıxmır. Məsələn, həşəratlar arasında aşağıdakı qruplar ayrılır: torpaqda məskunlaşanlar - geobiy, yerüstü səth qatında - herpetobiy, mamır yarusundakı - brio- biy, ot örtüyündəki -filİobiy, bir qədər yüksəkdə yerləşən, həşəratlar isə aerobiy adlanır. Quşlar arasında yalnız yerdə yuva quranlar (toyuqkimi- lər, tetra quşu, tənək quşu və b.), kol yarusunda yuva quranlar (oxuyan qaratoyuqlar, qar quşu, silviya quşu) və ya ağac çətirində yuva quranlar (alacəhrə, payız bülbülü, iri yırtıcılar və b.) ayrılır.

Su ekosistemlərində irimiqyaslı şaquli strukturu ilk növbədə xarici faktorlar əmələ gətirir. Pelaqialda təyinedici faktorlara işıqlanma və temperatur qradiyetləri və biogenlərin konsentrasiyası aiddir. Dərinliklərdə hidrostatik təzyiq faktoru, dib biosenozlarında isə faktora qruntun müxtəliBiyi, dib qatlarında suyun hidrodinamikası əlavə olunur. Şaquli strukturun xüsusiyyətləri növ tərkibi, dominantlıq edən növün əvəz olunması, bitkilərin göstəricisi ilə ifadə olunur.

Mozaiklik və yamsluq dinamikası - bir mikroqrup digəri ilə əvəz olunur, onların ölçüləri qısalıb, yaxud böyüyə bilər.

Üfüqi istiqamətdə parçalanma - mozaiklik praktiki olaraq bütün fitosenozlar üçün xasdır. Ona görə onların daxilində struktur vahidləri ayırırlar. Bu vahidlərə müxtəlif adlar verilir, məs. mikroqruplar, mikro- senozlar, mikrofitosenozlar, parsellər və s. Bu mikroqruplar növ tərki

63

binə, növlərin say nisbətinə, yaşına, sıxlığına, məhsuldarlığına və başqa xassələrinə görə fərqlənirlər.

Mozaiklik müxtəlif səbəblərdən - biotopun xüsusiyyətlərindən, mikrorelyefm, torpağın müxtəlifliyindən, mikroiqlimin təsirindən, bitkilərin mühitəmələgətirmə təsirindən və onların bioloji xüsusiyyətlərindən yaranır. O, heyvanların fəaliyyəti (torpağın eşilib çıxarılması və sonradan bitki ilə örtülməsi, qarışqa yuvalarının əmələ gəlməsi, dırnaqlılar tərəfindən səthin topalanması və bitkilərin yeyilməsi (zədələnməsi) və s.) və ya insanın təsiri (meşənin qırılması nəticəsində yeni ağaclığın əmələ gəlməsi, mal-qara otarılması, ocaq qalama və s.), güclü küləklər nəticəsində ağacların yıxılması, yanğınlar və s. nəticəsində yaranır.

4.2. BİOSENOZDA ORQANİZMLƏRİN ƏLAQƏLƏRİ

Biosenozların yaranması və mövcudluğunun əsası orqanimzlərin eyni biotopda yerləşərək bir-birilə əlaqəsindən ibarətdir. Bu əlaqələr növlərin qruplaşmasında əsas yaşama şəraitini, qida əldə etməsini və yeni ərazilər zəbt etməsini müəyyənləşdirir.

V. N.Beklemişevin təsnifatına əsasən növün biosenozda müəyyən ekoloji sığınacaq tapması əhəmiyyətinə görə bilavasitə və dolayı vasitəli əlaqələr dörd tipə bölünür: trofik, topik, forik və fabrikasiya əlaqələri.

Trofik əlaqələr. Bir növün digər növün fərdinin hesabına (ya diri halda, ya ölü qalıqları, yaxud da həyat fəaliyyəti məhsulu ilə) qidalanması zamanı baş verir. İynəcənin digər həşƏratı uçan halda tutması, peyin qurdu böcəyinin iri dırnaqlıların peyini ilə qidalanması, arının bitkinin nektarını toplaması onlara qida olan növlə bilavasitə trofik əlaqəyə girməsi deməkdir.

Topik əlaqələr - bir növün həyat fəaliyyəti nəticəsində digər növün yaşayış şəraitinin istənilən fiziki və ya kimyəvi dəyişməsi ilə xarakterizə olunur. Bu əlaqələr olduqca müxtəlifdir. Onlar bir növün digər növ üçün mühit yaratması (məsələn, daxili parazitizmi və ya yuva kommensaliz- mi), substratın formalaşdırması ilə əlaqədar digər növün nümayəndələri ya bura köçür, yaxud da əksinə suyun, havanın hərəkətinin təsiri, temperaturun, ətraf sahənin işıqlanmasmın dəyişməsi, ayrılma (ifrazat) məhsulları ilə mühitin doyması və s. səbəbdən köçməkdən çəkinir (imtina edir). Milçək sürfələrinin inək peyinində məskunlaşması, ağacın göv- dəsindəki şibyələr, onlar üçün substrat və ya yaşama mühiti sayılan orqanizmlərlə bilavasitə topik əlaqədə olurlar. Digər orqanizmlər üçün mühit yaratmaq və ya mühiti dəyişməkdə bitkilər xüsusən böyük rola malikdir. Bitki örtüyü enerji mübadiləsi xüsusiyyətinə görə yer səthində isitiliyin paylanması, mezo və mikroiqlimin yaranmasında güclü faktor

64

hesab olunur. Meşə çətiri altında meşəaltı kollar, ot örtüyü, həmçinin heyvanat aləmi, az dəyişən (sabit) temperatur və yüksək rütubətlik şəraitində olur.

Ot örtüyü ətraf ərazinin rejimini az da olsa dəyişdirir. Bozqır şəraitində çim örtüyünün yanında ot olmayan yerə nisbətən torpağın səthində temperatur 8-12<> uşağı olur. Burada çoxlu xırda həşəratlar toplanır. Mənfi və ya müsbət topik qarşılıqlı əlaqələr nəticəsində növün biri biosenozda digərlərinin yaşamasını təyin edir və ya kənarlaşdırır.

Topik və tropik əlaqələr biosenozda olduqca böyük əhəmiyyət daşıyaraq onun mövcudluğunun əsasını təşkil edir. Məhz bu əlaqə tipləri müxtəlif növdən olan orqanizmləri bir-birinin yanında saxlayır və onları müxtəlif miqyasda kifayət dərəcədə sabit qruplaşmada cəmləşdirir.

Forik əlaqələr. Bir növün digər növün yayılmasında iştirakı deməkdir. Nəqletmə (daşıma) rolunda heyvanlar çıxış edir. Heyvanların bitki toxumlarını, sporlarını, tozcuqları bir yerdən başqa yerə aparması zoo- xoriy, digər daha xırda heyvanları daşıması foreziya adlanır. Daşıma (nəqletmə) adətən xüsusi və müxtəlif uyğunlaşmalar vasitəsilə həyata keçirilir. Heyvanlar bitki toxumlarını - passiv və aktiv üsullarla tutub saxlaya bilər. Passiv tutmaq (ilişib qalmaq) heyvanın bədəninin təsadüfən bitkiyə toxunması ilə baş verir. Bitkinin toxumu və ya hamaş meyvəsi xüsusi ilişik qarmaq, tikan (üçbarmaq, pıtrax, fıstıq) heyvanın bədəninə (tükünə) ilişərək aparılır. Toxumların belə yayılması ən çox məməli heyvanlarda (məs. qoyun) müşahidə olunaraq kifayət qədər uzaq məsafələrə aparılır. Aktiv ilişmək üsulu - heyvanların (ən çox məməlilər və quşlar) bitkilərin meyvə və giləmeyvəsini yeməklə baş verir. Həzm olunmayan toxumları heyvanlar peyinlə birlikdə ayırır. Göbələk sporla- nnın aparılmasında həşəratların rolu böyükdür. Görünür göbələklərin meyvə gövdəsi yayıcı həşəratlar üçün cəzbedicidir.

Fabrikasiya əlaqələri. Biosenotik əlaqənin belə tipində növ iştirak edərək öz tikintisində (fabrikasiya) ayrılma məhsulları, yaxud ölü qalıqlar, ya.xud da hətta digər növün canlı fərdlərindən istifadə edir. Məs., quşlar yuvasını qurmaq üçün ağacların budaqlarından, məməlilərin tükündən, ot, yarpaq, başqa quş növünün tükü və lələyindən istifadə edirlər.

Fizioloji optimum - növ üçün bütün abiotik faktorlar birliyi əlverişli olub, böyümə və çoxalmanın daha sürətlə getməsi mümkündür.

Sinckoloji optimum - elə biotik əhatədir ki, növ düşmənləri və rəqibi tərəfindən ən az təzyiqə məruz qalır, bu isə onun müvəffəqiyyətlə artmasına imkan yaradır. Sinekoloji və fizioloji optimumlar çox vaxt uyğun gəlmir. Əgər uyğun biotopda ekoloji sığınacaq olduqca güclü rəqib tərəfindən zəbt olunubsa və yırtıcı və parazitlərin təsiri güclüdürsə, növ orada yaşamır. Biosenozu formalaşdıran növarası əlaqələr orada məskunla

65

şan növlərin qanunauyğun münasibətinə, onların ekoloji xüsusiyyətlərinə, sayına, məkanda paylanmasına şərait yaradır, başqa sözlə biosenozun müəyyən strukturunu yaradır.

4.2.1. Yırtıcı - şikar, parazit-sahib əlaqələri.

Canlılar arasında olduqca müxtəlif qarşdıqb əlaqələr arasında müxtəlif' sistematik qruplarm orqanizmləri üçün ümumi olan müəyyən əlaqə tiplərini ayamaq olar.

Yırtıcı-şikar, parazit-sahib əlaqələri bilavasitə qida əlaqəsi olub, partnyorlardan biri üçün müsbət, digəri üçün mənfi nəticə verir. Ekoloji qida əlaqələrinin bütün variantlarını, o cümlədən çəməndə otlayan inəyi də bu əlaqə tipinə aid etmək olar. İstənilən heterotrof orqanizm qruplaşmada digər

heterotrofu və ya avtotrofu yeməyin hesabına yaşayır.

Şəkil 4.3. Lotki-Volter (V.Volterra) modelinə görə «yırtıcı-şikar» sistemin- də miqdarın qarşılıqlı əlaqəli tərəddüdü Nı-şikar, N2-yırtıcı

Digər heyvanlarla (ovlayıb) qidalanan heyvan yırtıcı adlanır. Yırtıcılar üçün xüsusi ovlama davranışı səciyyəvidir. Həşəratların çoxluğu və kiçik ölçüdə olması və asan əldə olunması fəaliyyəti ətyeyən heyvanları (adətən quşları) yırtıcıya çevirir. Onlar ovunu sadəcə «toplama» («yığma») ilə əldə edərək (quşlar toxumları, dəni yığaraq) onunla qidalanırlar. Həşəratyeyən yırtıcılar qidanı əldə etmək üsuluna görə otyeyən heyvanların otlamasına bənzəyir. Ekoloji baxımdan belə qidalanma üsulu həm çəməndə otlayan dırnaqlı sürülər, həm də ağacın çətirində yarpaqlarını yeyən tırtıl üçün səciyyəvidir. Bəzi quşlar həm həşəratla, həm də toxumla qidalanır.

Parazitlik (parazitizm) - növlər arasında qida əlaqə forması olub, partnyor orqanizm (konsument) canlı sahibinin bədənindən həm qidalanma mənbəyi, həm də məskunlaşma (yaşama) yeri (daim və ya müvəqqəti) kimi istifadə edir. Parazitlər öz sahibindən xeyli kiçik olur.

66

Parazitizm yırtıcılardan fərqli olaraq növlərin dar çərçivədə ixtisaslaşması ilə səciyyələnir. Belə ki, sahib paraziti yalnız qida ilə deyil, həm də mikroiqlim, mühafizə və s. ilə təmin edir. Parazit sahibinin orqanizminin xüsusiyyətlərinə nə qədər yaxşı uyğunlaşarsa, onun orada çoxalmaq və nəsilvermək ehtimalı da artar.

Parazitlik əlaqələri ziyanverici həşərat və bitki, qansoran həşərat, heyvan və s. ola bilər. Parazit həşəratlar çox vaxt epidemiyanın yayıcısı ola bilər (bitlər-tif, gənələr-ensefalit xəstəliyi və s.).

Parazitin sahiblə sıx təmasda olması iki cür seçmə nəticəsidir. Parazit- lərin çoxları tam və uzun müddət sahibindən istifadə edərək onun tez ölümünə səbəb olmur və özünün daha yaxşı yaşamasını təmin edir. Öz növbəsində sahibinin orqanizminin müqavimət gücünə görə seçmə onun üzərində parazitlik edənin vurduğu ziyan getdikcə az hiss olunur. Təkamül gedişində sahib və parazit arasındakı kəskin əlaqələr neytral hala, daha sonra isə iki növ arasındakı əlaqə hər ikisinə faydalı əlaqəyə çevrilir.

Parazillər tərəfindən vurulan fəlakətli ziyan əksəriyyət halda əlaqələrin uzunmüddətli təbii seçmə yolu ilə hələ sabitləşməsi zamanı müşahidə olunur. Odur ki, təsadüfi başqa yerdən gətirilən ziyanvericilər kənd təsərrüfatı bitkilərinə və heyvanlara yerli parazitlərdən daha çox zərər yetirir. Y.Odum (1975) qeyd edir ki, «yeni mənfi qarşılıqlı təzyiqin yaranmasından qaçmmaq və əgər o, baş verərsə, mümkün qədər onun qarşısını almaq lazımdır».

Yırtıcılıq, parazitizm və digər qida əlaqələri variantlarının əsas ekoloji rolu canlı orqanizmlərin ardıcıl olaraq bir-biriləri ilə qidalanaraq maddələrin dövranına şərait yaratmaqdır, məlumdur ki, onsuz həyatın mövcudluğu qeyri-mümkündür. Bu əlaqələrin digər mühüm rolu növlərin sayının qarşılıqlı tənzimlənməsidir.

Bir yırtıcının məhv etdiyi şikarın ümumi sayı əvvəlcə onun istifadə etdiyi növün sayma mütənasib sürətdə artır. Buna yırtıcının şikara qarşı funksional reaksiyası deyilir. Lakin istifadəçinin (yırtıcının) fiziki imkanından irəli hüdudu vardır. Yırtıcılar tam doyduqdan sonra adətən qurbana (şikara) qarşı reaksiyası zəifləyir. Şikarın sonrakı artımı yaxşı yem bazası əsasında yırtıcının sayının çoxalması ilə baş verir.

Yırtıcı və şikarın sayının tərəddüdü nisbətən daimidir, onların am- plitudası isə mühitin digər faktorlarının təsiri ilə əlaqədar olaraq geniş hüdudda dəyişə bilər. Say tərəddüdü müxtəlif səbəblərdən (çox vaxt təsadüfi) partnyorlardan birinin sayı sıfıra enənə qədər davam edir. Belə tərəddüdlər xüsusilə, növarası əlaqələr müxtəlif olmayan kasıb qruplaşmalarda (tundra və qütb səhralarında, bir ağac cinsi hakimlik edən meşədə, mədəni bağda və s.) aydın görünür.

67

4.2.2. Kommensalizm, mutalizm, ncytralizm, amonsaüzııı, rəqabət Y.Odum (1975) kommcnsalizm, kooperasiya və mutualizmi

(simbiozu) qarşılıqlı təsirin müsbət növünə aid edir. Ekoloqların çoxunun fikrincə sabit (stabil) ekosistemlərdə mənfi və müsbət qarşılıqlı təsirlər tarazlıqda olmalıdır.

Kommensalizm, kooperasiya və mutualizmə təkamül gedişində müsbət qarşılıqlı təsirin ardıcıl mükəmməlləşmə mərhələsi kimi baxmaq olar.

Kommensalizm - müsbət qarşılıqlı təsirin daha sadə tipi sayılır. İki növ arasında gedən qarşılıqlı təsirin bu formasında növün biri öz fəaliyyəti ilə (kommensala) qida və ya sığınacaq verir. Başqasının yaşayış yerinə köçən orqanizmlər (kommensallar) «ev yiyəsinə» heç bir ziyan yetirmir. Sığınacaq kimi ya tikintidən (yuva), yaxud digər növün bədənindən istifadə olunur. Ağacların gövdə qabıqlarında epifit bitkilərin məskunlaşması da kommensalizm sayılır. Quş və gəmiricilərin yuvalarında buğumayaqlıların olduqca çoxlu növləri məskunlaşır və orada parçalanmış (çürümüş) üzvi qalıqların və ya digər birgə sakinlərinin qalıqları hesabına qidalanırlar. Bir çox növlər yalnız yuvalarda yaşayır və oradan kənara çıxmırlar, belə növlər nidikol adlanır.

Kommensalizm əlaqə tipi təbiətdə olduqca mühüm hesab edilir. Belə əlaqə növlərin daha sıx birgə yaşamasına, mühitdən, qida resurslarından daha tam istifadə etməyə şərait yaradır.

Lakin bəzən kommensalizm başqa əlaqə tipinə keçir. Məsələn, qarışqa yuvasında çoxlu qarışqalarla birlikdə stafilinid böcəyinin növlərinə rast gəlinir. Onların yumurtaları, sürfə və pupları qarışqa balaları ilə birlikdə olur. Bu balalar böcəyin yumurta, sürfə və baramasına qulluq edir, onları yalayır və xüsusi kameralara daşıyırlar. Bəzən qarışqalar iri böcəyi də qidalandırır.

Mutalizm (simbioz) - Təbiətdə növlərin geniş yayılan qarşılıqlı faydalı əlaqəsi müfualizm adlanır. Mutalistik əlaqələr əvvəlki parazitizm və ya kommensalizmin əsasında baş verə bilər. Qarşıqlıqlı faydalı birgə yaşayışın inkişaf dərəcəsi olduqca müxtəlif ola bilər - müvəqqəti qeyri- məcburi əlaqələr və partnyorlann iştirakı hər ikisinin həyatı üçün mühüm mütləq şəraitə çevrilən əlaqələr. İki növün belə ayrılmaz faydalı əlaqəsi simbioz adını almışdır.

Simbiotik əlaqənin klassik misalı kimi şibyəni göstərmək olar. Şibyə göbələk və yosunun sıx birgə yaşayış tərzidir. Şibyələrin tərkibinə göbələklərin üç sinif nümayəndəsi (aksomiset, bazidiomiset və fikomiset) daxildir. Təbiətdə sərbəst vəziyyətdə ehtimal ki, şibyəli göbələyə rast gəlinmir. Göy-yaşıl, sarı-yaşıl, yaşıl və qonur yosunlar şöbəsində 28 cinsin nümayəndələri aşkar olunmuşdur. Onların çoxuna sərbəst yaşama və-

68

/iyyətindo rast gəlinir. Simbioz (şibyə) çox güman ki, yosunun üzərində göbələyin parazitizmi ilə əmələ gəlmişdir. Təbiətdə 20000 növdən artıq belə simbiotik orqanizmlər mövcuddur, bu belə yaşamağın (mövcudluğun) müvəffəqiyyətli olmasını göstərir. Y.Odum (1975) obrazlı surətdə qeyd edirdi ki, yosunun parazitliyi ilə iki müxtəlif növün harmonik qarşılıqlı təsirə doğru keçdiyi yol «şibyə modeli» insan üçün simvolik yol olmalı, təbiətlə mutalistik əlaqə yaratmalıdır, çünki insanın özü hetero- trofdur və mövcud resurslardan asılıdır.

Çoxhüceyrəli heyvan və bitkilərdə mikroorqanizmlərlə birgə simbioz çox geniş yayılmışdır. Bir çox ağac növlərinin mikoriza göbələkləri ilə birgə yaşayışı, havadakı molekulyar azotu fıksasiya edən kökyumru bakteriyalar Rhizobium məlumdur. Azot fıksasiya edən simbiontlar 200 növ digər örtülütoxumlu və çılpaqtoxumlu bitkilərin köklərində aşkar edilmişdir. Mikroorqanizmlərlə simbiozun tarixi bəzən çox uzaq keçmişə gedir, ona görə simbiotik bakteriya koloniyalarına çoxhüceyrəlilərin xüsusi orqanları kimi baxmaq olar.

Sibir sidr şamı ilə, sidr ağaclarında yuva quran quşlar (sidrquşu, sit- ta quşu və kukşa) arasındakı mutualistik əlaqələr mütləq olmasa da, olduqca zəruridir. Bu quşlar Sibir sidrinin toxumları ilə qidalanaraq, yem toplamaq instinktinə də malikdir. Onlar xırda toxumları (qozaları) hissə-hissə mamır qatının və meşə töküntüsünün altında gizlədirlər. Bu «ehtiyatın» çox hissəsini quşlar tapa bilmir və toxumlar cücərir. Beləliklə, bu quşların fəaliyyəti sidr şamının təbii bərpasına kömək edir, belə ki, toxumlar torpaqla əlaqəni kəsən qalın meşə döşənəyinin səthində cücərə bilmir. Qarğaların qoz ağacının toxumlarını gizlətməsi də buna uyğun misaldır. Şirəli meyvəsi olan bitkilərlə quşlar arasında da qarşılıqlı faydalı əlaqələr vardır, onlar bu bitkilərin meyvələri ilə qidalanır və adətən həzm oluna bilməyən toxumları əraziyə yayırlar.

Məsələn, Türyançay qoruğunda ardıc ağacları bol toxumverən illəri meşəlikdə çoxlu miqdarda qaratoyuq və digər quşlar qışlayır. Onlar ardıcın toxumları ilə qidalanır və peyinləri ilə Bozdağ ərazisində bu toxumların yayılmasında böyük rol oynayır. Ədəbiyyat məlumatına əsasən 1 m- sahəyə quşlar orta hesabla 12-15 ədəd ardıc toxumu yayır. Cücərtilərin əmələ gəlməsində də quşların digər müsbət rolu vardır. Onlar onurğasız heyvanları axtarıb taparkən mamır örtüyünü eşir və bununla da ardıcın toxumlarını torpağın üzərinə çatdırır.

Qaraçöhrə ağacının bütün orqanları (iynələri, gövdəsinin qabığı və s.) zəhərli olsa da, toxumları həm dadlı, şirirt, həm də parlaq qırmızı rəngə malik olub quşların diqqətini özünə cəlb edir, onun yayılmasında böyük rol oynayır. Belə ki, quşlar bu toxumlarla qidalanır, onları mədələrində «stratifıkasiya» edir, «səpinə» hazırlayır və ərazilərdə yayırlar.

69

Bir çox qarışqaların da bitkilərlə mutalistik əlaqələri formalaşır: 3000-dən artıq bitki növünün qarışqaları özünə cəlb etmək qabiliyyəti vardır.

Neytralizm - biotik əlaqələrin bir forması olub iki növ bir ərazidə məskunlaşaraq (yaşayaraq) bir-birlərinə nə müsbət, nə də mənfi təsirləri olmur. Neytralizmdə növlərin bir-birilə bilavasitə əlaqələri olmur, lakin hər ikisi qruplaşmanın vəziyyətindən asılıdır. Məsələn, dələ ilə sığın, yaxud fil ilə meymun bir meşədə yaşasalar da, praktiki olaraq bir-biri ilə əlaqəsi olmur. Lakin uzunsürən quraqlığın təsirindən meşənin məhv olması, yaxud zərərvericilərin kütləvi çoxalaraq ağacları «çılpaqlaşdırma- sı» (yarpaqsızlaşdırması) eyni dərəcədə olmasa da hər iki növə təsirini göstərir. Neytralizm əlaqəsi tipi xüsusilə ekoloji baxımdan müxtəlif üzvlər daxil olan zəngin növlü qruplaşmalarda inkişaf etmişdir.

Amcnsalizm. Bu biotik əlaqə formasında iki qarşılıqlı təsir göstərən növlərdən birinə birgə (bir yerdə) yaşamaq mənfi nəticə göstərir, digəri isə ondan nə fayda alır, nə də zərər çəkir. Belə qarşılıqlı əlaqə təsirinə əsasən bitkilərdə rast gəlinir. Məsələn, işıqsevər ot növləri fıstıq və ya küknar meşəsində ağac çətirlərinin güclü kölgəsi altında sıxışdırılır, lakin ağaclara belə «qonşuluq» heç bir fərq göstərmir. Bitkilərdə bəzən birinin ayırdığı məhsul digərinin (amensalın) böyüməsini ləngidir. Bu əlaqə adətən birbaşa rəqabətə aid edilir və antibioz adlanır. Bu əlaqə forması bitkilərdə yaxşı öyrənilib, bunun əsasında resurs uğrunda rəqibə qarşı mübarizə məqsədilə müxtəlif zəhərli maddələrdən (herbisid) istifadə olunur. Bu hadisə allelopatiya adlanır.

Amensalizm su mühitində də yayılmışdır. Məsələn, göy-yaşıl yosunlar suyun «çiçəkləməsinə» səbəb olur, bununla da su faunası, bəzən suvata (su içməyə) gələn heyvanları (mal-qaranı) da zəhərləyir. Digər yosun növləri də bu xassəyə malikdir, onların ayırdığı peptid, xinon, antibiotiklər və digər maddələr hətta kiçik dozada da zəhərlidir. Bu zəhərlər ektokrin maddələr adlanır.

Rəqabət (konkurensiya). Oxşar ekoloji tələbatı olan növlər arasında baş verən qarşılıqlı əlaqə rəqabət adlanır. Y.Oduma (1975) görə rəqabət- eyni məqsədə can atan iki orqanizmin mənfi qarşılıqlı təsiridir. Belə növlər bir yerdə məskunlaşdıqda biri digərinin qida ehtiyatını, «sığınacaq» yerini azaldır (daraldır). Rəqabət - ekoloji əlaqələrin qarşılıqlı təsir göstərdiyi hər iki partnyora mənfi təsir göstərir. Rəqabət qarşılıqlı təsir forması olduqca müxtəlif - birbaşa fiziki mübarizədən sülh vəziyyətində yaşamağa qədər ola bilər. Bununla belə, eyni ekoloji tələbata malik olan iki növ bir qruplaşmada məskunlaşırsa, əvvəl-axın rəqiblərdən biri digərini sıxışdırıb çıxarmalıdır. Rəqib növlərin birgə olmağının qeyri mümkünlüyü (uyuşmazlığı) hələ Ç.Darvin tərəfindən qeyd olunmuşdur.

70

o, rəqabəti növlərin təkamülündə böyük rol oynayan, yaşamaq uğrunda mübarizənin mühüm tərkib hissəsi hesab etmişdir.

Rəqabət mübarizəsində bir qayda olaraq həmin ekoloji vəziyyətdə digərinə nisbətən üstünlüyə malik olan, yəni ətraf mühit şəraitinə daha çox uyğunlaşan növ qalib çıxır.

Qruplaşmanın daxilində müxtəlif növlər arasında ən çox qida (yem) uğrunda rəqabət gedir. Güclü qida rəqabəti bütövlükdə biosenoz üçün sərfəli deyil, ekosistemin təkamülündə növlərin bir hissəsi qruplaşanın tərkibindən ya sıxışdırılıb çıxarılıb, yaxud da növarası rəqabət formalaşaraq rəqabətin gücünü zəiflətmişdir.

Qida rəqabətinin zəifləməsi mümkünlüyü daha çox rəqabətin həcm və gərginlik göstəriciləri ilə təyin olunur (Şorıqin, 1952). Rəqabətin həcmi rəqiblər üçün ümumi qida növünün sayı ilə müəyyən olunur. Bu aspektdə rəqabətin zəifləməsi bir və ya bir neçə rəqib növün qida spektrini genişləndirməklə - yem obyektlərinin yığınını çoxaltmaqla rəqabəti nisbətən azaltmaq olar. Rəqabətdən çıxmağın ən effektiv yolu onun həcmini azaltmaqla - qidada yüksək ixtisaslaşma apararaq yem spektrinin ayrılması gedir.

Rəqabətin gərginliyi - rəqib növlər üçün müəyyən yem növünə olan tələbatın onun təbiətdəki bolluğuna nisbəti ilə müəyyənləşdirilir. Məsələn, su kənarında yaşayan gəmiricilər (qunduz, ondatra, su siçanı) üçün ən mühüm qida yeri qamış və cilotu sayılır. Bu bitkilər isə təbiətdə başdan-başa cəngəllik yaradaraq yüksək bioloji kütləyə və məhsuldarlığa malikdir. Odıır ki, belə şəraitdə məskunlaşan növlərin qidaya ehtiyacı praktiki olaraq ödənilir, onların rəqabəti formal xarakter alır və real neqativ qarşılıqlı əlaqə yaranmır.

Rəqabətin həcmi və gərginliyi onun ümumi gücünü təyin edir; bu parametr rəqabət aparan növlər arasında müxtəlif qarşılıqlı əlaqə formalarının konkret baş verməsinin əsasını təşkil edir.

Bitkilərdə rəqibin boğulması kök sisteminin mineral qida maddələrini, torpaq nəmliyini və yarpaqlarla günəş şüasını tutub saxlaması, həmçinin toksik birləşmələri ayırması nəticəsində baş verir. Məsələn, iki yonca növünün qarışıq səpinində Trifolium repensin növünün yarpaq çətiri tez əmələ gəlir, Jakin sonra onu daha iri saplağı olan T.Fragiferum kölgə altına alır.

Bitkilərin maddələr mübadiləsi məhsulu vasitəsilə qarşılıqlı kimyəvi təsiri allelopatiya adlanır. Bir-birinə belə üsulla təsir heyvanlara da xasdır. Q.F.Qauze və Parkın apardığı təcrübələr göstərir ki, rəqiblərin sıxış- dırılması əsasən mühitdə mübadilənin toksik məhsullarının toplanması nəticəsində baş verir, növlərdən biri digərinə nisbətən toksik maddələrə daha həssasdır.

71

Azota az tələbkarlıq göstərən bitkilər dincə qoyulmuş torpaqları ilk növbədə zəbt edir, kök ayırmaları vasitəsilə paxlalılarda kök yumrularının əmələ gəlməsini və sərbəst yaşayan azot fıksasiya edən bakteriyaları sıxışdırır. Bununla da, torpağın azotla zənginləşməsinin qarşısını alaraq azota çox ehtiyacı olan bitkilərlə rəqabətdə üstünlük təşkil edir. Ciyən otu su hövzəsində digər su bitkilərinə nisbətən allelopatik aktiv olduğundan rəqabətsiz təmiz su hövzələrini basır.

Heyvanlarda rəqabət mübarizəsində bir növün digərinə bilavasitə hücumu hallarına da rast gəlinir. Məsələn, yumurtayeyənlərin (Diacha- soma tryoni və Opius humilis) sürfələri bir sahibin yumurtasında olduqda qidalanmağa başlamazdan qabaq əlbəayaq olaraq rəqibini öldürür.

İri çəmən qarışqaları Formica pratensis torpaq təpəsi yuvası düzəldir (tikir) və onun ətrafındakı ərazini mühafizə edir. Daha xırda qarışqanın (F.Cunicularia) yuvası isə torpaq təpəciyi şəklində kiçik olur. Onlar tez-tez çəmən qarışqalarının yuvaları ərazisinin kənarlarında yerləşərək onların yem sahələrində ova çıxırlar.

4.3. EKOLOJİ SIĞINACAQ (EKOLOJİ MƏSKƏN,

EKOLOJİ NİŞA)

Ekoloji sığınacaq konsepsiyası növlərin birgə yaşamaq qanunlarını dərk etmək üçün əlverişli oldu. Ekoloji sığınacaq haqqında anlayışı ilk dəfə Amerika zooloqu C.Qrinnel (J.Çrinnell, 1914) irəli sürmüşdür. O, bu anlayışa əsasən növ populyasiyasının ərazidə yerləşməsi və müəyyən dərəcədə növün bioloji tələbatı mövqeyindən yanaşmışdır.

«Ekoloji nişa» anlayışının professor Q.T.Mustafayev «ekoloji mövqe» kimi işlətməyi təklif edir. Ekoloji sığınacaq haqda Ç.Eltonun (Ch.Elton, 1927) konsepsiyası daha məhsuldardır. O, «ekoloji sığınacaq» anlayışı dedikdə növün qidalanmasını, yəni onun trofık zəncirdə tutduğu yeri nəzərdə tutmuşdur. Trofık sığınacaq haqqında müasir təsəvvür (anlayış) məhz Ç.Eltonun şərhi ilə bağlıdır.

Ekoloji sığınacaq problemi daha tam şəkildə Ç.Hatçinson (Ç.Hatchinson, 1957) tərəfindən işlənmişdir. O, «ekoloji sığınacaq» anlayışını ilk dəfə olaraq müəyyən növün orqanizmlərinin mühitin abiotik şəraiti və canlı orqanizmlərin digər növləri ilə əlaqələrinin məcmusu kimi formalaşmasını gəstərmişdir.

Ekoloji sığınacaq konsepsiyası haqqında Y.Odumun (1975) mövqeyi xüsusi yer tutur.

Y.Odumun sığınacaq anlayışında üç hissədən ibarət məna qoyulur: növ populyasiyasının fiziki ərazisi, xarici faktorlar qradiyenti sistemində növün yeri və onun ekosistemdə funksional rolu. Y.Oduma görə bəzi or

72

qanizmin ekoloji sığınacağı onun yalnız harada məskunlaşmasından (yaşamasından) deyil, həmçinin onun nə etməsindən - fəaliyyətindən (o enerjini necə dvəyişir, onun davranışı necədir, o, fiziki və bioloji mühitə necə münasibət göstərir), asılıdır və o, digər növlərlə necə məhdudlanır. Y.Odum ekoloji sığınacağı növün qruplaşmada «sahibi» kimi canlı surətdə təyin etmişdir. Belə mövqe ekoloji sığınacaq anlayışı növün biosenozda yerini inteqrasiya ifadəsi kimi daha dəqiq təyin edir.

«Ekoloji sığınacaq biliyi (məlumatı) növün nə ilə qidalanması, onun kimin şikarı olduğu, nə tərzdə və harada istirahət etməsi və çoxalması suallarına cavab tapmağa imkan verir» (Dajo, 1975).

Ekoloji sığınacaq növün təbəitdə, əksəriyyət halda biosenozda yerini, eyni zamanda həm ərazidə vəziyyətini, həm də qruplaşmada fəaliyyət rolunu, abiotik şəraitə münasibətini göstərir (Xrustalyev, Matişov, 1996). «Ekoloji sığınacaq» anlayışını məskunlaşma (yaşama) yerindən) ayırmaq lazımdır. Məskunlaşma yeri dedikdə növün yayıldığı və onun mövcudluğu üçün vacib olan abiotik şəraitə malik olduğu yer nəzərdə tutulur. Növün ekoloji sığınacağı yalnız mühitin abiotik şəriatindən deyil, həm də onun biosenotik ətraf şəraitindən asılıdır. Ekoloji sığınacağın xarakteri həm növün ekoloji imkanları, həm də həmin imkanların konkret biosenozlarda nə qədər həyata keçməsi ilə müəyyən edilir.

Növün qidalanmaya, ərazidən istifadəyə, aktivlik dövrünə və digər şəraitə görə ixtisaslaşması, həm ekoloji sığınacağın daralması, həm də əks proseslər - onun genişlənməsi ilə xarakterizə olunur. Qruplaşmada ekoloji sığınacağın daralması və ya genişlənməsinə rəqiblər böyük təsir göstərir. Ekoloji cəhətdən yaxın olan növlər üçün Q.F.Qauzenin formalaşdırdığı rəqibliyin istisnası qaydası belə ifadə oluna bilər: iki növ bir ekoloji sığınacaqda keçinmir. Rəqabətdən çıxmaq mühitin tələblərinin ayrılması, yaşayış tərzinin dəyişməsi, başqa sözlə növün ekoloji sığınacağının məhdudlaşdırılası ilə həyata keçirilə bilər. Bu halda onlar (növlər) bir biosenozda yaşamaq qabiliyyəti əldə edir. Bir yerdə yaşayan yaxın qohum növlərdə adətən ekoloji sığınacağın çox incə məhdudlaşması müşahidə olunur. Belə ki. Afrika savannalarmda otlayan dırnaqlı- lar otlaq yemindən müxtəlif cür istifadə edir: zebrlər əsasən otların üst hissəsini yeyir, qnu antilopu müyyən ot növlərini seçərək zebrdən sonra qalan yemlə qidalanır, ceyranlar ən alçaq boylu otları didişdirir, antilop topi isə digər otyeyən heyvanlardan sonra qalan hündür boylu quru gövdələr ilə kifayətlənir.

Növarası rəqabətin zəifləməsi növün ekoloji sığınacağının genişlənməsinə səbəb olur. Kasıb faunaya malik olan okean adalarında bir sıra quşlar özlərinin qohum fərdlərinə nisbətən, materikdə olduqca müxtəlif yaşayış yeri (məskunlaşma yeri) və yem spektrini genişləndirir, onlar bu

73

zaman roqib növlərlə də toqquşmurlar. Əgər növarası rəqabət növün ekoloji sığınacağını daraldırsa, hövzə-

daxili rəqabət, əksinə ekoloji sığınacağı genişləndirir. Növün sayı artdıqca əlavə yemdən istifadə olunmağa başlanır, yeni məskənlər mənimsənilir, yeni biosenotik əlaqələr peyda olur.

Ekoloji sığınacaq konsepsiyası bir sıra praktiki məsələlərin bilavasitə həlli ilə bağlıdır.

Gözlənilməz nəticələrlə qurtaran ən sərt rəqabət baş verə biləcək əlaqələri nəzərə almadan qruplaşmaya yeni heyvan və bitki növləri daxil etməkdir. Əksinə, əgər introduksiya olunan növ rəqibə rast gəlmirsə, o asan və müvəffəqiyyətlə uyğunlaşır (alışır).

Ayrı-ayrı portnyorların qarşılıqlı kontaktının (əlaqəsinin) faydalı və ziyanlı olmasına görə yuxarıda göstərilən biosenotik əlaqə tipləri yalnız növarası deyil, həm də növdaxili əlaqələr üçün də səciyyəvidir. Lakin növ daxilində ayrı-ayrı növlər arasındakı əlaqəyə görə ya başqa dərəcədə baş verir, yaxud da bir qədər spesifikliyi ilə seçilir. Məsələn, may böcəyinin sürfələrini quru torpaqda yerləşdirdikdə bir-birini yeyə bilər. Oturaq bonnelilərdə karlik erkək müstəqil qidalanan iri dişinin üzərində parazitlik edir. Buna bənzər əlaqələr bəzi dərinlik balıqlarına da xasdır. Dişilər üzərində özündən xeyli kiçik olan erkəkləri daşıyır, onlar ağızları ilə dişinin bədəninə yapışır və parazit kimi qidalanır.

74

V FƏSİL

EKOLOJİ SİSTEMLƏR

«Ekosistem» terminini elmə ilk dəfə 1935-ci ildə ingilis botaniki Artur Corc Tensli daxil etmişdir. Termin müəyyən sahədə (biotopda) bütün orqanizmlər (yəni biosenoz) daxil olmaqla istənilən vahidi (olduqca mü- təlif həcmdə) və onun sistem daxilində fiziki mühitlə qarşılıqlı əlaqəsini göstərərək enerji axınının müəyyən dəqiq trofıq strukturunu, növ müxtə- lilliyini və maddələr dövranını (yaxud biotik və abiotik mühit arasında mübadiləni) ifadə edir. Sadə desək, biosferdə maddələr mübadiləsi gedən üzvi və qeyri üzvi komponentlərin istənilən məcmusu ekosisem adlanır. Tenslinin fikrincə ekosistem yer səthində əsas təbiət vahididir. O, ekosistemə biotop və

biosenozun tam vahidi kimi baxır, (şəkil 5.1.)

75

«Ekosistem» anlayışı «biotop» anlayışından ayrılmaz sıırotdə bağlıdır. Biotop şəraiti yekcins olan müxtəlif ölçülü və ya həcmli coğrafi rayondur. Biotop və ya ekotop eyni relyef, iqlim, torpaq və digər abiotik amillərə malik olan su hövzəsində və ya quruda müəyyən biosenozun məskən saldığı sahədir. Aşağıdakı biotoplar ayrılır: polipedop, yəni torpaq sudibi məskəni; kiimatop, yəni fitosenozun yerüstü hissəsi məskəni və hidrotop - su dibinin üst hissəsi məskəni. Bunlardan asılı olmayaraq müxtəlif mikropopulyasiyalar məskən salan mikrotoplar da ayırırlar. Biotop bəzən üzvi təbiətli (parazitlərdə) ola bilər.

Şəkil 5.2. Biogeosenozun komponentlərinin tərkibi və qarşılıqlı əlaqəsi

Şibyə yastığında ekosistemin bütün komponentlərini tapmaq olar: simbiotik yosunlar - produsent rolunu oynayıb fotosintez prosesini yerinə yetirir. Konsument kimi bəzi xırda buğumayaqlılar çıxış edir, onlar şibyələrin canlı toxumaları ilə qidalanır, göbələk hifləri isə yosunların hüceyrələrində parazitlik edir. Göbələklərin hifiəri və şibyələrin yastıqlarında yaşayan mikroskopik heyvanların (gənələr, nematodlar, ibtidailər, rotatoritlər) çoxu redusentlər rolunda çıxış edir. Göbələk hifiəri yosun-

76

larin yalınız canlı hüceyrələrin deyil, həmçinin ölü hüceyrələrin hesabına yaşayır, xırda heyvanlar - saprolaqlar ibtidailərin ölü kök və yarpaqlarını emal edir. Bu işdə onlara bir çox mikroorqanizmlər köməyə gəlir. Belə sistemdə dövranın qapahlıq dərəcəsi olduqca kiçikdir: parçalanan məhsulların çox hissəsi yağış suları vasitəsilə yuyularaq şibyələrdən kənara aparılır, ağacın gövdəsi boyu aşağı tökülür. Bununla yanaşı, heyvanların bir hissəsi digər yaşayış yefıdnə köçür.

Biogeosenoz

BİOtOD

V ^ - Y Y

Mikroiqlim Torpaq, qrunt

Relyef Sular

ı

\

Bitki örtüyü

------- 1 ----------

Heyvanat aloıııi

---- ---------

Mikroorqanizmlər — ------L---------

BioscnQZ!

/

«♦-( C V t?f) o

a. o

s

<

Şəkil 5.3. Biogeosenozun sxemi (Q.A.Novikova görə)

Bəzi ekosistem tiplərində maddələrin onların sərhədindən kənara aparılması o qədər yüksək olur ki, onların sabitliyi aparılan maddələrin miqdarı kənardan daxil olur. Bura axar su hövzələri, çaylar, dik dağ yamaclarında yerləşən sahələr aiddir. Digər ekosistemlər daha çox tam maddələr dövranına malikdir, (az meylli yamaclardakı meşələr, çəmənlər, bozqırlar, göllər və s.) Lakin heç bir ekosistem, hətta yerin ən böyük ekosistemləri tamamilə qapalı dövrana malik deyil. Qitələr okeanlarla intensiv maddələr mübadiləsi aparır, bununla belə bu proseslərdə atmosfer böyük rol oynayır, planetimizin hamısı materiyanın bir hissəsini kosmik fəzadan alır, bir hissəsini isə kosmosa qaytarır.

Beləliklə, həyatın ekosistem təşkili onun mövcudluğu üçün mühüm şərtlərdən biri sayılır.

5.1. EKOSİS I EMİN BİOLOJİ MƏHSULDARLIĞI

İki məhsulvermə səviyyəsi ayrılır: birinci (ilkin) və ikinci məhsul. Vahid zaman ərzində bitkilər (produsentlər) tərəfindən yaradılan üzvi kütlə qruplaşmanın ilkin (birinci) məhsulu adlanır. Məhsul kəmiyyətcə bitkinin quru və ya yaş halında kütləsi, yaxud enerji vahidi olub ekviva-

77

Icnl coııl ödədi ilə ifadə olunur. İlkin məhsul sanki iki səviyyəyə - ümumi və təmiz məhsula bölünür.

Ümumi ilkin (birinci) məhsul vahid zaman ərzində fotosintezin müəyyən sürətində bitkilər tərəfindən yaranan üzvi maddələrin ümumi kütləsi hesab olunur (tənəffüs sərfi də bura daxildir). Bitkilərin özlərinin həyat fəaliyyətini saxlamaq üçün, yəni tənəffüsə sərf olunan məhsul kifayət qədər çox olur. Meşə bitkisi tənəffüsə ümumi məhsulun 40...70%-ni sərf edir. Plankton yosunları istifadə etdiyi ümumi enerjinin (yəni metabo- lizmə) yalnız 40%-ə qədərini sərf edir. Yaranan üzvi maddə kütləsinin qalanı, yəni ümumi məhsulun tənəffüsə sərf olunmayan hissəsi təmiz birinci (ilkin) məhsul adlanır, bu bitkinin artım ölçüsüdür və ondan konsument və redusentlər istifadə edir. Deməli, ilkin təmiz məhsul konsument və redusentlər üçün enerji ehtiyatıdır. Qida zəncirlərində dəyişilərək (həzm olunaraq) heterotrof orqanizmlərin kütləsinin bərpasına sərf olunur.

Vahid zaman ərzində konsument kütlə.sinin artımı qruplaşmanın ikinci məhsulu adlanır. Lakin ikinci məhsul ümumi və təmiz məhsula bölünmür, belə ki, konsumentlər və redusentlər, yəni heterotroflar öz kütləsini birinci məhsulun hesabına artırır, yəni əvvəlcədən yaradılan məhsuldan istifadə edir. İkinci məhsul hər trofik səviyyə üçün ayrıca hesablanır, belə ki, o, özündən əvvəlki səviyyədən daxil olan enerjinin hesabına formalaşır.

Ekosistemin bütün canlı komponentləri - produsentlər, konsumentlər və redusentlər bütövlüklə qruplaşmanın və ya onun ayrı-ayrı hissələrinin ümumi biokütləsindən (canlı çəki) ibarətdir. Bioloji kütlə adətən onun yaş və ya quru çəkisi ilə ifadə olunur, o, enerji vahidi ilə də (kalori, coul və b.) ifadə oluna bilər. Bu, daxil olan enerji gücü və orta biokütlə arasında əlaqəni aşkar etməyə imkan verir.

Bioloji kütlənin əmələ gəlməsinə enerjinin hamısı sərf olunmur, istifadə olunan enerji birinci məhsulu yaradır və müxtəlif ekosistemlərdə müxtəlif cür sərf oluna bilər. Əgər konsument tərəfindən enerjinin sərfi sürəti bitkinin artım sürətindən geri qalırsa, produsentlərin biokütləsinin tədricən çoxalması baş verir və ölü üzvi maddənin artığı (bolluğu) yaranır. Bu hal bataqlıqların torflaşmasına, kiçik su hövzələrinin su bitkiləri ilə örtülməsinə, meşədə (məs., tayqada) qalın meşə döşənəyinin yaranmasına və s. səbəb olur.

Stabil (sabit) qruplaşmalarda bütün məhsul praktiki olaraq trofik şəbəkələrdə sərf olunur və bioloji kütlə dəyişməz qalır.

78

5.2. EKOLOJI PİRAMİDALAR

Ekosistemdə canlı orqanizmlər arasında qarşılıqlı münasibəti öyrənmək üçün təkcə qidalanma zənciri sxemindən deyil, ekoloji piramidalardan da istifadə edilip. Funksional qarşılıqlı əlaqələri, yəni trofık strukturu qrafik şəkildə, ekoloji piramida adlı qrafiklərdə göstərmək olar. Piramidanın əsasını produsentlər səviyyəsi təşkil edir, sonrakı qidalanma səviyyələri piramidanın mərtəbələrini və zirvəsini əmələ gətirir. Əsasən üç ekoloji piramida tipi məlumdur: 1) say (kəmiyyət) piramidası (Elton piramidası) - hər səviyyədə orqanizmlərin sayı ifadə olunur; 2) biokütlə piramidası - canlı maddənin kütləsini (ümumi quru çəki, kalori- lik və s.) səciyyələndirir; 3) Məhsul (və ya enerji) piramidası universal xarakter daşıyıb ardıcıl trofık səviyyələrdə birinci məhsulun (və ya enerjinin) dəyişməsini göstərir.

Enerji əsasən yırtıcı - şikar əlaqəsi ilə ötürülən trofık zəncirlərdə çox vaxt say piramidası qaydasına, yəni qida zəncirlərində iştirak edən fərdlə- rin ümumi say zəncirinin hər sonrakı həlqəsində produsentdən konsu- mentlərə doğru azalma qanunauyğunluğuna əməl olunur (şəkil 5.4). Bu hal bir qayda olaraq yırtıcıların qida obyektindən (şikardan) iri olması və yırtıcının birinin biokütləsini saxlamaq üçün bir neçə və daha artıq şikarın tələb olunmasıdır. Digər tərəfdən aşağı trofık səviyyədən yuxarı səviyyəyə doğru enerjinin miqdarının itməsi (hər səviyyədən sonrakı səviyyəyə 10% enerji çatır) və metobolizmin fərdlərinin ölçüsü ilə tərsinə əlaqənin olmasıdır - orqanizm kiçik olduqca maddələr mübadiləsi intensiv gedir, onun sayının və biokütləsinin artım sürəti yüksəlir.

PRODUSENTLƏR 1-ci SIRA

3-cü SIRA

KONSUMENTLƏR

YOSUNLAR XƏRÇƏNGLƏR BALIQLAR

YIRTICI BALIQLAR

Şəkil 5.4. Su hövzəsinin qidalanma zənciri

79

Lakin müxtəlif ekosistemlərdə say piramidası formasına görə olduqca fərqlənir, ona görə sayın cədvəl formasında verilməsi daha yaxşı olar. Bioloji kütlənin isə qrafik şəklində göstərilməsi məqsədəuyğundur. O, müəyyən trofik səviyyədə canlı maddənin micıdanm aydın göstərir, məsələn, vahid kütlənin vahid sahədə yerləşməsi - q/m- və ya həcm - q/m' və s. ilə ifadə olunur.

Yerüstü ekosistemlərdə biokütlənin aşağıdakı piramida qaydası fəaliyyət göstərir: bitki kütləsinin cəmi bütün otyeyənlərin kütləsindən artıqdır, otyeyənlərin kütləsi isə bütün yırtıcıların biokütləsindən yüksəkdir. 5.5 saylı şəkildə bəzi biosenozlarda biokütlə piramidaları göstərilir.

ƏK

BK

ƏK 1

BK

z

p F

.

Koral mərcanı Dincə qoyulmuş torpaq

Okeanın pelagialı

Şəkil 5.5. Bəzi biosenozların biokütləsinin piramidası (F.Dre, 1976) P- produsentlər; BK-bitki konsumentləri; ƏK-ətyeyən konsumentlər: F-fitoplankton; Z-zooplankton

Şəkildən görünür ki, yuxarıda göstərilən biokütlənin piramida qaydası okean üçün gerçək (uyğun) olmayıb çevrilmiş (döndərilmiş) şəkildədir. Okean ekosistemi üçün yırtıcıların biokütləsinin yüksək səviyyədə toplanması xarakterikdir. Yırtıcılar uzun illər ömür sürür, onların generasiya dövriyyəsinin sürəti aşağıdır, lakin produsentlərin - fitoplankton yosunlarının dövriyyə qabiliyyəti biokütlənin ehtiyatını yüz dəfələrlə ötüb keçə bilər. Bu o deməkdir ki, təmiz məhsul burada da konsument- lərin yediyi məhsuldan da artıqdır, yəni produsentlər səviyyəsindən keçən enerji bütün konsumentlərdən keçən enerjidən yüksəkdir.

Buradan məlum olur ki, trofik əlaqələrin ekosistemə təsirinin daha mükəmməl əksi məhsulun (və ya enerjinin) piramida qaydası olmalıdır: vahid zaman ərzində hər özündən əvvəlki trofik səviyyədə biokütlənin (və ya enerjinin) miqdarı özündən sonrakından artıqdır. Məhsul piramidası trofik zəncirlərdə enerjinin sərfi qanununu əks etdirir. 5.6 saylı şəküdə enerji piramidası göstərilir (Y.Odum, 1986).

Nəticədə, piramidanın hər üç qaydası ekosistemdə enerji əlaqələrini əks etdirir, məhsul (enerji) piramidası isə universal xarakter daşıyır.

Təbiətdə stabil sistemlərdə biokütlə az dəyişir, yəni təbiət ümumi

80

məhsulu lam istifadə etməyə cəhd edir. Ekosistemin enerjisi və onun kəmiyyət (say) göstəriciləri haqda əldə edilən məlumat məhsuldarlığı pozmadan (dağıtmadan) təbii ekosistemlərdən hər hansı bir miqdarda bitki və heyvan biokütləsini götürmək mümkünlüyünü dəqiq nəzərə almağa imkan verir.

Şəkil 5.6. Eltonun sadələşdirilmiş piramida sxemi (Q.A.Novikov, 1979)

İnsan təbii sistemlərdən kifayət qədər çox məhsul götürür, buna baxmayaraq onun üçün əsas yem mənbəyi kənd təsərrüfatı hesab olunur. Aqrosistem yaradaraq insan daha çox təmiz bitki məhsulu götürməyə çalışır, lakin otyeyən heyvanları, quşları və s. yemləmək üçün bitki kütləsinin yarısı sərf edilməlidir, məhsulun çox hissəsi sənayeyə gedir və tullantılarda itirilir, yəni burada təmiz məhsulun 90%-i itir və yalnız 10%-i bilavasitə insan tərəfindən istifadə olunur.

Təbii ekosistemlərdə enerji axınları da öz intensivliyi və xarakteri üzrə dəyişir, lakin bu proses ekoloji faktorların təsiri ilə nizamlanır, bu isə bütövlükdə ekosistemin dinamikasında təzahür olunur.

81

5.3. ƏSAS EKOLOJİ KONSEPSİYALAR

Ekologiyanın aşağıdakı əsas konseptual vəziyyəti ayrılır (Solovyov, 1982):

— morfoloji-struktur konsepsiya (növ müxtəlifliyi, biosenozların şaquli yarusluğu və üfüqi müxtəlifliyi, müxtəlif tərkibliyi, həyatilik formaları, senotik tərkib);

— funksionaLsenotik konsepsiya (populyasiyanm mühityaradıcı fəaliyyəti, biosenozda onların qarşılıqlı təsiri, ekosistemdə komponentlərin qarşılıqlı təsiri);

— məhsuldar-energetik konsepsiya (qida zənciri, ekoloji piramidalar, qida zəncirinin əmələ gətirdiyi qida şəbəkəsi, qida şəbəkəsi üzrə enerji axını, sərbəst enerjinin toplanması və dəyişilməsi, ilkin və ikinci (törəmə) məhsulun formalaşması);

— informasiya (məlumat) - kibernetik konsepsiya (informasiya və populyasiyanm homeostaz axını, onlara idarəedici təsir göstərən biosenoz və ekosistem haqqında informasiya);

— biogeokimyəvi konsepsiya (ekosistemdə maddələr dövranı, kimyəvi elementlərin qida şəbəkəsi və ekosistemin komponentləri üzrə miqrasiyası, həmçinin ekosistemlərarası mübadilə);

— sosial-iqtisadi konsepsiya (ekosistemin istismarı; cəmiyyət üçün əlveriqli və əlverişsiz nəticələri);

— suksesiya-dinamiki konsepsiya (biosenozun və ekosistemin endogen və ekzogen suksesiyası, biosenozun ekoloji ordinasiyası və fizio- nomoji təsnifatı);

— təkamül konsepsiyası (ekosistemin əmələ gəlməsi və tarixi inkişafı, paleoekologiya);

— xoroloji konsepsiya (növlərin məkanca strukturu, coğrafi mühitin iqlim, zonal-qurşaq, landşaft və regional xüsusiyyətindən asılı olaraq, müxtəlif dərəcəli (ranq) ekosistemlərin yayılması).

5.3.1. Azərbaycanın ekoloji konsepsiyası Azərbaycan Respublikasının ekoloji konsepsiyası təbii-cəmiyyət

münasibətləri kompleksinin ekoloji problemlərinin xarakterinə və həllinə uyğun təyin olunur. Ekoloji problemləri və onların həllinin yollarına uyğun olaraq ekoloji konsepsiyanı üç qrupa bölmək olar:

I qrup - meşələrin mühafizəsi və bərpası problemləri: — Torpağın eroziyası və ona qarşı mübarizə tədbirlərinin təşkili; — Təbii yem sahələrinin deqradasiyası və onların düzgün istifadəsi üçün

normal şərait;

82

— Torpağın radionuklidlərlə çirklənməsinə qarşı mübarizə tədbirləri; — Suvarılan torpaqların şorlaşması və şorakətləşməsi ilə mübarizə; — Mineral gübrələrdən və pestisidlərdən normal istifadə. II qrup - Hövzədaxili bölgələrdə torpaq üzərində ekoloji monitorinqin

təşkilinin həlli: — Ekoloji qiymətləndirmə xəritələrinin tərtibi; — Torpaqların ekoloji münbitlik pasportlarının tərtibi. III qrup - Cəmiyyətdə ekoloji mədəniyyətin formalaşdırılması; — Ətraf mühitin ekoloji vəziyyətinin mühafizəsi üzrə qanunverici

hüquqların pozulması ilə bağlı problemlər; — Ekoloji yardım və datasiya fondunun yaradılması; — Ətraf mühitin ekoloji şəraitinin qorunmasında ekoloji koordinasiya

mərkəzinin təşkili.

84

VI FƏSİ

L

BİOSFER

«Biosfer» haqqında təlimi böyük rus alimi, akademik Vladimir İva- noviç Vernadski (1863-1945) yaratmışdır.Onun fikrincə biosfer Yerin həyat yayılan xarici qabığıdır, (sferi). Bura bütün canlı orqanizmlər və onların məskunlaşdığı mühit daxildir. V.İ. Vernadski təsdiq edirdi ki. Yerin canlı orqanizmləri biosferin ən güclü qüvvəsi olub onun funksiyasını maddi və enerji cəhətdən təyin edir. Onun fikrincə biosferin maddəsi müxtəlif olub geoloji cəhətdən qarşılıqlı əlaqədə olan 7 hissədən (canlı maddə, biogen maddə, radioaktiv maddə, kosmik mənşəli maddə, seyrək yayılmış atomlar, atil, biratil (biokos) ibarətdir.

— Canlı maddələrə bitkilər, heyvanlar və mikroorqanizmlər daxildir. — Biogen maddələrə geoloji tarix boyu canlı orqanizmlər tərəfindən

yaradılan üzvi və üzvi-mineral maddələr (daş kömür, torf, neft, əhəng, gil, mərmər, qranit və b.) daxildir.

— Atil (kosniy) maddələrə qeyri üzvi mənşəli dağ süxurları, su canlı orqanizmlərin yaşaması üçün substrat və ya mühit sayılır.

— Biokos maddələr canlı və cansız (atil) maddələrin sintezindən yaranır. V.İ. Vernadski yazır ki, bu maddələr biosferdə canlı orqanizmlərlə və atil proseslərlə eyni vaxtda yaranıb bir-birinin dinamik tarazlıq sistemini təşkil edir. Orqanizmlər biokos maddələrdə mühüm rol oynayır. Planetin biokos maddələrinə çöküntü süxurları, aşınma qabığı, bütün təbii sular, torpaq, sualtı torpaq (lil) və s. daxildir. Canlı və cansız maddələrin biokosda nisbəti tərəddüd edir. Məs. torpağın tərkibi orta hesabla 93% mineral (atil) və 7% üzvi (canlı və biogen) maddələrdən ibarətdir.

6.1. CANLI MADDƏ VƏ BİOSFERDƏ

HƏYATIN PAYLANMASI

Əvvəllər planetimizin səthində geoloji zaman ərzində bir-birini əvəz edən proseslərin əksəriyyətinə sırf fiziki, kimyəvi və ya fıziki-kimyəvi hadisələr (yuyulma, həllolma, çökmə, hidroliz və b.) kimi baxılırdı. V.İ.Vernadski isə ilk dəfə olaraq canlı orqanizmlərin geoloji rolu təlimini yaradaraq göstərdi ki, canlıların fəaliyyəti Yer qabığının dəyişməsində əsas faktor sayılır.

V.İ.Vernadski yazırdı ki. Yerin geoloji tarixində hər bir orqanizmin ayrılıqda iştirakı cüzidir, lakin yerdə canlılar hədsiz dərəcədə çoxdur və onlar yüksək çoxalma potensialına malik olub yaşama mühiti ilə aktiv qarşılıqlı əlaqədədir, son nəticədə, birgə (müştərək) xüsusi qlobal miq

85

yasda inkişaf faktoru olub yerin üst qabığını dəyişdirir. — Canlı orqanizmlər hədsiz müxtəlifdir, hər yerdə geniş yayılmışdır, bir

çox nəsillərdə təkrar yenidən təzələnir və təbiətin digər komponentləri ilə müqayisədə seçmə biokimyəvi fəaliyyətə və müstəsna yüksək kimyəvi aktivliyə malikdir.

Planetdəki bütün orqanizmlərin məcmusunu Vernadski canlı maddə

adlandırır. O, yerdə olän canlı orqanimzlərin rolu haqqında yazmışdır: şişirtmədən təsdiq etmək olar ki, planetimizin, biosferin zahiri qabığının kimyəvi vəziyyəti bütövlükdə həyatın təsiri altındadır, canlı orqanizmlərlə təyin olunur, şübhəsiz, biosferə adi görünüş verən enerji kosmik mənşə daşıyır.

O, Günəşdən şüa enerjisi formasında çıxır. Lakin məhz canlı orqanizmlər, həyatın məcmusu bu kosmik şüanın enerjisini Yerin kimyəvi enerjisinə çevirir və həyatımızın sonsuz müxtəlifliyini yaradır.

Bu canlı maddələr özünün tənəffüsü, qidalanması, metobolizmi, ölümü (məhv olması) və özünün parçalanması, daim öz maddəsindən istifadə etməsi, başlıcası isə yüz milyon illərlə fasiləsiz olaraq nəsillərini dəyişməsi, özünün doğulması, çoxalması, biosferdən başqa digər yerdə mövcud olmayan müdhiş planetar hadisələrdən birini törədir.

Günəş radiasiyası

u u u u \r J

AVTOTROFLAR (yaşıl bitkilər)

Litosfer

Torpa q

HETEROTROFLAR (heyvan və mikroorqanizmlər)

Şəkil 6.1. Canlı orqanizmlərin biosferin komponentləri ilə qarşılıqlı əlaqəsi

86

Yer sətinə daxil olan enerjinin 99%-dən çoxunu Günəş şüalanması təşkil edir. Bu enerji hidrosfer, atmosfer və litosferdə əksər fiziki və kimyəvi proseslərə hava və su kütlələrinin qarışmasına, buxarlanmaya, maddələrin

yenidən paylanmasına, qazların udulmasma, ayrılmasına və s. sərf olunur.

Şəkil 6.2. Yerin biosferini təşkil edən maddələrin əsas tipləri

87

Biosenozun(biotamn) ətraf mühitin formalaşmasında və sabitləşməsində rolunu onun qlobal funksiyaları (energetik, destruktiv, konsentrasiya, mühit yaratma, nəqletmə) ilə göstərmək olar.

Canlı maddələrin mühityaratma funksiyası bütün funksiyaların birgə nəticəsi hesab olunur: energetik funksiya bioloji dövranın bütün həlqələrini enerji ilə təmin edir; destruktiv və konsentrasiya funksiyaları dağınıq (seyrək), lakin həyat üçün çox mühüm elementlərin təbii mühitdən çıxarılması və toplanmasına şərait yaradır.

Biosferdə canlı maddənin əsas funksiyaları

Funksiyalar Baş verən proseslərin qısa səciyyəsi

Energetik Fitosenoz zamanı Günəş enerjisinin, enerji ilə zəngin maddələrin

parçalanması yolu ilə isə kimyəvi enerjinin udulması

Konsentrasi ya

Müəyyən növ maddələrin fəaliyyəti gedişində seçmə toplanması:

1) orqanizm gövdəsini qurmaq üçün istifadəsi; 2) Me- tabolizm

zamanı orqanizmdən kənar edilməsi

Destruktiv 1) Qeyri biogen üzvi maddələrin minerallaşması; 2) Cansız qeyri üzvi maddələrin parçalanması; 3)Əmələ gələn maddələrin bioloji dövrana cəlb (daxil) edilməsi;

Mühityarat- ma

Mühitin fiziki-kimyəvi parametrlərinin dəyişməsi (başlıca olaraq

qeyri biogen maddələrin hesabına)

Nəqletmə Maddələrin ağırlıq qüvvəsinə əks və üfüqi istiqamətində

aparılması

Canlı maddələrin mühityaratma funksiyaları nəticəsində Yerin təbii mühitində aşağıdakı mühüm hadisələr baş vermişdir:

a) İlkin atmosferin qaz tərkibi dəyişmişdir. Təsdiq edilmişdir ki, biosenoz əsasən yerin oksigen atmosferini formalaşdırır və karbon qazının konsentrasiyasma təsir göstərir;

b) İlkin okean sularının kimyəvi tərkibi dəyişmişdir. Dünya okeanı sularının əmələ gəlməsində biotanın iştirakı istisna

olunmur. ç) Litosferdə bəzi dağ süxurları əmələ gəlmişdir. Dəmir, manqan,

fosforit, boksid, karbonat və silisium süxurlarının geniş yataqlarının bi- otanın fəaliyyəti ilə əlaqədar yaranmasına aid çoxlu dəlillər vardır. V. İ. Vernadski qraniti keçmiş biosferin izləri adlandırır.

c) Qurunun səthində nadir xassəyə- münbitliyə malik olan torpaq qatı əmələ gəlmişdir.

d) Sahəsinə görə olduqca nəhəng yarpaq səthlərinin cəminin buxar- landırıcı səthi yaranmışdır. Bu, buxarlandırıcı effektinə görə okean sət

88

hindən geri qalmır və təxminən Dünya okeanının sahəsinə bərabərdir, yaxud Yerin quru sahəsindən 2,5 dələ böyükdür. Bu, qurunun biotasına güclü kontinental rütubətlik dövrünü yaratmağa imkan vermiş və ona 70-75% nəzarət edir.

e) Yerdə gətirmələrin böyük hissəsi formalaşmışdır. Təsdiq edilmişdir ki, bioloji aşınma dağ süxurlarının parçalanmasında əsas rol oynayır (xırda torpaq hissəciklərinin 80%-i monolit dağ süxurlarından əmələ gəlmişdir);

ə) canlı maddə biogenlərin miqrasiyasının qlobal tsiklinə nəzarət edir, yaxud maddələrin konsentrasiyası biotanın fəaliyyətindən çox asılıdır. Belə bir misal gətirək: həll olunmuş karbon qazının konsentrasiyası okeanın dibində səthinə nisbətən bir neçə dəfə yüksəkdir. Okeanın səthində isə karbon qazının konsentrasiyası atmosferdə olan konsentrasiya ilə müvazinət (tarazlıq) vəziyyətində olur. Okeanın üst qatında həyat dayandıqda karbon qazının konsentrasiyası okeanın səthində və dərinliyində bərabərləşir. Bunun nəticəsində atmosferə C02-nin atılması baş verir. Bu isə fəlakətli nəticələrə gətirib çıxara bilər. Beləliklə, okeanın bi- otası atmosferdə C02-nin konsentrasiyasına nəzarət edir, bununla da parnik (istilik) effektini nizama salaraq ətraf təbii mühitin sabitliyini təmin edir.

Beləliklə, müasir biosfer bütün üzvi aləmin uzunmüddətli tarixi inkişafının təbiətlə qarşılıqlı əlaqəsinin hasilidir (yekunudur). Bu inkişaf prosesində biosferdə qarşılıqlı əlaqələrin və hadisələrin mürəkkəb şəbəkəsi yaranmışdır: abiotik və biotik faktorların qarşılıqlı təsiri nəticəsində biosfer daim hərəkətdə və inkişafdadır. O, insan həyata qədəm qoyan zamandan bəri, yəni 2-3 milyon il ərzində böyük təkamül keçirmişdir.

Biosfer, Yerin canlı maddələrin təsiri yayıldığı mühiti əhatə edir. Biosferə ozon səthinə kimi atmosferin bir hissəsi (20-25 km), litosferin üst hissəsi, əsasən aşınma gedən qabığı (orta hesabla 2-3 km) və bütün hidrosfer (okeanın dibindən 1-2 km aşağı) daxildir. Biosferin ümumi qalınlığı 40 km-ə çata bilər. Yer qabığının süxurlarında bakteriyaların müşahidə olunan ən dərin yeri 4 km təşkil edir. Neft yataqlarında 2-2,5 km dərinlikdə çoxlu miqdarda bakteriya müəyyən edilmişdir. Lakin, biosferdə həyat olduqca qeyri-bərabər yayılmışdır. O, səhrada, tundrada, okeanın diblərində, yüksək dağlıq ərazidə zəif inkişaf etsə də, biosferin digər sahələrində olduqca zəngin (bol) və çoxmiixtəlilliyi ilə fərqlənir.

Canlı maddənin ən yüksək konsentrasiyası əsas mühitlərin ayrıldığı sərhədlərdə: litosfer və atmosferin sərhəd qatında, yəni torpaqda, üç mühitin - torpaq, su və havanın bir-birinə yaxın qonşuluğunda, yəni - okeanların üst qatlarında, su hövzələrinin dibində və xüsusilə litorallarda, çayların estuarilərində müşahidə olunur. V.İ.Vernadski litosferdə orqa

89

nizmlərin ən yüksək konsentrasiyalı yerini «həyat təbəqəsi» (pərdəsi) adlandırmışdır.

Müasir baxışlara görə biosfer planetin möhtəşəm ekosistemi olub maddələrin qlobal dövranını saxlayır. Biosfer anlayışının coğrafi təbəqə və ya coğrafi örtük anlayışı ilə xeyli oxşarlığı var. Bəzi tədqiqatçılar onları sinonim hesab etsələr də aralarında prinsipial fərq də var. Tərifə görə coğrafi örtük litosfer, hidrosfer və biosferin bir-biri ilə qarşılıqlı təmasda olan Yer təbəqəsidir. Coğrafi örtükdə fasiləsiz olaraq quru, atmosfer. Dünya okeanı və orqanizmlər arasında maddələr və enerji axınları mübadiləsi baş verir. Beləliklə, coğrafi təbəqənin xarakterinə onun bütün komponentlərinin eynidərəcəli təsvirləri daxildir. Biosfer anlayışının isə mərkəzi həyatdır, həyatın yayıldığı mühitdir, canlı maddədir. Bu canlı maddəyə atmosferin qaz tərkibi, suların, torpağın tərkibi və s. daxildir.

6.2. TƏBİƏTDƏ MADDƏLƏRİN DÖVRANI

Təbiətdə əsas iki maddələr dövranı mövcuddur - böyük (geoloji) və kiçik (biogeokimyəvi) dövran.

6.2.1 Təbiətdə maddələrin böyük (geoloji) dövranı Bu dövran Günəş enerjisi ilə Yerin dərinlik enerjisinin qarşılıqlı təsirilə

baş verir və biosferdə Yerin daha dərin qatlarında maddələrin paylanması ilə yerinə yetirilir.

Günəş

Radioaktiv

parçalanma

enerjisi

Şokil 6.3. Maddələrin böyük dövranı

90

Quru ilə okean arasında atmosfer vasitəsilə suyun dövranı da böyük dövran adlanır. Dünya Okeanı səthindən buxarlanan su (buna Yer səthinə düşən Günəş enerjisinin demək olar ki, yarısı sərf olunur) quruya aparılır, orada yağıntı şəklində düşərək səth və yeraltı axınlar şəklində yenidən okeana qayıdır. Suyun dövranı aşağıdakı sadə sxemlə gedir: okeanın səthindən suyun buxarlanması - su buxarının kondensasyası - həmin okeanın səthinə yağıntının düşməsi.

Maqmatik süxurların aşınması hesabına əmələ gələn çökmə süxurlar yer qabığının hərəkətdə olan zonasında (hərəkət zonasında) yenidən yüksək temperatur və təzyiq zonasına yüklənir (daxil olur). Onlar orada əriyərək maqmanı - maqmatik süxurların yeni mənbəyini əmələ gətirir. Bu süxurlar yerin səthinə çıxdıqda aşınma proseslərinin təsirilə onlar təzədən çöküntü süxurlara transformasiya olunur (şəkil 6.3.). Maddələr mübadiləsinin simvolu dairə deyil, spiraldır. Bu yeni mübadilə tsiklinin köhnə tsikli olduğu kimi təkrarlanmadığı, onun yenilik gətirdiyini göstərir və vaxtı gəldikdə böyük

dəyişikliyə səbəb olur.

Şəkil 6.4. Yerin biosferi, daxil olması və paylanması

91

il ərzində Yerdə suyun dövranında 500 min km-^-dən artıq su iştirak edir. Suyun dövranı planetimizdə təbii şəraitin formalaşmasında bütövlükdə

əsas rol oynayır. Suyun bitkilər tərəfindən transpirasiyası və onun biogeokimyəvi tsikldə udulması nəzərə alındıqda Yerdə su ehtiyatının hamısı 2 milyon ilə bölünür və parçalanır.

6.2.2. Biosferdə maddələrin kiçik (biogeokimyəvi) dövranı Böyük dövrandan fərqli olaraq yalnız biosfer daxilində tamamlanır. Bu

dövranın mahiyyəti fotosintez prosesində qeyri-üzvi maddədən canlı maddənin yaranması və parçalanma zamanı üzvi maddələrin yenidən qeyri üzvi birləşmələrə çevrilməsindən ibarətdir.

Biogeokimyəvi dövran biosferin həyatı üçün əsas sayılır və o, həyatın yaradıcısıdır. Canlı maddə dəyişərək, yaranaraq (doğularaq) və ölərək (məhv olaraq) planetimizdə həyatı saxlayır, biogeokimyəvi maddələr dövranını təmin edir.

Maddələr mübadiləsinin enerjisinin əsas mənbəyi günəş radiasiyası sayılır, o, fotosintezi yaradır. Yer kürəsində bu enerji bərabər paylanmayıb. Məsələn, ekvatorda vahid sahəyə düşən istiliyin miqdarı Şpisbergen arxipelaqında (80*^ ş.e.d.) üç dəfə çoxalır. Bununla yanaşı, istilik enerjisi əks olunma yolu ilə itiı% torpaq tərəfindən udulur, suyun transpirasiyasma sərf olunur və s. (şəkil 6.5.), qeyd edək ki, fotosintezə bütün enenjinin 5%-dən artığı sərf olunmur (çox vaxt 2-3%).

Bir sıra ekosistemlərdə maddə və enerjinin ötürülməsi əsasən trofik zəncir vasitəsilə yerinə yetirilir. Belə dövran adətən bioloji dövran adlanır (şəkil 6.5.). O, dəfələrlə trofik zəncirlərlə istifadə edilən maddələrin qapalı tsikli sayılır. Kiçik dövran, şübhəsiz, su sistemlərində, xüsusilə intensiv metabolizmi olan planktonda yer ala bilər, «yağışlı» tropik meşələr istisna olmaqla yer ekosistemlərində kiçik dövran olmur. Belə ki, kök sistemi səthə yaxın yerləşən tropik meşələrdə qida maddələrinin ötürülməsi «bitkidən bitkiyə» təmin oluna bilər.

Lakin bütün biosfer miqyasında belə dövran mümkün deyildir. Burada biogeokimyəvi dövran fəaliyyət göstərib makro, mikroelementlərin və sadə qeyri-üzvi maddələrin (CO2, H2O) atmosfer, hidrosfer və litosferin maddələri ilə mübadiləsindən ibarətdir. Ayrı-ayrı maddələrin dövranını V.İ.Vernadski biogeokimyəvi tsikllər adlandırmışdır.

Tsiklin mahiyyəti aşağıdakı kimidir: orqanizmlər tərəfindən udulan kimyəvi elementlər axırda onu tərk edərək abiotik mühitə gedir, sonra bir müddətdən sonra yenidən canlı orqanizmə düşür və s.

Belə elementlər biofil element adlanır. Bu tsikl və dövranlarla bütövlükdə biosferdə canlı orqanizmlərin mühüm funksiyaları təmin olunur. V.İ.Vernadski 5 belə funksiya ayırır:

92

Şəkil 6.5. Quruda maddələrin biogeokimyəvi dövranı sxemi (R.Koşanova görə,

1984)

— Birinci - qaz funksiyası - Yer atmosferinin əsas qazları, biogen mənşəli azot və oksigen, həm də bütün yeraltı qazlar - ölmüş orqanizmlərin parçalanma məhsulu;

— İkinci - konsentrasiya funksiyası - orqanizmlər bədənlərində (gövdələrində) çoxlu kimyəvi elementlər toplayır, onların arasında birinci yerdə karbon, metallar arasında - birinci kalsium hesab olunur. Silisiumun konsentratoru (toplayıcısı) diatom yosunları, yodunku - yosunlar (laminariya), fosforunku onurğalı heyvanların skeletləri;

— Üçüncü oksidləşmə - reduksiya funksiyası - su hövzələrində yaşayan orqanizmlər oksigen rejimini nizamlayır və bir sıra metalların (V, Mn,

93

Fe) və qeyri metalların (S) həll olmasına və çökməsinə şərait yaradır; — Dördüncü - biokimyəvi funksiya - canlı maddənin çoxalması,

böyüməsi və ərazidə yerləşməsi; — Beşinci - insan fəaliyyətinin biogeokimyəvi funksiyası - Yer

qabığının getdikcə artan maddələrini, o cümlədən insanın təsərrüfat və məişət ehtiyacı üçün lazım olan daş kömür, neft, qaz və b. bu kimi kon- sentratorları əhatə edir.

Biogeokimyəvi dövranda iki hissə ayırmaq lazımdır: 1) ehtiyat fondu - orqanizmlərdən asılı olmayaraq hərəkət edən böyük

kütlə; 2) mübadilə fondu - bir qədər az, lakin aktiv olub orqanizmlər və onların bilavasitə əhatəsində olan biogen maddənin birbaşa mübadiləsindən irəli gəlir. Biosferi bütövlükdə təhlil (təsvir) etsək, onda aşağıdakıları ayırmaq olar: 1) atmosfer və hidrosferdə (okean) ehtiyat fondu ilə qazşəkilli maddələrin dövranı və 2) Yer qabığında (geoloji dövranda) ehtiyat fondu ilə çöküntü tsikli.

Bununla əlaqədar olaraq Yerdə yalnız bir prosesi - fotosintez nəticəsində üzvi maddələrin yaranmasını qeyd etmək lazımdır. Bu proses Günəş enerjisini sərf etmir, əksinə onu toplayır.

6.3. ƏN MÜHÜM BİOGEN MADDƏLƏRİN

BİOGEOKİMYƏVİ TSİKLLƏRİ

Atmosfer, hidrosfer və o cümlədən planetin biosferinə daxil olan qatlarında gedən proseslərdə maddələrin dəfələrlə (təkrarən) iştirakı elementlərin dövranı adlanır. Oksigen, karbon, azot, kükürd və fosforun dövranı xüsusilə böyük əhəmiyyət kəsb edir.

6.3.1. Oksigenin dövranı Oksigenin dövranı - biokimyəvi tsikli planetar proses olub, atmosferi və

hidrosferi Yer qabığı ilə əlaqələndirir. Oksigenin dövranının əsas həlqələri bunlardır: yaşıl bitkilərdə fotosintez zamanı sərbəst oksigenin əmələ gəlməsi, bütün canlı orqanizmlərin tənəffüsü üçün oksigendən istifadə edilməsi, üzvi qalıqların və qeyri-üzvi maddələrin (məs. yanacağın yandırılması) oksidləşməsinin reaksiyası üçün və digər kimyəvi dəyişikliklər, bunlar karbon qazı, su kimi oksidləşmiş birləşmələrin əmələ gəlməsinə və onların fotosintetik çevrilmələrin yeni tsiklinə cəlb edilməsinə səbəb olur.

Oksigenin dövranında canlı maddənin aktiv geokimyəvi fəaliyyəti aydın təzahür olunur, bu, canlı maddənin tsikl prosesində aparıcı roludur. II ərzində sintez olunan üzvi maddələrin kütləsinə əsaslanaraq (15% tənəffüs prosesinə sərf edilməsini nəzərə alaraq) bu nəticəyə gəlmək olar

94

ki, planetin yaşıl bitki örtüyünün illik oksigen məhsulunun miqdarı 300x10^ ton təşkil edir. Onun az miqdarı, yəni 25%-dən bir qədər artığı quruda yerləşən bitki örtüyü tərəfindən, qalanı isə Dünya okeanının fotosintez edən orqanizmləri tərəfindən ayrılır, sərbəst oksigen yalnız atmosferdə deyil, həmçinin təbii sularda həll olunmuş vəziyyətdə mövcuddur. Dünya okeanı sularıqın həcmi cəmi IByxlO'*^ litrə bərabərdir, 1 litr suda isə 2-dən 8 sm' oksigen həll olunur. Deməli, Dünya okeanı sularında 2,7-dən 10,9x10'- ton həll olunmuş oksigen vardır.

Oksigen yanma prosesi və antropogen fəaliyyətin digər növləri üçün istifadə edilir. Bəşəriyyətin 1980-ci ilə qədər olan tarixində dünyada 84 mlrd, ton daş kömür, 30 mlrd, ton neft və 7,3 trln. m3 təbii qaz yanacağından istifadə olunmuşdur. Bu qədər yanacağın yandırılmasına 273 milyard ton oksigen sərf edilmişdir, bunun nəticəsində 322 milyard ton karbon qazı əmələ gəlmişdir. Göstərilən yanacağın 90%-ə qədəri son 40- 60 ildə yandırılmışdır.

ATMOSFER

Şəkil 6.6. Biosfer, hidrosfer və litosfer arasında oksigen, karbon qazı, su buxarı

mübadiləsinin sxemi (Məmmədov. Suravegina, 2000)

95

Bura insan, heyvan, bitkilərin tənəffüsünə, mikroorqanizmlərin ok- sidləşmə reaksiyalarına sərf .olunan oksigeni əlavə etmək lazımdır.

6.3.2. Karbonun dövranı Məlum olduğu kimi karbon biosferin ən mühüm kimyəvi

elementlərindən biri sayılır; Bu aşağıdakılarla bağlıdır: a) Həyatın demək olar ki, bütün formaları karbon birləşmələrindən

ibarətdir. b) Biosferdə karbon birləşmələrinin oksidləşməsi və reduksiyası

reaksiyaları yalnız karbonun deyil, həmçinin oksigenin və bir çox digər elementlərin qlobal yayılmasına və balansına səbəb olur;

ç) Karbon atomlarının zəncir və həlqə yaratma qabiliyyəti üzvi birləşmələrin müxtəlifliyini təmin edir;

Geoloji proseslər Atmosfer

(711)

Kənd təsərrüfatı və sənaye

V

Biotik və kimyəvi proseslər

Biosferin yerüstü

hissəsi (3100)

Okean (karbon əsasən' karbonatlar şəklində) s (39000)

Yanar qazıntılar

(12000)

Şəkil 6.7. Karbon iki oksidin dövranı. Rəqəmlər biosferin əsas hissələrində və

onların axınlarında (oxlarla) S02-nin (mlrd.ton) miqdarını göstərir

c) tərkibində karbon olan qazlar - karbon qazı (CO2) və metan (CH4) - antropogen parnik effektində müəyyən rol oynayır.

Karbonun əsas ekosfer ehtiyatları hidrosfer, litosfer və atmosferdə yerləşir. Onlar arasında intensivliyi ildə on milyard tonlarla aktiv karbon mübadiləsi gedir. Bu mübadilədə okean karbonun əsas uducusu hesab olunur, bu qurudan çay axınları ilə üzvi maddələrin destruksiyası, həm də atmosferdən - bütün canlı orqanizm kompleksinin (biotanm) tənəffüsü nəticəsində daxil olur. Biosferdə mühüm proseslər - qeyri-üz- vi maddələrdən günəş enerjisinin iştirakı ilə (fotosintez) üzvi maddələ-

96

rin formalaşması, biotanın (biosenozun) aerob və anaerob proseslərin fəaliyyəti və üzvi maddələrin destruksiyasmdan üzvi maddələrin sərf olunması prosesləri gedir.

Hiokimyəvi tsikldə aktiv iştirak edən karbonun əsas ehtiyatı Dünya okeanında yerləşir, burada o, müxtəlif formalarda olur. Son nəticədə karbonun əksər hissəsi okeanın dibində toplanır, sonra daha cavan çöküntülərlə örtülür və beləliklə, ekosferdən kənara çıxır, bu zaman litosfer maddələrinin böyük tsiklində qalır.

Karbonun qlobal tsiklində əsas antropogen axın enerji istehsalı prosesində yanacaqların yandırılması nəticəsində əmələ gəlir. Digər karbon axını isə quru ekosisteminin antropogen dəyişilməsi zamanı biotanın üzvi maddələrinin və torpağın müxtəlif destruksiya növləri sayılır. Belə antropogen axın nisbətən az olsa da onun miqdarı durmadan artır və parnik effektinin güclənməsinə səbəb olur. Quruda fotosintez prosesi zamanı karbon qazının funksiyası, bununla da üzvi maddələrin əmələ gəlməsi və əlavə olaraq oksigenin ayrılması baş verir. Ömrünü başa vurmuş bitkilər və heyvanlar mikroorqanizmlər tərəfindən parçalanır, bunun nəticəsində ölü üzvi maddələrin karbonu oksidləşərək karbon qazma çevrilir və yenidən atmosferə düşür. Karbonun dövranı su mühitində də belə başa çatır. Bitkilərdə fiksasiya olunmuş (toplanmış) karbon heyvanat aləmi tərəfindən çoxlu miqdarda istifadə olunur, o da öz növbəsində tənəffüs zamanı onu karbon qazı şəklində ayırır. Hidrosferdə karbonun dövranı kontinentə (quruya) nisbətən xeyli mürəkkəbdir, belə ki, karbon qaz formasında bu elementin yaşı həm atmosferdən, həm də alt qatlardan suyun üst qatına daxil olan oksigendən asılıdır, quru və Dünya okeanı arasında karbonun daim miqrasiyası gedir. Bu elementin karbonat və üzvi birləşmələr formasında qurudan dənizə gətirilməsi üstünlük təşkil edir. Dünya okeanından karbonun quruya daxil olması az miqdarda, yalnız karbon qazı şəklində atmosferə diffuziya olunaraq hava axınları vasitəsilə gedir.

6.3.3. Azotun dövranı Azot həyatın hakim (açar) inqrediyenti sayılır, çünki bu element bütün

zülal birləşmələrin vacib komponentidir. Azot birləşmələrinin böyük ehtiyatı litosferdə yerləşir. Qalan ehtiyatı isə kimyəvi cəhətdən az aktiv qaz şəklində atmosferin 79% -ni təşkil edir. Biosfer və hidrosferdə azotun yerüstü biokütlədə və torpaqda kütləsinin orta nisbəti C:N=160:15 təşkil edir.Azotun ehtiyatının biosfer və hidrosferdə nisbətən az olmasına baxmayaraq, bu aktiv element geosferlər arasında tez mübadilə edir. Azot tsiklinin kimyəvi şəkli olduqca mürəkkəb və müxtəlifdir, çünki azot hava, su və torpağa müxtəlif kimyəvi formalarda daxil olur və həm də şəklini dəyişir.

97

Şəkil 6.8. Təbiətdə azotun dövranı: azot molekulunun kimyəvi çevrilmələri

Azot birləşmələrinin dövranında azot toplayan, nitrifıkatorlar, de- nitrifıkatorlar mikroorqanizmləri olduqca böyük rol oynayır. Yerdə qalan orqanizmlər isə azotun dövranına öz hüceyrələrinin tərkibinə azotu assimilyasiya etdikdən sonra təsir göstərir. Fır-fır və yaşıl İbtosintez bakteriyaları, müxtəlif torpaq bakteriyaları da azot toplayır.

Biosferdə havadan il ərzində orta hesabla 140-700 mq/m^ azot fıksa- siya olunur (toplanır). Bunu əsasən bioloji fıksasiya təşkil edir, yalnız azotun az miqdarı (35mq/m-^) elektrik boşalmaları və fotokimyəvi proseslər nəticəsində toplanır.

Azotun yüksək intensiv toplanması göy-yaşıl yosunlar çox olan çirklənmiş göllərdə baş verir.

Atmosferdə və biosferin çöküntü qabığında olan külli miqdarda azot ehtiyatının dövranında yalnız quru və okeanın canlı orqanizmləri tərəfindən mənimsənilərək toplanan (fıksasiya olunan) azot iştirak edir. Azotun mübadilə fondu kateqoriyasına aşağıdakılar daxildir: biokütlənin azotu, bakteriya və canlı orqanizmlərin bioloji azot fiksasiyası, yuvenil (vulkano- gen) azot, atmosfer (şimşək zamanı toplanan) azotu və texnogen azot.

İnsan fəaliyyəti olmayan geniş massivlərdə bitkilər ona lazım olan azotu kənardan torpağa gətirilən (yağışla-nitratlar, havadan-ammonyak), torpağa qaytarılan (heyvan, bitki qalıqları, heyvan ekskrementləri) azotdan, həmçinin müxtəlif azot toplayan orqanizmlərdən alır.

Biosferdə azot və kül elementlərinin ən çox miqdarı meşə bitkisində olur. Bütün bitki tiplərində kül elementlərinin miqdarı azot kütləsindən 2-3 dəfə artıq təşkil edir. Tundra bitkiliyi bu baxımdan müstəsnalıq təşkil edir, burada azot və kül elementlərinin miqdarı təxminən eyni olur.

98

Şəkil 6.9. Təbiətdə azotun dövranı: canlı varlıqların kimyəvi çevrilmələrdə

iştirakı (Məmmədov, Suravegina, 2000)

99

il ərzində ən çox dövriyyədə olan elementlərin miqdarı (yaxud bioloji dövranın həcmi) - rütubətli tropik meşələrdə, sonra qaratorpaq bozqırlarında və mülayim qurşağın enliyarpaqlı meşələrində (əsasən palıd- lıqlarda) olur. Azot dövranının mühüm antropogen axını azot gübrələrinin istifadəsi ilə əlaqədardır. Aqrosistemlərə verilən azotun təxminən 50%-i kənd təsərrüfatı bitkilərinin tərkibinə daxil olur, onun da yarısı tarladan məhsulla birlikdə yığılır, digər yarısı isə torpağın üzvi maddələrində qalır. Beləliklə, müasir əkinçilik azot axınının ümumi istiqamətini dəyişmişdir, bu axın, yəni atmosferdən torpağa deyil, əksinə gedir. Əhalinin artması və bununla əlaqəli zülal qidasına olan tələbatın yüksəlməsi azot gübrəsindən istifadəni və azotun dövranını intensivləşdirmişdir.

Bu isə ətraf mühitin çirklənməsinə, o cümlədən su hövzələrində ev- trofıkasiya prosesinin güclənməsinə səbəb olmuşdur. Azot axınının antropogen intensivləşməsinin digər amili energetika hesab olunur, belə ki, daş kömür, neft və onun məhsullarının, şistlərin, torpağın və s. yandırılması atmosferə ammonyakı və azot oksidlərinin emissiyasını artırmışdır. Azot oksidləri və amonyak öz növbəsində ətraf mühitin asidifikasiya prosesində həlledici rol oynayır. Azot axınının antropogen intensivləşməsinin ətraf mühitə neqativ nəticələri müvafiq fəsillərdə (atmosfer, su, torpaq) geniş izah olunur.

6.3.4. Kükürdün dövranı Kükürd zülalların vacib komponenti olduğu üçün bioloji proseslərdə

mühüm rol oynayır. Kükürdün qlobal dövranı müxtəlifliyi ilə fərqlənərək biotik və abiotik proseslərin qaz, maye, bərk fazalarda olan müxtəlif komponentlərin iştirakı ilə gedir.

Əsas biogen elementlərin (C, O, N, P, S) qlobal biokimyəvi dövranlarından (tsikllərindən) kükürdün tsikli insan fəaliyyətilə daha güclü pozulmuşdur. Bu, yanacaq qazıntılarının, xüsusilə daş kömürün yandırılması ilə bağlı kükürd oksidinin (SO2) atmosferə antropogen təsirinin nəticəsidir.

Torpaqda və çöküntülərdə kükürdün ehtiyatı geniş, atmosferdə isə azdır. Kükürd mübadilə fondunda əsas rolu xüsusi mikroorqanizmlər oynayır, onların hər bir növü oksidləşmə və reduksiyanın nəticəsində suyun dərinliyində yerləşən çöküntülərdən səthə hidrogen-sulfid qarışır.

Kükürdün dövranının nizamlanmasında qlobal miqyasda geokimyəvi və meteoroloji proseslər (eroziya, çöküntü əmələgəlmə, yuyulma, yağış, adsorbsiya, desorbsiya və s.), bioloji proseslər (biokütlənin məhsulu və onun parçalanması), hava, su və torpağın qarşılıqlı əlaqələri iştirak edir.

Kükürdün tsiklinin (dövranının) antropogen pozulması ekosistemin

100

cisidifıkasiyası, stratosfer və troposferdə ozonun vəziyyəti, iqlimin dəyişməsi

kimi qlobal ekoloji prosesləri təyin edir və ya onlara ciddi təsir göstərir.

6.3.5. Fosforun dövranı

Fosfor bioloji və biokimyəvi proseslərdə böyük rol oynadığı üçün ən mühüm kimyəvi elementlərdən biri sayılır.

Fosforun əsas rezervuarları (ehtiyatları) quru ekosistemləri, okeanlar və su hövzələrində gətirmələrin çöküntüləridir. Fosforun qazşəkilli formaları praktiki olaraq mövcud deyil, odur ki, ona atmosferdə rast gəlinmir. Litosferdə fosforun əksər hissəsi kristal süxurlar olub apatitlə- rin tərkibində olur. (95%) İlk dəfə olaraq quruda fosforun demək olar ki, hamısı apatitlərin aşınması nəticəsində əmələ gəlmişdir. Çökmə çöküntülər törəmə xarakter daşıyıb-fosforitlərdən ibarətdir və bütün dünyanın fosfor ehtiyatının 80%-i qədərdir. Torpaq və bitki örtüyündə karbon və fosforun konsentrasiyasmın orta nisbəti: C:P-750:l-ə bərabərdir.fosforun biokimyası digər biogen elementlərdən (karbon, oksigen, azot, kükürd) fərqlənir, bu onun qaz formasında olmamasilə əlaqədardır. Bu, fosforun yamac boyu ağırlıq qüvvəsinin təsirilə bir istiqamətdə axınına imkan yaradır.

101

Beləliklə, bu elementin çaylarla göl, su anbarları və dənizlərə axını baş verərək orada toplanır. Əks istiqamətdə fosforun axını olmur, bu isə quru ekosistemlərinin (o cümlədən aqroekosistemlərin) fosforla kasad- laşmasma və bununla əlaqədar onların bioloji məhsuldarlığının aşağı düşməsinə səbəb olur.

Yer qabığında fosforun miqdarı 0,093% təşkil edir. Bu, azotun miqdarından bir neçə dəfə çoxdur, lakin azotdan fərqli olaraq fosfor Yer qabığının əsas elementi sayılmır, lakin onun geokimyəvi tsiklinə Yer qabığından çox müxtəlif miqrasiya yolları, hidrosferdə intensiv bioloji dövranı və miqrasiyası daxil olur. Fosfor əsas orqanogen element sayılır.

Antropogen fəaliyyət nəticəsində eroziya prosesinin güclənməsi, fosfor gübrələrinin yuyulub aparılması, çirkab sularının axıdılması dünyada fosfor axınlarının intensivliyini artırır. Bu isə su hövzələrinin evtro- fıkasiyasmın güclənməsinə səbəb olur. Fosforun hidrosferə ümumdünya illik axını 20 mln. tona yaxındır.

Onun üzvi birləşmələri bütün bitki və heyvanların həyat fəaliyyətində mühüm rol oynayır, nuklein turşularının, mürəkkəb zülalların, fosfo- lipidlərin membranmm (pərdəsinin) tərkibinə daxil olur, bioenerji proseslərinin əsasını təşkil edir. Fosfor canlı maddələrdə toplanır, burada onun miqdarı Yer qabığından təxminən 10 dəfə çoxdur. Qurunun səthində «torpaq-bitki-heyvan-torpaq» sistemində fosforun intensiv dövranı gedir. Fosforun mineral birləşmələri çətin həll olur və onun tərkibindəki fosfor elementi bitkilər tərəfindən.demək olar ki, mənimsənilə bilmir; bitkilər əksərən üzvi qalıqların parçalanması zamanı əmələ gələn fosforun asan həll olunan formalarından istifadə edir. Fosforun dövranı «Quru-Dünya okeanı» sistemində gedir.

Onun əsasını çay axınları ilə fosfatların aparılması, onların kalsiumla qarşılıqlı təsiri, fosforitlərin əmələ gəlməsi, vaxtı gələndə yataqlarının səthə çıxması və yenidən miqrasiya proseslərinə daxil olması təşkil edir.

6.3.6. Kaliumun dövranı Bu elementin geokimyəvi tsiklinə ilk növbədə Yer qabığında baş verən

müxtəlif proseslər daxildir, silikatların aşınması və kristall-kimyəvi çevrilməsində kaliumun ionları ayrılır və dərhal bitkilər tərəfindən udularaq bioloji dövrana başlayır. Məlum olduğu kimi, kalium fotosintez prosesində iştirak edir, karbon, azot və fosforun mübadiləsinə təsir göstərərək, hüceyrələrin osmotik xassələrində özünü göstərir. O, bitkinin meyvə və toxumlarında və intensiv inkişaf edən toxumaları və orqanlarında toplanır. Kaliumun biogen miqrasiyası olduqca böyükdür, belə ki, o, canlı orqanizmlərdə ion formasında olur və praktiki olaraq üzvi maddələrlə birləşmələr əmələ gətirmir. Orqanizmlər məhv olduqda kalium tez mühitə

103

keçir və yenidən qurunun canlı maddələri ilə dövrana daxil olur. Su mühitində kaliumun dövranı hələlik az öyrənilmişdir. Hər il su

axınları ilə Dünya okeanına 90 mln. tona qədər kalium daxil olur. Hərəkətedici qüvvəsi canlı maddələrin həyat fəaliyyəti olan yuxarıda

müzakirəsi gedən kimyəvi elementlərin dövranı Yer qabığının kilometrlərlə qatını əhatə edir. Dövranın mühüm tərkib hissəsini ion və sülb axınları təşkil edir. Kimyəvi elementlərin dövranı bir qayda olaraq, bir-birilə yanaşı olan Yer örtüyündə (atmosfer və hidrosfer, hidrosfer və pedosfer), yaxud da eyni zamanda hər üç geosferdə gedir.

Kimyəvi elementlər həll olmuş (maye) halında möhtəşəm planetar proses hesab edilir. Dünyanın bütün çayları il ərzində dəniz və okeanlara 37 min km"^ və ya 37-10'^ litr su axıdır. İl ərzində çaylar bütün quru ərazisindən 4,4 mlrd, ton həll olan birləşmələr aparır.

Çay suları hər il 481 mln.ton kalsium, 166 mln. ton natrium, 55 mln. ton kalium; 236 mln. ton xlor, 444 mln. ton sulfat ionu, 37 mln. ton nitrat ionu aparır. Miqrasiya edən silisium kütləsi olduqca böyük olub 212 mln. ton təşkil edir. Metallar da böyük miqdarda miqrasiya edir. Xüsusilə, çox miqdarda dəmir (ildə 20 mln. tondan artıq) aparılır. İl ərzində çaylar tərəfindən sink-740 min ton, mis - 260 min ton, nikel - 74 min ton, qurğuşun 37 min ton aparılır. Hər kvadrat kilometrdən ildə 32 ton həll olan maddə aparılır.

Yer səthindən Dünya okeanına çoxlu miqdarda sülb (bərk) maddələr də hərəkət edir. İl ərzində kontinentlərdən dəniz və okeanlara daxil olan qırıntı və gil materialları 22,13 mlrd, ton olub, həll olan materialların miqdarından təxminən 7 dəfə artıq təşkil edir (V.V.Dobrovolski, 1980).

Antropogen amillərin, qismən insanın aktiv aqrokimyəvi fəaliyyəti ilə əlaqədar kimyəvi elementlərin miqrasiyası getdikcə artır. Belə ki, yalnız taxıl bitkilərinin becərilməsi nəticəsində insanlar süni miqrasiyaya 48 mln. tondan artıq azot, 36 mln. ton kalium, 36 mln.ton fosfor daxil edir.

Canlı maddələrin, hər şeydən əvvəl yaşıl bitkilərin geokimyəvi fəaliyyəti nəticəsində fotosintez prosesi həyata keçirilərək. Yerin bütün simasını dəyişdirir.

6.4. BİOTEXNOLOGİYA VƏ NOOSFER

6.4.1. İnsanın biosferə təsiri Giləmeyvə və s. yığımından ovçuluğa, daha sonra isə əkinçiliyə və

heyvandarlığa keçilməsi aqrar inqilabın başlanğıcı olub, heyvan, su və od enerjisindən istifadə olunması nəticəsində təbii mühitdə dərin dəyişikliklərin baş verməsinə səbəb oldu. Meşə və bozqır təbii ekosistemləri aqroeko- sistemlərə çevrilməyə başladı. Əkinçiliyin (suvarma və dəmyə) və maldar

104

lığın inkişafı əvvəllər biosferə təsir göstərməyən antropogen faktor hərəkətə gəldi.

Təbii resurslardan istifadənin miqyası genişləndikcə, biosferə və onun komponentlərinə antropogen təsir də güclənir. Hələ 1940-cı illərdə V.V.Vernadski qeyd etmişdir ki, insanın istehsalat fəaliyyəti geoloji dəyişiklik ilə müqayisə edilə bilən miqyas almışdır. Belə ki, meşələrin məhv- edilməsinə, xam torpaqların şumlanmasına, torpağın eroziyası və şoranlaşmasına, bioloji müxtəlifliyin azalmasına təsir göstərən yeni mexaniki və fiziki-kimyəvi faktorlar da əlavə olunub ekoloji riski dərinləşdirdi.

Müxtəlif məlumatlara əsasən insan qurunun 55%-dən çoxunu istismar edir, çay sularının 13%-ə qədərindən istifadə edir, ildə 18 mln. ha meşə sahəsi məhv edilir. Dağ-mədən-qazıntı və tikinti işləri, səhralaşma və torpağın şoranlaşması nəticəsində hər il 50-dən 70 min km- torpaq itirilir, yerin təkindən hər il 100 mlrd, ton filiz çıxarılır, 7 mlrd, ton şərti yanacaq yandırılır, 800 mln. ton müxtəlif metallar əridilir, torpağa 500 mln. ton mineral gübrələr verilir, bitki mühafizəsi işində 4 mln. ton kimyəvi vasitələrdən istifadə olunur, onların üçdə biri səth suları ilə su hövzələrinə axır və atmosfer tərəfindən saxlanılır. Ümumdünya səhiyyə təşkilatının məlumatına görə müxtəlif istehsal və məişət məqsədilə 500 minə qədər kimyəvi birləşmələrdən istifadə olunur, onlardan 40 mini insan üçün zərərli xassələrə malikdir, 12 mini zəhərlidir.

Biosferə təsir əsas dörd formada olur: — yer səthinin strukturunun dəyişməsi (bozqırların şumlanması,

meşələrin məhv edilməsi (qırılması), meliorasiya, süni göl və dəniz yaratmaq vəs.);

— biosferin tərkibinin, onu təşkil edən maddələrin dövranının və balansının dəyişməsi (faydalı qazıntıların çıxarılması, filizin yararsız laylarının (tullantıların) əmələ gəlməsi, atmosferə və su obyektlərinə müxtəlif maddələrin atılması, su dövriyyəsinin dəyişməsi);

— Yer kürəsinin ayrı-ayrı rayonlarında bütün planet üçün təhlükəli olan energetik, qismən istilik balansının dəyişməsi;

— bəzi növlərin məhv edilməsi, yem heyvan cinslərinin və bitki sortla- rının yaradılması, onların yeni məskunlaşma yerində yerdəyişməsi nəticəsində biotada (canlı orqanizmlərin vəhdəti) baş verən dəyişiklik.

Bosferin təkamülündə insanın rolunu təhlil edərək, V.L.Lapin, A.Q.Martinsen və V.M.Popov (1996) biosferin təbii quruluşunun əsas prinsiplərinin insan tərəfindən pozulmasını aşağıdakı kimi izah edirlər:

1. Enerjini mürəkkəb üzvi birləşmələr şəklində akkumulyasiya edərək (toplayaraq) və onu istilik halında yayaraq, təbiət təkamül inkişafında toplanmış istilik balansı yaratmışdır, bu balans insan tərəfindən pozu

105

lur. Enerji resurslarını çıxardıqda insan tərorındən torpaq dağıdılır, bitki örtüyü deqradasiyaya uğrayır və ya məhv edilir, su obyektləri və atmosfer çirklənir, süxur layları formalaşır, bu, qismən qrunt sularının səthə qalxmasına və ətraf sahələrdə gölməçələrin, bataqlıqların yaranmasına və s. səbəb olur.

2. Təbii dövranlarda iştirak edən biogen elementlərin biogeokimyəvi tsiklləri təkamül prosesində müəyyən vaxt ərzində yaranaraq tullantılar əmələ gətirmir. Lakin insan planetin maddələrindən olduqca effektsiz istifadə edir, bu zaman çox böyük miqdarda tullantılar yaranır, onlar təbii mühitdə aktiv toksiki formada olur. Təsərrüfat fəaliyyəti sferinə praktiki olaraq bütün kimyəvi elementlər, həmçinin insan tərəfindən sintez olunan birləşmələr cəlb olunmuşdur. Bunun nəticəsində biosfer ona xas olmayan birləşmələrlə «zənginləşir», yəni kimyəvi elementlərin və maddələrin nisbəti pozulur. 6.1 saylı şəkildə təbiətdə və insanın təsərrüfat fəaliyyəti ilə əlaqədar maddələrin dövranının müqayisəli qiymətləndirilməsinin sadə- ləşdirilrhiş sxemi verilmişdir. Sxemin təhlili göstərir ki, təbiətdə biosferin maddələri olduqca qənaətlə istifadə edilir. İnsan isə təbii dövranları, əksinə, dəqiqliklə «tədqiq edir» - «surətini «çıxarır» . Dövranlarda ilkin xammalın yalınz 1 ...2%-i istifadə edilir, qalanı - 98-99%-i tullantıya gedir.

3. Növlərin çox böyük müxtəlifliyində onlar arasında rəqabət və yır- tıcılıq əlaqələri bioloji tarazlıq yaradır. İstənilən növün məhv edilməsi nəinki genefondun birdəfəlik itməsinə səbəb olur, hətta ayrı-ayrı ekosistemin və olduqca böyük və mürəkkəb ekosistem hesab olunan biosferin bütövlükdə davamlığının azalmasına səbəb olur. Təəssüf ki, bəşəriyyətin yolunca bir sıra flora və fauna nümayəndələrinin sıradan çıxması qeyd olunmuşdur. Bəzi məlumatlara görə hər il bir bioloji növ məhv edilir.

4. İnsan fəaliyyəti populyasiya sabitliyinin pozulmasına gətirib çıxarmışdır. İnsanı müşayiət edən növlərin (siçovul, tarakan və s.) miqdarı artır, əksinə bir sıra növlər fəlakətli miqdarda azalır və yox olmaq qarşısında qalır.

5. İnsanlar təsərrüfat fəaliyyətini genişləndirərək qısa bir zamanda ekoloji faktorların parametrlərini dəyişir; Bir sıra növlər belə tez baş verən dəyişikliklərə uyğunlaşmağa macal tapmır. İnsanın təsərrüfat fəaliyyəti böyük miqyas aldığından biosferin aşağıdakı bütün əsas prinsipləri - enerji balansı, yaranan maddələr dövranı, növ müxtəliflikləri və bioloji qruplaşmalar, populyasiya stabilliyi və canlı orqanizmlərin məskunlaşdığı mühitə uyğunlaşması pozulur.

106

Biosferin vəziyyətinə və əhalinin sağlamlığına təsir göstərən kompleks mtropogen faktorlar olduqca müxtəlifdir (cədvəl 6.1). Antropogen təsir əiosferin əsas elementlərinin dəyişməsinə, bir sıra geofiziki və ekoloji po- aıntusuna səbəb olur, nəticədə, əhalinin sağlamlığına və rifahına təsir gö- >tərir. Hər bir və ya qrup faktorun təsiri müxtəlif nəticələrə gətirib çıxara əilər (cədvəl 6.1).

Antropogen faktorlar tərəfindən biosferdə baş verən hər hansı bir xhadisə» zənciri reaksiya prinsipi ilə inkişaf edir. İnsan və təbiət arasın- Jakı qarşılıqlı əlaqələrin optimallaşdırılmasına yönəldilən məsələlərin həlində, uyğun idarəetmə işlərinin həllinin hazırlanması, qəbul olunması və ləyata keçirilməsində bu vəziyyətin nəzərə alınması vacibdir.

Şəkil 6.12. Maddələr dövranının sadələşdirilmiş sxemləri

107

Cədvdi 6.1

o 00

ael 1979)

1. Antropogen faktorlar Biosfer İnsan

11. Biosferin əsas elementlərinin

xassələrinin dəyişməsi III. Geofiziki və geokimyəvi

nəticələr və efiektlər IV, Ekoloji və bioloji nəticələr,

ekosistemin pozulması V. İnsanların

.sağlamlığına və rifahına

təsir VI. Sosial nəticələr

1. Biosfera kimyovi vo fiziki aktiv

maddabrin atılması I. Atmosferin tərkib və .xassələrinin

dəyişməsi (çirklənmə, radiasiya

xassələrinin)

1. Atmosferdə və okeanda

sirkulyasiyanın irimiqyaslı

dəyişməsi 1. Yerüstü quru və su

ekosistenıbrinin dəyişm.əsi.

onların davamiığsnın pozulması

1. İş qabiliyyətinin

pisləşməsi 1. Ər/aq istehsalının

dəyişməsi, yoxsulluq, aclıq

2. Biosferə təsirsiz materiallarm (acrozol

hissəciklər və s.) atılması

2.Quru sularının tərkibi və

xassələrinin dəyişməsi (çirkbnmə.

minerallaşma) 2. Hava və iqlimin dəyişməsi 2. Okean ekosisteminin dəyişməsi 2. Estetik zərbə, hal-

əhvalın pisləşməsi 2. Enerji istifadəsinin

dəyişməsi

3. Biosferin birbaşa (bilavasitə) istiləşməsi

.3. Dünya okeanı sularının tərkibi və

.xa.ssəbrinin d.əyişmə.si (çirklənmə

və s.)

3. Qeyri bioloji bərpa olunan

resurslann (su, iqlim)

dəyişməsi 3. Genetik eflekt. cırlaşma 3. .Xəstəliklər, stres

vəziyyətin baş verməsi 3. İqtisadiyyatın dəyişməsi

4. Quru səthinin və bitki örtüyünün

dəyişməsinə səbəb olan fiziki (mexaniki)

təsir (eroziya, şumlama, urbanizasiya,

yanğınlar)

4. Biogeoflziki mühit kimi biotanın

vəziyyətinin dəyişməsi 4. Ozon qatının, ionosferin

pozulması (ultrabənövşəyi

şüalarının, radiodalğalartmn

keçməsinin dəyişməsi)

4. Mövcud növlərin itməsi,

yenilərinin peyda olması 4. Genetik effekt 4. Rifah halına zərbə,

cəmiyyətin inkişafının

pozulması mümkünlüyü

5. Bioloji təsir (aqroscnozlarm inkişafı,

bioloji növlərin inıroduksiyası və s.) 5. Litosferin dəyişməsi (mexaniki

pozulma, tullantılann toplanması və

s.)

5. Atmosferin şənallıgının

dəyişməsi, günəş şüalarının

keçməsi

5. Bioməhsuldarhğın aşağı

düşməsi, populyasiyanın artım

əmsalının və sayının

azalmasumeşənin deqradasiyası,

səhralaşına

3. Həyat ömrünün

dəyişməsi

6. Resurslann ləğv və məhv alilməsi

(bərpa olunan və olunmayan) 6. Kriosferin dəyişməsi 6. Yer səthinin eroziyası və

aibedosunun dəyişməsi 6. Torpağın deqradasiyası,

səhralaşma 6. Əhali artımının

azalması

7. Maddələrin antropogen nizamlanmış

axını (nəqli)

r 7. Yer səthinin və torpağın j 7. Təbii geokimyəvi xassələrinin

dəyişməsi tsikllərin. müxtəlif (bütövlük, turşuliıq. radia.siya j elementlərin dövranının xarakteristikası) j pozulması

7. Biosferin bərpa olunan

resurslarının təkrar bərpa olunma

qabiliyyətinin dəyişməsi, bərpa

olunmayan resursların liikəııməsi 7. Əhalinin müxtəlif

miqyasda sayının azalması

8. Böyük sistemlərin (iqlim. • bütövlükdə biosferin) geofiziki i

xassələrinin dəyişrnə.si ! 8.Biosferin təkamülünün

dəyişməsi

r

is

CD

V.

Şokil 6.13. İnsanın biosferə müdaxilə növləri (məlumat lüğəti. «Ətraf mühit». 1993)

6.4.2. Biotexnosfcr İnsan fəaliyyəti prosesi bir tərəfdən elə bil ki, biosferin sərhədini Yer

qabığı və okeanın dərinliyinə və yüksəkliyə - stratosferə və kosmosa doğru genişləndirmişdir. Digər tərəfdən isə biosferin aktivliyinin və canlı maddənin kütləsinin azalması müşahidə edilr. İnsanın təsiri altında Yer səthində ilkin biosfer sərhədində təbiətin yeni vəziyyəti formalaşmışdır. Bu vəziyyəti Q.F.Xilmi biotexno.sfer adlandırmışdır. Biotexnosfcr (texnosfer, texnobiosfer) planetin bir sahəsi olub, burada canlı maddə və insan tərəfindən yaradılan urbanizasiya - texniki obyektlər mövcuddur, onların qarşılıqlı təsiri və ətraf mühitə tvəsiri təzahür olunur. Biosferdən fərqli olaraq biotexn'osfer özünü idarə edən təşkili sistem olmayıb, insan tərəfindən idarə edilən bir çox yarımsistemin mürəkkəb konqlomeratı,

109

yoni nizamsız yığımıdır (birləşməsidir). Bu yarımsistemlər akkumulyasiya etmir, lakin atmosferin biokütləsini, enerjisini və oksigenini sərf edir. Texnosferin bir sıra yarımsistemlərinin və sistemlərinin yaranması biosferi mürəkkəbləşdirmişdir (çətinləşdirmişdir). V.A.Kovdaya görə olduqca böyük ərazidə (qurunun 25...30%-i) təbii ekosistemlər tamamilə texnogen sistemlərlə əvəz olunmuşdur.

Biotexnosfer və onu təşkil edən texnogen yarımsistemlər biosferdə yerləşir. Lakin onlar təbii ekosistemlərə xas olan əksər xassə və funksiyalara malik deyil.

Texnogen funksional törəmələr heterotrof ekosistem kimi, yalnız biosferin avtotrof sistemləri tərəfindən toplanan enerji və biokütləsindən istifadə edərək mövcud ola bilər. Məhz bu səbəbdən də, texnogen sistemlər biosferin avtotrof ekosistemlərini dağıdaraq məkanda ona qarışır. Biotexnosferin fəaliyyəti prosesində ilkin biosferdə mövcud olan tsikllərin qırılması (əlaqələrinin kəsilməsi) müşahidə edilə bilər, bu, hər şeydən öncə bəzi biotik mənşəli maddələrin ətraf mühitdən çıxaraq təbii biotik dövran şəklində yararlı halda təbiətə qayıtmaması kimi təzahür edilir.

Bununla belə, canlı maddələrin təbii mühitin daima özünü bərpa etmək üçün lazım olan maddələrlə getdikcə artan kasatlaşmasına təkan verir. Biosferin canlı maddəsi ekoloji özünütəminetmə xassələrinə malikdir; biosferin canlı maddəsi və onun tərəfindən dəyişilən mühit qarşılıqlı uyğunlaşmaları ilə xarakterizə olunur, bu isə biotexnosferin komponentlərində yoxdur.

Bəşəriyyət durduqca biotexnosfer inkişaf edəcəkdir. Lakin bir şey dəyişməz qalmalıdır - bütün inkişaf mərhələlərində biotexnosfer təbiətin qanunlarına uyğun olaraq və bəşəri cəmiyyətin ehtiyacını təmin edən ekoloji özünütəminetmə vəziyyətində olmalıdır. Bu zaman cəmiyyət təbiət qüvvələrinə qarşı məqsədyönlü və düşüncəli (səmərəli) təsir göstərməlidir. Maddələrin təbii dövranı və enerji axını haqqında müasir fikirlər konteksində günəş enerjisinin udulmasında və dəyişilməsində insanın həyat fəaliyyətinin rolu haqqında S.A.Podolinski, .Engelsin ideyalarını A. İ.İqnatov və S.İ.İsayev («Dialektika jivoy prirodı», 1984) ictimai istehsalın əsas funksiyaları adlandırmış və bu, texnosferdə həyata keçirilir.

1. İnsan tərəfindən bitki becərilir, seleksiya və aqronomik vasitələrlə onun günəş enerjisini toplamaq qabiliyyətini yüksəldir, fitosenozun məhsuldarlığını artırır, bəhrəsiz torpaqları mənimsəyir və beləliklə, biotik dövranın birinci həlqəsində avtotrof funksiyasını yerinə yetirir.

2. Torpağı becərərək (üzvi maddələrin parçalanmasını aktivləşdirir), bitkiçilik məhsullarını hazırlayaraq (işləyərək), məişət və təsərrüfat tul-

110

lantılanndan istifadə edərək (utilləşdirərək), insan üzvi maddələrin dest- rııktııru (parçalama) rolunu oynayır.

3. Dağ-mədən və kimya sənayesi vasitəsilə torpağı «becərən» insan fıziki-kimyəvi və bioloji aşınma funksiyasını öz üzərinə götürür.

4. Daş kömür, neft, şistlər, torf, ağac,həmçinin su və havanın enerjiyə çevrilmiş «konservləşdirilmiş» təsərrüfata cəlb edilən günəş enerjisinin həcmi artır; atom enerjisindən istifadə olunur. Bu, insanın təbii dövranın həyata keçirilməsində yalnız kosfnik deyil, hətta substrat- energetik rolundan danışmağa imkan yaradır.

Biosferin təbii-resurs potensialının mənimsənilməsi, tədricən güclənməsi prosesi qanunauyğun və qaçılmazdır. Lakin elmi-texniki tərəqqinin nailiyyəti ziddiyyətli xarakter daşıyır. İkitərəflilik ondan irəli gəlir ki, təbiət qüvvələrindən istifadə imkanları genişlənir, lakin bununla bərabər, biosferə və biosfer proseslərinə mənfi təsir artır. Antropogen təzyiq nəticəsində baş verəcək mümkün biosfer dəyişikliyi şəraitində insan populyasiyasının qalması və digər canlı orqanizmlərin növləri kimi itməməsi üçün bəşəriyyət özünə yeni ekoloji sığınacaq («nişa») formalaşdırmalıdır. Biosfer hadisələrinin idarə edilməsində üç mərhələ olmalıdır: idarəetmə məqsədinin formalaşması, idarəetmə məqsədinə nail olunması proqramının formalaşması, təsadüfi və görünməyən xarici təsirlərin baş verməsinin qarşısını alan əks əlaqə mexanizminin yaradılması. Bəşəriyyətin bu yeni ekoloji sığınacağı (məskəni) necə görünür?

6.5. NOOSFER HAQQINDA TƏLİM

Bu bölmə N. M. Məmmədov və İ.T.Suraveginanın «Ekologiya» (tərcümə edənlər: Q.Ş.Məmmədov, M.Ş.Babayev) kitabından götürülmüşdür.

Noosfer termini (yun. noos - şüur, sphaera - kürə) fransız təbiətşünası E.Lerua tərəfindən 1920-ci illərdə təklif edilmişdir. E.Leruanın fikrincə, noosfer biosferin insanın təsiri altında yeni təkamül halına keçmə prosesini səciyyələndirir.

E.Leruanın yaradıcılığına V.İ.Vernadskinin 1925-ci ildə fransız dilində nəşr edilmiş «Bəşəriyyətin avtotrofluğu» əsəri təsir göstərmişdir. Əsərdə biosferin dəyişdirilməsində insanın xüsusi rolu, onun keyfiyyətcə yeni hala keçməsinə diqqət yetirilir. Böyük alim yazmışdır: «Biosferdə böyük geoloji, bəlkə də kosmik qüvvə mövcuddur. Bu qüvvənin planetar təsirinə adətən diqqət yetirilmir. Bu qüvvə insanın şüuru, onun təşkil olunmuş ifadəsidir».

Noosfer haqqında konsepsiya başqa fransız alimi və filosofu P.Teyyar da Şardenin «İnsan fenomeni» əsərində öz inkişafını tapmışdır. O, bizim planetin inkişafında ardıcıl olaraq bir-birini əvəz edən

111

növbəti mərhələləri ayırır; həyat qabağı (biosfer qabağı), həyat (biosfer) və «insan fenomeni», yəni noosfer. Noosfcr onun izahına görə biosferdən kənarda yaranır və genişlənir. Bu, planeti əhatə edən şüur qatıdır.

Noosfer anlayışına yeni məzmunu V.İ.Vernadski ömrünün son illərində vermişdir. Onun üçün noosfer də biosfer kimi maddi yaranmadır. Bununla əlaqədar o yazmışdir: «Canlı maddənin bir növünün - sivilizasiyalı bəşəriyyətin-biosferdəki dəyişikliklərə təsirinin intensiv artımı müşahidə edilir. Elmi fikrin və insan əməyinin təsiri altında biosfer yeni vəziyyətə - noosferə çevrilir».

Noosfer haqqında təlim, təbiətin inkişafının dərk edilməsindən və insan fəaliyyətindən yüksələn müasir sivilizasiyanın perspektivini açmağa imkan verir. Bu zaman sivilizasiyanın təkamülünə biosferin noosferə çevrilməsinin sosial-tarixi şərti kimi baxılır.

Noosfer dövründə cəmiyyətin inkişafı müəyyən davamlığa çatır, belə ki, sivilizasiyanın inkişafı təbii əsaslar və humanist dünyagörüşü-dəyərlər nəzərə alınmaqla aparılır.

Noosfer bioloji (canlı) və sosial (şüurlu) anlayışları özündə birləşdirməklə, «mühitin» genişlənmiş anlayışının əsası olur və prinsip etibarilə biosferdən kənara çıxa bilər. Kosmosun praktiki cəhətdən mənimsənilməsi göstərir ki, insan noosferin hissəciyi kimi, təkcə biopsixososial varlıq olmayıb, həm də müəyyən mənada kosmik varlıqdır.

Noosfer - insan şüurunun törəməsidir və onun inkişafı intellektin - elmi idrakın yüksək təzahürünə, insanların dərindən düşünülmüş və ar- qumentləşdirilmiş hərəkətlərinə əsaslanmalıdır.

Bizim dövrdə insan elmin sayəsində ümumi təkamül prosesində və biosfer dövranında həlledici qüvvəyə çevrilir. O, özünün biosfer funksiyasını yalnız noosfer dövründə yerinə yetirə bilər. V.İ.Vernadski biosfer ilə maddələr mübadəiləsinin tənzimlənməsi problemini qaldırarkən, təkcə insanla təbiət arasındakı təbii qarşılıqlı münasibətləri nəzərdə tutmurdu, bura insanın sosial fəaliyyəti ilə şərtlənmiş əlaqələri də daxil edirdi. Bu ideyalar müasir şəraitdə fövqəladə aktuallığa malikdir.

Biosferin noosferə keçməsinin əsas zəmini kimi aşağıdakıları göstərə bilərik:

- elmin yüksək inkişaf səviyyəsi, istənilən insan fəaliyyətinin hərtərəfli əsaslandırılması;

- insanların həyatından müharibə hallarını kənar edən bəşəriyyətin siyasi birliyi;

- planetimizin müxtəlif yerlərində insan həyatının yüksək keyfiyyəti; - yerdə millətçiliyə, irqçiliyə, yoxsulluq və istismara yol verməyən

insanların sosial bərabərliyi; - kütləvi informasiya və kommunikasiya vasitələrinin inkişafı;

112

- alternativ texnologiya, enerji mənbələri, xüsusən də günəş enerjisindən səmərəli istifadə üsullarının olması.

Noosfer - planetimizin tarixində elə bir mərhələdir ki, kor-təbii qüvvələr və qara ehtiraslar deyil, elmi dərketmə «cəmiyyət - təbiət» sisteminin inkişafını istiqamətləndirəcəkdir.

Noosfer - biosferin proses və hadisələrinin son nəticədə insan intellekti vasitəsilə istiqamətləndirilən planetin təkamülünün keyfiyyətcə yeni hala keçməsidir. Bu mərhələdə biosfer və cəmiyyətin ikitərəfli, harmonik inkişafının məqsədyönlü üsulları müəyyən olunur.

Noosfer yaradılmasında aqrosistemin ekoloji əkinçilik prinsipləri əsasında kökündən yenidən qurulması da az əhəmiyyət daşımır.

6.6. BİOSFERİN TƏKAMÜLÜ

Biosferin yaranması problemi ilk dəfə V.İ.Vernadski tərəfindən irəli sürülmüşdür. O, biosferi və onun sistemini canlıların cansızlara təsirinin uzunmüddətli tarixi proseslərin nəticəsi kimi təhlil edir və yerin simasının dəyişməsində canlı maddələrin əhəmiyyətli rolunu göstərir. Planetimizdə maddələrin və enerjinin transformasiyasının tempi (sürəti) və formasını fiziki-kimyəvi və geoloji qanunauyğunluqlar deyil, bioloji qanunauyğunluq təyin edir. Bu zaman, əlbəttə, abiogen faktorların (materiklərin yerdəyişməsi, dənizlərin transqressiya və reqressiyası, tektonik fəaliyyət və s.) təsiri də nəzərdən qaçırılmamalıdır. Y.A.Borşevskiyə görə ilk mövcudluğu dövründə Yer həyatsız, steril (mikrobsuz) olmuşdur. Yerin yaranmasından öncə artıq qazlı-tozlu buludlarda yüksək molekul- lu üzvi birləşmələr olmuşdur, onlar atmosferdə karbon iki oksidin və azot birləşmələrinin mənbəyi və sonralar isə həyatın yaranmasının əsası olmuşlar. Q.V.Voytkeviçin məlumatına görə, kosmik maddələrin element tərkibində biofil elementlər - hidrogen, oksigen, karbon, azot, həmçinin çoxlu miqdarda silisium, kükürd, dəmir, maqnezium, alüminium, fosfor, kalsium, kalium üstünlük təşkil edir. Ehtimal ki, məhz bu elementlər və onların birləşmələri canlı maddənin əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur. Mineral və üzvi xarakterli molekulyar birləşmələrin də (məsələn, ammonyak, su, karbon 2-oksid, metan, karbohidrogen, hidrogen- sulfıd, karbid,qrafıt) ulduzlararası maddələrdə və meteoritlərdə mövcudluğu məlumdur. Müəyyən edilmişdir ki, ulduzlararası boşluqda daima formaldehid, asetat-aldehid və s. tipli «üzvi» molekullarm olması üzvi polimerlərin, nuklein turşularının, polisaxaridlərin sintezi üçün əsas sayıla bilər və həyata başlanğıc verər.

V.İ.Vernadskinin ehtimalına görə. Yer üzərində həyatın və biosferin əmələ gəlməsi kosmosun təkamülü və xüsusilə kainatda sadə üzvi imad-

113

dələrin mövcudluğunun nəticəsidir. O, qeyd etmişdir ki, həyat hər hansı orqanizmin bir növü kimi deyil, müxtəlif növlərin vəhdəti kimi, yəni primitiv biogeosenoz formasında meydana gəlmişdir.

V.A.Kovdanm təhlilinə görə Yer biosferinin təkamülü prosesini

aşağıdakı müəyyən müvəqqəti ardıcıllıqla təsəvvür etmək olar.

- ulduzlararası maddələrin sıxlaşması və Yer Planetinin əmələ gəlməsi 4,5...5 mlrd, il

əvvəl

- həyatsız geoloji inkişaf mərhələsi 3,0...4,5 mlrd, il

əvvəl - qurunun sularında və okeanlarda avtotrof bakteriyalann, göy-yaşıl

yosunların peyda olması, primitiv qaya və sualtı torpaqəmələgəlmənin

başlanğıcı

2,5...3 mlrd, il

əvvəl

- fotosintezin başlanğıcı, yosun, şibyə və mamırların inkişafı, ilkin

biosferin formalaşması, primitiv torpaqəmələgəlmənin formalaşması

1,0... 1,5 mlrd, il

əvvəl

- quruda meşə örtüyünün inkişafı və üstünlüyü, atmosferin oksigen

tərkibinin, qalın allit qabığının aşınmasının, bataq- lıq-akkumulyativ

və turş torpaqların formalaşması, biosferin inkişafı

0,3...0,5 mlrd, il

əvvəl

- qurunun bozqırlaşması, ot örtüyünün peyda olması, materiklərin

müasir simasının, təbii zonaların,biosferin, inkişaf etmiş

torpaqəmələgəlmənin təşəkkül tapması, soyuqlaşma

30...100 mln. il

əvvəl

- buzlaşma və buzlaqlararası dövrlər, insanın peyda olması 2...3 mln. il əvvəl

- buzlaqdan sonrakı dövr 10...20 min il əvvəl

- aqrokultur və texnogen-sənaye dövrlər

10 min 11 əvvəl

Ehtimal olunur ki, həyatın hüceyrədən öncə və bakteriya formaları 3 mlrd, il əvvəl əmələ gəlmişdir. Həyatın substratı uzun illər okean, sonralar onun dayazlıq və sahilyanı zonası olmuşdur. Göy-yaşıl yosunlar və şibyələr çılpaq qayalarda 1,0... 1,5 mlrd, il əvvəl mövcud olmuşdur. Həyatın inkişafı biosferin formalaşmasının başlanğıcı olmuşdur. Hicjro- sfer və litosfer böyük dəyişikliyə məruz qalır. Atmosferdə karbon 2- oksidin konsentrasiyası (qatıhğı) xeyli aşağı düşməyə, oksigenin konsen- trasiyası isə artmağa başlayır. Litosferdə və hidrosferdə reduksiya mühiti oksidləşmə ilə əvəz olundu. Dəmir, manqan, kükürd, azot birləşmələrinin miqrasiya və çökmə şəraiti dəyişdi. 300...500 mln. il əvvəl quru dərin biologiyalaşma keçmişdir. Qurunu zəbt edən bitki örtüyünün (əsasən ağac-meşə bitkiləri) fıtosintetik və torpaqəmələgəlmə fəaliyyəti yer qa

114

bığında daş kömür, şistlər, neft, yanar qazlar şəklində külli miqdarda enerji ehtiyatının formalaşmasına, atmosferdə karbon 2-oksidin azalmasına, oksigenin və molekulyar azotun artmasına səbəb oldu. Üçüncü və dördüncü dövr astanasında biosferin və qurunun belə vəziyyətində (şəklində) insan peyda oldu.

Cədvəl 6.2 Biosferin və onun əsas təşkilinin təkamülü

(F.Romada görə, 1981)

Vaxt, illərin sayı

Geoloji dövr

Biosfer Litosfer Hidrosfer Atmosfer

1 2 3 4 5

6

5x 10’ 4,5

X 109 İlk arxey Günəş

sisteminin

formalaşması,

ən qədim

süxurlar

Okeanın kondensa- siyası

Sərbəst

oksigen yoxdur

3x 109 2x

109

Dokembri

İlk bakteriyalar

Fotosintez

qabiliyyətli ilk

orqanizmlər

Fitoplankto- nun

sürətlə artması

Vulkanizm

Dokembri buzları

Dəmir oksi-

dindən

oksigenin əmələ

gəlməsi

Müasir

zamana görə

oksigenin

miqdarı 1%

təşkil edir

Ozon qatının

əmələ gəlməsi 5x 107 Kaynozoy

erası Eosen Oliqosen

Taxılotların

peyda olması

Qonur

kömürün

əmələ gəlməsi Vulkanizm

Oksigenin

miqdarının faizi

müasir

dövrdəkinə

yaxındır

115

1 2 3 4 5 . 6

2x 10’ 107

Miosen

Piosen

Məməlilərin növ

müxtəlifliyinin

artması Atropoid

xətti üzrə ilk

primat İlk

insanabən- zər

106 Dördüncü dövr

Buzlaqlaşma Dənizin

səviyyəsi

indikindən 120

m aşağı

Oksigenin

miqdarı

indikinə uyğun

gəlir

7 x 1 0 8 Poleozoy erası

Çoxhüceyrəli-

lərin peyda olması

Müasir

zamana

nisbətən

oksigenin

miqdarı 3-10%

təşkil edir

5x 10«

2,25 X

10®

Qorulu bitkilərin

və həşəratların

peyda olması Saxaranm buzlaqlaş- ması Daş kömür

yığınlarının

əmələ gəlməsi

Okeanın həcminin artması

108- 7x

10’

Mezozoy erası

Məməlilərin

peyda olması

Örtülü

toxumların peyda

olması

Vulkanizm

Çökmə

süxurlarda

təbaşir və

gipsin

toplanması

Oksigenin miqdarı çoxalır

Beləliklə, həyatın və planetin təkamülü müxtəlif orqanizmlər və onların populyasiyalarmı mühit şəraitinə uyğunlaşdırdı. .Mühitin (atmosfer, hidrosfer, pedosfer, çöküntü süxurların örtüyü) özü həyatın təsirilə biosferə çevrildi; canlı maddə planetin təbitəini kökündən dəyişdirdi, onu biologiyalaşdırdı. Kosmik və Yer mənşəli fəlakətlər (vulkanizm, səhralaşma, buzlaşma) həyatın genişlənən və mürəkkəbləşən prosesini pozdu və ləngitdi, Lakin onu dayandıra bilmədi. 6.3 saylı şəkildə biosferin təkamülü, qarşılıqlı əlaqəli tsikllərin mürəkkəbləşən sistemi sxematik göstərilmişdir.

116

III

Şəkil 6.14. Biosferin təkamül mərhələləri

I - abiotik dövran (A), ilkin primitiv biotik dövranın (p) əmələ gəlməsi; II - biosferin və biotik dövranın inkişafı; III - stabil biotik dövran, insanın peyda olması (İ); IV - bəşəriyyətin inkişafı, texnogenezin və texnosferin yaranması (T); V - müasir faza - texnosferin inkişafı və onun biotik və abiotik dövrana təsiri (Kamşılov, 1979).

6.6.1. Ətraf mühitin dəyişilməsi meyli Müasir biosfer getdikcə artan antropogen yükün (basqının) təzyiqinə

məruz qalmışdır. İnsan hələ öz tarixinin birinci minilliyində ekoloji mühitin dəyişilməsində güclü faktor olmuşdur. Lakin son iki-üç yüzillikdə o, bütün biosferə aktiv təsir göstərir. Bəşəriyyət mühüm nailiyyətlər əldə etmişdir; bununla belə, aydın olmuşdur ki, müasir sivilizasiyanın hazırkı inkişafında insanın düşünülməmiş, qayğısız, «kor-koranə» ul- traistifadə fəaliyyəti biosferin normal funksiyasını silkələməyə və pozmağa qadirdir. Təsərrüfat fəaliyyətinin böyük miqyas alması ilə əlaqədar dünyanın bir sıra regionlarında təbii proseslər antropogen yükü və onun zərərli təsirini neytrallaşdırmaq vəziyyətini itirmişlər. Bunun nəticəsində uzun sürən təkamül gedişində təbii sistemlərdə yaranan qarşılıqlı əlaqələr pozulur, özünütənzimləmə qabiliyyəti qırılır, canlı orqanizmlərin sayı və növmüxtəlifliyi azalır, yaranmış trofık zəncirlər dağılır, biosenozlar deqradasiyaya uğrayır. Bəşəriyyət görünməyən zonaya - risk sahəsinə daxil olur. Bu zaman istənilən bioloji və sosial obyektlər üçün müəyyən davamlılıq həddi olur, bu həddi aşanda buferkasiya (lat. bifurcus - ikiləşmə) baş verir, yəni sistem sıçrayışla xassəsini dəyişir və hətta, ümumiyyətlə, mövcudluğunu dayandıra bilər.

V.İ.Danilov (1994) ətraf mühitin müasir problemlərinin əsaslı ekoloji-iqtisadi analizini apararaq, onun bioloji stabilliyi haqqında aşağıdakı nəticələrə gəlmişdir:

— biosfer yalnız insan üçün sadəcə resurs mənbəyi və onun istehsalat və həyat fəaliyyətinin tullantı qəbuledicisi deyil, o, olduqca mürəkkəb sistemdir-həyatın əsasıdır, orada biota ətraf mühitin stabilliyini təmin

117

edir; — biosfer bütövlükdə və təbii ekosistemlər məhdud təsərrüfat tutumuna

malikdir; bu tutumun hüdudunu keçdikdə, biotanın və ətraf mühitin davamlığı pozulur;

— təsərrüfat tutumu hüdudunda, biosfer və Yer ekosistemləri ətraf mühitin bütün pozuntuları tez bərpa olunur və ətraf mühit davamlı olaraq qalır;

— təsərrüfat tutumundan kənara çıxılması biogenlərin dövranının tez və daha çox seyrəlməsinə, biotanın özünün çirklənmə mənbəyinə (karbon 2-oksidin, azot və fosforun həll olan birləşmələrinin atılması) çevrilməsinə və ətraf mühitin deformasiyasına səbəb olur;

— ətraf mühitin pozulması ekoloji məskənin (ekoloji nişanın) dəyişməsinə, nəticədə, hemonlarm parçalanmasına və sonralar orqanizmlərin bir çox növlərinin yoxa çıxmasına səbəb olur; ehtimal olunur ki, belə mexanizm özünün ekoloji sığınacağını dağıdan insan populyasiyasında da baş verir; təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində yaranan çirkləndirici maddələr də bura əlavə olunur;

— insanın əsas vəzifəsi orqanizmlərin təbii qruplaşmalarını biosferin təsərrüfat tutumu hüduduna çatdıra bilməsi miqyasında (vəziyyətində) saxlamaq və bərpa etməkdir; yalnız bu şəraitdə ətraf mühitin transformasiyasını saxlamaq və sabilliyini təmin etmək mümkündür;

— texnoloji yanaşma əsasında ətraf mühitin saxlanması və bərpası üzrə çoxillik təcrübələr istənilən nəticəni verməmişdir;

— bəşəriyyətin inkişaf hüdudu (sərhədi) ərzağın çatışmazlığı, xammal resurslarının gözlənilən çatışmazlığı, iqlimin dəyişməsi ilə deyil, bütövlükdə, ekosistemin və biosferin təsərrüfat tutumu ilə təyin edilir; tutumun müəyyən hüdudu keçməsi ətraf mühitin stabilliyinin pozulmasına, nəticədə, insan genomunun parçalanmasına və bir növ kimi sıradan çıxmasına aparır; quruda hələlik kifayət qədər geniş ərazilərdə pozulmaya məruz qalmayan təbii qruplaşmalar mövcuddur, onlar ətraf mühitin stabilliyinin bərpa edilməsində diqqət mərkəzində olmalıdır, insan populyasiyası isə, digər növlərin populyasiyaları kimi normal ge- nomomnu güclü bərpa etmək mexanizmə qabildir;

— ətraf mühit problemini həll etmək və ona uyğun strategiyanı seçmək üçün artıq təhlükəli hüdudun yaxınlaşdığını dərk etmək lazımdır, baş verən problemləri yalnız təsərrüfat və texnoloji metodlarla həll etmək mümkün deyildir. Sivilizasiyanı saxlamaq naminə insanlar biosferin stabilliyini təmin etməyə çalışmalıdır.

Akademik A.A.Juçenko XXI əsrdə kənd təsərrüfatının inkişaf perspektivlərini və problemlərini təhlil edərək, aqrar istehsal sisteminin ekologiyalaşma dərəcəsini təmin edən 6 hakim faktor ayırır: •

118

— yeni fundamental və tətbiqi biliklər əsasında kənd təsərrüfatında intensivləşdirilən proseslərin biologiyalaşdırılması və ekologiyalaşdırıl- ması;

— təbii, bioloji, texnoloji, əmək və digər resurslardan fərqli istifadə, həmçinin yerli şəraitə uyğun aqronomik üsullar və təkmilləşdirilmiş texnologiya hazırlamaq;

— becərilən sortlarm və bitkilərin növ və gen müxtəlifliklərinin artırılması əsasında yüksək məhsuldar, ekoloji davamlı və estetik dəyərli aqrosistemlər və aqrolandşaftlarm yaradılması; biosenotik özününizam- layan yeni mexanizm və strukturun saxlanması və yaradılması, biogeo- kimyəvi tsikllərin qapalılıq dərəcəsinin gücləndirilməsi;

— becərilən bitkilərin fotosintez prosesində ətraf mühit resurslarından yüksək effektlə istifadə qabiliyyətinin artırılması;

— canlı orqanizmlərin inkişafının və formalaşma səviyyəsinin müxtəlif mərhələlərində (subhüceyrədən başlamış orqanizmə, biosenoza və hətta biosfer mərhələsinə qədər) adaptasiya reaksiyalarının idarə olunması üzrə tədqiqatların genişləndirilməsi;

— becərilən bitki növ və sortlarınm, aqroekosisteminin və landşaftın məhsuldarlığının və mühityaradıcı rolunun artırılması.

Yuxarıda göstərilənlərə əsaslanaraq, kənd təsərrüfatı istehsalı prosesində təbiətin və insan cəmiyyətinin balanslaşdırılmış inkişafını təmin etmək olar.

119

VII FƏSİL

KƏND TƏSƏRRÜFATI İSTEHSALININ TƏBİİ-RESURS POTENSİALI VƏ ƏRZAQ PROBLEMİ

7.1. TƏBİİ RESURSLAR

Resurs dedikdə öz ehtiyacını və arzularını təmin etmək üçün insanın təbii mühitdən əldə etdikləri hər bir şey nəzərdə tutulur. İnsanın tələbatını maddi və mənəvi tələbata bölmək olar. Təbii resurslardan istifadə etdikdə o, müəyyən qədər insanın mənəvi tələbatını da ödəyir. Məsələn, estetik («təbiətin gözəlləyi»), rekreasiya və s. Lakin onun əsas təyinatı, məqsədi - insanın maddi tələbatını ödəməkdir, yəni maddi nemətlər yaratmaqdır.

Beləliklə, təbii resurs dedikdə, o, təbii obyektlər və hadisələr olub, insan onlardan maddi nemət kimi istifadə edir. Bu isə bəşəriyyətin mövcudluğunu saxlamaqla yanaşı, həm də tədricən həyatın keyfiyyətinin yüksəlməsini təmin edir.

İnsan tərəfindən istifadə edilən təbii resurslar olduqca müxtəlif olub, onların təyinatı, mənşəyi, istifadə üsulları müxtəlifdir. Bu isə onları müəyyən istiqamətdə sistemləşdirməyi tələb edir. Təbii resursları təsni- fatlaşdırmaq üzrə bir neçə yanaşmalar mövcuddur. Onlar aşağıdakılardır. Mənşəyinə görə təbii resurslar bioloji, mineral və energetik resurslara bölünür.

Bioloji resurslar - bura biosferin bütün canlı mühitəmələgətirən komponentləri (produsentlər, konsumentlər və redusentlər və onlarla bağlı genetik resurslar) daxildir (Peymers, 1990). Onlar insanların maddi və mənəvi nemətlərinin mənbəyi sayılır. Bura mədəni bitkilər, ev heyvanları, mənzərəli landşaftlar, mikroorqanizmlər, bitki resursları, heyvanat aləmi resursları və s. aiddir. Genetik resurslar xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Mineral resurslar - Bura litosferi təşkil edən istifadə üçün yararlı bütün maddələr daxildir. Onlar təsərrüfatda mineral xammal, yaxud yanacaq kimi istifadə olunur. Mineral xammal filiz halında olub ondan metal alınır və qeyri filiz halında olub, ondan qeyri metal komponentlər (fosfor və b.) əldə edilir, yaxud da tikinti materialı kimi istifadə olunur.

Mineral ehtiyatlar yanacaq kimi (daş kömür, neft, qaz. qaynar şist- lər, torf, oduncaq, atom enerjisi) istifadə edilməklə yanaşı, buxar və elektrik əldə etmək üçün mühərriklərdə enerji mənbəyi rolunu oynayırsa, onlar yanacaq-energetik resurslar adlanır.

Energetik resurslar. Günəş və kosmos, atom-energetikasj, yanacaq- energetikası, termal və digər enerji mənbələrinin məcmusu energetik re

120

surslar adlanır. İstehsalatda istifadə olunmasına görə təbii resursları aşağıdakı

təsnifata ayırırlar: — Torpaq fondu. Hər hansı bir ölkə, rayon, yaxud bütün dünya

ərazilərindəki torpaqlar öz təyinatına görə aşağıdakı qruplara daxil olur: kənd təsərrüfatı, yaşayış məntəqələri, qeyri kənd təsərrüfatı təyinatlı (sənaye, nəqliyyat, dağ-mədən və b.). Dünyanın torpaq fondu - 13,4 milyard hektar təşkil edir. Kənd təsərrüfatı istehsalı resurslarına aid olan təbii elementlər kənd təsərrüfatı məhsulu əldə etməkdə iştirak edir: a) aqroiqlim resursları - mədəni bitkilərin böyümə və inkişafına lazım olan istilik və rütubətlik; b) torpaq resursları.

— Bitki örtüyü fondu - Qurunun torpaq fondunun bir hissəsi olub bura meşə fondu və otlaqlar daxildir. Bu ərazilərdə kənd təsərrüfatı istehsalı və xüsusi mühafizə olunan obyektlər (qoruq və b.) təşkil olunur və bunlar bioloji resursların bir hissəsi sayılır.

— Su resursları - Təsərrüfatda müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilən yeraltı və yerüstü suların məcmusu (əsas mənbəyi çay sulan hesab edilən şirin su resursları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir).

— Hidroenerji resursları - Çay suları və okeanın qabarma - çəkilmə fəaliyyəti və b.

— Fauna resursları - Ekoloji tarazlığı pozmadan insan tərəfindən istifadə olunan su, meşə və başqa yerlərdə məskunlaşan heyvanlar.

— Faydalı qazıntılar (filiz, qeyri-filiz, yanacaq-energetik) - Təsərrüfatda istifadə oluna bilən Yer qabığında mineralların təbii toplanması. Toplanan faydalı qazıntılar, onların yataqlarını əmələ gətirir, onların ehtiyatı sənaye əhəmiyyəti daşımalıdır.

İnsan tərəfindən istifadə edilmə vaxtına görə təbii resurslar real və potensial resurslara bölünür. Real resurslara hazırda insanların istehsalat prosesində istifadə etdiyi resurslar aiddir. Bunlara misal olaraq ilk növbədə istifadə olunan torpaqlar, müxtəlif bitkilər, ov balıqları, istehsal olunan neft, daş kömür, qaz, elektrik enerjisi və s. daxildir. Məlum olduğu kimi, insanlar özünün ilk inkişaf dövründə torpaq, bitki və heyvanat, aləmindən primitiv istifadə etmiş, sonralar isə insan texnika ilə silahlanaraq heyvan, quş, balıq, ovlamış, meşələri qırmış, torpağı becərmiş, daha sonra neft, daş kömür, qaz istehsal etmiş, yaxın zamanlarda isə atom enerjisindən istifadə etməyə başlamışdır.

Potensial təbii resurslar isə müəyyən səbəblərdən insan tərəfindən (əsasən texniki səbəbdən) ya istifadə edilmir, yaxud da kifayət dərəcədə istifadə olunmur. Bura Günəş enerjisi şüaları, dəniz qabarma - çəkilmələri, külək və b. aiddir. Bura insan tərəfindən mənimsənilə bilməyən planetləri, məsələn, Ay planetini də aid etmək olar.

121

Təbii resurslar elementar və ya sadə və kompleks və mürəkkəb resurslara ayrılır. Elementar resurslar tərkibinə görə yekcins (oksigen, hidrogen, dəmir, külək enerjisi və s.), kompleks resurslar isə bir neçə elementdən təşkil olunur, məs. atmosfer havası, torpaq, su, filiz, daş kömür və b. Məlum olduğu kimi, insan öz təsərrüfat fəaliyyətində təbii resurslara təsir göstərir. Bu səbəbdən onların çoxu azalır və son nəticədə tamamilə tükənə bilər. Odur ki, təbii resursların uçotu aparıldıqda və onlar təsərrüfat üçün əldə edildikdə onların ehtiyatının tükənməsi anlayışından istifadə olunur. Buna görə təbii resursların belə təsnifatı ekoloji təsnifat da adlanır.

Bütün təbii resurslar tükənmə dərəcəsinə görə iki qrupa bölünür: tükənən və tükənməyən (şəkil 7.1).

Keyfiyyətcə lokal

Şəkil 7.1. Bərpa olunmasına görə təbii resursların təsnifatı

122

Tükənən təbii resurslar. Yer qabığında və ya landşaft mühitində əmələ gəlir, lakin onların həcmi və yaranma sürəti zamanın geoloji şka-. lası ilə ölçülür. Bununla belə, insan tərəfindən onların istifadəsinin həcmi təbii bərpası sürətini olduqca keçir. Bunun nəticəsində bu təbii resursların tükənməsi qaçılmazdır.

Tükənən resursların qrupuna müxtəlif sürətlə və müxtəlif həcmlə əmələ gələn resurslar daxildir. Bu baxımdan, tükənən resurslar bərpa oluna bilməyən, bərpa olunan və nisbətən bərpa oluna bilən növlərə ayrılır.

Bərpa oluna bilməyən resurslara demək olar ki, bütün mineral və qismən torpaq resursları aiddir. Faydalı qazıntılar yer qabığının dərinliklərində daim fılizyaranma prosesləri nəticəsində əmələ gəlir. Lakin bu resursların əmələ gəlməsinə olduqca uzun dövr (on və yüz milyon illər) tələb olunur. Odur ki, onların təsərrüfat baxımından hesablanması praktiki olaraq qeyri mümkündür. Bununla əlaqədar olaraq bütün mineral resurslar tükənən, eyni zamanda bərpa olunmayan resurslar hesab olunur.

Torpaq resursları təbii halında insan cəmiyyəti fəaliyyətinin maddi bazisi sayılır. Ərazinin mənimsənilmə mümkünlüyünə və təsərrüfat fəaliyyətinə relyef şəraiti əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Karxana üçün və ya iri sənaye və mülki tikinti zamanı süni surətdə relyefin dəyişilməsilə pozulmuş ərazi (torpaq) bir daha təbii halında bərpa oluna blməz.

Bərpa olunan resurslara bitki örtüyü və heyvanat aləmi daxildir. Hər iki resurs az bir zaman ərzində (bir-iki insan nəsli dövründə) bərpa oluna bilir.

Nisbi bərpa olunan və ya məhdud bərpa olunan resurslara olduqca defisit sayılan aşağıdakı təbii sərvətlər aiddir: a) məhsuldar əkinə yararlı torpaqlar olduqca az sahə tutur. Müxtəlif məlumatlara əsasən quruda cəmi 1,5-2,5 milyard ha təşkil edir. Birinci münbitlik sinfinə aid olan ən məhsuldar torpaqlar 400 mln. ha sahə tutur (E.P.Romanova və b., 1993). Məhsuldar torpaqlar çox tədriclə əmələ gəlir: məsələn, qaratorpaq tipinin 1 mm humus horizontunun əmələ gəlməsinə təxminən 100 il vaxt lazımdır. Bununla belə, torpaqdan səmərəsiz istifadə edilməsi ilə əlaqədar güclü eroziya prosesi nəticəsində yalnız bir il ərzində torpağın ən qiymətli üst şum qatının bir neçə santimetr dağılmasına səbəb olur. Son 50 il ərzində əksər dövlətlərin ərazisində torpağın dağılması prosesi olduqca intensiv gedir. Bu torpaqların bərpa olunmasına 1000 illərlə vaxt tələb olunur. Bu, torpaq resurslarını «nisbi bərpa oiunan» resurslar qrupuna aid etməyə əsas verir.

Hazırda sənaye əhəmiyyətli yetişmiş yaşlı meşələr intensiv istismar edilir. Bu hal ən çox tropik meşələrdə müşahidə olunur. Bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələrdə (Nigeriya, Kosta-Rike, Filippin, Tailand, İndo

123

neziya, Vyetnam və Rusiyada) yetişmiş yaşlı meşələrin sahəsinin azalması çox sürətlə gedir. Belə meşələrin bərpasına azı bir-iki əsr vaxt tələb olunur və onların olduğu kimi təbii halında bərpa olunması qeyri- mümkündür.

Bitki örtüyünün intensiv antropogen təzyiq nəticəsində deqradasiyaya uğraması və məhv edilməsi onların bərpa olunmayan resurs qrupuna keçməsinə səbəb ola bilər. Bioloji növ (bitki, yaxud heyvan) nə qədər mövcuddursa, o, planetin bərpa olunan hissəsi sayılır. Növün yoxa çıxması ilə o, əbədi olaraq Yer üzərindən silinmiş olur.

Tükənməyən təbii resurslara okeanın su resursları, iqlim resursları, yer təkinin enerjisi, dəniz qabarması və dalğaları daxildir.

Planetar miqyasda su resursları praktiki olaraq tükənməyən resurs hesab edilməsi faktı məlumdur. Lakin Yer səthində su istifadəsi sistemində şirin su ehtiyatı qeyri-bərabər paylanmışdır. Arid və subarid rayonlarda geniş ərazilərdə suyun çatışmazlığı xüsusilə müşahidə olunur. Sudan qeyri-səmərəli istifadə olunması nəticəsində regionlar səviyyəsində və lokal səviyyədə su ehtiyatının faciəli azalması baş verir.

Məlum olduğu kimi, Yerin hidrosferinin su obyektlərində suyun ümumi həcmi 1390 mln. km^-a yaxındır. Lakin onun 96,4%-i Dünya okeanının duzlu suları və yalnız 2,6%-i (36 mln. km^) şirin suların payına düşür.

Duzlu dəniz suyunun şirinləşdirilməsi texnologiyası artıq məlumdur. Odur ki. Dünya okeanı, duzlu göllər və duzlu yeraltı sular gələcəkdə potensial su resursları kimi istifadə oluna bilər. Bərpa olunan şirin suyun illik miqdarı o qədər də böyük olmayıb müxtəlif məlumatlara görə 41 .... 45 min km-^ təşkil edir. Dünya təsərrüfatına öz ehtiyacını ödəmək üçün 4,5 min km^-ə yaxın su tələb olunur. Bu isə bərpa olunan su resursunun təxminən 10%-i q^dərdir. Deməli, təbiətdən, su resurslarından səmərəli istifadə etmək şəraitində, bu su resursları tükənməz resurs kimi qiymətləndirilə bilər. Lakin bu prinsiplər pozulduqda ekoloji vəziyyət olduqca kəskinləşə bilər və hətta planetar miqyasda təmiz şirin su defisiti yarana bilər. Hələ ki, təbii mühit müxtəlif məqsədlər üçün öz ehtiyaclarını ödəmək üçün hər il bəşəriyyətə 10 dəfə çox su «bəxş» edir.

İqlim resursları dedikdə, konkret ərazi və regionun malik olduğu istilik və rütubət ehtiyatı başa düşülür (E.P.Romanova və b., 1993). Mövsüm və ərazi üzrə istilik, xüsusilə rütubətlik qeyri-bərabər paylanmışdır. Havanin temperaturu -900C-dən +80^0 arasında tərəddüd edir, hərçənd Yer üçün orta temperatur təxminən +15^0 təşkil edir.

Quru, bütövlükdə atmosfer rütubətliyi ilə də pis təmin olunmayıb: onun səthinə hər il orta hesabla 119 min km-’ yağıntı düşür. Lakin bəzi rayonlara ildə 12000 mm-dən artıq yağıntı düşdüyü halda, elə geniş əra

124

zilər də vardır ki, ora 50 ... 100 mm-dən də az yağıntı düşür. Ətraf mühitdə su və havanın miqdarı praktiki olaraq azalmır, lakin insan

fəaliyyəti nəticəsində onlar keyfiyyətcə pisləşə və istifadəsi məhdudlaşa bilər. Məsələn, suyun miqdarı azalmasa da, içməli suyun miqdarı azalır. Bu təbii resurslar yalnız müasir texnika və texnologiyanın köməyi ilə (suyun, tozun, qazın təmizlənməsi, həmçinin səhiyyə-gigiyena işləri) tükənməz qala bilər.

7.2. ƏRZAQ PROBLEMİNİN GƏRGİNLİYİ

İnsanların qida məhsulları ilə təmin edilməsi daima artan Yer əhalisinin mühüm vəzifəsi olaraq qalır. Dünyada ərzaq məhsullarının fasiləsiz olaraq artmasına baxmayaraq, bu problem bir çox ölkələrdə gərgin problem kimi qalmaqdadır.

Sivilizasiyanın inkişafı həmişə aclıqla müşayiət olunmuşdur. XIX əsrdə yalnız Çində 100 mln. adam acından ölmüşdür. Hindistanda son 50 ildə acından ölənlərin sayı 20 mln.-na çatmışdır. 20-ci -30-cu illərdə aclıq fəlakəti 5 mln. insanın ölümünə səbəb olmuşdur.

Lakin bəşəriyyətin uzunmüddətli tarixində ərzaq problemi ilk dəfə həm ərazi, həm də kəmiyyət baxımından belə qlobal miqyas almışdır. BMT-in ərzaq və kənd təsərrüfat Təşkilatı (FAO) belə hesab edir ki, dünyada 1,2 mlrd, adam doyunca yemək tapnur.

Müxtəlif aclıq formalarından iztirab çəkən əhalinin çox hissəsi dünya xəritəsində olduqca geniş ərazi tutur və enli zolaq şəklində ekvatorun hər iki tərəfi boyu uzanaraq bura praktiki olaraq bütün inkişaf etməkdə olan ölkələr daxil olur. Planetimizdə aclığın məkanı Afrika dövlətləri sayılır. Yetkin bir adamın bir kq çəkisinə 40-46 kilokalon tələb olunur, bu isə sutka ərzində təxminən 2500 kilokalori təşkil edir. İnsanın qəbul etdiyi kalori hər şeydən öncə qidanın gücündən (növündən), fiziki yükündən və yaşadığı yerin iqlimindən asılıdır.

Ərzaq probleminə müxtəlif amillər təsir göstərir. Ən mühüm amillərdən biri inkişaf etməkdə olan ölkələrdə əhalinin artmasıdır. Son 50 il ərzində inkişaf etməkdə olan ölkələrdə ərzaq istehsalının artımında yüksəliş olmuşdur, lakin əhalinin artımı iki dəfə çox olmuşdur. Əhali sayının belə artımı ərzaq istehsalı artımının çox hissəsini istifadə edir və onu aclıqdan xilas etmir.

Bununla belə, inkişaf etmiş ölkələrdə ərzaq məhsulu istehsalı iki dəfə yüksəlmiş, əhalinin sayı üçdə bir dəfə artmışdır.

Ərzaq probleminin baş verməsinin digər səbəbi əhalinin qidasında bir, yaxud iki ərzaq məhsulu növünün üstünlük təşkil etməsidir, bu isə əhalinin diyetasında yekrənglik xarakteri yaradaraq gizli aclıq forması

125

əmələ gətirir. Məsələn, Cənubi və Cənubi- Şərqi Asiyanın əhalisinin rasionunun 70% -ni , Yava adasının (İndoneziya) bəzi rayonlarında hətta 90% -ni düyü təşkil edir. Bu isə bəzi xəstəliklərin, o cümlədən beri- beri xəstəliyinin baş verməsinə səbəb olur. Afrika kontinentinin bəzi dövlətlərinin əhalisinin qida rasionunda kökümeyvəlilər (yams, batat, maniok) üstünlük edir.

Yekrəng qidalanma uşaqların kvaşiorkor deyilən xəstəliyə tutulmasına şərait yaradır. Bu zaman uşaq kifayət qədər kalori alsa da, orqanizmə zülal çatışmır. Qidada həm kalori, həm də zülal çatışmadıqda isə «uşaqda marazm» xəstəliyi baş verir. Hər iki xəstəlik uşaqlarda həmişə güclü diareya (mədə-bağırsaqda həzmin pozulması) ilə müşayiət olunur. Belə uşaqlar arasında ölüm hadisəsi və psixi pozuntuların səviyyəsi yüksək olur.

C, C. Bitki İstehsal, mln. ton

Buğda Çəltik Qarğıdalı Kartof

Arpa Batat Maniok Soya Üzüm Sorqo

Şəkər qam İŞİ Dan Vələmir Pomidor

Banan Şəkər çuğunduru Portağal

• Kokos qozu Çovdar Pambıq

yağı Qarpız Alma Kələm Yaras

Yerfındığı Soğan Paxlalılar Noxud

M^qo Günəbaxan toxumu

44.5

3400 !

392

226

162

107

83

65

'zm 58

2^54 ^ 29

43 ^ 50

39 33

39 ^ 35 Ss3

27 2 27 sı 25

^ 36 35 3 20

2 19 3İ9 313

lll 214

3İ3| i

I I I 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450

Şəkil 7.2. Dünyada mühüm ərzaq bitkilərinin istehsalı (yaşıl kütlə), 1980-ci

il FAO-nun məlumatı.

126

Əhalinin ərzaqla lomin edilməsində aqrokultııranın səviyyəsi böyük rol oynayır. Buna yüksək məhsuldar bitki sortlarmdan, məhsuldar heyvan cinslərindən, çox müxtəlif və müasir kənd təsərrüfatı texnikasından istifadə etməklə (məsələn, Latın Amerikasında min ha əkin sahəsinə cəmi 5 traktor; Afrikada - 1, Rusiyada -12, ABŞ-da 30, Yaponiyada - 450 traktor düşür), lazımi miqdarda gübrələr verməklə (mütəxəssislərin hesablamalarına görə kimyəvi gübrələrdən istifadə etdikdə əsas kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı 40% artır) kənd təsərrüfatı bitkilərinin ziyanvericiləri və xəstəlikləri ilə mübarizə tədbirlərini həyata keçirməklə, həm də kənd təsərrüfatı məhsullarını saxlamaq texnologiyasına riayət etməklə nail olmaq olar.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə aqrokultııranın səviyyəsi hələ ki, geri qalır, bu isə kifayət qədər yüksək məhsul alınmasını və onun artımını təmin etmir. Dünyada taxılın orta məhsuldarlığı 25 sent/ha. Afrikada 12 sent/ha (onun tropik hissəsində təsərrüfatlar hektardan 1 sent/ha məhsul yığır). Cənubi Amerikada 20 sent./ha təşkil edir.

Dünyada ərzaq problemini həll etmək üçün inkişaf etməkdə olan ölkələrdə «yaşıl inqilab», inkişaf etmiş ölkələrdə isə «biotexnoloji inqilab»ın keçirilməsi planı irəli sürülür. «Yaşıl inqilab» yüksək məhsuldar kənd təsərrüfatı ərzaq bitkilərinin, xüsusən buğda, qarğıdalı, düyünün becərilməsi, irriqasiya işlərinin genişləndirilməsi və müasir texnika, kimyəvi gübrələr, bitki mühafizəsi üsullarının tətbiqi ilə həyata keçirilməlidir. Lakin «yaşıl inqilab» inkişaf etməkdə olan ölkələrin sahələrinin üçdə birində müəyyən qədər tətbiq olunmuşdur. Əkinçilikdə əsasən üç dənli bitkiyə (buğda, düyü, qarğıdalı) üstünlük verilmişdir. Aqrokulturaya düzgün riayət edilmədiyindən «yaşıl inqilab» arzuolunmaz ekoloji nəticələr vermişdir. Belə ki, toksik kimyəvi maddələrdən istifadə edilməsi torpaqların zəhərlənməsinə, düyü sahələrində balıqların məhv olmasına, kənd təsərrüfatı bitkilərinin ziyanvericilərinin yayılması partlayışına səbəb olmuşdur.

«Biotexnoloji inqilab» inkişaf etmiş ölkələrdə torpağın hazırlanması (laydırsız şumlama, frezerlə yumşaltma), suvarma (damcılı suvarma), bitkilərin ziyanvericilərdən mühafizəsi (fereonlardan istifadəsi), səpin toxumlarının izotoplarla hazırlanması aqrotexniki yeniliklərin tətbiqi ilə bağlıdır.Bu gün ərzaq problemi bəşəriyyətin qlobal problemi olub gələcək sivilizasiya onun həllindən asılıdır.

7.3. ƏHALİ

Yer kürəsinin əhalisinin sayı durmadan artır, onun artım sürəti də

yüksəlir (cədvəl 7.1).

127

Cədvəl 7.1 Yer kürəsinin əhalisi

Dövr Artım, mln. nəfər

İkiqat artım dövrü, il

7000-4500 b.e.ə. 10-dan 20-ə qədər 2500 4500-2500 b.e.ə. 20-dən 40-a qədər 2000 • 2500-1000 b.e.ə. 40-dan 80-ə qədər 1500 1000- b.c.q. 160-dan 320-ə 900 0-900 b.e. 320-dən600-ə qədər 800 900-1700 600-dən 1200-ə qədər 150 1700-1850 80-dən 160-a qədər 1000 1850-1950 1200-dən 2500-ə qədər 100 1950-1990 2500-dən 5000-ə qədər 40

1965-1970-ci illər ərzində Yer əhalisinin artım tempi tarixdə görünməyən həddə-ildə 2,1%-ə çatdı. Demoqraf-mütəxəssisləri bu artımı səhiyyənin nailiyyətləri, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə səhiyyə-gigiyena şəraitinin yaxşılaşması, bu illərdə iri hərbi münaqişələrin olmaması ilə izah edirlər.

1950-ci ildən sonra planetimizdə əhalinin faktiki say dinamikası 7.2 saylı cədvəldə verilmişdir.

1982-ci ildə planetin əhalisi dəqiqədə 146 nəfər və ya gündə 210 min nəfər və ya ildə 77 mln. nəfər sürətilə.artmışdır.

1986-cıildə Yer üzərində əhalinin ümumi sayı 5 mlrd., 1993-cü ildə isə 5,5 mlrd, nəfər olmuşdur. 1990-cı illərdə planetdə əhalinin artım tempi ildə 1,7% aşağı düşmüşdür.

Cədvəl 7.2 Yer üzərində əhalinin sayının dinamikası (mln. nəfər)

(Brown, kanne at al, 1994)

Regionlar 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 Dünya 2555 2779 3038 3345 3704 4086 4457 4856 5295 keç. SSRİ 182 198 216 232 242 256 267 277 290 Rusiya 103 113 121 127 131 135 139 144 149

Urbanizasiya və ya şəhərlərin və şəhər əhalisinin çürətlə artması mühüm ümümdünya problemlərindən biri sayılır. Bu proses mühüm qlobal dəyişkənlik kateqoriyasına aid edilir. 1966-cı ildə dünyanın şəhər əhalisi 2,64 mlrd, yaxud ymumi əhali sayının 46% -ni təşkil edirdi. Dünya əhalisinin ümumi artması fonunda 1990-91 -ci illərdə şəhər əhalisinin artımı

128

ildə 2,5% idisə, kənd əhalisinin il ərzində artımı yalnız 0,8% olmuşdur. Yer əhalisi dəqiqə ərzində 150 adam, hər gün - 220 min, il ərzində isə - 80 milyon adam artır. Dünyanın inkişaf etməkdə olan ölkələrinin əhalisinə gün ərzində 150 minə yaxın adam əlavə olunur.

Əhalinin artımı digər mühüm proses olan urbanizasiya - əhalinin şəhərlərdə cəmləşməsi və meqalopolisin əmələ gəlməsidir. Urbanizasiya cəmiyyətin inkişafının bütün sahələrində mütərəqqi rol oynayır. Bu prosesdə əhalinin artımı üçün müsbət şərait yaranır, kənd yerlərində yaranan əhali artımı işçi qüvvəsi kimi şəhərlərdə cəmləşir, müxtəlif peşələrə yiyələnərək daha məhsuldar əməklə məşğul olur. Ona görə belə ölkələrdə ə- halinin ümumi artımı əsasən şəhər əhalisinin hesabına gedir. Belə ölkələrdə urbanizasiya demoqrafik proseslərin tənzimləyicisi rolunu oynayır. Ürbanizasiyanm bilavasitə iki əsas səbəbi vardır; 1) Şəhərlərə kənd yerlərindən, həmçinin digər ölkələrdən əhalinin miqrasiyası; 2) Şəhərlərdə doğum hadisəsinin ölümdən çox olması.

Şəhər əhalisinin sayının yaxın keçmişdə və yaxın gələcəkdə artımı 7.3 saylı cədvəldə göstərilir:

Cədvəl 7.3 Şəhər əhalisinin artması

Kontinent Əhalinin sayı, mln. adam Şəhər əhalisinin payı, % 1975 1995 2025 1975 1995 2025

Afrika 104 250 804 25 34 54 Avropa 454 535 598 67 74 83

Ş.vn Mər. Amerika 235 332 508 57 68 79 C\ən. Amerika 138 249 406 ü4 78 88 Asiya 592 1198 2718 25 35 55 Okeaniya 15 20 31 72 70 75 Dünya 1538 2584 5065 38 45 61

Cəmi 30 il əvvəl 1975-ci ildə təxminən dünya əhalisinin üçdə biri şəhərlərdə yaşamışdır. 2025-ci ilə yaxın isə şəhər əhalisi dünya əhalisinin demək olar ki, üçdə ikisini təşkil edəcəkdir.

Əhalinin artımı Yerin təbii sistemlərinə antropogen təzyiqi artırır. Daim artmaqda olan əhalini ərzaqla təmin etmək üçün məhsul istehsalını artırmaq tələb olunur, bunun üçün kənd təsərrüfatı istehsalına yeni (xam) torpaqlar daxil etmək, yaxüd mövcud torpaqları hədsiz istismar etmək lazımdır, bu isə torpaqların eroziyasına, səhralaşmasına və çirklənməsinə (toksifikasiyasma) səbəb olur.

129

Dünyada sənaye istehsalı da durmadan yüksəlir və əhali tərəfindən onun məhsullarından istifadənin miqyası da artır. Bu isə təsərrüfat dövriyyəsinə daha çox yanacaq, enerji, xammal və geosferin digər resurslarını daxil etməyi tələb edir. Ətraf mühitə atılan antropogen fəaliyyətin tullantılarının həcmi də artır. Əhalinin sayı artdıqca su və maye tullantıların miqdarı çoxalır, bu isə ya ətraf mühiti çirkləndirir, yaxud da lazımi texnoloji tədbirlər və əlavə investisiya tələb edir.

7.4. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA URBANİZASİYANIN VƏZİYYƏTİ

Bu bölmə N.H.Əyyubovun (1999) materiallarına əsaslanaraq yazılmışdır. Azərbaycan Respublikasında əhalinin 53%-i şəhərlərdə yaşayır. Şəhər əhalisinin xüsusi çəkisinə görə Azərbaycan RSFSR, Estoniya, Latviya, Ermənistan, Litva, Ukrayna, Belorusiya respublikalarından sonra keçmiş ittifaq respublikaları arasında 8-ci yeri tuturdu. Şəhər əhalisinin miqdarca sürətlə artmasına baxmayaraq, artım tempi ittifaq göstəricisindən həmişə geri qalırdı. Əgər 1939-1959-cu illərdə Azərbaycanın ümumi əhalisi içərisindiə şəhər əhalisinin xüsusi çəkisi 12%, 1959-1970-ci illərdə 2%, 1970-1979-cu illərdə 3%, 1979-1989-cu illərdə cəmi 1% çoxalmışsa, ittifaq üzrə bu göstərici müvafiq olaraq 16%, 8%, 6% və 3,3% olmuşdu. Ümumiyyətlə, 1939-cu ildən 1989-cu ilə kimi Azərbaycanda şəhər əhalisi 3,3 dəfə artdığı halda, keçmiş SSRİ-də 3,1 dəfə artmışdı. Lakin bu müddətdə Azərbaycanda ümumi əhali artımı 2,2 dəfə, əhalisinin ittifaq üzrə ümumi artımdan 2,4 dəfədən (50%) çox olduğu üçün, respublikada şəhər əhalisinin xüsusi çəkisinin artım tempi orta ittifaq səviyyəsindən geri qalmışdı. Son məlumatların təhlili göstərir ki, belə bir vəziyyət hazırda da davam etməkdədir. Azərbaycan Respublikasında şəhər əhalisinin xüsusi çəkisinin keçmiş ittifaq üzrə orta inkişaf tempindən və mövcud səviyyəsindən geri qalması burada şəhər əmələgətirici təsərrüfat sahələrinin zəif inkişaf etdirilməsi ilə izah olunur.

Tədqiqatlar göstərir ki, yaranmış şəhər və şəhər tipli yaşayış məntəqələrinin 80%-i bilavasitə sənayenin və nəqliyyatın inkişafı ilə bağlıdır. Əgər keçmiş ittifaqın dağılması ərəfəsində sənaye və tikintidə çalışan əhali xalq təsərrüfatında işləyən əhalinin 39%-ə qədər idisə, Azərbaycanda bu rəqəm 26,1% olmuşdur.

1970-1980-ci illərdə respublikanın xalq təsərrüfatında çalışanların sayı 2 dəfədən çox artımşdısa, bu artım sənayedə 30%, tikintidə isə 20% təşkil etmişdi. Şəhər əhalisinin xüsusi çəkisinə və artım tempinə görə Azərbaycan SSRİ səviyyəsindən geridə qalsa da sovet hakimiyyəti illərində şəhər əhalisinin xüsusi çəkisi artmaqda davam etmişdir. Şəhər əha-

130

lisinin artımı və ümumi çəkisinin dəyişilməsini 7.4. saylı cədvəldən görmək olar.

Cədvəl 7.4

Şəhər ə lalisinin artım dinamikası (%-lə) (Əyyubov 1999) illər Keçmiş SSR Azərbaycan

dövr ərzin- orta illik ar- dövr ərzində orta illik ar- də artım tım artım tım

1926-1939 229,7 17,7 138,5 2,96 1939-1959 165,6 3,38 152,8 2,64 1959-1970 136,0 3,27 145,1 4,10 1970-1979 120,3 2,25 124,8 2,9 1979-1989 115,4 1,54 111,8 1,18 1989-1994 - - 104,3 0,9 1994-2000

- - 102,9 0,5

2000-2009 - -

117,1 1,9

Şəhər əhalisinin sürətli artımı hər şeydən əvvəl bu dövrdə kənd təsərrüfatının kollektivləşdirilməsinə, sənayenin inkişafına geniş meydan verilməsi ilə bağlı idi. Bu illərdə yalnız 90 nəhəng sənaye müəssisəsi tikilmiş və istifadəyə verilmişdir. II Dünya müharibəsi şəhər əhalisinin artımına da təsir göstərdi. 1939-cu ildən 1950-ci ilə kimi keçən 20 il müddətində şəhər əhalisi cəmi sayca 54%, ümumi əhali içərisində payı 11,7% artdı, müharibədən sonra respublika xalq təsərrüfatının yenidən qurulması, əhalinin ümumi sayının artıq 50-ci illərin ortasında müharibədən əvvəlki səviyyəyə çatması və onu ötüb keçməsi, nəhəng sənaye obyektlərinin tikilib istifadəyə verilməsi, habelə respublika xalq təsərrüfatı kompleksinin inkişaf tələbatı ilə əlaqədar yaranan ali və peşə hazırlığı məktəbləri şəbəkəsinin genişlənməsi və s. 60-cı illərdə Azərbaycan şəhər əhalisinin yüksək sürətlə artımı üçün geniş imkanlar açdı.

Abşeron yarımadasından kənarda təbii sərvətlərin istifadəyə verilməsi şəhər əhalisinin coğrafiyasının dəyişməsinə səbəb oldu. 7-ci və 8-ci beşilliklərdə artıq 121 iri və nəhəng sənaye müəssisəsi tikilib istifadəyə verildi. Bu da bütün Sovet hakimiyyəti illərində istismara verilən sənaye müəssisələrinin 26%-ə qədərini təşkil edirdi. (Əyyubov, 1999) Məhz bu dövrdə Mingəçevir SES-in istifadəyə verilməsi Gəncə-Daşkəsən sənaye qovşağının enerji tələbatını ödəməklə onun inkişafına təkan verdi. Abşeron neft-kimya sənaye kompleksi daha geniş inkişaf etməyə başladı, respublika sənayesinin bir hissəsi olan Sumqayıt şəhəri meydana gəldi və s. Belə bir iqtisadi -sosial inkişaf fonunda Azərbaycanın şəhər əhalisi daha yüksək templə artmağa başladı və respublika tarixində ilk dəfə şəhər əhalisinin orta illik artım tempi müvafiq ittifaq göstəricisindən üstün oldu.

131

Cədvəl 7.5 Şəhər əhalisinin miqdarı və xüsusi çəkisinin dinamikası

illər

Şəhər əhalisinin sayı, min

nəfər

Xüsusi çəkisi. %-lə

İllər

Şəhər əhalisinin sayı. min

nəfər

Xüsusi çəkisi, %-lə

1913 555,9 24 1970 2564.7 50 1920 409,5 21 1979 3196,3 53 1926 650,1 28 1980 3254,0 53 1939 1157,0 36 1985 3524,5 53 1959 1767.6 48 1989 3790,0 54

- - - 1994 3952,8 53 - - - 1999 4064,3 51

2002 4142,2 51 2005 4298,3 51 2009 4818,3 54

1959- cu ildən 1970-ci ilə kimi olan dövrdə ittifaqda şəhər əhalisinin orta illik artımı 3,27% idisə, respublikada bu göstərici 4,1%-ə çatdı. Həmin müddətdə ümumi şəhər əhalisi ölkə üzrə 36% artdığı halda, respublikada 45% çoxaldı. Lakin 70-ci illərdə şəhər yaradıcı istehsal və qeyri-istehsal sahələri, respublikanın sosial-iqtisadi inkişafına yönəldilən kapital qoyuluşunun ölkə ilə müqayisədə az mənimsənilməsi və bu məbləğin tədricən azaldılması ilə əlaqədar olaraq zəif inkişaf etdi. Məsələn, təkcə 1979-cu ildə Azərbaycanın xalq təsərrüfatına hər min nəfər hesabı ilə sərf edilən kapital qoyuluşunun səviyyəsi, bütün müvafiq respublikaların müvafiq göstəricilərindən xeyli az olaraq, ümumittifaq səviyyəsindən 67,7% geri qalmışdır. Hər 1000 nəfər əhaliyə düşən fəhlə və qulluqçuların orta illik miqdarı respublikada ittifaqdakından 31,6% və elmi kadrların sayı isə 40% az olmuşdu. Ümumiyyətlə, respublikada 1970-79-cu illərdə əsas şəhər yaradıcı təsərrüfat sahələri olan sənaye və tikintidə əhalinin məşğuliyyəti 25% yüksəlmişdi. Halbuki, xalq təsərrüfatında əhalinin ümumi məşğuliyyəti bu müddətdə 2 dəfəyə qədər artmışdı. Bu da hər şeydən əvvəl öz əksini şəhər əhalisinin artım tempində tapdı. Belə ki, 1970-1979- cu illər ittifaqda şəhər əhalisi 20,3% çoxaldısa, Azərbaycanda müvafiq göstərici 24,8%-ə bərabər oldu. Orta illik artım isə müvafiq surətdə 2,25 və 2,9% təşkil etmişdi. Halbuki, respublikada əhalinin sayca artımı ittifaq əhalisinin müvafiq artımından 9,2% çox olmuşdu. Bu isə respublika şəhər əhalisinin artım tempinin nəinki ümumittifaq səviyyəsindən geri qalmamasını, hətta ötüb keçməsini tələb edirdi.

Rəqəmlərin təhlili göstərir ki, şəhəryaradıcı təsərrüfat sahələrinin nisbətən sürətli inkişafı ilə əlaqədar olaraq 80-ci illərin başlanğıcında cü

133

zi də olsa respublikada şəhər əhalisinin artım tempi ümumittifaq göstəricisindən üstün olsa da, erməni separatçılığı ilə başlanan millətlərarası müharibə qeyri-sabit ictimai-siyasi həyat, böyük dövlət mənafelərinin Azərbaycan üzərində cəmlənməsi ümumiyyətlə urbanizasiya prosesinə ağır zərbə vurdu. Əgər 1979-1989-cu illərdə Sovet İttifaqında şəhər əhalisi artımı cəmi 15%, orta illik artım isə 1,5% olmuşsa, respublikada bu rəqəmlər müvafiq olaraq 11,8 və 1,18% təşkil edirdi. Halbuki, həmin dövrdə respublikada ümumi əhalinin sayca artımı ittifaq üzrə əhali artımından 7,5%

çox olmuşdu.

Cədvəl 7.6

İdarəetmənin və istehsalın inkişafına görə Azərbaycanın şəhər tipli yaşayış məntəqələrinin təsnifatı

(Əfəndiyev, 2004)

Qr Əsas ixtisaslaşma Adları

1. Paytaxt şəhəri

1

İqtisadi, siyasi idarəetmə, müxtəlif

təmayüllü sənaye, nəqliyyat, mədəni

quruculuq, elmi, maarif, səhiyyə,

beynəlxalq iqtisadi əlaqələr, dövlətin

hökumət mərkəzi

Bakı, Naxçıvan

II. iri şəhərlər - respublika tabeliyində

2 Metallurgiya, kimya, tikinti sənaye

kompleksi, yüngül, yeyinti sənayesi,

elm, səhiyyə, mədəni mərkəzi

Gəncə, Sumqayıt

III. Orta şəhərlər

1 Yüngül yeyinti sənayesi, tikinti materialları, kənd təsərrüfatı, aqrosənaye inzibati mərkəzi

Ağdam, Ağdaş, Bərdə, Cəlilabad, Füzuli, Göyçay, Quba, Sabirabad, Şamaxı, Şəmkir, Şəki

2 Yüngül sənaye, kənd təsərrüfatı, dəmir yolu, avtomobil nəqliyyatı, inzibati rayonu

Qazıməmməd, Xaçmaz, Ağcabədi

3

Yeyinti, yüngül sənaye, energetika, maşınqayırma, kimya, neft- qazçıxarma, dəmir yolu, avtomobil nəqliyyatı, tikinti materialları

Salyan, Şirvan, Yev- lax,Siyəzən, İmişli, Şabran

4 Yüngül, yeyinti, cihazqayırma, elektroenergetika, dağ-mədən sənayesi, kurort, inzibati mərkəzi

Mingəçevir, Xankəndi, Naxçıvan, Lənkəran

134

IV. Kiçik şəhərlər - rayon mərkəzləri

1

Yüngül sənaye, sənaye, kənd təsərrüfatı, inzibati mərkəz, kurort, rekreasiya sərhəd zonasına və sərhəd ötürücü xidməti olan

Ağstafa, Ağsu, Astara, Bala- kən, Beyləqan, Biləsuvar, Cəbrayıl, Kəlbəcər, Qax, Qazax, Qəbələ, Oğuz, Saatlı, Şuşa, Tovuz, Qubadlı, Qusar, Laçın, Masallı, Culfa, Sədərək, Kürdəmir, Tərtər. Zaqatala, Zəngilan, Zərdab, Xocalı, Xocavənd, Beyləqan, İsmayıllı, Goranboy

2 Yüngül, sənaye, kənd təsərrüfatı, neft- çıxarma, dağ-mədən, dəmir yolu, avtomobil nəqliyyatı, inzibati mərkəzi

Ucar, Neftçala, Ordubad,, Şərur, Balakən, Gədəbəy

Bununla bərabər respublikanın çatmış olduğu urbanizasiya səviyyəsi tam mənası ilə şəhər əhalisinin xüsusi çəkisinə müvafıqliyi cəhətdən də geri qalır. Başqa sözlə desək, respublikada şəhər əhalisinin xüsusi çəkisi və artım tempi, ona yaradılmalı olan müvafiq sosial-iqtisadi bazanın inkişaf tempini ötüb keçir. Məsələn, əgər şəhər əhalisinin ümumi çəkisinə görə Azərbaycan ittifaq səviyyəsindən 12% geri qalırsa və keçmiş SSRİ- nin müvafiq respublikaları arasında 8-ci yeri tuturdusa, əsas şəhəryara- dıcı faktor olan sənayenin inkişaf səviyyəsinə görə müttəfiq respublikalar arasında 11-ci yeri tuturdu. Məhz elə ona görə də respublikada urbanizasiya səviyyəsi aşağıdır, yəni Azərbaycanda inkişaf etməkdə olan ölkələrə xas olan «yalançı urbanizasiya» prosesi gedir. Bununla yanaşı, bir sıra təbii-iqtisadi səbəblər üzündən Bakı, Gəncə, Sumqayıt şəhərləri də daxil olmaqla, bütün şəhər və şəhər tipli yaşayış məntəqələri tam mənada öz ətraf rayonlarının sosial-iqtisadi istinad mərkəzləri rolunu oynaya bilmirlər. Bu yaşayış məntəqələrində müasir tələblərlə ayaqlaşa bilən sənaye, sosial, mədəni-məişət müəssisələrinin olmaması ilə əlaqədar nəinki ətraf kəndlərin, hətta onların özlərinin əhalisi belə uzun müddət (son dövrə kimi xüsusilə əmək qabiliyyətli əhali) respublikanın və qonşu ölkələrin sənaye cəhətdən yüksək inkişaf etmiş ölkələrinə axışıb getmişdir. Belə bir prosesin uzunmüddətli davam etməsi istehsalın ərazi təşkilini və əhalinin məskunlaşmasının nizamlanmasını çətinləşdirir. Yəni urbanizasiya səviyyəsi yüksək olan ərazilərdə (Abşeron) əhalinin daha çox cəmlənməsi, urbanizasiya səviyyəsi aşağı olan dağlıq və digər ərazilərdə isə əhalinin nisbi azalması prosesi gedir. Ona görə də ümumiyyətlə respublikada urbanizasiya səviyyəsinin geniş mənada yaxşılaşdırılması və urbanizasiyanın ərazi nisbətini optimallaşdırmaq üçün Azərbaycanın və onun iqtisadi-coğrafi rayonlarının,

şəhərlərinin sosial-iqtisadi inkişaf

135

planlarında müasir tələblərə cavab verən şəhəryaradıcı yüksək əmək tutumlu sənaye sahələrinin - elektrotexnikanın, maşınqayırmanın, neft və kimya sənayesinin, trikotaj, toxuculuq və s. inkişafına üstünlük verilməsi məqsədəuyğun olar. (Əyyubov, 1999)

Azərbaycan respublikasında şəhər əhalisinin sayı 1989-cu ildə 3805 min nəfər olmuşdur, onun 77,0%-i şəhərlərdə, 23,0%-i şəhər tipli qəsəbələrdə yaşayırdı. Hazırda şəhər əhalisi 65 şəhərdə, 122 şəhər tipli qəsəbədə və fəhlə qəsəbələrində cəmləşmişdir. Halbuki, Azərbaycanda 1913-cü ildə cəmi 13 şəhər var idi. Respublikada Sovet hakimiyyəti illərində şəhər və şəhər tipli yaşayış məntəqələrinin sayı ildən-ilə artmağa başladı. Əgər 1926-cı ildə burada 18 şəhər və 16 şəhər tipli qəsəbə var idisə, artıq 1939-cu ildə müvafiq olaraq onların miqdarı 25 və 56, 1959-cu ildə 40 və 93, 1989-cu ildə isə 65 və 122 olmuşdur. Ümumiyyətlə Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycanda hər ildə orta hesabla 2,8 şəhər məskəni əmələ gəlmişdir.

Respublikada əhalinin məskunlaşması sistemində şəhərlərin və şəhər tipli yaşayış məntəqələrinin şəbəkəsi artmış, onun sıxlığında irəliləyişlər az olmamışdır. Azərbaycan şəhərlərinin əksəriyyətinin ən kiçik (əhalisi 10-19,9 min nəfər) və kiçik (20 mindən 49,4 minə qədər) şəhərlər təşkil edir. Onların payına bütün respublika şəhərlərinin və əhalisinin müvafiq olaraq 41,5 və 21,5%-i düşür. Bu yaşayış məntəqələrində bütün şəhər əhalisinin müvafiq surətdə 13,3 və 13,9%-i cəmləşmişdir. Əhalisi 5 mindən 99 minə qədər olan xırda şəhərlərin payına bütün şəhərlərin 24,6%-i düşdüyü halda, onlarda respublika şəhər əhalisinin cəmi 4,1%-i cəmləşmişdir. Respublika şəhər əhalisinin əksəriyyəti iri və nəhəng şəhərlərin payına düşür. Bu yaşayış məntəqələri, yəni Bakı, Gəncə və Sumqayıt bütün respublika şəhərlərinin sayca 4,6%-ni təşkil etdiyi halda, onlarda (qəsəbələrsiz) şəhər əhalisinin 58%-i yaşayır.

1950-ci illərdən başlayaraq sənayenin zəif inkişaf etmiş olduğu rayonlarda iri sənaye müəssisələrinin və onun filiallarının yerləşdirilməsi ilə əlaqədar olaraq urbanizasiyanın ərazi strukturunda böyük dəyişikliklər əmələ gəldi. Respublikanın bütün iqtisadi rayonlarında yeni zavod və fabriklər yarandı, Kür-Araz iqtisadi-coğrafi rayonunda müharibə qurtardıqdan sonra 1970-ci ilə kimi 43, Gəncə-Qazaxda 37, Şəki-Zaqatala- da, Lənkəran-Astara və Naxçıvan Muxtar Respublikasının hər birində 11, Quba-Xaçmaz və Dağlıq Qarabağın hər birində 8, Dağlıq Şirvanda 7 və s. nəhəng sənaye müəssisəsi yaradıldı. Bu müəssisələrdən Əli Bay- ramlı (Şirvan) DRES, Mingəçevir su elektrik stansiyasını. Daşkəsən dağ-mədən kombinatını, Zəylik filiz idarəsini, Gəncə alüminium, cihazqayırma, Mingəçevir Azərelektroid, kübel, rezin-texniki məmulatlar zavodlarını, şüşə liflər zavodunu, Xankəndi elektrotexnika zavodunu.

136

Cjoncodə, Mingəçevirdə toxuculuq kombinatlarını, Gəncə və Qazaxda xalça kombinatlarını, Naxçıvan, Xankəndi, Şəki, Lənkəran, Göyçay, Bərdə, İmişli və başqa şəhərlərdə dəmir-beton konstruksiyalar və detallar zavodlarını göstərmək olar. Bu müddətdə Naxçıvan, Xankəndi, Şəki, Lənkəran, Göyçay, Bərdə, Xaçmaz və başqa yerlərdə xeyli miqdarda konserv, şərab, süd və çörək zavodları, ət kombinatları, respublikanın bir çox rayon mərkəzlərində çay fabirikləri və s. yaradılmışdır. Bütün bunlar respublikada urbanizasiyanın ərazi strukturunun optimallaşdırıl- masına müsbət şərait yaratmışdır.

Lakin 1988-ci ildən başlayan erməni separatizmi, 20%-dən çox ərazini Ermənistanın işğal etməsi, Xankəndi, Şuşa, Ağdərə, Ağdam, Qubadlı, Zəngilan, Kəlbəcər, Laçın, Füzuli, Xocalı, Cəbrayıl kimi şəhərlərin və Kərkicahan, Mincivan, İstisu, Şıxarx, Horadiz, Qırmızıbazar, Hadrut, Əsgəran qəsəbələrinin düşmən tərəfindən viran qoyulması. Qazax, Ağstafa, Tovuz, Gədəbəy, Naftalan, Bərdə, Sədərək və digər yaşayış məntəqələrinin isə mütəmadi olaraq Ermənistan ordusu tərəfindən atəşə tutulması şəhərlərin inkişafına - urbanizasiya prosesinə ağır zərbə vurdu. Azərbaycan əhalisinin məskunlaşma forması tarixində öz dədə- baba yurdlarından qovulanların Beyləqan, İmişli, Ağcabədi, Bərdə və s. rayonlarda yeni tip məskənləri - «çadır şəhərcikləri» yarandı. Məcburi köçkünlər əsasən böyük və orta şəhərlərdə yerləşdirildiyindən əhalinin ərazi yzrə proporsiyasmdakı nisbətlər daha da dərinləşdi, xüsusən də respublikanın qərb ilə şərq, dağlıq yerlərilə düzən arasındakı fərqlər daha da artdı. Müharibə şəraiti iqtisadi tənəzzüllə müşayiət olunduğundan şəhər əhalisinin mütləq sayının cüzi artımına baxmayaraq, ümumi əhali içərisində onun payı 52,7%-ə (1996) düşdü.

Azərbaycan şəhərlərinin müasir inkişaf səviyyəsinin yaxşılaşdırılması, onların ərazi üzrə yerləşmə proporsiyasınm nizamlanması hər şeydən əvvəl onların iqtisadi və sosial bazalarını mövcud və perspektiv demoqrafik potensiala uyğunlaşdırmağı tələb edir. Bunun üçün işğal olunmuş torpaqlar azad edilməli, iqtisadi dirçəlişə nail olunmalıdır. (Əyyubov, 1999).

7.5. ƏHALİNİN QİDALANMA PROBLEMİ

7.5.1. Ərzağın çatışmazlığı səbəbləri İnsanların qida məhsulları ilə təmin edilməsi yalnız bu və ya digər

ərazilərdə biosferin resursları ilə deyil, həm də konkret hər bir ölkənin sosial və siyasi şəraiti ilə sıx bağlıdır. İkinci hal daha çox istehsal qüvvələrinin və istehsalat əlaqələrinin inkişafı, elmi-texniki tərəqqinin səviyyəsi, əldə olunan məhsulun həcmi və keyfiyyəti, həmçinin onun cəmiyyət üzvləri arasında bölüşdürülməsi ilə təyin edilir.

137

Planetin torpaq resursları insanlar arasında bərabər bölünərsə, adambaşına 3 ha torpaq sahəsi düşərdi və dünya üzrə bütün taxıl bitkilərinin ümumi yığımı (miqdarı) insanın qidaya olan bioloji tələbatını tam təmin edərdi (cədvəl 7.7).

Cədvəl 7.7 Taxıl bitkilərinin istehsalı (Brown, at. al., 1994)

Region

lar 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990

Dünya 1.06 1.08 1.28 1.34 1.58 1.77 1.96 2.19 2.40 631 759 847 878 1055 1218 1408 1570 1665

keç. 0.79 0.84 1.09 0.95 1.56 1.09 1.39 L5İ 1.99 SSRİ 82 107 125 121 187 141 176 178 218

Rusiya 0.72 0.77 1.07 0.90 1.56 1.01 1.29 1.45 L85 47 59 76 70 113 77 97 99 117

Qeyd: Surətdə - məhsuldarlıq, ton/ha; məxrəcdə - ümumi yığım, mln. ton

Lakin əkin sahələri azalmağa doğru gedir. 80-ci illərdə dünyada adambaşına düşən suvarılan torpaqların sahəsi aşağıdakı kimi azalmışdır: 1980-ci ildə 0,053 ha, 1990-cı ildə 0,049 ha. Yer üzərində insanların qidalanmasının faktiki fərqi olduqca müxtəlifdir (cədvəl 7.8); 1 mlrd.- dan artıq adam həmişəki kimi ümidsiz səfalət-yoxsulluq şəraitində yaşayır, yüz milyonlarla insan isə aclıq çəkir.

Cədvəl 7.8 Dünyanın müxtəlif regionlarında qidalanma

Regionlar Əhalinin adambaşına bir gündə istifadə

məhsullar, birlikdə, kkal zülal,qram

Asiya 2244

161

55,3

9,6

Afrika 2238

171

56,8

12,2

Qərbi Avropa 3327

1042

95,2 51,8 •

ABŞ 3514

1301

105

71,0

Cənubi Amerika 2541

453

65,5

27,9

Qeyd: surətdə - məhsulun (ərzağın) və zülalın ümumi miqdarı, məxrəcdə yenə

heyvan mənşəli

138

7.8 saylı cədvəldən göründüyü kimi, 1950-ci ildən 1990-cı il daxil olmaqla taxıl dəninin istehsalının miqdarı 2,6 dəfədən də çox artmışdır, əsas taxıl bitkilərinin (buğda, qarğıdalı, çəltik, çovdar, arpa, soya, darı və sorqo) orta məhsuldarlığı yüksəlmiş, lakin onun artma surəti aşağı düşmüşdür. FAO-nun məlumatına görə dünyada taxılın ümumi yığımının artımının 75%-i kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının artımı hesabına və yalnız 25%-i səpin sahələrinin genişləndirilməsi hesabına olmuşdur (FAO, 1981). Sonrakı illər qida məhsullarının istehsalının yüksəlməsinin 90%-i kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının artması və yalnız 10%-i səpin sahələrinin genişlənməsi hesabına olmuşdur. Məlum olmuşdur ki, kənd təsərrüfatı istehsalının intensiv kimyalaşdı- rılması torpağın, su hövzələrinin, atmosferin çirklənməsi ilə əlaqədar olaraq yeni ekoloji problemlər yaradır, nəticədə, bitkiçilik və heyvandarlığın keyfiyyəti aşağı düşür.

Son illər insanlar üçün qida məhsullarının istehsalı, həcminin azalması aşağıdakı səbəblərlə aydınlaşdırılır: taxıl istehsalı üçün yararlı sahənin azalması; suvarma üçün suyun qıtlığı; mineral gübrələrin effektliyinin aşağı düşməsi; torpağın kök sistemi yayılan qatında humusun miqdarının azalması; yeni təsərrüfat texnologiyasının ləng inkişafı və yüksək məhsuldar, torpağa az tələbkar sortlarm yaradılması, ətraf mühitin güclü deformasiyası (çirklənmə, torapağın eroziyası, səhralaşma, iqlimin aridləşməsi və s.). Ekspertlərin hesablamalarına görə, yalnız kənd təsərrüfatı mühitinin deqradasiyası ilə əlaqədar taxıl bitkilərinin toplanmasında illik kəsir 14 mln. ton təşkil edir.

Taxıl bitkilərinin ümumi yığımının aşağı düşməsi dərhal heyvandarlığın məhsuldarlığında əks olunur, çünki 1 kq ət istehsalına orta hesabla 6.. .8 kq, bütün dünyada isə mal-qaranın yemlənməsi üçün 600 mln. ton dən (taxıl) yemi sərf olunur.

Yəqin ki, Yer üzərində əhalinin artması, elmi-texniki tərəqqi, ölkələr arasındakı iqtisadi fərqlənmə Yer üzərində ekoloji böhranın dərinləşməsinə gətirib çıxarır: təbii biotalar dağılır (pozulur), bioloji müxtəliflik azalır, ekosistem deqradasiyaya uğrayır, biosferin tükənən və tükənməyən resurslarının istifadəsi artır. Beləliklə, XXI əsrin astanasında bəşəriyyət ekosistemlərin deqradasiyasının güclənməsi, yoxsulluğun dərinləşməsi, sənaye cəhətdən inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan dövlətlər arasında qeyri-bərabərliyin artması ilə qarşılaşmışdır (üzləşmişdir).

Bioloji növ kimi insanın həyat fəaliyyəti onun müəyyən miqdarda qəbul etdiyi qida məhsulundan aldığı enerjidən asılı olub, iş qabiliyyəti və ömrünün uzunluğu ilə səciyyələnir. Sutka ərzində qəbul etdiyi enerjinin miqdarına görə mütəxəssislər insanın üç həyat fəaliyyəti səviyyəsini ayırır: 3500...2500 kkal-optimal, 2500... 1500 kkal qeyri kafi (kifayət

139

qədər olmayan), 1500-1000 kkal - böhranlı. Sutka ərzində orta hesabla 1000 kkal-dan az enerji istifadə edən insanlar

35..60 il, 1500...2000 kkal qəbul edənlər isə 75...80 il yaşayır. 90% qida kaloriliyini təmin edən əsas məhsul qrupuna süd, ət. çörək

məmulatları, həmçinin kartof, yağlar, şəkər daxildir. Həmişəki kimi ən kəskin problem zülalın defısitliyi hesab olunur. Tibbə əsaslanmış zülaldan istifadənin sutkalıq norması 100 q, optimal illik norma - 35 kq, o cümlədən heyvan mənşəli zülal 21 kq olmalıdır.

Ərzaq problemi üzrə yüksək səviyyədə Beynəlxalq görüşdə (Roma, 1996) qeyd edilir ki, dünyada müntəzəm olaraq, əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələrdə , 800 mln. adam doyunca qidalanmır. Həmin görüşdə qismən qeyd edilir ki, dünyanın əksəriyyət ölkələrində hava, iqlim, su resursları və aqronomluq haqqında müasir elmi biliklərin səviyyəsi ərzaq təhlükəsizlik problemini xeyli dərəcədə həll etməyə imkan yaradır.

Yer kürəsi əhalisinin 20%-ni təşkil edən (1,2 mlrd, adam) əkin sahələri dünya əkin sahəsinin yalnız 7%-ni təşkil edən Çində insanların ərzaq problemi davamlı surətdə həll edilir. Buğdanın ümumi istehsalı üzrə Çin dünyada birinci yerə çıxmışdır (ildə 100 mln. ton). Əlbəttə, aydındır ki, əhalinin ərzaqla təmin edilməsi yalnız kənd təsərrüfatı problemi olmayıb daha çox ticarət siyasətidir.

7.6. KADASTRLAR

Təbii-resurs potensialının mənimsənilməsi, təbii resurslardan səmərəli istifadənin elmə əsaslanaraq aparılması üçün mövcud hərtərəfli informasiyadan istifadə olunur. Belə informasiyanın mənbəyi kadastrlar hesab edilir. «Kadastr» fransız sözü olub, lüğəti mənası «qeydiyyat» deməkdir. Kadastr - sistemləşdirilmiş məlumat toplusu olub, orada təbii resursların və ya hadisələrin müəyyən növünün kəmiyyət və keyfiyyətcə xarakteristikası, bir sıra hallarda iqtisadi və ya sosial-iqtisadi səciyyəsi, insan fəaliyyətinin təsiri ilə dəyişilməsinin qiymətləndirilməsi, resurslardan səmərəli istifadə olunması və mühafizəsi üzrə tövsiyələr və tədbirlər verilir.

Torpaq kadastrı - torpaqların təbii, təsərrüfat və hüquqi vəziyyəti haqqında məlumatlar toplusudur, vahid sistem üzrə aparılır. Bura torpaqdan istifadə qeydiyyatı, torpaqların miqdarı və keyfiyyəti, torpağın bonitirovkası və iqtisadi qiymətləndirilməsi daxil edilir. Təqdim olunan məlumatlar torpaqların effektli istifadəsi və mühafizəsi, torpaq resurslarının kəmiyyət və keyfiyyətcə dəyişməsinin proqnozlaşdırılması, kənd təsərrüfatının planlaşdırılması, yerləşdirilməsi və ixtisaslaşdırılması, torpağın meliorasiyası və digər təsərrüfat məsələlərinin həlli üçün vacibdir.

140

Su kadastrı - ölkənin su resursları haqqında sistemləşdirilmiş məlumat toplusudur. Suyun kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri, istifadəsi üzrə uçot məlumatları verilir. Region və hövzələr üzrə tərtib edilir. Toplanmış materiallardan sü təsərrüfatı obyektlərinin planlaşdırılması, lay- ihələşdirilməsi və idarə olunmasında istifadə olunur, su resurslarının dəyişməsinin proqnozlaşdırılması, mühafizəsi işində geniş tətbiq edilir.

Meşə kadastrı - meşələrin təbii, təsərrüfat və hüquqi vəziyyəti haqqında sistemləşdirilmiş doğru-düzgün məlumatlar toplusudur. Burada meşə fondunun kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri, istifadə qaydaları verilir. Bu materiallardan meşədən səmərəli istifadənin planlaşdırılması, təşkili və digər təsərrüfat tədbirləərinin yerinə yetirilməsində istifadə olunur, meşə örtüyünün dəyişilməsinin proqnozlaşdırılması və meşə resurslarının qorunması və bərpası işlərində də geniş tətbiq edilir.

Sənaye kadastrı - bu və ya digər sənaye obyektləri haqqında məlumat toplusudur, burada sənayenin kəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikası, sənayedə yol verilən normalar və s. verilir. Ovçuluq, balıqçılıq və s. kadastrlar da tərtib edilir.

Deteriorasiya kadastrı - insanı əhatə edən təbii mühitin tərkibinin və vəziyyətinin pisləşməsi haqqında (atmosferin, suyun, torpağın çirklənmə səviyyəsi və mənbələri, pozulmuş torpaqlar və təbiətdə baş verən digər neqativ dəyişikliklər) məlumatlar toplusudur. Regionlar üzrə tərtib olunur, Kadastrda olan materiallar, xüsusilə təbii resurslardan səmərəli istifadə olunması üzrə tədbirlərin hazırlanması, təbii mühitə müdaxilənin optimallaşdırılması, mühüm təbiəti mühafizə tədbirlərinin və ətraf mühitin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması yollarının təyini üçün qiymətli sayılır.

«Təbii resursların kadastrı» - məqsədli elmi-texniki kompleks pro- qamına uyğun olaraq, təbii resursların kompleks ərazi kadastrı (TRKƏK) formalaşır. Belə kadastra, ilk növbədə, konkret inzibati vahidin təbii resurs potensialı haqqında ərazi-təşkilat bankı, ekoloji vəziyyət haqqında və ikinci, təbiətdən istifadə sferində istifadə etmə, məhdudiyyət, resurs haqqı, vergi və s. idarə həllinin qəbulu üçün bu məlumatların avtomatlaşdırılmış müqayisə sistemi daxil edilir. TRKƏK-in yerinə yetirdiyi funksiyaya əsaslanaraq, onun strukturunu aşağıdakı şərti bloklar şəklində göstərmək olar:

1. Kəmiyyət və keyfiyyət bloku, burada hər təbii resursun natural maddi tərkibi və onun keyfiyyət qrupuna uyğun miqdarı (kəmiyyəti), həmçinin kontur üzrə resursdan istifadə dinamikası göstərilir.

2. Hüquqi-ünvan bloku, burada resursların yerləşmə strukturu, statusu və sahiblik subyekti, sərəncam və təbii resürsdan (obyektdən) istifadə haqqında məlumatlar verilir.

141

TORPAQ-KADASTR RAYONLARI ’ xəritəsinə aid

TORPAQ-KADASTR RAYONLARI

TORPAQLAR VƏ BONİTET BALI

U)

I 1 I Abşeron - Qobustan I 3 I

Deveçi - Xaçrnaz I 3 I Qanıx -

Türyançay I 4 I Şekl - Zaqatala m

Acınohur I 6 I Qusar -

Qonaqkənd I '7 I Dağlıq Şirvan I'

81 Babadağ - Quton L..9...J

Genca - Qazax I IQI Arazboyu

1 1 1 1 Ceyrançöl LL2J

Daşkesen - Gedebəy 1 1 3 1

Laçın - Qubadlı 1.14 1 Dağlıq

Qarabağ 1 1 3 1 Delidağ -

Şahdağ

116 1 Mil - Aran Qarabağ

117 1 Muğan - Salyan I İ8 I Aran

Şirvan

I 1^ I Lankeran - Astara I 20 I

Calllabad ım Lerik - Yardımlı I aa t

Peşteser - Buravar I 231 Şerur •

Ordubad I 24 I Şahbuz -

Parağaçay CHD Biçanek -

Qapıçıq

Boz-66, boz-qonur-42

Qahvayi dağ-meşa-85, çaman-meşa-75, çeman-bataqlıq-58. subasar allüvial-çamen-63, boz-çaman-68

Dağ-boz qahvayi (şabalıdı)-63, boz-çaman-68. subasar allüvial-çaman-63, çaman-meşa-75. çemen-bataqlıq-67. boz-66

Qonur dağ-meşə-87, qahvayi dağ-meşa-85. dağ-boz qahvayi (şabalıdı)-63

Qahvayi dağ-meşa-85, dağ-boz qahvayi (şabalıdı)-63, boz-66

Qonur dağ-meşe-87, qahvayi dağ-meşa-85, dağ-boz qahvayi (şabalıdı)-63

Qahvayi dağ-meşa-85. qonur dağ-meşe-87. dağ-boz qahvayi (şabalıdı)-63. dağ-şabalıdı-60

Çimli dağ-çemen-89. bozqır dağ-çəmen-84, torflu dağ-çeman-95 Dağ-boz qahvayi (şabalıdı)-63, subasar allüvial-çaman-63. çaman-meşa-75. çaman-bataqlıq-58, boz-66. şabalıdı-7Ö

Qahvayi dağ-meşa-85, dağ-boz qahvayi (şabalıdı)-63. dağ- şabalıdı-60. boz-66. subasar allüvial-çamen-63

Dağ-boz qahvayi (şabalıdı)-63. dağ-şabalıdı-60, çaman-meşa-75, subasar allüvial-çamen-63

Qahvayi dağ-meşa-85, dağ-qara-100, qonur dağ-meşa-87, dağ-boz qahvayi (şabalıdı)-63

Qonur dağ-meşe-87, qahvayi dağ-meşa-85, dağ-boz qahvayi (şabalıdı)-63

Qonur dağ-meşa-87, qahvayi dağ-meşa-85, dağ-boz qahvayi (şabaiıdı)-63

Çimli dağ-çaman- 89, bozqır dağ-çaman-84 Boz-çaman-68, çemen-meşa-75, subasar allüvial-çaman-63, boz-66, çaman-bataqlıq-58. şabalıdı-70, çaman-şabalıdı-56

Boz-66, boz-çaman-68, çaman-meşe-75, subasar allüvial-çamen-63. çeman-bataqlıq-58, şabalıdı-70

Boz-çemen-68, subasar allüvial-çaman-63, boz-66, çaman-meşa-75. çaman-bataqlıq-58, boz-qonur-42

Sarı dağ-meşe-68, qahvayi dağ-meşa-85, qonur dağ-meşa-87, boz-çaman-68. çaman-bataqlıq-58, subasar allüvial-çaman-63

Qahvayi dağ-meşa-85, dağ-boz qahvayi (şabaiıdı)-63, boz-çaman-68, çaman-bataqlıq-58

Sarı dağ-meşe-68, psevdopodzollu-sarı-78, qonur dağ-meşe-87, qahvayi dağ-meşa-85. dağ-boz qahvayi

(şabalıdı)-63

Çimli dağ-meşa-89, bozqır dağ-çamen-84

Dağ-boz qahvayi (şabalıdı)-63. boz-66, boz-çaman-68. çəmen-bataqlıq-58 Dağ-boz qahvayi (şabalıdı)-63, qahvayi dağ-meşa-85

Çimli dağ-çaman-89, bozqır dağ-çemen-84

3. Ətraf mühitin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi; burada region daxilində ekoloji vəziyyətin dinamikası, onun təbii resurslardan istifadə ilə əlaqəsi, həmçinin müxtəlif təbii resursların vəziyyətinin keyfiyyət və kəmiyyət parametrləri göstərilir.

4. İqtisadi qiymətləndirmə bloku, istehsalat fəaliyyəti sistemində resursun yerini və rolunu əks etdirir və təbii resurslardan istifadənin təyini üçün əsas (baza) hesab olunur.

5. Ərazinin təbii-resurs potensialının sosial-iqtisadi qiymətləndirilməsi bloku (təbii-resurs potensialından istifadə variantının seçilməsi və seçilmiş variantdan asılı olaraq iqtisadi vəziyyətin inkişaf ssenarisinin formalaşması meyarları ilə).

Təbii resursların kompleks ərazi kadastrlarının idarə olunması kompüter əsasında həyata keçirilir. Kadastr işlərinin ərazi istiqaməti (oriyentasiyası) geniş həcmdə aerokosmik və kartoqrafik məlumatlarla əlaqəlidir.Hazırlanan kadastr informasiyanın geoinformatik texnologiyanın tələblərinə uyğunlaşdırılması da vacib məsələ sayılır.

7.6.1. Azərbaycanın torpaq kadastrının ekoloji xüsusiyyətləri Azərbaycanın torpaq ehtiyatları müxtəlif gipsometrik ölçülü, çox vaxt

kəsişən, parçalanan relyefi və çox dik yamacları olan ərazilərdən təşkil olunmuşdur; bu ərazinin 50%-dən çoxu dağların payına düşür. Bütün bunlar onlardan səmərəli istifadəyə, eləcə də kənd təsərrüfatı istehsalının intensivləşdirilməsinə təsir göstərir.

Azərbaycanda torpaq kadastrı aparılmasının vacibliyi relyefin, iqlimin, torpaq örtüyünün rəngarəngliyi, torpaq fondunun yüksək kənd təsərrüfatı mənimsənilməsi, onun əhali üçün böyük əhəmiyyəti, kənd təsərrüfatının inkişaf etmiş ixtisaslaşması, onun səviyyəsinin yüksəldilməsi perspektivi və zərurəti ilə müəyyən edilir.

Azərbaycanda torpaq kadastrı ilə bağlı işlər 1961-ci ildən aparılır. Bu işlər torpaqların irimiqyaslı xəritələşdirilməsi üçün materialların axtarışı və ümumiləşdirilməsindən başlanmışdır. Bu isə ayrılmış xüsusi kadastr rayonlarında kadastr işlərinin aparılmasının əsasını qoymuşdur. Bu vacib tədbirin keçirilməsi üçün torpaq fondunun keyfiyyətcə qiymətləndirilməsi prinsiplərinin daha da təkmilləşdirilməsi və dərinləşdirilməsi tələb olunurdu. Azərbaycan şəraitində həmin prinsiplər V.R. Volobuyev və başqa alimlər tərəfindən əsaslandırılmışdır.

Azərbaycanda torpaqların kadastrı üzrə işlərdə çıxış vəziyyəti - bitkilərin tələblərinin, kənd təsərrüfatının regional ixtisaslaşmasının nəzərə alınması ilə, torpaq növlərinin qruplarda - aqroekoloji baxımdan kifayət qədər eyni keyfiyyətli dərəcələrdə birləşdirilməsi ilə başa çatan hərtərəfli qiymətləndirilməsi olmalıdır. Torpaqların bonitirovkası, yəni onla-

144

nn nisbi dəyərinin müəyyən edilməsi artıq formalaşmış aqroekoloji torpaq qruplarından (torpaq dərəcələrindən) istifadə yolu ilə aparılmalıdır. Torpaqların ümumi xassələrinin dərin və hərtərəfli aqroekoloji xarakteristikası - onların aqronomik, istehsal baxımından düzgün qiymətləndirilməsinin zəruri əsasıdır. V.R. Volobuyevin (1961) qeyd etdiyi kimi, yer ərazilərinin ürnumi torpaq tədqiqatları proqramı aqroekoloji tədqiqatlarla əsaslı surətdə tamamlanmalıdır.

Azərbaycan torpaqlarının ilk, daha iri bölünməsi kimi zonal bölgü xidmət edir. Çünki zonal torpaq-iqlim şəraiti kənd təsərrüfatı ixtisaslaşmasının, eləcə də meşə təsərrüfatının əsas elementlərini müəyyən edil*.

Torpaqların zonadaXili təbii-kənd təsərrüfatı (kadastr) rayonlarına bölünməsi və onların bonitirovkası torpaq xassələrinin və bitkilərin bu və ya başqa xassəyə reaksiyasının daha ətrallı öyrənilməsinə söykənməlidir. Torpaq proseslərini idarə etmək və ya aqrotexniki üsulların və meliorasiyanın köməyi ilə torpaqların bu və ya başqa xassələrinin dəyişdirilməsi imkanlarını da bilmək zəruridir. İzahat üçün deyək ki, eyni bir torpaq müxtəlif bitkilər üçün müxtəlif qiymətə malikdir.

Öz dövründə B.T.Nəzirova (1982) torpaq-kadastr rayonlaşdırılması xəritəsini tərtib etmişdir. Burada respublika 13 rayona bölünmüşdür.

Respublika torpaqlarının bonitet ballarının toplam şkalalarmdan (cədvəl 7.8) çıxış edərək, ixtisaslaşmanı (aqrosenozlarm tələbatı) və aqroekoloji şəraiti nəzərə alaraq Q.Ş. Məmmədov (1989, 1998, 2000) tərəfindən hər bir kadastr rayonu üçün torpaqların bonitet balları şkalası və ayrı-ayrı torpaq-kadastr rayonları üzrə torpaqların nisbi dəyərlilik əmsalları tərtib edilmişdir (cədvəl 7.9).

Cədvəl 7.8 Azərbaycan torpaqlarının bonitet ballarının ümumi şkalası

№ Torpaqların adı Bonitet bal-

lari Sahəsi

ha %

1 2 3 4 5

1 İbtidai dağ-çəmən 20 150980 1,75

9 Qalıq karbonatlı dağ-çəmən 70 24300 0,28 3 Torflu dağ-çəmən 95 27370 0.32 4 Çimli dağ çəmən 89 218440 2,53ı

5 Qaratorpağabənzər dağ- çəmən

90 63570 0,74

6 Dağ-çəmən bozqır 86 54920 0,64

7 Dağ meşə-çəmən 72 74640 0,86

8 Tipik qonur dağ-meşə 87 37720 0,44

145

1 2 3 4 ■ 5

9 Lessivajlı qonur dağ-meşə

80 291160 3,37

10 Qalıq-karbonatlı qonur dağ-meşə

76 7500 0,05

11 Bozqırlaşmış qonur dağ- meşə

88 19170

0,22

12 Tipik sarı dağ 68 36910 0.43

13 Podzollu sarı dağ-meşə 79 34570 0,40

14 Çimli-karbonatlı dağ-meşə 87 9000 0,10 15 Yuyulmuş qəhvəyi dağ-

meşə 84 235260 2,72

16 Tipik qəhvəyi dağ-meşə 85 310970 0,60 17 Karbonath qəhvəyi dağ-

meşə 87 64410 0,75

18 Bozqırlaşmış qəhvəyi dağ- meşə

69 100850 U7

19 Mədəniləşmiş qəhvəyi dağ- meşə

90 61140 0,71

20 İnkişaf etməmiş qəhvəyi dağ-meşə

14 7200 0,08

21 Çəmən qəhvəyi 85 432150 5,00

22 Tünd dağ-boz qəhvəyi 69 148850 1,72

23 Adi dağ-boz-qəhvəyi 63 189990 2,20 24 Açıq dağ-boz qəhvəyi 45 33040 0,38

25 Yuyulmuş dağ-qaratorpaq 100 14400 0,17

26 Karbonath dağ-qaratorpaq 86 8100 0,09 27 Tipik dağ-qaratorpaq 85 31870 0,37

28 Mədəniləşmiş dağ- qaratorpaq

100 19170

0,22

29 İnkişaf etməmiş dağ- qaratorpaq

20 2700 0,03

30 Tünd dağ-şabalıdı 65 27740 0,32

31 Adi dağ şabalıdı 60 299420 3,47

32 Açıq dağ şabalıdı 59 125250 1,45

33 İnkişaf etməmiş dağ şabalıdı 11 105600 1,22 34 Podzollu sarı torpaq 78 28170 0,33

35 Qleyli podzollu-sarıtorpaq 94 57440 0,66 36 Tünd şabalıdı 84 57710 0,67

37 Adi şabalıdı 80 437550 5,06

38 Açıq şabalıdı 53 87420 1,01

146

1 2 3 4 5

39 Qədimdən suvarılan şabalıdı

77 368840 4,27

40 İnkişaf etməmiş şabalıdı 19 47440 0,55

41 Çəmən şabalıdı 56 261850 3,03

42 Qədimdən suvarılan çəmən şabalıdı

74 9900 0,11

43 Tünd boz 82 93980 1,09

44 Tipik boz 66 331430 3,84

45 Açıq boz 44 61670 0,71

46 Suvarılan boz 66 380310 4,40

47 İbtidai boz 9 148110 1,71

48 Çəmənləşmiş boz (QSS 3-6 m)

68 491840 5.69

49 Çəmən boz (QSS 1,5-3 m) 79 126950 1,47

50 Suvarılan çəmən-boz (QSS 1,5-3 m)

70 532920 6,17

51 Suvarılan çəmənləşmiş boz (QSS 3-6 m)

68 159510 1,85

52 " Boz-qonur 40 166500 1,93

53 Subasar yuyulmuş çəmən- meşə

75 234440 2,71

54 Kabonatlı subasar çəmən- meşə

70 32410 0,38

55 Subasar-çəmən (allüvial- çəmən)

63 671670 7,77

56 Yuyulmuş çəmən-bataqlı (subasar daxil)

71 87660 1,01

57 Kabonatlı çəmən-bataqlı (subasar daxil)

67 1800 0,02

58 Mergelli çəmn-bataqlı (subasar daxil)

71 22770 0,26

59 Delüvial şoranlar <10 32040 0,37

60 Allüvial şoranlar <10 1800 0,02

61 Təpəli şoranlar <10 6570 0,08

62 Şorakətlər <10 7470 0,09

63 Takırlar <10 2000 0,02 64 Təpəli qumluqlar <10 36270 0,42

65 Qumluqlar <10 109350 1,26

66 Neftlə çirklənmiş torpaqlar

<10 11700 0,14

147

1 2 3 4 5

67 Dağ-mədən işlərinin j)0- zduğu torpaqlar

<10 5400 0,06

68 Daşlı-çmqıllı çay yataqları <10 29040 0,68 69 Çılpaq qayalar <10 156510 1,81 70 Səthə çıxmış duzlu-gilli

süxurlar <10 47700 0,55

Respublika üzrə cəmi 66 8641500 100

Cədvəl 7.9 Azərbaycanın əsas kadastr rayonlarının ortaçəkili balı

və torpaqların nisbi dəyərlilik əmsalı (TNDƏ)

Kadastr rayonları Bonitet

balı Sahəsi TNDƏ

ha % Abşeron 414 584100 6,76 0,69

Şirvan 65 623700 7,22 1,02 Mil-Qara bağ 66 689400 7,98 1,03

Arazboyu 67 316800 3,66 1,05

Muğan- Salyan 69 985500 11,40 1,08 Lənkəran-Astara 70 606600 7,02 1,09

Şəki-Zaqatala 59 883800 10,23 0,92

Şamaxı-İsmayıllı 60 585000 6,77 0,94

Quba-Xaçmaz 71 696600 8,06 Ul

Gəncə-Qazax 66 1236600 14,31 1,03

Kəlbəcər-Qubadlı 70 458100 5,30 1,09

DQMV 71 439200 5,08 1,11 Naxçıvan MR 55 536400 6,21 0,86 Cəmi 64 8641800 100,0 1,00

148

VIII FƏSİL

KƏND TƏSƏRRÜFATI EKOSİSTEMLƏRİ

(AQROEKOSİSTEMLƏR)

İnsan kənd təsərrüfatı fəaliyyətində torpaq, su, bitki, heyvan və energetik resurslardan istifadə etməklə özünü ilk növbədə qida ilə təmin edərək başqa fəaliyyətləri ilə müqayisədə təbiətə daha çox təsir göstərir.

XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəllərində hər gün dünyaya 250 min insan gəlir və onları yedizdirmək, geyindirmək və evlə təmin etmək lazımdır. 2020-ci ildə Yer əhalisinin sayının 8 milyard olması gözlənilir. Yaxın 20-25 il ərzində bu qədər adamı yedizdirmək üçün, əkinçilik yaranan vaxtdan indiki günə qədər (10 min ilə yaxın bir dövrdə) istehsal olunan ərzağın miqdarından da artıq ərzaq tələb olunur.

Yer əhalisinin kifayət miqdarda qida məhsulları ilə təmin olunması bir çox mürəkkəb və qarşılıqlı əlaqəli problem sayılır. Digər mühüm problem isə qidanın keyfiyyəti, onun tərkibində olan zülal, vitamin, mikroelementlər və s.-dir. Dünya kənd təsərrüfatı sisteminin idarə olunması da mühüm məsələdir. Bu elə aparılmalıdır ki, istehsal və ərzaq məhsullarının bölünməsinin ətraf mühitə zərərli təsiri minimuma endirilsin.

Məlum olduğu kimi, torpaq kənd təsərrüfatı bitkilərindən məhsul almağın əsası kimi başlıca zəruri sərvət olub mövcudluğumuz ondan asılıdır. O, kənd təsərrüfatı istehsalının başlıca vasitəsi, qida məhsullarının əsas mənbəyidir. Dəniz və süni istehsal sahələri (hidroponika, istixanalar) qida məhsulunun əldə edilməsində olduqca az rola malikdir. Okeandan insan 30-40 mln. tona yaxın dəniz balığı, onurğasız heyvanlar və yosun əldə edir.

Quruda hazırda 80 min qida bitkisi növü mövcuddur, bəşəriyyət isə əsasən cəmi 30 kənd təsərrüfatı bitkisi ilə qidalanır. Buğda, düyü (çəltik), qarğıdalı, kartof əsas bitki sayılıb, daha yüksək məhsuldarlığı ilə seçilir. FAO-nun məlumatına görə Avrasiya, Avstraliya, Afrika və Amerikanın torpaqlarından hər il 300 mln. tona yaxın buğda, bir o qədər də düyü, 250 mln. ton qarğıdalı, 200 mln. ton arpa, vələmir, çovdar, 100 mln. ton kalış (sorqo), darı, 300 mln. ton kartof, 100 mln. ton meyvə, 60 mln. ton paxlalılar, 30 mln. ton pomidor və soğan, 60 mln. ton təmiz şəkər, 20 mln. ton bitki yağı, 100 mln. ton ət, 400 mln. ton süd alınır.

Kənd təsərrüfatı meydana gəlməmişdən bütün yerüstü fotosinlez edən bitkilər və heyvanlar 100 mln. əhalinin mövcudluğunu saxlaya bilərdi. Kənd təsərrüfatı inkişaf etdikcə torpaqların 10%-i insan tərəfindən şumlanmış, gübrələnmiş, suvarılmışdır. XX əsrin 90-ci illərində bu tor

149

paqlar 5 milyard insanın yaşamasını təmin edirdi. Oturaq kənd təsərrüfatı yarandıqdan sonra neolitin başlanğıcında (b.e.ə.

1-8 minilliklərdə) insanın biosferə təsiri köçəri təsərrüfata nisbətən bir neçə qat yüksəlir. İnsanların mənimsədiyi rayonlarda əhali sürətlə artır. Bitkilərin becərilməsi üçün torpağın hazırlanması üsulları və mal-qaranın saxlanma texnologiyası təkmilləşdirilir. Ötən dövr ərzində baş verimş dəyişikliklər ikinci texniki inqilab adlanır. Kənd təsərrüfatının inkişafı çox vaxt geniş ərazilərdə ilkin bitki örtüyünün tamamilə məhv edilməsi ilə müşahidə olunurdu. Qida üçün faydalı olan bitki növləri olan kiçik sahələr insanlar tərəfindən saxlanılır və bu növlər tədricən mədəniləşdirilir və onların daimi yerdə becərilməsi təşkil olunur.

Kənd təsərrüfatının genişlənməsi yerüstü təbii ekosistemlərə böyük, çox vaxt isə faciəli təsir göstərir. Geniş ərazilərdə meşələrin məhv edilməsi, mülayim və tropik zonalarda torpaqdan səmərəli istifadə edilməməsi tarixən formalaşmış ekosistemlərin birdəfəlik dağılmasına səbəb olmuşdur. Təbii biosenozların, ekosistemlərin, landşaftların yerində aq- rosferlər, aqroekosistemlər, aqrosenozlar, aqrar landşaftlar meydana gəlir.

Aqrosfer - insanın kənd təsərrüfatı fəaliyyəti ilə yer ərazisində dəyişilmiş bütün sahələrin məcmusunu əks etdirən qlobal sistemdir.

Aqroekosistemlər - kənd təsərrüfatı fəaliyyəti prosesində insan tərəfindən dəyişdirilən ekosistemlərdir. Bura kənd təsərrüfatı tarlaları, bağlar, üzümlüklər, tarlaqoruyucu meşə zolaqları və s. aiddir.

Aqroekosistemlərin əsası aqrosenozlar hesab olunur. Aqrosenozlar - kənd təsərrüfatı istehsalı torpaqlarında kənd təsərrüfatı

məhsulları əldə etmək məqsədilə yaradılan biosenozlardır. Bu biosenozlar müntəzəm olaraq insan tərəfindən saxlanmış biotik qruplaşmalar olub, ekoloji baxımdan az davamlı, lakin yüksək məhsuldar bir və ya bir neçə seçilmiş bitki və ya heyvan növləridir (çeşidlər, cinslər).

Aqrar landşaft. Landşaftın (bozqır, tayqa, çəmən, meşə və s.) kənd ləsərrüfatının təsiri ilə dəiyşilərək formalaşan ekosistemlər aqrolandşafi adlanır.

XX əsrin əvvəllərinə qədər aqroekosistemlər kifayət qədər müxtəlif olmuşdur: xam torpaqlar, meşələr, çoxsahəli oturaq təsərrüfatları olan rayonlar az dəyişikliyə məruz qalmışdır. Aqroekosistemlər öz ilkin nümayəndələrinə (yabanı bitkilər) malik idi, insanlar bu bitkilərlə bilavasitə ov və ev heyvanlarını yeməklə dolayısı yolla qidalanmışlar. İlkin bitkilər - avtotroflar insanları bitki lifləri və meşə materialları ilə təmin edirdi. İnsan bu ekosistemlərin əsas konsumenti sayılırdı, burada həmçinin çoxlu miqdarda vəhşi və ev heyvanları böyük kütlə təşkil edirdi, insan tərəfindən istifadə olunan məhsullar tullantılara transformasiya

150

olunur, onlar isə redusentlər və ya destruktorlara parçalanaraq və həzm edilərək sadə maddələrə (nitratlar, fosfatlar, digər mineral birləşmələr) çevrilir, onlar isə fotosintez prosesində yenidən avtotroflar tərəfindən istifadə olunur.

Torpaq və suyun özünütəmizləmə prosesi tam gedirdi və ekosistemdə maddələrin dövranı pozulmurdu. İnsanın qidalanması zamanı maddələr mübadiləsi prosesində kimyəvi enerji şəklində aldığı günəş enerjisinin axını (adambaşına sutkada 4000 kkal), insanın istilik (odun yandırması) və mexaniki (çəkici qüvvə) şəklində təxminən istifadə etdiyi enerjinin miqdarına bərabər idi.

XIX əsrə kimi aqrar sivilizasiya prosesində bir vegetasiya dövrü ərzində ilkin konsumentlər tərəfindən toplanan, həmçinin çox illər ərzində ağaclar tərəfindən akkumulyasiya olunan enerjidən istifadə olunurdu. Bir insan tərəfindən istifadə olunan enerjinin ümumi miqdarı (22000 kkal/sutka), insanın neolit dövründə istifadə etdiyi enerjidən cəmi iki dəfə (sutkada 10000 kkal-ə qədər) artıq təşkil edirdi.

Beləliklə, aqrar sivilizasiya təşəkkül tapdığı zaman insan ekosistemi yüksək səviyyəyə - homeostaza malik idi. Ekosistemin antropogen dəyişməsinə baxmayaraq, insan fəaliyyəti biogeokimyəvi dövrana daxil idi və o, biosferdə enerji axınını dəyişdirmirdi.

XX əsrdə kənd təsərrüfatı istehsalının artmasının təsiri nəticəsində Yerin biosferinin bərpa olunmaz qlobal dəiyşməsi kəskin gücləndi. XX əsrin 70-90-cı illərində intensiv texnologiyanın (monokultura, yüksək məhsuldar mühafizə olunmayan bitki çeşidləri, aqrokimyəvi maddələr) tətbiq olunması su və külək eroziyası, təkrar şorlaşma, torpağın gücdən düşməsi, torpağın deqradasiyası, edafon və mezofaunanın kasatlaşması, meşəlik faizinin azalması, şumlanan sahələrin artması və s. ilə müşayiət olunur.

XIX əsr və XX əsrin birinci yarısında aktiv məskunlaşma başladı və planetin münbit torpaqları zəbt edildi. Antropogen təsirlərdən nisbətən «azad» ərazilər mənimsənilməsi çoxlu vəsait tələb olunan olduqca mürəkkəb şəraitdə yerləşir, bura həmçinin biosferin ekoloji funksiyasının stabilliyini qoruyub saxlayan ərazilər, məsələn, tropik meşələr. Milli parklar və qoruqlar aiddir.

XX əsrin ikinci yarısında həm təbii sistemlərin, həm də insan tərəfindən yaradılan aqrosenozların ilkin bioloji məhsuldarlığı haqqında təxmini məlumatlar təqdim edildi. O, bununla yanaşı, ayrı-ayrı təbii sistemlərin tərkibinin potensialı da müzakirə olunurdu (cədvəl 8.1). Bütövlükdə planetimiz üçün fotosintezin iqlim potensialı hesabına üzvi maddələrin nəzəri maksimum məhsulunu ildə 330 mlrd, ton qəbul etmək olar.

151

Günəş

enerjisi Karbon-2

, . oksid -.'O-Su

Günəş enerjisi

V /

:0:

Karbon-2 Su oksid

İnsanın biokütləsi

Kənd təsərrüfatı

sahəsi

insanın biokütləsi

Şəkil 8.1. Kənd təsərrüfatı istehsalının yaranması və inkişafı nəticəsində insan və biosfer arasında nisbətin dəyişməsi, a - ovçuluq və meyvə və s. yığma dövrü; b) aqrokultur dövrü (Braun, 1972)

Maksimum məhsul əldə etmək üçün kənd təsərrüfatı ekosistemləri inkişaf etdikcə, Yer üzərində təbiətə təsirlər daim artır. Əmək alətlərinin təkmilləşdirilməsi, çoxlu miqdarda qida maddələri tələb edən yüksək məhsuldar bitkilərin və sortlann tətbiqi təbii proseslərin kəskin pozul

152

masına səbəb olur. Əsaslandırılmamış əkinçilik üsulları və əkinçilik sistemi səhralaşmaya yol açır; torpaqdan səmərəsiz istifadə olunması, torpağın mühafizə texnologiyasına riayət edilməməsi nəticəsində torpaq eroziyası və münbitliyin itirilməsi; suvarılan ərazilərin şorlaşması və ba- taqlaşması; torpağın üst horizontlarmın hədsiz bərkiməsi sayəsində strukturunun dəyişməsi; uzun müddət yalnız bir bitki növünün becərilməsi nəticəsində təbii landşaftların bioloji müxtəlifliyinin aşağı düşməsi; suvarma məqsədilə sudan intensiv istifadə olunması ilə əlaqədar sutop- layan horizontlarda suyun azalması (tükənməsi) sayəsində yeraltı suların defisitliyinin artması; kənd təsərrüfatı sahələrindən daxil olan pestisid qalıqları və nitratlarla səth və yeraltı suların çirklənməsi; kənd təsərrüfatı fəaliyyəti ilə məskənlərinin və yaşayış yerlərinin dağılması nəticəsində vəhşi heyvanların məhv olması və s.

Son onilliklərdə bir çox hallarda ekoloji məhdudlaşmaya yüksək səviyyədə diqqət yetirilir. Vacib problemləri həll edərkən təbii və fasiləsiz proseslərə yol verilən müdaxilənin həddini nəzərə almaq lazımdır.

Aqroekosistemin süni vasitələrlə «doldurulmasının» uğurlu olmasını formalaşdırmaq meyli onun təbii potensialının tükənməsini pərdələmək deməkdir. Məsələn, mineral gübrələr müxtəlif bitkilərin davamlı istehsalının təmin edilməsində uzunmüddətli vasitə ola bilməz, belə ki, ondan geniş istifadə edilməsi mühüm torpaq ehtiyatının istifadəsini intensivləş- dirərək, bununla da, torpağın təbii münbitliyinin aşağı düşməsinə səbəb olur, humusun miqdarının xeyli azalması bunu təsdiq edir.

XX əsrin ikinci yarısının xarakterik xüsusiyyəti «yaşıl inqilab»ın nəticəsində - yüksək məhsuldar taxıl sortlarının tətbiqi, mineral gübrələrin yüksək dozada istifadəsi, iqtisadi cəhətdən bitki mühafizəsi vasitələrindən (lakin ekoloji baxımdan təhlükəli) istifadəsi hesabına kənd təsərrüfatı istehsalı sahəsində bioloji məhsuldarlığın (məhsulun) xeyli artması idi. Bunun nəticəsində 1950-1970-ci illərdə əsas qida məhsulu sayılan taxıl hasilatı əhəmiyyətli dərəcədə çoxaldı. Lakin 1980-ci ilin əvvəlindən başlayaraq bu artım göstəricisi dayandı. Bu, təbiətdən istifadənin energetik (enerji) effektliyinin azalması qanununun təsirinin əks olunmasıdır (Reymers, 1990). 1970-1990-cı illərdə kənd təsərrüfatının effektivliyini xarakterizə edərək, alimlər belə nəticəyə gəlmişlər ki, sərf olunan iqtisadiyyat şəraitində əlavə qoyulan enerji, nəinki çəkilən xərci ödədi (qaytardı), hətta «mənfi enerjiyə» keçərək torpağın, və yem sahələrinin dağılmasına gətirib çıxardı.

Son va.xtlar istehsal olunan məhsluun keyfiyyəti xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

153

8.1. AQROEKOSİSTEMİN TİPLƏRİ, STRUKTURU

VƏ FUNKSİYALARI

8.1.1. «Aqroekosistem» anlayışı Kənd təsərrüfatı təbii ekosistemləri əhəmiyyətli dərəcədə

transformasiyaya uğrayır. Bunun nəticəsində olduqca müxtəlif kənd təsərrüfatı törəmələri (əkin, səpin sahələri, bağlar, çəmən, otlaq və s.) formalaşmışdır, bunlar qurunun üçdə birini (o cümlədən 1,5 mlrd, ha əkin (şum sahəsi) tutur. Hər il təkrar şumlanan, gübrə verilməsini tələb edən ərazilər tarla tipli kənd təsərrüfatı törəmələrə aid edilir. Bağlar, giləmeyvəliklər, üzümlüklər, çay və kofe ağacı plantasiyaları bağ törəmələri adlanır; bunlar çoxillik fitosenozlardır. Kənd təsərrüfatı məhsulu əldə etmək üçün baza hesab olunan və tropikdən başlamış subtropikaya qədər geniş əraziləri tutan (3 mlrd, ha) çəmən və otlaqlardır. Bu sahələrdə ilkin bioloji məhsulun formalaşması prosesi təbii yolla gedir və ikinci (törəmə) bioloji məhsulun alınmasında istifadə olunur (insanın nəzarəti və idarəedilməsi altında müxtəlif ev heyvanlarının yetişdirilməsi və saxlanması).

Kənd təsərrüfatı sahəsində insanın təbiətlə qarşılıqlı əlaqəsi gedən ilkin struktur həlqə - funksional vahid aqroekosistem (və ya aqrobiogeosenoz) sayılır. Müasir təsəvvür (anlayış) baxımından aqroekosistem (aqrobiogeosenoz) ikinci (törəmə), insan tərəfindən dəyişilmiş, biosferin elementar vahididir.

Onun əsasını süni yaradılmış, bir qayda olaraq növlərlə kasatlaşmış canlı orqanizmlərin biotik qruplaşmaları təşkil edir. Kənd təsərrüfatı məhsulu almaq üçün bu qruplaşmaları insanlar formalaşdırır və tənzimləyir. Aqroekosistemlər yüksək bioloji məhsuldarlığı və seçilmiş bir və ya bir neçə bitki və ya heyvan növlərinin (sort, cins) dominantlığı ilə fərqlənir. Becərilən bitki və yetişdirilən heyvanlar təbii deyil, süni seçməyə məruz qalır. Ekoloji sistem kimi aqroekosistemlər davamlı deyil: cmlarda özünütənzimləmə zəif təzahür edilir, insanın köməyi (nəzarəti) olmadan onlar tez parçalanır, yabanılaşır və təbii biogeosenozlara transformasiya olunur (məsələn, meliorasiya olunmuş torpaqlar - bataqlığa, süni meşə əkini - meşəyə çevrilir).

Taxıl bitkilərindən ibarət aqroekosistemlər bir ildən artıq olmayaraq, çoxillik otlar - 3-5 il, meyvə bitkiləri - 20-40 il yaşayır, sonra pozulur (dağılır) və məhv olurlar. Bozqır (və ya yarımsəhra) zonasında salınmış meşə zolaqları aqroekosistemin elementi olaraq 30-50 ildən çox ömür sürür. İnsanın köməyi (xidməti qırıntı, əlavə əkin) olmadan onlar tədricən «yabanılaşır», təbii ekosistemə çevrilir və ya məhv olurlar. Ekosistemlərin əksəriyyəti müxtəlif növlərin süni fitosenozlarıdır: mədəniləş- dirilmiş (planlı istismar olunan çəmən və otlaqlar); yarımmədəniləşdi-

155

rilmiş (davamsız nizamlanan süni meşə əkinləri, çoxillik çəmənliklər); mədəni (daim təmizlənən, xidmət göstərilən çoxillik ağaclıqlar, bostan bitkiləri); intensiv mədəni (parnik və oranjeriya bitkiləri, hidroponika, aeroponika və b., bunlar xüsusi torpaq, su və hava şəraiti yaradılmasını tələb edir). B.M.Mirkin və R.M.Qazıəhmədov (1995) aqroekosistemin fəaliyyət sxemini təklif etmişlər (şəkil 8.2).

C (D

to o a o ■t—t

C

<

Toxum

Əlavə yem Ypm.T kimy.^vi

əlav.T

Yanacaq

Kənd ləsərrulalı

texnikası

Gübrələr

Pe0tisidbr

Günəş enerjisi

Mədəni bitkilərin yerüstü biosenozu

Çəmən ekosiste

mi

Kənd iD- sorrüfatı

heyvanları

Şumaltı torpaqların ekosistemi

fo

cc •o C Ä <L> D > C> '.5

S

Şəkil 8.2. Aqroekosistemin fəaliyyət sxemi (Mirkin, Qazıəhmədov, 1995)

8.1.2. Aqroekosistemin tipləri Məlum olduğu kimi, təbii ekosistemlər və aqroekosistemlər avto-

trofluğa görə oxşardır. Lakin təbii ekosistemlərdə qida elementləri və ilkin məhsul qapalı tsikldə olur, yəni maddələr axını əsasən sistem daxilində həyata keçirilir, onların çıxarılması isə demək olar ki, baş vermir. Aqroekosistemlər isə əksər halda məhsulun sistemdən çıxarılması üçün yaradılır, həm də bəzən məhsul formalaşan mənbədən min kilometlərlə uzağa aparılır.

Aqroekosistemlər bir tərəfdən istehsalın təbii-maddi mənbəyi, digər tərəfdən isə insan fəaliyyətinin məqsədyönlü obyekti və nəticəsidir.

Aqroekosistemlər də təbii ekosistemlər kimi bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan bir çox bioloji, fiziki və kimyəvi komponentlərdən ibarətdir. Bir-birilə funksional (fəaliyyət) əlaqəsi müəyyən edilən istənilən komponentlər qrupu sistem əmələ gətirir.

156

Aqroekosistemin ümumi qəbul olunmuş ləsnifalı olmadığından FAO tərəfindən istifadə edilən əkinçilik strukturunun məlum ayrılmış tiplərin təsnifatı yerinə yetirilir. Bu təsnifata uyğun olaraq torpaqdan istifadənin beş növü ayrılır, hər bir növ üzrə aqroekosistemlərin təsnifatı verilir:

1. Əkinçilik aqroekosistemi və ya tarla, torpaqdan istifadə - dəmyə, suvarılan aqroekosistemləri (taxıl, paxlalılar, yem, tərəvəz, bostan, texniki və dərman bitkiləri) rotasiyası.

2. Plantasiya - bağ kimi torpaqdan istifadə - plantasiya aqroekosistemləri (çay kolları, kakao ağacı, kofe ağacı, şəkər qamışı), bağ ekosistemləri (meyvə bağları, giləmeyvəlik, üzümlük).

3. Otlaq kimi torpaqdan istifadə - otlaq aqroekosistemi (köçürmə otlaqları; tundra, səhra, dağ; meşə otlaqları; yaxşılaşdırılmış otlaqlar; biçənəklər; mədəniləşdirilmiş çəmənlər).

4. Qarışıq torpaqdan istifadə - qarışıq aqroekosistemlər, torpaqdan istifadənin bir neçə növünün eyni nisbətdə və uyğun (əlaqəli) istifadəsi, həmçinin, həm birinci (ilkin), həm də ikinci (təkrar) bioloji məhsulun alınması proseslərini səciyyələndirir.

5. İkinci (təkrar) bioloji məhsulun istehsalı məqsədilə torpaqdan istifadə - aqrosənaye aqroekosistemi; süd, ət, yumurta və digər məhsulların intensiv «sənayeləşdirilmiş» istehsalı əraziləri.

Enreji daxil etmək üzrə insan və heyvanın əzələ gücü şəklində enerji əlavə etməklə sənayedə əvvəlki aqroekosistemlər ayrılır. Bu aqroekosistem tipi, bir qayda olaraq, təbii ekosistemlərlə hormoniya yaradaraq Asyia, Afrika və Cənubi Amerika ölkələrində geniş əkin (şum) torpaq ərazilərini əhatə edir. Sənayedən əvvəl aqroekosistem tipinə hər il 210^Dj/ha, inkişaf etmiş ölkələrdə intensiv mexanikləşdirilmiş aqroeko- sistemlərə isə 20J0’^Dj/ha əlavə enerji daxil olur.

B. M.Mirkin tərəfindən hazırlanmış, R.M.Qazıəhmədov və L.Q.Na- umova (1996) tərəfindən dəyişdirilmiş aqroekosistemlərin əsas tiplərinin xarakteristikası 8.2 saylı cədvəldə verilir.

Aqrosistem törəmələrinin (tiplərinin) formalaşması, inkişafı və istismarı prosesində torpağın münbitliyi və onun bərpasının nəzərə alınması vacibdir. Aqroekosistemin üç baza tipini ayırmaq olar; təbii tutumlu, təbiəti mühafizə və təbiəti yaxşılaşdırma. Təbii tutumlu aqroekosistemlər təbii münbitliyin tam olmayan bərpası ilə səciyyələnir, bu, onun səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb olur. Aqroekosistemin təbiəti mühafizə tipi üçün təbii münbitliyin sadə bərpası səciyyəvidir, bunun sayəsində onun səviyyəsi saxlanılır. Təbiəti yaxşılaşdırma aqroekosistem tipi onun geniş bərpa olunmasına və təbii münbitliyin yüksəlməsinə yönəldilir. Son vaxtlar təbii tutumlu aqroekosistemlər üstünlük təşkil edir.

157

Aqroekosistemlərdə gedən fiziki-kimyəvi proseslər, məlum olduğu kimi, antropogen tənzimləmə nəticəsində əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Hətta sadə aqrockosistemlərin təbii ekosistemlərdən fərqi becərilən məhsulun tərkibində toplanan qida maddələrinin məhsulla çıxarılmasıdır. Bu, aqroekosistemin aydın-aşkar fərqli əlamətidir, lakin bu yeganə fərq deyildir. Humus ehtiyatı ilə qiymətləndirilən torpağın münbitliyi aqroekosistemin təkcə başlıca iqtisadi və ekoloji xarakteristikasını təyin etmir, humusun miqdarının azalması faydalı mikrofloranm (o cümlədən «torpaqtəmizləyən») inkişaf şəraitini pisləşdirir, torpaqdaxili enerjinin, qida mineral elementlərin itrilməsinə, yuyulma proseslərinin güclənməsinə səbəb olur.

Cədvəl 8.2 Aqrockosistemlərin əsas tiplərinin ümumiləşdirilmiş xarakteristikası

(Qazıəhmədov, Naumova, 1996)

Antropogen

energetik

subsidiyanın

ölçü üzrə

qrupları

Məh sul

darlıq

Adap- tiv-liyin dərəcəsi

İxtisas laşma

Maddə və enerji

axımının sxemi Sestayninqin taktikası

1 2 3 4 5 6 Bitkiçi

lik Çəmən Şum->

Torpağın dincə qoyulma

mərhələsi müddətinin

kifayət qədər təmin

olunması

Ekstensiv (aşağı a.e.s.)

Aşağı Yüksək Hey vandar lıq

Çəmən -> Mal-

qara->- <- Yem sahəsinin

məhsuldarlığı ilə

mal-qaranın sayı

arasındakı balansın təmin

olunması

Kom pleks

<- -- —

Şum sahəsi, çəmən və

mal-qaranın sayı

arasındakı balansın təmin

olunması

Bitkiçi lik Şum ->

Ot və siderat səpin

dövriyyəsinin tətbiqi

İntensiv (yüksək

Yük sək Aşağı

Hey vandar lıq

Şum ->Mal- qara-> <-

Peyinin atilizasiyası

a.e.s.)

Kom pleks

<-Şum -^Mal-

qara—> <-

« ----- »

158

1 2 3 4 5 6 Bitkiçi

lik Şum -> Siderasiya, səpin

dövriyyəsi

Adaptiv (mülayim a.e.s.)

Müla yim yüksək

Yüksək

Hey vandar lıq

^Şum^Mal-

qara—>

Çəmən

>

Aqroekosiste-min adaptiv

strukturunun təmin

olunması, bioloji

müxtəliniyin qorunub

saxlanılması Kom

pleks <-Şum->Mal-

qara-> >əpin dövriyyəsi, əeyinin

tam utiliza »iyası, bioloji

netodun tətbiqi

Aqroekosistemlərdə bəzi proseslər təbii sistemlərdəki kimi getmir. Belə ki, təbii ekosistemlərdə suyun infıltrasiyası (süzülməsi) yüksək olub, səth sularını xeyli azaldır və torpağın eroziya prosesinin inkişafını zəiflədir. Təbii şəraitdə bitki örtüyü bütün il boyu eroziyanın qarşısını alır.

Təbii ekosistemlərdə üzvi kalloidlər yüksək miqdarda olur, bu da torpağın ion mübadiləsini və su saxlama qabiliyyətini artırır. Aqroekosistemlərdə uzun müddət torpağın becərilməsi, həmçinin suvarılması nəticəsində maddələrin oksidləşməsi və dağılması ilə əlaqədar torpaqda kalloidlərin itməsi baş verir. Üzvi maddələrin oksidləşməsi ilə paralel olaraq həm də intensiv minerallaşma gedir, bu da üzvi maddələrin mütəhərrik hissəsinin xeyli itirilməsinə gətirib çıxarır. Aqroekosistemlərdə oksidləşmə və minerallaşma prosesləri bitki örtüyünün sıxlığının azalması və torpağın temperaturunun artması nəticəsində güclənir.

Biogen elementlərin dövran tsikli təbii ekosistemlərdə aqroekosi- stemə nisbətən daha qapalı gedir, çünki burada onların böyük hissəsi məhsulla çıxarılır. Aqroekosistemlərdə torpaqdan qaz halında olan azotun itkisi təbii ekosistemlərlə müqayisədə xeyli yüksəkdir, bu, denitrifikasiya mikroorqanizmlərin yüksək aktivliyi nəticəsində baş verir.

Təbii ekosistemlərdə bitkinin qida elementlərini udma qabiliyyəti, torpaqda onların mənimsənilmə formalarının əmələgəlmə sürətindən yüksəkdir. Təbii ekosistemlərin bitkiləri daha çox müxtəlif kök sisteminə malikdir, bu, onun torpaq profilindən tam istifadəsinə imkan yaradır. Aqroekosistemlərdə aqrotexnika, həm rütubətdən istifadə effektliyini aşağı salır, həm də yuyulma prosesi nəticəsində qida maddələrinin torpağın kök sistemi yerləşən qatından da kənara aparılması təhlükəsi yaranır. Təbii ekosistemlər üç əsas həyattəminedici funksiya daşıyır (yer, vasitə, şərait). Onlardan fərqli olaraq aqroekosistemlərdə qida, yem, dərman və xammal resursunun ilkin mənbəyi kimi mümkün maksimum miqdarda məhsul əldə etmək formalaşır, yəni aqroekosistemin funksiya

159

sı, əsasən, həyat vasitəsi kimi məhdudlaşır. Bunun əsas səbəbi resurstu- tumlu və təbiəti dağıdıcı aqroekosistemlərin üstünlük təşkil etməsidir.

Aqroekosistemin elmə əsaslanmış təşkili yerli landşafta və bütövlükdə ərazinin təsərrüfat istifadəsinə adekvat (tam uyğun), səmərəli təbii və təbii-təsərrüfat infrastrukturunun yaradılmasını nəzərdə tutur.

Aqrolandşaftın təşkili təbii komplekslərin konturlarına yaxın olmalıdır, bu, aqrolandşaftın optimallaşdırılması ilə yerinə yetirilir. Lakin bu, ekoloji əsaslanmış aqroekosistemin yalnız görünən hissəsidir. Landşaft - ekoloji tarazlığı saxlayan kütlə və enerji mübadiləsinin «daxili» prosesləri daha mürəkkəbdir.

8.2. TƏBİİ VƏ AQROEKOSİSTEMLƏRİN

MÜQAYİSƏLİ XARAKTERİSTİKASI

Məlumdur ki, yer atmosferinin yuxarı qatının 1 sm^-a hər dəqiqə 2 kalori Günəş enerjisi düşür, bu günəş sabiti və ya konstantı adlanır. İşıq enerjisinin bitkilər tərəfindən istifadə olunması nisbətən çox deyildir. Günəş spektrinin yalnız FAR (dalğasının uzunluğu 380-710 nm, günəş radiasiyasının 21-46%-ni təşkil edən fotosintetik aktiv radiasiya) adlanan kiçik hissəsi fotosintez prosesində iştirak edir. Təbii və aqroekosistemlər fəaliyyət xüsusiyyətlərinə görə aşağıdakı fərqli xüsusiyyətlərə malikdir.

1. Müxtəlif istiqamətli seçmə. Təbii ekosistemlər üçün təbii seçmə xarakterikdir, bu onların əsaslı xassəsi - davamlılığa yönəldir, qruplaşanm davamsız, həyata qabil olmayn orqanizm formalarını sıradan çıxarır.

Aqroekosistemlər insan tərəfindən yaradılır və saxlanılır. Burada seçmənin başlıca istiqaməti süni üsul olub, məqsəd kənd təsərrüfatı^bitkilərinin məhsuldarlığını yüksəltməkdir.

İnsan tərəfindən mədəniləşdirilmiş bitki və heyvan növləri süni seçmə hesabına «təkamül» keçirir və insanın köməyi olmadan onlar vəhşi növlərlə rəqabətə girmək qabiliyyətinə malik deyildir.

2. Təbii ekosistemlərdə fitosenozun ekoloji tərkibinin müxtəlifliyi ayrı-ayrı illərdə hava şəraitinin tərəddüdü zamanı onun davamlığını təmin edir. Bir neçə bitki növünün məhv olması digər növlərin məhsuldarlığının yüksəlməsinə şərait yaradır. Bunun nəticəsində ayrı-ayrı illərdə ekosistemdə fitosenoz bütvölüklə məhsulun müəyyən səviyyədə saxlanma qabiliyyətinə malik olur. Tarla bitkilərinin aqrosenozu isə monodomi- nant, çox vaxt isə eyniçeşidli qruplaşma kimi təzahür olunur. Əlverişsiz faktorların aqrosenozun bütün bitkilərinə təsiri eyni cür olur. Əsas bitkinin böyümə və inkişafının sıxılması (zəifləməsi) digər bitkilərin sürətlə inkişafı ilə kompensasiya oluna bilməz.

160

Bunun nəticəsində aqrosenozun məhsuldarlığının davamlılığı təbii ekosistemlərdən aşağıdır.

3. Müxtəlif fenoloji ritmə malik olan bitkilərin növ tərkibinin müxtəlifliyinin mövcudluğu bütün vegetasiya dövründə fitosenoza tam (bütöv) sistem kimi fasiləsiz olaraq məhsulvermə prosesi həyata keçirməyə, istilik, rütubətlik və qida maddə resurslarından tam və qənaətlə istifadə etməyə imkan yaradır.

Aqrosenozda mədəniləşdirilmiş bitkilərin vegetasiya dövrü vegetasiya mövsümündən qısa olur. Təbii fitosenozlarda müxtəlif bioloji ritmiərə malik olan növlər vegetasiya mövsümünün müxtəlif vaxtlarında maksimum biokütləyə çatır. Aqrosenozlarda isə bitkilərin böyüməsi eyni vaxtda olur və inkişaf mərhələlərinin ardıcıllığı, bir qayda olaraq sinxronlaşmışdır.

Təbii ekosistemlərdə bitkilərin inkişafının müxtəlif vaxtlarda, aqrosenozlarda isə eyni vaxtda baş verməsi məhsulvermə prosesi ritminin müxtəlif olmasına gətirib çıxarır.

4. rəbii və aqroekosistemlərin mühüm fərqi ekosistemlərin daxilində maddələr mübadiləsinin kompensasiya (əvəz) olunma dərəcəsi hesab olunur, 'fəbii ekosistemlərdə maddələr dövranı (kimyəvi elementlər) qapalı tsikllə, yaxud kompensasiya olunma ilə baş verir: maddələrin müəyyən dövrdə tsiklə daxil olması orta hesabla tsikldən xaric olan maddələrin miqdarına bərabər olur, bu səbəbdən də tsikl daxilində hər bloka daxil olan maddə, təxminən oradan çıxan maddəyə bərabər olur.

Antropogen təsir ekosistemdə maddələr dövranını pozur. Aqrosenozlarda maddələrin bir hissəsi ekosistemdən birdəfəlik götürülür.

5. Təbii ekosistemlər «avtotənzimləyici» sistemdir, aqrosenozlar isə insan tərəfindən idarə olunur. Məqsədinə çatmaq üçün insan aqrosenozda təbii faktorların təsirini dəyişir və ya ona nəzarət edir, bitkinin böyümə və inkişafına, xüsusilə qida məhsulvermə komponentlərə üstünlük verilir. Bununla əlaqədar əsas vəzifə minimal enerji və maddə sərf etməklə məhsuldarlığın yüksəlməsinə şərait tapmaq, torpağın münbitliyini artırmaqdır. Bu vəzifənin həlli aqrofıtosenozlar tərəfindən təbii resurslardan daha tam istifadə etmək və aqrosenozlarda kimyəvi elementlərin kompensasiya olunan tskillərini yaratmaqdır. Resurslardan istifadə dolğunluğu sortun genetik xüsusiyyətləri, vegetasiyanın uzunluğu, birgə səpinlərdə komponentlərin müxtəlif cinsliliyi və s. ilə müəyyən olunur.

Buna görə M.S.Sokolov və b. (1994) belə nəticəyə gəlir ki, aqrosi- stemlərin vəziyyətinə ən ciddi nəzarət daha çox enerji sərfi tələb olunan qapalı sahədə yerinə yetirilə bilər. Bu qrupa yaniıiaçıq sistemlər aiddir, burada xarici mühitlə (istixana, heyvandarlıq kompleksi) əlaqə olduqca məhdudlanır, temperatur, radiasiya, mineral və üzvi maddələrin dövranı tənzimlənir və yüksək dərəcədə nəzarət olunur. Bu - idarəolunan aqroeko-

161

sistemlərdir. Qalan digər aqroekosistemlər - açıq sistemlərdir. İnsan tərəfindən effektiv nəzarət nə qədər çox olarsa, onlar bir o qədər sadə olar.

Yarımaçıq və açıq sistemlərdə insanın səyi orqanizmlərin böyüməsinə optimum şəraiti təmin edir və onların tərkibinə ciddi bioloji nəzarət olunur. Buradan aşağıdakı praktiki məsələlər meydana gəlir:

— birincisi, mümkün qədər arzu olunmayan növləri tam kənarlaşdırmaq; — ikincisi, yüksək potensial məhsuldarlığa malik olan genetik tiplərin

seçilməsi; — bütövlükdə qurumuş bitkilər və ölmüş fitofaqlarla birlikdə əvvəl

udulmuş enerjinin --ü ölü üzvi maddələrin tərkibində saxlanır, .-dən bir qədər çoxu isə tənəffüs zamanı istilik şəklində ekosistemdən kənar edilir.

Ekosistemin biokütlə istehsal etmək qabiliyyəti sayəsində insan özünə zəruri olan qida və bir çox texniki resursları əldə edir. Qeyd edildiyi kimi, sayca artan bəşəriyyətin qida (ərzaq) ilə təmin edilməsi problemi - başlıca olaraq aqroekosistemin (kənd təsərrüfatının) məhsuldarlığını yüksəltmək problemi hesab olunur.

Ekoloji sistemlərin insanın təsiri ilə əlaqədar dağılması və ya çirklənməsi bilavasitə enerji axınının maddələrə daxil olmasının kəsilməsinə (dayanmasına), deməli, ekosistemin məhsuldarlığının aşağı düşməsinə səbəb olur. Odur ki, bəşəriyyət qarşısında duran ilkin vəzifə - aqroekosistemin məhsuldarlığının aşağı düşməsinin qarşısını almaqdır. Bu məsələ həll olunduqdan sonra ikinci mühüm vəzifənin - məhsuldarlığın artırılması vəzifəsinin həlli mümkün ola bilər.

XX əsrin 90-cı illərində şumlanan torpaqların ilk illik məhsuldarlığı

planetimizdə 8,7 mld. ton, enerji ehtiyatı isə 14,7-10'^ kC təşkil etmişdir. Aqrosenozlarda tez-tez ayrı-ayrı növlərin hədsiz çoxalması baş verir. Bu

hadisəni Ç.Elton «ekoloji partlayış» adlandırır. Tarixən belə «ekoloji partlayişlar» müşahidə olunmuşdur. XIX əsrdə fitoftor göbələyi Fransada bütün kartof sahələrini məhv etmiş və aclığa səbəb olmuşdur. Kolorado böcəyi Amerikada Atlantik okeanına qədər yayılmış, XX əsrin başlanğıcında Qərbi Avropaya, 1940-cı illərdə isə Rusiyanın Avropa hissəsinə keçmişdir. Müharibənin sonrakı ağır illərində bu böcək Rusiyanın bütün tarlalarını «boşaltmışdır». Bu hadisənin qarşısını almaq üçün zərərvericilərin sayını süni yolla nizamlamaq tələb olunur. Lakin kənd təsərrüfatı praktikasında bu yol bəzən yaxşı nəticə vermir. Odur ki, insanı əhatə edən təbiətin sadələşdirilməsi ekoloji baxımdan təhlükəlidir. Bunu nəzərə alaraq bütün təbii landşaftları aqrotəsərrüfat landşaftına çevirmək olmaz, onun müxtəlifliyini qorumaq üçün toxunulmayan qoruq sahələri saxlanılmalıdır. Bu sahələr təbii qruplaşmaların suksessiya sıralarını bərpa etməkdə mühüm mənbə sayılır.

162

Codvəl 8.3

Təbii və aqrockosistemlərin müqayisəli xarakteristikası

Təbii ekosistemlər Təbii ekosistemlər Biosferin gedişində formalaşmış ilkin təbii elementar (sahə) vahidlər

Biosferin insan tərəfindən transformasiyaya uğramış süni sadə vahidləri

Populyasiyanın bir neçə növü üstünlük təşkil edən bir çox heyvan və bitki növlərindən ibarət mürəkkəb sistemlər

Bir bitki və ya heyvan növünün üstünlük təşkil etdiyi sadələşmiş sistemlər. Onlar davamlı olmaqla biokütləsinin strukturu tezdəyişən (davamsız) olur

Maddələr dövranında iştirak edən orqanizmlərin məhsuldarlığı onların uyğunlaşma xüsusiyyətləri ilə müəyyən edilir

Məhsuldarlıq təsərrüfat fəaliyyətinin səviyyəsindən və iqtisadi, texniki imkanlardan

asılı olaraq müəyyən edilir

İlkin məhsul heyvanat tərəfindən istifadə olunur və maddələr dövranında iştirak edir, «istifadə», «istehsal»la eyni vaxtda baş verir

Məhsul insanın tələbatını ödəmək üçün və mal-qaraya yem kimi toplanır. Müəyyən vaxt ərazidə canlı maddə sərf edilməyərək toplanır. Ən yüksək məhsuldarlıq qısa vaxt ərzində inkişaf edir

8.3. AQROEKOSİSTEMLƏRDƏ

MADDƏLƏR MÜBADİLƏSİ VƏ ENERJİ AXINI

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin yüksək məhsuldar qarışıq əkinlərinin (səpinlərinin) yaradılması aqroekosistemlərdə məhsuldarlığın effektliyinin yüksəldilməsinin ən təsirli və real (düzgün) yolu hesab edilməlidir. Aqroekosistemlərdə qarışıq və birgə səpinləri mexanikləşdirmək işlərini yüksək səviyyədə təşkil etməklə aparmaq olar. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin səpini bir-birini əvəz edən zolaqlarla və ya cərgələrlə aparılır. Mülayim iqlimə malik olan rayonlarda bitkilərin müxtəlif kombinasiyasından istifadə olunur: noxud və vələmir soya ilə və ya qarğıdalı ilə; soya vələmir və qarğıdalı ilə; soya və lobya (maş) qarğıdalı ilə; soya buğda ilə; noxud günəbaxanla; raps qarğıdalı ilə. Taxıl və paxlalıların optimal seçimində səpinlərin məhsuldarlığı və zülalın çıxımı yüksəlir. Zülalın artımı yalnız paxlalıların dəninin hesabına deyil, həm də paxlalı bitkilərin fıksə etdiyi azotdan istifadə edən taxıl bitkisinin dənində olan zülalın hesabına formalaşır. İqlim zonalarından asılı olaraq ekosistemin enerji (energetik) balansı dəyişir. Planetin müxtəlif təbii zonalarının enerji xüsusiyyətləri 5 əsas (qlobal) aqroekosistem tipini ayırmağa imkan verir.

1. Tropik tip - fasiləsiz vegetasiya üçün şərait yaradan yüksək istilik təminatı ilə səciyyələnir. Burada əkinçilik, əsasən, çoxillik bitkilərin üstünlük təşkil etdiyi (ananas, banan, kakao, kofe, çoxillik pambıq və s.) aqroekosistemlərin fəaliyyətinə əsaslanır. Birillik bitkilərdən ildə bir ne

163

çə dofo məhsul götürülür. Bu aqrosistem üçün il ərzində daim tarla işlərinin

aparılması ilə əlaqədar fasiləsiz antropogen enerjinin daxil edilməsinə

tələbatın olması səciyyəvidir. 2. Subtropik aqroekosistem tipində maddənin və enerji antropogen

axınının intensivliyi aşağıdır. Əsasən iki vegetasiya dövrünün (yay və qış) mövcudluğu səciyyəvidir. Yaxşı nəzərə çarpan sakitlik dövrü keçirən çoxillik bitkilər bitir (üzüm, çay, portağal, feyxoa, pekan, adi qoz və s.). Yay dövrünün birillik bitkilərinə qarğıdalı, çəltik, soya, tərəvəz və s. aiddir.

3. Mülayim aqroekosistem tipi yalnız bir (yay) vegetasiya dövrü və uzunmüddətli qış sakitliyi dövrü ilə səciyyələnir. Antropogen enerjinin müdaxiləsinə ən yüksək tələbat yaz, yay və payızın başlanğıcında olur.

4. Qütb tipli aqroekosistemlərdə əkinçilik oçaq (mənbə) xarakteri daşıyır. Aqroekosistemlər ərazicə və becərilən bitkilərlə (yarpaqlı tərəvəz, arpa, bəzi kökümeyvəlilər, faraş kartoQ məhdudlanır.

5. Arktik tipli aqroekosistem açıq torpaq şəraitində mövcud deyil. İstilik dövründə olduqca aşağı temperatur olduğundan mədəni bitkilərin becərilməsi mümkün olmur. Yay dövründə uzun müddətli mənfi temperatur olmaqla soyuq hava şəraiti sürür. Yalnız qapalı şəraitdə bitkinin becərilməsi mümkündür.

Aqroekosistemin məhsuldarlığının artırılması seleksiyada yüksək məhsuldar və davamlı sortların alınmasına yönəldilən inkişafdan asılıdır. Bununla yanaşı, aqroekosistemin təşkilində məhsuldarlığın yüksəldilməsində digər yol çoxyaruslu aqroekosistemin (təbii çoxyaruslu meşə senozuna bənzər) yaradılmasıdır. Birnövlü aqroekosistemdən polikultur aqroekosistemə keçmək təbiətdən istifadənin optimallaşdırılmasının perspektiv məsələlərindən biridir.

Şübhəsiz ki, enerji yalnız fotosintez prosesini təmin etmək üçün deyil. Qeyri-üzvi və üzvi həyatla başa çatan (tamamlanan) istənilən prosesin enerjiyə ehtiyacı var və yalnız onun istənilən miqdarda və qəbul edilən formada mövcudluğu ilə həyata keçir.

8.3.1. Aqroekosistemlərdə maddələr mübadiləsinin (dövranının) xüsusiyyətləri

Planetimizdə kütlə və enerji mübadiləsinə litosfer, hidrosfer və atmosferdə maddi və energetik çevrilmələrin və yer dəyişmələrin müxtəlif prosesləri daxildir. Həyatın yaranması ilə bu dövran və axınlar intensivləşərək, biogen miqrasiyanın inkişafı nəticəsində xeyli keyfiyyèt dəyişkənliyinə məruz qalmışlar.

İnsanın çoxplanlı istehsalat fəaliyyəti kütlə və enerji mübadiləsi proseslərinə nəzərə çarpacaq dərəcədə düzəliş verərək, onun ərazi və

164

müvəqqəli xarakterinə toxunur və dəyişdirir. Aqroekosistemlər, şübhəsiz ki, bu dəyişiklikdə bilavasitə iştirak edərək (özü də yüksək dərəcədə), qismən maddənin dövranının seyrəlməsinə səbəb olur. Belə ki, planetdə aqroekosistemin kimyalaşdırılmasının təsiri ilə azotun dövranının seyrəlməsi nəticəsində o, suda, torpaqda toplanır və təxminən 10 mln. tona qədəri atmosferə qayıtmır. Biogen maddələrin izafi toplanması təbii suların çirklənməsinə, torpaqda arzuolunmaz proseslərin inkişafına səbəb olur. Kənd təsərrüfatı maddənin təbii dövranı və enerji axınını, onların intensivliyini və yerdəyişməsinin trayektoriyasım dəyişdirir. Süni sintetik maddələrin, o cümlədən, ksenobiotiklərin dövrana daxil edilməsi xüsusilə təhlükəlidir.

8.3 saylı sadələşdirilmiş sxemdə aqroekosistemlərdə maddələrin dövranının formalaşma xüsusiyyətləri göstərilir.

Atmosfcrdon daxil

olan yayılma nə-

tic.ısində itki

Məhsul

Gübrələr

Yuyulma n.əiicəsində

ilki

Şəkil 8.3. Təbii ekosistemlərin (a) və aqroekosistemlərin (b) əsas komponentlərinə

qida maddələrinin (Krosli ml və b., 1987) keçməsi

Şəkildən göründüyü kimi, təbii sistemlərdə qida maddələrinin daxili dövranı, həcminə görə onların atmosferdən daxil olmasından və torpaqdan yuyulma itkisindən çoxdur (a bloku). İdarə olunan (nizamlanan) kənd təsərrüfatı ekosistemində (b bloku) qida maddələrinin yayılması (paylanması) dəyişir, bu, onların ilkin produsentlərdən istifadəçilərə

165

(konsumentlərə) ötürülməsinin azalmasında, həmçinin bu maddələrin redusentlərə daxil olma rejiminin sonrakı qanunauyğun dəyişməsində təzahür olur.

Aqrockosistemlərdə belə vəziyyətin alınması pestisidlərdən istifadə edilməsi və aqrotexniki tədbirlərin aparılması olmuşdur. Bu, torpağın sonrakı becərilməsində bitki qalıqlarının torpağa ötürülməsi redusentlə- rin aktivliyini artırır. Aqroekosistemin idarə olunması (nizamlanması) sayəsində qida maddələrinin adi («konservativ») dövranı dəyişməsi və onun abiotik vəziyyətə keçmə sürətinin yüksəlməsi müşahidə olunur. Aqroekosistemlərdə təbii sistemlərə xas olan özünütənzimləmə xassəsi dəyişir, bu isə biotik davamhğın aşağı düşməsinə aparır.

Bütün ekosistemlər təkamül prosesində təşəkkül tapan hərtərəOi (universal) təbii proseslər - biogeokimyəvi tsiklləri keçməsi əsasında fəaliyyət göstərir. Homeotaz prinsiplərinə uyğun olaraq, ekosistemi formalaşdıran hər hansı bir funksional (fəaliyyətdə olan) komponentlərin aşkar dəyişməsi, digər komponentlərin də əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsinin ilkin səbəbi ola bilər; bu zaman sistemin əvvəlki daxili quruluşu pozulur (bitki və heyvan qruplaşmalarının tərkibi, üzvi maddələrin domi- nantlığı və s.). Belə halda da homeostaz yeni səviyyəyə keçirsə, o zaman eksistemin sabitliyi saxlanılır. Əgər funksional (fəaliyyətdə olan) komponentlərin hər hansı biri sıradaıi çıxarsa və ya effektliyini itirərsə, o zaman abiotik faktorların təsiri ilə ekosistem dağıla bilər, məsələn, eroziya prosesinin təsiri ilə.

Ekosistemin stabil fəaliyyətinə nail olmaq və deqradasiya proseslərinin baş verməsinin və inkişafının qarşısını almaq üçün daima məqsədyönlü işlər yerinə yetirilməlidir: bioloji məhsuldarlığın xüsusiyyətlərini elmi cəhətdən dərk etmək, praktiki fəaliyyətdə məqsədyönlü istiqamət formalaşdırmaq. Perspektivdə süni törəmələrin xassələri təbii ekosistemlərin xassələrinə maksimum yaxınlaşmasını təmin etməlidir, əslində bunun aqrosistemdə kütlə və enerji mübadiləsi xüsusiyyətlərinə əsaslanan aqroekoloji həlli tapılmalıdır (şəkil 8.4).

Aqroekosistemin məhsulvermə prosesi ayrı-ayrılıqda təsir göstərən abiotik (yeri, günəş radiasiyası, istilik və su rejimi, mineral qidalanma və s.), biotik və antropogen faktorlardan deyil, eyni vaxtda (aparılan) bu faktorların kompleksindən asılıdır (faktorlararası qarşılıqlı təsirin mürəkkəb kombinasiyasının yekunlaşdırıcı vektoru). Aqroekosistemin məhsuldarlığı insanın idarə olunması (nəzarəti) altında becərilən bitki və ətraf mühit arasında maddələr mübadiləsi və enerji çevrilməsi proseslərinin intensivliyi və istiqaməti ilə təmin olunur. Aqroekosistemin bioloji təşkilinin ekosistem səviyyəsi son nəticədə idarəetmənin keyfiyyətindən, onun təbiətə uyğunluq dərəcəsindən asılıdır.

166

IX FƏSİL

TEXNOGENEZ ŞƏRAİTİNDƏ AQROEKOSİSTEMİN FƏALİYYƏTİ

9.1. TEXNOGENEZ

İnsanlar təbii mühitin maddələrini, obyektlərini və cisimlərini (əşyalarını) dəyişdirərək, özlərini əlverişli həyat şəraiti ilə təmin edir. İnsan özü üçün nə lazımsa - hava, su, maddi nemətlər, sənaye üçün xammal və s.-ni təbiətdən alır. Bu sərvətlərdən yüz illərdən bəri kor-təbii istifadə olunması nəticəsində ətraf mühit dünya miqyasında dəyişikliyə məruz qalmışdır. Bu vəziyyət müasir elmi-texniki tətərqqi dövründə daha da kəskinləşmişdir. Belə ki, dünya əhalisinin sayının artımı onun tələbatını ötüb keçməsi. Yer sərvətlərinin istifadəsinin durmadan çoxalması, energetika, sənaye, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat sahələrində yeni texnologiyanın tətbiqi və istehsalın genişlənməsi, dünya landşaftlarının antropogen dəyişməsi, beynəlxalq təsərrüfat əlaqələrinin mürəkkəbləşməsi və genişlənməsi, bu və ya digər amillər ətraf mühitlə bəşəriyyətin qarşılıqlı əlaqəsinin güclənməsinə və insanı əhatə edən mühitə antropogen yükün (təzyiqin) artmasına səbəb olmuşdur.

İstehsaledici qüvvələr inkişaf etdikcə, təbii-resurs potensialının istifadəsi durmadan genişlənir, təbii mühitin ictimai istehsal sistemində «iş- liraketmə» dərəcəsi də yüksəlir, bu isə təbii komplekslərə və komponentlərə müxtəlif istiqamətli antropogen təsirlərin daima artmasına, nəticədə, texnogenezin formalaşmasına və inkişafına səbəb olur. İnsanın istehsaledici fəaliyyətinin təsiri altında təbii komplekslərin dəyişilməsi prosesi texnogenez adlanır. Bunun nəticəsində relyefin texniki formaları (kurqan və terrikonlar, xəndək, daş və qum karxanaları, bəndlər), texnogen landşaftlar (şəhər, sənaye və kənd təsərrüfatı) texnogen səhralar və akvatoriyalar, həmçinin süni bitki sortları və heyvan cinsləri əmələ gəlir. Texnogenez məqsədyönlü aparılaraq bəşəriyyətin həyat şəraitini yaxşılaşdırmaq üçün yerinə yetirilir. Lakin qabaqcadan görünməyən və arzuolunmaz nəticələr təbiətə böyük ziyan vurur, bir çox bitki və heyvan növlərinin məhv olmasına, landşaftın kasatlaşmasına, geniş ərazilərin səhralaşmasına, həyat mühitinin kasatlaşması, çirklənməsi və dağılmasına səbəb olur. XX əsrdə texnogenez genişlənərək, yerətrafı kosmosa çataraq, nəinki planetar, həm də kosmik hadisəyə çevrilmişdir. Texnogenezin təsiri nəticəsində yeni texnosfer formalaşır.

Sənaye, kənd təsərrüfatı və insanın çoxtərəfii fəaliyyəti nəticəsində böyük həcmdə olduqca müxtəlif maddələrin texnogen miqrasiyası baş

168

verir, onların əksəriyyəti ətraf təbii mühiti çirkləndirir (cədvəl 9.1). 1970-ci ildə tullantıların 39%-dən çoxu kənd təsərrüfatının payına

düşmüşdür. Son illər bu həcm durmadan artmaqda davam edir. Lakin bir qayda olaraq, təbiəti mühafizə tədbirləri hazırladıqda texnogenez prosesi energetik, sənaye və nəqliyyat təsirlərinə əsaslanır. Kənd təsərrüfatı tullantılarının spesifik strukturu və sonrakı transformasiyası prosesində onlar təbii komponentlərlə (torpaq, su və s.) bilavasitə təmasda və aktiv qarşılıqlı əlaqədə olur.

Cədvəl 9.1

1970-ci ildə dünyada istehsalat tullantılarının həcmi (mln. ton) və strukturu (Torçeşnikov və b., 1981)

Tullantıların qrupları «Klassik»

enerjinin

istehsalı

Sə naye

Kənd təsərrü

fatı

Kom munal məişət bölməsi

Cəmi

Atmosferi çirkləndirən əsas

qazomələgətirən maddələr 17.326 47 1460 873 19706

Atmosferə atılan bərk

hissəciklərin tullantıları 133 91 14 3 241

Bərk tullantılar - 4000 - 1000 5000

Karbohidrogenlər 42 14 9 4 69

Üzvi tullantılar - - 4500 30 4530 Fekal tullantılar - - 9400 180 9580 Cəmi 17501 4152 15383 2090 39126

Quru sahəsinin təxminən üçdə bir hissəsində insan fəaliyyəti təzahür olunmur. Təxmini belə ərazilər aşağıdakılardır (%-lə): Şimali Amerikada 37,5; MDB dövlətləri - 33,6; Avstraliya və Okeaniya - 27,8; Afrika 27,5; Cənubi Amerika - 20,8; Asiya - 18,6; Avropa - 2,8.

9.2. ƏTRAF MÜHİTİN ÇİRKLƏNMƏSİ

9.2.1. Çirklənmə. Çirklənmə dedikdə, təbii və ya bilavasitə antropogen mühitə, adətən, həmin mühit üçün xarakterik (xas)olmayan yeni fiziki, kimyəvi və bioloji maddələrin, faktorların (agentlərin) daxil olaraq insana, Hora və faunaya zərər yetirməsi başa düşülür. Çirklənmə insan cəmiyyətinin, həmçinin təbiət hadisələrinin (təbii proseslərin) müxtəlif təsiri nəticəsində baş verir. Çirklənmə insanın sağlamlığı və ətraf

169

mühitin vəziyyəti üçün təhlükə yaradır. Biosferi çirkləndirən 20000-dən artıq maddə məlumdur.

Çirklənmə ekoloji sistemin dağılmasına səbəb ola bilər, mühitin qlobal fiziki-kimyəvi

parametrlərinə təsir göstərir; çirklənmə nəticəsində münbit torpaqlar itirilir, ekoloji

sistemin və bütövlükdə biosferin məhsuldarlığı aşağı düşür; çirklənmə sayəsində bilavasitə

və ya vasitəli (dolayı yolla) insanın fiziki və mənəvi vəziyyəti pozulur.

Transsərhəd kontekstində ətraf mühitə təsiri qiymətləndirmək haqqında Beynəlxalq konvensiyaya uyğun olaraq (1991) ekoloji təhlükəli istehsal və obyekt növlərinə aşağıdakılar daxildir:

- atom sənayesi (zənginləşdirilmiş nüvə yanacağının istehsalı üçün təyin edilmiş qurğular, işlənmiş nüvə yanacağının regenerasiyası, radioaktiv tullantıların kənarlaşdırılması və işlənməsi);

— energetika (atom, hidravlik və istilik elektrik stansiyaları, yanacağın yandırılması üçün iri qurğular);

— qara və əlvan metallurgiya (domna və marten peçlərinin istehsalı üçün qurğular, qara və əlvan metallurgiya müəssisələri, maşınqayırma və metal emal edən müəssisələr);

— neft-kimya, neft və qaz emalı; — kimya sənayesi (kimya kombinatları, asbest, şüşə, mineral gübrələr,

pestisidlər və s. istehsalı); — faydalı qazıntılar çıxarılması (neft və qaz daxil olmaqla); — neft, qaz, onların işlənmə məhsullarının nəql edilməsi

(daşınması); —.sellüloz, kağız, karton istehsalı; — toksik və zəhərli tullantıların saxlanması, istifadəsi,

basdırılması; — silah sursatının, partlayıcı maddələrin və raket yanacağının

istehsalı, saxlanması, daşınması və məhv edilməsi; — neft, neft-kimya, kimya məhsullarının, pestisidlərin saxlanması

üçün iri anbarlar; — yol, avtostrad, uzaq məsafələri dəmir yolunun; enmə zolağının

uzunluğu 2 km-dən artıq olan aeroport trasının tikintisi; — kənd təsərrüfatı obyektləri (heyvandarlıq kompleksi, quş

fabrikləri, meliorativ sistemlər); — iri yerüstü və yeraltı su buraxıcıları; — - iri bəndlər və su anbarları; — yüngül sənaye (təmizləyici, yunun ağardılması fabrikləri, dəri

zavodları, boyayıcı fabriklər). Göstərilən stasionar mənbələrdən başqa avtonəqliyyat (xüsusən böyük

şəhərlərdə), qaz tullantıları ətraf mühitə neqativ təsir göstərərək ekoloji təhlükə yaradır. Belə təsir ilbəil artaraq daxil olan çirkləndiricilə- rin böyük hissəsini təşkil edir.

170

9.2.2 Çirkləndirici faktorların təsnifatı Fiziki-kimyəvi parametrlərinə görə çirkləndirici faktorlar mexaniki,

fiziki (cnergetik), kimyəvi və bioloji faktorlara bölünür. Çirklənmənin mexaniki mənbələri atmosferdə inert toz hissəciklərindən, suda və torpaqda bərk hissəciklərdən və çoxlu mürəkkəb cisimlərdən (əşyalardan) ibarətdir. Kimyəvi çirkləndirici mənbələrə atmosferə düşən və ətraf təbii mühitin digər komponentləri ilə qarşılıqlı təsirdə olan qazşəkilli, maye və ağır kimyəvi elementlər və birləşmələr daxildir. Fiziki (energetik) çirklənmə mənbələrinə istilik, səs, vibrasiya, ultrasəs, işıq enerjisinin, spektrin görünən infraqırmızı və ultrabənövşəyi hissəsi, elektromaqnit sahəsi, ionlaşdırıcı şüalanma daxildir. Bioloji çirklənmə insanın iştirakı ilə və onun özünə və canlı təbiətə zərər yetirən müxtəlif orqanizm növləri ilə bağlıdır.

Müasir təsəvvür baxammdan, sistemli yanaşmaya əsaslanan (Stad- nitski, Rodionov, 1988, şəkil 9.1) ən dolğun təsnifat ekoloji sistemin çirklənməsi təsnifatı sayılır. İnqrcdiyent çirklənmə dedikdə, kəmiyyət və keyfiyyətcə təbii biogeosenozlara yad olan maddələrin məcmusu başa düşülür. Parametrik çirklənmə ətraf təbii mühitin keyfiyyət parametrlərinin dəyişməsidir. Biosenotik çirklənmə canlı orqanizmlərin populya- siyalarınm tərkib və strukturuna təsirlə əlaqədardır. Stasial-destruksion çirklənmə təbiətdən istifadə prosesində landşaftın və ekoloji sistemin dəyişməsi sayılır və təbii sistemin transformasiyasının intensivliyi ilə təyin olunur (şəkil 9.1).

Çirklənmənin təbii mühitdə yayılması 9.2 saylı şəkildə verilir. Şəkildən göründüyü kimi, çirklənmə, ehtimal ki, yalnız bir istiqamətdə deyil, əks istiqamətdə də keçə bilər.

171

Şəkil 9.2. Təbii mühitdə və biotada çirklənmənin yayılması (İzrael, 1984)

Cədvəl 9.2 Çirklənmənin əsas növləri və mənbələri

Çirklənmə növləri Göstərilən çirklənmə növü üçün xas olan sənaye sahəsi

1 2 Hava

Halogen tərkibli birləşmələr Kimya, soyuducu Metal hissəcikləri Metallurgiya, dağ-mədən Karbohidrogenlər İstilik energetikası, nəqliyyat CO:., SO., NO, NO. «—»

Torpaq Aktiv lil Bioloji təmizləyicinin şəhər stansiyası Kül, şlak Energetik, metallurgiya Metal Metallurgiya, kimya Zibil Məişət-kommunal təsərrüfat, şəhər təsərrüfatı Plastmas, üzvi maddələr Kimya Radioniıklidlər AES, hərbi

Sellüloz və kağız Sellüloz-kağız, kommunal-məişət təsərrüfatı Su

Asılı hissəciklər Kommunal-məişət təsərrüfatı Ağır metalların ionları Dağ-mədən, maşınqayırma Boyaq- maddəsi, fenollar Toxuculuq Asanmənimsənilən və biogen

maddələr Kənd təsərrüfatı, şəhər təsərrüfatı

Liqninlər Sellüloz-kağız Mineral du/.lar Kimya

173.

1 2 Neft məhsulları Neftçıxarma, neft emalı Üzvi həlledicilər Kimya Pestisidlər Kənd təsərrüfatı

Radioaktiv maddələr AES, hərbi Sintetik səthi-aktiv maddələr

Şəhər axınlıları İstilik Energetik (AES, İES)

9.2.3. Texnogenezin nəticələri (təzadları) Aqroekoloji sistemlər müasir biotexnosferin ayrılmaz tərkib hissəsi olub,

təbii senozlar kimi daima texnogen təzyiq keçirərək, lokal, regional və qlobal xarakterli müxtəlif çirklənməyə məruz qalır.

Çrklənmənin təsiri nəticəsində aqroekosistemin məhsuldarlığı aşağı düşür.

Cədvəl 9.3 Zərərli tullantıların mənbəyindən olan məsafədən asılı olaraq kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının aşağı düşməsi

(Balatski, 1979)

Bitkilər Məsafə, km 2...3 5

Buğda 18,7 9.4 Çovdar 15,2 7,6 Arpa 24,4 12,2 Vələmir 31,1 15,5 Qarğıdalı 25,0 12,5 Kartof 35...47 18...24

Çuğundur 25...62 13...31 Kətan 62,6 31,3 Yonca 33,1 16.6 Lüserna 37,8 18,9

İki il (37 həftə) müddətində çirklənmiş yemlə yemləndirilən sağılan inəklər, yuyulmuş (təmiz) yem qəbul edən inəklərlə müqayisədə orta hesabla 19,8% az süd vermişdir. Çirklənmiş yemdən istifadə etdikdə iribuynuzlu mal-qaranın kütlə artımında 19,4-37,5% azalma müşahidə olunmuşdur.

9.4 və 9.5 saylı şəkillərdə texnogen təsir - ətraf mühit-bitki-heyvan- insan sisteminin istiqaməti və qarşılıqlı əlaqə xüsusiyyətlərinin sxemi verilmişdir.

Aqroekosistemlərdə əsas yeri produsentlər (avtotrof həlqə) tutub becərilən bitkilərin geniş toplumundan ibarətdir. Məhz bu həlqədə bila-

174

vasito vo vasitəli xeyli miqdarda texnogenez məhsulları, ilk növbədə qaz- toz tullantıları toplanır (şəkil 9.4). Bitki örtüyünə çirklənmənin görünməyən təsiri və görünən zərər (zədələnmə) ayrılır.

Əsas görünməyən təsirlərə aiddir: bitkinin zərərli maddələrin qazşə- killi və bərk komponentləri ilə çirklənməsi, bu maddələr bitkinin hissələri ilə ya udulub daxilində toplanır, ya da ona yapışıb qalır; qısa müddətdə bitkidə maddələr mübadiləsində reaksiya (məsələn, inqrcdiyent çirkləndiricilərin yüksək konsentrasiyasmda), onlar əvvəlcədən gizli təsir olub, digər faktorlarla birlikdə neqativ effekti gücləndirir; hüceyrə daxilində struktur dəyişikliyi yaradır.

Bu və ya digər dərəcədə xarici dəyişikliklərə aşağıdakılar aiddir: çirklənmə (məs. qurum, uçucu kül, sement tozu, dəmir oksidi və s.), əsasən, bitkinin nahamar (kələ-kötür), tükcüklərlə örtülü, yapışqanlı və ya yaş hissələrində olur; tərkibində Pb, As və ya F olan yapışan toksik toz; SO2, HF, SİF4, SO3, HCl-un təsiri nəticəsində bitkinin yarpaq və digər hissəsində rənginin dəyişməsi və ya yanıq şəklində baş verən nckroz; yarpağın vaxtından əvvəl tökülməsi; həmçinin torpağa toksik maddələr düşməsi ilə əlaqədar kök sisteminin böyüməsinin pozulması nəticəsində bitkidə yaşıl kütlənin itirilməsi.

Çirkləndirici maddələrin bitkiyə təsiri maddənin növündən və konsentrasiyasmdan, təsir müddətindən, bitkinin növünün və ya ayrı-ayrı bitkinin tüstüyə və qaza həssaslıq dərəcəsindən asılıdır. Çirkləndiricilərin konsentrasiyası və zərərli inqrediyentlərin təsir müddəti əsas faktorlar hesab edilir.

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin toksikantlara qarşı davamlılığı müxtəlifdir. Bəzi toksik qazların bitkilərin məhsuldarlığının aşağı salınmasında və onun digər funksiyalarına xroniki təsiri müxtəlif bitkilər üçün təhlükəlik dərəcəsi eyni deyildir.

Texnogen tullantılar nəticəsində atmosferə daxil olan kükürdün də bitkilərə az ziyanı dəymir. Kükürd bitki üçün mineral qida elementi .sayılır. Az miqdarda və aşağı konsentrasiyada onun birləşmələri kənd təsərrüfatı bitkilərinin böyüməsinə və məhsuldarlığına stimullaşdırıcı (hərəkətverici) təsir göstərir. Yüksək konsentrasiyada kükürd bitkidə fizioloji pozuntular yaradır və məhsuldarlığı xeyli aşağı düşür.

Kükürdün birləşmələri fotosintezə mənfi təsir göstərir. Kükürd-2- oksid yarpaqlarda xlorofilin miqdarını azaldır.

Kənd təsərrüfatı əkinlərini ftor tullantıları mənbəyindən 3 km-dən yaxın məsafədə becərmək olmaz. Ftorla çirklənmiş yemi təmiz yemlə qarışdırılması məqsədəuyğundur. Ftorun taxıl bitkilərinin məhsuldarlığına neqativ təsirini azaltmaq üçün onların 0,1%-li kalsium selitrası ilə çilənməsi faydalıdır.

175

Şəkil 9.4. Aerotexnogen çirklənmənin (toz və aerozol) istifadə edilən təbii sulara,

xammala (bitki və heyvan mənşəli), ərzaq məhsullarına, həmçinin ağır metalların insan

orqanizminə mənfi təsiri (Kipriyanov, 1997)

177

Şəkil 9.5. Havanın çirklənməsinin bitkiyə təsiri (Dassler, 1976)

Azot 2-oksid fotokimyəvi reaksiyada iştirak edir, nəticədə güclü ok- sidləşdiricilər əmələ gəlir (ozon və peroksiasetilnitratlar). Kükürd 2- oksidlə birlikdə NO2 turş aerozollar və yağıntılar əmələ gətirir. Azot 2- oksid az miqdarda bitki üçün mineral qida vəzifəsini yerinə yetirərək, fizioloji prosesləri (fotosintez, zülalın biosenozu və b.) stimullaşdırır. Məlum olduğu kimi, bitki tərəfindən udulan azot-oksidi bu sxem üzrə metöbolizm keçirir:

178

NO; + NO; - No;_ NO; ... amin turşuları - zülallar

NO. Assimilyasiya zamanı omələ gələn nitrilbr ( ^^^2 ) olduqca toksiki

olub müxtəlif fizioloji prosesləri ləngidir. Bəzi bitkilərdə ammonium

əmələ gələ bilər ki, o, hüceyrələrin ölməsinə gətirib çıxarır.

B C

Emissiya mənbəyi

Mənbənin

A keyfiyyətini 1 -- dəyişdirən tədbirlər

Qərarın qəbulu

—

Ətraf mühitin

çirklənməsi

Çirklənməyə

nəzarət

(monitorinq)

Ç

Tullantı və

Tullantı və

Tullantılar, axınlar

axınlara ---- N ---- ✓

axınların =5 nəzarət qiymətlən- y

dirilməsi '

MRT

YVK, YVS

Mühitin

çirklənməsinin

qiyməıl.ən- dinlməsı

Riskin standartı

Resipi- yenilərə təsir

Təsir nəzarəti

▼ Resipiyen- lin təsirinin

Resipiyent- lorin fon

(biotibbi monitorinq)

qiymətlən dirilməsi

vəziyyətinin normaları

İqtisadi

ziyanın

qiymətlən

dirilməsi

Şəkil 9.6. Ətraf mühitin çirklənməsinin idarə olunması. 1...5 - təsirin mərhələləri; A -

proseslərin səviyyəsi; B - nəzarət və koorreksiyanın səviyyəsi; C - qiymətin səviyyəsi və

qərarın qəbulu; Ç - normativlərin səviyyəsi; MRT - müvəqqəti razılaşdırılmış tullantıya

uyğun; YVT, YVTY, YVK və YVS - yol verilən tullantıya, texnogen yükə, konsentrasiyaya və

səviyyəyə uyğun (Akimova, Xaskin. 1994)

179

Yüksək konsentrasiyadci azot oksidləri (adətən sənaye obyektləri və avtomobil yollan yaxınlığında) kənd təsərrüFalı bitkilərini güclü zədə- ləyə bilər, bu isə aqroekosistemin məhsuldarlığına təsir göstərir. Azot birləşmələri ilə zədələnmə simptomları yarpaqlarda tünd və qəhvəyi nckrotik ləkələr, böymənin intensivliyinin aşağı düşməsi, fotosintez prosesinin pozulması, xəstəlik'və zərərvericilərlə zədələnmənin güclənməsi, stresə qarşı dävamlığm azalması şəklində təzahür olunur.

Ətraf mühitin çirklənməsi proseslərinin idarə olunması vacibdir. 9.6 saylı şəkildə bu idarə edilmənin mümkünlük sxemi verilmişdir. Sxemdən göründüyü kimi, texnogenez üzrə ilkin məlumat bazisinin formalaşmasının obyektivliyi mühüm əhəmiyyət daşıyır, bu isə ciddi metodiki əsas tələb edir.

Hər hansı bir ekoloji məsələni həll edərkən aşağıdakı vəziyyəti nəzərdən qaçırmaq olmaz. İlkin biosfer sərhədində insan cəmiyyəti təşəkkül tapma gedişində biotexnosfer formalaşmış və inkişaf edir. Bu zaman antropogen faktorların təsiri altında biosfer elementlərinin əsas xassələrinin dəyişməsi baş verir (atmosferin, qurunun və Dünya okeanı sularının, litosferin tərkib və xassələri, quru səthinin və torpağın xassəsi, biotanm tərkibi və s.), bu isə geofiziki və geokimyəvi nəticələrə və effektlərə (müxtəlif elementlərin dövranının pozulması, ozon təbəqəsinin pozulması, yer səthinin eroziyası və s.) gətirib çıxarır, ekosistemin pozulması ilə əlaqədar (quru və su ekosistemlərinin və okean ekosisteminin dəyişməsi, mövcud növlərin məhv olması və yenilərinin peyda olması, bioməhsuldarhğm aşağı düşməsi, torpağın deqradasiyası və s.) ekoloji və bioloji nəticələrə səbəb olur, bütün bunlar son nəticədə müxtəlif miqyasda sosial nəticələrə gətirib çıxarır, insan populyasiyasının sağlamlığına və rifahına təsir göstərir.

Təbiət qüvvələrinə qarşı cəmiyyətin məqsədyönlü təbiətəuyğun təsiri sayəsində bunun qarşısını almaq olar. Belə təsirin strategiya və taktikasını hazırlamaq üçün təbii-elmi və sosial tədqiqatların sintezinə əsaslanan biotexnosfer və onun inkişaf yollarını dərk etmək lazımdır. Ekoloji tədqiqatlarda hər bir konkret halda elmi və praktiki məsələlərin adektiv həlli metodları sistemindən istifadə etmək vacibdir.

Aqroekoloji tədqiqatların kompleks sxemi 9.7 saylı şəkillərdə verilmişdir. Bu sxemdə müasir aqroekologiyanm başlıca məsələləri göstərilir.

180

Nəzəri

Metodoloji

Aqroekoloji tədqiqat

Laboratoriya

Modelbşdirms

Eksperimental

Natura

Axtarış

Şəkil 9.7. Aqroekoloji tədqiqatların klassifikasiya metodları {Kormilitsin vəb.. 1997)

181

X FƏSİL

TORPAQ-BİOTİK KOMPLEKSİ (TBK)

AQROEKOSİSTEMİN ƏSASIDIR

Torpaq xüsusi təbii resurs olub, bərpa olunmayan^ eyni zamanda düzgün istifadə edildikdə tükənməyən resurs saydır.

10.1. TORPAQ - BİOTİK KOMPLEKSİ - AQROSENOZUN

BÜTÖV MADDİ-ENERGETİK YARIMSİSTEMİDİR

10.1.1. Torpaq biotası Torpaq olduqca mürəkkəb sistem olub, onun əsas funksional (fəaliyyət)

komponentlərindən biri orada məskunlaşan canlı orqanizmlər hesab olunur. Son zamanlar torpaq biotasının əhəmiyyətinin artması, yalnız onun

torpağın münbitliyinin formalaşmasında əvəzolunmaz rolu ilə deyil, həm də onun torpağın texnogen çirklənməsinin azalmasında rolu ilə də bağlıdır. Biosferin komponentlərinin, o cümlədən torpağın texnogen çirklənməsində torpaq biotası torpaqda olan və ətraf mühitin vəziyyətinə və kənd təsərrüfatı məhsullarının keyfiyyətinə təsir göstərən müxtəlif birləşmələrin detoksikasiyası (zəhərsizləşdirilməsi) kimi mühüm funksiya yerinə yetirir.

Torpaq örtüyü müstəqil (xüsusi) yer qabığını - pedosferi təşkil edir. V.V.Dokuçayev torpağı fiziki-coğrafi mühitin və orqanizmlərin dağ süxurlarına birgə təsiri nəticəsində formalaşaraq. Yer qabığının üst yumşaq qatını əmələ gətirən xüsusi təbii cisim kimi təyin edir. Bu olduqca mürəkkəb sistemdə üzvi maddələrin fasiləsiz sintezi və parçalanması, bitkinin kül elementləri və azotla qidalanmasının dövranı, torpaqa daxil olan müxtəlif çirkləndirici maddələrin detoksikasiyası gedir.

Bu proseslər torpağın bərk, maye, qazşəkilli və canlı tərkibi kimi nadir quruluşu sayəsində həyata keçirilir,

10.1.2. TBK-nın tərkibi və struktur funksional təşkili Maddələrin çevrilməsində və enerji axınlarının formalaşmasında 'I

BK-nın tərkibində məskunlaşan canlı orqanizmlər böyük rol oynayır, onlarsız torpaq yoxdur və ola da bilməz. V.R.Vilyams (1947) yazırdı ki, canlı orqanizmlərsiz həyat dayanar və torpaq geologiya obyektinə çevrilər.

182

TBK çəkisi olan (külləcə) və orqanizmlərin müxtəlif qrupundan ibarətdir (şəkil 10.1). 1 kq torpaqda 3...90 mln baktcriya, 0,1...35 mln ak- tinomisct, 8... 1000 min mikroskopik göbələk, 100 min yosun, 1,5..6 mln ibtidailər vardır.

Qəbul olunmuşdur ki, torpağın üst qatı mineral substratdan (93%) və üzvi maddələrdən (7%) ibarətdir. Üzvi maddələrlə öz növbəsində, ölü üzvi maddələr (85%), bitki kökləri (1%) və edalbn (5%) daxildir. Rdalbn strukturuna bakteriya və aktmomisetlər (40%), göbələk və yosunlar (40%), torpaq soğulcanları (12%), digər mikrofauna (5%) və mczofauna (3'/o) daxildir.

Bakteriya kütləsi 1 ha-da 10 ton, mikroskopik göbələklər 10 ton, ibtidailərin kütləsi 370 kq təşkil edir.

Torpaq soğulcanı 1 ha şumda 250 min ədəd (50... 140 kq), 1 ha otlaqda 500-1575 min ədəd (1150... 1680 kq), 1 ha biçənək sahəsində 2...5,6 mln ədəd (2 tondan artıq) təşkil edir.

Biosferin heyvan orqanizmləri arasında torpaq sakinləri ən çox biokütləsi ilə səciyyələnir. Ehtimal olunur ki, 80 mln km^ Yerin torpaq örtüyündə (səhrasız) orta hesabla torpaq faunası 300 kq/ha. Yer kürəsində torpaq heyvanlarının biokütləsinin cəmi 2,5 mlrd, ton təşkil edir (Dyuvinyo Tanq, 1973). Torpaq faunasının və ya pedofaunanın fəaliyyəti töküntünün kompleks törəmə üzvi maddələrə parçalamaqdan ibarətdir; bu birləşmələr sonralar bakteriya, aktinomiset və torpaq göbələklərinə keçir. Bütün bu orqanizmlər daima qarşılıqlı təsirdədir; onlar məkan və zamanca olduqca dinamikdirlər; onların bəziləri qeyri adi güclü fermentativ aparata malikdir və ətraf mühitə müxtəlif toksin ayırmağa qabildirlər.

Torpağın münbitliyi, onun «sağlamlığı», kənd təsərrüfatı məhsullarının keyfiyyəti, ətraf mühitin vəziyyəti torpaq biotasının fəaliyyətindən asılıdır. Müxtəlif ekoloji şəraitdə TBK-nın funksional (fəaliyyət) xüsusiyyətlərinin məlumatları prinsip etibarilə, məhsuldar və davamlı ekosistemin yaradılması, ekoloji təhlükəsiz kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və biosferin çirklənməsinin minimuma endirilməsi üçün vacibdir.

Torpaq biosferin bir hissəsi olub orada müxtəlif ekoloji faktorlar fəaliyyət göstərir; odur ki, təbiətdə müxtəlif bioloji proseslər gedən bir sıra torpaq tipləri və onların növ müxtəliBikləri mövcuddur. Məsələn, ekoloji faktorların (kifayət qədər istilik, rütubətlik, qida) optimal uyğunluq əlaqəsində formalaşan cənub torpaqları yüksək bioloji aktivliyi ilə fərqlənir. Limiti təyin edilmiş (hədd qoyulmuş) temperatur faktoru, yuyulma su rejimi tipi, torpaqəmələgətirən süxurların xüsusiyyətləri şəraitində formalaşan şimal torpaqları isə aşağı bioloji aktivliyi və özünəməxsus TBK ilə fərqlənirlər. Başqa sözlə desək, müxtəlif ekosistemlər

183

müxtəlif torpaq orqanizmlərinin iştirakı ilə fəaliyyət göstərir, bu, torpağın münbitlik səviyyəsini və ekosistemin əlverişsiz mühit faktorlarına qarşı davamlılığını şərtləndirir.

Mikrofauna Hanofauna

Mezofauna Makrofauna Meqafauna

Yereşə

nlər

Gəmjriçjİər

Hə^əratyeyənlər

hr

Tqıpaq

Molyıisklar MərəyjuqurdlT

Enxitroidlər

Həşaratlar .

(^xayaqlılar !

Hörümçəklər HorOXBOCTKIl

Gənələr

Nematodlar

Ərincəklər

İbtidailər

0.04 0.16

Rotatorilər

0,64 2.56 ld,2 40.8

qurdları

163 Z~TZZ

0.02 0,08 0,32 ,28 .S,12 20,04 81.6 326 Ölçü, mnı

Şəkil 10.1. Torpaq heyvanlarının ölçü qrupları (Babyeva, Zenova, 1989)

Belə ki, qara torpaqlar yüksək məhsuldarlığı və toksikantlara qarşı yüksək davamlığı ilə səciyyələnir. Şimalda yayılan podzol və çimli- podzol torpaqlar isə aşağı məhsuldar, həmçinin antropogen çirklənməyə qarşı az davamlıdır.

Torpağın tipindən və mədəni (istifadə) səviyyəsindən asılı olaraq bu fərq, torpaq biotasının və ümumiyyətlə, mikroorqanizmlərin miqdarı və strukturu xeyli dəyişir. Torpaq orqanizmləri ən çox qara torpaqlarda və şabalıdı torpaqların bəzi yarımtiplərində olur. Suvarılan boz torpaqlar mikroorqanizmlərin yüksək miqdarı ilə səciyyələnir. Mikrobiota, əsasən.

184

qida elementlərinin ehtiyatı daha çox olan, yəni torpağın münbitliyi və torpaq biotası qarşılıqlı əlaqədə olan üst humııs horizontunda aktiv fəaliyyət göstərir.

Torpaqda məskunlaşan canlı orqanizmlər həm bir-birilə, həm də abiolik mühitlə qarşılıqlı təsirdə olur. Bu qarşılıqlı təsir və qarşılıqlı əlaqə torpağın münbitlik səviyyəsini və torpağın «sağlamlıq» vəziyyətini təyin edir.

10.2. MİKROB KOMPLEKSİNİN BİOGEOSENOTİK

FƏALİYYƏTİ

Torpağın mikroskopik məskunları (orqanizmləri) olduqca müxtəlifdir. Torpaq mikroməskunlarmm əsas qrupları bakteriyalar, göbələklər, aktinomisetlər, bir sıra yosunlardır. Bu orqanizmlər olduqca kiçik ölçüləri ilə səciyyələnir (bakteriya hüceyrəsinin kütləsi 2,92,lO'^ qram, ölçüsü 0,5... 1,0 mkm diametrlə). Onlar üçün qısa ömür (bir neçə saatdan bir neçə günə qədər), qeyri-adi yüksək fermentativ aktivlik, ətraf mühitin ən az dəyişməsinə qarşı yüksək həssaslıq səciyyəvidir.

Oksigenə münasibətinə görə aerob (oksigendən istifadə edir) və anaerob (oksigensiz şəraitdə yaşayır) orqanizmlər, qidalanmasına görə avtotrof (özləri üzvi maddələr yaradır), heterotrof (hazır üzvi maddələrlə qidalanır) orqanizmlər ayrılır. Torpaq-ekoloji faktorlardan asılı olaraq mikroorqanizmlərin sayı olduqca dəyişir.

10.2.1. Maddələrin dövranında mikroorqanizmlərin rolu Mikroorqanizmlər biogeosenozlarda maddələr mübadiləsində əsas rol

oynayaraq, üzvi maddələri minerallaşdırır və beləliklə, ekosistemin bioloji tsiklini qapayır. Hər il quruda böyük miqdarda fıtokütlə sintez olunur (115...117), 10‘^ ton düşür. Fitokütlənin bir hissəsi heyvanlar tərəfindən (6..*..20%) yeyilir, onun 10...60%-i ekskrement (ifrazat) halında torpağa qaytarılır. Biokütləyə kökətrafı canlı ayrılmalar və kök sisteminin özü əlavə olunur, bu fitokütlənin 20...90%-ni təşkil edir.

Böyük həcmdə olan bu üzvi maddələr torpaq orqanizmlərinin fəaliyyəti nəticəsində minerallaşaraq mənimsənilə bilməyən üzvi birləşmələrdən bitki tərəfindən mənimsənilə bilən mineral formalara çevrilir. Karbon qazının parçalanmasında mikroorqanizmlərin payına 85%, torpaq heyvanlarının payına isə 15% düşür. Sonralar isə mineral birləşmələrdən yenidən üzvi maddələr sintez olunur. Belə ümumi şəkildə kiçik (bioloji) dövran baş verir.

Bioloji dövranın xarakteri və intensivliyi üç başlıca faktordan - bitki örtüyünün tərkibindən, hidrotermik rejimdən və orqanizm kompleksin

185

dən- transformasiya yaradanlardan asılıdır. Üzvi maddələrin transformasiyası və mikrob metobolizmin qazşəkil- li

məhsullarının mübadiləsi torpaq mikroorqanizmlərinin ilkin və ikinci (törəmə) mineralları ilə qarşılıqlı təsirilə müşayiət olunur.

Öz əhəmiyyətinə görə biosfer üçün bu proses fotosintez və molekulyar azotun fıksasiyası ilə müqayisə edilə bilər, belə ki, litosferdə mövcud olan mineral elementlər - ilkin mənbələr Yer üzərindəki bütün orqanizmlərin həyatı üçün vacibdir. Onlarsız günəş şüasının kinetik enerjisindən yaşıl bitkilər tərəfindən dəyişdirilmiş potensial enerjinin daşıyıcısı olan üzvi maddələrin yaranması qeyri mümkündür. Praktiki olaraq mikroorqanizmlərin və onların metabolitlərinin təsirinə uğramayan elə bir element mövcud deyildir.

Torpağın mineral hissələri qeyri-üzvi və üzvi turşular, qələvilər, fer- mentlər və digər birləşmələr - torpaq mikroorqanizmlərinin həyat fəaliyyəti məhsulları tərəfindən parçalanmaya məruz qalır. Belə ki, nitrifikasiya mikroorqanizmləri nitrifikasiya prosesində güclü azot turşusu ayırır. Əlverişli şəraitdə nitrifikasiya prosesində 1 ha-da bir il ərzində 300 kq-a qədər nitratlar əmələ gələ bilər.

Mikroorqanizmlərin tənəffüsü prosesində ayrılan karbon2-oksid mineralların həll olmasına səbəb olur. Belə ki, mikroorqanizmlərin iştirakı ilə CO2 və suyun qarşılıqlı təsirindən həll olunmayan fosfatlar karbonat turşusu tərəfindən həll olunur:

Ca3(P04)2 + 2CO: + 2H2O -> 2CaHP04 + Ca(HC03)2

Bitkinin lazımi qida elementləri və enerji ilə təmin olunması bu proseslərin intensivliyindən sılıdır.

Üzvi maddələrin parçalanması ilə yanaşı, torpaqda humuslaşma prosesi də gedir. Bu proseslərdə torpaq biotasının, qismən mikroorqanizmlərin rolu böyükdür. Ölü üzvi maddələrin bütün növmüxtəlifiikləri torpaqda bioloji parçalanmaya və oksidləşməyə - humuslaşmaya məruz qalaraq adətən vahid, torpaq substratının kifayət qədər sabit (stabil) kimyəvi substansiyasına (maddəsinə) - humus maddələrinə çevrilir.

Humuslaşma zamanı həm üzvi qalıqların parçalanması, həm də yeni üzvi birləşmələrin sintezi baş verir. Parçalanma məhsulları, qismən, torpağın spesifik üzvi maddələri - fulvoturşusu və humin turşusunun sintezi prsosesində istifadə edilir. Humusun əmələ gəlməsində üzvi komponentlərin parçalanması və maddələr dövranı torpağın məskunları (canlıları) tərəfindən həyata keçirilən biokimyəvi fermentasiya proseslərinin nəticəsidir.

Üzvi maddələrin miqdarının analiz məlumatları müxtəlif bitki zona

186

larında (meşə zonası istisna olmaqla) humusıın ehtiyatı, həmin zonalarda müvafiq bitki qruplaşmalanndakı fitokütlənin cəmindən artıq olduğunu təsdiq edir. Məsələn, tundrada yerüstü bitki kütləsi 3...10 ton/ha; döşənək, kök sistemi, humus isə 270...380 ton/ha; qaratorpaqlarda uyğun olaraq 10...20 və 500... 1000 ton/ha təşkil edir.

Humus torpaqda məskunlaşan orqanizmlərin və ali bitkilərin uzunmüddətli və müxtəlif qarşılıqlı təsiri nəticəsində toplanır. Əsasını humus maddələri təşkil edən torpaq münbitliyi torpaq mikrobiotasının strukturu və aktivliyindən asılıdır.

Torpaq mikroorqanizmləri qazşəkilli atmosfer azotunu fiksasiya edərək, onu bitkinin mənimsənilməsi üçün birləşmələrə çevirmək kimi nadir qabiliyyətə malikdir. Torpaq mikroorqanizmləri tərəfindən fiksə edilən azot bioloji azot adlanır.

Yerüstü ekosistemlərdə azot fiksasiyasmın illik məhsulunun cəmi təxminən 175... 190 mln ton təşkil edir, onun 90... 110 mln tonu aqroekosistem torpaqlarının payına düşür.

Azot fıksəedən mikroorqanizmlər qeyri-simbiotik və simbiotik mik- roorqanizmlərə bölünür. Qeyri simbiotik azotfiksatorları, öz növbəsində, sərbəst yaşayan (bitkinin kök sistemi ilə bilavasitə əlaqəsi olmayan) və assosiativ- torpaqda kök sisteminə bitişik (yanında olan rizosfer) və kök və yarpaqların səthində olan (fitoplanda) azotofiksatorlar.

Sərbəst yaşayan azotfiksə edən mikroorqanizmlər tərəfindən istehsal olunan azotun illik miqdarı müxtəlif torpaq tipləri üçün 1 ha-da on və yüz kiloqramlarla tərəddüd edir:

Çimli podzol

Boz-meşə

Qaratorpaqlar

Şabalıdı

Şoran və şorakət

38.. .192

48.. .216

90.. .312

135.. .516

69.. .540

Assosiativ azot fiksasiyası bitki assosiasiyasında yaşayan mikroor- qanizmlərlə yerinə yetirilir, bu halda da proses yüksək dərəcədə rizosferə daxil olan asan mənimsənilən üzvi maddələrin və enerjinin kəmiyyəti və keyfiyyətindən asılıdır. Bu proses fotosintez prosesi ilə sıx əlaqədardır (şəkil 10.2).

Mikrob biokütləsi özündə ali bitkilərə lazım olan müxtəlif maddələr saxlayır. O, xüsusilə azotla zəngindir. Mikroorqanizmlərin hüceyrələrində onun miqdarı 12%-ə çatır; P205-in payına 3%, K^O-nun payfna 2,2% düşür.

Mikrob biokütləsinin biokimyəvi tərkibi də müxtəlifdir. Onun quru

187

tərkibi belədir: zülal - 53%; şəkər - 16%; nuklein turşusu - 18%; yağlar - 10%; fermentlər, vitaminlər, boy maddələri, antibiotiklər və bitkiyə lazım olan digər birləşmələr - 3%.

İl ərzində mikroorqanizmlər 1 ha şum sahəsində 400 q tiamin, 300 q pirodoksin və 1 kq nikotin turşusu sintez edə bilər (cədvəl 10.2), həm də vitaminlərin miqdarı 5 dəfə artır.

İşıq CO2 N2

1 Fotosintez Azotfiksasiya

Rizoplan Torpağın humusu

Şəkil 10.2. Torpaq-mikroorqanizmlər - bitki sistemində azotun toplanması sxemi və fotosintezlə azot fıksasiyasmm qarşılıqlı əlaqəsi (Umarov, 1986)

Mikroorqanizmlərin miqdarının çoxluğu, onların generasiya sürətinin yüksək olması və ömrünün qısa olması nəticəsində bioloji dövrana çoxlu miqdarda mikrob biokütləsi cəlb olunur, bu, torpağın münbitliyinə, bitkinin vacib elementlərlə və həyat üçün digər vacib maddələrlə təchiz olunmasına səbəb olur, həm də, bu maddələr balanslaşdırılmış şəkildə və bitkiyə lazım olan vaxtda daxil olur.

188

Cədvəl 10.1

Bioloji aktiv maddələr sintez etməyə qabil olan bakteriyalann miqdarı (Lokxed, 1972)

Bioloji aktiv maddələr Ayrılmış bakteriya ar Torpaq Rizosfer Rizoplan

Tiamin 28,0 51,6 68,0 Biotin 14,0 33,3 43,0 Nikotin turşusu 32,7 71,7 74,0 Folil turşusu 26,2 68,5 61,0 Ribollavin 27,0 72,7 76,0 Pirodoksin 18.7 56,6 58,0 Vitamin Bi2 14.0 20,2 27.0

10.2.2. Mikroorqanizmlərin ekotoksikoloji funksiyası Mikroorqanizmlər torpaq-bitki sistemində bitkinin fizioloji vəziyyətinin

indikatorlarıdır. Torpaq mikroorqanizmlərin ətraf mühitin cüzi dəyişməsinə həssaslıqla reaksiya verməsi və yüksək fermentativ aktivliyi onlardan ekosistemin vəziyyətini indikasiya etmək və orada toksik birləşmələrin deqradasiyasını qiymətləndirməyə imkan yaradır. Torpaq mikroorqanizmlərin bu qabiliyyəti müasir ekoloji tədqiqatların aparılmasında, xüsusilə ekosistemdə toksik maddələrin və onların mikrob transformasiyasının təsiri altında gedən dəyişikliklərin vaxtından əvvəl diaqnostikası üçün əvəzedilməz .sayılır.

Bitkinin vəziyyəti nə qədər aktiv olarsa (bitki nə qədər cavan yaşlıdırsa), biokimyəvi proseslər bir o qədər intensiv gedir.

Bitkinin fizioloji vəziyyətini səciyyələndirən mikrob biokütləsinin miqdarı torpaq-bitki sistemində inteqral (kompleks) göstərici olub müxtəlif ekoloji tədqiqatlarda istifadə oluna bilər (məs., antropogen yükü normalaşdırma (nizama salma), ekosistemin davamhğmı təyin etməkdə və s.).

Mikroorqanizmlər son dərəcə həssas və olduqca müxtəlif olduğundan ekosistemin yaxşı vəziyyət indikatoru ola bilər. Belə ki, biogeosenozların toksik ağır metallarla yüksək dərəcədə çirklənməsi nəticəsində torpağın gücdən düşməsi və kompleks mikrobioloji göstəricilər dəyişilir. Məsələn, yüksək dərəcədə antropogen təzyiqə (ağır metallarla çirklənməyə) məruz qalan sahələrdə aerob heterotrof mikroorqanizmlərin sayı 7... 10 dəfə aşağı düşür.

Torpaq-bitki sistemində torpaq mikrobiotasının azalması sayəsində azotun dövran xarakteri də dəyişir.

Mikroorqanizmlərin yüksək fermentativ aktivliyi onların torpaqda

189

toksikantlann parçalanması proseslərində başlıca rolunu təyin edir. Deqradasiya prosesi ya toksikantlann bağlılıq vəziyyətinə keçməsi

nəticəsində, ya da onların bir qədər aşağı toksik birləşmələrə çevrilməsi sayəsində yerinə yetirilir.

10.3. EKOSİSTEMDƏ TORPAĞIN FUNKSİONAL ROLU

10.3.1. Torpağın funksiyası Torpaq biosferin komponenti kimi, eyni vaxtda biogeosenotik və biosfer

struktur səviyyəsində onun təşkilində, geoloji, mikro və makro- biogeosenozun dövranının qarşılıqlı təsirində mühüm (mərkəzi) yer tutur. Bu zaman torpaq biogeosenozda birləşdirici (inteqrasiya) və idarəe- dici funksiya daşıyır.

Yer üzərində həyatın təmin olunmasında torpaq başlıca funksiya daşıyır. Bu funksiyanın yerinə yetirilməsi orqanizm üçün vacib olan biogen elementlərin kimyəvi birləşmələrinin mənimsənilən formalarının konsentrasiyasmdan asılıdır. Torpaq mühüm elementlərin (karbon, azot, fosfor, kükürd, kalsium, kalium və b.)Dünya okeanına yuyulub aparılmaqdan qoruyub saxlayan özünəməxsus «anbar» (depo) funksiyası rolunu oynayır. Torpaq rütubəti toplayaraq, vegetasiya dövründə biogeosenozun avtotrof həlqəsini onunla təmin edir. O, bitki, heyvan və mikrorqanizmlərin məskunlaşma sferi (sahəsi) vəzifəsini görür.

Torpaq atmosfer və hidrosferin tərkibini tənzimləyir. Torpaq və atmosfer arasında daima qaz mübadiləsi nəticəsində hava hövzəsinə müxtəlif qazlar (o cümlədən parnik-istixana qazları), mikroqazlar transformasiya olunur. Məsələn, ölü bitki qalaqlarının parçalanması zamanı sutka ərzində 1 ha quru sahəsində orta hesabla 84 kq karbon qazı istehsal olunur. Bu qazın 40...70%-i fotosintez prosesində istifadə edilərək «torpağın tənəffüsü»nü təmin edir. Qazın qalan miqdarı üfıqi və turbulent qarışığı yolu ilə hava kütləsinə daxil olur. Öz növbəsində torpaq eyni zamanda atmosfer oksigenini udur. Səth və yeraltı suları kimyəvi maddələrlə zənginləşdirərək, torpaq qurunun və dəniz və okeanların sahilyanı akvatoriyasının sularının hidrokimyəvi vəziyyətinə təsir göstərir.

Aşınma qabığının səth hissəsində torpağın üzvi horizontlarında spesifik üzvi maddənin - humusa və onunla birləşərək kimyəvi enerjinin toplanması- torpağın olduqca mühüm qlobal funksiyasıdır.

Günəşdən Yer səthinə daxil olan energinin biogen toplanması, transformasiyası və paylanması prosesləri torpaqda fasiləsiz baş verir (torpaq özünəməxsus kosmos funksiyasını daşıyır). Bu enerjinin ehtiyatı mühüm həyat proseslərinin mənbəyi sayılır. Torpaq örtüyündə potensial biogen enerji başlıca olaraq bitkinin kök sistemi, mikroorqanizmlərin

190

biokütləsi və humus şəklində toplanır. Torpaq biosferi ekzogen faktorların təsirindən qoruyur və geoloji

denudasiyanın intensivliyini nizamlayır. Torpaq canlı orqanizmlərin paylanma nizamlayıcısı kimi çıxış edərək,

genlərin və bioloji müxtəlifliyin saxlanması funksiyasını yerinə yetirir.

10.3.2. Aqroekosistemdə torpağın əhəmiyyəti Torpaq kənd təsərrüfatı istehsalının başlıca vəsaiti və aqroekosistemin

əsasıdır. Bəşəriyyət torpaqdan bütün qida məhsullarının təxminən 95%-ni alır. Torpağın münbitliyini, «sağlamlığı»nı saxlamaq üzrə qayğı kənd təsərrüfatı istehsalının prioritet (öncül) vəzifəsi sayılmalıdır.

Torpaq həyat sahəsi (məkanı) olub canlı orqanizmlərin məskunlaşmasını təmin edir. Torpaq, bitkilərin bitki örtüyünün yayılması üçün mexaniki dayaq vəzifəsini görür.

Torpaq toxumları mühafizə edib saxlamaqda əvəzedilməz rola malikdir. Bir neçə il qalaraq torpaqda toxumların cücərmə qabiliyyətinin qalması orada olan xüsusi maddələrin mövudluğu ilə bağlıdır. Bununla da, təbiətdə bioloji müxtəliflik və bitki populyasiyalannm yeniləşməsi qabiliyyəti saxlanılır. Torpaq, onda məskunlaşan orqanizmlərin həyat fəaliyyəti üçün lazım olanları, o cümlədən ilkin produsentləri, suyu, qida və enerji maddələrini özündə akkumulyasiya edir (toplayır) , bu onun münbitliyini yüksək dərəcədə təyin edir.

Torpaq fermentlərin özünəməxsus anbarıdır. Torpaq hidrotermik rejimi nizamlayır, bu, orada məskunlaşan

orqanizmlərin müəyyən temperatur və rütubətlik qiymətində (ölçüsündə) həyat fəaliyyətinin saxlanmasını təmin edir.

Torpaq səhiyyə funksiyası daşıyır. Torpaqda məskunlaşan biotanm hesabına yüksək özünütəmizləmə qabiliyyəti bir çox patogenlərin (xəstəlik törədicilərin) və toksikantlarm zərərsizləşməsini təmin edir, bu, kənd təsərrüfatı məhsullarının keyfiyyətinə və ətraf təbii mühitin vəziyyətinə müsbət təsir göstərir.

Torpağa informasiya funksiyası məxsusdur. Məlumdur ki, məsələn, yazda torpağın temperaturunun S^C-dən bir artması azot, fosfor, kaliumun aktivləşməsinə (mütəhərriyinin artmasına) stimul yaradır, yəni temperaturun göstərilən həddi vegetasiya dövrünün başlanması ilə əlaqədar qida elementlərindən istifadənin başlanğıcı «siqnalı»nı (məlumatını) göstərir. Torpaq biokimyəvi maneə vəzifəsini görür. Müxtəlif birləşmələri, o cümlədən toksik birləşmələri ı\dmaq qabiliyyəti ona ətraf mühitin «kimyəvi sanitarı» rolunu oynamağa, bununla da, çirkləndirici- lərin kənd təsərrüfatı məhsullarına daxil olmasının qarşısını almağa imkan yaradır.

191

10.3.3. Torpaq sferinin (podosferin) qlobal funksiyaları Dünya torpaqlarının məcmuunu çox vaxt ekosferin xüsusi hissəsi kimi

ayıraraq onu torpaq sferi və ya pedosfer (yun. pedon- torpaq) adlandırırlar. V.A. Kovdaya görə pedosfer- özü inkişaf etmək, özü-özünü nizamlamaq qabiliyyətinə malik olan, canlı orqanizmlərin mövcudluğunu və yenidən bərpasını təmin edən ümumdünya bioenergetik və biokimyə- vi sistemdir. Pedosferin məhz bu xüsusiyyətləri təbii və antropogen ekosistemlərin münbitliyinə səbəb olur.

Torpaq-çoxkomponentli, lakin bütöv təbii törəmədir. O, yer səthində dörd geosferin (litosfer, hidrosfer, atmosfer və biosfer) 'bir-birilə təmasda və qarşılıqlı təsiri olduğu yerdə əmələ gəlir.

Torpaq hər bir landşaftda geosferin elementlərilə, yəni bütövlükdə Yerlə sıxı bağlı olub maddələrin qlobal biogeokimyəvi tsiklində aktiv rol oynayır. Torpaq havası və atmosfer arasında mübadilə gedir. İnfiltrasi- ya, buxarlanma, axım və s. proseslər zamanı suyun torpağın daxilində hərəkəti, torpağın suyun qlobal dövranında aktiv iştirak etməsinə səbəb olur. Bu zaman su torpaq məhlulunu əmələ gətirərək torpaqəmələgətir- mə prosesində aktiv iştirak edir. Aşınma proseslərinə məruz qalan litosferin üst hissəsi torpağın mineral komponentlərinin mənbəyi hesab olunur.

Beləliklə, torpaq, həm təbii cisim, həm dinamik sistem, həm də landşaftın bir hissəsi hesab edilir. V.A.Kovdaya (1985) görə torpaq örtüyünün əsas funksiyaları aşağıdakılardır:

- bioekoloji (torpaq canlı maddələrin yerləşdiyi və fəaliyyətdə olduğu yerdir);

- bioenergetik (humus yə digər üzvi maddələrdə günəş enerjisinin toplanaraq bioloji kütləyə çevrilmə sahəsi);

- azotun fiksasiya funksiyası və zülalların əmələ gəlməsi; - əsas kimyəvi elementlərin qlobal biogeokimyəvi dövriyyəsində aktiv

agentlərin funksiyası; - alt kristal süxurları xırda fraksiyalara çevirmə funksiyası (aşınma); - hidroloji funksiya (geosferlər arasında aktiv su mübadiləsi sahəsi); - meteroloji funksiya (atmosferin tərkib və rejiminin formalaşmasına

aydın təsir göstərən sahə.). Ekoloji problemlərin çoxu pedosferlə bağlıdır. Atmosferin kimyəvi

dəyişməsi və onun yaratdığı nəticələr maddələrin qlobal biogeokimyəvi tsiklində iştirak etməsindən asılıdır. Okeanların, kənar və daxili dənizlərin, xüsusən sahil zonasının vəziyyəti materiklərdən axım vasitəsilə gətirilən həll olan və asılı kimyəvi maddələrlə təyin olunur. Bütün bu maddələrin maye axınının formalaşmasında torpaq örtüyü və onun vəziyyəti olduqca böyük rol oynayır.

192

robii ekosistemlərin vəziyyətinin və məhsuldarlığının dəyişməsi, xüsusilə meşəsizləşdirmə və səhralaşma torpaq örtüyünün vəziyyətinə təsir göstərir, bu isə onun sonrakı məhsuldarlığının aşağı düşməsinə səbəb olur. Nəhayət, süni yaradılan və ya insan tərəfindən güclü dəyişikliyə uğrayan ekosistemlərdə (aqroekosistemlərdə) baş verən ətraf mühit problemləri də torpaq örtüyünün vəziyyətilə sıxı surətdə bağlıdır.

Potensial münbitlik nöqteyi nəzərincə qurunun böyük hissəsi aşağıdakı məhduddiyyətlərə görə əkinçilik üçün yararsız, azyararlı və ya əlverişsiz sayılır, (buzlaqlar daxil olmaqla ümumi sahəyə görə %-lə) (cədvəl 10.2).

Cədvəl 10.2

Quraqlıq 28% Mineral tərkibin məhdud olması 23%

Torpağın yuxa olması 22%

Həddindən çox rütubətlik (bataqlıq) 10%

Daimi donuşluq 6%

Qeyd edək ki, torpaq bir neçə əlamətə görə azyararlı ola bilər. Odur ki, istifadə üçün yararsız torpaqların ümumi cəmi cədvəldə göstərilənə nisbətən azdır. Belə qiymətlərdən birinə görə dünyada şumlama üçün yararlı torpaqların sahəsi 32,8 milyon km-dir. Bu isə qurunun ümumi sahəsinin 22%-ni təşkil edir.

İ.A.Krupenikov, V.A.Kovda (1985), Q.V.Dobrovolski, Y.D.Nikitin (1990) və özünün (Krupenikov, 1992) elmi işlərinə və fikirlərinə əsaslanaraq torpağın aşağıdakı əsas ekoloji funksiyalarını göstərir:

Energetik funksiya. Enerjinin çox miqdarı torpağın mineral hissəsində toplanır, lakin bu enerji olduqca stabil olub onun davamlığını təmin edir, maddələrin dövranı proseslərində və ekosistemlərin bioloji məhsuldarlığında isə nisbətən az iştirak edir. Digər mühüm məsələ odur ki, bitki fotosintez prosesində günəş enerjisini toplayır. Canlı maddədə onun dövranı tez (bir neçə il, on illər) başa çatır, lakin canlı maddə ölmüş, quru (bitki) halında torpağa düşdükdə qismən ilkin son məhsullara (su, CO2, azot və başqa kimyəvi maddələr) qədər parçalanır, qismən isə humusa çevrilir. Humusda böyük (əsrliklər) enerji ehtiyatı cəmləşərək hər il bioloji dövrandan kənarlaşır və beləliklə, torpağın güclü enerji potensialı yaranır.

Hidroloji funksiya. Əgər torpaq olmasaydı, okeanla quru arasında suyun dövranı tez başa çatardı. Yer səthinə düşən atmosfer yağıntıları yamac boyu böyük sürətlə axıb çaylara, sonra isə »dəniz və okeanlara axıb gedərdi.

Özünün humusluluğu, strukturluğu (aqreqatlığı), məsaməliyi, suke-

193

çiriciliyi və rütubət tutumu ilə torpaq suyun dövranını kəskin zəiflədir, müntəzəmləşdirir, quruda suyun böyük və geniş differensial ehtiyatının yaranmasına şərait yaradır. Bu sular tədricən yabanı və mədəni bitkilər tərəfindən istifadə olunur. Suyun bir hissəsi faydasız fiziki buxarlanmaya sərf olunur.

Torpağın hidroloji və energetik funksiyaları arasında birbaşa əlaqə vardır, torpaqda nə qədər çox (müəyyən həddə qədər) enerji toplanarsa, onun hidroloji funksiyası da artar. Burada da torpağın humusu müəyyən rola malikdir. Qumlu və torflu torpaqlar istisnalıq təşkil edir.

Geoloji funksiya bir-birinə əks olan iki proseslə ifadə olunur. Birinci, bu funksiya sayəsində torpaq davamlı təbii törəmə kimi alt qatda yerləşən yumşaq dağ süxurlarını istənilən xarakterli (yuyulma, uçqun) dağılmaqdan qoruyur. İkinci, torpaq dağıldıqda mexaniki təsirlərin gücü (qravitasiya, külək, xüsusən axar sular) nəticəsində aparılan torpaq materialından yeni - delüvial, hətta prolüvial dağ süxurları əmələ gəlir, onlar bir qədər dəyişilmiş şəkildə torpağın bir çox xassələrini özündə saxlayır. Lakin dağıdıcı proseslər davam etdikdə «qalıq» torpaq xassələri də zəifləyir. Torpaq kütləsinin bir hissəsi eroziya (denudasiya) zamanı dəniz və okeanlara çataraq dəniz çöküntü materialı əmələ gətirir.

Torpağın qaz-atmosfer funksiyası -mürəkkəb və bir-birinə zidd xarakter daşıyır. Üzvi maddələrin parçalanması zamanı bioloji dövran prosesində torpaq atmosferə karbon qazı (CO2) ayırır. O, bitkilər tərəfindən fotosintez üçün sitifadə edilir.

Əgər atmosfer və torpaq arasında daim hava mübadiləsi getməsəydi, torpaqda oksigenin ehtiyatı cəmi 12-48 saata, ən zəngin torpaqlarda isə maksimum 100 saata çatardı. Belə yüksək sürətli qarşılıqlı mübadiləyə baxmayaraq, torpağın havası bir sıra göstəricilərinə görə atmosfer havasından fərqlənib, tərkibində 10-100 dəfə çox karbon qazı və xeyli az miqdarda oksigen saxlayır.

Torpağın bioloji funksiyası - onun canlı orqanizmlərinin, mezo və mikrofaunasınm kəmiyyətcə xarakteristikası ilə səciyyələnir. Mikroor- qanizmlər aktinomisetlər (şüalı göbələklər), bakteriyalar, azot bakteriya- ları və mezofauna (o cümlədən torpaq soxulcanı) miqdarına görə müxtəlif torpaq tipləri bin-birindən kəskin ayrılır. Bütün bu canlı orqanizmlər torpaqəmələgəlmə proseslərində, torpağın münbitliyində böyük rol oynayır.

Biogeokimyəvi funksiya -torpağın üst qatlarında biofil elementlər, o cümlədən mikroelementlərin toplanmasına şərait yaradır, torpağın akkumulyasiya rolu olmasaydı, onların çoxu yer qabığında və hidrosferdə «səpələnər» və biologi dövrandan çıxardı. Bu fikri dəfələrlə Vernadski (1967) irəli sürmüşdür. Torpaqda üzvi karbon humus formasında kon-

194

scnirasiya olunur. Biofil element olan azotun miqdarı (ümumi azot) humuş kimi torpağın aşağı qatlarına doğru azalır. Fosfor mühüm vo çox defisit biofil və aqrofıl element hesab olunur. O, canlı orqanizməlor -bitki, heyvan, insan tərəfindən çox istifadə edilir, lakin filiz kimi ehtiyatı olduqca azdır.

Torpağın informasiya funksiyasu Torağın profilində həm müasir, həm də qədim torpaq proseslərinin «dəlillərini» (izlərini) görmək olar. Müasir proseslərə torpağın islanma dərinliyi, rütubətliyi, strukturu, bio- genliyi və s., qədim proseslərə isə torpağın qalınlığı, humusun ehtiyatı, karbonatlar, gömülmüş horizontlar və s.aiddir. Qədim «dəlillərə» əsasən torpağın tarixini, onun keçdiyi mərhələləri, hazırda şumlanan torpaqların vaxtilə meşə altında olmasının bərpası, yəni, ərazinin qədim landşaftının qanunauyğun paleocoğrafi rekonstruksiyasını keçirmək olar.

10.3.4. Torpağın gücdən düşməsi Torpağın yorulmasının xarici əlaməti kənd təsərrüfatı bitkilərinin

məhsuldarlığının kəskin azalması ilə özünü göstərir, bu, eyni növdən olan bitkinin sistemsiz becərilməsi zamanı müşahidə edilir. Çox vaxt belə hal kətan, günəbaxan, şəkər çuğunduru, pambıq və digər bitkilərin təkrar səpilməsi zamanı baş verir.

Torpağın gücdən düşməsinin başlıca səbəbi bitkinin kökləri və mik- roorqanizmlər tərəfindən, spesifik zərərvericilərin, xəstəlik törədicilərin və alaqların parçalanmasından (çürüməsindən) ayrılan toksik maddələr hesab olunur. Torpağın gücdən düşməsinin qarşısının alınması asandır. Bunun üçün səpin dövriyyəsinə riayət etmək, torpağı sağlamlaşdırmaq üçün ona üzvi gübrələr, sideratlar vermək, davamlı bitki sortlarmdan istifadə elmək və s. lazımdır.

Torpağın münbitlik vəziyyətinə nəzarət etmək üçün xüsusi xidmət təşkilatı olmalıdır. Onların verdiyi qərara əsasən torpağı sağlamlaşdırmaq və münbitliyini bərpa etmək üçün torpaq müntəzəm olaraq kənd təsərrüfatı dövriyyəsindən çıxarılır, bu, torpağın ekoloji funksiyasını yerinə yetirməyə imkan verir.

. 10.4.TORPAĞIN ANTROPOGEN ÇİRKLƏNMƏSİ

Torpaq daima müxtəlif dərəcədə insanın təsərrüfat fəaliyyəti təsirinə məruz qalır. Torpağın tikinti və nəqliyyat məqsədilə kənd təsərrüfatı istifadəsindən çıxarılması, eroziya prosesinin inkişafı, şorlaşma, çirklənmə və s. hadisələr qlobal xarakter daşıdığından dünyada bəşəriyyəti ciddi narahat etməyə başlamışdır. V.Q.Rozomovun məlumatına əsasən bəşəriyyət tarixi ərzində dağılmağa və deqradasiyaya məruz qalan lorpaqla-

195

nn ümumi sahəsi 20 mln km^-ə çatır, bu müasir dünyamızdakı ümumi əkin sahəsindən çoxdur. BMT ətraf mühit və inkişaf üzrə keçirdiyi Konfransın (Rio-de-Jeneyro, 1992) sənədlərində qeyd olunur ki, çox güclü (böhranlı) deqradasiyaya uğramış torpaqların sahəsi - 1%, güclü dərəcədə - 15%, orta dərəcədə - 46% və zəif dərəcədə - 38% təşkil edir. Bundan, deqradasiya proseslərinin 56%-i su eroziyası, 28%-i külək eroziyası, 12%-i çirklənmə, 4%-i isə fiziki deqradasiyanın payına düşür.

Torpaq resurslarının vəziyyətinin pisləşməsi və torpağın münbitliyinin azalması gələcəkdə milyonlarla insan üçün yaşayış vasitələrinə və ərzaq təhlükəsizliyinə qorxu yaradır, su resursları və bioloji müxtəlifliyin saxlanması üçün mənfi nəticələr gözlənilir.

Deqradasiya proseslərinin inkişafı təbii (iqlim, hidroloji, morfodi- namik, fıto və zoogen) və antropogen faktorların təsiri sayəsində baş verir. Antropogen faktorlar (dəmyə və suvarma əkinçiliyinin səmərəsiz aparılması, hədsiz otarma, torpaq və bitki örtüyünün sənaye, kommunal və irriqasiya tikintiləri tərəfindən məhv edilməsi, dağ-mədən-qazıntı işləri, atmosferə texnoloji və qəza sənayesi tullantılarının atılması, çirkab və drenaj sularının axıdılması və b.) şübhəsiz, torpağın pisləşməsində aparıcı rol oynayır.

Çirkləndirici maddələr biosferin canlı komponentinə (hüceyrədən tutmuş orqanizm səviyyəsinə qədər) təsir göstərərək, maddələr mübadiləsi və enerji axını prosesinin təbii mexanizmini pozur, ekosistemin tro- fık zəncirində funksional əlaqəsini parçalayır.

10.4.1. Ağır metallarla çirklənmə Çirklənmə miqyasına və bioloji obyektlərə təsirinə görə çirkləndirici

maddələr arasında ağır metallar xüsusi yer tutur. Prinsip etibarilə, onlardan çoxu canlı orqanizmlərə lazımdır, lakin biosferdə, atmosferdə intensiv yayılması və torpaqda yüksək konsentrasiyası onların biota üçün toksikliyinə çevrilir.

1990-cı ilin əvvəlində Şimali Amerikada və Avropada müxtəlif sənaye fəaliyyəti nəticəsində bir ildə atmosferə daxil olan ağır metalların cəmi aşağıdakı kimi olmuşdur: qurğuşun - 370 min t (o cümlədən etil- ləşdirilmiş benzinin hesabına 280 min t), arsen - 31,2 min t (əlvan və qara metallurgiya, şüşə, sement istehsalı), kadmium- 7,6 min t (əlvan metallurgiya - 6,2 min t) və s. əlvan metallurgiya müəssisələrində 1 ton məhsul əldə etmək üçün ətraf mühitə 40...60kq qurğuşun, 3 kq-a qədər ar.scn, 280 qr-a yaxın civə, 13 q-a qədər kadmium ayrılır (atılır) (cədvəl 10.3*).

Rumıniyada (Reuse, Kırstya, 1986) metallurgiya müəssisəsinin yanında torpağın 0...10 sm qatında ağır metlların ümumi miqdarı (mq/kq)

196

aşağıdakı kimi olmuşdur: sink - 790,0, qurğuşun - 552,0. mis - 77,3, kadmium - 22,6.

Yaponiyada torpağın tullantı qazları və metaləridən zavodların tozları ilə çirklənməsi torpağın üst 15 sm qatında kadmium, mis, qurğuşun, sinkin miqdarının 1,5...50 dəfə artmasında səbəb olmuşdur.

Qazaxıstanda Şımkənd (əvvəllər Çimkənd) şəhərinin torpağında ən təhlükəli inqrediyentlərdən biri sayılan qurğuşunun miqdarı YVK-nı 340 dəfə; Qırğızıstanın torpağında civənin miqdarı YVK-dan 100 dəfə artıq olmuşdur.

Cədvəl 10.3 Torpağın antropogen dəyişməsinin ekoloji nəticələri

(Rozanov A.B. və Rozanov V.Q., 1990)

Antropogen təsir Torpaq- deqradasiya prosesləri

Əlavə ekoloji nəticələr

1 2 3

Marginal torpaqda

dəmyə əkinçiliyi Eroziya, deflyasiya.

dehumuslaşma

Torpaq resursunun itirilməsi,

atmosferin tozlanması, yerli flora və

faunanın yox olması

Arid və semiarid şəraitdə

suvarma əkinçiliyi

Bataqlaşma, şoranlaşma,

şorakətləşmə,

metanogenez

torpaq resursunun itirilməsi, su

resurslarının tükənməsi, səth və yeraltı

suların çirklənməsi

Subhumid şəraitində

suvarma əkinçiliyi Slitizasiya, şorakətləşmə,

metanogenez Bioloji məhsuldarlığın azalınası, «parnik

effekti»

Kimyəvi gübrələrin balanslaşdırılmamış tətbiqi

Asidifikasiya**',

torpağın kimyəvi

çirklənməsi, dehıı-

musiqasiya

Toksinkantlarla çirklənmə, atmosferin

karbon və azot oksid- ləri ilə

çirklənməsi, su hövzələrinin

evtrofıkasiyası, «parnik effekti»

Əkinçilikdə biosid- lərin

istifadəsi

Torpağın kimyəvi

çirklənməsi Təmiz suların və ərzaq məhsullarının

çirklənməsi

Əkinçiliyin

mexanizasiyası Torpağın bərkimə- si,

eroziya Bioloji məhsuldarlığın aşağı düşməsi

Otlaq heyvandarlığı,

hədsiz mal- qara

otarılması

Eroziya, deflyasiya,

kipləşmə, humus-

suzlaşma səhralaşma, torpaq resurslarının

itirilməsi

197

1 . 2 3

intensiv burdaq

heyvandarlığı

Torpağın kimyəvi

çirklənməsi, meta-

nogenez

Təbii suların və kənd təsərrüfatı

bitkilərinin toksikantlaıia çirklənməsi;

su hövzələrinin evtrofi- kasiyası Düzəndə meşənin

qırılması Bataqlaşma, hu-

mussuzlaşma Torpaq sahəsinin itirilməsi, «parnik

effekti» Yamacda meşənin

qırılması Eroziya Torpaq resursunun itirilməsi

Neft yataqlarının

istehsalı

Neft məhsulları ilə

torpağın çirklənməsi Torpaq resurslarının itirilməsi, «parnik

effekti»

Faydalı qazıntı

yataqlarının istehsalı

Torpağın fiziki

dağılması, ağır

metallarla torpağın

çirklənməsi

Torpaq sahəsinin itirilməsi, ağır

metallarla təbii suların və ərzaq

mallarının çirklənməsi

İstilik energetikası Asidifikasiya, torpağın

kimyəvi çirklənməsi

Bioloji məhsuldarlığın aşağı düşməsi,

«parnik effekti», təbii suların

çirklənməsi

Nəqliyyat Torpağın dağılması,

kimyəvi və neftlə

çirklənməsi

Təbii suların və ərzaq mallarının

toksikantlarla çirklənməsi, atmosferin

çirklənməsi

Metallurgiya və metal

istehsalı

Torpağın kimyəvi

çirklənməsi,

asidifikasiya


bitkilərinin ağır metallarla çirklənməsi,

«parnik effekti»

Tikinti materialları

sənayesi Torpağın kimyəvi

çirklənməsi


bitkilərinin toksikantlarla çirklənməsi

Urbanlaşma Torpağın kimyəvi

çirklənməsi Təbii suların və ərzaq məhsullarının

toksikantlarla çirklənməsi, torpaq

resurslarının itirilməsi, «parnik effekti»

Arid ərazilərində

təbiətdən izafi istifadə Torpağın kompleks

deqradasiyası

Səhralaşma, torpaq və su resurslarının

itirilməsi, yerli flora və faunanın yoxa

çıxması, atmosferin tozlanması

• Marginal - müxtəlif təbii laıulşaftlar arasında yerlə:şən. (məs., yarımsəhra və səhra arasındakı zolaq)

• • Melanogenez - metanın ( CH J ayrılması ilə oksigenin çatışmazlığı şəraitində bitki və heyvan qalıqlarının parçalanması

••• Asidifikasiya - turşıduğıın artması

198

Sıxlığı (kipliyi) 5 q/sm'^-dan artıq və ya atom kütləsi 50 vahid olan kimyəvi elementlər ağır metallara aiddir. Təhlükəliyinə görə onlar üç sinfə ayrılır:

I sinif - xüsusilə toksik

Kadmium (Cd)

Arsen (As)

Civə (Hg)

Qurğuşun (Pb)

Selen (Se)

Sink (Zn)

II sinif - toksik

Bor(B)

Kobald (Co) Mis

(Cu)

Nikel (Ni)

Antimon (Sb)

Xrom (Cr)

III sinif - zəif toksik

Barium (Ba) Vanadium

(V) Volfram (W)

Manqan (Mn)

Stronsium (Sr)

10.4.2. Dioksinlərlə çirklənmə

Ekosistemi (o cümlədən torpağı) çirkləndirən antropogen mənşəli toksikantlar arasında dioksinlər böyük təhlükəli hesab olunur. XXIV fəsildə bu toksikantların xassələri, təsirinin nəticələri haqda geniş məlumat verilir.

Dioksinlər torpaqda qeyri-adi yüksək davamlığı ilə səciyyələnir. Torpağa düşdükdə onlar onun üzvi fazasına keçir, üzvi maddələrlə kompleks halında su hövzəsinə düşərək, qida zəncirinə daxil olur.

Ətraf mühitin dioksinlərlə çirklənməsi olduqca böyük ekoloji təhlükə olduğundan, bu toksikantlarla çirklənmiş torpaqların istifadəyə yararlığına məhdudiyyət qoyulmuşdur. Konsentrasiyası 1 nq/kq olan torpaq sahələri yaşayış üçün yararsız hesab olunur; konsentrasiya həddi 0,25 nq/kq-dan artıq olan sahələr sənaye tikintisi, 0,01 nq/kq-dan artıq olan sahələr isə kənd təsərrüfatında yararlı sayılır.

Torpağın dioksinlərdən təmizlənməsi olduqca çətindir. İlk növbədə toksikant mənbəyi olan istehsalatda texnologiyanı təkmilləşdirmək, onların müxtəlif obyektlərdə (su, torpaq) miqdarına ciddi riayət etmək lazımdır. Dioksinlərlə çirklənmiş torpaqlarda toksiklik dərəcəsini aşağı salmaq üçün elektrik piroliz, ultrabənövşəyi fotoliz və digər metallarla infraqırmızı qızdırmanın köməyi ilə, termik işləmə yolu ilə dioksinlərin kənarlaşdırılması və parçalanması mümkündür.

10.4.3. Mikrotoksinlərlə çirklənmə Mikroskopik göbələklərin istehsal etdiyi mikrotoksinlər - zəhərlərlə

torpağın çirklənməsi ekosistem üçün ciddi təhlükə hesab olunur. Mikrotoksinlər yem bitkilərini, yemi, həmçinin heyvanları və insanı zədələyə bilər.

Məlum olan çoxsaylı göbələklər arasında (160...300) zəhər istehsal etmək (əmələ gətirən) qabiliyyəti olan göbələklər təxminən 50% təşkil edir (Apergillus, Penisillium, Fusarium, Mucor, Phizopus, Helmintospe-

199

rİLim, Cladosporium, Alternaria və b. göbələk cinsləri). 'l'oksin,əmələ gətirmək qabiliyyəti yalnız göbələklər üçün deyil, həm də

bakteriya və aktinomisetlərə məxsusdur. Ekoloji vəziyyət pisləşdikdə bu qabiliyyət daha da güclənir.

Mikrob toksinləri ilə çirklənmə təhlükəsini azaltmaq və qarşısının alınması üçün torpağın mühafizəsi təbii bioloji mexanizmlər, o cümlədən mikrob senozu və onun biomüxtəlifliklərindən istifadə edilməlidir.

Antropogen təsir nəticəsində ekosistemin davamlığmı və məhsuldarlığını, həmçinin ətraf mühitin keyfiyyətini təyin edən torpaqda təbii me- xanizmlərin aktivliyi olduqca aşağı düşür. Bu proseslərin pozulmasının əsas səbəbləri bunlardır: dehumusizasiya (humussuzlaşma), turşuluğun çoxalması, hidroloji rejimin pozulması, torpağın kipliyinin yüksəlməsi və s.

Torpaq örtüyünün vəziyyətinin pisləşməsi mikroorqanizmlər tərəfindən mikotoksinlərin istehsalına (əmələ gəlməsinə) şərait yaranır, bu, qabaqcadan bilinməyən ekoloji nəticələrə gətirib çıxara bilər. Buna görə də torpaqda humusun saxlanması, torpaq məhlulunda turşuluğun opti- mallaşması, kipliyin qarşısının alınması və oksidləşmə - reduksiya potensialının nizamlanmasına yönəldilən məsələləri həll etmək lazımdır.

10.4.4. Azərbaycanın neftlə çirklənmiş torpaqları Torpağın neft və neft tullantıları ilə çirklənməsi əsasən Abşeron

yarımadasında baş verir. Neft məhsullarının və çoxlu miqdarda buruq sularının səthə axıdılması nəticəsində həm də qrunt sularının səviyyəsinin qalxması və torpağın təkrar şorlaşmasına səbəb olur. Abşeronda neft yataqlarının düzgün istismar olunmaması 10 illər ərzində ətraf mühitin mühafizəsi üzrə elementar tələblərə riayət etmədən neft çıxarılması, neft, qaz, kimyəvi maddələr, güclü minerallaşmış və radioaktiv çirkli suların yerin səthinə axıdılması Abşeron yarımadasının ayrı-ayrı landşaft sahələrinin çirklənməsinə və pozulmasına səbəb olmuşdur (20 min ha). 100 ildən də artıq olan bir dövrdə neft və neft tərkibli çirkab sularının adsorbsiyası, fıltrasiyası və landşaftın ayrı-ayrı komponentlərinin çirklənməsi baş vermişdir.

Məlum məlumatlara görə (Maqribi, 1998) 1995-ci il üçün Abşeron yarımadasında 7000 neft quyusu mövcuddur, onun demək olar ki, 5000- i fəaliyyət göstərir, qalanı isə fəaliyyətdə deyildir. Abşeron yarımadası daxilində neft istehsalı sənayesi 20 min ha ərazidə yerləşir, onun 10 min ha-n çirklənmiş və ya lay suları və neft axıdılmışdır, onun 8000 ha-ı çirklənmiş torpaqlar, qalanı isə su hövzələridir. Neftin torpağın dərin qatlarına daxil olması qravitasiya axını ilə olur.

Neftin mikroelement tərkibi müxtəlif olur. Ekoloji baxımdan mikro- elementlər toksik və qeyri toksik olur. Qeyri toksik və ya zəif toksik ele

200

mentlərə Fe, Al, Mn, Ca, Mo, P aid olub, neft külünün əsas hissəsini təşkil edir. V, Ni, Co, Pb, Cu, Y, As yüksək konsentrasiyalı olduqda biosenoza toksik təsir göstərə bilər. Abşeron yarımadasında ən toksik elementlər B, Mo, Hg, Al, Pb, Cl, Y, Se, Fe, S, Na, Mg sayılır. Onlardan yüksək konsentrasiya klarkına B və

Mo aiddir. (Budaqov, Əhmədov, 1989).

Şəkil 10.3. Torpağın çirklənməsində xam neftin miqrasiya yolları

Çirklənmə dərəcəsinə görə torpaqlar zəif, orta və güclü çirklənmiş olur (Iləkimova, 2002), Sabunçu, Binəqədi, Suraxanı və Xəzər rayonlarının neft mədənləri əraziləri güclü çirklənmiş torpaqlar sayılır. Bu ərazilərdə torpaqların profili boyunca 100 sm-dək neft məhsulları hopmuşdur, neftin miqdarı 12,5-7,8 % arasında dəyişir.

N.F.Həkimovanın (2002) məlumatına görə neftlə çirklənmiş torpaqların üst qatında humusun miqdarı 1,4-1,3, aşağı qatlarda isə 0,8 - 0,6 %, ümumi azotun miqdarı profil boyu 0,18-0,11 % təşkil edir. Bu torpaqlarda qida maddələri yox dərəcəsində olub əkin üçün yararsızdır.

V.A.Əhmədov və b. (2002) Abşeronda apardıqları tədqiqatlara əsaslanaraq yazır ki, neftin yüngül fraksiyaları torpağın daxilinə hopur və ya bir hissəsi buxarlanır, neftin ağır fraksiya hissəsi torpağın səthini örtərək yüngül fraksiyanın buxarlanmasının qarşısını alır, torpaqda aerasiyanı dayandırır və bu da canlıların, bakteriyaların məhvinə səbəb olur.

201

' w

Neftlə çirklənmiş topraq (Abşeron).

”:f

Tullantılarla çirklənmiş torpaq (Gəncə).

202

F.S.Dadaşova (2002) qeyd edir ki, neft məhsulları torpaqların 2m dərinliyinə qədər şaquli miqrasiya edir, torpağın üst qatını (0-16 sm) neftin ağır fraksiyası olan qatran asfaltenlər örtür. Onlar yüksək özüllü və zəif buxarlanan məhsullar olduğundan torpağın su -hava mübadiləsini pozur. Su-hava mübadiləsinin pozulması isə bitkinin inkişafına ziyan vurmaqla atmosferdə karbon-azot balansını pozur. Bu fraksiyaların tərkibində kimyəvi elementlərin əksəriyyətinə rast gəlinir. Spektral analizin nəticəsinə görə ekoloji təsir baxımından toksik və toksik olmayan mik- roelementlərin əksəriyyətinin miqdarı fon səviyyəsindən xeyli çoxdur. Torpaqda politsiklik aromatik karbohidrogenlərdən naftalin, fruoren, piren, xirizen, benzopiren kimi çox güclü neft məhsulları da müəyyən edilmişdir (Dadaşova, 2002).

Belə birləşmələrlə çirklənmiş torpaqları rekultivasiya etmək - təmizləmək olduqca çətindir. Müəllif daha sonra qeyd edir ki, torpaqların 2 m (bəzən daha çox) dərinliyinə qədər miqrasiya edən karbohidrogenlərin əksəriyyəti suda həll olan birləşmələrdir. Mövcud məlumata əsasən Abşeron yarımadasında 1 mln. ton neft istehsal etdikdə, 25 mln. ton buruq suları səthə yığılır. Onların da tərkibində 15-17 min ton üzvi turşuların duzları, mineral duzlar, ağır metallar və radioaktiv maddələr vardır. Miqrasiya edən komponentlərin yeraltı sulara qarışması, onlarda həll olması həmin suların keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir.

Q.Ş.Məmmədov və Q.Ş.Yaqubov (1999) apardıqları tədqiqatlar nəticəsində Abşeronda neftə bulaşmış torpaqların təsnifatını hazırlamış və onların rekultivasiyası üzrə tədbirlər təklif etmişlər. Q.Ş. Yaqubov (2003) Abşeronda yayılmış neftlə çirklənmiş torpaqların rekultivasiyasını 3 mərhələdə aparılmasını təklif edir.

I-Hazırhq mərhələsində neftlə çirklənmiş torpaqlar tədqiq olunur, yerləri müəyyənləşdirilir, çirklənmiş torpaqlardan nümunələr götürülüb fiziki -kimyəvi, aqrokimyəvi göstəriciləri təyin olunur, rekultivasiya məqsədilə kənardan gətiriləcək torpaq və süxurların həcmi hesablanır.

II. Texniki rekultivasiya aparmaq məqsədilə neftlə çirklənmiş sahələr üç qrupa ayrılır. 1 qrup - çox zəif və zəif dərəcədə çirklənmiş və sadə rekultivasiya texnologiyasına ehtiyacı olan torpaqlar (yerlər), II qrup - ortadan aşağı və orta dərəcədə çirklənmiş, nisbətən mürəkkəb rekultivasiya işləri nəzərdə tutulur. III qrup yüksək və çox yüksək dərəcədə çirklənmiş, mürəkkəb rekultivasiya texnologiyası tələb edən torpaqlar üçüncü növbədə rekultivasiya aparılması nəzərdə tutulur.

I qrupa aid çirklənmiş torpaqlar zəif də olsa yerli bitkilərlə örtülmüşdür. Belə sahələrdə ilk növbədə istismarı dayandırılmış, yeraltı və yerüstü kommunikasiyalardan, beton özüllərdən və başqa tullantılardan təmizləmə və səthi hamarlama işləri həyata keçirilir, sonra isə bitumlaşmış

203

növlərdə 15-20 sm qalınlığında doğrama şumu aparılmalı, mazutlaşmış və dərinlik buruq süxurları ilə çirklənmiş və örtülmüş növlərdə isə laydır- sız kotanla şumlama aparılmalı, sonra hər hektara 15-20 ton samanh peyin (ağac kəpəyi, kompost, quş peyini) və 30 ton/ha həcmində əhəng ovuntusu verib yumşaldıcı şumlama və dişli vərdənə ilə malalama aparılmalıdır. Bu işlərdən sonra yüksək norma ilə suvarma aparılaraq hclio- termiki meliorasiya məqsədilə sahə 2 il müddətinə dincə qoyulmalıdır.

II qrupa aid olan dərinlik buruq süxurları ilə çirklənmiş və örtülmüş sahələrdə də ilk növbədə səthi yaxşılaşdırma tədbirləri həyata keçirilir. Dərinlik buruq süxurları mexanizmlər vasitəsilə ətrafdakı neft məhsulları ilə çirklənmiş az münbitliyə malik sahələrə paylaşdırılır. Sahələrə verilmiş süxur kütlələri xüsusi mexanizmlərlə hamarlanır, sonra neft məhsullarının minerallaşmasını sürətləndirmək məqsədilə sahələrə fəal üzvi və mineral maddələr, həmçinin, bakterioloji preparat verilir. Sonra isə fermentasiya qatının yaradılması məqsədilə laydırsız kotanla 30 sm dərinliyində şumlanır və malalanır. Sahə payız aylarında yüksək su norması ilə suvarılır və 2 il müddətinə dincə qoyulur. 3 il müddətində neft məhsulları minerallaşaraq bitki üçün lazım olan qida elementlərinə qədər sintez olunur, biokimyəvi və mikrobioloji proseslər bərpa olunur.

III qrup çirklənmiş sahələr neft və qaz çıxarılan idarələrin hamısının ərazisində geniş yayılmışdır. Burada neftlə hormuş torpaq qatı 0-50 və 0-100 sm (orta hesabla 70-75 sm) qalınlığında xüsusi mexanizmlərlə çıxarılıb rekultivasiya olunacaq sahələrin kənarına yığılır. Hamarlama işlərindən sonra sahələrə neft məhsullarının minerallaşmasını sürətləndirən fəal üzvi -mineral maddələrdən soba şkalı və ya seolit, peyin (sa- manlı), bakterioloji preparat verilir. Sonra şumlama işləri aparılaraq yüksək su norması (1500-1700 mV ha) ilə suvarılır və üç il müddətinə he- liotermiki meliorasiya məqsədilə dincə qoyulur. Dincə qoyulmuş sahələr hər il payızda (sentyabrın sonu) laydırsız kotanla şumlanıb suvarıldıqda neft məhsullarının minerallaşması daha da sürətlənir. Üç ildən sonra I qrupda göstərilmiş sadə texnologiya tətbiq olunaraq rekultivasiya davam etdirilir. (Yaqubov, 2003).

Bioloji rekultivasiya mərhələsində sahələrdə əsasən meşə və kənd təsərrüfatı bitkiləri (əksərən çoxillik yem bitkiləri) becərilir.

10.5. TORPAQDA KİMYƏVİ ELEMENTLƏRİN

MİQDARININ NORMAYA SALINMASI

Torpaqda kimyəvi elementlərin normalaşdırılması kifayət qədər mürəkkəb məsələdir. Torpaqda kimyəvi elementlərin miqdarının nor- malaşdırılması torpağın münbitliyini aşağı salan, bitkinin zədələnməsinə

204

və onda elementlərin müəyyən səviyyədə toplanmasına səbəb olan bu və ya digər kimyəvi elementin konsentrasiyasınm təyin edilməsini göstərir.

Səhiyyə - gigiyenik, ekoloji və sosial-iqtisadi normalaşdırmaya ayrılır. Səhiyyə - gigiyenik normalaşdırma. Bu normalaşdırma növünün əsasını

praktiki olaraq insanın sağlamlığına və onun nəslinin salamat qalmasına (rifahına) zərərli maddələrin təsir göstərə bilməyəcək miqdarının yol verilən konsentrasiyası (YVK) təşkil edir. Bu məqsədlə, həmçinin yol verilən tullantı (YVT) göstəricisindən istifadə olunur. Səhiyyə-gigiyenik normalaşdırmada dörd əsas göstərici nəzərdə tutulur: transloka- siya (çirkləndirici maddənin kök sistemi vasitəsilə bitkiyə keçməsi), miqrasiya - su (çirkləndirici maddənin suya keçməsi), ümumi - səhiyyə (çirkləndirici maddənin torpağın özünü təmizləmə qabiliyyətinə və onun bioloji aktivliyinə təsiri).

Torpaq-bitki sistemində çirkləndirici maddələrin miqrasiyası bir neçə faktorla təyin olunur; onlardan əsasları - toksikantm miqrasiya qabiliyyəti və ona bitkinin münasibəti. Çirkləndirici maddələrin torpaqda miqrasiyası onun növündən, torpaq örtüyünün xüsusiyyətlərindən (hu- musluluq qabiliyyəti, qranulometrik tərkibi və s.), su rejiminin tipindən, temperatur faktorundan asılıdır. Məsələn, qurğuşun torpaqda kadmiu- ma nisbətən az hərəkətlidir. Qurğuşunun humin turşusu ilə kompleksi, kadmiumun analoji kompleksindən 150 dəfəyə qədər davamlıdır. Qurğuşun və civə az dərinliyə miqrasiya edir (təxminən 10 sm-ə qədər); kadmium, mis və sink isə daha çox dərinliyə işləyir (30 sm-ə qədər).

Ağır metalların bitkinin orqanları üzrə miqrasiyası aşağıdakı kimi göstərilə bilər (azalma sırası üzrə): kök sistemi - budaqlar - yarpaq - toxum - meyvə - kök yumrusu. Həm də kökün toxumalarında ağır metalların miqdarı 500...600 dəfə arta bilər, bu, kök sisteminin yüksək qoruyucu (bufer) imkanı olduğunu təsdiq edir.

Məlum olduğu kimi, müxtəlif göbələklərdə Hg, Se, Mg, Cu, Zn yüksək miqdarda konsentrasiya olunur.

Ekosistemlər üçün toksikantların ümumi miqdarı deyil, onların mütəhərrik formaları real təhlükə yaradır, odur ki, son illər həkimlər - gigiyenaçılar çirkləndirici maddələrin ümumi miqdarı ilə yanaşı, həm də onların mütəhərrik formalarının konsentrasiyasını normalaşdırırlar.

Ağır mexaniki tərkibli torpaqlarda toksikantların hərəkətliyi azalır. Torpağın kipliyinin artması çirkləndirici maddələrin hərəkətliyini artırır.

Ekoloji normalaşdırma. Ekoloji normalaşdırmanm əsasını çirkləndirici maddələrin ayrı-ayrı orqanizmə deyil, bütövlükdə sistemə təsiri təşkil edir. Bu halda ətraf təbii mühitə minimum təsir göstərməklə, optimal bioloji məhsuldarlıq əldə olunması n^^ərdə tutulur.

Çirklənmə şəraitində ekosistemin normal fəaliyyət göstərməsi ilk

205

növbədə sistemin biotransformasiyası və detoksikasiyasını nəzərdə tutur. Qiymətvermə göstəricisi kimi bu zaman aşağıdakılar götürülür: torpağın özünütəmizləmə qabiliyyəti, bitkidə kimyəvi elementin konscnlra- siya dərəcəsi (bioloji udma əmsalı - BUƏ), torpaqda toksikantm miqdar göstəricisi və konsentrasiya əmsalı (çirklənmiş torpaqda inqrediyentin konsentrasiyasmın İbn konsentrasiyaya nisbəti). Ekoloji normalaşdırma meyarı kimi, həmçinin ərazinin ekoloji tutumu, ekoloji optimal bioməh- suldarlıq, müəyyən rayon ərazisi üçün bitki örtüyü və heyvanlar aləmi nəzərə alınmaqla biogeosenozun və aqro və urbanosenozun bioloji məhsuldarlığı götürülür.

Ekoloji xarakteristikadan istifadə edərək normalaşdırmaq, sanitar- gigiyena normativlərə nisbətən ekosistemin vəziyyətini daha tam uyğun əks etdirir. Bu zaman torpaq biopotensialı nəzərdə tutulur, bu, ətraf təbii mühitin sağlamlaşdırılmasma imkan yaratmış olar.

10.6. TORPAĞIN MÜNBİTLİYİNİN SAXLANILMASI və

BƏRPASININ, AĞIR METALLARLA ÇİRKLƏNMƏDƏN

MÜHAFİZƏNİN EKOLOJİ ƏSASLARI

Üzvi gübrələr. Torpaq biotasının, qismən mikrobiotanın torpağın münbitliyi və «sağlamlığı», həmçinin ətraf təbii mühitin vəziyyətinin keyfiyyətini saxlamaq üçün üzvi gübrələrdən müntəzəm istifadə etmək məqsədəuyğundur.

Üzvi gübrələr kimi quş peyini, torf, şəhər zibili, sapropel və s. materiallar effektli ola bilər.

Yüksək üzvi fon yaradılması torpaqda bioloji proseslərin aktivləşməsinə imkan yaradır, bitkinin qida maddələri və bioloji aktiv birləşmələrlə təmin olunmasını, həmçinin torpağın fıtosanitar vəziyyətini yaxşılaşdırır.

Kimyəvi meliorasiya. Torpağın ağır metallarla çirklənməsinin nəticələrini aradan qaldırmaq üçün istehsalat texnologiyasının, o cümlədən aqrokimyəvi maddələrin təkmilləşdirilməsinə əsaslanan xəbərdarlıq tədbirləri mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Kimya və maşınqayırma sənayesinin yaxşı təmizlənmiş tullantılarının fosforla zənginləşdirilməsi (100 kq tullantıya qədər) kənd təsərrüfatı üçün olduqca qiymətli sayılır.

Gübrə kimi istifadə olunan çirkab sularının təmizlənməsi üçün müxtəlif maddələrdən istifadə edilir: əhəng daşı, ion mübadiləli qatran, sintetik sorbentlər. Bəzi metalların bir mikroorqanizmlər tərəfindən zənginləşdirilməsi qabiliyyəti diqqətəlayiqdir, bu, mis, uran və digər metalların alınmasına imkan yaradır.

Güclü çirklənmiş ərazilər üçün çirklənmiş torpaq qatının kənarlaşdı-

206

nlıb, sonradan ağır metalları mütəhərrik formaya çevirmək yolu ilə, daha sonra turş mühitdə FeCl.ı məhlulu ilə yuyulur. Təmizlənmə başa çatdırıldıqdan sonra kompleks mədəniləşdirmə (becərmə) işləri yerinə yetirilir: əhəngləmə, yuyulma zamanı itirilmiş biogen elementləri kompensasiya etmək üçün üzvi və mineral gübrələrin verilməsi həyata keçirilir.

Almaniyada metallarla xelat birləşmələr əmələ gətirən və əlaqə möhkəmliyinə malik olan ionmübadiləli qatrandan istifadə olunur. Ondan turşu və duz şəklində istifadə edilir, torpağa toz və ya qranula (dənə) formasında doza ilə verilir. Kationitin natrium forması 95%-ə qədər qurğuşun sorbsiya edir.

Kimyəvi meliorasiyanın əsasını, həmçinin başlıca olaraq, mühit reaksiyasını dəyişmək yolu ilə ağır metalları mənimsənilə bilməyən vəziyyətə keçirmək tutur. İzafi rütubətli humid regionlarında bu, əhənglə- mənin köməyi ilə həyata keçirilir. Əhəngin qoruyucu təsiri torpağın uducu kompleksində (TUK) hidrogenin kalsiumla əvəz olunması nəticəsində baş verir. Bu zaman mühitin neytrallaşması baş verir və torpaq məhlulunda olan ağır metalların hidroksid kolloidləri əmələ gəlir.

Eyni zamanda bakteriya mikroflorasının həyat fəaliyyəti aktivləşir, mikroorqanizmlərin biokütləsi xeyli artır, onların bir hissəsi metalları akkumulyasiya edə bilər.

Əhəng mineral gübrələrlə birlikdə verildikdə yüksək effekt əldə edilir, belə ki, mineral gübrələr ağır metalların izafiliyinin mənfi təsirini kompensasiya edir, əhəngləmə isə metalların az mütəhərrik birləşmələrinin (karbonatlar, fosfatlar, hidroksidlər) əmələ gəlməsinə və nəticədə bu metalların bitkidə miqdarının xeyli azalmasına səbəb olur.

Detoksikasiya prosesində üzvi gübrələrə xüsusi yer ayrılır, zəif həl- lolma qabiliyyətinə malik olan üzvi-mineral birləşmələrin əmələ gəlməsi ağır metalların mütəhərliyini azaldır.

Ağır metalların fitotoksikliyini azaltmaq üçün təbii seolitlərdən istifadə etmək olar. Bunlar yaxşı sorbentlər olmaqla yanaşı, həm də qida elementlərinin mənbəyi, həmçinin torpağın strukturunu yaxşılaşdırıcı maddələrdir. Geniş yayılan klinoptilloit siolit qurğuşunu torpağa nisbətən 5... 10 dəfə aktiv fiksasiya edir.

Torpağın ağır metallarla çirklənmə təhlükəsini azaltmaq üçün aqronomiya vasitələrindən (kənd təsərrüfatı bitkilərinin seçilməsi və s.) istifadə edilir. Belə ki, ağır metallara qarşı toksiklik təsirə davamlılıq dərəcəsinə görə azalmaq sırası İlə bitkiləri aşağıdakı kimi yerləşdirmək (düzmək olar): otlar - taxılkimilər - kartof -şəkər çuğunduru. Eyni miqdarda qurğuşun olan torpaqda (1000 mq/kq) kartof və pomidorda bu element az toplanır, yerkökü və turpda isə onun miqdarı 1...2 dəfə çox akkumulyasiya

olunur.

207

Torpağın çirklənmə dərəcəsi kimyəvi elementlərin YVK nəzərə alınaraq qiymətləndirilir.

Mis, nikel, sinkin mütəhərrik formaları boz torpaqlarda ammonium-asetat buferi məhlulu ilə pH 4,8 (mis, sink), pH 4,6 (nikel), kobaltın mütəhərrik forması natrium-asetat buferi məhlulu pH 3,5 və pH 4,7 ilə, qalan torpaq tipləri üçün ammonium-asetat buferi pH 4,8 ilə torpaqdan çıxarılır. Ftorun mütəhhərrik formaları torpaqdan pH<6,5 0,006 xlorid turşusu ilə çıxarılır. Xromun mütəhhərik forması torpaqdan ammonium-asetat bufer məhlulu ilə pH 4,8-lə çıxarılır.

Kompleks qranulaşdırılmış (dənəvari) gübrənin tərkibi N:P:K= =64:0:15 YVK-ı torpaqda olan nitratların miqdarına nəzarət edir, bu, 76,8 mqkq - mütləq quru çəkini keçməməlidir.

Maye halında kompleks gübrənin tərkibi N:P:K= 10:34:0 əlavə ilə 0,6% manqan torpaqda mütəhərrik fosfatm miqdarına nəzarət edir, bu, 27,2 mqkq mütləq quru çəkini keçməməlidir.

208

XI FƏSİL

İNTENSİV AQRAR İSTEHSALI ŞƏRAİTİNDƏ

SUYUN BİOGEN ÇİRKLƏNMƏSİ

11.1. YERİN HİDROSFERİNDƏ SUYUN PAYLANMASI VƏ NÖVLƏRİ

Akademik V.İ.Vernadski yazmışdır: «Su planetimizin tarixində xüsusi yer tutur, elə bir təbii cisim yoxdur ki, əsas möhtəşəm problemlərə su qədər təsir göstərə bilsin». Su Yer üzrində canlı orqanizmlərin mövcudluğunu (yaşayışını) təmin edən özünəməxsus mineraldır.

Akademik A.P.Karpinski yazır; «Su ən qiymətli faydalı sərvətdir. Su nəinki mineral xammal və kənd təsərrüfatının inkişafı üçün vasitədir. O həm də mədəniyyətin həqiqi göstəricisi, həyatsız yerə dirilik gətirən «canlı qandır»».

Akademik Həsən Əliyev suyun ekoloji əhəmiyyəti haqqında yazmışdır; «Susuz təbiət də, həyat da ola bilməz. Su da çörək kimi hamıya, hər şeyə həmişə lazımdır».

Hidrosfer Yerin su örtüyü olub planetin bütün su obyektlərinin (okeanlar, dənizlər, çaylar, göllər, bataqlıqlar, buzlaqlar, qar örtüyü, yeraltı sular) məcmusudur. Hidrosferin tərkibinə həmçinin atmosferdəki su, torpaq suyu və canlı orqanizmlərdə olan sular daxildir. Təbiətdə su 3 faza vəziyyətində mövcuddur; maye, bərk (buz, qar) və qaz (buxar).

Dünya okeanı. Dünya okeanının ümumi sahəsi qurunun sahəsindən 2,5 dəfə artıqdır. Qurunun əsas sahəsi Şimal yarımkürəsində, suyun əsas sahəsi isə Cənub yarımkürəsindədir. Okean və dənizlər Yerin ümumi sahəsinin 71%-ni tutur, qurudakı su obyektləri (buzlaqlar, göllər, su anbarları, bataqlıqlar və b.) birlikdə Yerin su ilə örtülmə dərəcəsini təşkil edir. Dünya okeanı hidrosferin həcminin 96,4%-i qədərdir.

Cədvəl 11.1

Hidrosfer Suyun həcmi, min km^ Suyun ümumi həcmində payı,

%

Dünya okeanı 1370000 94.1 Yeraltı sular 60000 4,1 Buzlaqlar 24000 1,7 Göllər 280 0,02 Torpaqdakı su 80 0,01 Atmosfer buxarı 14 0,001 Çaylar 1,2 0,0001

209

Qurunun sulan. Bura çaylarla gətirilən materik .suları, göllərdə, bataqlıqlarda, buzlaqlarda, qar örtüyündə toplanan sular daxildir. Qurudakı suyun əsas kütləsi Antarktida, Qrenlandiya, qütb adaları və dağlarda olan ümumi su ehtiyatının 1,86%-ni, şirin suyun isə 70,3%-ni təşkil edərək yüksək əks etdirmə qabiliyyəti ilə (albedo) Yer üzərində atmosferin qlobal istilik balansının formalaşmasına böyük təsir göstərir.

Yeraltı suları (yeraltı hidrosfer). Bura Yer qabığının müxtəlif dərinliklərində yerləşən şirin, duzlu və geotermal (temperaturu 30“-dən yüksək) sular aiddir. Yeraltı şirin suların həcmi göl, çay, bataqlıq və s.- nin şirin sularından təxminən 100 dəfə artıqdır, yeraltı suların ümumi həcmi hidrosferin 1,68%-ni təşkil edir, onların təxminən yarısı şirin sulardır.

Atmosferdəki su. Əsasən su buxarından və onun kondensatından ibartədir; su buxarının demək olar ki, hamısı (90%) troposferdə yerləşir. Atmosfer havası müəyyən temperaturda yalnız müəyyən miqdarda su buxarı saxlayır. Bu miqdara çatdıqda su buxarı kondensasiya olunub dumana və buluda çevrilir. Havanın temperaturu yüksək olduqca özündə daha çox su buxarı saxlayır. Yağışlar atmosfer havasının təbii tənıiz- ləyicisi sayılır, lakin litosferi çirkləndirən səbəb də ola bilər (turşulu yağışlar). Atmosferdəki bütün rütubətlik kondensasiya olunub Yerə düşərsə, Yer səthində 25 m qalınlığında su qatı yaranardı.

Bioloji su. Canlı maddələri təşkil edən su olub canlıların orta hesabla 80%-nə bərabərdir. Bioloji suyun ümumi həcmi təxminən 1000 km-^ təşkil edir. Orqanizm üçün suyun zəruriliyi çox böyükdür. Məsələn, insan il ərzində 10 ton su tələb edir, 1 kq bioloji kütlənin yaranması üçün isə 500 kq-a qədər su sərf edilir.

Dünya okeanı, buzlaqlar və yeraltı sular hidrosfer suyunun 99,94%- ni təşkil edir. Çaylar hidrosferin əsas komponenti olub dünyada onların suyunun həcmi ümumi su ehtiyatının yalnız 0,0001-0,0002%-i, şirin su ehtiyatının isə 0,006%-i qədərdir.

11.2. MATERİK SULARINDAN İSTİFADƏ

Məqsədli təyinatına görə şirin sular aşağıdakı təsnifata bölünür (şəkil

11.1).

• İçməli su - bakterioloji və tərkibində üzvi və toksik kimyəvi

maddələrin göstəricilərinə görə içməli su təchizatı norması hüdudunda olur.

• Mineral su - komponent tərkibi müalicəvi tələbatlara cavab verir.

• Sənaye suları - komponent tərkibi sənaye miqyasında istifadəsinə

uyğun gəlir.

211

Şəkil İLİ. Təbii suların məqsədli təyinatına görə təsnifatı

• İstilik energetik su - xalq təsərrüfatının istənilən sahəsində istifadə

oluna bilən termal sular, istilik -energetik sular. • Texniki sular - içməli, mineral və sənaye sularından başqa xalq

təsərrüfatında istifadəyə yararlı sular. Bu sular aşağıdakılara ayrılır: - təsərrüfat məişət suları - əhali tərəfindən məişət və səhiyyə- gigiyenik

məqsədlərlə, həmçinin camaşırxana, hamam, yeməkxana, xəstəxana və s. yerlərdə işlədilən sular.

- suvarma suları - torpaqların və kənd təsərrüfatı bitkilərinin suvarılmasında istifadə edilən sular.

- energetik su - buxaralma, binaları qızdırm.aq, həmçinin istilik mübadiləsi cihazlarında maye və qazşəkilli məhsulları soyutmaq üçün istifadə edilən sular.

Dünyanın müxtəlif regionlarında su ehtiyatlarından istifadə növü olduqca müxtəlifdir. Sudan ən çox kənd təsərrüfatında istifadə olunur.

212

Ədəbiyyat məlumatlarına görə kənd təsərrüfatında hər il 3500-3600 km-^ su işlədilir, bunun 70 faizi suvarmaya sərf olunur. Kənd təsərrüfatında istifadə olunan suyun miqdarı sənayedə olduğundan 3,4-4,0 dəfə artıqdır. Hazırda dünyada 250 mln hektara yaxın kənd təsərrüfatı bitkiləri və bağlar, plantasiyalar suvarılır. Hər hektara təxminən 12-14 m' su verilərsə, suvarmaya 2800-3000 km-^ su sərf olunur (Nəbiyev, 2000). Suvarılan torpaqların sahəsi ən çox Asiyada yerləşir. Praktiki olaraq burada suvarma bütün ölkələrdə tətbiq edilir. Suvarılan sahələrin əsas massivləri kontinentin cənub və şərqində yerləşir, onun çox hissəsində çəltik becərilir. Bununla belə Asiyanın bütün suvarılan torpaqlarının 2/3-dən çoxu yalnız üç ölkənin payına düşür (Çin, Hindistan və Pakistan) və təxminən 1000 km^ su sərf olunur, bu, dünyada suqəbuledicilərdən suvarmaya işlədilən suyun yarısına qədərini təşkil edir. Asiyanın bütün ölkələrində suvarmaya sərf olunan suyun miqdarı dünyanın bütün digər istahlakçı- larım xeyli ötüb keçir və təxminən 82% təşkil edir. Avropada bütövlükdə bu rəqəm 30-u keçir. Suvarma üçün şirin su ehtiyatlarının xeyli hissəsindən istifadə olunur və 3/4-ü geri qaytarılmır. Tarlalardan drenaj şəbəkəsi ilə qayıdan sular tarlalarda alaqlara və zərərverici həşəratlara qarşı işlədilən müxtəlif maddələrlə (pestisidlər) və mineral gübrələrlə güclü çirklənməyə məruz qalır.

Suyun kommunal-məişətdə istifadəsi. Su ehtiyatlarının sərfinin bu növündə şəhər və kənd əhalisinin sudan istifadəsi nəzərdə tutulur. Bu zaman suyun keyfiyyətinə xüsusi tələbat sürülür. Hazırda əhali tərəfindən istifadə olunan suyun ümumi həcmi ildə 250 km-^-u keçmişdir. Yer kürəsi əhalisinin 4%-i sudan kifayət qədər, yəni adambaşına sutkadakı 300- 400 litr (onun 10%-i yaxşı keyfiyyətli içməli sudur) su işlədilir. Afrikada və Asiyada yerləşən əhalinin 2/3-i üçün sudan istifadə 10 dəfə azdır. Beynəlxalq Rio-de-jeneyro (1992) konfransının məlumatına əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələrdə hər üç nəfərdən biri içməli suyun çatışmazlığından əziyyət çəkir. Xəstəliklərin 80%-i, ölüm hadisələrinin 1/3-i içməli sudan istifadə ilə bağlıdır. Odur ki, səmərəli istifadə edilməsi hesabına planetin bütün əhalisinin yaxşı keyfiyyətli içməli su ilə təmin olunması mühüm problem kimi qarşıda durur.

Suyun sənayedə və energetikada istifadəsi. Bu məqsədlə sudan iş prosesində qızmış aqreqat, mexanizm, alətlər və s.-nin soyudulması, istehsal tullantılarının kənarlaşdırılması, maşın detal və hissələrinin yuyulmasında istifadə edilir. Sənayedə sudan həlledici kimi də istifadə olunur, hazır məhsulun tərkibinə daxil olur. Bu sudan istifadə növündə qayıtmayan suyun miqdarı az olur. Burada çirkab sularının çox olması problem yaradır. Hazırda sənaye və energetikada 760 km^ su sərf olunur, bu yalnız suvarma suyuna nisbətən azlıq təşkil edir.

213

11.3. QİDA MADDƏLƏRİNİN AXINI SU HÖVZƏLƏRİNDƏ

EKOLOJİ TARAZLIĞIN DƏYİŞMƏSİNDƏ ƏSAS

FAKTORLARDAN BİRİ KİMİ. BİOGEN YÜKÜN

MÜƏYYƏNLƏŞDİRİLMƏSİNİN İMKANI

Kənd təsərrüfatı istehsalının intensivləşdirilməsi maddələrin təsərrü- fat-bioloji dövranını dərindən dəyişir, bu, çox vaxt ekosistemin fəaliyyəti ilə bağlı, o cümlədən toksiki maddələrlə çirklənən, həmçinin güclü evtro- fıkasiya (yunan sözündən evtrophe-sıx, münbit, yağlılıq, güclü qidalanma) təsiri altında olan səth və yeraltı suların vəziyyəti ilə əlaqədar ekoloji problemlərin kəskinləşməsinə gətirib çıxarır.

Evtrofıkasiya prosesinin faktoru - iştirakçısı olan kənd təsərrüfatı, seliteb ərazilərin, heyvandarlıq kompleksinin və suvarılan ərazilərin su ilə təmin edilməsində olduqca pis vəziyyətdə qala bilər.

Evtrofikasiya dedikdə, antropogen və ya təbii faktorların təsiri ilə suda biogen elementlərin toplanması nəticəsində su obyektlərinin (su hövzələrinin) bioloji məhsuldarlığının artması başa düşülür. Antropogen evtrofıkasiya çirkab sularının, həmçinin gübrələnən tarlalardan axıdılan səth sularının su hövzələrini biogen maddələrlə zənginləşdirməsi nəticəsində baş verir, bu isə suyun «çiçəkləməsi», çirklənməsi və onun keyfiyyətinin kəskin pisləşməsinə səbəb olur.

İnsanın təsərrüfat fəaliyyəti evtrofikasiya prosesinin sürətini xeyli artırır: bir neçə onillik ərzində antropogen evtroflaşma faktoru yaratdığı dəyişikliklər, su hövzələrində təbii ritmiə on min illər ərzində baş verərdi. Buna SES-nin kaskadlarmm və su anbarlarının tikilməsi, rekreasiya tədbirləri, sənaye, məişət-kommunal, heyvandarlığın tullantıları və seliteb ərazilərdən leysan sularının axını səbəb oldu.

Respublikamızda əsas su anbarları qonşu dövlətlərdə güclü çirklənməyə məruz qalan iri çayların - Kür və Araz çaylarının üzərində yaradılmışdır. Qonşu dövlətlərdə güclü çirklənən Kür çayı respublikamızın ərazisinə daxil olarkən sürəti azaldığından daha iri və ağır hissəciklər zibil halında çayın dibinə çökmüş, qalanları isə Şəmkir su anbarına keçir. Bunun nəticəsində çöküntülərin və su anbarının dibi çirklənir, suda həll olan zərərli maddələr, xüsusilə biogen elementlər bütün su hövzələri kaskadmda su anbarının antropogen evtrofikasiyasma səbəb olur. Bununla əlaqədar Mingəçevir və Şəmkir su anbarının dibi bitki örtüyündən (meşə, kol, lianlar və s.) təmizlənməmiş və onların tədricən çürüməsi suyun keyfiyyətinə, oksigen rejiminə və su hövzəsinin heyvanlarına (balıqlara) mənfi təsir göstərmişdir (Ş.Xəlilov, 2003).

Mingəçevir şəhərindən Varvara su anbarına sutkada 150 min m’ çirkab su axıdılır. Araz çayı və qolları Ermənistan ərazisində güclü çirk

214

ləndiyindən (çirkab suların miqdarı sutkada 2,1 mln m^ təşkil edir) Araz su

qovşağı respublikamızın su anbarlarının hamısından daha çirklidir. Bunun

nəticəsində Araz su anbarında suyun çirklənməsi və balıqların kütləvi

qırılması baş verir.

Şəkil 11.2. Evtrofıkasiya mexanizminin ümumiləşdirilmiş sxemi (Xrisanov, Osipov, 1993)

Azərbaycanda su anbarlarında suyun aerasiyası məqsədilə heç bir qurğu və texniki vasitələrdən istifadə olunmur.

Su hövzəsinin ekoloji pozulması prosesi kimi evtroflaşmanı, su bitkilərinin iki həyat forması (bentos və fıtoplankton) arasındakı nisbətin dəyişməsinin aşkar əlaməti hesab etməlidir.

215

Şəkil 11.3. Su hövzələrinin evtrofıkasiyası faktorları (Qriqoryev, 1985)

Bentos (latınca - benthos - dərinlik) bitkiləri su hövzəsinin dibinə bərkiyərək (yapışaraq və ya köklənərək) inkişaf edir; suya batırılmış bu su bitkisi özünə lazım olan elementləri dib çöküntülərindən və sudan alır, nəticədə su hövzəsinin özünütəmizlənməsinə şərait yaranır (cədvəl 11.2, şəkil 11.4).

216

Cədvəl 11.2 Su bitkilərinin akkumulyasiya etdiyi kimyəvi elementlər

Bitkilər

Bitkinin orqanı Kimyəvi element

Adi qamış (trostnik) yarpaq N, K, Cl, Si, Ca, Mg, Mn Daryarpaq ciyən yarpaq N, K, Cl, P, Mg, Mn, Na Çöl qamışı budaq N. K, Cl, P, Na, Mg, Mn Çətiryarpaq suoxu yarpaq K, N, Cl, Ca, P, Na, Mg, Mn Bağayarpaqşəkilli süsənlər yarpaq N, K, Ca, Cl, P, Na, Mg, Mn

Deşikyarpaq suçiçəyi budaq K, Ca, Cl, Na, P, Mg, Si, Mn

Şəkil 11.4. Lentik qruplaşmaların bəzi produsentləri: su hövzələrinin dibinə

bərkimiş sahilyanı bitkilər (1-7). sapşəkilli yosunlar (8-9) və fıtoplankton (10-20).

Fitoplanktonun tərkibində yaşıl (10-13). diatom (14-17) və göy-yaşıl (18-20)

yosunlar 1-ciyən; 2-qamış; 3-oxyarpaq; 4-suzanbağı; 5 və 6-suçiçəyinin ilk növü;

7-Chara

217

Su qatına kifayət miqdarda işığın daxil olması bentos bitkilərinə əsas davamlı şəraiti yaradır və su hövzəsinin ikinci bitki forması olan fıtoplanktondan (yunanca - phyto - bitki və planktos - azan) birbaşa asılı vəziyyətdə olur. Fitoplankton bir sıra yosun növlərindən ibarətdir, bunlar ya suyun səthində, ya da ona yaxın yerdə olur. Fitoplankton çoxlu miqdarda olduqda su bulanıq, rəngi tünd yaşıl (suyun «çiçəkləməsi») olur, nəticədə, praktiki olaraq günəş şüalarının hamısı udulur, belə şəraitdə bentos bitkiləri yalnız dayaz sulu şəraitdə inkişaf edir, onların bir hissəsi su3oın səthinə çıxır. Bu zaman su hövzəsinin dərin hissəsi həl- lolan oksigendən məhrum olur.

Fitoplanktonun xüsusiyyəti sudan biogenləri udmaqdır. Fotosintez prosesində onun ayırdığı oksigen suyun üst qatını həddindən artıq doydurur və onun səthindən atmosferə təbəxxür olunur (uçur). Evtrofıka- siyaya məruz qalan gölü bəzən «ölügöl» adlandırırlar, lakin bioloji baxımdan bu düzgün deyil, belə ki, fitoplanktonun ümumi bioməhsuldar- lığı bentos bitkilərinin analoji göstəricindən xeyli çox ola bilər.

Oksigenlə kasat olan dərin su qatlarından uzaqlaşan bəzi balıqların iri populyasiyaları planktonla qidalanır. Su hövzələrinin tarazlığının pozulmasının növbəli prosesi fitoplanktonun məhv olması və dərinlikdə çoxlu miqdarda detritin toplanması hesab olunur. Üzvi maddələrin daha asan minerallaşan hissəsi kimi detrit mikroorqanizmlər üçün qida və enerji mənbəyi vəzifəsini görür. Detritlə qidalanan redusentlər, əsasən bakteriyalar, həm də su hövzəsinin digər sakinləri tənəffüs prosesi zamanı oksigendən istifadə edir, bununla da suda onu böhran miqdara qədər azaldır, bu, su hövzəsinin dərinliyində məskunlaşan balıqların və digər heyvanların qırılmasına səbəb olur. Bakteriyalar belə şəraitdə salamat qalaraq, anaefob qıcqırması hesabına biogen tərkibli detritin parçalanması davam edir.

11.4. SUYUN EVTROFLAŞMASININ EKOLOJİ

VƏ SANİTAR-GİGİYENA NƏTİCƏLƏRİ

Neqativ nəticölərinə görə suyun biogen doyma dərəcəsi problemi qlobal xarakterə malikdir. Bu prosesin hərtərəfli öyrənilməsi, səth və yeraltı sularda, dəniz və okean sularında evtrofıkasiya üzrə Beynəlxalq komissiyanın proqramından sistemli müşahidələr yerinə yetirilir, çay, göl, su anbarları, dənizlərin akvatoriyasında müntəzəm tədqiqatlar aparılır. Su hövzələrində biogen elementlərin miqdarının təhlükəlik hüdudunun obyektiv qiymətləndirilməsi vacib məsələ sayılır.

218

Trotluq dərəcəsinə görə 5 su hövzəsi tipi ayrılır. Bu göstəricini artma dərəcəsinə görə aşağıdakı kimi sıraya düzmək olar:

1) distrof (dys - pozulma) - bitki örtüyünün zəif inkişaf etməsi və yüksək miqdarda humus (humin) turşularının olması ilə səciyyələnir;

2) oliqotrof (oligos - az) - az məhsuldar (dərin göllər); 3) mezotrof (mesos - orta) - ilin isti dövründə optimal vəziyyətdə olan su

hövzəsi 4) evtrof (ev - yaxşı, güclü) - biogenlər yüksək dərəcədə daxil olur; 5) hipertrof (gyper - normanı hədsiz aşması) - biogenlər faciəli yüksək

dərəcədə daxil olur. Su hövzələrinin ən geniş yayılan etrotlaşması «suyun çiçəkləməsi» hesab

olunur. Bu hal bütün hipertrof göllərə məxsus olub, göy-yaşıl yosunların kütləvi inkişafı ilə əlaqədardır. Suyun evtrofıkasma əsas səbəb olan bu proses hidrobioloqlar, hidrokimyaçılar, toksikoloqlar, alqoloq- lar tərəfindən geniş öyrənilir. Aşağıda «suyun çiçəkləməsinin» dörd mərhələsi xarakterizə olunur.

Suyun çiçəkləmə mərhələləri Fitoplankton biokütləsinin

miqdarı, q№ suda

1. Çiçəkləmə yoxdur

2. Çiçəkləmənin başlanğıcı

3. Orta dərəcədə çiçəkləmə

4. İntensiv çiçəkləmə

2,5-də az

2.5.. .10

10.. .10

0 100...

500

Birinci və ikinci mərhələ ekosistem üçün əlverişlidir; üçüncü mərhələ yol veriləndir; dördüncü mərhələ təhlükəli sayılır, belə ki, suyun xassəsi dəyişilir, bu isə balıqların qırğınına səbəb olur, dördüncü mərhələdə su hövzəsinin mikrob senozunda dəyişiklik gedir; bu zaman suyun bioloji, fıziki-kimyəvi-orqanoleptik göstəriciləri dəyişir, bu, insanlarda xəstəlik riskinin artmasına gətirib çıxarır.

Su hövzələrinin evtroflaşma dərəcəsini planktonda xlorofilin miqdarına görə də qiymətləndirmək olar, mkq/1: 0,1...oliqotrof vəziyyət; 1... 10 - mezotrof vəziyyət, 10-dan yuxarı - evtrof vəziyyət.

Suyun evtronaşması nəticəsində su hövzəsi təsərrüfat və biosenotik əhəmiyyətini tamamilə itirir (şəkil 11.5).

Evtroflaşma prosesi bir sıra spesifik xəstəliklərin törənməsinə təkan verir. Məsələn, yüksək fiziki yükdən və soyuqlamadan sonra aşağıdakı əlamətləri ilə səciyyələnən xəstəlik qeyd olunur; kəskin əzələ ağrıları; tənəffüs çətinləşir; sidik qonur rəng alır, əsəb və qan damarı sistemi və da

219

xili orqanlar zədələnir; nəticədə diatraqma və qabırğaarası əzələlərdə iflic inkişaf edir, bu isə ölümlə nəticələnə bilər.

Bu xəstəliyin əmələ gəlməsi və inkişafı səbəblərinin öyrənilməsi göstərdi ki, bu, su hövzələrində göy-yaşıl yosunların kütləvi inkişafı ilə əlaqədardır. Evtroflaşmış su hövzələrinin toksik təsiri nitrat və nitritlərin toplanması ilə əlaqədar ola bilər. Aktiv həyat fəaliyyəti və məhv olduqdan sonra yosunlar su hövzəsini çoxlu miqdarda azottərkibli maddələr, o cümlədən bioloji aktiv aminlərlə doldurur, bu, nitrat və nitritlərlə qarşılıqlı təsir nəticəsində yüksək kansorogen nitrozoaminlər əmələ gətirə bilər.

Yay aylarında bəzi su anbarlarının sahilyanı zonasında fıtoplankto- nun bioloji məhsuldarlığı 5 kq/m^-a çata bilir. Yosun kütlələrinin axın sahələrində anaerob şərait yaranır, bu zaman suya çoxlu miqdarda müxtəlif aminlər ayrılır. Anaerob mübadiləsi gücləndikdə su hövzəsinin dərin zonasında metan, ammonyak, hidrogen-sulfid əmələ gəlir.

Nitrozoaminlərin əmələgəlmə prosesində bakteriya və fermentlər aparıcı rol oynayır, mikrofloranın fermentasiya aktivliyi yüksək olduqca bu proses böyük sürətlə gedir.

Evtroflaşmış su hövzələrinin suyundan insanlar və heyvanlar bilavasitə istifadə etdikdə (çimmək, heyvanlar üçün suvat, balıqçılıq və s.) deyil, həm də, su kəməri vasitəsilə də təhlükəli ola bilər. Su kəməri stansiyaları normal işlədikdə təmizlənmiş suda yosunların kütləsi 0,08 mq/l-dən artıq olmur.

Su hövzələrində yosunların intensiv inkişafı dövründə su kəməri suyunda onların kütləsi 2 mq/l-i keçə bilər. Göy-yaşıl yosunlar zəif koaqulyasiya qabiliyyətinə malikdir, nəticədə kiçicik, pis çöküntü verən lo- palar (yumaqlar) əmələ gəlir. Yosunların çox hissəsini kənarlaşdırmaq üçün mikrosüzgəclərdən istifadə olunur, bu, göy-yaşıl yosunların hüceyrələrini tutmağa imkan verir. Lakin istifadə edilən metodlarla toksikliyə malik olan bioloji aktiv maddələrdən xilas olmaq mümkün deyil. İçməli suda fıtoplanktonun toksiki mübadilə məhsullarının miqdarını azaltmaq üçün aktivləşdirilmiş kömürdən, ionlaşdırmadan, yüksək dozalı koa- qulyantlardan istifadə edərək təmizləmə aparılır.

Göy-yaşıl yosunların həyat fəaliyyəti və məhv olduqdan sonra parçalanması (çürüməsi) nəticəsində biokütləsi polipeptidlərə aid olub, həm istiqanlı orqanizmlərə, həm də, mikroorqanizmlər daxil olmaqla ayrı- ayrı hidrobiontlara qarşı yüksək bioloji aktivliyə malikdir. İçməli suyun tərkibində bu yosunların toksininin hətta çox kiçik miqdarda olması insan və heyvanın orqanizmində patoloji dəyişikliklər əmələ gətirir.

220

Şəkil 11,5. Su hövzələrinin evtrofikasiyasının nəticələri (Qriqoryev, 1985)

11.5. ARAZ VƏ KÜR ÇAYLARININ EKOLOJİ VƏZİYYƏTİ

Son yarım əsrə qədər müddətdə aparılan tədqiqatlar (M.Salmanov, 2002) göstərdi ki, Kür, Araz çayları və onların əsas qolları respublikamızdan kənarda - Gürcüstan və Ermənistan ərazilərində çirklənir. Belə ki, Ermənistanın 100%, Gürcüstanın 30% ərazisi, Türkiyənin 31 min, İranın 40 min və Azərbaycanın 37 min km^ sahəsi Kür-Araz hövzəsinə aiddir.

221

Yəni Kür çayına 188 min km-, Araza isə 103 min km^ ərazidən sənaye, kənd təsərrüfatı və məişət çirkabı, müxtəlif tullantılar atılır.

Kür çayına əvvəlcə Gürcüstanın Borjom, Axalbaba, Xaşuri, Qori, Karelii, Kaspi şəhərlərinin və çayın sahilində yerləşən başqa yaşayış məntəqələrinin sənaye müəssisələri və kommunal-məişət tullantıları hesabına sutkada 3 mln. m-'^-ə qədər çirkab suları buraxılır (Ş.Xəlilov, 2000). Daha sonra 40 km məsafədə Tiflis şəhərini kəsib keçən Kür çayı daha kəskin çirklənməyə məruz qalır. Gürcüstan Respublikası su müfəttişliyinin məlumatına əsasən (1989) Tiflis şəhəri daxilində çay suyunda olan zərərli üzvi maddələrin miqdarı qəbul olunmuş son həddən (QSH) 20 dəfə, fenol 300 dəfə, neft məhsulları 330 dəfə, xrom 600 dəfə, mis və kadmium 10 dəfə, sink 13 dəfə, azot 8 dəfə, mədə-bağırsaq basilləri 238 dəfə, saprofıt bakteriyaları 300 dəfə artıqdır (Ş.Xəlilov, 2000).

Tiflis şəhəri daxilində sutka ərzində daha 1 mln. m"^ çirkab suları qəbul edən Kür çayı 20 km məsafədən sonra Rustavi şəhərində yenidən ciddi çirklənməyə məruz qalır və sutka ərzində yüz min m'^-lə sənaye və kommunal - məişət tullantılarından ibarət çirkab sularını qəbul edir. Nətitcədə Kürə il ərzində orta hesabla 700 min ton üzvi maddələr, 30 min ton azot-fosfor duzları, 12 min ton müxtəlif duzlar və qələvilər, 16 min ton süni səthi fəal maddələr və s. axıdılır. Nəticədə Kür çayı respublikamıza son dərəcədə çirklənmiş, insan və su orqanizmləri üçün təhlükəli çay kimi daxil olur. İki respublikanın sərhədi boyu axan Kürün sağ qolu olan Xramçayı Kürə çoxlu çirkab suları gətirir. Gürcüstan ərazisində Xram çayına Ermənistanın ən çirkli çayı - Debedçayı qovuşur. Ermənistanın əlvan metallurgiya, kimya və yüngül sənaye mərkəzləri olan Kirovakan, Alaverdi və Stepanavan şəhərləri bu çayın hövzəsində yerləşir. Bu şəhərlərin sənaye və məişət tullantıları təmizlənmədən çaya axıdılır. Kirovakan kimya, Alaverdi metallurgiya kombinatlarından və Axtala filizsaflaşdırma fabrikindən çirkab sularının axıdıldığı Debedi çayı çirklənmə dərəcəsinə görə Razdan və Oxçuçaydan sonra Ermənistanın üçüncü çayı sayılır.

Araz çayında yaranan gərgin ekoloji vəziyyət Kür çayından daha təhlükxəlidir. Araz çayı Gümrüdən başlayaraq Naxçıvan MR ilə sərhəd əraziyə kimi axmboyu Ermənistanın 10-dan çox sənaye şəhərlərinin məişət və sənaye çirkablarını qəbul edir. Bununla yanaşı, düşmən ərazisindən Araza qovuşan Gedərçay, Vorotan, Axuryan çayları son dərəcə zəhərlənmişdir. Onların sularında demək olar ki, oksigen olmur, turşuluq göstəricisi pH 2,4-ə enir, mikroflora 180-200 dəfə azalır, çay sahilləri boyu bitki örtüyü də məhv olur.

Ermənistanla Naxçıvan MR arasında (Sədərəklə Surenavan kəndi) Arazın suyunda fenollar 220-1160 dəfə, ağır metalların duzları 36-44

222

dəfə (mis, molibden və s.) azot-fosfor duzları 26-34 dəfə, xloridlər 28 dəfə, neft mənşəli karbohidrogenlər 73-113 dəfə ziyansız qatılıqdan yüksəkdir (Salmanov, 2003).

Araz çayının sol qolu Razdan suyunun çirklənmə dərəcəsinə görə Ermənistanda birinci yeri tutur. Razdan, Gürensavan, Abovyan, Yerevan şəhərlərinin sənaye müəssisələrinin çirkab suları və çayın sahilində yerləşən başqa yaşayış məntəqələrinin məişət tullantıları bu çaya atılır. 1980-ci illərdə Razdana buraxılan çirkab sularının orta illik miqdarı 210 milyon m-'* olmuşdur. Yay aylarında Arazda suyun səviyyəsi aşağı düşdüyü dövrdə Razdanın çirkab sularının sərfi azalmır. Nəticədə «Araz» su qovşağı su anbarında çox təhlükəli vəziyyət yaranır. İsti hava şəraitində suyun «çiçəklənməsi» baş verir və balıqların kütləvi qırılmasına səbəb olur. Arazı ən çox çirkləndirən çaylardan biri də Oxçuçaydır. Megri, Qaçaran, Qafan və Dəstəkert dağ-mədən (metalsaflaşdırma) kombinatlarının yüz min tonlarla qatı turş suları, ağır metal duzları və başqa tullantıları Oxçuçayı hədsiz dərəcədə çirkləndirir. Ayrı-ayrı vaxtlarda suyun tərkibində misin miqdan BHK-dan 25-50 dəfə, fenollarm miqdan isə mütəmadi olaraq normadan 6-15 dəfə artıq olmuşdur. Alüminium, sink, manqan, titan və bismut çirkləndirici elementlərə Oxçuçayda daim rast gəlinir. Ermənistan AES-nin fəaliyyəti bilavasitə Araz çayı ilə əlaqədardır, hər sutka ərzində Araza 12-16 min m^ çirkab axıdılır, onun gələcəkdə Araz və onun qolları üçün fəlakətlər törətməsi ehtimalı böyükdür.

Kür boyu yerləşən Yevlax, Zərdab, Sabirabad, Şirvan, Salyan, Neftçala və b. yaşayış məntəqələri Kürə ilboyu aramsız çirkab axıdırlar. Ona görə bu sahələrdə Kür sularında sanitar-gigiyena normalardan on min dəfədən yüksək koliform qrupuna aid bakteriyalar aşkar edilmişdir (Salmanov, 2003). Öz ərazisində Kür, Araz və onların yüzlərlə qolları amansız çirklənir. Hövzədə yerləşən yaşayış məntəqələrinin heç birində müasir bioloji təmizləmə qurğusu yoxdur.

Antropogen amillərin təsirinin güclənməsi ilə əlaqədar olaraq Kür və Araz çayları və onların qollarının suyunun kimyəvi tərkibində xeyli dəyişikliklər baş vermişdir. Son 40 il ərzində Salyan şəhəri yanında Kür çayı suyunun minerallığı 3 dəfədən çox artaraq 1020 mql olmuşdur. Bu dövr ərzində Araz çayının Saatlı məntəqəsində suyun minerallaşması 400 mql-dən 1300 mql-ə qədər artımşdır (Ş.Xəlilov, 2000).

Əvvəllər çayların suyu hidrokarbonat sinfinə və kalsium qrupuna mənsub olduğu halda, hazırda sulfatlı-natriumludur. Suyun kimyəvi tərkibinin və keyfiyyətinin dəyişməsinin əsas səbəbi Kür-Araz ovalığında suvarılan sahələrdən qayıdan suların və kollektor drenaj sularının Kür çayına və onun qollarına daxil olmasıdır.

Son zamanlar Kür-Araz hövzələri ilə əlaqədar olmayan və birbaşa

223

Xəzər dənizinə tökülən çaylarda da (Böyük Qafqazın şimal-şərq hissəsi və

Lənkəran təbii vilayəti çayları) çirklənmə müşahidə olunur. Quba-Xaçmaz bölgəsində yerləşən Qusarçay, Qudyalçay, Vəlvələ- çay,

Qaraçay, Ataçay, Gilgilçay, Lənkəran bölgəsində yerləşən Lənkə- rançay, Viləşçay və b. çaylar yaşayış məntəqələri və aqrar-sənaye təsərrüfatları tərəfindən aramsız çirklənməyə məruz qalır.

11.6. SU ANBARLARININ EKOLOJİ VƏZİYYƏTİ

Su anbarlarında suyun keyfiyyəti ora tökülən çayların çirklənmə dərəcəsindən, onların yatağının səhiyyə - gigiyena vəziyyətindən asılıdır. Alimlərin tədqiqatları göstərir ki, çayların intensiv çirklənməsi fonunda yaradılan su anbarları antropogen evtrofikasiya nəticəsində suyun keyfiyyəti kəsgin pisləşir. Əvvəllər kiçik su hövzələri antropogen evtrofıka- siyaya məruz qalırdısa, indiki dövrdə iri su anbarlarında , xüsusilə kas- kadla tənzimlənən çaylar üzərində tikilən su anbarlarında «suyun çirklənməsi» baş verir.

Son on illərdə evtrofikasiya prosesi Dneprovodsk və Volqa kasakadlı su anbarlarında, iri göllərdə (Ladoqa, Oneqa, Pskov - Çud), daxili dənizlərdə (Baltik, Xəzər, Qara) və kiçik çaylarda baş vermişdir. Müxtəlif su anbarlarında antropogen evtrofikasiya prosesi müxtəlif səbəblərdən baş verir. Ladoqa gölünün çirklənməsi alüminium sənayesi, Pskov - Cud gölünki isə sahələrin çirkab sularilə əlaqədardır. Belorusiya və Baltikyani ölkələrdə su hövzələrinin evtrofıkasiyası kənd təsərrüfatı çirklənməsi ilə bağlıdn*.

Azərbaycanda səth sularının çirklənməsində bir çox sənaye və kənd təsərrüfatı iştirak edir. Əsas su anbarları qonşu dövlətlərdə güclü çirklənməyə məruz qalan iri çayların Kür və Araz çaylarının üzərində yaradılmışdır. Kür , Araz çaylarının və onların qollarının çirklənməsi haqda məlumat yuxarıda müvafiq fəsildə verilmişdir. Qonşu dövlətlərdə güclü çirklənən Kür çayı respublikamızın ərazisinə daxil olarkən sürəti azaldığından daha iri və ağır asılı hissəciklər zibil halında çayın dibinə çökmüş , qalanları isə Şəmkir su anbarına keçir.Bunun nəticəsində çöküntülərin və su anbarının dibi çirklənir, suda həll olan zərərli maddələr , xüsusilə biogen elementlər bütün su hövzələri kaskadında su anbarının antropogen evtrofıkasiyasına səbəb olur. Bununla yanaşı Mingəçevir və Şəmkir su anbarının dibi bitki örtüyündən ( meşə, kol ,lianlar və s,) təmizlənməmiş və onların tədricən çürüməsi suyun keyfiyyətinə , oksigen rejiminə və su hövzəsinin heyvanat aləminə (balıqlara) mənfi təsir göstərir (Ş. Xəlilov , 2003).

Ş.B.Xəlilovun (2003) apardığı çoxsaylı müşahidələr göstərir ki,

224

Mingəçevir su anbarı sahillərində məişət zibilləri və sənayenin müxtəlif sahələrinin tullantıları başdan - başa zolaq əmələ gətirir. Güclü fırtınadan sonra, daşqın sularının axdığı dövrdə külək axını vasitəsilə çoxlu zibillər su anbarının şərq sahilinə gətirilir və Mingəçevir şəhər çimərliyi dəfələrlə zibilin təmizlənməsi üçün bağlanır. 1982 - ci ildə Şəmkir su anbarı istifadəyə verildikdən sonra belə mənzərəni onun sahillərində də müşahidə etmək olar. Su anbarının ölçüləri, o cümlədən sahil xətti Mingəçevir su anbarından kiçik olduğu üçün burada zibil zolağının eni və qalınlığı daha çox olur.

Sutka ərzində Gəncə şəhərindən Gəncəçaya 300 min m"^ çirkab suları axıdılır, 25 km - dən sonra isə Kürə qarışır.

Mingəçevir şəhərindən Varvara su anbarına sutkada 150 min m-^ çirkab suyu axıdılır.

Araz çayı və qolları Ermənistan ərazisində güclü çirkləndiyindən (çirkab sularının miqdarı sutkada 2,1 mln m^ təşkil edir).

«Araz» su qovşağı respublikimızın su anbarlarının hamısından daha çirklidir . Bunun nəticəsində «Araz» su anbarında suyun « çiçəklənməsi» və balıqların kütləvi qırılması baş verir.

«Araz» su qovşağı sutka ərzində Naxçıvan şəhərinin 70 min m-^ - çirkab suyu ilə çirkləndirilir, onun 47 min m-^ - i Naxçıvan çayından daxil olur, 23 m'^ - i bilavasitə su anbarına axıdılır.

İnkişaf etmiş ölkələrdə (ABŞ, İngiltərə, Fransa, Almaniya) su anbarlarında suyun keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün su süni yolla aerasiya edilir. Bu məqsədlə suyu qarışdırmaq və atmosfer oksigeni ilə zənginləşdirmək üçün xüsusi hidropnevmatik qurğulardan və ya sualtı oksigen re- zervuarlanndan istifadə olunur .Belə tədbirdən son vaxtlar Dnepro- vodski və Kaxovski su anbarlarında da istifadə olunması planlaşdırılır. Bu su anbarlarında suyun «çiçəklənməsi» böhranlı ekoloji vəziyyət yaratmışdır, yayda göy yaşıl yosunlar parçalanandan sonra suda ammonium azot və mineral fosforun miqdarı 1 0 - 1 5 dəfə , üzvi azot 50 - 200 dəfə və ona uyğun toksik maddələr ( fenollar , sionidlər və s. ) də artır. Ona görə yay dövründə balıqlar və digər canlılar məhv olur. ’

Antropogen evtrofıkasiya Volqa kaskadmda və Rusiyanın, Orta Asiyanın, Qazaxıstanın və Qaraqum kanalının su anbarlarında da təhlükəli ekoloji vəziyyət yaratmışdır.

Azərbaycanda su anbarında suyun aerasiyası üçün heç bir qurğu və texniki vasitələrdən istifadə olunmur.

Mingəçevir su anbarı əsas təyinatından başqa Mingəçevir şəhərini içməli su ilə təmin edir.Gələcəkdə perspektivdə onun suyunun Abşeron yarımadasına gətirilməsi nəzərdə tutulur, suyun təmiz saxlanması üçün Ş.V.Xəlilov (2003) su anbarının sahillərində Ceyranbatan su anbarında

226

olduğu kimi sanitar zona yaradılması tədbirini təklif edir. Azərbaycanda olan 56 su anbarından yalnız ikisi (Pirsaat və Ağsu

çayından doldurulan Cavanşir su anbarları) demək olar ki, tam lillənməyə məruz qalmışdır.

11.7. BİOGEN YÜKÜN KƏND TƏSƏRRÜFATI MƏNBƏLƏRİ

Bütün su hövzələri, xüsusilə böyük çay hövzələri yüksək antropogen yük altında olur. Planetimizin 20% quru ərazisində əhalinin 90%-i yaşayır və təsərrüfat fəaliyyətində sututar hövzələri daha çox inkişaf edir. Kiçik su obyektlərinin sutoplayıcıları aqrosənaye kompleksinin əsas ərazi bazası hesab olunur.

Su resurslarına təsir konteksində müasir aqrar sektor yalnız dəmyə və suvarma əkinçiliyi, qurutma və su meliorasiyası deyil, o həm də burdaq (sənaye) və otlaq heyvandarlığı, əkinçiliyin istehsalının texniki və energetik təminatı sahəsi (sferi), aqromeşəmeliorasiya və s. sahələri əhatə edir. Tədqiqatçıların bir çoxu intensiv inkişaf etmiş kənd təsərrüfatını biogen elementlərin ən aktiv daxil olma mənbəyi hesab edir. Su hövzələrinin evtroflaşması üzrə Beynəlxalq Komissiyanın gəldiyi nəticəyə görə, hissələrə ayrılmış mənbələr şəhər çirkab sularına nisbətən biogen elementlərlə çirklənmədə daha mühüm rol oynayır, bunu müxtəlif ölkələrdə əldə olunan nəticələr təsdiq edir. Belə ki, İsveçrədə azotun 70%-dən çoxu, fosforun isə 50%-i su hövzələrinə kənd təsərrüfatı tarlalarından daxil olur; ABŞ-da azotun yüksək konsentrasiyası (10 mq/1) aqrar rayonlardan axan çaylarda aşkar olunmuşdur; Almaniyada azotun 54%-i su hövzələrinə kənd təsərrüfatı sahələrindən, 24%-i sənaye tullantılarından və yalnız 22%-i təsərrüfat-məişət axınlarından daxil olur.

Son 20 il ərzində səth suları ilə Volqa və Dnepr su anbarlarına daxil olan biogen elementlərin miqdarı 2 dəfə artmışdır. Bu zaman daxil olan ümumi azotun miqdarına görə kənd təsərrüfatının payına 70%, mineral fosforun payına 36% düşür.

Biogen maddələrin su hövzələrinə daxil olma mənbəyi sayılan kənd təsərrüfatının təsiri şumlanan ərazilərin sahəsinin artması, iri texnika və hidromeliorasiya ilə sahələrin transformasiyası, mineral və üzvi gübrələrin əsasında kimyəvi proseslərin inkişafı daha da artırır. Bu faktorlar biogen elementlərin aqrolandşaftda miqdarının və istiqamətinin dəyişməsinə səbəb olur. Aqrar ərazi hüdudunda biogen yükün əsas mənbələrini kənd təsərrüfatı sahələri (şum, biçənək, otlaq), heyvandarlıq obyektləri (heyvan saxlanan binalar, durulducu hovuzlar (çənlər), peyin saxlanan yer, peyin şirəsi quyusu), mineral gübrələr anbarları, kənd yaşayış məntəqələri və yoldaşlıq bağçılıq

təsərrüfatı, həmçinin təbii bitki örtüyü

227

(meşə, çəmən, bataqlıq) və atmosfer yağıntıları (şəkil 11.6) təşkil edir. Bu mənbələr dağınıq (qarışmış və ya sahələrlə) və nöqtəli (məhdud məkanda toplanmış) şəkildə yerləşir.

Bitki örtüyündə biogen maddələrin itməsini şərti olaraq təbii və texnoloji itkiyə bölmək olar. Birinci, əsasən ərazinin şumlanma intensivliyindən, əkinçilik üsulundan, verilən mineral gübrələrin miqdarından, məhsul toplandıqdan sonra tarlada (çəməndə) qalan qalıqların miqdarından; ikinci (texnoloji) - kənd təsərrüfatı sahələrinə gübrələrin daşınması və verilməsi zamanı müxtəlif pozuntulardan asılıdır.

Şəkil 11.6. Biogen yükü formalaşdıran əsas mənbələr (Xrisanov, Osipov, 1993)

228

Bitkiçilik aqroekosistemin olduqca əhəmiyyətli və mürəkkəb elementi olub, biogen yükün formalaşmasına adi təsir göstərmir. Ərazinin şumlanması, su axınının formalaşması şəraitini dəyişərək biogen elementlərin təbii mühitə və suaxarlara aparılmasını aktivləşdirir. Şumlanmış torpaqlar, onun təbii analoqlarına nisbətən tamamilə başqa su- fıziki xassələrə malikdir. Onlar üçün zəif susızdırma qabiliyyəti və xeyli səth axını səciyyəvidir. İntensiv fiziki-mexaniki aşınma və torpaqəmə- ləgətirən süxurun yuyulması səth sularının minerallaşmasmm yüksəlməsinə səbəb olur. Bitki örtüyü isə səth axınının saxlanmasında və biogen- lərin yuyulmasının azalmasında böyük rol oynayır.

Biogenlərin hərəkətində əlavə hərəkət aqrotexniki üsullardan asılı ola bilər. Belə ki, yazlıq və cərgə araları becərilən bitkilərin becərilməsi üçün torpağın payızda hazırlanması yamacda səthi su axınını azaldır və nəticədə biogen elementlərin aparılmasını azaldır.

Gübrələrin uzun müddət yüksək dozada tətbiq olunması, onların şum qatında toplanması səth axını ilə biogen maddələrin aparılmasını gücləndirir.

Torpağın eroziyası biogen elementlərin sutoplayıcıdan aparılmasına təkan verir, suyun çirklənməsinə (xüsusilə fosforla) aktiv təsir göstərir. Şum sahəsində, xüsusilə dondurma şumunda sülb axını ilə fosforun itirilməsi üstünlük təşkil edir və ümumi fosfor itkisinin 90%-dən artığını təşkil edir. Eroziya prosesinin suyun biogen çirklənməsinə təsiri böyükdür. Məsələn, kənd təsərrüfatı sahəsinin hər hektarından 1 ton sülb axını vasitəsilə 1 kq-a

qədər ümumi fosfor aparılır.

Şəkil 11.7. Meşəli hövzədə hidroloji şəbəkənin sıxlığından asılı olaraq fosforun orta illik aparılması (Xrisanov, Osipov, 1993).

229

Yazın ilk dövründə, torpağın rütubətlə doyması tam çöl su tutumunu keçəndə infiltrasiya suyunun miqdarı ən çox olur. Payız-qış dövründə torpaq bitkidən azad olduğu vaxt analoji vəziyyət alınır. Yazın sonu və yay dövründə düşən yağıntıların əsas kütləsi transpirasiyaya və fltoküt- lənin əmələ gəlməsinə sərf olunur. Atmosfer-torpaq-su proseslərinin qanunauyğunluğu və bitkinin eroziyaya qarşı rolundan istifadə edilməsi aqrokimyəvi üsulların əsaslandırılmasının əsasını təşkil edir.

Bitkiçilikdə intensiv texnologiyadan istifadə edilməsi şəraitində biogen maddələrin yuyulmasının azaldılması kompleks tədbirlərin - bitkilərin biogenlərdən aktiv istifadə etdiyi dövrdə gübrələrin verilməsini opti- mallaşdırmaq, mineral gübrələrin zəif həll olan, yavaş (tədricən) təsir göstərən növlərindən istifadə etmək, nitrifikasiyanm inqibitorlarmdan istifadə etmək, gübrələrin doza ilə verilməsi normasına (xüsusilə maye üzvi gübrələrin) riayət edilməsi yerinə yetirilməlidir.

Suyun biogen çirklənməsində bitkiçiliklə yanaşı, heyvandarlıq da mühüm mənbə sayılır. Su obyektlərinə onun təsir dərəcəsi hər bir konkret regionda mal-qaranın ümumi sayından, sutoplayıcıda heyvandarlıq ferma və komplekslərinin yerləşmə xüsusiyyətindən, həmçinin təsərrüfatda heyvanların saxlanma texnologiyasından asılıdır.

Mal-qara burdaq vəziyyətində saxlanıldıqda çoxlu peyin kütləsi toplanır. Ondan qeyri-mükəmməl istifadə edilməsi ilə əlaqədar su sistemlərinə çoxlu miqdarda kobud dispers az parçalanan üzvi və biogen maddələr daxil olur. Otlaqlar çay hövzələrində yerləşdiyindən sistemsiz mal- qara otarılması zamanı da oradan suaxarlara çoxlu biogen maddələr aparılır.

Ferma və komplekslər əksər hallarda bilavasitə çay və göllərə yaxın yerləşdiyindən heyvandarlıq suyun çirklənməsinə şərait yaradır.

Biogenlərin itirilməsini artıran faktorlardan aşağıdakıları göstərmək olar: - ferma və komplekslərdə xüsusi peyin anbarlarının və peyin şirəsi

quyularının olmaması və ya çatışmaması, bu, peyinin birbaşa tarlalara daşınması məcburiyyətini yaradır;

- ferma və komplekslər bilavasitə suya yaxın yerləşir və biogen maddələr birbaşa suaxarlara axıdılır;

- daşman peyinin tarlada vaxtında şumlanmaması ilə əlaqədar biogen maddələr sutoplayıcı üzrə miqrasiya edir və səth axını ilə yaxınlıqdakı sutoplayıcıya düşür;

- kompostlaşdırmada və peyinin saxlanmasında qeyri-mükəmməl texnologiyadan istifadə edilir, bu isə, biogen maddələrin yerin relyefi üzrə miqrasiyasına səbəb olur;

- gübrənin tarlaya daşınması yaxşı təchiz edilmiş texnika ilə daşm-

230

maması ib əlaqədar anbardan sahəyə qədər olan məsafədə yolda itkiyə səbəb olur.

Suyun biogen çirklənməsi prosesinə seliteb ərazilər də böyük təsir göstərir. Kənd yaşayış məntəqələrinin təsərrüfat-məişət axmtıları ilə 0,355 kq-a qədər azot və 0,277 kq-a qədər fosfor çıxarıla bilər (adambaşına). Bundan başqa, tikinti aparılan ərazilərdən əlavə olaraq il ərzində 6,0 kq/ha-a yaxın azot və 3 kq/ha fosfor yuyula bilər.

Kənd yaşayış məntəqələri, əsasən, təmizləyici qurğularla təchiz olunmayıb. Bununla yanaşı, son illər aqrolandşaftm təbii az məhsuldar və yararsız sahələri şəhər sakinləri tərəfindən mənimsənilir. Şəhərlər ətrafında, xüsusilə Bakı şəhərinin ətrafında sıx xüsusi evlər, villalar tikilir, şəhərciklər salınır. Onların çoxu, əksər hallarda ilin isti aylarında fəaliyyət göstərsə də, hər tərəf məişət və tikinti tullantıları ilə zibillənir.

Evtroflaşma prosesinin azaldılması üzrə aparılan xüsusi sahə tədbirləri (əkinçilik, heyvandarlıq) ilə yanaşı, konkret su obyektləri üçün effektli tədbirlərdən qoruyucu zolaqların, çayların, su anbarlarının, göllərin suqoruyucu zonası, sutoplayıcılarm sanitar zonası yaradılmasını göstərmək olar.

Kompleks aparılan tədbirdər göstərir ki, biogen yükün antropogen mənbələrindən başqa atmosfer yağıntıları və təbii bitki örtüyü kimi faktorlar da mühüm rol oynayır.

Suyun biogen çirklənməsinə təbii bitki örüyünün təsiri müxtəlif meşə tiplərində töküntüdə olan azot və forsforun miqdarından asılıdır. Biogen maddələrin əsas hissəsi töküntü parçalandıqdan (çürüdükdən) sonra torpağa daxil olur və bitki tərəfindən mənimsənilir, qalan hissəsi isə səth axınları ilə su hövlərinə daxil olur.

Su obyektlərinə atmosfer yağıntılarından daxil olan azot və forsfor ilk növbədə onların bu maddələrlə doyma dərəcəsi ilə təyin olunur; bu isə atmosferin ionlaşması, suyun buxarlanması, torpaq örtüyünün de- flyasiyası, vulkan fəaliyyəti, meşə yanğını, həmçinin antropogen çirklənmədən asılıdır. Torpağın vəziyyəti daha güclü təsir göstərir. Məlum olduğu kimi, təbii bitki örtüyü altında biogen maddələr həm səthi, həm də torpaq axınları vasitəsilə həyata keçirilir. Lakin mədəniləşdirildikdən sonra səth axımı üstünlük təşkil edir.

Torpağın şum və şumaltı horizontları praktiki olaraq hədsiz miqdarda fosfor udmağa və sonradan onun yuyulmasının qarşısını almağa qadirdir.

Müxtəlif genetik torpaq tiplərindən biogenlərin yuyulma miqyasını təyin edən əsas faktorlara onun mədəniləşmə və əsaslarla doyma dərəcəsi; mineral və üzvi azotla dinamiki tarazlığın mövcudluğu; N:P:K nisbətinin sabit vəziyyətdə saxlanması sayəsində torpağın qida rejiminin ta-

231

razlaşdırılması; məsaməlik, mineraloji və qranulometrik tərkib; mikrobioloji aktivliyin dərəcəsi aiddir.

Miqrasiya prosesinə meşə örtüyü böyük təsir göstərir (şəkil 11.8). Meşəlik faizi 64% olan sutoplayıcıdan səth axını meşəsiz sahəyə nisbətən 2,7 dəfə, fosforun aparılması isə 10 dəfə az olmuşdur.

Eni 20 m olan meşə zolağında səthi axında nitrat azotun miqdarı meşəsiz sahəyə nisbətən 15...39%, ammonium azotun miqdarı isə 20.. .25% az olmuşdur.

Biogen elementlərin miqrasiyasına meşədən başqa digər- sahələr də təsir göstərir. Məsələn, eni 500 m olan mədəniləşmiş çəmən səth axınında həll olunan fosforun konsentrasiyasını 28 dəfə azaldır.

Beləliklə, səth axını şumlanmamış sahələrlə nə qədər çox təmasda olarsa, onunla biogen maddələr su obyektlərinə bir o qədər az aparılır; suqoruyucu zonanın elmi əsasda formalaşmasında şübhəsiz, bu cəhətə diqqət

yetirilməlidir.

Şəkil 11.8. Sutoplayıcıda meşəlik faizindən asılı olaraq, səth axını (a) və su obyektinə aparılan forsfor (b) arasında asılılıq (Xrisanov, Osipov, 1993).

Kənd təsərrüfatı sahələrindən biogenlərin aparılmasının hesablanması aparılan maddələrin miqdarı torpağın xassələri, növləri və kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı ilə bağlı məlum aqrokimyəvi asılılıq əsasında yerinə yetirilir.

Torpaqdan aparılan biogenlərin təyini inteqral (kompleks) göstəricilər kimi bir neçə baza faktorları (torpaq, meteoroloji şərait, vegetasiya dövrünün uzunluğu, istifadə edilən gübrələrin miqdarı, onların verilmə üsulu və s.) nəzərə alınmaqla kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığına əsaslanaraq aparılır.

232

11.8. EROZİYAYA QARŞI MÜHƏNDİS-BİOLOJİ SİSTEMİN

(EMBS) KÖMƏYİ İLƏ BİOGEN YÜKÜN AZALDILMASI

Sutoplayıcı sahələrdə eroziyanın qarşısını almaq, həmçinin biogen axınını azaltmaq üçün eroziyaya qarşı sistem yaradılır. Bu sistem yamaclarda eroziyanın qarşısını almaq üçün kompleks mübarizə tədbirlərini (ərazinin düzgün təsərrüfat təşkili, xüsusi kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi üsulları və resursqoruyucu texnologiya, aqrotexniki, fı- tomeliorasiya, o cümlədən meşə meliorasiya və eroziyaya qarşı hidrotexniki tədbirlər) nəzərdə tutur.

EMBS-in daxili təşkili strukturun mürəkkəblik dərəcəsindən və relyefdə elementlərin (meşə əkinləri və hidrotexniki qurğular) yerləşdirilməsi xüsusiyyətindən asılıdır.

Strukturunun mürəkkəbliyinə görə EMBS sadə və mürəkkəb olur. Sadə sistemə yalnız ayrı-ayrı elementlər (meşə zolaqları, hidrotexniki qurğular, aqrotexniki üsullar və s.) daxildir. Mürəkkəb EMBS müəyyən sayda yarımsistemlərə (suayırıcıya yaxın hidroqrafık şəbəkə hissəsində, çayların suqoruyucu zonasında yerləşən əkin sahələri və s.) bölünür, bu, öz növbəsində daha aşağı səviyyə yarımsistemlərinə və ya ayrı-ayrı elementlərə bölünə bilər.

Sutoplayıcıda formalaşdırılan EMBS-in tərkibi eroziya qurşağından, yamacın dikliyindən və cəhətindən, litoloji tərkibdən asılı olaraq dəyişir. Mənbələrdən (şum və digər kənd təsərrüfatı sahəsi) səth axınının və biogenlərin udulmasının nizamlanmasında əsas yükü axmtənzimləyici meşə zolaqları və onun aşağı hissəsində yerin meyilliyini nəzərə alaraq yerləşdirilən sadə hidrotexniki qurğular daşıyır. Meşə zolaqları sadə hidrotexniki qurğularla birlikdə səth suları ilə hərəkət edən biogenlərin qarşısını alır, onların meşə çətri altında akkumulyasiya olunur və mənimsənilir.

Kənd təsərrüfatı sahələrindən daxil olan dağınıq biogen elementlərin axınını nizamlamaq məqsədilə EMBS-ə aşağıdakı meşə əkinləri növləri daxildir: axmtənzimləyici, qobu-yarğan və çayətrafı meşə zolaqları; qobu (dib) meşə əkini; çaybasarüstü terraslarda meşə əkini; subasarlarda meşə zolaqları; çaybasarətrafı meşə zolaqları. Lazım gəldikdə, meşə zolaqları sadə hidrotexniki qurğularla uyğunlaşdırılır (birləşdirilir).

Kənd təsərrüfatı sahələrində çoxillik otların zolaqlarla yerləşdirilməsi, herik şumu, cərgəaralan becərilən bitkilər və başdan-başa səpin nəzərdə tutulmalıdır, kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsində resursqoruyucu texnologiya tətbiq edilməlidir.

Suvarılan və qurudulan torpaqlarda magistral kanallar boyu və su hövzələri ətrafında 30-100 m enində şumlanmamış sahə saxlanılmalıdır

233

və ya orada irriqasiya meşə zolaqları salınmalıdır. Subasar ərazilərin 50-70%-i, əsasən, biçənək kimi istifadə olunmalıdır.

Şumlanan sahələr subasarm 10-15%-dən çox olmamalıdır. Çayqırağı meşələr və meşə zolaqları subasarm 20-25%-ni təşkil edərsə, onlar aqroekosistemin davamlığmı və məhsuldarlığının saxlanmasını təmin edər. Kənd təsərrüfatı sahələrində mineral və üzvi gübrələrin dozasına, vaxtına və verilmə texnologiyasına riayət etmək lazımdır.

Suqoruyucu zona hüdudunda aşağıdakılar qadağan olunur: - zəhərli kimyəvi maddələrlə tozlandırma və aviasiya vasitəsilə istənilən

gübrələrin verilməsi; - heyvandarlıq ferma və komplekslərinin, suvarma sistemlərinin pestisid

və mineral gübrələrin anbarlarının yerləşdirilməsi; - yeni müəssisələrin tikilməsi və köhnələrinin genişləndirilməsi; - avtonəqliyyat parklarının dayanacağı, yanacaq doldurma məntəqəsi,

yuma yeri, təmir sahəsi. Yuxarıdakılara əlavə olaraq sahil zolağı hüdudunda torpağın şumlanması,

mal-qara otarılması və otarma düşərgəsi salınması, zəhərləyici maddələrin və gübrənin verilməsi, istirahət düşərgəsinin tikilməsi və çadır şəhərciyi salınması qadağan olunmalıdır.

11.9. AZƏRBAYCANDA EROZİYAYA UĞRAMIŞ TORPAQLARIN EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ

Respublikamızın bütün təbii zonalarında torpaq eroziyasının yayılması və intensivliyinin öyrənilməsi üzrə geniş tədqiqat işləri K.Ə.Ələkbərov (1961), X.M.Mustafayev (1975) və bir çox başqaları tərəfindən aparılmışdır. K.Ə.Ələkbərov torpaq eroziyası üzrə aparılmış tədqiqatların nəticələrini cəmləşdirərək Azərbaycan Respublikasının torpaq eroziyası xəritəsini tərtib etmişdir.

Azərbaycanda eroziya prosesinin əmələ gəlməsinə və inkiaşfma təbii-tarixi amillərdən - relyef, iqlim, ərazinin geoloji-geomorfoloji quruluşu, torpaqəmələgətirən süxurların kimyəvi tərkibi, torpaq-bitki örtüyü də ciddi təsir göstərir.

Eroziya prosesinin əmələ gəlməsi yağıntılarla sıx əlaqədardır. Belə ki, torpağı dağıdıb özü ilə aparan suyun miqdarı düşən yağıntıların miqdarı və formasından asılıdır. Respublikanın dağlıq hissəsində müşahidə edilən leysan yağışlarının intensivliyi, ümumiyyətlə, çox (dəqiqədə 10 mm-dən artıq) olur və bunun da nəticəsində sel hadisələri baş verir. Azərbaycanda şiddətli leysanlar Lənkəran zonasında və Böyük Qafqazın cənub yamacında müşahidə edilir. Ə.C.Əyyubovun (1962) məlumatına görə Böyük Qafqazın cənub yamacında bir gündə 50-60 mm mi

234

qdarda düşən leysanlar hər il və 80-100 mm miqdarda düşən leysanlar isə 20 ildə bir dəfə müşahidə edilir. Bu leysanlar çılpaq yamaclarda eroziya prosesinin şiddətli getməsinə və sel hadisələrinin baş verməsinə səbəb olur. Azərbaycanın elmi-tədqiqat institutları və layihə təşkilatlarının məlumatlarına əsasən Respublika ərazisinin 36,4%-i müxtəlif dərəcədə eroziya prosesinə məruz qalıb. Onun 14,1%-i zəif, 10,7%-i orta və 11,6%-i şiddətli dərəcədə yuyulmuş torpaqlardır.

Cədvəl 11.3

Azərbaycanın kənd təsərrüfatı torpaqlarının eroziyaya uğrama dərəcəsi (Q.Ş.Məmmədov, 2002)

№ Kənd təsərrüfatı

yerləri

Sahə, hektar

la

Eroziy aya

uğrama mış

Eroziyaya uğrama dərəcəsi, hektarla

zəif orta şiddətli

1 Əkin 161314

7 1606049 4033 2258 807

2 Çoxillik

58752 46961 5664 4594 1533

3 Dincə qoyulmuş

172294 166746 3584 1447 517

4 Biçənək

107919 82785 11385 7781 5968

5 Örüş və otlaq 256236

1 1913571 244449 280066 124275

6 Kənd təsərrüfatı yerlərinin cəmi

4514473

3816112 269115 296146 133100

7 Sair torpaqlar 412703

3

F lespublika üzrə cəmi

8641506

Respublikanın ayrı-ayrı rayonlarında təbii şəraitdən və insanın təsərrüfat fəaliyyətindən asılı olaraq eroziya prosesi müxtəlif formada və müxtəlif dərəcədə inkişaf edib. Belə ki, Mil-Qarabağ zonasında ərazinin 30,8%-i, Quba-Xaçmaz zonasında 48,2%-i, Abşeronda 40,3%-i, Naxçıvan MR-də 70,7%-i. DQMV-də 59,3%-i, Şirvanda 27,7%-i, Şəki- Zaqatala zonasında 55,7%-i eroziyaya məruz qalıb. Düzən rayonlarında isə eroziya prosesi olduqca zəif gedir.

Qeyd edildiyi kimi, eroziya hadisəsi su eroziyası və külək eroziyası şəklində baş verir. Dağlıq şəraitində yamaclarda əsasən su eroziyası da-

235

Qax rayonu, İlisu kəndi yaxınlığında meşəsizləşdirilmiş yamacda yarğan eroziyası.

Hacıkənd ətrafında meşəsizləşdirilmiş yamacda səthi və xətti eroziya.

238

ha geniş yayılıb. Burada eroziya prosesinin güclü getməsinin əsas səbəbləri dik yamaclarda meşələrin qırılması və eroziyaya qarşı aqrotexniki tədbirləri həyata keçirmədən yamacların şumlanması, dağ-çəmən zonasında isə çim qatının dağıdılmasıdır. Belə sahələrdə yağmur suları torpağa hopa bilmədiyindən səthi su axımı əmələ gətirir və torpağı yuyub aparır, bir çox hallarda isə qobu və yarğanların əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bu isə çay hövzələrində su rejiminin pozulması və sellərin baş verməsinə gətirib çıxarır. Bu cür arzu olunmayan hala demək olar ki, ölkənin dağ rayonlarında rastlaşırıq. Böyük Qafqaz dağlarının şərq qurtaracağında axan çayların hövzələrində meşələrin yaxşı mühafizə olunmaması ilə əlaqədar olaraq eroziya prosesi daha intensiv gedir. Məsələn, Şamaxı rayonunda Qozluçay hövzəsində dağlar alçaq olub alp və subalp çəmənləri olmadığından hər il qoyun fermaları və qaramal meşə zonasında yerləşdirilir. Mal-qara burada otla birlikdə meşəaltı kolları və meşənin gələcək nəsli sayılan cavan ağacları və cücərtiləri tələf edir Bununla da meşənin şərq sərhədində onun son qalıqları get-gedə sıradan çıxır. Bunun nəticəsində torpaq qatı dağılır, yarğanlar əmələ gəlir, çox yerdə sürüşmələr baş verir. Odur ki, son illər Qozluçay hövzəsində yağışlar zamanı dəhşətli sellər axır. Meşəsi az olan Şin, Kiş, Girdiman və Pirsaat çaylarında da dağıdıcı sellər müşahidə olunur. Qatex, Mazım və Bala- kən çaylarının hövzələrinin çox hissəsi Zaqatala dövlət qoruğunda yerləşdiyi üçün orada meşələr, subalp və alp çəmənləri yaxşı mühafizə olunur. Buna görə də bu ərazidə eroziya prosesi zəif gedir, sel hadisələri az olur. Bu çayların su rejimi normal olur, suları isə həmişə şəffaf axır. Digər bir misal, Qax rayonu Sarıbaş kəndinin əhalisi meşənin əhəmiyyətini yaxşı başa düşərək kəndə bitişik ərazidə olan qocaman palıd ağaclığını göz bəbəyi kimi qoruyur. Bunun nəticəsində kənd sel hadisəsindən mühafizə edilir və meşə bərpa olunaraq öz keçmiş sərhədinə doğru irəliləyir.

Respublikanın bir çox subalp və alp yay otlaqlarında mal-qaranın sistemsiz və normadan artıq olarılması nəticəsində dağ-çəmən torpaqları başdan-başa eroziyaya məruz qalıb, ərazinin çoxu daşlı-qayalı sahələrə çevrilib. Bununla əlaqədar olaraq çəmənlərin məhsuldarlığı aşağı düşüb və ya otlaqlar tamamilə sıradan çıxıb. Belə sahələrə Qəbələ, İsmayıllı, Şamaxı, Quba, Gədəbəy, Daşkəsən, Kəlbəcər və Laçın dağlarında daha çox rast gəlmək olar.

Respublikamızın torpaq örtüyünə külək eroziyası da böyük ziyan vurur. Bu növ eroziya prosesi əsasən Abşeron yarımadasında, Qobustanda, Xaçmaz-Dəvəçi, Giləzi-Qaradağ-Ələt dəniz sahillərində, Cey- rançöl, Muğan və Mil çöllərində geniş yayılıb. Bu ərazilərdə külək eroziyası təsərrüfat sahələrinə hər il külli miqdarda zərər yetirir. Nəticədə

239

torpaq qatı qida maddələrindən məhrum olub münbitliyini itirir, məhsuldarlığı dəfələrlə aşağı düşür və ya tamamilə istifadədən çıxır. Alimlərin hesablamaları göstərir ki, 2,5 sm qalınlığında sovrulmuş torpaq qatı ilə hər hektardan 1,5 tona qədər çürüntü, 450-1000 kq azot, 100-200 kq fosfor, 3,5 tona yaxın kalium aparılır. Bununla yanaşı, külək eroziyası nəticəsində bağlar, bostanlar, arxlar, şose və dəmir yolları, tikintilər qum basqınlarından çox ziyan çəkir.

Bütövlükdə Azərbaycan ərazisini eroziya proseslərinin xarakterinə, növünə və intensivliyinə görə 9 coğrafi ərazi tipinə bölmək mümkündür (X.M.Mustafayev, 1974):

1. Torpaq səthinin zəif yuyulması və yerlərdə tək-tək qobuların əmələ gəlməsi kimi hallar respublikanın bəzi hündür hissələrində (Kiçik Qafqazda - Slavyanka, Kəlbəcər və başqa yaylalar; Böyük Qafqazın dağətəyi zonasında - Turut-Sarıca və Ceyrançöl bozqırları), habelə Xa- nabad, Kiçik və Böyük Turut hövzələrində yayılmışdır.

2. Çoxlu sayda qobuların olması, torpaq səthinin orta dərəcədə yuyulması Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında və Qobustandan şimal- qərbə doğru geniş bir qurşağı tutur. Böyük Qafqazın cənub yamacında orta dərəcədə yuyulmuş torpaqlar şimal-qərb istiqamətində yayılaraq Şəki-Zaqatala massivinin orta dağ qurşağında müşahidə olunur. Kiçik Qafqazda bu tipli eroziya Gürcüstan sərhədindən başlayıb cənub-şərqə doğru uzanaraq həm cənub, həm də şimal yamaclarda dağətəyi, orta və hündür dağ zonasını əhatə edir. Lənkəran zonasında çoxlu qobu olması və torpaq səthinin orta dərəcədə yuyulması dağətəyi və orta dağ qurşağında müşahidə edilir.

3. Şiddətli yuyulmuş torpaqlar Böyük Qafqaz silsiləsinin suayıncı xətti boyunca yayılaraq Dağıstan Respublikası ilə sərhəd boyu uzanır. Torpaq səthinin şiddətli yuyulması Kiçik Qafqazın şimal, şimal-şərq və cənub yamaclarında, Naxçıvan MR-in dağlıq hissəsində və Lənkəranın yuxarı dağlıq hissəsində müşahidə olunur.

4. Çoxlu qobu olması, torpaq səthinin zəif yuyulması və sovrulması Böyük Qafqaz zonasını əhatə edərək, onun şərq və cənub yamaclarında. Böyük Qafqazın cənub-şərq qurtaracağında. Qobustanın bütün ərazisində, Niyaldağ. Xocaşen, Bozdağ silsilələrində və Ceyrançöl massivində yayılmışdır.

5. Torpaq səthinin şiddətli yuyulması və sellərin əmələ gəlməsi

240

Böyük Qafqazın cənub yamacında və Naxçıvanın cənub-şərq hissəsində yayılmışdır. Böyük Qafqazın cənub yamacında bu tip eroziya Qəbələ rayonundan başlayaraq zolaq şəklində şimal-qərbə doğru uzanıb Gürcüstan sərhədinə qədər olan ərazini tutur. Burada eroziya prosesi torpağın üst qatını dağıdaraq ana süxurun səthə çıxmasına səbəb olur. Bununla bərabər, kobud materiallar, aşınma məhsulları qorxulu olan sel mənbələrində - hövzələrdə toplanır. Uzun sürən quraqlıqdan sonra leysan yağışları nəticəsində əmələ gəlmiş şiddətli su axını torpağı yuyaraq aşınma materiallarını sel axınları şəklində aparır.

6. Torpaq səthinin zəif yuyulması və suvarma (irriqasiya) eroziyası Kür-Araz və Samur-Dəvəçi ovalığının şimal-şərqində, respublikanın cənubunda - Lənkəranda, Araz çayı hövzəsində (Arazboyu ovalıq), Naxçıvan düzənliyi və Qanıx-Əyriçay vadisinin Şəki-Zaqatala massivində yayılmışdır. Göstərilən ovalıqların səthi az meyilli olduğu üçün burada eroziya prosesi zəif gedir. Arxyanı, sahil zolaqları sahələrində səthin meyiİliyi və bəzən 5*’ olduğundan torpağın yuyulması şiddətli gedir və nəticədə yarğanların əmələ gəlməsi müşahidə edilir. Bu növ eroziya Kür- Araz ovalığında daha geniş yayılmışdır.

7. Güclü külək eroziyası Abşeron yarımadası və ona bitişik ərazilərdə müşahidə edilir. Burada küləyin təsiri nəticəsində yer səthinin quruluşu da dəyişir. Külək erozyası Turut-Sarıca, Ceyrançöl massivlərində də yayılmışdır. Bu ərazilərdə külək torpağın münbit qatını sovurmaqla qa- rayellərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Eynilə Kiçik Qafqazın qərb hissəsinin dağətəyi qurşağında əsən şiddətli şimal-qərb küləkləri torpağı sovuraraq külək eroziyasının yayılmasına şərait yaradır.

8. Sovrulan qumlar Xəzər dənizi sahilində, Ələtdən cənubda və Abşeron yarımadasında yayılaraq hərəkət edən qum təpəcikləri əmələ gətirir.

9. Qayalıq yerlərə dəniz səthindən 2800-3000 m hündürlükdə olan açıq sahələr aiddir. Bu ərazilər üçün fiziki aşınma - denudasiya prosesləri daha çox səciyyəvidir.

Ərazi tiplərinin səciyyəsindən göründüyü kimi, respublikamızın ərazisində səth, külək və qobu eroziyası geniş yayılmış və torpaqlar müxtəlif dərəcədə eroziya proseslərinə məruz qalmışdır.

Respublikamızın torpaq örtüyü üçün çox ciddi problemə çevrilmiş eroziya proseslərinin və onun törətdiyi fəsadların (sel hadisələri və s.)

241

qarşısını almaq, intensivliyini azaldıb təbii həddə endirmək, eroziyaya məruz qalmış torpaqların münbitliyini artırmaq, bioloji potensialı və ilkin ekoloji parametrlərini bərpa etməkdən ötrü kompleks aqrotexniki, meliorativ, meşəmeliofativ və s. tədbirlərin görülməsi tələb olunur. Bizim fıkrimizcə, eroziya probleminin həlli aşağıdakı prisiplərə əsaslanmışdır:

1. Eroziyaya qarşı təklif edilən tədbirlər sistemi (aqrotexniki, meliorativ və s.) vasitəsilə aşağıdakılara nail olunmalıdır:

a. eroziya proseslərinin öz təbii həddində sabitləşməsinə; b. torpaq zonası üçün səciyyəvi olan yüksək münbitlik göstəricilərinin

reallaşmasına və torpağın ilkin ekoloji parametrlərinin bərpasına;

2. Eroziyaya qarşı görülən tədbirlər sistemi Azərbaycanın bütün regionları üçün universal səciyyə daşımamalı, yerli iqlim, relyef, torpaq və təsərrüfat fəaliyyətləri nəzərə alınmaqla layihələşdirilməlidir.

Aqrotexniki tədbirlər. Kənd təsərrüfatı məqsədləri üçün istifadə edilən torpaqlar eroziya proseslərinə qarşı daha həssasdırlar. Mülkiyyət (dövlət, bələdiyyə, xüsusi) formasından asılı olmayaraq bu təyinatdan olan torpaqlar eroziyaya qarşı müvafiq tədbirlər kompleksinin görülməsini tələb edir. Bunlar aşağıdakılardır:

a. kənd təsərrüfatı yerlərinin eroziyaya qarşı təşkili düzgün həyata keçirilməli, meylliyi lö'^-dən çox olan yamaclar əkin və örüş altında istifadədən çıxarılmalı, xüsusi • tədbirlərdən (kontur-meliorativ, terraslaş- dırma və s.) sonra çoxillik əkinlər, meyvə bağları, üzümlüklər və meşəliklərin salınması üçün istifadə edilməlidir;

b. tarla aə tarlaqoruyucu əkin dövriyyəsi sistemlərinə üstünlük verilməli, bu zaman payızlıq dənli və çoxillik ot bitkiləri üstünlük təşkil etməli, əkinlər yüksək normada gübrələnməli, herikdən istifadə məhdudlaşdırılmalı və ya tamamilə dövriyyədən çıxarılmalıdır;

C. yamaclarda səthi su axınının və torpağın yuyulmasının qarşısını almaq, habelə torpağın münbitliyini mühafizə etmək üçün yamaclarda şum, kultivasiya işləri yamacın eni istiqamətində və ya sahənin horizont- ları üzrə aparılmalı, yuyulmanı azaltmaq və rütubəti saxlamaq üçün tirələr və şırımlar çəkilməlidir;

d. dik yamaclarda eroziya prosesini zəiflətmək üçün şumlamada ba- lansir və ya korpusu çevrilən xüsusi dağ kotanlarından istifadə edilməli, şumu yamacın aşağı hissəsindən başlamaqla birtərəfli aparılmalı və laylar yamacın aşağı tərəfmə doğru çevrilməli, zolaqlarla dərindən şumlanmaya üstünlük verilməlidir.

242

Meşə meliorasiya tədbirləri Hazırda dağ rayonlarında geniş tətbiq olunan fıtomelorasiya mübarizə

tədbirlərindən biri meşə - meliorasiya işləri sayılır. Bu tədbirlər əkinçilik zonasında tarlaqoruyucu meşə zolaqlarının salınması, yolların, kanalların, su hövzələrinin ətrafının yaşıllaşdırılmasmdan ibarətdir. Təcrübələr göstərir ki, meşə zolaqları dənli bitkilərin məhsuldarlığının 3 - 4, pambığın məhsuldarlığının isə 2,5 - 3 sentnerə qədər artmasına şərait yaradır.Lakin təəssüflə qeyd edək ki, ölkəmizdə belə zolaqların salınmasına və mövcud zolaqların qorunub saxlanılmasına fikir verilmir. Hazırda ölkəmizin 33 suvarılan düzən rayonları ərazisində 1968 - ci ildən indiyə qədər cəmi 6000 ha -a yaxın meşə zolağı salınıb . Bu zolaqların çoxu qayğısızhqdan sıradan çıxıb və cəmi 1800 ha qalıb. Ağcabədi və Beyləqan rayonlarında 1950 - ci illərdə salınan qiymətli dövlət meşə zolaqları qışlaqlar kimi istifadə olunur və bu səbəbdən tədricən sıradan çıxır.

Meşəsizləşdirilmiş dağ yamaclarında meşələrin bərpa edilməsi də böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu baxımdan, Qax meşə təsərrüfatının İlisu və Sarıbaş kəndləri ətrafında, Kəlbəcər meşə təsərrüfatının İstisu kurortu ətrafında eroziyaya qarşı salınan meşəliklər təqdirə layiqdir.Lakin təə- süllə qeyd etməliyik ki, belə sahələr olduqca azlıq təşkil edir. Meşə təsərrüfatının əksəriyyəti eroziyaya qarşı meşəlikləri torpağı yuyulmuş dik yamaclarda deyil, azmeylli sahələrdə aparmışdır.

Ən qiymətli və vacib meşə - meliorasiya tədbirlərindən biri də eroziyaya uğramış dağ yamaclarında terrasların düzəldilməsi və orada bağların, meşə - bağların salmmasıdır.Dağlanmızda meylliyi 13 dərəcədən yuxarı olan yamaclarda terraslar düzəldilə bilər.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki. Respublikamızın bəzi dağ rayonlarında vaxtilə layihə əsasında 1000 ha - ya yaxın dağ yamaclərı terraslaşdı- rılmışdır. Lakin bu terrasların az bir hissəsində meyvə bağları salındı. Əksər terraslar isə istifadəsiz qalıb yararsız hala düşür.

1967 - ci ildən başlayaraq ölkəmizin dağətəyi rayonlarında meşə təsərrüfatları tərəfindən kənd təsərrüfatı üçün yararlı olmayan, eroziyaya uğramış yamaclarda terraslar düzəldilir və orada püstə - badam bağları yetişdirilir. Hazırda Dəvəçi, Siyəzən, Şamaxı, Ağsu, Zəngilan, Yardımlı və Tovuz rayonları ərazisində meşə təsərrüfatlarının yaratdıqları belə bağların .sahəsi 2000 ha - dan artıqdır. Dəvəçi rayonunun ərazisində 600 ha - a yaxın ərazidə eroziyaya məruz qalmış dik yamaclarda eldar şamı ilə qarışıq əkilən püstə - badam bağları xüsusi qeyd edilməlidir . Vaxtilə yarımsəhra şəraitində gözyorucu daşlı - bəhrəsiz yamaclar indi təbiətin yaşıl bir güşəsinə çevrilib.

Respublikamızda şiddətli dərəcədə eroziyaya uğramış meşə melora- siya tədbirlərinə ehtiyacı olan sahələr hazırda 60 000 ha -ra çatır. Bu sa

243

hələrdə püstə və badamdan istifadə edib bağlar, meşə - bağların salınması meyvəçiliyin inkişafına kömək edə bilər. Salınacaq belə yaşıllıqlar quru daşlı yamacları cana gətirər, oranın iqlimini yaxşılaşdırar, ərazinin estetik vəziyyətini daha da gözəlləşməsinə zəmin yaradar.

Yaylaqlarda torpağı eroziyadan mühafizə etmək üçün otlaq sahələri sistemli istifadə edilməli, otarma norması və vahid sahədə otarılan mal - qaranın sayı normadan artıq olmamalıdır. Bununla yanaşı otlaqlarda eroziyaya qarşı aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilməlidir. Mal -qaranı yaylaqlara vaxtında köçürtmək, otlaqların dincə qoyulması, biçənək - otlaq sisteminin genişlənməsinin tətbiq olunması, mal - qaranı dövriyyə sistemi ilə otarmaq, alaq otlarına qarşı mübarizə aparmaq, sahələri daşdan təmizləmək və s. Bu tədbirlər yerinə yetirilərsə, topağın yuyulmasının qarşısı alınar, bitki örtüyü bərpa olunar və otlaqların məhsuldarlığı artar.

Ölkəmizin ərazisinin Xəzər sahili boyunca təxminən 25 000 hektara yaxın sahədə hərəkət edən, sovrulan qumluqlar yayılıb. Xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrinə xeyli ziyan vuran qumluqların bərkidilməsi günün vacib məsələlərindəndir. Bu iş Xəzər sahillərində beynəlxalq əhəmiyyətli kurort zonasının yaradılmasının ayrılmaz bir hissəsini təşkil edir .

Qumluqları külək eroziyasından qorumaq üçün tarlaqoruyucu meşə zolaqlarının, meşə - bağların, üzümlüklərin, püstə, badam, innab və zeytun plantasiyalarının salınması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bununla yanaşı sahil qumluqlarını bərkitmək üçün müxtəlif polimerlərdən və digər kimyəvi birləşmələrdən istifadə etmək vacibdir.

Yuxarıda göstərilən tədbirlər kompleks şəkildə, bir - birinə uyğun olaraq həyata keçirilərsə, torpağın eroziyasının qarşısını almaq olar .

Torpağı eroziyadan mühafizə işində kənd, su və meşə təsərrüfatları kompleks şəkildə-iştirak etməlidir.

244

XII FƏSİL

KİMYALAŞDIRMANIN EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ

12.1. MİNERAL GÜBRƏLƏRDƏN İSTİFADƏ

Bitki inkişafı üçün müəyyən miqdarda biogen maddələrə ehtiyac göstərir (azot birləşmələri, fosfor, kalium və s.), bu maddələri o, adətən torpaqdan mənimsəyir. Təbii ekosistemlərdə bitki tərəfindən assimlyasiya olunan biogenlər, toxumlar, bitki töküntüləri, ölmüş tumurcuqlar, köklər və s. maddələrin mübadiləsində destruksiya prosesləri nəticəsində torpağa qayıdır.

Azot birləşmələrinin bir hissəsi bakteriyalar vasitəsilə atmosferdən fıksasiya olunur. Biogenlərin bir hissəsi yağıntılar vasitəsilə torpağa düşür. Balansın mənfi tərəfləri infiltrasiya, həll olmuş biogenlərin səthi axımı, onların eroziya prosesi zamanı torpaq hissəcikləri ilə aparılması, həmçinin azot birləşmələrinin qaz şəklinə düşərək atmosferə keçməsi hesab olunur. İlkin (bakirə) ekosistemlərdə biogen maddələrin, həmçinin humusun balansı yüksək dəqiqliyi ilə qapanır.

Kənd təsərrüfatı təbii, praktiki olaraq qapalı biogen balansını pozur. Biogenlərin bir hissəsi hər il məhsul tərəfindən aparılır. Aqrosistem- lərdə qida maddələrinin aparılması sürəti təbii sistemlərə nisbətən 2-3 dəfə çox olur, məhsul nə qədər çox olarsa, qida maddələrinin aparılması da bir o qədər çox olar.

Dünyada dənli bitkilərin məhsulu vasitəsilə ildə 40 mln. tona qədər, yaxud 1 ha dənli bitki sahəsindən 63kq azot aparılır.

Buna görə torpağın münbitliyini saxlamaq və məhsuldarlığı yüksəltmək üçün gübrələrdən istifadə etmək lazım gəlir. İntensiv əkinçilikdə güb- rəsiz torpağın münbitliyi elə sonrakı ildə aşağı düşür. Yerli şəraitdən asılı olaraq adətən azot, fosfor və kalium gübrələrindən müxtəlif formada və birləşmələr şəklində istifadə olunur.

Qeyd edək ki, dünyanın bütün torpaqlarının tərkibində 150 mld. ton azot vardır. Hətta ən kasıb torpaq sayılan çimli-podzol torpaqlar tərkibində 20 sm-lik şum qatında hektarda 2-4 ton azot saxlayır. Qaratorpaqda isə bu rəqəm 20-30 tona çatır.

Göründüyü kimi torpaqda artıqlamasılə azot vardır, lakin torpağa yenə də azot verilir. Bunun səbəbi müxtəlif azot formaları bitki tərəfindən kifayət qədər mənimsənilə bilmir. Gübrənin tərkibindəki azot ammonium və ya nitrat duzları şəklində olub bitki tərəfindən daha yaxşı mənimsənilir, lakin gübrənin davamiyyəti uzunmüddətli olmur. Sonrakı ildə gübrənin effektliyi ilk təsirinə nisbətən 20%-ə enir.

245

Uzun illər azot gübrələrinin itməsi əsasən onun axım vasitəsilə çaylara və yeraltı sulara keçməsilə izah edilirdi.

Yüksək nəmliyi olan yüngül torpaqlarda tarla bitki ilə örtülü olma- dıqda azot birləşmələri yuyulub aşağı qatlara keçir. Qalan hallarda isə azotun itməsi denitrifikator-bakteriyaların təsiri altında azot müxtəlif ok- sidlər və molekul formasına keçərək bərpa olunması yolu ilə baş verir.

Y.V.Novikova (1999) görə Rusiyanın tarlalarından havaya 1,5 mln. ton azot uçur.

Tarlaya azot gübrələri verildikdə onun miqdarı elə hesablanmalıdır ki, gübrələr məhz bitki tərəfindən mənimsənilsin, ətraf mühitə və insanlara ziyan yetirməsin. Çünki biogen maddələrin çoxluğu ətraf mühiti, saf suları çirkləndirir, su hövzələrini evtrofıkasiyaya uğradır, hətta atmosferin ozon qatını təhlükə altına alır. Su hövzələrinə daxil olan birləşmiş azotun yarıdan çoxu kənd təsərrüfat istehsalının payına düşür. Suyun qida maddələri ilə, ilk növbədə birləşmiş azotla zənginləşməsi, həddən çox yosunların inkişafına səbəb olur, onlar çürüyərək anaerob bakterial parçalanmaya məruz qalır, bu isə oksigeni defısitləşdirir. Bunun nəticəsində balıqlar və başqa su heyvanlarının məhvinə gətirib çıxarır.

Nitratlar normadan artıq yalnız suda deyil, həm də ərzaq və yem bitkilərində toplanır. Öz-özlüyündə insan və heyvanların sağlamlığına təhlükə yaratmasa da, onlardan asanlıqla əmələ gələn nitritlər yüksək dərəcədə zəhərli olub qanda ağır xəstəliklər törədir. Nitritlərdən nitroa- minlər əmələ gələ bilər.

Müasir əkinçiliyi aqrokimyəvi vasitələrsiz təsəvvür etmək mümkün deyildir. Bitkiçilikdən alman məhsulların yarısı aqrokimyəvi vasitələrin hesabına əldə edilir. Bəzi hesablamalara görə kimyəvi vasitələrdən istifadə bitkiçilikdən alınan məhsulun 50-60, bəzən isə 70%-ni xəstəlik və zərərvericilərdən qoruyur. Digər hesablamalara görə Yer kürəsi əhalisinin 30%-i, yəni dörddə birdən də bir qədər çoxu mineral gübrələrin hesabına ərzaqla təmin edilir.

Hazırda dünyada 300 mln. tondan artıq gübrə istehsal olunur. Bununla belə, yenə də dünyanın bir çox ölkələrində, əsasən də Afrikada bir çox səbəblərdən, o cümlədən qeyri-üzvi və üzvi mineral gübrə qıtlığı səbəbindən kənd təsərrüfatı bitldlərinin məhsuldarlığı olduqca aşağıdır. YUNESKO-nun məlumatına görə hər il Yer kürəsində milyonlarla insan aclıqdan ölür, on milyonlarla insan isə ərzaq qıtlığından daim əziyyət çəkir. Bu o zaman baş verir ki, planetimizin əhalisi durmadan artır, adam başına düşən kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların sahəsi isə ildən-ilə azalmaqda davam edir. Yaşayış məskənlərinin daim genişlənməsi, torpaqların eroziyası, şorlaşma və bataqlaşması dünyanın hər yerində müşahidə edilir.

246

Hələ XIX əsrin əvvəllərində Y.Libix sübut etmişdir ki, torpaqdan kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsulu ilə birgə biogen elementlər də aparılır. Mineral gübrələr tətbiq edilmədiyi halda torpaqlar qüvvədən düşür. Düzgün texnologiyalar əsasında tətbiq edilən gübrələmə sistemi biosferin çirklənməsinə yol vermir və digər fəsadlar törətmir. Əksinə, gübrələmə, qeyd edildiyi kimi məhdud sahədən daha çox məhsul götürməyə imkan verməklə, milyonlarla hektar meşə, çəmən, çöl və digər ekosistemləri qorumağa şərait yaradır. Hesablamalar göstərir ki, əgər dünya miqyasında mineral gübrələrin və digər kimyəvi vasitələrin tətbiqi dayandırılarsa, Yer kürəsi əhalisini ərzaqla təmin etməkdən ötrü əkinə yararlı torpaqların sahəsini 4-5 dəfə genişləndirmək lazım gələrdi. Bundan ötrü isə milyon hektarlarla təbii ekosistemlər, xüsusən də mülayim və tropik qurşağın meşələri məhv edilməlidir.

Mineral gübrələri, həmçinin mikro gübrələri tətbiq etmədən əkinçilikdə qida maddələrinin müsbət balansını yaratmaq mümkün deyildir. Mineral və mikro gübrələr əkinçilikdə biogen elementlərin davranışını yaxşılaşdırmaqla yanaşı, ətraf mühitdə də bu maddələrin müvazinətini qoruyub saxlayır. Əkinçilikdə qida elementlərinin balansının pozulması nəticəsində torpaq, bitki və təbii su hövzələrinin kimyəvi tərkibinin pisləşməsi baş verir, bu isə öz növbəsində kənd təsərrüfatı və yem bitkilərinin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərməklə insanların və ev heyvanlarının xəstələnməsinə gətirib çıxarır. Məsələn, yod çatışmazlığı endemik zob, flor dişlərin kariyesinə, sink ürəyin işemiya xəstəliyinə, marqans şəkərli diabetə səbəb olur.

Tarlaların gübrələnməsi qədim zamanlardan başlanmışdır. Hələ eramızdan əvvəl I əsrdə bu tədbirə böyük diqqət ayrılmışdır. Belə ki. Qədim Romada səthin relyefini nəzərə alaraq, düzən sahədə hektarın '/4- nə 18 araba, yamaclarda isə 24 araba peyin verirdilər.

ABŞ-m mütəxəssisləri ayrı-ayrı faktorların kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığına təsirini və əhəmiyyətini sıra ilə aşağıdakı kimi

qiymətləndirmişlər (%).

Gübrələr 41 Herbisidlər 15...20

Əlverişli torpaq 15 Hibrid toxumlar 6 Suvarma 5 Digər faktorlar 11...16

Statistik rəqəmlər sübut edir ki, hazırkı dövrdə planetimizin hər

dördüncü adamı gübrələrin tətbiq olunması ilə əldə olunan əlavə məh-

sulla qidalanır. Akademik D.N.Pryanişnikovun gübrələrin köməyi ilə əldə olunan

247

mohsul artımını yeni əkinçilik kontinentinin açılması ilə müqayisə etməsi əlbət ki, təsadüfi deyildir.

1986-1990-cı illər ərzində Rusiyanın əkinçiliyində orta hesabla 13 mln. ton mineral gübrələrdən istifalə olunmuşdur. D.M.Xomyakovun (1998) verdiyi qiymətə görə Rusiya əhalisini aşağıdakı miqdarda bitkiçilik məhsulları ilə lazımi miqdarda təmin olunmasına ehtiyac vardır (mln. ton hesabı ilə): taxıl 95, şəkər çuğunduru 27, günəbəxan 3,5, kartof 38, tərəvəz 11,5. Bu zaman 10 mln. ton gübrə, 8,5 min ton pestisidlər, 35,5 mln. əhəngtərkibli material tələb olunur. Bununla belə, müəllifə (Xomyakov, 1998) görə 1996-1997-ci illərlə Rusiyada tarlalara vəsait çatışmazlığından cəmi 1,4... 1,7 mln. ton gübrə verilmişdir (1 ha torpağa 14 kq, yəni elmə əsaslanan tələbatdan 10 dəfə az). Deməli, hər hektar səpin sahəsi 100 kq qida maddəsi almır.

ABŞ-da məhsul toplanan sahə 125 mln. ha olub, təxminən Rusiya- mnkına bərabərdir. 1995-1997-ci illərdə ABŞ-da hər il tarlalara26 mln. ton mineral gübrə, yəni hər hektar əkin sahəsinə 208 kq mineral gübrə verilmişdir. Əkinçilikdə 10 mln. tona yaxın azot, 4 mln. ton fosfor və 5 mln. ton kalium gübrəsi verilərək, qida maddələrinin müsbət balansını təmin etmişdir («ABŞ-ın aqrar sektoru XX əsrin sonunda»). 1991-1993- cü illərdə AFR-də kənd təsərrüfatı sahələrinin hər hektarına orta hesabla 192,3 kq mineral gübrə, o cümlədən 108,7 kq azot, 34,3 kq fosfor və 49,3 kq kalium gübrəsi verilmişdir, bununla da kənd təsərrüfatı sahəsinin 1 ha-dan dən (toxum) vahidi hesabı ilə ortaillik istehsal məhsulu 6,94 ton təşkil etmişdir (Şpaar, 1996).

B.Q.Mineyev (1998) bütün gübrələrdən və kimyəvi meliorantlardan düzgün istifadə etməyin alternativi olmadığını qeyd edərək, onun həllinə tələb olunan funksional məsələləri aşağıdakı kimi ifadə edir:

— bitkiyə, xüsusilə bitkiçiliyin məhsulunu təşkil edən onun generativ hissəsinə daxil olan toksiki elementlərin qarşısını alan fizioloji maneə fəaliyyətini gücləndirməyi nəzərə alaraq, mədəni bitkilərin biogen makro və mikroelementlərlə qidalanmasının optimallaşdırılması;

— torpağın münbitliyinin bərpası, onun xassələrinin və humus^ vəziyyətinin yaxşılaşdırılması;

- aqroekosistemdə optimal nisbəti nəzərə alaraq, əkinçilikdə biogen elementlərin aktiv balansını və kiçik dövranını saxlamaq;

— aqroekosistemin ağır metallarla və digər toksiki elementlərlə qlobal və lokal texnogen çirklənməsinin neqativ nəticələrinin aşağı salınması;

— aqroekosistemdə radiasiya-ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması; — aqroekosistemin bioloji göstəricilərinin nizama salınması; — bitkiçilik məhsulunun kimyəvi tərkibinin və qidahhq dəyərinin

yaxşılaşdırılması.

248

Gübrələrin ətraf təbii mühitə, aqrosenozun bu və ya digər komponentlərinə əlverişsiz təsiri olduqca müxtəlifdir (torpağın, qrunt və səth sularının çirklənməsi, su hövzələrinin evtrofıkasiyanıın güclənməsi, torpağın bərkiməsi; qida maddələrinin dövriyyəsinin və balansının pozulması, torpağın aqrokimyəvi xassələrinin və münbitliyinin pisləşməsi; səpinlərin fıtosanitar vəziyyətinin pisləşməsi və xəstəliklərin inkişafı, kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının və əldə olunan məhsulun keyfiyyətinin aşağı düşməsi və s.).

12.1.1. Azot gübrələri Məlum olduğu kimi, azot bitkinin qidalanması üçün əsas element sayılır,

odur ki, azot gübrələri əkinçiliyin kimyalaşdırılmasmın əsas komponentlərinə aiddir. Lakin qida elementlərinin balanslaşdırılma- ması, su rejimi pozulduqda, kifayət qədər işıqlanma olmadıqda və digər əlverişsiz şəraitdə azot gübrəsinin yüksək dozada verilməsi torpaq münbitliyinin aşağı düşməsinə və qida məhsullarının çirklənməsinə səbəb ola bilər. B.Kommonerin (məşhur «ekologiyanın dörd qanunu»nun müəllifi) məlumatına görə ABŞ-da torpağa verilən gübrələrlə daxil olan azotun orta hesabla yarısı bitkilər tərəfindən udulur. Onun qalan miqdarı atmosferə ayrılır, su hövzələrinə axıdılır və torpaqda toplanaraq ətraf təbii mühiti çirkləndirir.

Azot mineral gübrələri bərk və maye halında hazırlanır və istifadə olunur. Bərk azot gübrələri formasına görə aşağıdakılara bölünür:

— ammonyakh (NH4): ammonium - sulfat, ammonium-xlorid; — ammonyak-nitrath (NH4NO3): ammonium selitrası, ammonyak-

sulfat-nitrat; — nitrallı (NO3): natrium-nitrat (natrium selitrası), kalsium-nitrat

(kalsium selitrası); — amidli (NH:): karamid (sidik cövhəri), sianamid-kalsium. Maye halında azot gübrələrindən ammonyakh gübrələrdən geniş istifadə

edilir, azot burada ammonyak (sulu və susuz halda) şəklində olur. Azot gübrəsinin dozasının artırılması, həm əldə olunan məhsulda nitrat- ların artmasına səbəb olur, həm də məhsulda «C» vitamininin, şəkərin və digər maddələrin azalmasına, bununla da, onun bioloji dəyərinin aşağı düşməsinə səbəb olur.

Tərəvəzdə nitratların toplanmasında istifadə edilən gübrənin forması, məhsulun yığım vaxtı böyük rol oynayır.

Azot gübrələri təbii suları da çirkləndirir. Su obyektlərinə azotun axması həm təbii (iqlim və hava, hidrologiya, relyef), həm də antropogen faktorlarla (ərazinin kənd təsərrüfatında istifadə dərəcəsi, tətbiq olunan əkinçilik sistemi, gübrənin dozası və s.) baş verir.

249

Şəkil 12.1. Azot gübrələrinin qeyri kifayət qədər izafi dərəcədə verilməsinin bəzi nəticələrini göstərən sxem

Torpaqdan nitratlann yuyulub aparılması prosesini çəmənlərin şumlanması, səpin dövriyyəsində taxılın və cərgəaraları becərilən bitkilərin payının artması, aralıq bitkilərin becərilməsindən tamamilə imtina edilməsi gücləndirir.

Tərəvəz, giləmeyvə və üzüm bitkisinin intensiv becərildiyi rayonlarda qrunt sularının nitratlarla çirklənməsi müşahidə olunur.

Gübrə veriləndən əvvəl torpaqda əhəngləmə aparılmalıdır, bu tor

250

pağın turşuluğunu aşağı salır və nitratların bərpa olunma prosesini aktivləşdirir.

Nitratların toplanmasında gübrənin verilmə vaxtı mühüm rol oynayır. Kökmeyvəlilərin və kələmin kütləvi yetişdiyi dövrdə azot gübrəsinin verilməsi tövsiyə olunmur.

Cədvəl 12.1

Müxtəlif bitkilər altında torpaqdan azotun aparılması, kq/ha

Torpaq Şum sahəsi

Çəmən Taxıl

Cərgəarası becərilən

Qumlu 30 45 7 Gillicəli 21 32 5 Gilli 15 24 3 Orta hesabla 22 34 5

Kənd təsərrüfatı məhsullarının nitratlarla çirklənməsinin azaldılmasında (qarşısının alınmasında) kifayət miqdarda üzvi gübrələrin (peyin, kompost, siderat) verilməsi olduqca mühüm üsul hesab olunur. Bir çox ölkələrdə aparılan təcrübələrin nəticələri göstərir ki, üzvi gübrələr mineral gübrələrlə 4:1 nisbətində verilməsi məqsədəuyğundur.

Bitkilərin qidalanmasında mineral azota perspektiv alternativ bioloji azot hesab olunur.

Müxtəlif dozalarda azot gübrəsi verildikdə torpağın nəmliyi yalnız dənin mütləq artıma deyil, həm də onun tərkibində toplanan zülalların toplanmasına da müsbət təsir göstərir.

Məlum olduğu kimi, ayrı-ayrı torpaq-iqlim zonası və ya aqrokimyəvi rayon üçün təcrübələrin aparılması yolu ilə üzvi və mineral gübrələrin orta verilmə norması müəyyən edilmişdir.

12.1.2. Fosfor gübrələri Kənd təsərrüfatında tətbiq olunan fosfor gübrələri, əsasən bitki tərəfindən

asan mənimsənilən, suda həll olan növlərdən ibarətdir. Bura superfosfat və ikiqat superfosfat, həmçinin mürəkkəb gübrələr - ammofos, diammofos, nitroammofoska, karboammofoska daxildir.

Fosfor mühüm biogen elementlərə aiddir. Canlı orqanizmlərin fors- fora olan tələbatı azotdan təxminən 10 dəfə az olmasına baxmayaraq, o, bitki üçün yalnız qidalanma mənbəyi deyil, həmçinin enerji mübadiləsində və artım prosesində əsas rol oynayır.

Tam yararlı məhsul alınmasına əlverişli şərait yaratmaq üçün torpaqda kifayət qədər mənimsənilən fosfor olmalıdır.

Lakin bununla yanaşı, fosfor gübrələri ilə birlikdə torpağa çoxlu

251

sayda torpaq mühitində az hərəkətdə olan toksik elementlər də daxil olur. Superfosfät tərkibində daha çoxlu miqdarda çirkləndirici maddələr olması ilə fərqlənir (Barrows, 1966):

Qarışıq miqdar, mq/kq As 1,2...2,2

sı 0,0...4,5

Co 0...9 Ni 7...32

Cu 4...79

Pb 7...92

W 20...180 Cd 50...170

Cr 66...243 Zn 50...1430

Bundan başqa fosfor gübrələrinin tərkibində ftor toksik birləşmələri də olur. Gübrə kimi istifadə olunan fosforun xeyli hissəsi torpaqda qalır, belə ki, torpaqda olan Ca, Al və Fe-la birləşir. Aparılan tədqiqatlar təbii fosfatların tərkibində radioaktiv elementlərin (uran, radium) olmasını təsdiq edir.

Təbii sularda P205-in miqdarının çoxalması su obyektlərinin evtro- fıkasiyasına səbəb olur: bəzi regionlarda hazırda göl və su anbarlarında yosunların biokütləsi kənd təsərrüfatının ümumi məhsulunu keçir.

Müəyyən edilmişdir ki, su hövzəsinə 1 kq fosfor daxil olduqda 100 kq fıtoplankton əmələ gəlir, suda fosforun konsentrasiyası 0,01 mq/1- keçdikdə isə yosunların kütləvi inkişafı ilə əlaqədar suyun «çiçəkləməsi» başlayır (Mineyev, 1990).

Yuxarıdakıları nəzərə alaraq, fosfor gübrələrindən istifadə etdikdə aşağıdakı faktorlara diqqət yetirməlidir:

- gübrə kimi istifadə olunan xammal materialları; - gübrədə olan ağır metallar, radionuklidlər və digər toksiki elementlərlə

(birləşmələrlə) torpağın çirklənməsinin yol verilən səviyyəsi; - fosfor gübrələrinin torpağa verilməsində vacib olan əməliyyatlar (işin

aparılma vaxtı, gübrələnən sahələrin yerləşdiyi məkan, müvafq işlərin yerinə yetirilməsi üçün şəraitin mövcudluğu), həmçinin torpağın fos- forlaşdırılması zamanı ekoloji məhdudiyyətlərə riayət olunması.

12. L3. Kalium gübrələri Ən çox yayılan kalium gübrələrinə kalium-xlorid, kalium-sulfat, təbii

kalium duzu xammalı (əsasən silvinit) və b. aiddir. Bu gübrələr həm

252

çinin ətraf təbii mühitə mənfi təsir göstərir. Məsələn, silvinit hazırladıqda halit tullantıları (layları), gilli-duzlu şlamlar, həmçinin tozlu-qazlı tullantılar əmələ gəlir. Duz layları geniş əraziləri zəbt edərək torpaq və yeraltı suların duzlaşmasının mənbəyi sayılır. Atmosfer yağıntılarının təsirilə tərkibində duzun miqdarı 300 q/1 olan duzlu sular əmələ gəlir, onlar qrunt sularına daxil olur və buxarlanma prosesində torpağın səthinə qalxır.

Silvinit qazıntılarının zənginləşdirilməsi zamanı əmələ gələn gilli duzlu laylar güclü çirklənmə yaradır. Onlar adətən 20...40 m dərinliyə basdırılaraq ətrafı tənəciklərlə əhatələndirilir. Belə «anbarlar» yerləşən sahələrdə bataqlaşma və şorlaşma baş verir.

Kalium gübrələrin tərkibində ballast elementləri (Cl, Na) də olur, yüksək dozada sistematik gübrələmə apardıqda onlar torpaqda toplanaraq onun münbitliyini aşağı salır.

Kalium gübrələrinin tərkibində olan metallar (Cd, Hg, Pb,Al) canlı orqanizmlərdə toplana və qrunt sularına daxil ola bilərlər.

Cədvəl 12.2 Kalium gübrələrində olan zərərli qarışıqların miqdarı,

mq/kq (Kuzina və b., 1987)

Gübrələr Pb Cd Al Hg Cr KCI 0,5 0,2...0,3 1,3...7,7

- -

K2SO4 12,0 1,0 0,2 0,075 0,25 Rütubətli kalium duzu 4,0 0,09 2,6 - -

40%-li kalium duzu 4,5 0,16 4,1 - -

Kaliumun yuyulması su rejimi tipindən, torpağın qranulometrik tərkibindən, tərkibindəki humusun və kalium ehtiyatının miqdarından asılıdır. Kaliumun və digər qida elementlərinin itirilmə miqdarına, həmçinin bitki örtüyünün mövcudluğu, aqrotexniki qaydalara riayət olunması, suvarma norması, torpağın turşuluğu və yerin relyefi təsir göstərir.

Kaliumun çox itməsinin, səth və qrunt sularının çirklənməsinin qarşısını almaq üçün kalium gübrələri torpağın əsas becərilməsinin (şumun) altına verilməlidir. Mineral gübrələrin qida elementlərinin yuyulub aparılması ilə itkisinin azaldılması üçün aqrotexniki və kimyəvi üsullardan istifadə olunur. Sonuncu üsul arasında tədricən təsir göstərən gübrələrin tətbiqi maraq doğurur, bu zaman qida elementləri bitki tərəfindən bütün vegetasiya dövründə tədricən mənimsənilir. Buna kapsullaşdırmanın köməyi ilə, sintetik örtükdən (qatran, parafin, polietilen və b.) və ya sadəcə olaraq, kükürddən istifadə etməklə nail ohnaq olar.

Gübrə sistemində üzvi gübrələr mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Lakin

253

yüksək məhsuldar torpaq yaratmaq yalnız üzvi gübrələrin hesabına mümkün deyildir. Təsərrüfatda kifayət qədər üzvi gübrələrdən istifadə edildikdə torpaqda humusun balansı müsbət ola bilər. Lakin mineral gübrələrdən istifadə etmədən torpaqda fosfor və kaliumun balansını təmin etmək qeyri-mümkündür. Üzvi və mineral gübrələrin bitkiyə və torpağa təsiri müxtəlifdir. Mineral gübrələrdən (xüsusilə azot, qismən kalium gübrələri) qida maddələri bitkilər tərəfindən gübrə veriləndən sonra demək olar ki, dərhal maksimum, üzvi gübrələrdən isə üzvi maddələrin minerallaşması prosesində tədricən istifadə olunur. Odur ki, lazım gəldikdə bitkinin qidalanması üçün mineral gübrə verilməlidir. Əgər mineral gübrələr, əsasən torpağın qida rejimini yaxşılaşdırırsa, üzvi maddələr isə bununla yanaşı, həm də torpağı humusla zənginləşdirir, onun fıziki- kimyəvi xassələrini yaxşılaşdırır, torpaq mikroflorasının aktivliyini artırır. Üzvi və mineral gübrələrin birlikdə verilməsi, onların eyni miqdarda ayrılıqda verilməsi ilə müqayisədə öz müsbət təsirinə görə daha effektli nəticə əldə olunur. Yalnız üzvi-mineral gübrə sisteminin digər aqrotexniki və bioloji üsullarla birlikdə tətbiqi torpağın münbitliyinin kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının yüksəldilməsi, məhsulun keyfiyyətinin nizama salınması və ətraf mühitə mənfi təsirin minimuma endirilməsi üçün etibarlı əsas yaradır.

12.1.4. Gübrələrin verilmə üsulları Əkin sahələri üçün gübrələmə sistemi tətbiq etdikdə, əkin dövriyyəsində

ayrı-ayrı bitkilər üçün və mineral gübrələrin dozasını, verilmə müddətini və üsullarını düzgün müəyyən etmək olduqca mühüm məsələdir.

Verilmə vaxtına görə səpindən əvvəl, səpin vaxtı (cərgələrə, yuvalara) və səpindən sonra (əlavə gübrə) gübrələmə tətbiq edilir.

Səpindən əvvəl gübrələr, bir qayda olaraq, dərin şum altına verilir. Onlar bütün vegetasiya dövründə, xüsusən bitkilər intensiv böyüyən, inkişaf edən və ən çox qida elementləri sərf edən dövrdə bitkilərin qidalanmasını təmin etmək üçündür. Buna görə səpindən əvvəl gübrələməyə əsas gübrələmə deyilir. Kotanla basdırılan gübrə torpağın dərin, daha çox rütubətli qatına düşür və buna görə bitkilər ondan demək olar ki, bütün vegetasiya dövründə səmərəli istifadə edir. Səpindən əvvəl gübrələr, torpağın becərilmə sistemindən asılı olaraq, müxtəlif vaxtlarda verilə bilər. Əgər torpaq payızda dərin becərilib yazda yahnz səpinqabağı kultivasiya edilərsə, gübrələr dondurma şum altına verilir.

Səpin vaxtı gübrələrin cərgələrə və ya çalacıqlara verilməsi əsasən bitkiləri inkişafın ilk dövründə qida ilə təmin etmək üçündür. Buna görə bu üsulla gübrələr kiçik doza ilə verilir. Bitkilər ilk inkişaf fazasında əlverişli olmayan şəraitə, o cümlədən qida elementlərinin çatışmazlığına

254

xüsusilə çox həssas olurlar. Səpin vaxtı gübrələrin kiçik dozasının cərgələrə və ya çalacıqlara verilməsi cavan bitkilərin qidalanması üçün əlverişli şərait yaradır; bunun nəticəsində bitkilər sürətlə inkişaf edir və əlverişli olmayan şəraitə, məsələn, rütubətin müvəqqəti çatışmazlığına, ziyanvericilər və xəstəliklərdən zədələnməyə dözümlü olur, həm də, sonra alaq otları ilə asanlıqla mübarizə apara bilirlər.

Yüksək məhsul götürmək və onun keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq işində əlavə gübrələnməyin (səpindən sonra) böyük əhəmiyyəti var. Bu üsul bitkilərin inkişafının müəyyən dövründə onların qidalanmasını gücləndirməyə imkan verir.

Payızlıq bitkilərə erkən yazda əlavə gübrənin verilməsi hər yerdə yüksək səmərəli olur. Xüsusilə pambıq, şəkər çuğunduru və kartof kimi cərgəarası becərilən bitkilərin əlavə gübrələnməsi geniş yayılmışdır. Əlavə gübrəni təyyarə ilə dağınıq səpələyərək səpin maşını ilə (payızlıq bitkilərə, kətana) və ya cərgəarası becərilən bitkilərə qulluq edəndə cərgələrə verilir. Sonuncu halda gübrələri bitki qidalandıran maşınlara və ya cərgəarası becərmə alətlərinə quraşdırılan xüsusi vasitələrlə verirlər. Əlavə gübrələmə zamanı gübrələri quru halda və ya məhlul şəklində verirlər.

12.1.5. Gübrələrdən səmərəsiz istifadənin insan sağlamlığına təsiri V.A.Kovda (1978) bir sıra kimyəvi birləşmələrin, elementlərin və ağır

metalların müxtəlif xəstəliklərlə əlaqəsi olması haqqında məlumat verir. Məsələn, gübrələmə texnologiyası gözlənilməyəndə azotun nitrat formalarının ərzaq məhsullarında, yemdə və suda toplanması baş verir, o da insan orqanizminə keçərək bəzi xəstəliklərin yaranmasına səbəb olur (Ə.Güləhmədov, M.P.Babayev, F.Z.Axundov, 1988; Z.R.Mövsü- mov, 1994). Nitratlar nitritlərlə birgə konserogen təsir yaradaraq, insan oraqnizmi və ətraf mühit üçün daha ağır fəsadlar törətmək imkanına malikdirlər. Meyvə-tərəvəz və su ilə qəbul edilmiş nitratlarm 80%-nin insan orqanizmindən xaric edilməsinə baxmayaraq onun mədə-bağırsaq sistemində qalan hissəsi bəzi mikroorqanizmlərin və fermentlərin təsiri ilə daha yüksək toksiki maddəyə - nitritə çevrilir. Nitritin insana toksiki təsiri nitratdan 10-20 qat artıqdır. Ona görə də, nitratm insana zərərli təsiri eyni zamanda nitritin təsiri ilə daha da güclənir. Bu maddələrin insan və heyvan orqanizmlərinə təsir mexanizmi aşağıdakı kimi izah edilir. Normal halda qanın tərkibində olan hemoqlobin nəfəs alan zaman havanın oksigenini özünə birləşdirərək oksihemoqlabinə çevrilir. Oksi- hemoqlabin qanla birlikdə toxumalara yayılaraq özünə birləşdirdiyi oksigeni bədənin hər yerinə çatdırır. Beləliklə, normal vəziyyətdə hemoqlobin bədəndə oksigen daşıyıcısı vəzifəsini yerinə yetirir.

Orqanizmə nitrat və nitrit daxil olduqda isə onlar hemoqlobinlə birlə

255

şərək methemoqlobin adlanan davamlı birləşmə əmələ gətirir. Nəticədə qanda hemoqlobinin miqdarı azalır, orqanizmin oksigenlə normal təchizi pozulur. Adətən ngrmal orqanizmdə methemoqlobinin miqdarı hemoqlobinin ümumi miqdarının 2%-ni təşkil edir. Kiçik yaşlı uşaqlarda, xüsusilə vaxtından tez doğulmuş körpələrdə methemoqlobinin miqdarı 4%-ə çatır. Yaşlıların orqanizmində xüsusi ferment sistemi mövcuddur. Bu sistem əmələ gəlmiş methemoqlobini parçalayaraq hemoqlobinin miqdarını bərpa edir. Uşaqlarda isə bu ferment sistemi fəaliyyət göstərmədiyi üçün nitrat və nitritlə zəhərlənmə ölümlə nəticələnə bilir.

Nitrat və nitritlər orqanizmə kəskin,, ötəri və xroniki təsir göstərir. İnsan və heyvan orqanizminə bir dəfəyə yüksək miqdarda nitrat və nitrit daxil olduqda methemoqlobineıniya, yəni methemoqlobinin miqdarının artması prosesi inkişaf etməyə başlayır. Methemoqlobinin qanda miqdarı 10%-ə çatdıqda əlamətsiz sianoz xəstəliyi müşahidə edilir. Methemoqlobinin miqdarı 20-50%-ə çatdıqda isə sianoz xəstəliyinin inkişafı kəskinləşir. Bu xəstəliyin əsas əlamətləri oksigen çatışmazlığı, zəiflik, baş ağrısı, ürək döyünməsi və huşun itirilməsidir. Methemoqlobinin miqdarının 50%-ə keçməsi ölümlə nəticələnir. Nitrat azotunun orqanizmə, hətta az miqdarda, lakin mütamadi daxil olması insanın xroniki zəhərlənməsinə səbəb olur. Bu zaman qaraciyərdə və böyrəklərdə, ürəkdə və ağ ciyərlərdə bəzi dəyişikliklər baş verir (cədvəl 12.3.).

Mühitdə kükürd, azot və karbon oksidlərinin böyük konsentrasiyası yarananda, bu, nəfəs yollarının iltihabına, ağ ciyər xəstəliklərinə və ast- maya səbəb olur. Eynilə civə, kadmium, qurğuşun mərkəzi sinir sistemini zədələyir, irsi xəstəliklərin (eybəcərlik, psixoz), mutasiyanm yaranmasına gətirib çıxarır. Kadmium birləşmələri insan skletini və psixikasını pozan itoy-itoy xəstəliyini də törədir. Bu xəstəlik ilk dəfə Yaponiyada müşahidə edilmişdir. Ona görə də əkinçiliyin kimyalaşdırılması gübrə- ləmə sistemlərinin keyfiyyəti və həmçinin ətraf mühitin (hava, su, torpaq), qida və yem bitkilərinin toksiki birləşmələr və ağır metallarla çirklənməsi üzərində daimi nəzarətin olmasını tələb edir.

Ətraf mühitin azot gübrələri ilə çirklənməsinin qarşısının alınmasında bioloji azotun böyük rolu vardır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, mik- roorqanizmlərin, ilk növbədə paxlalı bitkilərin kök sistemində simbioz formasında mövcud olan azot fıksatorlarmın vasitəsilə biosferə 7,6 mln. ton bioloji azot daxil olur. Hesablamalar göstərir ki, paxlalı bitki əkinlərində hər hektara əlavə olaraq 20-25 kq bioloji azot daxil olur. Digər tərəfdən, paxlalı bitkilərin ətraf mühitin mühafizəsində ən əhəmiyyətli rolu ondan ibarətdir ki, onların əkildiyi sahələrə azot gübrələrinin verilməsinə ehtiyac yoxdur.

Bəzi müəlliflərin (Q.V.Dobrovolski, E.D.Niktin, 1990; S.V. Zonn,

256

A.P.Travleyev, 1989; Q.Ş.Məmmədov, 1994; Q.Ş.Məmmədov, Q.Ş.Yaqubov, S.Z.Məmmədova, N.F.Həkimova, 2002; V.Q.Mineyev, E.X.Rempe və b. 1990) nəzərincə, torpaq «özütənzimlənən» sistem olduğundan mineral azotun gəlir-çıxarı arasında müvazinət vardır. Mineral azotun torpaqda izafi çoxluğu fonunda denitrifikasiya prosesi güclənir və onun torpaqdan yuyulması baş verir. Digər tərəfdən, mineral azotun çoxluğu bioloji azotun fiksasiyasmı ya dayandırır, ya da ciddi şəkildə zəiflədir. Ona görə, həm mineral azotun torpaqda miqdarının opti- mallaşdırılması, həm də, onun bioloji azotla müvazinətinin saxlanması ekoloji və aqrokimyəvi problem olaraq qalır.

Respublikamızda kənd təsərrüfatında aqrokimyəvi vasitələrdən geniş miqyasda istifadəyə XX əsrin 50-ci illərində başlanmışdır. Həmin əsrin 90-cı illərinə kimi bu artım yüksələn xətt üzrə getmişdir. Əgər 1957-ci ildə bütün respublika üzrə 133,9 min ton mineral gübrə tətbiq edilirdisə, bu rəqəm 1970-ci ildə 421,3 min ton, 1971-ci ildə 495,5 min ton, 1973-cü ildə 662,9 min ton, 1975-ci ildə 963,3 min ton, 1976-cı ildə 1074,2 min ton, 1979-cu ildə 1210 min ton, 1986-cı ildə 1800 min ton olmuşdur. 90-cı illərdə bu göstərici respublikamızda yaranmış ağır iqtisadi çətinliklərlə əlaqədar azalmağa doğru getmişdir. Azərbaycanda mineral gübrələrdən intensiv şəkildə istifadə edilən dövrlərdə onların hektar üzrə göstəricisi 200-250 kq-dan çox olmamışdır.

Cədvəl 12.3

Ekoloji mühitdə zəhərli və potensial zəhərli maddələr (Rozanov, 1984)

Maddə Mühitə daxil

olma

mənbəyi Mühitdə miqdarı

İnsan

orqanizminə

daxil olması Xəstəlik

1 2 . 3 4 5

Bor Təbii sular Bor əyalətində içməli

suda Su, qida

Böyrək və mədə-

bağırsaq xəstəlikləri,

endemik enterit

Dəmir Sənaye

istehsalı

Dəmir qablar, təbii

sular Hava (1

mq/mb, su Qaraciyərin serrozu,

qan-damar xəstəlikləri

Yod

Dəniz suyu,

vulkanik

fəaliyyət,

torpaq

Bəzi torpaqlarda izafi

çoxluq müşahidə edilsə

də. Yer kürəsi əhalisinin

10%-i yodun endemik

çatışmazlığından

əziyyət çəkir

Su (0,01 mq/1),

qida, hava

Çatışmayanda-

qalxanvari vəzin

xərçəngi, endemik zob və

başqa endemik

xəstəliklər

257

1 2 3 4 5

Kadmi um

Əlvan

metallurgiya,

gübrə,

pestisidlər,

mədənlər

Sənaye müəssisələrinin

yanında havada 0,5

mkq/m^-ə qədər,

şəhərlərdə 0,02-370

mkq/m\ şəhərlərdən

kənarda 0,004-0,026

mkq/m’

Hava, su, qida

(pivə)

Böyrək xəstəlikləri,

prostat vəzinin xərçəngi,

proteinuriya, os-

teomalyasiya

Kobalt Torpaq, su

Pivəyə qatılır, hava və

çirkab sularda olur,

bəzi qida məhsullarını

çirkləndirir

Hava

İntaksikasiya, polisi-

temiya, hiperlipemiya,

hipertireodizm, ürək

çatışmazlığı, ağciyər

xəstəliyi

Manqan

Dəmir

əridilməsi,

gübrə, maye

yanacaq

Bəzi müəssisələrin

yaxınlığında havada

toplanır, linolyum,

kibrit, şəhər havasında

10 mkq/m’-ə qədər

Mərkəzi sinir sisteminin

iflici, parkinson

sindromu, pnevmo- niya

Mis Mis sənaye

məhsulları,

torpaq Latun elektrotexniki

məhsullarda, boyalarda Su, qida İntoksikasiya, ane- miya,

hepatit

Molib- dcn

Torpaq, təbii

sular, metal

əritmə

Boyalarda, şüşədə, yağ

məhsullarında, bəzi

rayonların

torpaqlarında, xəlitədə

Hava (4-5

mq/m’), qida,

su

Mərkəzi sinir sistemində

pozuntular, endemik

ataksiya, po- daq ra

Arsen Sənaye

istehsalı,

pestisidlər

Zəhərli məhsula

batırılmış buğda, herbi-

sidlənmiş torpaq, şəhər

havasında 0,02 mkm/m\

pivədə 15 mkq/1

Hava (0,05

mq/5), qida,

pivə

İntoksikasiya, ağciyər və

dərinin xərçəngi, mədə

funksiyasının pozulması

və s.

Nikel Nikel

məmulatların

ın istehsalı

Dəniz orqanizmlərində

toplanması, suda 1-70

mkq/1 Hava, qida BronxIarda xərçəng,

intoksikasiya, allergiya

Nitrat lar

Gübrə,

heyvandarlıq

tullantısı

Suda 10 mq/1, havada

1-40 mkq/m\ torpaq

məhlulunda 300 mq/1- ə

qədər

Su (45 mq/1),

qida Qan azlığı

Azot oksidbri

Daxili.

yanma

mühərrikləri

Nəqliyyatın intensiv

hərəkət etdiyi

şəhərlərin havasında Hava İntoksikasiya, nəfəs

yolları xəstəlikləri

Civə

Çıxarılması

və istehsalı,

üzvi mənşəli

yanacağın

yandırılması

Havada adətən 0,05

mkq/m^-ə qədər, şirin

suda 0,2, dəniz suyunda

5 mkq/m ’-ə qədər,

çirkab sularda 50

mkq/1

Su (0,001

mq/1), hava,

qida (həftə

ərzində 0,3

mq)

İntoksikasiya, mina- mat

xəstəliyi, anadan olmuş

körpələrdə iflic və psixi

qüsurluluq

258

1 2 3 _____ 4 _____

Hava (0,01-

0,02 su (0,1 mq/1),

qida

5

Qurğu şun

Metal əritmə,

pesti- .sidlər,

daxili yanma

mühərrikləri,

yol qırağı toz,

müəssisələr

ətrafında

torpaq

Torpaqda adətən 10

mkq/l-ə qədər; dəniz

suyunda -7, çöküntüdə -

3000 mkq/1, şəhər

havasında 2-4 mkq/m\

şəhərdən kənarda - 0,2

mkq/m^ xam

torpaqlarda 8-20

mkq/kq, mədəni

torpaqİafda 300

mkq/kq-a qədər

İntoksikasiya, mərkəzi

sinir sistemi, qaraciyər,

böyrək, beyin, cinsi

xəstəlik

Selen Dəniz

çöküntülərin

də, suda

Suda adətən 3-5 mkq/l,

yatağın yaxınlığında

50-300 mkq/1 Su (0,01 mq/1)

Mədə-bağırsaq

pozulmaları, dermatit,

selenoz, artrit

Flor

Təbii

sularda,

alüminium və

silikat

sənayesində,

gübrədə

Şəhər havasında 0.05- 2

mkq/m \ suda 0,5

mq/l-dən çox Hava, su Diş və sümük xəstəlikləri

Xrom Kimya

sənayesi

Xəlitələrdə, boyalarda,

odadavamlı kərpicdə Hava BronxIarda xərçəng

Sianid Kimya

sənayesi,

pestisidlərdə Bəzi qida məhsullarını

çirkləndirir Su (0,05 mq/1) İntoksikasiya

Sink Əlvan metal

əritmədə Müəssisələrin

havasında, sink

qablarda

Hava (5

mq/m’’) İntoksikasiya

Halbuki, həmin dövrdə (1986) bu göstərici Böyük Britaniyada 376 kq, Fransada 301 kq, Yaponiyada 386 kq, Almaniyada 422 kq olmuşdur. Həmin ölkələrdə 1,5-2 dəfədən də çox mineral gübrə tətbiq edilməsinə baxmayaraq, kəskin fəsadlar törətməmişdir. Buradan belə görünür ki, mineral gübrələrdən, istifadənin törətdiyi fəsadlar onların miqdarı ilə deyil, onlardan istifadə mədəniyyəti və ya ekoetikası ilə bağlıdır.

Gübrələrdən istifadə torpağın deqradasiyasına səbəb olur, təbii münbitlik əsasən kimyəvi maddələrə əsaslanan münbitliklə əvəz olunur.

Gübrələrin istehsalı və istifadəsi dünyada durmadan artaraq 1950- 1990-cı illərdə təxminən 10 dəfə artmışdır. 1993-cü ildə dünyada orta hesabla 1 ha. əkin sahəsinə 83 kq gübrə verilmişdir, onun yarısı azot gübrəsinin payına düşür.

Gübrələrdən istifadə müsbət effekti ilə yanaşı ekoloji problemlər də yaradır. İçməli suda və ya ərzaq məhsulunda nitratlarm konsentrasiyası təyin olunmuş normadan artıq olduqda insanın sağlamlığı üçün təhlükəlidir.

259

Gübrələrdən çox miqdarda və uzun müddəl istifadə etdikdə səthi və yeraltı sulara daha çox nitratlar daxil olaraq onu içmək üçün yararsız edir. Əgər azot gübrəsi 1 hektara ildə 150 kq-a qədər istifadə edilərsə, onun həcminin 10%-i təbii sulara daxil olur, nitratlar yeraltı suya daxil olduqda xüsusilə ciddi problem yaranır.

Kənd təsərrüfatının mineral gübrələrdən asılı olması azot və fosforun qlobal tsiklinə ciddi təsir göstərir.

Azot gübrələrinin sənaye istehsalı azotun qlobal balansının pozulmasına səbəb olmuşdur. Azotun çox olması torpağın turşuluğunu, həmçinin onun tərkibindəki üzvi maddələrin miqdarını dəyişə- bilər. Bu isə torpaqdan qida maddələrinin yuyulub aparılmasına və təbii suların keyfiyyətinin pisləşməsinə gətirib çıxarır.

Q.N. Qolubevə (1999) görə torpaq eroziyası zamanı yamaclardan yuyulub aparılan fosforun miqdarı ildə 50 mln. ton təşkil edir. Digər bir mənbəyə əsasən, 1990-cı ildə tarlaya verilən fosforun miqdarı qədər (33 mln. ton) çaylar okeana fosfor axıtmışdır. Fosforun qazşəkilli birləşməsi olmadığından o, özünün ağırlıq qüvvəfsi ilə, əsasən sular vasitəsilə okeanlara axır.Bu isə quruda fosforun xroniki defisitinə və daha bir qlobal geoekoloji böhrana gətirib çıxarır.

Onu da qeyd edək ki, gübrələrlə torpağa verilən fosfor praktiki olaraq torpaqdan yuyulmur. Su hövzələrinin fosforla çirklənməsinin əsas mənbəyi kənd təsərrüfatı deyil, sənaye və məişət suları sayılır. Suların fosforla kənd təsərrüfatı vasitəsilə çirklənməsinin payına 10-15% düşür. Son vaxtlar fosforla çirklənmənin böyük mənbəyi tərkibində polifosfat- lar olan yuyucu vasitələrdir. Su hövzələrində çoxlu fosfatların toplanması həmçinin onların evtrofikasiyası ilə bağlıdır. Fosfor gübrələrinin spesifik xüsusiyyətlərindən biri də onların böyük dozalarla istifadəsi torpaqda digər arzuolunmaz elementlərin toplanmasıdır: stabil stronsium, itor, uranın təbii radioaktiv birləşmələri, radium, torium.

Bitkinin üçüncü əsas qida elementi sayılan kalium ətraf mühitə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmir. Lakin kalium gübrəsi ilə bərabər çoxlu xlor da verilir, onun qrunt sularına daxil olması arzu olunmazdır.

Bütün bitkilərin əkininin məhsuldarlığının gübrədən istifadədən asılılığı bir-birinə oxşardır: gübrələrin təsirindən ilk illər bitkinin məhsuldarlığı artır. Sonrakı illər məhsul artımı azalır, sonra isə artım müşahidə olunmur, bəzən hətta azalmağa doğru da gedir.

Kənd təsərrüfatının elmi-əsaslanmış strategiyası gübrələrin miqdarının azaldılmasının mümkünlüyünün tədqiqi, onun istifadəsinin optimal səviyyəsinin axtarışı və eroziyaya qarşı mübarizə aparmaq istiqamətinə yönəldilməlidir.

260

12.2. BİTKİ MÜHAFİZƏSİNDƏ KİMYƏVİ VASİTƏLƏRİN TƏTBİQİ

Becərilən bitkilərin səpin əkinlərinin xəstəliklərdən, zərərvericilərdən və alaq otlarından mühafizə probleminin qədim tarixi vardır. Xəstəliklərə qarşı ilk tövsiyə hələ eramızdan əvvəl 460-cı illərdə Demokrit tərəfindən hazırlanmışdır. O, bitkini sürmə göbələklərindən mühafizə məqsədilə taxılın toxumlarını səpindən qabaq dovşan kələminin şirəsi ilə islatmağı məsləhət görmüşdür.

1845-1869-cu illər ərzində fitoftora infestans göbələyi tərəfindən kartof bitksinin xəstəliyə tutulması və tamamilə məhv olması ilə əlaqədar İrlandiyada 1 mln.-a yaxın adam acından ölmüş, 500 min nəfər isə digər ölkələrə miqrasiya etmişdir. 1880-ci ildə Seylonda (hazırda Şri-Lanka adası və dövləti adlanır) göbələk törədicisi pas xəstəliyindən bütün kofe ağacları sıradan çıxmışdır. O vaxtdan indiki dövrə qədər orada kofe ağacı əvəzinə məşhur seylon çayı becərilir.

Bitkinin xəstəliklərdən kimyəvi mühafizəsi üzrə faktiki məqsədyönlü tədqiqatlar 1882-ci ildən başlanmışdır. İlk dəfə üzüm bitkisində xəstəliklərin qarşısını almaq məqsədilə mis kuporusu və əhənglə çiləmə üsulundan istifadə edilmişdir.

100 ildən artıqdır ki, xəstəlik törədiciləri ilə, zərərverici həşəratlarla və alaq otları ilə mübarizədə kimyəvi vasitələrdən istifadə edilir. Bu mübarizə tədbirləri Böyük Vətən Müharibəsindən sonra geniş tətbiq olunmağa başladı.

FAO-nun məlumatına əsasən, hər il zərərverici həşəratlar, xəstəliklər və alaq otlarının təsirindən dünya kənd təsərrüfatı 75 mlrd, dollar itirir.

Rusiyada potensial məhsul itkisi 71,3 ton dən vahidi təşkil edir. Bunun xəstəlik törədicilərin payına 45,1%, alaq bitkilərininkinə 31,4% və bitki zərərvericilərinin payına 23,5% düşür (Sokolov və b., 1994).

ABŞ-da bir orta statistik fermer qida maddələri ilə 7 adamı, 1970-ci ildə 46, 1980-ci ildə isə 55 adamı təmin etmişdir. Bu göstəricilərin artımı bitkinin kimyəvi vasitələrlə mühafizəsi (BKVM) tədbiri nəticəsində əldə olunmuşdur.

Bununla əlaqədar olaraq 1980-ci ilin əvvəlində BKVM istehsalı 2,3...2,5 mln. tona çatdı. BKVM-in qiymət ifadəsi ilə dünyada istifadəsi 1986-cı ildə 17,5 mlrd, dollar təşkil etmişdir. Bütün dünyada preparatların ümumi miqdarından ABŞ və Kanadanın payına 33%, Qərbi Avropa dövlətlərinin - 25, Cənubi-şərqi Asyanın- 22, Şərqi Avropa (Rusiya daxil) - 10, Latın Amerikası -9, Avstraliya və Yeni Zenlandiya - 1% təşkil etmişdir. İtaliyada 1 ha səpinə 21 kq BKVM, Yaponiyada - 16 kq, digər inkişaf etmiş Qərbi Avropa ölkələrində orta hesabla 2...3, keçmiş Sovet

261

ittifaqı respublikalarında 0,6-dan (Estoniya) 13,2 kq (Moldaviya), bütün dünyada orta hesabla 1 ha-ra 0,3..0,4 kq (Sokolov vo b., 1994).

Cədvəl 12.4

Dünya əkinçiliyində kənd təsərrüfatı bitkiləri məhsulunun itkisi

(Sokolov və b., 1994)

Bitki Mə ısulun itkisi, %, tərəfindən

Zərərverici

lər Xəstəliklər

Alaq otları Cəmi

Buğda 5,0 9,1 9,8 23,9 Qarğıdalı 12,4 9,4 13,0 34,8 Darı, sorqo 9,6 10,6 17,8 38,0 Çəltik 26,7 8,9 10,8 46,4 Pambıq 11,0 9,1 4,5 24,6 Soya 4,5 11,1 13,5 29,1 Kartof 6,5 21,8 4,0 32,3 Pomidor (tomat) 7,5 11,6 5,4 24,5

Bitkinin kimyəvi vasitələrlə mühafizəsinin ümumi yığcam adı - «pestisidlər» (lat. pestis - yoluxucu xəstəlik, caedo - öldürürəm) adlandırılmışdır. Müxtəlif məlumatlara əsasən dünyada lOOO-dən artıq kimyəvi birləşmələr vardır, onların əsasında 10 minlərlə pestisid formaları preparatları buraxılır.

12.2.1. Pestisidlərdən istifadənin ekoloji problemləri Məhsulun -çox hissəsi tarlada və ya sonra anbarlarda zərərvericilər

tərəfindən və xəstəliklər nəticəsində məhv olur. Kənd təsərrüfatı zərərvericilərilə, həşərat, gəmiricilər, göbələk, alaq otları ilə əsas mübarizə istiqamətlərindən biri pestisidlər adlanan kimyəvi maddələrdən istifadə etməkdir. Pestisidlər aşağıdakı əsas siniflərə bölünür: akarisidlər - gənələr- lə mübarizədə istifadə edilən maddələr; antifidinqlər - cücüləri onl<yın qidalandığı şeydən qorxub çəkindirən maddələr; insektisidlər - zərərli cücüləri məhv edən maddələr; herbisidlər - alaq bitkilərinə qarşı mübarizədə istifadə edilən preparatlar; zoosidlər - zərərli onurğalı heyvanları məhv edən* zəhərlər; bakterisidlər, virusosidlər, funqisidlər bitkilərlə viruslu və göbələk xəstəliklərilə mübarizə aparmaq üçün istifadə edilən maddələr; nematosidlər - bitkilərdə nematod xəstəliyinin törədicisi olan girdə qurdları məhv edən preparatlar; molyuskosidlər - zərərli ilbizləri məhv edən maddələr.

ABŞ-da 160 növdə patogen göbələk və bakteriyalarla, 250 virus növləri, 8000 həşərat və gənə növləri, 2000 alaq otları ilə mübarizə aparılma

262

sı lazım gəlir. Dünyada 180 pestisid növündən və bir neçə min preparat formasından

istifadə edilir.

Şəkil 12.2. Pestisidlərin ətraf mühitdə sirkulyasiyası (N.N.Melnikov, 1977)

Pestisidlərdən istifadənin bir çox problemləri onların ksenobiotik, yəni təbiət üçün yad kimyəvi birləşmələr olmalarından irəli gəlir.

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) verdiyi qiymətə görə bütün dünyada pestisidlərin istifadəsindən hər il 20000 adam ölür və 1 milyona yaxın adam zəhərlənərək sağlamlığını itirir. Əgər dünyada pestisidlərdən istifadə çoxalarsa ona müvafiq olaraq xəstəliklər və ölüm hadisəsi də artar.

Pestisidlər təbiətə də ciddi təsir göstərir. Adətən, istifadə olunan pestisidlərin yalnız bir faizindən istənilən məqsəd əldə etmək olur, qalan 99%-i ətraf mühitə düşərək torpağı, havanı çirkləndirir, biotanı zəhərləyərək çox vaxt gözlənilməz nəticələr verir. Torpağın münbitliyində torpaq biotası böyük rol oynayır. Zərərvericiləri pestisidlərlə məhv edərkən torpaq orqanizmlərin, o cümlədən torpaq soğulcanlarmın sayını azaldır. Bununla əlaqədar qara torpaqlarda torpaq soğulcanlarmın miqdarı on və yüz dəfələrlə azalıb.

Müxtəlif pestisidlər landşafta və onun komponentlərinə mənfi təsir göstərir. Pestisidlərlə daha çox zərər çəkən heyvan qrupları çoxa doğru sıra ilə aşağıdakı kiidir: onurğasızlar, balıqlar, quşlar, məməlilər, mikro- orqanizmlər.

Ətraf mühitə düşən pestisid bioakkumulyasiya prosesinə qoşulur, bu zaman pestisid qida zənciri ilə hərəkət etdikcə onun konsentrasiyası dəfələrlə (yüz min dəfəyə qədər) arta bilər.

263

Kanserogen xassəli olduğu üçün DDT pestisidinin (dust) istifadəsi 1970-1973-cü ildən etibarən dünyanın demək olar ki, hər yerində qadağan olunmuşdur.

Ekspertlərin hesablamalarına əsasən istifadə olunan pestisidlərin çoxu həşaratları məhv etməyə sərf olunur. Məsələn, son 25 ildə (1982-ci il məlumatı) dünyada istehsal olunmuş 4,5 mln. ton DDT-nin 1 mln. tonu Yer kürəsində parçalanmadan paylanmışdır.(Qasımov, 2003). Pestisidlərdən istifadə olunmayan ərazilərdə də hətta ona rast gəlinir. Məsələn, Antarktidada morjlarm piy qatında.

Hesablamalar göstərir ki, atmosfer havasından torpağın səthinə DDT-nin çökməsi üçün 4 il lazımdır. Torpaqda isə o, 20 ilə qədər qala bilər. Bu, DDT-in suda pis həll olması, yüksək temperatura davamlılığı, yağlarda və lipidlərdə yaxşı həll olması ilə əlaqədardır.

M.Avazovanın (2003) apardığı müşahidələr göstərir ki, respublikamızda ən böhranlı ekotoksikoloji şərait keçmiş pambıq və taxıl yetişdirilən rayonların ərazilərində (0,1, 086-0,01 UVQH) qeydə alınmışdır.

Respublikamızda 1980-cı ilin ortalarına qədər pestisidlərdən istifadə olunmuşdur, hələ indiyə kimi Göyçay və Türyançay hövzəsində torpaqlarda qalıq pestisidlərə rast gəlinir. DDT-nin 1945-ci ildən tətbiqindən sonra əvvəllər pambıq bitkisində müşahidə olunmayan digər pambıq biti, pambıq sovkası, gənə, mənənə və s. cücülərin çoxalması baş verdi. K.Edvardsa görə T50 DDT-nin torpaqda qalma müddəti torpağın nəmliyindən çox asılıdır. Belə ki, mülayim qurşaq rayonlarında o, 2,5 il, subtropik və tropik ölkələrin torpaqlarında isə cəmi 3-9 ay qala bilir.

Tədqiqat materialları və çoxillik müşahidələr göstərir ki, DDT-in yüksək qalıq miqdarı ən çox gilli torpaqlarda rast gəlinir. Bu torpaqlarda profil boyu dərinə getdikcə qalıq miqdarı azalır. Yüngül gillicəli və qumsal torpaqlarda isə bunun əksi müşahidə olunur (X.M.Qasımov, 2003).

Pestisidlərdən istifadənin digər ciddi problemi ziyanvericilərin ona alışmasıdır, bu alışma sonrakı nəsillərə də keçərək pestisidlərin effektivliyini aşağı salır və yeni-yeni kimyəvi maddələrdən istifadəyə məcbur edir. Rezistentlik adlanan bu hadisədə həşaratların onlarla kütləvi növlərinin istifadə olunan əsas birləşmə siniflərinə qarşı hissiyyat göstərmir. Bura ev milçəyi, tarakan, Kolorado kartof böcəyi, kələm güvəsi və s.-ni misal göstərmək olar. İstifadə olunan pestisidlərdə rezistentlik 10-30 nəsildən sonra baş verir. Odur ki, yaxın gələcəkdə pestisidlərdən istifadənin hazırkı strategiyasında bütün əsas ziyanvericilər rezistent ola bilər.

Pestisidlərdən istifadənin problemlərini ümumləşdirsək belə nəticəyə gəlmək olar ki, əsas təhlükə ekosferin həyat təmin edici xassələrinin pozulması və insanların sağlamlığının pisləşməsidir.

264

Gobcək perspektiv planda istifadə olunan kimyəvi maddələr qadağan olunmalı və bioloji mübarizə üsulları ilə əvəz edilməlidir. Lakin təcili olaraq qadağan mümkün deyil. Keçid dövründə bəzi qaydalara riayət etmək lazımdır. Pestisidlərdən lazım olmadıqda istifadə etmək olmaz, zərərvericiləri başdan-başa qırmağa çalışmaq lazım deyil, onun sayını aşağı səviyyədə saxlamaq kifayətdir. Pestisidlərdən istifadə üçün xüsusi mütəxəssislər hazırlanmalıdır.

Pestisidlər, həmçinin ətraf mühitə davamhğına və ya biotoplanma xüsusiyyətinə görə ayrılır. Belə xassə preparatların kimyəvi strukturu və fiziki-kimyəvi xüsusiyyətindən asılıdır. Ən çox davamlı və eyni zamanda toplanma xassələrinə xlorüzvi pestisidlər malik olub onlar qida zəncirinin növbəti həlqələrində də toplanır.

Torpaqda parçalanma dərəcəsinə görə pestisidlər bölünür: olduqca davamlı - toksik olmayan komponentlərə parçalanması 2 ildən artıqdır; davamlı (yarım ildən 2 ilə qədər); orta davamlı (6 aya qədər), az davamlı (1 ay).

Pestisidlər torpaq, bitki və heyvanlarda toplanaraq maddələrin bioloji dövranının normal dövrəsində pozuntular yaradır və torpaq ekosisteminin məhsuldarlığının aşağı düşməsinə səbəb olur.

Biotransformasiya prosesində pestisidlər detoksifikasiya ilə yanaşı, toksifikasiya da yer alır, yəni yüksək toksikliyə malik maddələr əmələ gəlir. Pestisidlərin toksiklik dərəcəsi, adətən təcrübəvi qrup orqanizmlərin 50%-də ölümə səbəb olan minimum doza ilə müqayisə edilir; bu doza «LD50» işarəsi ilə göstərilir.

İnsan və istiqanlı heyvanlar üçün toksiklik dərəcəsinə görə pestisidlər aşağıdakı kimi bölünür:

— güclü təsir göstərən - LD50 50 mq/kq-a qədər canlı kütlə (metil- brom və b.);

— yüksək toksikli - LD50 200 mq/kq-a qədər (bazudin və b.); — ortatoksik - LD50 1000 mq/kq-a qədər (mis kuporusu və b.); — aztoksik - LD50 1000 mq/kq-dan artıq (bordos mayesi, vitavaks,

dialen, neoron, kükürd və b.). Hazırda aqroekosistemdə bu və ya digər pestisidin toplanma təhlükəsini

proqnozlaşdırmağı təmin edən riyazi metodlar hazırlanmışdır. Orqanizmə kompleks təsir dərəcəsinə görə pestisidlər dörd sinfə bölünür:

1 - son dərəcə təhlükəli» II - yüksək təhlükəli; III - orta təhlükəli; IV - az təhlükəli. Pestisidlərin ekotoksikoloji qiymətləndirilməsi şka- lası da hazırlanmışdır.

Göründüyü kimi, məhsul istehsalının yüksəldilməsində pestisidlərdən istifadə edilməsi bir tərəfdən mühüm faktor sayılır, digər tərəfdən isə onlardan istifadə nəticəsində zərərvericilər, xəstəliklər və alaq bitkiləri

265

azalmır. Həm də insanın məhsul almaq uğrunda mübarizəsində aşağıdakı kimi yeni rəqiblər peyda olur: kənd təsərrülutı əvvəllər əhəmiyyət kəsb etməyən həşəratlar; əvvəllər diqqəti cəlb etməyən bitki xəstəlikləri: nadir, bəzən hətta ekzotik alaq növləri. Ətraf mühitdə ilk baxışda qeyri- adi (qəribə) dəyişikliklər baş verir. Quşların yumurtasının qabığı çox nazik və yumşaq olur; su hövzələrində balıqlar qırılır; quşların (xüsusən qida zəncirinin son həlqələrindəki yırtıcı quşların) və həşəratlarla qidalanan xırda heyvanların sayı azalır, həşəratların sayı isə olduqca çoxalır. Məlum olduğu kimi, 1950-ci illərə qədər pambıq bitkisinin əsas zərərvericiləri pambıq biti və qoza qurdu sayılırdı. DDT, toksafen və digər preparatlardan geniş istifadə olunduqdan sonra pambıq sovkası, tənbəki yarpaqbükəni, tənbəki mənənəsi, hörümçək gənəsinin miqdarı xeyli çoxaldı.

Çiçəkli bitkilərin 80%-ə qədərini tozlandıran tozlayıcı həşəratların pestisidlər tərəfindən məhv edilməsi arılara böyük zərər yetirdi. Məsələn, Kaliforniyada (ABŞ) səpinlərə aviasiya vasitəsilə pestisidlərin səpilməsi arı ailələrinin 10...20%-ni məhv etdi. Belə vəziyyət Bolqarıstan, Polşa və digər ölkələrdə də qeydə alınmışdır.

Herbisidlərin köməyi ilə «birinci nəsil» alaqlardan təmizlənən tarlanı herbisidlərə daha davamlı, əvvəllər tək-tək rast gəlinən bitki növləri - çöl qatırquyruğu, dəvədabanı, yulafea (haçaquyruq), tülküquyruğu, daraqotu (ayrıqotu) və s. zəbt edir.

1970-ci ilin ortalarında pestisidlərdən istifadə nəticəsində zəhrələnən ərazilərdə (keçmiş SSRİ) şam meşələrində məskunlaşan ov heyvanlarının (sığın, qaban və dovşanların 40%-i), ördək və qazların 77%-i, şirin- sulu su hövzələrində yaşayan balıqların 30%-i məhv olmuşdur.

Aşağıda göstərilən statistik rəqəmlər maraq doğurur, belə ki, ona əsasən 1938-ci ildə pestisidlərə qarşı cəm 7 zərərverici həşərat növü məlum idi, 1984-cü ildə bir və daha çox akarasidlərə və ya insektisidlərə qarşı rezistentlik (lat. resistere - müqavimət göstərmək) artıq 450 növdə qeydə alındı. Pestisidlərə qarşı davamlı 150-dən artıq fitopatogen orqanizm, 50 alaq növü və 10 xırda məməlilər və nematodlar qeydə alındı.

Pestisidlərin tətbiqi ilə əlaqədar yadda saxlamaq lazımdır ki, onlar öz fəaliyyəti ilə torpağın münbitliyini saxlayan torpaq canlılarına mənfi təsir göstərir. Pestisidlər (xüsusilə mistərkibli) qismən nitrifikasiya prosesini məhv edir. Sokolova və b. (1994) görə herbisidlər (istifadə dozasından asılı olaraq) mikrobosenoza təsir göstərərək, gemeostazı pozur, stres yaradır (bərpa olunan depresiya və ya müvəqqəti həyat fəaliyyətinin sıxışdırılması), resistentliyi və dominantlıq formasını dəyişdirir, həmçinin repressiyaya səbəb olur (bərpa olunmayan reaksiya).

Ot örtüyü olmayan və ya az olan sahələrdə herbisidlərdən istifadə

266

olunduqda torpaq eroziyası prosesinin inkişaf ehtimalı dəfələrlə artır. Su biosferin əsas komponenti və biotanm mövcudluğu üçün əvəzolunmaz

faktoru olub pestisidlərin əsas nəqletmə (hərəkət) vasitəsi sayılır. Geniş ərazilərdə mütəmadi olaraq davamlı lipofil pestisidlərdən istifadə edilməsi (sutoplayıcı sahənin bir hissəsində) su hövzələrinin çirklənməsinə səbəb olur. Toksikantlar maye və sülb axınlarla qarışır. Səth sularının pestisidlərlə çirklənməsi qəzalar nəticəsində, həmçinin preparatların nəql olunması və saxlanması qaydalarına riayət edilmədikdə, pestisidlər istifadə olunan sahələrdən səthi axım və ya drenaj sularının axma prosesində baş verir. Kasp. NİPX-nın məlumatına əsasən Volqa çayının aşağı axınında və deltasında zəhərli kimyəvi maddələrin miqdarı bəzən YVK-dan min dəfə çox olur (xüsusən kimyəvi maddələr tətbiq olunan tarlalardan drenaj suları axıdılan yerlərdə).

Pestisidlərdən istifadə olunmasının dünyəvi praktikası onların özündə potensial təhlükə daşıdığını sübut edir. İnsan üçün qeyri-toksik pestisid yoxdur. Müəyyən şəraitdə ilk növbədə pestisidlərdən istifadə edildikdə, məhdudiyyət pozulduqda onların saxlanma və istifadə qaydalarına riayət edilmədikdə onların insanlara allergent, kanserogen, dəri-sorma, mutagen və ya blastomogen, teratogen, embriotoksik və embriotrop təsiri, güclü təsir göstərən zəhərli maddələrlə zəhərlənməsi ehtimalı mövcuddur.

Hər bir pestisid ekosistemə tətbiq edildikdə onda dərin dəyişikliklər yaratması qaçılmazdır. Pestisidlərin təsiri heç vaxt birmənalı (birtərəfli) olmur.

Bütün pestisidlərə xas olan xassələrə əsaslanaraq aşağıdakıları qeyd etmək olar:

— pestisidlər üçün, bir qayda olaraq, biosferin canlı maddələrinə geniş diapazonda toksik təsir göstərmək səciyyəvidir;

— pestisidlər heyvanlar və insanlar üçün olduqca toksikdir; — pestisidlərdən istifadə olunduqda yalnız təsir göstəricilər obyekt deyil,

həm də, hədəfə alınmayan digər növlər də, o cümlədən hədəfə alınan formaların təbii düşmənləri və parazitləri də zədələnir (ziyan çəkir);

— pestisidlər həmişə populyasiyalara qarşı istifadə olunur; — pestisid qalıqları qida (trofık) zəncirlərdə toplanır və biokonsen-

trasiya olunur; — pestisid qalıqları istifadə edilən ərazidən də kənara çıxa bilir; — zərərli orqanizmlərin pestisidlərə qarşı rezistent formaları peyda olur; — bəzi faydalı orqanizmlər məhv olur və biosenozda qarşılıqlı əlaqələrin

dərindən pozulması baş verir; — bir sıra preparatların biotaya patoloji və genetik təsiri ilə əlaqə

267

dar uzaq nəticələrin ehtimalı çoxalır. Baş verən dəyişikliklər axırda biotik potensialın azalmasına və bioloji

tarazlığın pozulmasına səbəb olur, bu isə biosfer proseslərində kəskin dissonans (qarışıqlıq, pozuntu) yarada bilər.

Pestisidlərdən istifadə etdikdə kimyalaşdırma məsələlərini həll edərkən müsbət və potensial mənfi effektlər arasında dəqiq balansın saxlanmasını obyektiv reallıq tələb edir. Aşağıdakı üç əsas əlaqənin idarə olunması vacibdir: pestisidlərlə onların məqsədi arasında qarşılıqlı əlaqə: ləbıi və süni yaradılan ekosistemlərdə pestisidlərlə ətraf mühit arasında qarşılıqlı əlaqə və pestisid - qida - insan zəncirində qarşılıqlı əlaqə.

Bioloji üsulun əsas istiqaməti - zərərvericilərə qarşı faydalı həşəratlardan və gənələrdən (entomofaqlardan) istifadə olunması sayılır. En- tomofaqlar təbiətdə yırtıcı olub aktiv həyat tərzi keçirir, bir və ya bir neçə zərərverici növü və onların parazitlərinin (parazitoidlərin) çoxlu fərdləri ilə qidalanır. Ən məlum olan və geniş istifadə edilən yırtıcılardan xanımböcəyi (parabüzən), qızıl kəpənək, haf. qarışqalar, oxuyan milçək (muxu) və s. göstərmək olar.

Bioloji mübarizə üçün parazitlərdən çox vaxt zərqanadlı həşəratlardan (trixoqramma, brakonidlər, ixnevmonidlər, telenomuslar, enkarzin- lər və b.) və milçəklərdən (taxinlər və b.) istifadə olunur. Kənar ölkələrdən gətirilən karantin zərərvericilər bitkilər üçün daha təhlükəlidir. Yeni məskən saldığı rayonlarda onların düşmənləri olmadığından daha çox zərər yetirə bilirlər. Belə zərərvericilərlə ən effektiv mübarizə tədbiri onların öz vətənlərindəki entomofaqlarm introduksiya edilməsidir. Gətirilən yırtıcılar və parazitlər ya yem şəraitdə akklimatizasiya olunur, yaxud da biolaboratoriyalarda yetişdirilərək təbiətə buraxılır və orada onlar müvəffəqiyyətlə kimyəvi mübarizə üsulunu əvəz edirlər.

Yerli entomofaqlarm mühafizəsi üzrə tədbirlər böyük əhəmiyyətə malikdir: mikroqoruqların yaradılması, ərazi üzrə bəzi növlər (məsələn, qarışqalar) qorunmalı, yaşlı parazitləri yemləmək üçün kənd təsərrüfatı sahələri yaxınlığında nektarverən bitkilərin səpinini aparmalı, entomofaqlar üçün təhlükəsiz vaxtlarda yüksək selektiv pestisidlərdən istifadə edilməsi və s.

Faydalı orqanizmlərin bioloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi və onların inkişafını təmin edən metodların hazırlanması biosenotik tarazlığın saxlanmasını təmin edir və zərərli orqanizmlərlə kimyəvi mübarizə vasitələrinin istifadəsini azaldır, hətta onun tətbiq olunmasına ehtiyac qalmır.

Bitkilərin xəstəliklərdən mühafizə işində də bioloji vasitələrdən istifadə olunmağa başlanmışdır. Belə ki, xiyar bitkisinin unlu şehlicə xəstəliyinin hiperparazitjnin öyrənilməsi əsasında preparat hazırlanmışdır, bu

268

preparat xiyarın ən təhlükəli xəstəliyi ilə mübarizədə kimyəvi vasitələrdən istifadəni aradan qaldırır. Bu məqsədlə hazırda kök sistemində müxtəlif çürümə, pas və taxıl bitkisində unlu şeh xəstəliklərinə qarşı bakteriya və göbələklərin ştammından istifadə üsulları hazırlanır. Alaqlara qarşı xüsusi bitkiyeyən həşəratlardan (herbifaq) istifadə perspektivləri mövcuddur.

Ən təhlükəli zərərvericilər və xəstəliklərə qarşı davamlı kənd təsərrüfatı bitkiləri sortlarınm yetişdirilməsi, toxumçuluq qaydalarına riayət olunması mühafızəedici tədbirlər sisteminin olduqca mühüm və perspektiv tərkib hissəsi sayılır.

Hazırda həşəratların metamorfozu və artırılmasını idarə edən hormonların ayrılması və eyniləşdirilməsi işlərinə yekun vurulmuşdur. Bitki mühafizəsi praktikasında sintetik cinsi feromonlardan (çoxalma və bir sıra digər həyat fəaliyyəti formalarını idarə edən bioloji aktiv uçucu maddələr) geniş istifadə edilir.

Pestisidlərin qida zəncirinə daxil olmasını azaltmaq üçün torpağın kimyəvi tərkibinin tənzimlənməsi mühüm məsələdir: azot, kükürd və borun defisitliyi (azlığı) bitkilərdə toksikantların toplanma proseslərini uyğun olaraq 27, 18 və 23% aktivləşdirir.

Bununla yanaşı, pestisid çirklənməsinin qarşısını almaq üçün preparatların istifadə normasını azaltmaq, pestisidlərdən istifadəni tezləşdirmək (sürətləndirmək), yük formasına adsorbentlər əlavə etmək, pestisidlərin miqrasiyasını və mütəhərrik dərəcəsini artırmaq lazımdır.

Hazırda Almaniya, Fransa və ABŞ-da fermerlər tərəfindən bitkinin kimyəvi vasitələrlə mühafizəsini (BKVM) tətbiq etmədən kənd təsərrüfatı bitkilərinin müvəffəqiyyətlə yetişdirilməsi üzrə çoxlu misallar gətirmək olar.

Kənd təsərrüfatı bitkilərini zərərvericilər, xəstəliklər və alaq bitkilərindən mühafizə işinə kompleks yanaşılması bitki mühafizəsinin inteqra- siyah (kompleks) sisteminin yaranması üçün əsas sayılır. M.S.Sokolova və b. görə mexaniki, fiziki, bioloji, aqrotexniki, kimyəvi mübarizə üsullarının birklikdə tətbiqi təhlükəsiz və effektli olub zərərli orqanizmlərin sıxışdırılması, minimum məsarif (vasitə) sərf etməklə zərərli növün po- pulyasiyalarınm azaldılmasına nail olmaq olar. Bu müəlliflər tərəfindən bitki mühafizəsi və məhsul əldə olunmasının orijinal sistemyaradıcı (sis- temləşdirici) sxemi təklif olunmuşdur (cədvəl 12.4).

269

Cədvəl 12.4

Zərərvericilərlə kompleks mübarizə tətbiqinin müsbət

nəticələrinin bəzi misalları

Ölkə (region) Kənd

təsərrüfatı

bitkisi

Nəticə

Braziliya Soya

paxlalıları

Pestisidlərdən istifadə 7 il ərzində 80...90%

azaldılmışdır

Çin (Yantzı

vilayəti) Pambıq

Pestisidlərdən istifadə 90%, zərərvericilərlə

mübarizə xərcləri 84% azaldılmış,

məhsuldarlıq yüksəlmişdir

Hindistan (Orisa

ştatı) Çəltik

İnsektisidlərdən istifadə 1/3... 1/2 arasında

azaldılmışdır ABŞ/Cənubi

Texas Pambıq

İnsektisidlərdən istifadə 88% azaldılmış,

fermerlərin orta gəliri 77 dol/ha artmışdır

Nikaraqua pambıq 1970-ci ilin birinci yarısında insektisidlərdən

istifadə 1/3 dəfə azaldılmış, məhsuldarlıq

artmışdır

ABŞ (Arkan-

zas)

Soya

paxlalıları,

çəltik

Zərərli alaq bitkiləri ilə mübarizə göbələklər

əsasında hazırlanmış bioherbisidlərin köməyi

ilə aparılmışdır

Çin (Qirin

vilayəti) Qarğıdalı

Göbələk bioherbisidləri və parazitlik edən

eşşək arısı əsas zərərvericilərlə mübarizə

vasitələrinin 80...90%-ni təşkil edir.

Cədvəl 12.5

İNTEQRASİYALI (KOMPLEKS)

EKOLOGİYALAŞDIRILMIŞ

ALTERNATİV KİMYƏVİ

Aqrotex niki

BİOLOJİ

Bioseno- tik

Allelopat- lar

Avtosid fərd- lər sterilizə edilmiş orqanizmlərin po- pulyasiyaları

Antidotlar Protektant- lar Sinergistlər

270

Mexaniki

Antoqoni- stlər Parazito- ridlər Parazitlər

Virussuz bitkilər və plazmid əsasında hazırlanmış faydalı mikroorqa- nizmlər

ВАМ və onun analoqları Mikrob me- tabolit su- perselektiv pestisidlər

Arborisidlər Herbisidlər Defoliantlar

Təsərrüfat təşkilatı

Herbifaq- lar Fitofaqlar

Herbipa- togenlər Mikro- herbisidlər

Genetik davamlı cinslər, növlər, növmüxtəlif- liyi, Transgen bitkilər

İnduktorlar BBT immuniteti Fitoaleksin- lər

Bakteriyalar Virusosidlər Fungisidlər

Fiziki Yırtıcılar

Davamlı hibridlər, klon- lar, sortlar, polividlər

Kolinlər Fitonsidlər Fitooksinlər

Attraktisid- lər Zoosidlər İnsektoaka- rasidlər

todlar i?;-;;.;,

«ekstensiv biovasitə- lər»

Biosəmərəli

vasitələr

Geniş spektrdə təsir göstərən pestisidlər

ВАМ - bioloji aktiv maddələr; BBT - bitkinin böyümə tənzimləyicisi

12.2.2. Bitki zərərvericiləri, xəstəlikləri və onlarla mübarizə Zərərvericilərin təsnifatı. Kənd təsərrüfatı bitkiləri zərərvericilərinə

həşəratlar, gənəbr, nematodlar, ilbizlər, gəmiricilər aid edilir. Növ tərkibinə və vurduğu ziyanın dərəcəsinə görə onların içərisində həşəratlar birinci yerdə durur.

Həşəratlar (1,5 mm-dən böyük). Qidalanma xüsusiyyətlərinə görə həşəratlar iki qrupa bölünür - yeyici (gəmirici) yə sorucu. Yeyici (gəmirici) həşəratlar bərk qida - bitkinin yarpaqları, gövdəsi, kökləri, toxumları və meyvəsi ilə qidalanır. Bu qrupdan olan həşəratlara müxtəlif növ böcəkləri və onların sürfələrini, kəpənəklərin sürfələrini misal göstərə bilərik. Sorucu həşəratlar (mənənələr, taxtabitilər və s.) bitkinin şirəsi və ya çiçəklərin nektarı (kəpənəklər) ilə qidalanır. Həşəratlar həmçinin po- lifaqlar (yəni müxtəlif növ bitkilərdən qida kimi istifadə edən), olifaqlar (botaniki baxımdan yaxın bitkilərdən qida kimi istifadə edən) və mono- faqlar (yalnız bir növ bitkidən qida kimi istifadə edən) olmaqla üç qrupa

271

bölünür. Aşağıdakı həşəratlar kənd təsərrüfatı bitkilərinin ən qəddar zərərvericiləri hesab olunurlar: məftilqurdu, payızlıq sovka, danadişi, taxıl milçəyi, taxıl mənənəsi, zolaqlı çörək birəsi, taxıl sovkası, ziyanlı bağacıq, Kolorado böcəyi, qarayonca taxtabitisi, kələm sovkası, kələm, soğan və yerkökü milçəyi, kələm güvəsi, kələm mənənəsi və s.

Gənələr (0,2-1,5 mm). Həşəratlarla müqayisədə kiçik ölçülü olur. Gənələrdən un gənəsi (un və emal olunmuş digər taxıl məhsullarını), tumurcuq gənəsi (qarağat üzərində) və s. daha böyük ziyan gətirir.

Nematodlar (2 mm-ə kimi). Nematodlar girdə soxulcan formasında olur. Nematodlarm qışlama fazası torpaqla əlaqədardır. Nematodlar- dan yulaf, kartof nematodları daha çox ziyanverici hesab olunur.

İlbizlər. İlbizlər nəmlik sevən olub, yağışlı illərdə kənd təsərrüfatı bitkilərinə, xüsusən də tərəvəz bitkilərinə daha çox ziyan vurur.

Gəmiricilər. Ayrı-ayrı illərdə gəmiricilərin (siçan, çöl siçanı, sünbül- qıran, dağsiçanı, köstəbək və s.) külli miqdarda çoxalması tarla şəraitində kənd təsərrüfatı bitkilərinə, xüsusən də dənli bitkilərə zərər yetirir.

Xəstəliklərin təsnifatı. Bitkilərin xəstəliyi dedikdə, fıtopatogen və ya əlverişsiz mühit şəraitinin təsiri altında bitkinin hüceyrəsində, ayrı-ayrı orqanlarında və ya bütövlükdə orqanizmdə maddələr mübadiləsinin pozulması başa düşülür. Bitki xəstəlikləri iki qrupa bölünür: 1) əlverişsiz mühit amillərinin təsiri (nəmlik və ya qida elementlərinin azlığı və ya izafi çoxluğu, yüksək və aşağı temperaturlar və s.) ilə yaranan yoluxucu olmayan xəstəliklər; 2) müxtəlif fitopatogen orqanizmlərin (göbələklərin, bakteriyalarm, virusların və s.) törətdikləri yoluxucu xəstəliklər.

Göbələklər xlorofilsiz ibtidai bitkilər qrupuna aid edilir. Göbələklər sporlar və mitsellər vasitəsilə çoxalır. Müxtəlif növ göbələklərdə sporla- rın forması, ölçüləri, rəngi və digər əlamətləri müxtəlifdir. Sporlar külək, su, həşəratlar, əmək alətləri vasitəsilə asanlıqla yayılır. Sporlar sağlam bitkilərə düşərək mühitin əlverişli şəraitində göbələk tellərinin inkişafına səbəb olur. Göbələk telləri bitkinin orqanizminə daxil olaraq onu yoluxdurur. Tədricən bitkidə ləkələr, solma, kif və s. şəklində xəstəlik əlamətləri yaranır. Qış dövründə göbələklər toxum, kök yumrusu, soğana- qda, bitki qalıqlarında, anbarlarda, torpaqda və s. qışlayır. Ən geniş yayılmış göbələk xəstəlikləri aşağıdakılardır: buğdanın qonur pas xəstəliyi (bitki yarpağının üst hissəsində yastıqcıqlar şəklində əmələ gəlir),

272

buğdanın sarı pas xəstəliyi (bitki yarpağında, sünbüllərdə xətvari sarı ləkələr

əmələ gəlir), buğdanın xətli və ya gövdə pas xəstəliyi, arpanın cırtdan pas

xəstəliyi, buğda və arpanın sürmə xəstəlikləri, buğdanın bərk sürmə xəstəliyi, buğdanın kök çürüməsi xəstəliyi və s.

Bakteriyalar - bir hüceyrəli xırda mikroorqanizmlərdir. Onlar hərəkətli və hərəkətsiz ola bilirlər, sadə bölünmə yolu ilə çoxalırlar. Bitkinin daxilinə bakteriyalar ağızcıqlar, bitkiyə əmək alətlərinin və həşəratların vurduğu zədələr vasitəsilə daxil olurlar. İnfeksiya toxumlar, bitki qalıqları, torpaq və s. vasitəsilə ötürülür. Buğdada əsasən bazal və qara ləkəli bakterioz xəstəlikləri geniş yayılmışdır, bu zaman yarpaq üzərində bozumtul-nəmli, sonra isə çəhrayı ləkələr əmələ gəlir.

Viruslar - bitki hüceyrəsi daxilində hüceyrə quruluşu olmayan canlı zülaldır. Virus xəstəlikləri həşəratlar tərəfindən bir bitkidən digərinə ötürülür. Virus xəstəliklərinin yayılmasında mənənələr, gənələr, nematodlar da iştirak edir. Virus xəstəlikləri yarpaqlar üzərində ləkələrin yaranması ilə başlayır, sonra yarpaqların və meyvələrin eybəcər formaya düşməsi ilə özünü göstərir. Kənd təsərrüfatı bitkilərindən kartof, örtülü qrunt şəraitində becərilən xiyar və pomidor virus xəstəliklərindən daha çox əziyyət ççəkir.

Zərərvericilər və xəstəliklərlə mübarizə tədbirləri. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin zərərvericilərinə və xəstəliklərinə qarşı mübarizə tədbirləri aşağıdakılardan ibarətdir; aqrotexniki, mexaniki, flziki, bioloji, kimyəvi,

karantin.

Aqrotexniki üsul. Bitki mühafizəsi sisteminin əsasını yüksək əkinçilik mədəniyyəti təşkil edir. Aqrotexniki tədbirlər aşağıdakılardan ibarətdir: əkin dövriyyəsinin tətbiqi, ərazi izolyasiyasmm gözlənilməsi (yəni sahə ətrafında sanitar zonanın yaradılması), becərmə və gübrələmə sisteminin gözlənilməsi, əkin və əspin müddətinə düzgün riayət edilməsi, toxumun səpinə hazırlanması (təmizlənməsi, sortlaşdırılması və s.), əkinlərə qulluq edilməsi və alaqlarla mübarizə, xəstəliklərə davamlı sortlann seçilməsi, məhsulun vaxtında yığılması, məhsulun anbarlarda düzgün saxlanılması və başqa tədbirdər daxildir.

Mexaniki üsula zərərvericilərin tutulmasına, onların hərəkətinə və ya bitkinin zədələməsinə mane olan qurğuların qurulması, həmçinin qış- layan zərərvericilərin yuvalarının ağacdan təmizlənməsi, bağda və tarlada xəstə və qurumuş budaqların və bitki qalıqlarının kəsilməsi, sahədən

273

kənarlaşdınlması və s. aiddir.

Fiziki üsul zərərvericilərin və xəstəlik törədicilərin yüksək və aşağı temperaturlar, yüksək gərginlikli elektrik cərəyanı, ultrasəs və s. vasitəsilə məhv edilməsindən ibarətdir.

Bioloji üsul hər hansı bir ərazidə mövcud olan bitki, heyvan və mik- roorqanizmlər biosenozunun məcmusunu ətşkil edir. Kənd təsərrüfatı yerlərinin biosenozu aqrobiosenozlar adlanır. Bu da onların təbii biosenozlardan fərqləndiyini göstərir. Orqanizmlər arasında bilavasitə və ya dolayı yolla olan əlaqələr biosenotik əlaqələr adlanır. Orqanizmlər arasında əlaqənin üç əsas forması var: simbioz, yırtıcı-şikar, parazit-sahib. Yırtıcıhq və parazitizm təbiətdə geniş yayılmışdır. Bir orqanizmlərdən istifadə etməklə digər orqanizmlərlə mübarizə vasitələri qədimlərdən insanlar tərəfindən istifadə olunur. Parazit və yırtıcı həşəratlar adətən entomofaqlar adlanır.

Zərərvericilərlə bioloji mübarizə üsulları onların təbii düşmənlərindən (parazit və yırtıcı) - həşəratlardan, mikroorqanizmlərdən, quş və heyvanlardan istifadə edilməsi prinsipinə əsaslanır, bu metoddan bir neçə istiqamətdə istifadə edilir:

1) təbii düşmənlərin süni şəkildə çoxaldılması və kütləvi şəkildə təbiətə buraxılması. Bu məqsəddən ötrü, məsələn, yumurtayeyən trixoqram- dan istifadə olunur. Bu həşərat, uzunluğu 3 mm olub, kənd təsərrüfatı və meşə bitkilərinin qəddar zərərvericilərinin paraziti kimi çıxış edir. Trixoqram öz yumurtalarını sahibinin yumurtaları üzərinə qoyaraq onu məhv edir, bu qayda ilə onun 80 növ zərərvericini məhv etməsi məlumdur. Kənd təsərrüfatı bitkisinin növündən asılı olaraq 1 hektar sahəyə 15-50 min trixoqram buraxılır.

2) təbii entomofaqların mühafizəsi və fəallaşdırılması. Bu cür entomo- faqlara apanteles, parabüzən, taxıl milçəyi və s. aiddir. Faydalı entomo- faqları qorumaqdan ötrü kimyəvi vasitələrdən ehtiyatla istifadə olunmalı, aqrotexniki tədbirlər optimal müddətdə həyata keçirilməlidir.

3) biopreparatların tətbiqi. Entobakteriyalar - bakteriya sporlarm- dan, toksiki zülal kristallarından ibarət bakterial preparatlardır. Qida ilə həşəratların orqanizminə daxil olaraq onları xəstələndirir. Bu üsulla təqribən 50 növ həşərat məhv edilir.

Kimyəvi üsul - kimyəvi vasitələrin (pestisidlərin) tətbiqi ilə zərərli orqanizmlərlə mübarizədir. İstifadə istiqamətindən asılı olaraq onlar aşağıdakı qruplara bölünürlər:

insektisidlər - zərərverici həşəratlarla mübarizə vasitəsi (karbofos.

274

metafos, xlorofos, fosfamid, heksaxloran və s.); akarisidlər - gənələrlə mübarizə vasitəsi (akreks, tedion və s.); funqisidlər - bitki xəstəliklərinə (göbələk, bakterial, virus) qarşı

mübarizə vasitələri (polikarbasin, sineb, bayleton , tilt və s.);

nematisidlər - nematodlarla mübarizə vasitəsi (karbation, tiazon, DD,

heterofos və s.); rodentisidlər - gəmiricilərlə mübarizə vasitəsi (zookumarin, difena-

kum, qliftor və s.); Orqanizmə daxil olma xüsusiyyətlərinə görə pestisidlər aşağıdakı

qruplara bölünür: 1) qida vasitəsilə daxil olanlar; 2) səth örtüyü vasitəsilə daxil olanlar; 3) tənəffüs vasitəsilə daxil olanlar.

Pestisidlərin tətbiq metodları müxtəlifdir: tozlandırmaq, çiləmək, toxumları zəhərləmək, zəhərli tələlərdən istifadə etməklə.

Karantin üsulu - zərərvericilərin və xəstəliklərin xarici ölkələrdən daxil olmasının qarşısını almaq və ya ölkə daxilində hərəkətini məhdudlaşdırmaq üçün həyata keçirilən dövlət tədbirləri hesab olunur.

Zərərvericilərlə yeni mübarizə üsulları. Zərərvericilərlə yeni mübarizə metodları feromonlardan, hormonlardan və onların sintetik analoqlarından istifadə etməklə, həmçinin sterelizə olunmuş fərdlərin təbiətə buraxılması ilə həyata keçirilir. Feromonlar - xüsusi iyli maddələr olub, əks cinsdən olan fərdləri cəlb etmək və tələyə salmaq məqsədilə tətbiq olunur. Hormonlar - həşəratlarda fizioloji prosesləri sürətləndirmək və ya ləngitməklə onların inkiaşf tsikllərini pozur.

12.3. TORPAĞIN ƏHƏNGLƏNMƏSİNİN

EKOLOJİ ASPEKTLƏRİ

Atmosfer, hidrosfer və quruda turşuluq proseslərinin aktivləşməsi ilk növbədə antropogen faktorlarla - kükürd və azot birləşmələrinin texnogen tullantılarının təsiri nəticəsində baş verir. Y.A.İzraelin (1984) məlumatına görə yalnız keçmiş SSRİ-nin qərb sərhədindən gətirilən turşulu yağışlar nəticəsində ölkənin şimal-qərb hissəsində kənd təsərrüfatına hər il 100 mln. rubl, zərər dəyir (burada torpağın turşusuzlaşdırılması üçün hər il 3,5 mln. ton əhəng lazımdır).

Antropogen turşulu yağışların mənbəyi qazıntı yanacaqlarının, xüsusilə daş kömürün İES-də, qazanxanalarda, metallurgiyada, neft- kimya sənayesində, nəqliyyatda və s. yandırılması prosesi sayılır.

Ümumiyyətlə, turşuluğu (pH) 5,6-dan aşağı olan yağıntıların «turşulu yağışlar» adlandırılması qəbul olunmuşdur, indiyə qədər məlum olan ən turş yağış Kanadada (pH 2,4) və ABŞ-m Los-Anceles şəhərində (pH 2,3) qeydə alınmışdır. Bu yağışlarda turşuluq mətbəx sirkəsi tündlüyünə,

275

yaxud da limon şirəsi turşuluğuna bərabər olur. Məlum olduğu kimi, turş torpaqlarda mineral gübrələrin effektliyi

30.. .40% aşağı düşür, azotun səmərəli (məhsuldar) olmayan itkisi çoxalır, qida elementlərinin mədəni bitkilərə daxil olması pozulur, məhsullarda ağır metallar və radionuklidlər intensiv toplanır, məhsulun keyfiyyəti aşağı düşür, aqrosenozların əlverişsiz hava şəraitinə davamhğı azalır. Torpağın əlverişsiz turşuluğunun təsirilə hər il itirilən məhsulun miqdarı taxıl dəni hesabı ilə 10-12 mln. ton qiymətləndirilir.

Torpağın əhənglənməsi hidrogen və alüminium ionlarının Ca və Mg-la əvəz olunmasına əsaslanıb turş torpaqların əsaslı yaxşılaşdırılmasının əsas üsulu sayılır. Torpaqlar turşuluq dərəcəsinə və melioranta tələbinə görə aşağıdakı kimi bölünür:

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin əksəriyyəti torpağın pH-ı 6,0...6,5 olduqda yaxşı inkişaf edir. Torpağın turşuluğa münasibəti və əhəngləməyə həssaslığına görə bitkiləri beş qrupa ayırırlar.

I qrup - turşuluğa olduqca həssas bitkilər: pambıq, xaşa, şəkər, yem və mətbəx çuğunduru, kələm, kənaf (çətənə), yonca. Bu bitkilər yalnız neytral və ya zəif turş (pH7...8) torpaqlarda yaxşı bitir və hətta zəif turş torpaqlarda əhəngin verilməsinə olduqca həssasdırlar.

Cədvəl 12.7

KCl-da Torpağın turşuluq dərəcəsi

Əhənglənməyə tələbat

<4,5 Çox güclü turş Güclü turş Çox yüksək Yüksək

4,6...5,0 Orta turş Orta 5,1...5,5 Zəif turş Aşağı 5,6...6,0 Neytral turşuluğa yaxın Çox aşağı

>6,0 Neytral Yoxdur

II qrup - yüksək-turşuluğa qarşı həssas olan bitkilər: arpa, yazlıq və payızlıq buğda, qarğıdalı, soya, paxla, noxud, yem paxlalıları, yonca, günəbaxan, xiyar, soğan. Bu bitkilər az zəif və neytral reaksiyalı torpaqlarda (pH 6...7) yaxşı bitir və həm güclü, həm də orta turş torpaqlarda əhəngləməyə həssasdırlar. Əhəng verilmiş torpaqlarda bu bitkilərin məhsuldarlığı xeyli yüksəlir.

III qrup - yüksək turşuluğa az həssas bitkilər: çovdar, vələmir, darı, qarabaşaq, pişikquyruğu, pomidor, turp, yerkökü. Bu bitkilər pH-ın geniş hüdudunda (pH 4,5...7,5) kifayət qədər yaxşı bitir. Lakin onların becərilməsi üçün zəif turş torpaqlar daha əlverişli sayılır. Güclü və orta turş torpaqların tam normada əhənglənməsinə bu bitkilər müsbət reak

276

siya verir, bu həm torpağın turşuluğunun aşağı düşməsi, həm də bitkinin azot və kül elementləri ilə qidalanmasının yaxşılaşması ilə izah olunur.

IV qrup - kətan və kartof. Bu bitkilər yalnız güclü turş toraqlarda əhənglənməyə ehtiyac göstərir^ Kartof yüksək turşuluğa az həssasdır və turş torpaqlarda yaxşı bitir. Kətan bitkisi üçün dar çərçivədə optimal reaksiya səciyyəvidir. O, torpağın yüksək turşuluğuna və qələvi reaksiyaya qarşı həssasdır. Onun böyüməsi üçün zəif turş torpaqlar daha əlverişlidir.

V qrup - göy və sarı acı paxla (lüpin), seradella, çay və portağal kolu. Bu bitkilər turş torpaqlarda yaxşı bitir (pH 4,5...5,0), qələvi, hətta neytral torpaqlarda isə pis bitir. Bu bitiklər suda həll olan izafi kalsiuma qarşı həssasdır (xüsusilə vegetasiyanın başlanğıcında), odur ki, əhəngin yüksək dozasına mənfi reaksiya göstərir.

Əhəngləmə zamanı faydalı mikrofloranın aktivliyi artır, üzvi birləşmələrin daha aktiv transformasiyası nəticəsində bitkinin mineral qidalanması yaxşılaşır, torpağın fiziki xassələri yaxşılaşmağa doğru dəyişir, mineral və üzvi gübrələrdən istifadənin effektliyi yüksəlir. Toksiki ağır metalların ionlarının mütəhərriyinin azalması da əhəngləmənin müsbət nəticəsinə aiddir.

Əhəngin hər bir tonunun 5 il ərzində təsiri kənd təsərrüfatı məhsulunu 0,5...0,6 ton/ha artırır (taxıl dəni hesabı ilə). Əhəngləmənin sonrakı təsir müddəti meliorantm dozasından asılıdır. 1 ha-ra 3...4 ton əhəng verdikdə onun təsiri 5...7 il, 6...8 ton verdikdə isə 10... 15 il və daha uzun müddət təsir göstərir.

Torpağın turşuluğunun aşağı salınmasında əksər hallarda üst qatın əhənglənməsindən istifadə olunur. Bununla belə, ABŞ-m Alabama ştatının kənd təsərrüfatı eksperiment təcrübə stansiyasında turş torpağa əhəng müxtəlif dərinliklərdə - səthinə, 15, 30 və 45 sm dərinlikdə verilmişdir. Əhəng maksimal dərinliyə verildikdə (45 sm) kontrol sahəyə (əhəng verilməyən) nisbətən pambığın məhsuldarlığı təxminən 3 dəfə yüksək olmuşdur.Bitkilərin boyu uyğun olaraq 125,0 və 47,5 sm təşkil etmişdir.

277

XIII FƏSİL

TORPAĞIN SUVARILMASININ

VƏ QURUDULMASININ EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ

Təbii resurs potensialından maksimum tam istifadə etmək məqsədilə

təbii mühitin əlverişsiz xassələrinin yaxşılaşdırılmasına yönəldilən

tədbirlər meliorasiya adlanır. Meliorasiya - istifadə olunan ərazinin təbii şəraitinin

yaxşılaşdırılmasına yönəldilən elmə əsaslanmış təsərrüfat - təşkilati, texniki, bioloji və digər tədbirlər sistemidir.

Kənd təsərrüfatı meliorasiyası, əsasən, kənd təsərrüfatı sahələrinin torpaq, hidroloji və iqlim şəraitinin yaxşılaşdırılmasına istiqamətləndirilir və bura torpağın suvarılması, su ilə təmin edilməsi, qurudulması, eroziyaya qarşı tədbirlər, torpağın duzsuzlaşdırılması və s. daxildir. Meliorasiya obyekti həmçinin meşə, landşaft, iqlim, su obyektləri və pozulmuş sahələr ola bilər (cədvəl 13.1). Ekoloji əsaslanmış meliorasiya işləri eyni zamanda təbiəti mühafizənin və mühitin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması işlərinin mühüm məsələlərini həll etməyə imkan yaradır.

Torpağın meliorasiyasının vəzifəsi yüksək və davamlı məhsul götürmək, torpağın münbitliyini artırmaq və torpaq resurslarından səmərəli istifadə etməkdir.

Cədvəl 13.1 Meliorasiyanın bəzi əsas növ və üsullarının ümumi cədvəli

Meliora siyanın növü

Yanmnövü Üsulları

1 2 3

Mikroiqlim Tüstüləmə ilə plantasiyanın isidilməsi; örtüklər, suvarma

İqlim

Mezo və makro iqlim

Buludlardan yağıntının alınması; buludların dağıdılması (seyrəldilməsi); dolunun dağıdılması; buzlağın əridilməsi; çayın istiqamətinin dəyişdirilməsi; hidrotexniki qurğuların və süni su hövzələrinin yaradılması

Su

Suvarma

Qurutma

Qar

Səth, torpaqaltı, liman suvarması, yağışyağdırma Açıq üsulla; qapalı drenay; bənd çəkmək Qarın saxlanması, qarın toplanması, qarın sıxışdırılıb bərkidilməsi, ərinti suların saxlanması

278

1 2 3

f'ilomelio- rasiya Meşə meliorasiyası

Kolluqlar və ot

meliorasiyası

Tarlalarda, dağ yamaclarında, suvarılan torpaqlarda

(irriqasiya meşə zolağı), qumluqlarda

Qumların bərkidilməsində psammofillərdən və

kollardan istifadə edilməsi

Torpaq

Eroziyaya qarşı

mübarizə

Mədəni- texniki

Becərilən

torpaqların

münbitliyinin

yüksəldilməsi

Səthi axımın və otarmanın nizama salınması; yarğan və

qobuların bərkidilməsi, torpaqqoruyucu tədbirlər Torpağın becərilməsində mexaniki maneələrin aradan

qaldırılması; yabanı bitkilərin məhv edilməsi, yararsız

və azməhsuldar torpaqların kimyəvi meliorasiyası;

yamacların terraslaşdı- rılması Turş torpaqların əhəngləşdirilməsi; duzlu torpaqların

gipsləşdirilməsi; gübrələrin verilməsi; alaq bitkiləri ilə

mübarizə; sıx bitki örtüyünün yaradılması

13.1. SUVARMANIN EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ

Yüksək və sabit məhsul əldə etmək məqsədilə suvarmadan çox qədimdən istifadə olunur. Dünyada suvarılan torpaqların sahəsi 250 mln. hektara çatır. Bu əkin sahələrinin yalnız 17%-ni təşkil etməsinə baxmayaraq əkinçiliyin bütün məhsulunun 1/3-ni təmin edir.

Qədim sivilizasiyanın əksəriyyəti suvarılan əkinçiliyə əsaslanmışdır. Lakin irriqasiya işləri XX əsrdə genişlənərək dünyada suvarılan torpaqların sahəsi 5-6 dəfə çoxaldı. XX əsrin əvvəlində dünyada suvarılan torpaqların sahəsi 40 mln. ha-dan az idi. Suvarılan torpaqların intensiv artımı 1950-1960-cı illərdə baş verdi, sonralar isə azalmağa başladı.

Suvarmanın inkişaf tempinin azalmasına səbəblər bunlardır. - Yeni layihələrin qiymətinin yüksək, orta hesabla ABŞ dollarılə 1 ha-ra

1000-2000 dollar olması; - Su resurslarının qıtlığı; - Əlverişli (münasib) torpaqların qıtlığı; - Şoranlaşma, şorakətləşmə, bataqlaşma nəticəsində suvarılan ərazilərin

itirilməsi; - Suvarma sistemlərinin deqradasiyası. Söz yox ki, suvarma işləri bəşəriyyət üçün xeyirlidir, lakin, o, hər şeydən

öncə ekoloji problemlər yaradır. Təbii landşaftların aqroekosistemlə- rə çevrilməsi ərazinin vəziyyətini və rejimi dərin dəyişikliyə uğradır.

279

Aparıcı proseslər kökündən dəyişir: quru vilayətlər üçün xarakterik olan az miqdarda atmosfer yağmurlarının suları əvəzinə tarla çox miqdarda su qəbul edir. Bunun nəticəsində torpağın əsas su rejimi, o cümlədən kimyəvi birləşmələrin miqrasiya şəraiti, sonra isə torpağın fiziki xassələri dəyişir.

İrriqasiyanm yüksək inkişafı zamanı ayrı-ayrı tarlaların və ya suvarma sistemlərinin dərin ekoloji dəyişkənliyə uğraması ilə yanaşı, bu proses eyni zamanda çay hövzələrini, o cümlədən iri çay hövzələrini (məs. Nil, İColorada, Amudərya, Kür) də əhatə edir.

Təcrübələr göstərir ki, suvarma təsiri altında olan bütün ərazilər - su (göl) hövzəsi, suvarma sistemi və ya tarlalar deqradasiyaya məruz qalır, ona görə daim onların davamlığma yönəldilən tədbirlərin aparılması və nəzarət tələb olunur. Təbiət heç nəyi havayı vermir: o, nə qədər pozulmağa məruz qalarsa, əvəzinə bir o qədər haqqını ödəməyi tələb edir.

İrriqasiyanm əsas vəzifəsi torpaq qatında bitkinin inkişafı üçün labüd olan optimal rütubətliyi saxlamaqdır. Suvarma dünyada əsas su istifadəçisi olub, bütün istifadə olunan suyun 80%-ni təşkil edir.

Əsas problemlərdən biri istifadə edilən su resursunun az effektli olmasıdır. Tarla və ya suvarma sistemi üçün faydalı təsir əmsalı (f.t.ə.) bitkinin istifadə etdiyi suyun verilən suya olan nisbətidir. Bu vahid bir çox şəraitdən asılı olaraq çox dəyişir, f.t.ə. adətən 0,4-0,6 arasında, bəzən hətta daha aşağı olur.

Sudan effektsiz istifadənin bir çox səbəbləri var. Onlardan ən əsası sudan istifadə qiymətinin (əgər varsa) onun sosial qiymətindən çox aşağı olmasıdır. Bir çox ölkələrdə suvarma üçün istifadə olunan su pulsuzdur və ya suvarma sistemini saxlamaq üçün sərf olunan dəyərdən dəfələrlə azdır. Bunun nəticəsində su resursu qorunmur və dünyanın bir çox suvarma sistemində sudan hədsiz istifadə edilir.

Bitki üçün sudan tələb olunan qədər deyil, qeyri mütənasib yüksək istifadə olunması əlverişsiz ekoloji problemlər yaradır. Bunun əsas səbəbi drenajın kifayət qədər effektli olmaması və ya yoxluğu şəraitində həddən artıq suyun verilməsi nəticəsində qrunt suyunun səviyyəsinin qalxmasıdır. Bu isə ərazini su basmasına və ya bataqlaşmaya səbəb olur. Bundan.başqa torpaqdan yuyulub aşağı qatlara aparılan duzlar qrunt suyunun tərkibindəki duzlarla birlikdə torpaq profili boyu qalxaraq əkinçilik üçün olduqca əlverişsiz proses sayılan - torpağın təkrar şorlaşması baş verir.

Əgər tarla və suvarma sistemi səviyyəsində irriqasiyanm əsas ekoloji problemi bataqlaşma və şorlaşmadırsa, çay hövzəsi səviyyəsində həll olmuş duzların axınının çoxalmasıdır. N.F. Qlazovskiyə görə dünyada suvarılan torpaqlardan drenaj suları vasitəsilə axıdılan duzların cəmi ildə 2

280

milyard ton təşkil edir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, dünyanın təbii çay axınları ilə aparılan həll olan maddələrin miqdarı ildə 3 mld. ton təşkil edir.

Suvarmanın inkişafı xüsusilə tropik ölkələrdə adətən bir sıra sosial problemlərlə də nəticələnir. Onlardan ən mühüm problem maly^ıriya, şistomatoz və onkoserkoz xəstəliklərinin daşıyıcılarının artmasıdır. Suvarılan massivlərin effektsiz idarə olunmasının digər nəticəsi içməli suların keyfiyyətinin pisləşməsi və yaşayış məntəqələrini su basması (bataq- laşma) sayılır.

Suvarmanın ekoloji problemləri irriqasiyanın tam dəyərinin uçotunun aparılmasını tələb edir. Bura yalnız suvarma sisteminin tikilməsinə və istismarına çəkilən xərclər deyil, həm də ətraf mühitin vəziyyətinin pisləşməsinə, ekoloji məsələlərin və sosial-iqtisadi problemlərin həllinə çəkilən xərclər daxil edilməlidir. İrriqasiyanın belə tam dəyərini hesablamaq çətin olsa da suvarma sistemi layihələrinin həqiqi effektivliyini qiymətləndirməyə kömək edərdi.

Suvarılan ərazilərdə qida maddələrinin tarazlığının pozulması müşahidə olunur. Bitkilərə fasiləsiz olaraq qida elementlərinin daxil olması torpaqda üzvi maddələrin ehtiyatının, hər şeydən əvvəl humusun artması və üzvi maddələri minerallaşdıran mikroorqanizmlərin faydalı qrupunun aktiv fəaliyyəti ilə bağlıdır. Mikroorqanizmlər üçün torpağın optimal nəmliyi adətən bitki üçün optimuma yaxın olur. Odur ki, bitki üçün torpaqda optimum rejim yaratmaqla mikroorqanizmlərin miqdarının və fəaliyyətinin artmasına səbəb olur. Bunun nəticəsində üzvi maddələrin, o cümlədən humusun parçalanma prosesini sürətləndirir. Belə şərait, həm də üzvi maddələrin və mineral qida elementlərinin bolluğu şəraitində mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyətinin məhsulu olan yeni humusəmələgəlmə prosesinə və onun sürətlənməsinə səbəb olur.

Beləliklə, suvarma şəraitində torpaqda eyni zamanda bir-birinə əks iki proses - sürətli parçalanma və yeni humusun və digər üzvi maddələrin əmələ gəlməsi baş verir. Bu proseslərin dominanthğı meliorasiya və aqrotexniki şəraitdən asılıdır.

Suvarma prosesi torpağın aqrokimyəvi xassələrinin dəyişməsinə səbəb olur, bununla yanaşı, həm də torpağın fiziki vəziyyətinə təsir göstərir.

Suvarma prosesində torpaq suvarma suyu ilə gətirilən lillə zənginləşir, qismən şum qatından lilin aşağı qatlara yuyulması müşahidə olunur. Suvarma suyu xırda hissəcikləri yuyaraq irriqasiya eroziyası yaradır, bu, suvarma suyunun axını güclü olduqda hətta az meyillikdə sahədə də baş verir. Bu zaman humus və bitki üçün mənimsənilən qida elementləri də yuyulub aparılır. İrriqasiya eroziyası az meyilli sahələrdə baş verdiyi

281

üçün suvarılan tarlaların planlaşdırılması düzgün aparılmalı, həmçinin yarıqaçma (Şelevaniye) yolu ilə torpağın susızdırma qabiliyyədni yüksəltmək lazımdır, trriqasiya eroziyasının qarşısını almaq üçün aşağı və orta intensivli yağışyağdıran (0,3 mm/dəq.) qurğulardan istifadə edilməsi məsləhətdir, bu, suvarma normasını 800 mVha artıraraq səthi axının qarşısının alınmasına imkan yaradır.

İrriqasiya eroziyasının baş verməsinin əsas səbəbləri aşağıdakılardır: kanalların dib və yamac səthlərinin zəif bərkidilməsi; torpağın kifayət qədər sukeçirmə qabiliyyətinin olmaması; kanalın normal profilinin pozulmasına səbəb olan qruntun (torpağın) çökməsi, suvarma şəbəkəsinin zibillənməsi; suvarma şırımlarına yüksək miqdarda suyun buraxılması. Suvarma prosesinə düzgün riayət olunarsa, bütün bu göstərilən səbəblər aradan qaldırıla bilər.

B.A.Zimovets və b. (1998) suvarma zamanı torpağın deqradasiyası ilə əlaqədar antropogen təsirlərin ekoloji məhdudlaşdırma sistemini təklif etmişlər. Mümkün olan ekoloji məhdudiyyətə və tələblərə aşağıda göstərilənlər aiddir:

— suvarma zamanı torpağın fiziki xassələrinin deqradasiyası; — torpağın şorlaşması, şorakətləşməsi və qələviləşməsi; — torpağın turşuluğunun artması; — torpağı su basması və bataqlaşma; — suvarma (irriqasiya) eroziyasının inkişafı; — torpağın humusluğunun azalması; — torpağın mineral tərkibinin bərpa olunmaz kasatlaşması; — torpağın çirklənməsi; — suvarılan torpaqlarda biotanm sayının və növ tərkibinin əlverişsiz

dəyişməsi. Yalnız təbii və antropogen faktorların aşağıda göstərilən balanslaş-

dırılmış qarşılıqlı əlaqəsini nəzərə almaqla, suvarılan aqroekosistemlərin ekoloji təhlükəsiz fəaliyyətinə nail olmaq olar:

— becərilən kənd təsərrüfatı bitkilərinin və ya aqrofitosenozlarm inkişaf fazalarına (mərhələlərinə) uyğun olaraq, torpağın tələb olunan hidrotermik, hava, oksidləşmə-reduksiya və qida reimini;

— torpağın deqradasiyasına səbəb olan suvarılan torpaqlara optimal və hidromeliorativ yüklər;

— torpağa vacib olan və yolverilən aqro və hidromeliorativ təsirlər; — qrunt və yeraltı suların hidroloji və geokimyəvi rejimlərinin yol-

verilən dəyişkənliyini (ilk növbədə içləmi şirin, müxtəlif mineral və s. sular); — səth sularının hidroloji və geokimyəvi rejimlərinin dəyişməsinin

normallaşdırdmasmı;

282

— müəyyən aqrosenozun və ona tabe olan landşaftların bütün komponentlərinin vacib olan və ya yolverilən sanitar-gigiyena vəziyyətini;

— suvarılan aqrosenozlar yaradılan regionların və ya kollektor- drenaj axmtılar atılan və tranzit rayonların əsas və nadir bitki və heyvan növlərinin (bioloji müxtəlifliklərin) qorunub saxlanmasını;

— mühəndis sistemlərinin istismarının texniki vəziyyətini. Suvarılan torpaqlara edilən mümkün təsirlərin ekoloji yolverilən

dərəcəsini qiymətləndirmək üçün aqrofiziki, fıziki-kimyəvi, biokimyəvi, hidrokimyəvi göstəricilərə, həmçinin eroziya təhlükəlilik göstəricisinə əsaslanan torpağın normal və əlverişsiz vəziyyətinin meyarları və parametrləri hazırlanmışdır.

13.1.1. Azərbaycanda suvarmanın ekoloji problemləri Azərbaycanda suvarma çox qədim tarixə malikdir. Yunan

coğrafiyaşünası Strabon yazırdı ki, Albaniyada suvarma Mesopotamiya və Misirə nisbətən yüksək inkişaf etmişdir. Şirvan düzündə suvarma işləri Gir- diman dövlətinin vaxtında daha geniş ərazilərdə aparılırdı. Azərbaycanda suvarmanın tarixi Q.Əzizov, Ə.Həsənəliyevin (2001) kitabında ətraflı verilmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, respublikamızın quraqlıq rayonlarında kənd təsərrüfatı istehsalını intensivləşdirmək üçün suvarma ən mühüm tədbir sayılır.

Suvarmanın müxtəlif növləri və üsulları mövcuddur. Torpaq qatını nəmləndirmək məqsədilə aparılan suvarma müntəzəm və birdəfəlik suvarmalara bölünür. (Aslanov, 1999). Müntəzəm suvarmada, bitkinin tələb etdiyi vaxtlarda sahə təyin olunmuş normalarda su ilə təmin olunur. Birdəfəlik suvarma (və ya liman suvarması) yaz fəslində çay subasarlarında daşqın suyu, qar suyu və su anbarından birdəfəlik verilən suyun hesabına həyata keçirilir.

Gübrələmə suvarmasında torpağa su ilə birlikdə, suda əridilmiş gübrə də verilir. Buraya çirkab suları və bulanıq su (tərkibində lillərin ölçüsü 0,005mm-dək kiçik hissəciklər olan su) aid edilir.

Hazırda beş suvarma üsulundan istifadə olunur: öz axımı ilə suvarma, yağışyağdırma, yeraltı suvarma, damcılarla suvarma və aerozol (kiçik dis- persH) suvarma. (B.Əliyev, Z.Əliyev, 1998, Aslanov, 1999).

Öz axımı ilə suvarma üsulunda su nəqledici açıq kanallar (və ya boru kəməri) ilə suvarılan sahəyə çatdırılır. Burada su müvəqqəti arxlar, elastik və ya sərt borular vasitəsilə şırımlara və xüsusi ləklərə verilərək torpağa hopdurulur.

Yağışyağdırma ilə suvarma üsulunda su nəqledici kanal və boru kəməri ilə sahəyə çatdırıldıqdan sonra maşın, qurğu və cihazlar vasitəsilə

283

yağış şəklində torpaq səthinə yağdırılır. Yeraltı suvarma üsulunda suvarma suyu suvarılan sahəyə yer səthindən

müəyyən dərinlikdə və bir-birindən müvafiq məsafədə basdırıbmış borulara verilir, boruların səthində açılmış deşiklərdən su sızaraq kapil- yarlarla torpağın aktiv təbəqəsini isladır. ..

Damcılarla suvarma üsulunda suvarma suyu fasiləsiz olaraq xüsusi damcıladıcılarla bitkinin və meyvə ağacının bilavasitə kök sistemi yayılan zonaya verilir, .‘^uvarma vegetasiya dövründə fasiləsiz aparılır.

Kiçik dispersli (aerozol) suvarma yağışyağdırma üsulu ilə suvarmanın bir növüdür. Burada suvarma suyu torpağa deyil, narın damcılar şəklində bitkinin yer səthində olan gövdəsinə və yarpaqlarına yağdırılır.

Hazırda respublikamızda əsasən öz axmı ilə suvarmadan istifadə olunur, istismar olunan suvarma şəbəkələrinin yalnız 9,2%-ni (130 min ha) qapah suvarma şəbəkələri təşkil edir. (B.Əliyev, Z.Əliyev,1998)

Açıq drenlər dərinliyi 3,0-3,5m və yamac əmsalı 1,0-2,0 olan adi kanallardan ibarət olub, onlar trassmda 25-35m enində əkinə yararlı torpaq sahəsi itir, bu da meliorasiya olunmuş sahələrdə torpaqdan istifadə əmsalını azaldır. (Bayramov,2002). Açıq drenlərin normal işini təmin etmək üçün vaxtaşırı (hər 3-5 ildən bir) lillərdən təmizlənir, buna da xeyli vəsait sərf olunur.

Açıq drenlərdən fərqli olaraq örtülü (qapalı) drenaj tikilmiş torpaqlarda əkin sahəsinin itkisi olmur. İstismar müddətində drenajın dərinliyi sabit qalır, drenajın kanal və yollarında kəsişdiyi yerlərdə əlavə tikintiyə ehtiyac qalmır. Örtülü drenajın tikintisi prosesində drenaj xəndəyi əks tökmə torpaqla doldurulur. Drenajüstü torpaq sahəsindən əkin üçün istifadə olunur.

Lakin təəsüflə qeyd etmək lazımdır ki, keçmişdə kolxoz və sovxozların ərazisindəki örtülü drenaj şəbəkələrinin texniki vəziyyəti bir sıra səbəblərdən vaxtından qabaq aşağı düşmüş, qurğular öz funksiyasım tam yeinə yetirə bilmir. Mövcud qapalı drenaj şəbəkəsinin 70%-i artıq sıradan çıxmış və onların bərpa olunması tələb olunmur. (B.Əliyev, Z.Əli- yev, 1998).

Örtülü drenajın səmərəli işi onun torpaq və hidrogeoloji şəraitə uyğun layihələşdirilməsindən, tikintinin keyfiyyətindən və istismarından asılıdır. N. N. Mahmudov (2002) qeyd edir ki, 1928-1931-ci illərdə Muğan təcrübə meliorativ stansiyasında tikilmiş örtülü drenaj şəbəkəsi indiyə kimi qüsursuz işləyir.

Hazırda respublikamızda fermer və şəxsi təsərrüfatlarda müasir suvarma üsulları hazırlamaqda Eroziya və Suvarma Elmi-tədqiqat İnstitutunun işləri böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu tədqiqatlar nəticəsində fermer və şəxsi təsərrüfatlarda açıq şəraitdə və istixanalarda bitkilərin su

284

varılması məqsədilə mikroyağışyağdırma, impuls-lokal, zəif yağışyağdır- ma və impuls yağışyağdırma sistemləri hazırlanmışdır. (B.Əliyev, Z.Əli- yev, 1998)

Qeyd olunan Elmi-Tədqiqat İnstitutunun apardığı tədqiqatlar göstərir ki, respublikamızda fermer təsərrüfatları üçün ən əhəmiyyətli üsullardan biri impulslu damcılarla suvarma sistemidir. Damcılarla suvarma üsulunun əsas üstünlüklərindən biri suvarma suyunu bitkilərə sutka ərzində tələb etdikləri miqdarda onların kök sisteminə vermək mümkündür. Damcı üsulu ilə suvarma sisteminin başqa suvarma sistemlərindən üstün cəhəti aşağıdakılardır. (B.Əliyev, H.Vəliyev, 2001):

— dağ yamaclarında yüksək, orta və zəif su keçirən torpaqlarda suvarma aparmaq olur;

— bitkiləri suya olan təlabata uyğun su ilə təmin edir; — suvarmanın aparılmasında külək təsir göstərmir; — suvarma suyu bitkilər arasında bərabər paylanır; — torpağın səthi suvarma nəticəsində sıxlaşır; — qrunt sularının səviyyəsi dəyişməz qalır;

. — təkrar şorlaşmanın qarşısı alınır. — İmpulslu damcılarla suvarma sistemi suya olan təlabatı bütün ve-

getasiya müddətində fasiləsiz olaraq təmin edə bilir, irriqasiya eroziyası müşahidə olunmur, cərgələr arasındakı sahələrdə alaq otlarının inkişafına şərait yaranmır. İmpulslu damcılarla suvarma sistemi vasitəsilə bitkiyə lazım olan miqdarda gübrələr vasitəsilə minerallar çatdırılır. Müəlliflərin hesablamalarına görə bu suvarma sistemini tətbiq etməklə suya 2,5 dəfə qənaəfetmək və bitkilərin məhsuldarlığını 2,7 dəfə yüksəltmək olar.

13.2. QURAQLIQ ƏRAZİLƏRİN SUVARILMASI

VƏ İNSAN SAĞLAMLIĞI

Suvarma əkinçiliyinin hüdudu yağıntıların cəmi ildə 250-500 mm düşən ərazilərə uyğun gəlir. Bu həm təbii (yağıntının rejimi, buxarlan- manm intensivliyi və b.), həm də sosial-iqtisadi faktorlarla təyin edilir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə suvarma əsasən yağıntıların cəmi çox az olan rayonlarda aparılır. Məsələn, yaxın Şərqdə suvarma yağıntılar 250 mm və daha az düşən ərazilərdə aparılır. ABŞ-da yağıntıların illik cəmi 350-400 mm-dən artıq olduqda suvarmanın aparılması məqsədəuyğun hesab edilmir. ABŞ-da suvarma həm quraqlıq qərb, az miqyasda cənu- bi-qərb, həm də kifayət qədər, lakin qısa müddətli yağıntı düşən, şərq ştatlarında aparılır. Burada suvarma əsasən sənaye meyvəçilikdə və tərəvəzçilikdə aparılır.

Su təsərrüfatı və əkinçiliyin düzgün olmayan metodlarla aparılması

285

ilə əlaqəcfer bataqlaşma və təkrar şorlaşma kimi neqativ nəticələri istisna etsək, suvarma yer səthi havasında və torpağın üst qatlarında bitki üçün əlverişli istilik və rütubət nisbəti yaradır, yüksək temperaturun və bitki vegetasiyasmm ayrı-ayrı dövrlərində rütubət çatışmazlığını aradan qaldırır. Suvarma torpaqların mikroiqlimini və su rejimini dəyişir: radiasiya balansı yüksəlir, torpağın nəmliyi və onun səthindən, həmçinin bitkinin özündəQ \gkuxarlanma çoxalır, havanın rütubətliyi artır, havänın və torpağın ternperaturu aşağı düşür. Biokimyəvi proseslərin intensiv gedişi üçün şərait yaranır, torpağın münbitliyi artır. Hidroloji və hidrogeoloji şəraitin dəyişməsilə bitki örtüyü də dəyişir. Kanal boyu zəngin hidrofıl və mezofıll bitki örtüyü inkişaf edir, ağac bitkiləri peyda olur, yerli fauna yeni növlərlə zənginləşir, yerli növlərin əksəriyyətinin sayı çoxalır, lakin onların bir hissəsi, xüsusən kserofıllər sıradan çıxır və sayı azalır. Vahələrdə çoxlu miqdarda həm təsərrüfat üçün faydalı, həm də zərərli heyvanlar və həşəratlar toplanır.

Kanalların sahili boyu qarğı, qamış və cil bitkiləri ilə zəbt olunan sahələrdə müxtəlif rütubətsevən gəmiricilər geniş məskunlaşır.

Avropanın bozqır zonasında hər cür suvarma üsulları nəticəsində sahələrdən ilk növbədə gəmiricilərin bozqır, kserofıt növləri (ərəb dovşanı, çöl siçanı, cənub siçanı və s.) sıxışdırılır. Şırımlarla suvarma aparılan çəltik tarlalarında ev siçanı məskunlaşır. Səthi suvarma aparılan sahələrdə, zolaqlar boyu ev siçanı, meşə siçanı, adi çöl siçanı, pis plani- rovka aparılan yerlərdə və zolaq boyu təpəciklərdə isə sünbülqıran qalır. Drenaj suvarmada bu növlərə boz dağ siçanı da əlavə olunur. Səthi suvarma aparılan sahələrdə torpaq quruduqdan sonra ev siçanı və meşə siçanı yenidən qayıdır, həm də onların sayı burada yaxşı yem olduğundan dəmyə tarlalara nisbətən daha çox olur. Qaraqum kanalı tikildikdən sonra kanal boyu və ona bitişik suvarılan sahələrdə rütubəlsevər faunanın nümayəndələri (ağcaqanad, mığmığa, milçək, ev siçanı, boz dağ siçanı, lövhədişli siçovul, qırmızıquyruq qum siçanı və b.) burada əlverişli mikroiqlim və yem şəraiti tapdığından bir çox kserofil heyvanları sıxışdıraraq uzaq məsafələrə çəkilməyə məcbur edir.

Yuxarı Qarabağ və Yuxarı Şirvan suvarma kanallarının tikilməsi Şirvan, Mil, Muğan və Qarabağ düzlərinin yarımsəhra mənzərəsini dəyişdirərək oradakı biotopların xarakterik əlamətlərini və növ strukturunu də dəyişmişdir. Belə ki, tulyaremiya xəstəliyi infeksiyasmm əsas yayıcısı olan su siçovulu suvarma kanalları ilə yarımsəhranın dərinliklərinə soxularaq bura özü ilə tulyaremiyanın spesifik parazit daşıyıcılarını (L.muris, H.anphibius, H.glasgowi) (Hacıyev və b., 1970) gətirdi.

Kəskin yoluxucu xəstəlik leptospirozların törədicilərinin yayıcıları olan gəmiricilər çəltik tarlalarında da müşahidə olunur, burada onların

286

yayılması suyun bolluğu, müxtəlif cür heyvan və bitki yeminin mövcudluğu və yuva qurmaları üçün əlverişli yerlərin olmasıdır. Açıq suvarma kanalları şəbəkəsi inkişaf etmiş Şimali İsraildə, su tarlalara borularla verilən ölkənin cənubuna nisbətən leptospirozdan əziyyət çəkənlər daha çoxdur. Çində leptospiroz xəstəliyinə çox vaxt kənd əhalisi tutulur, onlar bu xəstəliyə əsasən çəltik tarlalarında alaq işləri və məhsulun yığımı zamanı yoluxurlar. İtaliyanın Po çayı vadisində yerləşən əyalətlərində (Paviya, Modena, Kremona, Mantuya, Balonya) çəltik tarlalarında çalışan mövsümi fəhlələr arasında hər il düyü məhsulu yığımı dövründə leptospiroz xəstəliyinə yoluxanlar qeydə alınmışdır, çəltik tarlalarından kənar yerlərdə isə bu xəstəliyə yoluxanlara rast gəlinmir. Leptospiroz xəstəliyinin yayıcıları həm suvarma kanallarından və ya çöldə olan və yol- kənarı gölməçələrdən xəstəliyə yoluxan ev heyvanları (iri və xırda buynuzlu mal-qara, donuz), həm də vəhşi heyvanlar, əsasən gəmiricilər ola bilər. Bataqlıqlarda və ya bataqlaşmış su kanalları boyu yerləşən kolluqlarda, həmçinin çox suvarılan bağlarda bu xəstəliyin yayıcı mənbəyi ev siçanları hesab olunur. Qrunt sularının səviyyəsinin qalxması, sahil xəttinin su ilə basılması, suvarılan torpaqdan düzgün istifadə edilməməsi müxtəlif qızdırma xəstəliyi növləri, ensefalit və ilk növbədə malyariya yoluxucu xəstəliklərinin yayıcılarının artmasına səbəb olur. Belə xəstəliklərin yayıcılarının yayılmasında çəltik tarlalarında günəşlə yaxşı qızdırılan dayaz su hövzələri və işin qeyri səmərəli təşkil olunması hesab edilir. Çəltik tarlası, bəzən su alaq bitkiləri ilə birlikdə ağcaqanadların, o cümlədən Culex cinsinin ən sevimli yerinə çevrilir.

Quruducu kanalların və nasos qurğulu suqəbuledicilərin tikilməsi, lazımsız su hövzələrinin torpaqla örtülməsi, ağcaqanadların sürfə qoyduğu yerlərin şumlanması, suvarıcıların sudan istifadə qaydalarına riayət etməsi, həm ağcaqandlarm artmasının qarşısını alar, həm də kənd təsərrüfatında istifadə üçün münbit torpaq sahələrini artırar.

Beləliklə, quraqlıq ərazilərin suvarılması deyil, onun layihələşdiril- məsi, tikilməsi və irriqasiya qurğularının istismarı zamanı buraxılan ayrı-ayrı səhvlər təbii infeksiya ocaqlarının aktivləşməsinə səbəb olur. Bu nöqsanların aradan qaldırılması suvarılan ərazilərin sağlamlaşdırılması- na şərait yaradar.

13.3. SUVARMA VƏ TORPAĞIN ŞORLAŞMASI

Torpağın suvarılmasının ən təhlükəli nəticəsi onun şorlaşması (duz- laşması) sayılır. Planetimizdə hər il şorlaşma nəticəsində 300 min ha suvarılan torpaq sahəsi yararsız hala düşüb istifadədən çıxır, dünyada şorlaşmış bəhrəsiz torpaqların sahəsi 25 mln. ha-a çatır.

287

Ən qədim zamanlardan bəri suvarılan torpaqlar şorlaşmaya məruz qalır (Misir, İraq, Hindistan, Pakistan və b.). Belə ki. Nil çayı hövzəsində 1,7 mln. ha torpaq sahəsinin 1,2 mln. ha-ı (70%-dən artıq) şorlaşmaya məruz qalmışdır; İraqda suvarılan torpaqların 50%-i; İnd çayı hövzəsində 15 mln. ha ərazinin 10 mln. hektarı (67%) şorlaşmaya uğramışdır. ABŞ-da şorlaşmış massivlər 27%-i keçir. Keçmiş SSRİ ərazisində 1980-ci ilə şorlaşmış torpaqların sahəsi 3,5 mln. ha (o cümlədən 2,5 mln. ha əkin sahəsi), yəni suvarılan torpaqların 20%-ni təşkil etmişdir.

Hazırda Rusiyada şorlaşmış torpaqların sahəsi 38,4 mln. ha (bütün kənd təsərrüfatı sahəsinin 19,9%-i), ondan 34%-i əkin sahəsi, 66%-i şo- rakət torpaqlardır.

Təbii şəraitdə şorlaşma prosesi duzlu qrunt sularından, həmçinin kənardan (dəniz, okean, duzlu göllər) eol gətirməsi nəticəsində baş verir. Landşaftda, o cümlədən suda və torpaqda duzların əsas mənbəyi duzlu ana (dağ) süxuru hesab olunur. Az miqdarda duzlar torpağın səthinə halofıt bitkilərin töküntüsündən daxil ola bilər. Suvarılan massivlərdə torpaqda duzların əsas mənbəyi suvarma suyu ola bilər.

Torpaqda üç duz balansı tipi qəbul edilmişdir: stabil (torpaq qatında duzun ehtiyatı dəyişmir); şorlaşma balansı (torpaqda duz ehtiyatı artır); duzsuzlaşma balansı (torpaq qatında duzun ehtiyatı azalır).

Torpağın şorlaşması kənd təsərrüfatı bitkilərinə mənfi təsir göstərməsi torpaq məhlulunda osmotik təzyiqin yüksəlməsi, torpağın su-fıziki xassələrinin pisləşməsi (xüsusilə sodalı şorlaşma sahələrində) və əlverişsiz duz tərkibi, həmçinin bor birləşmələrinin yüksək konsentrasiyası ilə əlaqədardır. Borun konsentrasiyası 0,3... 1,0 mq/1 olduqda bitki üçün toksiki hesab edilir. Bütün meyvə bitkiləri bora qarşı olduqca həssasdır.

Şoran torpaqlarda minerallar və asan həll olunan duzlar torpağın səthində, avtomorf, polihidromorf və hidromorf şorakətlərdə isə uyğun olaraq torpaq profilinin aşağı, yuxarı və orta hissəsində toplanır.

Torpaqda asan həll olan duzların mövcudluğu bitkinin boy və inkişafına əlverişsiz təsir göstərir.

Asan həll olan duzların bitkiyə mənfi təsiri üç müxtəlif faktorun birgə təsiri ilə əlaqədardır. Bu baxımdan torpaq məhlulunun yüksək as- motik təzyiqi daha çox rol oynayıb bitki tərəfindən rütubətin udulması- nı pisləşdirir.

İkinci faktor - bitkinin normal böyüməsinə maneçilik göstərən Cb,

SOi , HCOy, Na* ^ Mg *, bəzən N0^ və ionları bitkiyə spesifik təsir

göstərir. 0,5% C1 və ya 0,2% Na (quru kütlə hesabı ilə) toplandıqda

yarpaqlarda qızma müşahidə olunub tunc rəngi alır, nekroz əmələ gəlir.

Məhlulda Na* və Cb ionlarının konsentrasiyası yüksək olduqda

288

transpirasiya prosesi pozulur. Asan həll olan duzların bitkiyə mənfi təsir göstərməsinin üçüncü faktoru

Na kationunun mövcudluğu zamanı torpağın fiziki xassələrinin kəskin pisləşməsidir. Bu zaman torpağın strukturu pozulur, onun su və hava rejimi pisləşir.

Şorlaşmış torpaqların məhsuldarlığını yüksəltməyə yönəldilən əsas meliorasiya üsulu - torpağın su ilə yuyulması sayılır, bu zaman drenaj vasitəsilə torpaq profilindən duzlar təmizlənir. Zəif susızdırma qabiliyyətinə malik olan sodalı torpaqlar çətin meliorasiya olunur. Belə halda kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını artırmaq üçün duzadavamh bitkilər seçilməlidir.

Şorlaşma çox vaxt səmərəsiz suvarma nəticəsində baş verir. Bu proses təkrar şorlaşma adlanır.

V.A.Kovda təkrar şorlaşma prosesinin aşağıdakı mərhələlərini göstərir: 1) yeni kanallar boyu şorlaşma; 2) suvarılan ərazilərdə ümumi şorlaşma; 3) Köhnə sm arılan ərazilərin duzlaşması, eyni zamanda bəzi vahə- daxili

sahələrin \ ə ətraf ərazinin şorlaşması. Suvarılan sahələrdə təkrar şorlaşma torpağın ağır metallarla, pestisidlərlə,

nitratlarla, bor birləşmələri ilə çirklənməsi ilə müşayiət olunur. Təkrar şorlaşma zamanı torpağın bir çox kimyəvi xassələri pisləşir.

Torpağın şorlaşmasının mühüm səbəblərindən biri də minerallaşmış qrunt sularının müəyyən kritik səviyyəyə qalxmasıdır. Qrunt suları bu səviyyəyə kapilyar zonanın kök sistemi məskunlaşdığı qata yaxınlaşdıqda çatır.

Minerallaşmış qrunt suları kök sistemi məskunlaşdığı qatda uzun müddət qaldıqda bitkinin torpaqaltı hissəsinin xəstələnməsinə səbəb olur. Bununla əlaqədar olaraq, kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı aşağı düşür. Buna görə, qrunt sularını optimal səviyyədə saxlamaq vacibdir.

Müəyyən edilmişdir ki, torpaqda duzların konsentrasiyası 0,10...0,15% - şorluğa çox həssas bitkilər üçün hədd sayılır; 0,15...0,35% çox bitkilər üçün zərərlidir; 0,35...0,70% duza qarşı davamlı bitkilər üçün, 0,70%-dən yuxan şorluluq dərəcəsi isə duza qarşı çox davamlı bitkilər üçün yararlıdır.

Udulmuş əsasların cəmindən Na kationu 10... 15% təşkil etdikdə bitki pis inkişaf edir, 20...35% olduqda isə bitki məhv olur. Zəif şorlaşmış torpaqlarda pambığın məhsuldarlığı 20...30%, qarğıdalınınkı 40.. .50, buğdanınkı isə 50...60% aşağı düşür. Orta şorlaşmış torpaqlarda pambığın məhsuldarlığı iki dəfə azalır; buğda isə olduqca sıxılmış

289

halda olub, məhvə doğru gedir. Təcrübələr göstərir ki, qrunt sularının minerallıq dərəcəsi nə qədər yüksək

olarsa, torpağın şorlaşması onun daha dərin qatma keçir. Təkrar şorlaşmanın qarşısını almaq üçün drenaj şəbəkəsi qurulmalı,

suvarma normasına ciddi riayət edilməli, minerallaşmış qrunt sularını drenaj şəbəkəsinə ayırmalı, suvarmanı yağışyağdırma üsulu ilə yerinə yetirməli, kanallar boyu meşə zolaqları salmalıdır.

Torpağı duzlardan təmizləmək üçün o, təmiz su ilə dəfələrlə yuyulur. Şorakət və şorakətləşmiş torpaqlarda (udulmuş əsaslarda natriumun miqdarı 5... 10% olduqda) gipsləmədən və ya istehsalat tullantıları gübrəsindən (fosfogips) istifadə olunmalıdır.

Torpağın şorluğunun aşağı salınmasında effektli üsullardan biri 30- 50% duzları torpaqdan udma qabiliyyətinə malik olan bitkilərin becərilməsi hesab olunur. Belə bitkilərdən xəşənbül (ballı yonca), ayrıq, qur- dotu (yoncavar), şəkər qamışı və b. göstərmək olar.

Təəssüf ki, suvarılan torpaqların nəzarətsiz istifadəsi nəticəsində geniş ərazilər bəhrəsiz yerlərə çevrilir. FAO-nun məlumatına görə şorlaşmış torpaqlara dünyanın 83 ölkəsində rast gəlinir.

13.4. AZƏRBAYCANDA ŞORLAŞMIŞ VƏ ŞORAKƏTLƏŞMİŞ

TORPAQLARIN EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ

Respublikamızın ekoloji problemləri içərisində düzən torpaqların şorlaşma və şorakətləşməsinin xüsusi yeri vardır. Şorlaşmış torpaqlar Azərbaycanda çox geniş yayılmışdır. Sahəsi 2,2 mln. hektar olan Kür- Araz ovalığı torpaqlarının təxminən 60%-i orta və şiddətli dərəcədə şor-, laşmış torpaqlardan ibarətdir. Bundan əlavə şorlaşmış torpaqlar Azərbaycanın Siyəzən-Sumqayıt, Ceyrançöl massivlərində, Naxçıvan MR-da və başqa ərazilərində də yayılmışdır. Ümumiyyətlə, respublikamızın ərazisində orta və şiddətli dərəcədə şorlaşmış torpaqların ümumi sahəsi 1,3 mln. hektardan çoxdur (Q.Z.Əzizov, Ə.Quliyev, 1969). Bu o deməkdir ki, respublika ərazisinin 15%-i bu ekoloji problemə düçar olmuşdur. Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, respublikamızda kənd təsərrüfatına yararlı hesab edilən 1444,9 min hektar suvarılan torpaqların da 565481 hektarı və ya 47,6%-i müxtəlif dərəcədə şorlaşmış (bundan 152898 ha və ya 27%-i zəif şorlaşmış, 146235 ha və ya 25,9%-i orta şorlaşmış, 223838 ha və ya 39,6%-i şiddətli şorlaşmış, 42510 ha və ya 7,5%-i şoranlar), 508,3 min hektarı (29,0%-i) isə müxtəlif dərəcədə şorakətləşməyə (bundan 385037 ha və ya 75,8%-i zəif şorakətləşmiş, 102110 ha və ya 20,1%-i orta şorakətləşmiş, 21123 ha və ya 4,1% şiddətli şorakətləşmiş) məruz qalmışdır (cədvəl 13.2.).

290

Cədvəl 13.2

Azərbaycan torpaqlarının şorlaşma və şorakətləşmə dərəcəsi haqqında məlumat

Kənd

təsərrüfatı

yerlərinin

adı

Ümumi

sahə,

ha/'K.

Sahələrin şorlaşma dərəcəsi üzrə paylanması, ha/% Sahələrin şorakətləşmə dərəcəsi üzrə

paylanması, ha/%

şorlaş

mamış

zəif

şorlaş

mış

orta

şorlaş

mış

şiddətli

şorlaş

mış

şoran

şorakət

ləşməmiş

zəif

şorakət

ləşmiş

orta

şorakət

ləşmiş

şiddətli

şorakət

ləşmiş

Əkin 1613147 158443

3 13389 9195 5785 645 157394

8 31940 6775 484

35.73 98,22 0,83 0,57 0,34 0,04 97,57 1,98 0,42 0.03

Çoxillik

əkmələr

172294

165454 3894 1447 724 775 155444 14094 2343 413

3,82 96,03 2,26 0,84 0,42 0,45 90,22 8,18 1,36 0,24

Dincə

qoyulmuş

58752 49657 3942 2468 2679 6 51232 6615 870 35

1.30 84,52 6,71 4,20 4,56 0,01

87,20 11,26

1,48 0,06

Biçənək 107919

104940 993 907 993 86 103688 3637 389 205

2,39 97,24 0,92 0,84 0,92 0,08 96,08 3,37 0,36 0,19

Örüş və

otlaq

2562361 2044508 130680 132218 213957 40998 2121891

328751 91733 19986

56,76 79,79 5,10 5,16 8,35 1,60 82,81 12,83 3,58 0,78

Cəmi 4514473 3948992 152898 146235 223838 42510 400620

3 385037 102110 21123

100,00

87,47 3,39 3,24 4,96 0,94 88,74 8,53 2,26 0.47

VO

TORPAQLARIN DUZLULUĞU Miqyas 1:3 500 000

VO K)

oTelavi V RySİVA FEDERASfvASI

r A Ğ I S T

I I

TORPAQLARIN DUZLULUĞU (0 -100 sm qatda quru qalığa

görə duzların miqdarı. % )

I I I < 0.25 Şorlaşmamış

I 2 I 0,25-0.5 Zəif şorlaşmış

I I 0.5-1.0 Orta şorlaşmış

[~3~1 1.0 -2.0 Şiddətli şorlaşmış

f-Tn > 9 n ÇO’' şiddətli I—^ şorlaşmış

Tərkibində asan həll olunan duzlar müşahidə şar

edilməyən, yuyulmuş qların \ rayonl

torpaqların yayıldığı ılar

Səthə çıxmış(çılpaq) ITTn duzlu süxurların az rast gəlinən rayonları

r-jr-\ Səthə çıxmış (çılpaq) duzlu süxurların təsadüfi rast gəlinən rayonları

Kürdəmir rayonu ərazisində şorlaşmış torpaq.

Ağcabədi rayonu ərazisində şorlaşmış torpaq.

293

Şorlaşma və şorakətləşmə torpaqda gedən təbii proseslər olsa da, vaxtında lazımi tədbirlər görülməyəndə, o arealını genişləndirərək, həm kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına, həm də təbii biosenozlara, o cümlədən düzən ərazilər üçün səciyyəvi olan qış otlaq formasiyalarına və düzən meşələrinə mənfi təsir göstərir. Odur ki, belə torpaqlar həm meliorativ, həm də ekoloji cəhətdən əlverişsiz sahələr hesab edilir, onların mənfi dinamikasının xəbərdarlıq edilməsi, qarşısının alınması və onların yararlı hala salınması üçün müvafiq ekoloji tədbirlərin (drenaj tətbiqi, yuma aparılması, kimyəvi meliorasiya, müəyyən inzibati və hüquqi və s.) görülməsi zəruridir.

Suvarılan torpaqların meliorativ cəhətdən qiymətləndirilməsinin nəticəsi respublika ərazisində 385,1 min hektar sahənin qeyri-qənaətbəxş olduğunu göstərir, o cümlədən 103,4 min hektar sahədə qrunt sularının səviyyəsinin yerin səthinə çox yaxın olması, 115,1 min hektar sahədə torpağın yüksək dərəcədə şorlu olması, 166,6 min hektarda isə hər iki amilin birgə təsiri əsas səbəb kimi göstərilir. Bu kateqoriyadan olan torpaqlar əkinə tam əlverişsiz hesab olunur və onların meliorasiyası üçün kompleks tədbirlərin görülməsi tələb edilir.

Respublikanın suvarılan torpaqlarının təxminən 670 min hektarı (46,4%-i) Kür-Araz düzənliyindədir. Burada suvarma çox qədim tarixə malikdir. Mil düzündə və Muğan düzünün cənubunda suvarma kanallarının izlərinə və qalıqlarına indinin özündə də rast gəlinir. Bununla belə XIX əsrdə Azərbaycanda suvarılan əkinçilik əsasən Kür-Araz düzənliyində - Şirvan və Qarabağ çayları axınlarının aşağı hissələrində. Kür və Araz çaylarının sahilləri boyunca yerləşmiş, suvarma isə bir qayda olaraq primitiv üsullarla həyata keçirilmişdir. Kür və Araz çaylarının daşqın suları ilə sahələr suya basdırılmış, torpağın səthi quruduqdan sonra yaranmış çatlara toxumlar (arpa və pambıq) səpilmiş, vegetasiya suvarmaları aparılmasa da nisbətən yüksək məhsul götürülmüşdür. Mövcud olan belə bir şəraitdə XIX əsrin 60-cı illərindən çar hökuməti pambıq istehsalının təşkili məqsədilə Muğan-Salyan zonası torpaqlarının suvarılması üçün bir sıra tədbirlər görmüş və 1900-cü ildə suvarma kanallarının tikilməsinə başlanılmışdır. Beləliklə, 1901-1917-ci illərdə magistral kanalların ümumi sərflərinin 130 mVsan və uzunluqlarının 209 km olduğu dörd suvarma sistemi tikilib istifadəyə verilmişdir. Bununla da 169 min hektar sahə suvarma suyu ilə təmin edilmişdir. Həmin dövrdə Salyan düzündə sahələrin bilavasitə Kür çayından götürülən su ilə suvarılmasında qoşqu heyvanları ilə işləyən suqaldıncı qurğulardan istifadə edilmişdir. Suvarma sistemilərinin əsas qüsuru suvarma şəbəkəsinin seyrəkliyi və suatıcı şəbəkənin olmaması idi.

Məhz ona görə də suvarmanın başlandığı ilk illərdə əkin sahələrinin

294

kütləvi şorlaşması müşahidə olunmuş, əhali isə hər dəfə yeni sahələrdən istifadə etməyə başlamışdır. Basdırma üsulu ilə aparılan suvarmalar nəticəsində hər hektara 15-20 min m^ suvarma suyu sərf olunmuş, qrunt sularının səviyyəsi yer səthinə yaxınlaşmış, şorlaşma prosesi geniş miqyasda yayılmışdır.

Yaranmış vəziyyətlə əlaqədar əhali və hətta texniki xidmət işçiləri Muğanı tərk etməyə, digər bölgələrə getməyə başlamışdır. Birinci Dünya müharibəsi illərində suvarma sistemləri bərbad hala düşmüş, hidrotexniki qurğular dağıdılmış, şorlaşma prosesi daha da sürətlənmişdir. Nəticədə Şimali Muğanın 96%, Salyanın 98% torpaq sahələri müxtəlif dərəcədə şorlaşmaya məruz qalmışdır (Q.Əzizov, Ə.Həsənəliyev, 2001). Oxşar proseslər digər bölgələrdə də baş vermişdir. Məsələn, Yevlaxdan Hacıqabula kimi olan ərazidə Kürün sol sahili boyunca «Qara su» bataqlığı yaranmış, ətraf ərazi şorlşamaya məruz qalmışdır.

Araşdırmalar göstərir ki, təcrübənin olmaması ucbatından, torpaq və hidroloji şəraiti nəzərə almadan irriqasiya tədbirlərinin görülməsi tez bir zamanda özünü göstərmiş, bataqlaşma və şorlaşma prosesi geniş əraziləri əhatə etmişdir. Çar hökuməti təcili tədbirlərə əl atmağa məcbur olmuş və 1910-cu ildən başlayaraq Cənubi Qafqazda sistemli hidrometriya işlərinə başlanılmış 1912-ci ildə ilk kimya laboratoriyası yaradılmış, 1913-cü ildən isə hidroloji tədqiqatların əsası qoyulmuşdur.

Sovet hakimiyyətinin ilk illərindən etibarən 1921-1925-ci illərdə kanallar lil çöküntülərindən təmizlənmiş, hidrotexniki qurğular təmir edilmiş, sonrakı illər mövcud suvarma kanallarının yenidən qurulması həyata keçirilmiş, yeni suvarma sistemlərinin tikilməsinə başlanılmış, mexaniki suvarma inkişaf etdirilmişdir. 1920-1930-cu illərdə dizel mühərrikləri ilə işləyən 5 sudartıcı qurğu işə salınmışdır. Elmi-tədqiqat və layihə axtarış işlərinin aparılmasına xüsusi diqqət yetirilmiş və 1930- cu ildə Muğan təcrübə meliorativ stansiyası təşkil edilmişdir. Lakin 1937-ci ildə irriqasiya-meliorasiya tədbirləri tamamilə dayandırılmış, yalnız 1945-ci ildən sonra onlar yenidən bərpa edilmiş, o cümlədən nəhəng Mingəçevir kompleksi tikilib istifadəyə verilmişdir.

Sonrakı illərdə respublikada suvarma sistemləri, kollektor-drenaj şəbəkəsi, su anbarları və digər qurğular inşa edilmiş, torpaqların yuyulub yararlı hala salınması, Şirvanda, Qarabağda, Cənubi Muğanda stasionar təcrübə-drenaj məntəqələrinin təşkili, bir çox təsərrüfatların ərazisində qısa (1-3 il) müddətli eksperimental bazaların təşkili və s. kimi mühüm əhəmiyyətli tədbirlər həyata keçirilmişdir.

1965-ci ildə keçmiş SSRİ-də meliorasiyanın inkişaf etdirilməsi haqqında qəbul olunmuş qərardan sonra bütün ölkə ərazisində olduğu kimi, Azərbaycanda da geniş miqyasda irriqasiya-meliorasiya tədbirləri həya

295

ta keçirilir, o cümlədən suvarılan ərazilərdə torpaqların şorlaşmasına qarşı mübarizə tədbirləri kompleksi regionlar üzrə işlənib hazırlanır. 1966-1990-cı illərdə suvarılan sahələr 1094 min hektardan 1444 min hektara çatdırılmış, 778,2 min hektar sahənin su təminatı yaxşılaşdırılmış, 541,8 min hektarda kollektor-drenaj şəbəkəsi də tikilməklə suvarılan ərazinin meliorativ vəziyyəti yaxşılaşdırılmışdır. Məhz bu kimi tədbirlərin görülməsi nəticəsində 1986-1988-ci illərdə suvarılan torpaqlarda orta illik məhsulun həcmi 1966-1970-ci illərə nisbətən taxıl üzrə 2,16, pambığa görə 2,13, tərəvəz-bostan bitkiləri üzrə 2,55, meyvələrə görə 3,57, üzüm istehsalı 7,46 dəfə artmışdır.

Keçən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində keçmiş Sovetlər İttifaqının dağılması ilə sovet respublikaları, o cümlədən Azərbaycan müstəqillik əldə edir. İlk illər ölkədə yaranmış iqtisadi çətinliklər, xüsusilə də erməni təcavüzü ilə əlaqədar maddi vəsait və maliyyə çatışmazlığı səbəbindən suvarma sistemlərini lazımi səviyyədə saxlamaq və meliorasiya tədbirlərini davam etdirmək bir müddət mümkünsüz vəziyyətdə oldu. Kollektor-drenaj sistemlərinin lillənməsi, bəzi yerlərdə onların tamamilə sıradan çıxması nəticəsində ayrı-ayrı ərazilərdə təkrar şorlaşmanın yaranması üçün əlverişli şərait yarandı. Bu proses kollektor-drenaj sistemlərinin və suvarma qurğularının kifayət qədər mükəmməl olmadığı ərazilərdə, xüsusən də Şirvan düzündə özünü daha qabarıq şəkildə göstərmişdir.

Torpaqları duzlardan yuyub təmizləmək üçün onun hansı dərəcədə şorlaşdığını bilmək lazımdır. Torpaqda olan duzların miqdarı şərti olaraq müəyyən hədlərə bölünür və onlara adlar verilir. Buna torpaqların şorlaşma dərəcəsinə görə təsnifatı deyilir. Təsnifatın əsasını bitkilərin düzlara davamlılıq qabiliyyəti və onların buraxıla bilən həddi təşkil edir. Kənd təsərrüfatı bitkiləri duza davamlılığına görə üç qrupa bölünür (cədvəl 13.3).

Cədvəl 13.3

Bitkilərin duza davamlılığı (Orohenie, Spravoçnik, 1980)

Duza zəif davamlı Duza orta davamlı Duza davamlı üçyarpaq yonca buftda şəkər çuğunduru yonca küncüt yem çuğunduru Esparset (xaşa) soğan düyü alma pambıq qarpız alça əncir yemiş armud nar tut

Respublikamız üçün torpaqların duz miqdarı və tipinə görə təsnifatını təyin etmiş Q.Əzizov (1999) tərəfindən torpaqlar şorlaşma tipinə

296

görə sodalı, xlorlu, sulfatlı-xlorlu, xlorlu-sulfatlı və sulfatlı tipə bölünmüşdür.

Bu təsnifat respublikamız üçün təklif edilmiş təsnifatlardan (V.R.Volobuyev,

1948, 1965) fərqlənsə də, bütövlükdə real vəziyyəti düzgün əks etdirir (cədvəl

13.4).

Duzluluq dərəcəsi zəhərlilik göstəriciləri ilə xarakterizə olunur. Suda asan

həll olunan duzlardan NaCI, Na2S04, MgCb, CaCb, MgS04, Na:C03,

Na(HC03)2 bitkilər üçün daha zəhərlidir.

Cədvəl 13.4

Torpaqların duz miqldarı və tipinə görə təsnifatı, %

Qradasiyanm adları Duz tipi

sodalı xlorlu sulfatlı-

xlorlu

xlorlu-

sulfatlı sulfatlı

şorlaşmamış <0,15 <0,2 <0,25 <0,4 <0,6-1,0 zəif şorlaşmış 0,15-0,3 0,2-0,4 0,25-0,5 0,4-0,8 1,0-1,5 orta şorlaşmış 0,3-0,5 0,4-0,8 0,5-1,0 0,8-l,5 1,5-2,0 şiddətli şorlaşmış 0,5-0,8 0,8-1,2 1,0-2,0 1,5-2,5 2,0-3,0

şoranlar >0,8 >1,2 >2,0 >2,5 >3,0

Torpaqların yuyulmasında başlıca məqsəd duzları bitki kökləri yayılan torpaq qatından kənar etməkdir. Bitki kökləri yayıla bilən qat dedikdə, əsasən, torpağın bir metrlik üst qatı nəzərdə tutulur. Çünki, əksər kənd təsərrüfatı bitkilərinin kök sistemi ya tamamilə, ya da onun əsas hissəsi bir metrlik qatda yerləşir. Bu qata hesabat qatı deyilir. Yüngül və orta mexaniki tərkibli torpaqların susızdırma qabiliyyəti böyük olduğu üçün onları duzlardan təmizləmək asandır.

Odur ki, bu amilləri nəzərə alaraq müvafiq meliorativ tədbirlərin xüsusiyyətləri əsas götürülməklə Kür-Araz ovalığında şorlaşmış torpaqlar şərti olaraq üç səciyyəvi qrupa ayrılmışdır (M.P.Abduyev, 1968, 1977;

Ə.Q.Behbudov, M.K.Rəhimov, X.F.Cəfərov, 1973; Ə.Q.Behbu- dov,X.F.Cəfərov, 1980; A.K.Alimov, 1997):

1. Yüngül qranulometrik tərkibli, yüksək su sızdırma qabiliyyətli,

asan həll olunan (xlorlu, sulfatlı-xlorlu) şorlaşmış torpaqlar. Bu torpaqlar şimali və mərkəzi Muğanda, Salyan düzündə, cənubi-şərqi Şirvanda və Şirvan düzünün Kür sahili zonasında yayılmış və inzibati baxımdan Sabirabad, Salyan, Neftçala və Zərdab inzibati rayonlarını əhatə edir. Bu torpaqların yuyulmasında su itkilərinə yol verilməməsi və yüksək meliorativ səpıərənin təmin olunması çox vacibdir. Bu baxımdan zolaqlarla və fasiləli yuma texnologiyası özünü doğrultmuş və səmərəliliyi təsdiq olunmuşdur.

Zolaqlarla yuma texnologiyasının mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ümumi qaydada yuma üçün hazırlanmış sahə drenarası məsafədən asılı

297

olaraq, drenlərə paralel 3-5 zolağa bölünür. Mərkəz hissədə eni 100, kənarlarda isə 50 metrlik zolaqlar ayrılır. Yuma əvvəlcə mərkəz zolağın suya basdırılması ilə başlayır, ikinci mərhələdə orta, üçüncüdə isə kənar zolaqlar suya basdırılmaqla davam etdirilir.

Fasiləli yuma texnologiyasında sahə ümumi qaydada yumaya hazırlanır. Ləklər suya basdırılaraq suyun səthdən hopması və qrunt suları səviyyəsinin 1,5-2,0 m dərinliyinə düşməsinədək fasilə verilir. Bundan sonra sahəyə yenidən su verilir, bu qayda ilə yuma hesabat norması verilib qurtarana kimi davam etdirilir.

Hər iki üsulun tətbiqi nəticəsində yuma suyunun artıq məsrəfinin qarşısı alınır, sahə barəbar səviyyədə duzlardan təmizlənir, yumanın səmərəliliyi yüksək olur.

2. Ağır qranulometrik tərkibli, zəif su sızdırma qabiliyyətli, xlorlu- sulfatlı və sulfatlı neytral şorlaşma növlü torpaqlar. Bu torpaqlar əsasən Qarabağın şimal-qərbində (Yevlax, Tərtər, qismən Bərdə rayonları). Kür sahili zona istisna olmaqla Şirvan düzündə (Ağdaş, Göyçay, Ucar, Kürdəmir, Hacıqabul, Ağsu rayonları) və cənubi Muğanda (Biləsuvar və Cəlilabad rayonları) yayılmışdır.

Zəif su sızdırma qabiliyyətli ağır torpaqlarda zəif su hopdurma, struktursuzluq, qaysaqbağlama, suyu və duzu özündən çətinliklə vermək və s. kimi səciyyəvi xüsusiyyətlər mövcuddur. Bu xüsusiyyətlərin olması həmin torpaqların meliorasiyasını xeyli çətinləşdirir; lazım olan suyun verilməsi və torpaqdan duzların yuyulub kənar edilməsi çox vaxt tələb edir. Ağır qranulometrik tərkibli şorlaşmış torpaqların kənd təsərrüfatı bitkiləri üçün istifadəyə yararlı hala salınmasında, yüngül torpaqlardan fərqli olaraq, bu şəraitdə əlavə meliorativ tədbirlərin tətbiqi lazım gəlir. Torpaqların susızdırma qabiliyyəti, zəif sukeçirən qatın qalınlığı və yerləşməsi, yuma normasının həcmi və s. əlamətlərindən asılı olaraq ikinci qrup torpaqlarda əsaslı yumalar aşağıdakı texnologiyalarla aparılır:

— süzülmə əmsalı 0,10-0,30 m/sut, hesabat yuma normasının həcmi 10 min mVha- qədər olan torpaqlarda əsaslı yuma adi qaydada - yuma suyunu ləklərə verməklə aparılmalıdır;

— süzülmə əmsalı 0,10-0,30 m/sut, hesabat yuma normasının həcmi 10-30 min mVha olan torpaqlarda əsaslı yuma əlavə tədbir olaraq, müvəqqəti dayaz drenlər tətbiq etməklə aparılır;

— süzülmə əmsalı 0,05-0,10 m/sut, zəif su keçirən qatın yerin səthindən dərinliyi 0,6-0,7 m-dən az, hesabat yuma normasının həcmi 10 min mVha-dan az olan halda əsaslı yuma qabaqcadan dərindən yumşaldılmış torpaqda adi qaydada aparılır;

— süzülmə əmsalı 0,05-0,10 m/sut, zəif su keçirən qatın yerin səthindən dərinliyi 0,6-0,7 m-dən çox olan halda, yuma normasının həcmin-

298

don asılı olmayaraq dərin yumşaltma aparılır və müvəqqəti dayaz dren- lər tətbiq edilir;

— süzülmə əmsalı 0,05-0,10 m/sut, zəif su keçirən qatın yerin səthindən dərinliyi 0,6-0,7 m-dən az, yuma normasının həcmi 10-30 min m-Vha olan halda da dərin yumşaltma aparılır və müvəqqəti dayaz drenlər tətbiq olunur;

— süzülmə əmsalı 0,05 m/sutkadan az, zəif su keçirən qatın yerin səthindən dərinliyi 0,6-0,7 m-dən çox olan halda dərin yumşaltma aparılması və müvəqqəti dayaz drenlər tətbiq edilməsi ilə yanaşı, torpaqlara kimyəvi meliorantlər verilməklə, yaxud da daimi elektrik cərəyanı tətbiq etməklə yuma aparılır;

— duzların başlıca olaraq torpağın üst qatında yerləşdiyi, aşağı qatların az duzlu və qrunt sularının zəif minerallaşma dərəcəsinə malik olduğu halda, dərindən yumşaldılmış torpaqda dərin şırımlar tətbiq etməklə üfıqi yuma həyata keçirilir.

Yuxarıda qeyd olunmuş parametrlərin konkret qiymətlərindən asılı olaraq tətbiq olunan tədbirlərin ölçüləri (dayaz drenlərin arasındakı məsafə, şırımların dərinliyi, uzunluğu, torpağın hansı dərinlikdə yumşaldılması və s.) müəyyən edilir.

Təklif olunan əsaslı yuma texnologiyasının tətbiqi şorlaşmış torpaqları bir-iki yuma mövsümündə yararlı hala salmağa və onların kənd təsərrüfatında istifadəyə verilməsinə tam zəmin yaradır.

3. Ağır qranulometrik tərkibli, zəif sızdırma qabiliyyətli, duz tərkibində sodanın iştirak etdiyi şorlaşmış və şorakətləşmiş torpaqlar. Qarabağ və Mil düzündə (Bərdə, Ağcabədi, Beyləqan və İmişli rayonları ərazilərində) yerləşmiş bu torpaqlarda adi yuma üsulları səmərə vermir. Odur ki, bu torpaqlarda əsaslı yumalar 2-ci qrup torpaqlarda tövsiyə olunan yuma texnologiyası ilə aparılmaqla yanaşı, həm də, kimyəvi meliorantların tətbiqi də nəzərdə tutulmalıdır.

Respublikanın suvarılan ərazilərində kənd təsərrüfatı bitkilərindən yüksək və sabit məhsul götürülməsinə mənfi təsir edən amillərdən biri də şorakətlikdir. Şorakətləşmə respublikamızın torpaqlarının ekologiyasında fəal rol oynadığı üçün bizim tərəfimizdən qismən müstəqil ekoloji problem kimi götürülmüşdür. Şorakət torpaqların kənd təsərrüfatı bitkilərinin inkişafına və məhsuldarlığına mənfi təsiri torpaq məhlulunda olan sodanın və uducu kompleksdə natrium və maqnezium kationları- nın olması ilə əlaqədardır. V.A.Kovda (1946) udulmuş natriumun bitkilərə təsirini belə təsvir etmişdir:

a. Mübadiləli natriumun miqdarı udma tutumunun 3-5%-i qədər olduqda, onun kənd təsərrüfatı bitkilərinin inkişafına təsiri olmur və əksinə müsbət təsir göstərir;

299

b. Mübadiləli natriumun miqdarı udma tutumunun 5-10%-ni təşkil etdikdə torpağın aqrofiziki xassələri pisləşir. Bunun qarşısını almaq üçün torpağın yüksək aqrotexniki qaydalarla becərilməsi, növbəli əkinin düzgün tətbiq edilməsi vacibdir;

C. Mübadiləli natriumun miqdarı udma tutumunun 10-20%-ni təşkil etdikdə torpaqda yüksək şörakətlilik yaranır, torpağın aqrofiziki xassələri kəskin surətdə pisləşir. Bitkilərin məhsuldarlığı da xeyli aşağı düşür. Bununla mübarizə etmək üçün kimyəvi meliorasiya tətbiq olunmalıdır;

d. Mübadiləli natriumun miqdarı udma tutumunun 20-40%-ə qədəri olduqda torpağın şörakətlilik dərəcəsi öz yüksək həddinə çatır, onun münbitliyi kəskin şəkildə azalır, təbii olaraq kənd təsərrüfatı bitkilərinin inkişafına şərait qalmır.

Şorakətliyin yaranması prosesində torpaqda olan üzvi maddələr suda asan həll ola bilən formalarda suyun təsiri ilə üst qatlardan aşağı qatlara yuyulur, əkinaltı qatda bərkimə baş verir, torpağın su və hava xassələri pisləşir və belə torpaqların strukturu tədricən pozulur. Bu cür torpaqlar nəm halda yapışqanlı olub, çox gec quruyur, quru halda isə çox bərk olur və qaysaq əmələ gətirir, səthi çat-çat olur, onu yumşaltmaq, becərmək üçün böyük zəhmət tələb olunur. Belə torpaqlar adətən quru və isti iqlim şəraitinə malik olan bozqır, yarımsəhra və səhra torpaqları arasında ayrı-ayrı ləkələr şəklində yayılmışdır.

V.R.Volobuyev (1953) Kür-Araz düzənliyində şorakətliyin əmələ gəlməsinin dörd yolunu göstərmişdir:

1. Torpaqəmələgəlmə və aşınma proseslərində torpaq məhlullarının natrium ionları ilə zənginləşməsi nəticəsində baş verən elüvial şorakətləşmə;

2. Zəif mineralhşmış səth sularının torpağa hopması prosesi nəticəsində yuyulma və delüvial yolla əmələ gələn şorakətləşmə;

3. Qrunt sularının kapilyar təsiri nəticəsində şorlaşmadan əvvəl əmələ gəlmiş şorakətləşmə;

4. Şorlaşımş torpaqların duzlaşması nəticəsində əmələ gələn şorakətləşmə.

Kür-Araz ovalığında şorakət torpaqlar əsasən Muğan və Salyan (M.R.Abduyev, 1960, 1961) düzlərində, Şirvan düzünün qərbində. Kür sahili zonada. Mil düzünün cənub və şimal hissələrində yayılmışdır. Şo- rakətli torpaqlar Antipov-Karatayevə görə (1953) udulmuş natriumun miqdarından asılı olaraq aşağıdakı kimi səciyyələnir (cədvəl 13.5).

Qeyd etmək lazımdır ki, respublika ərazisində təsadüf olunan şorlaşmış şorakət torpaqlar öz növbəsində neytral və qələvi (sodah) olaraq iki qrupa ayrılır. Bütün sodah şorlaşmış torpaqlar bu və ya digər dərəcədə şorakətli olur.

300

Cədvəl 13.5 Şorakətləşmiş torpaqların təsnifatı

Şorakətlilik dərəcəsi Na, %-lə Şorakətləşməmiş torpaqlar <5 Zəif şorakətli torpaqlar 5-10 Orta şorakətli torpaqlar 10-15 Şiddətli şorakətli torpaqlar 15-20 Şorakətli torpaqlar >20

Sodalı şorlaşmış torpaqlar əsasən Qarabağ düzündə yayılmışdır. Belə torpaqlara Mil və Muğan düzlərində də ləkələr şəklində rast gəlinir. Bununla yanaşı respublikada maqnezium mənşəli şorakət torpaqların da (R.H.Məmmədov, 1975) mövcudluğu məlumdur. Bu torpaqların da öz xüsusiyyətləri vardır (cədvəl 13.6.).

Cədvəl 13.6

Torpaqların və kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının uducu kompleksindəki maqnezium kationunundan asılılığı

(R.H.Məmmədov)

Maqnezium udulmuş əsasların

cəmindən %-lə

Şorakətlik

dərəcəsi

Dispers- lik dərəcəsi

Şişmə

faizi

Suyun torpağa

hopması, mm/saat

Buğdanın məhsuldarlığı,

s/ha

20-dən az şorakətsiz 20-dən

az 5-10 200-500 30-dan çox

20-30 zəif

şorakətli 20-30 5-10 100-200 20-30

30T40 orta

şorakətli 30-40 10-15 30-100 10-20

40-50 şiddətli

şorakətli 40-50 10-20 20-60 5-10

50-dən çox şorakət

50-dən

çox

20-dən

çox

30-dan

az 5-dən az

Torpağın uducu kompleksində maqneziumun miqdarı udulmuş əsasların cəminin 20%-dən az olarsa, belə torpaqlar maqnezium şora- kətsiz, 20-30% olarsa, zəif maqnezium şorakətli, 30-40% olarsa, orta maqnezium şorakətli, 40-50% olarsa, şiddətli maqnezium şorakətli və >50% olarsa, maqnezium şorakət adlanır (cədvəl 13.6).

Şorakətləşmə prosesində torpaqda yarıqlar (çatlar) əmələ gəlir və ayrı-ayrı sütunvari struktur parçaları yaranır. Prosesin getmə dərəcəsin

301

dən asılı olaraq sütunvari qatlar müxtəlif dərinlikdə yerləşir və orada becərilən bitkilərə də müxtəlif təsir göstərir. M.R.Abduyev 0968) Azərbaycanda yayılımış şorakət torpaqların, sütunvari struktur qatın yerləşdiyi dərinliyə görə aşağıdakı üç növünü göstərmişdir: qaysaqlı şorakət torpaqlar; orta sütunvari şorakət torpaqlar; dərin sütunvari şorakət torpaqlar.

Şorakət torpaqların əmələgəlmə şəraiti və xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla onları yaxşılaşdırmaq və münbitliyini artırmaq məqsədilə əsasən aşağıdakı üsullardan istifadə olunur.

1. Kimyəvi meliorasiya üsulu. Bu halda torpağın uducu kompleksində olan natrium ionuna və torpağın qələviliyiıiə ekvivalent miqdarda kimyəvi meliorantlar verilir;

2. Aqrobioloji üsul. Bu halda aqronomik və bioloji tədbirlər kompleksi tətbiq edilir (dərin şum və plantaj vasitəsilə gips və kalsium- karbonat olan qatlardan istifadə edilir, onların həll olunması təmin edilir).

Şorakət torpaqların kimyəvi üsulla meliorasiyası iki mərhələdən, fazadan ibarət olmaqla aparılır:

— meliorasiyanın kimyəvi fazasında uducu kompleksdə olan natrium ionunu kalsium ionu ilə əvəz etmək və torpaq məhlulunun qələviliy- ini ləğv etmək məqsədilə ekvivalent miqdarda kimyəvi meliorant verilir. Bundan sonra torpaqda əlverişli struktur yaranır, torpağın su-fiziki xassələri xeyli yaxşılaşır, torpaqda gedən mikrobioloji proseslər intensivləşdiyindən münbitlik tədricən artmağa başlayır.

— meliorasiyanın fiziki fazasında - torpağa verilən kalsium duzu və uducu kompleksindən sıxışdırılan natrium kationu arasında gedən mübadilə nəticəsində torpaq məhlulunda əmələ gələn kənd təsərrüfatı bitkilərinə zərərli duzların (əsasən Na2S04) artıq miqdarı su vasitəsilə yuyulub torpaqdan kənar edilir.

Bir sıra meliorantlar tətbiq etməklə Şirvan və Qarabağ düzlərinin şorlaşmış və şorakətləşmiş torpaqlarında çoxsaylı variantlarla təcrübə N.K.Mikayılov (2000) tərəfindən aparılmışdır. Təcrübə nəticələrinin araşdırılması gipslə peyinin müvafiq olaraq 15 və 40 t/ha dozalarla birlikdə, sulfat turşusunun 10 t/ha dozada və kimyəvi tullantılarının 10-20 t/ha dozada tətbiqi tövsiyə olunmuşdur.

Hazırda bir sıra aktiv meliorantlardan istifadə etmək qaydaları işlənib hazırlanmışdır (K.H.Teymurov, 1972, N.K.Mikayılov, 2000 və b.). Bunlardan turşu məhlullarını, yeni kompleks birləşmələri, CaCh, Ca(N03)2, gəcin və turşunun birlikdə verilməsini və s. göstərmək olar.

Şorakət torpaqların meliorasiyasında aqrobioloji kompleksin tətbiqində əsas məqsəd şorakətaltı torpaq qatının kalsium duzlarını əkin qa

302

tına cəlb etmək və bərkimiş şorakət qatı yumşaltmaqdan ibarətdir. Aq- robioloji üsul özlüyündə mexaniki, kimyəvi və bioloji tədbirlərin şorakət torpaqlara birgə kompleks meliorativ təsirindən ibarətdir. Bu zaman meliorativ becərmə sistemi tətbiq olunur, mexaniki tədbirlər (dərin şum, adi şum və dərin yumşaltma) vasitəsilə şorakət qatın quruluşu dağıdılır, torpaqda olan karbonat duzları və gips kimyəvi meliorasiyaya daxil edilir, mənimsəmə bitkiləri əkilir, onların kök sistemlərinin bioloji təsiri və üzvi qalıqları ilə, eləcə də peyin verməklə, torpaqda karbon qazı (CO2) artırılır və davamlı struktur yaradılır.

Şorakət torpaqların növmüxtəlifliyini, şorakət qatdan üstdəki qatın qalınlığı, kalsium duzlarının yerləşdiyi dərinliyi, suda asan həll olan duzların miqdarını və keyfiyyətini nəzərə alaraq torpaqda optimal şumlama dərinliyi tətbiq etmək lazımdır.

Respublika ərazisində, xüsusilə də Kür-Araz ovalığında şorlaşmış və şorakətləşmiş torpaqların müəyyən dövrlərdə uçotu aparılmış və xəritələri də tərtib olunmuşdur.

AMEA Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutunda V.R. Volobuy- evin rəhbərliyi altında Q.Z.Əzizov (1980) tərəfindən Kür-Araz düzənliyinin şorluq xəritəsi tərtib edilmişdir.

Hazırda Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsində Kür-Araz düzənliyinin 1:100000 miqyaslı torpaq xəritəsinin tərtib edilməsi üzrə torpaq tədqiqatları aparılır. Bu tədqiqatlar əsasında elektron torpaq xəritəsi, o cümlədən də şorluq və şorakətlik xəritələri tərtib edilmişdir.

Məlum olduğu kimi, müxtəlif dərəcədə şorlaşmaya məruz qalmış torpaqlarda kənd təsərrüfatı bitkiləri yetişdirmək üçün ilk növbədə torpağın meliorasiyası aparılmalı və düzgün suvarma sistemindən istifadə edilməlidir. Bu istiqamətdə Türkiyənin «Natural Green Land» şirkəti iş həyata keçirərək heyvandarlıq üçün yem bitkiləri, mürəbbə, kompot istehsalı üçün meyvə, giləmeyvə ağac və kolları qida, ətirli ədviyya, turşu, şoraba məhsullarının hazırlanması üçün isə bostan-tərəvəz bitkilərini yetişdirmək məqsədilə Biləsuvar rayonu ərazisində 3450 ha kənd təsərrüfatına yararsız, şoranlaşmış dövlət torpağı sahəsi icarəyə götürmüş, orada açıq drenaj sistemli meliorasiya işləri aparmış, zəngin kənd təsərrüfatı texnikası parkı yaradılmış və 2007-ci ildən başlayaraq ərazidə mərhələli əkin kampaniyası təşkil edilmişdir.

Əkin sahələrinin suvarılmasında istifadə olunan su Araz çayından çəkilmiş kanaldan götürülür. Suyun tərkibi (codluq, mineralhq, şəffaflıq, asılı maddələrin miqdarı, pH, mikiroorqanizmlər və s.) xüsusi laboratoriyada analiz edilir. Suvarma üçün xüsusi və müasir nasoslar sistemi quraşdırılmışdır. Bu nasoslar sahəyə 12600 mVsaat həcmdə su vermək imkanına malikdir. Sistemlərə veürilən su 3 m dərinlikdə ümumi

303

uzunluğu 70 km olan müxtəlif diametrli (325 - 1000 mm) suvarma boruları vasitəsi ilə həyata keçirilir. Əraziyə çəkilmiş elektrik xətlərinin ümumi uzunluğu 70 km-dir.

Ərazinin suvarılması ən son texnologiyalar üzrə - pivot suvarma (2083 ha), damcılı suvarma (545 ha) və yağmurlu suvarma (10 ha) həyata keçirilir. Pivot suvarma inkişaf etmiş ölkələrdə ən müasir və geniş yayılmış suvarma sistemi hesab’edilir. Bu məqsədlə sahədə hər bir sistemin uzunluğu 350 m olmaqla 52 ədəd pivot qurğusu quraşdırılmışdır. Bir qurğu bir dəfəyə 38 ha sahəni suvara bilir. Su resurslarından effektiv və qənaətlə istifadə edən bu qurğunun hər bir təkəri müstəqil mühərriklə təmin olunmuşdur. Onların sürəti kompüter vasitəsi ilə elə idarə olunur ki, bu təkərlərin trayektoriyaları müxtəlif diametrli konsentrik çevrələr üzrə hərəkət edir. Nəticədə sistem dairəvi hərəkət edərək bir dövr ərzində öz uzunluğunun (350 m) iki misli qədər diametrə malik dairəvi sahəni süni yağışla suvarır. MMC tərəfindən bu sistemə 11 mln. ABŞ dolları xərclənmişdir.

Pivot Suvarma üsulu. Foto E.Yusifovundur.

Torpağın biotik qabiliyyətinin aşağı olması, meliorasiya işlərindən sonra isə daha da zəifləməsini nəzərə alaraq ilkin mərhələdə ciddi normalar tərtibində kimyəvi gübrələrdən istifadə edilmişdir, istifadə olunan gübrələr beynəlxalq Global Gab təşkilatının sertifikatlarına malik olub həyat üçün tam təhlükəsizdir.

304

Damcılı suvarma ilə becərilən nar plantasiyası (Biləsuvar).

Fotolar E.Yusifovundur.

305

Əkin üçün istifadə edilən toxumlar dünyanın ən məşhur firmalarından alınmış ən yüksək keyfiyyətli toxumlardır. Şəkər çuğunduru toxumu Almaniyadan, pomidor toxumu Amerikadan, xiyar və bibər toxumları Hollandiyadan gətirilmişdir.

Hal-hazırda,ərazinin 2830 ha sahəsində əkin işləri aparılmışdır. Bu sahələrdən ümumilikdə 101 000 t məhsul gözlənilir. O cümlədən şəkər

çuğunduru (800.iha/60p00 t), pomidor (504 ha/35000t), turşuluq xiyar (120 ha/700 t) məhsuldarlıq planlaşdırılır. Bundan əlavə əkilmiş 383 ha sahədən 1400 t təmi^ yaşıl noxud dənəsi, 52 ha sahədən 1000 t acı bibər, 50 ha sahədən 10321 badımcan məhsulu gözlənilir.

Şəkər çuğunduru sahəsi. Foto E.Yusifovundur.

Bundan başqa 266 ha sahədə yonca, 303 ha şoran sahədə isə arpa ökilmişdir. Buradan 6 t/ha məhsuldarlığı ilə 1500 - 1800 t məhsul gözlənilir. Yonca və arpa İmişlidə fəaliyyət göstərən yem fabriki və mal fermasına göndəriləcək.

Kompot istehsalı məqsədi ilə 100 ha sahədə 6 çeşiddə 40000 nar kolu əkilmişdir. Bütün kollar yerli əla sortlar olub Göyçaydan gətirilmişdir. Ərazidə 6 km uzunluğa malik heyva kollarının əkilməsi planlaşdırılmışdır. Bundan başqa 20 ha sahədə mürəbbə istehsalı məqsədi ilə çiyələk əkilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Müəssisə tam ekoloji təmiz məhsulların yetişdirilməsinə də başlamışdır. Bunun üçün 80 ha sahə ayrılmışdır. Burada yalnız təbii gübrə

306

lərin - heyvan peyini, bitki qalıqları çürüntüləri, kompost və biohumus, torpaq soxulcanlarının fəaliyyəti məhsulları - vermikulturadan istifadə nəzərdə tutulur. Bu pilot sahəsində resbublikada ilk dəfə ekoloji təmiz pomidorun alınması nəzərdə tutulmuşdur.

Müəssisəyə xərclənmiş vəsaitin ümumi miqdarı 25 mln. manat təşkil edir. Müəssisədə 2000 nəfərə qədər işçi çalışır. Nisbi xərc 12500 manat/işçi təşkil edir. İşçilərin orta maaşı 225 AZN (7.5 manat/gün) təşkil edir.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı və konservləşdirilməsi məqsədilə Biləsuvarda şirkət tərəfindən “NGL Konserv Zavodu” istifadəyə verilmişdir.

Azərbaycanın cənub-qərb bölgəsinin ən büyük zavodu olan bu kompleksdə, əsasən, 10 - 12 çeşiddə konserv məhsulları - yüksək keyfiyyətli pomidot tomatı (pastası), bibər pastası, qablaşdırılmış yaşıl noxud və xiyar, lobya konservləri və müxtəlif turşular hazırlanır. Zavodun layihə üzrə istehsal gücü 21000 t/il-dir. 2010-cu ilin istehsal proqramı 12500 t/il nəzərdə tutulmuşdur. İstehsalatda çalışan işçilərin sayı mövsümdən asılı olaraq 350 - 720 intervalmda dəyişir. Zavodda iş 3 növbəlidir. Müəssisədə çalışanların böyük əksəriyyəti yerli sakinlər, rayon ərazisində yerləşən qaçqın və məcburi köçkün şəhərciyindəndir. İşçilərin orta əmək haqqı 350 - 500 manat təşkil edir.

Zavod məhsulları “Bizim Tarla”, “Bostan”, “Savilla”, “Blenda”, “Final”, “Super Sun” kimi brendlərlə plastik, şüşə və metal qablarda daxili və xarici bazarlara çıxarılır. Şüşə qablar Ukraynadan alınır. Metal qablar isə “Azərsun

Holding” Şirkətlər Qrupunda istehsal edilir. Zavod yaz-yay mövsümlərində yaxınlıqdakı əkin sahələrindən yığılmış

məhsulların emalı və konservləşdirilməsi ilə məşğul olur. Zavodun xüsusi özəlliklərindən biri də sahədən yığılmış məhsulun demək olar ki, həmin andaca emal edilməsidir. Analoji komplekslərdə yığılmış məhsul emal müəssisinə günlər və həftələr ərzində çatdırılır.

Ümumi sahəsi 6 hektara yaxın olan zavod ərazisinin 15500 m^ sahəsi qapalı, 40000 m- sahəsi isə açıq sahədən ibarətdir. Zavoddakı avadanlıqlar RF, Bolqarıstan, Türkiyə, İtaliya və Almaniyadan gətirilmişdir. Bütün avadanlıqlar müasir olmaqla bərabər Avropa İttifaqı Standartları çərçivəsindədir. Zavoda 8.5 mln. manat vəsait qoyulmuşdur. Zavodun təsdiq edilmiş layihə-smeta sənədlərinə görə burada 2 ədəd əlavə istehsal - meyvə şirələri və

dondurulmuş qida məhsulları sahələri də nəzərdə tutulmuşdur.

307

13.4. QURUDULMÄNIN EKOLOJİ NƏTİCƏLƏRİ

Torpağın qurudulması kənd təsərrüfatı ilə bir zamanda meydana gəlmişdir. Şimal dənizinə bitişik izafi rütubətlik rayonlarında qurutma sistemi qurğularının tikilməsinə X əsrin əvvəlində başlanmışdır. XVI- XVII əsrlərdə bu işlərə Avropanın digər regionlarında da başlanaraq, bataqlıqlar quruduldu, çay, göl, həmçinin dənizkənarı düzənliklərdə suyun səviyyəsinin aşağı salınması üzrə işlər yerinə yetirildi.

1810-cu ildə İngiltərədə yandırılmış gillərdə düzəldilən borucuqlarla drenaj işləri başlandı. 1843-cü ildə dəyirmi drenaj boruların məngənə maşınları ilə hazırlandıqdan sonra drenaj işləri Avstriya, Belçika, Almaniya, Rusiya, ABŞ, Fransa və digər ölkələrdə geniş inkişaf etməyə başlandı.Dünyada qurudulan torpaqların ümumi sahəsi 161 mln. ha və ya əkin sahələri və çoxillik ağaclıqlarla birlikdə ərazinin 11%-dən çoxunu təşkil edir. Avropada qurudulmuş torpaqlar kontinentin meliorasiya olunmuş ərazisinin 70%-nə bərabərdir. Bataqlıqların qurudulması və bataqlaşmış ərazilər ən çox Böyük Britaniya, Macarıstan, İtaliya, Almaniya, Finlandiya, Fransa, Yuqoslaviya, Misir, Marokko və Sudanda yayılmışdır. İstənilən quruducu sistem hidrotexniki qurğuların kompleksi olub, onun köməyi ilə bataqlıq və bataqlaşmış ərazilərin su-hava rejimi tənzimlənir.

Qurudulma işlərinin aşağıdakı əsas metodları və texnikasından istifadə olunur:

— atmosfer qidalanma tipində kiçik kanal sistemi, qapalı drenlər, dərin şum və b. kanalların tikintisi ilə aparılır;

— qrunt və qrunt-təzyiq tipində açıq kanallar, qapalı drenaj, şaquli drenajdan istifadə edilir;

— yamac tipində dağ kanallarının tikilişi, yamaclarda eroziyaya qarşı tədbirlər həyata keçirilir;

— yuyulma tipində bənd çəkmə, damba (torpaq bəndi), çay yatağının və çay axınının nizamlanması (su anbarının tikilməsi, axının bir hissəsinin digər hövzəyə keçirilməsi və s.).

Hər qurutma üsulu ilə müəyyən ekoloji istiqaməti və nəticələri ilə səciyyələnir. Alimlərin fikrincə, düzgün yerinə yetirilən meliorasiya işləri çayın axınına və ətraf mühitə əlverişli təsir göstərir.

B'ecərilən bitkilərin yüksək məhsuldarlığının təmin edilməsi üçün meliorasiya işləri torpaq müxtəlifliyinin və təbii faktorların spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq yerinə yetirilməlidir.

Müəyyən edilmişdir ki, drenaj aparılan ərazilərdə kənd təsərrüfatı bitkiləri yetişdirdikdə torpağın aşağı qatlarının kipliyi artır, drenaj suları ilə birlikdə torpaqda qida maddələri (azot, fosfor, kalium) itirilir.

308

XIV FƏSİL

HEYVANDARLIQ KOMPLEKSLƏRİ

VƏ TƏBİƏTİ MÜHAFİZƏ

14.1. HEYVANDARLIQ TULLANTILARININ

ƏTRAF TƏBİİ MÜHİTƏ TƏSİRİ

Sənaye tipli heyvandarlıq kompleksləri və fermalarının yanında toplanan peyin, səth və qrunt sularının nitratlarla və mikrob çirklənməsi ətraf mühitə xüsusi təhlükə yaradır.

Məsələn, sənaye tipli südçülük fermalarında toplanan peyinin illik miqdarı orta hesabla 1 min baş mal-qaraya orta hesabla 25,5 min ton təşkil edir.

Ona görə də, heyvandırlıq komplekslərinin yerini müəyyənləşdirdikdə, təbiəti mühafizə tələblərini nəzərə alaraq, peyin və istehsalat axmtıla- rından istifadə imkanlarına əsaslanmalıdır. Bu zaman oroqrafik (geomorfoloji), edafık, meteoroloji, hidroloji və hidrogeoloji faktorlar, meşənin mövcudluğu və vəziyyəti, kənd təsərrüfatı sahələri (peyindən gübrə kimi istifadə edilməsi) və seliteb ərazilər nəzərə alınır.

Qeyd etmək lazımdır ki, heyvandarlıq kompleksləri yerləşən rayonda mikrob və ümumi çirklənmə dərəcəsi torpaq və qar örtüyünün təbii fonundan 8... 10 dəfə çox olur.

Qoyunçuluq fermalarına bitişik sahələrdə ot örtüyünün tərkibində çoxlu miqdarda nitratlar (3575...7915 mq/kq) müşahidə olunur. Belə otlarla qidalanan heyvanlar nitratlarla zəhərlənə bilər.

Mal-qara burdaq şəraitində saxlanıldıqda peyindən istifadə aşağıdakı texnoloji sxemlər üzrə aparılır:

— peyini bərk və maye fraksiyalara ayırmaqla çoxpilləli təmizləmə (bərk fraksiyalar qalaqlara (ştabel) vurulur, maye fraksiyalar isə aero- tenklərə yerləşdirilir, zərərsizləşdirmə və təmizlənmə üçün qurğulardan onlar durulducu gölməçələrə və suvarılan əkinçilik sahələrinə ötürülür);

— toplayıcı gölməçələr (prud) və peyin anbarlarının köməyi ilə axın- tıların təmizlənməsi, hidroyuma zamanı tullantılar qəbuledicilərə və anbarlara yönəldilir, orada maye qatlara ayrılır, zərərsizləşdirilir və süzdürülmə sahəsinə və su hövzəsinə axıdılır, bərk faza isə kənd təsərrüfatı sahələrinə göndərilir;

— tullantıların təbii su hövzələrində öz-özünə təmizlənməsi və istifadəsi, bu zaman təmizləyici qurğulardan duruldulmuş (duru) maye top- layıcı gölməçəyə (pruda), sonra isə su hövzəsinə axıdılır, çöküntü isə gübrə hazırlanması üçün istifadə edilir;

309

— anaerob işbmə (metanogenez) və ya maye peyinin qıcqırdılması sayəsində patogen mikroorqanizmlər məhv edilir, peyin pis qoxusunu, alaq bitkilərinin toxumları isə cücərmə qabiliyyətini itirir (eyni zamanda yanacaq-metan alınır).

14.2. HEYVANDARLIQ TULLANTILARININ İŞLƏNMƏSİ ÜÇÜN BİOTEXNOLOGİYADAN

İSTİFADƏ EDİLMƏSİ

Ekoloji biotexnologiya müvafiq texnoloji proseslərin köməyi ilə ətraf mühitin mühafizə məsələlərini həll edir (tullantıların işlənməsi, mühit komponentlərinin çirklənmədən qorunması, təbii resursların səmərəli istifadəsi və s.).

Peyinin kompostlaşdırılması bioloji oksidləşmənin kompost humus- laşdırılmış məhsulun alınması üçün istifadə edilir, bu məhsulun tərkibində üzvi birləşmələr, parçalanma məhsulları, mikroorqanizmlərin ölü kütləsi və s. olur. Bu məhsulun torpağa verilməsi aqroekosistemin stabilliyini pozmur. Kompostlaşdırma bioloji oksidləşmənin ekzotermik prosesi olub, yüksək temperatur və yüksək nəmlik şəraitində üzvi substrat mikroorqanizmlərin qarışıq populyasiyaları ilə aerob biodeqrada- siyaya uğrayır və torpağın meliorasiyası üçün təhlükəsiz və qiymətli məhsula çevrilir.

Kompostlaşıdma prosesində oksigenə olan tələbat ödənilir, karbon- 2-oksid (karbon qazı) və su ayrılır, temperatur yüksəlir və üzvi maddələr stabil formaya keçir.

Peyinin aerasiyasını yaxşılaşdırmaq, həmçinin nəmliyi aşağı salmaq və karbonun azota nisbətini artırmaq üçün peyin əlavələrlə (taxılın samanı, yarpaq, zibil, yonqar və s.) qarışdırılır.

Kompostlaşdırma prosesində dörd mərhələ ayrılır: mezofil, termofil, soyuma və yetişmə. Birinci üç mərhələ tez başa çatır (bir neçə gün və ya həftə). Yetişmə mərhələsi isə bir neçə ay çəkir. Bu vaxt ərzində ölü bakteriyalarm zülalları və liqnin arasında mürəkkəb reaksiyalar gedərək, humus turşularının əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bu dövr ərzində topada temperatur SS^C-yə yaxın saxlanmalıdır, bunun üçün bəzən məcburi ventilyasiyadan istifadə olunur. Optimal nəmliyin 50...60%, minimum azad qaz boşluğu 30%-ə yaxın, qaz fazasında oksigenin konsentrasiyası isə 10... 18% olması məsləhət görülür. Topanın (burtun) ölçüləri belə olmalıdır: uzunluğu - istənilən qədər; hündürlüyü - 1,5 m; eni - 2,5 m (təbii aerasiya şəraitində).

Topaların (kompost cərgələri) en kəsik sahəsi üçbucaq şəklində olur. Peyinin yemə əlavə kimi işlənməsi (hazırlanması) bir neçə üsulla

310

aparılır: peyindən və ya pometdən yem (qida) hissəsinin çıxarılması; yem mayası istehsal etmək üçün peyindən qida mühiti kimi istifadə olunması, milçək sürfəsi və yosunun becərilməsi; yem zülalı almaq üçün qurdların (soğulcanlarm) yetişdirilməsi.

Peyinin işlənməsinin texnoloji əməliyyatı nəticəsində aşagıuakılar alınır: Cı məhsulu - silos (nəmlik 60%; quru maddənin tərkibində olur, %; protein - 7,3, yağ - 2, sellizola - 28, BEV - 51,7, kül - 11); C2 məhsulu - protein konsentratı (nəmlik 10%, quru maddənin tərkibi, %: protein - 27, yağ -6, sellüloza -2, BEV -55, kül -10; C3 - üzvi kübrə və texnoloji su).

Birinci texnoloji əməliyyat zamanı qarışdıraraq iri əşyaları kənarlaşdırmaq üçün peyin qəbuledici kameraya göndərilir, oradan da dörd beton kameraya (150 m^) - fermentyora vurulur. Peyin ardıcıllıqla dörd kameradan keçir və hər kamerada qarışdırılaraq bir gün qalır. Onun nəmliyi 78±2% və pH5,6...6 olmalıdır. Dördüncü gün peyin Cı məhsulu almaq (ayırmaq) üçün dördüncü (axırıncı) fermentyordan seperatora verilir.

tkinci əməliyyat zamanı Cı məhsulu ayrılır və fermentasiya olunur. Əvvəlcə seperatorlarda ölçüsü 0,8 mm-dən çox olmayan bitki lifləri, toxumların qabığı, tam bişməmiş toxumlar və digər qarışıqlar ayrılır. Ayrılmış və sıxılmış bərk fraksiya (nəmliyi 55...60%) Cı məhsulunun alınması üçün xammal sayılır, maye fraksiya işə ayrılaraq C2 və C3 məhsulu əldə etmək üçün kameraya göndərilir.

C] məhsulu bunkerə, sonra isə silos qülləsinə daxil olur və orada 10.. . 12 sutka ərzində fermentasiya keçirir (siloslaşdırma süd turşusu bakteriyalarının inkişafı nəticəsində əmələ gəlir, zərərsizləşdirmə isə silos kütləsinin yüksək temperaturu (60...70QC) sayəsində baş verir).

Üçüncü texnoloji əməliyyat zamanı ikinci əməliyyat nəticəsində alınan maye fraksiya kameradan dövrə üzrə işləyən (avtomatik rejimdə) sentrafuqaya verilir. Dövrə (tsikl) 6...7 dəqiqp davam edir, peyinin maye fazası dövretmə tezliyi 1500 dəq-L sentrifuqaya daxil olur, sonra isə dövretmə tezliyi 200 dəq-'-ə qədər aşağı salınır və seperatlaşdırılmış bərk çöküntü avtomatik olaraq boşaldılır. Bu çöküntünün (qum, gil, üzvi konqlomeratlar) nəmliyi 60% olur, bu C3 məhsulu sayılıb, ondan gübrə kimi istifadə edilir.

C2 məhsulunun ayrılması, qurudulması və xırdalaşdırılması dördüncü texnoloji əməliyyatda baş verir, bu zaman sentrifüqada alınan maye fraksiya (C3 məhsulu ayrılandan sonra) maye fraksiya kamerada toplanır, sonra isə buxarlandırıcı bakteriyaya verilir. Qabaqcadan maye aşağı təzyiqdə (=20 kPa) 80^C temperaturda qızdırılır. Əldə olunan konsentratın tərkibində 28% quru maddə olur, sonra o, 70^C temperaturda toz (poroşok) vəziyyəti alana qədər qurudulur. Bu tozaoxşar (C2

311

məhsulu) - qiymətli zülal yemidir. Şaquli şneklə o, qranulyatora (xırda- layıcı), sonra isə hazır məhsul bunkerinə verilir.

Axırıncı (beşinci) əməliyyatda dezodorasiya və texnoloji sudan istifadə edilməsi həyata keçirilir, bu, C2 məhsulunun kondensasiyası və qurudulması ilə alınır. Əldə olunan su adi su ilə qarışdırılır (1:1). Ondan mal-qaraya içmək üçün verilir və ya fermentasiya zamanı peyinin isla- dılmasında istifadə olunur. Cı və C2 məhsulları yemləmə məqsədilə, Cı məhsulu isə gübrə kimi işlədilir.

14.3. HEYVANDARLIQ FERMALARI VƏ

KOMPLEKSLƏRİNİN SANİTAR-QORUYUCU

ZONALARI VƏ YAŞIL AĞACLIQLAR

Heyvandarlıq fermaları və kompleksləri kənd yaşayış məntəqələrindən sanitar-qoruyucu zona (SQZ) ilə ayrılır. Belə zona heyvan saxlanan bina və qurğuların ərazilərdən, həmçinin peyin saxlanan yerdən və ya açıq yem anbarından təyin olunur (cədvəl 14.1).

Cədvəl 14.1 Yaşayış məntəqəsi sərhədinə qədər sanitar-qoruyucu zonanın eni

Müəssisələr və obyektlər Zonanın eni,

m-lə Heyvandarlıq fermaları (süd və mal əti istehsalı; cavan (körpə) heyvanların və düyələrin yetişdirilməsi):

1000 başa qədər 1000... 5000baş 5000-dən artıq 300 500 1000

Qoyunçuluq və vəhşi heyvandarlıq fermaları Quşçuluq fermaları: 100 minə qədər yumurtalıq toyuq və ildə 1 mln. broyler 100-dən 400 min yumurtalıq toyuq və ildə 1...3 mln. broyler 400 mindən artıq yumurtalayan toyuq və ildə 3 mln.-dan artıq broyler

300

300 1000

1200

Atçılıq və krolik fermaları 100 İribuynuzlu mal-qaranın maye peyininin işlənməsi (hazırlanması üçün qurğu)

300... 1000

Maye peyin.anbarları (açıq) Peyinin maye fraksiyaları hazırlanan anbarlar

500... 2000 500

Kompost və peyinin bərk fraksiyası topaları (cərgələri) üçün meydançalar

300

Durulducu axın toplantıları gölməçələri (pryd), bufer və bioloji gölməçələr 200

312

Yaşayış zonasından eni 100 m-dən artıq olan SQZ-da eni 48 m (18 cərgə)-dən az olmayaraq meşə zolağı salınır.

Heyvandarlıq kompleksi və fermaları ərazisi tərəfdən də onları qar, qum və tozdan təmizləmək üçün SQZ-da meşə zolağı salınır. Bundan başqa peyin saxlanan yerləri, təmizləyici qurğuları, kompost düzəldilən sahələri və şairəni heyvandarlıq və xidməti məntəqələri, yem anbarından ayırmaq üçün meşə zolaqları həm də, ferma və komplekslərin daxilində salınır. Bu zolaqları saldıqda ferma və komplekslərin ərazisində havanın sirkulyasiyasının pozulmaması nəzərə alınmalıdır.

Son zamanlar peyindən istifadə problemini həll etmək məqsədilə heyvandarlığın əkinçilikdən ayrılması və onun sənaye əsasında təsərrüfata keçirilməsi məsələsi fikri irəli sürülür. Belə olduqda, əkinçilik heyvandarlıq üçün yem tədarükçüsü, daha doğrusu, qiymətli yemin sənaye istehsalçısı olmalıdır. Bu iki sahə arasında əks əlaqə yoxdur, bu isə maddələrin təbii tsiklinin ekoloji balanslaşdırılmasmm pozulması deməkdir.

14.4. TƏBİİ OTLAQLARIN VƏZİYYƏTİ

Quru səthinin onda bir hissəsini əkin sahələri tutur, lakin təbii otlaqların ərazisi əkin sahələrindən iki dəfə artıqdır. Otlaqlar əsasən ya quru əraziləri, ya çox dik yamacları, yaxud da əkinçilik üçün yararsız, münbit olmayan əraziləri tutur. Yer səthinin beşdə bir hissəsini tutan bu otlaq sahələrində 3,3 mlrd, baş iri buynuzlu mal-qara, qoyun və keçi otarıhr (cədvəl 14.2). Bu gövşəyən heyvanlar mürəkkəb həzm sisteminə malik olub, kobud yemləri ətə və südə çevirməyə imkan yaradır.

Mövcud məlumatlara əsasən planetimizdə 180 mln adam öz ev təsərrüfatında yaşayışını təmin etmək üçün mal-qara saxlayır. Bir sıra Afrika ölkələrinin iqtisadiyyatı maldarlıqdan olduqca asılı olub, əhalisini həm ərzaqla, həm də işlə təmin edir. Yaxın Şərq, Mərkəzi Asiya (Monqolustan daxil olmaqla), şimal-qərbi Çin və Hindistanın bir çox rayonlarının əhalisi də, dünyada daha çoxlu miqdarda gövşəyən heyvanlar saxlayaraq,, onlardan süd, ət və yanacaq almaqla yanaşı, həm də çəkici iş qüvvəsi kimi istifadə edirlər.

Dünyanın digər hissələrində otlaqlardan iribuynuzlu mal-qara təsərrüfatları altında istifadə olunur. Avstraliyada torpaqların əksər hissəsi otlaqlar altında olub, qoyunların miqdarı 117 mln təşkil edir. Bu, dünyada ən böyük sürü hesab olunub, hər sakinə altı baş qoyun düşür. Argentina, Braziliya, Meksika və Uruqvayın iqtisadiyyatı əsasən iribuynuzlu mal-qara saxlamaq istiqamətində inkişaf edir, bunun üçün də əsas rasion ot sayılır. Şimali Amerikanın geniş düzlərində taxıl üçün yararsız sahələr də iri buynuzlu mal-qara üçün otlaq kimi istifadə olunur.

313

Gövşəyən heyvanlar insanlar üçün ət və süd verməklə yanaşı, həm də dəri

və yun mənbəyidir. Dəri və yun məmulatlarının istehsalı milyonlarla

insanların yaşaması üçün gəlir mənbəyi sayılır. Lakin bu sahələr də onlara

xammal verən otlaqlardan asılıdır.

Cədvəl 14.2

Ölkələr üzrə gövşəyən ev heyvanlarının miqdarı (2000-ci il üçün), mln. baş

Ölkə İri buynuzlu mal-qara və kəl

Qoyun və keçijər Avstraliya 26 117 Argentina 55 17 Banqladeş 24 35 Braziliya 169 31 Böyük Britaniya 11 45 Hindistan 313 181 Çin 127 279 Meksika 30 16 Nigeriya 20 45 Pakistan 45 72 Rusiya 28 16 ABŞ 98 9 Fransa 20 11 Efiopiya 35 39 Qalanlar 509 868 Cəmi 1510 1780

Mənbə: FAO, FAOSTAT Statistics Databuse, <appsfao. org> updated 2 may 2001

Planetar miqyasda demək olar ki, otlaqların yarısı bu və ya digər dərəcədə deqradasiyaya məruz qalmışdır. ABŞ-ın Daxili İşlər Nazirliyinin dövlət torpaq idarəsi üzrə Bürosu 2000-ci ildə dövlət otlaq torpaqlarının təftişini həyata keçirdi. Təftişin nəticələri göstərdi ki, təbii otlaqların yalnız 36%-i yaxşı vəziyyətdədir, qalanları isə orta və ya pis vəziyyətdədir. Digər regionların otlaqlarının vəziyyətinin pisləşməsi haqqında məlumat az olsa da. Afrikanın misalından aydın olur ki, mal- qaranın miqdarı ilə əhalinin sayının nisbəti uyğun gəlir. 1950-ci ildə 238 mln Afrika əhalisinin 273 mln baş ev mal-qarası olmuşdur. 2000-ci ildə isə burada 794 mln əhali 680 mln ev mal-qarasına malikdir. Bu konti- nentdə daima taxılın çatışmazlığı hiss olunur, odur ki, burada olan 230 mln baş iribuynuzlu mal-qara, 241 mln qoyun və 209 mln keçi seyrək

314

otları didməklə yarpaq və zoğlarla qidalanır, mövcud ot örtüyü onların yemlənməsi üçün iki dəfə azlıq edir.

İran Yaxın Şərqin ən sıx əhalili ölkəsi olub, 70 mln əhali yaşayır və burada otlaqlar hədsiz yüklənir. Burada iri buynuzlu mal-qaranın sayı 8 mln baş, qoyun və keçilərin sayı isə 81 mln baş hesablanır və onlar əfsanəvi xalça toxuculuğunun mənbəyi (xammalı) hesab olunur. Lakin ölkədə qoyun və keçilərin miqdarı insanın sayını keçdiyindən (insanlar əsasən qoyun əti ilə qidalanır) otlaqlar mal-qaranı yemlə təmin edə bilmir və deqradasiyaya uğrayır. Çində də belə problem mövcuddur, ölkənin şimal-qərbində 1978-ci ilin iqtisadi reformasmdan sonra ev mal- qarasının miqdarı xeyli artmışdır və hazırda onlar üçün otlaq çatışmır. Məsələn, Qonq vilayətində yerli otlaqlar hesablamaya görə 3,7 mln qoyunu yemlə təmin etməyə qadirdir, lakin 1998-ci ilin sonunda onların sayı 5,5 mln-a çatmışdır, bu isə otlaqların imkanından xeyli çoxdur. Bunun nəticəsində ot örtüyü kasadlaşır, nəticədə otlaqlar səhraya çevrilir.

Hazırda bütün inkişaf etməkdə olan ölkələrdə mal-qaranın yemə olan tələbatı mövcud otlaqların dayanıqlı ehtiyatından yüksəkdir. Hindistanda 2000-ci il üçün lazım olan yemin miqdarı 700 mln ton olduğu halda, mövcud otlaqlar yalnız 54() mln ton yem verməyə qadirdir. Hindistanın torpaqdan istifadə Milli şurası xəbər verir ki, Radcastan və Karnataka ştatlarında yüksək dərəcədə pozulmuş kənd təsərrüfatı sahələrində heyvandarlığın yemə olan tələbatı yalnız 50-60% ödənilir, bu isə mal-qaranın məhsuldarlığını aşağı salır.

Otlaqlardan hədsiz istifadə edilməsi ilə əlaqədar torpağın gücdən düşməsi iqtisadiyyata böyük ziyan vurur. Otlaqların deqradasiyasının (tapdanmasının) ilk mərhələlərində torpağın məhsuldarlığının artırılmasına xərclər çoxalır. Deqradasiya prosesləri davam etdirildikdə bitki örtüyü dağılır, bu isə torpağın eroziyasına səbəb olaraq otlağı tam yararsız hala salır. Yerin quraqlıq regionlarının BMT tərəfindən qiymətləndirilməsi göstərdi ki, otlaqların deqradasiyası ilə əlaqədar mal- qaranın məhsuldarlığının aşağı düşməsi nəticəsində 1990-cı ildə ümumi itkinin miqdarı 23 mlrd dolları keçmişdir (cədvəl 14.3).

14.3 saylı cədvəldən göründüyü kimi otlaqların deqradasiyası ı cə- sində heyvandarlığın məhsuldarlığının aşağı düşməsi ilə əlaqədar Afrikada illik itki 7,0 mlrd dollar təşkil edir. Otlaqların hədsiz otarılması ilə əlaqədar Afrika və Asiyaya birlikdə dəyən ziyan bütün dünya iqtisadi itkisinin üçdə ikisini təşkil edir.

1968-ci ildə Kaliforniya (Santa-Barbara) Universitetinin əməkdaşı Qarrett Xardin (Garrett Hardin) Science məcmuəsində «Otlaqların faciəsi» («The Tragedy of the Commons») adlı məqalə dərc etdirir. Xar- dın ictimai otlaqları misal gətirərək göstərir ki, yerli maldarlar otlaqdan

315

istədiyi kimi istifadə edir. Hər bir maldar digərləri ilə razılaşmadan sürüsünü artıraraq öz güzaranını yaxşılaşdırmağa çalışır. Beləliklə, o,, sürüsünün sayını çoxaldaraq əlavə gəlir əldə edir, otlağın gücdən düşməsi isə ona az təsir göstərir. Lakin müəyyən vaxt keçdikdən sonra ictimai otlaqlarda heyvan sürülərinin artması və hədsiz otarma otlağı gücdən salır, dağıdır və bu zaman maldarları fəlakət «yaxalayır».

Cədvəl 14.3 Dünyanın quraqlıq regionlarında otlaqların gücdən düşməsi nəticəsində ev heyvanlarının məhsuldarlığının azalması ilə

əlaqədar iqtisadi itki

Kontinentlər Məhsuldarlığın azalmasından itkinin miqdarı

(mlrd, doll) Afrika 7,0 Asiya 8,3 Avstraliya 2,5 Avropa 0,6 Şimali Amerika 2,9 Cənubi Amerika 2,1 Cəmi 23,2

Otarma nəticəsində çəmən və bozqır qruplaşmalarının dəyişməsi otlaq

diqressiyası (deqradasiyası) adlanır. Heyvanın növündən, sayından, otarma müddətindən asılı olaraq otlağa müxtəlif təsir göstərir.

Otarma iki cür təsir göstərir: bilavasitə ot örtüyünə - bitkinin yeyilməsi və dırnaqları ilə qırılması; torpaq rejiminin dəyişməsi vasitəsilə. Otarma zamanı adətən torpaq bərkiyir, cənub rayonlarında bu zaman kapilyarlar vasitəsilə suyun səthə çıxaraq buxarlanması nəticəsində torpağın düzlaşması baş verir. Qumlu torpaqlarda çim örtüyünün dağılması nəticəsində külək eroziyası güclənir. Dağ yamaclarında torpağın bərki- məsi və ot örtüyünün dağılması nəticəsində səthi və yarğan eroziyası baş verir. Bütün bu neqativ proseslər otlaqlarda mal-qaranın sistemsiz və həddən artıq otarılması ilə əlaqədardır.

14.5. AZƏRBAYCANDA OTLAQLARDAN İSTİFADƏNİN EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ

Respublikanın təbii yem bitkiləri yayılan əraziləri mövsümi istifadə edilən yay-qış otlaqlarından, biçənəklərdən və ilboyu istifadə edilən kəndətrafı örüşlərdən ibarətdir. Bu kateqoriyadan olan torpaqlar öz hüquqi rejiminə görə bir qədər fərqli cəhətlərə malikdir. Belə ki, yay və

316

qış otlaqları dövlət mülkiyyətində saxlanılmaqla fiziki və hüquqi şəxslərə qısa və uzunmüddətli istifadəyə verilir. Biçənək və kəndətrafı örüşlər isə ümumi istifadəyə verilməklə bələdiyyə mülkiyyətində saxlanılmışdır.

Təbii yem sahələri 3396,4 min hektar olub, respublika ərazisinin 39,3%-ni təşkil edir. Bundan 113,4 min hektarı biçənəklər, 1460 min hektarı qış otlaqları, 589,5 hektarı yay otlaqları, 1233,4 min hektarı isə kəndətrafı örüşlərdən ibarətdir. Bu bölgü təbii-iqtisadi rayonlar üzrə 14.4 saylı cədvəldə verilmişdir.

Cədvəl 14.4 Azərbaycanda təbii yem sahələrinin təbii-iqtisadi rayonlar

üzrə paylanması 'min ha)

Təbii-iqtisadi

rayonlar

Qış otlaqları

Yay otlaqları

Kəndə- tafı örüşlər Biçənək

lər

Zonalar üzrə cəmi

Gəncə-Qazax 272,9 86,1 223,2 30,6 612,8 Şirvan 218,8 58,9 209,6 7,9 495,2 Muğan-Salyan 233,8

- 99,4 0,8 334,0

Mil-Qarabağ 336,5 164,5 249,2 16,0 766,2 Quba-Xaçmaz 14,3 76,3 108,1 29,8 228,5 Şəki-Zaqatala 69,0 104,9 103,2 4,1 281,2 Lənkəran 10,6 21,1 72,6 16,1 120,4 Abşeron 230,5 10,0 58,5 1,0 300,0 Dağlıq Qarabağ 2,4 31,1 69,2 4,6 107,3 Naxçıvan 71,2 36,6 40,5 2,5 150,8

Cəmi 1460 589,5 1233,5 113,4 3396,4

Azərbaycan ərazisində yay və qış otlaqlarının ümumi sahəsi 2049,5 min hektar olub, bu təbii yem sahəsi bitki formasiyalarının təbii strukturuna ziyan yetirmədən və özünün bərpa olunma imkanını saxlamaqla optimal ölçülərdə 2 milyon baş heyvanı yem ilə təmin etmək imkanmda- dır. Otlaqlarımızın bir qismi erməni işğalçılarının müvəqqəti olaraq nəzarəti altında olması və respublikamızda 8 milyona yaxın iri və kiçik buynuzlu heyvanın mövcudluğu yay və qış otlaqlarının həddən artıq yüklənməsinə səbəb olmuşdur. Təbii yem sahələrində hədsiz otarma ilə əlaqədar yükün artması, ekoloji baxımdan kənar müdaxilələrə daha həssas olan Azərbaycanın alp və subalp çəmən və çəmən-bozqırlarında daha ağır vəziyyət yaratmışdır. Torpağın eroziyası və bitki örtüyünün deqradasiyası bəzi regionlarda son onillikdə daha da sürətlənmiş və otlaqlardan istifadənin ekoloji problemləri yaranmışdır.

Alp və subalp çəmənlərindən ibarət olan yay otlaqları respublikada heyvandarlığın inkişaf etməsində yem bazası olmaqla yanaşı, həm də böyük sutənzimedici və torpaqqoruyucu funksiya daşıyır. Azərbaycanın

317

yay otlaqları, əsasən dəniz səviyyəsindən 1600-3000 m (3200) yüksəklikdə olan dağlıq ərazilərdə yerləşmişdir. Yaylaqlar öz coğrafi mövqeyinə görə meşənin yuxarı sərhədi ilə birləşir. Lakin antropogen amillərin təsiri (xüsusilə hədsiz mal-qara otarılması) nəticəsində meşənin yuxarı (iqlim) sərhədinin aşağı salınması ilə əlaqədar geniş ərazilərdə meşənin yerində yaranan törəmə subalp çəmən və bozqırları da bura daxildir.

Subalp çəmənliklərindən yalnız otlaq kimi deyil, həmçinin süni biçənək kimi də istifadə olunur. Subalp çəmənliklərində bitki örtüyünün botaniki tərkibinin əsasını taxıl fəsiləsinə aid olan çoxillik bitkilər və qarışıq tərkibli müxtəlif çəmən otları təşkil edir.

Subalp çəmənliklərinin bitki örtüyü alp çəmənliklərinə nisbətən daha zəngin olub bitki qruplaşmalarının tərkibində 100-ə yaxın bitki növü iştirak edir. Burada ala tonqalotu, qoyun topalı, yerəyatıq topal, bənövşəyi tonqalotu, acar tonqalotu, çəmən tonqalotu, yumşaq süpürgə, qır- tıc, müxtəlif növ paxlalı bitkilər və başqa ot növlərinin qarışığı yayılmışdır. Dağlıq zonalarda yayılmış paxlalı bitkilərin əksəriyyəti çoxilliklərdir. Birillik və ikiillik növlərə az rast gəlinir. Yay otlaqlarının əsasını təşkil edən subalp və alp çəmənliklərinin bitki örtüyünün tərkibində təxminən 50-yə qədər paxlalı bitki növü vardır. Onların 95%-ni çoxillik, az hissəsini isə birillik bitkilər təşkil edir.

Paxlalılar fəsiləsindən olan bəzi bitki növlərinin kök sistemi güclü inkişaf etdiyinə görə dağlıq zonada eroziya prosesinin qarşısını alır.

Respublikamızın yüksək dağlıq zonalarındakı otlaqların bitki örtüyünü təşkil edən subalp və alp çəmənliklərinin, bozqırlarının tərkibində qırmızı çəmən yoncası, ağ çəmən yoncası, çəhrayı çəmən yoncası, aralıq çəmən yoncası, bulaq çəmən yoncası, çöl çəmən yoncası, əvəzotu, iyli paxladən və s. paxlalı bitki növləri geniş yayılmışdır. Həmin bitki növlərinin bəzilərinin yemlik əhəmiyyəti orta dərəcədədir.

Yay otlaqlarında mal-qaranın vaxtından əvvəl və otlaq dövründə sistemsiz və hədsiz otarılması, eyni köç yolu ilə aparılması yamaclarda çim və torpaq qatının pozulmasına, eroziya prosesinin güclənməsinə və sel axınları mənbələrinin yaranmasına səbəb olur.

Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda alp və subalp zonasının əksər yerlərində mal-qaranın sistemsiz otarılması nəticəsində yay otlaqları başdan- başa eroziya prosesinə məruz qalaraq maldarlığı lazımi səviyyədə yemlə təmin etmir və tamamilə istifadədən çıxaraq daşlı və ya bitkisiz sahəyə çevrilmişdir. Belə yerlərin ümumi sahəsi 257,1 min hektar olub, yay otlaqlarının 43,6%-ni təşkil edir.

Alp və subalp çəmən və çəmən-bozqır zonasında torpaqların eroziya prosesinə məruz qalma dərəcəsi təbii-iqtisadi rayonlar üzrə 14.5 saylı cədvəldə verilir.

318

Cədvəl 14.5

Azərbaycanın təbii-iqtisadi rayonlarında alp və subalp zonası

torpaqlarının eroziyaya məruz qalması (min ha ilə)

Təbii iqtisadi rayonlar

Ümumi sahə,

min ha

Yuyulma dərəcəsi Digər

tor paq lar

Yuyul muş

torpaq ların sahəsi

Yuyulmamış I kateqoriya

Zəif yuyulm

uş II kateqori

ya

Orta yuyulmuş III

kateqoriya

Şiddətli yuyulmuş IV kateqoriya

Gəncə-

Qazax 116,6 13,6 34,2 21,6 45,3 1,9 101,1

Şirvan 71,6 11,0 12,4 17,6 20,6 10,0 50,6 Mil- Qarabağ

248,8 81,3 58,0 43,5 46,2 19,9 147,6

Quba-

Xaçmaz 124,8 43,9 14,5 21,2 38,6 6,5 74,4

Şəki- Zaqatala

9,4 11,5 41,2 20,3 34,1 2,3 95,6

Lənkəran 66,8 9,0 11,0 15,2 22,9 8,7 49,1 Abşeron 16,5 3,7 3,5 5,0 3,5 0,8 12,0 Dağlıq Qarabağ

40,6 9,8 8,0 8,4 9,9 4,4 26,4

Naxçıvan

MR 96,6 12,2 21,6 23,2 29,2 10,4 74,0

Cəmi 891,7 196,0 204,4 380,4 250,3 64,9 630,8

Cədvəldən göründüyü kimi, Azərbaycanın alp və subalp zonası torpaqlarının (yay otlaqları kateqoriyasına aid edilən və ondan kənarda qalmış sahələrlə birlikdə) 70,7%-i (630,8 min hektar) eroziya prosesinə məruz qalmışdır. Bunun 22,9% (204,4 min ha) zəif, 42,7%-i (380,4 min ha) orta, 28,1%-i (250,3 min ha) şiddətli dərəcədə yuyulmuş torpaqlardır.

Azərbaycanın qış otlaqları da təbii-coğrafi şəraitinə və bitki örtüyünə görə çox rəngarəngdir. Bu, hər şeydən əvvəl respublikamızın iqlim-torpaq şəraitinin müxtəlifliyi ilə əlaqədardır. Respublikamızın qış otlaqları əsasən Kür-Araz ovalığı (Mil, Muğan, Şirvan, Qarabağ, Salyan düzləri və cənubi-Şirvan), Qobustan, Ceyrançöl, Ağyazı, Acıno- hur, Bozdağ, Xocaşen, Daşüz silsilələrində, cənubi Qarabağda (Gəyən, Çaxmaq bozqırları), Naxçıvan MR-da isə Böyükdüzdə, dağ ətəklərində, Qarğabazarı və Arazətrafı çökəkliklərdə yerləşir.

Qış otlaqlarında nisbətən geniş yayılmış faydalı bitkilər birillik taxıl otlarıdır. Taxıllar fəsiləsinə mənsub olan bitkilər həmişə erkən yazda yaxşı inkişaf edib, yaşıl yem kütləsi əmələ gətirir. Dağətəyi zonalarda yerləşən

319

qış otlaqlarında yazda əmələ gələn yaşıl ot örtüyünün tərkibində birillik taxıl otları nisbətən az olur. Onların əvəzində taxıllara aid olmayan bəzi birillik ot bitkiləri çoxluq təşkil edir və qiymətli yem hesab olunur. Birillik taxıl otlarından bərk quramit, cənub quramiti, İran quramiti, şərq bo- zağı, düzəkli bozaq, üçdüyməli buğdayıot, yapon tonqalotu, sürüpgəvari tonqalotu, irisünbüllü tonqalotu, tüklü vələmir, boş vələmir, iriçiçək və- ləmir və s. qış otlaqlarında daha geniş yayılrmşdır. Birilliklərdən başqa gövdələrinin əsas hissəsi soğanaqh olan çoxillik taxıl otlarının da qış otlaqlarının ot örtüyünün yaranmasında böyük əhəmiyyəti vardır. Məsələn, sıx qırtıc, sinay qırtıcı, soğanaqh qırtıc və s. bu cür ot bitkilərindəndir.

Yovşanh otlaqlar üçün xarakterik olan müxtəlif yovşan formaları da qış otlaqlarının ot örtüyünün əmələ gəlməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Paxlalılar fəsiləsindən olan yonca və xaşanın bir neçə növ və növmüxtəliflikləri də, bəzi otlaq sahələrində çox geniş yayılmış faydalı bitki hesab olunur.

Səhra bitki qrupu əsasən Kür-Araz ovalığının qış otlaqlarında inkişaf etmişdir. Bu otlaqların bitki örtüyü olduqca kasıb olub, botaniki tərkibi əsasən kolluq, yarımkolluq və vegetasiya dövrü qısa olan birillik ot bitkilərindən ibarətdir.

Şoran səhralarda qarışıq örtük əmələ gətirən şoran, xəzər şahsevdisi, sarıbaş kolları, çərən, öldürgən və s. kolluqlar və efemer bitkiləri inkişaf edir. Bitki örtüyünün əsasını qarağan kolları, gəngiz, gəvrik, şahsevdi təşkil edən qış otlaqları da geniş yayılmışdır.

Respublikamızın qış otlaqlarında səhra tipli bitki örtüyünə nisbətən yarımsəhra tipli bitki örtüyü daha geniş yer tutur. Onlar inkişaf tərzinə, həyat şəraitinə, botaniki quruluşuna, kimyəvi tərkibinə, bioloji və təsərrüfat xüsusiyyətlərinə görə səhra tipli bitki qruplarından fərqləndikləri üçün yemlik keyfiyyəti də müxtəlif olur. Bir qayda olaraq yarımsəhra tipli otlaqların əsas yem fondu efemerlər sayılır. Onlar yaxşı inkişaf edib otlaqlarda sıx bitki örtüyü əmələ gətirir, torpağın səthinin 80-90%-ə qə- dəri bitki ilə örtülür. Bu cür sahələrdən təkcə otlaq, örüş kimi deyil, həmçinin təbii biçənək kimi də istifadə edilir. Yovşanh, göyüllü- yovşanh, qaratikanh-yovşanlı yarımsəhralar qış otlaqlarında daha geniş yer tutur. Bunların arasında yovşanh yarımsəhralar daha geniş yayıl- nuşdır. Respublikamızın qış otlaqlarında quru bozqır sahələrin bitki örtüyü də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə otlaqlar yarımsəhra ot örtüyündən çoxillik taxıl otlarının nisbətən yaxşı inkişaf etməsi ilə fərqlənir. Məsələn, ağot, ayrıq, şiyav, topalotu və s. bitkilərin əmələ gətirdikləri çimliklər bəzən o qədər sıx və çox olur ki, sahələr başdan-başa ağımtıl, quru bozqır şəklini alır. Belə bozqır sahələr qış otlaqlarının yem balansında mühüm rol oynayır.

320

Qudyalçay hövzəsində. Xınalıq kəndi ətrafında otlaq eroziyası.

321

Naxçıvan, Qobustan və Bozqır yaylasında, Dağlıq Qarabağın dağətəyi hissəsində və digər yerlərdə yerləşən quru bozqır otlaq sahələrində inkişaf etmiş bitkilərin ən mühüm nümayəndələri daşdayan, dovşanto- palı, tonqalotu, daraqotu, nazikbaldır, tüklüayrıq, qırtıc, buğdayıot, quramit və s. ot növləridir. Onlar yüksək yemlik əhəmiyyətinə malik olub, bozqır otlaq sahələrindəki ot örtüyünün əsasını təşkil edirlər. Yazda və yayın əvvəllərində sürətlə böyüyüb inkişaf edən bu bitkilər otlaqların yemlik keyfiyyətinə və ümumi məhsuldarlığına müsbət təsir göstərir.

Quru bozqır bitki örtüyünə malik olan otlaqlar yovşanlı-ağot, yov- şanlı-ayrıq, yovşanlı-şiyav, yovşanlı-topalotu tiplərinə ayrılır.

Azərbaycanın qış otlaqlarmdakı səhra, yarımsəhra və bozqır bitki qruplarından başqa bəzi yerlərdə ayrı-ayrı talalar şəklində bataqlıq, çala və çəmən bitki qruplarına da rast gəlinir.

Araşdırmalar göstərir ki, respublikamızın qış otlaqlarında (Qobustan, Ceyrançöl, Bozdağ, Acmohur) və biçənək sahələrində eroziya prosesləri ilə yanaşı, şorlaşma, bataqlaşma, subasmalar kimi hallar onların deqradasiyasını sürətləndirmişdir. Təqribən 201 min hektar və ya 15% yem sahəsi şorlaşma, bataqlaşma və subasmaya məruz qalmış, minlərlə hektar sahə qanunsuz olaraq şumlanmış və yaşayış yerlərinə çevrilmişdir. Bütövlükdə yem sahələrinin 978 min hektarının əsaslı yaxşılaşdırma, meliorasiya və digər tədbirlərə ehtiyacı vardır. Bununla yanaşı, yem sahələrinin, yay və qış otlaqlarının, biçənəklərin aşağıdakı ekoloji problemlərinə daha geniş aspektdə baxılması tələb olunur:

1. Yem sahələri təyinatı üzrə istifadə edilməli, quzuları və boğaz heyvanları yaşıl yemlə təmin etmək məqsədilə qış otlağının ümumi sahəsinin 3 faizdən çox olmayan hissəsində yaşıl yem üçün olan əkini çıxmaqla, qalan ərazilərdə hər hansı əkinçilik fəaliyyətinə yol verilməməlidir;

2. Köç yolları və mal-qara düşərgələri təyinatı üzrə istifadə edilməli, yataqlar və otlaqlararası xüsusi yollardan istifadəyə lazımsız yol və cığırların salınmasına və otlaqlarda iribuynuzlu mal-qaranın sürü halında otarılmasma yol verilməməlidir. Otarılma norması hər hektara 5-6 baş heyvanla məhdudlaşmalıdır;

3. Yay və qış otlaqlarında ərazinin relyef, iqlim, bitki örtüyünün vəziyyətini, ilin əlverişli (yağıntılı) və ya əlverişsiz (quraq) olmasını nəzərə almaqla otarma normalarına ciddi əməl olunmalı, eroziya prosesinin güclü getdiyi və yarğanəmələgəlmə təhlükəsinin mövcud olduğu sahələrdə otarma məhdudlaşdırılmalı və ya qadağan olunmalıdır;

4. Yay və qış otlaq sahələrində ot örtüyünün keyfiyyətini yüksəltmək və botaniki tərkibini qiymətli yem bitkiləri hesabına 1 hektarın məhsuldarlığını 5-6 sentnerə çatdırmaq məqsədilə eroziyaya məruz qalmış (663 min ha) və meliorasiya tədbirlərinin həyata keçiriləcəyi şorlaşmış, bata-

322

qlaşmış və su altında qalan (201 min ha) ərazinin 744 min hektarında səthi və 234 min hektarında isə əsaslı yaxşılaşdırma tədbirləri aparılmalıdır;

5. Otlaq və biçənəklərin bioloji məhsuldarlığını yüksəltmək məqsədilə ot örtüyünün botaniki tərkibi, torpağın fıziki-kimyəvi xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla gübrələmə işlərinin aparılması vacibdir. Üzvi gübrələrin 5 ildən bir (hər hektara orta hesabla 20 ton qurumuş peyin), mineral gübrələrin isə 2-3 ildən bir (hər hektara fiziki çəkidə orta hesabla 1-2 sentner ammonium şorası, 2-2,5 sentner superfosfat, 1-15 sentner kalium-xlorid) verilməsi məsləhədir;

6. Otlaqlarda səthi və kökündən yaxşılaşdırma tədbirləri görülməli, səthi yaxşılaşdırma zamanı otlaqların hər hektarına 40-60 kq xaşa toxumu, 8-10 kq yonca toxumu, 18-30 kq isə taxıl fəsiləsinə mənsub olan ot növləri toxumlarının səpilməsi həyata keçirilməlidir;

7. Respublikanın regionlarında əkmə (mədəni) otlaqların yaradılması və mövcud olanların intensivləşdirilməsi və genişləndirilməsi istiqamətində tədbirlər görülməli, bu zaman müasir texnologiyalara üstünlük verilməlidir;

8. Son illər otlaq və biçənək sahələrində baş vermiş dəyişiklikləri nəzərə alaraq yem sahələrinin torpaq örtüyü, geobotaniki tərkibi, yem vahidi və otarma (optimal) norması göstərilməklə onların iri miqyaslı xəritələşdirilməsi həyata keçirilməli, ilk növbədə otlağın məhsuldarlığı, keyfiyyəti və baş hesabı

ilə yükü nəzərə alınmaqla yem vahidi xəritələri tərtib edilrriəlidir.

323

XV FƏSİL

MEXANİKLƏŞDİRMƏNİN EKOLOJİ

PROBLEMLƏRİ

Energetika, texnologiya, kənd təsərrüfatı və digər maşınları yaradaraq, insan texnikanın köməyi ilə əməyini yüngülləşdirir, lakin bu zaman o, özünü elə bil ki, təbiətdən uzaqlaşdırır. Odur ki, insanın təbiətlə qarşılıqlı təsiri ilə texnikanın rolu artdıqca tətbiq olunan texniki vəsaitlərin və bütün istehsalatın ekologiyalaşdırılması məsələsi daha böyük aktuallıq daşıyır. Kənd təsərrüfatında texnikanın geniş miqyasda istifadəsi əməyin məhsuldarlığını və effektliyini artırır, lakin o, mənfi nəticələrlə də qarşılaşır, onların aradan qaldırılması və minimuma endirilməsi aqrar sektorun «ekologiyalaşdırılmasmın» ən vacib məsələlərindən biri sayılır.

A.B.Levin və D.N.Murusidze (1989) mexanikləşdirmə vasitələrinin istifadəsi və onunla əlaqədar baş verən mənfi nəticələrin aşağıdakı təxmini siyahısını hazırlamışlar.

I. Mobil energetik vasitələrindən istifadə edilməsi (avtomobil, traktorlar, özüyeriyən (avtomatik hərəkət edən kənd təsərrüfatı maşınları): 1 - atmosferin kimyəvi, mexaniki və akustik çirklənməsi; 2 - ətraf mühitin maye neft məhsulları ilə çirklənməsi; 3 -təzyiq, dinamiki təsir və vibrasiya nəticəsində torpağa sıxlaşdırıcı və dağıdıcı təsir.

II. Torpağın becərilməsi: 1 - su, külək və texniki eroziyanın inkişafı; 2-kotanın özülünün (izlərinin) əmələ gəlməsi və onunla əlaqədar nəticələr; 3 - torpağın bərkiməsi nəticəsində dartı qüvvəsinin artması.

III. Mineral üzvi gübrələrin verilməsi, bitkinin mühafizəsi: 1 - suyun və torpağın kimyəvi maddələrlə və xəstəliktörədən orqanizmlərlə çirklənməsi; 2 - pestisidlərin canlı orqanizmlərə və bütövlükdə ekoloji sistemə mənfi təsiri.

IV. Kökmeyvəlilərin və kökyumrulu meyvəlilərin becərilməsi və yığımı: 1- eroziyanın inkişafı, torpağın münbit qatının bərkiməsi; 2 - tarladan kifayət qədər təmizlənmiş meyvəköklərlə və kökyumrularla torpağın aparılması; 3 - kartof yumrusunun və meyvə köklərin zədələnməsi və onunla əlaqədar saxlanıldıqda məhsulun itirilməsi.

V. Taxılın və yem bitkilərinin toplanması: 1 - taxılın miqdarca itirilməsi - zərərvericilərin qidalanması üçün şəraitin yaranması; 2 - nəqliyyat vasitələrinə yükləmə və daşıma zamanı yaşıl kütlənin itirilməsi; 3 - keyfiyyət itkisi - toxumların parçalanması və zədələnməsi; 4 - məhsul yığımı aqreqatlarının hərəkəti zamanı otçalan maşının bıçaqları altında heyvanların məhv olması.

VI. Taxıl dənlərinin və digər toxumların qurudulması, təmizlənməsi,

324

çeşidləşdirilməsi və saxlanması. Ot ununun alınması: 1 - qurutma prosesində ətraf mühitin odluq qazları ilə çirklənməsi; 2 - keyfiyyətsiz təmizləmə nəticəsində kifayət qədər təmizlənmiş səpin materialının əldə olunmaması və bununla əlaqədar səpinlərin zibillənməsinin artması (məs. alaqlarda); 3 - saxlama zamanı dən və toxumların zədələnməsi.

VII. Maşın - traktor parkının istismarı. Aşağıdakı göstərilənlər nəticəsində ətraf mühitin çirklənməsi və onun komponentlərinə dağıdıcı təsir: 1 - İri kütləli və yüksək sürətli hərəkətli enerji daşıyan maşınlardan istifadə edilməsi; 2 - uyğun avadanlıqlar və xüsusi meydançaların yoxluğu şəraitdə texniki xidmətin aparılması; 4 - dizel avtomobilləri və traktorlarının saxlanması üçün isti yerin (binanın) olmaması; 5 - kənd təsərrüfatı maşınlarının karroziyası və hesabdan silinmiş texnikanın vaxtında təhvil verilməməsi sayəsində ətraf mühitin çirklənməsi.

VIII. Meliorasiya: 1- Qurudulma - torpağın münbit qatının dağıdılması, qrunt suyunun səviyyəsinin aşağı düşməsi, təbii ekosistemin dağıdılması; 2 - Suvarma - hədsiz rütubətlənmə, bataqlaşma və torpağın şorlaşması; qrunt suyunun səthə yaxınlaşması; süni yağışyağdıran yüksək intensivli yağışlar zamanı və torpağın duzlardan yuyulması ilə əlaqədar torpağın münbit qatının dağılması.

IX. Heyvandarlıqda istehsalat proseslərinin mexanikləşdirilməsi: 1 - peyinlə ətraf mühitin çirklənməsi və xəstəliklə yoluxdurulması; 2 - sağım cihazlarının və süd avadanlıqlarının, həmçinin meyvəli köklərin və yum- ruluköklərin yuyulması zamanı ətraf mühitin çirklənməsi; 3 - heyvanların həyat fəaliyyəti və peyinin parçalanması (çürüməsi) prosesində əmələ gələn qazlarla, həmçinin binanın ventilyasiyası zamanı yaranan toz və mikroorqanizmlərlə hava hövzəsinin çirklənməsi.

Yuxarıda göstərilən siyahı ayrılmış hər bir blok üzrə vacib kompleks təbiəti mühafizə tədbirlərinin vaxtında və kifayət qədər məqsədyönlü formalaşmasına zəmin yaradır. Maşınların tarlada dəfələrlə hərəkəti nəticəsində torpağın hədsiz bərkiməsi baş verir, bərkimə 100 sm dərinliyə qədər müşahidə olunur, maşının «izləri» isə tarlanın 80%-ni örtür. Ağır texnikanın təsiri nəticəsində torpağın kipliyi 20...40% artır.

Maşınların və torpaqbecərən aqreqatların hərəkət sisteminin və işçi orqanlarının torpağa (şuma) mənfi təsirləri bunlardır; torpaq mikroor- qanizmlərin aktivliyinin sıxışdırılması, torpağın kipliyinin həddən çox artması və strukturunun pozulması, əzilmiş torpağın su və külək tərəfindən aparılması, yəni torpağın maşın deqradasiyası.

Torpağın kipliyinin hədsiz dərəcədə artması onun ovulmasmı (xırda aqreqatlara ayrılmasını) pisləşdirir, şum qatı kəltənli olur, bu isə səpilən toxumların qeyri-bərabər paylanmasına səbəb olur, cücərmə qabiliyyəti aşağı düşür, nəticədə məhsul tam yığılmır.

325

Torpağın yüksək kipliyi onun fıziki-kimyəvi və aqrofiziki xassələrini pisləşdirir. Bərkimiş torpaqlar bitki köklərinin torpağa keçməsinə, yayılmasına maneçilik göstərir, belə torpaqlarda su-hava və qida rejimi pisləşir, eroziya prosesi güclənir.Kiplik dərəcəsi Töq/sm'^-u keçdikdə ağac və kol bitkilərinin kökləri torpağa işləmir.

Torpağın kipliyi 0,lq/sm^ artdıqda məhsul 6...8% az yığılır. ABŞ-da torpağın kipliyinin artması (bərkiməsi) ilə əlaqədar hər il 1,18

mlrd, dollar itirilir. Alman alimlərinin hesablamalarına görə torpağın hədsiz bərkiməsi sayəsində məhsulun 50%-i itirilir.Torpağın şum qatının optimal kipliyinin 0,lq/sm-^ artması nəticəsində taxılın məhsuldarlığı 0,2.. l,0t/ha, kartofunku isə l,5...2,5t/ha azalır (şəkil 15.1).

Şum qatında torpağın kipliyi, q/sm'

Şum qatında torpağın kipliyi, q/sm'

Şəkil 15.1. Torpağın kipliyinin artması ilə əlaqədar taxılın (a) və kartofun (b) məhsuldarlığının azalması (Kuroçkin, 1989)

326

Torpağın kipliyinin azaldılması üzrə aşağıdakı tədbirləri göstərmək olar: — təşkilati-texnoloji tədbirlər; — torpağın kipliyinin artması və ya azalmasına davamlığın yüksəldilməsi

üzrə aqrotexniki üsullar; — kənd təsərrüfatı texnikasını, onun hərəkətedici sistemini

təkmilləşdirərək torpağa təzyiqi yol verilən qiymətə (həddə) çatdırmaq. Təşkilati-texnoloji tədbirə ağır təkərli texnikanın tarla (şum) üzrə

hərəkətini minimuma endirən kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsində tətbiq olunan texnologiya hazırlamaqdır (əməliyyatları birləşdirmək). Texniki bitkilərin becərilməsi zamanı texnoloji əməliyyatların azaldılması, xüsusilə aktualdır, belə ki, texniki bitkilərin, qarğıdalının, kartofun və tərəvəzin səpini (əkin), bitkilərə qulluq və yığım proseslərində torpaq daha çox yükə (təzyiqə) məruz qalır.

Aqrotexniki üsula torpağın mədəniləşdirilməsi və tərkibində burnusun artırılması aid edilir.

Torpağın kipliyini azaltmaq üçün yumşaltma aparılır, bunun üçün aktiv işçi orqanı olan (frez və b.), şum qatı və şumaltı qatı yumşaldıcı (çizel, dərinlik yumşaldan) alətlərdən istifadə edilir. Yumşaltmanm üzvi gübrələr və kalsium tərkibli maddələrin verilməsi ilə birlikdə aparılması torpağın maşın (texniki) deqradasiyasının neqativ nəticələrini xeyli azaldır. Çevirən kotanın köməyi ilə torpağın şumlanması torpağın üst qatının dağılması ilə müşayiət olunur. Bu zaman ot örtüyü və çim qatı məhv edilir, torpağı yuyulmadan və sovrulmadan qoruyan kövşən və digər biçin qalıqları torpağın altına çevrilir, nisbətən az münbit torpaq qatları səthə çevrilir.

Külək eroziyası üstünlük təşkil edən rayonlarda torpaqda yastı kəsənin köməyi ilə kotansız şumlama aparılmalıdır. Çəmən-otlaq səpin dövriyyəsini və bitkilərin növbələşməsini düzgün tətbiq etməklə, bitkiləri zolaqlarla yerləşdirməklə və digər üsullarla bu sistem torpağın dağılmasının minimuma endirilməsinə, torpaqdan səmərəli istifadə olunmasına, kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını yüksəltməyə zəmin yaradır.

Məhsulla, kənd təsərrüfatı maşınlarının işçi orqanları ilə, rezin və tırtıllı təkərlərlə (xüsusən yağışlı havada) ümumi torpaq itkisi 16%-ə çatır. Kartof və digər tərəvəz bitkiləri ilə tarladan tonlarla torpaq aparılır.

Müasir kənd təsərrüfatı texnikasından istifadə edilməsi ətraf mühitin, o cümlədən torpağın çirklənməsinə səbəb olur. Bu, neft məhsullarından yanacaq kimi istifadə edilməsi ilə bağlıdır. Traktor, avtomobil və kənd təsərrüfatı kombaynlarının əsas istifadə etdiyi maye yanacaqdır.

15.1 və 15.2 saylı cədvəllərdə daxili yanacaq mühərrikləri (DYM) ilə ətraf mühitin çirklənməsi təhlil olunur.

327

Cədvəl 15.1

Daxili yanacaq mühərriklərində işlənmiş qazlarda zərərli

maddələrin (ZM) miqdarı, % (Boyeva, 1982)

Mühərriyin

tipi СО N02 CH SO2

Alde hidlər

Benz(a) piren, mq/m^

His, q/m^

Karbüra- 0,2... 0,4... 0,01... 0,06

0,004... 10...20 0,05...

tor 6,0 045 035 02 04 Bölünməmiş

kame- 0,05 0,02... 0,05... 0,01... 0,004... 10-a 0.1... ralarla dizel

...03 02

05 0,03 02

qədər 1,0

Cədvəl 15.2

Üzvi yanacağın yandılıması nəticəsində toksik maddələrin əmələ gəlməsi, q/kq (Boyeva, 1982)

Zərərli maddələr Benzin

Dizel yanacağı Təbii qaz Mazut Kömür

СО 274 7,1 cüzi 0,05 0,09 CxHv 24 16,4 -

məlumat yoxdur N02 13,5 26,4 0,063 13,8 9,07 His (qrum) 1,4 13,2 0,24 0,46 1,95 Qurğuşun 8,4 -

məlumat yoxdur 0,018 Benz(a)piren 7.2-lO-'^ 10,510-*^ - * X SO2 U 4,8 0,0006 27,7 60,4

Aldehidlər 0,5 1,2 məlumat yoxdur

Qeyd: «x» - bütün yanacaq növlərinin yandırılması zamanı əmələ gələn polit-

siklik aromatik karbohidrogenlərin ( P A K) 99%-i neft və kömürün yandırılaraq

atmosferə atılır.

15.2 və 15.3 cədvəllərinin rəqəmləri işlənmiş СО qazının və qurğuşunun tərkibinə görə dizel mühərrikləri karbürator mühərrikləri ilə müqayisədə öz üstünlüyünü təsdiq edir. Lakin digər komponentlərə görə isə (xüsusilə his-qrum) benz(a)piren, aldehidlər) dizel mühərrikləri karbürator mühərriklərindən geri qalır.

15.3 saylı cədvəldən görünür ki, karbürator DYM-dən ən çox iqtisadi zərər (İZ) qurğuşun (96%) tərəfindən dəyir; dizel DYM-dən dəyən İZ C96,8)-in ən çoxu his-qrumun (49,7), benz(a)-piren (25,3) və azot oksidinin (21,8) payına düşür.

Gələcək perspektivdə torpağın həyati tələblərini təmin edən xüsusi torpaq

becərən alətlərin hazırlanması planlaşdırılır.

328

XVI FƏSIL

KƏND TƏSƏRRÜFATI RADİOEKOLOGİYASI

Kənd təsərrüfatı radioekologiyası aqroekologiyanın bölməsi olub, aqrosənaye istehsalı sahəsində (mühitində) radionuklidlərin miqrasiyasını və ionlaşmış şüaların bitkiyə və heyvana, həmçinin bütövlükdə aqro- sistemə təsirini öyrənir.

Kənd təsərrüfatı radioekologiyası tətbiqi planda radionuklidlərlə çirklənməyə məruz qalan ərazilərdə kənd təsərrüfatının aparılması prinsiplərini və radioekoloji standartlara cavab verən aqrosənaye məhsulun istehsalını təmin edən kompleks qoruyucu tədbirlər hazırlayır.

16.1. AQROMÜHİTDƏ RADİONUKLİDLƏRİN

MƏNBƏLƏRİ

Hər hansı bir mənbədə radionuklidlərin miqdarı onun aktivliyi ilə göstərilir, onun ölçü vahidi bekkerel (lBk=lc-'), kənd təsərrüfatı radio- ekologiyasında həm də bu ölçünün digər vahidi - küridən (1KÜ=3,7T0^Ö Bk) geniş istifadə edilir.

Kənd təsərrüfatı mühitində mövcud olan radionuklidlər iki qrupa - təbii və süni radionuklidlərə bölünür. Təbii radionuklidlər qrupu bir planet kimi Yerin yarandığı vaxtdan onun tərkibində olub, olduqca uzun dövr ərzində yarımparçalanmaya məruz qalan təbii radiasiya fonu komponentini təşkil edir (onların arasında ən mühümləri ^OK, təbii ağır radionuklidlər və -'-Th, həmçinin onların parçalanma məhsulları və b. sayılır), bundan başqa biogen mənalı təbii radionuklidlər Yerə havadan daxil olur (-'’H, '^C və b.). Bəzi təbii radionuklidlər kənd təsərrüfatı zənciri üzrə miqrasiyada mühüm rol oynayır.

İkinci qrup radionuklidlər süni radionuklidlər, yəni texnogen mənşəli radionuklidlərdir. Kənd təsərrüfatı baxımından vacib sayılan bu qrupa daxil olan radionuklidlərə uran və plutoniumun parçalanma (bölünmə) məhsulları - ^^Sr, '^*1, '^"^Cs və b., həmçinin çevrilmiş aktiv nuklidlər ('’"‘Mn, 55,59pe^ 60Ço, ^’^Zn və b.) və transuran radionuklidləri (-•'^Pu, Am və b.) daxildir.

Aqrosferdə texnogen radionuklidlərin əsas mənbələri nüvə silahlan sınaqları nəticəsində daxil olan uzunömürlü radionuklidlərin qalıqları, həmçinin atom elektrik stansiyalarının və digər tam nüvə yanacağı tsikl- ləri ilə işləyən müəssisələrin (uran xammalı əldə edən müəssisələr, işlənmiş nüvə yanacağının yenidən bərpası zavodları və s.) tullantıları sayılır. Bu müəssisələrdə radioaktiv tullantılara məsuliyyətsiz yanaşma xüsusi

329

problem yaradır, bunun nəticəsində radionuklidlər ətraf mühitə daxil olaraq kənd təsərrüfatı zəncirinə qoşulur. Son illər insanın müxtəlif təsərrüfat sahələrində nüvə texnologiyasının sayı artır, bu zaman radio- nuklidlərin biosferə daxil olması istisna edilmir. Ətraf mühit üçün texnogen radionuklidlərin ən ciddi mənbəyi atom sənayesində və nüvə energetikasında baş verən qəzalardır (1957-ci ildə Cənubi Uralda, 1957-ci ildə Uindskeyldə (Böyük Britaniya) və 1986-cı ildə Çernobil atom elektrik stansiyasında), nüvə silahları sınaqdan keçirilən poliqonlarda və ona bitişik ərazilərdə (Semipalatin poliqonu. Yeni Torpaq adası) də radionuklidlərin qalıq miqdarı qalmaqdadır.

Kənd təsərrüfatının kimyalaşdırılması artdıqca tərkibində çoxlu miqdarda təbii radionuklidlər olan gübrələrdən və meliorantlardan istifadə olunması da artır. Bu, mineral gübrələr (ilk nüvədə fosfor gübrələri) əldə etmək üçün tərkibində -^-Th və onların parçalanma məhsulları ilə zənginləşmiş bəzi dağ süxurları xammalından istifadə olunması ilə əlaqədardır.

16.2. KƏND TƏSƏRRÜFATI ZƏNCİRİ ÜZRƏ

RADİONUKLİDLƏRİN MİQRASİYASI

16.2.1. Torpaqda radionuklidlərin davranış tərzi Biosferin torpaq təbəqəsi - pedosfer təbiətin əsas komponenti olub

(Dünya okeanı ilə birlikdə), burada insanın texnogen fəaliyyəti nəticəsində onu əhatə edən ətraf mühitə atılan süni radionuklidlərin lokallaş- ması baş verir. Radionuklidlərin bir tərəfdən torpağın üst horizontların- da möhkəmlənməsi kök sisteminin yayıldığı qatda radioaktiv maddələrin bitkinin köklərlə udulması üçün uzunmüddətli mənbə yaradır. Digər tərəfdən isə torpağın bərk fazası tərəfindən radionuklidlərin güclü sor- bsiyası (udulması) onların bitkinin kök sistemi ilə udulmasmı məhdudlaşdırır. Radionuklidlərin torpağın uducu kompleksi tərəfindən sorbsiy- ası xüsusiyyəti torpaqüstü mühitdə bitki tərəfindən uzunömürlü radionuklidlərin toplanma prosesinin saxlanmasını təmin edir.

Radionuklidlərin torpaqda tarazlıq (bərabər) vəziyyətdə yayılmasının başlanma vaxtı ən çox torpağın xassələri (reaksiyası, torpaq məhlulunun tərkibi, torpaq kalloidlərinin tərkibi, humusun miqdarı, torpağın nəmliyi və s.),həmçinin radionuklidlərin ilkin fiziki-kimyəvi formalarından asılıdır.

Torpağa «təzə» daxil olan radionuklidlər ilk əvvəl təbii mühitdə yeni komponentlər hesab olunur və tədricən «köhnəldikcə» bitkinin kökləri tərəfindən udulması mümkünlüyü (əlverişliyi) azalır, bu, radionuklidlərin torpağın bərk fazası tərəfindən güclü sorbsiyası, onun gilli mineralla

330

rın kristal çərçivəsinə daxil olması ilə əlaqədardır. Müxtəlif texnogen ra- dionuklidlərin «köhnəlmə» sürəti eyni olmur, məsələn, *^'^Cs üçün intensiv «köhnəlmə» səciyyəvidir, ^‘^Sr isə əksinə, uzun müddət ərzində torpaqda mübadilə vəziyyətində qalır. Əksəriyyət radionuklidlərin torpaq tərəfindən udulması onların iki əsas faza - bərk və maye (torpaq məhlulu) halında yayılma prosesləri ilə təyin edilir və əsasən radionuklidlərin sorbsiya - desorbsiya, çətin həll olunan birləşmələrin çökmə - həllolma və kalloidlərin koaqulyasiya-peptizasiya prosesləri nəticəsində yerinə yetirilir.

Torpaqda radionuklidlərin davranış tərzinə görə bir neçə qrupa bölmək olar. Zn, Cd və Co radionuklidləri üçün mübadilə sorbsiyası deyil, onların torpaqda saxlanması ehtimal mexanizmi - torpaq mineralları tərəfindən adsorbsiya olunması və üzvi və üzvi-mineral maddələri ilə kompleksin əmələ gəlməsi səciyyəvidir. Na, Rb və Sr radionuklidləri əksər hallarda torpaq tərəfindən mübadilə tipi üzrə sorbsiya olunur. Uzunmüddətli texnogen radionuklidlərin - ^®Sr (Tl/2=28,5 il) torpaqda mübadilə formasında olması kənd təsərrüfatı məhsullarının çirklənməsində mühüm rol oynayır. Î, Ce, Pm, Zr, Nb, Fe və Ru üçün çox formalı davranış tərzi xas olub komplekslərin əmələ gəlməsi və kalloidlərin çökməsi (koaqulyasiya) səciyyəvidir.

Havadan torpaq-bitki örtüyünə düşən radionuklidlər ilk əvvəl torpağın üst qatında (0...2 sm) toplanır, sonra isə onun profilləri boyu miqrasiya edir.

Şumlanmamış torpaqlarda radionuklidlərin şaquli paylanması radioaktiv maddələrin tədricən kök sistemi yayılan qatda yayılmasına və bunun sayəsində bitkilərin kökləri ilə udulmasma və şüalanma dozasının aşağı düşməsinə səbəb olur.

16.2.2 Radionuklidlərin bitkilərdə toplanması Radioaktiv maddələr bitkiyə yerüstü orqanları (radionuklidlərin

torpaq-bitki örtüyünə aeral (havadan) düşərək onun yerüstü fıtokütləsi tərəfindən saxlanması yolu ilə) və kök sistemi vasitəsilə (radionuklidlər torpaq tərəfindən mənimsənildikdə) daxil ola bilər.

Havadan bitki örtüyü üzərinə düşən (çökən) radioaktiv hissəciklərin saxlanması - bitkilərin yerüstü hissələri tərəfindən udulmuş radionuklidlərin miqdarının, həmin yerdə kənd təsərrüfatı sahəsinə düşən radioaktiv maddələrə olan nisbəti kimi səciyyələnməsi qəbul edilmişdir.

Bitki üzərinə çökən radioaktiv hissəciklərin saxlanması və sonradan onların kənarlanması (təmizlənməsi) bu hissəcikləri toplamaq qabiliyyətinə malik olan bitki səthinin sahəsindən; vahid sahədə fıtokütlənin ehtiyatından, yarpaqların forması, ölçüsü və səmtindən və bitkinin digər

331

yerüstü orqanlarından; hissəciklər düşən vaxtdan və sonra səpinin sahəsindən keçən küləyin sürətindən, aerozol hissəciklərin ölçüsündən, düşən (çökən) materialın miqdarından, hissəciklər düşdükdə və sonra havanın nisbi rütubətliyindən asılıdır.

Bitkinin kök sistemi vasitəsilə olmayan, yəni aerol (havadan) çirklənməsinin rolu torpaqdan radionuklidlərlə çirklənməsinə nisbətən (xüsusən radioaktiv maddələrin çökdüyü ilk dövrdə) daha böyükdür: bu vaxt ərzində bitkidə radioaktiv maddələrin miqdarı tamamilə havadan yerüstü fitokütlənin səthində toplanan radionuklidlərlə təyin olunur. Havadan radionuklidlərin çökməsi dayandıqdan sonra bitkinin radio- nuklidlərdən təmizlənməsi başlayır (yağışla yuyulma, küləklə aparılma, aerozolların cazibə qüvvəsi ilə kənarlanması və s.). Radionuklidlərin çökməsindən sonra bitkidə onların konsentrasiyasının azalması yarım- təmizlənmə dövrü kimi qiymətləndirilir. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin çoxlu sayda radionuklidlərdən yarımtəmizlənmə dövrü 7-dən 17 sutka hüdudunda tərəddüd edir (radionuklidlərin fıziki-kimyəvi xassələrindən, aerozol hissəciklərin ölçüsündən, bitkinin bioloji xüsusiyyətindən və s. asılı olaraq).

Küləyin və ya yağışın təsiri ilə çirklənmiş torpaq səthindən radioaktiv hissəciklər və ya çirklənmiş torpağın özü bitkiyə daxil ola bilər. Belə hal bitkinin təkrar radioaktiv və çirklənməsi adlanır.

Bitkidə torpaqdan radionuklidlərin toplanması kompleks faktorlardan asılıdır, onları aşağıdakı 4 əsas qrupu ayırmaq olar: radionuklidlərin fıziki-kimyəvi xassələri, torpağın fıziki-kimyəvi xassələri, bitkinin bioloji xüsusiyyətləri və bitkinin aqrotexnikası.

Qeyd edildiyi kimi, bitkidə radionuklidlərin toplanması torpağın fiziki-kimyəvi xassələrindən asılıdır: bir qayda olaraq torpaqda humus, mübadilə kationları, gillicə və gil fraksiyaları nə qədər çox olarsa, yəni torpaq yüksək münbitliyə malik olarsa, əksəriyyət radionuklidlər bitki tərəfindən zəif udulur.

Radionuklidlərin çəmən-otlaq bitkilərinə daxil olması çəmən çim qatında radioaktiv maddələrin yüksək dərəcədə toplanması ilə əlaqədardır; çəməndə bitkilər şum aparılan torpaqlara nisbətən 5... 10 dəfə artıq radionuklid toplayır (o cümlədən ^^Sr və ‘-'^'^Cs). Bitkilərin minerallarla qidalanma xüsusiyyətləri, vegetasiya dövrünün davamiyyəti, torpaqda kök sisteminin yayılma xarakteri, məhsuldarlığı və digər bioloji xüsusiyyətləri müxtəlif bitki növlərinin və kənd təsərrüfatı bitkilərinin müxtəlif sortlarının radionuklid toplamasına təsir göstərir. Bitkilərin kök yollarında ^^Sr və ‘37Cs radionuklidləri toplaması növündən asılı olaraq 10 ...30 dəfə və sortdan asılı olaraq 5 ...7 dəfə fərqlənə bilər.

332

16.2.3. Kənd təsərrüfatı heyvanlarının iştirakı ilə radionuklidlərin

kənd təsərrüfatı zənciri üzrə paylanması

Radioaktiv çirklənməyə məruz qalan otlaqlarda otarma zamanı, həmçinin bıırdaq dövründə mal-qara radionuklid tərkibli yemlə qidalandıqda radionuklidlər kənd təsərrüfatı heyvanlarının orqanizminə və sonra oradan da heyvandarlıq məhsullarına (süd, ət və s.) keçir.

Heyvanın orqanizmində radionuklidlərin orqanizmə sovrulma (hopma) əmsalı fs-dən radionuklidlərin bioloji mütəhərliyinin qiymətləndirilməsində istifadə edilir və faizlə ifadə olunur:

fs=Qana keçən radionuklidlərin miqdarı, Bk

Rasionla (yemlə) daxil olan radionuklidlərin miqdarı, Bk Heyvan orqanizminə daxil olan radionuklidlər metabolizm proseslərinə (sorulma, ayrı-ayrı orqanlar və toxumalar üzrə hərəkət, depovizə olunma və təmizlənmə) cəlb olunur. Heyvandarlıq məhsulunda radionuklidlərin toplanması son halda bu proseslərin intensivliyindən asılıdır.

Əksər təbii və süni radionuklidlər üçün kənd təsərrüfatı heyvanlarının orqanizmində radioaktiv maddələrin metabolizmi, heyvandarlıq məhsullarına (süd, ət, yumurta və s.) radionuklidlərin daxil olmasını məhdudlaşdıran maneə kimi baxmaq olar. Belə məhdudlaşma ilk növbədə ^’^Co, kimi radionuklidlərin zəif sorul ması (hopması) ilə əlaqədardır.Lakin göstərilənlərdən fərqli olaraq, radionuklidlərin böyük bir qrupu, məsələn, -^H, ^^^Ca, ^^Zn, ^‘^Sr, '■^''Cs və b. mədə-bağırsaq traktmda yaxşı sorulur. Bu proses təkcə radionuklidlərin fıziki-kimyəvi xassələri ilə deyil, həm də heyvanın formasından və yaşından asılıdır. Belə ki, cavan yaşlılarda sovrulma yaşlılara nisbətən güclü gedir. Radionuklidlərin orqanizmdə yayılması, həm də orqanizmdən çıxması tipi bir sıra faktorlardan asılıdır (cədvəl 16.1).

Cədvəl 16.1 Kənd təsərrüfatı heyvanları orqanizmində radionuklidlərin

yayılması tipi Yayılma tipi Radionuklid

Bərabər Qələvi elementləri radionuklidləri (^H, "^Li. "jsia, 86Rb, IKIUCs)

Skelet Qələvi-torpaq elementləri radionuklidləri C^Be, '*^Ca, 89.90Sr,

i40Ba, -«»V, ’^Se, ^<’As, 23»U)

Qaraciyər 4»V, 74Se, '45Sb,

Tireotrop 131İ, 211At

333

Radioloji baxamdan ^‘^Sr və radionuklidlərinin sutka ərzində yemlə 1 1 südə uyğun olaraq 0,1...02 və 0,5... 1,5%, 1 kq ətə isə uyğun olaraq 0,04 və 8% daxil olur.

Əgər çəmən-otlaq sahəsinə düşən qarışığın tərkibində olarsa, o zaman o, insan üçün radiasiya təhlükəsinin başlıca mənbəyi olar, belə ki, bu radionuklid südə tez keçərək (sutka ərzində yemlə 1 1 südə 1% keçir) sonra insanın qalxanvari vəzinə daxil olur. Radionuklidlərlə çirklənmiş otlaqda mal-qaranın otarıldığı zaman (xüsusilə az məhsuldar sahədə) heyvanların torpaq hissəciklərini udması radionuklidlərin heyvandarlıq məhsuluna keçmə mənbəyi ola bilər,

16.2.4. Aqrosenozlarda radionuklidlərin miqrasiyası və bu

proseslərin modelləşdirilməsi

Radionuklidlərin radioaktiv maddələr düşdüyü yerdən insan orqanizminə daxil olması və daha mühüm qida zənciri üzrə hərəkətinin (keçməsi) təsviri BMT-nin Elmi Komitəsi tərəfindən istifadə olunan atom radiasiyasının təsirini

əks etdirən modelin nümunəsi 16.1 şəklində göstərilir.

Şəkil 16.1. Ətraf mühitdə radionuklidlərin nəqlinin blok modeli

Aqrosferdə radionuklidlərin miqrasiyasının ayrı-ayrı bloklarından və kənd təsərrüfatı zənciri üzrə onların hərəkətinin spesifik xüsusiyyətindən asılı olaraq belə modelin 6 qrupunu ayırmaq olar: 1) torpaqda radionuklidlərin miqrasiyası modeli; 2) kənd təsərrüfatı bitkilərinin səpinləri

334

nin aérai radioaktiv çiçəklənmə modeli; 3) torpaq-bitki sistemində ra- dionuklidlərin miqrasiyası modeli; 4) kənd təsərrüfatı heyvanlarının orqanizmində radionuklidlərin miqrasiyası modeli; 5) qida zəncirləri üzrə radionuklidlərin miqrasiyası modeli; 6) aqrosferdə radionuklidlərin miqrasiyası modeli (lokal, region və qlobal miqyasda).

Bu və ya digər regionun torpaq-bitki örtüyünün özünəməxsus bioge- okimyəvi şəraiti bəzi hallarda orada bitişik (qonşu) ərazilərə nisbətən kənd təsərrüfatı zənciri üzrə radionuklidlərin daha intensiv miqrasiyasını təmin edir. Belə regionlar biogeokimyəvi anomaliya regionu adlandırılır. Ukrayna və Belorusiya polesyesi rayonlarını belə anomaliyaya nümunə göstərmək olar. Bu regionlarda yüngül qranulometrik tərkibli (qumlu və qumluca) az məhsuldar çimli-podzol və torflu torpaqların yayılması ‘^^Sr və ' ^“^Cs radionuklidlərinin mütəhərliliyi humus, kalsium və digər mübadilə əsasları ilə zəngin olan ağır mexaniki tərkibə malik torpaqlara nisbətən yüksəkdir.

Çəmən-otlaq sahələrinə «qaynar» radioloji landşaft kimi baxmaq olar. Radionuklidlərin çəmən bitkiliyində özünəməxsus yayılması çəməndə yarımparçalanmış bitki qalıqlarından ibarət çim qatının mövcudluğu ilə təyin olunur.Belə spesifik «anbarda» çəmən sahəsinə daxil olan radionuklidlər radioaktiv maddələr düşdükdən sonra uzun müddət qalaraq bitki üçün asan mənimsənilir, belə ki, çəməndə ^^Sr və '-^'Cs şum edilmiş torpağa nisbətən yüksək dərəcədə əlverişli olur. i-^’^Cs-nin bitkiyə daxil olması çəmən sahəsindən və torpaq tipindən asılıdır.

Suvarma əkinçiliyi şəraitində suvarma suyu - torpaq-bitki sistemində radionuklidlərin miqrasiyası güclənir. Yağışyağdırma zamanı radionuklidlərin bitkiyə keçməsi xüsusilə intensivləşir.

Öz axını ilə, şırımlı suvarma zamanı da radionuklidlərin bitkiyə daxil olması dəmyə şəraitinə nisbətən intensiv keçir. Yağışyağdırmada radionuklidlər torpağı görmədən birbaşa bitkinin torpaqüstü səthinə düşür. Təcrübələr göstərmişdir ki, yağışyağdırma zamanı ‘^*^Sr payızlıq buğdanın dənində dəmyə şəraitinə nisbətən 17...83 dəfə çox olmuşdur. Yağışyağdırma şəraitində süni radionuklidlərin, həmçinin təbii ağır radionuklidlərin bitki tərəfindən toplanması dəmyə əkinçiliyi ilə müqayisədə daha güclü olmuşdur.

16.3. İONLAŞMIŞ ŞÜALANMANIN BİTKİYƏ, HEYVANA VƏ AQROSENOZA TƏSİRİ

16.3.1. İonlaşmış şüalanmanın bitkiyə təsiri Radioloji mühit vəziyyətində olan əksəriyyət bitkilər eyni zamanda xarici

(bitkidən kənarda yerləşən şüalanma mənbəyindən) və daxili (to-

335

xumalann tərkibində olan radionuklidlərdən) şüalanmaya məruz qalır. Bitkinin mürəkkəb orqanizmində ionlaşma radiasiyasının ilkin reaksiyası

praktiki olaraq canlı hüceyrələrin bütün komponentlərinə daxil olan bioloji aktiv molekulların təsirindən başlayır.

İri xromosomlu bitkilər kiçik xromosomlu bitkilərə nisbətən şüalanmaya daha həssasdır. Bitki radiorezistentliyinin belə asılılığı (xromo- somun ölçüsü) bütün bitki aləmi üçün universal sayılmır, bu, yalnız fı- logenetik yaxınlığı ilə səciyyələnən radiotaksonlar - bitki növləri hüdudunda gözlənilir.

Şüalanma ilə təmasda olan bitkilərdə bioloji proseslər bölünən və xüsusi hüceyrələrdə gedən bir sıra reaksiyalarla bağlıdır. Ali bitkilərin fərqləndirici cəhəti (məsələn, onurğalı heyvanlarla müqayisədə) onda orqanogenezin embrional dövrlə məhdudlaşmaması bütün həyatı boyu getmişdir (keçməsidir). Bu yəqin ki, bitkilərdə bütün ontogenezi ərzində hüceyrələrin bölünməsi qabiliyyətini saxlayan embrional hüceyrələrin - meristemin olması ilə əlaqədardır. Meristemin radiohəssaslığı fərqli olub xüsusi toxumalara nisbətən on və yüz dəfələrlə yüksəkdir.

Hüceyrə səviyyəsində bitkidə radiasiya dəyişikliyi sitogenetik zədələnmə şəklində təzahür edilir. Bu səviyyədə şüalanmanın təsiri altında gedən dəyişikliklər sonralar bütün orqanizm və fitosenoz səviyyəsində təzahür edilir. Şüalanan fitosenozda daha çox radiohəssas bitki növləri sıradan çıxır, vahid sahədə bitkilərin sayı və fitokütlənin ehtiyatı dəyişir, normal suksesiya prosesləri pozulur.

lonlaşan şüalanmanın təsirinə qarşı bitkilərin cavab reaksiyası şüalanmanın dozasından asılıdır. Radiobiologiyada udulmuş şüaların dozası qreya (lQr=lC/kq), ekspozisiya dozası ilə rentgenlə (lR=2,58-10-4 kl/kq) ölçülməsi qəbul edilmişdir. Şüalanmanın bioloji effekti ionlaşdı- rıcı şüaların təsirinin intensivliyindən - dozanın gücündən (məsələn, Qr/dəq. ilə ölçülən) asılıdır. İonlaşdırıcı şüalanmanın nisbətən aşağı doza (5... 10 Qr-toxumlar üçün və 1...5Qr - vegetasiya keçirən bitkilər üçün) arasında təsiri zamanı bitkinin böyümə və inkişafı sürətlənir. Bu hadisə radiostimulyasiya adlanır (cədvəl 16.2).

Toxumlara və vegetasiya keçirən bitkilərə ionlaşdırıcı şüalanmanın bioloji təsiri letal (öldürücü) və yarımletal ölçü dozaları ilə - (LDioo və LDso)

qiymətləndirilməsi qəbul edilmişdir. Əksəriyyət kənd təsərrüfatı bitkilərində məhv olmağa səbəb olan şüalanma dozası 50-70% olduqda məhsuldarlığın tamamilə itməsinə səbəb olur. Odur ki, şüalanma zamanı məhsuldarlığın itirilməsinə qarşı bitkinin davamlığmı səciyyələndirmək üçün SDso

parametrindən istifadə edilir, məhsuldarlığın 50% azalmasına səbəb olan dozaya uyğun gəlir (cədvəl 16.3).

LDso və SDso eyni bitki növü üçün 10 dəfə və daha çox fərqlənə bilər.

336

Cədvəl 16.2

Bəzi kənd təsərrülatı bitkilərinin toxumlarının stimullaşdırıcı şüalanma dozası

Bitki növü Stimullaşdırıcı doza.

Or Bitki növü Stimullaşdırıcı doza,

Qr

Noxud 3...10 Xiyar 3...40 Oarğıdalı 5...10 Lüpin 40...160 Çovdar 10 Yerkökü 20...40

Buğda 25 Kətan 20 Yemiş 40 Kələm 2,5...80 Pomidor 2,5...10 Yonca 5...40 Pambıq 5 . . . 1 0 Turp 10

Cədvəl 16.3

Vegetasiya keçirən bitkilərin kəskin y - şüalanması zamanı

taxıl bitkiləri üçün orta SD50 (Filipas və b., 1992)

Şüalanma zamanı

bitkinin inkişaf

fazası

Payız lıq

buğda

Yazlıq buğda

Payızlıq çovdar

Yazlıq çovdar

Yazlıq və

payızlıq

arpa

Vələ- mir

Çəl tik

Cücərti 50 60 35 35 30 45 -

Kollaşma 2 35 30 20 20 30 -

Borucuğa çıxış 8 13 4 4 8 16 75 Sünbülləmə 25 24 20 15 12 10 160 Çiçəkləmə 35 40 35 35 30 35 -

16.3.2. İonlaşdırıcı şüalanmanın heyvanlara təsiri

Heyvanların xarici (kənar) şüalanması mənbəyi ətraf mühitin müxtəlif

komponentlərində yayılan radionuklidlər, daxili şüalanmanın mənbəyi isə

heyvan orqanizmində yem və su ilə (paralel yol), hava ilə (in- qalyasiya

mənbəyi) və dəri örtüyü (perkussiya yolu) vasitəsilə daxil olub toplanan

radionüklidlərdir.

Xarici şüalanmanın heyvanlara təsiri şüalanmanın növündən asılıdır. Belə

ki, a və p şüalanması xaricdən təsir etdikdə böyük təhlükə hesab olunmur, belə

ki, bu zaman, əsasən, dərinin səthinə təsir göstərir, y - və neytron şüalanması

isə yüksək daxil olma (yayılma) qabiliyyətinə malik olub, heyvanların ümumi

şüalanmasına səbəb olur. İonlaşdırıcı şüa

337

lanmanın 'bioloji təsirinin əsas qiymətləndirmə meyarı heyvanların ölümü sayılır, bununla əlaqədar birdəfəlik şüalanmanın letal (öldürücü) və yarımletal dozası anlayışından istifadə olunur. Yanmletal doza LD50/30 şüalanmadan sonra birinci 30 gün ərzində heyvanların 50%-nin ölümünə səbəb olub minimal doza, LD100/30 isə, letal doza olub həmin müddət ərzində bütün heyvanların 100% tələf olmasına səbəb olur.

Radiohəssaslığına görə kənd təsərrüfatı heyvanları azalan sıra ilə aşağıdakı kimi yerləşir: iribuynuzlu mal-qara, qoyun, keçi, donuz, uzunqulaq, at, toyuq. Məhsuldar heyvanlara birdəfəlik xarici kəskin təsir (3...3,5Qr dozasında) heyvanların ölümünə səbəb olmur, 7...8 Qr dozada isə bütün heyvanlar qırılır, tonlaşdırılmış şüalanmanın təsir xarakterindən asılı olaraq (kəskin və ya uzunmüddətli) nisbətən yüksək uducu dozalarda heyvanlarda şüa xəstəliyi başlayır. Kənd təsərrüfatı heyvanlarında ağırlıq dərəcəsinə görə 4 kəskin şüa xəstəliyi forması ayrılır: yüngül (doza 1,5...2 Qr), orta (2,6...4 Qr), ağır (4...6 Qr) və çox ağır (6 Qr-dan yüksək).

Radioekoloji baxımdan kənd təsərrüfatı heyvanlarının radionuklid- lərdən olan mühitdə radiasiya ilə zədələnməsi daha çox maraq doğurur. Belə şəraitdə kənd təsərrüfatı heyvanları çoxlu miqdarda ionlaşdırıcı şüalanma mənbələri olan şüalanma sahəsinə düşür (otlaqlarda, fermer tikililərində olan radionuklidlərdən xarici şüalanma; yem qəbulu zamanı yemlə, tənəffüs zamanı tozla daxil olub heyvanların bədənində toplanan radionuklidlərlə daxili şüalanma). Müxtəlif radionuklidlər müxtəlif orqanlarda və toxumalarda toplana bilər, bu heyvan bədəninin həmin hissəsinin yüksək şüalanmasına səbəb olur. Belə ki, •-^’İ qalxanvari vəzdə toplanır, əgər radioaktiv maddələrlə çirklənmiş çirkləndirici qarışıqda bu radionuklid olarsa, qalxanvari vəz radiasiya ilə zədələnir. Çernobil AES-in qəzası zamanı heyvanların şüa zəhərlənməsi, qismən qalxanvari vəzdə nuklidinin intensiv toplanması ilə bağlıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, kənd təsərrüfatı heyvanlarının radiasiyadan zədələnməsi ətraf mühitdə radionuklidlərdən çox olması ilə başlanır, radionuklidlər YVK-nı keçdikdə qida məhsulları yararsız hala düşmüş sayılır. Çernobil AES-in qəza zonasında radionuklidləplə güclü çirklənmə nəticəsində zədələnmə ekosistem və orqanizm səviyyəsində başlamış, kənd təsərrüfatının əsas məhsul növlərində (süd, ət, taxıl) •^'^Cs-nin miqdarı yol verilən səviyyəni keçmişdir.

338

16.4. KƏND TƏSƏRRÜFATI İSTEHSALI SFERİNİN

RADİASİYA MONİTORİNQİ

Kənd təsərrüfatı istehsal sferinin monitorinqi - insanın kənd təsərrüfatı fəaliyyəti obyekti və məhsulları olan təbiətin komponentlərinin və biota elementlərinin radioaktiv çirklənməsi üzrə fasiləsiz müşahidə (ölçü) və proqnozu sistemidir.

Normal radiasiya vəziyyətində həlledici əhəmiyyət aqroistehsalat kompleksinin (AK) radiasiya monitorinqinin gigiyena aspekti sayılır, yəni insanın qida rasionunda istifadə olunan bitkiçilik və heyvandarlıq məhsullarında radionuklidlərin toplanmasını təyin edən radioaktiv çirklənmənin səviyyəsi üzrə müşahidələr aparılır. İnsanın radiasiya təhlükəsizliyini təmin etmək üçün kompleks aktiv mühafizə metodları işlənib hazırlanmışdır (əhalinin köçürülməsi və çirklənmiş rayonda əhalinin yerləşməsinin nizamlanması, çirklənmiş məhsullardan istifadə edilməsinin daima və ya müvəqqəti qadağan olunması, mühafizə qurğularından istifadə, geyim və bədənin fəallığını azaltmaq (dezaktivizasiya) və s.).

Radioaktiv çirklənməyə məruz qalan aqrosənaye istehsalı sahələrinin xəritəsini təyin etməli, burada bir qayda olaraq, torpaq-bitki örtüyündə y - şüalanmasının doza gücü və radionuklidlərin miqdarı göstərilir. Belə xəritələrin hazırlanması ətraf mühitin radiasiya monitorinqinin mühüm vəzifəsi sayılır.

Kənd təsərrüfatı sahələrinin radioaktiv çikrlənməsinin miqyası və xarakteristikasının ən operativ və effektli metodu yerdən və hava yollarından aparılan y - çəkiliş hesab olunur, -y- çəkilişi zamanı sahəyə düşən -y-şüalanma dozasının miqdarını və radionuklid qarışığında olan p - və - y- şüalanmasının nisbətini nəzərə almaqla aparılan ölçü əsasında aqrosənaye sferi (sahəsi) obyektində müxtəlif radionuklidlərin miqdarı hesablanır. Radiasiya monitorinqin sonrakı mərhələsi - kənd təsərrüfatı obyektlərindən (bitki, heyvandarlıq məhsulları və s.) nümunələr seçmək və onlarda radionuklidlərin miqdarını öyrənməkdir. Bu zaman həm radionuklidlərin konsentrasiyasınm spektrometrik qiymətləndirilməsi metodundan, həm də, daha çətin radiokimyəvi metodlarından istifadə olunur. Bu zaman «böhranlı» radionuklidlərin miqdarının təyin edilməsinə xüsusi diqqət ayrılır, bu, daxili şüalanma üçün doza yaradan radionuklid tərkibli aqrosənaye məhsullarından istifadə olunması ilə əlaqədardır.

Müxtəlif radioloji xəritələrin də əsas doza yaradan qida məhsullarının (məs., süd) çirklənmə səviyyəsi və ya radioloji baxımdan daha çox rol oynayan nuklidlərin (^^Sr, '•'^'^Cs) torpaqdan kənd təsərrüfatı məhsullarına keçid

əmsalları (Kk) göstərilir.

339

16.5. RADİONUKLİDLƏRİN YÜKSƏK OLDUĞU ƏRAZİLƏRDƏ KƏND TƏSƏRRÜFATI İSTEHSALININ VƏ KOMPLEKS MÜHAFİZƏ TƏDBİRLƏRİNİN APARILMASI PRİNSİPLƏRİ

Radioloji standartlar qida məhsullarında radionuklidlərin yolverilən konsentrasiyası şəklində ifadə olunur (o, Bk/kq-la ölçülür). Bu konsentrasiya təyin edildikdə radiobioloji (dozimetrik) göstəricilərdən - qida məhsullarından istifadə zamanı formalaşan bu konsentrasiyadakı ra- dionuklidlərlə insanın şüalanması hüdudlarından istifadə edilir. Beləliklə, aqrosferdə olan radionuklidləıiə insanın şüalanmasının məhdudlaşdırılması doza prinsipi ilə həyata keçirilir (şüalanma effekti onun dozasından asılıdır). Aqrosənaye kompleksində ciddi problemlər üç böyük radiasiya qəzasından sonra, ətraf mühitin və olduqca geniş ərazilərin, o cümlədən kənd təsərrüfatı sahələrinin radioaktiv maddələrin tullantıları ilə çirklənməsi zamanı yarandı (1957-ci ildə Uidskeyledə (Böyük Britaniya) reaktorda yanğın və Çernobil AES-də tarixdə dünya atom energetikasında ən böyük qəza).

Əgər radiasiya maddələri tullantıları müxtəlif yarımparçalanma dövrlərinə təsadüf edən radionuklid qarışığından ibarətdirsə, o zaman qəzanın güclü dozalı ilk (kəskin) fazası səth üzərində maksimum ölçüyə çatır, bitkinin çirklənməsində aeral yol (havadan) - radionuklidlərin birbaşa bitkinin səthinə düşməsi həlledici rol oynayır. Kəskin fazanın davamiyyəti tullantıdan sonra bir ilə qədər davam edir.

Bitkinin radioaktiv çirklənmə dərəcəsi ilin qəza baş verən vaxtından asılıdır. Radionuklidlər yaz və yay dövründə (vegetasiya dövründə) düşərsə, bitki üzərində daha çox toplanır. İlkin (kəskin) qəza fazasında kənd təsərrüfat heyvanlarının şüa zədələnməsi istisna edilmir, belə ki, udulan doza yüksək səviyyəyə (letal səviyyəyə) çata bilər. Qəzanın kəskin fazasında bəzi azömürlü bioloji əhəmiyyətli radionuklidlər (xüsusilə Î radio- nuklidləri, ilk növbədə ‘^'I) mühüm rol oynayır. İ radionuklidlərinin tez bir vaxtda südə keçməsi, sonra isə heyvanların, həm də insanların qalxanvari vəzində toplanması radiasiya zədələnməsinə səbəb ola bilər. Təsadüfi deyil ki, qəzanın ilkin (kəskin) fazası «yod təhlükəli» dövr sayılır.

Radiasiya qəzasının ikinci fazası aralıq faza adlanır, bu faza tullantıdan sonra 2-4 ili əhatə edir. Bu faza üçün şüalanma dozasınm^gücünün aşağı düşməsi səciyyəvidir, odur ki, bitkinin çirklənməsində torpaq tərəfindən udulmuş radionuklidlər əsas rol oynamağa başlayır. Aqrosferdə radioloji vəziyyət sabitləşməyə başlayır.

Qəza çirklənməsindən 4-5 il keçdikdən sonra uzaq (uzaqlaşmış) faza

başlayır, bu zaman bitkiçilik və heyvandarlıq məhsullarının radioaktiv

340

çirklənməsi uzunömürlü radionuklidləıiə və '-^‘^Cs) təyin edilir. Ətraf mühitə atılmış ‘^^^Sr və '•'^^Cs qarışığının çirklənmiş kənd təsərrüfatı sahələrində mövcudluğu onların burada olduqca uzun müddət ərzində (on illərdə) radiasiya təhlükəsinin qalacağını göstərir.

Radioaktiv çirklənməyə məruz qalan torpaqlarda aqrosənaye istehsalının aparılmasında kompleks mühafizə tədbirləri keçirilir. Məqsəd radioloji standarta cavab verən məhsul əldə etmək və radionuklid tərkibli qida maddələrini qəbul edən əhalinin şüalanma dozasını minimuma endirməkdir. Aqrosənaye kompleksində əks tədbirin effektliyi radio- ioji göstəricilərlə (kənd təsərrüfatı məhsulunda radionuklidlərin konsen- trasiyasmı aşağı salmaq üzrə), radioloji meyarlarla (radionuklid tərkibli kənd təsərrüfatı məhsulundan istifadəsi zamanı insanın şüalanma dozasını azaltmaq üzrə) və radioloji-iqtisadi göstəricilərlə (şüalanma dozasının aşağı salınmasının vahidinə iqtisadi xərc) qiymətləndirilir.

Aqroistehsalat kompleksində (AİK) radioaktiv maddələrlə çirklənmiş ərazilərdə mühafizə tədbirlərini iki qrupa ayırmaq olar: ənənəvi (adi) və xüsusi. Birinci qrup tədbirlərin tətbiqində eyni zamanda iki məqsədə çatılır: bir tərəfdən torpağın münbitliyini artırmaq, məhsuldarlığı yüksəltmək, bitkiçilik məhsullarının keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq və heyvandarlığın məhsuldarlığını artırmaq, digər tərəfdən isə aqrosənaye məhsullarında radionuklidlərin konsentrasiyasını aşağı salmaq. İkinci qrupun tətbiqində əks tədbir yalnız bir vəzifə - kənd təsərrüfatı məhsullarında radionuklidlərin konsentrasiyasını aşağı salmaq nəzərdə tutulur.

Əkinçilikdə çirklənmiş torpaqlarda adi mühafizə tədbiri - torpağın becərilməsi sayılır. Radionuklidlərin aerozol düşməsi ilə çirklənmiş torpaqlar başdan-başa şumlandıqda onlar şum qatında bərabər paylanır və kök sistemi ilə udulması nəticəsində bitkidə radionuklidlərin toplanması azalır. Münbit, ağır qranulometrik tərkibli torpaqlarda üst radionuklid tərkibli torpaq qatı 50 sm dərinliyə qədər şumlanmalıdır, bu, radionuklidlərin bitkiyə daxil olmasını azaldır.

Aqrokimyada radionuklidlərin konsentrasiyasını azaltmaq üçün mineral və üzvi gübrələrin verilməsi, həmçinin turş torpaqların əhənglən- məsi mühüm üsul sayılır. Mineral gübrələr verildikdə və əhəngləmə apa- nldıqda radionuklidlərin torpaqdan bitkiyə keçməsinin azalması bir neçə faktorun təsiri nəticəsində ola bilər: bitkinin qida rejiminin dəyişməsi (mineral elementlərin və radionuklidlərin mikroqarışıq kimi mənimsənilməsi); torpaqda gedən kimyəvi reaksiyalar nəticəsində bitki üçün radionuklidlərin əlverişliliyinin dəyişməsi.

Bitkiçilikdə radionuklidlərin kənd təsərrüfatı bitkilərinə daxil olmasının azaldılmasında minimum radionuklid toplayan bitki növ və sortla- rınm seçilməsi mühüm üsul hesab edilir. Çəmənçilikdə və yem istehsalın

341

da icidioekoloji göstəriciləri baxımından ən effektli üsul (bitkidə radio- nııklidlərin miqdarının azaldılması) gübrələr verilməklə və əhəngləmə aparılmaqla aşağı məhsuldar təbii otlaqların süni otlaqlara çevrilməsidir. Çirklənmiş torpaqlarda becərilən bitki mühafizəsi sahəsində qida məhsullarında toksikantlann miqdarının minimuma endirməyi təmin edən mühafizə məqsədilə istifadə olunan kimyəvi vasitələrin optimallaş- dırılması mühüm rol oynayır.

Heyvandarlıqda heyvanların radioloji standartlara cavab verən məhsulların əldə edilməsini təmin edən səmərəli yemlənməsinə əsas diqqət yetirilir (kəsilməzdən əvvəl heyvanlara «təmiz» yem verilməsi, radionuk- lidlərin heyvanların yeminə keçməsini məhdudlaşdıran xüsusi əlavələrdən istifadə edilməli, məsələn,süd və ətdə •^‘^Cs-in konsentrasiyasını azaltmaq üçün ferrosianiddən, ^^^Sr nuklidinin südə keçməsini azaltmaq üçün isə kalsium preparatlarının tətbiq edilməsi).

Baytarlıq təbabətində çirklənmiş ərazidə heyvanlarda şüa xəstəliyinin qarşısını almaq üçün kompleks tədbirlərdən istifadə olunur (radio- nuklidlərin heyvan orqanizminə daxil olmasını məhdudlaşdıraraq, daxili şüalanma dozasını aşağı salmaq və xarici şüalanma dozasını azaltmaq).

Aqroistehsalat kompleksinin emal (hazırlama) sahələrində xammala nisbətən sonuncu (qida) məhsullarında radionuklidlərin konsentrasiya- sının aşağı salınmasını təmin edən bir sıra texnoloji proseslər yerinə yetirilir.

Kənd təsərrüfatı sahələri radiasiya çirklənməsinə güclü məruz qaldıqda radionuklidin miqdarına görə yararlı məhsul əldə etmək mümkün olmur, daha doğrusu, iqtisadi və radiasiya-gigiyena baxımından səmərəli sayılmır. Belə halda, insanın kənd təsərrüfatı fəaliyyəti tamamilə dayandırılmalıdır (məsələn, belə hal Çernobıl AES-in 30 km-də olmuşdur).

16.2 saylı sxemdə radioloji vəziyyətin təhlili və çirklənmiş sahələrin təmizlənməsi üzrə mümkün istifadə tədbirlərinin istiqamətlərinin təyini, həmçinin mühafizə tədbirlərinin modelləşdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Nəticədə kompleks mühafizə tədbirlərini həyata keçirməklə, aqrosənaye istehsalının optimal təşkili ssenariləri işlənib hazırlanır.

342

Şəkil 16.2. Çirklənmiş ərazilərdə kənd təsərrüfatı istehsalının aparılması üzrə

nəticələrin saxlanması sisteminin konseptual sxemi (Fesenko, 1997)

343

XVII FƏSIL

ƏKİNÇİLİK SİSTEMLƏRİ

Müasir baxışlara görə, əkinçilik sistemi - kənd təsərrüfatı bitkilərindən yüksək, sabit məhsul almaq və torpağın münbitliyini artırmaq məqsədilə torpaqdan, aqroiqlim ehtiyatlarından, bitkinin bioloji potensialından səmərəli istifadəyə istiqamətlənmiş, elmi cəhətdən əsaslandırılmış qarşılıqlı əlaqədə olan aqrotexniki, meliorativ, torpaqqoruyııcu və iqtisadi təşkilati tədbirlər kompleksidir. İntensiv əkinçilikdə torpaqdan istifadə qaydaları yerli təbii və iqtisadi şərait nəzərə alınmaqla müəyyən olunur. Bu cür əkinçilik sistemi ədəbiyyatlarda zonal əkinçilik sistemi adı ilə tanınır.

Əkinçilik mədəniyyəti yarandığı ilk dövrlərdən başlayaraq, öz qüvvəsini torpağın münbitliyini və kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını məhdudlaşdıran amilləri ləğv etməyə yönəltmiş, inkişafın ümumi səmti məhsulun formalaşmasında iştirak edən münbitlik amillərini optimallaşdırmaq vasitəsilə az sahədən daha çox məhsul götürmək istiqamətində olmuşdur. Bununla əlaqədar əkinçilik sistemlərinin tarixi aşağıdakı cəhətləri ilə səciyyələnir: a. torpaqdan istifadə qaydalarının (becərilmə, suvarma, gübrələmə, toxumdan istifadə və s.) daim təkmilləşdirilməsi; b. münbitliyin ardıcıl yüksəldilməsi; c. ekstensiv formalardan intensiv formalara keçilməsi.

Müasir təsnifatlara görə əkinçilik sisteminin tarixi baxımdan aşağıdakı növləri vardır:

1. Primitiv (meşə zonasında kəsmə-yandırma və meşə tarlalı, bozqır zonada xama qoyma, dincəqoyma);

2. Ekstensiv (herikli, çox tarlalı-kövşənli); 3. Keçid (yaxşılaşdırılmış taxıllı sidéral, ot-tarlalı); 4. İntensiv (əkin dövriyyəli, sənaye-zavod və ya cərgəarası becərilən,

meyvədəyişmə taxıllı-cərgəarası becərilən, taxıllı-herikli-cərgəarası becərilən, taxıllı-kövşənli).

17.L PRİMİTİV ƏKİNÇİLİK SİSTEMİ

Primitiv əkinçilik sistemi cəmiyyətin çox aşağı inkişaf səviyyəsi - ibtidai-icma cəmiyyəti üçün səciyyəvi olmuşdur. Əkinçilik fəaliyyəti yaranan dövrlərdə təbiətdə boş sahələr kifayət qədər çox, insanların sayı isə az idi. Ona görə də, qədim əkinçilər torpaqlar gücdən düşəndə onu «buraxır», istifadə üçün yeni sahələr ayırırdılar. «Buraxılmış» sahələr bir müddət sonra təbii qüvələrin (bitkilərin, mikroorqanizmlərin) təsiri al

344

tında onilliklər ərzində öz münbitliyini bərpa edirdi. Yeni torpaq sahələri mənimsənilərkən əkinçilər özlərinin, qoşqu heyvanlarının əzələ qüvvəsindən və primitiv alətlərdən başqa oddan da istifadə edirdilər.

Meşə zonalarında kəsmə-yandırma əkinçilik sistemlərində meşənin yandırılması torpağı fosfor, kalium, kalsium və başqa kül maddələri ilə təmin edir, zərərvericiləri və xəstəlik mənbələrini məhv edir, üzvi maddələrin minerallaşmasmı sürətləndirirdi.

Qədim əkinçilər öz təcrübələri əsasında əmin olurdular ki, bu cür sahələrdə buğda, kətan və başqa bitkilər yalnız 2-5 il ərzində yaxşı məhsul verir. Sonra torpaq əlverişli xassələrini itirir, onu alaq otları basır və becərilən bitkilərin məhsuldarlığı kəskin aşağı düşür. Ona görə də əkinçilər yeni sahələrə keçir, köhnə sahəni yenidən meşə basırdı. Əhalinin artımı, ictimai-iqtisadi münasibətlərin təkmilləşməsi, torpaqla bağlı məhdüdiyyətlərin yaranması əkinçiləri kəsmə-yandırma əkinçilik sistemindən meşə-tarlalı əkinçilik sisteminə keçməyə məcbur etdi.Bu əkinçilik sistemində torpaq sahəsi sabit saxlanılır, onu vaxtaşırı bir-birini əvəz edən tarla və meşə bitkiləri sahələrinə bölürdülər. Belə əkinçilik sistemində əkinaltma peyin verilməsi torpaqdan istifadənin ömrünü bir qədər (10 ilə kimi) uzatsa da, monokulturanın (əsasən taxıl bitkilərinin becərilməsi) tətbiqi torpağı gec-tez qüvvədən salırdı. Əkinçilər tarla sahəsini meşələşməyə buraxaraq, meşə altındakı sahədən istifadəyə keçirdilər. Bu əkinçilik sisiemi tarixə «barbar» əkinçilik sistemi adı ilə daxil olmuşdur. Belə ad həmin sistemlərin qədim german və slavyan xalqları arasında geniş yayılması ilə əlaqədardır.

Bozqır zona torpaqlarından (qara və şabalıdı torpaqlar) xamaqoyma və dincə qoyma əkinçilik sistemlərində istifadə edilirdi. Bu sistemlərin mahiyyəti torpaqların münbitliyinin çoxillik ot bitkiləri vasitəsilə bərpasından ibarətdir. Bozqır zona torpaqlarının yüksək təbii münbitliyi və onun bərpasında ot formasiyalarının meşə bitkiləri ilə müqayisədə daha yüksək səmərəliyi onların bərpasını sürətləndirirdi. Ona görə də bu zonada torpaqlardan 6-8 il, bəzən 10 il istifadə edir və qüvvədən düşdükdən sonra onları 25-30 il ərzində xama qoyurdular, bu cür əkinçilik sistemi tarixə xamaqoyma əkinçilik sistemi kimi daxil olmuşdur. Lakin meşə zonasında olduğu kimi, bozqır zonasında da əhalinin artımı, torpaq qıtlığının yaranması xamaqoyma müddətinin qısaldılmasma (8- 15 il) gətirib çıxarırdı.Nəticədə, xamaqoyma əkinçilik sistemi tədricən dincəqoyma əkinçilik sisteminə təkamül edirdi. Dincəqoyma əkinçilik sistemində torpağın öz təbii münbitliyi bərpasından ötrü az vaxtın ayrılması onun qüvvədən düşməsini daha da sürətləndirirdi.

Primitiv əkinçilik sistemləri torpaqdan aşağı səviyyədə istifadə, əl və qoşqu əməyinə üstünlük verilməsi, aşağı məhsuldarlığı, təbii münbitliyin

345

təbii amillərin təsiri ilə uzun müddət ərzində bərpası ilə səciyyələnir. Bu əkinçilik sistemində bitkiçilik məhsulları torpağın təbii münbitliyi hesabına əldə edilir.

17.2. EKSTENStV ƏKİNÇİLİK SİSTEMİ

Primitiv əkinçilik sistemi ilə müqayisədə ekstensiv əkinçilik sistemləri irəliyə doğru bir addım hesab olunur. Ekstensiv əkinçilik sistemləri herikli əkinçilik sisteminin ortaya çıxması ilə yaranmışdır. Herikli əkinçilik sisteminə keçidlə əlaqədar taxıl bitkiləri əkinlərinin sahəsini 3-4 dəfə artırmaq, torpaqdan istifadənin intensivliyini yüksəltmək mümkün olmuşdur.Bu zaman məhsuldarlıq da artmışdır.

Bu əkinçilik sistemində peyinin tətbiqi,alaq otlarına qraşı mübarizə, torpaqda nəmliyin və qida elementlərinin saxlanması üçün yaxşı şərait yaranır. Herikli əkinçilik sistemi üçün taxıllı-herikli qısa əkin dövriyyəsi səciyyəvidir. Bu zaman təmiz herikin arxasınca bir, iki və bəzən də üç il ərzində dənli bitkilər əkilirdi. Başqa halda üç tarlalı əkinçilik sistemindən də istifadə edilirdi: 1 - herik, 2 - payızlıq taxıl, 3 - yazlıq taxıl (vələ- mir, arpa). Herikli əkinçilik sisteminin primitiv əkinçilik sistemi ilə müqayisədə müsbət cəhətlərinin olmasına baxmayaraq, o, heyvandarlığın inkişafı üçün əlverişli deyildi, çünki əkin dövriyyəsində yem bitkilərindən istifadə olunmurdu. Təbii yem sahələrinin herik altına verilməsi ilə əlaqədar mal-qara herikli sahələrdə otarılmağa məcbur idi, bu da onun səmərəliliyini aşağı salırdı.

Hazırda klassik herikli əkinçilik sistemi gətirilmə üzvi və mineral gübrələrin geniş tətbiq edildiyi intensiv taxıllı-herikli torpaqqoruyucu əkinçilik sisteminə təkamül etmişdir. Bu əkinçilik sistemi hazırda Sibir, Şimali Qazaxıstan, Volqaboyu ərazilərdə geniş tətbiq edilir.

Rütubətlənmə şəraiti yaxşı və heyvandarlığın inkişafı yüksək olan bəzi yerlərdə (Almaniya, tsveç və s.) herikli əkinçilik sistemləri çoxtarla- lı-kövşənli (otlu) əkinçilik sistemlərinə təkamül etmişdir. Çoxtarlah- kövsənli (otlu) əkinçilik sistemində sahənin yaryıa qədər hissəsi çəmən və örüş altına verilirdi. Bu zaman təbii otlar tərkibi yaxşılaşdırılmış çoxillik otlarla əvəz edilirdi. Çoxtarlah-kövşənli (otlu) əkinçilik sisteminin qurulmasına nümunə olaraq aşağıdakı əkin dövriyyəsini göstərmək olar: 1-6 - çoxillik otlar, 7 - kətan, 8 - təmiz herik, 9 - payızlıq çovdar, 10 - yazlıq buğda, 11 - təmiz herik, 12 - payızlıq çovdar, 13 - yazlıq buğda, 14 - təmiz herik, 15 - payızlıq çovdar.

Çoxtarlah-kövşənli (otlu) əkinçilik sisteminin tətbiqinin vacib şərtləri aşağıdakılardır: rütubətli iqlim şəraiti, çox torpaqlılıq və əhali azlığı, çoxillik ot bitkiləri toxumçuluğunun yaxşı inkişaf etməsi.

346

Çoxtarlalı-kövşənli əkinçilik sisteminin əkin dövriyyəsində çoxillik otlardan geniş istifadə edilməsi, üzvi qalıqların toplanması hesabına torpaq münbitliyinin artılırması üçün şərait yaradır, torpaqların qida rejimini və fıtosanitar şəraitini yaxşılaşdırır. Bununla belə, çoxtarlalı- kövşənli (otlu) əkinçilik sistemində herikli əkinçilik sistemində olduğu kimi, torpağın münbitliyi təbii amillər hesabına həyata keçirilir. Gübrələrdən və başqa sənaye vasitələrindən istifadə olduqca məhduddur. İqlimi kontinental olan ölkələrdə bu əkinçilik sistemi geniş tətbiqini tapmamışdır.

17.3. KEÇİD ƏKİNÇİLİK SİSTEMİ

Keçid əkinçilik sistemindən ən geniş yayılanı yaxşılaşdırılmış taxıllı əkinçilik sistemidir. Yaxşılaşdırılmış taxıllı əkinçilik sistemi herikli və çoxtarlalı-kövşənli (otlu) əkinçilik sistemlərinin təkmilləşdirilməsi nəticəsində yaranmışdır. Yaxşılaşdırılmış taxıllı əkinçilik sisteminin qurulmasına nümunə olaraq aşağıdakı əkin dövriyyəsini göstərmək olar: 1- təmiz herik, 2 - payızlıq buğda + yonca, 3 - yonca, 4 - yazlıq buğda.

Çoxtarlalı-kövşənli (otlu) əkinçilik sisteminin tədricən yaxşılaşdırılmış taxıllı əkinçilik sisteminə keçilməsi çoxillik ot sahələrinin azaldılması və taxıl sahələrinin artırılması hesabına baş vermişdir. Yaxşılaşdırılmış taxıllı əkinçilik sistemi qeyri-qaratorpaq zonada geniş tətbiq edilirdi. Yaxşılaşdırılmış taxıllı əkinçilik sisteminin sonrakı yaxşılaşdırılması qara herikin tədricən azaldılması və onun bitkili heriklə əvəzlənməsi istiqamətində olmuşdur. Bundan başqa, bu cür əknçilik sistemlərinin əkin dövriyyəsinə tədricən cərgəarası becərilən bitkilər də daxil edilirdi. Nəticədə yaxşılaşdırılmış taxıllı-cərgəarası becərilən əkinçilik sistemi yaranırdı.

Yaxşılaşdırılmış taxıllı əkinçilik sisteminin təkmilləşdirilməsinin başqa bir istiqaməti sidéral əkinçilik sisteminin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Torpaq münbitliyini bərpa etmək məqsədilə sidéral əkinlər (yaşıl gübrə) tamamilə torpağa basdırılır. Bu əkinçilik sistemi yağıntıların çox düşdüyü, lakin torpaqları yüngül qranulometrik tərkibli az məhsuldar torpaqlar olan ərazilərdə tətbiq edilirdi.

’ XX əsrin birinci yarısında akademik V.R.Vilyams tərəfindən elmi cəhətdən əsaslandırılmış yeni ot-tarlalı əkinçilik sistemi hazırlanır və irəli sürülür. Əslində bu əkinçilik sistemi yaxşılaşdırılmış taxıllı və çoxtarlah kövşənli (otlu) əkinçilik sistemlərini özündə birləşdirirdi.

V.R.Vilyams ot-tarlalı əkinçilik sistemi çərçivəsində hər təsərrüfatda iki - tarla və çəmən əkin dövriyyəsini tətbiq etməyi təklif edirdi. Tarla əkin dövriyyəsi taxıl və çoxillik otların əkin dövriyyəsindən ibarət idi.

347

Çəmən əkin dövriyyəsində birillik ot bitkilərindən istifadə olunurdu, bu, onun məhsuldarlığını artırırdı.

V.R.Vilyams bərk topavari strukturu münbitliyin əsas inteqral göstəricisi hesab edirdi. Onun konsepsiyasına görə, əkin dövriyyəsində çoxillik paxlalı və taxıllı otların əsas rolu möhkəm topavari strukturun yaradılmasıdır. Çoxillik otlar tərəfindən yaradılmış torpağın struktur halından yalnız yazlıq taxıllar istifadə etməlidir. Bu sahələrdə payızlıq taxıl və cərgəarası becərilən bitkilərin yerləşdirilməsi yolverilməzdir.

Ot-tarlah əkinçilik sistemi çərçivəsində əkinçiliyin digər halqaları - torpağın becərilmə qaydası, gübrələmə, alağa, zərərvericilərə və xəstəliklərə qarşı mübarizə, meliorativ tədbirlər, toxumçuluq ətraflı işlənmişdir.

Ot-tarlalı əkinçilik sisteminin başlıca nöqsan cəhəti bu sistemdə ölkə ərazisinin ayrı-ayrı zonalarının torpaq-iqlim şəraitlərinin nəzərə alınmamasıdır. Bu isə onların səmərəsizliyinə və məhsuldarlığın aşağı düşməsinə gətirib çıxarırdı. Digər mənfi cəhəti bu əkinçilik sistemində mineral gübrələrdən istifadə minimuma endirilmişdi.

17,4, İNTENSİV ƏKİNÇİLİK SİSTEMLƏRİ

İntensiv əkinçilik sisteminin klassik nümunəsi növbəli əkinli əkinçilik sistemlərinin ortaya çıxmasıdır. Növbəliəkinli əkinçilik sistemi intensiv əkinçilik sistemi tipi olub, əsas əlamətləri aşağıdakılardır:

1) burada kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi və torpaq münbitliyinin geniş təkrar istehsalı intensiv formalarda həyata keçirilir;

2) tarla növbəli əkinlərə üçyarpaq yonca və cərgəarası becərilən bitkilər daxil edilir, bunlar dənli taxıl əkinləri ilə növbələşdirilir.

Növbəli əkinli əkinçilik sisteminə klassik nümunə kimi Norfolk dördtarlalı əkinçilik sistemini göstərə bilərik:

1 - cərgəaraları becərilən bitkilər; 2 - payızlıq buğda; 3 - arpa+üçyarpaq yonca; 4 - üçyarpaq yonca. Burada sahənin 50%-i taxıl altında, qalan yarısı isə cərgəarası becərilən

bitkilər və yonca altında istifadə olunur. Növbəliəkinli əkinçilik sistemi Qərbi Avropa ölkələrində geniş tətbiq

olunaraq bu ölkələrin kənd təsərrüfatının inkişafında mütərəqqi rol oynamışdır. Onun tətbiqi kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını və torpaqların münbitliyini artırmağa imkan vermişdir. Bu əkinçilik sisteminə keçid təmiz taxılçılıq təsərrüfatlarından dəyərli texniki (kartof, şəkər çuğunduru) və digər çəcgəaraları becərilən bitkilərin yetişdirildiyi taxıllı-heyvandarlıq təsərrüfatlarına keçəmyə imkan vermişdir. Bu əkin

348

çilik sistemi müasir dövrdə üzvi və mineral gübrələrin və pestisidlərin geniş tətbiqi ilə seçilir.

İntensiv əkinçilik sistemləri arasında sənaye-zavod (cərgəaraları becərilən) əkinçilik sistemi daha intensiv və enerjitutumlu hesab olunur. Bu əkinçilik sistemində əkinlərin 50%-dən çoxu yüksək üzvi (50-60 t/ha) və mineral gübrə (1 t/ha) norması, herbisidlər və kimyalaşmanın digər vasitələrini, həmçinin suvarma tələb edən cərgəaraları becərilən bitkilər üçün ayrılır.

Taxıliı-hcrikli torpaqqoruyucu əkinçilik sistemi haqqında bir qədər əvvəl məlumat verildi. Bu əkinçilik sistemində ərzaq (payızlıq buğda, yazlıq buğda, payızlıq çovdar) və yem (arpa, yulaf və s.) dənli bitkilərinə üstünlük verilir. Bununla belə, becərilən torpaqların müəyyən hissəsi (5- 25%) herik altına ayrılır. Torpaqların münbitliyinin bərpası və artırılması üzvi və mineral gübrələrin yüksək dozada verilməsi və torpaqoruyucu qaydalara riayət etmək (əkinləri və heriki zolaqlar şəklində yerləşdirməklə) nəmliyi qoruyub saxlamaq və herik vasitəsilə alaqları məhv etməklə əldə edilir.

Taxıllı-cərgəarası becərilən əkinçilik sistemində taxıllı və cərgəaraları becərilən bitkilər üstünlük təşkil edir. Bu sistem baha intensiv əkinçilik sistemi hesab olunur. Bir hektardan alman biokütlənin əkinçilik sistemi hesab olunur. Bir hektardan alınan biokütlənin miqdarı yüksək olmaqla yanaşı, sahədən aparılan qida elementlərinin miqdarı da çoxdur. Bununla əlaqədar torpaqqoruyucu tədbirlərin görülməsi, xüsusən də yüksək dozada mineral və üzvi gübrələrin verilməsi tələb olunur. Herikin əkin dövriyyəsində olmaması alaq otlarına qarşı herbisidlərdən daha intensiv istifadəni tələb edir. Bu əkinçilik sistemi Rusiya və Ukraynanın mərkəzi qaratorpaqlarında geniş tətbiq olunur.

Kapitalizmin sürətli inkişafı, şəhər əhalisinin artması və heyvandarlıq məhsullarına olan tələbatın çoxalması ilə əlaqədar, əkinlərə cərgəvi üsulla səpilən bitkilərin daxil edilməsi nəticəsində yeni meyvədəyişmə əkinçilik sistemi yarandı. Heyvandarlığın inkişafı ilə əlaqədar bu sistemdə paxlalı və kökümeyvəli bitkilərin əkilməsinə üstünlük verilir. Meyvədəyişmə sisteminin səciyyəvi əlamətləri - yüksək məhsuldar çəmənliklərdən başqa bütün təbii ot sahələrinin əkilməsindən, yem bitkilərindən istifadə edilməsindən, təmiz heriklərin məşğullu heriklərə çevrilməsindən ibarətdir.

Taxıllı-herikli-cərgəarası becərilən əkinçilik sistemində taxıllı, cərgə- araları becərilən bitkilər və herik sahələri üstünlük təşkil edir. İntensivliyinə görə taxılh-cərgəaraları becərilən əkinçilik sistemindən geri qalsa da, taxıllı-herikli torpaqqoruyucu əkinçilik sistemindən üstündür. Bir hektar əkin dövriyyəsindən alınan taxıl, yem və başqa bitkiçilik məhsul-

349

larinin miqdarına görə də taxjllı-herikli əkinçilik sistemlərini üstələyir. Lakin torpaqdan aparılan qida elementlərinin miqdarı yüksəkdir. Münbitliyi sabitləşdirmək və artırmaq üçün yüksək dozada üzvi və mineral gübrələrin verilməsi və tarlaqoruyucu tədbirlərin həyata keçirilməsi tələb olunur. Əkin dövriyyəsində təmiz herikin olması alaq otlarına qarşı mübarizədə herbisidlərdən az istifadə etməyə imkan verir. Hazırda bu əkinçilik sistemi Rusiyanın mərkəzi qaratorpaqlarında, Ukraynada, Sibir və Qazaxıstanda geniş tətbiq olunur.

Son illər bir sıra ölkələrdə müxtəlif elmi-tədqiqat institutları tərəfindən torpaqqoruyucu, mühitqoruyucu, kimyəvi vasitələrdən istifadənin və torpaqların becərilməsinin minimal həddə endirildiyi əkinçilik sistemləri irəli sürülür. Bu əkinçilik sisteminin müddəaları aşağıdakılardan ibarətdir (A.P.Şerbakov, V.M.Volodin):

Ekoloji əkinçiliyin birinci qanununda hər bir kənd təsərrüfatı bitkisinin onun ekoloji tələbinə uyğun olan sahədə becərilməsinin vacib olduğu qeyd edilir.

Ekoloji əkinçiliyin ikinci qanununda deyilir ki, torpaq, bitki və ətraf mühitə antropogen təsir aqroekosistemin istehsal imkanlarını aşağı salan, onun sabitliyini və funksional fəaliyyətini pozan həddi aşmamalıdır.

Ekoloji əkinçiliyin üçüncü qanununda göstərilir ki, aqroekosistemlə- rin məhsuldarlığı yalnız onu təşkil edən komponentlərin sinxron təkmilləşdirilməsi nəticəsində əldə oluna bilər.

350

XVIII FƏSİL

ƏKİNÇİLİYİN ALTERNATİV SİSTEMİ

VƏ ONUN EKOLOJİ ƏHƏMİYYƏTİ

18.1. ÜMUMİ ANLAYIŞ

Kənd təsərrüfatı sisteminin inkişafına sənaye baxımdan yanaşılması (xüsusilə ilk mərhələlərdə) bioloji məhsulun istehsalının xeyli yüksəlməsinə səbəb oldu. XX əsrdə inkişaf etmiş ölkələrdə taxıl bitkilərinin orta məhsuldarlığı təxminən üç dəfə artdı, bu isə bütün dünyada məhsulun (ərzağın) keyfiyyətini dəyişdirdi. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə, xüsusilə Meksika və Hindistanda «yaşıl inqilab»ın baş verməsi də əhalinin taleyində mühüm dəyişikliklər yaratdı. Bununla yanaşı, məlum oldu ki, texnogen prosesin yüksəlməsi kənd təsərrüfatı istehsalı prosesində insanın ətraf təbii mühitlə qarşılıqlı əlaqəsində neqativ proseslər yaradır. Prosesin bu istiqamətdə inkişafı obyektiv olaraq qanunauyğun şəkildə baş verən kəmiyyət dəyişməsi özünü keyfiyyət dəyişməsində əks etdirir və etdirməkdə davam edir. Aqroekosistemlərin ekoloji parametrlərinin pisləşməsi son məqamda aqrar istehsalat kompleksinə (AİK) təsirini göstərdi. Odur ki, aqroistehsalat sferində ekoloji faktorları nəzərə almadan ekoloji effektivliyi nizamlamaq qeyri mümkündür.

Müasir kənd təsərrüfatı hər bir aqrosistemdən maksimum həcmdə əmtəə mal əldə etmək prinsipinə yönəldilir. Aqrosistemin məhsuldarlığı bir tərəfdən təbii resurs potensialının vəziyyətindən və mənimsənilmə dərəcəsindən, digər tərəfdən isə mükəmməl maşın və alətlərlə, gübrələrlə, bitkilərin mühafizə vasitələri ilə, fitohormonlarla, yeni sortların tətbiqi ilə, yəni intensivləşdirmə faktorlarının mükəmməl kompleksindən asılıdır.

Lakin son dərəcə texniki cəhətdən intensivləşdirməyə yönəldilmə nəticəsində baş verən bir sıra neqativ nəticələr «bioloji əkinçiliyə» (yaxud «alternativ əkinçilik», «təbii əkinçilik») meylə (marağa) təkan verdi. Bu istiqamətdə keçirilən konfranslar, xüsusi yurnalların dərci. Beynəlxalq bioloji əkinçiliyin yaradılması bunu təsdiq edir.

Kənd təsərrüfatının ənənəvi üsullarla aparılması ilə yanaşı, bir sıra ölkələrdə alternativ əkinçilik də inkişaf edir. Bu əkinçilik üsulu aqrosi- stemlərə təsiri azaltmaq, həmçinin aqrosistemi təşkil edən funksional komponentlərin dinamiki tarazlığını saxlamaq məqsədilə, kənd təsərrüfatı sahələrinin təbii-resurs potensialını mənimsəmək və intensivləşdirmə faktorlarından az istifadə etmək üzrə elmi tövsiyələrə ciddi riayət edən tədbirlərə əsaslanır.

351

Qurunun 10%-ə qədərini təşkil edən və intensiv istismar olunan kənd təsərrüfatı istehsalı ətraf təbii mühitin deqradasiyası prosesində mühüm rol oynayır. Hər hansı bir şəraitdə intensivləşdirmə faktorları, məsələn, normativ dozadan artıq gübrənin verilməsi, bitki mühafizəsində və bitkinin boy inkişafını nizamlayan kimyəvi maddələrdən ifrat dərəcədə istifadə edilməsi, geniş ərazilərdə eyni növ bitkinin səpini (monokultura) və s. ekoloji tarazlığı pozur.

Alternativ (bioloji) əkinçiliyin əsasını aqroekosistemə antropogen təsirin minimuma endirilməsi, onun həqiqi biopotensialından mükəmməl istifadə etmək üçün maksimum əlverişli zəmin yaradılması təşkil edir.

18.2. ALTERNATİV ƏKİNÇİLİYİN İNKİŞAFI

Bir sıra ölkələrdə alternativ əkinçilik «sağalan (yaşayan) kənd təsərrüfatı» adlanır. 1972-ci ildə Versalda (Fransada) Beynəlxalq üzvi əkinçilik (İFOAM) yaradıldı. İlk əvvəl ora yalnız ənənəvi əkinçiliyin düzgün olmayan istiqamətdə inkişaf etmədiyini söyləyən aqrar alimlər daxil oldular. 1980-ci ilin sonunda, bioloji təmiz ərzaq məhsuluna tələbatın xeyli artması kənd təsərrüfatında alternativ əkinçiliyə böyük maraq yaratdı. İFOAM-a onlarla ölkədən yalnız 300 ekoloji birlik (ittifaq) qoşuldu. Bu zaman bir çox qərb ölkələri ekoloji birliyə kredit ayırdılar.

1990-cı ilin avqustunda Budapeştdə İFOAM-ın Baş yığıncağı keçirildi. Burada dünyada istehsal olunan ekoloji təhlükəsiz məhsulun bazar potensialının ümumi həcmini 10 ... 20%-ə çatdırmaq haqqında qərar qəbul edildi. Müxtəlif ölkələrdə alternativ əkinçiliyin inkişafı haqqında EC-in tədqiqat materiallarına əsasən fikir yürütmək olar.

Ümumiyyətlə, ekoloji təmiz təsərrüfatların payı hələ ki, onun ümumi həcminin 1....2%-ni keçmir, kənd təsərrüfatının ümumi məhsuluna olduqca az miqdar ekoloji təmiz məhsul daxil olur.

Alternativ əkinçiliyin məqsədi və əsas istiqamətləri Alternativ (bioloji) əkinçiliyin məqsədi aşağıdakı kimidir: torpağın

münbitliyinin saxlanılması və artırılması; ətraf təbii mühitin mühafizəsi; maddələrin dövranını və enerjinin aqroekosistemlərə keçirilməsini aktivləşdirmək; əldə olunan məhsulun maddi və enerji tutumunu azaltmaq; əvəzolunmaz enerji resurslarına qənaət etmək; istehsal olunan məhsulun keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq; qarant olunmuş miqdarda məhsul istehsal etmək, aqroekosistemin davamlılığını təmin etmək.

Alternativ əkinçilik aşağıdakı istiqamətlərdə inkişaf etdirilir: üzvi, biodinamik, üzvi-bioloji və s.

352

Cədvəl 18.1

Ölkələr Ekoloji təmiz məhsul istehsal edən

fermaların sayı Sahə, min ha

Belçika 150 1,0 Böyük Britaniya 575 13,0 Almaniya 2685 54,3 Danimarka 500 7,0 İrlandiya 97 1,5 İspaniya 350 2,8 İtaliya 800 9,0 Lüksemburq 11 0,45 Niderland 410 6,2 Polşa 34 0,42 Fransa 3000 20,0 ABŞ 30000 200,0

18.2.1. Üzvi əkinçilik Bu əkinçiliyin aparılmasında mineral gübrələrdən və pestisidlərdən

imtina edilir və ya onun istifadəsi olduqca azaldılır. Bu əkinçilik ABŞ-da geniş yayılmışdır. Üzvi əkinçiliyin üsulları təbii resurslardan səmərəli istifadəni təmin edir, əlverişsiz torpaq-iqlim şəraitində qarğıdalı və soya bitkisinin məhsuldarlığını minimum aşağı salır, bəzi halda hətta məhsul- radlıq yüksəlir, taxıl, qarğıdalı, kartof və alma yetişdirdikdə təbii enerjidən effektiv istifadə olunur. Lakin bu zaman əmək xərcləri artır (12 .... 20%), məhsuldarlıq aşağı düşə bilər (məsələn, taxıl - 43%-ə qədər).

ABŞ-da üzvi əkinçilikdə növbəli səpin apardıqda, adətən, paxlalı bitkilər azota yüksək tələbat göstərən bitkilərlə növbələnir. Torpaq qatı çevrilmədən becərilir, şumlanır (diskləmə-torpağı kultivator vasitəsilə becərmək, yarıqaçma və s.). Alaq otları ilə mübarizə növbəli əkində istifadə edilən bitkilərin köməyi ilə, sıx səpinlə və cərgə aralarında qoruyucu bitkilərdən istifadə etməklə aparılır.

Bitkiləri həşəratlardan entomofaqlar mühafizə edir: zlatoqlazka, tri- xoqratn, yırtıcı gənələr (fitoseyulyus), həmçinin biopreparatlar. Belə ki, pulcuqlu qanadlılar əleyhinə bakterial ştamdan (Bacillus thurigiensis) istifadə edilir. O, bir sıra sənaye preparatlarının komponenti sayılır. Ko- lorada böcəyinin əleyhinə göbələk preparatı - boverin effektli hesab olunur, onun tərkibinə Beaverin bassiana göbələyi daxil olur. Həşəratın orqanizminə daxil olduqda göbələk toksinlər - boverin və siklodepepsi- peptid ayırır. Pulcuqlu qanadlılara qarşı bitki mənşəli insektisidlər, xəstəliklərə qarşı isə bitkilərin tərkibi və zəif toksik preparatlar yaxşı nəticə göstərir. Üzvi əkinçilikdə mineral azot gübrələri yüksək keyfiyyətli üzvi gübrələrlə (peyin, kompost, yaşıl

gübrələr) əvəz olunur.

353

üzvi gübrəbrdon istifadə bioloji əlverişli vaxtda apanidıqda yaxşı nəticə verir, gübrənin forması isə aqrosistem tərəfindən qida maddələrinin maksimum mənimsənilməsinə şərait yaradır. Bu, ilk növbədə komposta aiddir. Kompostun hazırlanması böyük gigiyenik əhəmiyyət kəsb edir. Kompostlaşdırma zamanı bir çox xəstəlik törədicilərin inaktivasiy- ası baş verir. Yüksək temperaturda kompost topası daxilində bakteriyalar məhv olur, bu isə mədəni bitkilərin zədələnməsinə səbəb olur.

Peyin aerob şəraitdə sıra ilə uzunluğu 100 ... 120 m eni, 2,5...4 m qalaqlarda hazırlanır. Kompostlaşdırma prosesi kifayət qədər nəmlik olmayan zəif havalı şəraitdə gedərsə, asanlıqla konservasiya prosesinə keçər. Odur ki, samanın peyinlə birlikdə parçalanması zamanı kifayət qədər oksigen olmalıdır. Kompost kütləsi daxilində temperatur 52^C-dən yuxarı qalxmamalıdır.

Yerli iqlim şəraitindən asılı olaraq kompostlaşdırma prosesi 3-dən 6 aya qədər davam edir. Yetişmiş halda kompost öz dəyərini itirməyib uzun müddət saxlanıla bilər.

Tələb olunan temperatur rejimini almaq üçün aşağıdakı üsullardan istifadə etmək olar:

- 5-10% torpaq əlavə edərək onu kompostun bütün həcmi üzrə bərabər bölüşdürməli;

- bərabər qalınlıqda təzə peyin əlavə etməli (bunu hər gün etmək olar). Qida maddələrinə tələbkar olan bitkilər üçün (kələm, kartof, qarğıdalı,

çuğundur) kompost olduqca yaxşı gübrə sayılır. Hazır komposta bəzən kalium və fosfor gübrələri də qatılır.

18.2.2. Biodinamik əkinçilik Bu əkinçilik tipinin inkişafı 1930-cu illərin sonuna təsadüf edir. Biodinamik əkinçilik kənd təsərrüfatında daha qədimdən təşkil olunmuş

hərəkat hesab edilir. Yaranışının ilk vaxtlarında bu istiqamət kənd təsərrüfatının bioloji, texniki, iqtisadi və sosial aspektlərini birləşdirirdi. 1928-ci ildən başlayaraq biodinamik hərəkat ilk olaraq sertifikatlaşdırılmış ərzaq məhsulunun satışını təşkil etdi. Belə halda, əkinçiliyin problemi kompleks şəkildə, yəni kənd təsərrüfatı, insan, ətraf mühit, kosmos, həmçinin onların qarşılıqlı təsiri kimi müzakirə olunurdu. Mineral gübrələrdən və pestisidlərdən, ümumiyyətlə, istifadə edilmirdi. Bitki xəstəlikləri ilə mübarizədə bitki mənşəli preparutlarm və digər bitkilərin (boymadərən, gicitkən, birəotu, pişikotu (valerian otu) və s.) cövhərindən istifadə olunurdu,

Biodinamik əkinçiliyin banisi alman alimi Rudolf Şteyner (1861- 1925) idi.

354

Biodinamik fermalar orqanizm kimi (orqanizmə bənzər) yaradılır. «Orqanizm» termini biodinamikada mərkəz sayılır. «Orqanizm» dedikdə, adətən, bitki və ya heyvan nəzərdə tutulur. Lakin bitki və heyvan qruplaşmaları, «bitki-heyvan» sistemi, hətta daha böyük ekoloji vahidlər «orqanizmin» xarakterik əlamətləri ola bilər.

Biodinamik fermalar özlərini gübrələr və yemlə təchiz etməyə çalışır. Burada gübrə kimi müxtəlif kompostlardan və xüsusi mineral əlavələrdən (silisium, buynuz unu, sümük unu, əhəng) istifadə olunur.

Bitki mühafizəsində silisium əsaslı preparatlar, həmçinin bitki mənşəli biodinamik preparatlar tətbiq edilir.

18.2.3. Üzvi-bioloji əkinçilik Bu istiqamət ekoloji, alternativ və bioloji, həmçinin Lemetr-Buş (Fransa)

və ya Müller-Ruş (İsveçrə) texnologiyaları kimi eyni əhəmiyyətə malikdir. Bu əkinçiliyin əsası ondan ibarətdir ki, torpaqlardan mineral maddələr yalnız ionlar formasında deyil, həmçinin makromole- kul(mikrosom) formasında udulur. Onlar bitki üçün çətin mənimsənilən birləşmələri asan mənimsənilən birləşmələrə çevirən torpaq mikroorqa- nizmləri üçün qida maddələri vəzifəsini daşıyır. Odur ki, üzvi-bioloji əkinçilikdə əsas məsələ torpaq mikroflorasını qidalandıraraq onu aktivləşdirmə yolu ilə torpağın münbitliyini yüksəltməkdir. Bunun üçün kompost torpağın səthinə verilir, üst qatları becərdikdə torpağın strukturunu saxlamağa çalışır. Bitkinin zərərvericilərdən və xəstəlkilərdən qorunması üzvi əkinçilikdə olduğu kimi aparılır.

Torpağın xassələri növbəli əkində ot qarışıqlarının O^rgə, gülül, xaşa, noxud, yonca, xəşəmgül, xardal, qarabaşaq) becərilməsi yolu ilə yaxşılaşdırılır.

Ot qarışığının yaşıl kütləsi həm də yaxşı yem hesab olunur. Təsərrüfatda mal-qara olmadıqda yaşıl kütlə kompostlaşdırılır.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu sistemdən istifadə edildikdə tərkibində çətin həll olunan mineral elementlər olan gübrələrin (əhəng, bentonit, fosfat, sümük unu və s.) istifadəsi istisna edilmir.

ANOS sistemi. Digər sistemlərlə müqayisədə bu sistem ənənəvi kənd təsərrüfatına yaxındır. O, şərti olaraq «təbiətə, təbiiliyə yaxın» adlanır və əsasən üzvi-bioloji əkinçiliyə uyğun gəlir. Torpağın vəziyyətinin elmi təhlilinə əsaslanaraq, hər təsərrüfat üçün üzvi gübrələrin verilməsi haqqında fərdi plan hazırlanır. Bütün sintetik preparatlardan (gerbisitlərdən başqa) istifadə olunmağa icazə verilir, lakin məhsulda kimyəvi maddələrin miqdarına ciddi nəzarət olunmalıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, 1986-cı ildə keçirilən «ikinci yaşıl inqilaba doğru» Roma simpoziumundan sonra «ikinci yaşıl inqilab» anlayışı

355

meydana gəldi. R.M.Qazıəhmədov və L.Q.Naumova qeyd edirlər ki, bu istiqamətin konsepsiyası aqrosistemə verilən antropogen enerjini azaltmaq və onu biosistemin «daxili» enerjisi ilə əvəz etməkdən ibarətdir.

Bununla belə, B,M.Mirkina və R.M.Qazıəhmədovun tədqiqatlarına əsasən kənd təsərrüfatında təbiətdən istifadə sisteminin dəyişməsinə yönəldilən «ikinci yaşıl inqilab» «sosial sifariş» deyildir. Belə ki, «birinci yaşıl inqilab»m əksinə olaraq kənd təsərrüfatı istehsalının artmasına yox, əksinə, azalmasına aparıb çıxara bilər. Hərçənd kənd təsərrüfatının ekologiyalaşdırılması «davamlı inkişafın» şərtlərindən biri kimi labüddür (Başkin, 1991).

Mikrogübrələr Mikrogübrələr tərkibində mikroelementlər olan gübrələrdir. Bitkilərin

tərkibində bu elementlərin miqdarı 0,01%-dən çox olmur. Lakin bu elementlər bitkinin normal böyüyüb inkişaf etməsi üçün zəruridir. Bitkilərə lazım olan mikroelementlər optimal miqdardan az oduqda maddələr mübadiləsi pozulur və onlar inkişafdan qalır. Mikroelementlərə dəmir, mis, sink, bor, manqan, molibden, kobalt və s. daxildir.

Yer qabığında dəmirin (Fe) miqdarı yüksəkdir. Lakin normal dren- ləşmiş (aerasiyalı) torpaqlarda praktiki olaraq onun həll olmayan birləşmələri əmələ gəlir. Su ilə doymuş, pis aerasiyalı torpaqlarda Fe duz (sulfıdlər, karbonatlar, fosfatlar) halına keçir və torpaq kalloidləri ilə möhkəm bağlı olur; üzvi maddələrlə o, həll olan və qismən həll olmayan birləşmələr əmələ gətirir. Bitki tərəfindən Fe2+ və Fe'*+ şəklində udulur, turş torpaqlar tərəfindən daha güclü udulur. Ali bitkilər yarpaqlarından dəmir oksidləri toplayır və töküntü ilə meşə döşənəyini dəmirlə zənginləşdirir.

Dəmir bitkilərin həyatı üçün zəruri olan elementlərdən biridir. Bitkidə dəmir çatışmadıqda o, xloroz xəstəliyinə tutulur (yarpaqları saralır). bu da xlorofilin əmələgəlmə prosesinin zəifləməsi ilə əlaqədardır. 1-3 kq dəmir kuporusu (dəmir-sulfat) 100 kq kompostla və ya peyinlə qarışdırıb bir hektara səpmək lazımdır.

Torpaqda mis sulfıdlər, sulfatlar, karbonatlar şəklində olur. Misin çatışmazlığı nəticəsində zülalın sintezi zəifləyir. Bitkilərdə misin miqdarı 1 kq quru maddədə 2-12 mq-a qədər olur. Gübrə kimi tərkibində mis olan yayılmış gübrə piritdir. O, sulfat turşusu sənayesinin tullantısı olub, tərkibində 0,3-0,6% mis var. Onun tərkibinə həmçinin kobalt, molibden, sink və 50%-ə qədər dəmir daxildir. Bu mikroelement hektara 1,5-2,0 kq mis hesabı ilə verilir, bu da 20-25 kq mis kuporusuna bərabərdir. Onu mineral gübrələrlə də qarışdırıb vermək olar.

356

Sink tənəffüs prosesini fəallaşdırır. Onun miqdarı 1 kq quru maddədə 15-17 mq təşkil edir. Sink torpaqda fosfatlarm, karbonatlarm, sulfıd- lərin, oksidlərin, həmçinin silikatların tərkibində olur. Bitkinin kök və tumurcuqlarında toplana bilir. Mikrogübrə kimi sink-sulfatdan istifadə olunur, onun tərkibində 22,8% sink vardır. Bu gübrə səpin zamanı hektara 3-5 kq sink hesabı ilə toxumla birlikdə cərgələrə verilir. Bundan başqa toxumu onun 0,02-0,05%-li məhlulu ilə islatmaqla da .səpmək olar.

Bor bitkilərin tərkibində çox az olur. Buğdanın dənində cəmi 0,0016% bor var. Bor gübrəsi xalis bor hesabı ilə hər hektar çuğundur sahəsinə 1,5-3 kq, yoncaya 3,5 kq verilir. Bor bitkilərdə mayalanma prosesinin normal getməsi üçün zəruridir. Torpaqda bitkilərin mənimsəyə biləcəyi formada bor çox vaxt kifayət etmir. Əkinçilikdə aşağıdakı bor gübrələri tətbiq edilir: bordatolit (2Ca0 B20rSi02 H20), borlu superfosfat, borat turşusu (H3BO3), çökdurulmuş maqnezium-borat və s.

Manqan bitki orqanizmində gedən oksidləşmə-reduksiya prosesində iştirak edir. Gübrə kimi hektara 5-10 kq manqan-sulfat (tərkibində 20% manqan vardır) və manqanlaşdırılmış superfostar (tərkibində 1,5-2,5% manqan olan) verilir.

Molibden bitkilərin tərkibində çox az miqdarda olur. O, yumrucuq bakteriyalarm fəallığını artırır, gübrə kimi torpağa ammonium və natrium molibdat və ya ammonium-natrium-molibdatm ikiqat duzundan istifadə edilir. Molibden bitkilərə kökdənkənar yemələmə şəklində verilir və ya hər sentnerə 12,5 q hesabı ilə toxum isladılaraq səpilir.

Mikroelementlərin tətbiq üsulları müxtəlifdir: 1) toxumların səpin- qabağı mikroelementlərlə isladılması; 2) kökdən kənar (herbisidlərin

tərkibində və s.) yemləmə; 3) superfosfata qarışdırmaqla.

Üzvi gübrələr Üzvi gübrələrə peyin, peyin şirəsi, torf, kompostlar, fekal gübrələri (gecə

qızılı), yaşıl gübrələr və s. daxildir. Bütün bu materiallara yerli gübrələr də deyilir. Bu gübrələrin tərkibində olan üzvi birləşmələr parçalanaraq torpaqda humusun miqdarını artırır, torpağın strukturunu yaxşılaşdırır, buferliyini çoxaldır və turşuluğunu zəiflədir. Nəticədə torpağın münbitliyi yüksəlir.

Üzvi gübrələr bitki üçün karbon qazının ən yaxşı mənbəyi sayılır. Onlar müntəzəm olaraq, xüsusən böyük dozalarla verildikdə torpağın nəinki bioloji, həm də fiziki, kimyəvi, fiziki-kimyəvi xassələrini, su və

357

hava rejimini də yaxşılaşdırır. Bu gübrələr mineral gübrələrin də səmərəsini artırır. Məsələn, üzvi gübrələrə qarışdırılmış fosfor gübrələrinin mənimsənilmə əmsalı artır.

Peyin. Peyin əsas qida maddələri ilə zəngin olan mühüm yerli üzvi gübrədir. Peyin heyvanların bərk və duru ifrazatından və döşənəkdən əmələ gəlir. Peyinin keyfiyyəti heyvanın növündən, onun saxlanma şəraitindən, yem və döşənəyin tərkibindən asılıdır. Qaramal və donuz peyinindən fərqli olaraq at peyini azot və fosforla daha zəngindir. Döşənək üçün müxtəlif materiallar, küləş, torf, saman, xəzəl, iynəyarpaq, ağac kəpəyi və s. işlədilir. Döşənək kimi su və qida elementlərini özündə saxlamaq qabiliyyəti yüksək olan torf daha çox qiymətləndirilir. Təzə peyinin tərkibində samanın, xüsusən də taxta kəpəyin çox olması gübrə kimi onun əhəmiyyətini azaldır.

Peyinin xassə və tərkibi onun saxlanma üsullarından və şəraitindən də asılıdır. Bu üsullar aşağıdakılardır: 1) mal-qara altında saxlamaq; 2) sıx halda saxlamaq; 3) kövşək-sıx halda saxlamaq və 4) kövşək halda saxlamaq.

Çürümə dərəcəsinə görə təzə, yarım çürümüş, çürümüş peyin və çürüntü ayırd edilir. Təzə və ya az çürümüş peyin də döşənək üçün işlədilən küləş özünə xas olan sarı rəngi və möhkəmliyini saxlayır, bu cür peyindən çıxan sulu şirə qırmızımtıl sarı və ya yaşılımtıl rəngdə olur. Ya- rımçürümüş peyində küləş öz möhkəmliyini itirir və tünd rəng alır. Bu cür peyinin sulu şirəsi kobud və qara rəngdə olur. Yarımçürümüş peyinin çəkisi təzə peyinlə müqayisədə 20-30% azalır. Çürümüş və ya çox parçalanmış peyin yaxılan qara kütlə olub, ayrı-ayrı küləş hissələri görünmür. Bu cür peyinin sulu şirəsi rəngsizdir. Çürümüş peyin ilk peyinin təxminən 50%-ni təşkil edir. Çürüntü - üzvi maddələrlə zəngin qara, bircinsli torpaqvari kütlədir. O, ilkin təzə peyinin 25%-indən artıq olmur.

Peyini saxladıqda onu bütün bu parçalanma mərhələlərindən keçirmək lazım deyil. Belə edilsə, çoxlu azot və üzvi maddələr itkisinə yol verilmiş olardı. Ona görə də, peyin yarımçürümüş halda sahəyə verilməlidir. Belə peyinin tərkibində 0,5% azot, 0,25% fosfor, 0,6% kalium və 0,2% kalsium, həmçinin maqnezium, kükürd, bor və bir sıra başqa maddələr də olur. Peyin əsasən payız şumuna verilir. Taxıl bitkilərinə hektara 20-30 ton, cərgəarası bitkilərə 30-40 ton peyin verilir. Peyin mineral gübrələrlə verildikdə daha effektli olur.

Peyin şirəsi peyinin maye hissəsidir. Peyini müxtəlif üsullarla anbarda saxladıqda müxtəlif miqdarda peyin şirəsi çıxır: sıx halda saxladıqda 4 aydan sonra ilkin peyinin 10 tonundan 170 litr, kövşək-sıx üsulla sax

358

ladıqda 450 litr və kövşək halda saxladıqda 100 litr peyin şirəsi çıxır, 'lərkibindo fosfor olmur, azot (0,3%) və kalium (0,5%) isə azdır. Azot karbamid şəklində olur. Durulaşdırılmış şəkildə əlavə yemləmə şəklində (5 t/ha) kənd təsərrüfatı bitkilərinə verilir.

Quş zılı güclü təsiir edən, tərkibində çoxlu miqdarda qida elementləri olan üzvi gübrədir. İl ərzində hər toyuqdan 5-6 kq, hər ördəkdən 8-9 kq və hər qazdan 10-11 kq zıl yığılır. Tərkibində olan fosfor və kaliumun miqdarına görə quş zıh peyinlər içərisində ən keyfiyyətlisidir, toyuq zilinin tərkibində 1,63% azot, 1,54% fosfor və 0,85% kalium vardır. Hər hektar əkin sahəsinə 5-9 sent, quş zılı kifayətdir.

Yaşıl gübrələr. Torpağın tərkibində üzvi maddələrin miqdarını artırmaq, onda gedən bioloji prosesləri sürətləndirmək, quruluşunu yaxşılaşdırmaq məqsədilə yaşıl gübrələrdən istifadə edilir. Yaşıl gübrə torpağı üzvi maddə ilə və azotla zənginləşdirmək üçün şumlama zamanı çevrilib basdırılan təzə bitki kütləsidir. Bu məqsədlə acı paxla, seradella, xə- şənbül, payızlıq çöl noxudu və digər birillik paxlalı bitkilər becərilir. Bəzi hallarda yaşıl gübrə kimi qeyri-paxlalı bitkilər (xardal, qarabaşaq) və ya paxlalı bitkilər taxıl fasiləsinə aid bitkilərlə qarışdırılıb əkilir. Kifayət qədər yaşıl kütlə əmələ gəldikdən sonra torpağa basdırılır. Bu proses siderasiya, torpağa yaşıl kütlə şəklində basdırılan bitkilər isə sideratlar adlanır. Bəzən bir sahədə becərilən yaşıl kütlə alındıqdan sonra başqa sahəyə daşınıb basdırılır. Belə halda ona çalınmış yaşıl gübrə deyilir. Yaxşı inkişaf etmiş paxlalı bitkilər torpağa basdırıldıqda əkin sahəsinin hər hektarına 35-40t üzvi maddə basdırılır, bununla da sahəyə 150-200 kq azot verilmiş olur. Sideratlar yaxşı kök sisteminə malik olduqlarından torpağın dərin qatından kül maddələrini mənimsəyib üst şum qatını zənginləşdirir. Yaşıl gübrənin peyindən üstün cəhəti onun becərildiyi yerdə basdırılması, tərkibində olan azotun peyindəki azota nisbətən daha çox mənimsənilməsi və onun itməməsidir.

Baktcrial gübrələr üzvi və mineral gübrələrdən başqa torpaqda bitkilərin qida rejimini yaxşılaşdıran bir sıra bioloji preparatlar var: torpaq bakteriyalarmdan hazırlanan nitragin, azotabakterin və fosforabakte- rin, sellüloz və üzvi fosfor birləşmələrini parçalamaq qabiliyyəti olan bakteriyalardan hazırlanan AMB preparatı.

Mineral və üzvi gübrələr verildikdə bitkinin normal inkişafı üçün zəruri olan qida maddələri torpağa daxil olur. Bakterial gübrələrlə torpağa qida maddələri deyil, onları toplaya bilən bakteriyalar daxil olaraq, intensiv fəaliyyətləri ilə torpağı azot və fosforla zənginləşdirir.

359

Nitragin şiş bakteriyalarından ibarətdir. Bu bakteriyalar yalnız paxlalı bitkilərin onlarla simbioz həyat tərzi keçirərək inkişaf edə bilir. Ona görə də bu preparat ancaq səpin zamanı paxlalı bitkilərin toxumlarına qarışdırılır. Bir qrup paxlalı bitkilərin kökündə özünəməxsus yumrucuq bakteriyalar inkişaf edə bildiyindən, toxuma yalnız o bakteriyalardan ibarət olan nitragin qarışdırılır.

Azotobakterin preparatı paxlalılar fəsiləsindən olmayan bitkilər əkilən sahələrə verilir. Bu preparatın tərkibində azotobakter hüceyrələri vardır. Ona bəzən azotogen də deyilir. Dənli bitkilərin hər hektarına səpiləcək toxuma bir şüşə, kartof yumrularına isə 2-8 şüşə azotobakterin qatılır.

Fosforobakterin preparatı tərkibində üzvi fosfor birləşmələrini minerallaşdıra bilən bakteriya hüceyrələrindən ibarətdir. Bu bakteriyalarla yoluxdurulmuş toxumlar torpağa səpildikdə onlar torpaqdakı üzvi fosfor birləşmələrini parçalayıb minerallaşdırır və bitkinin mənimsəyə biləcəyi formaya keçirir.

AMB bakterial preparatının tərkibində bir sıra fəal bakteriyalar olur. Bunlar üzvi maddəni parçalayaraq onun tərkibində olan qida maddələrini bitkinin mənimsəyə biləcəyi formaya keçirir. Bu preparat neytral torf kütləsindən ibarətdir. Onun tərkibində ammonifıkatorlar, nitrifıkatorlar, azotfıkatorlar, sellüloz parçalayan bakteriyalar, eləcə də, fosforlu üzvi birləşmələr olur. Bu mikroorqanizmlər toplusuna autoxon mikroflora «B» və ya qısaca olaraq AMB deyilir.

360

XIX FƏSİL

VERMİKULTURA VƏ BİOHUMUS, HAZIRLANMASI

VƏ TƏTBİQİNİN EKOLOJİ ASPEKTLƏRİ

Son illər bir çox ölkələrdə biotexnologiyanın yeni bir istiqaməti - vermikultura, yəni sənaye miqyasında torpaq soğulcanının (Vermes- torpaq soğulcanı cinsindən) bəzi formalarının yetişdirilməsi geniş vüsət almışdır.

Bu istiqamətin formalaşması və inkişafı, bioloji əsasda aktual ekoloji vəzifənin həll olunmasına imkanın olmasıdır (üzvi tullantıların istifadəsi, torpağın münbitliyinin artırılması, yüksək keyfiyyətli təmiz üzvi gübrələrin alınması, təhlükəsiz kənd təsərrüfatı məhsulunun yetişdirilməsi və s.).

Vermikultura metodu müxtəlif poliyutantlarla ətraf mühitin çirklənmə təhlükəsini olduqca azaldır, yaxud aradan qaldırır.

Torpaq soğulcanlarmın tullantılarda süni yetişdirilməsi üzrə ilk təsərrüfatlar yarım əsr bundan əvvəl ABŞ-da yaradılmışdır.

Hazırda vermikulturanın tətbiqi praktikası kənd təsərrüfatında və istehsalatın digər sahələrində geniş yayılmışdır.

19.1. VERMİKULTURANIN BİOLOJİ XARAKTERİSTİKASI

Vermikultura (vermikultur) üzvi substratda kompost soğulcanları- dır. Vermikulturu mədəni landşaftın tərkibində müəyyən məhdud biotopda mürəkkəb biosenotik qruplaşma kimi təsvir etmək olar.

Soğulcanlar (qurdlar) onurğasızlar qrupunun bir neçə tipini birləşdirir, onların arasında rotatorilər, nematodlar, enxitreidlər, halqalı və torpaq soğulcanları vardır. Məhz torpaq soğulcanları torpaqəmələgəlmə prosesində, torpağın münbitliyinin formalaşmasında və saxlanmasında böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Torpaq soğulcanları onurğasızlar arasında torpaq makrofaunasının tərkibihə daxil olan torpaq sakinlərinin ən irisi hesab olunur, torpaq biokütləsinin yarısına qədəri onun payına düşür. Məsələn, meşə ekosistemlərində soğulcanların kütləsi torpaq biokütləsinin 50...72%-ni təşkil edir. Torpaq soğulcanlarmın əksəriyyəti hazırki MDB dövlətlərinin ərazisində lümbrisid (Lumbricidal) ailəsinə daxil olub, özündə 180-nə qədər növ birləşdirir.

Ümumiyyətlə, kütləvi şəkildə 16 torpaq soğulcanı növünə rast gəlinir və onların arasında Nicodrilus caliginosus növü dominantlıq edir. Bu növ adətən şumlanmış torpaqlarda məskunlaşır.

361

Torpaq soğıılcanmm orta ölçüsü - uzunluğu 9.... 13 sm, Qafqazda 45 sm uzunluğunda torpaq soğulcanı olur, dünyanın ən iri torpaq soğulcanı - Megascolides australia olub, uzunluğu 2,5 m-ə çatır.

Torpaq soğulcanının sıxlığı orta hesabla 1 m--də 120 fərdə, kütləsi isə 50 qrama çatır, (bir soğulcanın kütləsi 0,5-1,5 q təşkil edir). Əlverişli dövrlərdə torpaq soğulcanlarının sıxlığı 1 m^ sahədə 400...500 ədədə çatır.

Soğulcanların əsas qida mənbəyi bitki qalıqlarıdır. Torpaq soğulc- anları torpağı eşərək onun xassələrinə təsir göstərir. Onlar torpağı qarışdırır və yumşaldır, üzvi maddələrin toplanmasına səbəb olaraq humus yaradır. Ilumuslaşma üçün əsas iki faktor - hava və nəmlik vacibdir. Torpaq soğulcanları torpağın aerasiyasını yaxşılaşdırır, rütubətin mənimsənilməsini asanlaşdırır, humuslaşma, nitrifıkasiya və ammonifıka- siya proseslərini gücləndirir.

Torpaq soğulcanı 10....15 sm dərinlikdə məskunlaşır. Quru havada 0,05 m və daha çox dərinliyə miqrasiya edir və orada kapsul quraraq müvəqqəti yuxuya gedir (diapauza).

Torpaq soğulcanı 2,5 aya qədər ac qala bilər, rütubətsevərdir, qidalanması üçün optimum temperatur 20...25^0, çoxalması üçün isə 12.. . 17^C sayılır, aerasiyaya tələbkardır.

Qumlu və gilli, turş və duzlu torpaqlar torpaq soğulcanının yetişdirilməsi üçün yararsız sayılır. Optimal mühit neytral və ya zəif turşdur, küləkdən çox qorxur. Təbii məskunlaşma şəraitində soğulcan xəstələnmir və heç bir epidemiyaya məruz qalmır. Təbii şəraitdə soğulcanların ölümünə çox vaxt torpağa hədsiz kimyəvi maddələr verilməsi səbəb olur.

Torpağın keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasında torpaq soğulcanları kifayət qədər əhəmiyyətə malikdir. Ona görə də, onun süni yetişdirilməsi- nə diqqət ayrılmışdır. Belə ki, Amerika tədqiqatçılarının çoxillik seleksiya işləri nəticəsində 1959-cu ildə Kaliforniyada torpaq soğulcanının yeni növdəyişkənliyi yetişdirildi və ona «qırmızı soğulcanın kaliforniya hibridi», yaxud sadəcə olaraq «kaliforniya qırmızı soğulcanı» adı verildi. 1979-cu ildən başlayaraq bu soğulcan hibridi Qərbi Avropada və Yaponiyada da artırılmağa başlandı.

19.2. AQROEKOSİSTEMLƏRDƏ TORPAQ SOĞULCANININ ƏHƏMİYYƏTİ

Elmi ədəbiyyatda torpaqəmələgəlmə prosesində torpaq soğulcanının müsbət təsirinə ilk dəfə ingilis təbiətşünası N.Yayt diqqət yetirdi. Bu məsələ haqqında əsas tədqiqatlar isə Ç.Darvinə (1881) məxsusdur. O, torpaq münbitliyinin formalaşmasında torpaq soğulcanının əhəmiyyətini göstərərək qeyd edir ki, kotan insanın qədim kəşflərindən biri olmuş

362

dur, lakin bu kəşfdən çox-çox əvvəl torpaq soğulcanlar tərəfindən düzgün becərilmiş və həmişə də becəriləcəkdir. Torpaq soğulcanları torpağa yaxşı təsir göstərir. Onların fəaliyyəti nəticəsində Rusiyanın, Ukraynanın milli sərvəti sayılan qaratorpaq yaranmışdır.

Soğulcanlar bir tikə üzvi maddəni udaraq onu bağırsaq boşluğunda transformasiya edərək koprolit şəklində (daş ifrazat) ayırır. Koprolit torpaq divarını seliklə örtərək torpağın strukturunu yaxşılaşdırır, onu hətta su ilə yuyulmaqdan qoruyur. Koprolitlərin təsiri nəticəsində torpağın biokimyəvi tərkibi dəyişir. Koprolit münbit bostan torpağının üst qatı ilə müqayisədə tərkibində 5 dəfə artıq bioloji azot, 7 dəfə artıq fosfor, 11 dəfə çox kalium saxlayır. Koprulitlərdə çoxlu miqdarda kalsiumun toplanması torpaqda suyadavamlı struktur yaradır, onun susaxlama qabiliyyətini yüksəldir. Bununla yanaşı, kalsium mühitin turşııluğu- nu aşağı salır və bitkilərin xəstəliyə tutulmasına qarşı şərait yaradır (məsələn, fuzarioz, bakterioz, pas və s. xəstəliklər).

Koprolitlərin yanında faydalı mikroflora sürətlə inkişaf edir. Bütün bunlar bitkinin həyat şəraitini yaxşılaşdırır. Torpaq soğulcanı və digər canlı orqanizmlər torpağı makro və mikroelementlərlə, boy maddələri ilə, antibiotiklərlə zənginləşdirir.

1 m- torpaq səthinin altında soğulcanların ümumi hərəkətinin uzunluğu 1 km-i keçir. Soğulcanın orta kütləsini 0,5 q, 1 m- sahədə onun sayını 50 fərd (1 ha-da 500000 ədəd) qəbul etsək, onda 1 sutka ərzində 1 ha sahədə soğulcanların bağırsağından 250000 q (0,25 ton) torpaq keçdiyini hesablamaq olar. Tutaq ki, il ərzində soğulcanların aktiv həyat fəaliyyəti 200 gün davam edir, belə olduqda, soğulcanların bağırsağından keçən torpağın miqdarı 50 t təşkil edir (0,25x200). 1 m- torpaqda 400.. .600 fərd yaşayırsa, onda il ərzində 1 ha-da soğulcanlar 400-dən 600 tona qədər torpaq həzm edir.

N.A.Dimoya görə Orta Asiyanın suvarılan torpaqlarında 1 m-sahədə soğulcanların sayı 150 fərddən çox təşkil edir və koprolitlərin illik məhsulu 120 ton/ha-dan artıqdır.

19.3. BİOHUMUS VƏ ONUN AQROEKOLOJİ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

19.3.1. Soğulcanların istifadəsi əsasında əldə edilən preparatlar. Bio-

lıumus. Aqroekoloji qiymətləndirmə

Soğulcanların yetişdirilməsi əsasında məişətdə «biohumus» adlanan çox

qiymətli üzvi gübrə hazırlanır.

Biohumus qəhvəyi-boz rəngli, torpaq iyi verən tonavari dənəvari

maddədir.

363

Biohumus özündə yaxşı balanslaşdırılmış və asan mənimsənilən formada bitkinin qidalanması üçün vacib olan maddələr saxlayır. Bu humusda quru üzvi kütlənin miqdarı 50%, humusda isə 18% olur; mühit reaksiyası bitki və mikroorqanizmlər üçün əlverişli olub - pH 6,8....7,4 təşkil edir; ümumi azotun miqdarı 2,2%, fosfor - 2,6%; kalium - 2,7%-ə çatır. Bundan başqa biohumusun tərkibində bütün lazımi mikroele- mentlər və bioloji aktiv maddələr olur, onlardan fermentlər, vitaminlər, hormonlar, auksinlər, heteroauksinlər və s. göstərmək olar.

Qeyd etmək lazımdır ki, biohumusun tərkibində olan üzvi maddərin çox miqdarı humin turşuları (31,7...41,2%) və fulvoturşularmdan (22,3... 34,8%) ibarətdir.

Humin turşuları arasında ən qiymətli fraksiya - humat-kalsium (43,3...47,6%) üstünlük təşkil edir.

Biohumusda olan qida elementləri torpağın mineral komponentləri ilə qarşılıqlı təsiri sayəsində mürəkkəb kompleks birləşmələr əmələ gətirir. Odur ki, onlar yuyulmadan qorunub saxlanılır, suda zəif həll olunur, uzun müddət ərzində bitkini qida ilə təmin edir (2-3 ildən artıq). 1 ton biohumusda orta hesabla 45 kq qida maddələri (NPK) olur və çox vaxt özünün qidalılıq qiymətinə görə üzvi gübrələrdən üstün olur.

Dənələrinin ölçüsünə görə biohumus aşağıdakı növlərə ayrılır: — Mor (dənəciklərin ölçüsü 0,7... 1 mm) - biohumusun ən iri fraksiyası

sayılır. Bitkiçilik, bostan və bağçılıqda tətbiq olunur. Səpin zamanı o, cərgələrə, yuvacıqlara, çalacıqlara verilir;

— Moder (dənəciklərin ölçüsü 0,3.. .0,7 mm) - biohumusun yumşaq fraksiyası. Bostan, parnik, istixana və oranjeriya bitkilərinin qidalanmasında istifadə edilir.

— Mul (dənəciklərin ölçüsü 0,1 mm-ə qədər) - biohumusun ən xırda fraksiyaları (və ya humusun unu). Torpağa verildikdə tez həll olur və bitki tərəfindən mənimsənilir. Köçürülüb əkildiyi zaman stres vəziyyətində olan bitkilərin «müalicəsi», həmçinin becərilən bitkidən tez effekt əldə etmək üçün istifadə olunur.

Biohumusdan istifadə edildikdə kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının formalaşması, alman məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaşmasının təmin olunması kimi qiymətli xassələri meydana çıxır. Müəyyən edilmişdir ki, biohumusdan istifadə edildikdə taxıl bitkilərinin məhsuldarlığı 30...40%, kartofunku 30...70%, tərəvəzinki isə 35-70% artır.

Quru maddə hesabı ilə 1 ton üzvi tullantını soğulcanlarla işləyib hazırladıqda 600 kq biohumus alınır, qalan 400 kq biohumus isə soğulcan biokütləsi halında 100 kq dəyərli zülala transformasiya olunur.

Toplanmış materialların ümumiləşdirilməsi və təhlili nəticəsində biohumusun aşağıdakı əsas aqroekoloji xassələrini göstərmək olar:

364

— biohumus müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərinin inkişaf və məhsuldarlığına təsirinə görə ənənəvi üzvi gübrələrdən üstünlüyü ilə seçilir;

— biohumıısda qida elementləri üzvi formada olur, bu isə onları yuyulmaqdan qoruyur və uzun müddət təsirini saxlayır;

— biohumıısda qida elementlərinin mənimsənilmə qabiliyyəti xeyli yüksəkdir, bu, bitki üçün lazım olan elementlərin yaxşı mənimsənilmə formasında olması ilə bağlıdır;

— biohumusun yaratdığı mühitin reaksiyasının optimalhğı, öz növbəsində, bitkinin inkişafı üçün əlverişli mühit yaradır;

— biohumus yüksək buferliliyi ilə xarakterizə edilir, buna görə də, torpaq məhlulunda duzların izafi qatıhğı yaranmır. Torpaqda duzların konsentrasiyasının artması, adətən, yüksək doza mineral gübrələrdən istifadə edildikdə baş verir;

— biohumusda faydalı mikrofloranın zənginliyi, təbii ki, ali bitkilər üçün onun qida və fitosanitar əhəmiyyətini yüksəldir;

— alaq otlarının toxumlarının olmaması, sonralar alaqlarla mexaniki və ya kimyəvi mübarizənin aparılmasını istisna edir;

— biohumusda bioloji aktiv maddələrin (auksin, heteroauksin və b.) bitkinin stres vəziyyətini azaldır, bitiş faizini artırır, toxumun cücərməsini tezləşdirir, bitkinin xəstəliklərə qarşı davamlılığını yüksəldir.

19.3.2. Vermikulturun heyvandarlıqda və tibbdə qida məhsulu kimi istifadəsinin mümkünlüyü (imkanları)

Dünya alimlərinin tədqiqat işləri göstərir ki, biohumus istehsalı ilə yanaşı, vermikultur olduqca çox müxtəlif təsərrüfat məqsədləri üçün perspektiv sayılır.

Kənd təsərrüfatı heyvanlarının və quşların yem rasionuna torpaq soğulcanlarmın biokütləsini əlavə etdikdə məhsulun artmasına və keyfiyyətinin yaxşılaşmasına səbəb olur. Belə ki, toyuqların yem rasionuna 104 gün ərzində 1% soğulcanların biokütləsi əlavə olunduqda onların yumurta verməyi 20% artır və eyni zamanda yumurtanın tərkibində proteinin miqdarı çoxalır.

İnəklərin qida rasionuna 0,5 kq soğulcanların təzə biokütləsi qatıldıqda süd sağımı 22% artmışdır.

Vermikulturun tibbdə, farmakologiyada, kosmetika sənayesində istifadəsi də az maraq doğurmur. Soğulcanların ekstraktlarınm (cövhərinin) müxtəlif tipləri tibb preparatları və dəri qoruyucu kosmetika və s. üçün istifadə edilir. Belə ki, vermikultur cövhəri əsasında hazırlanan məlhəm dəmrov, ekzem, varikoz yaraların müalicəsində istifadə olunur, ondan göz xəstəliklərində tətbiq olunan preparatlar da hazırlanır.

Çin təbabətində torpaq soğulcanlarından 2 min ildir ki, istifadə edi

365

lir. Son vaxtlar burada müasir metod və texnologiyanın köməyi ilə virusa və

şişlərə qarşı zərdab (sivorotka) hazırlanır.

Vermikultur tərkibindəki zülalın miqdarına görə heyvan və balıq əti, soya

paxlası, taxıl və quru südü ötüb keçir və ondan qidaya əlavə kimi elTektiv

istifadə olunur.

19.33. Torpaq soğulcanlarından istifadə edərək kənd təsərrüfatı istehsalında qapalı tsikl yaratma perspektivləri

Alimlərin fikrincə, torpaq soğulcanlarının hərtərəfli xassələri ondan tullantısız texnoloji proseslərdə istifadə etməyə imkan yaradır. Geniş aprobasiya qazanmış (təsdiqini almış) belə istiqamətlərdən biri üzvi tullantıların (xüsusilə heyvandarlıq kompleks və fermaların) anaerob işlənib hazırlanması hesab olunur.

Anaerob şəraitində müxtəlif tullantıların işlənməsi zamanı xeyli qaz ayrılır ki, ondan qazanxanaların və istixanaların qızdırılmasmda və s. istifadə etmək olar.

Atılmış peyin yüksək effektli gübrə sayılır. Vermikultur bir sıra ölkələrdə geniş tətbiq olunur. Məs., Fransada «Vermikompost» birliyi fəaliyyət göstərir, burada 15... 16 ha sahədə sutka ərzində torpaq soğulcan- lannın köməyi ilə 150 tona yaxın müxtəlif üzvi tullantılar işlənir.

19.3.4. Torpaq soğulcanlarının sənayedə artırılmasının əsas

prinsipləri və üsulları Torpaq soğulcanları açıq şəraitdə və qorunmuş yerdə yetişdirilə bilər.

Məlum bir sıra növlərdən - qırmızı hibriddən istifadə olunması məqsədə uyğundur (ticarət adı kaliforniya qırmızı soğulcanıdır), ümumiyyətlə, üç növdən (Eisenia foetida, Lombricus rubellus və qırmızı hibrid) ibarətdir. Torpaq soğulcanlarının hazırlanmasında əsas texnoloji vasitə yataq sayılır. Bu üzvi qida kütləsindən (substrat) ibarət uzunluğu 2 m, eni 1 m, hündürlüyü isə 0,4...0,6 m olan «lək»-dir. Bir ləkin sahəsi 1 m-- a bərabərdir. İl ərzində bir ləkə 1,0...2 ton üzvi kütlə tələb olunur. Bu işi yerinə yetirən optimal vermitəsərrüfat 1 ha sahəni tutub 1200 ləkdən ibarət olur. Torpaq soğulcanları məişət və digər tullantılar, lil, peyin, çirkab suları və s.-dən ibarət üzvi maddələrlə (substrat) qidalandırılır, yumşaq struktur yaratmaq üçün ona müxtəlif porsiyada bərk üzvi komponentlər, məsələn, ağac qabığı, yarpaq və s. qatılır. Təxminən 100 min soğulcana substratın miqdarı ildə 1000 kq-a yaxın olmalıdır.

Soğulcanlar üçün substrat ikiqat əhəmiyyətə malikdir: birincisi, o, məskunlaşma yeri vəzifəsini görür, ikincisi isə, bu qida onların fəaliyyət səviyyəsini təmin edir. Ona görə də, substratın strukturuna və kimyəvi parametrlərinə xüsusi tələbat vardır: nəmliyi 70...80% olmalı; parça

366

lanmaya məruz qalmayan əşyalar (daş, metal, şüşə və s.) kənarlaşdırılır, neytral mühit reaksiyası (optimum 6,8...7,2) olmalı;, dəmir oksidləri 10%-dən artıq olmamalıdır.

Qida substratına aqroekoloji tələbat. Qida substratı yarımduru kon- sistensiyalı və yaxşı xırdalanmış olmalıdır, belə ki, kaliforniya soğulca- nının uda biləcəyi hissəcik 1 mm-ə qədərdir. Soğulcanlar yalnız öz çəkisi qədər miqdarında (1 q-a yaxın) qida yeyə bilər. Onun 40%-i mənimsənilir, 60%-i isə koprolit şəklində ayrılır.

Substrata bostan, meyvə, tərəvəz bitkilərinin tullantıları, 10%-ə qədər əhəng tullantıları (defekat, əhəng, təbaşir, mergel, şist külü və s.) ilə birlikdə qatıldıqda onun miqdarı çoxalır. Nəzərə alınmalıdır ki, substratda proteinin miqdarı 45%-i keçdikdə soğulcanlar məhv olur, odur ki, onun miqdarı 25...30%-dən artıq olmamalıdır.

Vermikulturun qışda yetişdirilməsi. Qış dövründə soğulcanlar qapalı, qızdırılan, temperatur lO'^C-dən aşağı olmayan otaqda saxlanmalıdır. 7^C-dən aşağı temperaturda soğulcanlar anabioz vəziyyətinə düşməyə ‘başlayır. Qış dövründə soğulcan üçün ən münasib qida, tərkibində 20%- dən az olmayan peyinli torpaq sayılır.

Həyətyanı və bağ sahələrində vermikompostun hazırlanması. Vermi- kultur metodunu tullantıları (bitki qalıqları, budaq və s.) işləməklə müvəffəqiyyətlə fərdi bağlarda, həyətyanı sahələrdə də tətbiq etmək olar. Bunun üçün tullantılar topa ilə yığılır, nəmləndirilir və parçalanmaq üçün saxlanır. l...l,5 aydan sonra istiləşmə prosesi başladıqda toplanan kütləyə soğulcanlar yerləşdirilir (1 m^ sahəyə təxminən 1 min ədəd). 3...4 aydan sonra kompost hazırdır.

Soğulcanları kompostdan ayırmaq üçün olduqca sadə üsuldan istifadə olunur. Vermikompost topasının yanında təzə tullantılardan ibarət yeni topa düzəldilir, bu zaman soğulcanlar sürünərək qida dalınca bura gəlir. Eyni zamanda 2 mm ölçülü metal ələkdən istifadə etmək olar, ələdikdə torpaq ələkdən keçir, soğulcanlar ələkdə qalır.

Torpaq soğulcanlarının zərərvericiləri. Torpaq soğulcanlarının qoruyucu orqanı olmadığından ona istənilən heyvan-siçovul, siçan, ilan, qurbağa, quş.hücum edə bilər, ən qorxulusu xöstəbəkdir. Odur ki, soğulcan yetişdirdikdə müxtəlif çəpərlərdən, məsələn, metal tordan istifadə etmək lazımdır. Bu, göstərilən düşmənləri ləkə daxil olmaqdan qoruyur. Toru ləkin yanlarında qurmaq lazımdır. Məryəmqurdu, güvə və qarışqa da soğulcanlara təhlükə yarada bilər. Belə ki, onlar, əsasən, yemdə olan yağ və şəkərlə qidalanaraq soğulcanlara rəqiblik edir.

Torpaq soğulcanlarının parazitlərindən milçəkləri, xüsusilə Polenia rudisi qeyd etmək olar. Soğulcanlara digər təhlükəli zərərverici nematodlar sayılır.

367

XX FƏSİL

AQROEKOLOJİ MONİTORİNQ. ONUN APARILMASININ METODİKİ VƏ TƏŞKİLİ ƏSASLARI

20.1. İNTENSİV ƏKİNÇİLİKDƏ AQROEKOLOJİ

MONİTORİNQ

Aqroekoloji monitorinq ümumi monitorinq sisteminin mühüm tərkib hissəsi olub, intensiv kənd təsərrüfatı prosesində aqroekosistemin (və ona qonşu ərazilərin) vəziyyətini və çirklənmə dərəcəsini müşahidə və nəzarət edən ümumdövlət sistemidir. Onun əsas son məqsədi təbii- resurs potensialından səmərəli istifadə etmək və kimyalaşdırma vasitələrinin düzgün tətbiqi əsasında yüksək effektli, ekoloji balanslaşdırılmış aqrosenoz yaratmaqdır.

Aqroekoloji monitorinqin vəzifələrinə aşağıdakılar daxildir: — aqroekosistemin vəziyyətinə müşahidələrin təşkili; — - aqroekosistemin əsas komponentlərinin vəziyyətini və fəaliyyətini

səciyyələndirən nizama salınmış vacib göstəricilərinin yığımı üzrə sistemli obyektiv və operativ informasiyanın əldə edilməsi;

— əldə edilən informasiyanın qiymətləndirilməsi; — yaxın gələcəkdə və uzaq zamanda perspektivdə müəyyən aqrose-

nozun vəziyyətinin dəyişməsinin proqnozunu vermək; — qərar və tövsiyələrin hazırlanması; ekstremal vəziyyətin baş

verməsinə xəbərdarlıq və həmin vəziyyətdən çıxmaq yollarının əsaslandırılması; aqroekosistemin effektliyinin idarə olunması.

Aqroekoloji monitorinqdə informasiya bazası üzrə qarşılıqlı əlaqəli iki yarımsestem ayrılır: elmi və istehsalat.

Texnoloji qərarların icrası üçün ilkin məlumatların hazırlanmasının elmi bazası aqroekoloji monitorinqin poliqonu sayılır. Belə monitorinq uzun müddət təcrübə aparılan sahələrdə, reper nöqtələrində aparıla bilər. Müasir cihaz və avadanlıqlarla təchiz olunduqda belə monitorinq geniş məsələlər spektrində fundametal tədqiqatların aparılmasına imkan yaradır. 5... 15 ildən bir hər hansı ölkədə istifadə edilən bütün kənd təsərrüfatı sahələrində nisbətən çox olmayan göstəricilərin toplanması istehsalat sisteminə daxil edilir.

Aqroekoloji sistemin vahid sistemi müxtəlif təşkilatların gücünü bir yerə cəmləşdirərək, hərtərəfli müşahidələrin aparılmasına, torpağın və aqroekosistemin digər baza elementlərinin məkan və zaman daxilində ekoloji vəziyyətinin qiymətləndirilməsinə imkan yaradır. Bunun əsasında qısamüddətli və uzunmüddətli aqroekoloji məsələlərin həlli üçün ki-

368

XXV FƏSİL

KƏND TƏSƏRRÜFATI VƏ İNSAN SAĞLAMLIĞI

25.1. ƏKİNÇİLİK VƏ İNSAN SAĞLAMLIĞI

Əkinçilik insanın digər təsərrüfat fəaliyyti növləri ilə müqayisədə təbiətin dəyişdirilməsində ən böyük radikal vasitə hesab olunur. Xam və dincə qoyulmuş torpaqların şumlanması, səpin işləri, plantasiyaların salınması təbii biotopları kənd təsərrüfatı sahələri ilə əvəz edərək, torpağın üst horizontlarının fıziki-kimyəvi strukturunu dərindən dəyişdirir, yabanı bitən floranın əsas kütləsini məhv edir. Nəticədə təbii biotoplar kökündən dəyişilir, onlara uyğun biosenozlar pozulur, bunun sayəsində biosenozların üzvləri arasında təbii mənbə xəstəliklərinin törədicilərinin dövran sistemi də pozulur.

Buna Cənubi Qafqaz düzən-dağətəyi taun mənbəyinin deqradasiyası nümunəvi misal ola bilər. Əvvəllər Kür-Araz ovalığı landşaftlarında yayılan qırmızı quyruq qum siçanı bu mənbələri saxlayırdı. 1950-ci illərdə Şirvan, Mil, Qarabağ bozqırlarının, yarımsəhranın ərazisi mənimsənilməyə başlandı, ərazinin şumlanması və irriqasiya sisteminin yaradılması bu gəmiricinin məskunlaşdığı yerləri bir-birindən aralı saldı. Taunun törədicilərinin kök salması üçün şərait ləğv olundu, onun mənbələri sönməyə başladı. Beləliklə, xam torpaqların başdan-başa şumlanması Cənubi Qafqazın bu hissəsinin sağlamlaşdırılmasına səbəb oldu.

Şimali Qazaxıstanın ilkin bozqır (step) <jqızdırma - Ku» zonasında torpaq massivlərinin şumlanması bu xəstəliyin əsas infeksiyası epizootik zəncirindəki başlıca üzvlərindən biri sayılan Marmota-bobasm sayının kəskin azalmasına səbəb oldu.

l'orpağm müntəzəm hazırlanaraq mədəni bitkilərin səpilməsi bir çox digər yoluxucu xəstəliklərə qarşı başlıca sağlamlaşdırıcı tədbir hesab olunur. Belə ki, Qazaxıstanın geniş xam torpaqlarında hər il taxıl bitkiləri becərilən ərazilərdə biosenozlarla əlaqədar yayılan çöl gəmiricilərinin yuvaları dağıdıldığı üçün gənə səpmə yatalağı və digər yoluxucu xəstəliklərin təbii mənbələri (ocaqları) yox edildi.

«Qolodnıy» çölündə pambıq altında becərilən torpaqlarda leyşma- niozlarm təbii mənbələri məhv edildi. Türkmənistanın Sumbar vadisi başdan-başa bağa çevrildikdən sonra mığ-mığa, gənə ilə birlikdə gəmiricilərin biosenozları tamamilə dağıdıldı və gənə-səpmə yatalağının mənbələri yox edildi.

Ərazinin kənd təsərrüfatı mənimsənilməsi prosesinin yoluxmanın (infeksiyanm) təbii ocağına (mənbəyinə) təsir mexanizmi aşağıdakı kimi

506

istehsalat tullantılarının ekoloji baxımdan təhlükəsizliyi və istifadəsinin

qiymətləndirilməsi. Bu vəzifələrin həlli məhsulun keyfiyyətinin idarə

olunmasının təkmilləşdirilməsinə kömək etməlidir.

Vəzifə (proqram)

Kı

▼ 1 1 1 1

Mshsulun keyfiyyətini

formalaşdıran proses

Becərilən və tədarük olunan

xammalın həcminə və keyfiyyətinə

təsir göstərən mühüm faktorlar

Hazır məhsulun

keyfiyyəti

Qida müəssisəsində

xüsusi keyfiyyət

xidməti

m idarəetmə

təsiri

K:

Şəkil 24.4. Qida məhsullarının keyfiyyətini idarəetmə sisteminin quruluşunun mümkün

fəaliyyəti sxemi: Kı, K2, K3 - idarəetmə təsiri (Kipriyanov, 1997)

505

nəzarət orqanlarının (veterinär inspeksiyası aqrokimyəvi xidmət idarəsi, sııperid nəzarət, dövlət çörək inspeksiyası) nəzarətinin nəticələri; məhsulun tədarük şəraitinin analizi haqqında sənədlər 24.4 saylı şəkildə qida məhsullarına sistemin ümumiləşdirilmiş fəaliyyət sxemi verilmişdir.

Şəkil 24.3. Müxtəlif mərhələlərdə qida məhsullarının istehsalının və istifadəsinin

keyfiyyətinə nəzarət sistemi

Məhsulun sertifıkatlaşdırılmasmm aparılması qaydası aşağıdakı kimidir: sertifikatlaşdırma üçün ərizənin təqdimi və ona baxılması; nümunələrin seçilməsi, eyniləşdirilməsi və onların analizi; istehsalın qiymətləndirilməsi və ya keyfiyyət sisteminin sertifikatlaşdırılması; əldə olunan nəticələrin təhlili və sertifikatın verilməsinin mümkünlüyü haqqında qərarın qəbul olunması; sertifikatın və lisenziyanın verilməsi; sertifikatlaşdırılmış məhsula inspeksiya nəzarətinin həyata keçirilməsi. Sertifikatlaşdırma orqanları verdikləri uyğunluq sertifikatlarının uçotunu aparır.

Ekoloji sertüıkatlaşdırmanın vəzifələri (Koltsova görə, 1995). Bütün həyat tsikli mərhələlərində məhsulun təhlükəsizliyinin təmin olunması; təyin olunmuş ekoloji tələblərə cavab verməyən məhsulun yayılmasının (satışının) dayandırılması və ya qadağan olunması; ekoloji baxımdan yaxşı göstəriciləri olan məhsulun satışına təsir göstərmək və ölkə istehsalçılarını əliəyri (şərəfsiz) rəqabətdən mühafizə etməli; ölkəyə xaricdən ekoloji xəhətdən keyfiyyətsiz malların daxil olmasmm qarşısını almaq;

504

vandaıiıq axmtılarmda həll olan azot, fosfor və kalium üzvi birləşmələrinin tez bir zamanda mikroflora tərəfindən oksidləşməsinə səbəb olur. Xüsusi yaradılan əlverişli mühitdə mikroorqanizmlər aktiv surətdə bu birləşmələrdən istifadə edir və tez artaraq onları öz biokütləsində toplayır. Bu yolla iki gübrə fraksiyası əldə edilir: bərk (ilkin durulducudakı qalıq) və mikroorqanizmlərin kütləsi. Aktiv mikroorqanizmlərlə durul- ducudakı qalığın 1:1 nisbətində lOO^C-dən yuxarı temperaturda qurudularaq «Bamil» (aktiv mikroorqanizmlərin biokütləsi) biogübrəsi alınır, bu gübrənin tərkibi 5% azot, 1,6% fosfor, 0,5% kalium, 7% kalsium, həmçinin mikroelementlərdən ibarətdir. Belə gübrə torpağın bioloji aktivliyinə müsbət təsir göstərir və ekoloji tələblərə cavab verir (ağır metallarla, dərman preparatları ilə, helmintlərlə çirklənmə olmur), ürriumi mikrob toxumlamasının azalmasına şərait yaradır.

Bioloji gölməçələrdə toplanan sudan suvarmada və balıq yetişdir- mədə (qalmalın, karp və s.) istifadə etmək olar.

24.9. QİDA MƏHSULUNUN SERTİFİKATLAŞDIRILMASI

Sertifikatlaşdırma - məhsulun keyfiyyətini qiymətləndirmək üçündür. Qida məhsullarının məcburi sertifikatlaşdırılması YVK və DOK üzrə təyin olunmuş normativ sənədlərə uyğun yerinə yetirilərək və insanın və ətraf mühitin sağlamlığının təhlükəsizliyinin təmin olunmasına yönəldilmişdir. Məsələn, 1996-cı ildə Rusiyada 1,5 mln. ərzaq xammalı və qida məhsulu nümunələri tədqiq edilmiş, onların 2,9%-i gigiyena normativlərinin tələblərinə cavab verməmişdir.

Məcburi sertifikasiya aid olan 13 eynicinsli məhsul qrupuna bölünür (taxıl və onun işlənmiş məhsulları, çörək-bulka və çörəkçilik məmulatı; bitki yağları və yağ-piy məhsulları; ət və ət məhsulları və s.).

Sertifikasiya zamanı məhsulun keyfiyyətinin xarakteristikasını (göstəricilərini) yoxlamaq üçün keçirilən sınaqlar aşağıdakıları aşkar etməyə imkan yarady: məhsulun insan və ətraf mühitin sağlamlığının təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə yönəldilən tələblərə uyğunluğunu tam və dəqiq təsdiq etmək; məhsulun orqanoleptik xassələri və kimyəvi tərkibi haqqında informasiya əldə etmək.

Fermer təsərrüfatları və kənd təsərrüfatı müəssisələrinin istehsal etdiyi məhsul xammalı və qida məhsulları «Fermer təsərrüfatlarının istehsal etdiyi qida məhsullarının sertifikasiya qaydaları»na uyğun olaraq sertifikatlaşdırılmalıdır. Bitkiçilik və heyvandarlıq məhsullarına (o cümlədən fermer təsərrüfatları tərəfindən istehsal edilən) sertifikat ərizəçi (məlumat verən) tərəfindən təqdim olunan sənədlərin təhlilindən sonra sertifikatlaşdırma üzrə orqan tərəfindən verilə bilər. Bu sənədlərdə

503

asını yenidən işləməklə (emal etməklə) tullantılardan bioqaz və ekoloji təmiz gübrə əldə edilməsi və s. göstərmək olar.

Azotfıksəedən mikroorqanizmlər ekoloji təmiz və kənd təsərrüfatı məhsullarının keyfiyyətinə faydalı təsir göstərən biogübrələrin istehsalı üçün yaxşı əsas sayılır.

Mikroorqanizmlər patogen mikrofloranm inkişafını sıxışdıran fizioloji aktiv maddələr - fitohormonlar, antibiotiklər və metabolizmin digər məhsullarını yaradır. Bununla yanaşı, mikroorqanizmlər makro və mik- roelementlərin bitki üçün əlverişliyini artırmağı stimullaşdırır. Bakterial gübrələrin tətbiqi nitratlarla çirklənmənin qarşısını alır və yüksək keyfiyyətli kənd təsərrüfatı məhsulu almağı təmin edir.

Belə növ gübrələrin əksəriyyəti Rhizobium bakteriya cinsi əsasında hazırlanır. Bu məqsədlə Azotobacterdən istifadə olunduqda müsbət təcrübə əldə edilmişdir. Son illər Klebsiella cinsindən olan bakteriyadan alınan preparatlar, həmçinin poliştamm (bir neçə saf mikroorqanizm kul- turu) kompozisiyası da (iki və daha çox ştamm) daha perspektiv sayılmışdır. Belə kompozisiyalar öz effektivliyinə görə nadir hesab edilir. Mikrob preparatlarının əksəriyyəti torf əsasında dənəvər və ya toz halında, həmçinin yağlı-emulsiya və ya hüceyrələrin dondurulmuş konsentrat şəklində hazırlanır.

Mikrob inokulyantların böyük istehsalçıları Avstriya, Hindistan, ABŞ hesab olunur.

İstehsalın təşkili və biopreparatlardan səmərəli istifadə edilməsi perspektivdə əsas kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının orta hesabla 20...25% yüksəlməsinə imkan verəcək, daha yüksək keyfiyyətli məhsul əldə olunmasına zəmin yaradacaq, becərilən bitkilərin vegetasiya müddəti 15...25% qısalacaq, istehsalın rentabelliyi yüksələcəkdir. Bununla yanaşı, tədqiqatların nəticələri göstərdi ki, mikrob inokulyantla- rın tətbiqi ilə 1 ha-a 50-60 kq azot gübrəsinə qənaət olunur, pestisidlərdən istifadə xeyli azalır. Bütün bunların nəticəsində kənd təsərrüfatı istehsalının ekologiyalaşdırılması proseslərinin formalaşması və inkişafına zşmin yaranır.

Preparatların tətbiqi nəticələrindən bir neçə faktiki rəqəmlərin verilməsi yerinə düşərdi. Bir qayda olaraq, bu preparatlar yaxşı istehsalat və iqtisadi göstəricilərə nail olmağa imkan yaradır. Məsələn, bir hektara verilən hər preparat «payı» tərəvəzdən 20,.30 ton, taxıldan 0,5...0,8 ton, katofdan isə 1,5...2,0 ton əlavə məhsul əldə etmək olar.

Ekoloji baxımdan digər mühüm istiqamət biotexnoloji proseslərin imkanlarından - heyvandarlıq tullantılarının bioloji işlənməsi (emalı) yolu ilə mikrob gübrələrinin alınmasıdır. Bu məqsədlə aerotenklərdən istifadə edilir, bu zaman intensiv aerasiya və mayenin qarışması hey-

502

bantoxmağı, qarabaşaq və s. göstərmək olar. Bu bitkilərin köməyi ilə toksikantlan torpaqdan çıxarmaq olar. Üzvi maddələrin verilməsi, əhə- ngləmə, torpağın kipliyini azaltmaq yolu ilə çox toksik birləşmələri az toksik birləşmələrə çevirmək mümkündür.

Qeyd edildiyi kimi, mineral və üzvi gübrələr, kimyəvi meliorantlar, bitki mühafizəsi üçün preparatlar, retardantlar və digər kimyəvi vasitələr aqroekosistemin, sonra isə kənd təsərrüfatı məhsullarının keyfiyyətinə təsir göstərir. Onlar ciddi şəkildə elmi əsaslarla aparılmalıdır. Klassik rus aqrokimyaçısı D.N.Pryanişnikov qeyd edirdi ki, izafi kimyəvi gübrələrlə aqronomiya elminin çatışmayan cəhətini təkmilləşdirmək olmaz.

Bitkilərin tələbatından, torpaqda qida elementlərinin miqdarından, həmçinin planlaşdırılan məhsuldarlıqdan asılı olaraq gübrələrin dozasına, verilmə üsuluna, vaxtına və formasına ciddi riayət olunmalıdır.

Tullantıların ənənəvi istifadəsi, onların 20 km-dən uzaqdan gətirilməsi iqtisadi baxımdan özünü doğrultmur. Peyinin yalnız yaxın məsafədəki tarlaya verilməsi ərazinin çirklənməsinə səbəb olur. Bu öz növbəsində arzuolunmaz inqrediyentlərin kənd təsərrüfatı bitkilərində izafi toplanması təhlükəsi yaradır.

İri heyvandarlıq kompleksləri peyin saxlama anbarları, peyin kütləsinin zərərsizləşdirmə məntəqələri və üzvi gübrə hazırlayan sexlərlə təmin olunmalıdır. 1 ha ərazidə mal-qara yükünün (sayının) normasına riayət edilməli; 1 ha sahəyə verilən peyin şirəsi ildə 50 m-'-u keçməməlidir.

Ekoloji təhlükəsiz məhsulun yetişdirilməsində çirkab sularından gübrə kimi və suvarmada istifadə edilməsi də müəyyən əhəmiyyət daşıyır. Çirkab sularının tərkibində çoxlu miqdarda qida maddələri olur. Bununla yanaşı, onların bitkiçilik obyektlərində çökdürülməsi nəticəsində, tərkibindəki bəzi komponentlər insan üçün təhlükə ola bilər. Torpağın və kənd təsərrüfatı bitkilərinin toksiki maddələrlə çirklənməməsi üçün çirkab suları suvarmada istifadədən qabaq mexaniki və bioloji təmizlənmədən keçməlidir. Çirkab sularının ümumi minerallaşma dərəcəsini 1,5...2 q/l-ə, ümumi azotun miqdarını 150...300 mq/l-ə endirmək üçün tərkibinə aqrokimyəvi və gigiyena tələblərinə uyğun təmiz su qatılmalıdır.

24.8. BİOTEXNOLOGİYANIN NAİLİYYƏTLƏRİNDƏN İSTİFADƏ

Ekoloji təhlükəsiz məhsul əldə etmək üçün texnologiyanın yeni istiqamətlərindən mikrobioloji gübrələrdən istifadəni, məişət tullantılarının sənayedə yenidən işlənməsini (emalı), heyvandarlıq tullantılarının kom- poslaşdırılmasmın sənaye texnologiyasını - peyin milçəklərindən istifadə edərək mal-qara ifrazatının (ekskrementlərinin) hazırlanma texnologiy-

501

nizmlər, xüsusilə də, mikrobiota müəyyən rol oynayır. Toksikantlar torpağa düşdükdə onların sonrakı taleyi torpağın özünütəmizləmə qabiliyyətini təyin edən mikrob senozlarının aktivliyindən asılıdır.

Pestisidlərin çevrilməsi yüksək humuslu, əlverişli mühit reaksiyalı, yüksək bioloji aktivliyə malik, müəyyən strukturlu mikrob senozunun və mikrob müxtəlifliyi ilə səciyyələnən qaratorpaqlarda daha intensiv gedir. Qaratorpaqlar torpağa daxil olan toksikantların təsirinə qarşı müqavimət göstərmək qabiliyyətinə malikdir. Beləliklə, torpaqda humusun miqdarını saxlamaq və artırmaq, torpağın turşuluğunu optimallaş- dırmaq, rütubətli torpağın qurudulması və kipliyinin azaldılması ekoloji təhlükəsiz kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi üçün mühüm şərtdir.

24.7.2. Toksikantların neqativ təsirinin aşağı salınması üsulları Ayrı-ayrı regionlarda yüksək dərəcədə çirklənmiş torpaqlar bir çox

illərdir ki, həmişəlik kənd təsərrüfatı dövriyyəsindən çıxmışdır. Lakin uzun illərdən bəri alimlərin apardığı tədqiqatlar təsərrüfata çirklənmiş torpaqların rekultivasiyasını tam və ya qismən təmin edən kifayət qədər inanılmış tövsiyələr hazırlannuşlar. Bura kimyəvi, flziki-kimyəvi, bioloji meliorasiya və xüsusi aqrotexniki tədbirlər daxildir.

Əhəng materiallarından, kalium gübrələrindən və başqa kimyəvi vasitələrdən meliorant kimi istifadə olunması aşağıdakı nəticələr əldə etməyə imkan yaradır:

— mühit reaksiyasını (torpağın pH-nı) ağır metallar, radioaktiv elementlər və digər toksikantların mütəhərrik birləşmələri kənd təsərrüfatı bitkiləri üçün əlverişsiz və ya az əlverişli olan formaya keçdiyi səviyyəyə çatdırmalı;

— torpaq məhlulunda antaqonist elementlərin (məs., kalium, fosfor, kalsium və s.) yüksək konsentrasiyasmı yaratmaqla, toksik elementlərin becərilən bitkilərə daxil olmasını azaltmaq;

— kimyəvi reaksiyalar nəticəsində torpaq məhlulunda toksik birləşmələri az təhlükəli formaya keçirmək.

Fiziki-kimyəvi meliorasiya müxtəlif meliorantların toksiki elementləri adsorbsiya edərək (udaraq), onları səthində və ya kristallik çərçivədə saxlamaqla toksikantların kənd təsərrüfatı bitkilərinə daxil olmasının qarşısını almaq qabiliyyətinə əsaslanır. Belə melionatlara aktivləşdiril- miş kömür, seolitlər, montmorillonitlər, vermikulitlər və s. aiddir. İonit- lərdən istifadə edərək, onların təsirilə qeyri-toksik elementlərin (maddələrin) toksik elementlərlə müadilə olunması prosesini fiziki-kimyəvi meliorasiyaya misal göstərmək olar.

Bioloji rekultivasiyanın bir neçə istiqaməti müəyyən edilmişdir. Onlardan bitkinin yetişdirilməsini göstərmək olar. Buna misal olaraq ço-

500

paq-ekoloji faktorları qiymətləndirərkən aşağıdakılara diqqət yetirmək lazımdır. Torpaqda humus bir sıra ekoloji funksiya daşıyır. Humus maddələri yüksək sorbsiya (udma) qabiliyyətinə malik olub toksikantlarla (məs., ağır metallarla) az hərəkətdə olan birləşmələr əmələ gətirir və bununla da, toksikantlann kənd təsərrüfatı məhsullarına daxil olmasının qarşısını alır. Belə ki, 4% humus tərkibli humin turşuları özündə 17929 kq dəmir, 4500 kq qurğuşun, 1517 kq mis, 1015 kq sink, 913 kq manqan saxlaya bilər (1 ha hesabı ilə).

Humus maddələri udmaqla yanaşı, həm də, torpağın biotasını aktivləşdirir, mikrob seriozunu normaya salır, bununla da, mikotoksinlərin peyda olmasını və onlarla qida məhsullarının çirklənməsini təcrid edir.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının ekoloji təhlükəsizliyi toksikantlann həll olmasına və onların bitkiyə daxil olmasına təsir göstərən torpağın turşuluğundan (pH) da asılıdır. Normal və ona yaxın reaksiyah torpaqlarda kənd təsərrüfatı məhsullarının çirklənməsi təhlükəsi (məs., ağır metallarla) azalır. Turşuluğun, həmçinin qələviliyin yüksəlməsi zamanı ağır metalların həll olması və onun bitkiyə miqrasiyası artır. Humus kimi torpağın pH-ı da mikrob senozunun strukturuna təsir göstərir, qida məhsullarının mikotoksin çirklənmə təhlükəsini azaldır və ya artırır. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin yerləşdirilməsində torpağın faktiki turşu- luğunun nəzərə alınması və əhənglənmənin köməyi ilə yüksək turşuluğun aradan qaldırılması təhlükəsiz məhsul əldə etmək üçün olduqca mühüm məsələ sayılır.

Torpağın qranulometrik və mineraloji tərkibi kation mübadiləsinə təsir göstərərək, toksikantlann müxtəlif hərəkətinə, nəticədə, onların kənd təsərrüfatı məhsullarına müxtəlif dərəcədə daxil olmasına şərait yaradır. Belə ki, səth hissələri böyük sahə təşkil edən ağır qranulometrik tərkibli torpaqlarda kation mübadiləsi həcmi yüksək olub toksikantlann hərəkətini və qida məhsullarına daxil olmasını azaldır.

Hədsiz rütubətli torpaqlarda (qleyli) kənd təsərrüfatı məhsullarının toksikantlarla çirklənmə təhlükəsi (ağır metallarla) və hərəkəti artır.

Torpaqda olan izafi su orada azvalentli və həll olan metalların peyda olmasına şərait yaradır. Hidroloji rejimi pozulmuş torpaqlarda kənd təsərrüfatı bitkilərinin yetişdirilməsi orada yalnız meliorasiya işləri apa- rıldıqdan sonra yerinə yetirilməlidir.

Torpağın kipləşməsi toksikantlann (ağır metalların) hərəkətini artırıb kənd təsərrüfatı bitkilərinin yetişdirilməsini təhlükə altına alır. Belə ki, torpağın kipliyinin 0,6... 1,O-dən 1,3... 1,8 q/sm^-a qalxması ağır metalların hərəkətini bir neçə dəfə artırır.

Torpağın «sağlamlığı» və bununla bağlı olan becərilən kənd təsərrüfatı məhsullarının keyfiyyəti məsələlərində torpaqda olan canlı orqa-

499

normasına riayət edilməli, tövsiyə olunan dozada azot gübrəsi verilməlidir; toxumlar göbələyin inkişafına şərait yaratmayan nəmlikdə saxlanmalıdır. Aşağı temperaturun aşağı nəmliklə uyğunlaşan şərait daha yaxşı nəticə verir. Aflatoksinlər hər hansı bir şəraitdə müxtəlif heyvanların yeminə və insanın qidasına düşə bilər. Məsələn, heyvanların kiflənmiş düyü ilə qidalanması nəticəsində aflatoksinlər qaraciyərdə daha çox toplandığından heyvanların qaraciyərində xərçəng xəstəliyi əmələ gəlmişdir. Aflatoksinlərin toksiki təsirinə qarşı həssaslıq heyvanların növündən asılıdır. Qoyunlar nisbətən az, quşlar (ördək, toyuq, hinduşka), həmçinin ev dovşanları daha çox həssasdırlar. ^

Mikotoksinlər arasında steriqmatosistin məlum olub qaraciyərdə xəstəlik törədir. Elaiomitsin mikotoksini kanserogen təsir göstərir. Öz təsirinə görə o, nitrozoamini xatırladır. Fusarium göbələyinin həyat fəaliyyəti məhsulu olan fuzariotoksin saxlanılan taxıl toxumlarında toplanaraq insan və heyvanlarda xəstəliklər törədir. Günəbaxan tumları ağ kiflə (törədicisi - Sclerotinia sclerotiorum göbələyidir) zədələndikdə məhsuldarlıq 50%-ə qədər aşağı düşür, göbələk toksinlərinin toplanması ilə əlaqədar tumlar acı tam verir.. Günəbaxandan başqa ağ kiflə lOO-dən artıq bitki növü (o cümlədən paxla, qağıdalı) zədələnir.

Mübarizə tədbirləri: davamlı bitki sortları və hibridləri yetişdirmək, səpin dövriyyəsinə riayət etmək, məhsul toplandıqdan sonra sahəni məhsul qalıqlarından təmizləmək, 2...3 dəfə üzdən şumlama və dərin dondurma şumu aparmaq lazımdır.

Aflatoksinlər və digər mikotoksinlərdən mühafizə olunmaq üçün qida maddələri üzərində kif göbələyini əmələ gətirən əlverişli şəraiti kənarlaşdırmaq mühüm şərt sayılır, belə ki, göstərilən toksikantlar temperatura qarşı davamlı olub məhsul qaynadıldıqda və qızardıldıqda belə məhv olmurlar. Məhsulun saxlanması üçün quru hava və lO^C-yə qədər temperatur optimal şərait hesab olunur.

24.7. ÇİRKLƏNDİRİCİLƏRİN NEQATİV TƏSİRİNİN KƏNAR EDİLMƏSİ VƏ YA MİNİMALLAŞDIRILMASI

24.7.1. Kənd təsərrüfatı məhsulunun «təmizliyi»nin torpaq örtüyünün vəziyyəti ilə əlaqəsi

Torpaq resurslarından istifadə edərək insan təxminən 90...94% qida məhsulunu ondan alır. Bu məhsulların «təmizliyi» torpağın xassələri, onun özünütəmizləmə və buferlik xüsusiyyətləri ilə təyin olunub burnusun miqdarı, turşuluq dərəcəsi, qranulometrik və mineraloji tərkib, ok- sidləşmə-reduksiya şəraiti və torpağın kipliyi ilə sıx bağlıdır.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının təhlükəsizliyini təyin edən əsas tor-

498

zəhmli olub, həm də kansoregen təsir göstərir. Məlum mikotoksinlər arasında aflatoksinlər daha yaxşı öyrənilmişdir,

onlar bəzi bitkilərin (xüsusilə tropika) orqan və toxumalarında toplanır. İki əsas atlatoksin (Bı və Gı) məlum olub yüksək kanserogen xassəyə malikdir. Aflatoksinlər zülalların konservləşdirilməsi üsulu ilə əldə edilən qida məhsullarında akumulyasiya olunur.

Göbələk toksinləri əksər hallarda ekzogen təsir göstərən zəhər olub substratda ayrılır, orada da göbələk inkişaf edir. Mikotoksinlər qızdırılmaya, uzun müddətli ultrabənövşəyi şüalanmaya qarşı yüksək davam- lığa malikdir; bəziləri turşu və qələvinin təsirinə qarşı da davamlıdır.

Mikrob toksinləri ən kiçik konsentrasiyada belə hüceyrə üçün zərərlidir, onun YVK 0,5 mkq/kq-dır. Göbələyin toksik maddələrinin təsiri altında bitkilərdə turqor vəziyyəti itir, yarpaqlar rəngini itirir, borucuq- larda qonurlaşma müşahidə olunur və mübadilə prosesləri pisləşir. Mikotoksinlər plazmatik zəhər sayılır.

Göbələklərin inkişafına və toksinlərin əmələ gəlməsinə mühitin temperaturu, havanın rütubətliyi, substratın tipi, onun nəmliyi və saxlanma müddəti təsir göstərir.Mikrob toksinləri insan orqanizminə bitki və heyvan mənşəli məhsullardan keçə bilər. Məhsullarda mikotoksinlərin qalıq miqdarı kanserogen, mutagen və teratogen effekti yaradır.

Kif göbələklərinin inkişafı üçün kənd təsərrüfatı məhsulları substrat vəzifəsini daşıyır. Bu göbələkləri iki ekoloji qrupa bölmək olar: çöl göbələkləri və saxlama (anbar) göbələkləri. Birinci qrupa çöl şəraitində kök üstündə və ya yıxılmış halda bitkilərin toxumlarını zədələyən göbələklər aiddir. Taxıl bitkilərində göbələklərin inkişafı toxumların (dənin) nəmliyi havanın nisbi rütubətliyi ilə tarazlıq yarandıqda və 90%-dən artıq olduqda baş verir. Belə nəmlik şəraitində toxumlar adətən qısa müddətdə saxlanılır. Bəzi rayonlarda ayrı-ayrı illərdə taxılın rütubətli havada toplanması və quruducu qurğunun olmaması ilə əlaqədar çoxlu miqdarda toxumlar torpaq üzərində yığılır. Belə dənlər göbələklər tərəfindən zə- dələnməsi nəticəsində tez xarab olur. Qarğıdalıda nigrosporioz xəstəliyini Nigrospora oruzal göbələyi əmələ gətirir. Zədələnmiş qıçalın toxumları zəif cücərmə qabiliyyətinə malik olur və güclü dərəcədə kiflənir. Göbələk heyvanlarda ağır xəstəlik törədən toksik maddələr ayırır.

Kif göbələklərinin taxıl dəninə təsiri ilə əlaqədar onun cücərmə qabiliyyəti aşağı düşür, rəngi dəyişir, sonra isə mikotoksinlər əmələ gəlir, öz- özünə qızışma, kiflənmə və tamamilə parçalanma baş verir. Həşaratlar tərəfindən zədələnmiş toxumlarda göbələklərin miqdarı bir neçə on dəfələrlə artaraq təhlükəli toksinlər ayırır.

Mikotoksin əmələ gətirən kif göbələkləri tərəfindən taxıl dəninin zə- dələnməsinin qarşısını almaq üçün optimal sıxlıq almaq məqsədilə səpin

497

sorogen) təsir göstərir. Anbar uzunburun böcəyi çovdar, buğda, arpa, qarğıdalı toxumlarını və

onlardan hazırlanan məhsulları zədələyir, zədələnmiş toxumlar (dənlər) qida üçün yararlı deyil, belə ki, onlar həzm orqanlarının pozulmasına və bağırsağın iltihabına səbəb ola bilər. Toxumlar kiçik un xırıl- daq böcəyi ilə zədələndikdə un topavari hal alıb, pis dad və iy verir. Belə un insan və heyvan üçün zərərli olub atılmalıdır. Taxıldəniovan böcəyinin sürfələri dənin içinə girib orada inkişaf edir və ifrazatını ayırır. Toxum kütləsi güclü zədələndikdə çoxlu ifrazat (nəcis) tozu toplanır, bu, toxumovan böcəyinin zədələnməsini göstərən əlamətdir. Taxıldəniovan böcəyi buğda, düyü, vələmir, çovdar, sorqo, qarğıdalı və qarabaşaq toxumlarını zədələyir. Yüksək rütubətli toxumlarda un dənələri inkişaf edir. Gənə tərəfindən zədələnən toxumlar pis bal iyi verib insan üçün zərərlidir. Noxudun geniş yayılan zərərvericisi - noxud dənəsinin içinə girərək orada böcək formasına kimi inkişaf edir. Zədələnmiş, içi ifrazatla dolu noxudu qida və yem kimi istifadə etmək olmaz, çünki onun tərkibində zərərli alkaloid - kantaridin olur. Məhsulun zədələnməsini azaltmaq üçün alimlər zərərvericilərə qarşı sortlar yetişdirir.

Zərərvericilər tərəfindən məhsulun itirilməsinə qarşı yönəldilən profilaktik tədbirlər sistemi aşağıdakıları nəzərdə tutmalıdır: toxum və onun məhsulları xüsusi anbarlarda saxlanmalıdır; belə anbarlar məhsulun optimal saxlanması tələblərinə uyğun olmalıdır; anbarlar daima təmizlənməli və məhsulun saxlanması üçün qabaqcadan hazırlanmalıdır; anbarlardan tullantılar kənar edilməli, yandırılmalı və ya xüsusi ayrılmış yerlərdə basdırılmalıdır; anbara verilmədən əvvəl məhsullar zərərvericilərdən təmizlənməli və münasib üsulla hazırlanmalıdır.

Tövsiyə olunan tədbirlərin həyata keçirilməsi zərərli orqanizmlərin yayılmasının qarşısını alır, toxumların zərərvericilərin həyat fəaliyyəti məhsulları ilə çirklənməsini və xarab olmasını azaldır.

24.6. AFLATOKSİNLƏR VƏ DİGƏR MİKOTOKSİNLƏR

Mikotoksinlər - müxtəlif mikroskopik göbələk növlərinin həyat fəaliyyətinin toksiki məhsullarıdır. Mikotoksinlər təbii toksinlər sinfinə aid olub heyvan və insanlarda ağır xəstəliklər törətmək qabiliyyətinə malikdir.

Göbələklərlə zədələnməsi nəticəsində hər il anbardarda saxlanılan taxılın 30%-ə qədəri xarab olur. Bu zaman xarab olmuş taxıl mal-qaraya yem kimi istifalə edilir, bu acınacaqlı nəticələrə gətirib çıxara bilər. Belə ki, XX əsrin 60-cı illərində Böyük Britaniyada AspergiUus flavus kif göbələyinin həyat fəaliyyəti nəticəsində zədələnən məhsulla yemlənən mal- qaranın xəstələnməsi onun 50%-nin ölümünə səbəb oldu. Bu maddələr

496

larin yeminə əlavə kimi istifadə olunur. Qida məhsullarında nitrofuranlarm yol verilən konsentrasiyası təyin

olunmamışdır. Onların insanların qidasında mövcudluğu ehtimal olunur. Yemdə nitrofuranlarm miqdarına məhdudiyyət qoyulması məqsədəuyğundur. Nitrofuranlarm 25 mkq/kq-dan artıq konsentrasiyasının mutusion effektli olması haqqında dəlillər vardır. Bəzi qida məhsullarında onların miqdar səviyyəsi yüksək olub insanın sağlamlığı üçün təhlükəli hesab edilir.

Bəzi heyvan və bitki mənşəli qida məhsullarında təbii hormonlar və hormonaoxşar birləşmələr vardır. Lakin onların miqdarı olduqca az olub insan orqanizminə o qədər də təsiri hiss edilmir.

Kənd təsərrüfatı istehsalı praktikasında əksər hallarda süni hormonal preparatlardan istifadə olunur, onların effektliyi təbii hormonlardan 100 dəfə yüksəkdir. Süni preparatlar daha davamlı olub pis metabolizə olunur və heyvan orqanizmində çoxlu miqdarda toplanır. Bu baxımdan dietilstilbestrol (mutagen və kansorogen xassəli olmasına baxmayaraq) xüsusilə effektli olub ondan geniş istifadə edilir. Bununla belə, heyvandarlıq məhsullarının bu maddələrlə çirklənməsi barədə dəlillər də mövcuddur. Kənd təsərrüfatı istehsalının praktikasında dərman preparatlarının geniş spektrdə tətbiqi qida məhsullarında yuxarıda göstərilən maddələrin miqdarının maksimum azalmasına yönəldilən gigiyena qaydalarına ciddi riayət edilməsi tələb olunur.

24.5. ZƏRƏRVERİCİLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ MƏHSULLARI

Zərərvericilər kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını aşağı salmaqla yanaşı, həm də onun keyfiyyətini xeyli azaldır. Bu zaman qida maddələrinin kimyəvi tərkibi və dad xassələri də dəyişir.

Zərərvericilər bilavasitə (birbaşa) və dolayı yolla zərər yetirir. Birbaşa zərərlərə məhsul kütləsinin itkisi, onun keyfiyyətinin aşağı düşməsi, toxum materialının səpin keyfiyyətinin pisləşməsi, həyat fəaliyyəti məhsullarının çirklənməsi (o cümlədən ifrazatla) aiddir. Zərərvericilərin dolayı yolla zərəri toxumun (dənin) öz-özünə qızmasına və toxum kütləsində rütubətin qarışmasına səbəb olur. Zərərvericilər mikrofloranm yayılmasına da səbəb olur, bəzən xəstəlik törədicilərini insana keçirir və ya insanda və heyvanda xəstəlik törədir.

Meyvəyeyən tırtıllar almanın meyvəsini zədələyir, tərkibində kanserogen təsirə malik olan ifrazat ayırır. Bu maddələr insektotoksinlər adlanır. İnsektotoksinlər zərərvericilərin həyat fəaliyyəti məhsulu olub onlar tərəfindən bitki zədələndikdə ayrılır, insan və heyvana toksiki (kan-

495

və harmonal preparatlar daha təhlükəli sayılır. Dünyada istehsal olunan antibiotiklərin yarıya qədəri heyvandarlıqda

istifadə edilir. Böyük Britaniyada bütün quşlar (toyuq, qaz, ördək, hind quşu və s.), donuz və sağılan inəklərin 90%-i, iribuynuzlu heyvanların 60%-i tərkibində antibiotiklər olan yemlə qidalanır.

Rusiyada 1990-1995-ci illərdə yem və veterinariya məqsədilə 58 adda preparatdan istifalə edilmişdir. Bir qayda olaraq antibiotiklər 1 ton yem kütləsinə 50 ... 200 qram dozasında əlavə olunur. Onlardan balıq məhsulları daşınarkən buza, konservant kimi kolbas qabığına əlavə edilməsində istifadə olunur. Qida məhsullarında antibiotiklərin qalıqları allergiya reaksiyaları, disbakterioz yarada bilər. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) tərəfindən heyvandarlıq məhsullarında antibiotiklərin miqdarı üzrə aşağıdakı normalar tövsiyə edilmişdir.

Cədvəl 24.13

Heyvandarlıq məhsullarında antibiotiklərin yol verilən norma miqdarı (mkq/q və ya mkq/ml)

Antibiotiklər Yumurta Süd Ət Penisillin 0,06 0,006 0,018

Streptomisın 1 0,2 05 Neomisin 0,5 0,15 0,2

Xlortetrasiklin 0,05 0,02 0,05 Oksitetrasiklin 0,25 0,1 0,3 Tetrasiklin 0,5 0,1 0,3

Eritromitsin 0,3 0,04 03 Ollandomitsin 0,3 0,15 0,1

Spiramitsin - - 0,025 Tilozin - - 0,2

Novobiosin 05 0,15 01 Nistatin 7,1 1,1 4,3

Müəyyən edilmişdir ki, müxtəlif antibiotiklərdən tez-tez istifalə olunduqda onların effektliyi azalır. Antimikrob maddələrin əmələ gəlməsinə kömək edən birləşmələrin aşkar edilməsi perspektiv sayılır.

Sulfanilamidlər kənd təsərrüfatı heyvanlarının və quşlarının müalicəsində və profilaktikasında istifadə olunur, odur ki, onların qida məhsullarına düşməsi (xüsusən məhdud istifadə pozulduqda) istisna edilmir. Sulfanilamidlər antibiotiklərlə müqayisədə az effektlidir, lakin onlar ucuz olub daha əlverişlidir.

Nitrofuranlar yüksək antimikrob aktivliyinə malikdir, onlardan antibiotiklərə, sulfanilamidlərə, davamlı infeksiyaya qarşı heyvan və quş-

494

xorçong xəstolikbrindon ölüm hadisələrinin 3-6 dəfə çox olması aşkar

edilmişdir. Yu-çenq xəstəliyi. Bu da digər yağ xəstəliyi olub 1979-cu ildə Tayvan

adasında baş vermişdir. Qida çeşidli PXB ilə çirklənmiş düyü yağından istifadə etməklə 2 mindən artıq insan ziyan çəkmişdir. 1979-1986-cı illər ərzində doğulan uşaqlarda qaraciyərin funksiyasında pozuntular müşahidə edilmiş, min doğulan uşaqda ölümün sayı 26 nəfər, yəni orta qiymətdən 2-2,5 dəfə artıq olmuşdur.

24.3. BİTKİNİN BOY TƏNZİMLƏYİCİLƏRİ

(NİZAMLA YICILARI)

Bitkinin boy nizamlayıcıları yüksək bioloji aktivliyə malik olan kimyəvi birləşmələrdir. Onlar bitkinin boy, inkişaf və fəaliyyətinə təsir etmək, məhsul yığımını asanlaşdırmaq, onun keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün tətbiq olunur.

Boy nizamlayıcıları təbii və sintetik növlərə bölünür. Təbii nizam- layıcılar bitkilərə xas olan və fitohormon rolunu oynayan birləşmələrdir (auksinlər, sitokunlar, etilen və s.). Göstərilən birləşmələr insan üçün təhlükəli sayılmır, çünki təkamül prosesi zamanı onda bu birləşmələri biotransformasiya etmək mexanizmi yaranmışdır. Təəssüf ki, təbii bitkinin boy nizamlayıcılarını tələb olunan həcmdə əldə etmək çətin və baha başa gəlir, odur Kİ, sintetik maddələrin tətbiqindən istifadə olunur.

Sintetik boy nizamlayıcıları kimyəvi və mikrobioloji yolla alınır. Onlar, əsasən, azdavamlı olub yarımparçalanma dövrü 1 aya yaxın çəkir.

Boy nizamlayıcılarmm neqativ təsiri də ehtimal olunur, bu hüceyrə- daxili mübadilənin pozulması və toksiki birləşmələrin əmələ gəlməsi ilə əlaqədardır. Bundan başqa, xammal və qida məhsulunda bitki nizam- layıcılarının qalıq miqdarı da toksik xassə daşıya bilər. Bitki boy tənzimləyiciləri insan üçün təhlükəlidir, odur ki, bu maddələrin qida məhsuluna düşməməsi üçün münasib texnologiya işlənib hazırlanmalıdır.

24.4. DƏRMAN VASİTƏLƏRİ

Qida (yem) məhsulları. Xəstəlikdən müalicə və profilaktika üçün boğazlıq vəziyyətini nizamlamaq, yemin mənimsənilməsini yaxşılaşdırmaq, böyüməsini sürətləndirmək, məhsulları saxlamaq məqsədilə istifadə olunan dərman maddələri ilə heyvanlar zəhərlənməyə məruz qala bilər. Bu dərmanlardan bəziləri heyvan məhsullarında uzun müddət qalaraq, insan orqanizminə keçib onun sağlamlığında təhlükə yarada bilər.

Bu baxımdan, antibiotiklər, sulfanilamid preparatları, nitrofuranlar

493

— Qanlarında PXB-in miqdarı çox olan qadınların uşaqları anadangəlmə qüsurlarla doğulur.

MAİR PXB-ni 2A qrupuna, ABŞ-ın ətraf mühitin mühafizəsi Agentliyi isə insanda kanserogen ehtimalı qrupuna aid etmişdir.

Epidemioloji tədqiqatların nəticələrinə əsasən PXB-in təsiri ilə dəridə melanomanın, qaraciyərdə xərçəng xəstəliyinin, mədə-bağırsaq trak- tında (yolunda) şişlərin, digər bədxassəli yeni törəmələrin əmələ gəlməsi arasında əlaqəlik müəyyən edilmişdir. Əsasən müayinə kondensator istehsalı fəhlələrində aparılmışdır.

Suyu PXB ilə çirklənmiş Miçiqan gölündə tutulmuş balıqla qidalanan anaların uşaqlarında əqli (zehni) göstəricilərin aşağı olması müşahidə olunmuşdur (J.Jacobson, S.Yacobson, 1996).

«Yağ» xəstəlikləri. Yu-şo xəstəliyi. Yaponiyada PXB-nin qida məhsullarına izafi daxil olması əhalinin sağlamlığında kəskin nəticələr baş vermişdir.

1968-ci ildə Yaponiyada düyü yağının təmizlənməsi mərhələsində məhsula «kanexlor-400» (PXB və PXDF, az miqdarda isə PXDD-in əlavə edilməsi qarışığı ticarət adı) düşmüşdür. Bunun nəticəsində Fukuoka və Naqasaki prefekturalarında yaşayan adamlarda əmələ gələn xəstəlik «yu-şo» adlandırılmışdır. Düyü yağında tapılan PXB (TE)-in orta kon- sentrasiyası 0,98mkq/q, dioksinlər isə lap az olmuşdur. PXB-in orqanizmə gündəlik daxil olması 154 nq/kq-a çatmış (dioksin ekvivalentində), bu isə fon səviyyəsindən xeyli çoxdur. Zərər çəkən adamların qanında və yağ toxumalarında xeyli miqdarda PXB aşkar olunmuşdur.

Qidada çirklənmiş yağdan istifadə edilməsi nəticəsində 2 minə yaxın adam ziyan çəkmiş, onların 149-u ölmüşdür. Xəstəliyin ilk simptomları bol tüpürcək axma, üst göz qapağının şişməsi, sızanaqşəkilli (civəşəkilli) səpki (kamedon), piy vəzilərinin fəaliyyətinin güclənməsi, dərinin piq- mentləşməsi, tərləmək, zəiflik hissiyyatı olmuşdur. Xəstəlik ümumi yorğunluq, baş ağrıları, əzginlik (süstlük), ağır nəfəsalma ilə səciyyələnir. Yu-Şo xəstəliyinə tutulmuş qadınlarda vaxtından qabaq doğum, bəzən ölü uşaq doğumu olmuşdur. Doğulan 11 uşaqdan 9-nun dərisinin piq- menti qeyri adi tünd-qəhvəyi (tünd qəhvəyi ləkəli boz dəri), həmçinin dırnaqların və diş ətinin selikli qişasının piqmentləşməsi qeydə alınmış, çox yaş axması müşahidə edilmişdir .

Vaxtilə zəhərlənməyə məruz qalan qadınların yeni doğulan uşaqlarının dərisi tünd rəngli olması ilə seçilir. Belə uşaqları «qara bəbələr» (black babies) adlandırılırdı. Onların çəkiləri sağlam anaların uşaqları ilə müqayisədə azçəkili, anadangəlmə qüsurlu olub dişləri, diş ətləri, dəri və ağciyərlərində xəstəlik müşahidə olunur. Sonrakı epidemioloji tədqiqatların nəticələri göstərdi ki, Yu-Şo xəstəliyinə məruz qalan adamlarda

492

effektiv sayılır, kök sistemi ilə BP ilə çirklənmiş bitkidə belə yuyulma fayda vermir. Bəzi qida məhsullarında BP-in miqdarı aşağıdakı hüdudda dəyişir (mkq/kq).

Kələm 12,6... 28,5 Kartof 1,8 23,5 Taxıldəni 0,08... 1,44 Pomidor 0,05...0,22 Balıq 0,3 ....... 3,9 Süd 0,01....0,02

Bitkinin orqanlarında BP qeyri-bərabər paylanır. Taxıl bitkilərinin dənində onun yarpaq,gövdə və kök sisteminə nisbətən BP-in miqdarı 100 dəfə az olur. BP-nin maksimal miqdarı kartofun qabığında toplanıb 0,34...3,72 mkq7kq-a çatır.

Günəbaxan bitkisinin toxumunda BP, əsasən, onun qabığında toplanır, toxumunda isə 9 dəfə az olur. Bitki yağlarında toplanan BP-nin əsas mənbəyi onun qabığı sayılır. Bitki yağlarında və marqarində BP- nin miqdarını azaltmaq üçün toxumun qabığı təmizləndikdən sonra istehsal edilməsi məsləhət görülür.

24.2.8. Polixlorbifenillər (PxB) Dünyada PXB-in istehsalı 4 mln. tondan artıqdır. 400 min ton PXB

qlobal ekosistemdə dövr edir. PXB probleminin başlıca həlli onun yalnız qapalı istehsal sistemində

istifadəsi hesab olunur. PXB-in sintezi dünyada sənaye miqyasında 1920-ci illərin sonunda

həyata keçirilməyə başlandı. 1970-ci illərdə bir sıra məhsulların hazırlanması zamanı ondan istifadə olunması qadağan edildi. Lakin PXB-in buraxılması davam etdirildi, çünki transformatorların, kondensatorların və müxtəlif hidravlik avadanlıqların yığılmasında ona tələbat çox idi. Kondensator və transformatorların sovol (PXB) sovtal (PXB) və tri- xlorbifenilin (TXB) qarışığı) doldurucuları ilə kütləvi buraxılmasına 1960- cı illərdən başlandı və 1989-1990-cı illərə qədər bu buraxılış dayandırılmadı. PXB-dən həm də lak, mum, sintetik qətran, epoksidli boyalar və gəmilərin alt hissəsi üçün rənglər, sürgü-soyuducu mayelər və s. hazırlanmasında istifadə olunur.

— PXB ilə çirklənmiş düyüdən qadınların istifadə etməsi nəticəsində ölü doğulan uşaqlar və uşaqlarda ölüm hadisəsi artmışdır.

— Tərkibində yüksək miqdarda PXB olan balıqla qidalanan anaların uşaqları azçəkili olmuşdur (ABŞ, Miçiqan ştatı); İsveçin Baltikyanı sahillərində balıqçıların (anaların) qanlarında PXB-in miqdarı müqayisə qrupuna nisbətən 30% çox olmuşdur.

491

Rusiyada yüksək konsentrasiyalı benz(a)pirenin təsirinə 14 mln.-a qədər insan məruz qalır, o cümlədən 3 nq/m-^ konsentrasiyalı uzun müddətli təsirə məruz qalanların 10 mln.-da ağciyər xəstəliyinin baş verməsi ehtimalının tezliyi yüksəkdir.

Dünyanın müxtəlif ölkələrində aparılan ekoloji-epidemioloji tədqiqatlar bir sıra sənaye şəhərlərində ağciyər xərçəngi xəstəliyindən ölənlərin sayı artır. İri poladəridən istehsalı yerləşən Rusiyanın Krivoy-Roq şəhərində atmosfer havasrnda benz(a)pirenin konsentrasiyası 3 nq/m-'^- dən artıq olduğundan ağciyərin xərçəngi xəstəliyindən ölənlərin sayı xeyli yüksəkdir. Havada benz(a)pirenin konsentrasiyası yüksək olan sənaye şəhərlərində həm kişilərdə, həm də qadınlarda tənəffüs yollarında bəd- xassəli şişlərin olması ilə əlaqədar ölümün sayının yüksək olması aşkar edilmişdir. Bura alüminium və poladəridən zavodlar (Sverdlov vilayəti) və neftayırma sənayesi (Ufa, Sterlitamak və İşim), nikel istehsalı (Yuxarı Ufaley, Rey, Norilsk və b.) zavodları daxildir. Maqnitoqorskda hava hövzəsində benz(a)pirenin orta konsentrasiyası YVK-nı 9,4-12,1 dəfə (9,4-12,lnq/m-'^)artıqdır. V.S.Koşkinanm (1998) məlumatına görə bu şəhərdə ağciyər xərçəngi xəstəliyinin göstəricisi kişilərdə 1,5 dəfə yüksəkdir. Benz(a) pirenlərin əsas çirklənmə mənbəyi avtomobil nəqliyyatı (qurum və işlənmiş qazlar) sayılır. Bu zaman yalnız torpaq deyil, həm də kənd təsərrüfatı sahələri və orada becərilən bitkilər çirklənməyə məruz qalır. Avtomobil nəqliyyatının havaya buraxdığı qazlarla birlikdə ayrılan BP müxtəlif ekosistemlərin torpağının səthi üzərinə düşərək ətraf mühitdə gedən fıziki-kimyəvi və biokimyəvi proseslərdə aktiv iştirak edir. Bunun nəticəsində yola yaxın BP-lə zəhərlənən zona ayrılır. BP-lər əmələ gəldiyi mənbədən 3...25 km aralı məsafəyə qədər aparılır.

Ətraf mühitdə BP və onun törəmələrinin yüksək davamlığı bu maddələrin tədricən torpaq, su, hava və digər təbii obyektlərdə toplanmasına səbəb olur. Torpağın çirklənməsi BP-nin kənd təsərrüfatı bitkilərində toplanmasına səbəb olur. Lakin BP ilə çirklənmiş torpaqlarda olan mik- roorqanizmlər oksidləşdirici fermentlərin köməyi ilə bu maddələrin parçalanmasına şərait yaradır. BP ilə çirklənmiş torpaqların bioloji təmizlənmə yolu da mövcuddur.

Torpaqda BP-nin fon miqdarı 0,2... 12,8 mkq/kq arasında tərəddüd edir. Avtomobil yollarına yaxın yerlərdə bu miqdar 200 mkq/kq-a qədər qalxa bilər. Torpaqda BP-in yüksək miqdarı yarandığı mənbədən (müəssisədən) 1 km məsafədə aşkar edilmişdir, mənbədən uzaqlaşdıqca BP- nin miqdarı azalır. BP ilə aktiv çirklənmiş atmosfer havasından və torpaqdan bu maddə orada becərilən bitkilər tərəfindən udulur. BP ilə çirklənmiş bitkini 30 dəqiqə müddətində isti su ilə yuduqda onun miqdarı 1,5.. .2 dəfə azalır. Lakin bu əməliyyat hava ilə çirklənmiş bitkilər üçün

490

benzo-n-dioksidlər (PXDD) və dibenzofuranlar (PXDF) daxildir. Hətta çox kiçik konsentrasiyalarda kəskin toksikliyini, ətraf mühitin bütün obyektlərdə və qida məhsullarında rast gəlinməsi, xarici təbii faktorların (oksidləşmə, hidroliz, qələvi turuşuların təsiri və s.) təsirinə qarşı davamlılığı nəzərə alınaraq dioksiıüər supertoksikantlara aid edilir. Bu, onları qida zənciri ilə yüksək toplanmasına və miqrasiyasına səbəb olur. Orqanizmə daxil olarkən dioksinlər biotada öz konsentrasiyasını suya nisbətən 10^-10* dəfədən artıq böyüdür. Onlar maddələr mübadiləsini pozaraq toxuma tənəffüsünü, kalsiumun və xolestrinin mübadiləsini, qaraciyərdə metabolizmi pozur.

24.2.7. Benz(a)pirenlər (BP) Benz(a)piren PAK-m tipik nümayəndəsi sayılır. Kanserogen xassəsinə

görə bu maddə 2A qrupuna aiddir. Əhalinin ümunü qrupu üçün benz(a)pirenin insanın orqanizminə daxil olan orta sutkalıq miqdarı aşağıdakı kimidir: hava ilə 0,009-0,043 mkq, su ilə - 0,0011 mkq, qida məhsulları ilə - 0,16-1,60 mkq, bir qutu siqaret çəkdikdə - 2-5 mkq. Benz(a)pirenin konserogen effekti mürəkkəb tərkibli digər kimyəvi məhsullarla (his, qətran, yağlar) qiymətləndirilir.

Daş kömür qətranı və bir neçə mineral yağların peşə təsiri insanlarda müxtəlif xərçəng xəstəliklərini (dəri, ağciyər, sidik kisəsi, bağırsaqda xərçəng xəstəliyi daxil olmaqla) məhdudlaşdırır. Bu məhsulların konserogen təsiri banz(a)pirenin iştirakı ilə təzahür edilir.

Benz(a)pirenin mənbəyi energetik qurğular, nəqliyyat hesab olunur; o, praktiki olaraq bütün yanacaq materiallarının yanması nəticəsində əmələ gəlir. Sənaye müəssisələri arasında benz(a)pirenin atılması üzrə birinci yeri alüminium zavodları və texniki karbonun istehsalı müəssisəsi tutur. Təxmini hesablamalara görə il ərzində dünyada ətraf mühitə atılan benz(a)pirenin miqdarı 5000 ton təşkil edir, o cümlədən ABŞ-ın payına 1300 ton düşür. Avropa ölkələrində nəqliyyatın payına atılan ümumi benz(a)pirenin 9%-i düşür.

Rusiyanın əksəriyyət sənaye mərkəzlərində havada benz(a)pirenin konsentrasiyası orta sutkalıq YVK (1 nq/m-3) 2-3 dəfə, ayrı-ayrı aylarda (bir qayda olaraq qışda isitmə dövründə) 5-15 dəfə keçir. Bu maddənin böyük miqdarı Krasnoyarsk, Bratsk və Novokuznetsk alüminium əritmə zavodlarından daxil olur. Rusiyada orta hesabla 25 şəhərdə benz(a)- pirenin atmosfer havasında miqdarı 3 nq/m -'^ səviyyəni keçir. ABŞ-ın ətraf mühitin mühafizəsi Agentliyinin verdiyi qiymətə görə 7 nq/m^ konsentrasiyalı benz(a)pirenin təsirilə 1 mln. əhali hesabı ilə əlavə 9 ağciyər xəstəliyi baş verir. ABŞ-ın müxtəlif ştatlarında havada benz(a)pirenin illik normativi 0,3-l,lnq/m-* təşkil edir.

489

tin birləşməsi (uyğunluğu) səbəb olur: yüksək dərəcəli (2000C-dən artıq) proseslər və (və ya) tam yanmaması, üzvi karbonun, xlorun və dioksin/füran tərkibli məhsulların mövcudluğu.

Dioksinlər suya əsasən xlordan istifadə olunan sellüloz-kağız və kimya sənayesinin, dioksinlərlə çirklənmiş qoruyucu hopduruculardan istifadə olunan müəssisələrin, xlorfenol herbisidlərdən toxuculuqda, dəri, oduncaq və digər məhsulların örtükləri və rənglənməsində, yaxud hopdurulmasında istifadə edən müəssisələrin tullantılarından daxil olur.

Torpağın dioksinlərlə/furanlarla çirklənməsi bəzi pestisidlərdən və kanalizasiya lilindən istifadə edilməsi nəticəsində baş verir. Bir sıra istehsalatın; o cümlədən tibbi tullantılar, lil, kimya istehsalının tullantıları, pestisidlərin tullantıları, işlənmiş transformator yağları və bir çox başqalarının tullantılarının tərkibində dioksinlər olur. Bu maddələrin təbii mənbələri meşə və bozqır (step) yanğınları və vulkan fəaliyyəti hesab olunur. Dioksin və furanlarm əsas mənbələri 24.11 saylı cədvəldə verilir.

Cədvəl 24.11 Dioksin və furanlarm əsas mənbələri

Sahə Mənbə və emissiyalar (beynəlxalq vahidlərlə TE), nq/kq

Bərk tullantıların yandırılması

Məişət zibillərinin - 38,2 və tibbi tullantıların- 589 yandırılması

Mineral yanacağın yandırılması

Daş kömürün kommunal təsərrüfatda - 0,079 və İES-də- 0,6 yandırılması

Kimya sənayesi Xlorüzvi sintezin bəzi prosesləri - 0,95 Sellülov-kağız sənayesi Sellülozun ağardılmasmda liqninlərin xlorlanması Əlvan metallurgiya

Misin istehsalı - 0,3 Qırıntıların əridilməsi: mis qırıntıları - 21,1 qurğuşun qırıntıları - 0,05-8,3

Qara metallurgiya Əritmə istehsalı, şlam tullantıları - 0,55-4,10 (1 kq aqlomerata)

Xlor və brom üzvi maddələr qatılan ya- nacaqla işləyən avto- nəqliyyat

Dizel yanacağı yandırdıqda dioksinlərin emissiyası maksimum olur (175 pq/km gedişdə)

Tikinti materialları Sement, əhəng, kərpic, şüşə, asfalt istehsalı Digər istehsallar Asfalt-beton zavodları, ağac emalı sənayesi,

kondensator və onların hazırlanması istehsalı

Dioksinlərin toksikliyi və sağlamlığa təsiri. «Dioksinlər» termini işlətdikdə kimyəvi birləşmələr qrupu başa düşülür, bura - polixlorla di-

488

Cədvəl 24.10

Maddə

DDT

Təsir Yaşıl yosunların sintezinin boğulması; Heyvanların reproduktiv funksiyasının pozulması; İnsan üçün kanserogen ehtimalı (MAİR-2V- qrupu); Süd vəzilərində xərçəngin inkişafında mümkün ola bilən faktor. Yüksək dozada sinir sisteminə təsiri (konvulsin, tremor, əzələ zəifliyi).

Endrin. dieldrin, eldrin

Heyvanlarda immun sisteminin pozulması; Sinir sisteminin pozulması, yüksək səviyyədə qaraciyərin funksiyasına təsir göstərir; ‘ Reproduktiv funksiya və davranışa təsir (dieldrin)

Xlordan İnsan üçün kanserogen ehtimalı (2V MAİR); yüksək konsentrasiyada süd vəzilərində şişin əmələ gəlməsinə səbəb olur.

Heptaxlor Sinir sisteminin və qaraciyərin funksiyasının pozulması

QXB (HXB)

İnsan üçün kanserogen ehtimalı (MAİR - 2Y - qrupu). İstehsalatda görünən şəraitdə ağ qan hüceyrələrinin funksiyasının dəiyşməsi; Yüksək dozada görünən şəraitdə qaraciyərdə metabolik xəstəliyi aşkar edilir; Qalxanvari vəzinin böyüməsi.

Mirkers İnsan üçün kanserogen ehtimalı (2V MAİR qrupu); İmmun sisteminin boğulması

Toksafen Məməlilərdə reproduktiv funksiyanın pozulması; İnsan üçün kanserogen ehtimalı (2V MAİR)

PXDD və PXDF

TXDD - insan üçün kanserogen ehtimalı (1 MAİR qrupu); Süd vəziləri, ağciyər, mədə, qaraciyər və öd yollarında xərçəng riski faktoru, nevroloji effektlər (görmə qabiliyyətinin pozulması, nevropatiya və b.); reproduktiv sağlamlığa təsiri, endokrin və immun sisteminə, endometrioza; az çəkili uşaqların doğulması, hormonal statusun pozulması, tibbi-genetik pozuntular (xromoson aberrasiyaların (kənarlaşma) sayının yüksəlməsi)

PXB

Heyvanlarda (su samuru, qartal, çay qaranquşu, suiti və b.) reproduktiv funksiyanın pozulması; İnsan üçün kanserogen (2A MAİR qrupu) ehtimalı, reproduktiv sağlamlığın pozulması, uşaqların əsəb-psixi inkişafına təsiri;

Dioksinlər. Atmosfer havasına dioksinlər/furanlar yanma prosesləri, metalların işlənməsi zamanı, məsələn, aqlomerasiya və əridilmə, qurutma, piroliz, krekinq və digər texnoloji proseslərin gedişində daxil olur. Dioksinlərin atmosfer havasına daxil olmasına aşağıdakı dörd şərai-

487

öyrənilməsinə diqqətin artması, onun hətta sənaye istehsalı və insan fəaliyyətinin təsiri olmayan ərazilərdə (məsələn Arktikada) aşkar olunmasıdır. Dünyada ən təhlükəli DÜÇ-in siyahısına aşağıdakı 12 birləşmə daxildir: arzu olunmayan əlavə üzvi məhsullar - polixlordibenzodioksinlər (PXDD) və polixlordibenzofuranlar (PXDF), sənaye məhsulları poüxlor- bifenillər (PXB) və heksaxlorbenzol (HXB), həmçinin 8 pestisidlər (DDT, aldrin, dieldrin, endrin, xlordan, mikers, toksafen və beptaxlor).

2002-ci'ildə dünyanın bir çox ölkələri DÜÇ üzrə Stokholm konvensiyasını təsdiq etdilər. Konvensiyanın tərəfləri müəyyən məqsədlə DÜÇ- nin istehsalı və istifadəsi nəticəsində əmələ gələn tullantıların azaldılması və ya ləğv edilməsi, bu istiqamətdə tədqiqatların aparılması, bu məsələlər ilə cəmiyyəti məlumatlandırmaq və xəbərdarlıq etmək üzrə əsas fəaliyyətlərin (işlərin) yerinə yetirilməsi haqqında sazişə gəldilər.

Cədvəl 24.9 Dioksinlər və PXB problemlərinin xronologiyası

İllər Hadisə 1936 Dausiddən istifadə etməklə oduncağın konservasiyası ilə məşğul

olan fəhlələr arasında (ABŞ-m Missisipi ştatı) kütləvi xəstəliklərin əmələ gəlməsi

1949 Qərbi Vircininin (ABŞ) Monsanto firmasının zavodunda 288 fəhlənin dioksinlərlə zədələnməsi

1957 ABŞ-m cənubunda yemin pentaxlorfenolla çirklənməsi nəticəsində milyondan artıq cücənin məhv olması

1968 Yaponiyanın YU-ŞO kəndində 1786 adamın «yağ» xəstəliyinə tutulması (düyünün PXB ilə çirklənməsi ilə əlaqədar)

1974 Vyetnam qadınlarının südündə TXDD-nin aşkar olunması 1976 Sevezoda (İtaliyada) «Hoffman - LaRoche» firmasının trixlorfenol

istehsalı zavodunda faciə 1979 Tayvan adasında Yu-Çenq vilayətində düyünün PXB ilə

çirklənməsi ilə əlaqədar 2600 adamın zədələnməsi

2001 Stokholmda BMT-nin DÜÇ üzrə konfransı; «Rusiyada dioksinlər» monoqrafiyasının nəşri

DÜÇ-lərin əksəriyyəti kanserogen maddələrdir (cədvəl 24.10). Onlardan ən toksikləri dioksin 2, 3, 7, 8, TXDD (tetraxlordibenzo-n dioksin) M AIR I qrup maddələrə aid edilib, onun bədxassəli yeni törəmələr əmələ gətirməsi tam təsdiqini tapmışdır. Ekoloji-epidemioloji tədqiqatlar göstərir ki, DÜÇ politrop təsirə malikdir, aqrar rayonlarda o, pestisidlərin təsiri ilə, sənaye mərkəzlərində və tikinti yerlərində isə - dioksinlər və PXB-in tullantıları ilə əlaqədardır.

486

vo qida məhsulları xeyli çirklənmişdir. Burada anaların südündə xlor- ü/vi pestisidlərin konsentrasiyası 0,001 və 0,067 mq/1 arasında tərəddüd edir. Məhsulda pestisid qalıqlarının toplanmasının əsas səbəbi preparatlardan istifadə qaydalarının və məhdudiyyətinin pozulmasıdır (tövsiyə olunan dozadan yüksək verilməsi, kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilmə vaxtının pozulması, preparat formasının üsullarının düzgün seçilməməsi).

Pestisidlər bitkidə maddələr mübadiləsinə təsir göstərə bilər, bu isə məhsulun kimyəvi tərkibi və dəyərində özünü biruzə verir. Kimyalaş- dırmanın qaydalarına riayət edildikdə bitkidə qida maddələrinin tərkibi və miqdarında neqativ dəyişilmələr baş vermir, məhsulda pestisidlərin toplanması YVK-nı keçmir. Bitkilərin mühafizəsində ayrı-ayrı effektiv üsullardan istifadə olunması zərərli orqanizmləri uzunmüddətli sıxışdırıb məhv edilməsini təmin etmir, odur ki, kimyəvi metodlar bioloji və aqrotexniki tədbirlərlə kompleks həyata keçirilməlidir. Xlorüzvi pestisidlərin (XÜP) qalıq miqdarının toplanması dərəcəsinə görə bitkiləri aşağıdakı sıra ilə düzmək olar: yerkökü > cəfəri > kartof > çuğundur > çoxillik bitkilər > pomidor > qarğıdalı > baş kələm. Kökmeyvəlilərdə XÜP əsasən kökmeyvənin qabığında, az hissəsi isə yumşaq hissəsində toplanır.

Yüksək kraxmallı kartof sortlarında funqisid ri-domil MS yaxşı toplanır və saxlanır. 8 ay saxlandıqdan sonra kartofda bu maddənin miqdarı maksimum yol verilən səviyyəni 270 dəfə keçmişdir.

Aqrosistemin davamlı fəaliyyətində torpağın nadir xassələri və çirk- ləndirici maddələrdən (o cümlədən, pestisid qalıqlarından) özünütəmiz- ləmə qabiliyyətinin böyük rolu vardır. Çirkləndirici maddələrin transformasiya prosesində torpağın qranulometrik tərkibi, humusun miqdarı və tərkibi mühüm faktor sayılır. Humus pestisidlərin parçalanma məhsulunun fəaliyyətini dayandırır və bununla da, ekosistemin çirklənməsinin qarşısını alır. Bununla belə, humus birləşmələri tərəfindən sorbsiya olunmuş ksenobiotiklər torpaqda uzun müddət saxlanaraq, ekosistemin ayrı-ayrı komponentləri üçün daim təhlükə yaradır.

Çirkləndirici maddələr ən çox balıqların orqanlarında toplanır (qaraciyər, böyrək). Çoxlu miqdarda çirkləndin maddələr balığın beynində, kürüdə, ən az isə əzələlərində aşkar edilmişdir.

24.2.6. Dioksinlər Davamlı üzvi çirkləndiricilər (düç) və onların insanm sağlamlığına

təsiri. Davamlı üzvi çirkləndiricilər (persistent organic pollutants) xlor üzvi birləşmələr sinfinə daxildir. Onun əsas xüsusiyyəti ətraf mühitdə on və yüz illərlə dəyişilmədən qalması qabiliyyətidir. Onların bəziləri canlı orqanizmlərin toxumalarında toplanır, həm də onların konsentrasiyası qida zənciri ilə hərəkət etdikcə artır. Son zamanlar xlor üzvi çirkləndiricilərin

485

manlanırdı. Digər xlor-üzvi birləşmələri kimi heptaxlor da məməlilər və digər canlı orqanizmlər üçün toksikidir. Onun metaboliti, yəni parçalanma məhsulu ilkin maddədən daha toksik sayılır. 1986-cı ildə hepta- xlorun istifadəsi qadağan olunub.

Tüksafen (polixlorpinen, polixlorkamfen) - insektisid olub şəkər çuğunduru, noxudun ziyanvericiləri ilə və kolarada böcəyinə qarşı istifadə olunmuşdur. O, 1960-1970-ci illərdə ABŞ-da, xüsusilə cənub ştatlarında pambığın və soya bitkisinin səpinlərində geniş istifadə edilmişdir. Digər uçucu pestisidlər kimi toksafen havada yayılma qabiliyyətinə malikdir. Ona görə də onu hətta əvvəllər istifadə edilmədiyi yerlərin havasında və torpağında da aşkar etmək olar. İnsanın orqanizminə toksofen əsasən balıqla daxil olur. Balıqla qidalanan adamlar gün ərzində 1 kq kütləsinə 2,8-5,6 nq toksafen qəbul edə bilər. Son vaxtlar toksafen İsveç, Finlandiya, Niderland qadınlarının südündə (68 mq/kq yağda) aşkar olunmuşdur. SSRİ-də toksafendən istifadə qadağan olunmuşdur, ildə onun 2000 tonundan istifadə edilirdi. 1986-cı ildən etibarən bütün dünyada toksafendən istifadə olunması qadağandır.

Xlordan - Qarışqa və termitləri məhv etmək üçün istifadə olunmuşdur. Davamlı olduğundan və bioakkumulyativliyinə görə istifadəsi qadağan olunmuşdur. O, müxtəlif ölkələrdə havada və torpaqda aşkar edilir.

lieksaxlorbenzol (HXB) - insektisid və funqısiddir, davamlı çirklən- dirici sayılır. Rusiyada ondan digər preparatların qarışığı ilə buğda, çovdar, qarabaşaq, soya və digər taxıl bitkilərinin xəstəliklərinə qarşı onların toxumlarının dərmanlanmasında istifadə olunmuşdur. Qida zənciri ilə hərəkət etdikcə onun konsentrasiyası sonuncu həlqələrdə kəskin artır. HXB ilə bilavasitə təmasda olduqda selikli qişada və dəridə qıcıqlanma baş verir.

Sağlamlığa təsiri. Xlor-üzvi pestisidlər anadangəlmə inkişaf qüsurlarının əmələ gəlmə riski faktorlarıdır. Bu, ekoloji-epidemioloji tədqiqatların pestisidlərdən intensiv istifadə olunan rayonlarda «hadisə-nəzarət» metodu ilə müəyyən olunmuşdur. Belə risk faktorlarının qiyməti ananın pestisidlərlə peşə təmasında - (OP 1,7), pestisidlərdən ev təsərrüfatında istifadə edildikdə (OP>l,5), pestisiddən istifadə olunan sahənin 0,4 km- də aşkar edilmişdir.

Xlor-üzvi pestisidlərdən geniş istifadə olunduqda uşaqların sağlamlığında ciddi nəticələrə səbəb olur. Qadınların reproduktiv sağlamlığına təsiri Ataniyazova (1996) tərəfindən Aral regionunda müəyyən edilmişdir. Qazaxıstanda pambıq tarlalarında xlor-üzvi pestisidlərdən (2, 3, 7, 8 -TXDD) istifadə edilməsi də qadınlarda reproduktiv pozuntulara səbəb olmuşdur (K.Hooperetal, 1999). Xlor-üzvi birləşmələrdən uzun müddət istifadə olunması nəticəsində Rusiyanın cənub regionlarında ətraf mühit

484

da profil boyu dərinə getdikcə qalıq miqdarı azalır. Yüngül gillicəli və qumsal torpaqlarda isə bunun əksi müşahidə olunur (X.M,Qasımov, 2003). Pestisidlərdən istifadənin digər ciddi problemi ziyanvericilərin ona alışmasıdır, bu alışma sonrakı nəsillərə də keçərək pestisidlərin effektivliyini aşağı salır və yeni-yeni kimyəvi maddələrdən istifadəyə məcbur edir. Rezistentlik adlanan bu hadisədə həşəratların onlarla kütləvi növlərinin istifadə olunan əsas birləşmə siniflərinə qarşı hissiyyat göstərmir. Bura ev milçəyi, tarakan, Kolorado kartof böcəyi, kələm güvəsi və s.-ni misal göstərmək olar. İstifadə olunan pestisidlərdə rezistentlik 10-30 nəsildən sonra baş verir. Odur ki, yaxın gələcəkdə pestisidlərdən istifadənin hazırkı strategiyasında bütün əsas ziyanvericilər rezistent ola bilər. Pestisidlərdən istifadənin problemlərini ümumiləşdirsək, belə nəticəyə gəlmək olar ki, əsas təhlükə ekosferin həyat təmin edilməsi xassələrinin pozulması və insanların sağlaıhlığmın pisləşməsidir.

Gələcək perspektiv planda istifadə olunan kimyəvi maddələr qadağan olunmalı və bioloji mübarizə üsulları ilə əvəz edilməlidir. Lakin təcili olaraq qadağan mümkün deyil. Keçid dövründə bəzi qaydalara riayət etmək lazımdır. Pestisidlərdən lazım olmadıqda istifadə etmək olmaz, zərərvericiləri başdan-başa qırmağa çalışmaq lazım deyil, onun sayını aşağı səviyyədə saxlamaq kifayətdir. Pestisidlərdən istifadə üçün xüsusi mütəxəssislər hazırlanmalıdır.

24.2.5. Digər xlor-üzvi pestisidlər Dieldrin də aldrin, heptaxlor, xlordan və toksafen kimi politsiklik

qeyri-aromatik birləşmələrə aiddir. Onlardan bəziləri, məsələn, xlordan DDT-dən toksik sayılır. Dieldrin insektisid hesab olunur. O, DDT-dən də effektli və daha davamlıdır. Həşəratlarda DDT-yə qarşı davamlılıq yarandıqda, dieldrindən istifadə olunurdu. 1955-ci ildə ÜST malyariya yayan milçəklərə qarşı dieldrindən istifadə edərək xəstəliyin tam qarşısını ala bildi. Lakin dieldrini təsirindən digər həşəratlar, kiçik kərtənkələlər və pişiklər də məhv olurdu. Bu isə siçovulların çoxalmasına imkan yaradaraq taun xəstəliyinin əmələ gəlməsi təhlükəsi yarandı. Hazırda dieldrindən istifadə olunması bütün dövlətlərdə qadağan edilmişdir. Lakin olduqca davamlı olduğu üçün o, əhalinin və ekosistemlərin sağlamlığına neqativ təsir göstərə bilər.

Aldrin yüksək davamlılığı və toplanması ilə fərqlənir. Onu süddə, toxumalarda və insanların qanında aşkar etmək olar. O, məməlilər, quşlar, balıqlar, xərçəngkimilər və molyusklar üçün tokisiki hesab olunur. 1972-ci ildən onun SSRİ-də istifadəsi qadağan edilmişdir.

Heptaxlor - torpaqda yaşayan həşəratlarla mübarizədə istifadə edilirdi. Onunla həm də qarğıdalı və şəkər çuğundurunun toxumları dər-

483

dər qala bilər. DDT-in suda pis həll olması, yüksək temperatura davamlılığı, yağlarda və lipidlərdə yaxşı həll olması ilə əlaqədardır.

ABŞ-da qadağan olunan kimyəvi agentlər arasında DDT birincilər sırasındadır.

DDT-nin ekosistemin vəziyyətinə və əhalinin sağlamlığına təsiri artıq uzun illərdir ki, öyrənilir. Pestisidlərin təsirinə onun istehsalı ilə məşğul olan işçilər, həmçinin kənd təsərrüfatı aviasiyası personalı, fermerlər, aqronomlar və kənd təsərrüfatının digər mütəxəssisləri daha çox məruz qalır. Bu şəxslərdə xlorakne adlanan tipik xəstəlik qeydə alınır.

Hazırda dünyanın əksər ölkələrində DDT-dən istifadənin qadağan olunmasına və praktiki olaraq ondan istifadə olunmamasına baxmayaraq, onun insanların reproduktiv sağlamlığına və endokrin sisteminə sonrakı təsirinin nəticələri ciddi problem olaraq qalır. ..........................................

DDT konserogen təsirə malikdir, odur ki, bu maddə MAİR tərəif- ndən insan üçün konserogen qrupuna (2 B qrupu) aid edilmişdir. Son illərin tədqiqatları nəticəsində qadınların piy toxumasında DDT-nin miqdarı ilə süd vəzilərində xərçəng xəstəliyi (P.Cocco et al., 2000), DDT-nin peşə təsirilə mədəaltı vəzinin xərçəngi arasında bağlılıq aşkar edilmişdir. DDT-nin istifadəsi məhdudlaşdırıldığı ilə əlaqədar ana südündə onun miqdarı xeyli azalmışdır (D.Smith, 1999). Lakin bu Avropa ölkələrinə, ABŞ-a və Kanadaya aiddir; Tacikistan və Qazaxıstanda isə ana südündə DDT-nin miqdarı əvvəllər olduğu kimi yenə də yüksək (2300-600 nq/q) olaraq qalır.

DDT-yə həmçinin digər DÜÇ-lərə şimal Arktika regionlarının ətraf mühitində də rast gəlinir. Bunlar bu regionlarm azsaylı əhalisinə təhlükə yaradır. DDT qrupu pestisidlər Arktikanın yerli sakinlərinin qanında əsasən DDE halında olur, bu, həmin toksinlərin orqanizmə nisbətən çoxdan daxil olmasını təsdiq edir.

M.Avazovanın (2003) apardığı müşahidələr göstərir ki, respublikamızda ən böhranlı ekotoksikoloji şərait keçmiş pambıq və taxıl yetişdirilən rayonların ərazilərində (0,1, 086-0,01 UVQH) qeydə alınmışdır.

Respublikamızda 1980-ci ilin ortalarına qədər pestisidlərdən istifadə oluninuşdur, hələ indiyə kimi Göyçay və Türyançay hövzəsində torpaqlarda qalıq pestisidlərə rast gəlinir. DDT-nin 1945-ci ildən tətbiqindən sonra əvvəllər pambıq bitkisində müşahidə olunmayan digər pambıq biti, pambıq sovkası, gənə, mənənə və s. cücülərin çoxalması baş verdi. K.Edvardsa görə T50 DDT-nin torpaqda qalma müddəti torpağın nəmliyindən çox asılıdır. Belə ki, mülayim qurşaq rayonlarında o, 2,5 il, subtropik və tropik ölkələrin torpaqlarında isə cəmi 3-9 ay qala bilir.

Tədqiqat materialları və çoxillik müşahidələr göstərir ki, DDT-in yüksək qalıq miqdarı ən çox gilli torpaqlarda rast gəlinir. Bu torpaqlar-

482

qrupuna daxildir (dioksinlər/furanlar, QXB və PXB də bu qrupa aiddir). Xlorüzvi pestisidlər Moskvada «Sintez» zavodunda (1946-1970- ci illər), Dzerjinskidə (1965-1990), Novoçeboksarskda (1968-1990) və Çapayevskdə (1960-1987) istehsal olunmuşdur.

SSRİ-də 1969-cu ildə DDT-dən istifadə edilməsi qadağan edilsə də, ondan 1980-ci ilin sonuna kimi istifadə olunmuşdur. SSRİ ərazisində istifadə edilən DDT-in miqdarı 1960-cı ildə 10,8 min ton, 1970-ci ildə 8,9 min ton, 1980-ci ildə 0,3 min ton təşkil etmişdir. 1971-ci ildə kənd təsərrüafatında ziyanvericilərlə mübarizədə istifadə olunan kimyəvi vasitələrin siyahısından DDT çıxarıldı və ondan yalnız təbii-mənbə xəstəliklərinə qarşı mübarizədə istifadə edildi.

İlk dəfə DDT 1874-cü ildə sintezləşdirildi, XX əsrin 30-cu illərinin sonunda İsveçrə kimyagəri Paul Müller ondan insektisid kimi istifadə olunması imkanını kəşf etdi. DDT-dən səhiyyədə və hərbi gigiyenada (əsasən bitə qarşı dezinsektant kimi) o qədər effektli oldu ki, 1948-ci ildə P.Müllerə tibb və fiziologiya sahəsində Nobel mükafatı təqdim olundu. DDT malyariya və səpkili tifion törədicilərinə qarşı işlədilən ən birinci və güclü insektisidlərdən biri hesab olundu. Onun istifadəsi bu xəstəliklərdən ölənlərin xeyli azalmasına imkan yaratdı. Belə ki, 1948-ci ildə malyariyadan 3 mln. adam ölmüşdür, 1965-ci ildə bu xəstəlikdən ölüm hadisəsi baş verməmişdir. 1938-ci ildə Yunanıstanda malyariya xəstəliyinə 1 mln., 1959-cu ildə cəmi 1200 adam tutulmuşdur. 1945-ci ildə İtaliyanın Lasiya əyalətində bir ay ərzində malyariyadan 65-70 adam ölmüşdür, DDT-dən istifadə edildikdən sonra isə bu səbəbdən ölənlərin sayı 1-2 nəfər olmuşdur. 1943-44-cü illərdə Neapolda səpkili tifin epidemiyası* olmuş, sutka ərzində bu xəstəliyə 60 nəfər tutulmuşdur. Əhali üçün sistemli olaraq DDT-dən istifadə olunduqdan sonra (yanvar, 1944) fevralın sonunda sutka ərzində bu xəstəliyə tutulanların sayı 5 nəfərə kimi aşağı düşdü. DDT-dən bir çox ölkələrdə geniş istifadə olunmağa başlandı. Lakin onun geniş spektrli təsiri və olduqca davamlılığı hazırda ondan istifadədən imtina olunmasına gətirib çıxardı. Zərərli həşəratlarla yanaşı, həm də, faydalıları da məhv edildi, DDT-nin davamlılığı onun qida zəncirində toplanmasına səbəb oldu. Nəticədə quş, balıq və məməli orqanizmlərdə onun konsentrasiyası yüksəldi. Qida zəncirinin hər həlqəsində DDT-nin miqdarı artdı: bitkilərdə (yosunlarda) -10 dəfə, xırda orqanizmlərdə (kiçik xərçəng) - 100 dəfə, balıqlarda - 1000 dəfə, yırtıcı balıqlarda - 10000 dəfə (DDT-nin lildə olan miqdarına nisbətən).

DDT-nin köməyi ilə insanlar öz həyat şəraitini yaxşılaşdırmağa ümid edirdi, lakin sonralar tədricən məlum oldu ki, belə tərəqqi onlara baha başa gəlir. Hesablamalar göstərir ki, atmosfer havasından torpağın səthinə DDT-nin çökməsi üçün 4 il lazımdır. Torpaqda isə o, 20 ilə qə-

481

Şəkil 24.2. Pestisidlərin ətraf mühitdə sirkulyasiyası (N.N.Melnikov, 1977)

Pestisidlər təbiətə də ciddi təsir göstərir.Adətən istifadə olunan pestisidlərin yalnız bir faizindən istənilən məqsəd əldə etmək olur, qalan 99%-i ətraf mühitə düşərək torpağı, havanı çirkləndirir, biotanı zəhərləyərək çox vaxt gözlənilməz nəticələr verir. Torpağın münbitliyində torpaq biotası böyük rol oynayır. Zərərvericiləri pestisidlərlə məhv edərkən torpaq orqanizmlərinin, o cümlədən torpaq soğulcanlarmm sayını azaldır. Bununla əlaqədar qara torpaqlarda torpaq soğulcanlarmm miqdarı on və yüz dəfələrlə azalıb. Müxtəlif pestisidlər landşafta və onun komponentlərinə mənfi təsir göstərir. Pestisidlərlə daha çox zərər çəkən heyvan qrupları çoxa doğru sıra ilə aşağıdakı kimidir: onurğasızlar, balıqlar, quşlar, məməlilər, mikroorqanizmlər.

Ətraf mühitə düşən pestisid bioakkumulyasiya prosesinə qoşulur, bu zaman pestisid qida zənciri ilə hərəkət etdikcə onun konsentrasiyası dəfələrlə (yüz min dəfəyə qədər) arta bilər.

Xlorüzvi pestisidlərin Sağlamlığa təsiri. Bu qrupa aldirin, heptaxlor, heksaxlor-benzol və DDT daxildir.

DDT. Xlorüzvi pestisidlər arasında insanın sağlamlığı və ekosistem üçün ən təhlükəlisi DDT-in kütləvi istifadəsi hesab olunur. DDT xlorüzvi pestisidləri və onun çevrilmələri (DDE və DDD) aromatik birləşmələr

480

Şəkil 24.1. Yüksək miqdar nitratlar və onların törəmələrinin insan orqanizminə təsirinin mümkün effektləri (İlnitski, 1991)

24.2.4. Pestisidlər və onların qalıq miqdarı Pestisidlərin ətraf mühitə və sağlamlığa təsiri. Kənd təsərrüfatı

zərərvericiləri ilə, həşərat, gəmiricilər, göbələk, alaq otları ilə əsas mübarizə istiqamətlərindən biri pestisidlər adlanan kimyəvi maddələrdən istifadə etməkdir. Pestisidlər aşağıdakı əsas siniflərə bölünür: akarisidlər - gənə- lərlə mübarizədə istifadə edilən maddələr; antifidinqlər - cücüləri məhv edən maddələr; herbisidlər- alaq bitkilərinə qarşı mübarizədə istifadə edilən preparatlar; zoosidlər - zərərli onurğalı heyvanları məhv edən zəhərlər; bakterisidlər, virusosidlər, funqisidlər - bitkilərdə viruslu və göbələk xəstəlikləri ilə mübarizə aparmaq üçün istifadə edilən maddələr; ne- matosidbr - bitkilərdə nematod xəstəliyinin törədicisi olan girdə qurdları məhv edən preparatlar: molyuskosidlər - zərərli ilbizləri məhv edən maddələr.

Dünyada 180 pestisid növündən və bir neçə min preparat formasından istifadə edilir.

Pestisidlərdən istifadənin bir çox problemləri onların ksenobiotik, yəni təbiət üçün yad kimyəvi birləşmələr olmalarından irəli gəlir.

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) verdiyi qiymətə görə bütün dünyada pestisidlərin istifadəsindən hər il 20000 adam ölür və 1 milyona yaxın adam zəhərlənərək sağlamlığını itirir. Əgər dünyada pestisidlərdən istifadə çoxalarsa, ona müvafiq olaraq xəstəliklər və ölüm hadisəsi də artar.

479

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) ürək-damar və onkoloji xəstəliklərin profilaktikası üçün hər gün 500 qram, yəni ildə 180 kq tərəvəz və meyvədən istifadə olunmasını tövsiyə edir.

Nitratların insan orqanizminə daxil olma yolları İnsan orqanizminə nitrcUlar müxtəlif yollarla düşür: 1) Qida məhsulları ilə: a) bitki mənşəli; b) heyvan mənşəli; 2) İçməli su ilə; 3) Dərman preparatları ilə. İnsan orqanizminə nitratların əsas kütləsi konservlər və təzə tərəvəzlərlə

nitratların gündəlik miqdarının 40-80%-i daxil olur. Nitratlar az miqdarda çörək-bulka məmulatları və meyvələr vasitəsilə

insan orqanizminə düşür; süd məhsullarının payına isə 1% (10-100 mq/1) düşür.

Nitratların bir hissəsi insan orqanizminin özündə maddələr mübadiləsi zamanı əmələ gələ bilər. Nitratlar insan orqanizminə həmçinin su ilə də daxil olur, bu isə insanın normal həyatı üçün əsas şərait sayılır. Mövcud xəstəliklərin 70-80%-i çirklənmiş içməli su ilə əlaqədar baş verir və insanın ömrünü 30% qısaldır. ÜST-nin məlumatına əsasən bu səbəbdən Yer üzərində 2 mlrd.-dan artıq adam xəstələnir, onlardan 3,5 milyonu dünyasını dəyişir (onların 90%-ni 5 yaşa çatmamış uşaqlar təşkil edir). Yeraltı içməli sularda 200 mq/1 nitratlar olur, bu isə artezian quyularının suyundakmdan xeyli azdır. Yeraltı sulara nitratlar tarlalardan müxtəlif kimyəvi gübrələrlə (nitrat, ammonium) və bu gübrələri istehsal edən kimyəvi müəssisələrin tullantıları ilə daxil olur. Nitratlar qrunt sularının, həm də artezian quyularının sularının tərkibində olur. Şəhər əhalisinin içdiyi suyun tərkibində nitratların miqdarı 20 mq/1, kənd yerlərinin adamlarınmkmda isə 20-80 mq/1 olur. Heyvan qidasında (məhsulunda) da nitratlar mövcuddur. Balıq və ət məhsullarının təbii halda tərkibində nitratlar az (ətdə - 2-25 mq/kq, balıqda - 2-15 mq/kq) olur. İstifadə xassələrini yaxşılaşdırmaq və uzun müddət saxlamaq məqsədilə onlara (əsasən kolbas məmulatları) nitrat və nitritlər əlavə edilir. Alabişmiş hisə verilmiş kolbasda nitritlərin miqdarı 150 mq/kq, bişirilmiş kolbasda isə 50-60 mq/kq təşkil edir.

İnsanın orqanizminə nitratlar həmçinin tütün vasitəsilə daxil olur. Bəzi tütün sortlarmın 100 qram quru maddəsinə 500 mq nitrat düşür.

Nitratlar və onların törəmələri bioloji təsirinin öyrənilməsi, onların yüksək konsentrasiyasmın insanın mühüm həyat funksiyalarına mənfi təsir göstərməsini təsdiqləyir (şəkil 24.1).

478

kəskinləşir: oksigen çatışmazlığı, baş ağrısı, zəiflik, ürək döyüntüsü, huşun itirilməsi müşahidə olunur. Methemoqlobinin miqdarının 50%-i keçməsi ölümlə nəticələnir.

2. Nitratlar xüsusən südəmər uşaqlar üçün təhlükəlidir, belə ki, onlarda ferment əsası natamamdır və methemoqlobinin hemoqlobinə bərpa olunması zəif gedir.

3. Nitratlar patogen (zərərli) bağırsaq mikroflorasımn inkişafına səbəb olur, bu isə insan orqanizminə zəhərli maddələr - toksinlər ayırır, nəticədə toksikasiya, yəni orqanizmin zəhərlənməsi baş verir. Nitratla zəhərlənmənin əsas əlamətləri bunlardır:

• dırnaq, üz, dodaq və görünən selikli qişaların göyərməsi; • ürək bulanması, qusma, qarında ağrı; • ishal (çox vaxt qanlı), qaraciyərin böyüməsi, göz ağının saralması; • baş ağrısı, yorğunluq, yuxuculluq, iş qabiliyyətinin azalması; • təngnəfəslik, güclü ürək döyüntüsü (huşun itirilməsinə qədər); • çox zəhərləndikdə ölümlə nəticələnir. 4. Nitratlar, bir çox fermentlərin tərkibində olan, hormonları

stimullaşdıran və maddələr mübadiləsinin bütün növlərinə təsir göstərən vitaminlərin miqdarını qidada azaldır.

5. Nitratlar uzun müddət insan orqanizminə daxil olduqda (hətta kiçik dozalarda), yodun miqdarını azaldır və qalxanvari vəzin böyüməsinə səbəb olur.

6. Nitratların mədə-bağırsaq yollarında xərçəng şişlərinin əmələ gəlməsinə yüksək dərəcədə təsir göstərməsi müəyyən edilmişdir.

7. Nitratlar damarların kəskin genişlənməsinə səbəb olur, nəticədə qan təzyiqi aşağı düşür.

Qeyd etmək lazımdır ki, nitratların özü deyil, müəyyən şəraitdə çevrildikləri nitritlər insan orqanizminə zərər yetirir. Çilidə mədədə xərçəng xəstəliklərinin digər regionlarla müqayisədə çox olmasını, bu ölkənin torpağında təbii nitratların yüksək olması ilə. də izah edirlər.

Alimlərin fikrincə, insan orqanizmində nitratlar digər nitrobirləşmə- lərə, daha çox nitroaminlsrə də çevrilir. Nitroaminlər bədxassəli şişlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur və onkoloji xəstəliklərin 70-80%-i onunla əlaqədardır.

İnsan gün ərzində 150-200 mq dozaya nisbətən asan dözür; 500 mq - yol verilən doza hesab olunur; gündə 600 mq böyük adamlar üçün toksik təsir göstərir, südəmər uşaq üçün isə hətta 10 mq nitrat güclü zəhərlənməyə səbəb ola bilər.

Orqanizmə daxil olan nitratların miqdarını qiymətləndirərək,

477

C vitamininin nitratlarla 2:1 nisbətində nitrozoaminlər əmələ gəlmir. Belə nisbət bir çox tərəvəzlərə xasdır, onlar təbii yolla nitrozoamin- lərin əmələ gəlməsinin qarşısını alır. C vitamini xərçəng xəstəliyinə qarşı təsirə malikdir. Odur ki, qida rasionuna yüksək miqdarda vitaminlərlə zəngin (xüsusilə C vitamini ilə) məhsul əlavə olunmalıdır (tərəvəz və meyvələr).

Hazırda dünya əhalisinin əksəriyyəti gübrələr tətbiq etməklə, becərilən kənd təsərrüfatı bitkilərindən qida^(ərzaq) kimi istifadə edir. Hazırda adambaşına ildə 23 kq-a yaxın gübrə istehsal edilir və bütün gübrələrin yarısı azot gübrələrinin payına düşür.

Azot elementi bitkinin böyüməsinə stimul yaradır, onun meyvəsinin (toxumunun) keyfiyyətinə, tərkibində olan zülalın miqdarına təsir göstərir. Azotun böyük ehtiyatı atmosferdə mövcuddur. Fasiləsiz olaraq azot bu təbii «anbardan» göy-yaşıl yosunlar və paxlalı bitkilərin köklərində yaşayan xüsusi bakteriyalar tərəfindən mənimsənilir.

Tərkibində azot birləşmələri olan üzvi və mineral gübrələr torpaqda nitratlara (azot turşusunun duzları) çevrilərək, su ilə birlikdə bitkiyə daxil olur. Kök sistemi, budaqlar, yarpaqlar və meyvələrdə nitratlar fer- mentlərin təsiri ilə ammoniumun ionu NHVə qədər bərpa olunur və amin turşusunun əsasına təşəkkül tapır, sonra isə zülallara çevrilir, yəni mineral azot zərərsiz üzvi azota - təbii birləşmənin komponentinə çevrilir. Gübrə həddindən artıq daxil olduqda isə bitki onu mənimsəyə bilmədiyindən nitratlar meyvələrdə toplanır və insanlar ondan istifadə edir.

Nitratlar və nitritlər (azot turşusunun duzları) bir çox qida məhsullarının (o cümlədən hisə verilmiş donuz əti, vetçina, bəzi pendir və balıq çeşidləri) hazırlanmasında və konserviləşdirilməsində istifadə olunur.

Nitratların mənfi təsiri haqqında ilk dəfə XX əsrin 70-ci illərində Özbəkistanda söhbətlər yarandı, burada qarpız bitkisinə həddindən artıq ammonium selitrası verildiyindən, qarpızdan kütləvi olaraq, mədə- bağırsağın zəhərlənmə hadisələri baş verdi.

Dünya elmində nitrat haqqında çoxdan məlumat var idi. Hazırda nitratların insan və kənd təsərrüfatı heyvanları üçün yüksək toksikliyə malik olması hamıya məlumdur.

1. Nitratlar nitratreduktaz fermentinin təsiri ilə nitritlərə kimi bərpa olunur, bu da qanın hemoqlabini ilə qarşılıqlı əlaqəyə girərək, ondakı ikivalentli dəmiri üçvalentli dəmirə oksidləşdirir. Bunun nəticəsində metbemoqlobin maddəsi əmələ gəlir. Onun oksigenə dözümü olmadığından orqanizmin hüceyrə və toxumalarının normal tənəffüsü pozulur (toxuma hipoksiyası), nəticədə süd turşusu, xolestrin toplanır və zülalların miqdarı kəskin azalır. Methemoqlobinin qanda miqdarı 10%-ə çatdıqda əlamətsiz sianoz xəstəliyi müşahidə edilir, 20-50% olduqda bu xəstəlik

476

cKS> N-N=O Nitrozoaminlər kifayət qədər stabil birləşmə olub, uzun müddət ətraf

mühitdə dövr edərək, torpağı, suyu, havanı, bitkiləri çirkləndirir. Bir sıra regionlarda N - nitrobirləşmələrin yüksək miqdarı ekosistemə, insan və heyvanın sağlamlığına neqativ təsir göstərir.

Nitrozoaminlər torpaqda mövcud olduğundan onlar ekzogen yolla, yəni torpaq-bitki sistemi ilə bitkiyə daxil olur, onlar parçalana və bitkilər tərəfindən udula bilər.

Yüksək miqdarda NDMA balıq (31...35 mq/kq), ət (37...41) məhsullarında, pivədə (40...45) və mayada (560-59 mq/kq) aşkar edilmişdir. Süd və bitki məhsullarında, içki və şirələrdə nitrozoaminlərin miqdarı geniş hüdudda (0,01... 1,2 mkq/kq) rast gəlinir.

Bitkiçilik məhsullarında nitrozoaminlərin yol verilən konsentrasiya- sı yaş maddə hesabı ilə 0,005...0,01 mq/kq arasında dəyişir. Taxıl dənində NDMA və NDEA-nın miqdar cəmi 0,002 mq/kq-ı, pivədə 0,003, mayada - 0,015 mq/kq-ı keçməməlidir.

Bitkiçilik məhsullarında nitrozoaminin miqdarı hava şəraitindən, torpağın xassələrindən və istifadə edilən gübrələrdən asılıdır. Əlverişsiz hava şəraitində nitrozoaminlərin miqdarı çoxalır. Fosfor və kalium gübrələrindən istifadə edildikdə kartof yumrusunda NDMA və NDEA- nın miqdarı 4 dəfədən də artıq azalır. Kartof 9 ay müddətində saxlanıldıqda da onun nitrozoaminin miqdarı aşağı düşür.

Beləliklə, məhsullarda N - nitrozobirləşmələrin yüksək miqdarda toplanması daha çox insan fəaliyyətindən asılıdır.

Ərzaq xammalında və qida məhsullarında (NDMA və NDEA-nın cəm miqdarı) N - nitrozoaminlərin yol verilən səviyyəsi aşağıdakı kimidir (Poznyakovski, 1996), mq/kaq-dan artıq olmayaraq.

Ət və ət məhsulları 0,002

Hisə verilmiş ət məhsulları 0,004 Balıq və balıq məhsulları 0,003 Taxıl bitkiləri, paxlalılar.

krupa, un, çörək-bulka-

makaron məmulatı 0,002 Pivə bişirmə mayası 0015

Pivə, şərab, araq və digər

spirtli içkilər 0,003

Nitrat və onun törəmələrinin insan sağlamlığına təsiri Nitratlarla xroniki intoksikasiya orqanizmdə A, E, C, Bı və Be

vitaminlərinin miqdarının azalmasına səbəb olur.

475

Təzə hazırlanmış şirəni çox saxlamaq olmaz, belə olduqda tez bir zamanda nitratlar nitritlərə çevrildiyindən insan sağlamlığı üçün təhlükəli olur. Məsələn, çuğundur şirəsi bir sutka ərzində 37^-də nitritlər sıfırdan 296 mq/1, soyuducuda isə 26 mq/l-ə çatır. Məhsullar qurudulduqda və maye buğa verildikdə də nitratların miqdarı bir qədər artır.

24.2,3. Nitritlər Nitritlər torpaqda nitrifıkasiya və denitrifikasiya mikroorqanizmlə- rin

fəaliyyəti nəticəsində ammoniumun oksidləşməsi və nitratların bərpası kimi əmələ gəlir.

Adi şəraitdə onların miqdarı bitkidə və suda çox olmur. Lakin tər tərəvəzlər otaq temperaturunda saxlanıldıqda nitratların nitritlərə mikrobioloji çevrilməsi baş verə bilər, bunun nəticəsində onların miqdarı kəskin artır (3600 mq/kq-a qədər). Tərəvəzlər soyuducuda saxlandıqda da, nitritlərin miqları tədricən artır. Konservləşdirilmiş uşaq qidası bankası açıq vəziyyətdə saxlanıldıqda nitritlərin miqdarı olduqca yüksəlir. Nitritlər (qismən natrium nitriti) kolbas, ət və balıq məhsullarının hazırlanmasında (botulizmə qarşı) istifadə olunur. Qida məhsullarında və suda nitritlərin adi konsentrasiyası uşaqlar və yaşlı adamlar üçün təhlükəli sayılmır, lakin 3...6 aylıq südəmər uşaqlar üçün risk bir qədər yüksək ola bilər. Bəzi ölkələrdə ət, ət məhsulları, pendir və balıq məhsullarına nitritlərin əlavə edilməsi qanunla məhdudlaşdırılmışdır.

Ət məhsullarından nitritlərin böyük miqdarı duzlaşdırılmış ətdə (qaxacda), vetçinada (müvafiq olaraq 20...200 və 10... 180 mq/kq), ən az isə sosisdə (8... 10 mq/kq) aşkar olunmuşdur. Pendirdə bir qayda olaraq nitritlər az olur (Imq/kq-dan artıq olmayaraq).

N - nitrobirləşmələri. Bu maddələrin ümumi quruluşu belədir:

Rı R2

> N-N=0

Burada Rı və R2 alkil və ya aril qruplardır. N - nitrobirləşmələr kimyəvi birləşmələrə aid olub ətraf mühitin komponentlərində - torpaq, su, hava, bitkidə geniş yayılmışdır, odur ki, bu birləşmələr daim insana təsir göstərir. Bu göstəricilərdən çoxu hətta kiçik konsentrasiyada insanda şiş əmələ gətirir. Nitrozoaminin dozası 10... 14 mq/kq olduqda, bir müddətdən sonra kansorogen yarada bilər. N - nitrozoaminlər və N - nitrozoamidlər N - nitrobirləşmələrə aiddir. Aşağıdakı nitrozoaminlər geniş yayılmışdır: N - nitrozodimetilamin (NDMA), quruluşu belədir:

™;> N.N=0

VƏ N - nitrozodietilamin (NDEA), quruluşu belədir:

474

üzvi gübrələrin (peyin, kompost, sideratlar) verilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Lakin yaddan çıxarmaq olmaz ki, peyin də nitratların mənbəyidir. Ondan düzgün istifadə olunmadıqda tərkibində yüksək miqdarda nitratlar olan (YVK-nı keçən) məhsul alınar.

Məhsulda nitratların miqdarını aşağı salmaqda yaşıl gübrələr (yonca, acı paxla, noxud, çöl noxudu) yaxşı nəticə verir. Bu bitkilər dərinə işləyən yaxşı inkişaf etmiş kök sisteminə malikdir, torpağı yumşaldır. Çiçəklədiyi dövrdə yaşıl kütlə bellə xırdalanır və torpağa basdırılır. Sonrakı ildə belə sahədə daha gübrədən istifadə olunmur.

Tərəvəz bitkiləri meyvə və giləmeyvə ağaclarının altında kölgə şəraitində becərildikdə nitratların miqdarı 30...40% artır. Tərəvəz bitkilərinin yaxşı işıqlı (günəşli) sahədə becərilməsi məsləhətdir.

Kartofu suda bişirdikdə nitrat azotunun miqdarı 40...80%, buxarda bişirdikdə 30...70%, bitki yağında qızartdıqda 15% azalır.

Kələm bişirildikdə nitratların miqdarı 60%-ə qədər azalır.

Cədvəl 24.4 Bişirilmə prosesində nitratların miqdarının azalması

Məhsul N0^ mq/kq Azalma %-lə çiy halda bişirilmiş

Kələm 57,8 24,3 58 Yerkökü 34,6 28,8 17 Xörək çuğunduru 100,8 80,3 20 Təmizlənmiş kartof 39,0 23,5 40

Təmizlənməmiş kartof 32,6 27,2 17

Məhsulu marinada (turşuya) qoyduqda, qıcqırtdıqda və konserv- ləşdirdikdə nitratların bir hissəsi nitritə çevrilib onların miqdarı üçüncü- dördüncü gün yüksəlir, sonra isə azalır, beşinci-yeddinci gün nitritlər tamamilə yoxa çıxır. Ona görə konservləşdirilmiş və turşuya qoyulmuş məhsulun birinci həftə istifadəsi tövsiyə olunmur.

Cədvəl 24.5 Bəzi tərəvəzlərin şirəsində olan nitratların miqdarı

Məhsul İlkin məhsulda nitrat azotunun miqdarı, mq/kq

Məhsulun şirəsində nitratların miqdarı

mq/1 məhsulda miqdarı,

%-lə Yerkökü 148,8 64,8 44

Xörək çuğunduru 455,3 335,4 77

473

rallar olmur və ya vegetativ orqanlara nisbətən az toplanır. Bitkinin kök hissəsində, budağında, yarpaq saplağında nitratlar yarpağına nisbətən çox olıır {cədvəl 24.3).

Cədvəl 24.3

Bitkinin müxtəlif orqanlarında və hissəsində nitratlann miqdarı yaş kütləyə görə mq/kq)

Bitki Orqan NO]

Xörək 'çuğunduru yarpaq

kökmeyvə

1300.. .2000

220.. .3000 • yarpaq 600... 1500

Yerkökü yarpaq saplağı 1700... 3000 kökmeyvə 10...1200

Qabaqkimi və kələmkimilər fəsiləsinə daxil olan bitkilərdə NO^ -ün

miqdarı 3000 mq/kq-a qədər yüksəlir, paxlalılarda isə bu rəqəm 100 mq/kq-ı keçmir. Taxıl bitkilərinin toxumunda (dənində) nitratlar olmur, onlar əsasən, vegetiatv orqanlarda (yarpaq, budaq) toplanır. Tərəvəz və bostan bitkilərinin şirəli meyvələrində nitratlar aktiv şəkildə toplanır.

Kartof yumrusunun yumşaq hissəsində nitratlar az toplanır, onun qabığında və orta hissəsində nitratlar 1.1... 1.3 dəfə artıq olur.

Xörək çuğundurunun özəyi və uc hissəsində nitratlar yüksək miqdarı ilə fərqlənir.

Yerkökünün kökmeyvəsinin özəyində nitratlar onun qabığına nisbətən 1.5 dəfə çoxdur.

Pomidorun meyvəsinin qabığında onun toxum kamerasmdakına nisbətən nitratlar daha çoxdur.

Kələm başlığının daxili və xarici yarpaqlarında orta hissəsindəki yarpaqlarla müqayisədə daha çox nitratlar toplanır.

Mineral azot gübrələrinin ən yaxşı formaları ammonium sulfat və sidik cövhəri sayılır. Tərəvəz bitkiləri üçün ammonium və natrium sulit- rasından istifadə edilməsi tövsiyə olunmur. Azot gübrələrini fosfor və kalium gübrələri ilə birlikdə istifadə etdikdə daha uğurlu alınır. Ən yaxşı nisbət N:P:K= 1:06:08, yəni kalium gübrəsi üstünlük etməlidir. Fosfor və kalium gübrələrinin verilməsi tərəvəzlərdə nitratlann azalmasına səbəb olur. Azot gübrəsinin dozasına böyük diqqət verilməlidir. O, 1 m- sahədə 20 q-dan artıq olmamalıdır.

Tərəvəz bitkilərində nitratlann miqdarı əlavə gübrənin verilmə vaxtı da təsir göstərir. Azotun tərəvəz bitkilərinə əlavə verilmə vaxtı iyunun sonu, iyulun əvvəli daha təsirli olur. Əlavə azot gec, xüsusilə kökmeyvə və kələmin kütləvi yetişdiyi dövrdə verildikdə izafi nitratlann toplanmasına səbəb olur.

472

kütlədə nitratlann miqdarı dəfələrlə artır (40... 12000 mq/kq). Nitratlar hər bir mühitdə - torpaq, su, havada mövcuddur. Nitratlann özü yüksək toksikliyi ilə seçilmir, lakin mikroorqanizmlərin və ya kimyəvi reaksiya proseslərinin təsiri ilə onlar insan və heyvan üçün təhlükəli olan nitritlərə çevrilir. İstiqanlı orqanizmlərdə nitritlər daha mürəkkəb (daha təhlükəli ) kansorogen xassəli birləşmələr - nitrozoaminlərin əmələ gəlməsində iştirak edir.

Becərilən bitkilər arasında nitratlar ən çox xörək (qida) çuğunduru, spanaq, şüyüd, turp, kahıda toplanır. Onların miqdarı aşağıda göstərilir (yaş kütlədə mq/kq hesabı ilə):

Qarpız 40...60 Badımcan 80...270 Yemiş 40...500 Yaşıl noxud 20...80 Ağ baş kələm 600... 3000 Yunan qabağı 400...700 Kartof 40...980 Yaşıl soğan 40... 1400 Baş soğan 60...900 Yer kökü 160...2200 Xiyar 80...560 Pâtisson 160... 900 Şirin bibər 40... 330 Cəfəri 1700...2500 Ravənd 1600...2400 Kahı 400...2900 Turp 400...2700 Xörək çuğunduru 200...4500 Kərəviz 120... 1500 Tomat (pomidor) 10...190 Balqabaq 300... 130 Şühüd 400...2200 Lobya 20...900 Sarımsaq 40... 300 Spanaq 600...4000 Quzuqulağı (turşəng) 240...400 Estraqon 1200...2200

Qida məhsulunda nitratlann miqdarını azaltmaq üçün bitkinin düzgün becərilmə, saxlanma, istehsalı və nəzarəti üsullarından istifadə etmək lazımdır.

Bitkidə nitratlar qeyri-bərabər paylanır. Generativ orqanlarda nit-

471

fermentlorini aktivləşdirir və oksidləşdirmə proseslərinə müsbət təsir göstərir. Lakin normadan artıq olduqda insanda müxtəlfı xəstəliklərə səbəb olur.

Nikelə xroniki intoksikasiya burun-udlaq və ağciyər peşə xəstəliklərinin baş verməsinə səbəb olur, bədxassəli yeni törəmələrin əmələ gəlməsinə risk yaranır, dərinin allergiya zədələnməsi (dermatit və ekzema) müşahidə edilir. İşçilərin ağciyər xərçəngindən ölüm riskinin artması havada nikelin konsentrasiyası 500-1000 mkq/molduqda başlayır.

24.2.2. Nitratlar Kənd təsərrüfatı məhsullarının yetişdirilməsi nitratlardan istifadə

edilmədən qeyri-mümkün hesab edilir, belə ki, onlar bitkilərin azotla qidalanması üçün əsas mənbə sayılır. Bol və yüksək keyfiyyətli məhsul əldə etmək üçün torpağa mineral və üzvi gübrələr verilməlidir. Bitkinin azota tələbatı bir sıra faktorlardan - bitkinin növü və.sortu, hava şəraiti, torpağın xassələri və əvvəllər tətbiq olunan gübrələrin miqdarından asılıdır.

Kənd təsərrüfatı məhsulu əldə edilməsində nitratlardan istifadənin problemi əkinçilik mədəniyyətinin aşağı səviyyədə olması ilə bağlıdır. Mineral və üzvi azot gübrələrindən düzgün istifadə edilməməsi, onun yüksək dozalarla verilməsi nəticəsində torpaqda izafi miqdarda toplanan azot bitkilərdə çoxlu miqdarda nitratlann daxil olması baş verir. Bununla yanaşı, azot gübrələri torpaqda olan üzvi maddələrin mineral- laşmasından əmələ gələn nitratlann miqdarını artırır.

Nitratlar (A^^3 ) nitrat turşusunun (HNO3), nitritlər ) ^^ə nitrit

turşusunun duzlarıdır. Nitrat turşusunun duzlarından gübrə kimi istifadə edilir: natrium nitratı - natrium (Çili) selitrası, kalium nitratı - kalium selitrası (və ya sadəcə olaraq selitra), ammonium nitratı - ammonium selitrası, kalsium nitratı - kalsium selitrası adlanır.

Son zamanlar ətraf mühitin mühafizəsinə diqqətin artırılması torpaq, su, gübrələr və .bitkilər əsas nəzarət obyekti hesab olunur. Bir qayda olaraq nitratlann miqdarı torpaq üçün mq/100; yaş kütlə üçün isə mq/kq; quru maddəyə görə faizlə; bitki üçün mq və faizlə; su üçün isə mq/H^ ifadə olunur.

Nitratlar yer üzərində olan bitkilərin əsas qida elementi sayılır, çünki onun tərkibinə əsas qurucu material olan azot daxildir. Təbii şəraitdə (meşədə və ya çəməndə) bitkidə nitratlann miqdarı az olur (quru kütlədə 1...30 mq/kq), onların demək olar ki, hamısı üzvi birləşmələrə (ammonium turşusu, zülallar və s.) aiddir. Gübrə verilmiş torpaqdan becərilən mədəni bitkilərdə isə (kələm, kartof, çuğundur, kök və s.) quru

470

kənd rayonlarında 0,001-0,01 mkq/m-\ şəhərlərdə 0,003-0,01 mkq/m -^-ə çatır. Yüksək konsentrasiyalı arsen tərkibli kömürün yandırılması zamanı atmosferdə onun miqdarı xeyli yüksəkdir. Rusiya şəhərlərinin hava hövzəsinə hər il 1,0-1,5 min ton arsen daxil olur. Burada əsas tullantı mənbələri Krasnouralski, Kirovqrad, Revde, Karabaşdakı misəridən zavodlar və Novosibirsk, Çelyabinsk, Yuxarı Uraldakı metallurgiya zavodlarıdır.

Əksər su hövzələrinin suyunda arsenin konsentrasiyası YVK-nin səviyyəsindən çox olmur, lakin bəzi regionların yeraltı sularında o, xeyli artıq ola bilər. Bu, suların arsen ilə zəngin təbii xam mədənlərdən keçməsi ilə əlaqədardır.

Arsenin sağlamlığa təsiri. Arsen birləşmələrinin toksikliyi, onun orqanizmdən ayrılması sürəti və orqan və toxumalarda toplanma dərəcəsindən asılıdır. İşçilərdə xroniki arsen intoksasiyası aşağıdakı simptom- ların kombinasiyası ilə səciyyələnir: əsəb, mədə-bağırsaq, kardiova- skulyar və respirator pozuntuları, hemolit kənarlaşma, dəri zədələnməsi, qaraciyər və böyrəklərin funksional pozulması.

Arsen birinci, ən təhlükəli kanserogen maddələr qrupuna aiddir. Arsenin 10-100 mkq/m--' dərəcəsində xroniki təsiri (1 ildən artıq) ağciyərdə xərçəng xəstəliyinin baş vermə tezliyini artırır. Bu hala metallurgiya zavodları və arsentərkibli pestisidlər istehsal edən müəssisələrin işçilərində daha çox rast gəlinir. Siqaretçəkmə arsenin kanserogen effektini dərinləşdirir.

Nikel (lat. niccolum. Ni), Nikel atmosfer havasına metallurgiya zavodlarının, mədənçıxarma müəssisələrinin, daş kömür və mazutla işləyən energetik qurğuları tullantıları ilə daxil olur. Rusiyada nikel zavodundan (Monçeqorsk, Norilsk, Orsk, Yuxarı Ufaley, Nikel, Zapolyarnıy) hava hövzəsinə hər il 3,5-4,0 min ton nikel daxil olur. Norilskdə 1,0-2,5 mkq/m '^ konsentrasiyalı nikelə 200 min. Ural və Kola yarımadasının metallurgiya zavodları yerləşən beş şəhərində isə 0,4 mln-a qədər adam məruz qalır.

Torpaqda nikelin ən yüksək miqdarı (orta - 350 mq/kq, maksimum 1000 mq/kq-a qədər) əridici istehsalı yerləşən Rey şəhərində qeydə alınmışdır. Monçeqorskda (Kola yarımadası) nikel metallurgiya zavodunun ərazisindəki torpaqda nikelin orta konsentrasiyası 170 mq/kq, maksimal isə 5200 mq/kq təşkil edir. Bu göstərici Kamensk-Uralsk, Zlatous, Ala- payevsk, Polevsk şəhərləri ərazisində nikelin konsentrasiyası yüksəkdir.

Nikelin insan sağlamlığına təsiri. Orqanizmdə nikel zəruri elementlərdən biridir. Bitkilərdə miqdarı (yaş halda çəkisinə görə hesablandıqda) 5’10-5%, heyvandarlıqda 1,010-^%-dir. Heyvanların qaraciyəri, dərisi və endokrin vəzilərində olur. Müəyyən edilmişdir ki, o, arginaza

469

viyyəni keçməsi Belova şəhərində sinkəridən zavodun yaxınlığında becərilən tərəvəzdə qeydə alınmışdır. Kirovoqrad, Qornyak, Kamensk- Uralsk, Çelyabinsk, Vladiqafqaz şəhərlərinin və mədənlərin yaxınlığında yerləşən yaşayış məntəqələri ərazisindəki torpaqlarda kadmiumun ən yüksək orta miqdarı aşkar edilmişdir.

Kadmiumun sağlamlığa təsiri. Orqanizmdə kadmiumun saxlanmasına insanın yaşı təsir göstərir. Uşaq və yeniyetmələrdə onun sorulma dərəcəsi böyüklərdə olduğundan 5 dəfə yüksəkdir. Kadmium ağciyər və mədə-bağırsaq traktından absorbsiya olunaraq bir neçə dəqiqədən sonra qanda müəyyən edilir, lakin onun səviyyəsi ilk sutkalar ərzində tez azalır. O, kanserogen (2A qrupu), qonadotrop, embriotrop, mutag'en və nefrotoksiki təsirə malikdir. Hətta aşağı səviyyə çirklənmədə kadmiumun əhali üçün əlverişsiz təsirinin real təhlükə yaratması bu metalın yüksək bioloji kumulyasiyası (toplanması) ilə əlaqədardır. İşçi zonasında yüksək konsentrasiyalı kadmiumla qısa kontaktda olduqda yüngül fıbroza, ağciyər və qaraciyərin funksiyasının davamlı pozulmasına səbəb olur.

Kadmiumun hədəf orqanları qaraciyər, böyrəklər, ilik, sperma, boru var i sümüklər və qismən dalaq hesab olunur. Kadmium əsasən qaraciyərdə toplanır, onun orqanizmdə olan ümumi miqdarının 30%-ni təşkil edir. Kadmiumla xroniki zəhərlənmənin ən ağır forması İtay-İtay xəstəliyi sayılır. Bu xəstəlik ilk dəfə Yaponiyada aşkar olunmuşdur. Uzun illərdən bəri əhali mədəndən kadmium düşən çayın suyu ilə suvarılan tarlada becərilən düyü ilə qidalamrdı. Burada becərilən düyünün tərkibində kadmiumun miqdarı 1 mkq/q-a çataraq, orqanizmdə 300 mkq-ı keçir. Vitaminin və kalsiumun çatışmazlığı, həmçinin hamiləlik dövründə zəifləməsi ilə əlaqədar yaşı 45-i keçmiş qadınlarda bu xəstəliyin əmələ gəlməsinə patogenetik faktor səbəb olmuşdur. İtay^itay xəstəliyi skeletin deformasiyası ilə boyun qısalması, beldə və ayaq əzələlərində ağrılar, xəstələrdə «ördək yerişi» ilə xarakterizə olunur.

Kadmiumun kanserogen effekti bu metalın istehsalı ilə məşğul olan fəhlələrdə xərçəng xəstəliyinin əmələ gəlməsində təzahür olunur.

Arsen (As). Bu metal şərti olaraq esensial mikroelementi sayılır. Təbii halda onun bioloji transformasiyasının nəticəsi metilləşmiş birləşmələri halında mövcuddur. Arsen ətraf mühitə atıntılar, çirkab suları və metallurgiya istehsalı tullantıları (xüsusilə mis və qızıl ərintilərindən), dəri və azot gübrələri zavodlarından, həmçinin arsentərkibli kömürün yandırılmasından, insektofunqisidlərin istehsalı və istifadəsi zamanı atılır. Müəyyən şəraitlərdə o, dib çöküntülərindən maye fazaya miqrasiya edərək, səthi su mənbələrini çirkləndirir.

Arsenin ətraf mühitdə miqdarı. Atmosfer havasında arsenin miqdarı

468

1956-cı ildə əvvəl uşaqlar (mərkəzi sinir sisteminin), sonra isə böyüklər (hərəkət uyğunluğunun pozulması, eşitmə qabiliyyətinin pisləşməsi, həssaslığın itirilməsi) diaqnozdan keçirilmişdir. Görüş dairəsinin qısal- ması, əzələ riqidnostu, yüksək emosiyanın oyanması aşkar edilmişdir. Zərərçəkmiş adamların hamısı Minamata körfəzində tutulmuş balıq və molyuskalarla qidalanmışdır. Hərəkət koordinasiyasının pozulması pişik və quşlarda da müşahidə olunmuşdur. Onlarla insan ölmüş, bir çoxları sinir sistemində ağır zədələr almışdır. 1955-1959-cu illərdə Minama- tada doğulan hər üç uşaqdan birində mərkəzi sinir sisteminin pozulması; fiziki və əqli inkiaşfın kənara çıxması müşahidə olunmuşdur. Bu faciənin nəticələri neçə-neçə illər davam etmişdir, 12 mindən artıq adam körfəzə 200-dən 600 tona qədər civəni körfəzə atan kimya müəssisələrinə öz iddialarını bildirdilər.

İnsanların metilcivə ilə zəhərlənməsi civətərkibli funqusidlərlə dərmanlanmış (çirkləndirilmiş) taxıldan bişirilmiş çörəklə qidalanması ilə əlaqədar baş vermişdir (İraq, Qvatemala, Şərqi Pakistan) (cədvəl 12.4).

Kadmium (Cd). Kadmiumun ətraf mühitdə yayılması lokal xarakter daşıyır. O, ətraf mühitə metallurgiya istehsalının tullantıları ilə, qalvanik istehsalının çirkab suları ilə (kadmiumlamadan sonra), kadmium tərkibli stabilizatorlar, piqmentlər, boyalar istifadə olunan istehsal sahələrindən və fosfat gübrələrindən istifadə edilməsi nəticəsində daxil olur. Bundan başqa, kadmium iri şəhərlərin havasında təkərlərin sürtülməsi, bəzi plastik məmulatların, boyaların və yapışdırıcı materialların eroziyası nəticəsində mövcuddur.

Orqanizmə daxil olan əlavə kadmium mənbəyi siqaret çəkilməsi sayılır. Bir siqaretin tərkibində 1-2 mkq kadmium olur və onun 10%-ə qədəri tənəffüs orqanlarına daxil olur. Gün ərzində 30 ədəd siqaret çəkən adamın orqanizmində 40 il ərzində 13-52 mkq kadmium toplanır, bu qida ilə orqanizmə daxil olan miqdardan artıqdır.

İçməli suya kadmium istehsalat tullantıları ilə çirklənmiş su mənbələrindən, suhazırlığı mərhələsində reagentlərdən, həmçinin su kəməri konstruksiyalarının miqrasiyası nəticəsində daxil olur. Su ilə orqanizmə daxil olan kadmiumun payı ümumi sutkalıq dozanın 5-10%-i təşkil edir.

Atmosfer havasında kadmiumun normativi 0,3 mkq/m -\ su mənbələri suyunda 0,001 mq/1, torpaqda - qumlu və qumluca turş və neytral torpaqlarda uyğun olaraq 0,5, 1,0 və 2 mq/kq təşkil edir.

ÜST-nin tövsiyəsinə əsasən kadmiumun YVS (yol verilən səviyyəsi) həftə ərzində bədən kütləsinin 7 mkq/kq təşkil edir.

Kadmiumla çirklənmə mənbələri yerləşən ərazilərdə, onun çirklənmiş sahələrdə becərilən kənd təsərrüfatı məhsullarından izafi daxil olma ehtimalını nəzərə almaq lazımdır. Məsələn, kadmiumun yol verilən sə-

467

psixi-sinir sisteminə ziyan vurur. Civənin sağlamlığa təsiri. Civə liol zəhəri sırasına aid olub, sulfohid-

rat qrupu zülal birləşmələrini təcrid edərək, orqanizmin zülal mübadiləsini və fermentasiya fəaliyyətini pozur. Ətraf mühitdən qeyri-üzvi civənin əsas daxil olma yolu inhalyasiya hesab olunur. Atmosfer havasından insan orta hesabla sutka ərzində təxminən 1 mkq civə udur. Udulan civə buxarının 80%-ə qədəri ağciyərlərdə saxlanılır və qana daxil olaraq tez oksidləşir. Orqanizmə daxil olan civənin hamısı praktiki olaraq tez ion- laşır. İçməli su ilə və qida məhsulları ilə orqanizmə daxil olan civənin üzvi birləşmələri daha təhlükəli hesab olunur. Sutkada qəbul edilən su ilə orqanizmə 0,4 mkq-dan az civə daxil olur. İstehsalatda civə ilə təmasda olmayan civənin əsas mənbəyi qida, başlıca olaraq balıq və balıq məhsulları sayılır. Yüksək çirklənməyə məruz qalmış rayonlarda bu məhsullarda civənin sutkalıq qəbulu 300 mkq-a çata bilər, bu isə metil civə ilə zəhərlənməyə səbəb olur. Orqanizmə buxar halında daxil olan civə tez cift (plasent) vasitəsilə keçir. Civənin üzvi birləşmələri qeyri-üzvi birləşmələrə nisbətən orqanizmdə uzun müddət dəyişməz halda qalır və hamatoensefalik və cift maneəsindən gec keçir. Südverən anaların südündə civə birləşmələri toplana bilir, odur ki, balaca uşaqların qanında civə aşkar edilir. Qeyri-üzvi civənin yarımayrılması dövrü təxminən 80 sutka çəkir, daxil olan metilcivəninki isə 600 sutkadan artıq uzanır.

Civənin təsirindən baş verən xəstəliklər. 24.2 saylı cədvəldə bəzi ölkələrdə tərkibində metilcivə olan məhsullarla zəhərlənmə nəticəsində əhalinin ölüm və xəstəlik hadisələrinin miqdarı verilir.

Əhalinin metilcivə ilə ilk kütləvi xroniki zəhərlənməsi 1950-ci illərdə Yaponiyada qeydə alınmışdır. «Çisso» kompaniyasının tərkibində civə olan çirkab sularının Minamata buxtasına atılması civənin metilcivəyə transformasiyasına səbəb olmuş və bunun nəticəsində orada balıqla qidalanan yerli əhali zəhərlənmi.^dir. .

Cədvəl 24.2 Metilcivə ilə zəhərlənmə hadisələri

Ölkə (metilcivənin daxil olma mənbəyi)

İl Say ölüm xəstəlik

Yaponiya, Minamata (dəniz məhsulları) 1956 76 2262 İraq (civə tərkibli pestisidlərlə dərmanlanmış

taxıl) 1961 35 321

Şərqi Pakistan (dərmanlanmış taxıl) 1963 4 34 Ovetemala (dərmanlanmış taxıl) 1966 20 45 Yaponiya, Niqata (dəniz məhsulları) 1968 5 690 İraq (dərmanlanmış taxıl) 1972 459 6350

466

xarı qadınlar əziyyət çəkir. Civə (lig). Ən toksik metallardan biri olub, ətraf mühitdə geniş

yayılmışdır, trofık zəncirdə bioakkumiyasiya və hərəkət etmə qabiliyyətinə malikdir. Civənin qida zənciri üzrə hərəkətini sadə şəkildə aşağıdakı kimi göstərmək olar: su - dib çöküntüləri - biota (bentos, fıto - zooplankton), balıqla qidalanan balıqlar və quşlar. Biokimyəvi metilləşmə prosesləri nəticəsində su sistemlərində əmələ gələn qurğuşunun üzvi birləşmələri daha təhlükəlidir. Civə ətraf mühitə civə tərkibli filizlərin çıxarılması və əridilməsi, sulfıd filizlərindən əridib əlvan metalların alınması, filizdən qızıl əldə edildiyi, sellülozun ağardılması, xlor, kaustik, vinilxlo- rid, elektrik avadanlıqlarının (lampa, müxtəlif cərəyan mənbələri), ölçü və nəzarət cihazlarının (termometr, monometr), civətərkibli tibb preparatlarının, sementin istehsalı, civətərkibli pestisidlərin istifadəsi, daş kömür və mazutun yandırılması zamanı daxil olur. Tullantıların yandırılması zamanı da ətraf mühitə xeyli miqdarda civə daxil olur.

Atmosfer havasında civənin YVK 0,3 mkq/m"^, içməli suda 0,5 mkq/1, torpaqda isə 2,1 mq/kq təşkil edir.

Ətraf mühitdə civənin miqdarı. Civə atmosfer havasında əksərən qaz- şəkilli formada olur.

Civənin torpaqda toplanması üzvi karbon və kükürdün miqdar səviyyəsinə görə təyin edilir. Civənin torpaqla ana süxurdan irsən keçmiş təbii halda miqdarı 0,02-dən 03 mq/kq arasında tərəddüd edir, orta hesabla 0,06 mq/kq təşkil edib torpaq tipindən asılıdır. Şəhərlərdə torpaqda civənin miqdarı çoxlu miqdarda müxtəlif tullantıların olması ilə əlaqədar bir qədər çox olur.

Civə suda üzvi v’ə qeyri-üzvi vəziyyətdə ola bilər. İçməli suda civənin əsas mənbəyi çirkab suları ilə çirklənmiş su mənbələri (məsələn, xlor- qələvi istehsalı), atmosfer və su hazırlığında istifadə edilən reagentlər hesab olunur. Quyu suları bilavasitə quyu nasosları vasitəsilə də çirklənə bilər. Su mənbələrinin sularında civənin YVK səhiyyə-toksikoloji göstəricilərinə görə 0,5 mkq/1 təşkil edir. Ətraf mühitdə qeyri-üzvi civə metal üzvi birləşmələrə, o cümlədən yüksək zəhərli metilləşmiş civəyə çevrilir. O, sü mühitində bioloji proseslər nəticəsində əmələ gəlir və trofık zəncirə daxil olaraq yırtıcı balıqların (akula, tuns, durnabalığı) və dəniz məməli- lərinin (suiti, balina) oraqizmində toplanır. İnsan orqanizminə metil civənin daxil olması əsasən bu məhsullardan isttifadə edildikdə baş verir.

Toksiki maddələrin transsərhəd keçməsi, hətta Arktika regionu və digər sənaye mərkəzlərindən çox uzaqda yerləşən ərazilərin sülarını civə ilə çirkləndirir. Arktikanm ətraf mühitinin vəziyyətinə nəzarət və qiymətləndirilən Beynəlxalq Proqamm məlumatına görə, bu regionda civənin konsentrasiyası artmaqda davam edir və şimal əhalisi uşaqlarının

465

Qurğuşunun yüksək konsentrasiyası reproduktiv, əsəb (sinir), ürək- damar, immunitet və endokrin sistemlərinin dəyişməsinə səbəb olur. Onun toksiki təsiri böyrəklərin funksional vəziyyətinin dəyişməsində, hemoqlabinin əsası - hemanın sintezində, oksidləşmə metabolizmin proseslərində və mübadilə enerjisində təzahür edir.

Qurğuşunun psixi əsəb statusuna təsiri. Qurğuşunun təsirilə fəhlələrdə mərkəzi əsəb sisteminin zədələnməsi astenik sindromla (kəskin zəiflik, yuxunun pozulması, baş ağrıları, hafizənin və diqqətin aşağı düşməsi), qorxu hissinin, depressiyanın formalaşması ilə səciyyələnir, hərəkət pozuntuları ilə müşayiət olunur (iflicə qədər).

Əsəbilik əyilmə (kənara çıxma) kiçik uşaqlarda aşkar edilmişdir. Onlarda psixomotor reaksiyasını qurğuşunun orqanizmə daxil olmasını çirklənmiş torpaqla təmasda olmuş barmaqlarını, oyuncaqlarını yalamaqla əlaqələndirirlər.

Qruğuşunun təsiri ilə böyrəklərin funksiyasının pozulması, hələ XIX əsrdə qurğuşunlu boyalarla işləyən rəssamların sağlamlığını yoxlayarkən qeydə alınmışdır.

(Qurğuşunun uzun müddət orqanizmə daxil olduqda əvvəlcə böyrək kanallarında öz vəziyyətinə qayıda bilmə dəyişiklikləri baş verir. Sonra- lar isə daha kəskin ağırlaşmalar olur, bu isə xroniki, dönməyən nefropa- tiyanın inkişafı ilə nəticələnə bilər və böyrək çatışmazlığına keçər. Qurğuşunla 10 ildən artıq təmasda olan adamlarda xroniki nefropatiyanın inkişaf risk dərəcəsi çoxalır, böyrək xəstəliklərindən ölənlərin sayının artması müşahidə olunur.

Qurğuşunun təsirindən həm də xüsusilə çirklənmə rayonlarının yaxınlığında yaşayan uşaqların sidikayırma sistemi əziyyət çəkir. Məsələn, Sankt-Peterburqda akkumulyator zavodunun yaxınlığında yaşayan uşaqların böyrəklərinin fəaliyyətinin pozulması aşkar edilmişdir. Onların sidiklərində oksalatlarm miqdarının və sidiyin fıziki-kimyəvi xassələrinin dəyişməsi qeydə alınmışdır.

Qurğuşunun ürək-damar sisteminə təsiri. Qurğuşunun təsiri miokar- dada biokimyəvi pozuntularla nəticələnir, bu isə natrium-kalsium mübadiləsinin inqibirobaniyası hesabına mitoxondrin zədələnməsi ilə əlaqədardır. Sankt-Peterburqda akkumulyator zavodunun yaxınlığında yaşayan uşaqların qanının tərkibində qurğuşunun miqdarı çox olduğundan 000 ml qanda 20 mkq-dan artıq) onlarda ürək-damar sistemində müəyyən dərəcədə funksional dəyişikliklər, qismən ürəyin yığılma funksiyasının aşağı düşməsi aşkar edilmişdir.

İnsanın orqanizminə daxil olan qurğuşun sümüklərdə toplanır. Onun uzun müddətli təsiri dayaq-hərəkət aparatına da təsir göstərərək, asteoporozun inkişafına səbəb ola bilər, bundan çox vaxt 50 yaşdan yu-

464

də müşahidə olunur. Rusiyada belə şəhərlərdən Vladiqafqaz (Şimali Osetiya), Krasnouralski, Çelyabinski, Novosibirski, Kursk, Sibirsk, Po- dolski (Moskva vilayəti), Sankt-Peterburq (akkumulyator istehsal edən yaşayış rayonunun yaxınlığında) və b. göstərmək olar.

Torpağı yüksək səviyyədə qurğuşunla çirklənən şəhərlərdə sahə kənd təsərrüfatı məhsulları üçün istifadə olunduqda təbii ki, qurğuşun qida məhsuluna keçir. Məsələn, Uralın Karabaş adlanan kiçik şəhərində (Çelyabinsk vilayəti) misəridən zavod 1910-cu ildən etibarən işləyir, qabaqlar qurğuşun tullantıları ildə 2 min tona çatırdı. Hazırda havanın çirklənməsi xeyli aşağı olsa da, torpağın çirklənmə səviyyəsi son dərəcə yüksək olub, 1500-2000 mq/kq-a çatır. Belə torpaqda becərilən tərəvəzin tərkibində qurğuşunun miqdarı 1,5-2,5 mq/kq təşkil edir (YVK isə 0,5 mq/kq-dır). Digər metallurgiya istehsalı yerləşən Belovo-Kemerovsk vilayətinin şəhərlərində kartof və tərəvəzin tərkibində YVK-dan 70-90% artıq qurğuşun müşahidə edilir.

Qurğuşunun sağlamlığa təsiri. Qurğuşunun insanlara təsiri ən qədim zamanlardan məlumdur. Qədim Romada qurğuşun bahalı qabların hazırlanmasında, şərab istehsalında, su kəməri borularında istifadə edilirdi. Bunun nəticəsində romalılar qurğuşunla zəhərlənmədən əziyyət çəkirdilər, bunu Roma zadəganlarının sümüklərində qurğuşunun yüksək səviyyədə olması təsdiq edir. Qədim Romanın zəifləməsi (dağılması) səbəblərindən biri, Roma zadəganlarının qurğuşunla xroniki zəhərlənməsi rəvayəti mövcuddur.

insan orqanizminə qurğuşunun əsas hissəsi (70-80%) qida ilə, 10%- dən çoxu su ilə, 2-25%-ə qədəri isə atmosfer havasından daxil olur. Siqaret çəkənlər hər siqaret dənəsindən əlavə olaraq 1 mkq qurğuşun qəbul edir. ÜST insan orqanizminə həftə ərzində daxil olacaq normativ miqdarını onun bədəninin kütləsinin 0,05 mq/kq, FAO isə 3 mq/kq (04 mq/sutka) qədər müəyyənləşdirir.

Qeyri-üzvi qurğuşun respirator (nəfəs) və mədə-bağırsaq traktmdan keçdikdə orqanizm tərəfindən sorulur. Qana daxil olan qurğuşunun hamısı eritrositlər tərəfindən absorbsiya olunur və sümüklərdə toplanır. Qurğuşunun sümüklərdən yarımtbmizlənməsi 27 il davam edir.

Bir çox tədqiqatların məlumatına əsasən müasir insanın orqanizmində qurğuşunun miqdarı bizim əcdadlarımızda olan «təbii» səviyyədən 100 dəfə artıqdır. Həm də, hazırda dırnaqlarda toplanan qurğuşunun miqdarı bizim eradan əvvəlki insanlara nisbətən 7 dəfə, IV-XVIII əsrlərdə yaşayan insanlara nisbətən isə 2-5 dəfə çoxdur. Qrenlandiya, Antarktida buz laylarındakı qurğuşunun miqdarının öyrənilməsi göstərdi ki, son 3 min ildə atmosferdə onun konsentrasiyası 100 dəfə artmışdır.

463

Bir sıra ölkələrdə YVQM-ın Milli normaları hazırlanmışdır, bu normalar Rusiyanınkı ilə fərq verir.

Bəzi aqrotexniki üsulları, məsələn, istehsalın müxtəlif mərhələlərində (xüsusən, ilkin mərhələlərində) əhəngləmə, mineral və üzvi gübrələrin verilməsi istehsal olunan məhsulda ağır metalların toplanmasını minimuma endirmək olar.

Qida və yem kimi, yaxud toxumluq üçün istifadə edilən bitkilərin, texniki və meşə əkinlərində, gülçülükdə ağır metalların toplanmasını azaltmaq məqsədilə bioloji üsullardan-tolerant sortlardan və bitkilərdən istifadə oluna bilər.

Qurğuşun (Pb). Ən toksik metallardan biri olub bir sıra beynəlxalq təşkilatların, o cümlədən Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST), BTM-nin, toksik maddələrə və xəstəliklər üzrə Amerika agentliyi və digər ölkələrin analoji dövlət təşkilatlarının prioritet çirkləndirici maddələrin siyahısına daxil edilmişdir. Qurğuşun ətraf mühitə etilləşdirilmiş benzinlə işləyən avtomobillərin tullantıları ilə, metallurgiya müəssisələri, poliqrafiya müəssisələri, maşınqayırma istehsalı, akkumulyator istehsalı və digər qurğuşun tərkibli məhsullar istehsal edən müəssisələrin tullantıları ilə daxil olur. Etilləşdirilmiş benzindən bir çox ölkələrdə istifadə edilməsinin qadağan olunması ilə əlaqədar son illər atmosfer havasında qurğuşunun konsentrasiyası xeyli azalmışdır.

Qurğuşunun yol verilən konsentrasiyası (YVK) atmosfer havasında 0,3 mkq/m\ su mənbələri suyunda 30 mk/m^ (ÜST-nin tövsiyəsinə əsasən - 10 mk/1) müəyyən edilmişdir. Torpaqda qurğuşunun təxmini YVK-sı aşağıdakı kimi təşkil edir; qumlu və qumluca torpaqlarda - 32, turş (gil- licə və gilli) torpaqlarda - 65 və neytral turşuluğa yaxın torpaqlarda - 130 mq/kq.

Ətraf mühitdə qurğuşunun miqdarı. Hazırda praktiki olaraq ətraf mühitin bütün komponentləri qurğuşunla çirklənməyə məruz qalmışdır. Atmosfer havasından başqa qurğuşuna içməli sularda, torpaqda və qida məhsullarında da rast gəlinir.

Qurğuşun içməli suya polivinilxlorid məmulatlarından istifadə etməklə əlaqədar daxil ola bilər, bura tərkibində iki və üç əsaslı qurğuşun- sulfat, ikiəsaslı qruğuşun-stearat və birəsash qurğuşun-karbonat olan stabilizatorlar aiddir. İzafi miqdarda qurğuşun içməli suya metallurgiya və digər istehsalatlara yaxın yerləşən yaşayış məntəqələrində daxil ola bilər.

Əlvan metallar istehsal edən şəhərlərdə torpağın tərkibində qurğuşunun miqdarı 1000-2000 mq/kq-a çata bilər. Torpağın qurğuşunla yüksək səviyyədə çirklənməsi, xüsusilə, qurğuşun əridilməsi və qurğu- şuntərkibli akkumulyatorlar istehsal edən müəssisələr yerləşən şəhərlər-

460

Beləliklə, bitkinin müxtəlif orqanlarının ayrı-ayrı hissəsində və toxumasında ağır metalların paylanmasını bilərək onların təhlükəlik dərəcəsini qiymətləndirmək olar. Bu, bitkinin təhlükəli hissəsini kəsib kənarlaşdırmağa əsas verir. 24.1 saylı cədvəldə qida məhsulunda ağır metalların yol verilən konsentrasiyası (YVK) göstərilir.

Cədvəl 24.1 Qida məhsulunda və ərzaq xammalında ağır metalların

yol verilən konsentrasiyası (YVK), mq/kq

Qida məhsulu Qurğuşun Kadmium Civə Mis Sink Arsen Taxıllar 0,2(03) 0,1 (0,03) 0,03 1,0 50,0 0,2 Qarabaşaq 0,5 (03) 0,04 0,03 15,0 50,0 0,2 Çörək 0,3 0,05 0,01 5,0 25,0 0,1 Xörək duzu 2,0 0,1 0,01 3,0 10,0 1,0 Qənd 1,0 0,05 0,01 1,0 3,0 0,5 Konfet 1,0 0,1 0,01 15,0 30,0 0,5 Süd 0.1 (0,05) 0,03 (0,02) 0,005 1,0 5,0 0,05 Kərə yağı 0,1 0,03 0,03 0,5 5,0 0,1 Şor, pendir 0,3 0,2 0,02 4,0 50,0 0,2 Bitki yağı 0,1 0,05 0,03 0,5 5,0 0,1 Tər tərəvəz 05 003 0,02 5,0 10,0 02 Meyvə, giləmeyvə 04 003 0,02 5,0 10,0 02 Göbələklər 05 01 005 10,0 20,0 05 Çay 10,0 1,0 0,1 100,

0

- 1,0 Ət və toyuq 05 005 003 5,0 70,0 01 Yumurta 03 001 002 3,0 50,0 01 Heyvan piyi 0,1 003 003 05 5,0 1,0 Böyrək 1,0 1,0 02 20,0 100,0 1,0 Ət 06 03 01 20,0 100,0 1,0 Balıq (təzə) - - -

Çay balığı 1,0 02 06 10,0 40,0 1,0 Dəniz balığı 1,0 02 04 10,0 40,0 5,0 Molyusk, xərçəng 10,0 2,0 02 30,0 200,0 2,0 Mineral su 0,1 0,01 0,005 1,0 5,0 01 Pivə, şərab 03 003 0005 5,0 10,0 02 İçkilər 03 003 0005 3,0 10,0 01 Uşaq qidası: - - - -

süd əsasında 005 002 0005 1,0 5,0 0,05 dən əsasında 0,1 002 001 5,0 10,0 0,1 ət əsasında 03 003 002 5,0 50,0 01 tərəvəz əsasında 03 002 0,01 5,0 10,0 0,2

Qeyd: Mötərizədə uşaq və dietik qidalanması üçün YVK göstərilir.

459

uşun, civə, kadmium, arsen, sink, nikel və başqaları sayılır. Ətraf mühitə daxil olan ağır metalların təxminən 90%-i torpaqda toplanır. Sonra isə onlar təbii sulara miqrasiya olunur, bitkilər tərəfindən udulur və qida zəncirinə qoşulur.

Qurğuşun, civə, kadmium, arsen və sinkin texnogen vasitələrlə ətraf mühitdə daha çox toplanması ilə əlaqədar əsas çirkləndiricilər sayılır.

Qida məhsullarının qəbulu zamanı insanın xəstələnmə riski müşahidə edilməyən ağır metalların yol verilən miqdarı onun növündən asılıdır; həftə ərzində - qurğuşun - 3 mq, kadmium - 0,4.. .0,5 mq, civə - 0,3 mq.

Canlı orqanizmlərdə ağır metallar iki rol oynayır. Az miqdarda onlar bioloji aktiv maddələrin tərkibinə daxil olub onun həyat fəaliyyət proseslərinin normal gedişini nizama salır. Texnogen çirklənmə nəticəsində bu müvazinət pozularaq canlı orqanizmlər üçün mənfi, bəzən fəlakətli nəticələrə səbəb olur. İnsan orqanizminə daxil olan ağır metallar əksər halda qaraciyərdə toplanır və olduqca tədricən ayrılır. Əvvəlcə onlar əsas etibarilə böyrəklərdə toplanır.

Bitkiyə daxil olduqda ağır metallar onun orqanları və toxumalarında olduqca qeyri-bərabər yayılır. Məsələn, bitkinin kök sistemində sink yerüstü hissəsinə nisbətən çox yığılır. Yerüstü orqanlarda sink əksər halda köhnə yarpaqlarda toplanır. Buğda bitkisinin kökləri yarpağına nisbətən yüksək miqdarda qurğuşun və kadmium toplanması ilə fərqlənir.

Ağır metallar bitkilərin reproduktiv orqanlarında vegetativ orqanlarına nisbətən az toplanır. Ağır metlların udulması, nəqli, metabolizmi, orqanlarda və toxumalarda paylanması becərilən bitkilərin növ və sort xüsusiyyətləri ilə sıx bağlıdır, onlara ekoloji və antropogen faktorlar da təsir göstərir. Ağır metalların tərəvəz bitkilərində yayılma xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi vacibdir. Yer kökünün kökmeyvəsində (dəmirdən başqa) uc hissəsindən başcıq hissəsinə doğru ağır metalların miqdarı azalır. Kökmeyvənin başcıq hissəsində dəmirin miqdarı yüksək olur, qalan hissədə isə bərabər paylanır, orta hissəsində sinkin və qurğuşunun, qabığında isə mis, marqan, kadmium və dəmirin miqdarı yüksək olur.

Xörək (qida) çuğundurunun kökmeyvəsinin aşağı hissəsində nisbətən başqa bütün metalların miqdarı yüksək olur, orta hissəsində isə mis və dəmirin miqdarı az olur, silindrin orta hissəsində sink və qurğuşun, qabığında isə mis, marqan, kadmium və dəmirin miqdarı yüksək olur.

Kartof bitkisinin yumrusunun orta yumşaq hissəsində kadmium, sink və qurğuşunun miqdarı az olur, yumrunun kənar hissəsində dəmirin miqdarı yüksək olur. Mis kartof yumrusunun bütün hissələrində bərabər paylanmışdır. Kələm digər tərəvəz bitkilərindən və kartofdan sinkin yüksək, kalsiumun az miqdarı ilə fərqlənir. Bütün elementlərin miqdarı kənardan orta hissəyə doğru artır (təxminən 3...5 dəfə).

458

24.1.2. Aqroekosistemin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi Qida məhsullarının insanın, yemin heyvanın sağlamlığına neqativ təsirini

qiymətləndirmək və onun qarşısını almaq üçün yol verilən konsentrasiya (YVK), «yolverilən qalığın miqdarı» (YVQM) və ya «maksimum yolverilən səviyyə» (MYVS) anlayışlarından istifadə edilir. Ekolo- ji-toksikoloji normativ, yol verilən konsentrasiya - məhsulda maddələrin konsentrasiyası (qida məhsulunda, yemdə) məhdud olmayan vaxt ərzində (gündəlik təsir zamanı) insanın və heyvanın sağlamlıq vəziyyətində sapma (kənara çıxma) aşkar edilmir. Qida məhsulunda kimyəvi maddələrin YVK-sı yol verilən sutkalıq doza və ya yol verilən sutkalıq daxil olma (YVSD) nəzərə alınaraq təyin edilir, belə ki, qida rasionunun müxtəlifliyi və onun kimyəvi tərkibi hər bir qida məhsulundakı kimyəvi maddələrin yol verilən miqdarını normalaşdırmağa imkan vermir.

Qida məhsullarında və yemdə çirkləndirici maddələrin miqdarının hüdudu müxtəlif orqanizmlər üçün preparatların toksiklik dərəcəsinin öyrənilməsi nəticələrinə əsaslanaraq təyin olunur. Məhsulun tərkibində çirkləndirici maddələrin miqdarı YVK, YVQM və MYVS-dən artıq olarsa, belə məhsulun qida və ya yem kimi istifadəsinə icazə verilmir.

Bitkilər üçün elementin (aqrokimyəvi maddənin) toksiklik dərəcəsini qiymətləndirdikdə elementin konsentrasiyası nəzərə alınır.

Letal (öldürücü) konsentrasiya bitkinin məhv olmasına səbəb olur.

24.2. QİDA MƏHSULUNU VƏ

YEMİ ÇİRKLƏNDİRƏN MADDƏLƏR

24.2.1. Ağır metallar. Ağır metallarla çirklənmə və onun insan sağlamlığına təsiri

Təbii mühitin çirklənməsinə həsr olunan ədəbiyyatlarda vanadium, nikel, dəmir, marqans, civə, kadmium, kobalt, mis, qurğuşun, arsen, qalay, sürmə, selen, xrom və sink şərti olaraq ağır metallar adlanır, hərçənd kimyaçıların nöqteyi nəzərincə bu elementlərin hamısı həqiqi metal sayılmır. Təbiətdə ağır metalların əksəriyyəti yalnız çox az konsentrasiyada bitkilər və bakteriyalar üçün əlverişlidir. Dəmir, mis, sink, selen, marqans, molibden və bəzi digər elementlər mikrodozalarda canlı orqanizmlər üçün zəruridir. Onlar yalnız böyük, izafi dozalarda təhlükəlidir. Qurğuşun, kadmium, arsen, civə və onun birləşmələri istənilən konsentrasiyada əksər ali bitkilər və bir çox digər bitkilər üçün zəhərlidir. Lakin son tədqiqatlar göstərdi ki, hətta civə kimi toksik element mikroorqa- nizmlərdə leykositlərin aktivliyini və maddələr mübadiləsini, həmçinin canlı orqanizmlərin dezintoksikasiyasmı stimullaşdırır.

Çirkləndirici maddələrdən ən təhlükəli sayılan ağır metallar - qurğ-

457

XXIV FƏSİL

EKOLOJİ TƏHLÜKƏSİZ MƏHSULUN İSTEHSALI

24.1. EKOLOJİ-TOKİSKOLOJİ NORMATİVLƏR

24.1.1. «Ekoloji təhlükəsiz məhsul» anlayışı Kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin ekologiyalaşdırılmasının əsas vəzifəsi

tkoloji təhlükəsiz məhsul istehsal etməkdir. Ekoloji təhlükəsiz kənd təsərrüfatı məhsulu anlayışı sağlam və əlverişli həyat mühitində insanların təbiətlə harmoniya şəraitində yaşamaq hüququna əsaslanır. Ekoloji təhlükəsiz kənd təsərrüfatı məhsulu dedikdə, təyin olunmuş ümumi gigiyena, texnoloji və toksikoloji normativlərə uyğun gələn, insan və heyvan sağlamlığına və ətraf mühitin vəziyyətinə neqativ təsir göstərməyən məhsul nəzərdə tutulur. Müasir dövrün kəskin problemi sayılan doyunca yeməmək, aclıq və yoxsulluq problemi keyfiyyət məhsullardan istifadə olunması ilə əlaqədar daha da ağırlaşaraq xəstəliklərlə və ölümlə nəticələnir. Bununla belə, kifayət qədər resurslar vardır və onların istifadəsi üçün qərarlar və texnologiya hazırlanmışdır. Lakin təəssüflər olsun ki, öhdəliklər və məsuliyyət çatışmır.

Ksenobiotiklərin (canlı biosfer üçün yad maddələr: pestisidlər, ağır metallar, fenollar, detergentlər, plastik kütlələr və s.) əlverişsiz təsiri kimyəvi maddələrin bir və ya bir neçə ekoloji zəncirlə miqrasiyası ilə əlaqədardır:

Ksenobiotiklər - hava - insan; Ksenobiotiklər - su - insan; Ksenobiotiklər - qida məhsulları - insan; Ksenobiotiklər - torpaq - su - insan; Ksenobiotiklər - torpaq - bitki - heyvan - insan və s.

Torpaqaltı yollarla miqrasiya yollan nə qədər uzun olsa, ksenobiotik insan sağlamlığına az təhlükəli olur, belə ki, ekoloji yollarla hərəkəti zamanı kimyəvi maddələr destruksiyaya və çevrilmələrə məruz qalır.

İnsan orqanizminə müntəzəm surətdə daxil olan zəhərli maddələrin 70%-ə qədəri qida, 20%-i hava, 10%-i isə su vasitəislə düşür.

Rusiyada məhsulun təxminən 30...40%-i arzuolunmaz inqrediyent- lərlə çirklənmişdir, içməli suyun da 70%-i çirklənmişdir. Bununla yanaşı, energetika (xüsusilə lES), sənaye, nəqliyyat tərəfindən ətraf mühit, məhsullar, o cümlədən aqrosfer çirklənməyə məruz qalır.

456

Aparılan tədqiqatların nəticəsi göstərir ki, üzvi gübrələr (sideratlar istisna olmaqla) azotun bioutilizasiya əmsalının ölçüsünə görə xeyli üstünlük (25...65%) təşkil edir, bu, üzvi gübrələrin yenitörəmə prosesinə müsbət təsirilə izah edilir. Üzvi və mineral gübrələr (NPK üzrə yarım

nomra ilə) birgə istifadə edildikdə K^, təkcə üzvi gübrələrin tətbiqinə nisbətən

19...26% aşağıdır. Verilən gübrələrin minerallaşma və humuslaşma prosesinə təsirini

ı/'N

səciyyələndirən inteqral kəmiyyət göstəricisi kimi, torpağın həm

effektli, həm də potensial münbitliyini əks etdirir. Humuslaşma və minerallaşma proseslərinin optimal uyğunluğu fonunda bioutilləşmə nə qədər yüksək olarsa, azottərkibli gübrələrin istifadəsi də bir o qədər səmərəli, ətraf mühitə kimyəvi yük isə az olar. *

Lakin azottərkibli gübrələrdən istifadənin effektliyinin obyektiv aq-

roekoloji qiymətləndirilməsi deyil, həm də və əmsallarının nisbətini bilmək

vacibdir, bu, pedosferin davamlığmın dəyişməsini müəyyən etmək üçün

əhəmiyyət kəsb edir. nisbəti mineral

laşma və humuslaşma prosesləri arasında qarşılıqlı əlaqənin mahiyyətini

yüksək dərəcədə əks etdirir. Diametral, bir-birinə əks olan bu kimi proseslərin

optimallaşdırılması əkinçiliyin ekoloji sisteminin formalaşmasının əsas

problemi olub, onun müvəffəqiyyətli həlli aqroekosistemin torpaq balansında

ekoloji tarazlığa nəzarət etməyə və ona məqsədyönlü təsir göstərməyə imkan

yaradır. Becərilən bitkilərin məhsuldarlıq səviyyəsi və torpaq münbitliyinin

təkrar istehsalının miqyası məhz minerallaşma və humuslaşma proseslərinin

balanslaşdırılmasından asılıdır. Torpaqda daima baş verən bu proseslərə

kəmiyyət nəzarəti ekoloji baxımdan kifayət qədər əhəmiyyət daşıyır. Beləliklə, gübrə azotunun bioloji utilizasiya göstəricisi torpaq blokunun

(aqroekoloji) davamlılıq meyarı ola bilər, bu meyar bütövlükdə aqroekosistemin davamhğı haqqında fikir söyləməyə imkan verir. Ekoloji davamlılıq meyarı (Edav.) torpaqda diametral, bir-birinə əks olan minerallaşma və humuslaşma proseslərinin balanslaşma dərəcəsini kəmiyyətcə qiymətləndirməyə imkan verir, bu, effektli və potensial münbitliyin optimallaşdırılması prosesinin modelləşdirilməsi üçün olduqca vacibdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, əkin dövriyyəsinin rotasiyası ərzində :

nisbəti pedosferin (torpağın) ekoloji davamlığına və aqroekosiste-

mə (gübrədən istifadəyə və digər aqrotexniki üsullara) təsir meyarı kimi istifadə edilə bilər.

455

bitliyinin məqsədyönlü istifadəsi metodlarının hazırlanması mühüm elmi-praktiki vəzifə olub kompleks həlli (o cümlədən problemin aqroekoloji aspektlərinin) tələb olunur.

Azotun kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsulu ilə (tərəfindən) aparılmasını (çıxarılmasını) torpağın üzvi maddələrinin minerallaşması prosesinin intensivliyinin kəmiyyət göstəricisi kimi göstərmək kifayətdir. Hu- musəmələgəlmə prosesi, əksinə, bilavasitə azotun torpaqda toplanması ilə bağlıdır, odur ki, onun miqdarı ilə humus ehtiyatının artmasım hu- musəmələgəlmənin obyektiv göstəricisi kimi qəbul etmək olar.

Yuxarıdakılardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, aqroekosistemin torpaq

blokunda humuslaşma və minerallaşma proseslərinin balanslaş- dırmasını

aqroekoloji parametrə - azot gübrəsinin bioloji utilizasiya (istifadə) əmsalının

() təyininə əsaslanaraq real qiymətləndirmək olar. Azot gübrəsinin

mənimsənilmə əmsalının onun akkumulyasiya əmsalına

nisbəti / ^ak.) torpaqda minerallaşma və humuslaşma proseslə

rinin balanslaşma dərəcəsini, deməli, əkin dövriyyəsinin rotasiyasında

torpaqəmələgəlmə prosesinin istiqamətini əks etdirir. Ehtimal ki, bu nisbət

digər göstəricilərlə yanaşı, yüksək məhsuldar aqroekosistemin da- vamlığını

qiymətləndirən obyektiv ekoloji meyar olar bilər. Aqroekosistemin torpaq

blokunun davamlılıq dərəcəsi aşağıdakı düsturla təyin edilir.

Burada, Edav - aqroekosistemin torpaq blokunun ekoloji davam- lığmm

inteqral göstəricisi; - əkin dövriyyəsi rotasiyasında bitki tərəfindən azotun

mənimsənilmə əmsalı, %; - əkin dövriyyəsi rota

siyasında humusun artımında azotun akkumulyasiya əmsalı, %.

Gübrə azotunun bioloji utilizasiyası (istifadəsi) bilavasitə onun torpağın effektiv və potensial münbitliyinə, həmçinin məhsuldarlığa və əkin dövriyyəsi tarlasında becərilən bitkilər tərəfindən azotun aparılmasına (çıxarılması) təsir xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır.

Mineral gübrə azotunun bioloji utilizasiya əmsalı əkin dövriyyəsində becərilən bitkilərin məhsulu tərəfindən azotun aparılması ilə təyin edilir. Yalnız texniki azotun sistemli verilməsi torpağın antiekoloji de- humuslaşma prosesini sürətləndirir. Üzvi azot gübrələrindən istifadə* edilməsi mineral gübrələrdən fərqli olaraq, mədəni bitkilərin azotla qidalanmasını yaxşılaşdırmaqla yanaşı, həm də, torpaqda humuslaşma prosesinin aktivləşməsinə səbəb olur, bu, bioutilləşmə əmsalının strukturunda öz əksini tapır.

454

olmaq üçün digər üsul mövud deyil. Antropogen yük əvvəlki səviyyədə saxlanılarsa və ya artırılarsa ətraf mühitin davamlığı durmadan aşağı düşməkdə davam edəcəkdir. Antropogen yük artdıqca ekosistemin dəyişmə miqyası genişlənir. Hər şey insanın öz əlindədir. O, yaşadığı mühiti dağıda da bilər, zərər yetirmədən qayğı ilə yanaşaraq ondan istifadə edə bilər, hətta onda yeni keyfiyyət, yeni ekoloji və estetik cizgi (əlamət) yarada bilər. Görkəmli ekoloq, akademik S.S.Şvars (1976) «yaxşı» biogeosenoza uyğun gələn beş əsas tələb irəli sürür (göstərir).

1. Trofık (qida) zəncirin bütün əsas həlqələrinin məhsulu (biokütləsi) yüksəkdir. Antropogen landşafta xas olan fıtokütlənin zookütləyə nisbətən üstünlüyü kəskin nəzərə çarpmır. Nəticədə çoxlu miqdarda oksigenin, heyvan və bitki mənşəli məhsulların sintezi təmin olunur.

2. Yüksək məhsula yüksək məhsuldarlıq uyğun gəlir. «Məhsuldarlıq X

biokütlə» məhsulu maksimaldır. Bunun nəticəsində təsadüfi və ya qanunauyğun xarici təsirlər səbəbindən ayrı-ayrı trofık səviyyələrdə biokütlənin mümkün itirilməsi tez bir zamanda kompensasiya olunur. Belə vəziyyət mühüm rol oynayır. Yüksək məhsul yüksək kompensasiya aktivliyinə təminat vermir.

3. Sistemin strukturu bütövlükdə və müxtəlif trofık səviyyədə xarici şəraitin geniş diapazonda biogeosenozun yüksək sabitliyini (homeostaz) təmin edir.

Homeostatik reaksiyanın yüksək mükəmməlliyi yalnız dominantlıq edən bitki və heyvan növünün populyasiyaları üçün deyil, həm də, bütövlükdə ekosistem üçün səciyyəvidir. Biosenozun dinamik tarazlıq vəziyyətdə saxlanılması biogeosenozun abiotik tərkibinin homeostazının vəziyyətini təmin edir (o cümlədən ərazinin hidroloji rejimini, atmosferin qaz tərkibini). Ekosistem yüksək «çətinliklərə, maneələrə» dözmək qabiliyyətinə malikdir.

23,10. MİNERALLAŞMA VƏ HUMUSLAŞMA PROSESLƏRİNİN

BALANSLAŞDIRILMASI - PEDOSFERİN EKOLOJİ DAVAMLIĞININ İNTEQRAL GÖSTƏRİCİSİDİR

Üzvi maddələrin yaranması və parçalanması torpaqəmələgəlmə prosesinin mahiyyəti hesab olunur. Bu məlum vəziyyətə əsasən aşağıdakı prinsipial mühüm nəticəyə gəlmək olar: minerallaşma və humuslaşma prosesləri arasındakı nisbət torpaqda ekoloji tarazlığa şərait yaradır. Göstərilən proseslərin balanslaşması torpaq blokunun, bununla da, bütövlükdə aqroekosistemin ekoloji davamlığının mahiyyətini əks etdirir. Torpağın ekoloji tarazlıq vəziyyətinə uyğun kəmiyyət parametrlərinin təyini, onun mahiyyətinin açılması və bunun əsasında torpaq mün-

453

təliklərdən mühafizə sistemi dəyişdirilir, daha sadə aqrotexniki əməliyyatlardan istifadə edilir.

Rekonstruksiya aparılan aqroekosistemlərdə eroziya prosesinin məhdudlaşdırılması sutoplayıcı hövzədə landşaft-biosfer səviyyəsində aparılmalı, torpağın hidroloji rejimi, morfologiyası, morfometriyası, eroziya relyefinin genezisi, torpağın eroziyaya qarşı davamhğının mə- kan-zamanca dəyişməsi, təsərrüfat mənimsənilməsinin müxtəlif mərhələsində antropogen faktorlar nəzərə alınaraq eroziyaya davamlı landşaft yaratmalıdır. Eroziyaya davamlı landşaftların yaradılmasına əsas hidfo- texniki, aqrotexniki, texnoloji və bioloji tədbirlərə səthi axımın nizama salınması, səthin planlaşdırılması, çoxillik bitkilərin səpini, yuyulmuş torpaqların replantasiyası, kontur-bufer zolaqların yaradılması və s. daxildir. Torpaqda üzvi maddələrin toplanmasında təmiz ekoloji mənbələr bitki qalıqları, kənd təsərrüfatı bitkilərinin əlavə məhsulları; sideratların torpağa verilməsi, eyni zamanda pH-ın yüksəldilməsini təmin edir, torpağın su-fiziki xassələrini yaxşılaşdırır. Siderat kimi paxlalı bitkilərdən istifadə edilməsi mikrob qruplaşmasının əlverişli balanslaşdırılmış strukturunun yaranmasında effektli üsul sayılır, asan parçalanan karbontər- kibli birləşmələrin və azotun mineral formasının ehtiyatının artmasını təmin edir. Ağır metallarla çirklənmiş torpaqların təmizlənməsi iki üsulla aparıla bilər: torpaqda onların hərəkətinə təsir göstərmək (məsələn, əhəngləmə yolu ilə) və ya bitkinin bu elementlərə tələbatı ilə (ionların antoqonizmi-sinerqizm qanunauyğunluğundan istifadə olunması, ağır metalları toplayan bitki növlərinin seçilməsi). Yaradılan aqrosenozlar yüksək məhsuldar olmaqla həm də, yerli ekosistemlərdə pozuntu yaratmamalıdır, ona görə də üçüncü mərhələdə bufer-zolaq və zona şəklində təbii bitki örtüyünün saxlanmasına, həmçinin yeni yaradılan aqroekosi- stemlə, təbii sistem arasında uyğunluq (nisbət) yaradılmasına yönəldilən işlər yerinə yetirilir.

Milyon illər təkamül ərzində təbii seçmə prosesində yüksək davam- hğa malik olan növlər və onların qruplaşmaları formalaşmışdır. Təbii biota mədəni növlərlə əvəz edildikdə, bir qayda olaraq mədəni növlər təbii mühitin «qəzəbinə» qarşı müqavimət göstərmək qabiliyyətini itirir. Uzunmüddətli təkamül nəticəsində əmələ gələn canlı orqanizmlərin müxtəlifliyinin saxlanması, genefondun qorunub saxlanması ilə yanaşı, həm də, təbii qruplaşmanın ətraf mühitin davamhğının təmin edilməsində mühüm rol oynayır. Məhz ona görə də, biosferin komponentlərinin müxtəlifliyinin saxlanması ekoloji təhlükəsizliyin və sosial-iqtisadi inkişafın davamlığma nail olmaqda mühüm şərt hesab olunur.

Antropogen yük azaldılarsa, biosferin müasir vəziyyəti davamlı ilkin vəziyyətinə qayıda bilər. Biosferin ilkin vəziyyətə qayıtmasına nail

452

meyarlara uyğun gələn yeni əkinçilik sistemini işləyib hazırlamaq lazımdır. Hazırlanacaq tədbirlər yalnız aqronomik və iqtisadi effektivliyi ilə deyil, həm də texnoloji həyata keçirilməsi, ekoloji mümkünlüyü və energetik məqsədəuyğunluğu (fayalılığı) ilə səciyyələnməli, təbii resursların qorunmasını və istehsalını təmin etməlidir.

Aqroekosistemin davamlığının müasir idarə olunması və bunun üçün praktiki vasitələrdən istifadə məqsədilə məhsulun miqdarı (kəmiyyəti) və keyfiyyəti, sərf olunan təbii və texniki resursların miqyası (həcmi) və ətraf mühitdə baş verən pozuntular arasında səmərəli kompromisə nail olunması nəzərə alınmalıdır. Bu parametrlərin vəhdəti müasir əkinçiliyin yeni tipini - adaptiv (adaptasiya) əkinçiliyi tipini səciyyələndirir. Yalnız hər hansı bir meyar prioritet (üstünlük) nəzərdə tutan alternativ əkinçilikdən fərqli olaraq adaptiv-kompromis əkinçiliyi balanslaş- dırılmış meyarlara çatmağa yönəldilib, bioloji və ənənəvi əkinçilik tipləri arasında aralıq forma sayılır. Bu zaman qida maddələrinin məhsulya- ranma prosesinə maksimum daxil olması və onların bitkinin real tələbatına daxil olma adaptasiya dinamikasını təmin edən minimum qidalanma rejiminin müxtəlif nizamlanma tipinə şərait yaradılması və onun həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur.

Bu strateji məsələnin həyata keçirilməsi məhsuldarlığın yüksəlməsini, məhsulun keyfiyyətinin artmasını və ya bu göstəricilərin optimallığı- nın saxlanmasını, gübrələrdən və torpaqdan qida maddələrinin xüsusi sərfini azaltmaqla vahid məhsulun əldə edilməsini və ətraf mühitə mənfi təsir göstərən yükün minimum formalaşmasını təmin etməlidir.

23.9. DAVAMLI AQROEKOSİSTEMLƏRİN

REKONSTRUKSİYASI VƏ YARADILMASI ŞƏRAİTİ

Aqroekosistemin müxtəlif funksiyasını, həmçinin antropogen faktorların təsiri altında dəyişməsini kəmiyyətcə aydınlaşdırmağa imkan yaradan kompleks indikator göstəriciləri qiymətləndirən meyarlar sistemindən istifadə edilməsi yüksək məhsuldar və davamlı aqrosistemlərin yaradılması üçün baza məlumatların toplanmasına şərait yaradır.

Yaradılan aqroekosistemin davamlığının yüksəldilməsinin birinci mərhələsində (səviyyəsində) qlobal, regional və lokal torpaq monitorinqi yerinə yetirilir, bura torpağın fiziki və bioloji deqradasiyası, onun çirklənməsi və qida rejimi, həmçinin ətraf mühitin ümumi vəziyyəti daxildir. İkinci mərhələdə pozulmuş duzlu və çirklənmiş torpaqların rekultivasiyası, aqrokimyəvi balansı pozulmuş torpaqların mədəniləşdirilməsi, relyefin dəyişdirilməsi və digər tədbirlər həyata keçirilir. Eyni zamanda əkin dövriyyəsinin strukturu, gübrələmə və bitkinin zərərvericilərdən və xəs-

451

diq olunmasına baxmayaraq, aqrar sektor inkişaf etmiş, elmi nailiyyətlərə əsaslanan kənd təsərrüfatı əməliyyatlarının yüksək dərəcədə enerji və texnologiya ilə təmin olunmuş ölkələrdə də ekoloji vəziyyət gərgin olaraq qalır. Bu isə, ənənəvi əkinçilik sisteminin təhlükəsiz olduğuna şübhə doğurmağa səbəb yaradır və alternativ istehsalat sisteminin hazırlanmasının labüdlüyünü irəli sürür. Belə sistemlərdən ən məşhur olanı əkinçiliyin bioloji sistemidir.

Bu sistemin inkişafının ilk mərhələlərində prioritet istiqamət, əsasən, insektisidlərdən imtina etməklə, bitki mühafizəsində bioloji və aqronomik üsulların tətbiqi nəticəsində yüksək keyfiyyətli bitkiçilik məhsulu almaq olmuşdur. Son illərdə əkinçiliyin bioloji sistemi ekoloji təmiz ətraf mühit konsepsiyasının tərkib hissəsi kimi geniş miqyasda təhlil olunur, bununla yanaşı, sintetik gübrələr daxil olmaqla aqrokimyəvi vasitələrdən istifadənin məhdudlaşdırılması məsələsi də diqqət mərkəzindədir. Müxtəlif fikirlərə əsasən, mineral gübrələrdən imtina etməklə bioloji əkinçilyin tətbiqində məhsul 40%-ə qədər azalır, əmək sərfi isə 25.. .30% artır. Lakin, bioloji əkinçilik ideyasının cəlbedici olmasına baxmayaraq, onun praktikada real tətbiqi iqtisadi cəhətlə yanaşı, bu sistemdə kənd təsərrüfatının «biologiyalaşdırılması» şəraitində aqroekosistemin fəal mexanizmi, onun davamlılıq hüdudu, ənənəvi əkinçiliklə müqayisədə yüksək keyfiyyətli məhsul alınmasını təsdiq edən faktorlar, həmçinin təbii birləşmələrə nisbətən sintetik gübrələrdə kimyəvi elementlərin yüksək dərəcədə zərərliliyini təsdiq edən əsasın (dəlilin) azlığı haqqında etibarlı nəzəriyyənin olmaması ilə əlaqədar dayandırılır. Məsələn, bioloji əkinçiliyin prinsipinə əsasən azot torpağa təkibində çoxlu miqdarda sidik cövhəri olan heyvanların ekskrementindən (nəcis peyin) ibarət üzvi gübrələr şəklində verilir. Bununla belə, bioloji əkinçilikdə sintetik yolla alınan sidik cövhərindən istifadə tövsiyə edilmir. Bununla yanaşı, bioloji əkinçilikdə bitkiçilik məhsulunun istehsal həcminin azalmasına təbii ekosistemlərin itirilməsi hesabına əkin sahələrinin artırılması ilə kompensasiya olunur.

.' Ona görə də, həqiqətən ənənəvi əkinçilik sistemində vahid sahədə •ä'qrar yükün dərəcəsi bioloji əkinçilik sistemi ilə müqayisədə hətta az ola bilər. Bioloji əkinçiliyə xas olan ciddi çatışmazlıqdan biri də, fosfor və kaliumun balansında torpağın qida rejiminə neqativ təsir göstərən mənfi qalığın (saldo) olmasıdır.

Yuxarıda göstərilən bir-birinə zidd olan iki konsepsiyanın üstünlükləri və çatışmazlıqları, aqroekosistemə antropogen təzyiqin çoxvariantlı formaları və kənd təsərrüfatı məhsulu istehsalının bütün mərhələlərinin intensivləşdirilməsi cəhdini (arzusu) nəzərə alaraq, həmçinin ətraf mühitin xeyli pisləşməsinə diqqət yetirərək, effektliyi daha geniş spektrli

450

Azot gübrələrinin lokal tətbiqi texnologiyasına əsasən, gübrə torpağa 10... 12 sm dərinliyində və toxum səpilən cərgələrdən 6...7 sm aralı verilir. Bitkilərin biotik faktorlara (xəstəliklərə) qarşı davamlığınm artırılmasına, təbii əsasda olan qoruyucu stimullaşdırıcı tərkib imkan yaradır, belə ki, bitki mühafizəsinin kimyəvi vasitələrindən istifadə olunması ətraf mühit obyektlərinin güclü çirklənməsinə səbəb olur, bu isə, insanın sağlamlığına təhlükə yaradır. Biostimulyatorlardan istifadə edilməsi belə neqativ hallar yaratmır. Belə preparat kimi sianobakteriya becərilir. Belə preparatla bitkinin kökünü işlədikdə xəstəliyin qarşısı alına bilər.

23.8. MÜXTƏLİF ƏKİNÇİLİK SİSTEMİNDƏ AQROEKOSİSTEMİN DAVAMLIĞI

İndiyə qədər elm və praktikada əkinçiliyin ənənəvi və bioloji sisteminə əsaslanan bir-birinə zidd olan iki konsepsiya formalaşmışdır.

Aqrokimyəvi vasitələrdən geniş istifadə olunan ənənəvi əkinçilik sistemindən istifadə edilməsi aqrosistemin yüksək məhsuldarlığını saxlayan istiqamətdir, bu, ekologiyaya sərf olunan xərcləri kompensasiya edir. Bu konsepsiya çərçivəsində aqronomik və iqtisadi meyarlar prioritet hesab olunur. Birinci halda kənd təsərrüfatı bitkilərinin əsas məhsulunda artımın ölçüsü (miqdarı), ikinci halda isə, əldə olunan məhsulun maddi və maliyyə xərclərinin ödənişi təhlil olunur.

Belə hesab olunur ki, əkinçiliyin ənənəvi sisteminin intensivləşdiril- məsi aqroekosistemin komponentlərinin deqradasiyasına səbəb olmur, həm də, onların sabitliyini, torpağın təbii münbitliyinin aşağı düşməsinin qarşısının alınmasını təmin edir. Torpağın münbitliyinə və ətraf mühitə yetirilən zərər (itki) səmərəsiz və ekstremal əkçinçilik üçün səciyyəvidir. Bu istiqamətdə aparılan əkinçilikdə pestisidlər, gübrələr və meliorantlardan balanslaşdırılmamış şəkildə, izafi dozalarla istifadə olunur, yüksək rütubətliyə malik olan rayonlarda ağır texnologiya tətbiq olunur, bitkilərin becərilməsində və torpağın meliorasiyasında zonal texnologiya pozulur, bu zaman intensivləşdirmə dedikdə, vahid ərazidə istifadə dərəcəsi və keyfiyyət nəzərə alınmadan resursların konsentrasiy- ası başa düşülür. Həqiqətdə isə, intensiv əkinçilikdə bitkilərin məhsuldarlığının artırılması kimyəvi vasitələrdən, bitki mühafizəsində bioloji üsullardan, meliorasiya üsullarından istifadə etməklə və zonal torpaq- ekoloji şərait nəzərə alınmaqla mütərəqqi texnologiyanın tətbiqi sayəsində təmin olunur, son nəticədə, bu əkinçilik sistemi torpağın münbitliyinin yüksəlməsinə, aqrolandşaftın çirklənmədən və deqradasiyadan qorunmasına şərait yaradır. Bu vəziyyət məntiqli olub təcrübələrlə təs-

449

x:

&

JZ

n

n> •o

t/5 rt>

C

•S ^ n C t- _£5

53 WJ o N

<

(U

Azotun dozası, kq/ha

Şəkil 23.2. Bitkinin məhsuldarlığına azot gübrəsinin artan dozası ilə təsiri qanunauyğunluğu. 1-taxılın məhsulu; 2-bitkinin azot gübrəsindən istifadəsi; 3- azot gübrəsinin itməsi; A, B, C-azot gübrəsinə qarşı bitkinin reaksiya tipi

Fizioloji zonada bitkilər maksimum məhsuldarlığa çata bilir, lakin verilən azot gübrəsinin təsirindən quru maddənin artımı minimum təşkil edir. Bu zona hüdudunda bitki orqanizminin fizioloji dəyişməsi potoloji vəziyyətə çatır; məhsulun maksimum vəziyyətində bir çox keyfiyyət göstəricilərinin pisləşməsi bunu təsdiq edir. Məlum olduğu kimi azotun aşağı dozasında optimum keyfiyyət alınır.

Metabolik reaksiya tipi zonası üçün boyartımı proseslərinin məhdud olması səciyyəvidir, bitkilərdə metabolizmin aralıq məhsulları toplanır, udulmuş nitrat azotunun çox hissəsi metabolizmə olunmur, xlo- rofillin əmələgəlmə sürəti və fotosintezin intensivliyi aşağı düşür, karbo- hidratlarm və mineral maddələrin mübadiləsi pozulur, nəticədə bitkinin məhsuldarlığı aşağı düşür. Metabolik reaksiya tipi şəraitində bitən bitkilər müxtəlif xəstəliklərə və zərərvericilərin hücumuna məruz qalır, onun •məhsulu texnoloji və gigiyena tələblərinə cavab vermir.

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin ekoloji təhlükəsiz texnologiya əsasında becərilməsi axtarışı və belə tədbirin hazırlanması hələ də aktual sayılır, belə ki, o, təbiətdən istifadənin səmərəlilik prinsipinə cavab verir. Məsələn, azot gübrələrinin lokal tətbiqi texnologiyası bu prinsipə aiddir. Bu, azotun torpağın kökyayılan qatında çevrilməsini tənzimləyir, ontoge- nezdə bitkinin gübrə və torpaq azotundan istifadəsini nizamlayır; məhsuldarlıq prosesinə və optimal keyfiyyət göstəricili məhsulun formalaşmasına istiqamətləndirici təsir göstərir. «Torpaq-bitki» sistemində azot

447

23.7. AQROFİTOSENOZUN ANTROPOGEN TƏSİRLƏRƏ QARŞI REAKSİYA

TİPLƏRİ

Aqrofıtosenoz aqroekosistemin mühüm komponentələrindən hesab edilir, onun məhsuldarlığı isə, kənd təsərrüfatı istifadəsində olan ekosistemin davamhğını və sabitliyini səciyyələndirir. Fitosenozun məhsuldarlığı daxili mexanizmlə nizamlanan təbii ekosistemlərdən fərqli olaraq, aqroekosistemdə məhsuldarlıq prosesi insanın aqrar fəaliyyətinin müxtəlif formaları şəklində nəzarət və idarə olunma tələb edir. Ona görə də, bitki, ontogenezin gedişində intensiv bilavasitə və ya transformasiya- lı antropogen təsiri «sınaqdan» keçirir, bu isə, həmişə məhsuldarlığın yüksəlməsinə səbəb olmur.

Təsir xarakterinə görə faktor hədd qoyulmuş (limitlənmiş), normal, optimal və öldürücü (məhvedici) ola bilər. Bitkinin hər bir təbii və ya antropogen faktora qarşı reaksiyası məlum əyrixətli asılılığa tabedir, bu, bioloji sistem üçün səciyyəvi olub, onun hüdudunda bitkinin reaksiya tipinə uyğun gələn bir neçə xarakterik zona təzahür (aşkar) olunur (şəkil 2T1). Hər bir zona müəyyən reaksiya tipinə uyğun gəlir.

Geniş intervalda azot gübrələrinin dozasında bitki məhsuldarlığının dəyişməsi qanunauyğunluğunun təhlili əsasında, məhsuldarlığın və maddələr mübadiləsinin dəyişməsi kimi təzahür olunan azotun miqdarına qarşı bitkinin reaksiyasını (norma) 3 tipə ayırmaq olar: kinetik (A), fizioloji (B) və metabolik (C). Birinci reaksiya tipi (A) bitkinin azotla hədd daxilində və normal təmin olunması, ikinci tipə (B) normal və optimal və üçüncü tipə (C) isə izafi (məhvedici) təmin olunması səciyyəvidir (şəkil 23.2).

Kinetik zonada bitki azotun konsentrasiyasmın artmasına aktiv reaksiya göstərir, boy artımı prosesi, tənəffüs, zülal birləşmələrinin sintezi güclənir, istifadə olunan gübrənin dozasından asılı olaraq məhsuldarlıq yüksəlir.

Fizioloji zonada bitkilər maksimum məhsuldarlığa çata bilir, Lakin verilən azot gübrəsinin təsirindən quru maddənin artımı minimum təşkil edir. Bu zona hüdudunda bitki orqanizminin fizioloji dəyişməsi potoloji vəziyyətə çatır; məhsulun maksimum vəziyyətində bir çox keyfiyyət göstəricilərinin pisləşməsi bunu təsdiq edir. Məlum olduğu kimi azotun aşağı dozasında optimum keyfiyyət alınır. Kinetik zonada bitki azotun konsentrasiyasmın artmasına aktiv reaksiya göstərir, boyartımı prosesi, tənəffüs, zülal birləşmələrinin sintezi güclənir, istifadə olunan gübrənin dozasından asılı olaraq məhsuldarlıq yüksəlir.

446

Cədvəl 23.1

Antropogen yükünün səviyyəsindən asılı olaraq mikrob

qruplaşmasının adaptasiya zoria dəyişikliyi

Adaptasiya zonası

Əlamətləri

Homeostaz Aktiv fəaliyyət göstərən qruplaşmanın ümumi biokütləsinin

dəyişməsi; qruplaşmanın tərkibinin və təşkilinin dəyişməməsi

Stres Dominantlıq dərəcəsi üzrə populyasiyaların yenidən paylanması;

torp^da toksinəmələgətirən mikroorqanizmlərin inkişafı; kənd

təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının 30...60% aşağı düşməsi

Rezistentlik Növ müxtəlifliyinin kəskin azalması; populyasiyanın bu faktoruna

qarşı davamlı mikroorqanizmlərin inkişaf üstünlüyü

Repressiya Mikroorqanizmlərin boy və inkişafının tamamilə eliminasiy- ası

(dayanması)

Antropogen yükün orta səviyyəsi mikrob təşkilinin populyasiyanın yenidən paylanmasına gətirib çıxarır, növ tərkibi isə olduğu kimi qalır. Bu adaptasiya zona üçün xarakterik cəhət aqrokimyəvi elementlərin və ağır metalların toplanması nəticəsində toksinəmələgətirən mikroorqa- nizmlərin inkişafı üstünlük təşkil edir.

Antropogen yükün yüksək səviyyəsində mikrob orqanizmin tərkibi dəyişir, əksəriyyət orqanizmlərin məhv olması nəticəsində mikrob orqanizmin növ müxtəlifliyi kəskin azalır. Mövcud faktora qarşı davamlı mikroorqanizmlərin inkişafı üstünlük təşkil edir. Yükün daha çox artması torpaqda mikroorqanizmlərin boy və inkişafını tamamilə sıxışdıraraq dayandırır (repressiya zonası).

Mikrob qruplaşmasına antropogen müdaxiləsi, onun tərkibinin və təşkilinin yenidən qurulması olduqca müxtəlif pozitivdən neytrala və mənfiyə qədər effekt verə bilər, əhəngləmə yolu ilə torpaqda turşuluğun kənarlaşdırılması azot fıksə edən mikrofloranın inkişafına şərait yaradır.

Mineral gübrələrin orta dozalarda verilməsi asan parçalanan kar- bontərkibli birləşmələrin izafi dərəcədə torpaqlarda mikrob aktivliyini stimullaşdırır. Bu, C:N nisbətinin yüksək olduğu bitki qalıqları ilə zəngin torpaqlaı^ xasdır.

Mineral qarışıqlarla çirkləndirilən atmosfer yağıntıları torpağın mikrob qruplaşmasının ciddi şəkildə pozulmasına səbəb olur. Atmosferin kükürd anhidridi, NH3 və NO3-İƏ çirklənməsi ilə əlaqədar olaraq azot-tuk gübrə zavodunun yaxınlığında meşə döşənəyində və torpağın üst horizontunda amonifıkatorlar və göbələklər üstünlük təşkil etmişdir, bununla belə, aktinomisetlər, sellilozitlər və nitrifıkatorlarm miqdarı kəskin azalmışdır.

444

maddələrindən xeyli artıq olmalıdır. Əgər xaricdən axın bioloji tələbatın yarısını təşkil edərsə, onda qapalı dövranın davamlığını saxlamaq mümkün olmur. Aqroekosistemin davamlılıq parametrləri aşağıdakılardır: torpağın funksiyası, rejimi və xassələri; aqrolıtosenozun mikrob qruplaşmasının strukturu, təşkili və məhsuldarlığı; biogeokimyəvi dövranın intensivliyi və balanslaşdırılması. Ekosistemin strukturunun dəyişməsi və ya onun parametrlərinin davamsız vəziyyət sahəsinə keçməsi onun davamhğınm itirilməsinə səbəb olur. Təbii və antropogen faktorların müvəqqəti təsirindən sonra ekosistemin əvvəlki davamlı tarazlıq sahəsinə qayıtması onun sabitliyini səciyyələndirir.

Şübhəsiz, aqroekosistemin davamlılıq və sabitliyinə məsul parametrlərdən aqrosenozun məhsuldarlığı mühüm əhəmiyyət daşıyır, müxtəlif səbəblərdən (məs., mineral qidalanmanın çatışmazlığı və ya izafi dərəcədə olması, quraqlıq və ya izafi rütubətlənmə, torpağın deqradasiyası və s.) müəyyən səviyyədən aşağı düşməsi aqrosistemin davamlı olmayan sahəyə keçməsini təsdiq edir. Lakin məhsulun aşağı düşməsi aqroekosistemin reaksiyasının son fazası olub qarşıda digər parametrlərin də (mikrob qruplaşmasının aktivliyi, biogeokimyəvi elementlərin tsiklləri- nin balanslaşdırılması, torpağın münbitlik səviyyəsi) dəyişməsinə gətirib çıxarır. Göstərilən parametrlərə nəzarət edilməsi davamlı pozuntuların gizli formasını aşkar etməyə imkan yaradır və aqrosistemin sabitliyi operativ saxlamaq üçün kifayətdir (yəni müəyyən vaxt ərzində parametrlərin xarakteristikasım saxlamaq).

Sistemli təhlil və riyazi modelləşdirmə metodlarından istifadə edərək, kompleks torpaq-aqrokimyəvi, ekoloji-fizioloji və ekoloji-toksikoloji tədqiqatlar daha obyektiv qiymətləndirmə sayıla bilər.

23.6. MİKROB QRUPLAŞMASININ ANTROPOGEN

TƏSİRƏ QARŞI REAKSİYASI

Mikrob qruplaşması torpağın biokimyəvi xassələrini təyin edir və birgə məskunlaşan müxtəlif orqanizm növlərinin birliyi olub müəyyən ekolojitrof vahidini təşkil edir. Ekosistemin bütün komponentlərinə nisbətən mikrob qruplaşması ekosistemin kənd təsərrüfatı mənimsənilməsi və digər antropogen təsir formasının, o cümlədən, çirkləndirici maddələrin mövcudluğu zamanı ekoloji vəziyyətin dəyişməsinə qarşı daha həssasdır. Get-gedə artan antropogen təzyiqlərə qarşı mikrob qruplaşması struktur-funksional dəyişikliyə məruz qalır və ardıcıl dörd adaptasiya zonası dəyişikliyi ilə ifadə olunur. Birinci adaptasiya zonasında (homeostaz zonası) mikrob qruplaşmasının biokütləsinin tərkibi və təşkili dəyişmir, yalnız ümumi kütlədə dəyişiklik gedir (cədvəl 23.1).

443

dər) məqsədyönlü inkişafı ilə təmin olunur. Bu zaman həm landşaft- coğrafi şərait (landşaftın təşkili və iyerarxiyası), həm də, bioekoloji (təbii miqrasiya yolu, tranzit dəhlizlər və s.) nəzərə alınmalıdır.

Aqrolandşaftın estetik və etik sərvətləri, mədəni - rekreasiya resursları da, uçota alınıb saxlanmalıdır.

23.5. AQROEKOSİSTEMİN DAVAMLIĞI

Müasir aqroekosistemlər - biotexnosfer məkanın formalaşması və inkişafında hakimlik edən faktorlardan biri olub, bəşəriyyətin həyatını təmin edən əvəzolunmaz vasitədiı*: Odur ki, onlar biosferdə baş verən proseslərdə və onun davamhğını saxlamaqda mühüm funksional rol oynayır. «Ekosistemin davamlılıq» dərəcəsi (kateqoriyası) əkinçiliyin müasir və perspektiv əhəmiyyətinin, aqroekosistemin idarə olunması üzrə praktiki tədbirlərin, həmçinin müasir aqroekosistemin rekonstruksiyasının və yenisinin yaranmasının effektivliyinin qiymətləndirilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Qeyd edildiyi kimi, aqroekosistemin davamlığı funksiyasını (fəaliyyətini) keyfiyyətcə itirməyərək, məkan və zaman daxilində sistemin öz parametrlərini və strukturunu saxlamaq və mühafizə etmək xassəsidir. Aqroekosistemlər insan fəaliyyəti nəticəsində yerüstü ekosistemin transformasiyaya uğramış hissəsidir. Onun strukturu və fəaliyyəti əlavə maddələrin (gübrələr, pestisidlər, meliorantlar) və enerjinin verilməsi köməyilə nizamlanır, becərilən bitkilərin optimal və sabit məhsuldarlığına və ətraf mühitin çirklənmədən mühafizəsinə zəmin yaranır.

Təbii ekosistemlər aqroekosistemlərdən fərqli olaraq qeyri-üzvi mühitdə canlı orqanizmlərin vəhdəti (birliyi) olub müəyyən ərazi zəbt edərək, bir-birilə maddələr mübadiləsi və enerji mübadiləsi ilə əlaqə saxlayır, özünü nizamlama qabiliyyətinə malikdir.

Sənaye dövründən əvvəl istifadə olunan torpaq sahəsi qurunun ümumi ərazisinin 5%-ə qədərini təşkil edirdi, bununla belə, insan orada istehsal etdiyi məhsulun 20%-dən azını istifadə edirdi. Beləliklə, insanın biosferdən istifadə etdiyi məhsulun ümumi payı 1%-dən də az təşkil edirdi. Ekosistemlərdə üzvi maddələrin sintezi və parçalanması prosesləri böyük sürətlə gedir, bu maddələrin qapalı dövranı pozulduqda ətraf mühitdə tez bir zamanda dağılma təhlükəsi yaradır. Məhz qapalı bio- kimyəvi dövran nəticəsində ekosistemin fəaliyyəti mümkün olur və üzvi birləşmələrin parçalanmasından alınan enerji əsasında həyata keçirilir. Odur ki, davamlılıq üçün vacib şərt ekosistemə qida maddələrinin axınının məhdud halda daxil olması sayılır. Uzvi maddələrin sintezi və parçalanma proseslərinin məhsuldarlığı, ekosistemə xaricdən daxil olan qida

442

məhsulların geokimyəvi çevrilməsinin sürəti və istiqaməti radiasiya balansını təyin edir. Rütubətlənmə rejiminin əhəmiyyətini də qiymətləndirmək lazımdır. Yalnız faktorların müxtəlifliyini, qarşılıqlı əlaqələrini və qarşılıqlı asılılığını birləşdirən kompleks yanaşma, landşaftların da- vamhğını və optimallaşmasını formalaşdıran vəzifələri düzgün və konstruktiv həll etməyə zəmin yaradır.

Landşaftın vəziyyətini, davamlığını və bəzi digər aspektləri səciyyələndirmək üçün aşağıdakı kompleks qiymətləndirmədən istifadə edilməsi tövsiyə olunur.

1. Təsərrüfat fəaliyyətinin konkret növü üçün aqrolandşaftın yararlı- lıq dərəcəsini təyin edən texnoloji qiymətləndirmə. Burada ərazinin təbii- resurs potensialını və ekoloji təsərrüfat vəziyyətini nəzərə almaq, landşaft haqqında kadastr məlumatları, ekspert və proqnoz qiymətləndirmə, qiymət göstəriciləri haqqında məlumatlar məqsədəuyğundur.

2. Müxtəlif təsirlərdən asılı olaraq aqrolandşaftın davamlığının aşağı düşmə dərəcəsini əks etdirən qiymətləndirmə, o cümlədən: bioloji (biotik komponentin və onun genefondunun əlverişsiz dəyişməsi dərəcəsinə görə); demekoloji (insanın sağlamlığına və sosial statusuna əlverişsiz təbii dəyişmələrin dərəcəsinə görə), bu bioindikasiya metodları ilə təyin edilir.

3. Faktiki və ya proqnozlaşdırma göstəricilərinin müqayisəsi yolu ilə aqrolandşaftın dəyişmə dərəcəsinin qiymətləndirilməsi.

Landşaftın formalaşma və fəaliyyət xüsusiyyətlərini nəzərə alan sistemli yanaşma mövqeyi, aqrolandşaftların optimallaşdırılmasına aşağıdakı şərtlər zəmin yaradır.

Birincisi, aqrolandşaftın müxtəlifliyini və davamlığını təmin edən torpaq sahələrinin strukturunun və fəaliyyətinin optimal səviyyədə formalaşması və saxlanması. Bu zaman landşaft fondunun geoekoloji monitorinqinə əsaslanmaq lazımdır, bu, aqroekosistemin, sahələrin və fa- siyaların ekoloji funksiyalarına görə müxtəlif tiplərini birləşdirməyə imkan yaradır.

İkincisi, aqrolandşaftın ekoloji optimallaşdırılması canlı təbiətin yerli genetik fondunun bərpasını və saxlanmasını təmin etməlidir.

Üçüncüsü, ərazinin su ilə təmin olunmasının bərpası və saxlanması, həmin landşaft törəməsinin təbii fonuna uyğun olmalıdır. Bu baxımdan səth və qrunt sularının təbii səviyyəsinin sabit saxlanması, itirilmiş su axınlarının və bulaqların bərpası vacibdir. Su təsərrüfatı tədbirlərinin və fəaliyyətdə olan hidrotexniki qurğuların, yerli və tranzit səth sularının ekoloji meyarlarının nizamlanması və istifadəsinin ekspertizası kifayət qədər əhəmiyyət daşıyır.

Dördüncüsü, aqrolandşaftların ekoloji optimallaşdırılması mühafizə olunan təbii ərazi şəbəkələrinin (kiçik yasaqlıqlardan tutmuş qoruğa qə-

441

Texnogen landşaftların optimallaşdırılmasında əsas yeri təbii-texnogen komplekslərin təzələnməsi, məhsuldarlığının, təbiəti mühafizə, təsərrüfat, səhiyyə-sağlamlıq və estetik qiymətinin yüksəldilməsini təmin edən məqsədyönlü bərpa və rekonstruksiyası tutur.

Landşaftın ekoloji davamlığmı və optimallaşdırılmasını qiymətləndirdikdə aşağıdakıların nəzərə alınması tövsiyə edilir:

1. Landşaftda dəyişikliklərin vəziyyəti və proqnozlaşdırılması onun sistemli öyrənilməsi əsasında aparılmalıdır.

2. Landşaftda sistemli yanaşılma onun strukturunun, həmçinin məkan və zaman daxilində mühum əlaqələrinin aşkar edilməsinə imkan yaradır.

3. Ekosistemin (aqroekosistemin) ekoloji sabitliyi və məhsuldarlığı landşaftın abiotik yə biotik elementlərinin müxtəlifliyi ilə sıx bağlıdır.

4. Landşaftın ekoloji davamlığı onun həm antropogen yüklərə qarşı davamhğı, həm də, sistemin bu və ya digər pozulmaya qarşı reaksiyasının elastikliyi hesab olunur, ona görə də komponentlər arasında maddi- energetik və digər əlaqələri qiymətləndirdikdə landşafta göstərilən potensial yükünü təyin etmək lazımdır.

5. Aqrolandşaftın ekoloji-iqtisadi potensialına uyğun olaraq, aqroekosistemin optimal strukturunu və funksional (fəaliyyət) əlaqələrini təyin etmək üçün trofik zəncir üzrə orqanizm populyasiyalarının ilkin bioloji məhsuluna və məkanca yayılmasına, bioloji müxtəlifliyinə diqqət yetirmək lazımdır.

Aqrolandşaftın xarakteristikasına aşağıdakı obyektiv məlumatlar daxil edilməlidir: Ərazinin geoloji xüsusiyyətləri və müasir geomorfoloji prosesləri (karst, sürüşmə, suffoziya); ərazinin relyefi və torpaq müxtəlifliyinin tərkibi; aqroiqlim və aqrometeoroloji şərait, su balansı, bitki örtüyü və heyvanlar haqqında məlumatlar. Məsələn, torpaq-meliorasiya şəraitinin təhlili və qiymətləndirilməsi üçün torpağın əsas təsnifat vahidinə görə sahəsi, aqrokimyəvi səciyyəsi, eroziya və deflyasiyaya, sürüşməyə, təkrar şorlaşmaya, bataqlaşrrtaya uğramış torpaqların sahəsi və s. haqqında məlumatlar toplanmalıdır. Neqativ təbii proseslərin baş vermə səbəbləri, onların inkişaf meyli aşkar edilməli və əlverişsiz hadisələrə qarşı tədbirlər sistemi hazırlanmalıdır. Kənd təsərrüfatında mənimsənilən perspektiv torpaq sahələri və onun üçün tələb olunan meliorasiya tədbirlərinin təyin edilməsi olduqca vacibdir. Landşaftın digər komponentləri üçün də, belə ətraflı məlumatlar verilməlidir.

Şübhəsiz, landşaftın (aqrolandşaftın) davamlığı ilk növbədə meteoroloji və iqlim şəraitindən asılıdır. Bununla əlaqədar landşaftda gedən cnergelik prosesləri təyin edən faktorları nəzərə almaq vacibdir, qismən landşaftda gedən əsas abiogen və biogen prosesləri, həmçinin texnogen

440

Səpin dövriyyəsinin tətbiqi də, perspektiv sayılır. Belə halda ərazidə müxtəlitcinsli aqrofıtosenozlar yaradılır, bu, müxtəlif entomofaqların daima ehtiyatının qorunub saxlanmasına şərait yaradır. Birillik bitkilərdən ağac bitkilərinə qədər suksessiyanın keçməsi tipi üzrə təşkil olunmuş çoxillik meyvə-giləmeyvə bitkiləri ilə əvəz olunmasının tətbiqi də, effektli və səmərəli hesab edilir. Bu, torpağın həyat tərzinə daha az qarışmağa, resursların qorunmasına, təbii bərpaolunma proseslərindən maksimum istifadəyə imkan verir və pozulmuş sahələrin təsərrüfat dövriyyəsinə qaytarılması üçün xüsusilə aktual sayılır.

Aqrosenopopulyasiya səviyyəsində aqroekosistemin optimallaşdı- rılması bir sıra ekoloji göstəricilərin dəyişdirilməsi ilə də aparıla bilər: səpinin sıxlığı və məkanda yerləşdirilməsi; ilk həftələrdə cücərtilərin birliyi və inkişafının intensivliyi (səpindən əvvəl torpağın becərilməsində biofıziki metoddan istifadə olunması, həmçinin səpinin vaxtının seçilməsi); məkan və resurslardan maksimum istifadəni təmin edən qarışıq sprt- ların seçilməsi nəticəsində aqrosenopopulyasiyasınm diferensiasiyası (fe- notip əsasında populyasiyanm heterogenliyini artırmaq olar).

23.4. AQROLANDŞAFTIN EKOLOJİ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNİN METODOLOJİ ƏSASLARI

Ərazinin kənd təsərrüfatı təşkili onun landşaft-tipoloji və regional müxtəlifliyi nəzərə alınaraq həyata keçirilməlidir. Ərazinin səmərəli təşkilinin mühüm vəzifələrindən biri yalnız yüksək məhsuldarlığı ilə deyil, həm də ekoloji müxtəlifliyi, estetik cazibədarlığı ilə seçilməklə yanaşı, həmçinin səhiyyə-gigiyena tələbatını təmin edən aqrolandşaftın morfoloji formalaşmasıdır.

Kənd təsərrüfatı ərazisinin belə təşkilinə torpaq fondunun landşaft müxtəlifliyinin dərindən öyrənilməsi, təhlili və uçotu, konkret yerqurulu- şu, meşəbərpa, meliorativ və digər layihələrin hazırlanması əsasında nail olmaq olar. Bu zaman konkret landşaftda təsərrüfat yükünün parametrlərinin optimal uyğunluğu nəzərə alınmalıdır. Burada mühüm normativ meyarı aqrolandşaftın yol verilən yekrəngliyinin səviyyəsi; ərazinin texnoloji şəraitinin (tarlaların ölçüsü konfiqurasiyası və s.) və biotik tərkibinin (meşə, tarla, çəmən, kolluq, bataqlıq və s.) uyğunluğudur.

Ekoloji baxımdan müasir landşaft, komponentlərinin qarşılıqlı əlaqəli və qarşılıqlı təsirli bütöv sistemidir. Landşaftdan istifadə proseslərinin düzgün qiymətləndirilməsi üçün ilkin şərt konkret praktiki məsələlərin həllinin nəzəri-metodoloji əsasının hazırlanmasıdır. Bununla bərabər ilk növbədə mühüm məsələ müasir landşaftın davamlığının qiymətləndirilməsi (o cümlədən aqrar landşaft) və onun optimallaşdırılması sayılır.

439

7. İstehsal olunan üzvi maddələrin sürəti - ilkin məhsulun canlı fito- seozun ehtiyatına nisbəti (%-lə). O, ən çox çəmən-bozqırda, ən az isə meşədə olur.

8. Üzvi maddələrin ümumi dövranının sürəti-canlı və ölü üzvi maddələrin (humus daxil olmaqla və olmamaqla) məhsula olan nisbəti (%-lə).

9. Destruktiv proseslərin sürəti. Yerüstü sistemlərin bioloji dövranında bu proses mühüm rol oynayır, belə ki, bioloji məhsulun əksəriyyət hissəsi bitki orqanizmlərinin trofık zəncirindən keçməyib müxtəlif destruktiv təsirlər altında detrit formasına transformasiya olunur.

Heyvanların istifadə etdiyi fıtokütlə onun ümumi məhsulunun yalnız bir neçə faizini təşkil edir, ilkin məhsulun 88...99%-i isə torpağın detrit sisteminə daxil olur.

10. Əsas göstəricilərə-əlavə olaraq, biogeokimyəvi tsiklin dəyişməsil ilə əlaqədar (xüsusilə texnogenez şəraitində) parametrlər təklif olunur. Bura qismən üzvi maddədə olan kimyəvi elementlərin miqdarı daxildir:

a) kimyəvi elementlərin illik toplanması, kq/(ha il); b) kimyəvi

elementlərin töküntü vasitəsilə illik qaytarılması, kq/(ha-il); c) fitosenozda

elementlərin saxlanması (toplanan kimyəvi elementlərlə onların qaytarılması

arasındakı fərq, kq/(ha il). Sistemin əsas göstəricilərinin və onun fəaliyyətinin öyrənilməsi, onda

gedən ilkin məhsulun daxili formalaşma, sonrakı istifadə və parçalanma proseslərini öyrənməyə imkan yaradır. Aqroekosistemlər müəyyən tərkib, struktur və rejimə malik olub insan tərəfindən saxlanılır və nizamlanır. İnsanın nəzarəti olmadıqda isə, aqroekosistemlər tədricən öz xassələrini itirir. Aqroekosistemlər müvafiq texnoloji və sosial faktorların təsirilə dəyişilmiş təbii sistemlərdir. Aqrosistemin yaradılmasında ilk növbədə iqtisadi məqsəd, kənd təsərrüfatı məhsullarının davamlı istehsalı güdülür. Bu zaman iqtisadi marağın ekoloji tələblərə uyğun gəlməsi olduqca vacibdir. Əslində, kənd təsərrüfatının idarə edilməsi aqroekosistemin idarə edilməsinə uyğun olmalıdır. İstənilən aqroekosistemin təşkilində əsas başlanğıc, istehsalatda istifadə arasında qarşılıqlı əlaqənin olmasıdır. Kənd təsərrüfatı istehsalının ekoloji əsasda intensivləşdirilmə- si çoxplanlı prosesdir. Belə vəziyyət prinsip etibarilə bir sıra müxtəlif və bir-birini tamamlayan yanaşmanı nəzərdə tutur.

Onlardan biri - fitosenozun strukturunun yenidən qurulmasıdır. Məsələn, ekoloji sütun (səth) üzrə bitkinin diferensiasiyası prinsipinə əsaslanaraq, ənənəvi birnövlü səpinlər əvəzinə, çoxnövlü səpinlərin tətbiqini qeyd etmək olar. Belə tarlalar enerji baxımından daha faydalıdır. Vegetasiya dövrü ərzində onlardan müxtəlif və bir neçə dəfə məhsul əldə etmək olar. Məhsuldarlıqla yanaşı, həm də səpinlərin yüksək davamlığı təmin olunur.

438

Antropogen faktorların təsiri ilə yanaşı, landşaftın inkişafında təbii inkişaf meyli və kənd təsərrüfatı üçün əlverişsiz təbii proseslərin baş vermə mümkünlüyü də nəzərə alınmalıdır. Sonuncu, tədricən təsir göstərsə də, geniş miqyas alır (iqlim, seysmiklik, eroziya prosesi və s.).

Aqroekoksistemlərdə həm ayrı-ayrı biotik komponentlərin dəyişməsi, həm də sistemin bütövlükdə transformasiyası baş verir. Bu zaman onun müxtəlif özünütəşkil və özünübərpa mexanizmləri ilə müəyyən da- vamhğı təmin edən daxili strukturu və funksiyası pozulur. Baş verən və mümkün baş verə biləcək dəyişkənlikləri təyin etmək üçün biotik komponentinə görə aqroekosistemin struktur-f^unksional təşkilini səciyyələndirən kompleks (inteqral) parametrlərinin hazırlanması perspektiv məsələ hesab edilir.

Belə səciyyələndirmə müxtəlif kateqoriyalı biotik məhsulların (ilkin, törəmə, qalıq, ölü-çürümüş) yaranma, istifadə, dağılma (parçalanma), qalıq toplama proseslərini, həmçinin bioloji tsiklə cəlb olunan maddələrin dövranının bəzi mərhələlərini özündə əks etdirir.

1. Canlı biokütlənin ehtiyatı (fıto-zoo və mikrobiokütlə) mütləq quru maddə hesabı ilə, q/m- və ya ton/ha. Biokütlə dedikdə, müəyyən an (vaxt) üçün toplanan canlı üzvi maddələrin ümumi miqdarı nəzərdə tutulur.

2. Ölü üzvi maddələrin ehtiyatı. Bura qurumuş bitkilərin, çırpıların, ölü orqanların, həmçinin meşə döşənəyinin, torpağın torf qatında toplanan maddələrin miqdarı daxildir. Ölü üzvi maddələrə həmçinin heyvanların leşləri və torpağın humusu aid edilir.

3. Aqroekosistemin üzvi maddələrinin strukturunun inteqral (kompleks) xarakteristikası. Humusun, fıtokütlənin, zookütlənin və biokütlənin (mikroorqanizmlər) nisbəti ilə təyin olunur və aqrosistemin üzvi maddəsinin düsturu kimi göstərilir.

4. Avtotrof və heterotrof komponentlərin cari fəaliyyəti. O, ilkin və törəmə məhsulla, həmçinin onların nisbəti ilə qiymətləndirilir. Təmiz ilkin məhsul [(q/m^-sutka), t/(ha-il)] - avtotrof orqanizmlərin məhsulu, praktiki olaraq fitosenozun məhsuldarlığı ilə uyğun gəlir. Faktiki olaraq bu illik artım sayılır.

Törəmə məhsula heterotrof orqanizmlərin hazırladığı zookütlə və fı- tokütlə daxildir. İlkin məhsulun törəmə məhsula nisbəti balanslaşdırıl- mış bioloji məhsulu əks etdirir.

5. Töküntü [(q/m^ il), t/(ha-il)] üzvi maddələrin miqdarı - bütün bitkilərin yerüstü və yeraltı ölmüş hissələrinin illik miqdarından təşkil olunmuşdur.

6. Həqiqi (əsl) artım t/(ha-il) - töküntü istisna olmaqla illik artım nəticəsində qruplaşmada qalan üzvi maddələrin miqdarı.

437

6. Torpaq sahələrinin strukturunun və nisbətinin optimallaşdırılması. Hər hansı bir kənd təsərrüfatı regionu üçün aqrolandşaftlann yerquru- luşu aparıldıqda yerli təbii şəraitə uyğun əkin (şum), çəmən, meşə və su sahələrinin ekoloji və iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış srukturu və ölçülərinin nisbəti müəyyənləşdirilir. Təbii və süni ekosistemlərin səmərəli nisbəti problemi, şübhəsiz, mühüm məsələ hesab edilir.

23.3. AQROEKOSİSTEMİN STRUKTUR-FUNKSİONAL TƏŞKİLİNİN OPTİMALLAŞDIRILMASI - ONUN MƏHSULDARLIĞININ VƏ DAVAMLIĞININ YÜKSƏLDİLMƏSİNİN ƏSASIDIR

Kənd təsərrüfatının məqsədi obyektiv olaraq maksimum bioloji məhsul əldə etməyə yönəldilmişdir. Buna uyğun olaraq aqrar istehsalat sistemi inkişaf edir. Bununla belə, aqrar sektorda istehsalatın intensiv- ləşdirilməsi prosesinə texnoloji yanaşma, məlum olduğu kimi, təbii-antropogen tarazlığı saxlamaq imkanında ciddi ziddiyyət yaradır. Məsələn, başdan-başa şumlama aparılan və səpinlərin dəfələrlə kimyəvi işlənməsi entomofaqların (həşəratyeyən orqanizmlərin) və tozlandırıcıların kəskin azalması təbii biosenozların mövcudluğuna və mədəni bitkilərdə məhsulun formalaşmasına təhlükə yaradır.

Ekologiya elminin yeni nailiyyətləri kənd təsərrüfatı istehsalatının aparılmasında mövcud metodların təkmilləşdirilməsi və yemlərinin hazırlanmasına zəmin yaradır, bitkiçilikdə və heyvandarlıqda aqroland- şaftların sabitləşməsində əlavə ehtiyatlar aşkar edilir.

Kənd təsərrüfatının ekologiylaşdırılmasında mühüm şərait-biose- noloji ekosistem prinsiplərindən istifadə etməkdir. Tarlada yalnız pro- dusentlərin - mədəni bitkilərin saxlanması praktikasından aqrosenozlarda təbii nizamlayıcı mexanizmlərin tam və aktiv istifadəsinə keçmək vacibdir. İlk növbədə, konkret ərazinin landşaft-ekoloji xüsusiyyətlərinin təhlili və uçotu lazımdır. Yaradılan aqrolandşaftlar həmin rayonun təbii qanunauyğunluqlarına münasib fəaliyyət göstərir.

Aqrolandşaftm landşaft-ekoloji təhlili onun morfoloji komponentlərinə (tipoloji xəritələşdirmə) və regional müxtəlifliyinə (rayonlaşdırma), həmçinin bir sıra qarşılıqlı əlaqələr (maddə və enerji balansı) əsaslandırılmalıdır. Landafşta təsərrüfat yükünün onun təbii strukturuna Uyğun planlaşdırılması xüsusilə vacib sayılır. Əks halda, formalaşan kənd təsərrüfatı ixtisaslaşmasının landşaftın potensial resurs imkanına uyğun gəlməməsi neqativ proseslərin baş verməsinə, xüsusən davamsız təbii tarazlığa malik olan landşaftlarda təbii-antropogen tarazlığın pozulmasına gətirib çıxarır.

436

şumlamanı kotansız çevirmə ilə əvəz etməli və digər aqrotexniki üsullara riayət olunmalıdır) tətbiq etmək lazımdır. Bunun nəticəsində bioenerji resurslarının effektivliyini təmin edən biosferin funksiyasına uyğun davamlı aqroekosistemli yeni təbii-təsərrüfat kompleksi yaranır.

2. Uyğunlaşma prinsipi. Aqrolandşaft ərazisinin komponentləri (elementləri) təbii-antropogen uyğunlaşma prinsipnə görə layihələşdirilir və yaradılır. Bu prinsipin mahiyyəti - aqrolandşaft ərazisinin fəaliyyəti ilə uyğunlaşdırılmış qarşılıqlı vahid üzvi sistem yaratmaqdan ibarətdir. Sonrakı yeni və təkmilləşdirilmiş aqrolandşaftlar, onun üçün fon (əsas) sayılan təbii landşaftlara uyğun aktiv proseslərin təsiri altında inkişaf edir. Bu nəzərə ahnmadıqda yeni aqrolandşaftlar yaradarkən çox vaxt onun tez dağılmasına səbəb olur.

Bu prinsipin həyata keçirilməsinə müsbət misal olaraq suaxar qobuların otlaşdırılması, mürəkkəb yamaclarda ərazinin horizontal-kontur təşkili, mulçalamaq və s. göstərmək olar.

3. Fitosenozun bitmə şəratinə uyğun seçilməsi prinsipi. Aqrolandşaf- tın strukturunu yaratdıqda ekoloji xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif ərazilərdə kənd təsərrüfat bitkilərinin müxtəlif səpin və əkin qruplarının düzgün yerləşdirilməsi mühüm məsələ sayılır. Bununla yanaşı, istifadə olunan mövcud bitki toplusunun bioloji müxtəlifliyinin nəzərə alınması tələb olunur (məhsuldarlığın yüksəlməsini təmin etmək və torpağın münbitliyini saxlamaqla).

4. Fitomeliorasiya prioriteti prinsipi. Suqpruyucu özünübərpa və özünütəmizləyən aqrolandşaftlar, aqroekosistemlər formalaşdıqda əkinçiliyin mühüm qanunlarından biri sayılan (minimum qanunu) fıtomelio- rasiya aparıcı rol oynamalıdır (bitki meliorasiyası aqroekosistemlərdə daha davamlı su dövranına şərait yaradır).

5. Məkan və növmüxtəlifliyi prinsipi. Aqroekosistemlər mühitin məkan və növmüxtəlifliyinin tələblərinə cavab verməlidir. Aqrolandşaftın strukturu nə qədər müxtəlif və mürəkkəb olarsa, o, müxtəlif xarici təsirlərə qarşı davamlı olmaq qabiliyyətinə malik olması qanununa uyğundur. Məsələn, təbii komponentlərin saxlanması mikroiqlimi yaxşılaşdırır, heyvanların, o cümlədən həşəratla qidalanan quşların sayı artır. Çoxlu növmüxtəlifliyi olan landşaftlar yaxşı özünübərpa və özünütəmiz- ləmə qabiliyyətinə malik olur, belə ki, onların strukturunun mürəkkəb mozaikliyi davamlılığına, həmçinin təbii və təbii-antropogen tarazlığına şərait yaradır (təbii tarazlıq dedikdə insan tərəfindən və təbii proseslər nəticəsində dəyişməyən və ya az dəyişən təbii sistemin ilkin ekoloji tarazlığı nəzərdə tutulur. Təbii-antropogen tarazlıq dedikdə isə, insan tərəfindən və təbii proseslər balansı əsasında əmələ gələn törəmə ekoloji tarazlıq başa düşülür).

435

nə tələbat qaydası təyin edilib təbiəti mühafizə, sosial-iqtisadi, gigiyena, tibbi

və digər məqsəd daşıya bilər.

23.2. AQROEKOSİSTEMİN TƏŞKİLİNİN

ƏSAS PRİNSİPLƏRİ

Uzunmüddətli təkamül prosesində təbii ekosistemlər özününizam- lama və özünübərpa qabiliyyəti qazanmışlar. Təbii ekosistemlərin aq- roekosistemlərə transformasiyası zamanı maddi-energetik və informasiya əlaqələri (o cümlədən aqrolandşaftda) xeyli dəyişir. Belə dəyişilmələr yol verilən hədd (norma) çərçivəsindən çıxarsa, o zaman landşaftlar əsas komponentlərinin özünübərpa qabiliyyətini'itirir və nəticədə tez bir vaxtda deqradasiyaya uğrayır. Müasir aqrolandşaft - sadəcə olaraq dəyişilmiş (modifıkasiya olunmuş) təbii-ərazi kompleksi deyil, çoxkompo- nentli törəmə olub spesifik təbii-təsərrüfat genezisi, fıtosenotik görünüşü, ekoloji vəziyyəti ilə fərqlənir. Aqrolandşaftlarm gələcəyinin əsasən təsərrüfat fəaliyyəti ilə müəyyən edilməsinə baxmayaraq, o, təbii və antropogen strukturun ərazi və təşkilati uyğunluğundan da çox asılıdır.

Hələ vaxtilə V.V.Dokuçayev torpaqdan istifadənin ərazi differensa- siyası və adaptasiyasının həm landşaft zonası, həm də «təbiətin məkan tipi» üzrə təşkilinin vacibliyini göstərmişdir.

Adaptiv-landşaft torpaqdan istifadə kənd təsərrüfatı istehsalında insan və təbiətin daha hormonik qarşılıqlı əlaqəsinə çatmağa yönəldilir. Qeyd edək ki, landşaftşünaslıq artıq elmin yetişmiş bir sahəsidir, onun mühüm qolu olan aqrolandşaftşünaslıq hələlik təşəkkül tapmaq prosesin- dədir. Aqrolandşaftşünaslıq aqroekosistemin formalaşması və fəaliyyətinin qanunauyğunluğunu öyrənir, əkinçilik sisteminin modelləşdirilməsi metodlarını hazırlayır, optimal aqrolandşaftlarm (lokal, topoloji səviyyədə kənd təsərrüfatı təyinatlı təbii-təsərrüfat ərazi sistemi) yaradılması yollarını əsaslandırır, sosial aqroekologiyanın aktual problemlərini həll edir, aqrokimya təyinatlı geoinformasiya sisteminin aparılmasını hazırlayır. Yuxarıda göstərilən fikirləri və tədqiqat materiallarını nəzərə alaraq, praktiki əhəmiyyət daşıyan, aqrosistemin və onun komponentlərinin «özünübərpa» və «özünütəmizləmə» proseslərinə əsaslanan aqrolandşaftlarm quruluş prinsiplərini aşağıdakı kimi göstərmək olar.

1. Adekvatlıq (tam uyğunluq) prinsipi - Aqrolandşaftlarda istehsalat fəaliyyəti funksional olaraq biosferin funksiyasına uyğun olmalıdır, yəni ətraf mühitin təbii qanunauyğunluqlarına adekvat olmalıdır. Buna nail olmaq üçün təbii landşaftlarda formalaşan strukturun ekoloji xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq əkinçiliyin proqressiv (mütərrəqqi) sistemini (yamaclarda çoxillik otlardan istifadə edərək növbəli əkin aparmalı,

434

Dəyişmənin yol verilən həddi - təbii sistemin vəziyyətinin parametrlərinin maksimum və minimum həddi (hüdudu), belə vəziyyətdə o, davamlı olur və dağılmır.

Təsərrüfat fəaliyyəti biosenozun bütövlüklə dəyişməsinə təsir göstərir. Belə ki, o, bəzi regionlarda ana süxur, səth axımı və torpaq arasında tarazlıq pozulduqda landşaftın bərpa olunmaz mənfi dəyişməsinə səbəb olur. Səhralaşma prosesinin güclənməsini buna misal göstərmək olar.

Torpaq fondunun intensiv kənd təsərrüfatı istifadəsi zamanı, aqroe- kosistemdə tarazlıq süni olaraq saxlanırsa, aqrolandşaftın strukturunu və sisteməmələgətirmək xassələrini bilmək və nəzərə almaq lazımdır.

Aqrosistemə göstərilən təsərrüfat yükünün nizamlanması onun təbii strukturuna uyğun həyata keçirilməlidir. Əks halda, xüsusilə davamsız təbii tarazlıqh aqroekosistemlərdə neqativ proseslərin, yəni aqrosistemin davamlılığının itirilməsi, müəyyən ərazidə landşaft-ekoloji tarazlığın pozulması prosesi baş verir və inkişaf edir. Ona görə də, landşaftın funksional strukturu onun potensialı ilə müqayisə edilməli və səmərəli istifadəsinin məqsədyönlü istiqaməti təyin olunmalıdır.

Bunun üçün landşaftın hər bir elementinin təbii inkişaf istiqaməti və sürəti; həm ayrı-ayrı komponentlərin, həm də bütün aqrosistemin təsərrüfat fəaliyyətinin təsiri ilə dəyişilməsi; təbii potensialın istifadə formasının inkişaf ehtimalı qiymətləndirilməlidir.

Təbii mühitin çirklənməsinin ən çox yayılan göstəricisi pollyutantla- rın yol verilən konsentrasiyası (YVK) sayılır.

Lakin YVK və YVT (yol verilən tullantı) və digər analoji göstəricilər təbiətdə çirkləndirici maddələrin xüsusiyyətlərini həmişə heç də nəzərə almır. Onların xüsusiyyətləri biotada konkret fiziki-coğrafi şəraitdə toplanır. Ayrı-ayrı təbii komponentlər üçün təyin edilmiş çirkləndiricilər regionlar üzrə differensasiya olunmamış və bütövlükdə landşaftlar üçün az yararlıdır. Daha qəbul edilə bilən (məqbul) ekoloji normativ YVEY (yol verilən ekoloji yük) hesab olunur, bu, ekosistemin daxili xassələrini və potensial mümkünlüyünü daha tam əks etdirir. YVEY daxili və xarici təsirlərin vəhdəti kimi ətraf mühitin keyfiyyətini ya dəyişmir, yaxud da onu yol verilən hüdud çərçivəsində dəyişdirir və ekosistemin komponentlərinin davamhğını dəyişdirən faktorların təsirinə məruz qaldığını, həmçinin bu faktorların gücünü və aktivliyini səciyyələndirir. Ətraf mühitin keyfiyyəti dedikdə, müəyyən yerdə istənilən populyasiya (ilk növbədə insan) üçün əlverişsiz nəticələrin olmadığı şəraitdə təbii və antropogen ekosistemlərin davamlı mövcudluğunun mümkünlüyü başa düşülür. Ekosistemin komponentlərinə təsir göstərən antropogen faktorların müxtəlifliyi onlar üçün yol verilən yükün vahid göstəricisini praktiki olaraq təklif etmək qeyri-mümkündür. Ona görə də, hər bir təsir tipi-

433

təbii komplekslərin dəyişilməsi proseslərinin idarə olunması üzrə yanaşmanın hazırlanması, onların nizamlanması yollarının və üsullarının öyrənilməsi; aqrolandşaftın optimallaşdırılması üzrə tövsiyələrin əsaslandırılması və hazırlanması. Təbii sistemlər onun xarici təzyiqlərə qarşı əlaqəsini təyin edən bir sıra xassələrə malikdir. Bu xassələrə bütövlük, davamlılıq, elastiklik, tutum, dəyişkənliyin yol verilən həddi daxildir, onların qısa səciyyəsi ilə tanış olaq.

Bütövlük - ekosistemi təşkil edən komponentlər arasında sıx qarşılıqlı əlaqəyə səbəb olan onun daxili vəhdətidir.

Davamlılıq dedikdə, müəyyən böhranlı ölçü (yol verilən dəyişkənlik hüdudunda) daxilində ekosistemin özünü saxlaması və özünü nizamlaması qabiliyyəti başa düşülür. Burada ekosistemin xarici təsirlər, o cümlədən antropogen təsirlər zamanı öz strukturunu və əsas funksiyalarını saxlaması nəzərdə tutulur. Burada əsas rolu biota oynayır, o, abiotik mühiti dəyişdirərək xarici təsiri yumşaldır (zəiflədir).

Rezistent və elastiki davamlılıq ayrılır. Birinci halda sistemin pozuntuya qarşı müqavimət göstərməsi öz strukturunu və funksiyasını saxlaması, ikinci halda isə strukturu və funksiyası pozulmuş sistemin öz vəziyyətini bərpa etmək qabiliyyəti nəzərdə tutulur.

Dəyişkənlik - ekosistemin xarici qüvvələrin və ya inkişaf faktorunun təsiri altında bir vəziyyətdən digərinə keçmək qabiliyyətidir. Sistemin transformasiyası aşağıdakılara ayrılır: fəaliyyət, dinamika və inkişaf prosesi zamanı dəyişkənlik. Fəaliyyət (funksiya daşımaq) dedikdə, sistemi müəyyən vəziyyətdə saxlamaq üçün maddələrin və enerjinin ötürülməsi və çevrilməsi proseslərinin vəhdəti (birliyi) nəzərdə tutulur. Burada böyük olmayan kəmiyyət dəyişikliyi gedərək ritmii, sutkalıq və mövsümi xarakter daşıyır. Dinamika-sistemin strukturu çərçivəsində dönən (bərpa olunan) dəyişkənlikdir. Bura çoxillik dövri tərəddüd - «bərpa olunan» dəyişkənlik misal ola bilər. Dinamika prosesində fəaliyyət prosesinə nisbətən daha dərin dəyişikliklər baş verir. Lakin onlar strukturun keyfiyyət dəyişməsinə aparmayıb, onu yalnız tədricən hazırlayır. İnkişaf (təkamül) - strukturu köklü dəyişən və yeni landşaft tipi formalaşan sistemin bərpa olunmaz dəyişkənliyidir, bu, həm xarici təsirlərlə (təbii və antropogen), həm də daxili senotik (öz-özünə inkişaf) təsirlə əlaqədardır. Belə ekosistemlər davamhğmı itirir.

Elastiklik - xarici təsirlər altında müəyyən hüdudda öz vəziyyətini dəyişmək və təsirlər dayandıqda isə ilkin vəziyyətinə qayıtmaq qabiliyyətidir.

Tutum -- öz vəziyyətini dəyişmədən xarici faktorların (kənar maddələr, izafi enerji və s.) yad (yabançı) təsirlərini hopdurmaq (qəbul etmək) qabiliyyətidir.

432

XXIII FƏSİL

AQROLANDŞAFTLARIN OPTİMALLAŞDIRILMASI

VƏ DAVAMLI AQROEKOSİSTEMLƏRİN TƏŞKİLİ

Antropogen faktor ekosistemdə bilavasitə onun elementlərinə, qida zəncirinə, strukturuna, istehsalat fəaliyyətində maddələr dövranı və enerji axınına, həmçinin təbiətdə, qismən atmosferdə gedən (temperaturun yüksəlişi, karbon iki oksidin, metanm, azot və kükürd oksidlərinin konsentrasiyasmm artması nəticəsində ozon ekranının dağılması, turşu- lu yağışların düşməsi) dəyişikliklər vasitəsilə təsir şəklində təzahür olunur. Antropogen mənbələrin ekosistemə təsiri nəticəsində torpağın xassələri və su rejimi, havanın keyfiyyəti, suyun ehtiyatı və keyfiyyəti, bitkiçilik və heyvandarlıq məhsullarının kəmiyyət və keyfiyyəti, heyvan və bitki növlərinin sayı və müxtəlifliyi, biotanm genetik tipi və onun fıziolo- ji-metalotik aktivliyi dəyişilir.

23.1. AQROEKOStSTEMİN DAVAMLIĞI

VƏ DƏYİŞKƏNLİYİ

Təbii mühitin optimallaşdırılması dedikdə ekosistemin istismarı (təbii resurslardan səmərəli istifadə), mühafizəsi və məqsədyönlü dəyişdirilməsi arasında balanslaşdırılmış əlaqəni axtarıb tapmaq nəzərdə tutulur. Bununla belə, insan fəaliyyəti təbii mühitdə böyük və davamlı dəyişikliklər yaradır. Məlum olduğu kimi, aqroekosistemdə belə dəyişikliyə eroziya prosesi, deflyasiya; mineral gübrələrdən və zəhərli kimyəvi maddələrdən yuyulma nəticəsində torpağın və təbii suların çirklənməsi; su hövzələrinin evtroflaşması; torpağın kipləşməsi, turşulaşması və bioloji aktivliyinin aşağı düşməsi; flora və faunanın növ tərkibinin, sayının və yayılma arealının dəyişməsi və s. aiddir.

Bununla əlaqədar mühitbalanslaşdırıcı tədbirlər sisteminin vacibliyinə d9 şiibhə yoxdur. A.Q.lsaçenko (1980) qeyd edir ki, landşaft kimi daha mürəkkəb ərazi vahidinin optimallaşdırılması xaricində təbii mühitin ayrı-ayrı komponentlərinin mühafizəsi və səmərəli istifadəsinin real əsası yoxdur, yəni real fayda verə bilməz.

Davamlı aqrolandşaftlarm formalaşması şərtini təhlil edərkən o, landşaft ekoloji yanaşmaya əsaslanmalıdır, bu, təbii hadisə və proseslərin öyrənilməsini, həmçinin onların resurs potensialının inventarizasiya- sını nəzərdə tutur; mümkün istifadə növünün tətbiqi üçün təbii sistemin qiymətləndirilməsi; təbii komplekslərin istifadəsi nəticəsində onlarda ehtimal olunan dəyişikliklərin proqnozlaşdırılması, antropogen təsirlərlə

431

Kəndlərdə və onların kənar ərazisindəki ekoloji hadisələri qiymətləndirərək aşağıdakı məqamları qeyd etmək olar;

1. Neqativ halların dörddə biri əkinçilik və maldaqlıqla, dörddə üçü isə kənd sakinlərinin digər fəaliyyət növləri ilə əlaqədardır.

2. Neqativ təzyiqlərə ən çox istehsalat fəaliyyətinin əsası və ən qiymətlisi sayılan torpaq resursu məruz qalmışdır. Neqativ təsir növünün sayına görə də torpaq resursu birinci yerdə durur; ondan sonrakı neqativ təsirlər azalma sırası üzrə su və bitki örtüyü, heyvan aləmi və atmosfer havası durur.

3. Neqativ ekoloji halların yarıdan çoxusu (60%) kənd yaşayış məntəqələri yaxınlığında qeydə alınır. Kəndləri ekoloji təmiz modelə yaxınlaşdırmağa kömək edəcək aşağıdakı tədbirləri həyata keçirməklə müasir kəndlərin ekoloji vəziyyətini yaxşılaşdırmaq lazımdır:

1. Kəndlərin mühəndis avadanlıqla təmin olunmasının və abadlaş- dırılmasınm tezləşdirilməsi; hidroloji rejimin yaxşılaşdırılması;

2. Kənd ərazisində meydançalar, nəqliyyat, piyada və təsərrüfat yolları və ekoloji təmiz materiallardan istifadə edərək bərk örtüklə örtülmə işlərinin genişləndirilməsi;

3. Kənddə və ona bitişik ərazilərdə avtomobil, traktor və digər kənd təsərrüfatı texnikasının hərəkətinin nizama salınması;

4. İqlimin əlverişsiz təsirini zəiflətmək məqsədilə dekorativ və bioloji xüsusiyyətlərinə görə uyğun gələn, həmçinin quş, heyvan və həşəratları cəlb etmək qabiliyyətinə malik olan ağac və kol cinslərindən istifadə edərək yaşıllaşdırma işlərinin aparılması;

5. Rekonstruksiya prosesində kəndlərin fəaliyyət zonalarının və memarlıq-planlaşdırılması strukturunun təkmilləşdirilməsi;

6. İstehsalat və digər xidmət müəssisələrinin aztullantılı və tullantı- sız, enerji və resursqoruyucu texnologiyaya, ekoloji təhlükəsiz məhsulun alınmasına keçməsi;

7. Kəndin və kəndətrafı ərazilərin təbii parçalanma getməyən təsərrüfat-məişət tullantılarından təmizlənməsi;

8. Pozulmuş torpaq-bitki kompleksinin, o cümlədən cim qatının, torpağın, ot və ağac-kol bitkilərinin dağılmaqdan qorunması və tam bərpa edilməsi;

9. Şəxsi həyətyanı təsərrüfatın sahə formasının ekologiylaşdırılması; 10. Zibil və peyin saxlanan tullantı yerlərinin təşkili; 11. Kənddə sanitar-gigiyena və epidemioloji şəraitin yaxşılaşdırılması; 12. Təsərrüfatda ətraf mühitin qorunmasının idarə olunmasının təşkili;

təbiəti mühafizə fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi; 13. Yerli rekreasiya resurslarında istirahəti təşkil etmək üçün onların

qorunması, yaxşılaşdırılması və səmərəli istifadəsi.

430

Göstərilən neqativ ekoloji halların 90%-dən çoxu istehsalat fəaliyyətinin nəticəsində baş verir, ondan 55%-i ətraf mühitin bilavasitə çirklənməsi ilə, 45%-i isə təbii resursların səmərəsiz istifadəsi, kasatlaşması və deqradasiyası ilə bağlıdır. Kəndin ekoloji problemlərinin ciddiliyini dərk etdikdə ondan yaxa qurtarmaq olar. Kənddə tikinti işləri aşağı keyfiyyətdə aparılaraq təbiətin elementlərinə qarşı qayğı göstərilmir. Bir qayda olaraq tikinti obyektinin altından torpağın münbit qatı götürülüb saxlanılmır. Tikinti meydançası, onun yan-yörəsi tör-töküntü ilə zibillənir, tikinti tullantıları hara gəlsə, yaxud kəndin ətrafına atılır. Bütün bunlar kənd yerinin təbii mühitini eybəcərləşdirir və dağıdır.

Heyvandarlıqda hələ ki, heyvan peyinindən istifadə edilə bilmir, buna görə də torpaq, hava və su hövzələri çirkləndirilir. Bununla belə, dünya təcrübəsi çoxdan bəri heyvandarlıq kompleksində metanm qacqırdıl- ması texnologiyası əsasında peyin bioloji enerjiyə çevrilir. Bunun nəticəsində ətraf mühit çirklənməyə məruz qalmır, B12 vitamini, yüksək keyfiyyətli üzvi gübrə və metan qazı əldə edilir. Peyini yandırmaqla belə komplekslər özünü tam enerji ilə təmin edə bilir.

Avtonəqliyyat və kənd təsərrüfatı texnikası hissolunacaq dərəcədə neqativ ekoloji nəticələrə səbəb olur. Onlar kəndlər arası yüzlərlə müxtəlif istiqamətlərdə hərəkət edir. Kəndə yaxınlaşdıqca hərəkət istiqamətləri daha da çoxalır, bitki örtüyü məhv edilir, torpaq alt-üst edilərək dağıdılır.

Kənd əhalisinin rekreasiya fəaliyyəti də ətraf təbii mühitə müəyyən qədər neqativ təsir göstərir. Belə hallar istirahət edənlərin su hövzəsi ətrafında, meşədə və ya çəmənlikdə ekoloji davranış qaydalarına riayət edilməməsi nəticəsində baş verir. Kəndə yaxın olan meşəlikdə ağaclar özbaşına qanunsuz kəsilir, orada hədsiz mal-qara otarıldığından meşə deqradasiyaya uğrayır, torpaq eroziyaya məruz qalır.

Müsbət ekoloji halları azalma sırası ilə aşağıdakı kimi göstərmək olar: vəhşi heyvan və quşların qorunması; istirahət zonasının ayrılması; kəndin ərazisinin abadlaşdırılması, əsasən həmişəyaşıl ağaclarla yaşıllaşdırılması; fermaların, sexlərin və bostanların düzgün yerləşdirilməsi, pozulmuş ərazinin rekultivasiyası, təbii obyektlərin bərpası, süni su hövzələrinin yaradılması və orada balıq yetişdirilməsi, kəndətrafı meşə zolaqlarının salınması və s.

Meşə zolaqlarının mühafizəsi altında kənd müəyyən qədər güclü küləklərdən, qardan və tozdan mühafizə edilir. Yay dövründə yaşıl ağaclıqlar insanları radiasiyadan, binaların hədsiz qızmasından qoruyur, temperaturu aşağı salır, havanın nəmliyini artırır, yaşayış məntəqələrinin estetik görüntüsünü yaxşılaşdırır. Bu zolaqlar quş, həşərat, heyvan və başqa heyvanları cəlb edərək ekosistemi zənginləşdirir, onu davamlı edir, insanın təbiətlə münasibətindəki çatışqmazlığı aradan qaldırır.

429

reasiya fəaliyyəti cəmləşdiyi yerlərdə qeydə alınır. Bu ilk növbədə bilavasitə kənd yerlərinə, həmçinin ora bitişik sahələrə aiddir.

Kəndlərin ətraf təbii mühitə ictimai otlaq sahələrində hər il şəxsi mal-qaranın otarılması mənfi təsir göstərir. Bu, kəndə bitişik torpaq və su hövzələrinin çirklənməsini gücləndirir, otlaqları kasatlaşdırır və məhsuldarlığını aşağı salır, mal-qara otarılan sahələrdə külək, su, cığır (mal- qara cığırı) və yarğan eroziyasına, nəticədə isə kəndə bitişik ekosistem və landşaftların deqradasiyasına səbəb olur. Şəhərə yaxın olan ərazilər kəskin nəzərə çarpan geokimyəvi anomaliya zonasında yerləşir, ona görə də, oranın tarla və bostanlarının məhsulları ekoloji təhlükəsizliyə uyğun gəlmir. Bu, əsasən iri şəhərlərin ətraf kəndlərinə aiddir.

Aparılan tədqiqatlar nəticəsində kəndlərdə və ona bitişik olan ərazilərdə müxtəlif neqativ ekoloji hallar aşkar olunmuşdur. Onları azlıq təşkil etmək sırası üzrə aşağıdakı kimi göstərmək olar.

1. Otlaq, meşə, su hövzələri, yarğan, qobu, çala və s.-nin təsərrüfat- məişət tullantıları və peyinlə çirklənməsi

2. Torpağın karxana və nəqliyyatla pozulması 3. Otlaqların kasatlaşması 4. Kənd ərazisinin peyin və zibillə çirklənməsi 5. Meşədə hədsiz mal-qara otarılması 6. Tikinti zibilinin qeyri-mütəşəkkil şəkildə sahələrdə qalaqlanması 7. Texnikanın nizamsız hərəkəti 8. Tikinti işləri zamanı torpağın münbit qatının götürülməməsi 9. Peyin lehməsinin axması 10. İzafi kimyalaşdırma 11. Torpağın neft məhsulları ilə çirklənməsi 12. Ferma peyininin tullantı sahələrinə atılması 13. Müxtəlif təsərrüfatların xoşagəlməz qoxusu 14. Təmizləyici qurğuların olmaması və ya nasaz işləməsi 15. Otlaqları subasması 16. Kəndin aşağı səviyyədə abadlaşdırılması 17. İstirahət və əyləncə yerlərinin zibillənməsi 18. Giləmeyvə yığımına nəzarətin olmaması 19. Suqoruyucu ağaclıqların olmaması 20. Ferma yanma ölən heyvanların leşinin atılması 21. Aşağı məhsuldar torpaqların şumlanması 22. İzafi suvarma sularının su hövzələrinə axıdılması 23. Sutoplayıcı hövzə ərazisinin şumlanması 24. Mineral gübrələrin saxlanma qaydalarının pozulması 25. Mal-qaranın bilavasitə su hövzələrinə suvata aparılması

26. Kənd ətrafı ərazidə meşənin qanunsuz qırılması

428

sında katalizatorlardan istifadə edilir. Sənaye tullantılarının kükürd an- hidridindən təmizləmə metodlarından aşağıdakıları göstərmək olar.

— Amonyak metodu - bu metodla qazları S02-dən təmizləməklə amonium-sulfıd və amonium-bisulfat alınır. Bunlardan da satış məhsulu kiıni istifadə olunur, yaxud turşu ilə parçalanaraq yüksək konsentrasiyalı SO2 və münasib duzlar əmələ gəlir.

— Kükürd anhidridini neytrallaşdırma metodu ilə eyni vaxtda sul- fıd və sulfatlar alınaraq qazlardan yüksək təmizləmə dərəcəsini təmin edir.

— Katalitik metodlar - katalizatorların iştirakı ilə kükürd anhidri- dinin oksidləşməsinə əsaslanır, bu zaman duru sulfat turşusu alınır.

Göstərilən kükürd anhidridindən təmizləmə metodları yerli şərait, uducuların mövcudluğu və alınan məhsullara olan tələbatı nəzərə alaraq seçilməlidir.

Qazlardan tozu təmizləmək üçün aşağıdakı üsullardan istifadə edilir: — tozçökdürən kameralar və tsiklonlar — qazları yaş halda təmizləyən cihazlar — məsaməli süzgəclər — elektrik süzgəcləri Mərkəzdənqaçma tipli enerasiya cihazlarından ən geniş yayılanı tsi-

klonlardır. Praktikada müxtəlif tsiklonlardan istifadə olunur. Çoxlu həcmdə qazların təmizlənməsi üçün nisbətən kiçik diametrli tsiklon qrupları, yəni batareyalı tsiklonlar qoyulur. Onlar bir korpusda birləşən çoxlu miqdarda paralel düzülən tsiklon elementlərindən ibarət olub ümumi qazgətirmə - qazötürmə kollektoruna və tozları toplayan ümumi bunkerə malik olur.

Sənaye qazlarını asılı hissəciklərdən təmizləmək üçün yaş üsul ən sadə və effektiv üsullardan hesab olunur, son illər bu üsul dünyada ən geniş yayılmışdır. Qazların yaş təmizləmə cihazları yüksək effektli olmaqla yanaşı,- həm də quru təmizləmə cihazlarına nisbətən ucuz başa gəlir. Qazların yaş təmizləmə cihazlarında asılı hissəciklərlə yanaşı, həm də buxar və qazşəkilli komponentlər tutulur.

22.6. KƏND YERLƏRİNİN EKOLOJİ VƏZİYYƏTİNİN OPTİMALLAŞDIRILMASI

Aqroistehsalat kompleksinin fəaliyyəti prosesində aqrosistemin tutduğu ərazidə aqrolandşaftın kənd yaşayış yeri altında qalan xeyli torpaq sahəsi daha çox dəyişikliyə məruz qalnuşdır.

Kənd təsərrüfatı istehsalının ətraf təbii mühitə təsiri böyükdür, lakin təbii komplekslərə ən çox yük təsərrüfat-məişət və kənd sakinlərinin rek-

427

lərlə (fenollar, amin turşuları, qatran və s.) zəngin olur. Kanalizasiya sularının tərkibində müxtəlif üzvi maddələr, fosfor, kalium

və digər mikroelementlər vardır. Bir çox ölkələrdə kanalizasiya sularından gübrə kimi istifadə edilir. Bu sahədə Çin xalqı bir neçə əsrlik təcrübəyə malikdir.

Berlin şəhərində kanalizasiya sularından istifadəyə hələ XIX əsrdən başlanılmışdır. Burada kanalizasiya şəbəkəsinə xüsusi meliorasiya qurğuları qoşulur və «maye gübrə» böyük təzyiq altında əkin sahələrinə verilirdi. Polşa alimi A.Lenkova qeyd edir ki, çirklənmiş sulardan yenidən istifadə edilsə, 4 qat səmərə əldə edilər: təmizləmə qurğularının tikintisinə xərc azalar: əkin sahələri əlavə su alar: süni gübrəsiz məhsuldarlıq artar: çay və dənizlərin sanitar vəziyyəti yaxşılaşar. Bunun üçün çirkli suların müxtəlif xəstəliktörədən bakteriyalardan təmizlənməsi tələb olunur. Bu isə, o qədər də böyük problem deyil.

Neft və qaz yataqlarının işlənməsi (istismarı) prosesi zamanı yataqda neft və qazla bərabər çoxlu miqdarda çıxarılan lay suları tullantı şəklində çay və dənizlərə axıdılır. Halbuki, həmin sularda sənaye əhəmiyyətli yod, brom, xlor, natrium və s. elementlər var.

Neftçala şəhərində yerləşən yod - brom zavodunun istismar obyekti həmin yataqdakı neftli layların sularıdır. Həmin sularda yodun miqdarı litrdə 60-70 mq-a çatır.

Zaparojye şəhərinin bir qrup mühəndisi şəhərin zavodlarının tullantılarından 66 növünü (bərk, qaz, maye halında) böyük bir qabda qarışdıraraq müəyyən vaxt saxlamışlar. Nəticədə tullantılar tam zərərsizləşdirilmiş, bərk, qaz və maye şəkilli müxtəlif xammal növləri alınmışdır.

Atmosfer havası ətraf mühitin həyat üçün vacib olan ən əhəmiyyətli ünsürlərindən biri olmaqla onun çirklənmədən mühafizəsi günün aktual tələbidir. Luis-Con Batanın «Çirkli səma» kitabında qeyd edilir: «İkisindən biri olmalıdır: ya adamlar elə etməlidir ki, havada tüstü azalsın və yaxud

əksinə, tüstü elə edər ki, yerdə adamlar azalar». Atmosferə atılan tullantıların təmizlənməsi. Qaztəmizləyən və toztu-

tan qurğular texnoloji və sanitar qurğulara bölünür. Texnoloji təmizləyici qurğular texnoloji prosesə qoşularaq tikinti və cihazlardır. Sanitar təmizləyici qurğular isə zərərli texnoloji və ventilyasiya tullantılarının qarşısını alan tikinti qurğu və cihazlardır.

Qazların texnoloji təmizlənməsi metodları onların maye və ya bərk uducularla qarşılıqlı əlaqə proseslərinə, həmçinin zəhərli qaraşıqların yüksək temperatur şəraitində və ya katalizatorların təsiri ilə toksik olmayan birləşmələrə çevriən kimyəvi proseslərə əsaslanır.

Azot oksidlərinin bərpası katalitik metodu azot turşusu alınan bir neçə sistemdə istifadə olunur. Bu zaman palladili alüminium oksidi əsa-

426

toplanması ilə xüsusi müəssisələr məşğul olur. «Tullantısız» texnologiya üzvi tullantıların təkrar emal edilməsində də

tətbiq edilir. Bakıda üzvi tullantıların illik miqdarı 2,5 milyon tondan çoxdur. Bu, əsasən, ağac emalı, şərab və pivə istehsalı, dəri emalı müəssisələrinin və ət kombinatının tullantılarından ibarətdir. Bunların yalnız 5-6%-i təkrar emal edilir, qalanı isə yandırılır. Bu üzvi tullantıları emal etməklə, həm ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısı alınar, həm də xeyli gübrə istehsal etmək olar. BDU-nun alimləri (Q.Qasımov və A.Əhmədov) üzvi tullantılardan asan və ucuz yolla gübrə istehsal etməyin üsulunu işləyib hazırlamışlar. Bu üsulu hər bir rayonda, hər bir təsərrüfatda asanlıqla tətbiq etmək mümkündür. Üzvi tullantıları 3 gün ərzində kimyəvi məhlulda islatmaq yolu ilə gübrə əldə etmək, bununla da ətraf mühiti təmizləməklə yanaşı, ondan xeyli mənfəət götürmək olar.

Sankt-Peterburq yaxınlığında məişət tullantılarının mexaniki emalı ilə məşğul olan kiçik bir zavod fəaliyyət göstərir. 150-ə qədər işçi olan bu zavoda məişət tullantılarından ilə 2 min tondan çox qara metal ayrılır.

Burada üzvi tullantılar mikroorqanizmlərin 3 günlük təsirindən sonra insanın səhhəti üçün təhlükəli, müxtəlif xəstəliklər törədən mikroblar məhv edilir; əldə edilən məhsul xammal şəklində lazımi yerlərə göndərilir. Bir sıra təsərrüfatlarda ondan gübrə kimi istifadə olunur. Əvvəllər üzvi tullantıların təqribən 13-nü təşkil edən və mikroorqanizmlər tərəfindən təsir göstərilə bilməyən şüşə, ağac və əlvan metal qırıntılarını, rezin və dəri parçalarını, plastik kütləni ayıraraq tullamaq lazım gəlirdi. Sonralar alimlər bu bərk qarışıqları havasız yerdə temperaturda qızdıraraq pirokarbon, yanacaq qaz və duru qətran kimi qiymətli məhsullar almağa nail oldular.

İri sənaye şəhərlərində lES və başqa müəssisələr atmosferə xeyli sulfat anhidridi buraxır. Onun təsirindən metallar karroziyaya uğrayır, tikinti qurğuları aşmır, bitkilər məhv olur, xəstəliklər artır. Halbuki, həmin stansiyaların tüstülərindən S02-ni ayıraraq sulfat turşusu hazırlamaq olar. Dünyada ilk dəfə 1952-ci ildə Moskvada 12№-li İES-də bu üsuldan istifadə edilmişdir.

Ukraynada tikilmiş kimya kombinatında tullantılar başqa sexlərdə kompleks emal edilərək azot gübrələrinə, mal-qara üçün zülal vitamin konsentratma, karbon qazına və onu da quru buza çevirir.

Estoniyada iri azot gübrəsi zavondunda əvvəl havanı çirkləndirən tullantı indii xammal kimi istifadəyə verilir.

Kanalizasiya suları çirkli halda, tullantılarla qarışıq şəkildə çay və dənizlərə tökülür, onları və atmosferi çirkləndirir. Çirkli suların kimyəvi tərkibi onların hansı istehsal sahəsində tətbiq olunmasından asılıdır. Məsələn, neft emalı zavodlarından buraxılan sular müxtəlif üzvi maddə-

425

Reaktor havasız şəraitdə işləyərək hermetik və təhlükəsizdir. Bəzi xammal növlərinin qıcqırdılmasmda xüsusi ikimərhələli texnologiya tətbiq edilir. Məsələn, quş peyini, spirt bardaşım adi reaktorda emal etmək mümkün deyil. Bu tip xammalların emalı üçün əlavə hidroliz reaktoru lazımdır. Bu reaktor turşuluğun dərəcəsinə nəzarət edir, bununla da tur- şuluq və qələviliyin təsiri ilə bakteriyalarm məhv olmasının qarşısı almır.

Bioqazın xüsusi növlərindən biri zibilxana qazı adlanır. Burada bioqaz zibilxanaların məişət tullantılarından alınır.

22.5. TULLANTISIZ VƏ AZTULLANTILI İSTEHSAL

Hazırda müasir geniş qaztəmizləmə texnkiası olmasına baxmayaraq xammaldan tullantı olmadan kompleks istifadə edərək ətraf mühiti çirk- ləndirməmək istiqamətində texnoloji proseslər yaratmaq ekologiyanın radikal həlledici məsələsi olaraq qalır.

Təbii resurslardan daha səmərəli istifadə etmək yolu ilə ətraf mühitin keyfiyyətinin stabilləşdirilməsi və yaxşılaşdırılması tullantısız istehsalın yaradılması və onun inkişaf etdirilməsilə bağlıdır.

Resursların qorunması xalq təsərrüfatının artmaqda olan tələbatını təmin etmək sahəsində həlledici mənbədir.

Tullantısız istehsal texnologiyasında istehsalın təşkili prinsipi belə anlaşılır: İlk xammal resursları - «istehsal» - «istifadə» - «təkrar xammal resursları» tsikli ekoloji tarazlığı pozmadan xammalın bütün komponentlərindən, bütün enerji növlərindən səmərəli istifadə olunması üzrə qurulmuşdur. Tullantısız istehsal bir kombinat, sahə, region, nəticədə nəhayət bütün xalq təsərrüfatı üçün yaradıla bilər.

Tullantısız istehsal uzunmüddətli və tədrici proses olub bir-birilə bağlı olan bir sıra texnoloji, iqtisadi, təşkilatı, psixoloji və digər məsələlərin həllini tələb edir. Praktikada tullantısız sənaye istehsalını yaratmaq üçün ilk növbədə prinsipcə yeni texnoloji proseslərə, cihazlara, avadanlıqlara əsaslanmalıdır.

Tullantısız texnologiya bütün sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalının ekoloji strategiyası hesab olunur. Tullantısız texnologiyanın əsas istiqamətləri aşağıdakılardır:

— tullantıların utilləşdirilməsi, xammal və materiallardan kompleks istifadə edilməsi, qapalı tsiklli istehsalın təşkili, çirkab sularının atılma- ması, zərərli maddələrin atmosferə buraxılmaması.

İstehsal tullantılarından xammal, yanmfabrikat, yanacaq və s. kimi faydalı istifadə edilməsi utilizasiya adlanır. Utilizasiyanın xalq təsərrüfatında əhəmiyyəti vardır. Bir sıra sahələrdə utilizasiya məqsədilə xüsusi sexlər və hətta utilizasiya zavodları yaradılır. Utilizasiya tullantılarının

424

Reaktor;

Qanşdıncı;

Qazholder;

Su qanşdıncısı və istilik sistemi;

Qaz sistemi;

Nasos stansiyası;

Separator;

Nəzarət cihazları; Təhlükəsiz sistemi.

Qurğunun iş prinsipi aşağıdakı qaydada olur. Tullantılar nasos stansiyası və ya yükləyici vasitəsilə mütəmadi olaraq reaktora verilir. Reaktor mikser quraşdırılmış, qızdırıcı və istilik izolyasiyası sisteminə malik olan dəmir-beton rezervuardan ibarətdir. Reaktorda tullantılar ilə qidalanan faydalı bakteriyalar yaşayır. Bakteriyaların fəaliyyəti nəticə- sində bioqaz yaranır. Bakteriyaların həyatını təmin etmək üçün yem - qızdırılmış və periodik olaraq qarışdırılmış tullantı tələb olunur. Yaranan bioqaz ilk öncə saxlama kamerasında (qazholder) toplanır, təmizləmə sistemindən keçirilir, sonra istehlakçıya (qazan və ya elek- trogenerator) verilir.

Reaktor Oa/holdcr

X

lıTitu

BiiHj.ı/

Oariştlırii'i qıır^ıı

Oıcqnmu

ni3h>ullannın avrtlma

vai

Kondensator

Ma\c vanımalın >ıüı

İması

\.s lumıojıeni/asişası

pm

Llckırik ciK-rıiM

Şəkil 22.10. Sənaye tipli bioqaz qurğusunun prinsipial sxemi

423

Antikorroziya müdafiəsi üçün rezervuarm daxili hissəsi qatran ilə örtülür. Fermentatorun kənarında 1 m dərinliyə malik olan beton örtüklü dairəvi kanal inşa edilir. Su ilə doldurulmuş bu qurğu hidrosürgü rolunu oynayır. Zəngşəkilli qurğunun şaquli hissəsi bu hissədə sürüşərək rezcr- vuarı hermetik bağlayır. Qaz hündürlüyü 2,5 m olan zəng qurğusunun yuxarı hissəsində toplanır. O, qalınlığı 2 mm olan təbəqə dəmirdən hazırlanır. Kanalcıqdakı suyun axar olması onun qış vaxtı donmasınm qarşısını alır. Ferrfıentator təxminən 12 m-' təzə peyin ilə doldurulur, üzərinə mal sidiyi əlavə edilir (su qatılmır). Generator 7 gündən sonra fəaliyyətə başlayır. Bəzən bu qurğuya orijinal konstruksiya əlavə edilir. Fermenta- tora bir-birilə T - şəkilli şlanq vasitəsilə birləşdirilmiş 3 ədəd traktor təkəri kamerası əlavə edilir (şəkil 22.9).

Gecə bioqazdan istifadə edilmədiyindən o, zəngdə yığılır. Bu zaman onun ifrat təzyiq nəticəsində çevrilməsi təhlükəsi yaranır. Rezin rezervuar əlavə tutum funksiyasını daşıyır. Fermentatorun fəaliyyətinə optimal şəraitin təmin edilməsi üçün peyin isti su ilə qarışdırılır, xammalın rütu- bətliyinin 90%, temperaturunun isə 30-35‘G qiymətində ən yaxşı nəticə alınır. Fermentatorun qızdırılması üçün istixana effektindən istifadə edilir. Bunun üçün çənin üzərində metal karkas quraşdırılaraq polietilen qat ilə örtülür. O, əlverişsiz hava şəraitində istiliyi saxlayır, xammalın parçalanmasını sürətləndirir.

^•cm■ıcnt^ılordan İstehlakçıya

Şəkil 22.9. Traktor

Ən geniş yayılmış sənaye metodu anaerob qıcqırmaya əsaslanır. Sənaye miqyaslı bioqaz qurğuları, əsasən, aşağıdakı hissələrdən ibarət olur (şəkil 22.11).

■ Homogenizasiya çəni; ■ Bərk (maye) xammalın yükləyicisi;

422

qaz qurğularından məişətdə geniş istifadə olunur. Bioqaz qurğularından Çində daha geniş istifadə edilir. Hələ keçən əsrin sonlarında burada 10 mln-dan çox bioqaz qurğusu olmuşdur. Bu qurğular ildə 7 mlrd, m“^ bioqaz istehsal etmişlər. Bu, 60 mln. kəndlinin yanacaq tələbatıdır. 2006-cı ildə Çində artıq 18 mln. bioqaz qurğusu olmuşdur. Bu qurğuların istismarı təxminən 11 mln. ton şərti yanacağa qənaət edir.

Bioqaz qurğuları fermalar, quşçuluq fabriki, spirt zavodu, ət kombinatlarında təmizləyici qurğular kimi istifadə oluna bilər. Bioqaz qurğusu veterinar-sanitar zavodlarını əvəz edə bilər.

İnkişaf etmiş ölkələrdə bioqaz istehsalı və istifadəsi üzrə aparıcı yer Danimarkaya məxsusdur. Bioqaz bu ölkənin enerji balansının 18%-ə qədərini təşkil edir. Mütləq göstərici üzrə liderlik (8 mln. ədəd) isə Almaniyaya məxsusdur. Qərbi Avropada quşçuluq fermalarının yarıya qədərinin qızdırıcılıq sistemləri bioqaz əsasında qurulmuşdur. Volvo və Scania bioqaz əsasında işləyən avtobuslar istehsal edir. Bu tip avtobuslar İçveçrənin Bern, Bazel, Cenevrə, Lütsern, Lozanna şəhərlərində daha intensiv istifadə edilir. İsveçrə Qaz Sənayesi Assosiasiyasının proqnozlarına əsasən 2010-cu ildə İsveçrənin nəqliyyatının 10%-i bioqazla işləyəcək.

Ekoloji aspekt. Bioqazın istehsalı metan qazının atmosferə atılmasının qarşısını alır. Metanm istixana effektinə təsiri CO2 qazına nisbətən 21 dəfə çoxdur. O, atmosferdə 12 il qalır. Metanm tutulması qlobal istiləşmənin qarşısının alınmasında ən sürətli və effektli metoddur. Emal edilmiş peyin, barda və digər tullantılar kənd təsərrüfatında gübrə kimi istifadə edilir. Bu öz növbəsində kimyəvi gübrələrin istifadəsini və qrunt sularına təzyiqi azaldır.

Bioqaz bərpa olunan enerji mənbəyi hesab edilir (şəkil 22.7). Çünki onun yaranması bitkilərlə bağlıdır. Bitkilər isə davamlı qulluq zamanı hər il bərpa olunduğundan tükənməz resurs sayılır. Milyon illər ərzində yaranan təbii qazın isə ən optimal ehtiyatı 50-100 il qiymətləndirilir. O, bəşəriyyət tarixi baxımından bərpa olunan deyil.

Bioqaz istehsalı. Hal-hazırda sənaye və kustar üsulla hazırlanmış bioqaz qurğularından istifadə edilir. Sənaye qurğularını kustar analoqlarından fərqləndirən cəhətlər onların mexanizasiyaya, qızdırıcı sistemlərinə, homogenizasiya və avtomatika qurğularına malik olmasındadır.

Avropada geniş tətbiq edilən sadə bioqaz istehsal edən qurğunun prinsipial sxeminə nəzər salaq (şəkil 22.8).

Bu sistem 3 qonşu ailənin hər birinin 3 komforlu qaz pilitə və bir du- xovkasını təbii qaz ilə təmin edir. Fermentator diametri 4 m, dərinliyi 2 m olan (təxmini həcmi 21 m^^) çalada taxtapuş dəmirindən quraşdırılır. Tikiş yerləri

əvvəlcə elektrik, sonra isə qaz qaynağı ilə birləşdirlir.

420

çuğundur puçalı, Ickal çöküntüləri, balıq və malkəsmə sexlərinin tullantıları (qan, piy, bağırsaq), ot, məişət tullantıları, çirkab suları, süd zavodunun tullantıları, biodizel istehsalının tullantıları (texniki qliserin), şirə istehsalı tullantıları (meyvə, giləmeyvə cecələri), yosunlar, kraxmal istehsalı tullantıları, kartof emalı tullantıları, çips istehsalı tullantıları (qabığı, çürüntüsü və s.)* Fermentasiya prosesi nəticəsində rezervuardakı maye, əsasən, 3 fraksiyaya parçalanır:

1. İri hissəciklərdən ibarət olan üst qat (qartmaq). Bu qaz qovuqc- uqlarmm bərk hissəcikləri yuxarı qaldırması nəticəsində yaranır. Müəyyən vaxtdan sonra yaranan bərk qat bioqazın ayrılmasına mane olur.

2. Fermentatorun orta hissəsində maye toplanır. 3. Aşağı, çirkli hissə çöküntü yaradır. Bakteriyalar orta təbəqədə daha aktiv olur. Ona görə də rezervuar- dakı

maye mütəmadi olaraq (ən azı sutkada 1-6 dəfə) qarışdırılmalıdır. Qarışdırma prosesi müxtəlif yollarla həyata keçirilir:

■ Mexaniki qurğularla; ■ Hidravlik vasitələrlə (nasosun təsiri ilə resirkulyasiya); ■ pnevnıatik sisteminlərin təsiri ilə və s. Hasil olunan bioqazın miqdarı istifadə olunan xammalın növündən və

onun tərkibindəki quru maddənin miqdarından asılıdır. Bir ton iribuynuzlu mal-qara peyinindən 50-65 m'^ bioqaz alınır, onun da 60%-ni metan qazı təşkil edir. Bəzi bitki kütlələrindən 70% metan qazından ibarət 150-500 m"^ bioqaz almaq mümkündür. Maksimum bioqazı piydən almaq olur. Onun miqdarı 1300 m^ təşkil edib, 87% metandan ibarət olur. Praktikada 1 kq quru maddədən 300-500 litr bioqaz almaq mümkündür. Bioqaz, tullantılardan başqa, həm də xüsusi yetişdirilmiş bitkilərdən- energetik kulturalardan da alınır. Buna misal silos qarğıdalısı və silfıli göstərmək olar. Bu maddələrin hər tonundan alman qazın miqdarı 500 m-^-ə çatır.

Məsələnin tarixi. Bəşəriyyətin bioqazdan istifadəsinin tarixi çox qədimdir. M.ə. II minillikdə müasir Almaniya ərazisində primitiv bioqaz qurğularindan istifadə edilirdi. XVII əsrdə Y.Helmont biokütlənin parçalanması zamanı yanar qazın ayrıldığını müşahidə etdi. H.Devi 1808-ci ildə bioqazın tərkibində metan qazının olduğunu tapdı. İlk bioqaz qurğusu 1859-cu ildə Hindistanda quraşdırılmışdır. Bioqaz 1895-ci ildə Böyük Britaniyada küçələrin işıqlandırılmasında tətbiq edilirdi. Mikrobiologiyanın inkişafı ilə 1930-cu ildə bioqaz istehsalı prosesində iştirak edən bakteriyalar müəyyən edildi.

Tətbiq. Bioqaz yanacaq qismində istehsalatda - elektrik enerjisi, istilik və ya buxar, avtomobil yanacağı və s. sahələrdə çox geniş tətbiq olunur. Ilindistan, Vyetnam, Nepal və s. ölkələrdə kiçik (bir ailəlik) bio-

419

rindən ibarət olub, xarakterik pis iy-qoxsu yoxdur. Bu gübrələr məhsulu 40-50% artırır;

■ Utilizasiya və təmizləmə. Bioqaz qurğuları təmizləmə sistemlərini əvəz edir. Adi bioloji tullantıları, məsələn, peyini ən azı 3 il istifadə etməyərək saxlamaq lazımdır. Bioqurğular həmin peyini istifadəyə hazır olan biogübrəyə çevirir. Peyini daşımağa görə əlavə pul xərcləməyə ehtiyac olmur, bioqaz istehsal etmək üçün isə havayı xammal əldə etmək mümkündür.

Üzvi tullantıların parçalanması bakteriyaların təsiri nəticəsində baş verdiyindən ətraf mühitin bu prosesə təsiri güclüdür. Belə ki, alınan qazın miqdarı, əsasən, mühitin temperaturundan asılı olur. Temperatur artdıqca üzvi xammalın parçalanma sürəti və fermentasiya dərəcəsi artır. Məhz buna görə, ilk bioqaz qurğuları isti iqlimə malik olan ərazilərdə də meydana gəlmişdir. Lakin etibarlı izolyasiya, suyun qızdırılması bioqaz generatorlarını iqlimi soyuq olan rayonlarda, qışda temperatur mənfi 20^C-ə enən ərazilərdə quraşdırmağa imkan verir.

Bioqazın tərkibi. Bioqazın tərkibini 55-75% metan qazı (CH4), 25- 45% karbon qazı (CO2), cüzi miqdarda H2 və kükürd qazı (H2S) təşkil edir. Bioqazın tərkibindən CO2 çıxarıldıqdan sonra biometan alınır. Biometan təbii qazın tam analoqudur. Orta hesabla 1 kq üzvi maddənin bioloji parçalanması zamanı 0,18 kq metan, 0,32 kq karbon qazı, 0,2 kq su və 0,3 kq parçalanmayan qalıq yaranır. Aşağıdakı cədvəldə bioqazın kimyəvi tərkibi verilmişdir.

Cədvəl 22.6

Bioqazın kimyəvi tərkibi

Maddələr Kimyəvi düsturu Miqdarı, % Metan CH4 40-75 Karbon qazı CO2 25-55 Su buxarı H2O 0-10 Azot N2 <5

Oksigen O2 <2

Hidrogen H2 <1

Kükürd qazı H2S <1

Ammonyak NH3 <1

Bioqaz almaq üçün lazım olan xammal. Bioqaz istehsalında xammala qarşı müəyyən tələblər mövcuddur: xammal bakteriyaların inkişafı üçün əlverişli olmalıdır; bioloji parçalanan üzvi maddələrlə zəngin olmalıdır; su ilə zəngin olmalıdır (90-94;); mühit neytral olmalıdır; bakteriya- ların inkişafına mane olan maddələr (sabun, yuyucu tozu, antibiotik) olmamalıdır. Bütün üzvi

birləşmələr - peyin, melass, cecə, pivə qalıqları.

418

22.4. BİOQAZIN İSTEHSALI VƏ İSTİFADƏSİ

(E.F.YUSİFOV, N.S.İSAYEVA, 2009)

Bioloji kütlənin anaerob qıcqırması nəticəsində yaranan, metan qazının (CH4) ayrılması ilə müşayiət olunan qazdır. Anaerob qıcqırma havasız şəraitdə baş verən qıcqırma prosesidir (şəkil 22.6).

İstənilən kəndli təsərrüfatında il ərzində kifayət qədər peyin, bitki qalıqları, müxtəlif bitki və heyvan mənşəli üzvi tullantılar yığılır. Adətən onlar parçalandıqdan sonra üzvi gübrələr kimi istifadə olunur. Lakin bu çürümə prosesi zamanı istilik və qazın ayrılmasını çox az insanlar bilir. Halbuki bu enerjidən kənd sakinləri çox səmərəli istifadə edə bilər.

■ Yanacaq qazı. Bioqaz adi təbii qaz kimi isıilik yaradılmasında, elektrik enerjisi istehsalında istifadə edilir. Onu sıxmaq, avtomobilə doldurmaq, göndərmək və ya qonşuya satmaq mümkündür;

. Elektrik enerjisi. Bir m-^ bioqazdan 2-3 kVt saat elektrik enerjisi istehsal etmək mümkündür (bioqaz kogeneratorda yanarkən elektrik enerjisi verir);

Şəkil 22.6 . Biokütlənin anaerob qıcqırması prosesi

■ İstilik. Bioqaz qazanxanalarda həm istilik alınması üçün, əksinə həm də soyutma sistemlərində buxarlandırıcı*kimi, eyni zamanda mal- qara qaynar su və buxar əldə etmək üçün istifadə oluna bilər;

■ Gübrə. Qıcqırdılmış kütlə ekoloji təmiz maye və bərk gübrədir (biohumus). Onun tərkibi nitratlar, patogen mikroblar, helmint sürfələ-

417

Tullantılar 500‘C-də yandırıldıqda dioksinlor, politsiklik aromalik karbohidrogcnbr oməb golir, bir sıra ağır metallar da alınır. 1 ton yandırılan zibildən 350 kq qalıq maddələr əmələ gəlir. Onların aqrockosi- stembrin yä.xmlığmda olması da istisna edilmir.

Tullantılardan istifadə sənayesini yaratmaqla iri şəhərbdə tullantı kütləsindən xammal və ya yanacaq növü kimi istifadə etmək olar. Əsas vəzifə tullantıları maddi dövrana qaytarmaqdır. Bu prosesin müxtəlif istiqamətinin ümumi adı «resiklizasiya» sözü ilə ifadə olunursa, re.sikli- zasiya prosesinə aşağıdakıları aid etmək olar:

— taralardan (qablama materiallarından), şüşə qablardan (butulkalardan) təkrar istifadə;

— müəyyən işləmədən sonra tullantıları istehsal tsiklinə qaytarmaq (dəmir bankalardan - polad istehsalı, maklaturadan - kağız almaq, şüşə qırıqlarından-şüşə qablar almaq);

— müəyyən işləmədən sonra tullantılardan enerji əldə etmək (işlənmiş köhnə avtomobil təkərlərindən sement zavodlarında yanacaq kimi istifadə edilir).

Tullantıların reziklizasiyası mühüm ekoloji əhəmiyyət kəsb edir. Lakin onların çeşidlənməsi və işlənməsinə sərf edilən məsarif alınan xammalın iqtisadi effektliyindən yüksək olur.

Qeyd edildiyi kimi BMT-də üzvi maddələr çox olduğundan ondan enerji də alınır. 2 min ton çeşidbşdirilməmiş zibildən 60 min kənd evini enerji ib təmin etmək olar. Tullantı ərazisində bitki və heyvan tullantılarında çoxlu miqdarda əmələ gələn metan qazı da enerji mənbəyi hesab edilir. İm-"* belə bioloji qazın istilik qabiliyyəti 0,6 litr mazuta bərabərdir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, bir inəyin gündəlik peyinindən l,7m^ bioqaz almaq olar.

Almaniya, Niderland və digər ölkələrdə artıq bioqaz qurğularından istifadə olunur. Moskva vilayətində 1996-cı ildə Mıtişi şəhərinin yaxınlığında tullantıların istifadəsindən bioqaz almaq üçün təcrübə-sənaye qurğusu işə salındı. Burada bioloji tullantıların kütləsi 4 mln. tondan artıqdır. Hollandiya kompaniyası «Qrantmay»m texnologiyası üzrə alınan bioqaz 100 minə yaxın mənzili təmin edə bilir.

Göründüyü kimi tullantıların istifadəsi üzrə mövcud proqramlardan istifadə edildikdə tullantıların ətraf təbii mühitə vurduğu neqativ təsiri xeyli azaltmaq mümkündür. Bu, əhalinin xəstəlik və ölüm faizinin azalmasına, bitki və heyvanların məhv olmasının qarşısının alınmasına, kənd təsərrüfatı istehsalının məhsuldarlığının yüksəlməsinə, on min hektarlarla torpağın təsərrüfat məqsədilə «azad» edilməsinə və nəticədə sosial problemlərin həllinə kömək göstərər.

416

Şəhərlərdə BMT-nin artması şəhər və onun ətraf ərazilərinin torpağı daha çox neqativ yükün təsirinə məruz qalır.

'Fullantılarm çoxalması hər yerdə ekoloji tarazlığın pozulmasına səbəb olur. Məsələn, üzvi maddələrin parçalanma qalıqları, dəmir, qurğuşun, sink, boyalar, yuyucu vasitələr, dərmanlar və s.-nin hesabına tullantıların «zənginləşməsi» qrunt və yeraltı suları deqradasiyaya uğradır.

Son illər şəhərlərin ekoloji vəziyyətini pisləşdirən tullantıların ləğv edilməsinə yönəldilən bir sıra tədbirlər təcrübədən keçirilir: məişət tullantıları çeşidlənir, işlənərək kənd təsərrüfatı üçün gübrəyə çevrilir və ya hətta ohdan maye yanacaq əldə edilir; tullantının bir hissəsi isə seliteb zonadan kənarlaşdırılaraq köhnə karxanaları, yarğanları doldurmaq üçün istifadə olunur.

Bütövlükdə isə məişət tullantılarının problemi çox yerdə hələ həll olunmamış qalır.

Müxtəlif hesablamalara görə Yer üzərində orta hesabla zibilin 29%-i yandırılır, 60%-dən çoxu tullantı yerlərinə atılır, 4%-i kompostlaşdırılır, 6%-ə yaxmı isə digər üsullarla işlənir. Ayrı-ayrı ölkələrdə tullantılardan istifadənin əsas istiqamətləri 22.5 cədvəlində verilir.

Cədvəl 22.5 Bəzi ölkələrdə zibildən istifadə

Ölkələr

Zibilin hissəsi, %

yandırılır tullantı sahəsinə atılır

kompost-

laşdınlır

digər üsullarla işlənir

ABŞ 8 82 0 10 Böyük Britaniya 2 98 0 0 Kanada 6 93 0 1 Danimarka 32 64 4 0 İsveçrə 80 18 2 0 Yaponiya 72 24,5 1,5 2 Almaniya 28 69 2 1 İspaniya 5 76 19 0 Fransa 36 47 8 9 İtaliya 18,5 35 5,5 41

Qeyd etmək lazımdır ki, hələlik tullantılar, əsasən, ya yandırılır, yaxud da tullantı sahələrinə atılır. Yandırma prosesini yaxşılaşdırmaq üçün zibilyandıran zavodlarda daha təkmilləşdirilmiş sobalardan istifadə edilir.

415

Şəkil 22.4. Bərk məişət tullantılarının tərkibi

Şəkil 22.5. Bərk istehsalat tullantıları

414

rullantı sahələrinin ətrafında təhlükəli zəhərlənmiş zona formalaşır. Belə neqativ hadisə respublikamızda (məs. Balaxanı sahəsində) da müşahidə olunur. Moskva şəhərindən sənaye tullantılarının 30%-dən çoxu kəmiyyət və keyfiyyətinə nəzarət olunmadan şəhərdən çıxarılır.

Cədvəl 22.4 Müxtəlif ölkələrdə BMT-nin istehsalı

Ölkələr İl ərzində ölkədə istehsal olunan BMT-nin miqdarı Əhalinin adambaşına

düşən, kq Ümumi

ABŞ 744 178 Avstraliya 681 10 Kanada 635 16 Niderland 449 6,5 Danimarka 423 2, İsveçrə 383 2,5 Böyük Britaniya 355 18 Yaponiya 344 41 Fransa 327 18 Almaniya 318 19 İsvec 317 2,5 İspaniya 275 10,5 İtaliya 263 15 Avstriya 228 1,7 Portuqaliya 211 2,5

BMT-nin kənarlaşdırılması və tamamilə zərərsizləşdirilməsi, xüsusən urbanizasiyanın yüksəlməsi şəraitində mürəkkəbləşən çətin həyata keçirilən gigiyena problemidir. Problemin mürəkkəbliyi tullantı kütləsinin getdikcə çoxalması və onun tərkibində komponentlərin artması ilə əlaqədar çeşidinin genişlənməsi ilə izah edilir. Tullantıların müasir tərkibinin orta səciyyəsi 22.4, 22.5 şəkillərdə göstərilir.

Hazırda tullantılarda polimer materialların miqdarı tədricən çoxalır. Onların yandırılması təhlükəli olub dioksinlər əmələ gəlir.

Tullantıların bilavasitə yaşayış məntəqələrində yerləşdirilməsi və zərərsizləşdirilməsi yolverilməzdir. Bununla belə, bir çox yerlərdə məişət və küçə zibilləri primitiv üsullarla yox edilir: heç bir texniki qurğu olmadan zibillər təbii şəraitdə küçədə və həyətlərdə yandırılır, bu da yaşayış massivlərinin atmosferinin təhlükəli çirklənməsinə səbəb olur. İndiyə qədər zibillərin torpağa basdırılması praktikasından istifadə edilir. Problemi bu yolla həll etmək qeyri-mümkündür.

413

22.3. SFXİTEB ZONANIN BƏRK TULLANTILARI,

ONLARIN İSTİFADƏSİNİN VƏ MƏHV EDİLMƏSİNİN

AQROEKOSİSTEMLƏRƏ TƏSİRİ

İstənilən selitcb zona istehsalat və istehlakçı tərəfindən ətraf təbii mühitə olduqca böyük miqdarda atılan tullantıların obyektiv davamlı mənbəyi sayılır.

İstehsalat tullantıları məhsul hazırlığı zamanı və ya iş əsnasında yaranan xammal, material və yarımfabrikatların qalıqlarından ibarət olub öz ilkin istifadə (istehlak) xassələrini itirmişdir.

İstifadə (istehlak) tullantıları (məişət tullantıları) tərkibinə və fiziki- kimyəvi xassələrinə görə çox müxtəlif olan tullantılardan ibarətdir.

Həm istehsalat, həm də istifadə (istehlak) tullantıları ətraf mühit üçün ciddi təhlükə yaradaraq biotik, mexaniki, kimyəvi və digər çirklən- dirici növlərinin mənbəyi kimi onun sanitar-epidemioloji, sağlamlıq və estetik keyfiyyətini pisləşdirir.

'fullantıları saxlanma, nəqletmə, işləmə metodunun və vasitələrinin seçilməsinə təsir göstərən faza vəziyyətinə görə bərk, maye, qaz halında və energetik növlərə bölünür. Sanitar-gigiyenik əlamətlərinə görə tullantılar inert (təsirsiz), zəif toksiki, suda həll olunan, tərkibində neft (yağ) olan toksik uçucu, üzvi, asan parçalanan, təsərrüfat məişət zibili kimi olur. Toksik tullantıların özünün təsnifatı var.

Bərk məişət tullantıları (BMT) əmələ gəlmə prosesində yayılan (səpilən) neqativ faktor olub onun formalaşmasında hər bir sakin iştirak edir. Seliteb zonadan kənarlaşdırdıqda BMT ardıcıl nəql edilərək, təbiətə ciddi təsir göstərən faktor sayılır. Bəzi ölkələrdə BMT-nin toplanmasının orta göstəricilərinə diqqət yetirsək, buna qane olmaq çətin deyil (cədvəl 22.4).

İri aqlomerasiya və şəhərlərdə olduqca çox tullantılar toplanır və onların yaşayış yerlərindən kənarlaşdırılması mürəkkəb problemə çevrilir. Məsələn, ABŞ-da hər gün 63 min zibildaşıyan maşın tələb olunur. Nyu-Yorkun küçələrindən il ərzində 8 mln. ton məişət tullantıları daşınır. Onların hara aparılması əsas problemə çevrilir.

Tullantılar geniş sahələri xəbt edərək torpağın, hava mühitinin və su obyektlərinin çirklənmə mənbəyidir. Lakin tullantıların saxlanması üçün təşkil edilən yerlərin hamısı qüvvədə olan normalara uyğun gəlmir. Müxtəlif toz hissəcikləri külək vasitəsilə 10 km radiuslu məsafələrə qədər aparılaraq birbaşa torpağı çirkləndirir.

Bəzi tullantı sahələrinin özündə yanğın baş verir və tüstülənərək atmosferi çirkləndirir. Yağıntı zamanı yağış və ərinti suları tullantı sahələrindən keçərək, yüksək toksiki birləşmələrlə ətraf əraziləri çirkləndirir.

412

vo daha çox uzanır, yuxu çox səthi (ötəri) olur, oyandıqdan sonra isə adam özünü yorğun hiss edir, başı ağrıyır, çox vaxt isə ürəyi döyünür.

Əmək günündən sonra normal istirahət olmadıqda, işdən sonra olan yorğunluq aradan götürülmür, tədricən xroniki süstlüyə keçir və bir sıra xəstəliklərin (əsəb sisteminin pozulması, hipertoniya xəstəliyi) əmələ gəlməsinə səbəb olur.

• Səsdən mühafizənin əsas istiqamətləri. Ətraf mühitin akustika çirklənməsini aşağı salmaq məqsədilə aşağıdakılardan istifadə edilir:

• Çoxsəsli mənbələr texnologiyası azsəslilərlə əvəz olunmalıdır; • Səs mənbəyi şüalanmasının istiqamətinin dəyişdirilməsi; • Mənbəyindən başlayaraq mühafizə olunduğu yerə qədər səsin

yayıldığı yolda intensivliyinin azaldılması; • Səs aqreqatlarında, nəqliyyatda səsdən mühafizə olunması üçün

kompleks tədbirlərin görülməsi;

• Yaşayış tikintilərində arxitektur-planlaşdırma işləri;

• Təşkilati tədbirlər;

• Qəbul edilən səsin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması; • Yeni akustik texnologiyanın tətbiqi; Göstərilən tədbirlərin «Mühəndis ekologiyası və ekoloji menedcet» (M.

«Loqos», 2004) kitabında ətraflı izahı verilir. Vibrasiyanın sağlamlığa təsiri. Vibrasiya (lat. vibratio - rəqs, titrəyiş) -

müxtəlif formalı elastik cisimlərin mexaniki rəqsidir. Vibrasiyanın orqanizmə təsiri müxtəlif olur: bütün orqanizmə təsir

göstərirsə, ümumi vibrasiya, orqanizmin bir hissəsinə təsir göstərirsə, yerli və ya lokal vibrasiya adlanır. Qatarda, təyyarədə gedərkən, qopartma çəkiclə və s. mexanizmlərlə işləyərkən, həmçinin kosmik uçuşlarda start və yerəenmə zamanı əmələ gəlir. Vibrasiyanın bioloji təsiri onun tezliyindən asılıdır; tezliyi 15 Hs-dək olan rəqslər vestibulyar aparata təsir edir. Tezliyi 25 Hs-dək rəqslər ayrı-ayrı təkanlar şəklində olub, sümüklərdə və oynaqlarda dəyişikliklər əmələ gətirir; 50 Hs-dən 250 Hs- dək olan rəqslər isə sinir sisteminə təsir edir, damarların spazmasına, ürək fəaliyyətinin dəyişməsinə, yorğunluğa, ayrı-ayrı orqanlarda ağrılara, vibrasiya xəstəliyinə səbəb olur. Daha yüksək ultrasəs tezliklərdə mexaniki enerji istilik enerjisinə çevrilir.

411

Beyin qabığına daxil olan səs zamanı qıcıqlanma orada gedən əsəb proseslərini dəyişdirir. Əgər səs çox güclü olarsa və ya uzun müddət təsir göstərərsə, beyin qabığının hüceyrələrində həddindən artıq həyəcan başlayır. Bu zaman əsəb hüceyrələrinin iş fəaliyyətinin hüdudu pozulur və bu hüceyrələrin qıcıqlandırmaya cavab reaksiyasının xarakteri dəyişir.

Bir sıra kliniki müşahidələr göstərir ki, səs qıcıqlandırıcıları kənar edildikdə hipertoniya xəstələrində arterial qan təzyiqi normaya düşür. Zehni əməklə məşğul olan adamlarda məişət səslərinin təsirindən qan təzyiqi yüksəlir. Bir sıra hallarda stenokardiya tutmasının məişətdə qəflətən səs qıcıqlanması arasında əlaqə aşkar edilmişdir.

Hətta ana bətnində olan körpə də səsin zərərli təsirindən mühafizə oluna bilmir. Nəzarət olunmayan səs insanın dərk etmə fəaliyyətinə böyük ziyan vura bilər, onun həyəcanını artırar, vəzifəsini yerinə yetirərkən strategiyasını dəyişə bilər, ona diqqəti azalar.

• Səsin yuxuya təsiri. Yuxu prosesində insan orqanizminin bütün sistemi bərpa olunur. Səsin daim təsiri zamanı belə funksiyalar, yəni beynin aktivlik funksiyası və yuxu zamanı ürək-damar sistemi üçün dinclik dövrünün təmin olunması pozulur. Yuxunun keyfiyyətinin aşağı düşməsi gündüz vaxtı insanın fəaliyyətinə pis təsir göstərə bilər.

Məişət səsi yuxunu xeyli pozur. Fasiləli və qəflətən olan səslər, xüsusən axşam və gecə saatlarında hələ təzə yuxuya getmiş adamlara səs olduqca pis təsir göstərir. Bu, təzə yuxuya gedən adamın «hipnoz» fazası vəziyyətində olması ilə izah edilir.

Yuxu vaxtı qəflətən olan səs (yük maşınının gurultusu, radionun ucadan səsi) çox vaxt, xüsusən, uşaq və xəstələrdə qorxu yaradır.

Səs yuxunun davamiyyətini və dərinliyini azaldır. Səsin xronoloji konfiqurasiyası, müxtəlif intensivlikli səslərin əvəzlənməsinin mühüm rol oynadığı aşkar edilmişdir. Belə ki, nəqliyyatın qeyri-bərabər hərəkəti intensiv və eyni qaydada hərəkətindən yuxunu daha çox pozur.

Müxtəlif adamlar yuxu vaxtı səsə eyni cür reaksiya vermir. Səs təsirinə reaksiya insanın yaşı, cinsi və sağlamlığından asılıdır. Belə ki, 70 yaşlı adamların eyni intensivlikdə olan səsdən 72%-i, 7-8 yaşlı uşaqların isə cəmi 1%-i oyanır. Uşaqların oyanması üçün intensiv səsin hüdudu 50 dBA, yaşlılar üçün 30 dBA hesab olunur, ahıl yaşlılar səsin daha aşağı intensivliyində oyanır. Səs yuxunun müxtəlif mərhələlərinə təsir göstərir. Belə ki, yuxunun yuxugörmə ilə müşayiət olunan paradoksal mərhələsi, ümumi yuxu dövrünün 20%-dən az olmur; yuxunun bu mərhələsinin qı- salması əsəb sisteminin və zehni fəaliyyətin ciddi pozulmasına səbəb olur. Dərin yuxu mərhələsinin qısalması hormonal pozuntulara, depressiyaya və digər psixi pozuntulara səbəb olur.

50 dBA intensivlikli səsin təsirindən yuxuya getmə müddəti bir saat

410

Səs, ümumi bioloji qıcıqlandırıcı olub insan orqanizminin bütün orqanlarına və sisteminə təsir göstərərək müxtəlif fizioloji dəyişkənliklər əmələ gətirir. Bu təsir həm spesifik xarakter (eşitmənin dəyişməsi) daşıyır, həm də qeyri spesifik hadisələr (qan təzyiqinin yüksəlməsi, diqqətin və yaddaşın zəifləməsi, gözlərin yorğunluğu), psixi-fizioloji göstəricilərin (qıcıqlanmanın artması, yuxunun pozulması, həmçinin məktəbə hazırlığın aşağı düşməsi) pozulması şəklində özünü göstərə bilər. Ətraf mühitin səs çirklənməsi şəraitində yaşayan uşaqlarda çox vaxt məktəbə hazırlaşma problemi yaranır. Bu uşaqlarda psixi pozuntuların artma sürəti İdBA səviyyədə səsə 0,5% olduğu aşkar edilmişdir. Səsin təsir effekti genetik və orqanizmin əldə etdiyi xüsusiyyətlərdən asılıdır. Bəzi adamlar səsə qarşı xüsusi hissiyata malikdir.

• Səsin ürək-damar sisteminə təsiri. Səs ürək-damar sistemi stresinin potensial faktoru sayılır. Aviasiya və nəqliyyat səsi həm gündüz, həs də gecə vaxtları bütün dünyada qəbul edildiyi kimi, qan təzyiqinə təsir göstərir. Böyük Britaniyada nəqliyyat səsinin təsiri qiymətləndirildikdə ürəyin işemiya xəstəliyi 66-77 dBA səviyyədə 1,1 təşkil edildiyi aşkar olunmuşdur. Alman alimlərinin «hadisə-nəzarət» metodu ilə apardığı tədqiqatlar göstərdi ki, 60-80 dBA səviyyəsində səs infarkt-miokardanın əmələ gəlməsi riskini yaradır. Magistral nəqliyyatının və aeroportun yüksək səviyyədə səsinin təsiri nəticəsində uşaqlarda sistoloji və diostoloji qan təzyiqinin yüksəlməsi müəyyən edilmişdir.

Bir sıra mənbələrdən yaranan səsin gündəlik təsiri fizioloji sistemlər bərpa olunduğu istirahət dövründə əhalinin sağlamlığına pis təsir göstərə bilər. Fasiləsiz yüksək səs qan təzyiqinin qalxmasına, ürək döyüntüsünün qısalmasına, qan damarlarının daralmasına, qanın əzələlərə, beyinə və digər orqanlara verilməsinin güclənməsinə səbəb olur. Səsin təsiri nəticəsində beyin maddələrində adrenalinin və noradrenalinin ayrılması arta bilər. Məlum olduğu kimi, adrenalin ürəyin fəaliyyətinə təsir göstərir, sərbəst turşu və qanın ayrılmasına şərait yaradır. İnsanda belə effektin yaranması üçün onun qısa müddət ərzində 60-70 dBA səviyyəsində səsə məruz qalması kifayət edir.

• Səsin əsəb sisteminə təsiri. Assosiativ reaksiyaların tədqiqatlarının nəticələri göstərdi ki, əlverişsiz akustik şəraitdə yaşayan şəxslərdə mərkəzi əsəb sisteminin funksional vəziyyətinin dəyişməsinin ilkin əlamətləri görünür. Təyyarə tərəfindən yaranan nisbətən az intensiviikli səs (50-60 dBA) yalnız elektrokortikal refiekslərin şərti qıcıqlandırıcısı deyil, həm də orqanizmə digər təsirlərin siqnalı ola bilər. Bundan başqa, uçan təyyarələrin saatlıq təsiri və daim davam edən səs 70 dBA səviyyədən yüksək işləyən aviasiya mühərriklərinin səs-küyü mərkəzi əsəb sisteminin funksional vəziyyətində davamlı oyanma yaranmasına səbəb olur.

408

hesabla 3 dBA miqdarında artır. Mütəxəssislərin fikrinə görə, birləşmiş Avropada 130 mln-dan artıq adam, səviyyəsi 65 dBA-dan yüksək intensivlikli səsin təsirinə məruz qalır, 400 mln-dan artıq adama isə səviyyəsi 55 dBA-nı keçən səs (yəni normativdən artıq) təsir göstərir.

Yeniyetmələr üçün pleyerlər və diskotekalar xüsusilə təhlükə yaradır. Skandinaviya alimləri belə nəticəyə gəlmişlər ki, hər beşinci yeniyetmə ağır eşidir, lakin çox vaxt bunun səbəbini anlamır. Səbəbi isə pleyerlər- dən sui istifadə və diskotekalardakı səs-küydür. Diskotekalarda səsin adi səviyyəsi 80-100 dBA arasında tərəddüd edir, pleyerin səsinin gücü 100-114 dBA-ya çatır. Elə kömürsındıran çəkic də, belə qulaqbatırıcı səslə işləyir, lakin belə vəziyyətdə səsdən qorunma tədbiri nəzərdə tutulur. Fransız mütəxəssislərinə görə, pleyer əsrində eşitmənin pozulması gənclərdə müşahidə olunur və pleyerdən sonra bu adamlar eşitmə aparatına keçməlidir.

Bakının şadlıq evlərində musiqi səsinin səviyyəsi demək olar ki, dis- kotekalardakı səsin səviyyəsinə yaxındır. Burada eşitmənin pisləşməsinin ilk simptomunu «toy» effekti adlandırmaq olar. Çoxsaylı insanların toy məclisində gur səsin təsirindən yanında əyləşən ayrı-ayrı məclis iştirakçılarının danışıq səsini və nitqini qarışıq salırsan, bilmirsən kim nədən söhbət edir, nə üçün gülür, pis vəziyyətdə qalırsan. Toydan çıxanda elə bil başın şişir, süstləşirsən, o gecəni yata bilmirsən, səhər isə iştahan olmur, əzgin halda durub evdən çıxmağa çalışırsan. Sonralar isə çoxsaylı görüşlərdən kənarlaşmağa çalışırsan, bu isə insanı sosial təcrid olunmağa, təklənməyə aparır. Musiqinin səsi ucaldıqca orqanizmdə çoxlu miqdarda stres hormonları, məsələn adrenalin yaranır. Bu zaman qan damarları daralır, bağırsağın fəaliyyəti ləngiyir. Sonralar isə bütün bunlar ürəyin və qan dövranının fəaliyyətini də pozur. Bu həddindən artıq yüklənmə infarkta səbəb ola bilər.

22.2.3. Səs və vibrasiyanın ətraf mühitə və insana təsiri Səsin insana və onun orqanizminə təsiri və ona qarşı tədbirlər son

onilliklərdə bütün dünyada ən aktual problemlərdən biri sayılır. Qeyd edildiyi kimi, səs insana istehsalatda (sənaye müəssisələri və bəzi səsli obyektlər), küçədə və evdə təsir göstərir. Yaşayış evində buna çox vaxt zəngin radiotexnika, divarların konstruksiyası və s. səbəb olur.

Sənayenin intensiv artması səs və onun insanlara təsiri haqqında elmin inkişafına səbəb oldu. 1868-ci ildə alman fiziki H.Helmhols (1821- 1894) ilk dəfə eşitmə və görmənin fiziologiyasını əsaslandırdı. Həmin vaxtdan etibarən sağlamlığa ziyanlı istehsalatda (dəmirçi, pərçimçi, qazançı) insanlarda ağır eşitmə ilə bağlı müxtəlif istiqamətlərdə tədqiqatlar aparılmışdır.

407

____________ 1

Toxuculuq, fabrikində səs

Pleyerin səsi ______________

Toxucu dəzgahı

Kömürsındıran çəkic

Reaktiv mühərrik (25 m məsafədə uçan

zaman) ____________ ______ ______

Diskotekada səs

Simfonik orkestr

110

14

120

120

140-150

175

15

Alkoqola bənzər səs sərxoş- luğu.

yuxu və psixi sağlamlığı pozur,

karlığa səbəb olur

Nəqliyyat vasitələrinin səsinin intensivliyinin (dBA) aşağıdakı kimi olması aşkar edilmişdir:

minik avtomobili - 5-80 yük avtomobili - 0-90 motosiklet - 0-95 mühərrikli qayıq - 0-95 metro qatarı - 95 adi qatarlar -5-100 təyyarə uçan zaman - 10-130 iri reaktiv təyyarə -55-160

Böyük nəqliyyat axınının səs cəmi yüksək səviyyəyə (90-95 dBA) çatır və magistralda sutka boyu davam edir. Nəqliyyat səs-küyündən ən çox şəhər, həmçinin iri avtomagistralm dəmir yolları və stansiyaların, dəniz və çay limanları, aeroportların yaxınlığında yerləşən yaşayış məntəqələrinin əhalisi əziyyət çəkir. Son 100 ildə Almaniyada gündəlik səsin səviyyəsi 7 dəfə artmışdır. Sankt-Peterburq, Moskva, Nijniy-Novqorod, Yekaterinburq və digər iri şəhərlərdə səsin ekvivalent səviyyəsi orta hesabla 73-83 dBA, maksimum - 90-95 dBA təşkil edir, yaşayış binaları yaxınlığında səsin səviyyəsi 65-80 dBA-ya çatır, bu isə yol verilən səviyyədən (YVS) xeyli yüksəkdir. Moskvada 1992-ci ildə 2000-ci il daxil olmaqla avtonəqliyyatın sayı üç dəfədən artıq çoxalmışdır, bununla əlaqədar əhaliyə səs-küy yükü də yüksəlmişdir. Romada avtomobil nəqliyyatından akustik çirklənmənin payına 75%, dəmir yoluna - 8%, avia- nəqliyyat və tikintiyə 12%, sənaye obyektlərinə 5% düşür. Meqapolislər- də səs (səsin ekvivalent səviyyəsi) 65-80 dBA arasında dəyişir.

Pekin 65 Mexiko, Madrid, Paris 70 Honkonq, Nyu-York,Mo.skva 75 Roma, Berlin 80 San-Paulu 95

İri şəhərlərin əhalisi (60%-dən çoxu) akustik çirklənmə şəraitində yaşayır, çirklənmə parametri yol verilən həddi keçir. Səsin səviyyəsi orta

406

qışda meşə yaradır. 1 dBA-lı səs çox yaxşı eşitmə qabiliyyətinə malik olan adam tərəifndən çətinliklə eşidilir. İnsanın normal tənəffüsündən yaranan səs lOdBA ilə qiymətləndirilir. Səsin belə səviyyəsi normal eşitmə qabiliyyəti olan adamların haniısı tərəfindən eşidilir. Pıçıltı 20 dBA səs yaradır. 25-30 dBA intensivlikli səsdə istirahət və yuxu mükəmməl sayılır. Müəssisə və idarələrdə səs 40-60 dBA-ya qədər yüksəlir. Bəzi səsli müəssisələrdə adamlar 70 dBA səsdə işləyir. Həddindən yüksək səs zərərlidir. Ağrı həddi adətən 120-130 dBA arasında olur, bundan sonra bilavasitə eşitmə aparatı zədələnə bilər.

Səhiyyə normalarına uyğun olaraq binalar arasında gündüz saatlarında səsin səviyyəsi 55 dBA-nı, gecə (saat 23-dən səhər 7-yə kimi) - 45; mənzillərdə uyğun olaraq 40 və 30 dBA-nı keçməməlidir.

Səsin yüksəkliyi səs titrəyişi tezliyi ilə təyin olunur və herslərlə (Hs), yəni saniyədə dövrülüyün sayı ilə ölçülür.

İnsanın səsi eşitmə diapazonunda (16-dan 20 min Hs) ona ən əlverişsiz təsir spektrdə yüksək tezlikli (800 Hs-dən yuxarı) səs hesab olunur; ultrasəs (tezliyin tərəddüdü 20 kHs-dən yuxarı) və infrasəsi (tezliyin tərəddüdü 1-dən 16Hs-ə qədər) insanın qulaqları qəbul etmir, lakin onlar da pis təsir göstərə bilər. İsveçrə tədqiqatçılarının məlumatına görə «səs çirklənməsi» hazırda bütün şəhərlərə xasdır və burada insanların ömrünü 10-12 il qısaldır. Təcrübələr göstərir ki, yüksək səs bitkinin inkişafına da əlverişsiz təsir göstərir. Müxtəlif mənbələrdəki səsin səviyyəsi və orqanizmin akustik təsirə qarşı reaksiyası 22.3 cədvəldə verilir.

Cədvəl 22.3 Müxtəlif intensivli akustik təsirə qarşı orqanizmin reaksiyası

Akustik təsir mənbəyi Səsin

səviyyəsi, dBA

Uzun müddət akustik təsirə

orqanizmin reaksiyası 1 2 3

Yarpaqların, ləpənin səsi 20 Sakitləşdirir Mənzildə, sinifdə orta güclü səs 40 Gigiyenik norma Magistralda binanın daxilində 60

Qıcıqlanma hissi, yorğun-luq, baş

ağrısı verir

T elevizor 70 Qatar (metroda və dəmir yolunda) 80 Çığıran adam 80 Motosiklet 90 Dizel yük maşını 90

300 m yüksəklikdə uçan reaktiv təyyarə 95

Eşitmə tədricən zəifləyir, əsəb- psixi

xəstəliyi stresi (əzginlik, həyəcan,

təcavüzkarlıq), mədə yarası,

hipertoniya

405

Yaponiyada aparılan tədqiqatlar göstərdi ki, uşaqların televiziya verilişlərinə aludə olması, onların «beyinlərinin pozulması», «leksik ano- maliyası» ilə kifayətlənmir, bu həm də onların görmə qabiliyyətinin pisləşməsi, oynaqlarının xəstələnməsi, kökəlməsi, qan təzyiqinin yüksəlməsinə səbəb olur. Televiziya verilişlərinə baxmaq ən çox hamilə qadınlar və doğulan uşaqlar üçün təhlükə yaradır.

Yapon mütəxəssislərinə görə, ailədə söhbətlər və sadə «dil» ünsüyyə- ti psixoloji iqlimi yaxşılığa doğru dəyişdirir, sinir sistemini möhkəmlədir, uşaqları daha təmkinli və sakit edir.

22.2.2. Ətraf mühitin akustik (səs) çirklənməsi Seliteb zonanın ətraf mühitinin çirklənməsində akustik (səs) çirklənmə

xüsusi yer tutur. Səs aləmi - insanın, bir çox heyvanların və bəzi ali bitkilərin məskunlaşdığı mühitin ayrılmaz hissəsidir.

Ətraf mühitin akustik (səs) çirklənməsi və sağlamlığa təsiri. Səs tezliyi 20 hs-lə 20000 hs arasında olan və ixtiyari elastik mühitdə yayılan mexaniki dalğadır. Tezliyi 20 hs-dən aşağı olan səs infrasəs, 20000 hs- dən yuxarı olan səs ultrasəs, 10‘^-10>-’ hs olan səs hipersəs adlanır. Hiper- səsin yuxarı sərhədi atom və molekullann ölçüləri ilə təyin edilir: qazlarda 10‘^ hs-dən, bərk cisimlərdə isə 10'-^ hs-dən yuxan olmur.

Səsin əsas xarakteristikası onun spektridir. Spektrdə əsas tezlik səsin ucalığını, harmonik toplananlar çoxluğu səsin tembrini təyin edir. Səsin intensivliyi onun təzyiqinin amplitudasmdan, mühitin xassəsindən, dalğanın formasından asılıdır.

Səsin sürəti mühitin sıxlığından və onun elastikliyindən asılıdır; quru havada O^C temperaturda 330 m/san, şirin suda 17^C temperaturda 1430 m/san-dir. Əksər metallarda uzununa dalğanın sürəti 4000-7000 m/san, eninə dalğanın sürəti 2000-3500 m/san-dir.

Müasir ekologiyanın qlobal problemləri (istilik - parnik effekti, ozon qatının dağılması, suyun və atmosferin çirklənməsi, radioaktiv tullantılar və s,) arasında akustik (səs) çirklənməsi ən həyəcanlı problemlərdən sayılır, çünki insanlara digər faktordan, məsələn, ozon qatının dağılması, turşulu yağışlardan az təsir göstərmir. Əlverişsiz akustik təsiri planetimizdə bu və ya digər dərəcədə hər iki adamdan biri hiss edir. Sənayeyə yeni intensiv texnologiyanın geniş tətbiqi, avadanlıqların gücü və sürəti, bir sıra yer, hava və su nəqliyyatından geniş istifadə olunması, müxtəlif elektrikləşdirilmiş məişət avadanlıqlarının hər yerdə tətbiqi insanın işdə, məişətdə, istirahət yerlərində, hərəkət etdikdə və s.-də insan bir çox zərərli səslərin təsirinə məruz qalır.

Səsin akustik tərəddüdünün (titrəyişinin) intensivliyi, loqarifmik şkala üzrə destiballarla (dBA) ölçülür. O (sıfır) dBA-ı küləksiz havada

404

I lər 40-45 dəq. işdən sonra idman fasiləsində gözləri saat əqrəbi istiqamətində və əksinə çevirməli, əl üçün sadə gimnastika hərəkətləri yerinə yetirmək lazımdır.

Həkimlər həyəcan təbili çalaraq, qeyd edirlər ki, uşaqların kompüterlə aludə olması onların görmə qabiliyyətini pisləşdirir, məktəbdə onların kompüterlə məşğul olması da, izsiz-əlamətsiz qalmır - uzağı görməmə əlaməti, uşaqlarda 1-ci sinifdən 10-cu sinifə qədər 10 dəfədən də çox artır, təhsilin sonunda 11-ci sinifdə hər dörd uşaqdan biri uzağı görməkdən əziyyət çəkir.

Aşağı keyfiyyətli displeydən istifadə etdikdə və otağın düzgün işıq- lanmamasmdan yeniyetmələrdə il ərzində dioptrinə (optik şüşə) qədər görmə qabiliyyətinin itirilməsi qeydə alınmışdır.

Lazımi dəqiqliyi, kontrasthğı, təsvirin stabilliyini təmin etməyən köhnəlmiş kompüter texnikasından məktəblərdə istifadə olunmasını həkimlər çoxdan qadağan etmişlər.

Beş Moskvaətrafı şəhərlərin 37 məktəbində aparılan tədqiqatlar göstərdi ki, kompüterlərdə yol verilən şüalanma normaları hər yerdə 2-20 dəfə yüksəkdir. Moskva şəhərində 1998-ci ildə kompüter siniflərinin 60%-i gigiyenik tələbata cavab verməyən və uşaqlar üçün təhlükə törədən birinci və ikinci nəslə aid olan kompüterlərdən ibarətdir.

Notebook portativ kompüterləri də təhlükəli EMS yaradır, hərçənd bu kompüterlərdə maye kristal əsasdan istifadə edilir. Ölçü işləri göstərdi ki, elektromaqnit şüalanması İsveç standartı MPR Il-in ekoloji normativini xeyli keçir.

Musiqi və reklam küplərində və multifılmlərində təsvirlərin tez-tez sayrışması (parlayıb sönməsi), xüsusən təhlükəli sayılır. 1997-ci ildə 700 yapon uşaqları epilepsiya tutmasına oxşar simptomla xəstəxanaya gətirildi. Tutmadan əvvəl bu uşaqlar «Karmanmyı monstrı» multifılminə baxırlarmış. Uşaqların sağlamlığının pozulması səbəbi bütün televiziya ekranı boyu təsvirlərin tez-tez 10-30 Qs tezlikli sayrışması olmuşdur. Aydın olmuşdur ki, belə tezlikli diapazonda ekranın parlaqlığı beynin neyronlarınm bioritmiərinin xüsusi tezliyi ilə rezonansa düşür (girir). Televiziya təsvirlərinin insana, onun görmə aparatına və beyinə nəzarətsiz təsiri prqblemi olduqca real olduğundan, son vaxtlar alimlər televiziya ekologiyası adlı yeni fənn inkişaf etdirir.

Yaşı 10-dan 14-ə qədər olan uşaqlar əvvəlcə 30 dəqiqədən 2 saata qədər müxtəlif televiziya proqramlarına baxdıqdan sonra psixoloqların testləşdirilməsindən keçmişlər. Məlum olmuşdur ki, yarım saat «boye- vik»in fraqmentinə baxdıqdan sonra dərs materialının adi mənimsənilmə sürəti, 20 dəqiqədən sonra müsiqi klipi proqramına həmin müddət ərzində baxdıqdan sonra isə 2 saatdan sonra bərpa olunmuşdur.

403

hamibliyin anomal nəticəsinə səbəb olur. 1996-cı ildə Rusiya Federasiyasının Dövlət səhiyyə-epidemioloji

nəzarəti «videodispley terminallara, fərdi elektron-hesablama maşınlarına (FFHM) və işin təşkilinə gigiyena tələbatı»nda FEHM-da yaşlılar üçün fasiləsiz iş müddəti 2 saat, 5-6 yaşlı uşaqlar üçün 10 dəq., az yaşlı məktəblilər üçün 15 dəq., 5-7-ci siniflər üçün 20 dəq., 8-9-cu sinillər üçün isə 25 dəq, müəyyən edilmişdir. Yuxarı siniflər üçün birinci dərsdə .^0 dəq., ikinci dərsdə 15 dəq. iş vaxtı tövsiyə olunur. Minimum fasilə 15 dəq. olmalıdır. 10-11-ci siniflər üçün FEHM-dən istifadə həftədə 2 dərs, qalan siniflər üçün isə həftədə 1 dərsdən artıq olmamalıdır.

Stolun hündürlüyü 680-dən 800 mm-ə qədər nizamlanmalıdır, bu mümkün olmasa, stolun hündürlüyü 725 mm təşkil edib ayaqaltısı olmalıdır. İstifadəçinin kreslosu mütləq qalxıb-çevrilən olmaqla, yuxarıya və yanlara nizamlanmalıdır. İş yeri ekranın yanında sənədlər qoyulmaq üçün pyuputlə təchiz olunmalıdır.

İstifadəçinin gözü ilə monitorun ekranı arasındakı məsafə 50 sm-dən az olmamalı, optimal 60-70 sm təşkil etməlidir. Bir nəfər yaşlı istifadəçi üçün sahə 6 m--dən az, həcm isə 20 m^-dən az olmamalıdır.

Ümumi işıqlandırma mənbəyi kimi lyuminessent lampalarından (LB) istifadə olunması məsləhət görülür. Pəncərədən düşən təbii işıq yandan yaxşı olar ki, sol tərəfdən düşsün.

Elektromaqnit təhlükəsizliyi Mərkəzi (Moskva) aşağıdakı tədbirləri hazırlamışdır.

1. Ekranın aşağı səviyyəsi gözlərin səviyyəsindən 20 sm-dən aşağıda, ekranın yuxarı kənarının səviyyəsi isə alın hündürlüyündə olmalıdır.

2. Klaviaturun hündürlüyü elə nizamlanmalıdır ki, istifadəçinin barmaqları horizontal vəziyyətdə olsun.

3. Kreslonun söykənəcəyi istifadəçinin kürəyinə dayaq olmalıdır. 4. Omba ilə onurğa arasında bucaq 90® olmalıdır. 5. Otaqda rütubətliyi yüksəltmək lazımdır; çiçək dibçəklərini, akvariumu

kompüterdən 1,5 m radiusunda yerləşdirməlidir; optimal rütubət- liyin 21®C temperaturda 60% olması məsləhətdir.

6. Yaşlı istifadəçinin monitor ekranı arxasında iş vaxtının tam uzunluğu (adi monitor qoruyucu ekranla) 8 saatlıq iş günündə 4 saat olmalıdır.

7. Hər iş saatının sonunda 5 dəqiqəlik, 2 saatdan sonra 15 dəqiqəlik fasilə etməli, monitoru söndürüb iş yerini tərk etməlidir.

FEHM-di>iş üzrə Amerika tövsiyələrindən aşağıdakıları qeyd edək: 1. Ekran təxminən göz səviyyəsindən 20® aşağı olmalıdır. 2. Açıq fonda tünd hərflər daha asan oxunur. 3. Hər 10 dəqiqə 5-10 saniyə ekrandan kənara nəzər salmalıdır.

402

mobil rabitənin bazası (mənbəyi) yarada bilər. 1996-cı ildə Moskvada belə baza stansiyaları 100-dən artıq olmuşdur.

Kompüterlər geniş spektrdə elektromaqnit şüalanması yaradır: rentgen, ultrabənövşəyi, yüksəktezlikli (10-300 MQs), aşağitezlikli (5 Qs- 300 kQs) və elektrostatik sahə.

İstifadəçi üçün başlıca təhlükə monitorun diapazonunda 20 Qs-300 MQs tezlikli elektromaqnit şüalanması və ekrandakı statik elektrik yükü sayılır. Elektromaqnit şüalanması bütün istiqamətlərdə yayılır və yalnız istifadəçiyə deyil, həm də ətrafdakılara (monitordan 5 m aralıda olan) təsir göstərir.

Yaxşı konstruksiyah kompüter süzgəci (əgər yerlə əlaqələndirilirsə) elektrostatik sahəni xeyli azalda bilər.

Personal kompüterlərinin işi havanın aeroion tərkibini pisləşdirir (yüngül aeroionlar azalır, ağır aeroionların sayı çoxalır). İşin başlanğıcından 2 saat sonra əmələ gələn baş ağrısı çox vaxt yüngül aerozolun çatışmazlığı ilə bağlıdır. Yoxlama aparılan kompüter otaqlarının 95%-dən çoxunda yüngül aeroionların çatışmazlığı müşahidə olunmuşdur.

Kompüterdən istifadə zamanı insan aktiv seyirçi yükünə malik olur: o, displeydə şəklə baxır, konkret məlumatlar alır, simvolları, qrafikləri, tekstləri oxuyur və yerinə yetirdiyi iş üzrə qərar qəbul etmək üçün daima məşğuldur. Kompüter arxasında əyləşən şəxsin gözləri iş günü ərzində 15-20 min dəfə fokus axtarmalıdır.

Ekranın parıltı titrəyişi, simvolun görünüşünün yaxşı olmaması, işıq ləkələrinin və təhrillərin olması, aydınlıqlı (parlaqhqlı) kontrasthğın optimal qarşılıqlı nisbətindəki problemlər istifadəçinin gözlərində və beynində ciddi problemlər yaradır, bu isə seyrçi diskomfortuna, gözlərin sancmasına, 60- 85'/o istifadəçinin görmə qabiliyyətinin pisləşməsinə səbəb olur.

Kompüter istifadəçiləri üçün sağlamlıqlarında bir sıra subyektiv şikayətlər səciyyəvidir. Bura gözlərin sancması, baş ağrısı, yüksək əsəbilik, yorğunluq, yaddaş pozğunluğu, yuxunun pozulması, saçın tökülməsi, dərinin quruluğu və qızarması, ekzema və allergiya, düzgün oturmamaqla əlaqədar qarında və beldə ağrı, işçi yerinin konfiqurasiyasının düzgün olmamasından (yerləşməməsindən) irəli gələn bilək və barmaqlarda ağrılar daxildir.

Ümumiləşdirilmiş məlumatlara əsasən monitorinq arxasında sutkada 2 saatdan 4 saata qədər işləyənlərdə mərkəzi sinir sistemində funksional pozuntular, kontrol qruplarla müqayisədə 4,6 dəfə tez-tez; ürək- damar sistemi xəstəlikləri 2 dəfə tez-tez; yuxarı tənəffüs (nəfəs) yollarının xəstəlikləri 1,9 dəfə tez-tez; dayaq-hərəkət aparatında xəstəliklər isə 3,1 dəfə tez-tez baş verir. Kompüterdə iş vaxtının uzadılması istifadəçilər arasında sağlam və xəstələrin sayını kəskin artırır. Müəyyən edilmişdir ki, monitorların elektromaqnit şüalanması təsirinin tez-tez olması

401

ürək-damar effeklinə və davranışın dəyişməsinə gətirib çıxarır. Bir ay ərzində, həftədə 6 gün, gündə iki saat standart mobil telefondan

istifadə edən 20 nəfər könüllü üzərində eksperiment aparılmışdır. Bunun nəticəsində həmin şəxslərdə qalxanvari vəzin işinə məsul olan hormonların davamlılığınıq aşağı düşməsi müşahidə olunmuşdur. Bu /aman oksigendən istifadə azalmış, mübadilə proseslərinin sürəti aşağı düşmüşdür. Bunun xarici əlamətləri - saçın tökülməsi, quru sarı çalarhq- lı şişkin dəri, xırıltılı səs olmuşdur.

450-900 MQs daşıyıcı tezlikli mobil telefonlarından istifadə zamanı beyində şüalanma qeyri-bərabər udulur.

Gücü 2 Vt və işçi tezliyi 900 MQs olan telefonlardan istifadə zamanı baş beynində gərginlik sahəsi 20-dən 30 V/m, güc sıxlığı isə 120-dən 230 mkVt/sm^ təşkil edir (Rusiyada və ABŞ-da mobil telefonların istifadəçiləri üçün normativ 100 mk Vt/sm--dir).

Sotovı (mobil) telefonun şüa saçması mürəkkəb spektrli, aşağı tezlikli (2 Qs-yə qədər) olub, mənbəyi qida batareyasıdır. Bəzi modellərdə bu aşağı tezlikli 6 mk Tl-ə qədər maqnit sahəsi yaradır, yəni təhlükəsiz səviyyəni 30 dəfə keçir. Müəyyən modulyasiya rejimində EMS allergiyaya meyilli şəxsləp olduqca yüksək həssaslığa malikdirlər. Onlar üçün 1- 4 mk Vt/sm^-m təsiri də təhlükəli sayılır, odur ki, belə şəxslərin mobil telefonlardan istifadə etmələri nəzərə alınmalıdır.

Hazırda Azərbaycanda hər 3 adamdan birinin mobil telefonu vardır (4200000 ədəd). 1996-cı ildə Moskvada elektromaqnit təhlükəsizliyi Mərkəzində aparılan ölçü işləri göstərdi ki, antennadan 5 sm məsafədə axın gücünün sıxlığının səviyyəsi 0,2-0,7 Vt/sm-, orta hesabla 0,5 Vt/sm- təşkil etmişdir. Bu 10 mk Vt/sm- hüdud səviyyəsini 50 dəfə və 100 nkVt mobil telefonu istifadəçisinin yol verilən şüalanma səviyyəsini 5 min dəfə keçir.

1996-cı ilin dekabrında Moskvada dövlət sanitar-epidemioloji nəzarət Mərkəzinin, mobil telefonlarını sınaqdan keçirməsi göstərdi ki, müxtəlif modelli mobil telefonlarının antennasından axın gücünün sıxlığı 0,01-dən 0,08 Vt/sm2 təşkil edir, bu yol verilən səviyyədən 100-800 dəfə artıqdır.

YES Çenelec 50166 standartına uyğun olaraq, əhali üçün EMS-nin udulma gücü dozasının hüdud miqdarı 0,08 Vt/kq-a bərabərdir.

Şüalanma gücü 1 Vt olan mobil telefonların yaratdığı orta xüsusi udulma gücü ASM sistemi üçün 3,09 Vt/kq, Dest - 1800 sistemi üçün isə 4,6 Vt/kq təşkil edir, yəni standartın tələbatından bir neçə on dəfə artıqdır.

İnsanda davranışın dəyişməsi xüsusi udulma gücü 2,5-5 Vt/kq olduqda hormonal dəyişiklik 3-4 Vt/kq, ürək-damar effekti isə 0,3-3 Vt/kq olduqda başlayır. EMS-nin sakinlər üçün təhlükəli səviyyəsi, hətta mobil telefonu olmayan şəxslər üçün adətən evlərin çardaqlarında qurulan

400

Həb məktəb fizikası fənnindən bilirik ki, dəyişən cərəyan axan naqil ətrafında elektromaqnit sahəsi yaradır. 50 Qs-lik maqnit sahəsinin komponenti, xüsusən hər bir maneə, o cümlədən bədənimizdən yaxşı keçir. Tədqiqatçılar müəyyən etmişlər ki, 03-6 kmTl indikasiyalı aşağı tezlikli maqnit sahəsi şəraitində daima olduqda adamlarda asteniya (gücsüzlük), melanxoliya (qəmginlik), depressiya və qıcıqlanma müşahidə edilir.

Dəyişən maqnit sahəsinin insan sağlamlığına təsir nəticələri kəskin hal olduğundan, 1970-ci illərin sonlarında onlarla ölkələrdə bu istiqamətdə geniş miqyasda epidemioloji tədqiqatlara başlandı. 1992-ci ildə İsveçdə sənaye tezlikli yüksək qiymətli maqnit sahəsi şəraitində yaşayan 500 min adamın sağlamlığı üzərində aparılan müşahidələr yekunlaşdı.

Tədqiqatlar göstərdi ki, yaşyış yerində maqnit sahəsinin induksiyası 03 mk Tl-i keçərsə, xərçəng xəstəlikləri və leykozlara iki dəfə tez rast gəlinir. ABŞ və İsveçdə insanlar olan yerdə maqnit sahəsi induksiyanın səviyyəsi 02 mk T1 olarsa, neqativ nəticə müşahidə olunmaz.

Hazırda onlarla ölkədə maqnit sahəsinin 50 Qs miqdarı təhlükəsiz sayılır. Odur ki, şəhər tikintilərində, mənzil layihələşdirildikdə və məişət texnikası hazırlayarkən, bu rəqəmə əməl etmək vacibdir.

Bizim mənzillərdə təhlükəli maqnit sahələri aşağıdakı güclü cərəyanlı cihazlardır: qril, ütü, soyuducu, televizor, kompüter, giriş yolundakı və ya liftdəki ümumi yüksək enerjili kabel.

«Palma» yemək hazırlayan mikrodalğalı elektrik sobası da təhlükəli cihazlar siyahısına aid edilmişdir. Ev qadını sobanın yanında saatlarla dayanır, sobadan 30 sm aralıda maqnit sahəsinin miqdarı 04-4 mk T1 təşkil edir. Mikrodalğalı sabadakı hətta 1 m aralıda maqnit sahəsi 0,5 mk Tl-dən aşağı olmur. Maqnit sahəsinin yüksək miqdarı qabyuyan maşın və paltarı yuyub-qurudan maşının yanında da qeydə alınır.

Videooyunlar, elektrik odeyalları və digər elektrik qızdırıcılarından müntəzəm istifadə edən uşaqların leykoz xəstəliklərinə tutulma riskinin yüksək olması haqqında 1991-ci ildə ABŞ-da məlumatlar dərc olunmuşdur. Elektrik qatarlarında (elektriçka, metro, tramvay, trolleybus) E'MS-nin səviyyəsi təbii fonu yüz min dəfə keçir, maqnit sahəsinin gərginliyi isə 10 mTl-ə çata bilər və təhlükəsiz səviyyəni 5000 dəfə keçə bilər. Belə EMS-nin təsiri ürək-damar xəstəliklərindən əziyyət çəkən adamlarda patoloji proseslərə səbəb olar və infarkta gətirib çıxara bilər.

Güclü elektromaqnit şüalanmasının biri də cib radiotelefon Mobil rabitəsi sayılır. Məişət şunursuz telefonlar təhlükə yaratmır. 900 MQs diapazonunda, 1 Vt şüalanma gücü ilə işləyən radiotelefonlar insanın gicgahının kəllə hissəsi sahəsində yol verilən miqdardan (10 mk Vt/sm2) 10-100 dəfə artıq axın gücü sıxlığı yaratmağa monal xəstəliklərə, təzyiqin yüksəlməsinə

399

EMS-nin bioloji təsiri sahəsində aparılan tədqiqatlar insan orqanizminin ən həssas sistemləri - əsəb (sinir), immunitet və endokrin olmasını təyin etməyə imkan yaratdı. Elektromaqnit çirklənmənin insana təsiri üzrə qeydə alman nəticələr arasında orqanizmin əsas funksiyalarının, o cümlədən, ürək-damar və həzm sistemlərinin zədələnməsi, psixi, pozuntuların inkişafı və b. göstərmək olar.

EMS-in hətta nisbətən zəif səviyyədə təsiri xərçəng xəstəlikləri, davranışın dəyişməsi, huşun itirilməsi, bronxit, astma, aritmiya, miqren, xroniki yorğunluq və bir çox digər neqativ vəziyyətin inkişafına səbəb ola bilər.

Bəzi məlumatlara görə, böyük şəhərlərdə infarkt miokard hadisələrinin baş verməsinin çox hissəsi, sıçrayışla güclü aşağı tezlikli texnogen EMS-lər ilə bağlıdır.

EMS-nin təsiri, xüsusən ana bətnindəki körpə, uşaqlar və allergiya xəstəliklərinə məruz qalan şəxslər üçün təhlükəli sayılır, çünki onlar EMS-nin intensivliyi şəhərdən kənardakı səviyyəni 1000 dəfə keçir. Moskvada yalnız son illər elektromaqnit çirklənməsi 20-30 dəfə artmışdır. Rusiyanın iri sənaye mərkəzlərində EMS-nin gərginliyi son bir neçə onillikdə 1000 dəfə artmışdır (Xotunsev, 2002).

Cədvəl 22.2 Sanitar-qoruyucu zonanın sərhədi

Yüksək gərginlikli xəttin gərginliyi, KV Xəttin

məsafəsi 1 2

1150 300 750 250 500 150 330 75 220 25 110 20 35 15

20-yə qədər 10

Faktlar təsdiq edir ki, iri sənaye şəhərinin aşağı tezlikli elektromaqnit sahəsinin adi səviyyəsi təbii «maqnit qasırğası»na uyğun gəlir. EÖX yaxınlığında yaşamaq təhlükəlidir.

Yaşayış yerini kəsib keçən yüksək gərginlikli xətt yolu boyu sanitar qoruyucu zonanın sərhədi 22.2 saylı cədvəldə verildiyi kimi göstərilir.

Qoruyucu-sanitar zonası hüdudunda yaşayış binası, dayanacaq və nəqliyyat dayanacağı yerləşdirmək, istirahət yeri, idman və oyun meydançaları düzəltmək qadağan olunur.

398

22.2. SELİTEB ZONANIN FİZİKİ ÇİRKLƏNMƏ PROBLEMİ

Müasir seliteb zonada fiziki problemlərin dəyişilməsi ilə əlaqədar təsir növü xüsusi yer tutur, yəni fiziki çirklənmə dedikdə, mühitin aşağıdakı fiziki problemlərinin dəyişilməsi ilə baş verən çirklənmə nəzərdə tutulur: temperatur-energetik fistilik), dalğa (işıq, səs. və elektromaqnit çirklənməsi), radiasiya (radiasiya və radioaktiv çirklənmə).

22.2.1 Mühitin elektromaqnit çirklənməsi

Ekoloji problemlərin təhlili zamanı elektrik və maqnit sahələrinin bütün növlərini mənşəyinə görə aşağıdakı qruplara ayırmaq olar:

• Keçmiş mənbələrdən törəyən elektromaqnit sahələri (Günəş, ulduzlar və s.);

• Yerin sabit elektrostatik maqnit sahəsi; • Yerin atmosferi və ionosferində baş verən bəzi proseslər zamanı

əmələ gələn elektromaqnit sahələri (şimşək, qütb şəfəqi və s.); • Bioloji obyektlərdən törənən elektrik sahələri; • Antropogen mənşəli elektromaqnit şüalanması. İnsan fəaliyyəti ilə törənən elektromaqnit sahələri yalnız son 10 ildə

Yerin təbii fonu ilə müqayisədə min dəfədən də çox artmış və bu sahələrin diapazonu da kəskin genişlənmişdir. Odur ki, insanın elektromaqnit sahəsi (EMS) ilə qarşılıqlı təsiri problemi son vaxtlar olduqca aktual olub, radioəlaqə və radiolokasiyanm intensiv inkişafı, texnoloji əməliyyatları həyata keçirmək üçün elektromaqnit enerjisindən istifadə sferinin genişlənməsi, məişət elektrik və radioelektron qurğularının kütləvi yayılması ilə bağlıdır.

Son onilliklərdə ətraf mühitin yeni faktoru - antropoen mənşəli elektromaqnit sahələri - elektrosmoq formalaşmışdır.

Mühitin elektromaqnit çirklənməsi dünya miqyasında vacib məsələ olduğundan, ÜST bu problemi bəşəriyyət üçün ən aktual problemlər sırasına daxil etmişdir. Bəzi mütəxəssislər isə EMS-ni bütün canlılar üçün fəlakətli nəticələrə səbəb olan güclü təsir göstərən ekoloji faktorlar sırasına daxil edir. EMS-lərinin gərginliyi xüsusən, elektrik ötürücü xətlərin (EÖX), radio və telestansiyalarm, radiolokasiya və radiorabitə (o cümlədən mobil və peyk) vasitələrinin, müxtəlif energetik və enerji sərfi qurğularının, şəhər elektrik nəqliyyatının yaxınlığında kəskin yüksəlmişdir. Son illər şəhərlərdə bütün tezlikli dipazonlu (lOQQs-yə qədər) EMS-nin müxtəlif mənbələrinin sayı artmışdır. Bura radiotelefonlar (Mobil əlaqə sistembri), DAM-lərin radarları, kiçik dalğalı sobalar, kompüterlər və b. daxildir.

397

Çirklənmiş Su

hava

Şəkil 22.1. Şəhərə əsas daxil olanlar və onların çıxarının model-sxemi

Bebliklə, yaşayış yerinin ekoloji optimallaşdınlmasınm əsasını bir- birinə daim təsir göstərən və bir-birilə qarşılıqlı kəsişən iki proses təşkil edir: birincisi-təbii mühitin dəyişməsinin insana təsiri və ikincisi-insanın təsir dərəcəsinin təbii mühitin dəyişməsinə təsiri. Bu təsirin nizama salınmasına diqqəti artırmalıdır, yəni ətraf təbii mühitin həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət parametrlərinin dəyişməsi üzrə əsaslı normalar hazırlanmalıdır.

Şəkil 22.2. Rusiya Federasiyasında əhalinin doğum və ölümünün dinamikası. 1 - ölənlərin sayı: 2 - doğulanların sayı

396

ricilərin yüksək konsentrasiyası şəhərdən lOOkm uzaqda da qeydə alınır. Görünür, urbanizasiya prosesinin dinamik surətdə inkişafı sosial- iqtisadi

inkişafı obyektiv olaraq əks etdirir. Şəhərlərin yalnız sayı çoxalmaqla, sahəsi böyüməklə bitmir, onlar həm də, bir-birilə qovuşaraq, birləşərək aqlomerasiya (təsərrüfat, əmək, məişət vƏ mədəni əlaqələrlə birləşən yaşayış, məntəqələr sistemi) əmələ gətirir. Xarici ölkələrdə su- peraqlomerasiya - konurbasiyalar yaranmışdır. Onlardan ən nəhəngləri ABŞ-da: Bosvaş (Boston-Vaşinqton), Çipitts (Çikaqo-Pittsburq), Sansan (San-Fransisko-San-Diyeqo). XXI əsrin birinci yarısında Yer kürəsində belə urbanlaşma nəhənglərinin sayı I6O-1 keçəcək. İri şəhərlərin qeyri mütənasib böyüməsi orada təsərrüfatın idarə edilməsində çətinliklər yaradır, onlar yeni mürəkkəb ekoloji problemlərlə qarşılaşır.

XX əsrin birinci yarısında iri şəhər mərkəzləri böyük əhali kütləsini özündə cəmləşdirərək, şəhər mühitinə neqativ təsirlərin artmasına gətirib çıxardı. Yaşayış şəratinin deqradasiyası varlı əhalinin şəhər ətrafına köçməsinə səbəb oldu. Lakin bir iri şəhərin şəhərətrafı qəsəbələri digər şəhərin şəhərətrafı qəsəbələrlə qovuşaraq urbanlaşma ərazisinin nəhəng formasız (amorf) massivlərini əmələ gətirdi. Yaponiyada belə massivlər tədricən Xonsyu adasının bütün cənub sahillərini tutmağa başlayır.

ABŞ-da da qarşısı alınmayan belə nəhəng şəhərlər formalaşır. Atlantik okeanının sahilində ayrı-ayrı şəhərlər - məsələn. Boston və Vaşinqton (900 km-ə yaxın məsafə) tez bir zamanda birləşdi.

İri şəhərlərin sənaye mərkəzlərində sənayenin həddindən artıq cəm- loşməsi nəqliyyat probleminin həllini mürəkkəbləşdirir, enerji, su və digər resurs növü ilə təchizatı çətinləşdirir, ekoloji yaşayış mühitini kökündən dəyişərək, sanitar-gigiyena vəziyyətini pisləşdirir (şəkil 21.1).

XX əsrin sonlarında insanın bir bioloji növ kimi deqradasiyasi mümkünlüyü məsələsi ekoloji baxımdan hakim problem hesab edildi. Bunu dünyanın bir sıra regionlarında müşahidə c^mək olar. Məsələn, Rusiyanın Səhiyyə Nazirliyinin məlumatına görə, ölkədə əqli tamqüsur- lu olmayan adamların sayı 4%-ə, bəzi regionlarda hətta 10... 12%-ə çatır; hər il müalicəsi hələ mümkün olmayan genetik və xromosom pozuntusu ilə 200 min körpə doğulur. Zəhərlənmə hələ ananın bətnində başlayır, belə ki, embrion bütün toksinləri acgözlüklə özünə çəkir.

İnsanın məskunlaşdığı yerin ekologiyasının elmi əsasla hazırlanması hazırkı mərhələdə başlıca olaraq hava mühitinin, içməli suyun, qida məhsullarının optimal vəziyyətinin keyfiyyət göstəricilərinə əsaslanır. Lakin sclitcb zonanın ekoloji sisteminin deqradasiya prosesləri daha əvvəl (tez) başlayır. Onlar əhalinin sağlamlıq vəziyyətində gözə çarpacaq dərəcədə kənara çıxmanı qabaqlayır. Odur ki, bu proseslərin qabaqcadan qarşısını almaq lazımdır.

395

— müəyyən rayonun ümumi ekoloji parametrlərinin (ümumi iqlim və landşaftdan başlayaraq) qeydiyyatı;

— çirklənmənin texnogen və iqlim potensialı və ya seliteb kompleksin deqradasiyası potensialı üzrə ətraf mühitin vəziyyətinin müqayisəli təhlili;

— mühəndis-ekoloji səciyyədən istifadə (ərazinin ekoloji tutumu, təbii kompleksin biogeokimyəvi aktivliyi, demoqrafik tutum, reproduktiv qabiliyyət və s.);

— sənaye obyektlərindən (yaxında və uzaqda yerləşən), nəqliyyat sistemindən, əkinçiliyin kimyəvi proseslərindən, heyvan və məişət tullantılarının kənarlaşdınlmasından və istifadəsindən, xüsusi təhlükəli maddələrdən (radioaktiv, yüksək toksiki, kansorogen) yaranan texnogen yükün məhdudlaşdırılması və aşağı salınması üzrə təbiəti mühafizə tədbirlərinin yerinə yetirilməsi nəticəsində hava və su hvözələrinin, torpaq və bitki örtüyünün qorunması dərəcəsinin uçotu.

Beləliklə, seliteb zonanın ərazisindən ekoloji baxımdan neqativ təsir göstərən istehsalat və nəqliyyat obyektləri, həmçinin sanitar-qoruyucu zonası 300m-dən artıq olmayan müəssisələr, şəhərətrafı rabitə yolları və s. çıxarılmalı, ekoloji təhlükəli məntəqələr (avtoyanacaq məntəqələri, elektrik ötürücüsü xətləri) optimal yerləşdirilməli; səs, vibrasiya yükünü azaltmaq lazımdır.

Seliteb zonanın kompleks ekoloji qiymətləndirilməsi müxtəlif demoqrafik və iqtisadi göstəricilərlə (ərazinin ümumi sahəsi və əhalinin ümumi sayı, məskunlaşma xüsusiyyətləri və əhalinin sıxlığı); əlverişsiz ərazinin (çökməyə, sürüşməyə, güclü eroziyaya, seysmik təhlükəyə, selə, daşqın dövründə subasmaya məruz qalan ərazilər), ətraf mühitin vəziyyətinin kəmiyyət və keyfiyyət səciyyəsi ilə təyin edilir.

Məlum olduğu kimi, əhali məskunlaşan yerlər texnogen yükün davamlı artan təzyiqi altında olur, bu, istehsalat tsiklləri prosesində, nəqliyyatın, kənd təsərrüfatı istehsalının, kommunal-məişət təsərrüfatının inkişafının və s. təsiri nəticəsində baş verir. Belə şəraitdə ekoloji tarazlığın təbii mexanizmini saxlamaq olduqca mürəkkəb işdir.

İri şəhərlərdə güclü antropogen təzyiqlər aktiv şəkildə cəmləşir. Şəhərlər isə bütövlükdə xüsusi, süni məskunlaşma mühiti olub, kənardan daxil olan yaşayışı təmin edən resurslardan asılıdır. Belə mühitdə maddələrin təbii dövranında boşlıq yaranır, təbii mühitə xas olan özünübər- pa və özünütəmizləmə mexanizmi pozulur. Şəhərlərdə yaranan tullantılar və çirkləndiricilər bütün biosfer üçün ciddi təhlükə sayılır.

Müasir böyük şəhər mürəkkəb sistem olub təbii mühitin dəyişməsində yalnız şəhər sərhədi daxilində deyil, həm də şəhər sərhədindən kənarda da güclü faktor hesab olunur. Məsələn, Moskva ətrafında çirkləndi-

394

XXII FƏSİL

SELİTEB ƏRAZİLƏRİN EKOLOGİYASI

22.1. İNSAN MƏSKUNLAŞAN YERLƏRİN EKOLOJİ

MÜHİTİNİN MÜASİR XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Son illər yaşayış məntəqələrinin (əsasən şəhərlərin) ekologiyasına böyük diqqət ayrılır, lakin yaşayış yerlərinin şəraitinin pisləşməsi hələ çox qədimdən başlamışdır J.B.Lamark hələ 1820-ci ildə qeyd etmişdir ki, insan qabaqcadan Yer kürəsini yaşayış üçün yararsız hala salaraq, öz cinsini məhv etmək üçün təyin edilmişdir.

Biosferin əsas həyat (yaşayış) təminatı funksiyalarından biri canlı orqanizmlərə məskunlaşma məskəni, insana isə yerləşmə məskəni «verməkdir». Yerləşmə məskəni dedikdə, şəhər və kənd məskunlaşma yeri nəzərdə tutulur. Bunlar da öz növbəsində müxtəlif qruplara bölünür (cədvəl 22.1).

Cədvəl 22.1

Sayma görə yaşayış məskənlərinin qrupları

Məskənlərin qrupları Əhali, min nəfər Şəhər Kənd yeri

Nəhəng 1000-dən artıq -

Ən böyük 250... 1000 3...5 Böyük 50... 100 1...3 Orta 10...50 02...3 Kiçik (o cümlədən şəhər tipli qəsəbələr) 005...02

Şəhər və kəndlər ekoloji problemlərinə görə yaxın olsa da, miqyasına və intensivliyinə görə fərqlənir.

İnsanın təbiətlə əlaqəsi onun əhvali-ruhiyyəsinə yaxşı təsir göstərir, iş qabiliyyətini artırır, sağlamlığına, uzunömürlüyünə zəmin yaradır. Yaşayış məntəqələrinin ərazisinin aşağıdakı fəaliyyət zonalarına ayrılması xüsusi ekoloji əhəmiyyət kəsb edir: seliteb, istehsalat və rekreasiya- landşaft.

Seliteb zona (yaşayış zonası) - yaşayış massivlərinin, ictimai bina və qurğuların, həmçinin ekoloji cəhətdən təhlükəsiz və sanitar-qoruyucu zona tələb etməyən ayrı-ayrı kommunal və sənaye obyektlərinin yerləşməsi üçün təyin olunan ərazilərdir; bura həmçinin şəhərdaxili yollar, küçələr, meydançalar, bağlar, bulvarlar və s. aiddir.

Ekoloji tələbata uyğun olaraq seliteb zonanın formalaşdırılması və əsaslı təşkilində aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır:

393

Birinci halda hər hansı bir təbiəti mühafizə tədbirinə ehtiyac yoxdur: əsas etibarilə, yeraltı suların vəziyyətinə nəzarət olunmalıdır; ikinci halda məhdudlaşdırıcı tədbirin görülməsi məqsədəuyğundur: üçüncü və dördüncü hallarda isə daima xüsusi qoruyucu tədbirlərin həyata keçirilməsi vacibdir.

21.3. TORPAĞIN ÇİRKLƏNMƏSİ VƏ DEQRADASİYASI

Torpağın vəziyyətinin ekoloji qiymətləndirilməsi meyarının seçilməsi onun yerləşmə spesifikası, genezisi, həmçinin istifadə xüsusiyyəti ilə təyin edilir.

Torpağın vəziyyəti qiymətləndirildikdə, ekoloji uğursuzluq dərəcəsinin əsas göstəriciləri fiziki deqradasiya, kimyəvi və bioloji çirklənmə meyarları hesab olunur.

Ərazinin ekoloji vəziyyətinin meyarlarından biri torpağın deqradasiyası (eroziya, deflyasiya, təkrar şorlaşma, şorakətləşmə, bataqlaşma) nəticəsində istifadədən çıxmış torpaq sahələri hesab edilir. Neqativ proseslər (açıq üsulla faydalı qazıntıların əldə olunması və tikinti işləri; insan tərəfindən törədilən su eroziyası və defiyasiya) torpaq horizontları- nın dağılmasına səbəb olur, bu proses də torpağın deqradasiyası meyarı vəzifəsini görür. Torpağın strukturunun dağılması və bərkimə prosesinin inkişafı onun kipliyini artırır, bu da torpağın deqradasiyası göstəricisinin mühüm meyarıdır.

Fitotoksiklik torpağın çirklənməsinin kompleks göstəricisi .sayılır - çirklənmiş torpağın xassələri toxumun cücərməsini, ali bitkilərin böyümə və inkişafını ləngidir (sıxışdırır) (test göstərici).

Torpaq mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyətinin aşağı düşməsi bioloji deqradasiyanın əlaməti sayılır.

Torpaqda çirkləndirici maddələrin YVK-nın artma təkrarı çox olarsa, onların mütəhərrik formalarına görə qiymətləndirmək lazımdır.

Ekspert qiymətləndirməyə görə ekoloji fəlakət ərazisi üçün məhsuldarlığın azalması 75%-dən artıq, ekoloji böhran ərazisi üçün isə*50...75% qəbul olunması təklif edilir (həmin ərazi və bitki üçün kompleks aqrotexniki və aqrokimyəvi tədbirlərin yerinə yetirilməsi şəraitində).

Keyfiyyətə görə normativ tələbata uyğun gəlməyən məhsulun bir hissəsi (pestisidlərin qalıq miqdarı, toksiki elementlər, mikrotoksinlər, nitratlar, nitritlər) öyrənilən ərazi üçün (torpaq, hava, səth və qrunt suları) çirklənmə dərəcəsinin indiqatorunun əlavə göstəricisi sayılır.

Torpağın vəziyyəti haqqında məlumat əsas göstəricilər və çirkləndirici maddələrin tərkibi üzrə informasiyanı əks etdirən ətrafiı tematik kartofqrafik materiallar şəklində təqdim edilməlidir.

392

üçün KZP-1 O-dan (kimyəvi zəhərləmə parametri) istifadə olunur. Kimyəvi maddələrlə çirklənmə, hər biri YVK-dan dəfələrlə çox olan bir neçə maddələrlə müşahidə edilən ərazilər üçün bu göstərici xüsusən vacibdir. Bu yalnız fövqəladə ekoloji vəziyyət və ekoloji fəlakət zonası aşkar edildikdə hesablanır.

Hesablama YVK-nı maksimum keçən 10 birləşmə üzrə aşağıdakı düsturla aparılır.

KZP-10=Cı/YVKı+C2nfVK2+C3/YVK3...+CıonfVKıo

Burada, Cı, C2, C3 ....Cıo - suda kimyəvi maddələrin konsentrasiya- sı, YVK - balıq təsərrüfatı üçün

KZP - 10-nu təyin etdikdə imkan daxilində maksimum göstərici miqdarında su analizi aparmaq təklif olunur.

Təhlil olunan zonalar ayırdıqda bakteriya - fıto- və zooplankton, həmçinin ixtiofauna üzrə göstəricilərdən istifadə olunur. Bununla yanaşı, suyun toksiki dərəcəsini təyin etmək üçün inteqral göstərici - biotest- ləşdirmədən istifadə edilir.

Zonanın müəyyən ərazisi üçün təklif olunan göstəricilərin parametrləri kifayət qədər uzunmüddətli müşahidələrin (3 ildən az olmayaraq) materialları ilə formalaşdırılır.

Yeraltı sular. Yeraltı suların texnogen çirklənməsi miqyasını təyin etmək üçün V.M.Qoldberq təbii halda yeraltı suyun keyfiyyəti (Q), içməli su kimi istifadə edilən yeraltı suda çirkləndirici maddələrin yol verilən konsentrasiyası (YVK)-dan istifadə olunmasını təklif etmişdir. Yeraltı suların çirklənmə miqyasının səciyyələndirilməsində çirklənmə sahəsinin (F) ölçüsü də mühüm əhəmiyyət daşıyır. Beləliklə, yeraltı suların çirklənmə vəziyyəti iki göstərici ilə - yeraltı suların keyfiyyəti (C) və çirklənmənin sahəsi (F) ilə ifadə olunur. Bunun əsasında yeraltı suların vəziyyətinində dörd səviyyə (siniQ ayrılır:

1. Nisbətən əlverişli (norma). Yeraltı suyun keyfiyyəti, əsasən, Cı ilə

müqayisə oluna bilər və ya onu bir qədər keçə bilər, lakin YVK-nm

çərçivəsindən çıxa bilməz, yəni Cı<C YVK; belə olduqda çirklənmə sahəsi

olmur və ya kiçik ölçüdə olur (F<0,5 km^). 2. Daima neqativ dəyişkənlik meyli müşahidə olunur (risk sinfi). Yeraltı

suyun keyfiyyəti fasiləsiz pisləşir. O, YVK-a çatır və ya onu keçir, lakin bəzi sahələrdə YVK 3...5-dən artıq olmur (F=0,5 .... 5 km-).

3. Böhranlı vəziyyət (böhran). Yeraltı suyun keyfiyyəti geniş sahədə YVK-nı keçir (10 dəfəyə qədər), yəni YVK<C/YVK; belə vəziyyətdə çirklənmə sahəsinin ölçüsü 5-dən 10 km~ arasında dəyişir.

4. Fəlakətli vəziyyət (fəlakət). Yeraltı suların keyfiyyəti çirklənmə zonasında lOYVK-dan artıqdır və pisləşməyə doğru meyl göstərir.

391

özünün sahəsinə yaxın ola bilər, hətta bəzən onu keçə bilər. Havanın çirklənmə dərəcəsini qiymətləndirmək üçün qüvvədə olan

YVK-ya uyğun olaraq faktiki son bir neçə ildəki (2 ildən az olmayaraq) birdəfəlik maksimum və ortasutkalıq konsentrasiyadan istifadə olunur. Ölçü işlərinin nəticələri hər məntəqə, maddə və müşahidə ili üçün ayrı- ayrı təqdim olunur. Hər maddə üçün 200-dən az olmayaraq müşahidə (nümunə) olmalıdır.

Atmosfer havası təbii mühitin və obyektlərin zəncirvari çirklənməsinin başlanğıc həlqəsi sayılır. Ayrı-ayrı hallarda torpaq və səth suları atmosferin təkrar çirklənmə mənbəyi ola bilər. L.İ.Boltnevaya görə kompleks qiymətləndirmə sisteminə aşağıdakılar daxildir: sanitar və gigiyenik mövqedən çirklənmə; atmosferin resurs potensialı; müəyyən mühitə təsir dərəcəsi; torpaq-bitki örtüyü və səth suları; antropogen təsirin mümkün neqativ nəticələrinin məkan və zamana görə miqyası.

Hava hövzəsində çirkləndirici maddələrin əhalinin sağlamlığına əlverişsiz təsirinin ehtimalı dörd sinfə ayrılır: birinci - hədsiz dərəcədə təhlükəli; ikinci - yüksək təhlükəli; üçüncü - orta təhlükəli və dördüncü - az təhlükəli. Atmosferin resurs potensialı iqlimin komfortluğunun gigiyenik əsaslandırılması, ərazinin rekreasiya məqsədi üçün istifadəsinin mümkünlüyü nəzərə alınaraq qiymətləndirilməlidir. Bu zaman ilin soyuq və isti dövrlərində havanın fizioloji-gigiyenik təsnifatı mühüm məsələ sayılır. Atmosfer havasının çirklənmə dərəcəsinin həlledici mərhələsi - lokal və region səviyyəsində texnogen proseslərin dinamikası və onların qısamüddətli və uzunmüddətli aspektlərdə neqativ nəticələridir.

21.2. SU OBYEKTLƏRİNİN ÇİRKLƏNMƏSİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ MEYARI VƏ SU EKOSİSTEMLƏRİNİN DEQRADASİYASI

Səth suları. Təbii və antropogen mənşəli ekoloji pozuntu zonalarının formalaşması müxtəlif göstəricilərlə (kimyəvi, bioloji və s.) müəyyən edilir.

Kifayət qədər uzun müddət ərzində (1 ildən az olmayaraq) aparıcı göstəricilərin neqativ qiymətlərinin stabil qalması sanitar-ekoloji uğursuzluq haqqında nəticəyə gəlməyə əsas verir. Normadan kənara çıxma, bir qayda olaraq bir neçə meyarla müşahidə edilir. Bu baxımdan su mənbələrinin və içməli suyun patogen mikroorqanizmlərlə və parazit xəstəliklərin törədiciləri ilə, həmçinin xüsusi toksiki (olduqca təhlükəli) maddələrlə çirklənməsi müstəsnalıq təşkil edir, belə olduqda sanitar- ekoloji uğursuzluq haqqında bir meyar üzrə nəticə çıxarmaq olar.

Fövqəladə ekoloji vəziyyət və ekoloji fəlakət zonası ayırdıqda su obyektlərinin təhlükəli çirklənmə dərəcəsini ümumi qiymətləndirmək

390

XXI FƏSİL

ƏRAZİDƏ EKOLOJİ VƏZİYYƏTİN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ MEYARI

21.L ATMOSFER HAVASININ ÇİRKLƏNMƏSİNİN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Atmosferin qiymətləndirilməsi tədqiqat ərazisində hava hövzəsinin çirklənməsinin hərtərəfli hesablanmasına (qeydiyyatına) əsaslanır; bu, birbaşa (bilavasitə), dolayı yolla və indikator meyarları ilə səciyyələnir.

Birbaşa (bilavasitə) meyarına geohidrokimyəvi, geodinamiki, tibbi- sanitariya və resurs meyarları daxildir.

Geohidrokimyəvi meyar qrupu geosferin kimyəvi, mexaniki, radionuklid çirklənməsini, tibbi-sanitar meyarı ilə bakterialoji çirklənmənin qiymətləndirilməsinə imkan verir. Geodinamik meyar qrupu geosfer sahəsinin təbii və antropogen geoloji proseslərlə pozulmasının (zədələnmə- sinin) qiymətləndirilməsi ilə əlaqədardır, resurs meyarı isə biotanm, o cümlədən insan cəmiyyətinin normal yaşaması üçün lazımi resursların qiymətləndirilməsi ilə əlaqəlidir.

Dolayı meyarlarla qiymətləndirmə geosferin müasir vəziyyətini həmhüdud (yanaşı) mühitin (atmosfer və torpaq, atmosfer və bitki örtüyü və s.) qiymətləndirilməsi meyarı vasitəsilə qiymətləndirməyə kömək göstərir.

İndiqator (indiqasiya) meyarı ilə qiymətləndirmə bir qayda olaraq bu və ya digər geosferin (təbii mühitin komponentlərinin) ümumi vəziyyətini göstərir.

Qiymətləndirmənin birbaşa (bilavasitə) meyarı. Hava hövzəsinin çirklənmə vəziyyətinin əsas meyarı insanın sağlamlığına mənfi təsir göstərən zərərli maddələrin Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən təsdiq olunmuş yol verilən konsentrasiyanın (YVK) ölçüsü hesab edilir.

Ayrı-ayrı lokal mənbələrdən yayılma və torpağa düşmə prosesləri nəticəsində çirkləndirici maddələrin konsentrasiyası məsafə uzaqlaşdıqda kifayət qədər tez azalır. Maksimum konsentrasiya borunun (çirkləndirici) 10...20 hündürlüyünə bərabər məsafədə qeydə alınır. Buna görə də, belə mənbələrdən insan səhhətinə təhlükəli təsir konsentrasiyası 10.. . 100 km~ sahədə müşahidə edilir. İynəyarpaqlı ağac cinslərinin atmosferin çirklənməsinə qarşı həssaslığı insanla müqayisədə bir neçə dəfə yüksək olduğundan, bitkilərin zədələnmə sahəsi 100... 1000 km—a çatır.

İri sənaye aqlomerasiyalarında çirklənmə ayrı-ayrı mənbələr tərəfindən baş verir, burada neqativ təsirin ümumi sahəsi aqlomerasiyanın

389

Şəkil 20.3. Səyyar aqroekoloji laboratoriyanın struktur elementləri ---------- Bir struktur element hüdudunda məlumat və fəaliyyət əlaqəsi ---------- Ümumi struktur hüdudunda məlumat əlaqələri

388

Poliqon monitorinqi çərçivəsində aparılan təcrübələr obyektiv olaraq qısamüddətli və uzunmüddətli təcrübələrə ayrılır.

Poliqon monitorinqin məlumat bazası aşağıdakı hissələri özündə birləşdirir: təcrübələrin kataloqu; qısamüddətli təcrübələrin təsvirləri; uzunmüddətli təcrübələrin təsvirləri; poliqonlarda nəzarətin avtomatlaşdırılmış sistemi ilə müşahidə materialları.

Təcrübələrin pasportlaşdırılması mühüm məsələ sayılır. Qısamüddətli təcrübə pasportunun bir sıra vacib şərtləri vardır: bitkinin adı, uçot ili, torpaq-iqlim zonası və relyefin xüsusiyyətlərini göstərməklə təcrübənin ünvanı, torpağın tipi və yarım tipinin ətraflı təsviri. Pasportda konkret tədqiqatın ümumi məqsəd və vəzifələri formalaşır.

Təcrübə çoxfaktorlu olarsa (müxtəlif bitki sortu və ya müxtəlif səpin norması və s.) hər bir faktor üçün ayrıca hesabat tərtib edilir.

Məlumat bazasında həmçinin fenoloji müşahidələr, ontogenez prosesində bitkinin vəziyyəti, fıtosanitar vəziyyət haqqında əldə olunan nəticələr toplanır. Məlumat bazasının formalaşma sxemində təcrübə sahələrində torpağın aqrofıziki və aqrokimyəvi, həmçinin toksiki maddələrinin miqdarı eksperiment aparılmadan əvvəlki, hazırkı və gələcəkdəki vəziyyəti nəzərdə tutulur.

Uzunmüddətli təcrübələr bölməsində stasionarda aparılan tədqiqatların nəticələrinin geniş təsviri verilir. Bu bölmədə şərti olaraq üç əsas yarımbölmə ayırmaq olar: uzunmüddətli təcrübələrin pasportu; təcrübə sahələri üzrə məlumat; illik informasiya.

Uzunmüddətli təcrübə pasportunda öyrənilən əkin dövriyyəsi sisteminin zaman-məkan xüsusiyyətlərini səciyyələndirən materiallar verilir. Bunun üçün, məsələn, vacib şərt kimi əkin dövriyyəsinin növü, naturada tutulan sayı, səpin dövriyyəsində bitkilərin faktiki növbələşdirilməsi və illər üzrə növbələşmə qaydaları göstərilir.

Qısamüddətli sxemdən fərqli olaraq uzunmüddətli təcrübə sxemində gübrələrin, meliorantların və s. orta illik dozası, variantlar üzrə səpin dövriyyəsinin təmin olunma dərəcəsi və s. göstərilir.

Yuxarıda deyilənləri yekunlaşdıraraq aşağıdakı hallara diqqət yetirmək yerinə düşərdi. Aqroekoloji monitorinq üzrə göstərilən məlumatlar ilk növbədə bitkiçilik sahələrinə aiddir. Onlar şübhəsiz ki, kənd təsərrüfatının bu sahəsinin ciddi surətdə ekologiyalaşdırılması üçün mühüm və lazımi materialların əldə edilməsinə imkan yaradır.

Prinsip etibarilə, aqroekoloji monitorinq sistemi bütün aqrosənaye kompleksini, məhsulun istehsalı, hazırlanması (emal) ilə əlaqəli olan bütün yarımsistemləri əhatə edir. Yalnız belə olduqda, kənd təsərrüfatının ekologiylaşdırılması konsepsiyasının praktikada mükəmməl yerinə yetirilməsi üçün real və etibarlı əsas sayıla bilər.

387

masiyanın) mükəmməl sistemləşdirilməsi, işlənməsi və təhlili, müxtəlif

funksional məsələlərin həlli üçün ondan sonralar operativ istifadə edilməsi,

yalnız, qaydaya (nizama) salınmış informasiya axınının baza və ya məlumat bankı şəklində təşkil olunduqda mümkündür (şəkil 20.2).

İlkin məlumatlar

Məsafədən məlumatlar

Yerüstü müşahidə

məlumatlar (test

sahələrində,

poliqonlarda və s. )

Fond materialı

Mövcud sahə xidməti

müşahidələrinin

məlumatı

Ic

u. W o C p - ■J-r > p ^

P u 75 3 C/:

i?

(/2

Baza məlumatlar

Landşaft-

ekoloji xəritənin

Əsas neqativ

proseslərin

xəritə tonlıısu

Cədvəllər

Diaqramlar və

digər qrafiki

materiallar

Fond materialı

kataloqu

Məsafəli

məlumat

katalocm

Etalonların bankı (çirklənmə

indikatorları, deşifrlənmə əlamətləri)

MəUımai- ların

qiyməllən- ılirilmosi. neqativ

proseslərin təhlili və proqnozu

İstehlakçılar: idarəçilik orqanı, qanunverici, planlaşdırma, layihə, elmi m.əsləhəı və digər təşkilatlar. torpaq istifadvəçiliyi

Şəkil 20.2. Aqroekoloji monitorinqin məlumat bazasının formalaşması (torpaq

monitorinqi timsalında)

386

roliz olunan azotun miqdarı bitkilərin aktiv vegetasiya dövrünün başlanğıcında təyin edilir.

Duzlu torpaqlar yayılan zonada suda həll olan duzların ümumi miqdarı və tərkibi vegetasiyanm başlanğıcında və sonunda 0...30, 31...40, 41 ...60, 61...80, 81... 100 sm qatlarda və ya qrunt suyunun səthinə qədər (dərinliyi 1,5...2,0 m olarsa) təyin olunur. Qrunt suları dərində yerləşərsə, (3...4 m və daha dərində) ölçü işləri .xüsusi «quyularda» (skvajina) müəyyən edilir. Drenaj şəbəkəsi olduqda drenaj sularında minerallaşma dərəcəsi və duzların tərkibi, qida maddələrinin miqdarı, pestisidlərin qalıq miqdarı təyin edilir.

Şorakətvari və şorakət torpaqlar zonasında xüsusi meliorasiya üsulları (gips və ya Ibsfogips verilməsi, plantaj şumunun aparılması) həyata keçirildikdən sonra vegetasiyanm başlanğıcında və axırında 0...30, 31.. .40, 41...50 sm qatlarda udulmuş natriumun miqdarı mq.ekv/100 q torpaqda və ya faizlə təyin olunur. Torpağın turşuluğu (su və duz məhlulunda) şum qatında vegetasiyanm əvvəlində ölçülür.

Suvarma şəraitində torpağın rütubətliyinə daima nəzarət edilməlidir. Bunun üçün cücərtilər göründükdə, sonra isə hər 7... 10 gündən bir vegetasiya dövründə, məhsul yığılmazdan əvvəl, həmçinin suvarmadan qabaq və sonra qat-qat hər 10 sm-dən bir 1 m dərinliyə qədər nümunələr götürülür. N, P2O5 və K20-nin ümumi miqdarı, humus, maksimum hiq- roskopiklik, davamlı solma rütubətliyi, bərk fazanın sıxlığı (xüsusi kütlə) vegetasiyanm başlanğıcında və sonunda şum qatında (0....30 sm) və aşağı qatlarda 1 m dərinliyə qədər (genetik qatlar üzrə və ya 30...40, 41 ...60, 60...80, 81 ...100 sm qatlarda) təyin edilir.

Humusun fraksiya tərkibi, udulmuş əsasların tutumu və tərkibi, hid- rolitik turşuluq (turş torpaqlarda), karbonatlıq, Ca, Mg, S, Al, Fe, mik- roelementlər, ftor və ağır metalların tərkibi əkin dövriyyəsinin əvvəlində və sonunda şum qatında təyin olunur. Bunlarla yanaşı, bitkilərin əsas inkişaf fazalarında makro və mikroelementlərin miqdarı qiymətləndirilir; əldə edilən məhsulda nitritlər, nitratlar, nitrozoaminlər, pestisidlərin və onların metabolitlərinin qalıq miqdarı, ftor, ağır metallar təyin edilir.

20.7. AQROEKOLOJİ MONİTORİNQİN MATERİALLARININ

MƏLUMAT BAZASININ TƏŞKİLİ

Poliqon və lokal aqroekoloji monitorinq sisteminə daxil olan uzunmüddətli və qısamüddətli təcrübələrlə əldə olunan kompleks məlumat kifayət qədər mürəkkəb struktura malik olub bitkilərin hərtərəfli təsvirlərinin və onların məskunlaşdığı mühitin kəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikasının geniş toplusunu özündə cəmləşdirir. Bu məlumatın (infor-

385

in edilməsi; — proqnoz materiallarının əldə edilməsi. Göstərilən məsələlər sırasında sonuncu ikisi müvafiq eksperimental

işlərin aparılmasında böyük əhəmiyyət daşıyır.

Əldə olunan qiymətləndirmənin keyfiyyəti monitorinqin keyfiyyətindən asılıdır (çöl və laboratoriya işlərinin planlaşdırılması, onların çoxhəlqəliyi, mərhələliyi, meteoroloji təminat, lazımi normativ bazanın mövcudluğu, mütəxəssislərin tərkibi və ixtisası).

Əvvəlcə ərazinin torpaq örtüyünün vəziyyətinin yoxlama tədqiqat işləri yerinə yetirilir, alınan nəticələrə görə torpaq örtüyünün vəziyyəti ekoloji baxımdan qiymətləndirilir, həmçinin daha dəqiq torpaq tədqiqatının aparılması və ya aparılmaması haqqında nəticəyə gəlinir.

Ağır metalların aşağıdakı ekoloji normallaşdırılması növləri ayrılır: landşaft, biotik, torpaq.

20.6. MELİORASİYA OLUNMUŞ TORPAQLARDA AQROEKOLOJİ MONİTORİNQİN APARILMASI XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Suvarma əkinçiliyi rayonlarında suvarmanın, kimyalaşdırma vasitələri və digər faktorların torpağın münbitliyinə, məhsuldarlığa və əldə olunan məhsula, səth və qrunt sularının minerallaşmasına və çirklənməsinə təsirinin daha ətrallı uçotu tələb olunur.

Uzunmüddətli stasionar təcrübələr və xüsusi poliqonlar bazasında yerinə yetirilən monitorinq lizimetrik və mikroçöl təcrübələri ilə müşayiət olunmalıdır. Aqroekoloji monitorinq zonadaxili torpaq və hidrogeoloji xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla suvarma əkinçiliyinin bütün zonalarında aparılır.

Torpaqda qida elementlərinin mütəhərrik formalarının miqdarının dinamikasını öyrənmək üçün torpaq nümunələrini bu və ya digər bitkinin əsas inkişaf fazalarında götürmək lazımdır. Nitrat və amonium azotunun miqdarı torpağın 0...30, 31...40, 41...60, 61...80, 81...100 sm qatlarından götürülür. Vegetasiya dövrünün başlanğıcında və axırında nitrat azotunun miqdarı həm də bir qədər dərin qatlarda da (100... 120, 121.. .140, 141...160, 161...180, 181...200 sm və ya qrunt suyunun səviyyəsinə qədər (əgər səthə yaxın yerləşərsə)) öyrənilir.

Mütəhərrik fosfor və kaliumun miqdarı bitkinin əsas inkişaf fazalarında 0...30, 31 ....40 sm qatlarda təyin edilir. Fosfor və kaliumun mütəhərrik forması həm də, vegetasiyanın əvvəlində və sonunda 1 m dərinliyə qədər də öyrənilir. Mikroelementlərin mütəhərrik formaları, ftor və ağır metallar, torpağın nitrifikasiya qabiliyyəti və bioloji aktivliyi, asan hid-

384

miqdarının, torpaqda olan miqdarına nisbəti ilə (CküiiCior) hesablanır. Bioloji udma əmsalının əsasında inqibator bitkilər ayrılır (bu və ya digər elementi çoxlu miqdarda toplamaq qabiliyyətinə malik olan bitkilər).

Hər element üçün praktiki olaraq konsentrasiyanm dörd səviyyəsini ayırmaq məqsədəuyğundur; elementin defısitliyi (orqanizm elementin çatışmazlığından «əziyyət» çəkir); optimal miqdar (orqanizmin yaxşı vəziyyəti qeydə alınır); yol verilən konsentrasiya (orqanimzdə depressiya hadisəsi müşahidə olunur); orqanizm üçün öldürücü konsentrasiya.

Nəzarət sisteminin və əsaslandırılmış normaların həyata keçirilməsi - mürəkkəb kompleks məsələ olub müxtəlif tədqiqatların aparılmasını və müxtəlif profilli mütəxəssislərin iştirakını tələb edir. Bu zaman aqroekoloji monitorinq aşağıdakı kimi yerinə yetirilməlidir:

— müəyyən dövrdə biogeokimyəvi rayonların sərhədini dəqiqləşdirmək və vəziyyətini qiymətləndirmək məqsədilə zona üzrə torpağın biogeokimyəvi tədqiqatlarının aparılması;

— bankın və məlumatların bazasını formalaşdırmaq üçün həm elementlərin ümumi miqdarını, həm də onların mütəhərrik formalarını müasir metodların cihazlarının köməyi ilə təyin edilməsi;

— zonal aqrosistemlər bitkilərin cins və növlərində biogeokimyəvi xüsusiyyətləri aşkar etmək üçün regionlar üzrə əsas kənd təsərrüfatı bitkilərinin kimyəvi element tərkibinin təyin edilməsi;

— müxtəlif torpaq tiplərində «fon» səciyyəsi kimi elementlərin

miqdarının orta statistik göstəricilərinin təyini; — torpaq nümunələrində makroelementlərin mütəhərrik formalarının və

ağır metalların təyini; — torpaqda metalların mütəhərliyinə təsir göstərən anionlarm

dinamikasına nəzarətin aparılması.

20.5.AĞIR METALLARLA ÇİRKLƏNMƏNİN

EKOLOJİ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Qiymətləndirmənin əsas vəzifələrini aşağıdakı kimi cəmləşdirmək olar: — ətraf mühitin çirklənmə mənbələrinin aşkar edilməsi və kompleks

səciyyəsi; — Bütün mümkün olan kanallarla çirkləndiricilərin miqrasiyasının

izlənməsi, onların canlı orqanizmlərə ehtimal olunan təsir zonasının sərhədini müəyyənləşdirmək; çirklən,diricilərin depozitə qoyulan sahələrinin aşkar edilməsi;

— mühitin çirklənmə dinamikasının, onların daxil olma sürətinin və həcminin, öyrənilən birləşmələrin yayılması və kənarlaşdırılmasınm təy-

383

əsas parametrləri üzrə məlumatın toplanması; 2. Torpağın normativ tələbatlara uyğun qiymətləndirilməsi; 3. Bu və ya digər aqrotexiïiki tədbirlərin təsiri altında torpağın təkamülü

yolunun (istiqamətinin) mümkün proqnozu; 4. Torpağın münbitliyinin bərpası və aqroekosistemin yüksək

məhsuldarlığını təmin edən aqrotexniki üsulların təshih edilməsi (düzəliş aparılması) üçün normativ məlumatların verilməsi.

Beləliklə, mikrobioloji monitorinq torpaq mühitinin keyfiyyətinə nəzarət funksiyasını yerinə yetirir və ekoloji təhlükəsiz aqrotexnologiya- nm hazırlanması üçün lazım olan normativ informasiyanı təqdim edir.

20.4. AQROEKOLOJİ MONİTORİNQİN APARILMASINA BİOGEOKİMYƏVİ YANAŞMA

Aqroekosistemin müxtəlif komponentləri (torpaq, su, bitki və s.) və bütövlükdə biosfer arasında əlaqə biogeokimyəvi dövran vasitəsilə həyata keçirilir. Buna görə də, aqroekoloji monitorinqin məqsədinə çatmaq və sonradan konkret elementlərin (maddələrin) tədqiqat metodunu hazırlamaq üçün ərazinin biogeokimyəvi rayonlaşdırılması aktual məsələ hesab olunur.

Aqroekosistemə insan fəaliyyəti nəticəsində atmosfer, hidrosfer və torpaq vasitəsilə daxil olan toksik maddələr biogeokimyəvi dövrana qoşulur və «bitki-yem-qida maddələri-insan orqanizmi» zənciri vasitəsilə nəql olunur. İstehsalatda ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı məhsulu əldə etmək üçün aqroekoloji monitorinq maddələrin biogeokimyəvi dövranı prosesləri biliyinə əsaslanmalıdır, insan orqanizminə və heyvanlara bilavasitə və dolayı yolla təsir göstərən elementlər (bérillium, nikel, selen, ftor, xrom və b.) nəzarətə aid göstəricilər siyahısına mütləq salınmalıdır. Suvarma və içməli suda, bitki və heyvan məhsulunda biogen elementlər, ağır metallar və digər komponentlərə də nəzarət olunmalıdır; hazırlanma prosesində məhsulun keyfiyyətinə də mütləq nəzarət edilməlidir.

Monitorinq aparıldıqda ərazinin biogeokimyəvi xüsusiyyətlərinin obyektiv uçotunu aparmaq üçün çoxillik məlumatlara, o cümlədən, tarixi məlumatlara (50 il və daha artıq dövrdə əkinçliyin xarakteri, torpaq fondundan istifadənin başlanğıcı, kimyalaşdırmanm səviyyə dinamikası); aqrokimyəvi (əvvəllər götürülən torpaq monolitləri ilə hazırkı torpağın analizlərinin (xüsusilə mikroelementlər, ağır metallar)) müqayisəsi; havanın və su mənbələrinin kimyəvi çirklənməsi proseslərinin inkişafı iqlim şəraitinə əsaslanmalıdır.

Mikroelementlərin bitki tərəfindən bioloji udulması bioloji udma əmsalının köməyi ilə qiymətləndirilir. Bu əmsal biöcklə mikroelementlərin

382

fektliyini azaltmaqla bərabər, həm də, təbii komplekslərin çirklənməsi ehtimalını artırır.

Ekoloji təhlükəsizliyin tələblərinə uyğun olaraq aqroekosistemin əsas blok-komponentlərinə nəzarətin aparılması mütləq lazımdır. Üzvi gübrələrin müxtəlif növlərində analiz apararaq tərkibində olan makro və mikroelementləri, patogen mikrofloranı və helmintlərin yumurtalarını aşkar etmək vacibdir. Ənənəvi olmayan üzvi tullantılarda (sapropel, sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələri tullantılarından alman hər cür kompostlar) ağır metalların və pestisidlərin qalıqlarının miqdarı təyin edilməlidir.

Bütün yuxarıda göstərilənlər uzunmüddətli stasionar təcrübə sahələrində və ya aqroekoloji monitorinqin poliqonlarında hərtərəfli tədqiqatların vacibliyini təsdiq edir. Belə tədqiqatlar müxtəlif əkin dövriyyəsində kimyalaşdırma vasitələrinin kompleks tətbiqi sisteminin aqrokimyəvi maddələrlə müxtəlif dərəcədə «doymasının» əsaslandırılmış müqayisəli səciyyəsini əldə etməyə imkan yaradır.

Pestisidlərin torpaq və bitkilərdə miqdarının dinamikası mühüm göstəricidir. Dinamikanı öyrənmək üçün nümunələr minimum 3...4 müddətdə götürülür: birinci, torpağın becərildiyi gün (ilkin miqdar), sonralar isə becərmədən 3...5, 15...30 və 50...60 sutkadan bir götürülür.

Aqroekoloji monitorinqdə bitki məhsulunda zərərliliyin (və ya zərərsizliyin) cəminin öyrənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Torpağın fıtotoksiklik dərəcəsinin cəmi, bir qayda olaraq bioindikasiya metodu ilə qiymətləndirilir.

Torpağın mikroflorası torpaqəmələgəlmə prosesində əsas faktor sayılır. Torpağın keyfiyyəti onun münbitliyi ilə təyin edilir; mikroorqa- nizmlərin biokütləsi, torpaqda biokimyəvi proseslərin intensivliyi, mikrofloranm taksonomik tərkibi və onun fəaliyyət müxtəlifliyi münbitliyin mühüm göstəriciləri hesab olunur.

Müxtəlif əkinçilik sistemi əsasında uzun müddət ərzində stasionar təcrübələrdə formalaşan torpağın müxtəlif münbitliyinin bioloji aktivliyinin parametrlərinin qiymətləndirilməsi təxirəsalınmaz vəzifələrdən biridir. Belə qiymətləndirmə təbii şəraiti müxtəlif olan əkinçilik zonalarında əsas torpaq tiplərində aparılır.

Torpağın kəmiyyət və keyfiyyət parametrlərini, bioloji xassələrinin normativ bazasının hazırlanması kənd təsərrüfatı istehsalı prosesində onların dəyişilməsi üzrə sistemli müşahidələrin aparılmasına imkan yaradır.

Yuxarıda göstərilənlərə uyğun olaraq qeyd etmək lazımdır ki, mikrobioloji monitorinqin (aqroekoloji monitorinqin əsas ‘hissəsi kimi) məqsədini aşağıdakı kimi təyin etmək olar:

1. Respublikanın müxtəlif regionlarında torpağın bioloji xassələrinin

381

siya əmsalı aşağı düşür. Bu halda da, torpaqdan azotun və gübrr>lərin aparılması müvafiq olaraq artır, torpağa simbiotik azotun daxil olması isə azalır.

Birillik paxlalı bitkilər üçün torpağa daxil olan üzvi maddələrin, ümumi və simbiotik azotun miqdarı hər il vegetasiyanm sonunda, çoxillik paxlalılar üçün isə səpin qabağı torpağın şumlandığı ili təyin edilir.

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını və gübrələrin effektli təsirini müəyyən edən torpağın münbitliyinin mühüm göstəricisi torpaqda olan mütəhərrik fosfor hesab edilir. O da, aqroekoloji monitorinq obyektinə aid edilir.

Burada əsas problem - torpaqda müəyyən miqdarda fosforun toplanması «torpaq - gübrə - bitki» sistemi tədqiqatlarına əsaslanır. Müəyyən edilmişdir ki, bitkilərin fosfora olan tələbatını təmin etmək üçün onun torpaqda kök sistemi səthində konsentrasiyası mühüm əhəmiyyət daşıyır. Konsentrasiyanın dərəcəsi bitki kökləri tərəfindən fosforun udulması və torpağın bərk fazasından onun keçməsi hesabına bərpa olunmasından asılıdır.

Məlum olduğu kimi, fosfor gübrələrinin ekoloji-aqrokimyəvi qiymətləndirilməsi üçün fosforun yalnız əsas qida elementi kimi deyil, həm də, gübrələrin tərkibində ətraf təbii mühit üçün təhlükəli qarışıqların mövcudluğu haqqında məlumatların olması vacibdir.

Torpağın münbitliyini yaxşılaşdırmaq və becərilən bitkilərin məhsuldarlığını yüksəltməkdə üzvi gübrələr xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Üzvi gübrələr bitkinin mənimsəməsi üçün lazım olan qida maddələri ehtiyatının yerini doldurmaqda mühüm mənbə sayılır, onlar torpağa müsbət meliorativ təsir göstərir, qismən humus vəziyyətinin optimallaş- masına şərait yaradır. Üzvi gübrələrin, ağır metalların və digər kimyəvi elementlərin toksiki təsirini azaltmaq qabiliyyəti də məlumdur. Məsələn, Yaponiyada quş peyini və kompostun torpağa verilməsi nəticəsində düyüdə kadmiumun miqdarı azalmışdır. Torf və çirkab sularının verilməsi ilə də xrom birləşmələrinin toksikliyi aşağı düşmüşdür.

Üzvi gübrə kimi çirkab sularının çöküntüləri ətraf mühit üçün təhlükəli ola bilər. Onlardan üzvi gübrə kimi yalnız çöküntülərin dəqiq kimyəvi analizindən və xüsusi sahəciklərdə sanitar yoxlamadan sonra elmə əsaslanmış dozalarla istifadə etmək olar.

Üzvi gübrələrdən istifadə edildikdə ətraf mühitin çirklənməsi mümkünlüyünü nəzərə alaraq onların keyfiyyətinə, tərkibində ola biləcək tokisiki maddələrə nəzarət etmək lazımdır.

Peyin və digər üzvi gübrələrdən düzgün istifadə edildikdə əkinçiliyin mədəniyyəti daha yüksək olur. Üzvi gübrələrin hazırlanması, saxlanması və istifadəsi üzrə elmə əsaslanmış tövsiyələrin pozulması gübrələrin ef-

380

nın, o cümlədən udma qabiliyyətinin pozulmasına səbəb olur. Aqroekoloji monitorinq sistemində aqrofıziki parametrlərə daimi nəzarət

olunur. Torpağın dəyişməsində ən ciddi komponent onun qranulometrik tərkibi

hesab olunur. Bu göstəricinin hər 5... 10 ildən bir öyrənilməsi məqsədəuyğundur. Torpağın sukeçirmə və susaxlama qabiliyyəti vaxta görə xeyli dinamikdir, dəyişkəndir. O, torpağın nəmliyi, kipliyi və strukturundan asılıdır. Bu göstərici poliqon monitorinqində hər əkin dövriyyəsinin dəyişdiyi zaman, vegetasiyanın sonunda, məhsul toplandıqdan sonra təyin olunur.

Aqrofıziki parametrlərin vəziyyəti üzrə daim nəzarətin aparılması ilə torpağın arzuolunmaz dəyişilməsinin, pisləşməsinin, neqativ deqradasiya proseslərinin inkişafının qarşısını almaq və nəticədə onun yüksək münbitliyini, mühüm ekoloji funksiyalarını qoruyub saxlamaq olar.

Torpaq münbitliyinin idarə olunmasında ən mühüm faktorlardan biri üzvi maddələrin vəziyyətinə nəzarət etmək hesab olunur. Humus bloku, şübhəsiz ki, torpaq-ekoloji monitorinqində hakirn mövqe tutur, belə ki, torpağın humusu, onun kəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikasının vəziyyəti torpağın əsas xassələrini və rejimini, əkinçiliyin intensivləş- dirilməsi prosesində və toksik maddələrin texnogenezi nəticəsində onun transformasiyasını təyin edir.

Üzvi və mineral gübrələr humusun fraksiya tərkibini dəyişdirir, onun mütəhərrik formasının toplanmasına səbəb olur və aktivliyini artırır.

Əkinçiliyin ekoloji adaptasiya olunmuş sistemində paxlalı və çoxillik bitkilərdən istifadə edərək toplanan bioloji azota yüksək qiymət verilir.

Torpağın münbitliyini artırmaq üçün paxlalı bitkiləri becərmək yolu ilə azotun atmosferdən maksimum simbiotik istifadə edilməsi ilə azot gübrələrini tətbiq etməməklə, məhsuldarlığın yüksəlməsini təmin etmək olar.

Əkinçilik praktikasında bioloji azotun potensialını reallaşdırmaq üçün qiymət göstəricilərinin hazırlanmasına imkan yaradan doğru- dürüst məlumat lazımdır, onlardan əsasları aşağıdakılardır:

— müxtəlif məhsuldarlıqda paxlalılar tərəfindən fıksasiya edilən azotun miqdarı;

— atmosferdən alınan azotun miqdarı və torpağa üzvi maddələrin daxil olması;

— paxlalı bitkilər hesabına taxıl bitkilərinin mümkün məhsuldarlığı və paxlalı bitkilər yetişdirdikdə mineral gübrələrə olan tələbat.

Bu məsələlərin həlli üçün ilkin məlumatlar aqroekoloji monitorinqin materiallarına əsaslanır.

Müəyyən edilmişdir ki, azot gübrələrindən (xüsusilə yüksək dozalarda) istifadə olunan təcrübələrin variantlarında paxlalıların azot fiksa-

379

— tərkib (miqdar) normadan artıq olmayan göstəricilər; — göstərici yol verilən tərkibi (miqdarı) keçmir; — ekoloji təhlükəli göstərici - yol verilən tərkibi (miqdarı) keçir. Ekoloji-toksikoloji qiymətləndirməni aparmaq üçün əsas şərt İon

ərazisində seçilən göstəricilər üzrə su, torpaq və bitkinin ilkin analizi (təhlili) kifayət qədər çox pozulmamış ərazidə yerinə yetirməkdir. Belə halda, tədqiq olunan aqrosistemin ekoloji vəziyyətinin dəyişilmə dinamikasını izləmək mümkündür. Seçilən fon ərazisinin sahəsi bu və ya digər regionun şəraitindən asılıdır. Kifayət qədər meşəlik faizi olan və sənaye təsiri zəif olan regionda bu sahə l...l,5 ha-rı keçməməlidir. Bozqır və yarımsəhra rayonlarında təhlükəli müəssisələr olduqda (kimya və metallurgiya istehsalı, İES və s.) belə sahə 100...200 dəfə böyük olmalıdır.

Bitki tərəfindən toksik birləşmələrin toplanması və bitki məhsulunun keyfiyyətinə nəzarətin aparılması aqroekoloji monitorinqin sis- temyaradıcı vəzifəsinə daxildir. Bitkiçilik məhsullarının toksikoloji qiymətləndirilməsi becərilən bitkilərin texnoloji kompleksinin ekoloji-iqtisadi effektivliyini təyin edir.

Aqroekoloji monitorinq aqrosenoz komponentlərinin sistemli müşahidələrinə aid olub vahid unifıkasiya edilmiş (vahid şəklə salınmış) proqram ilə yerinə yetirilir. Perspektivdə hər bir poliqonda avtomatlaşdırılmış nəzarət sistemi nəzərdə tutulur.

Torpağın əsas aqrofıziki parametrlərinə məlum olduğu kimi aqre- qatlaşma, ümumi kiplik və bərk fazanın kipliyi, mineraloji və qranulometrik tərkib, susızdırma və torpağın susaxlama qabiliyyəti daxildir.

Aqreqatlaşma (aqronomik qiymətli və suyadavamlı aqreqatların mövcudluğu) torpağın əsas aqrofıziki xassələrindən biri sayılır. O, bitkinin həyatı üçün əvəzedilməz faktor olub torpağın hava və su rejimini təyin edir.

Dezaqreqatlaşma (struktursuzlaşma) torpağın bərkiməsinə və su- hava xassələrinin pisləşməsinə (susızdırma, susaxlama) səbəb olur.

Ümumi kiplik və bərk fazanın kipliyi. Torpağın kipliyi dedikdə, vahid həcmdə götürülmüş strukturu pozulmamış mütləq quru torpağın kütləsi nəzərdə tutulur. Torpağın kipliyi onun su-hava rejiminin formalaşmasına şərait yaradır.

Torpağın mineraloji və qranulometrik tərkibi bitki üçün qida elementlərinin mənimsənilməsi, həmçinin torpağı mexaniki becərdikdə onun fiziki-mexaniki xassələrinə- yapışqanlığı, şişməsi və sıxılmasına böyük təsir göstərir.

Torpağın sukeçirmə, susızdırma və susaxlama qabiliyyəti onun su rejimini və meliorasiya vəziyyətini təyin edir.

Torpağın aqrofıziki xassələrinin pisləşməsi onun ekoloji funksiyası-

378

Eroziya prosesinin inkişafı zamanı səth suları torpağın yuyulmasına, qida elementlərinin itirilməsi və ətraf mühitin çirklənməsinə səbəb olur. Yamaclarda səth və torpaqdaxili sular, həmçinin səthdən torpağın yuyulmasının öyrənilməsinin əsas metodu, ərinti və yağış sularının toplanmasım təmin edən xüsusi təchiz olunmuş axım meydançalarında kompleks çöl müşahidələri hesab olunur.

20.3. AQROEKOSİSTEMİN EKOLOJİ-TOKSİKOLOJİ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Aqroekoloji monitorinq sistemində tədqiqat aparılan obyektlərin kompleks ekoloji-toksikoloji qiymətləndirilməsi mühüm baza elementi sayılır. Əkinçiliyin kimyalaşdırılması və iqtisadi məqsəd ekoloji təhlükəsizliyin tələbləri ilə həmişə uyğun gəlmir. Əkinçiliyin inkişafının hazırkı mərhələsində ekoloji təhlükəsizliyə yalnız lazımi ekoloji məhdudlaşdırma nəzərə alınaraq, kimyəvi vasitələrin optimal dozasını tətbiq te- məklə nail olmaq mümkündür.

Aqroekosistemin ekoloji-toksikoloji qiymətləndirilməsi üçün göstərici toplusunun təyin edilməsi müstəqil metodiki vəzifələrdən ibarət olub onun həlli üçün aşağıdakıların nəzərə alınması məqəsəuyğundur:

— regionun torpaq-iqlim səciyyəsi; — daha ehtimal olunan (çoxillik məlumatlar əsasında) meteoroloji şərait; — yaxınlıqda yerləşən sənaye tullantıları ilə aqroekosistemin çirklənməsi

ehtimalı; toksiki tullantıların tərkibi və həcmi (külək gülü (külək tacı) mütləq nəzərə alınmaqla);

— torpağın becərilməsi və kimyəvi vasitələrin istifadəsində tətbiq edilən texnologiya (gübrələr, bitki mühafizəsi vasitələri, kimyəvi meliorantlar);

— aşağıdakı göstəricilərin ilkin kimyəvi analizləri əsas şərt hesab olunur: su, torpaq, bitki, o cümlədən biogen elementlər: Cl, F, Se, B, Br, As, NO'3, NO 2; ağır metallar: Be, Mn, Zn, Pb, Cd, Cr, Co, Mo, Ni, Hg, V, Sn; bitki mühafizə vasitələrinin qalıqları; mütləq - DDT (DDE), benz(a)piren, dioksinlər. Bu zaman texnoloji xəritələr və arxiv materiallarından istifadə edilməsi məqəsədəuyğundıır.

Bir sıra regionlarda ekoloji-toksikoloji qiymətləndirmə aparmaq üçün göstəricilər təyin edildikdə torpaq, su (o cümlədən qrunt suları) və bitki nümunələrinin qamma-spektrometriya və radiometriyası mütləq tələbat sayılır. Göstəricilər instrumental təhlillər alman nəticələrin müqayisəsi və soraq məlumatları əsasında araşdırılıb seçilir və aşağıda göstərilən qruplara ayrılır:

377

aparılması nəticəsində kompleks torpaq konturlarının komponent tərkibi dəyişir. Monitorinq prosesində bu hala ciddi diqqət yetirmək lazımdır.

Torpağın vəziyyətinin və onun aqrokimyəvi xassələrinin dəyişməsinə obyektiv qiymət vermək üçün torpaq tədqiqatları dövri olaraq hər 10.. . 15 ildə bir dəfə, aqrokimyəvi tədqiqatlar isə hər 5 ildən bir aparılmalıdır. Belə təkrar işləri yerinə yetirilməklə torpaqda və torpaq örtüyündə təbii və antropogen dəyişiklikləri müəyyən etmək olar.

Təkrar torpaq-kartoqrafık tədqiqat işləri aerokosmik məlumatların qiymətini artırır, bu zaman aeroşəkillərin deşifrləşdirilməsi çöl işlərindən əvvəl aparılmalıdır.

Monitorinq obyektinin seçilməsi torpağın istifadə xüsusiyyətlərini və torpaq örtüyünün müxtəlif texnogen yüklərə qarşı davamlılıq dərəcəsini nəzərə almaqla torpaq-coğrafi, geokimyəvi və təbii-təsərrüfat rayonlaşdırma əsasında yerinə yetirilməlidir.

Monitorinq obyektləri bütün əkinçilik zonalarında salınır. Onlar tipik təbii və kənd təsərrüfatı landşaftlarını əks etdirməli və intensiv antropogen təzyiqə məruz qalan yerlərdə yerləşməlidir.

Paralel olaraq təbii landşaftları təmsil edən «fon» ərazilər (sahələr) seçilir. Son 40...50 il ərzində antropogen yükə məruz qalmayan və ya zəif məruz qalan sahələr və qoruqlar da fon ərazisi vəzifəsini görə bilər.

Meliorasiya olunmuş torpaqlarda suvarma üsuluna, drenaj tipinə, suvarma və qurutma sisteminin fəaliyyət müddətinə, suvarma və drenaj sularının tərkibinə diqqət yetirmək lazımdır.

Yamacın relyefi və cəhəti su resurslarının və maddələrin biogeo- kimyəvi axınına böyük təsir göstərir. Monitorinq obyekti seçildikdə bu da nəzərə alınmalıdır.

Əkinçiliyin intensivləşdirilməsi şəraitində, xüsusən torpağın becərilməsi (hazırlanması) və kənd təsərrüfatı bitkilərinin səpin qaydaları pozulduqda aqroekosistemdən biogen elementlər və ətraf mühiti çirkləndi- rən kimyəvi vasitələrin qalıqlarının aparılması müşahidə olunur.

Çirkləndirici maddələrə, həmçinin kənd təsərrüfatında istifadə olunan gübrələr, tullantılar, sənaye tullantıları və çirkab suların çöküntülərinin tərkibindəki ağır metallar daxildir. Torpağın ağır metallarla çirklənməsi torpaq örtüyü üçün təhlükəli olub onun deqradasiyasına səbəb olur və münbitliyini azaldır.

Çirkləndirici maddələr torpaq səthindən süzülüb axan su ilə aerasiya zonasından qrunt sularına keçir. Onlar aerasiya zonasında toplanaraq qrunt sularının təkrar çirklənməsi üçün mənbə sayılır. Çirklənmiş qrunt suları, öz növbəsində yeraltı suları (içməli suyun mühüm mənbəyi), çayları və su hövzələrini çirkləndirir.

376

Monitorinqin üçüncü forması qabaqcadan seçilən sahələr və ya marşrut tədqiqatları prosesində qısaldılmış proqramla həyata keçirilir.

Öz mahiyyətinə və məzmununa görə monitorinqin marşrut sistemi torpağın və torpaq örtüyünün vəziyyətinə, meliorativ sistemə, aqroeko- sistemə və torpağın məhsuldarlığına operativ nəzarət formasıdır. Marşrutların dövriliyi (tezliyi) vegetasiya dövründə 1...3 dəfədir. Neqativ proseslər (sahələrin hədsiz quruması və subasması, drenlərdən su sızma, şoranlaşma, turşulaşma, şorakətləşmə, eroziya və s.) aşkar edildikdə münasib xəritələr, xəritə-sxemlər, xüsusi aktlar tərtib olunur. Torpağın xassələrində və torpaq örtüyünün strukturunda böyük dəyişikliklər aşkar edildikdə, belə sahələrdə (ərazilərdə) müşahidələrin davam etdirilməsi məqsədəuyğun sayılır.

Monitorinqin dördüncü forması ərazidə başdan-başa tədqiqat aparmaqdan ibarətdir. Bu monitorinq formasına buraxılış məlumat materialları ilk növbədə inventarizasiya-kartoqrafık səciyyə, həmçinin aqrokimyəvi tədqiqat kartoqramları və bunun əsasında torpaqdan istifadənin səmərəliləşdirilməsi üzrə tövsiyələr daxildir.

Torpağın vəziyyəti (humusun miqdarı, eroziyaya uğrama dərəcəsi, pH, duzluluq, şorakətlilik və b.) və aqrokimyəvi xassələri (azotun, fosforun və kaliumun mütəhərrik forması və s.) haqqında əldə edilən məlumatlar, torpağın aqroistehsalat qruplaşdırılması və torpaqdan istifadənin bütün spektr üzrə səciyyələndirən «torpaq oçerkləri» sonrakı mərhələdə nəzəri nəticələr çıxarmaq və praktiki tövsiyələr hazırlamaq üçün baza zəmini hesab olunur. Praktiki tövsiyələrdə kənd təsərrüfatı sahələrinin transformasiyası; torpağın su və külək eroziyasından mühafizəsi; qurutma, suvarma və mədəni texniki işlər; torpağın kimyəvi meliorasiyası (əhəngləmə, gipsləmə və s.); kənd təsərrüfatı bitkilərinin səmərəli yerləşdirilməsi və toplusu; torpaq şəraitini nəzərə alaraq aqrotexniki üsulların xüsusiyyətləri və gübrələrin tətbiqi sistemi; biçənək və otlaqların yaxşılaşdırılması əks olunmalıdır.

Göstərilən monitorinq formasının həyata keçirilməsində mütləq sərt-kartoqrafiya metodundan istifadə etməkdir. Bu zaman toplanan ilkin məlumatlar (vizualdan kosmik məlumatlara qədər) maksimum tam (dolğun) olmalıdır.

Çəkiliş işləri aparmaq üçün torpaq örtüyünün mürəkkəbliyi, təsərrüfatın ixtisaslaşdırılmasının qiymətləndirilməsi və torpaqdan istifadə intensivliyindən asılı olaraq torpaq tədqiqatları müxtəlif miqyasda aparılır (meşə-bozqır - 1:10000... 1:15000, yarımsəhrada otlaq sahələri - 1:50000, suvarılan və qurudulan torpaqlar - 1:2000... 1:5000 və s.).

Uzunmüddətli şumlama, gübrələrdən və kimyəvi meliorantlardan istifadə, suvarma, qurutma və digər aqrotexniki və meliorativ tədbirlərin

375

— su eroziyası və deflyasiya prosesinin inkişafı ilə əlaqədar torpağın itirilməsinin (o cümlədən itirilmə sürəti) müəyyən edilməsi;

— torpağın turşuluğunun və qələviliyinin dəyişməsinə nəzarət (hər şeydən əvvəl torpağın qurudulması və suvarılması zamanı yüksək dozada mineral gübrələrdən istifadə edilən rayonlarda, həmçinin atmosfer yağıntılarının yüksək turşuluğu ilə xarakterizə olunan meliorantlardan və iri sənaye mərkəzləri ətrafında sənaye tullantılarından istifadə edildikdə);

— meliorasiya olunan, gübrələnən və ya hər hansı bir üsulla dəyişilən torpaqlarda su-duz rejiminin və su-duzlaşma balansının dəyişilməsinə nəzarət;

— bitkilərin əsas qida elementlərinin balansı pozulan regionların aşkar edilməsi; torpağın humusu, mübadiləli azotu və fosforu itirmə sürətinin müəyyən edilməsi və qiymətləndirilməsi;

— atmosfer yağıntıları ilə düşən ağır metallarla, həmçinin sənaye müəssisələri və nəqliyyat magistralları təsir göstərən zonada torpağın ağır metallarla çirklənməsinə nəzarət;

— torpağın detergentlərlə və məişət tullantıları ilə (xüsusilə əhalinin çox sıx yerləşdiyi ərazilərdə) çirklənməsinə nəzarət;

— torpağın bitki mühafizəsinin kimyəvi vasitələrlə (ondan daima istifadə olunan rayonlarda) çirklənməsinə nəzarət;

— torpağın strukturu və bitkinin qidalanması üçün torpaqda olan qida maddələrinə, torpağın su-fıziki xassələrinə və qrunt suyunun səviyyəsinə mövsümi və uzunmüddətli nəzarət;

— hidromeliorasiya sistemi, əkinçiliyin və texnologiyanın yeni sisteminin tətbiqi, iri sənaye müəssisələri və digər obyektlərin tikilməsi ilə əlaqədar ekspert ehtimal qiymətləndirmə.

Təbii şəraitin və torpağa antropogen faktorların təsirinin müxtəlifliyi, torpaq strukturunun müxtəlifliyi torpaq-ekoloji monitorinqin di- ferensial (kompleks) proqramının hazırlanmasının vacibliyini göstərir. Monitorinqin başlanğıc mərhələsi (birinci forma) torpağın və torpaq örtüyünün vəziyyətini, antropogen faktorların təzyiqinin miqyasını və neqativ proseslərin istiqamətini və inkişaf intensivliyini qiymətləndirməyə və sonrakı tədqiqatlar üçün obyektin seçilməsinə (monitorinqin baza prinsiplərinə uyğun) imkan yaradır.

Torpaq-ekoloji monitorinqin stasionar forması (ikinci forma) torpağın xassə və parametrlərini, rejimini və torpaqda gedən prosesləri kompleks tədqiqat proqramı üzrə həyata keçirir.

Uzunmüddətli və kompleks tədqiqatların aparılması üçün stasionar sahəsi bu və ya digər proseslərin müxtəlifliyi ilə seçilən bütün torpaq növlərini əhatə edən sahə qruplarına malik olmalıdır.

374

Şəkil 20.1. Torpağın (sahənin) monitorinqi və onun aparılma qaydası

373

onların müvoqqəti mokan dəyişiklikləri; torpağın və torpaq örtüyünün vəziyyətinin ehtimal olunan dəyişikliklərinin proqnozu; torpağın münbitliyini və kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını bilavasitə təyin edən onun əsas vasitələri və rejimlərinin nizamlanmasına yönəldilən elmə əsaslanan tədbirlər hazırlamaq.

'forpağın və torpaq örtüyünün zaman və məkana görə vəziyyəti dedikdə, konkret zaman ərzində torpağın elementar arealı hüdudunda onun ölçülə bilən kompleks göstəricilərinin xassələri, tərkibi və münbitliyi başa düşülür.

Monitorinq ənənəvi torpaq və aqrokimyəvi tədqiqatlardan ilk növbədə kompleksliyi və fasiləsizliyi, məqsəd və vəzifələrin vəhdətliyi, onu yerinə yetirən mütəxəssislərin çoxprofilli olması, proqram və metodiki yanaşmanın uyğunluğu ilə fərqlənir.

Monitorinq bazasında torpağın, torpaq rejiminin, proseslərin təbii torpaqəmələgətirən faktorların və antropogen yükün təsiri ilə dəyişməsi haqqındakı məlumat torpaq münbitliyinin modelləşdirilməsi üçün əsas sayılır. Aqroekoloji monitorinqə proqnoz təşkili daxil olduğu üçün kcuııpleks landşaft müşahidələrini də nəzərə almaq lazımdır.

Torpaq örtüyünün münbitliyi və vəziyyəti parametrləri ilə yanaşı, həm də torpaqəmələgətirən faktorlar və torpaq örtüyünün dəyişilməsi də nəzərə alınmalıdır. Belə yanaşmaya əsaslanmaq onunla izah edilir ki, antropogen təzyiq yalnız biotaya deyil, həmçinin qrunt suyunun səviyyəsinə (QSS), su-duz rejiminə və balansına, elementlərin geokimyəvi miqrasiyasına, süxurun susızdırma qabiliyyətinə, hətta relyefə təsir göstərir. Torpaqekoloji monitorinqin təşkili və aparılması metodikası həm də, torpaq sahələrinin təsərrüfat istifadəsinin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq müəyyənləşdirilir.

Torpaq örtüyünün vəziyyəti monitorinqi - torpaqdan istifadəyə müntəzəm olaraq nəzarətin (torpağın təbii potensialının onun istehsalat təyinatına uyğun gəlməsi) aparılması; sahədə (tarlada) torpaq örtüyünün eyniliyi (kontur və ya «ləkə» şəklində mikrorelyefm əmələ gəlməsinə və s.); eroziya prosesi (yarğanların sayının artması, səthin deflyasiyası və s.); sürüşmə və sel gətirmələri; bataqlaşma, duzlaşma, səhralaşma və digər neqativ proseslərə nəzarət edilməsi.

Torpaq örtüyünün vəziyyətinin idarə olunması aşağıdakı tədbirlərə cavab verməlidir: ərazinin səmərəli təşkili; torpaqdan istifadənin onun təbii potensialına uyğun gəlməsi; torpaq-meliorasiya, aqrotexnika və eroziyaya qarşı mübarizə.

Torpağın pozulmasına və münbitliyinin aşağı düşməsinə səbəb olan neqativ antropogen təsirlərin güclənməsi torpaq-ekoloji monitorinqin proqramına aşağıdakı vəzifələrin daxil edilməsini tələb edir:

372

dövrlərdəki (1950-1953), P. M. Novikov; 1953-1956, R. V. Kovalyov) və müasir (1994-2004) vəziyyət öyrənilərək təhlil edilmişdir. Lənkərançay hövzəsinin təbii şəraitinin və torpaq örtüyünün xüsusiyyətlərinin təhlili əsasında hövzə daxilində üç ekoloji rayon ayrılmışdır.

1. Suayırıcı ekoloji rayon; 2. Tranzit ekoloji rayon; 3. Akkumiyativ ekoloji rayon. Hövzədə bitkilərin inkişafına təsir göstərən əsas münbitlik

göstəricilərinin dəyişkənliyi ekoloji rayonlar üzrə aşağıdakı bloklar daxilində verilmişdir:

1. Aqroekoloji bloku 2. Aqrofızika bloku 3. Torpağın tərkibi xassələri bloku

4. Aqrokimyəvi xassələr bloku.

Müxtəlif dövrlərdə torpaqların əsas münbitlik göstəricilərinin

müqayisəsi (təhlili) göstərdi ki, son 40-50 il ərzində hər üç ekoloji rayonda,

bütün ekoloji bloklarda torpağın münbitlik göstəriciləri - suya davamlı

aqreqatların (> 0,25 mm), fiziki gilin və humusun miqdarı azalmışdır. Lənkərançay hövzəsində hər üç ekoloji rayonun torpaqlarının bonitet

şkalası tərtib edilmiş və onların ortaçəkili bonitet balı müəyyən edilmişdir. Lənkərançay hövzəsi torpaqlarının 1:100000 miqyasında bonitet kartoqramı tərtib olunmuşdur.

Müxtəlif intensivli kimyəvi yükə məruz qalan tipik torpaq şəraitinə malik olan sahələrdə (tarlalarda) daimi sahələr (reper sahələr) ayrılır, orada sonralar ekoloji qiymətləndirmə aparmaq üçün əsas hesab edilən göstəricilərin geniş dəstinin dinamikası öyrənilir.

Müşahidə sahələri (fon sahələri) həmçinin antropogen təzyiqə məruz qalmayan yaxınlıqda yerləşən torpaq analoqlarında (xam, dincə qoyulmuş, təbii sahələr) təşkil olunur. Başdan-başa istehsalat aqroekoloji monitorinqin aparılmasının ən perspektiv istiqaməti - məsafədən aqrokosmik çəkiliş (şəkilçəkmə) hesab olunur.

20.2. AQROEKOLOJİ MONİTORİNQİN

KOMPONENTLƏRİ

Aqroekosistemin əsas blok-komponentləri su, torpaq, bitki hesab olunur. Bu obyektlərin hər birinin monitorinqinin aparılmasının müəyyən xüsusiyyətləri vardır (şəkil 20.1).

Torpaq-ekoloji monitorinq üç ardıcıl qarşılıqlı əlaqəli hissədən ibarətdir: torpağın və torpaq örtüyünün vəziyyətinə kontrol (nəzarət) və

371

mok üçün kifayət qədər paxlalılardan istifadəyə, bioloji və aqrotexniki bitki mühafizəsinə əsaslanan əkinçiliyin bioloji üsulla aparılması variantı (məhsuldarlığın üçüncü variantı);

— mütləq nəzarətə uyğun müəyyən zonanın əkin sahələrinin müasir təbii münbitliyini əks etdirən əkinçiliyin ekstensiv üsulla aparılması variantı (məhsuldarlığın dördüncü səviyyəsi).

Konkret şəraitdən asılı olaraq suvarma, kimyəvi meliorantlar və digər variantları da aparmaq olar. Kompleks poliqon təcrübələri bu və ya başqa əkinçilik sisteminin və bitkilərin becərilməsinin texnologiyasının ekologiyasını qiymətləndirməyə imkan verir.

Uzunmüddətli çoxfaktorlu təcrübələr daha çox məlumatlı hesab olunur. Belə təcrübələrdə bir neçə faktoru öyrənərək onların tədqiq olunan göstəricilərə (və proseslərə) ayrı-ayrılıqda və birgə təsirini kifayət qədər obyektiv qiymətləndirmək olar. Faktorların geniş diapazonu op- timallığın aqronomik və ekoloji meyarlarını nəzərə almaqla onun optimal qiymətini seçmək üçün əsas sayılır.

Lokal aqroekoloji monitorinq hər hansı bir ölkənin regionunda yerləşən nümunəvi-təcrübə və baza təsərrüfatlarında istehsalat şəraitində aparılır. Onun vəzifələrinə aşağıdakılar daxildir: kimyəvi vasitələrin tətbiqinin təsiri altında aqroekosistemlərin (torpaq-su-bitki) əsas komponentlərinin vəziyyətinə sistemli müşahidələrin aparılması; texnogen yükdən asılı olaraq göstərilən komponentlərin vəziyyətinin dəyişməsinin qiymətləndirilməsi və proqnozu; əkinçilikdə yüksək effektli ekoloji təhlükəsiz texnoloji üsulların öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi və onların istehsalat şəraitində tətbiq olunması üzrə tədbirlərin hazırlanması.

Respublikamızda başdan-başa aqroekoloji monitorinq Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsinin müvafiq müəssisələri tərəfindən aparılır. Onlar dövri olaraq (5... 15 ildən bir) respublikanın torpaq örtüyünü tədqiq edir (pH, humus, yuyulma dərəcəsi, duzluluq, N, P, K-nın formasının miqdarı). Tədqiqatın məlumatlaina əsasən torpaq və aqrokimyəvi izahatlar tərtib olunur, burada təsərrüfatın torpaqdan istifadənin hərtərəfli səciyyəsi və onun yaxşılaşdırılması üzrə tövsiyələr verilir. Belə tədqiqatlar zamanı torpağın xassələrinin antropogen, texnogen, eroziya və digər dəyişmələrinin və torpaq örtüyünün vəziyyəti müəyyənləşdirilir (sonra kartoqrafik materiallarda əks olunur).

Torpaq üzərində ekoloji nəzarətin, monitorinqin təşkili insan fəaliyyətinin torpağa mənfi təsirini vaxtında aşkar edilməsinə və qiymətləndirilməsinə, münbitliyin qorunmasına və artırılmasına xidmət edir. Bu istiqamətdə S.Z.Məmmədov, S.Ə.Şabanov və M.V.Quliyev (2005) tərəfindən Lənkərançay hövzəsində torpaq münbitliyinin monitorinqi üzrə tədqiqat işi yerinə yetirilərək, münbitliyin göstəricilərinin müxtəlif

370

l'ayoi qədər obyektiv informasiya (məlumat) sistemini hazırlamaq olar. Poliqon aqroekoloji monitorinqin əsas prinsipləri. Aqroekoloji

monitorinq üçün poliqon kimi coğrafi şəbəkənin uzunmüddətli təcrübələrindən istifadə edilir. Belə poliqonlardan istifadənin məqsədəuyğunluğu ondan irəli gəlir ki, onlar əkinçiliyin zonal sisteminin tövsiyələri ilə, yüksək aqrotexnika fonunda hazırlanmış vahid metodikasına ciddi riayət edərək, daha geniş yayılmış texnogen faktorların - gübrə və pestisidlərin torpağa və ekosistemin digər komponentlərinə təsirini əks etdirir. Kimyəvi yükün geniş variantlarının toplusu, konkret torpaq-iqlim şəraitində gübrələrin və mühafizə vasitələrinin ekoloji optimal sistemini təyin etməyə, əsaslı normativ yükün hazırlanmasına, yolverilən konsentrasiya həddini (YKH) dəqiqləşdirməyə imkan yaradır.

Aqroekoloji monitorinqin poliqonlarının uzunmüddətli təcrübələrinin dayaq baza variantları aşağıdakıların qiymətləndirilməsinə yönəldilmişdir:

— torpağın mineral gübrələrlə (xüsusilə azotla) müxtəlf dərəcədə təmin edilməsi;

— bitki mühafizəsində boy artımını nizamlamaqda və s.-də kimyəvi vasitələrin tətbiqi;

— meliorantlardan (əhəng, gips və s.) istifadə; — üzvi gübrələrdən, sideratlardan, bitki qalıqlarından istifadə; - əkinçiliyin bioloji sistemindən (kimyəvi vasitələrdən imtina etmək və

ya minimum istifadə etməklə) istifadə etmək. Yeni əkinçilik sisteminə yiyələnmək üçün yaxşı təcrübə bazası olan

müəssisələrdə aqroekoloji problemləri daha geniş miqyasda həll etmək olar. Müxtəlif əkinçilik sistemi, gübrələrlə və bitki mühafizəsi vasitələri ilə aparılan belə poliqon üç-dörd variantdan ibarətdir. Aqroekoloji monitorinqi yerinə yetirən variantların toplusu məhsuldarlıq səviyyəsinin bütün tədqiqat spektrlərini (həm optimal, həm də ekstremal), o cümlədən aşağıdakı variantları mütləq əhatə etməlidir:

— kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsinin qabaqcıl texnologiyasından istifadə etmək əsasında məlum zonal şərait üçün əkin dövriyyəsinin maksimum məhsuldarlığını təmin edən kənd təsərrüfatı bitkilərinin intensiv becərilməsi variantı(məhsuldarhğm birinci səviyyəsi).

— gübrələrin aşağı və orta dozaları və bitki mühafizəsinin kimyəvi vasitələrinin «zəif» üsullarından istifadə etmək əsasında kifayət qədər yüksək məhsuldarlığı təmin edən gübrələmə və bitki mühafizəsində kimyəvi vasitələrdən istifadə sistemi variantı (məhsuldarlığın ikinci səviyyəsi);

— yalınz üzvi gübrələrdən istifadəyə, aralıq əkinlərə, samanın şumlanmasına, əkin dövriyyəsinin bütün bitkilərini bioloji azotla təmin et-

369

baş verir. Xam torpağın şumlanması zamanı təbii biosenozlardakı si- çanşəkilli gəmiricilər kütləvi surətdə məhv edilir. Dərin şumlama onların yuvalarını dağıdır, yem bazasını yox edir. Gəmiricilərin çoxu bilavasitə kotanın altında məhv olur, sağ qalanları isə yuvalarından və yemdən məhrum olub əlverişsiz temperatur şəraitində acından ölürlər. Az sayda sağ qalan gəmiricilərin bir hissəsi şumun kənarına, yol qırağına və ya otlaq sahəsinə çataraq orada məskunlaşır.

Torpağın' dövri olaraq şumlanmasının yoluxucu xəstəliklərin təbii mənbələrinə təsiri həmçinin torpaqda istənilən mərhələdə və inkişafda olan gənələrin də məhv edilməsi ilə əlaqədardır. Bu, yalnız tamamilə mexaniki səbəblərlə deyil, həm də şum aparılan sahələrdə mikroiqlimin kəskin dəyişməsi -temperaturun aşağı düşməsi, rütubətliyin artması, yaz şaxtaları və ayazlarla aydınlaşdırılır. Şum sahələrində gənələrə çox nadir hallarda təsadüf etmək olar.

Şumlama dayandırıldıqda (əkin dövriyyəsindən çıxarılan sahələr, dincə qoyulan və ya çoxillik otlar səpini aparılan) gəmiricilərin məskunlaşması və sayı bərpa olunur. Belə yerlərdə ətraf şum aparılmayan sahələrdən gəmiricilərin təkrar məskunlaşması böyük rol oynayır.

Beləliklə, yalnız geniş massivlərdə şumlama apararaq torpağın üst horizontlarmı sistematik olaraq dağıtmaqla gəmiriciləri stabil olaraq məhv etmək və ərazini sağlamlaşdırmaq mümkündür. Gəmiricilərin məhv edilməsində əkinçilik mədəniyyətinin yüksək səviyyədə aparılması da həlledici rol oynayır.

25.2. MEŞƏDƏN İSTİFADƏ VƏ İNSAN SAĞLAMLIĞI

Əkinçiliyin keçmiş inkişaf tarixi meşələrin məhv edilməsi tarixi ilə bağlıdır. Paleocooğrafların məlumatına görə 900-cu ildə Qərbi Avropanın 70%-i meşə ilə örtülü olmuşdur, hazırda isə bu rəqəm 25%-dir. Yer kürəsində qarışıq və sırf yarpaqlı meşələrin sahəsi 50-60%-dən də artıq. Aralıq dənizi kserofil tipli meşələr 80%, musson meşələri isə 90%-dən də çox azalmışdır.

Meşəsizləşdirmə nəticəsində suyun təbii dövranı pozulur, daşqınların, sellərin, su eroziyasının, tozlu tufanların, quraqlıq və quru küləklərin dağıdıcı gücü artır, səhralaşma prosesi sürətlənir, bununla da biosferin davamhğı aşağı düşür, ərazi isə insanın həyatı üçün az yararlı olur.

Qırma və daşıma qaydalarına riayət etmədən meşələrin istismarı ar- zuedilməz nəticələrlə qurtarır. İlkin meşə biotipi müvəqqəti və ya birdəfəlik sıradan çıxır. Qırıntıdan sonra meşə on illərdən sonra bərpa olunur, adətən başqa tərkibli, əvvəlkindən az qiymətli ağaclıqlarla əvəz olunur. Düzgün aparılmayan qırıntı və oduncağın daşınması zamanı çox

507

vaxj; meşə torpağı dağıdılır, ağac, qabıq və s. ilə çaylar zibillənir. Mikroiqlim, yem və qoruyucu funksiya şəraiti kəskin dəyişdiyindən bu meşələrdə heyvan qruplaşmaları transformasiyaya uğrayır. Heyvanların növ tərkibi və say nisbəti dəyişir, meşə heyvan növlərinin fon stabilliyi itirilir. Meşə qırıntısı, ağaclığın seyrəkləşməsi zamanı bozqır (step), meşə- bozqır və kolluq heyvan növləri (sünbülqıran, dağ siçanı, boz dovşan, çöl piçanmm bir neçə növü) üçün yaşayış şəraiti yaxşılaşır, bu isə meşə zonasında onların sayını və arealını genişləndirir.

Meşə biosenozlarının kökündən dəyişməsi əlbət ki, yoluxucu xəstəliklərin təbii mənbələrinin taleyinə də təsir göstərməyə bilməzdi.

^Meşə massivlərinin məhv edilərək ərazinin şumlanması, orada ba- taqjıq tipli tulyaremiyanın mənbələrinin sağlamlaşması halları məlumdur. Buna Barabin ovalığının mərkəzi və cənub hissəsi misal ola bilər.

Bununla belə, meşədən düzgün istifadə olunmaması bir sıra yoluxucu xəstəliklərin təbii mənbələrinin transformasiyasına, hətta onların aktivləşməsinə səbəb olur. Məsələn, Malakka (Malayziya) yarımadasında meşənin qırılması nəticəsində törəmə tipli kol bitkiliyində ilkin meşə biosenozundakı 50 gəmirici növündən 15 növü qalmışdır. Lakin «Rat- tus» siçovulunun və bununla əlaqədar qırmızıbədən gənələrin (L.dellens və L.akamushi) sayı kəskin artmışdır, bu isə susuqamus-qızdırma xəstəliyinin törədicilərinin dövr etməsinə olduqca əlverişli şərait yaratmışdır.

Şəkil 25.1. Son minillikdə Avropada meşə sahəsinin dəyişməsi

Meşənin qırılması ilə su rejimi dəyişir, səthi axım artır, bu isə çox vaxt ərazinin bataqlaşmasına, ot örtüyünün dəyişməsinə səbəb olur. Bununla əlaqədar faunanın tərkibinin dəyişməsi leptospiroz xəstəliyinin epizootoloji vəziyyətini də dəyişdirir. Meşədə dominantlıq edən sarı çöl siçanı nadir hallarda leptospirozun daşıyıcısı olur, onu əvəz edən boz çöl siçanı isə leptospiroza qarşı yüksək yoluxdurucu hissiyyata malik olduğundan bu infeksiyanm təbii mənbələrini kəskin aktivləşdirir. Meşə

508

landşaftlarının kənd təsərrüfatı sahələrinə çevrilməsi və faunasının dəyişməsi prosesində qızdırma xəstəliyinin ilkin meşə mənbələri çəmən-boz- qır mənbəyinə transformasiya oluna bilər, burada çöl siçanları mühüm rol oynayır. *

Ensefalit xəstəlikləri qrupuna tündiynəli və yarpaqlı meşələr yayılan demək olar ki, bütün ölkələrdə rast gəlinir və onun törədiciləri qohum viruslar hesab olunur. Təbiətdə bütün hallarda ensefalit xəstəliklərinin törədiciləri məməlilər, əsasən gəmiricilər və quşların müxtəlif növləri, daşıyıcısı isə iksod gənələridir.

Meşə landşaftlarının dəyişilməsi gənə ensofaliti mənbələrinin təkamülünə ciddi təsir göstərdi. Meşələrin yox edilməsi ilə əkinçiliyin inkişafı, ağac kötüklərinin çıxarılması və taxıl səpini üçün ərazinin şumlanması təkamül prosesində yaranan gəmirici biosenozları - meşə gənələri dağıdıldı, belə ki, əkinçilik rayonlarında iksod gənələri əlverişli şərait tapmadığından məhv oldular. Nəticədə gənə ensefalitinin başdan-başa arealı saxlanılan meşə qalıqları hüdudunda ayrı-ayrı adacıqlara çevrildi.

3-7 yaşlı qırıntı sahəsində yeniyetmələr, kollar və ot bitkiləri inkişaf etdiyindən, günəş şüaları nisbətən azalır, gənələrin sığınacağı və yemlənməsi üçün şərait yaranır. Bura meşə heyvanları, o cümlədən özü ilə gənələr daşıyan gəmiricilər miqrasiya edir.

Ağac və kollarla örtülən 7-15 yaşlı qırıntı sahəsində şərait optimuma, gənələr və onları yemləyən gəmiricilərin sayı isə maksimuma çatır. Lakin meşə qırıntı sahəsində cavan ağaclıq sıxlaşdıqca gəmiricilər üçün ekoloji şərait pisləşir. 15-35 yaşlı yarpaqlı ağac cinslərindən ibarət meşəlikdə çətirlər birləşdikdə kollar və ot örtüyü sıradan çıxır. Nəticədə yem bazası azalır, çürümüş qırıntı qalıqları heyvanlar (gəmiricilər) üçün sığınacaq vəzifəsini görmədiyindən onlar miqrasiya edir, yemləyicilərindən məhrum olan gənələr də azalır.

Meşə massivlərinin antropogen dəyişilməsinin yoluxucu xəstəliklərin yayılmasına təsirinə 1960-cı illərdən sonra Avropa ölkələrini bürüyən quduzluq epizootiyasını misal göstərmək olar.

Böyük meşə massivlərinin azalmasının uzunmüddətli prosesi və bir sıra kiçik «adacıqlar» şəklində saxlanılan meşə qalıqları tülkülərin sayının kəskin çoxalmasına səbəb oldu, meşənin dərinliklərində isə tülküyə rast gəlinmir. Qırıntı sahələrində çoxlu sayda gəmiricilər məskunlaşdığından tülkülər üçün yaxşı yem bazası yaranır. Tülkünün ekoloji plastik- liyi onun yaşayış məntəqələri yaxınlığında məskunlaşmasına şərait yaratmışdır.

Tülkülərin sıxlığı 10 km^ sahədə 1-2 fərddən artıq olduqda onların arasında quduzluq epizootiyası baş verir. Tülkülər bu yoluxmaya həm həssas, həm də aqressiv olurlar. Tülkülər arasında quduzluğun epizootik

509

dalğası adətən hər 3-4 ildən bir təkrarlanır. Hazırda tülkü təbiətdə qu- duzluğun əsas mənbəyi sayılır.

Avropada tülkülərdə quduzluq epizootiyası 1960-cı illərdən Qərbi Polşadan başlamış və oradan Almaniya, Danimarka, Belçika, Lüksemburq, Avstriya, İsveçrə, Fransa, Çexoslovakiyaya yayılmışdır.

Tülkülərdə quduzluq hadisəsi Şimali Qafqaz, Qazaxıstan və Sibirdə də qeydə alınmışdır.

İnsanın təsərrüfat fəaliyyətinin xəstəliklərin bir təbii mənbəyinin inkişafına, digərininkinin isə deqradasiyasına süni salınan meşə zolaqları da səbəb olur.

Süni salman meşə zolaqları ətraf əraziyə nisbətən ekoloji şəraiti dəyişərək heyvanlar üçün yeni məskunlaşma yeri yaradır və yerli faunanın yerdəyişməsinə səbəb olur, tərkibinə yeni növlər cəlb edir. Bu zaman heyvanların bir qisim növləri (kserbfıl-çöl heyvanları) sıxışdınlır və ya oradan uzaqlaşır, digərləri isə əksinə burada çoxalmaq üçün əlverişli şərait tapır.

Növ tərkibinin kasallaşması və ümumi sayının azalmasına səbəb olan digər təsərrüfat fəaliyyətindən fərqli olaraq tarlaqoruyucu meşə zolaqlarının təsiri altında faunanın keyfiyyət və kəmiyyət tərkibi dəyişsə də, meşəsiz çöl ərazilərinə nisbətən onurğalı heyvanların növ tərkibi və sıxlığı artır. Burada (zolaqda) həm meşə və kolluq stasiyalarına uyğun xırda məməli növlərinə, həm də açıq sahədəki növlərə rast gəlinir.

Meşə zolaqlarında heyvanların konsentrasiyasınm əsas səbəbi açıq və meşə sahələrinin birləşməsidir, burada müxtəlif ekoloji tələbatı olan növlər əksər hallarda meşə həyatı keçirərək, burada düşmənlərindən və iqlim faktorlarının əlverişsiz təsirindən qorunur, açıq sahələr isə (tarlalar) heyvanlara zəngin yem verir.

Meşə zolağının mikroiqlimi ətraf ərazinin iqlimindən xeyli fərqlənir, meşə zolağında temperatur tərəddüdü amplitudası tarlaya (çölə) nisbətən aşağıdır, odur ki, heyvanlar burada gecənin soyuğundan və gündüzün istisindən qorunur.

Müxtəlif məməli heyvan növlərinin çöl və meşə zolaqları arasında mövsümi miqrasiyasını dəqiq izləmək olar. Yazda çölün (tarlanın) ətrafında gəmiricilərə az təsadüf edilir, lakin meşə zolağında onların sayı çox olur. Taxıl bitkisi böyüdükcə açıq sahələrdə gəmiricilər və onların təzə yuvaları peyda olur, meşə zolağında isə onların sayı azalır. Taxılın yetişdiyi dövrdə açıq tarlada ev siçanları və adi çöl siçanının sayı maksimuma çatır. Məhsul yığıldıqdan sonra çöldə gəmiricilərin sayı azalır, meşə zolağında isə yenidən çoxalır.

Siçanabənzər gəmiricilərin müntəzəm mövsümi miqrasiyası tarlaqoruyucu meşə zolaqları ilə zolaqlararası çöldə (tarlada) bir ekoloji vahid

510

yaradır və burada meşə zolağı ilə zolaqlar arasında vahid biosenoz əmələ gəlir. Azərbaycanın yarımsəhra zonasındakı meşə zolaqlarında yarımsəhrada

olmayan meşə və ev siçanlarına rast gəlinir. Onlarda L.agilis və L.aigericus gənələri parazitlik edir. Meşə zolaqlarında çoxlu sayda olduqca müxtəlif quş növləri məskən salır, onların çoxu burada yuva qurur. Meşə zolağmdakı bəzi sərçə yuvalarında külli miqdarda Ornithonis- sus sylvarum, Steatonissis və b. gənələr aşkar edilmişdir, onlar çöl şəraitində rast gəlinməyən parazit gənələrə aiddir.

Gəmiricilərlə mübarizədə meşə zolaqlarına məməlilərin və quşların cəlb olunması yaxşı effekt verir. Bu işdə faydalı heyvanların məskən salması üçün əlverişli şərait yaradan ağac və kol cinslərinin seçilməsi də mühüm əhəmiyyət daşıyır.

Meşələrdə və tarlalarda gəmiricilərin məhv edilməsi üzrə müntəzəm mübarizə tədbirləri aparılmalıdır. Meşə zolaqlarında gənəlrin artmasının qarşısını almaq istiqamətində aşağıdakı əsas aqrotexniki tədbirlər həyata keçirilməlidir:

•iri formalı iksod gənələrinin parazitlik dövründə (aprel və sentyabr- oktyabr) meşə zolağında və onun 100 m yaxınlığında mal-qara otarıl- masına yol verilməməlidir;

•meşə zolağı boyu yolların sayını azaltmalı; •meşə zolağı kənarı xam sahələr şumlanmalı. Göstərilən tədbirlər sağlamlaşdırıcı effektlə yanaşı, həm də səpin

sahələrini çoxaldar.

25.3. SÜNİ SU ANBARLARI VƏ İNSAN SAĞLAMLIĞI

Su anbarlarının yaradılması energetika, kənd təsərrüfatı, su nəqliyyatı, su təchizatı, balıq təsərrüfatı, rekreasiya və bir sıra digər problemlərin həllinə kömək göstərir.

Su anbarlarının yaradılmasında əsas məqsəd su elektrik stansiyalarını tikmək yolu ilə çayların enerjisindən istifadə etmək hesab olunur.

Bənd və su anbarı yaratmaqla əlaqədar hidrotexniki qurğular çayların rejimini və hidrogeoloji vəziyyəti kəskin dəyişir. Su anbarı ətrafında yeni tipli torpaq-qrunt su rejimi formalaşır: yeni sulu horizontlar əmələ gəlir, yeraltı suların temperatur rejimi dəyişir, təzyiqli sızma inkişaf edir. Su anbarı rayonunda ərazini su basır və bataqlaşır, sahillər yenidən formalaşır. Flora və faunanın növ tərkibi və ekoloji formaları, yerli növlərin sayı və yayılma xarakteri dəyişir, yeni miqrasiya yollan əmələ gəlir, əvvəlki biosenotik əlaqələr, bitki və heyvanların bəzi bioloji əlamətləri dəyişir.

511

Su anbarları istilik və radiasiya balansını transformasiya edir, bu isə öz növbəsində su hövzəsi üzərində və onunla sərhədlənən ərazilərin iqlim xarakteristikasını dəyişir.

Su səthinin təsirilə meteoroloji rejim adətən bilavasitə sahilyanı zonada və oradan bir neçə yüz metr kənarda daha çox dəyişir, sonra bu təsirin intensivliyi kəskin azalır. Lakin hakim küləklər istiqamətində su anbarının təsiri 10 km və daha uzaqlarda müşahidə olunur.

Su anbarına bilavasitə hidroloji təsir zonası birləşir, burada qrunt sularının səviyyəsi və rejimi aydın müşahidə edilir.

Qrunt sularının səviyyəsinin qalxması bir tərəfdən su anbarı yaxınlığında ərazini bataqlaşdırır, digər tərəfdən isə torpaqda qleyləşmə prosesinin inkişafına səbəb olur.

Su anbarlarına yüksək konsentrasiyada fosfor və azot birləşmələrinin daxil olması çox vaxt evtrofikasiya prosesinə səbəb olur, su hövzəsinin bioloji məhsuldarlığı yüksəlir (fıto və zooplankton, mikroorqanizm- lər).

Su anbarında və ətraf təbii mühitdə gedən bir çox proseslər xəstəliklərin təbii mənbələrinin taleyinə bilavasitə təsir göstərir. Bu təsirin əsas aspektlərini aşağıdakı kimi göstərmək olar:

1. Su hövzələri səthində ekoloji vəziyyətin dəyişməsi müxtəlif yoluxucu xəstəliklərin (malyariya, ontoserkoz və b.) - hidrofil qansoran buğumayaqh törədicilərin yayılmasına şərait yaranır.

2. Su anbarlarının sahil zonasında ekoloji vəziyyətin dəyişməsi burada məskunlaşan xırda onurğalı heyvanların və onların ekzoparazitlə- rinin müxtəlif təbii mənbə infeksiyasının (tulyaremiya, leptospiroz və b.) - sahib və törədici daşıyıcılarının həyat tərzinə təsir göstərir.

3. Su hövzəsi daxilində ekoloji vəziyyətin dəyişməsi molyusk, xərço- ngkimilər və balıqların yaşama şəraitini dəyişdirir, nəticədə belə su hövzələrində müxtəlif helmintozların (şistosomoz, epistorxoz, difillobotrioz və b.) enedemik mənbələri formalaşır.

Su anbarlarının yaradılması zamanı biosenozlarda gedən köklü dəyişkənliklər xəstəliklərin birinin təbii mənbələrinin məhv edilməsi bu xəstəliklərin yoxa çıxmasına və ya əksinə digər xəstəliklərin təbii mənbələrinin əmələ gəlməsinə və yaxud aktivləşməsinə əlverişli şərait yaradır. Su anbarlarının yaradılması hər şeydən əvvəl invaziya və infeksiyann yayılmasını əks etdirir, belə ki, qansoran törədicilərin daşıyıcılarının həyat fəaliyyəti bilavasitə su hövzəsi ilə bağlıdır (malyariya, onxoserko/ və b.).

Hidrotexniki qurğuların yaradılması çox vaxt malyariya xəstəliyinin artması və ondan ölüm hadisələrinin çoxalaması ilə nəticələnmişdir. Məsələn, belə hal Panama kanalının, Hindistanda Sarda kanalı, Tennesi

512

çayı üzərində Xaleye Bar bəndinin salınması nəticəsində baş vermişdir. Su anbarı zonasında malyariya vəziyyətini təyin edən əsas faktorlar

dayazlıqların olması və xarakteri, suyun səviyyəsinin dəyişməsi, dalğa fəaliyyəti və bitki örtüyünün xarakteri hesab olunur.

Vaxtilə malyariyanın kütləvi yayıldığı ölkələrdə, o cümlədən respublikamızda planlı və aktiv kütləvi səhiyyə-profılaktik tədbirlər aparılması malyariya ərazilərini sağlamlaşdırmağın mümkün olmasını təsdiq edir.

Su anbarı yaratdıqda ərazinin su ilə basılması ilə əlaqədar bir çox biotoplarm şuradan çıxması burada vaxtilə məskunlaşan siçanabənzər gəmiricilərin sayma və həyat tərzinə təsir göstərmişdir. Bozqır, quraqlıq sevən növlər (sünbülqıran, ərəbdovşanı, qum siçanı) su anbarı yaradıldıqdan sonra çox vaxt əlverişsiz ekoloji şəraitə düşür. Onların zəbt etdiyi ərazilər azalır və populyasiyalarınm sayı aşağı düşür. Yarpaqlı və qarışıq meşələr zonasında tipik növlər məhv olur və ya kəskin azalaraq yerini yeni rütubətsevən növlərə verir.

Su anbarının sahilyanı zolağında yeni rütubətsevən cəngəlliyin yaranması, quruyan dayazlıqlar tədricən gəmiricilərlə mənimsənilir, lakin onların qalması sü anbarında suyun səviyyəsinin dəyişməsindən asılıdır.

Su anbarının sahilyanı ərazisində gəmiricilərin zəbt etməsinin qarşısını almaq üçün orada meliorativ və aqrokultur tədbirlər həyata keçirməli,. ərazi intensiv kənd təsərrüfatında və bağçıhqda istifadə edilməli və yaşıllıqlar salınmalıdır.

Tropik zonada su anbarlarının yaradılması da əlavə ekoloji dəyişikliklər və problemlər yaradır. Burada hər yeni su anbarı yaradıldıqda xəstəlik və ölüm hadisələrinin səviyyəsi kəskin yüksəlir:, su mübadiləsinin zəif olması, su biokütləsinin çoxalması ilə əlaqədar su anbarlarının suyunun keyfiyyəti çay sularına nisbətən adətən pis olur. Bu isə xəstəliklərin artmasına səbəb olur. Malyariya, şistosomoz kimi xəstəliklərin yayıcıları əvvəlkinə nisbətən su anbarlarının suyunda yaşamaq üçün əlverişli şərait tapır, bu isə xəstəliklərin kəskin çoxalmasına səbəb olur. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, şistosomoz Afrikada malyariyadan sonra yayılmasına görə ikinci parazitar xəstəlik sayılır, kontinentin bəzi rayonlarında əhalinin 90%-ə qədəri bu xəstəliyə tutulur.

Şistosomoz schistosoma sorucu-helmint cinsi tərəfindən əmələ gələn xəstəlik qrupudur. Helmintin yumurtasının hansı orqanın divarcığmda parazitlik etməsindən asılı olaraq şistosomoz üç cür olur: sidik-tənəsül, bağırsaq və yapon şistosomozun invaziya mənbəyi sidik və nəcis vasitəsilə helmintin yumurtasını xaricə ayıran xəstə insan hesab olunur. Şistosomoz xəstəliyi Qana çayının üzərindəki Akosombo su anbarının sahilində, Zambeza çayında yaradılan Karib SES-nin bəndi rayonunda (Zambiya və Zimbabedə), Bandama çayında (Baule rayonu) tikilən

513

bəndin yaratdığı Kosu su anbarı (Fil Sümüyünün sahili) rayonunda qeydə alınmışdır.

Son illər rütubətli ekvatorial meşə zonasında da su anbarları tikilir. Bu isə yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı, əlavə yeni problemlər yaradır. Burada daim yüksək dərəcə istiliyin olması şəraitində su bitki örtüyü olduqca yaxşı inkişaf etdiyi üçün su anbarında suyun səthi praktiki olaraq görünmür. Ölü su biokütləsinin sonrakı çürüməsi həll olmuş oksigeni sudan tam udaraq nəhayət qalan biokütlənin anaerob çürüməsinə və olduqca zəhərli hidrogen-sulfıdin ayrılmasına gətirib çıxarır. Burada ölümlə nəticələnən ensofalit xəstəliyinin bir növü də daha çox müşahidə olunmağa başladı. Belə vəziyyət Surinamda (Cənubi Amerikanın şimal- şərqində dövlət) da mövcuddur, burada o qədər də böyük olmayan Bro- kopondo su anbarında hidrogen-sulfıdin iyi o dərəcədə kəskindir ki, SES-də operatorlar işlədiyi zaman əleyhiqazdan istifadə edirlər.

Su hövzələrində ekoloji vəziyyətin dəyişməsi opistorxoz kimi hel- mintozlarm yayılmasına səbəb olur. Taylandda bu invaziya 1960-70-ci illərdə Ponq çayı üzərindəki Ubolratana və Non-Vay bəndinin sahil kəndlərindəki yerli əhali arasında yayılmışdır. Yoluxmaya uğrayan balıqdan istifadə edən adamlar da opistorxoza yoluxmuşlar.

Beləliklə, su anbarları həm özündə formalaşan biosenozlar ilə, həm də onların hidroloji, iqlim rejimlərinə və ətraf ərazilərdəki biosenozlara təsiri vasitəsilə yoluxucu və parazitar xəstəliklərin təbii mənbələrinə kökündən təsir edə bilər. Lakin bu təsirin insanın sağlamlığına təsiri baxımından müsbət və ya mənfi olması su anbarının yaradılması faktından asılı olmayıb onun layihələşdirilmiş texniki və gigiyena qaydalarına və iş rejiminə riayət edilməsindən asılıdır. Bu qaydalara riayət edildikdə və epidemiyaya qarşı maraqlar nəzərə alındıqda su anbarının yaradıması xəstəliklərin təbii mənbələrinə məhvedici təsir göstərir və onları hətta ləğv edə bilər.

25.4. QURAQLIQ ƏRAZİLƏRİN SUVARILMASI VƏ İNSAN SAĞLAMLIĞI

Suvarma əkinçiliyinin hüdudu yağıntıların cəmi ildə 250-500 mm düşən ərazilərə uyğun gəlir. Bu həm təbii (yağıntının rejimi, buxarlan- manm intensivliyi və b.), həm də sosial-iqtisadi faktorlarla təyin edilir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə suvarma əsasən yağıntıların cəmi çox az olan rayonlarda aparılır. Məsələn, yaxın Şərqdə suvarma yağıntılar 250 mm və daha az düşən ərazilərdə aparılır. ABŞ-da yağıntıların illik cəmi 350-400 mm-dən artıq olduqda suvarmanın aparılması məqsədəuyğun hesab edilmir. ABŞ-da suvarma həm quraqlıq qərb, az miqyasda cənu

514

bi-qərb, həm də kifayət qədər, lakin qısa müddətli yağıntı düşən, şərq ştatlarında aparılır. Burada suvarma əsasən sənaye meyvəçilikdə və tərəvəzçilikdə aparılır.

Su təsərrüfatı və əkinçiliyin düzgün olmayan metodlarla aparılması ilə əlaqədar bataqlaşma və təkrar şorlaşma kimi neqativ nəticələri istisna etsək, suvarma yer səthi havasında və torpağın üst qatlarında bitki üçün əlverişli istilik və rütubət nisbəti yaradır, yüksək temperaturun və bitki vegetasiyasmm ayrı-ayrı dövrlərində rütubət çatışmazlığını aradan qaldırır. Suvarma torpaqların mikroiqlimini və su rejimini dəyişir: radiasiya balansı yüksəlir, torpağın nəmliyi və onun səthindən, həmçinin bitkinin özündən buxarlanma çoxalır, havanın rütubətliyi artır, havanın və torpağın temperaturu aşağı düşür. Biokimyəvi proseslərin intensiv gedişi üçün şərait yaranır, torpağın münbitliyi artır. Hidroloji və hidrogeoloji şəraitin dəyişməsilə bitki örtüyü də dəyişir. Kanal boyu zəngin hidrofil və mezofıll bitki örtüyü inkişaf edir, ağac bitkiləri peyda olur, yerli fauna yeni növlərlə'zənginləşir, yerli növlərin əksəriyyətinin sayı çoxalır, lakin onların bir hissəsi, xüsusən kserofillər sıradan çıxır və sayı azalır. Vahələrdə çoxlu miqdarda həm təsərrüfat üçün faydalı, həm də zərərli heyvanlar və həşəratlar toplanır.

Kanalların sahili boyu qarğı, qamış və cil bitkiləri ilə zəbt olunan sahələrdə müxtəlif rütubətsevən gəmiricilər geniş məskunlaşır.

Avropanın bozqır zonasında hər cür suvarma üsulları nəticəsində sahələrdən ilk növbədə gəmiricilərin bozqır, kserofıt növləri (ərəb dovşanı, çöl siçanı, cənub siçanı və s.) sıxışdırıiır. Şırımlarla suvarma aparılan çəltik tarlalarında ev siçanı məskunlaşır. Səthi suvarma aparılan sahələrdə, zolaqlar boyu ev siçanı, meşə siçanı, adi çöl siçanı, pis plani- rovka aparılan yerlərdə və zolaq boyu təpəciklərdə isə sünbülqıran qalır. Drenaj suvarmada bu növlərə boz dağ siçanı da əlavə olunur. Səthi suvarma aparılan sahələrdə torpaq quruduqdan sonra ev siçanı və meşə siçanı yenidən qayıdır, həm də onların sayı burada yaxşı yem olduğundan dəmyə tarlalara nisbətən daha çox olur.

Qaraqum kanalı tikildikdən sonra kanal boyu və ona bitişik suvarılan sahələrdə rütubətsevər faunanın nümayəndələri (ağcaqanad, mığmığa, milçək, ev siçanı, boz dağ siçanı, lövhədişli siçovul, qırmızı- quyruq qum siçanı və b.) burada əlverişli mikroiqlim və yem şəraiti tapdığından bir çox kserofıl heyvanları sıxışdıraraq uzaq məsafələrə çəkilməyə məcbur edir.

Yuxarı Qarabağ və Yuxarı Şirvan suvarma kanallarının tikilməsi Şirvan, Mil, Muğan və Qarabağ düzlərinin yarımsəhra mənzərəsini dəyişdirərək oradakı biotopların xarakterik əlamətlərini və növ strukturunu də dəyişmişdir. Belə ki, tulyaremiya xəstəliyi infeksiyasmm əsas yayıcısı

515

olan su siçovulu suvarma kanalları ilə yarımsəhranın dərinliklərinə soxularaq bura özü ilə tulyaremiyanın spesifik parazil daşıyıcılarını (L.mûris, Il.anphibius, H.glasgowi) (Hacıyev və b., 1970) gətirdi.

Kəskin yoluxucu xəstəlik leptospirozlarm törədicilərinin yayıcıları olan gəmiricilər çəltik tarlalarında da müşahidə olunur, burada onların yayılması suyun bolluğu, müxtəlif cür heyvan və bitki yeminin mövcudluğu və yuva qurmaları üçün əlverişli yerlərin olmasıdır. Açıq suvarma kanalları şəbəkəsi inkişaf etmiş Şimali İsraildə, su tarlalara borularla verilən ölkənin cənubuna nisbətən leptospirozdan əziyyət çəkənlər daha çoxdur. Çində leptospiroz xəstəliyinə çox vaxt kənd əhalisi tutulur, onlar bu xəstəliyə əsasən çəltik tarlalarında alaq işləri və məhsulun yığımı zamanı yoluxurlar. İtaliyanın Po çayı vadisində yerləşən əyalətlərində (Paviya, Modena, Kremona, Mantuya, Balonya) çəltik tarlalarında çalışan mövsümi fəhlələr arasında hər il düyü məhsulu yığımı dövründə leptospiroz xəstəliyinə yoluxanlar qeydə alınmışdır, çəltik tarlalarından kənar yerlərdə isə bu xəstəliyə yoluxanlara rast gəlinmir. Leptospiroz xəstəliyinin yayıcıları həm suvarma kanallarından və ya çöldə olan və yol- kənarı gölməçələrdən xəstəliyə yoluxan ev heyvanları (iri və xırda buynuzlu mal-qara, donuz), həm də vəhşi heyvanlar, əsasən gəmiricilər ola bilər. Bataqlıqlarda və ya bataqlaşmış su kanalları boyu yerləşən kolluqlarda, həmçinin çox suvarılan bağlarda bu xəstəliyin yayıcı mənbəyi ev siçanları hesab olunur.

Qrunt sularının səviyyəsinin qalxması, sahil xəttinin su ilə basılması, suvarılan torpaqdan düzgün istifadə edilməməsi müxtəlif qızdırma xəstəliyi növləri, ensefalit və ilk növbədə malyariya yoluxucu xəstəliklərinin yayıcılarının artmasına səbəb olur. Belə xəstəliklərin yayıcılarının yayılmasında çəltik tarlalarında günəşlə yaxşı qızdırılan dayaz su hövzələri və işin qeyri səmərəli təşkil olunması hesab edilir. Çəltik tarlası, bəzən su alaq bitkiləri ilə birlikdə ağcaqanadların, o cümlədən Culex cinsinin ən sevimli yerinə çevrilir.

Quruducu kanalların və nasos qurğulu suqəbuledicilərin tikilməsi, lazımsız su hövzələrinin torpaqla örtülməsi, ağcaqanadların sürfə qoyduğu yerlərin şumlanması, suvancılann sudan istifadə qaydalarına riayət etməsi, həm ağcaqandlarm artmasının qarşısını alar, həm də kənd təsərrüfatında istifadə üçün münbit torpaq sahələrini artırar.

Beləliklə, quraqlıq ərazilərin suvarılması deyil, onun layihələşdiril- məsi, tikilməsi və irriqasiya qurğularının istismarı zamanı buraxılan ayrı-ayrı səhvlər təbii infeksiya ocaqlarının aktivləşməsinə səbəb olur. Bu nöqsanların aradan qaldırılması suvarılan ərazilərin sağlamlaşdırılması- na şərait yaradar.

516

25.5. İZAFİ RÜTUBƏTLİ VƏ BATAQLAŞMIŞ ƏRAZİLƏRİN

QURUDULMASI VƏ İNSAN SAĞLAMLIĞI

İzafi rütubətliyə malik olan və bataqlaşmış ərazilərin qurudulması müxtəlif təsərrüfat sahələrində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Lazımi hidromeliorasiya və aqrotexniki tədbirləri həyata keçirməklə bu potensial zəngin torpaqlar qiymətli kənd təsərrüfatı sahələri qrupuna keçir. Meşə təsərrüfatında bataqlaşmış ərazilərin qurudulması ağac cinslərinin böyüməsini yaxşılaşdırmaq, tikintidə - bataqlaşmış sahənin istifadəsi və yol salmaq məqsədilə aparılır. Nəhayət izafi rütubətli və bataqlaşmış sahələrin qurudulması ərazinin sağlamlaşdırılması və abadlaşdırılması məqsədi daşıyır.

Qurudulmuş, mədəniləşdirilmiş bataqlıqların öz mikroiqlimi formalaşır, torpağın və yersəthi havanın temperaturu və havanın nisbi rütu- bətliyi aşağı düşür, temperaturun gündəlik amplitudu yüksəlir. Qurudulma torpağın aerasiyasını yaxşılaşdırır, onun məsaməliyini artırır və qida maddələri ilə (nitratlarla) zənginləşməsinə səbəb olur, bununla əlaqədar mikrobioloji proseslər intensivləşir. Qurudulma nəticəsində qrunt sularının səviyyəsi aşağı düşür və yaz dövründə qar ərinti suları qalmır. Torpaq tez quruyur. Ərazinin mikrorelyefı və təbii kompleksi yaxşılaşır. Rütubətlik şəraitinin aşağı düşməsi nəticəsində rütubətsevər bitki və heyvanların əksəriyyətinin həyat şəraiti kəskin pisləşir, lakin quraqlıqse- vən növlər üçün əlverişli şərait yaranır. Beləliklə, qurudulma tədbirdləri- nin təsiri altında yerli biosenozlar dəyişilir, buna xəstəliklərin təbii ocaqları müxtəlif cür reaksiya göstərir. Ərazinin tam qurudulması biosenotik əlaqələrin pozulmasına, törədicilərin dövranının dayanmasına və xəstəliklərin mənbələrinin ləğvinə səbəb olur. Qurutma hissə-hissə aparıldı- qda xəstəlik ocaqlarının sahəsi azalır və qismən sağlamlaşma gedir.

Sovet hakimiyyəti dövründə radikal qurutma meliorasiyası aparıla- raq Kolxida düzənliyi kökündən dəyişmişdir. Hazırda düzənliyin ərazisi tamamilə qiymətli subtropik bitkilər altında istifadə edilərək, orada malyariyanın ocaqları tam ləğv edilmişdir.

İzafi rütubətliyin və bataqlaşmış torpaqların qurudulması bir sıra ölkələrdə malyariyaya qarşı kəsərli mübarizə tədbiri vəzifəsini görmüşdür. Bu üsul sayəsində Panama kanalı zonası sarı qızdırma xəstəliyindən xilas olunmuşdur.

Quruducu meliorasiya tədbirləri leptospiroz və tulyaremiya xəstəliklərinin mənbələrinin ləğv edilməsində radikal üsul sayılır. Bataqlıq və bataqlaşmış sahələrin qurudulması infeksiyasınm əsas su ilə ötürülmə yolunu təcrid edir (gəmiricilər - su - insan), həm də gəmiricilərin məskunlaşma şəraitini dəyişir, belə ki, əsas yem bazası sayılan bataqlıq bit-

517

kiliyi məhv edilir. Bu rütubətsevər gəmiricilərin (çöl siçanı - gkonom siçovul) sayının azalmasına, sonra isə tamamilə ləğvinə səbəb olur.

Ərazinin qurudulması ilə əlaqədar böyrəklərin kəskin zədələnməsi inieksiyası leptospiroza xəstəliyiyinin deqradasiyası, hətta tam ləğvi halları da məlumdur. Qurudulan ərazilərin şumlanması zamanı rütubətsevər gəmiriciləri, məsələn, çöl siçanlarını, az rütubətsevər meşə, ev və dağ siçanları əvəz edir. Bu növlərin nümayəndələri leptospiroz zamanı ciddi epizootoloji əhəmiyyət daşımadığı üçün xəstəliyin əvvəlki olduqca aktiv təbii ocaqları sönür.

Beləliklə, ərazinin qurudulması leptospirozun epizootiyasmm gərginliyi kəskin aşağı salır. Lakin meliorasiya sistemindən düzgün istifadə edilməməsi ilə əladəqar təkrar izafi rütubətliyin yaranması xəstəliyin təbii ocağının aktivləşməsinə gətirib çıxara bilər.

Bununla yanaşı, çay vadisində, subasarlarında bataqlığın başdan- başa qurudulması və bataqlıqların tam ləğvi təbii çəmənçiliyin məhsuldarlığını aşağa sala bilər. Odur ki, səmərəli meliorasiya apararaq təbii rütubət balansını və meşə, çöl, çəmən, bataqlıq, çay və göllərin müəyyən birliyinin, əlaqəsinin saxlanmasına çalışmaq lazımdır. Bataqlıqlar dərman bitkilərinin, giləmeyvələrin (mərcanı, sarı böyürtkən və b.) «anbarı», bir sıra quş və heyvan növlərinin məskunlaşdığı yer hesab olunur. Bataqlıq qoruğu bu mürəkkəb ekoloji sistemin öyrənilməsində qiymətli obyekt sayılır.

Qurudulma işlərinin düzgün aparılmaması ərazinin sağlamlaşmasına kömək etmir, əksinə xəstəliklərin təbii ocaqlarının aktivləşməsinə səbəb olur. Belə ki, geniş bataqlıq massivinin quruducu xəndəklərlə ayrı-ayrı xanalara (kletkalara) parçalanması gəmiricilərin mozaiki konsentrasiya- sına şərait yaradır. Quru isti hava şəraiti və meliorasiya qaydalarına riayət olunmaması ilə əlaqədar quruducu xəndəklərin ətrafı təpəcik halını alır və orada əmələ gələn kol cəngəllikləri xırda heyvanların daha da çox toplanmasına şərait yaranır. Belə yerlər iksod gənələrin toplanması üçün də əlverşlidir. Beləliklə, xəstəliyin mikroocaqları yaranır, oradan infeksiya çaybasara tökülür, burada biçin mövsümündə axmazlar və xırda çaylar boyu ço.xlu miqdarda su siçovulları müşahidə edilir. Tulyaremiya epizootiyasmm sonrakı inkişafı su siçovulları arasında uçan qansoran həşəratlar vasitəsilə olur.

Qurutma işləri yoluxucu xəstəliklərin törədicilərini yayan qansoran buğumayaqlılarm sayının azalmasına və entomoloji vəziyyətin yaxşılaşmasına səbəb olur.

F.Q.Fedorova (1976) qeyd edirdi ki, quruducu işləri qurtardıqdan iki-üç il sonra kontrol sahəsində sürfələrin, həmçinin insana hücum edən ağcaqanadların sayı 10-20 dəfə azalmışdır.

518

Lakin tam qurudulma aparılmanın ikinci ilində L.persıılcatus gənə- sinin cəm göstəricisi qurudulma dövrünə nisbətən 7-18 dəfə çoxalmışdır. D. pictus gənə növü qurutma işindən 3-4 il sonra kəskin artmışdır, lakin onların daşıyıcıları olan siçanvari gəmiricilər az olduğundan infeksiya- nın yayılmasında böyük rol oynamamışdır.

Qurudulma işinin sibir xorası mənbəyinə təsiri başqa cür olmuşdur, onun törədicisi bir çox onilliklər torpaqda qalmaq qabiliyyətinə malikdir.

Tədqiqatçıların bir sıra müşahidələri göstərmişdir ki, bataqlaşmış ərazi qrunt suyunun səviyyəsinin yuxarıda olduğu üçün sibir xorası üçün əlverişli sayılmır. Adətən sibir xorası mənbəyi əsasən çay subasarında və ya xırda çayların yaxınlığında yerləşir, daşqın dövründə sibir xorası sporları yuyulub səthə çıxır və onlar yaxınlıqda yerləşən sahələrə yayılır.

Ümumiyyətlə, izafi rütubətli və bataqlaşmış ərazilərin qurudulması yerli təbii biosenozları kökündən dəyişdirir və təbii yoluxucu xəstəliklərin ocaqlarının aktivləşməsinin yatırılmasına səbəb olur, bu əsasən rütu- bətsevər gəmiricilərin və qansoran buğumayaqlıların məskunlaşma şəraitinin pisləşməsi nəticəsində baş verir.

25.6. HEYVANDARLIĞIN İNTENSİVLƏŞDİRİLMƏSİ və İNSAN SAĞLAMLIĞI

Gələcəkdə maldarlığın müasir metodların təkmilləşdirilməsi istiqamətində aparılması mal-qaranın yoluxucu xəstəliklərini azalda bilər. Belə ki, mal-qaranın iri sürülərdə toplanması, bütün yay ərzində çəmənlərin otlaq kimi istifadə edilməsi, otlağın mal-c^ara tərəfindən güclü tapdanması çöl gəmiricilərinin məskunlaşma şəraitini pisləşdirir. Bu isə tulyaremiya, Ku

qızdırma xəstəliklərinin təbii ocaqlarının sönməsinə səbəb olmalıdır. Bununla belə, heyvandarlığın intensivləşdirilməsi, törədici mənbəyi kənd

təsərrüfatı heyvanları olan zoonozların (brüselloz, sibir xorası, leptospiroz və b.) profilaktikası işlərinin aktivləşdirilməsinin vacib olmasını qarşıya qoyur. Bu işdə aktual vəzifələrdən biri profilaktik tədbirlərin zoonozların təbii ocaqlarının antropogen (antropurqik) infeksiya ocaqlarına çevrilməsinin qarşısını almaq istiqamətində gücləndirilməsidir.

Dırnaqlı heyvan sürülərinin otarılması insanın təbii bioloji komplekslərə ən geniş yayılan təsir formasıdır. Otarma səmərəli aparıldıqda bitki örtüyünün tərkibində müxtəlif otların miqdarı artır, bu isə olduqca müxtəlif heyvanların və onların növ müxtəliyinin çoxalmasına səbəb olur. Lakin hədsiz otarma zamanı çəmən və bozqır bitki örtüyü deqradasiyaya uğrayır, çim qatı məhv edilir, torpaq qatı dağıdılır, faunanın növ tərkibi kasatlaşır. Otarma nəticəsində bozqır örtüyünün zəif kom-

519

ponentbri sıxışdınlır, ölü örtük tapdalanır və məhv edilir, yeyilmədən mühafizə olunan komponentlər (tikanlı, sıx yatıxmış, süd şirəli və b. bitkilər) güclü inkişaf edir, birilliklər və efemerlər çoxalır, kənardan gətirilən alaq otları artır, torpaq tapdanır, quruluğu güclənir, bu isə quraqlıq sevən bitkilərin peyda olmasına səbəb olur, torpağa çoxlu miqdarda gübrə verilir.

Otarmanm təsiri nəticəsində torpağın hidroloji rejimi pozulur, bər- kimiş torpaqda otların böyüməsi olduqca zəifləyir, nəticədə qurumuş, tapdanmış torpaq qatı bitkidən məhrum olur.

Mal-qara tapdağının nəticəsi yaşayış məntəqələri ətrafında daha çox nəzərə çarpır. Belə yerlərdə eroziya və səhralaşma prosesi özünü göstərir.

Bozqır sahələrin mal-qara döyənəyinə çevrilməsi və burada xam yerdən fərqli alçaq boylu və quraqlıq sevən bitkilərin yayılması müxtəlif sünbülqıran növlərinin yayılması üçün əlverişli şərait yaradır. Yuvalarının bilavasitə açıq sahədə yerləşməsi sünbülqırana düşmənini izləmək imkanını asanlaşdırır. Bir çox tədqiqatçıların müşahidələri göstərir ki, ot örtüyü daha çox tapdanaraq məhv edilmiş açıq sahələrdə sünbülqıranlar daha çox məskunlaşır.

Beləliklə, infeksiyanın təbii ocaqlarının aktivləşməsinə yol verməmək üçün gəmiricilərinin sayına nəzarət etməlidir. Gəmiricilərin sayını azaltmaq üçün heriyə qoyulan sahələrdə taxıl otları assosiasiyalarını bərpa etmək, quru çöl və yarımsəhra zonalarında rnal-qaram norma ilə otarmaq, örüşləri şumlayaraq ot səpini aparıb mədəni otlaqlar yaratmaq məqsədəuyğundur.

Təbii otlaqlardan fərqli olaraq səpin aparılan otlaqlarda yeni ekoloji şəraitə malik olan və gənələrin yaşaması üçün az əlverişli şəraitli olduqca yeni biotop yaranır, belə ki, burada onları yemləyənlərin sayı kəskin azalır. Məsələn, təsərrüfatda istifadə edilən səpin aparılan otlaqlarda dördüncü - beşinci ilində gənələrin miqdarı təbii otlağa nisbətən on dəfələrlə az olmuşdur.

Mal-qaranın döyənəyi gəmiricilənin məskunlaşmasına mozaiki-ocaq xarakteri verir. Çoxsaylı gəmirici olan belə ocaqdar (mənbələr) insanın yaşayış yerinə qədər uzanırsa, mal-qara döyənəyi elementar infeksiya ocaqlarının olmasına və onların keçirilməsinə şərait yaradır.

Quru step (bozqır) və yarımsəhra rayonlarında mal-qara otarılması gəmiricilərin yem bazasını dağıdır və çox vaxt onların özlərini və yuvalarını da məhv edir.

Lakin otarmanm intensivləşdirilməsi ilkin təbii xəstəlik ocaqlarını törəmə antropogen ocaqlarla əvəz edə bilər, bir halda ki, bir tərəfdən iksod gənələrin yeyicilərinin sayı çoxalır, digər tərəfdən isə gəmiricilər yem axtarmaq üçün çox hərəkətli olur və onların iksod gənələrlə təmas

520

da olmaq imkanı kəskin artır. Analoji vəziyyət hədsiz otarma nəticəsində sovrulan və yarımbərkiyən qumların sahəsinin çoxalması ilə bağlıdır, belə halda bir sıra təbii ocaq infeksiyası daşıyan psammofıl heyvanlar yeni yerlərdə məskunlaşmağa məcburdur.

Səhra landşaftı və quru bozqırların təmas xəttində yerləşən köçəri otlaqlarda iksod gənələrinin sayının yüksək olması nəticəsində kənd təsərrüfatı heyvanları Ku-rikketsioz törədicilərinə intensiv yoluxurlar.

Meşə və meşə-çöl zonalarında dırnaqlı vəhşi heyvanlar azlıq təşkil etdiyindən Ku-rikketsiozun qalmasında kənd təsərrüfatı heyvanları əsas rol oynayır.

Keçmiş SSRİ-nin cənub rayonlarında köçəri maldarlıq metodu üstünlük təşkil edir, ona görə də mal-qara bütün il boyu aktiv Ku- rikketsioz təbii ocaqları ilə sıx təmasda olur. İsti iqlim şəraiti gənələrin tez inkişafına və onların yüksək sayda qalmasına əlverişli şərait yaradır, nəticədə mal-qarada yüksək gənəlik dərəcəsi müşahidə edilir.

Meşə zonasında yaxşı meşəsiz otlaqların çatışmazlığı ilə əlaqədar burada meşə sahələri və atılmış əkin sahələrindən otlaq altında istifadə olunur. Meşə otlaqlarında mal-qaranın otarılması nəticəsində yerli biosenozlar dəyişilir. Bitki örtüyünün dəyişməsi faunanın növ tərkibinin dəyişilməsi ilə müşayiət olunur, bu da yerli epizootik və epidemioloji vəziyyəti dəyişdirir.

Meşə otlaqlarında mal-qara iksod gənələrini yetişkənlik fazada yemləməkdə birinci dərəcəli rol oynayır. Meşə zonasında bir qayda olaraq iksod gənələrinin ən böyük miqdarı otlaqlarda olur.

Uzun müddət belə fikir irəli sürülürdü ki, meşədən istifadə olunması gənə ensefalitini azaldır. Lakin meşə zonasında istifadə ərazisinə çəmən- bozqır və sinantrop məməli heyvan növləri soxulur, bu meşə gənələri üçün davamlı yem. bazası sayılır və xəstəlik mənbəyində virusun dövranına şərait yaranır. Vəhşi məməlilərin növ müxtəlifliyinin son dərəcə ka- satlaşması və onların sayının azalması ev heyvanları ilə əvəz olunur, vahid sahədə onların sıxlığı vəhşi heyvanlarla müqayisədə aşağıdır. Nəticədə meşə otlağında gənələrin sayı artır. Beləliklə, kənd təsərrüfatı heyvanları iksod gənələrinin həm yedizdiricisi, həm də onların yayıcıları rolunu oynayır.

Heyvandarlıq binaları tikilərkən çox vaxt yanlarında süni suvatlar düzəldilir, bu isə binalarda və ətraf ərazilərdə boz siçovul, ev siçanı, çöl siçanı, bəzi hallarda qum siçanının toplanmasına səbəb olur. Bu, təbiətdə gedən epizootik prosesə kənd təsərrüfatı heyvanlarını da cəlb edir və nəticədə infeksiyanın antropogen (antropurqik) mənbələri formalaşır. Belə antropogen ocaqlar epidemioloji təhlükə sayılır, belə ki, onların axar suları açıq su hövzələrini də yoluxdura bilər.

521

Çoxlu sayda heyvanların məhdud sahədə cəmləşməsi epizootiyanın təsərrüfat daxilində baş vermə təhlükəsini yaradır, bu hər hansı bir endemik infeksiya rayonundan gətirilmiş damazlıq (cins) heyvanlardan və ya heyvandarlıq kompleksi zonasında toplaşan xəstəliyə yoluxmu-ş vəhşi, yaxud xırda sinantrop məməlilərdən keçə bilər.

Məhdud ərazidə çoxlu saylı heyvanların cəmləşməsi təsərrüfatın ekstensiv formada aparılması ilə müqayisədə baytar-səhiyyə şəraitinin kəskin dəyişməsinə səbəb ola bilər. Odur ki, xəstəliklərin törədicilərinin həm kənardan gətirilməsinə, həm də intensiv təsərrüfatlardakı mal-qara arasında yayılmasının qarşısını almağa yönəldilən baytarlıq-səhiyyə tədbirləri sistemi hazırlamaq lazımdır. Bu zaman profilaktik karantin tədarükçü təsərrüfatlara nəzarəti təşkil etmək yolu ilə kənardan infek- siyanın qarşısını almağa əsas diqqət yetirməlidir.

Zoogigiyena tələblərinə və baytarlıq-səhiyyə qaydalarına (profilaktik dezinfeksiya, deratizasiya, dezinseksiya və əlbəttə profilaktik peyvənd daxil olmaqla) ciddi riayət edilməsi iri ixtisaslaşdırılmış təsərrüfatlarda infeksiyanm yayılma yollarına maneə yaradır.

522

XXVI FƏSİL

KƏND TƏSƏRRÜFATINDA TƏBİƏTİ MÜHAFİZƏ

FƏALİYYƏTİ

Kənd təsərrüfatı istehsalında elmi-texniki tərəqqidən istifadə miqyası çoxaldıqca təbii sərvətlərin dəqiq uçotuna tələbat getdikcə artmaqdadır. Elmi-texniki tərəqqi maddi sərvətlərin mənbəyi kimi ixtisaslaşdırılmış əməyin əhəmiyyətini artırdı. Torpaq əvvəlki kimi təbii sərvətlərin «anası» olaraq qalır. Kənd təsərrüfatı istehsalının təbii proseslərlə üzvi bağlılığı qalmaqda davam edir. Bu qanunauyğundur.

Aqrosənaye kompleksi sferində istehsalın təşkilində elmi-texniki tərəqqidən istifadəni təbii uyğunluq prinsipləri ilə uyğunlaşdırmalıdır (birləşdirməlidir). Kənd təsərrüfatını ekologiyalaşdırmaq lazımdır. Hələ XX əsrin 70-80-ci illərində əkinçilik sistemində «Təbiəti mühafizə» - müstəqil bölmə kimi ayrıldı, burada gübrələrdən istifadə, pestisidlərin tətbiqi, sənaye tərəfindən pozulmuş torpaqların rekultivasiyası, çay hövzələrində suqoruyucuğu zonanın təşkili, tullantılarla mühitin çirklənməsinin qarşısının alınması məsələləri təhlil edilirdi.

26.1. EKOLOGİYANIN (SOSİAL EKOLOGİYANIN)

QANUNLARI

Sosial ekologiyanın vəzifəsi vahid sistem daxilində cəmiyyət, texnika və təbiətin qarşılıqlı əlaqəsini əks etdirən yeni tip qanunların izahını, qısa şərhini verməkdir.

Qanun - təbiətdə və cəmiyyətdəki hadisələr arasında zəruri olan, təkrarlanan münasibətlərdir. Hələ indiyə kimi heç bir elm cəmiyyət və təbiətin birliyini əks etdirən qanunların üzə çıxarılması problemi ilə məşğul olmamışdır. İlk dəfə sosial ekologiya bu cür sosiotəbiət qanunlarının müəyyən edilməsinə öz iddiasını bildirir. Bu qanunların xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, onlar müxtəlif səviyyəli sosioekosistemlərin davamlı inkişafı üçün zəruri şəraiti müəyyən etməlidir.

Bu şəraitlər biosfer hüdudunda bəşəriyyətin fəaliyyətinin xarakterini, istiqamətini təbliğ etməlidir.

Sosial ekologiyanın qanunları iki yerə - ekoreqress (biosferi və bəşəriyyəti məhvə aparan) və ekoinkişaf (yəni bu məhv olmanın qarşısını alan) qanunlara bölünür. Təbiəti mənimsəyən zaman elə şərait texniki- təşkilati əlaqə yaradıla bilər ki, dağıdıcı qanunlar deyil, yaradıcı qanunlar üstünlük təşkil edə bilsin. Ekoloji optimal strategiyanın mahiyyəti də ondan ibarətdir ki, iki tip qanundan sağqalma qanunları seçilsin. Bu qa

523

nunlar sisteminin üzə çıxarılması sosioekologiyanın əsas məqsədini təşkil edir.

Sosial ekologiyanın qanunları insanın dəyişdirici fəaliyyəti və təbiətdə maddə, enerji və informasiya dövranları təsiri ilə yaranmış maddə, enerji və informasiya axınlarının sinxronluğunu, uyğunluğunu əks etdirməlidir. Yalnız bu qanunlara arxalanmaqla cəmiyyət ekoloji və sosial- iqtisadi inkişafın qarşılıqlı bağlılıq məsələlərini həll edə bilər.

İndiyə qədər bizim sivilizasiyanın xüsusiyyətindən, onun ziddiyyətindən irəli gələrək, sosial-iqtisadi inkişaf ekologiyanın hesabına olmuşdur. Həmin ziddiyyətin həllini sosial-iqtisadi iftkişaf ləngitməkdə deyil, (bu, son nəticədə insanların həyat səviyyəsini aşağı salardı), həm cəmi}^əti, həm də təbiəti harmonik inkişaf etdirməkdə axtarmaq lazımdır, yəni söhbət davamlı inkişafa keçilməkdən getməlidir. Bundan ötrü isə cəmiyyət, təbiət və texnikanın qarşılıqlı təsirinin qanunauyğunluqlarını dərindən bilmək lazımdır.

Amerika ekoloqu B. Kommonerin bu məsələyə yanaşması maraq doğurur. O, bioekologiya və bəşəriyyətin təbiətdəyişdirici təcrübəsini müəyyən dərəcədə ümumiləşdirməklə dörd sosial-ekoloji qanun formalaşdırmağa cəhd etmişdir.

Birinci qamın:

Hər şey hər şeylə bağlıdır.

Bu qanun ekosferdə mürəkkəb qarşılıqlı təsir şəbəkəsinin olduğunu əks etdirir. Onun məqsədi insanı ekosistemin ayrı-ayrı hissələrinə düşünülməmiş təsirdən saxlamaqdır. Belə ki, bu cür təsirlər gözlənilməyən zərərli hadisələr törədə bilər.

İkinci qanun:

Hər şey harayasa getməlidir? Bu qanun materiyanın saxlanması kimi fundamental qanundan ortaya

çıxır. O, maddi istehsalın tullantılarına yeni nöqteyi-nəzərdən baxmağa imkan verir. Yerin təkindən çıxarılmış külli miqdarda maddə, yeni maddələrə çevrilərək, «hər şey haradasa olmalıdır» faktı nəzərə alınmadan ətraf mühitə səpələnib. Nəticədə külli miqdarda maddə elə yerlərdə toplanır ki, təbiətdə onların orada olması məsləhət deyildir.

Üçüncü qanun:

Təbiət yaxşı bilir. Bu qanun o mövqedən çıxış edir ki, «indi yaşayan canlı varlıqların

orqanizmlərinin strukturu və ya müasir təbii ekosistemin təşkili o mənada yaxşıdır ki, onlar əlverişsiz variantlar içərisindən diqqətlə seçilmişdir və istənilən yeni variant yəqin ki, indikindən pis olacaqdır». Bu qanun hərəkətsizliyə yox, əksinə, təbii bio - və ekosistemləri diqqətlə öyrənməyə, dəyişdirici fə-

524

aliyyəto şüurlu yanaşmağı tələb edir. Təbiətin dəyişdirilməsinin nəticələrini dəqiq bilmədən təbiəti «yaxşılaşdırmaq» kimi hərəkətlərə yol verilə bilməz.

Dördümü qamın:

Heç nə təmənnasız verilmir. B.Kommoner hesab edir ki, dördüncü qanun əvvəlki üç qanunu özündə

birləşdirir, «Ona görə ki, qlobal ekosistem vahid sistem olub, onun hüdudları daxilində uduş və ya ilki ola bilməz, belə ki, insanın əməyi vasitəsilə ondan alınmış hər şeyin əvəzi ödənilməlidir».

Əlbəttə, B.Kommonerin qanunları cəmiyyət və təbiətin qarşılıqlı təsirinin bütün tərəflərini əhatə etmir. Onlarda, məsələn, sosial-iqtisadi, hüquqi mexanizmlərin təbiətdən istifadənin xarakterinə təsiri, mədəniyyətin təbiətlə münasibətlərinin harmoniyalaşdırılmasmda mümkün olan rolu öz əksini tapmamışdır.

Deyilənləri nəzərə almaqla sosial ekologiyanın aşağıdakı prinsiplərini formalaşdırmaq mümkündür:

• bəşəriyyət istənilən populyasiya kimi ölçüsüz, sonsuz inkişaf edə bilməz;

• cəmiyyət öz inkişafında biosfer təzahürlərinin imkanlarını nəzərə almalıdır;

• cəmiyyətin davamlı inkişafı alternativ ehtiyatlara və texnologiyalara vaxtında keçirilməsindən asılıdır;

• cəmiyyətin istənilən dəyişdirici fəaliyyəti ekoloji proqnoza

əsaslanmalıdır;

• təbiətin mənimsənilməsi biosferin müxtəlifliyni azaltmamalı və

insanların həyat keyfiyyətlərini pisləşdirməməlidir;

• sivilizasiyanın davamlı inkişafı insanların əxlaqi keyfiyyətlərindən

asılıdır;

• hər bir kəs öz hərəkətlərinə görə gələcək qarşısında məsuliyyət daşıyır;

• qlobal fikirləşib, lokal hərəkət etmək lazımdır; • təbiətin vəhdəti bəşəriyyəti əməkdaşlığa məcbur edir. Sosial ekologiya insan fəaliyyətinin uyğun normativini müəyyən edən

cəmiyyət və təbiətin harmoniyasının şərtlərini açır.

26.2. TƏBİƏTİ MÜHAFİZƏ FƏALİYYƏTİNDƏ ƏSAS İSTİQAMƏTLƏR

Əkinçiliyin geniş inkişaf tapması hər şeydən əvvəl təbii bitki örtüyünün məhv edilməsi ilə əlaqədardır. Əkinçiliyin ətraf mühitə təsiri aşağıdakı kimi təzahür olunur:

525

— geniş ərazilərdə təbii bitki örtüyünün məhv edilməsi və onların tarla bitkiləri və plantasiya əkinləri ilə əvəz olunması;

— təbii biogeosenozların aqrosenozlara çevrilməsi; — meliorasiya tədbirləri ilə əlaqədar bəhrəsiz və ya az məhsuldar

ərazilərin yüksək məhsuldar əkinçilik sahələrinə çevrilməsi (lakin bəzən əks vəziyyətin baş verməsi istisna olunmur);

— heyvanların təbii məskənlərinin dağıdılması; — torpaq örtüyündən səmərəli istifadə edilməməsi şəraitində onun

deqradasiyası (su və külək torpaq eroziyası, torpağın gücdən düşməsi, torpağın şorlaşması və şorakətləşməsi, torpağın bataqlaşması, səhra- laşma, izafi miqdarda gübrələrdən və pestisidlərdən istifadə nəticəsində torpağın çirklənməsi);

— iqlimin dəyişməsinə aparan geniş ərazilərdə radiasiya və su balansının dəyişməsi;

— ərazinin hidroloji rejiminin dəyişməsi (səth axımının güclənməsi, qrunt sularının səviyyəsinin aşağı düşməsi və ya tükənməsi, suvarma ilə əlaqədar qrunt sularının səviyyəsinin qalxması, çay yataqlarında sedi- mentasiya prosesinin güclənərək orada üzvi və mineral çöküntülərin toplanması);

— səth və qrunt sularının gübrələr, pestisidlər, suda həll olan duzlar və istehsalat tullantıları ilə çirklənməsi;

— atmosferin çirklənməsi (aviasiyanın köməyi ilə gübrələrin və pestisidlərin verilməsi, denitrifıkasiya yolu ilə torpaqdan gübrələrin, azot birləşmələrinin atmosferə ayrılması);

— yararsız torpaqların əmələ gəlməsi; səhralaşma prosesinin inkişafı; Heyvandarlığın təbii mühitə təsirinin istiqamətləri: — geniş ərazilərdə bitki örtüyünün məhv edilməsi, otlaqların hədsiz

yüklənməsi nəticəsində səhralaşma prosesi; — otlaqlarda təbii bitki örtüyünün deqradasiyası; eroziya nəticəsində

torpağın yuyulub aparılması, yarğanların əmələ gəlməsi; Sallaxana və mal-qaranın burdaqda saxlanılan yerlərin yaxınlığında,

həmçinin mal-qaranın təbii su hövzələrinə və çaylara suvata sürülən yerlərdə səth sularının çirklənməsi.

Kənd təsərrüfatında təbiəti mühafizə haqqındakı konseptual fikirlərə əsaslanaraq, lazım olan işlərin aparılması (layihələşdirilməsi) aşağıdakı aiqoritm üzrə yerinə yetirilməsi məsləhətdir (İ.P.Laptev):

1. Təsərrüfatın təbii-iqtisadi xüsusiyyətləri 1.1. İqtisadi xarakteristikası və inkişaf perspektivləri 1.2. Əhali (sayı, paylanması) 1.3. Kənd təsərrüfatı sahələri və digər torpaqlar (sahəsi, onların nisbəti və

istifadəsi, torpağa antropogen təsir, eroziya prosesinin inkişafı)

526

1.4. Meşələr (xarakteristikası, təbii artım, birbaşa və dolayı istifadə, antropogen təsir)

1.5. Su hövzələri (ümumi səciyyəsi, birbaşa və dolayı istifadə xarakteri və həcmi, su hövzələrinə və suya antropogen təsir)

1.6. Balıq sərvətləri (ixtiofaunanın tərkibi, növlərin balıq təsərrüfatı xarakteristikası, istifadə üsulları və həcmi, antropogen təsir)

1.7. Faydalı qazıntılar (xarakteristikası, ehtiyatı və ondan istifadə, antropogen təsir)

1.8. Yerüstü heyvanlar (tərkibi, növlərin ovçuluq təsərrüfatının xarakteristikası, antropogen təsir)

1.9. Təbii komplekslərin səmərəli istifadəsi, mühafizəsi, bərpası və yaxşılaşdırılması üzrə görülən tədbirlərin ümumi xarakteristikası.

2. Təbii komplekslərin antropogen dəyişməsi və onların təsərrüfatın inkişafına təsiri

2.1. Təsərrüfat ərazisində təsirlərin yaratdığı dəyişikliklər 2.2. Təsərrüfata qonşu ərazilərdən təsirlərin yaratdığı dəyişikliklər 2.3. Antropogen dəyişilmələrin iqtisadi qiymətləndirilməsi, onun

təsərrüfatın inkişafına və istiqamətinə təsiri 2.4. Antropogen dəyişilmələrin əhalinin həyat tərzinə və sağlamlığına

təsirinin qiymətləndirilməsi 2.5. Təsərrüfatın təbii komplekslərinin davamlığı və inkişafının

sürətlənməsi mənafeyinə onların səmərəli istifadəsi, mühafizəsi, bərpası və yaxşılaşdırılmasının əsas istiqamətləri.

3. Təsərrüfat ərazisində təbiətin kompleks mühafizəsinin tədbirlər sistemi

3.1. Atmosfer: yaşayış məntəqələrində, yollar boyu yaşıllıqların salınması; təmizləyici qurğuların tikilməsi; texnoloji proseslərin təkmilləşdirilməsi; yaşayış məntəqələri yaxınlığında yol şəbəkəsinin yaxşılaşdırılması; avtonəqliyyatın hərəkətinin tənzimlənməsi

3.2. Su hövzələri: Suqoruyucu meşələrin mühafizəsi və salınması; təmizləyici qurğuların tikilməsi; texnologiyanın təkmilləşdirilməsi və istehsalatda sutəchizatı dövriyyəsini tətbiq etmək; su hövzələrinə gübrələrin və pestisidlərin axmasının qarşısının alınması; su hövzələrində su nəqliyyatının hərəkətini məhdudlaşdırmalı və nəqliyyatla su hövzələrinin çirklənməsinin qarşısının alınması; su təchizatı, mal-qaranın su ilə təmin olunması və rekreasiya məqsədilə süni göllərin yaradılması

3.3. Faydalı qazıntılar: faydalı qazıntıların çıxarılması yerlərinin səmərəli yerləşdirilməsi; qazıntı yerlərinin rekultivasiyası; faydalı qazıntıları istehsal edən müəssisələr tərəfindən təbiəti mühafizə tədbirlərinin həyata keçirilməsinə nəzarətin edilməsi

3.4. Torpaqlar: tikinti, yol və digər məqsədlər üçün torpaqdan qəna-

527

ətcəsinə istifadə olunması; tikinti işləri və xam yerlərdən istifadə zamanı torpağın dağılması və məhv edilməsinin qarşısının alınması; aqrokimyəvi maddələrlə, çirkab suları ilə torpağın çirklənməsinin qarşısının alınması üzrə tədbirlər; torpaq eroziyası və onun nəticələrinin aradan qaldırılması üzrə kompleks tədbirlər; tarlaqoruyucu meşə zolaqları, torpağın meliorasiyası, otlaqların suvarılması, təbii və çirkab süları ilə qənaətlə süni suvarma işlərinin aparılması; torpağın strukturunun yaxşılaşdırılması və kipləşməsinin (mal-qara otarılması, nəqliyyat,. istirahətçilər) qarşısının alınması

3.5. Çəmənlər və otlaqlar: çəmən-otaq sahələrinin səmərəli ayrılması, onların məhsuldarlığının artırılması üzrə tədbirlər; otlaqlarda, xüsusilə meşədə və yamaclarda hədsiz mal-qara otarılmasmm qarşısının alınması (hissə-hissə otarma üsulunun tətbiqi); aqrokimyəvi maddələrlə çirklənmənin və heyvan və insanlarda xəstəlik törədicilərin qarşısının alınması

3.6. Meşələr: optimal meşə ilə örtülmə faizi yaratmaq və meşə örtüyünün məqsədyönlü yerləşməsini təmin etmək, meşə təsərrüfatının düzgün aparılması; meşə yanğınlarına qarşı tədbirlər, meşənin meşə zərərvericilərindən, hədsiz rekreasiya yükündən, aqrokimyəvi maddələrlə pozulmasından mühafizəsi; yabanı meyvə və giləmeyvə sahələrinin qorunması və səmərəli istifadəsi; tarlaqoruyucu, irriqasiya, yamaclarda eroziyaya qarşı, suqoruyucu meşəliklərin salınması; rekreasiya ərazilərinin ayrılması

3.7. Bataqlıqlar: bataqlıqların səmərəli istifadəsi yolları (birbaşa və dolayı); bataqlıqların mühafizə tədbirləri; ərazinin bataqlaşmasmm qarşısının alınması, bataqlıqların qurudulması

3.8. Balıqlar: kürüləmə yerlərinin zərərli antropogen təsirlərdən qorunması; mühüm balıq təsərüfatı su hövzələrinin çirklənmədən mühafizəsi; həvəskar balıq ovunu tənzimləmək, brokonyerliklə mübarizə; balıqların qırılmasının («zamor») qarşısının alınması, təbii su hövzələrində və süni göllərdə balıq yetişdirilməsi, qiymətli balıqların artırılması

3.9. Həşəratlar: yabanı və kənd təsərrüfatı bitkilərini tozlandıran həşəratların mühafizəsi üzrə tədbirlər (mikroyasaqlıqlar yaratmalı və s.), Sarı meşə qarışqalarının qorunması

3.10. Quşlar: həşəratyeyən quşların yuvaladığı yerləri qorumalı, meşədə, bağlarda və parklarda quş yuvaları düzəltmək, qışda quşları yemlə təmin etmək, quşlar yuva salan yerləri yaz yanğınlarından mühafizə etmək, ot biçinini və taxıl yığımını sahənin ortasından kənarına doğru aparmalı; kənd təsərrüfatı üçün faydalı və ov quşlarının əsas yaşama yerlərini qoruyub saxlamalı; quşların yuvalarını dağıtmağa və bro- konyerliyə qarşı mübarizə aparmalı; yerli yasaqlıqlar və «sakitlik sahələri» yaratmalı; ov qaydalarının yerinə yetirilməlini təmin etmək

528

3.11. Vəhşi heyvanlar: ov heyvanlarının yaşama məskənlərini qoruyub saxlamalı; ov qaydalarına riayət edilməsini təmin etməli; yerli yasaqlıqlar və «sakitlik sahələri» ayırmalı; vəhşi heyvanları qışda yemlə təmin etməli, yem bitkilərinin səpini; kənd təsərrüfatı sahələrində heyvanların məhv olmasına qarşı tədbirdər görməli

3.12. Təbiət abidələri: təbiət abidələrinin aşkar edilməsi və uçotu; onların qorunub saxlanması

3.13. Təbii sərvətlərin səmərəli istifadəsi, mühafizəsi, bərpası və yaxşılaşdırılması üzrə işlərin təşkili; qonşu ərazilərdən və təsərrüfatın daxilindəki müəssisələrdən zərərli təsirlərin aradan qaldırılması haqqında yuxarı orqanlara təkliflər irəli sürməli.

Müxtəlif istiqamətli ekoloji məsələlərin həllini təmin etmək, yaranmış ekoloji vəziyyətin doğruluğunun (reallığının) və onun inkişaf meylinin qiymətləndirilməsi haqqında geniş həcmli məlumatlar toplanmışdır. Bu məlumatlardan aqrar sektorun (bölmənin) mütəxəssisləri istifadə etməlidir.

529

ƏDƏBİYYAT

Azərbaycan dilində Aslanov H.Q. Meliorasiya torpaqşünaslığı. Bakı- «Elm» 1999, 346 s. Aslanov H.Q., Səfərli S.A. Azərbaycanın neftlə çirklənmiş torpaqları,

onların rekultivasiyası və mənimsənilməsi. Bakı, 2008. Avazova M. Respublika torpaqlarının müasir ekoloji vəziyyəti «Təbii

sərvətlərin qiymətləndirilməsi və təbiətdən istifadə» mövzusunda elmi-praktik konfransın tezisləri Bakı - 2003, s: 340-342.

Babayev M.P., Orucova N.H., İsgəndərov S.M. Müxtəlif torpaq- ekoloji şəraitdə tərəvəz bitkilərindən yüksək məhsul almağın idarə olunması. Bakı, «Elm», 2007, 240 s.

Budaqov B.Ə., Qəribov Y.Ə. Təbii landşaftların antropogenləşməsi- nin əsas istiqamətləri. Azərbaycan Respublikasının konstruktiv coğrafiyası. Bakı, «Elm», 2000.

Engels F. Təbiətin dialektikası. Bakı, 1966, 152 s. Əfəndiyev V.Ə. Urbanizasiya və Azərbaycanın yaşayış məskənləri. Bakı,

«BUN» 2002, 397 səh. Əliyev H.Ə. Həyəcan təbili. Bakı, 2002, 175 s. Əzizov Q.Z., Quliyev Ə. Azərbaycanın şorlaşmış torpaqları, onların

meliorasiyası və münbitliyinin artırılması. Bakı, 1999. Əzizov Q.Z., Həsənəliyev Ə.Ə. Azərbaycanda suvarmanın tarixi. Bakı,

2001, 102 s. Həsənov M.S. Kiçik Qafqazda payızlıq buğdanın iqlimlə əlaqəsi. «Elm»,

Bakı, 127 s. Xəlilov M.Y. Bitki örtüyünün antropogen dəyişilməsi və bərpası.

Azərbaycan Respublikasının konstruktiv coğrafiyası. Bakı, «Elm», 2000. s.131-159.

İsmayılov N.M. Neftlə çirklənmiş torpaqların və qazma şlamlarm təmizlənməsi. Bakı, «Təhsil», 2007, 168 s.

Məmmədov A.P. Tərtərçay hövzəsi landşaftlarında ağır metalların yayılma qanunauyğunluqları. Bakı, «Elm», 2007, 200 s.

Məmmədov Q.Ş. Azərbaycan torpaqlarının ekoloji qiymətləndirilməsi. Bakı, «Elm», 1998. 280 s.

Məmmədov Q.Ş. Azərbaycan Respublikasının dövlət torpaq kadastrı: hüquqi, elmi və praktiki məsələlər. Bakı, «Elm», 2003,445 s.

Məmmədov Q.Ş. Azərbaycanın ekoetik problemləri: elmi, hüquqi, mənəvi aspektlər. Bakı, «Elm», 2004, 377 s.

530

Məmmədov Q.Ş., Xəlilov M.Y. Ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi.

Bakı, «Elm», 2005, 880 s. Məmmədov Q.Ş., Xəlilov M.Y. Ekologiya, ətraf mühit və insan. Bakı,

«Elm», 2006, 608 s.

Məmmədov Q.Ş. Torpaqşünaslıq və torpaq coğrafiyasının əsasları. Bakı,

«Elm», 2007, 664 s. Məmmədov Q.Ş., Cəfərov A.B., Mustafayeva Z. Əkinçilik və bitkiçiliyin

əsasları. Bakı, «Elm», 2008, 324 s. Məmmədov Q.Ş., Məmmədova S.Z., Şabanov C.Ə. Torpağın eroziyası və

mühafizəsi. Bakı, «Elm», 2009, 340 s. Məmmədov Q.Ş., Xəlilov M.Y., Məmmədova S.Z. (tərtib edənlər).

Ekoloji atlas. Elmi redaktor: akademik B.Ə.Budaqov. Bakı Kartoqrafiya fabriki, 2009, 156 s.

Məmmədov N.M., Suravegina İ.T. Ekologiya. Rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edənlər: Q.Ş.Məmmədov və M.Ş. Babayev. Bakı, «Maarif»,2000. 420 s.

Məmmədov R.M. Xəzər dənizinin səciyyəsi. «Sosial bilgilər» informasiya bülleteni, № 8-12, Bakı, 2001. s.3-21.

Məmmədov R.M. Azərbaycanda landşaft planlaşdırılması (ilk təcrübə və tətbiq). Bakı, 2009, 142 s.

Məmmədova S.Z. Lənkəran vilayətinin torpaq ehtiyatları və boniti- rovkası. Bakı, 2003. 116 s.

Məmmədova S.Z., Şabanov C.Ə., Quliyev M.B. Lənkərançay hövzə- sitorpaqlarınm ekoloji monitorinqi. Bakı - Elm-2005. 167 s.

Məmmədov V.A. Kür hövzəsinin su anbarları. Bakı, 2003,65 s. Müseyibov M.A. Azərbaycanın fiziki coğrafiyası. Bakı 2001. Rüstəmov S.H. Azərbaycan SSR-in çayları və onların hidroloji

xüsusiyyətləri. Bakı, Azərb. EA nəşr, 1960,168 s. Yusifov E.F., İsayeva N.S., Əsgərov F.S. Abşeron yarımadasının təbiət

abidələri. Bakı, «Nurlar», 2007,424 s.

Yusifov E.F., İsayeva N.S. Alternativ enerji mənbələri. Bakı, 2009, 46 s.

Rus dilində

Абдуев М.П. Солонцы в Азербайджане и их мелиорация. Баку,

Азернешр, 1960.

Абдуллаев М.А., Алиев Дж.А. Миграция искуственных и

естественных радионуклидов в системе почва-растение, «Элм», 1998. 238 с.

531

Агагулиев И.М. Флора и растительность Юго-восточной Ширва- ни.

Баку, 2000. 146 с.

Агроэкология^ Авторы; В.А.Черников, В.М.Алексахин,

А.В.Голубев и др. под ред. В.А.Черникова, А.И.Чекереса. М., «Колос»,

2000, 526 с.

Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология. М., Издат. объединение

ЮНИТИ, 1998.

Алекперов К.А. Эрозия почв и борьба с ней в Азербайджане. Изд.

АН Азерб.ССР, Баку, 1961.

Алексин Р.М. Проблемы радиоэкологии. Эволюция идей. Итоги. М.,

Росселькохозакадемия. М., 2006, 880 с.

Алиев Б.Г., Алиев И.Н. Проблемы эрозии в Азербайджане и пути ее

решения. Баку, 2000, 122 с.

Алиев Г.А. Почвы Большого Кавказа, том 1, «Элм», 1977, 158 с., том

2, 1994.

Антропогенные изменения климата/Под. ред. М.И.Будыко,

Ю.А.Израэля. Л., Гидрометеоиздат., 1987.

Артаманов В.И. Растения и чистота природной среды. М., Наука,

1986.

Ахмедов А.Г. Грязевые вулканы и окружающая среда. Баку, 1985, 49

с.

Бабаев М.П. Орошаемые почвы Кура-Араксинской низменности и

их производительная способность. Баку, «Элм», 1984, 175 с.

Башкин В.Н., Ёвстаерьева Ё.В., Снакин В.В. и др. Биогеохими-

ческие основы экологического нормирования. М., Наука, 1993.

Бехбудов А.К., Джафаров Х.Ф. Мелиорация засоленных земель. М.

Колос, 1980, 240 с. Биосфера / Пер. с англ. Под ред. М.С.Гилярова. М., Мир, 1975. Богдановский Г.А. Химическая экология. М., Изд. МГУ, 1994. Будагов Б.А. Генетические типы оползней Азерб. ССР. Изв. АН

Азерб. ССР. серия . наук о Земле Баку, 1983.

Будагов Б.А., Бабаханов Н.А. Природные разрушительные явления и

их экономические последствия (на примере республики Азербайджана).

В книге Стихийные природные процессы: географические,

экологические и социально-экономические аспекты. М., 2002. Будыко М.И. Глобальная экология. М., Мысль, 1977. Вернадский В.И. Живое вещество. М., 1978.

532

Вильямс В.Р. Развитие первичного почвообразовательного

процесса. Почвоведение. М., Сельхозгиз, 1951, с. 284, (Собр. соч. т.6).

Виноградов В.Н. Проблемы сельскохозяйственной экологии.

«Наука и жизнь», 1987, № 6.

Воейков А.И. Воздействие человека на природу. Изд. АН, СССР, V,

1963,251 с. Волобуев В.Р. Экология почв. Баку, 1963, 259 с.

Волобуев В.Р., Мамедов Г.Ш. Карта пластики рельефа

Азербайджанской ССР (1: 200000), Баку, 1984.

Гаджиев В.Д. Динамика и производительность растительных

формаций высокогорий Большого Кавказа. Изд-во «Элм», Баку, 1974,

102 с.

Гальперин М.И. Экологические основы природопользования. М.,

2005, 256 с.

Гасанов Б.И. Буроземообразование в лесных почвах Азербайдана.

Баку. Элм. 1983. 140с.

Гасанов В.Г. К диагностике и систематике пойменных луговых почв

сухостепной субтропической зоны долины р. Куры. Изв. АН Аз. ССР.

Баку. 1978 №6 с. 55-62.

Гасанов Х.Н. Климат, почвы и биологический круговорот веществ.

Изд-во «Элм», Баку, 1980, 175 с.

Гасанов Ш.Г. Почвы приараксинской полосы и их рациональное

использование. Баку, Элм, 1969, 196 с.

Гсрайзаде А.П. Преобразавание энергии в системе почва - растение -

атмосфера. Автор, доктор, дисс. М., 1988. 31с.

Гербициды и почва: Экологические аспекты применения

гербицидов. Под. ред. Е.А.Дмитриева. М., Изд. МГУ, 1990. Гиляров А.М. Популяционная экология. М., Изд. МГУ, 1990.

Глазовская М.А., Добровольская Н.Г. Геохимические функции микроорганизмов. М., Изд. МГУ, 1984, 152 с.

Голубев Г.Н. Геоэкология. Геос., М. 1999.

Гридел Т.Е., Алленби В.Р. Промышленная экология. М., 2004,514 с.

Г россгейм А.А. Растительные богатсва Кавказа. М. 1952.631с.

Турбанов Э.М. Растительный мир бассейна р. Нахичеванчая. Баку,

1996,248 с. Г ЮЛЬ К.К. Каспийское море. Баку: Азнефтиздат. 1956, 324 с.

Гюльахмедов А.Н., Бабаев М.П, Ахундов Ф.Г. и др. Рекоменда

533

ции по агрохимическим основам применения систем удобрений под

различные сельскохозяйственные культуры на мелиорированных

почвах. 1988, 125 с.

Данилов А.Д., Кароль И.Л. Атмосферный озон - сенсации и

реальность. Л., Гидрометеоиздат, 1991.

Добровольский Г.В. Значение почв в эволюции жизни и сохранение

на земле биологического разнообразия. Структурно-функциональная

роль почв в почвенной биоте в биосфере. М., «Наука», 2003, с. 262- 271.

Добровольский Г.В., Никитин Е.Д. Экологические функции почв.

М., Изд. МГУ. 1986.

Докучаев В.В. Наши степи прежде и теперь. Избр. тр. М., Изд. АН

СССР, 1949, 426 с. Дотто Л. Планета Земли в опасности. М., «Мир», 1986, 208 с.

Дювиньо П., Танг М. Биосфера и место в ней человека. Пер. с

Франц. М., Прогресс, 1973.

Ибадзаде Ю.А., Киясбейли Т.Н. Формирование русел рек. Баку, Изд.

АН Азерб.ССР, 1962, 225 с.

Израель Ю.А. Экология и контроль состаяния природной среды. Л.,

Гидрометеоиздат., 1984.

Иманов ФЛ. Минимальный сток рек Кавказа. Баку, 2000,298 с.

Исаченко А.Г. Оптимизация природной среды. М., Мысль, 1980.

Корпачевский Л.О. Экологическое почвоведение. М., Изд., МГУ,

1993.

Касымов А.Г. Экология Каспийского озера. Баку, 1994,194 с.

Кашкай Р.М. Водный баланс Большого Кавказа (в пределах

Азербайджанской ССР). Баку, «Элм», 84 с.

Кипрянов Н.А. Экологически чистое растительное сырье и готовая

пищевая прох1укция. М., «Агар», 1997.

Кирющин В.И. Экологические основы земледелия. М., Колос, 1996. Ковда В.А. Биохимия почвенного покрова. М., «Наука», 1985.

Ковда В. А. Роль и функции почвенного покрова в биосфере Земли.

Пущино, 1985. 10с.

Колесников С.И. Экологические основы природопользования.

Москва-Ростов-на-Дону, 2005, 336 с. Кормилицын В.А. и др. Основы экологии. М., Интерстиль, 1997.

Крупеников И.А. Биосферно - экологические последствия эрози

534

онных процессов. Оценка смытых почв, «Эрозия почв» Кишинев, 2001. с.

255-277.

Культиасов И.М. Экология растений.М., Изд-во Московского

Университета.

Лапин В.Л. и др. Основы экологических знаний инженера. М.,

«Экология», 1996.

Лаптев И.П. Сельское хозяйство и охрана природы. М., Колос, 1982.

Лунев М.И. Пестициды и охрана агрофитоценозов. М., Колос, 1992. Львович М.И. Вода и жизнь. М., Мысль, 1985,

Мадатзаде А.А. Типы погоды и климат Апшерона. Баку, Изд. АН

Азерб. ССР, 1953, 116 с.

Мамедов Г.Ш. Агроэкологические особенности и бонитировка почв

Азербайджана. Баку, «Элм», 1990, 172 с.

Мамедов Г.Ш. Земельная реформа в Азербайджане: правовые и

научно-экологические вопросы. Баку, «Элм». 2001. 372с.

Мамедов Р.Г. Агрофизические свойства почв Азерб. ССР. Баку,

«Элм», 1988. 244с.

Мамедов Р.М. Гидрометеорологическая изменчивость и экогео-

графические проблемы Каспийского моря. Баку, «Элм», 2007, 454 с.

Мамедова С.З. Модели плодородия чаепригодных почв Ленкоран-

ской области Азербайджана. Баку, «Элм», 2002 180 с. Махмудов Р.Н. Водные ресурсы Азербайджанской Республики.

Баку, 2003, 23 с.

Медведев Я.С. Растительность Кавказа // Тр. Тиф’. Бот. сада. вып.

18. Кн. 1, 1915.

Мехтиев А.Ш. Гюль А.К. Техногенное загрязнение Каспийского

моря. Баку, «Элм», 2006, 180 с.

Микаилов Н.К. Природно-географические особенности и

экологические условия засоления почв Кура - Араксинской низменности,

проблемы мелиорации и оценка их плородия. Баку, «Озан», 2000. 375 с. Минеев В.Г. Агрохимия и биосфера. М., «Колос», 1984.

Минеев В.Г. Экологические проблемы агрохимии. М., Изд. МГУ,

1988. Минеев В.Г. Биологические земледелие и минеральные удобре

535

ния. М., «Колос», 1993.

Миркин Б.М. Теоретические основы современной фитоценологии.

М., «Наука», 1985.

Мусеибов М.А. Ландшафты Азербайджанской Республики, Баку,

БГУ, 2003, 138с.

Мустафаев Х.М. Развитие эрозионных процессов на южном склоне

Большого Кавказа и основы борьбы с ними, Баку, «Элм», 1975, 225с.

Назирова Б.Т. Уточнение земельно-кадастрового районирования

Аз.ССР. Баку, 1982, 288 с.

Никитин Д.П., Новиков Ю.В. Окружающая среда и человек. М.,

«Высшая школа», 1980, 424 с. Никитина З.И. Микробиологический мониторинг наземных

экосистем. Новосибирск, «Наука», 1991.

Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек. М., 1999,

318 с. Одум Ю. Основы экологии. Пер. с англ. М., «Мир», М., 1987.

Окружающая среда: энциклопедический словарь-справочник. Пер. с немец. М., «Прогресс», 1993.

Паракин В.В. Проблемы и пути сохранения биологического

разнообразия. Агроэкология. Методология, технология, экономика. М.,

«Колос-С», 2004, с. 320-347. Пивоваров Ю.П., Михалев В.П. Радиационная экология. М., 2004,

238 с. Потапов А.Д. Экология. М., «Высшая школа», 2004, 528 с.

Прилипко Л.И. Лесная растительность Азербайджана. Баку, 1954, 488 с.

Радкевич В.А. Экология. Минск, «Высшая школа», 1997.

Рамад Ф. Основы прикладной экологии. Л., Гидрометеоиздат., 1981.

Реймерс Н.Ф. Природопользование. М., «Мысль», 1990, 634 с.

Розанов Б.Г. Основы учения об окружающей среде. М., МГУ, 1984, 472 с.

Розанов А.Б., Розанова А.Г. Экологические последствия антропогенных изменений почв. Итоги науки и техники. Сер. Почвоведение и агрохимия. Т.7, М., ВИНИТИ, 1990.

Романова Э.П., Куракова Л.И., Ермаков Ю.Г. Природные ре

536

сурсы мира. М., 1993, 304 с.

Рустамов С.Г., Кашкай Р.М. Водные ресурсы Азербайджанской

ССР. Баку, «Элм», 1968, 181 с. Салаев М.Э. Почвы Малого Кавказа. 1966, 329 с.

Салманов М.А. Экология и биологическая продуктивность

Каспийского моря, Баку. 1999. 390с.

Сафаров. И.С. Субтропические леса Талыша. Баку, «Элм» 1976.

Сельскохозяйственная экология. Уразаев Н.А., Вакулин А.А., Мары- мов

В.И. и др. М., «Колос», 1996.

Сельскохозяйственные экосистемы. Пер. с англ. Под ред.

Л.О.Карпачевского. М., Агропромиздат., 1987.

Сельскохозяйственная радиоэкология. Под ред. Р.М.Алексахина, И.

А. Корнеева. М., «Экология», 1992.

Сельскохозяйственный энциклопедический словарь. М., Сов.

энциклопедия, 1989. Соловьев В.А. Введение в э^сологию. Л., Изд. ЛТА, 1982.

Сочава В.Б. Причины безлесья гольцов Восточной Сибири и Приамурья.

«Природа», 1944, №2, с. 65.

Сэядницкий Г.В.. Родинов А.И. Экология. М., «Высшая школа»,

1988. Стенановских А.С. Прикладная экология. ЮНИТИ, 2003,751 с.

Сукачев В.Н. Основы лесной типологии и биогеоценолопш. Изб. тр.

том 1. Л., «Наука», 1972,417 с.

Сушкина Н.Н., Цгорупа И.Г. Микрофлора и первичное

почвообразование. М.,Изд., МГУ, 157 с.

Теймуров К.Г. Мелиорация солонцов и содово-сульфатных

солончаков в условиях Кура-Араксинской низменности. Тр. АзНИИГ и

М., № 5, Баку, 1964.

Тишлер В. Сельскохозяйственная экология. М., «Колос», 1971.

Тышкевич Г.Л. Экология и агрономия. Кишинев, «Штиинца», 1991.

Толмачев А.И. Основы об ареалах. Л., Изд. ЛГУ, 1962, 100 с.

Уиттекер Р.Х. Сообщества и экосистемы. М., 1980.

Уорд Б., Дюбо Р. Земля только одна. Сокр. пер. с англ. М.,

«Прогресс», 1975. Федоров Е.К. Взаимодействие общества и природы. Л., Гидроме-

теоиздат., 1977. Федосеев А.П. Агротехника и погода. Л., Гидрометеоиздат., 1979.

537

Фелленберг Г. Загрязнение природной среды. Введение в

экологическую химию. Пер. с немец. М., «Мир», 1997.

Халилов Ш.Б. Водохранилища Азербайджана и их экологические

проблемы Беку. 2003. 310с. Хван Т.А. Промышленная экология. Ростов-на-Дону, 2003, 320 с.

Хотунцев Ю.Л. Экология и экологическая безопасность. М., 2002,

480 с.

Хрисанов Н.И., Осипов Г.К. Управление эвтрофированием

водоемов. СПб., Гидрометеоиздат., 1993.

Человек, общество, окружающая среда. Под ред.

И.П.Герасимова. М., «Мысль», 1973.

Черников В.А. и др. Определение экотоксикантов в воде, воздухе,

почве, растениях и продуктах растениеводства. М., 1995.

Черников В.А. и др. (22 авторов). Агроэкология. Методология,

технология, экономика. М., «Колос», 2004, 400 с.

Шакури Б.К., Шакури Ш.Б. Загрязнение биосферы радионуклидами

и его последствие. Труды науч.исслед.института Эрозии и Орошения.

Баку, 2000. с 195-207.

Шварц С.С. Экологические закономерности эволюции. М.: Наука, 1980, 277 с.

Шилов И.А. Экология. М., «Высшая школа», 1997.

Шварц С.С. Экологические закономерности эволюции. М.: Наука,

1980,277 с. Шилов И.А. Экология. М., «Высшая школа», 2001, 504 с.

Ширинов Н.Ш. Геоморфологическое строение Кура-Араксинской

депрессии (морфоскульптура). Баку, «Элм», 1973,215 с.

Шыхлинский Э.М. (под ред.). Климат Азербайджана. Баку, Элм, 1968.

Экологический мониторинг. Под ред. Т.Я.Ашихминой, М.,

Академический проспект, 2005, 416 с.

Экология. Учебник. Под. ред. Г.В.Тягунова и Ю.Г.Ярошенко. М.,

«Логос», 2005, 504 с.

Эйюбов А.Д. Агроклиматическое районирование Азербайджанской

ССР. Баку, «Элм», 1969, 188 с.

Элтон Ч. Экология нашествий растений и животных. М. : ИЛ, 1960,

229 с. Ясаманов Н.А. Основы геоэкологии М.,АСАДЕМА, 2003, 352 с.

538

Мамедов Гариб Шамил оглы - действительный член НАН

Азербайджана, доктор

биологических наук, профессор

Халилов Махмуд Юсиф оглы - доктор географических наук

Мамедова Сара Зилфи кызы - доктор биологических наук

АГРОЭКОЛОГИЯ (учебник для вузов)

В начале учебника дана история развития экологической науки в

мире, частично в Азербайджане. Рассматриваются основные

закономерности функционирования природных систем различного

уровня (популяция, биоценоз, экосистем, биосфера). Изложены

основные вопросы агроэкологии-особенности функционирования

агроэкосистем в условиях техногенеза, почвенно-биотическом

комплексе, роль сельского хозяйства в формировании биологической

продукции, типы, структура, функции агроэкосистем, круговорот

веществ и потоки энергии в агроэкосистемах, биогеоценотическая

деятельность микробного комплекса, функциональная роль почвы в

агроэкосистемах, защита почв от загрязнения тяжелыми металлами,

нормирование содержания химических элементов в почве, биогенное

загрязнение вод в условиях интенсивного аграрного производства,

сельскохозяйственные источники биогенной нагрузки и снижение ее с

помощью противоэрозион- ной инженерно-биологических систем.

Подробно рассматриваются проблемы химизации сельского

хозяйства (дается характеристика минеральных удобрений, химические

средства (пестициды) защиты растений), экологические проблемы

орошения почв и механизации в сельском хозяйстве,

сельскохозяйственная радиоэкология-источники радионуклидов в

агросфере, накопление их растениями, действие ионизирующих

излучений на растениях, животных и агроценозы.

Характеризуются ресурсы биосферы, природно-ресурсный

потенциал сельскохозяйственного производства, указываются проблемы

продовольствия, населения, питания людей.

В учебнике значительное место отведено вопросу развития альтер

539

нативной системы земледелия, ее экологическое значение, дается

характеристика вермикультуры и биогумуса, экологические аспекты

подготовки и применения их, агроэкологическая оценка биогумуса.

Освещается экологический и агроэкологический мониторинг в

интенсивном земледелии, дается характеристика его компонентов и

эколого-токсикологическая оценка агроэкосистем, проведение

агроэколо- гического мониторинга на мелиорированных землях,

указывается загрязнение атмосферного воздуха, подземных вод,

загрязнение и деградация почв. Дается экология целитебных территорий,

физическое загрязнение целитебной территории, твердые отходы

целитебной зоны, воздействие их утилизации и ликвидации на

агроэкосистемы. Указывается оптимизация агроландшафтов и

организация устойчивых агроэкосистем при разных системах

земледелия, производство экологически безопасной продукции,

вещества, загрязняющие продукты питания и корма (тяжелые металлы,

нитраты, нитриты, пестициды, диоксины, бенз(а)пирены,

полихлорбиофенилы) и влияние их на здоровье человека.

540

MÜNDƏRİCAT

Giriş...................................................................................... 3

I

FƏSİL. EKOLOGİYA ELMİNİN İNKİŞAF TARİXİ ..................... 7

Azərbaycanda ekologiya*’elminin tarixi ............................... 14

n TƏBİİ MÜHİT və EKOLOJİ

FƏSİL. FAKTORLARIN QANUNAUYĞUN TƏSİRİ ................... 26

2.1 Mühit və ekoloji faktorlar ........................................................ 26

2.2. Ekoloji faktorların orqanizmə təsiri ......................................... 30

2.2.1 Temperatur ............................................................................... 30

2.2.2 İşıq və onun orqanizmlərin həyatında rolu .............................. 34

2.3 Orqanizmlərin həyatında suyun rolu ....................................... 38

2.4 Edafık faktorlar və onların bitkinin və torpağın flora-faunasının həyatında rolu ................................ 41

m FƏSİL. POPULYASİYALAR ............................................................ 48

3.1. Populyasiyanın təsnifatı ........................................................... 49

3.2. Bitkilərdə populyasiy anın yaş strukturu ................................. 50

3.3. Ərazi (yayılma) tipləri ............................................................. 53

IV BİOSENOZLAR

FƏSİL. (BİOTİK QRUPLAŞMALAR) .............................................. 56

4.1. Biosenozun strukturu ............................................................... 57

4.1.1. Biosenozun növ strukturu ........................................................ 57

4.1.2. Biosenozun ərazi (məkan) strukturu ........................................ 61

4.2. Biosenozda orqanizmlərin əlaqələri ........................................ 64

4.2.1. Yırtıcı-şikar, parazit-sahib əlaqəlari ........................................ 66

4.2.2. Kommensalizm, mutalizm, neytralizm, amensalizm,

rəqabət .................................................................................... 68 4.3. Ekoloji sığınacaq ..................................................................... 72

541

V

FƏSİL. EKOLOJİ SİSTEMLƏR ..................................................... 75

5.1. Ekosistemin bioloji'məhsuldarlığı ........................................ 77

5.2. Ekoloji piramidalar .............................................................. 79

5.3. Əsas ekoloji konsepsiyalar ................................................... 82

5.3.1. Azərbaycanın ekoloji konsepsiyası ...................................... , 82

VI

FƏSİL. BİOSFER ............................................................................ 85

6.1. Canlı maddə və biosferdə həyatın paylanması ..................... 85

6.2. Təbiətdə maddələrin dövranı ............................................... 90

6.2.1. Təbiətdə maddələrin böyük (geoloji) dövranı .................... 90

6.2.2. Biosferdə maddələrin kiçik (biogeokimyəvi) dövranı ......... 92

6.3. Ən mühüm biogen maddələrin biogeokimyəvi dövranı ................................................................................ 94

6.3.1. Oksigenin dövranı ................................................................ 94

6.3.2. Karbonun dövranı ................................................................ 96

6.3.3. Azotun dövranı ..................................................................... 97

6.3.4. Kükürdün dövranı .................................................................. lOO

6.3.5. Fosforun dövranı ............... : ................................................. lOi

6.3.6. Kaliumun dövranı ................................................................... 103

6.4. Biotexnologiya və noosfer ...................................................... 104

6.4.1. İnsanın biosferə təsiri .............................................................. 104

6.4.2. Biotexnosfer ............................................................................ IO9

6.5. Noosfer haqqında təlim ............................................................ 111

6.6. Biosferin təkamülü ................................................................... 113

6.6.1. Ətraf mühitin dəyişilməsi meyli .............................................. 117

V KƏND TƏSƏRRÜFATI

FƏSİL. İSTEHSALININ TƏBİİ-RESURS

POTENSİALI VƏ ƏRZAQ PROBLEMİ ............................. 120

7.1. Təbii resurslar ......................................................................... 12o

542

7.2. Ərzaq probleminin gərginliyi ........................................... ... 125

7.3. Əhali ................................................................................. .. 127

7.4 Azərbaycan Respublikasında urbanizasiyanın

vəziyyəti ........................................................................... ... 130

7.5. Əhalinin qidalanma problemi ........................................... ... 137

7.5.1. Ərzağın çatışmazlığı səbəbləri ......................................... ... 137

7.6. Kadastrlar ......................................................................... .... 140

7.6.1. Azərbaycanın torpaq kadastrının ekoloji

xüsusiyyətləri.................................................................... ... 144

VIII KƏND TƏSƏRRÜFATI EKOSİSTEMLƏRİ

FƏSİL. (AQROEKOSİSTEMLƏR).............................................. ... 149

8.1. . Aqroekosistemin tipləri, strukturu və funksiyaları ........... ... 155

8.1.1. Aqroekosistem anlayışı .................................................... ... 155

8.1.2. Aqroekosistemin tipləri ................................................... .... 156

8.2. Təbii və aqroekosistemlərin müqayisəli

xarakteristikası.................................................................. ... 160

8.3. Aqroekosistemlərdə maddələr mübadiləsi

və enerji axını ................................................................... .... 163

8.3.1. Aqroekosistemlərdə maddələr mübadiləsinin

xüsusiyyətləri.................................................................... ... 164

IX TEXNOGENEZ ŞƏRAİTİNDƏ

FƏSİL. AQROEKOSİSTEMİN FƏALİYYƏTİ ........................... ... 168 9.1. Texnogenez .................................................................... .... 168

9.2. Ətraf mühitin çirklənməsi ................................................ ... 169

9.2.1. Çirklənmə..- ...................................................................... ... 169

9.2.2. Çirkləndirici faktorların təsnifatı ...................................... ... 175

9.2.3. Texnogenezin nəticələri (təzadları) ................................. .... 174

X TORPAQ BİOTİK KOMPLEKSİ

FƏSİL. (TBK) AQROEKOSİSTEMİN ƏSASIDIR .................... ... 182

10.1. Torpaq biotik kompleksi - bio(aqro)senozun

bütöv maddi-energetik yarımsistemidir........................... .... 182

543

10.1.1. Torpaq biotası ......................................................................... 182

10.1.2. TBK-in tərkibi və struktur funksional təşkili ......................... 182

10.2. Mikrob kompleksinin biogeosenotik fəaliyyəti ...................... 185

10.2.1*. Maddələrin dövranında mikroorqanizmlərin rolu ............... 185

10.2.2. Mikroorqanizmlərin ekotoksikoloji funksiyası ...................... 189

10.3. Ekosistemdə torpağın funksional rolu ............... .................... 190

10.3.1. Torpağın funksiyası ............................................................... 190

10.3.2. Aqroekosistemdə torpağun əhəmiyyəti .................................. 191

10.3.3. Torpaq sferinin (pedosferin) qlobal funksiyaları ................. 192

10.3.4. Torpağın gücdən düşməsi ....................................................... 195

10.4. Torpağın antropogen çirklənməsi ........................................... 195

10.4.1. Ağır metallarla çirklənmə ....................................................... 196

10.4.2. Dioksinlərlə çirklənmə ........................................................... 199

10.4.3. Mikotoksinlərlə çirklənmə ...................................................... 199

10.4.4. Azərbaycanın neftlə çirklənmiş torpaqları ............................. 200

10.5. Torpaqda kimyəvi elementlərin miqdarının

normaya salınması ................................................................ 204

10.6. Torpaq münbitliyinin saxlanması və bərpasının

ağır metallarla çirklənmədən mühafizəsinin

ekoloji əsasları .... ................................................................. 206

XI İNTENSİV AQRAR İSTEHSALI ŞƏRAİTİNDƏ

FƏSİL. SUYUN BİOGEN ÇİRKLƏNMƏSİ ..................................... 209

11.1. Yerin hidrosferində suyun paylanması və növləri ........ ......... 209 11.2. Materik sularından istifadə ..................................................... 211

11.3. Qida maddələrinin axını su hövzələrində ekoloji

tarazlığın dəyişilməsində əsas faktorlardan

biri kimi. Biogen yükün müəyyən edilməsi

imkanı ................................................................................... 214

11.4. Suyun evtroflaşmasınm ekoloji və

sanitar-gigiyena nəticələri ..................................................... 218

11.5. Araz və Kür çaylarının ekoloji vəziyyəti ................................ 221

11.6. Su anbarlarının ekoloji vəziyyəti ............................................ 224

11.7. Biogen yükün kənd təsərrüfatı mənbələri ............................... 227

544

11.8. Eroziyaya qarşı mühəndis-bioloji sistemin (EMBS)

köməyi ilə biogen yükün azaldılması ..... .............................. 233

11.9. Azərbaycanda eroziyaya uğramış torpaqların

ekoloji problemləri ................................................................. 234

XII KİMYALAŞDIRMANIN

FƏSİL. EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ .............................................. 245

12.1. Mineral gübrələrdən istifadə ................................................... 245

12.1.1 Azot gübrələri .......................................................................... 249

12.1.2. Fosfor gübrələri ................................................................... 251

12.1.3. Kalium gübrələri ...................................................................... 252

12.1.4. Gübrələrin verilmə üsulları ..................................................... 254

12.1.5. Gübrələrdən səmərəsiz istifadənin insan

sağlamlığına təsiri .................................................................. 255

12.2. Bitki mühafizəsində kimyəvi elementlərin tətbiqi .............. 261

12.2.1. Pestisidlərdən istifadənin ekoloji problemləri ......................... 262

12.2.2. Bitki zərərvericiləri, xəstəlikləri və onlarla

mübarizə ................................................................................. 271

12.3. Torpağın əhənglənməsinin ekoloji aspektləri .......................... 275

XIII TORPAĞIN SUVARILMASININ

FƏSİL. VƏ QURUDULMASININ EKOLOJİ

PROBLEMLƏRİ ................................................................. 278

13.1. Suvarmanın ekoloji problemləri .............................................. 279

13.1.1. Azərbaycanda suvarmanın ekoloji problemləri ....................... 283

13.2. Quraqlıq ərazilərin suvarılması və insan sağlamlığı ........... 285

13.3. Suvarma və torpağın şorlaşması .............................................. 287

13.4. Azərbaycanda şorlaşmış və şorakətləşmiş

torpaqların ekoloji problemi .................................................. 290

13.5. Qurudulmanın ekoloji problemləri .......................................... 308

XIV HEYVANDARLIQ KOMPLEKSLƏRİ

FƏSİL. VƏ TƏBİƏTİN MÜHAFİZƏSİ .......................................... 309

14.1. Heyvandarlıq tullantılarının ətraf təbii mühitə təsiri ........... 309

14.2. Heyvandarlıq tullantılarının işlənməsi üçün

biotexnologiyadan istifadə edilməsi ...................................... 310

545

14.3. Heyvandarlıq formaları və komplekslərinin

sanitar-qoruyucu zonaları və yaşıl ağaclıqlar ........................ 312

14.4. Təbii otlaqların vəziyyəti ......................................................... 313

14.5. Azərbaycanda təbii otlaqların ekoloji problemləri .............. 316

XV MEXANİKLƏŞDİRMƏNİN EKOLOJİ

FƏSİL. PROBLEMLƏRİ ................................................................. 324

XVI

FƏSİL. KƏND TƏSƏRRÜFATI RADİOEKOLOGİYASI ...... 329

16.1. Aqromühitdə radionuklidlərin mənbələri ................................ 329

16.2. Kənd təsərrüfatı zənciri üzrə radionuklidlərin

miqrasiyası ............................................................................. 330

16.2.1. Torpaqda radionuklidlərin davranış tərzi ................................ 330

16.2.2. Radionuklidlərin bitkilərdə toplanması ................................... 331

16.2.3. Kənd təsərrüfatı heyvanlarının iştirakı ilə

radionuklidlərin kənd təsərrüfatı zənciri üzrə

paylanması ............................................................................. 333

16.2.4. Aqrosenozlarda radionuklidlərin miqrasiyası

və bu proseslərin modelləşdirilməsi ...................................... 334

16.3. lonlaşmış şüalanmanın bitki, heyvan və aqrosenozlara

təsiri ....................................................................................... 335

16.3.1. İonlaşmış şüalanmanın bitkiyə təsiri ....................................... 335

16.3.2. İonlaşdırıcı şüalanmanın heyvanlara təsiri .............................. 337

16.4. Kənd təsərrüfatı istehsalı sferinin radiasiya

monitorinqi ............................................................................ 339

16.5. Radionuklidlərin yüksək olduğu ərazilərdə kənd

təsərrüfatı istehsalının və kompleks mühafizə tədbirlərinin

aparılması prinsipləri ............................................................. 340

XVII

FƏSİL. ƏKİNÇİLİK SİSTEMLƏRİ ............................................... 344

17.1. Primitiv əkinçilik sistemi ......................................................... 344

17.2. Ekstensiv əkinçilik sistemi ...................................................... 346

17.3. Keçid əkinçilik sistemi ............................................................ 347

17.4. İntensiv əkinçilik sistemləri ..................................................... 348

546

XVI ƏKİNÇİLİYİN ALTERNATİV SİSTEMİ VƏ

FƏSİL. ONUN EKOLOJİ ƏHƏMİYYƏTİ .................................... 351

18.1. Ümumi anlayış ........................................................................ 351

18.2. Alternativ əkinçiliyin inkişafı ................................................. 352

18.2.1. Üzvi əkinçilik .......................................................................... 353

18.2.2. Biodinamik əkinçilik ............................................................... 354

18.2.3. Üzvi-bioloji əkinçilik .............................................................. 355

- Mikrogübrələr .................................................................... 356

- Üzvi gübrələr ..................................................................... 357

- Yaşıl gübrələr .................................................................... 359

- Bakterial gübrələr .............................................................. 359

XVII VERMİKULTURA VƏ BİOHUMUS,

FƏSİL. HAZIRLANMASI VƏ TƏTBİQİNİN

EKOLOJİ ASPEKTLƏRİ .................................................. 361

19.1. Vermikulturanın bioloji xarakteristikası ................................. 361

19.2. Aqroekosistemlərdə torpaq soğulcanlarmın

əhəmiyyəti .............................................................................. 362

19.3. Biohumus və onun aqroekoloji qiymətləndirilməsi ............ 363

19.3.1. Soğulcanlarm istifadəsi əsasında əldə edilən

preparatlar. Biohumus. Aqroekoloji

qiymətləndirmə ...................................................................... 363

19.3.2. Vermikulturanın heyvandarlıqda və tibbdə qida

məhsulu kimi istifadəsinin mümkünlüyü ............................... 365

19.3.3. Torpaq soğulcanlarmdan istifadə edərək kənd

təsərrüfatı istehsalında qapalı tsikl yaratma

• perspektivləri ..................................................................... 366

19.3.4. Torpaq soğulcanlarmın sənayedə artırılmasının əsas prinsipləri və üsulları ...................................................... 366

XVIII AQROEKOLOJİ MONİTORİNQ, ONUN

FƏSİL. APARILMASININ METODİKİ VƏ TƏŞKİLİ

ƏSASLARI ........................................................................... 368

20.1. İntensiv əkinçilikdə aqroekoloji monitorinq ........................... 368

547

20.2. Aqroekoloji monitorinqin komponentləri ........................... . 371

20.3. Aqroekosistemin ekoloji-toksikoloji

qiymətləndirilməsi ............................................................... , 377

20.4. Aqroekoloji monitorinqin aparılmasına

biogeokimyəvi yanaşma ..................................................... . 382

20.5. Ağır metallarla çirklənmənin ekoloji

qiymətləndirilməsi ............................................................... . 383

20.6. Meliorasiya olunmuş torpaqlarda aqroekoloji

monitorinqin aparılması xüsusiyyətləri ............................... 384 20.7. Aqroekoloji monitorinqin materiallarının məlumat

bazasının təşkili ................................................................... , 385

XXI ƏRAZİDƏ EKOLOJİ VƏZİYYƏTİN

FƏSİL, QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ MEYARI ........................... 389

21.1. Atmosfer havasının çirklənməsinin

qiymətləndirilməsi ............................................................... . 389

21.2. Su obyektlərinin çirklənməsinin qiymətləndirilməsi

meyarı və'su ekosistemlərinin deqradasiyası ..................... . 390

21.3. Torpağın çirklənməsi və deqradasiyası ............................... . 392

XXII FƏSİL. SELİTEB ƏRAZİLƏRİN EKOLOGİYASI .................. 39

3 22.1. İnsan məskunlaşan yerlərin ekoloji mühitinin

müasir xüsusiyyətləri.......................................................... . 393

22.2. Seliteb zonanın fiziki çirklənmə problemi ......................... . 397

22.2.1. Mühitin elektromaqnit çirklənməsi .................................... . 397

22.2.2. Ətraf mühitin akustik (səs) çirklənməsi ............................. . 404

22.2.3. Səs və vibrasiyanın ətraf mühitə və insana təsiri ............... . 407

22.3. Seliteb zonanın bərk tullantıları, onların istifadəsinin

və məhv edilməsinin aqroekosistemlərə təsiri ................... 412 22.4. Bioqazın istehsalı və istifadəsi ........................................... . 417

22.5. Tullantısız və aztullantılı istehsal ....................................... . 424

22.6. Kənd yerlərinin ekoloji vəziyyətinin

optimallaşdınlması ............................................................. . 427

548

XXIII AQROLANDŞAFTLARIN OPTİMALLAŞ-

FƏSİL. DIRILMASI VƏ DAVAMLI EKOSİSTEMƏRİN

TƏŞKİLİ ............................................................................... 431

23.1. Aqroekosistemin davamlığı və dəyişkənliyi ........................... 431

23.2. Aqroekosistemin təşkilinin əsas prinsipləri ............................. 434

23.3. Aqroekosistemin struktur-funksional təşkilinin optimallaşdırılması

- onun məhsuldarlığının

və davamlığmın yüksəldilməsinin əsasıdır ............................ 436

23.4. Aqrolandşaftm ekoloji qiymətləndirilməsinin

metodoloji əsasları ................................................................. 439

23.5. Aqroekosistemin davamlığı ..................................................... 442

23.6. Mikrob qruplaşmasının antropogen təsirə qarşı

reaksiyası................................................................................ 443

23.7. Aqrofıtosenozun antropogen təsirlərə qarşı

reaksiyası................................................................................ 446

23.8. Müxtəlif əkinçilik sistemində aqroekosistemin

davamlığı................................................................................ 449

23.9. Davamlı aqroekosistemlərin rekonstruksiyası və

yaradılması şəraiti .................................................................. 451

23.10. Minerallaşma və humuslaşma proseslərinin

balanslaşdırılması - pedosferin ekoloji davamlığmın inteqral

(kompleks, bütöv) göstəricisidir ............................................ 453

XXIV EKOLOJİ TƏHLÜKƏSİZ MƏHSULUN

FƏSİL. İSTEHSALI .......................................................................... 456

24.1. Ekoloji-toksikoloji normativlər ............................................... 456

24.1.1. «Ekoloji-təhlükəsiz məhsul» anlayışı ................................... 456

24.1.2. Aqroekosistemin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi ............... 457

24.2. Qida məhsulunu və yemi çirkləndirən maddələr ..................... 457

24.2.1. Ağır metallar. Ağır metallarla çirklənmə və

onun insan sağlamlığına təsiri ................................................ 457

- Qurğuşun ........................................................................... 460

- Civə .................................................................................... 465

- Kadmium ........................................................................... 467

- Arsen .................................................................................. 468

-Nikel ..................................................................................... 469

549

24.2.2. Nitratlar ................................................................................... 470

24.2.3. Nitritlər.................................................................................... 474

- Nitrat və onun törəmələrinin insan sağlamlığına

təsiri ....................................................................................... 475

24.2.4. Pestisidlər və onların qalıq miqdarı ........................................ 479

24.2.5. Digər xlor-üzvi pestisidlər (deldrin, aldrin, heptaxlor, toksafen, xlordan, heksaxlorbenzol) ..................... 483

24.2.6. Dioksinlər................................................................................ 485

24.2.7. Benz(a)pirenlər ....................................................................... 489

24.2.8. Polixlorbifenillər (PXB) ......................................................... 491

24.3. Bitkinin boy tənzimləyiciləri (nizamlayıcıları)....................... 493

24.4. Dərman vasitələri .................................................................... 493

24.5. Zərərvericilərin həyat fəaliyyətinin məhsulları ....................... 495

24.6. Aflatoksinlər və digər mikotoksinlər ...................................... 496

24.7. Çirkləndiricilərin neqativ təsirinin kənar edilməsi

və ya minimallaşdırılması ...................................................... 498 24.7.1. Kənd təsərrüfatı məhsulunun «təmizliyi»nin

torpaq örtüyünün vəziyyəti ilə əlaqəsi ................................... 498 24.7.2. Toksikantlarm neqativ təsirinin aşağı salınması

üsulları ................................................................................... 500 24.8. Biotexnologiyanın nailiyyətlərindən istifadə .......................... 501 24.9. Qida məhsulunun sertifikatlaşdırılması .................................. 503

XXV KƏND TƏSƏRRÜFATI VƏ İNSAN FƏSİL. SAĞLAMLIĞI ..................................................................... 506 25.1. Əkinçilik və insan sağlamlığı ................................................. 506

25.2. Meşədən istifadə və insan sağlamlığı ..................................... 507

25.3. Süni su anbarları və insan sağlamlığı ..................................... 511

25.4. Quraqlıq ərazilərin suvarılması və insan sağlamlığı ............ 514

25.5. İzafi rütubətli və bataqlaşmış ərazilərin qurudulması və insan sağlamlığı ................................................................ 517

25.6. Heyvandarlığın intensivləşdirilməsi və insan sağlamlığı............................................................................... 519

XXVI KƏND TƏSƏRRÜFATININ TƏBİƏTİ FƏSİL. MÜHAFİZƏ FƏALİYYƏTİ ............................................... 523 26.1. Ekologiyanın (sosial ekologiyanın) qanunları ........................ 523

550

26.2. Təbiəti mühafizə fəaliyyətində əsas istiqamətlər ................. 525 Ədəbiyyat ............................................................................... 530 Мамедов Г.Ш. действительный член НАН Азербайджана,

доктор биологических наук, профессор Халилов М.Ю. доктор

географических наук.

Мамедова С.З. доктор биологических наук АГРОЭКОЛОГИЯ

(резюме) ................................................................................ 539

551

Çapa imzalanmışdır: 22.06.2010.

Formatı: 70x100—. Həcmi: 34,5 ç.v.

Sifariş 13. Tiraj 2000. Qiyməti 25 man

«Təknur» MMC-nin mətbəəsində

hazır diapozitivlərdən çap olunmuşdur.

Mətbəənin direktoru: Ələkbər Məmmədov

Ünvan: Baku ş., H.Cavid pr., 31 Telefon: 497-59-64

Kimi redaktor: akademik Q.Ş.Məmmədovlib.bbu.edu.az/files/book/68.pdf · əsərlərində...

Documents

Transcript of Kimi redaktor: akademik Q.Ş.Məmmədovlib.bbu.edu.az/files/book/68.pdf · əsərlərində...