Doktoratura e Xhelal Mziut

UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS

FAKULTETI I EKONOMISË DHE AGROBIZNESIT

TEMË DISERTACIONI

“VLERËSIMI I LEVERDISHMËRISË EKONOMIKO-

FINANCIARE PËR REALIZIMIN DHE ADMINISTRIMIN E

INVESTIMEVE PUBLIKE. STUDIM RASTI”

Në kërkim të gradës shkencor “Doktor”

Disertanti

M.Sc. Xhelal MZIU

Tiranë, 2013

Xhelal Mziu “Vlerësimi i leverdishmërisë së investimeve publike. Studim rasti”

2

DEPARTAMENTI FINANCË-KONTABILITET

TEMË DISERTACIONI

“VLERËSIMI I LEVERDISHMËRISË EKONOMIKO-FINANCIARE

PËR REALIZIMIN DHE ADMINISTRIMIN E INVESTIMEVE

PUBLIKE. STUDIM RASTI”

Në kërkim të gradës shkencor “Doktor”

Disertanti Udhëheqësi shkencor

Msc. Xhelal MZIU

Prof. Asoc. Dr. Hidajet SHEHU

Mbrojtur me datë_______/____/2013

Anëtarët e jurisë:

1. _______________________ __________________ Kryetar ____________ 2. _______________________ __________________ Oponent ____________ 3. _______________________ __________________ Oponent ____________ 4. _______________________ __________________ Anëtar ____________ 5. _______________________ _________________ Anëtar ____________


3

PËRMBAJTJA

1.1 Qëllimi i Punimit .............................................................................................................. 8

1.2 Objektivat dhe Objekti i punimit ....................................................................................... 8

1.3 Metodologjia e Studimit .................................................................................................... 9

1.4 Rezultatet e Pritshme ......................................................................................................... 9

1.5 Struktura e Studimit ..............................................................................................................9

KAPITULLI 1 BAZAT E VLERËSIMIT TË INVESTIMEVE ............................................. 10 1. Hyrje në vlerësimin e investimeve .................................................................................. 10

1.1. Qëllimi dhe objektivat e vlerësimit ........................................................................... 11 1.1.2. Përkufizimi i investimit ......................................................................................... 12 1.2 Ç’është një investim? ................................................................................................ 14 1.2.1. Llojet kryesore të investimeve ............................................................................... 14 1.2.2. Përkufizimi matematikor i investimit ..................................................................... 15 1.2.3. Klasifikimi i investimeve ....................................................................................... 15

1.3. Probleme vendimmarrëse ............................................................................................ 17 1.3.1 Vërejtje mbi metrikën e flukseve të arkës ............................................................... 17 1.3.2. Vlera ekonomike e kohës ....................................................................................... 17 1.3.3. Aspektet organizative të procesit vendimmarrës .................................................... 19 1.3.4. Orientimi i “leximit” .............................................................................................. 21

1.4. Struktura e procesit vendimmarrës............................................................................. 21 1.4.1. Nivelet organizative të angazhuara ........................................................................ 22

1.5. Metodat e vlerësimit të investimeve ............................................................................. 23 1.5.1. Hyrje ..................................................................................................................... 23 1.5.2. “Jeta” e një projekt investimi ................................................................................. 24 1.5.3. Përcaktimi i kohëzgjatjes së analizës ..................................................................... 24 1.5.4. Tipologjia e flukseve të arkës ................................................................................ 24 1.5.5. Hipoteza thjeshtëzuese........................................................................................... 26

1.6. Analiza e projektit ........................................................................................................ 26 1.6.1. Parimet sasiore ...................................................................................................... 27 1.6.2. Parimet cilësore ..................................................................................................... 27

1.7. Metoda që nuk mbajnë parasysh vlerën aktuale ........................................................ 28 1.8. Metoda që mbajnë parasysh vlerën aktuale ................................................................ 29 1.9. Metoda të bazuara në kërkime operative .................................................................... 30 Konsiderata përmbledhëse ................................................................................................. 30 KAPITULLI 2 MATEMATIKA FINANCIARE DHE ANALIZA E INVESTIMEVE ........ 31 2.1. Metodat e kapitalizimit ................................................................................................ 31

2.1.1. Kapitalizimi i thjeshtë ............................................................................................ 32 2.1.2. Kapitalizimi i përbërë ............................................................................................ 32

2.2. Faktorët e kapitalizimit dhe të aktualizimit ................................................................ 33 2.2.1. Kapitalizimi i përshkallëzuar ose i fraksionuar ....................................................... 34 2.2.2. Normat ekuivalente ............................................................................................... 35


4

2.2.3. Normat e konvertueshme ....................................................................................... 35 2.2.4. Krahasimi ndërmjet normave të interesit ................................................................ 36 2.2.5. Kapitalizimi i vazhdueshëm ................................................................................... 37

2.3. Ekuivalenca ekonomike e investimeve ........................................................................ 37 2.3.1. Parimi i preferencës për të tashmen........................................................................ 37 2.3.2. Parimet e ndryshme të ekuivalencës ndërmjet flukseve të arkës ............................. 37 2.3.3. Norma të ndryshme interesi ................................................................................... 38 2.3.4. Rëndësia e marrjes në konsideratë e inflacionit ...................................................... 38 2.3.5. Matja e flukseve të arkës ....................................................................................... 39 2.3.6. Vlerësimi formal i flukseve të arkës ....................................................................... 39 2.3.7. Flukset e arkës të gjeneruara nga projekti .............................................................. 42

2.4. Flukset e arkës të gjeneruara nga projekti: elementë të tjerë .................................... 43 2.4.1. Këndvështrimi i aksionarit ..................................................................................... 43 2.4.2. Kriteret vendimmarrëse: deterministike dhe probabilistike ..................................... 44 2.4.2.1. Vlera aktuale (NPV) ........................................................................................... 44 2.4.2.2. Vlera aktuale neto e investimit ............................................................................ 46 2.4.2.3. Norma e brendshme e rentabilitetit (IRR) ........................................................... 47 2.4.2.4. Kohëzgjatja e payback (PBP) .............................................................................. 48 2.4.2.5. Kufizimet e IRR ................................................................................................. 49 2.4.2.6. Treguesi i përfitueshmërisë (PI) .......................................................................... 50 2.4.2.7. Treguesi i përfitimit ............................................................................................ 50 2.4.2.8. Treguesi i rentabilitetit (ROI, Return On Investment) ......................................... 51

2.5. Procesi vendimmarrës ndërmjet alternativave ........................................................... 52 2.5.1. Norma minimum e leverdishmërisë (MARR) ........................................................ 52 2.5.2. Alternativa e të “mos investuarit” .......................................................................... 52 2.5.3. Vlerësimi i dallimeve ndërmjet alternativave ......................................................... 52 2.5.4. Metoda e investimeve totale .................................................................................. 53 2.5.4.1. Vlera aktuale neto, ekuivalentja vjetore dhe vlera e ardhshme ............................. 53 2.5.4.2. Norma e brendshme e rentabilitetit ..................................................................... 53 2.5.4.3. Treguesi i përfitueshmërisë dhe treguesi i rentabilitetit ....................................... 54

2.6. Përmbledhje ................................................................................................................. 55 2.7. Probleme dhe gabime të zakonshme gjatë vlerësimit ................................................. 59

KAPITULLI 3 ANALIZA KOSTO/PËRFITIME: VLERËSIMI I INVESTIMEVE ........... 60 3.1. Hyrje mbi origjinën ........................................................................................................ 60 3.2. Situata aktuale ................................................................................................................ 61 3.3. Eksperienca ndërkombëtare ............................................................................................ 61 3.4. Bazat teorike .................................................................................................................. 63 3.5. Përzgjedhja e alternativave ............................................................................................. 66 3.6. Supozimi i referimit, të realizosh apo “do-nothing” ........................................................ 68 3.7. Jeta e projektit ................................................................................................................ 69 3.8. Përfitimet që rrjedhin nga të mira për të cilat ekziston një treg ........................................ 70 3.9. Norma sociale e skontos ................................................................................................. 73 3.10. Formulat e vendimmarrjes dhe analizat e ndjeshmërisë ................................................ 75 3.11. Analiza e ndjeshmërisë ................................................................................................. 80 3.12. Formimi i kostove ........................................................................................................ 81 3.13. Analiza ekonomike ....................................................................................................... 81 3.14. Analiza financiare ........................................................................................................ 86


5

3.15. Kufizimet dhe mundësitë e përmirësimit të analizës së kosto/përfitimeve ..................... 87 3.16. Raste studimore mbi “Analizën kosto/përfitime” .......................................................... 88 KAPITULLI 4 Vlerësimi i leverdishmërisë së realizimit dhe administrimit të investimeve publike me pjesëmarrjen e financave private...........103 4.1. Qëllimet e vlerësimit ekonomiko-financiar ............................................................... 103

4.1.1. Procesi i planifikimit të investimeve .................................................................... 103 4.1.2. Procesi i rivlerësimit dhe i programimit të investimeve ........................................ 103 4.1.3. Procesi i përzgjedhjes së investimeve .................................................................. 104

4.2. Metodologjia për vlerësimin ekonomiko-financiar ................................................... 105 4.2.1. Përgatitja e planit ekonomiko-financiar paraprak bazë ......................................... 106 4.2.1.1. Qëllimet............................................................................................................ 106 4.2.1.2. Elementët që duhen analizuar gjatë përgatitjes së planit .................................... 107 4.2.1.3. Përgatitjet kryesore për zotërimin e planit ekonomiko-financiar bazë ................ 110 4.2.2. Përgatitja e planit ekonomiko-financiar përfundimtar........................................... 111 4.2.2.1. Qëllimet............................................................................................................ 111 4.2.2.2. Elementët që duhen analizuar dhe qartësuar dhe analiza e risqeve ..................... 112 4.2.2.3. Përpunimet bazë për zhvillimin e planit ekonomiko-financiar ........................... 113 4.2.3. Përcaktimi i skenarëve që paraqesin rentabilitetit financiar më të mirë ................. 114 4.2.3.1. Qëllimet............................................................................................................ 114 4.2.3.2. Përpunimet bazë në lidhje me skenarët bazë të individualizuar.......................... 114

4.2.4. Të dhënat dhe supozimet me ndjeshmëri më të madhe ......................................... 115 4.2.4.1. Analiza e kërkesës ............................................................................................ 115 4.2.4.2. Supozimet për aktualizimin e flukseve të arkës ................................................. 115

4.3. Aneksi “Përgatitja e bilancit parashikues ose e planit ekonomiko financiar” ......... 118 4.4. Aneksi “Pasqyra tip për përgatitjen e planit ekonomiko- financiar” ...................... 125

4.4.1. Pasqyra tip të llogarisë ekonomike - Faza 1 ....................................................... 125

4.4.2. Pasqyra tip për llogaritjen e flukseve të arkës - Faza 1 ......................................... 126 4.4.3. Pasqyra tip të Llogarisë ekonomike - Faza 2 ........................................................ 127 4.4.4. Pasqyra tip të Gjendjes pasurore - Faza 2 ............................................................. 128 4.4.5. Pasqyra tip e flukseve të arkës - Faza 2 ................................................................ 129

KAPITULLI 5 Shfrytëzimi i financave private për realizimin e veprimtarisë së investimeve publike ......................................................................... 130 5.1. Hyrje ........................................................................................................................... 130 5.2. Mënyrat e financimit të investimeve publike ............................................................ 130

5.2.1. Financimi tradicional .................................................................................... 131 5.2.2. Financat inovative ........................................................................................ 131 5.2.2.1. Tregu i kapitaleve ...................................................................................... 131 5.2.2.2. Kapitalet private: financa e projektit dhe partneriteti publik - privat ................ 132

5.3. Financimi i projektit dhe partneriteti publik-privat ................................................ 133 5.3.1. Llojet e projekteve ........................................................................................ 135 5.3.2. Vlerësimi paraprak mbi projektet ................................................................... 136 5.3.3 Grupet kryesore të risqeve .............................................................................. 138


6

5.3.4. Itinerari vendimmarrës në shfrytëzimin e kapitaleve private .............................. 140 5.3.4.1. Objektivat për t’u arritur nëpërmjet përdorimit të kapitaleve private ................ 140 5.3.4.2. Vlerësimet e leverdishmërisë dhe mundësia e kryerjes ................................... 141

5.4. Parakushtet e përdorimit të kapitalit privat sipas skemave të financimit ............... 142 5.4.1. Avantazhet dhe disavantazhet e shfrytëzimit të kapitaleve private ..................... 143 5.4.2. Avantazhet .................................................................................................. 143 5.4.3. Disavantazhet .............................................................................................. 145

5.5. Përmbledhje mbi “Vlerësimin e projekteve të investimeve publike” ....................... 146 5.5.1. Procedurat e vlerësimit ................................................................................. 146 5.5.2. Analiza kosto/përfitime ................................................................................. 147 5.5.2.1. Analiza financiare ...................................................................................... 149 5.5.2.2. Analiza ekonomike .................................................................................... 149

5.5.3. Analiza e ndjeshmërisë ............................................................................................ 155

KAPITULLI 6 INFRASTRUKTURA UJORE NË BASHKINË E KAMZËS. ................... 156 6.A. Ujësjellësi, të përgjithshme .......................................................................................... 156 6.B. Analiza paraprake ........................................................................................................ 156 6.C. Ujësjellësit civilë - nevojat ........................................................................................... 156 6.D. Popullsia, kategoritë dhe ligjet e rritjes ........................................................................ 158 6.1. Opsionet e zhvillimit të projektit .................................................................................. 159

6.1.1. Përmbledhje e opsioneve të zhvillimit të projektit ................................................ 159 6.2. Vlerësimi financiar ..................................................................................................... 160

6.2.1. Hyrje ................................................................................................................... 160 6.2.2. Fokusi i analizës financiare të projektit ................................................................ 161 6.2.3. Parametrat makro-ekonomikë themelorë që merren në konsideratë ...................... 161

6.3. Kostot kapitale dhe mënyra e financimit .................................................................. 162 6.3.1. Kostot kapitale .................................................................................................... 162 6.3.2. Financimi i projektit prioritar ............................................................................... 162

6.4. Projektimi i kostove të funksionimit në të ardhmen ................................................. 163 6.4.1. Bazat për projektimin e kostove të funksionimit .................................................. 163 6.4.2. Përmbledhje e projektimit të kostove të funksionimit ........................................... 164

6.5. Implikimi i tarifave .................................................................................................... 164 6.5.1. Politika për mbulimin e kostove dhe strategjia e tarifimit ..................................... 164 6.5.2. Projektimi i nivelit të tarifave .............................................................................. 164 6.5.3. Krahasimi i niveleve të tarifave ekzistuese ........................................................... 167

6.6. Mundësia e përballimit të rritjes së projektuar të tarifave ...................................... 168 6.6.1. Bazat për përcaktimin e mundësisë së përballimit ................................................ 168 6.6.2. Të ardhurat familjare ........................................................................................... 168 6.6.3. Mundësia e përballimit të shërbimeve të ujësjellësit dhe ujërave të zeza .............. 169

6.7. Pozicioni financiar i ndërmarrjes së ujësjellës-kanalizimeve ................................... 170 6.7.1. Pamja e përgjithshme ........................................................................................... 170 6.7.2. Përfitimi .............................................................................................................. 170 6.7.3. Detyrimet për shërbimin e borxhit ....................................................................... 171 6.7.4. Gjendja e rrjedhjes së parasë ................................................................................ 172

6.8. Vlerësimi ekonomik ................................................................................................... 172 6.8.1. Metoda e vlerësimit ekonomik ............................................................................. 173 6.8.1.1. Objektivat e vlerësimit ...................................................................................... 173


7

6.8.1.2. Mundësitë e kostove të kapitalit ........................................................................ 173 6.8.1.3. Vlerësimi i çmimit ekonomik ............................................................................ 173

6.8.2. Kostot e projektit të propozuar .............................................................................. 173 6.8.2.1. Kostoja kapitale ................................................................................................ 173 6.8.2.2. Kostot e funksionimit ....................................................................................... 173

6.8.3. Përfitimet e projektit ............................................................................................... 174 6.8.3.1. Përfitimet kryesore nga sigurimi i furnizimit të sigurt me ujë të pastër .............. 174 6.8.3.2. Përfitimet e shëndetit ........................................................................................ 174 6.8.3.3. Rritja në potencialin e zhvillimit ....................................................................... 175 6.8.3.4. Justifikimi i projektit ........................................................................................ 175

KAPITULLI 7 KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME ................................................. 186 7. Konkluzionet kryesore .................................................................................................. 186 7.1. Bazat e vlerësimit të investimeve ............................................................................... 186

7.1.2. Bazat e matematikës financiare dhe analiza e investimeve ................................... 187 7.1.3. Analiza kosto/përfitime, vlerësimi ekonomiko-financiar i investimeve ................ 188 7.1.4. Vlerësimi i investimeve publike me pjesëmarrjen e financave private .................. 189 7.1.5. Angazhimi i financave private në investimet publike ........................................... 189

7.2. Rekomandimet kryesore ............................................................................................ 190 7. 3. Aneksi A .................................................................................................................... 192

7.3.1. Vlera aktuale neto (VAN) .................................................................................... 192 7.3.2. Norma e rentabilitetit të brendshëm (IRR) ........................................................... 192 7.3.3. Raporti përfitime/kosto (P/K) .............................................................................. 192

7.4. Aneksi B ...................................................................................................................... 196 7.4.1. Norma e zbritjes financiare .................................................................................. 196 7.4.2. Norma sociale e zbritjes ....................................................................................... 196

8. FJALORTH ............................................................................................... 198

9. SUMMARY ................................................................................................ 203

10. BIBLIOGRAFIA ..................................................................................... 208


8

QËLLIMI, OBJEKTIVAT DHE OBJEKTI I STUDIMIT, METODA

DHE REZULTATET E PRITSHME TE TIJE 1.1 QËLLIMI I PUNIMIT

Studimi i sistemit te vlerësimit të leverdishmërisë ekonomiko-financiare për realizimin dhe administrimin e investimeve publike. Punimi synon te analizoj procesin dhe procedurat e programimit, monitorimit dhe vlerësimit të projekteve investuese si të pushtetit qendror ashtu edhe të atij vendor. Gjithashtu punimi do te analizoj projektet me partneritet financiar publik-privat si një instrument i ri i financimit te investimeve ne vendin tone. Studimi fokusohet kryesisht në: i) Njohjen e aspekteve kryesore te vlerësimit te investimeve. Ne përputhje me politikat e financave publike, kuadrin ligjor për investimet punimi sjell, problemet e vendimmarrjes për investime publike, metodat e vlerësimit te investimeve dhe analizën e projekteve. ii) Bazat e matematikës financiare në funksion të analizës së investimeve. Ndryshe nga një transaksion ekonomik, një transaksion financiar përgjithësisht karakterizohet nga fakti që dy flukset (nga shitësi tek blerësi dhe anasjelltas) nuk

janë të njëkohshëm, kështu që bën të ndiqet nga lindja e një pozicioni detyrimi dhe një pozicioni të drejte, kjo do të thotë, si rrjedhojë, që “e mira” e shitur, ose

kapitali i huazuar nga dhënësi tek marrësi, mund të përdoret nga ky i fundit për një periudhë kohe të negociuar në aktin e transaksionit; në fund të kësaj

periudhe, debitori duhet të shlyejë gjithë kapitalin e marrë, të cilit duhet t’i shtojë një sasi parash plus, të përkufizuar interes, që paraqet në thelb koston e

operacionit (domethënë të borxhit).

Matematika financiare shërben si një instrument i rëndësishëm ne analizën financiare ne përgjithësi te një ndërmarrje apo te një enti publik dhe ne veçanti ai

ndihmon ne analizën e investimeve.

iii) Analizën kosto/përfitime: vlerësimi ekonomiko-financiar i investimeve Analiza kosto përfitim shërben si një tregues i rëndësishëm ne drejtim te marrjet se një vendimi sa me racional për një investim te caktuar. Në punim shtjellohen disa modele te disa vendeve te ndryshme qe lidhen me kosto-përfitim. Gjithashtu punimi shpjegon dhe analizon modelin kosto përfitim sipas Komisionit Evropian. Kjo gjë i shërben zhvillimit te proceseve integruese te vendit për tu bere kandidat dhe me vona anëtare i Bashkimit Evropiane. iv) Vlerësimin e leverdishmërisë së realizimit dhe administrimit të investimeve publike me pjesëmarrjen e financave private Studimi, shtjellon nga pikëpamja teorike vlerësimin e leverdishmërisë ekonomiko-financiare në procesin e realizimit dhe të administrimit të infrastrukturave

publike ose me dobishmëri publike të realizuar nëpërmjet formës së partneritetit publik-privat ose me pjesëmarrjen e kapitaleve private. Gjithashtu studimi

analizon disa shembuj konkrete te realizuar ne vendin tone me ane te kësaj metode.

v) Kooperimin dhe zhvillimin e financave private ne drejtim te bërjes se investimeve publike. Sektorit privat mund t’i bëhet thirrje, sipas formave dhe mënyrave të ndryshme, për të luajtur një rol aktiv krahas sektorit publik në financimin e një infrastrukture publike ose në një dobishmëri publike. Ky rol realizohet, kryesisht, në kryerjen e drejtpërdrejt e të gjitha kostove ose e një pjesë të tyre në llogarinë kapitale (pjesë e bilancit publik që u referohet investimeve) dhe/ose operative (të ardhurat dhe shpenzimet në llogarinë kapitale u kundërvihen hyrjet dhe shpenzimet korrente) dhe për të marrë mbi vete një komponent të riskut ekonomiko-financiar që karakterizon projektin për t’u realizuar. Roli aktiv i subjektit privat krahas administrimit shprehet, në pjesën dërrmuese të rasteve, në formimin e një shoqërie ad hoc (Shoqëria e projektit ose Special Purpose Vehicle-SPV) për financimin, realizimin dhe administrimin e projektit të investimit. vi) Programet buxhetore afatmesme dhe efektet ne menaxhimin investimeve publike. Programi buxhetor afatmesëm është një problem i rëndësishëm qe shtjellohet ne pjese te ndryshme të studimit. Programi buxhetor afatmesëm është një qasje e re ne fushën e planifikimit dhe zbatimit te buxhetit për njësite shpenzuese buxhetore. Programi buxhetor afatmesëm (PBA) përfaqëson një revolucion qe i është bere regjimit buxhetor ne vendin tone. Ky program shënon kalimin nga buxhet me inpute ne buxhetin me outpute dhe outcome qe do thotë kalimi nga matja e buxhetit me shpenzime ne matjen e tij me produkte dhe performance. vii) Reformën “Decentralizimi fiskal dhe buxheti i njësive te qeverisjes vendore”. Decentralizmi fiskal është një aspekt i rëndësishëm i vlerësimit te investimeve publike ne nivel vendor. Decentralizimi fiskal është forma më gjithëpërfshirëse dhe më e rëndësishme, ne aspektin ekonomik, qe është e lidhur drejtpërdrejt me buxhetin dhe kryesisht me kryerjen e investimeve ne nivel vendor. viii) Vlerësimin ekonomiko-financiar të projekteve të infrastrukturës ujore. Rast studimor: infrastruktura ujore në Bashkinë e Kamzës. Studimi na ofron një shembull konkret për bashkinë Kamez për furnizimin me ujë te pijshëm. Furnizimi me ujë te pijshëm është një funksion ekskluziv i pushtetit vendor dhe për rrjedhojë i gjithë procesi i buxhetimit kapital për këtë sektor kryhet ne pushtetin vendor. Nëpërmjet këtij rasti studimor, studimi ka shtjelluar ne rrafshin praktik te gjithë ciklin e prognozimit dhe kryerjes se investimit publike ne sektorin e ujit te pijshëm. ix) Implementimin e standardeve dhe praktikave Evropiane ne vlerësimin e investimeve si pjese e rrugës drejt integrimit Evropian.

1.2 OBJEKTIVAT DHE OBJEKTI I PUNIMIT:

Objektivi i kryesor i punimit: Objektivi kryesor i punimit është rritja e efektivitetit te investimeve publike ne njësite publike ne varësi qendrore dhe vendore si dhe implementimi i standardeve dhe praktikave Evropiane për këtë çështje.

Objekti i studimit

Studimi do te këtë si objekt kryesor investimet publike ne njësite publike ne varësi të pushtetit qendror dhe atij vendor.

Objektiva specifike: 1: Te analizoje disa nga doktrinat dhe praktikat e ndjekura ne fushën e investimeve publike. Trajtimi i koncepteve bazë të investimeve publike, përkufizimeve, vlerësimi dhe analiza e tyre.

2: Te studioje teknikat e vlerësimit të leverdishmërisë së investimeve ne përgjithësi dhe ato të investimeve në sektorin publik, ne veçanti.

3: Te analizoje fazat nëpërmjet të cilave duhet të kalojë vlerësimi ekonomik i një projekti investimi.

4: Te studioje dhe analizoje llogaritjen e përftimeve dhe të kostove që rrjedhin nga projekti i investimit.

5: Te studioje dhe analizoj procesin e përzgjedhjes së investimeve.

6: Te analizoje dhe te sjelle shembuj dhe praktika te dobishme mbi mënyrën e zbatimit të projekteve me partneritet financiar publik-privat, të konsideruar si një risi në financimin e investimeve me dobishmëri publike.

7: Te analizoje efektet aplikative te teorive të paraqitura për leverdishmërinë e nëpërmjet një rasti studimor të Bashkisë Kamzës.


9

Koncepti me i rëndësishëm ne përgatitjen, analizën dhe vlerësimin e investimeve është se; gjithmonë ekziston një numër alternativash te ndryshme për zgjidhjen e një problemi. Rralle ndodh qe për një problem te ketë një zgjidhje te vetme. Normalisht, një zgjidhje mund te jete me e mira nder një numër te caktuar alternativash te mundshme. Prandaj është e rëndësishme te identifikohen alternativat e ndryshme (opsionet) për realizimin e një investimi dhe te kryhet me kujdes analiza e tyre përpara se te behet zgjedhja e alternatives se preferuar.

Analiza e alternativave është një pjese shume e rëndësishme e analizës se investimit. Qëllimi i zhvillimit te opsioneve alternative është qe te ndihmoj ne gjetjen e një zgjidhjeje efektive dhe ekonomike te përdorimit te fondeve, qe përmbush rezultatet e dëshiruara dhe objektivat e ndërhyrjes me investimin. Punimi “Vlerësimi i leverdishmërisë ekonomiko-financiare për realizimin dhe administrimin e investimeve publike. Studim rasti”, synon që atyre, të cilët duhet të vlerësojnë propozime të ndryshme për investime, qoftë individuale, sipërmarrëse apo publike, t’u japë një gamë metodash për t’i përdorur në varësi të situatave të ndryshme që u paraqiten.

Bazuar ne sa me sipër, si objekt kryesor studimi do te jene: i) Investimet publike, përkufizime dhe koncepte rreth tyre ii) Matematika financiare dhe përdorimi i saj ne funksion te proceseve vendimmarrëse për investime publike, iv) Miremenaxhimi i investimeve publike ne nivel qendror dhe vendor, v) Investimet publike dhe zhvillimi ekonomik i vendit, si dhe vi) Partneriteti publik privat si instrument për rritjen e investimeve publike.

1.3 METODOLOGJIA E STUDIMIT

Vlerësimin e leverdishmëri ekonomiko-financiare për administrimin e investimeve publike e kemi parë në dy aspekte;: aspektin mikroekonomik dhe atë makroekonomik.

Në aspektin mikroekonomik jemi përpjekur të tregojmë se si ndikon investimi publik ne krijimin e kushteve sa me te mira për zhvillimin e biznesit dhe rritjen e mirëqenies se qytetareve. Gjithashtu jemi përpjekur për te evidentuar efekte e investimeve publike ne ofrimin e mallrave dhe shërbimeve publike tek qytetari.

Në aspektin makroekonomik jemi përpjekur të shpjegojmë relacionet që ekzistojnë ndërmjet investimeve publike dhe zhvillimit ekonomik te vendit, variablat e tjerë domethënës që ndikojnë në korrelacionin e tyre. Duhet theksuar se në performancën e investimeve publike faktorët objektivë kanë po aq rëndësi, sa kanë edhe faktorët subjektivë. Menaxhimi është një proces që ndikohet prej njerëzve dhe njëkohësisht ndikon te njerëzit.

Studimi është realizuar duke u bazuar në dy burime të dhënash: burimet e të dhënave primare dhe ato sekondare.

Të dhënat primare janë siguruar kryesisht nëpërmjet pyetësorit, i cili është “përkthyer” në numra dhe mandej është përpunuar dhe përdorur edhe për analizën e mëtejshme të variablave dhe vërtetimin e hipotezave të mundshme.

Burim tjetër për trajtimin e problemit janë dhe të dhënat sekondare, të dhëna të marra, kryesisht nga Ministria e Financave dhe Ministritë e linjës, institucione ndërkombëtare, etj.

Gjithashtu për realizimin e studimit u përdoren:

• Studimet kryesore, te kryera nga institucione dhe autor te ndryshëm vendas dhe te huaj rreth problemeve te investimeve publike, te para nga këndvështrime te ndryshme, si dhe literatura ekzistuese për bazimin teorik te punimit.

• Te dhënat e nevojshme sasiore dhe cilësore.

Për sigurimin e te dhënave sasiore, do te shfrytëzohen ditarët statistikor, raportet dhe analizat periodike te te ardhurave dhe shpenzimeve buxhetore. Te dhënat cilësore sigurohen përmes mënyrës se vlerësimit pjesëmarrës me aktore te ndryshëm qe implikohen ne problemet e investimeve publike.

• Metoda ekonomike statistikore, analiza dhe sinteza krahasuese me qellim evidentimin dhe analizën e faktorëve, qe kane përcaktuar dhe përcaktojnë zhvillimin e reformës se menaxhimit te investimeve publike.

• Metoda e analizës financiare për mbledhjen e fondeve publike si dhe përdorimin efiçient te tyre.

• Metoda matematikore (formula dhe funksione te ndryshme) për përllogaritjet e raporteve te ndryshme ne analizën e pasqyrave financiare.

• Metoda tabelore dhe grafike për krahasimin e te dhënave.

• Metoda e vlerësimit pjesëmarrës dhe ajo e intervistave gjysme te strukturuara.

1.4 REZULTATET E PRITSHME Disa nga rezultatet kryesore te pritshme nga studimi do te jene:

Rezultati 1: Koncepte baze, përkufizime dhe vlerësime për investime ne përgjithësi dhe për ato publike ne veçanti.

Rezultati 2: Një vlerësim i përgjithshëm i reformave të ndërmarra ne fushën e investimeve publike.

Rezultati 3: Një vështrim i përgjithshëm rreth matematikes financiare dhe përdorimi saj ne analizën e investimeve.

Rezultati 4: Analiza kosto-përfitim dhe vlerësimi i investimeve sipas kësaj metode.

Rezultati 5: Pjesëmarrje private ne investime publike dhe efektet e saj.

Rezultati 7: Financat private dhe efekti i tyre ne investimet publike, Partneriteti Publik Privat (PPP).

Rezultati 8: Analize e te gjithë ciklit te investimeve për furnizimin me ujë te pijshëm për Bashkinë Kamez.

Rezultati 9: Drejtimet kryesore te implementimit te standardeve evropiane te menaxhimit te investimeve publike.

1.5 STRUKTURA E STUDIMIT I gjithë punimi është strukturuar në shtate kapituj ku:

Kapitulli i pare, jep bazat e vlerësimit te investimeve. Ne këtë kapitull përshkruhet qëllimi i studimit, objektivat dhe objekti i këtij studimi. Gjithashtu shtjellohen metodat dhe metodologjia e përdorur për kryeje e studimit dhe ne fund te këtij kapitulli jepen rezultatet e pritshme te tije.

Kapitulli i dyte, përqendrohet në matematiken financiare dhe analizën e investimeve.

Kapitulli i tretë, trajton, analize kosto/përfitim dhe vlerësimin e investimeve. Ne ketë kapitull shtjellohen eksperiencat ndërkombëtare rreth këtij modeli, kufizimet dhe mundësitë e përmirësimit te kësaj analize. Gjithashtu jepet edhe një rast studimore rrethe kësaj analize.

Kapitulli i katërt analizon investimet publike dhe pjesëmarrja private. Ne ketë kapitull behet një vështrim mbi vlerësimin ekonomiko financiar te investimeve publike dhe pjesëmarrjes private si dhe përgatitja e bilancit parashikues ose e planit ekonomiko-financiar.

Kapitulli i peste, trajton financat private dhe investimet Ne ketë kapitull si nënçeshtje te tjera trajton; i) financimi i projekteve dhe partneritete publik-privat, ii) parakushtet e përdorimit të kapitalit privat sipas skemave të financimit të projektit dhe iii) vlerësimi i projekteve te investimeve publike.

Kapitulli i gjashte, cikli i plote i zgjedhjes, miratimit dhe zbatimit te investimeve. Rasti studimore, furnizimi me ujë te pijshëm ne Bashkinë Kamez.

Në fund në kapitulli e shtate, jepen Konkluzione dhe Rekomandimet, të cilat janë të lidhura ngushtësisht me problemet që evidentohen gjatë punimit


10

KAPITULLI 1

Bazat e vlerësimit të investimeve

Në sintezë, të vlerësosh një investim do të thotë të përcaktosh dhe të vendosësh nëse dhe kur është e leverdishme, për subjektin iniciues, të investojë kapitalin e vet në një iniciativë sipërmarrëse, me qëllim që të nxjerrë një përfitim, duke verifikuar që ky përfitim është i arritshëm, për qëndrueshmërinë e investimit. I përcaktuar kështu, përkufizimi evidenton probleme të ndryshme, në lidhje me saktësimin e termave të shfrytëzuar në përkufizim, në kufizimin (ose zgjerimin) e objektit të analizës, në krijimin e instrumenteve dhe të procedurave konceptuale dhe praktike nëpërmjet të cilave realizohet vlerësimi. Prandaj, në radhë të parë, vendoset objektivi i dhënies së disa përkufizimeve lidhur me temën e vlerësimit të investimeve, duke paraqitur më tej, problematikën që ka të bëjë me përcaktimin e instrumenteve dhe të procedurave konceptuale dhe operative të vlerësimit.

1. Hyrje në vlerësimin e investimeve

Nisja e një studimi mbi vlerësimin e investimeve evidenton vështirësi të paevitueshme. Çështja fillestare me të cilën duhet përballur është përkufizimi i vlerësimit të investimeve dhe, ndër kohë, përcaktimi i spektrit të studimit. Me vlerësim të investimeve mund të kuptojmë procesin nëpërmjet të cilit arrihet në përcaktimin e përfitimit, të shprehur në terma monetarë1, që rrjedhin nga realizimi i një projekt investimi. Investimi është një përdorim kapitali për blerjen e të mirave, materiale ose jo materiale, për të realizuar një projekt që ka për qëllim të prodhojë një përfitim për subjektet investuese2. Nga përkufizimi rezulton se koncepti i investimit ka të bëjë me përdorimin e kapitalit në projekte investimi. Projektet mund t’u përkasin si realizmit të investimit në të mira materiale, realizimi i komplekseve prodhuese, veprave të ndërtimit, infrastrukturës dhe të ngjashme, ose mund t’u përkasin blerjeve ose studimit për realizimin e të mirave jo materiale si marka, patenta, vepra me natyrë të përgjithshme. Këto të mira investimi mund të klasifikohen si të ndërmjetme, domethënë të mira që kanë për qëllim të realizojnë një proces transformimi të lëndëve të para (input ose faktorë prodhues) në produkte të gatshme (output). Prandaj leverdishmëria për realizimin e investimit shprehet në lidhje me pasurinë e gjeneruar nëpërmjet procesit të transformimit që duhet vënë në krahasim me blerjen në treg të produkteve të gatshme, në krahasim me realizimin e tyre nëpërmjet projektit të investimit (në këtë rast flitet për zgjedhjen ndërmjet “prodhoj” apo “blej”, mbi këtë çështje të shihet Williamson, 1975). Prandaj të mirat e investimit janë të mira që blihen me qëllim të gjenerimit të një fitimi nëpërmjet një proces transformues, që mund të cilësohet si një proces i transformimit prodhues. Në këtë sferë lëviz edhe punimi përkatës, domethënë sfera brenda së cilës vlerësohet leverdishmëria e blerjes (investimit) të të mirave që janë të nevojshme për një transformim prodhues, me qëllim gjenerimin e pasurisë për subjektet realizuese të investimit. Procesi i vlerësimit ka për qëllim të përcaktojë pasurinë e gjeneruar, ose të përcaktojë

1 Në këtë disertacion do të merren në shqyrtim, ekskluzivisht, teknikat e vlerësimit të tipit monetar, domethënë teknikat që shprehin përftimin monetar që rrjedh nga realizimi i investimit. Gjithashtu të mundshme, të evidentuara në literaturë dhe të shfrytëzuara në praktikën operative, teknikat e vlerësimit jo monetar (për shembull vlerësimi shumëkriterësh) që arrijnë në një përcaktim të avantazhit ose të disavantazhit që rrjedh nga realizimi i një investimi në shprehje jo monetare. Fjala është për një bashkësi praktikash, ndër të tjera, për vlerësimet e të mirave publike dhe të mirave mikse, të eksternalitetit, të të mirave ambientale etj. 2 Edhe në këtë rast, përfitimi duhet kuptuar i shprehur në terma monetare të fitimit (si krahasim i komponentëve pozitivë me komponentët negativë të të ardhurës), ose si fluks financiar (si krahasim ndërmjet të hyrave dhe daljeve të parasë), ose si pasuror (si variacion i vlerës së gjendjes së kapitalit në dispozicion të subjektit iniciues dhe/ose realizues të investimit).


11

pasurinë e konsumuar, duke dhënë gjithashtu tregues në lidhje me leverdishmërinë e investimit të konsideruar në vetvete, ose të vënë në krahasim me investimet alternative, me qëllim të zgjedhjes së investimit që mundëson të gjenerojë nivelin më të madh të pasurisë. Por në vlerësimin e investimeve janë të nevojshme, thellime jo vetëm në lidhje me nivelin e pasurisë së gjeneruar nga investimi, por edhe në lidhje me qëndrueshmërinë e projektit, në shprehje financiare dhe në shprehje të evidentimit të përdorimit të kapitalit në realizimin e projektit, duke vendosur kështu në raport pasurinë e krijuar me kapitalin e përdorur për krijimin saj. Vlerësimi i investimeve, duke u nisur nga tema e përcaktimit të pasurisë së gjeneruar nga projekti i investimit objekt vlerësimi, e zgjeron analizën në aspekte të tjera të vlerësimit, si në qëndrueshmërinë financiare të investimit, produktivitetin e prodhuar nga investimi, krahasimi ndërmjet pasurisë dhe rentabilitetit të gjeneruar nga investimi dhe pasurisë dhe rentabilitetit të gjeneruar nga investimet alternative. Duhet shënuar se analiza teknike mbi realizueshmërinë, ose të zgjedhjes së teknikës më të mirë prodhuese, nuk është pjesë e objektivave të këtij disertacioni; ky vlerësim jepet siç kryhet tashmë në praktikë. Gjithashtu, vlerësimi që ka të bëjë me realizueshmërinë ose jo realizueshmërinë e investimit bazohet, në këtë studim, vetëm mbi vlerësimin e leverdishmërisë, të shprehur në terma monetarë, të realizimit të investimin në favor të subjektit iniciues/realizues të investimit; domethënë konsideron vetëm efektet monetare të drejtpërdrejta që rrjedhin nga realizimi i investimit. Prandaj studimi ynë nuk merr në konsideratë temën e përcaktimit të leverdishmërisë, të shprehur në terma monetare, për realizimin e investimit për efekt të përcaktimit të ndikimit të investimit mbi kolektivin; domethënë në këtë studim nuk merren në konsideratë efektet monetare indirekte që rrjedhin nga realizimi i investimit1. Nuk trajtohen praktikat e tjera që konsiderojnë transformimin në mjete monetare të efekteve indirekte mbi sistemin ekonomik që rrjedhin nga realizimi i investimeve, për shembull praktikat që kanë të bëjnë me përcaktimin e vlerës monetare të eksternaliteteve2 - të efekteve të jashtme, që kanë të bëjnë me një avantazh apo me një kosto që rrjedh prej të tretëve nga një transaksion tregu - pozitiv ose negativ të prodhuar nga një investim; edhe këto praktika, megjithëse shumë të rëndësishme, shkojnë tej objektivave të këtij punimi.

1.1. Qëllimi dhe objektivat e vlerësimit

Vlerësimi mund të përkufizohet si një procedurë krahasimi i të hyrave dhe i daljeve monetare dhe/ose ekonomike si pasojë e realizimit të një investimi. Vlerësimi mundëson të kontrollohet realizueshmëria (mundësia) ekonomike, financiare dhe pasurore3 e investimit, të

1 Në lidhje me efektet monetare të tërthorta të sjellim ndër mend, për shembull, rritjet e zënies me punë, rritjen e nivelit të formimit profesional, avantazhin e veprimtarive ekonomive të gjeneruara, efektet e numrit të turistëve dhe të ngjashme, që rrjedhin nga realizimi i një investimi. Mbi këtë temë të shihet, ndërmjet të tjerëve, Schuitz, 1963, Thurow, 1970, Blaug, 1970, Imboden, 1978, Pierantoni, 1986, Bulgarelli et al., 1990, Checchi, 1999, Belli, 2001. 2 Me eksternalitet do të kuptojmë efektet dytësore të një prodhimi që, edhe pse nuk rrjedhin nga sistemi i çmimeve të tregut, gjenerojnë një ndryshim në mirëqenien e komunitetit. Në rast se ky ndryshim (variacion) është pozitiv (ka shenjë pozitive) do të kemi eksternalitet pozitiv (të mendojmë për shembull eksternalitetet pozitive të prodhuara nga një pyll në shprehje të mbrojtjes së territorit nga përmbytjet hidrogjeologjike); në rast se ky ndryshim (variacion) është negativ (ka shenjë negative) do të kemi eksternalitet negativ (të mendojmë eksternalitete negative të prodhuara nga ndotjet e prodhuara nga një veprimtari industriale). Në të dy rastet efektet e variacionit të mirëqenies së kolektivitetit (komunitetit) nuk vlerësohen nga sistemi i çmimeve të tregut, pasi eksternalitetet nuk rrjedhin nëpërmjet sistemit të çmimeve (domethënë nuk ka kërkesë dhe ofertë eksterna-

litetesh). Prandaj, me qëllim të vlerësimit të investimeve industriale, janë të mundshme për përcaktimin monetar të efekteve të jashtme të gjeneruara nga investimi dhe që nuk kalojnë nëpërmjet sistemit të çmimeve të tregut. Mbi këtë temë mund të shihni Marshall, 1899, Pigou, 1932, Coase, 1937, Coase, 1960; per una rassegna, Bresso, 1993, Pierce et al., 2001. 3 Mbi përcaktimin e realizueshmërisë ekonomike, financiare dhe pasurore të shihen paragrafët e veçantë të këtij


12

evidentojë pasurinë që rrjedh nga realizimi i investimit dhe të zgjedhë, ndërmjet alternativave të ndryshme, atë më të leverdishme1; në këtë aspekt, investimi është një tërësi veprimtarish ekonomike që presupozon përdorimin e burimeve për të nxjerrë përfitime të mëvonshme në kohë, me burime dhe përftime në përgjithësi të shprehura në mjete monetare. Vlerësimi i investimeve është një proces që i referohet një periudhe kohe të gjatë, pasi efektet ekonomike, pasurore dhe financiare të investimit përcaktohen vit pas viti, gjatë të gjithë harkut kohor në të cilin manifestohen efektet e tij. Vlerësimi i një projekt investimi mund të shprehet nëpërmjet një gjykimi të leverdishmërisë së pjesshme dhe nëpërmjet një gjykimi të leverdishmërisë së plotë: - Gjykimi i leverdishmërisë së pjesshme presupozon vlerësimin e investimit kur ky realizohet nga vetë ndërmarrja; vlerësimi kryhet duke veçuar investimin nga veprimtaria totale e ndërmarrjes (në këtë rast përdoren, kryesisht, teknikat e analizës dhe të shpërndarjes së kostove që rrjedhin nga disiplinat e tjera të ndërmarrjes). - Gjykimi i leverdishmërisë së plotë presupozon vlerësimin e investimit kur ky është i pavarur; në këtë rast investimi identifikohet me ndërmarrjen që e projekton dhe e realizon, për shembull në kuadrin e projekteve të ndërmarrjes, në vijueshmëri ose për t’u realizuar nga e para, të planifikuar në formë shoqërie ose konsorciumi (në këtë rast shfrytëzohen, kryesisht, me mbizotërim, teknikat e analizës së bilancit). Si në gjykimin e leverdishmërisë së pjesshme, ashtu edhe në gjykimin e leverdishmërisë së plotë duhet të aplikohet parimi i vlerësimit diferencial, domethënë parimi sipas të cilit investimi duhet të vlerësohet mbi bazën e rezultateve që në mënyrë të pavarur gjeneron, duke i veçuar këto rezultate nga rezultat e gjeneruara nga investimet e tjera të realizuara tashmë nga vetë ndërmarrja2. Megjithëse koncepti i përgjithshëm investimit rezulton i njohur për cilindo, e konsiderojmë të dobishme të japim disa përcaktime formale të tij. Qëllimi është përcaktimi i kufijve të shpjegimeve, duke qartësuar në fillim lidhjet me disiplinat e tjera menaxheriale, si dhe duke dhënë një qëndrim fillestar mbi aspektet e shumta që karakterizojnë një investim dhe praktikat e mundshme të analizës së tij.

1.1.2. Përkufizimi i investimit

Ekzistojnë mundësi të ndryshme përkufizimi të termit “investim”. Për shembull, mund të themi thjeshtë që një investim është përdorimi i një shume parash për të marrë një fitim. Ndërsa një përkufizim më i saktë është i quajturi “përkufizim kontabël”, që pohon: “një investim është një ngurtësimi i një pjese të pasurisë së ndërmarrjes në “të mira të kapitalit fiks” duke marrë në konsideratë vetëm investimet që i përkasin ngurtësimit të një pjese të pasurisë së ndërmarrjes në të mira të quajtura “kapitali fiks”. Për rrjedhojë, këto investime duhen vështruar si rritje e kapitalit të ndërmarrjes përballë një shpenzimi dhe kjo edhe si destinacion permanent i burimeve për periudha afatgjata, përfitimet e të cilave parashikohet që do të kthehen në ndërmarrje për kohë po aq të gjata. Për të sjellë një shembull të këtij lloj investimi, le të mendojmë blerjen e një makinerie dhe impianteve prodhuese, të impianteve ndihmëse të prodhimit (për shembull, impiante për magazinimin e materialeve ose

studimi. 1 Edhe në këtë rast flitet për leverdishmëri në shprehje të krijimit të pasurisë. 2 Të mendojmë, për shembull, rastin e realizimit të një impianti të ri në një ndërmarrje në aktivitet. Vlerësimi i investimit duhet të kryhet nëpërmjet gjykimit të leverdishmërisë së pjesshme, duke veçuar nevojat për kapital dhe rezultatet që rrjedhin vetëm nga investimi i planifikuar, nga investimet në funksionim në ndërmarrje. Vetëm në këtë rast do të mundësohet vlerësimi në mënyrë të pavarur i investimit. Kjo praktikë, e përkufizuar edhe si praktika stand alone, mundëson të ndajë investimet ndërmjet tyre me qëllim të vlerësimit veçmas; megjithatë vihet re se vlerësimi i investimeve, së bashku, mund të lejojë të përcaktojë më mirë efektet reciproke (sinergjinë) ndërmjet investimeve, për shembull, në shprehje të përfitimit (ose të humbjes) të prodhimit të përbashkët, ekonomia e shkallës etj. Me qëllim të mënyrës së sugjeruar në vijim do të ndiqet mënyra e tipit stand alone.


13

të impianteve termike), të fabrikave prodhuese e kështu me radhë. Një tjetër përkufizim i mundshëm i investimit është ai i ashtuquajtur praktik: një investim është një transformim i burimeve financiare në të mira të aftë për të formuar strukturën prodhuese të ndërmarrjes. Ky përkufizim i referohet më shumë përdorimit konkret të investimit, që, përballë sigurimit të burimeve financiare, i mundëson ndërmarrjes të zotërojë të mira të dobishme për të realizuar veprimtarinë e saj prodhuese. “Ngurtësimi i një pjese të pasurisë së ndërmarrjes në të mira afatgjata” ose “përdorimi i një shume parash për të marrë një të ardhur”. Investimet kryesisht i përkasin ngurtësimit të një pjese të pasurisë së ndërmarrjes në të ashtuquajturat aktive afatgjata. Ato duhen nën-kuptuar si rritje e të mirave kapitale përballë një shpenzimi dhe, si rrjedhojë, duhen kuptuar si destinacion i përhershëm i burimeve për periudha të gjata kohore, përfitimet e të cilave parashikohet që do të kthehen në ndërmarrje në intervale kohore po aq të gjata. Investimet e tipit financiar, për shkak të specifikave të tyre, zënë një vend të veçantë në disi-linat menaxheriale dhe, kështu, do të meritonin një trajtim të posaçëm. Megjithatë ato paraqesin ngjashmëri të konsiderueshme me investimet operative nga këndvështrimi i modeleve matematikore të përdorura, dhe meqenëse nuk do të konsiderohen objekt tipik i analizës në paraqitjen e këtij studimi, mund të përdoren si shembuj. Një investim mund ta përkufizojmë, në mënyrë sintetike, si një “këmbim i sigurisë me pasigurinë” ku siguria shprehet nga shuma që investohet sot, ndërsa pasiguria shprehet nga shuma e të ardhurave vjetore të pritshme nga investimi. Ky këndvështrim vë në dukje një nga aspektet kryesore të investimeve që shprehet nga “risku”. “Një investim është një projekt që, përballë një absorbimi të caktuar burimesh sot, krijon mundësinë e gjenerimit të të ardhurave në të ardhmen”. “Vëmë në balancë” një dalje sot nga arka me një seri të hyrash të ardhshme të arkës, sipas skemës së mëposhtme:

Problemi i vlerësimit të investimeve është ai i të kuptuarit se cilat nga dy pjatat e balancës peshon “më rëndë”. Nga përkufizimi rezulton që një investim karakterizohet nga prezenca e flukseve të arkës që kanë një manifestim kohor të ndryshëm. Për rrjedhojë, për të vlerësuar leverdishmërinë ekonomike të një investimi (me qëllim për të vendosur nëse investimi duhet kryer ose jo) është e nevojshme të dimë të krahasojmë të hyrat e arkës me daljet e arkës që paraqiten në kohë të ndryshme, sipas skemës së mëposhtme:

Problemi zgjidhet duke i bërë “homogjene” flukset e arkës nëpërmjet konvertimit në flukse

Paraqitja kohore dhe dimensionale e investimit

C2

C1 C3

C4

CT

Koha

C0

Dalja sot Përfitimet e ardhshme të gjeneruar nga investimi

C0 C1, C2... CT


14

arke të krahasueshme, sikur të gjitha këto flukse të shfaqeshin në të njëjtin moment. Instrumenti për t’i bërë të krahasueshme flukset e arkës me shfaqje kohore të ndryshme është Vlera aktuale (VA), siç jepet në skemën e mëposhtme:

1.2 Ç’është një investim?

Një investim është një përdorim burimesh monetare për një periudhë afatgjatë përballë të cilit supozohet: - rikuperimi i parasë të investuar fillimisht (rikuperimi i investimit); - një produktivitet mbi shumën e investuar në përputhje me kohëzgjatjen dhe me riskun e operacioni (kthimi i investimit).

1.2.1. Llojet kryesore të investimeve

Le të rendisim disa lloje kryesore të investimeve, që i dallojmë kryesisht për qëllimet që e shtyjnë ndërmarrjen për t’i konkretizuar: - investime zgjerimi (ose ekspansioni): rritje e aftësisë prodhuese; - investime zëvendësimi: zëvendësimi i impianteve ose i pajisjeve në përfundim të kohëzgjatjes fizike të tyre; - investime racionalizimi (ose modernizimi): zëvendësimi i impianteve me të tjera teknologjikisht më të avancuara; - investime përtëritjeje (inovacione): prodhimi i produkteve të reja ose modifikimi i atyre ekzistuese; - investime ergonomike: përmirësimi i ambienteve të punës. Dallimet ndërmjet investimeve të listuara nuk duhen kërkuar vetëm në diversitetin e qëllimeve të analizës, por kryesisht në mënyrat e vetë analizës dhe në saktësinë e modeleve matematikore si mbështetje e vendimmarrjeve. Në veçanti, vlerësimi i flukseve ekonomike dhe financiare të pranishme në një investim mund të paraqesë karakteristika shumë të ndryshme në varësi të llojit të investimit. Ndryshimet ndërmjet investimeve të sapo paraqitura janë të ndryshme, sigurisht, analiza e secilit lloj të këtyre investimeve është e ndryshme sipas vetë objektit mbi të cilin përqendrohet, por të ndryshme janë edhe mënyrat e analizës si dhe të besueshmërisë së modeleve matema-tikore të përdorura në raste të ndryshme për vendimmarrjen përfundimtare (domethënë të kryerjes ose të moskryerjes së investimit). Për shembull, le të shqyrtojmë një investim ekspansioni ose një investim zëvendësimi:

C2

C1 C3

C4

CT

Koha

C0

VA (C1)

VA (C2)

VA (CT)


15

zakonisht ndërmarrja është në gjendje të vlerësojë me saktësi ndryshimet (në terma të produktivitetit, të kostos etj.) që ndodhin në sistemin prodhues nga modifikimi i impianteve ekzistuese. Në të kundërt, në rastin e një investimi ergonomik ose të një investimi inovacioni, vështirësia qëndron në vlerësimin, në terma monetarë, të përfitimeve që rrjedhin nga një ambient pune më komod ose pasojat e adoptimit të një teknologjie inovative mbi performancën e ndërmarrjes.

1.2.2. Përkufizimi matematikor i investimit

Për të përfunduar me këtë hyrje, përmendim të ashtuquajturin përkufizim matematikor të investimit, që mund të jepet në dy forma, nga të cilat e dyta është më e zgjeruar sesa e para: - “konsiderohet investim “çdo ngjarje ekonomike” që mund të përshkruhet nëpërmjet një fluksi arke”; ose - “konsiderohet investim “një operacion i transferimit në kohë të burimit”, i karakterizuar nga mbizotërimi i daljeve monetare neto në një fazë fillestare dhe i hyrjeve monetare neto në një fazë të mëtejshme, me pritshmërinë që të hyrat të shpërblejnë mjaftueshëm daljet.

1.2.3. Klasifikimi i investimeve

Mund të përshtaten kritere të ndryshme klasifikimi për të individualizuar grupe të rëndë-sishme investimesh:

Kriteri i të detyruarit

- investim i detyrueshëm: ndërmarrja mund të vlerësojë leverdishmërinë e investimit alternativ, por, në fund të fundit, duhet të zgjedhë një. Për shembull, në lidhje me një kushtëzim ligjor, mund të jetë e detyruar të zgjedhë nëse e realizon vetë (në ekonomi) një impiant të përpunimit të mbeturinave të veçanta, apo t’ia besojë administrimin e tyre një ndër-marrjeje të jashtme. - investim opsional (jo i detyrueshëm): në këtë rast, me gjithë prezencën e alternativave të ndryshme të investimit, ndërmarrja edhe mund të heqë dorë për të realizuar investimin.

Kriteri i marxhinalitetit

- investim marxhinal: ky lloj investimi nuk modifikon në mënyrë thelbësore pozicionin e riskut të ndërmarrjes ose pozicionin e saj në krahasim me konkurrentët në të njëjtin treg. Shembull tipik është një investim zëvendësimi. Për investimet e këtij lloji modelet matema-tikore dhe teknikat formale të analizës janë jashtëzakonisht të domosdoshme dhe, si rrjedhojë, përdoren shpesh; - investim strategjik: në këtë rast, investimi bën pjesë në një plan afatgjatë duke patur si objektiv modifikimin e ndërmarrjes në raport me konkurrentët e vet. Për shembull, bëjnë pjesë në këtë kategori investimet në teknologjinë e avancuar ose në veprimtaritë e veçanta të studim-kërkimit. Për këtë lloj investimi, analiza rezulton mjaft e ndërlikuar, përveç vështirësive të parashikimit të evolucionit brenda sektorit ose të paraqitjes së parashikimeve në shprehje sasiore.

Kriteri i pavarësisë

- projekte investimi të pavarura: dy investime konsiderohen se janë të pavarura kur realizimi i njërit nuk influencon tjetrin. Për rrjedhojë, ato paraqiten si dy alternativa investimi, ndërmjet të cilave ndërmarrja eventualisht mund të zgjedhë; - projekte investimi të varura dhe të kushtëzuara: dy investime janë të varura kur, në përgjithësi, realizimi i njërit kushtëzon vlerësimin e tjetrit. Prandaj në këtë rast, dy investimet nuk mund të shqyrtohen veçmas. Në veçanti, thuhet që dy investime janë të kushtëzuara kur njëri nuk mund të kryhet nëse në fillim nuk realizohet investimi tjetër. Shembull tipik është një


16

investim në software në një PC (Personal computer) që nuk mund të kryhet nëse më parë hardware i PC nuk ka parametrat e duhura.

Kriteri i fluksit të arkës Mënyra e mundshme, e fundit, për të klasifikuar investimet lidhet specifikisht me ecurinë e fluksit total të tyre të arkës. Dallohen, në veçanti, katër raste: - Point Input - Point Output (PIPO): në këtë rast, investimi sjell një dalje të vetme monetare dhe një hyrje të vetme përfundimtare (për shembull, blerja dhe pastaj shitja e tokave). - Point Input - Continuos Output (PICO): në këtë rast, përballë një dalje fillestare, investimi jep vetëm të hyra në fazën e ardhshme (për shembull blerja e një makinerie prodhuese). - Continuos Input - Point Output (CIPO): në këtë rast, investimi sjell një seri daljesh të njëpasnjëshme në fazën e parë dhe në vijim vetëm një hyrje (përgjithësisht të konsiderueshme) në fazën përfundimtare (për shembull ndërtimi dhe më tej shitja e një fabrike). - Continuos Input - Continuos Output (CICO): në këtë rast, faza fillestare parashikon një numër të caktuar daljesh të njëpasnjëshme, ndërsa faza finale parashikon një numër të caktuar të hyrash të njëpasnjëshme (shembull tipik është funksionimi i zakonshëm i impianteve prodhuese). Shembull

Vitet PICO CIPO PIPO CICO

P1 K2 P K P K P K 0 - 100 - 10 - 81 - 35 1 30 - - 10 - - - 20 2 30 - 30 - - - 15 - 3 30 - - - - - 20 - 4 30 - - - 137 - 30 - 5 30 - - - - - - -

Skemat në vijim ilustrojnë flukset e arkës të sapo përshkruara nëpërmjet diagrameve kronologjiko-financiare:

1 P: Përfitim 2 K: Kosto

t

PIPO

t

PICO

t

CIPO

t

CICO


17

1.3. Probleme vendimmarrëse

Në shumicën e rasteve, procesi i analizës së investimeve realizohet jo mbi një investim të vetëm, por mbi një bashkësi projektesh investuese. Atëherë bëhet fjalë, në thelb, për të marrë dy lloje vendimesh: - seleksionimi: duhet të zgjidhet ndërmjet investimeve të ndryshme alternative; - preferenca: duhet të përcaktohet një seri investimesh në bazë të prioritetit të tyre, nga ai që shfaqet më i nevojshëm nga ai që shfaqet i panevojshëm ose i tepërt. Objektivi i procesit të analizës është ai i vlerësimit, në shprehje matematikore (si rrjedhojë ngushtësisht sasiore), e treguesve që paraqesin leverdishmërinë ekonomike ose rentabilitetin e secilit projekt të investimeve, me qëllim të përcaktimit të një renditjeje të caktuar.

1.3.1 Vërejtje mbi metrikën e flukseve të arkës

Në vlerësimin e një bashkësie projekte investimesh, mund të bëjmë dy supozime fillestare thjeshtësuese: - së pari, mund të supozojmë që faza e sigurimit të burimeve dhe faza e funksionimit të tyre (në shprehje si të të ardhurave, ashtu edhe të kostove) të jenë të njëkohshme; - së dyti, mund të supozojmë që përcaktimi i të ardhurave dhe i kostove të jetë i saktë. Në këtë mënyrë, vlerësimi nëse të realizohet ose jo një investim do të “katandisej” thjesht si në përcaktimin e diferencës ndërmjet flukseve hyrëse të parasë dhe flukseve dalëse të parasë, ashtu edhe në krahasimin e diferencave përkatëse. Ndërsa, në fakt, dy supozimet nuk mund të realizohen, kryesisht për dy arsye: - së pari, duhet të mbahet parasysh që kostoja e parasë ndryshon në kohë; - së dyti, çdo model matematikor i përdorur, edhe pse i sofistikuar, kurrë nuk mund të jetë i mënjanuar nga pasaktësitë. Në lidhje me modelet matematikore për analizën e investimeve, sigurisht ai më i përdoruri u referohet të ashtuquajturave flukse të arkës. Në bazë të kësaj metode, një investim mund të përshkruhet nëpërmjet daljeve dhe hyrjeve, që ndodhin në periudha kohe përsëritëse, në krahasim me një arkë fillestare hipotetike. Në mënyrë të veçantë (do ta shohim gjerësisht në vijim), në fazën fillestare të investimit mbizotërojnë daljet, përveç që kryhen shpenzime fillestare për të realizuar investimin, kryhen edhe kosto shtesë për aktivizimin; ndërsa në fazat e mëtejshme, kur investimi fillon të japë efektet e veta, ndodhin si daljet, lidhur pikërisht me funksionimin e investimit, ashtu edhe daljet, që korrespondojnë me kostot e paevitueshme të shfrytëzimit (për shembull, mirëmbajta e makinerive).

1.3.2. Vlera ekonomike e kohës

Dalja fillestare dhe flukset e arkës të gjeneruara nga një investim shfaqen në kohë të ndryshme dhe, si rrjedhojë, nuk mund të krahasohen në mënyrë të drejtpërdrejtë. Në tregun financiar ekzistojnë investime të ndryshme të mënjanuara nga risku, domethënë që japin një kthim nominal të sigurt, prandaj: Një euro e disponueshme sot vlen më shumë se sa një euro e disponueshme nesër!

Shembull Supozojmë se zotërojmë një shumë fillestare prej 45.000 euro që mund ta shpenzojmë për të kryer një investim X që kërkon një seri daljesh fillestare të barabartë me 45.000 euro dhe që do të gjenerojë pas një viti (me saktësi) një shumë parash të barabartë me 47.000 euro. Është e leverdishme ta ndërmarrim këtë investim? Vlera e një investimi lind nga krahasimi. Kostoja oportune e kapitalit është rentabiliteti që do të merrej duke investuar në një projekt alternativ në tregun e kapitaleve duke patur të njëjtin nivel risku si projekti/investimi që jemi duke vlerësuar.


18

Në rastin tonë një investim i sigurt, i mënjanuar nga risku shprehet nga blerja e bonove të thesarit. Supozojmë që përfitimi (yield) mbi bonot e thesarit të jetë 3,5%. Kur një investim është i leverdishëm?

Investimi alternativ i sigurt

- Norma e rentabilitetit 3.5% - Nëse investojmë sot 45.000 euro, pas një viti do të disponojmë një shumë të barabartë me 46.575 euro (45.000 * (1 + 0.035). Eurot e disponueshme pas një viti paraqesin shumën e eurove të disponueshme sot. Nga krahasimi nxjerrim që është e leverdishme të investojmë në projektin X për të patur 47.000 euro pas një viti. Është vetëm krahasimi me projektet alternative që kanë të njëjtin risk që çon në mundësinë e vlerësimit nëse një projekt prodhon ose jo vlerë. Flukset në hyrje (hyrjet) dhe në dalje (daljet) mund të jenë si të tipit ekonomik ashtu edhe të tipit financiar; jo vetëm, por si dalje, meqenëse investimi mund të zgjatë në kohë, është e domosdoshme të llogaritet edhe kostoja e përdorimit të kapitalit. Gjithnjë, duke iu referuar flukseve të arkës, mund të japim tri përkufizime të rëndësishme: - fluksi i arkës: fluksi monetar i gjeneruar nga investimi, në hyrje ose në dalje në krahasim me një arkë hipotetike; - fluksi neto i arkës: shuma algjebrike e të hyrave dhe e të dalave që manifestohen në një moment të caktuar kohe; - fluksi neto gjithsej i arkës: tërësia e flukseve neto të arkës të gjeneruar nga një investim gjatë periudhës së plotë të jetës së tij. Fluksi gjithsej neto i arkës së një investimi mund të përshkruhet thjeshtë nëpërmjet të ashtuquajturit diagrami kronologjik-financiar, i paraqitur në skemën e mëposhtme. Në praktikë paraqiten, në raport me një aks kohor, në të cilin momenti t=0 është momenti kur “nis” investimi, të gjitha flukset e arkës (CF, cash flow) të evidentuara gjatë periudhës së investimit: CF i caktuar do të paraqitet nga një shigjetë drejt lart pasi korrespondon me një hyrje (CF pozitiv) dhe nga një shigjetë drejt poshtë pasi korrespondon me një dalje (CF negativ). Prandaj, në shembullin e paraqitur në figurë, vihet re që investimi prodhon një dalje të konsiderueshme në fillim dhe në vijim një numër të caktuar hyrjesh, me madhësi të ndryshme nga njëri moment në tjetrin. Si rregull, edhe pse flitet për fluks gjithsej neto të arkës, thjeshtë flitet për flukse të arkës, duke mënjanuar kështu dy mbiemrat: është konteksti që ndihmon për të kuptuar se çfarë i referohemi, pasi një “fluks arke që manifestohet në momentin t” është domosdoshmërisht një fluks neto i arkës, ndërsa në kundërt, një “fluks arke që paraqet një investim” është qartësisht një fluks gjithsej neto i arkës.

?

t

Daljet fillestare të arkës

Hyrjet e ardhshme të parashikuara të arkës

Metodat e vlerësimit ekonomik


19

1.3.3. Aspektet organizative të procesit vendimmarrës

Procesi që çon një ndërmarrje në zgjedhjen e një ose më shumë projekteve investuese është mjaft kompleks, pasi nuk kufizohet vetëm në një fazë të analizës dhe të vendimmarrjes, por përfshin edhe fenomene të bashkëveprimit shoqëror dhe negocimit politik. Procesi kompleks mund të artikulohet në tri faza: 1. procesi vendimmarrës; 2. komunikimi organizativ; 3. post audit dhe kontrolli i rezultateve. Në çështjet në vijim do të përshkruhen në mënyrë të detajuar fazat e ndryshme.

Faza 1: procesi vendimmarrës

Përveç përdorimit të modeleve matematikore për analizën e një projekt investimi, është e rëndësishme të individualizohen se cilat janë informacionet e nevojshme për analizën dhe, pasi bëhet kjo, mbizotërojnë në mënyrë të veçantë: - në fazën e kërkimit të informacioneve, është e rëndësishme të merren në konsideratë si aspektet cilësore (konsiderata strategjike, në shprehje të inovacioneve dhe të njohurive), ashtu edhe aspektet sasiore (kostot dhe të ardhurat e administrimit të investimit); - ndërsa në fazën e studimit të informacioneve është mirë të përfshihen të gjitha rolet dhe njësitë organizative që janë në gjendje të japin sugjerime dhe analiza të konsiderueshme, duke mundësuar kështu integrimin e eksperiencës dhe opinioneve të ndryshme. Kërkesat kryesore për një proces efikas të studimit të informacioneve janë si vijon: - plotësia e informacioneve, - saktësia e vlerësimit të informacioneve, - mundësia e të maturit, në sensin që duhet gjithmonë t’u referohemi madhësive të matshme; - përcaktimi i kostos së procesit të analizës së investimit. Ndërsa nga këndvështrimi konkret, studimi i informacioneve, mund t’u përshtatet strategjive të ndryshme: - passive searching: kufizohet në shfrytëzimin e informacioneve tashmë në zotërim ose që mund të nxirren lehtësisht, pa sforco ose pa shpenzime të konsiderueshme; pra është metoda më e thjeshtë dhe më pak e kushtueshme; - organization searching: kërkimi i informacioneve kryhet i plotë, nëpërmjet diskutimeve me ekspertë të veçantë për fushat më të interesuara që lidhen me ndikimin e investimit (për shembull, nëse synohet të investohet në teknikë, do të jetë e dobishme të konsultohemi me ata që merren me prodhimin); - professional searching: duhen konsultuar ekspertë të jashtëm të sektorit (të ashtuquajturit konsulentë);

+

-

CF5

CF4

CF3

CF2 CF2 CF1

t 0

CF0

1 2 3 4 5


20

- trap searching: informacionet nxirren nga subjekte të jashtme që eventualisht kanë lidhje me investimin (për shembull furnitorët e pajisjeve); - active searching: informacionet nxirren nga subjekte të jashtme që janë të interesuara (për shembull furnitorët strategjikë të pajisjeve) dhe si rrjedhojë bashkëpunojnë drejtpërdrejtë në procesin vendimmarrës.

Faza 2: komunikimi organizativ

Performanca e ndërmarrjes si rezultat i investimit dhe mundësitë konkurruese duhet të shpërndahen brenda organizatës. Për shembull, nëse synohet të investohet në politikat e mbrojtjes së ambientit, është e nevojshme që përgjegjësit e marketingut të programojnë një fushatë publicitare që këtë aspekt ta theksojnë pranë klientëve. Është e rëndësishme që të gjitha departamentet të jenë dakord mbi rëndësinë që u atribuohet performancave të evidentuara. Për shembull, mund të kuptohet që funksioni prodhues mat fleksibilitetin e një investimi (për shembull zgjedhja për të prodhuar një tip të ri produkti) në shprehje të kohës së konfiguracionit (setup) të impiantit të ri (domethënë të kohës së nevojshme për të pajisur makineritë kur ndryshon produkti për t’u realizuar), ndërsa qëllimi strategjik mat fleksibilitetin thjeshtë si “aftësi për të realizuar çfarëdo produkti”.

Faza 3: post audit dhe kontrolli i rezultateve Kjo fazë është ajo e vështrimit kritik të rezultateve të realizuara në fakt në mënyrë që t’i mundësohet ndërmarrjes për të aktivizuar procesin e të nxënit organizativ rreth veprimtarisë së analizës së investimeve. Kërkohet, në thelb, të përmirësohet procesi i analizës dhe vendimmarrjes në mënyrë përmirësuese, duke pakësuar gabimet dhe duke rritur aftësitë dhe eksperiencën e të gjithë operatorëve që merren me procesin. Për të parën, post audit mundëson të vlerësohen dy faktorë kryesorë: - performanca faktike e investimit, - korrektësia e modaliteteve të analizës së investimit. Që kjo fazë të ketë sukses, është e nevojshme që, në fazën e analizës së investimeve (si rrjedhojë para vendimit për ta realizuar ose jo), të respektohen dy kushte të rëndësishme: duhet të përcaktohen më parë objektivat që synohet të arrihen nëpërmjet investimit dhe, gjithashtu, duhet të përcaktohet evolucioni i ambientit në të cilin ndërmarrja do të operojë. Në fund, në konkluzion të fazës së post audit, mundësohet të ndërmerren aksione eventuale korrigjuese: - në rastin e projekteve të veçanta, mund të modifikohen rregullat e administrimit; - ndërsa, në rastin, e investimeve që bëjnë pjesë në projekte më të gjera dhe komplekse, mund të modifikohen planet e aktivizimit të investimeve të mëtejshme. Është e rëndësishme të nënvizojmë që post audit nuk duhet të shfrytëzohet për qëllime inspektimi apo kontrolli, domethënë me qëllim të vlerësimit të qëndrimeve të atij që propozon investimin, pasi duhet gjithmonë të mbahet parasysh që rezultatet vlerësohen nga shumë parametra, jo fort të saktë dhe kryesisht variabël në kohë. Nëse do të bëhej ky gabim, do të ekzistonte rreziku i kundërshtimit të mëtejshëm të propozimit të investimit. Në fund, disa vështirësi në veprimtaritë e post audit paraqiten nga faktorët e mëposhtëm: - synohet të kontrollohen formalisht vetëm investimet më kritike për ndërmarrjen; - analiza e kostove lidhur me investimet përgjithësisht është shumë komplekse; - evolucioni i ambientit operativ të ndërmarrjes është variabël në kohë; - kostoja e vetë procesit të post audit është shpesh shumë e lartë. - meqenëse shumë investime janë mjaft unike në llojin e tyre, bëhet e vështirë të ekstrapolohen, nga post audit mbi to, të rregullave vërtetë të përgjithshme; - ekziston një frekuencë e shpeshtë për kooperim të mangët ndërmjet njësive organizative të angazhuara; - siç është theksuar më parë, shpeshherë rezulton që sinjalizime të mundshme, nga ana e


21

menaxherëve të ndërmarrjes, gabimet e bëra të kontribuojnë për të shkurajuar pjesëmarrësit në post audit.

1.3.4. Orientimi i “leximit”

Leximi menaxherial jo gjithmonë merr vëmendjen e duhur në fazat para dhe pas procesit të vendimmarrjes. Në të kundërt, në rastet më të shpeshta përqendrohen mbi modelet matematikore dhe teknikat numerike për t’u përdorur për analizën dhe të nxjerrë tregues të dobishëm për procesin vendimmarrës. Ka arsye të ndryshme për këtë “qëndrim”: - në radhë të parë, proceset e vendimmarrjes në fakt rezultojnë pak të standardizuara, sepse varen nga shumë faktorë përgjithësisht variabël nga rasti në rast; - në radhë të dytë, tradicionalisht modelet e analizës së investimeve rrjedhin nga veprimtari financiare sesa menaxheriale. Në përgjithësi, mund të individualizojnë disa praktika për studimin e procesit në praktikën menaxheriale: - përcaktimi i procedurave formale: analizohen disa procedura formale, të përdorur nga një kampion mjaft i gjerë ndërmarrjesh; në këtë mënyrë, përcaktohet një lloj manuali i investimeve. Problemi i këtij veprimi është që ai domosdoshmërisht duhet të limitohet në procedura të standardizuara (për shembull, mënyra e përcaktimit të normave të interesit), ndërsa nuk mund t’i referohemi aspektit të qëndrimit dhe të funksionit organizativ, që ka rëndësinë e vet, por domosdoshmërisht ndryshon nga rasti në rast; - studimi i rasteve dhe përgjithësimi: kampioni i interesit këtë herë është i limituar në pak raste, por që studiohen në formë më të thelluar. Në këtë mënyrë duhen analizuar edhe aspektet më pak formale të procesit (në të kundërt me metodën e mëparshme), edhe pse në vijim përgjithësisht është shumë e vështirë t’i përgjithësosh, domethënë të caktosh një model mjaft të përgjithshëm për të qenë i dobishëm për rastet e analizuara. - mbikëqyrja dhe simulimi i qëndrimit të menaxherit: këtë herë analizohet një rast unik, nga i cili nxirren tregues dhe sugjerime shumë të sakta. Por është e natyrshme, që vlefshmëria e modelit është e kufizuar në kushte të veçanta të kontekstit ekonomik dhe organizativ në të cilin menaxheri operon.

1.4. Struktura e procesit vendimmarrës

Mund të përcaktojmë katër faza kryesore në të cilat mund të zbërthehet procesi vendimmarrës, të argumentuar si dhe paraqitura në figurën e mëposhtme. 1. Faza e parë është ajo e identifikimit si e problemit në vetvete, ashtu edhe e mundësive që gjenden. 2. Faza e dytë parashikon analizën e vërtetë të investimeve, në të cilën: - individualizohen treguesit që paraqesin leverdishmërinë ekonomike ose rentabilitetin e projekteve të investimit; - shprehen në terma kryesisht monetare, vlerat e impakteve që investimet do të kenë mbi ndërmarrjen ose komunitetin; - përcaktohet objektivi përfundimtar në të cilin synohet të arrihet. 3. Faza e tretë konsiston në seleksionimin në të cilin bëhet investimi; bëhet fjalë për një seleksionim paraprak pasi ai duhet të ndiqet domosdoshmërisht nga autorizimi i organeve kompetente. 4. Pasi sigurohet autorizimi, investimi implementohet, të cilin e ndjek një fazë kontrolli që kryhet në mënyrë dinamike, domethënë investimi “aktivizohet” (pra po prodhon efektet e veta, pozitive apo negative si të jenë), ose statistikisht në fund të investimit (post audit).


22

1.4.1. Nivelet organizative të angazhuara

Procesi vendimmarrës mund të lokalizohet në nivele të ndryshme organizative, në varësi nëse investimi është strategjik apo marxhinal për ndërmarrjen. Megjithatë, cilado qoftë natyra e investimit, përgjithësisht ekzistojnë dy tendenca të kundërta në aspektin organizativ të procesit vendimmarrës. - e para, është ajo e decentrazimit të vendimmarrjes në nivele operative: kjo zgjedhje motivohet nga fakti që nivelet operative zakonisht kanë një kontakt më të madh me jashtë, përveç kompetencave të nevojshme për të gjykuar vlerën reale të një investimi, - ndërsa, tendenca e dytë është ajo e përqendrimit të vendimmarrjes në një nivel më të lartë: kjo zgjedhje shpjegohet me nevojën e koordinimit të propozimeve të ndryshme dhe funksionet e përfshira, si dhe për të siguruar koherencën strategjike të vendimmarrjes. Një mënyrë për të rikompozuar këtë “divergjencë qëndrimesh” mund të jetë ajo për të siguruar një procedurë vendimmarrjeje të tipit të mëposhtëm: - së pari, menaxhimi individualizon objektivat dhe performancën që duhet siguruar; - së dyti, njësitë operative marrin autorizimin për t’i vendosur programet e investimit në funksion të objektivave të parapara; - në fund, vendimi përfundimtar merret nga menaxhimi i nivelit më të lartë, që do duhet të zgjedhë programin e investimit të konsideruar më të leverdishëm. Përballë këtij “kompromisi”, përgjithësisht ekzistojnë kufizime shpesh të paevitueshme, që shfaqen, për shembull, në investimet për inovacione, të cilat kërkojnë bashkëveprim ndërmjet niveleve të ndryshme organizative: - shpesh, top management-it i mungojnë aftësitë teknike të nevojshme për të mundësuar zgjedhjen ndërmjet propozimeve të ndryshme për investime; - jo vetëm, por top management përgjithësisht ka pak kohë për t’iu kushtuar kësaj lloj veprimtarie; - në fund, ndodh rrallë që, tërësisë së investimeve t’u bashkëngjiten edhe propozime alternative që janë refuzuar si dhe arsyet për të cilat janë refuzuar. Ndërsa nëse nuk do të ndodhte kështu, menaxhimi do të duhej të vihej patjetër në kushte të mira për të vlerësuar propozimet e ndryshme që vijnë nga njësitë e ndryshme organizative. Nga e gjitha kjo, arrihet që, në supozimin e delegimit plotësisht nivelit operativ vendimin mbi

Jo

Identifikimi Analiza Seleksionimi Kontrolli

Po

Saktësimi i problemit

Identifikimi i mundësive

Identifikimi i driver të

performancës

Vlerësimi i impakteve

Seleksionimi paraprak

Autorizimi

Implementimi

Kontrolli i rezultateve on line

POST AUDIT

Formimi i funkksionit

objektiv


23

investimet, mund të shfaqet rrisku që niveli operativ nuk realizon analiza të plota dhe të shfaqet problemi i inkoherencës strategjike.

Faktorët që rregullojnë procesin organizativ Për të përfunduar, le të listojmë një seri “variablesh” mbi të cilat menaxhimi mund të veprojë për të planifikuar dhe kontrolluar në mënyrë eficiente procesin vendimmarrës: - përcaktimi i karakteristikave konkurruese për të orientuar propozimet e investimet; - përcaktimi i strukturës formale (për shembull komitete apo borde) për të qeverisur procesin; - përcaktimi i procedurave formale (për shembull manuale të veçanta); - sistemi i matjes së performancës dhe stimulimet e mundshme.

1.5. Metodat e vlerësimit të investimeve

1.5.1. Hyrje

Vendimi nëse duhet të realizohet ose jo një investim i caktuar duhet të mbështetet gjithnjë në përdorimin e metodave të cilat vlerësojnë dhe aprovojnë kryerjen e investimit. Këto metoda duhet të japin disa tregues, të cilët duhet të shërbejnë si për të krahasuar investimin e vetëm me objektivat e strategjisë së ndërmarrjes, ashtu edhe për ta krahasuar me shumë investimeve alternative ndërmjet të cilave ndërmarrja duhet të zgjedhë në përputhje me strategjitë e saj. Përcaktimi i këtyre treguesve do të jetë argumenti i fundit që do të trajtojmë. Metodat e vlerësimit të një projekt investimi rrjedhin nga një analizë si ekonomike, ashtu edhe financiare mbi efektet që realizimi i vetë projektit mund të prodhojë: - analiza ekonomike synon të individualizojë aftësinë e investimit për të prodhuar një përfitim, i cili shpërblen mjaftueshëm kapitalin e investuar; - analiza financiare, kontrollon kryesisht aftësinë e rikuperimit të kapitalit që administrimi i investimit mund të garantojë, në mënyrë që të rikthejë likuiditetin e ngurtësuar në investim. Të dyja këto analiza presupozojnë që mund të përcaktohet fitimi neto i ardhshëm që veprimtaria mund të prodhojë. Ky fitim neto duhet kuptuar, në këtë kontekst, thjesht si fluks arke, domethënë si diferencë ndërmjet të ardhurave të ardhshme bruto të veprimtarisë dhe kostove (këto të fundit të kuptuar si dalje reale arke1). Kështu fitimi neto gjithsej i adminis-trimit të investimit do të jetë shuma algjebrike e këtyre flukseve pozitive (të hyrave) dhe negative (daljeve) të arkës. Nevoja për të vepruar vetëm mbi flukset reale të arkës dhe për të mënjanuar, si rrjedhojë, kuotat e amortizimit, lind nga vërejtjet e mëposhtme: - së pari, duhet të mbahet gjithmonë parasysh që amortizimi, edhe pse duke mos qenë një fluks real arke, megjithatë ndikon në mënyrë indirekte mbi të ardhurat, pasi kontribuon në pakësimin e fitimit bruto dhe, si rrjedhojë, për të pakësuar madhësinë e tatimit të llogaritur mbi të; - së dyti, duhet të mbahet gjithmonë parasysh që amortizimi është një metodë kontabile në bazë të së cilës kostoja e një investimi, e kryer në një periudhë të caktuar kohe, në fakt shpërndahet në të gjithë harkun kohor gjatë të cilit investimi është produktiv. Prandaj, kuotat e amortizimit janë vlera matematikore që, në mënyrë simbolike, shërbejnë për të shpërndarë daljen fillestare në shumë periudha administrative. Ndërsa, nëse i referohemi produktivitetit të një investimi, ai përcaktohet, në të ardhmen, nëpërmjet kostove dhe të ardhurave, që do të

1 Ky saktësim është i nevojshëm pasi fjala “kosto” përfshin përgjithësisht zëra të ndryshëm (të mendohet llogaria ekonomike e një ndërmarrjeje): ndërmjet tyre gjenden shpenzimet realisht të kryera nga ndërmarrja, që si rrjedhojë korrespondojnë me dalje reale parash, por gjenden edhe kuotat për shuma amortizimi ose shuma për përllogaritje (rezerva) të ndryshme, që në të kundërt nuk korrespondojnë me dalje konkrete parash. Prandaj në këtë kuptim, kostot për t’u marrë parasysh në vlerësimin e investimeve janë vetëm ato që u korrespondojnë daljeve reale monetare.


24

varen nga kushtet e ndryshueshme të tregut; nisur nga kjo varësi, diferenca e tyre (e ardhura neto) shpesh do të duhet “të sillet në kushtet aktuale” (koncepti i aktualizimit të flukseve të arkës), me qëllim për të mbajtur parasysh pakësimin e vlerës të paraqitur nga likuiditete, që herë pas here, manifestimi i tyre largohet në kohë. Një diskutim i ngjashëm nuk mund të aplikohet për kuotat e amortizimit, pasi ato paraqesin tashmë në vetvete vlera aktuale të cilat janë shpërndarë në kohë. Në këtë kuptim, manifestimi i tyre, i ndodhur në fillim të jetës produktive të investimit, do të kryhet pavarësisht nga luhatjet në kohë të tregut.

1.5.2. “Jeta” e një projekt investimi

Diskutimi mbi të ardhurën neto të ardhshme çon në nevojën e saktësimit të periudhës gjatë së cilës do të zgjasë investimi: domethënë duhet të paraqesim konceptin e jetës ekonomike të investimit prodhues. Kjo mund të përkufizohet si periudhë kohe në të cilën projekti përfundon aftësinë operative. Shkaqet për të cilat një investim përfundon së realizuara aftësinë e tij operative mund të jenë tri: - jeta fizike: “jeta” e investimit përfundon kur vjetrimi i tij çon në pamundësinë e funksionimit të mëtejshëm; - jeta teknologjike: një projekt mund të përfundojë më parë në kohë për shkak të zbatimit të teknikave të reja që e bëjnë më pak konkurrues; - jeta tregtare: në këtë rast, përfundimi i projektit ndodh pasi tregu rezulton “i lodhur” në raport me produktet e veprimtarisë së këtij projekti.

1.5.3. Përcaktimi i kohëzgjatjes së analizës

Investimet në të mira afatgjata kërkojnë vlerësime dhe llogaritje komplekse. Në veçanti, të bësh vlerësime mbi leverdishmërinë ekonomike të investimeve në të mira kapitale, (impiante industriale, infrastrukturë etj.) rezulton mjaft e ndërlikuar, përveç vështirësisë për të parashikuar nivelin e suksesit tregtar të idesë që lidhet me të, edhe për shkak të vështirësisë për të përcaktuar kohëzgjatjen brenda së cilës duhet të shqyrtohet investimi, që do të korrespondonte me jetën e vetë impiantit. Ajo në fakt varet nga jeta fizike e impiantit, por edhe nga mënyra e përdorimit, nga mundësia që mbi treg të shfaqet një impiant teknologjikisht më i avancuar, nga jeta tregtare e produkteve që me të do të realizohen etj. Zakonisht kryhen vlerësime të kujdesshme mbi jetën e makinerisë, duke konsideruar periudhën e jetës më të shkurtër ndërmjet: - jetës fizike, ose periudhës kohore brenda së cilës e mira jep shërbimet bazë sasiore dhe cilësore gjatë ushtrimit të funksioneve të saj; - jetës teknologjike (vjetrimi i drejtpërdrejtë), ose periudhës brenda së cilës teknologjia e përfshirë në të të tejkalohet, duke e bërë të leverdishme zëvendësimin; - jetës tregtare, (vjetrimi indirekt), ose periudha e kohës brenda së cilës produkti i realizuar nëpërmjet investimit hidhet në treg (specifika e lartë e prodhimit të një impianti mund të sjellë vjetrimin e produktit).

1.5.4. Tipologjia e flukseve të arkës

Siç kemi parë tashmë lëvizjet e arkës, të hyra dhe të dala, të gjeneruara nga një investim përkufizohen si Flukse të arkës (respektivisht në hyrje dhe në dalje), ndërsa Fluksi Neto i Arkës, i vlerësuar në një moment të zakonshëm kohe t, formohet nga shuma algjebrike e të hyrave (+) dhe e daljeve (-) që ndodhin në këtë moment. Në mënyrë tipike dallohen tri faza në jetën e dobishme të një investimi: 1) faza fillestare. Për shembull, në rastin e investimit në impiante prodhuese formohet nga blerja dhe nga instalimi. 2) faza e administrimit (funksionimit). Në shembullin e mëparshëm formohet nga


25

veprimtaria e prodhimit dhe e shitjes dhe nga veprimtaritë operative ndihmëse; 3) faza e disinvestimit. Mund të konsistojë në sjelljen në formë likuide të vlerave (fondeve) akoma të ngurtësuara në investim. Është e dobishme të listojmë disa ndërmjet shkaqeve kryesore të të ardhurave dhe kostove të secilës fazë të një investimi operativ si, për shembull, blerja e një impianti për prodhimin. 1. Në fazën fillestare të investimit mundësitë për të kursyer ose kostot e “ndërprera” (të ardhurat) mund të jenë rezultat i: - përdorimit alternativ të burimeve të tepërta (për shembull puna e dorës) e çliruar nga investimi i ri; - mirëmbajtjes së jashtëzakonshme për impiantet e ekzistuese; - vlerës së mundshme të rikuperimit (në fund të jetës së dobishme) të impiantit të zëvendësuar; Kostot e gjeneruara janë rezultat i: - kostos së blerjes së impiantit; - ndryshimit dhe/ose i fuqizimit të impianteve ndihmëse (për shembull për gjenerimin/shpërndarjen e energjisë elektrike etj.); - veprimtarisë paraprake të studimit/projektimit; - kualifikimit të personelit; - instalimit të impiantit; - nevojës së mundshme për kapital shtesë për ushtrimin (gjendje më të mëdha materialesh, të drejta tregtare më të mëdha klientëve si rezultat i rritjes së vëllimit të shitjeve etj.); - gjithashtu mund të evidentohen edhe kosto të tjera, të ashtuquajtura kosto të llogaritura ose “të zhytura”, si përdorimi i terrenit ose i linjave të prodhimit tashmë në pronësi të ndërmarrjes dhe, në përgjithësi, përdorimi i burimeve të tjera të ndërmarrjes, që do të jenë kështu të pashfrytëzueshme për përdorime të tjera fitimprurëse.

2) Në fazën e administrimit (funksionimit) të ardhurat mund të gjenerohen nga: - rritja e vëllimeve të prodhimit; - rritja e çmimeve të produkteve; Kostot që rrjedhin mund të jenë rezultat i: - rritjes/pakësimit në përdorim, si në terma sasiorë ashtu edhe cilësore, të burimeve të punës; - ndërhyrjeve për mirëmbajtje - kohës joaktive dhe/ose për pajisjen e impiantit; - kostove energjetike; - kostove të furnizimit (materiale dhe/ose porosi tek të tretët). 3) Në fazën e disinvestimit është tipike që ndërmarrja të realizojë të ardhura nga vlera e rikuperimit të aktiveve afatgjata ose afatshkurtra lidhur me investimin. Është e rëndësishme, në këtë pikë, domethënia e zërave të kostove që u referohen operacioneve të kryera tashmë në ndërmarrje (në mënyrë të veçantë para se të kryhen analizat). Ato rezultojnë kosto të paeliminueshme në raport me vendimin pasi do të kryheshin në çdo mënyrë, pavarësisht nga vendimi përfundimtar, dhe si rrjedhojë duhen të merren në konsideratë gjatë analizës, edhe nëse i referohen në mënyrë specifike veprimtarisë që lidhet me investimin. Është një kosto e “zhytur”, për shembull, kostoja e projektimit të një produkti të ri që një ndërmarrje dëshiron të paraqesë në treg, nëse projektimi porositet para se të kryhet analiza e investimit. Kjo mund të ndodhë pasi vetëm nëpërmjet projektimit është e mund të llogariten të ardhurat, kostot dhe daljet e nevojshme lidhur me hedhjen e produktit të ri:


26

megjithatë, ndonëse projekti lidhet në mënyrë evidente me veprimtarinë e investimit, kostoja e tij rezulton e paevitueshme pasi do të kryhej me çdo kusht, si në rastin kur ndërmarrja vendos të investojë, ashtu dhe në rastin kur investimi do të refuzohej.

1.5.5. Hipoteza thjeshtëzuese

Për të përcaktuar kriteret e përshtatshme për vlerësimin e investimeve, është e nevojshme të bëjmë disa supozime thjeshtëzuese që në thelb lehtësojnë inkuadrimin matematikor të problemeve të ndryshme. Kostoja e një investimi shfaqet përgjithësisht në një hark kohor të shkurtër, me një seri fluksesh negative të arkës. Për thjeshtësi, kjo dalje shprehet si një shifër e vetme totale, e përqendruar në një moment të caktuar që është në përputhje me fillimin e jetës ekonomike të investimit. Ndërsa, për sa i përket jetës ekonomike të investimit, ajo përgjithësisht përputhet me periudhën e kohës gjatë së cilës e mira ezauron (shteron) plotësisht vlerën e saj ekonomike. Nëse nuk do të bënim këtë lloj supozimesh, përgjithësisht thjeshtëzohet duke konsideruar koston e investimit si diferencë ndërmjet kostos totale të kryer fillimisht dhe vlerës së mbetur në fund të periudhës së funksionimit të investimit, por me kujdesin që kjo “vlerë e mbetur” të “aktualizohet” në mënyrë të përshtatshme1. Gjithashtu një trajtim mjaft i ngjashëm duhet bërë për fluksin e arkës në lidhje me të ardhurat neto: këto të fundit, në fakt, në mënyrë tipike manifestohen në periudhat e ardhshme, sipas shpërndarjes variabile në kohë, ndërsa është e nevojshme t’i paraqesim nëpërmjet një vlere

mesatare që supozohet se do të manifestohen në momente të përcaktuara saktësisht, të shpërndara në mënyrë uniforme në kohë (për shembull në fund të çdo muaji ose të çdo viti).

1.6. Analiza e projektit

Mund të individualizojmë tri faza për sa i përket procesit të analizës së një projekt investimi: - së pari, është dukshëm e nevojshme të përshkruhet projekti i investimit në çdo aspekt të tij teknologjik: do të duhet të përcaktohet kostoja e investimit, eventualisht neto nga vlera e mbetur e aktualizuar dhe numri i viteve të supozuara të jetës ekonomike. Për sa i përket në mënyrë të veçantë kostos së investimit, do të duhet të bëhet kujdes për të përfshirë të ashtuquajturat kosto të zhytura (sunk cost), domethënë kosto që janë kryer më parë me qëllim “të hapjes rrugë” të investimit të ardhshëm; - së dyti: duhet të kryhet një studim që mundëson grumbullimin në mënyrë sistematike të të dhënave në përkatësi të projektit si dhe të të dhënave në lidhje me administrimin e tij. Në mënyrë tipike, do të duhet të përcaktohej koha e instalimit (domethënë koha e nevojshme derisa impianti mund të fillojë prodhimin e vërtetë) dhe ciklin e qarkullimit financiar të investimit (domethënë kohën e nevojshme derisa kapitali i investuar në kostot e administrimit duhet të rikthehet nëpërmjet të ardhurave); - vetëm pas këtij momenti mund të fillojë analiza e vërtetë: ajo duhet të përcaktojë të ardhurat neto të ardhshme në periudha të ndryshme, pa mbajtur parasysh kuotën e amortizimit. Prandaj paraqitja e përgjithshme e metodave për vlerësimin ekonomik të investimeve bazohet kryesisht në analizën e të ardhurave që mund të prodhojë funksionimi i investimit. Kjo analizë mund të zhvillohet sipas metodave sasiore, ashtu metodave cilësore. - metodat sasiore: përcaktimi i rentabilitetit të ardhshëm studiohet me anë të shqyrtimit të efekteve direkte që ai paraqet mbi kapitalin e investuar. Eventualisht, mund të zgjerohet studimi duke shqyrtuat aftësinë e përgjithshme të prodhimit të të ardhurës, duke vënë në dukje edhe parashikimet mbi kohëzgjatjen; - metodat cilësore: në këtë rast, analiza ka të bëjë kryesisht me përcaktimin e shpërndarjes

1 Koncepti i aktualizimit do të trajtohet gjerësisht në vijim të temës.


27

në kohë të të ardhurave të ardhshme. Në të dyja rastet arrihet në disa parime të përgjithshme që duhet të plotësohen me qëllim që investimi mund të konsiderohet i kënaqshëm. Këto parime përmblidhen në paragrafët vijues.

1.6.1. Parimet sasiore

Mund të përmendim tri parime kryesore të tipit sasior: - periudha e rikuperimit (zëvendësimit) të kapitalit të investuar: funksionimi i investimit duhet të jetë i tillë që të mundësojë zëvendësimin e kapitalit të investuar për një periudhë kohe mundësisht sa më të shkurtër. Mund të konsiderohet që risku lidhur me investimin (domethënë rreziku se mund të mos merret një rentabilitet i mjaftueshëm për të shlyer daljet) të jetë drejtpërdrejt proporcional me kohën e rikuperimit; - rentabiliteti i kapitalit të investuar: funksionimi duhet të mundësojë prodhimin e të ardhurave neto të mjaftueshme për të garantuar një fitim të kënaqshëm të kapitalit të investuar; - jeta ekonomike e investimit: rentabiliteti i një investimi lidhet në mënyrë të drejtpërdrejtë me numrin e herëve me të cilat të ardhurat neto të funksionimit do të evidentohen në kohë.

Jeta ekonomike shpesh është më e shkurtër se jeta fizike!

1.6.2. Parimet cilësore

Në këtë rast mund të përmendim parimin e vetëm fondamental, lidhur me kohën e realizimit të të ardhurave të ardhshme: funksionimi i investimit duhet të jetë në gjendje që të prodhojë të ardhura që evidentohen në kohë mundësisht sa më afër momentin kur është kryer dalja fillestare. Në fakt, është e natyrshme, që periudha e ngurtësimit të këtyre të ardhurave është një dukuri sigurisht negative për ndërmarrjen, pasi mund të çojë në pamundësi për të financuar iniciativa të tjera.

Konkluzione Në përfundim, analiza e investimeve duhet të marrë parasysh daljet fillestare (pra aktuale) dhe një seri të ardhurash të ardhshme. “Problemi” është që, në shprehje financiare, këto flukse arke (përkatësisht në dalje dhe në hyrje) nuk janë të krahasueshme të paktën deri në një përpunim paraprak që mban parasysh vlerën më të madhe të një likuiditeti aktual që paraqitet në krahasim me të njëjtin likuiditet të disponueshëm në të ardhmen. Si rrjedhojë ky “përpunim paraprak” duhet në thelb të aktualizojë shumat e ardhshme, duke nisur nga një normë interesi e paracaktuar, nëpërmjet metodave për të cilat do të flasim në vijim, në varësi të mekanizmave të kapitalizimit. Metodat klasike të vlerësimit që përdoren më shpesh listohen më poshtë dhe përshkruhen në vijim: a) metoda që nuk mbajnë parasysh vlerën aktuale:

t0 t1

t t2 t3 t4 t5

Jeta ekonomike e projektit

Horizonti kohor i investimit


28

- pay back period, - return on investment. b) metoda që mbajnë parasysh vlerën aktuale: - present value, - profitability index, - discounted cash flow. c) metoda të tjera: - metoda MAPI, - metoda të bazuara mbi kërkime operative.

1.7. Metoda që nuk mbajnë parasysh vlerën aktuale

1.7.1. Pay back period (PBB)

Kjo metodë përcakton periudhën e rikuperimit, domethënë kohën e nevojshme derisa shuma e të ardhurave neto të funksionimit të barazojë vlerën e kapitalit të investuar. Në rastin më të thjeshtë të ardhurat vjetore konstante, për këtë periudhë evidentohen lehtësisht duke pjesëtuar shumat e investimit me atë të të ardhurave vjetore konstante. Është e qartë që investimi për t’u preferuar është ai, ndërmjet alternativave të ndryshme, me kohën e rikuperimit më të vogël; në veçanti, është e këshillueshme që kjo periudhë kohe të rezultojë edhe më e vogël sesa limiti i fiksuar në objektivat e ndërmarrjes. Kjo metodë ka avantazhin e shprehjes së shpejtësisë së mbulimit të daljeve të kryera për investimin, prandaj konsiderohet jashtëzakonisht e përshtatshme veçanërisht në ato raste kur është e rëndësishme të mbahet nën kontroll likuiditeti i ardhshëm. Në të kundërt, kjo metodë ka të metën se nuk mban parasysh rentabilitetin e përgjithshëm të investimit, jetën ekonomike të tij, të shpërndarjes në kohë të të ardhurave të ardhshme: ajo, në fakt, injoron gjithçka ndodh pas periudhës së rikuperimit.

1.7.2 Return on investment (ROI)

Kjo metodë përcakton rentabilitetin e kapitalit të investuar duke iu referuar fitimeve ose kursimeve të nxjerra, pa mbajtur parasysh amortizimet. Fitimi i ardhshëm shprehet në dy mënyra, si shumë e të ardhurave vjetore të nxjerra gjatë jetës së plotë ekonomike të investimit ose në shprehje të të ardhurës mesatare vjetore. Në rastin e dytë, veçanërisht kur ekzistojnë shumë investime për t’u krahasuar, e ardhura mesatare aktuale duhet llogaritur duke pjesëtuar totalin e të gjitha të ardhurave vjetore me numrin e viteve lidhur me investimin, ndërmjet atyre në dispozicion, që parashikon jetën ekonomike maksimale. Për sa i përket në mënyrë të veçantë rentabilitetit të kapitalit, ai është i barabartë me raportin ndërmjet të ardhurave të ardhshme (ato totale ose ato mesatare vjetore) dhe shumës së kapitalit të investuar. Në fakt, si emërues i këtij raporti është e preferueshme të përdoret i ashtuquajturi investim mesatar, që në përgjithësi mund të merret i barabartë me gjysmën e shumës totale: kjo pasi të ardhurat e ardhshme, në momentin kur vërtetohen, kontribuojnë pjesërisht për rikuperimin e vetë investimit. Duke synuar përzgjedhjen ndërmjet investimeve të ndryshme, natyrisht do të preferohet ai me rentabilitetin më të madh, domethënë preferenca do të shkojë për investimin që presupozon të ardhura më të mëdha me kohëzgjatje të njëjtë. Në thelb, kjo metodë është e ngjashme me atë pay back period, prandaj, në fakt konsiderohet një zgjerim i saj, meqenëse mban parasysh kohëzgjatjen e plotë të jetës ekonomike të investimit. Kufizimi më i madh i kësaj metode qëndron në faktin se injoron periudhat gjatë

të cilave realizohen përfitimet.


29

1.8. Metoda që mbajnë parasysh vlerën aktuale

1.8.1. Present value

Metoda e “present value” përcakton vlerën aktuale të përfitimeve të ardhshme, mbi bazën e një norme interesi të paracaktuar1. Pasi fiksohet një normë interesi, metoda presupozon që të sillen në aktualitet të ardhurat e ardhshme: shuma e vlerave të llogaritura në këtë mënyrë paraqet vlerën aktuale të investimit, nga e cila duhet të zbritet shuma fillestare e investimit. Në këtë mënyrë llogaritet marzhi i përftimit që projekti paraqet në krahasim me normën e interesit të supozuar në fillim. Është e qartë që, duke synuar përzgjedhjen ndërmjet investimeve alternative, do të preferohet investimi me marzhin e përfitimit më të madh. Vlera e kësaj metode qëndron në faktin se mban parasysh të gjithë kriteret përgjithësisht të konsideruara të nevojshme për vlerësimin e investimeve. Por përballë kësaj, pika e dobët e metodës në fjalë qëndron në nevojën e të fiksuarit apriori të normës së interesit: duke fiksuar një normë shumë të lartë do të përfundonim në përshtatjen e një politike të kundërt me investimet, ndërsa anasjelltas, një normë shumë e ulët mund të nxisë periudha të gjata kohore për të ndërmarrë investime të reja.

1.8.2. Profitability index

Metoda e treguesit të leverdishmërisë është në thelb identike me atë të mëparshmen, jo për faktin që kryen krahasime ndërmjet investimeve alternative në bazë të të ashtuquajturit treguesi në përqindje të leverdishmërisë: kjo e fundit është e barabartë me raportin ndërmjet vlerës aktuale të të ardhurave dhe vlerës së investimit. Është e qartë që një investim do të jetë aq më i mirë sa më i madh të jetë treguesi i leverdishmërisë së tij. Prandaj vlejnë të njëjta konsiderata, në shprehje të vlerave dhe të metave, të evidentuara për metodën e vlerës aktuale.

1.7.3. Discounted cash flow

Kjo metodë (e quajtur shpeshherë “metodë financiare”) është në thelb një rast i veçantë i metodës së present value, pasi aplikohet kur dobishmëria margjinale (diferenca ndërmjet vlerës aktuale dhe kostos së investimit) të një investimi rezulton zero. Në fakt, në këtë situatë të veçantë kjo metodë detyrohet të mbajë parasysh se cilat janë periudhat e ardhshme të arkëtimeve dhe të vlerave të tyre aktuale të ndryshme. Ajo përshtat një praktike me tentativa (prova), që në fakt paraqet edhe të vetmin kufizim, që shprehet nga vështirësia e aplikimit.

1.9. Metoda të tjera

Në krahasim me metodat e përmendura më sipër, ekzistojnë edhe metoda të tjera që paraqesin supozime të ndryshme operative ose zgjerojnë fushën e variabëlve për t’u marrë në shqyrtim. Argumentojmë, në mënyrë të veçantë, dy metoda.

1.9.1. Metoda MAPI

Metoda MAPI studion investimet e zëvendësimit, duke përdorur module (tabulate) të përgatitura duke u nisur nga supozime të veçanta. Duhen studiuar dy kosto specifike që i atribuohen secilës makineri duke analizuar ecurinë kohore gjatë periudhës së jetës ekonomike të vetë makinerisë. - kostoja e parë është e tipit rritës, pasi lidhet me inferioritetin operativ që manifestohet në kohë për shkak të vjetrimit të makinerisë, ashtu edhe të inovacioneve teknologjike të

1 Mbi argumentin e “normës së interesit” dhe “të aktualizimit” të shumave të parasë do të qëndrojmë gjerësisht në vijim.


30

pranishme në makinën zëvendësuese; - ndërsa kostoja e dytë është e tipit zvogëluese, pasi paraqet koston e kapitalit të angazhuar ose për t’u angazhuar në investim. Mbahet parasysh, në fakt, zakonisht mekanizmi i amortizimit, për të cilin kostot e kapitalit të investuar pakësohen gradualisht që të hyrat gjatë funksionimit të shlyejnë daljen fillestare. Duke mbledhur, në kohë, këto dy kosto, merret një kurbë që paraqet pikën minimum: në korrespondencë të saj kemi momentin ekonomik më të mirë të makinerisë, për të cilën elementët kryesorë mund të shërbejnë për të përzgjedhur ndërmjet një zgjedhjeje rinovuese apo konservuese (ruajtëse).

1.9.2. Metoda të bazuara në kërkime operative

Këto metoda shfrytëzojnë aftësinë moderne të përpunimit të të dhënave dhe fusin në problem një seri variablesh që lidhen me ecurinë e përgjithshme të ndërmarrjes: vendos një sistem të programimit linear, zgjidhja e të cilit tregon rrugën që duhet ndjekur. Përdoren teknika simulimi dhe metoda probabilistike të veçanta të kërkimit operativ.

Konsiderata përmbledhëse

Metodat e paraqitura në paragrafët e mëpasshëm shërbejnë në thelb për të vënë në dukje aspekte të ndryshme të këtij problemi: pikërisht për këtë, dobishmëria më e madhe e tyre qëndron në faktik e evidentimit të elementëve kohë pas kohe të ndryshëm të studimit, me qëllim arritjen në një rezultat përfundimtar. Nga ky këndvështrim, sigurisht që duhen preferuar metodat që bazohen mbi konceptin e vlerës aktuale. Në përgjithësi, këto metoda zotërojnë avantazhin e kryerjes së një analize mjaftueshëm të gjerë të investimit, meqenëse duhen ekzaminuar karakteristikat e rentabilitetit të ardhshëm si në aspektin sasior (vëllimi dhe kohëzgjatja e të ardhurës), ashtu edhe në aspektin cilësor (shpërndarja në kohë). Në mënyrë të veçantë, metoda e treguesit të leverdishmërisë shfaqet me karakteristika më të mira, nga këndvështrimi praktik, në krahasim me të tjerat: ajo, në fakt, ndryshe nga metoda e present value, jep rezultate të analizës në formën e treguesve në përqindje dhe, si rrjedhojë, krijon një mundësi të menjëhershme të krahasimit ndërmjet elementëve referuar të njëjtës bazë. Gjithashtu, përcaktimi paraprak i normës së interesit (me të cilën aktualizohen të ardhurat e ardhshme) e bën metodën me aplikim praktik të menjëhershëm, në të kundërt, për shembull, me metodën e discounted cash flow, që aplikohet për tentativë (provë), me të gjitha ndërlikimet që e pasojnë. Ndërsa, për sa i përket procesit vendimmarrës, do të ishte e dobishme të shfrytëzoheshin njëherazi rezultatet e dhëna nga metoda e treguesit të leverdishmërisë me ato të dhëna nga metodat që nuk mbajnë parasysh vlerën aktuale, kryesisht për faktin që këto të fundit janë shumë të thjeshta për t’u aplikuar. Është e vërtetë që këto metoda shfaqin kufizimin se japin rezultatet të gjitha të mbledhura pjesërisht, por mundësojnë, si rrjedhojë, një tablo më të mirë të problemit brenda kuadrit të strategjisë së ndërmarrjes. Në veçanti, është shumë e rëndësishme të vlerësohet periudha e rikuperimit të kapitalit, me qëllim individualizimin në kohë dhe në sasi të disponibiliteteve likuide të ardhshme të ndërmarrjes. Si përfundim, analiza e investimeve që kryhet me teknikën e treguesit të leverdishmërisë dhe me atë të pay back period duket mjaftueshëm e kompletuar, duke e lidhur me karakteristikat e brendshme të investimit, si edhe shqyrtimi i pasojave që kohëzgjatja e veprimit mund të ketë në evoluimin e strategjive të ndërmarrjes.


31

KAPITULLI 2

Bazat e matematikës financiare në funksion të analizës së investimeve

Një transaksion financiar çfarëdo karakterizohet vetëm nga prania e flukseve financiare. Është sikur të ishte një transaksion ekonomik, por në të cilin, e mira e shkëmbyer nuk është me natyrë ekonomike, pasi bëhet fjalë për para. Ndryshe nga një transaksion ekonomik, një transaksion financiar përgjithësisht karakterizohet nga fakti që dy flukset (nga shitësi tek blerësi dhe anasjelltas) nuk janë të njëkohshëm, kështu që bën të ndiqet nga lindja e një pozicioni detyrimi dhe një pozicioni të drejte, kjo do të thotë, si rrjedhojë, që “e mira” e shitur, ose kapitali i huazuar nga dhënësi tek marrësi, mund të përdoret nga ky i fundit për një periudhë kohe të negociuar në aktin e transaksionit; në fund të kësaj periudhe, debitori duhet të shlyejë gjithë kapitalin e marrë, të cilit duhet t’i shtojë një sasi parash plus, të përkufizuar interes, që paraqet në thelb koston e operacionit (domethënë të borxhit). Prandaj, si përfundim, faktori që përcakton koston e parasë është variabëli kohë. Le të shënojmë me C kapitalin e dhënë kredimarrësit nga kredidhënësi. Në fund të periudhës së kredisë, debitori duhet të shlyejë një sasi totale M parash (shuma e kapitalit dhe e interesit) të barabartë me shumën e kapitalit C të marrë borxh dhe të interesit I të maturuar mbi të:

ICM +=

Ky është ekuacioni themelor i matematikës financiare. Aspekti mbi të cilin përqendrohet vëmendja ka të bëjë me mënyrën e llogaritjes së interesit I, domethënë më të ashtuquajturin mekanizëm (metodë) të kapitalizimit, objekt i paragrafit në vijim.

Skema: Flukset financiare dhe flukset ekonomike.

2.1. Metodat e kapitalizimit

Metoda e kapitalizimit korrespondon me mënyrën me të cilën llogaritet interesi mbi një detyrim. Ajo varet, në thelb, nga marrëveshja ndërmjet dy palëve të interesuara (kreditor dhe debitor). Në përgjithësi, interesi llogaritet nëpërmjet një përqindjeje të përshtatshme mbi kapitalin të vlerësuar në një moment të caktuar kohe. Në fakt, shfaqet e ashtuquajtura

Fluksi financiar: kostoja e të mirave/shërbimeve

Fluksi ekonomik: të mira/shërbime

Ndërmarrja

Furnitori

Skema e transaksionit ekonomik

Fluksi financiar: kthimi i kapitalit

Fluksi financiar: kapitali

Ndërmarrja

Bankat

Skema e transaksionit financiar

Fluksi financiar: kostoja e kapitalit


32

normë interesi (simboli: i) ose interesi për njësi kohe. Prandaj, interesi i “fituar” nga një kapital C në një njësi kohe (e ashtuquajtura periudhë kapitalizimi) llogaritet si vijon:

iCI ×=

Normalisht, interesi llogaritet në fund të periudhës së kapitalizimit të fiksuar në aktin e transaksionit, në të cilën ndahet kohëzgjatja e investimit ndahet në n periudha, për t = 0, 1,. ..n. Ekzistojnë katër metoda kryesore të kapitalizmit, që do të përshkruhen në vijim: 1) kapitalizimi i thjeshtë; 2) kapitalizimi i përbërë; 3) kapitalizimi i përshkallëzuar ose i fraksionuar; 4) kapitalizimi i vazhdueshëm.

2.1.1. Kapitalizimi i thjeshtë

Në këtë rast, llogaritja e interesave bëhet gjithnjë duke iu referuar të njëjtit kapital fillestar. Në shprehje konkrete, kjo do të thotë se pasi fiksohet norma e interesit i dhe kapitali fillestar C, interesi llogaritet për çdo njësi kohe dhe cilado qoftë kohëzgjatja e kontratës, me anë të lidhjes:

iCI ×= Atëherë, nëse konsiderojmë periudhë të parë të kredisë (domethënë atë që shkon nga t=0 në t=1 në një shkallë të normalizuar kohe), shuma për t’u kthyer (domethënë shuma e periudhës së parë M1), do të jetë si vijon:

( )i1CiCCIC1

M +×=×+=+=

Nëse kredimarrësi vazhdon të shfrytëzojë kredinë për një periudhë tjetër (pra, ajo që përfshihet nga t = 1 në t = 2), shuma e re (për t’u paguar në momentin t=2) do të jetë:

( ) ( )1i2CiCiICI1

M2

M +×=×++×=+=

Si përfundim, duke aplikuar metodën në mënyrë përsëritëse, shuma e maturuar pas n periudhash (domethënë nga t = 0 në t = n), do të jetë:

( )1inCn

M +××=

Shembull

Duke investuar një kapital prej 100 euro për 5 vjet me një normë prej 10%, merret një shumë, në fund të periudhës së kontraktuar, prej 150 euro, nëpërmjet rezultateve të mëposhtme vit pas viti:

Viti Kapitali mbi të cilin llogaritet interesi

Interesi i

Shuma M (∑ e kapitalit dhe e interesave)

0 (100) - - 1 100 10 110 2 100 10 120 3 100 10 130 4 100 10 140 5 100 10 150

2.1.2. Kapitalizimi i përbërë

Në këtë rast, llogaritja është lehtësisht më e ndërlikuar në krahasim me metodën e parë, pasi veprohet në mënyrën që interesi për t’u paguar rritet, me rritjen e periudhës gjatë së cilës do të


33

zgjasë kredimarrja, jo në funksion të kapitalit fillestar C, por në funksion të shumës për t’u paguar herë pas here. Me fjalë të tjera, kapitali mbi të cilin llogariten interesat e maturuara për një interval çfarëdo [t, t+1] është e barabartë me shumën në momentin t. Le të tentojmë të kuptohemi më mirë nëpërmjet një formule. Shuma që i përket periudhës së parë të kapitalizimit (nga t=0 në t=1) është e barabartë me rastin e mëparshëm:

( )i1CiCCIC1

M +×=×+=+=

Ndërsa duke kaluar në një periudhë tjetër, duhet të mblidhet interesi i llogaritur jo më mbi kapitalin fillestar C, por pikërisht mbi M1, prandaj:

( ) ( ) ( ) ( )2i1Ci1i1Ci11

Mi1

M1

MI1

M2

M +×=+×+×=+×=×+=+=

Duke aplikuar edhe njëherë veprimin në mënyrë përsëritëse, nxirret që shuma e maturuar pas n periudhash (domethënë nga t=0 në t=n) është e barabartë me

( )n1iCn

M +×=

Shembull

Supozojmë që një institucion financiar akordon një kredi prej 100 euro për 5 vjet, me një normë vjetore prej 10%, sipas kapitalizimit të përbërë. Pasi vitit të parë, interesi mbi kapitalin fillestar (që korrespondon me shumën në momentin t=0) vlen saktësisht 10 euro, prandaj shuma në momentin t=1 vlen 110 euro. Në fund të vitit në vijim (t=2), interesi llogaritet 10% mbi shumën në vitin e mëparshëm (110 euro), prandaj përfitohen 11 euro. Shuma totale bëhet 110 + 11 = 121 euro. Llogaritjet vijojnë deri në vitin e pestë, sipas tabelës së mëposhtme:

Viti Kapitali mbi të cilin

llogaritet interesi Interesi i Shuma M

0 (100) - - 1 100 10 110 2 110 11 121 3 121 12,1 133,1 4 133,1 13,31 146,41 5 146,41 14,641 161,051

Kështu, në këtë mënyrë, shuma përfundimtare arrin pak më shumë se 161 euro, domethënë instituti financiar ka fituar rreth 61 euro (e barabartë me diferencën ndërmjet shumë përfundimtare dhe kapitalit fillestar), pikërisht bëhet fjalë për interesin e llogaritur me metodën e kapitalizimit të përbërë. Është mjaft evidente që interesi është më i madh se sa ai që do të nxirrej, për kapital fillestar dhe normë interesi të njëjtë, me kapitalizimin e thjeshtë: në fakt 10% në vit e 100 eurove janë 10 euro, prandaj shuma në përfundim do të jetë në këtë rast 150 euro (më e vogël se 161 euro). Arsyeja qëndron pikërisht në faktin që interesi vjetor, në vend që të llogaritet si përqindje fikse mbi shumën fillestare, llogaritet si përqindje fikse për një shumë rritëse çdo vit në krahasim me atë fillestare.

2.2. Faktorët e kapitalizimit dhe të aktualizimit

Në bazë të konsideratave të mësipërme, është e nevojshme të evidentojmë disa “faktorë” me dobishmëri praktike:


34

- faktori i kapitalizimit është ai numër që, shumëzuar me kapitalin fillestar P (present capital) jep shumën F (future capital) pas një numri të caktuar periudhash; - në të kundërt, faktori i aktualizimit mundëson veprimin e anasjellë, pasi paraqet atë numër që, shumëzuar me një shumë F, mundëson llogaritjen e kapitalit fillestar P në lidhje me një numër të caktuar periudhash të mëparshme. Prandaj në praktikë, faktori i kapitalizimit mundëson të mësojmë, në rastin kur marrim një kredi dhe për të vlerësuar llojin e kapitalizimit të përshtatur, se cili do të jetë kapitali i maturuar nga ajo kredimarrje pas një periudhe të fiksuar kohe. Në të kundërt, lidhur me të njëjtin problem, faktori i aktualizimit mundëson të mësojmë se sa duhet të jetë kapitali fillestar për të mundësuar marrjen, pas një periudhe të fiksuar kohe, një shumë të dhënë totale. Le të shqyrtojmë për shembull rastin e një kredie P të marrë në periudhën t=0 sipas metodës së kapitalizimit të përbërë: pas n periudhash, kemi parë që shuma është e barabartë me

( )n1iPF +×= , ku natyrisht kemi vendosur F = Mn dhe P =C. Atëherë, në bazë të përkufizimit

të dhënë më parë, do të kemi:

faktori i kapitalizimit = ( )n11P

F+=

faktori i aktualizimit = ( ) n11F

P −+=

Në veçanti, të dy faktorët e sapo llogaritur vlejnë në supozimin që marrëveshja ndërmjet palëve parashikon një pagesë të vetme, për t’u kryer në fund të periudhës n. Ndërsa le të shohim në vijim se si ndryshojnë llogaritjet në prani të shumë pagesave të njëpasnjëshme.

Shembull

Le të japim edhe në këtë rast një shembull. Supozojmë që një person dëshiron të investojë një shumë parash në një bankë: duke huazuar një shumë fillestare P kapital, personi dëshiron të grumbullojë një shumë finale F në përfundim të n periudhave, me një përfitim neto të barabartë me F – P (domethënë e barabartë me interesin e maturuar mbi huadhënien). Supozojmë që personi dëshiron të disponojë një shumë përfundimtare, pas 10 vitesh, prej 15 milionë, për t’u tërhequr vetëm dhe ekskluzivisht në përfundim të 10 viteve. Duke supozuar që norma e interesit të ofruara nga banka është 8%, shuma P për t’u investuar fillimisht (t=0) nxirret duke u aplikuar, 15 milionëve në fund, faktorin e aktualizimit:

( ) n1iFP −+×= = ( ) =+×= −10108.0F15 6.944 milionë lekë. Prandaj për të marrë 15 milionë në fund, personi duhet të investojë rreth 7 milionë, me një përftim neto, në fund të 10 viteve, rreth 8 milionë (15 – 7).

2.2.1. Kapitalizimi i përshkallëzuar ose i fraksionuar

Në këtë rast, norma e interesit dhe periudha e përdorimit të kapitalit u referohen njësive kohore të ndryshme. Ky dallim esencial, në krahasim me dy rastet e mëparshme (në të cilat periudhat kohore ishin me zgjatje konstante, për shembull vjetore), sjell një ndërlikim të lehtë matematikor. Mënyra më e thjeshtë për të shqyrtuar gjërat është ajo e të vazhduarit të përdorimit të të njëjtave formulave të vështruara më parë, por referuar një baze të ndryshme kohore, për shembull, në vend që t’i referohemi vitit, mund t’i referohemi muajit, ose gjashtëmujorit, ose periudhave të tjera, edhe njëherë akoma, në varësi të rasteve. Një mënyrë efikase, edhe pse më pak e kuptueshme, ajo e të “vepruarit” mbi norma interesi, duke marrë parasysh të ashtuquajturat norma ekuivalente.


35

2.2.2. Normat ekuivalente

Le të shqyrtojmë rastin në të cilin interesat llogariten shumë herë gjatë vitit, sipas një norme ih (norma efektive). Situata rezulton e lehtë në rastin e një kapitalizimi të thjeshtë: në fakt, për të llogaritur shumën pas një viti thjeshtë mund të shumëzojmë normën efektive me numrin e periudhave të vitit (për shembull muajt ose tremujorët ose gjashtëmujorët), nxirret norma ekuivalente vjetore:

heq ihi ×=

Supozojmë, për shembull, që, në metodën e kapitalizimit të thjeshtë, të kemi një normë gjashtëmujore ih=6%: atëherë, duke qenë 2 gjashtëmujorë për çdo vit, arrihet, natyrisht, që norma vjetore është %.122%6i eq =×=

Ndërsa procedura rezulton më komplekse në prezencë të kapitalizimit të përbërë. Atëherë le të shohim se si veprohet. Në radhë të parë, le të themi që dy norma interesi konsiderohen ekuivalente nëse, të aplikuara në të njëjtën kohë për të njëjtin kapital, japin të njëjtën shumë. Prandaj le të shqyrtojmë një normë ih të aplikuar për një periudhë h, për një kapital fillestar C: në një metodë kapitalizimi të përbërë, ajo prodhon një shumë të barabartë me:

( )hhh i1CM +×=

Le të konsiderojmë tani një normë ik të aplikuar për të njëjtin kapital C dhe për të njëjtën periudhë: shuma përkatëse natyrisht që është:

( )kkk i1CM +×=

ku periudha k është e barabartë me periudhën h, por është shprehur në njësi matjeje kohe të ndryshme: për shembull, nëse h shprehet në vite dhe k në gjashtëmujorë, k do të jetë gjithnjë dyfishi i h (për shembull 2 gjashtëmujorë korrespondojnë me 1 vit, ose 4 gjashtëmujorë korrespondojnë me 2 vite e kështu me radhë). Duke barazuar dy shumat dhe duke shprehur për shembull ih, nxjerrim:

( ) ( ) ( ) 1i1ii1Ci1C h

k

khk

kh

h −+=→+×=+× Kështu, për një normë interesi ik për një periudhë k, norma ekuivalente ih jepet nga formula e mësipërme. Për shembull, le të shqyrtojmë një normë vjetore ik prej 12% për kapitalizimin e përbërë. Norma korresponduese gjashtëmujore ih do të jetë si vijon (duke mbajtur parasysh që, nëse k=1 viti → h=2 gjashtëmujorë):

( ) %83.50583.0112.01i 2

1

2 →=−+=

Kështu me 12% në vit, për kapitalizimin e përbërë, është e barabartë me 5,83% për gjashtëmujorë. Le të japin një shembull tjetër: pasi jepet një normë mujore ik prej 1%, synojmë të llogarisim normën vjetore ekuivalente. Në këtë rast, duke kaluar nga një normë ik mujore në një normë ih vjetore, do të duhet të vendosin k = 12 (numri i periudhave, në shprehje mujore) dhe h=1 (numri i periudhave, në shprehje vjetore), prandaj rezulton:

( ) %68,121268.0101.01i 1

12

1 →=−+=

2.2.3. Normat e konvertueshme

Përkufizohet normë nominale vjetore e konvertueshme vlera e normës efektive referuar vitit


36

në mënyrë të thjeshtë, domethënë shumëzuar me numrin e periudhave gjatë të cilave kryhet llogaritja e interesave. Në praktikë, pasi jepet një normë efektive çfarëdo, mjafton ta shumëzojmë me numrin e periudhave për të nxjerrë normën nominale korresponduese:

periudhave i numri efektive norma nominale norma ×= Vlen edhe e kundërta, në kuptimin që, pasi jepet norma nominale, mjafton ta pjesëtojmë me numrin e periudhave për të marrë normën efektive të përbërë për këtë numër periudhash. Për shembull, le të marrim në konsideratë një normë nominale të konvertueshme prej 12% të përbërë në muaj. Duke pjesëtuar këtë normë me 12 (numri i muajve që përbëjnë vitin), nxirret norma korresponduese efektive, që është e barabartë me 1%. Në përgjithësi, është e mundur llogaritja e normës efektive, e përbërë me çfarëdo skadencë dhe për një periudhë kapitalizimi për çfarëdo kohëzgjatjeje, duke u nisur nga një normë nominale çfarëdo.

Norma efektive → 1m

r1i

d

−

+=

ku m është numri i periudhave të vitit korrespondues me skadencat e periudhat e përbërjes (për shembull 2 gjashtëmujorë ose 3 katërmujorë ose 12 muaj), ndërsa d është kohëzgjatja e periudhës së kapitalizimit të shprehur si numër periudhash m. Për shembull, nëse konsiderojmë një normë nominale prej 14% me përbërje mujore, mund të llogarisim normën efektive korresponduese gjashtëmujore: në fakt duke vendosur m=12 (përbërja mujore e vitit) dhe d=6 (përbërja mujore e gjashtëmujorit), nxirret një normë efektive si më poshtë.

%21.70721.0112

14.01i

6

→=−

+=

Në mënyrë të ngjashme, le të shqyrtojmë një normë nominale prej 18% të përbërë për çdo javë. Për të llogaritur normën korresponduese efektive vjetore, duhet të konsiderojmë që një vit është i përbërë prej m=52 javë dhe si rrjedhojë, meqenëse rezulton në këtë rast edhe d=52 (synojmë normën efektive vjetore), atëherë do të kemi:

%68,191968.0152

18.01i

52

→=−

+=

Ndërsa nëse norma nominale do të ishte prej 10% e përbërë për çdo javë dhe do të dëshironim normën efektive përkatëse gjashtëmujore, do të duhej të vendosnim m=52 dhe d=26, prandaj:

%12.50512.0126

10.01i

26

→=−

+=

2.2.4. Krahasimi ndërmjet normave të interesit

Kur duhet të zgjedhim mundësi të ndryshme ndërmjet normave alternative të interesit në bazë të leverdishmërisë së tyre, është e leverdishme t’i sjellim të gjitha në një bazë unike të përbashkët vjetore, duke shfrytëzuar pikërisht normat vjetore efektive ekuivalente. Për shembull, le të supozojmë se duhet të vendosim nëse vlen më shumë një normë nominale prej 16% e përbërë për një vit ose një normë nominale prej 15% e përbërë për muaj. Duke aplikuar formulat e paraqitura më sipër, do të kemi si vijon:

norma nominale vjetore prej 16% → m=1, d=1 → i= 16%0.1611

0.161

1

→=−

+


37

norma nominale mujore prej 15% → m=12, d=12 → i= 16.07%0.1607112

0.151

12

→=−

+

Është më e leverdishme të zgjedhim mundësinë e parë.

2.2.5. Kapitalizimi i vazhdueshëm

Në këtë metodë të fundit të kapitalizimit që po marrim në shqyrtim, interesat kapitalizohen në vijueshmëri, domethënë me numrin infinit të herëve gjatë vitit. Është e kuptueshme se duhet të mbajmë parasysh që një përkufizim i ngjashëm nënkupton përdorimin e konceptit matematik të “limitit”: në fakt, për një normë r të dhënë nominale, norma efektive vjetore korresponduese llogaritet si vijon:

1r

e

m

m

r1

mlimi −=+

∞→

=

2.3. Ekuivalenca ekonomike e investimeve

Për të kryer çfarë vlerësimi ekonomik mbi një transaksion financiar, ose, më në përgjithësi, mbi një operacion investimi, është e nevojshme të studiojmë cash flow (fluksin e arkës) korrespondues. Kështu mund të individualizohen një ose më shumë tregues sintetikë që paraqesin leverdishmërinë ose rentabilitetin e investimit, duke krahasuar vlerat që këta tregues marrin për investime të ndryshme, është e mundur të kryejmë pikërisht përzgjedhjen. Por ekziston një kufizim në këtë procedurë, si rezultat i parimit të përgjithshëm të ekonomisë sipas të cilit nuk mund të krahasohen ndërmjet tyre fenomene financiare që manifestohen në momente kohore të ndryshme, nëse nuk i sjellim në një bazë të përbashkët homogjene. Për këtë arsye është e nevojshme të argumentojmë konceptin e ekuivalencës dhe disa parime të tij.

2.3.1. Parimi i preferencës për të tashmen

Ky parim pohon sa vijon: në një sistem ekonomik që nuk ka arritur as ngopjen e nevojave as ezuarimin e mundësive teknologjike, një njësi monetare e disponueshme menjëherë është përgjithësisht më e preferueshme se sa e njëjta njësi monetare e disponueshme në një kohë të ardhshme. Ky parim, që komentohet veçmas, tregon qartësisht që dy flukse arke neto mund të krahasohen vetëm nëse manifestohen në të njëjtin moment kohe. Kjo pikërisht pasi koha (lidhur me një normë interesi përgjithësisht jo zero) ka gjithnjë efekt mbi vlerën e parasë.

2.3.2. Parimet e ndryshme të ekuivalencës ndërmjet flukseve të arkës

Mund të jepen të paktën katër parime të ndryshme lidhur me konceptin e ekuivalencës ndërmjet flukseve të arkës: - dy flukse arke ose dy investime janë ekuivalente nëse prodhojnë të njëjtin efekt; - dy flukse arke, që manifestohen në periudha të ndryshme, janë ekuivalente vetëm nëse norma e interesit është zero; - dy flukse arke janë ekuivalente nëse kanë të njëjtën vlerë kur sillen në të njëjtën bazë kohore ekuivalente homogjene; - nëse dy flukse arke janë ekuivalente në një moment të caktuar, janë të tilla në çfarëdo momenti tjetër. Në bazë të këtyre parimeve dhe të konsideratave të bëra më sipër rreth metodave të kapitalizimit, në prezencë të një normë interesi jo zero, jemi në gjendje të llogarisim, për një fluks të dhënë arke neto CF1 në një moment çfarëdo t1, fluksin e arkës neto ekuivalente CF2 në një tjetër moment t2. Në veçanti, kemi dy mundësi:


38

- nëse t2 ndjek t1, atëherë do të duhet të kapitalizojmë CF1 për të marrë CF2, domethënë duhet ta shumëzojmë me faktorin e kapitalizimit për pagesa të vetme (1+i). - nëse t2 është para t1, atëherë do të duhet të aktualizojmë CF1 për të marrë CF2, domethënë duhet ta shumëzojmë me faktorin e aktualizimit për pagesa të vetme (1+i)-1. Për shembull, në prani të një norme interesi prej 10%, të zotërosh 250 euro pas 5 vitesh rezulton ekuivalente sikur të zotërisht një shumë prej 155.23 euro sot: është fakt, meqenëse faktori i aktualizimit, llogaritur për 5 vite, atëherë llogarisim:

(1+i)-5 =(0.1+1)-5 ≈ 0,62

nxjerrim që 250 x 0,62 = 155.23 euro. Kështu siç vepruam në këtë shembull, procesi i aktualizimit është ai më i përdorshmi në praktikë për të llogaritur ekuivalencën ekonomike ndërmjet flukseve financiare, ai konsiston në sjelljen, në momentin aktual t (si rregull t= 0), e të gjitha flukseve të arkës që manifestohen në një moment të ndryshëm kohe, në mënyrë për t’i krahasuar ndërmjet tyre flukset e ndryshme ekuivalente të llogaritura në këtë mënyrë. Procesi justifikohet nga parimi, i paraqitur më sipër, sipas të cilit dy cash flow ekuivalentë janë të tillë në çdo moment kohe.

2.3.3. Norma të ndryshme interesi

Është e rëndësishme që llogaritja e ekuivalencës ekonomike të mbajë parasysh prezencën e mundshme të normave të ndryshme të interesit për periudha të ndryshme. Në fakt, edhe nëse procedura e përgjithshme nuk ndryshon, formulat e kapitalizimit ose të aktualizimit duhet të aplikohen në mënyrë progresive për çdo interval kohe. Ekuivalenca ndërmjet të hyrave dhe daljeve Për problemin e parë, japim përkufizimin që vijon: norma e brendshme e rentabilitetit (ose norma e interesit të fitimit) të një investimi është ajo që barazon të hyrat ekuivalente me daljet ekuivalente1. Ky përkufizim aplikohet në ato raste kur, duke dashur të vlerësojmë ekuivalencën ekonomike, nuk njihet, për një projekt investimi të caktuar, norma e interesit, por vetëm cash flow neto total. Atëherë nëse synojmë të vlerësojmë këtë normë interesi, shfrytëzohet pikërisht parimi i ekuivalencës ndërmjet të hyrave dhe daljeve. Për shembull, supozojmë se duam të vlerësojmë një investim që parashikon një pagesë prej 1.200 euro në momentin e tanishëm (prandaj P = 1.200 euro) dhe një shlyerje nëpërmjet 11 kësteve të barabarta me 120 euro çdo muaj (prandaj A = 120 euro dhe n=11). Mund të

aplikojmë formulën P = ( )( ) ii1

1i1A

n

n

×+

−+× të paraqitur më parë, me të cilën barazojmë shlyerjen e

tanishme P më ekuivalentin e të hyrave:

( )( ) ii1

1i11201.200

11

11

×+

−+×=

Duke evidentuar i nga ky ekuacion, llogaritet një interes prej 1,62% në muaj.

2.3.4. Rëndësia e marrjes në konsideratë e inflacionit

Inflacioni është ai fenomen makroekonomik për të cilin vlera e një monedhe pakësohet në kohë. Ky fenomen mund të ketë, në përgjithësi, një efekt edhe të ndjeshëm mbi vlerësimin e një investimi, prandaj duhet domosdoshmërisht të mbahet parasysh nëse nuk duam të bëjmë

1 Termi “ekuivalente” u referohet si të hyrave ashtu edhe daljeve të “aktualizuara” të gjitha në të njëjtin moment të marrë si referim.


39

vlerësim plotësisht jashtë logjike dhe, si rrjedhojë, vendimmarrje të gabuara. Meqenëse vlera e një njësie monetare lidhet me sasinë e të mirave që me të mund të blesh, ndryshimi i vlerës së monedhës, në prani të inflacionit, përcaktohet nëpërmjet ndryshimit mesatar të çmimeve të një bashkësie të mirash kryesore: kur çmimet rriten, vlera e monedhës bie.

2.3.5. Matja e flukseve të arkës

Siç kemi trajtuar tashmë më parë, të ardhurat dhe kostot e një investimi përkufizohen respektivisht, fluks arke në hyrje dhe flukse arke në dalje; diferenca e tyre (ose shuma algjebrike, në rastin kur daljet merren me shenjë negative), të vlerësuara për një periudhë të saktë kohore, konsiderohet fluksi neto i arkës. Në mënyrë të veçantë, dallojmë tri faza të ndryshme në jetën e dobishme të një investimi, të karakterizuara nga flukse arke mjaft të ndryshme, në bazë të kostove dhe të ardhurave që ato i shoqërojnë: - faza fillestare, në të cilën fluksi neto i arkës është negativ. Le të supozojmë, në rastin e një investimi në një impiant prodhues, daljen fillestare për blerjen dhe shpenzimet fillestare të instalimit të tij; - faza e funksionimit (administrimit), në të cilën manifestohet veprimtaria prodhuese dhe e shitjes së produkteve të realizuara nëpërmjet investimit si dhe një seri veprimtarish operative dytësore, në këtë fazë, “shpresohet” që fluksi neto i arkës të jetë pozitiv; - faza e disinvestimit (heqjes), që përgjithësisht qëndron në sjelljen në formë likuide e shumave akoma të ngurtësuara në investim. Edhe në këtë rast fluksi neto i arkës normalisht është pozitiv.

2.3.6. Vlerësimi formal i flukseve të arkës

Në përgjithësi, fluksi neto i arkës në një moment çfarëdo t (për shembull në fund të vitit) mund të llogaritet thjeshtë duke zbritur kostot nga të ardhurat; megjithatë duhet të kemi kujdes që të mos përfshijmë, ndërmjet kostove, kuotat e amortizimit dhe kuota e përllogaritjeve të ndryshme: në fakt, këta zëra, edhe pse paraqesin kosto në dokumentet e bilancit të ushtrimit, janë në fakt kosto “fiktive”, në kuptimin që nuk u korrespondon një dalje efektive arke. Prandaj, këto kuota kanë në çdo rast një ndikim indirekt mbi fluksin neto të arkës: në fakt dihet që ato pakësojnë fitimin bruto, prandaj tatimet indirekte mbi të cilat llogariten (me qëllim llogaritjen e fitimit neto) janë më të vogla. Prandaj në këtë kuptim këto kosto fiktive edhe pse janë dalje, në fakt paraqesin të hyra, pasi fitimi neto (që është pikërisht një hyrje) rritet. Përcaktimi i fluksit neto të arkës në momentin t (të treguar me CFt) bëhet si më poshtë:

CFt = të ardhura t - kosto monetare t ku natyrisht, siç kemi thënë, kostot monetare nuk përfshijnë amortizimin dhe përllogaritjet, ndërsa përfshijnë tatimin. Në fakt mund të demonstrojmë që kjo lidhje është plotësisht ekuivalente më të parën:

CFt = fitimi neto t + amortizimi t

ku kemi synuar të tregojmë, nën emërtimin “amortizime”, si amortizimet e vërteta ashtu edhe të gjitha përllogaritjet (llogaritje për rezerva) lidhur me investimin. Kuptohet përse kjo lidhje, në radhë të parë, mjafton të kujtojmë që fitimi neto (FN) është i barabartë me fitimin bruto (FB) të pakësuar nga tatimi (T), ku fitimi bruto nga ana e tij është i barabartë me diferencën ndërmjet të ardhurave (A) dhe kostove (K), prandaj:

FN = FB - T = A - K - T Nëse tani i shtojmë dhe i zbresim amortizimet (AM) anës së djathtë të ekuacionit nxjerrim:


40

FN = FB - T = A - K - T + AM - AM Duke i paraqitur amortizimet me shenjë negative në anën e majtë dhe duke kujtuar që diferenca ndërmjet kostove dhe amortizimeve plus tatimi u korrespondon pikërisht kostove monetare (KM), do të kemi që:

FN + AM = A - K - T + AM = A - (K + T – AM) = A - KM

siç u llogarit më parë. Vlerësimi dhe analiza e flukseve të arkës normalisht është detyrë e zyrës financiare. Ajo procedon në mënyrë të veçantë nëpërmjet krahasimit ndërmjet bilanceve të ushtrimeve të njëpasnjëshme (ose mund të parashikojë shqyrtimin analitik të operacioneve të funksionimit) dhe arrin në hartimin e një raporti të flukseve financiare1). Për trajtimin e thelluar të kësaj teme mund t’u drejtoheni teksteve mbi Kontabilitetin e përgjithshëm. Në rastin e analizës së investimeve, vlerësimi i flukseve të arkës mund të ndjekë të njëjtën linjë veprimi që çon të përpilimin e pasqyrës financiare, duke marrë në shqyrtim sjelljen e ndërmarrjes në tërësinë e saj, ose në mënyrë alternative mund të kufizohemi në analizën e lëvizjeve të arkës të gjeneruar vetëm nga investimi në shqyrtim. Në rastin e parë metoda e llogaritjes procedon në sensin e kundërt, duke u nisur nga fitimi i ushtrimit dhe duke mbledhur algjebrikisht variacionet (ndryshimet) e aktiveve dhe pasiveve; ndërsa në rastin e dytë, metoda parashikon vlerësimin e drejtpërdrejtë të lëvizjeve të arkës që lidhen me investimin, duke zbritur kostot nga të ardhurat. Metoda e ndjekur në analizë varet kryesisht nga dy faktorë: lloji i investimit, si dhe mundësia e adoptimit. Rasti më tipik i investimit, në të cilin është më e saktë të adoptohet metoda e parë, është ai i business plan, në të cilin investimi përputhet me një veprimtari të re sipërmarrëse dhe, si rrjedhojë, analiza e rentabilitetit përputhet me analizën e bilanceve dhe të pasqyra parashikuese. Në të kundërt, në rastin e një investimi në pajisje për prodhimin, është në përgjithësi më e leverdishme të procedohet nëpërmjet një vlerësimi të drejtpërdrejtë të daljeve, të ardhurave dhe kostove, ndërsa analiza e bilanceve mund të rezultojë më e kushtueshme dhe komplekse. Megjithatë, në përgjithësi, metoda e ndjekur nga analistët, varet kryesisht nga këndvështrimi i përdorur, domethënë nga subjekti institucional që brenda ndërmarrjes evidenton problemin për të vlerësuar leverdishmërinë e përdorimit të kapitalit në investime alternative. Në përgjithësi, mund të përshtaten, të paktën, dy praktika ose këndvështrime të ndryshme: (1) “praktika e kapitalit të investuar” ose “këndvështrim i investimit”, në të cilin subjekti organizativ i analizës është i identifikueshëm me një menaxher të nivelit funksional ose operativ, dhe (2) “praktika e kapitalit neto” ose “këndvështrim i aksionarit”, në të cilin subjekt i analizës është ai që zotëron pronësinë e kapitalit të ndërmarrjes. Të dyja këndvështrimet diferencohen për trajtimin e ndryshëm, gjatë llogaritjes së cash flow, të komponentëve financiarë lidhur me investimin në analizë dhe për normën e interesit të shfrytëzuar gjatë analizës. Në veçanti, komponentët financiarë kanë të bëjnë me rritjen e mundshme të burimeve të financimit të brendshëm ose të jashtëm (kapitali i ndërmarrjes ose detyrimet ndaj të tretëve) të nevojshme për të siguruar pjesë të kapitalit të investuar dhe nga shpenzimet financiare të gjeneruara nga hyrje të mundshme në detyrime. Ndërsa norma e interesit reflekton perceptim të ndryshëm nga ana e analistit e modaliteteve alternative me të cilën paraja mund të përdoret (për shembull, zgjerimi i stabilimenteve ose investimet e reja teknologjike, në rastin e menaxherit funksional; investimet financiare ose veprimtari të tjera sipërmarrëse, në rastin e aksionarit) dhe vlera të ndryshme (dobishmëri) që i atribuohet nga analisti shpërblimit të kapitalit. Në të kundërt, nuk ka asnjë dallim në të dyja këndvështrimet, kjo për sa i përket trajtimit të zërave të kostove “fiktive”, si kuota e përllogaritjeve, ose tatimeve.

1 Shehu H. et. al. “Analiza e flukseve financiare”, Monografi, Tiranë, 2012


41

Ky trajtim do të kufizohet në këndvështrimin e aksionarit, pasi më të përgjithshme dhe më të zbatueshme janë investimet e kryera nga ndërmarrjet, si dhe ato të kryera nga personat fizikë. Edhe kuotat për formimin e fondit për largimin e personelit nga puna duhet të konsiderohen si përllogaritje. Këto kuota shpesh likuidohen në fund të jetës së dobishme të investimit, eventualisht të rivlerësuara në zbatim të ligjit (të kapitalizuara nëpërmjet një norme interesi të caktuar): në këtë rast ato kontribuojnë negativisht në llogaritjen e cash flow në momentin e fundit të kohës, duke qenë dalje reale. Një vërejtje e fundit meriton të theksohet, shqyrtimi i tatimeve në rast të humbjes (fitimi negativ). Në këto raste, investimi, mund të çojë në një kursim në shlyerjen e tatimeve që si rrjedhojë duhet trajtuar si një fluks pozitiv dhe jo si një kosto.

Shembull

Një ndërmarrje vendos të zgjerojë stabilimentin. Dalja fillestare, lidhur me punimet e zgjerimit, është e barabartë me 25.000 €, e amortizueshme për 5 vjet me kuota konstante. Zgjerimi do të mundësojë rritjen e vëllimit të shitjeve prej 20%, dhe do të shkaktojë një rritje të kostove fikse prej 15%. Kuota fiskale është e barabartë me 10%. Në tabelën e mëposhtme sillen disa të dhëna të kontabilitetit.

Çmimi 50 € Vëllimi i prodhimit 3.000 njësi Kostoja variabile për njësi 35 € Kostot fikse 10.000 €

Siç duket në momentin t = 0 e vetmja lëvizje e arkës shprehet nga dalja prej 25.000 €. Për të formuar flukset e arkës është e nevojshme të merret në konsideratë rritja e të ardhurave dhe e kostove variabile dhe fikse, dhe gjithashtu vlera e tatimeve. Meqenëse rritja e vëllimit të prodhimit është e barabartë me 600 (20% e 3.000) ajo e kostove fikse e barabartë me 1.500 (15% e 10.000), dhe kuotat e amortizimit arrijnë në 5.000 (25.000/5), rezulton:

Të ardhurat 30.000 Kostot variabile -21.000 Kostot fikse -1.500 Kuota e amortizimit -5.000 Fitimi bruto 2.500 Tatimet (10%) -250 Fitimi neto 2.250 Kuota e amortizimit +5.000 CF 7.250

Prandaj cash flow gjithsej është si vijon:

Viti 0 1 2 3 4 Cash flow -25.000 7.250 7.250 7.250 7.250

Nëse ndërmarrja do të llogariste çdo vit një shumë prej 50 (në mijë njësi monetare) si kuotë e fondit për largimin e personelit nga puna për ta likuiduar pastaj në fund të vitit, cash flow do të bëhej si vijon:

Të ardhurat 30.000 Kostot variabile - 21.000 Kostot fikse - 1.500


42

Përllogaritjet - 5.050 Fitimi bruto 2.450 Tatimet (10%) - 245 Fitimi neto 2.205 Kuota e përllogaritjeve + 5.050 CF 7.255

Në vitin e katër cash flow-t vjetor,duhet t’i mblidhen kuotat e likuiduara, prandaj në total do të kemi:

Viti 0 1 2 3 4 Cash flow -25.000 7.255 7.255 7.255 7.255

Flukset e arkës të gjeneruara nga projekti: hyrje më të mëdha të arkës (arkëtime), ose shpenzime me të vogla (dalje) arke. Vetëm flukset e arkës merren në konsideratë gjatë analizës, jo konceptet ekonomike si të ardhura dhe kosto! Për rrjedhojë është e nevojshme të kalohet nga përkatësia ekonomike në përkatësinë e arkës.

2.3.7. Flukset e arkës të gjeneruara nga projekti: llogaritja me metodën indirekte

- Menaxhmenti mendon në shprehje ekonomike (të ardhurat, kostot, fitimi) jo në shprehje të flukseve të arkës. - Ndërmarrjet, për rrjedhojë, përdorin kryesisht metodën indirekte për llogaritjen e flukseve diferenciale të arkës të gjeneruar nga projekti. a) Zëvendësimi i një makinerie (që nuk modifikon të ardhurat).

Zgjedhja ndërmjet vazhdimit të përdorimit të makinerisë së vjetër (rast bazë) apo të blerjes së makinerisë së re: - Flukset e arkës potencialisht të ndryshueshme nga blerja shprehen në shpenzime për punën e gjallë, shpenzime për materiale direkte, shpenzime për energji, shpenzime për mirëmbajtje, shpenzime për tatime etj. Në këtë rast përfitimi konsiston në një pakësim të daljeve në lidhje me kostot, por jo hyrje (të ardhura) më të mëdha. b) Zëvendësimi i një makineri që rrit edhe të ardhurat - Flukset e arkës potencialisht të modifikueshme nga blerja: nga arkëtime më të mëdha (të ardhura më të mëdha) dhe shpenzime diferenciale si dalje për kosto tregtare, shpenzime për punën e gjallë, shpenzime për materiale direkte, shpenzime për energji, shpenzime për

-

+

Kostot diferenciale

Të ardhurat diferenciale

Fitimi diferenci-

al

Korrigjimi i kostove

Korrigjimi i të ardhurave

Fluksi dif. i arkës

Kontabiliteti sipas përkatësisë Kontabiliteti sipas arkës


43

mirëmbajtje, shpenzime për tatime etj. Në këtë rast përfitimi konsiston në diferencën ndërmjet të ardhurave dhe shpenzimeve diferenciale. - Përftimi = fitimi diferencial?

Flukset e arkës të gjeneruara nga projekti: status quo-ja në llogaritjen e efekteve diferenciale

Shpesh flukset e arkës të një projekti llogariten si diferencë në krahasim me status quo-në që qartësisht supozohet e pandryshueshme, që në fakt është e gabuar. Krahasimi ndërmjet teknologjisë së re dhe asaj të vjetër: skenari të cilit i referohemi si deduksion (ekstrapolim) i status quo-së:

Flukset e arkës të gjeneruara nga projekti: amortizimi (dhe përllogaritjet për risqe etj.): asnjë dalje e drejtpërdrejtë! Përgjithësisht me që e ardhura e tatueshme modifikohet nga amortizimi (nga përllogaritje të zbritshme), atëherë variacioni i kuotës së amortizimit ndikon indirekt mbi flukset e arkës duke modifikuar daljet (shpenzimet) në lidhje me tatimin mbi të ardhurën (mbrojtja fiskale nga amortizimi).

Flukset e arkës të gjeneruara nga projekti: interesat pasive paraqesin një dalje arke, janë kosto të zbritshme nga e ardhura e tatueshme, prandaj: Interesat marrin pjesë në llogaritjen e flukseve të arkës? Jo! Flukset e arkës që marrin pjesë janë ato që do të kishim nëse do të ishte financuar ekskluzivisht nga kapitali neto!

- Norma e aktualizimit në fakt mban parasysh kostot e borxhit! - Prandaj supozohet që ndërmarrja të jetë e privuar (të mos ketë detyrime për të cilat paguan shpenzime financiare), kështu nuk shfrytëzon levën financiare (unlevered).

2.4. Flukset e arkës të gjeneruara nga projekti: elementë të tjerë

- Vlera e mbetur e aktiveve afatgjata teknike: zakonisht e kufizuar dhe e arkëtueshme në një të ardhme të largët, kosto të çmontimit dhe të lëvizjet së tyre, llogariten plus/minusvlera nga shitja. - Vlera e mbetur e kapitalit qarkullues: detyrimet operative do të paguhen? Të gjitha të drejtat tregtare do të arkëtohen? Të gjitha Gjendjet e magazinës do të shiten sipas kostos?

2.4.1. Këndvështrimi i aksionarit

Me këtë mënyrë komponentët financiarë hyjnë indirekt në vlerësimin e flukseve të arkës. Si rrjedhojë është e rëndësishme, në kuadrin e vlerësimit të flukseve të arkës, mënyra nëpërmjet së cilës investimi financohet. Kjo do të thotë që në fazën fillestare, një fluks pozitiv i mundshëm i arkës si pasojë e një financimi nga ana, për shembull, e një instituti të kreditit kontribuon në përcaktimin e vlerës fillestare të cash flow (në periudhën t = 0); në mënyrë

Me investim

Pa investim

Flukset e arkës

koha


44

analoge, në fazën e funksionimit shpenzimet financiare që shoqërojnë një hyrje të mundshme në borxhe do të duhet të zbriten nga të ardhurat së bashku me kostot e tjera monetare; në fund, shlyerja e detyrimit, kur investimi është në fazën e disinvestimit, do të kontribuonte në fund cash flow me një komponent negativ. Kjo reflekton zgjedhjen për të identifikuar subjektin e analizës me aksionarin (ose me një rol organizativ të top management), i cili merr në konsideratë jo vetëm veprimtarinë operative të ndërmarrjes, por edhe atë financiare dhe të jashtëzakonshme dhe vlerëson shpërblimin e gjeneruar nga investimi neto nga të gjitha komponentët e kostos (përfshirë ato financiare). Është fitimi neto, në fakt, që paraqet përfitimin, si për aksionarin, që i lidh dividendët me të ardhurat e tij, ashtu edhe për top management, që vlerësohet në bazë të rezultateve të përgjithshme të ndërmarrjes. Norma e interesit të përdorur për analizën duhet të reflektojë oportunitetet alternative të investimit që aksionari (ose ndërmarrje në total) ka gjithnjë në dispozicion. Kjo normë, si rrjedhojë, i përgjigjet saktësisht përkufizimit të normës minimale të leverdishme ose MARR të paraqitur tashmë.

2.4.2. Kriteret vendimmarrëse: deterministike dhe probabilistike

Kriteret që përdoren në modelet matematike për analizën e investimeve ndahet në dy grupe: - deterministike - probabilistike Dallimi qëndron thjeshtë në faktin që metodat probabilistike përdorin madhësi probabilistike për të trajtuar pasaktësinë. Megjithatë në vijim do të merremi vetëm me parimet deterministike. Këto kritere nisen nga tre supozime bazë: A. të gjitha investimet për t’u krahasuar karakterizohen nga një nivel risku i krahasueshëm; B. investimet për t’u krahasuar nuk modifikojnë nivelin total të riskut të ndërmarrjes; C. të ashtuquajturat Net Present Value (të cilën do ta trajtojmë në vijim) përputhen me vlerat e tyre mesatare.

2.4.2.1. Vlera aktuale (NPV)

Si rregull, të ashtuquajturat Vlera aktuale (NPV, Net Present Value) korrespondon me diferencën ndërmjet ekuivalenteve të të hyrave dhe ekuivalenteve të daljeve, për një normë të paracaktuar interesi. Në terma matematikorë, nëse shënojmë me i normën e interesit dhe me CFt fluksin çfarëdo të arkës (pozitive për të hyrat dhe negative për daljet) në momentin t, shënojmë që Vlera Aktuale llogaritet:

( )tn

0tt i)1CFNPV −

=

+×=∑

Në shprehje të përgjithshme të shumës (të shtrirë edhe për n periudha) është evident një fluks arke i aktualizuar në momentin t=0: në fakt është produkti i fluksit të arkës CFt në momentin t për faktorin e aktualizimit në lidhje me këtë moment. Kështu Vlera Aktuale, përcakton fluksin neto ekuivalent të arkës, domethënë shumën algjebrike të të hyrave dhe të daljeve ekuivalente. Le të japim një shembull të thjeshtë, duke shqyrtuar flukset e arkës të paraqitura në tabelën e mëposhtme (koordinata horizontale):

viti 0 1 2 3 4 Cash flow -1.000 400 400 400 400


45

Kështu shembulli presupozon një dalje fillestare prej 1.000 euro dhe më tej të hyra vjetore konstanta prej 400 euro, për katër vjet. Supozojmë që norma e interesit të jetë 20%. Vlera aktuale rezulton si më poshtë:

( ) ( ) ( ) ( ) 35i14001000i1CFCFi)1CFNPV4

1t

tt4

1tt0

tn

0tt ≅+×+−=+×+=+×= ∑∑∑

=

−−

=

−

=

Kështu merret një vlerë prej +35 euro, që do të thotë që investimi është fitimprurës. Nëse, në të kundërt, norma e interesit do të ishte 22%, të njëjta llogaritja do të jepnin një Vlerë Aktuale prej -3 euro, që dëshmon që investimi nuk do të ishte i leverdishëm. Duke u rikthyer tani në trajtimin e përgjithshëm, vihet re qartë që vlera aktuale është në funksion si të kohës t (dhe si rrjedhojë e periudhës së kapitalizmit), ashtu edhe e normës së interesit i. Atëherë jemi në gjendje të skicojmë dy diagrame, duke paraqitur në të parin vlerën aktuale për kohë dhe vlera të ndryshme të normës së interesit dhe, në të dytin, ecurinë e vlerës aktuale me normë interesi (për një periudhë kohë të fiksuar). Në diagramin e parë mund të vihet re një pikë e veçantë që korrespondon me vlerën e NPV në korrespondencë të t=0, ndërsa, në diagramin e dytë, pika e veçantë jepet nga vlera e normës së interesit në korrespondencë të së cilës rezulton NPV =0. Kjo vlerë e normës së interesit është norma e brendshme e rentabilitetit (shkurt IRR), që kemi theksuar më parë dhe për të cilën do të flasim më shumë në paragrafin në vijim.

Net Present Value është, siç duket, funksion i periudhës së kapitalizimit dhe i normës së interesit. Është e mundur të paraqitet grupi i lakoreve korresponduese si në figurën e mësipërme.

NPV

0

t

- I0 norma rritëse e

interesit

IRR

NPV

i


46

Shembull

Fluksi i vetëm i arkës:

Vlera aktuale = VA = ( )nr1

M

+

- Arkëtime pas 15 vitesh shuma prej 25.000 euro. - Kostoja oportune e kapitalit = 7%

- Vlera aktuale = 25.000 ( )

10,061.9362,0000.2507,01

115

=×=+

×

Vlera aktuale e një serie fluksesh të arkës

( ) ( ) ( ) ( )nr1

F...

r1

F

r1

F

r1

FVA n

33

22

11

++

++

++

+=

- - Vlera aktuale neto në momentin t0 llogaritet duke aktualizuar në të njëjtin moment kohor t0

flukset e ardhshme. - Vlera Aktuale në t0 është shuma ekonomikisht ekuivalente me flukset e ardhshme të arkës. - Për një protagonist racional është njëlloj të disponojë një VA në t0 ose flukse të ardhshme të arkës ekonomikisht ekuivalente.

2.4.2.2. Vlera aktuale neto e investimit

Rasti me një arkëtim të vetëm pas 1 periudhe

r1

1FIVAN 10 +

×+−= , ku r1

1

+ është koeficienti i aktualizimit

VAN përcakton praktikisht vlerën e gjeneruar nga një projekt: - VAN > 0 atëherë projekti prodhon vlerë. - VAN < 0 atëherë projekti shkatërron vlerë. Një propozim projekti prej 1.000 euro paraqet arkëtime vjetore të barabarta me 625 euro për dy vitet e ardhshme. Kostoja oportune e kapitalit është 14%. A është i leverdishëm investimi?

Viti Shuma (€)

Koeficienti i aktualizimit

Vlera aktuale (€)

Arkëtim 1 625 0,877 548 Arkëtim 2 625 0,769 481 Vlera aktuale e arkëtimeve 1.029 minus: Investimi 0 1.000 1,000 1.000 Vlera Aktuale Neto (VAN) 29

Investimi është i këshillueshëm!

t=0 t1 t2 t3 t

VA

F1 F2 F3


47

Kriteret e zgjedhjes ndërmjet investimeve alternative

viti 0 viti 1 viti 2 viti 3 Alternativa A Dalja fillestare (€) - 30.000 Hyrjet e parashikuara të arkës 8.000 12.000 15.000 Flukset e arkës (A) - 30.000 8.000 12.000 15.000 Koeficienti i Aktualizimit (B) 1,00 0,95 0,91 0,86 Vlerat e aktualizuara e flukseve të arkës (A x B) - 30.000 7.619 10.884 12.958 Vlera Aktuale Neto 1.461

viti 0 viti 1 viti 2 viti 3 Alternativa B Dalja fillestare (€) - 40.000 Hyrjet e parashikuara të arkës 12.000 15.000 18.000 Flukset e arkës (A) - 40.000 12.000 15.000 18.000 Koeficienti i Aktualizimit (B) 1,00 0,95 0,91 0,86 Vlerat e aktualizuara e flukseve të arkës (A x B) - 40.000 11.429 13.605 15.549 Vlera Aktuale Neto 583

Alternativa A paraqet VAN më të madh. Investime që nuk ndryshojnë të hyrat e arkës

Automjeti me naftë viti 0 viti 1 viti 2 viti 3 viti 4 viti 5 Blerje (€) -23.000 Dalja për kosto funksionimi -4.700 -4.700 -4.700 -4.700 -4.700 Arkëtime nga shitja e automjetit 2.000 Flukset e arkës (A) -23.000 -4.700 -4.700 -4.700 -4.700 -2.700 Koeficienti i Aktualizimit (B) 1,00 0,95 0,91 0,86 0,82 0,78 Vlerat e aktualizuara e flukseve të arkës (A x B)

-23.000 -4.476 -4.263 -4.060 -3.867 -2.116

Vlera Aktuale -41.781

Automjeti me benzinë viti 0 viti 1 viti 2 viti 3 viti 4 viti 5 Blerje (€) -20.000 Dalja për kosto funksionimi -6.000 -6.000 -6.000 -6.000 -6.000 Arkëtime nga shitja e automjetit 3.000 Flukset e arkës (A) -20.000 -6.000 -6.000 -6.000 -6.000 -3.000 Koeficienti i Aktualizimit (B) 1,00 0,95 0,91 0,86 0,82 0,78 Vlerat e aktualizuara e flukseve të arkës (A x B)

-20.000 -5.714 -5.442 5.183 4.936 2.351

Vlera Aktuale -38.925 Makina me benzinë paraqet VA më të vogël të daljeve.

2.4.2.3. Norma e brendshme e rentabilitetit (IRR)

Norma e brendshme e rentabilitetit, shkurt IRR (Internal Rate Return) është norma e interesit që barazon të hyrat dhe daljet ekuivalente në një fluks arke. Kështu bëhet fjalë për një zero të funksionit NPV(i), domethënë e Vlerës Aktuale të shqyrtuar në funksion të normës së interesit (dhe për një periudhë kapitalizimi të fiksuar). Në këndvështrimin financiar IRR paraqet normën e interesit që është përfituar nëpërmjet


48

investimit, domethënë rentabilitetin e investimit të dhënë pikërisht në shprehje të normës së interesit. Në mënyrë të veçantë, IRR mund të vështrohet edhe si normë interesi të përfituar mbi pjesën e parikuperuar të një investimi: në fakt, është sikur ndërmarrja, për të mundësuar kryerjen e një investimi operativ, do të merrte një kredi fillestare (që e shënojmë me I0) dhe pastaj flukset e arkës të nxjerra nëpërmjet investimit nga borxhi financiar do t’i riinnvestonte, për çdo periudhë, duke paguar gjithnjë të njëjtën normë IRR deri sa të zerohej kredia fillestare.

Shembull Për fluksin e arkës në tabelë, IRR është e barabartë me rreth 31.5%. Tendenca e funksionit NPV(i) paraqitet në grafikun e mësipërm.

2.4.2.4. Kohëzgjatja e payback (PBP)

I ashtuquajturi Pay Back Period (PBP) është intervali i kohës së nevojshme derisa ekuivalenti i të hyrave të jetë më i madh (ose të paktën i barabartë) se ekuivalenti i daljeve. Me fjalë të tjera, PBP është koha e nevojshme për të rikuperuar (zëvendësuar) kapitalin e paguar për të realizuar investimin dhe mundet, kështu, të shihet si një matje e nivelit të likuiditet që garantohet nga investimit. Në shprehje matematikore me anë të formulës, duke ditur që shuma algjebrike e të hyrave dhe e daljeve ekuivalente është e barabartë me NPV, është e qartë që PBP do të jetë ajo vlerë minimum n’ (natyrisht të përfshirë ndërmjet 0 dhe një n të paracaktuar) për të cilën vërtetohet

Viti 0 1 2 3 4 5 Cash flow -10.000 1.000 5.000 8.000 6.000 3.000

-1.700

0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8

7.013

3.034

278

0

- 2.000

- 4.000

- 6.000

6.000

4.000

2.000

8.000

Net

Pre

sent

Val

ue

Norma e interesit

- 3.160 -5.124 - 4.267

NPV

i


49

kushti:

( ) 0)i1CFNPV tn

0tt ≥+×= −

=∑

Ky tregues përdoret, për shembull, kur duhet të zgjedhim ndërmjet një numri të caktuar investimesh që, përballë një daljeje fillestare të barabartë për të gjitha, parashikojnë kthimin e kapitalit (me interesat përkatëse) në harkun e të njëjtës periudhë (për shembull 4 vite), por sipas kuotave vjetore të ndryshme të amortizimit nga rasti në rast (për shembull kuota e vlerës gjithnjë në rritje ose kuota të gjitha barabarta ose të ndryshe). Pasi paracaktohet norma e interesit, do të jetë e nevojshme të zgjidhet investimi që parashikon një PBP më të vogël. Një metodë shumë e përhapur në ndërmarrje është ajo e ashtuquajtura pay back period e paaktualizuar, domethënë me të cilën PBP llogaritet duke supozuar një normë interesi zero. Bëhet fjalë për një metodë jo shumë të saktë (jep rezultate shumë optimiste), por jashtëzakonisht e thjeshtë për t’u aplikuar dhe, si rrjedhojë, shumë e vlefshme. Shembull

Për investimet e paraqitura nga cash flow në figurë dhe për një normë interesi prej 25% rezulton: PBPA(25%) = 2; PBPB(25%) = 3; PBPC(25%) = 3. Shembull, duke vlerësuar investimin B me anë të PBP të paskontuar rezulton PBPB (0%) = 2 Për të llogaritur VAN nuk është e nevojshme njohja e kostos oportune të kapitalit, por për të aplikuar IRR po. Në fakt kemi kriterin e mëposhtëm të përzgjedhjes me IRR: Nëse IRR është > me kostoja oportune e kapitalit, atëherë investimi është i leverdishëm, në të kundërt jo. - Prandaj nuk është e vërtetë që një avantazh i metodës së IRR do të ishte ajo e mos domosdoshmërisë së njohjes së kostos oportune të kapitalit. - Duke mos njohur kostot oportune të kapitalit, në fakt, është e mundur të llogarisim IRR, por nuk gjykojnë leverdishmërinë ekonomike të një investimi që të ketë atë IRR (përveç rasteve të vlerave të IRR dukshëm më të lartë ose më të ulët sesa ajo e supozuar e kostos oportune të kapitalit).

2.4.2.5. Kufizimet e IRR

- IRR nuk ka thjeshtë kuptim ekonomik dhe, kryesisht nuk paraqet rentabilitetin e përfituar nga investimi, domethënë nga shpenzimi fillestar (IRR do të paraqiste rentabilitetin e investimi vetëm nëse arkëtimet do të riinvestoheshin me një rentabilitet të barabartë me IRR).

- 1.000 €

0

631€ 631€ 631€ 631€

456€

1 2 3 n

684€

912€

3 4

228€ 0

1

- 1.000 €

2 3 n 3 4

0

1

- 1.000 €

2 3 n

568 €

3 4

284 €

1.136 €

825 €

Investimi A Investimi B Investimi C


50

- Prandaj nuk është mundur, në rastet më të përgjithshme, të vendoset ndërmjet dy propozimeve të investimit se cili do të ishte më i leverdishme duke krahasuar vlerat përkatëse të IRR. - IRR mund të mos jetë i vetëm. - Nëse parashikohet që kostoja oportune të ndryshojë në kohë, me cilin prej këtyre vlera do të krahasohet IRR? Kufizimet e IRR: nuk është e mundur të zgjidhet ndërmjet dy propozimeve duke krahasuar vlerat e IRR-ve. Në rastet më të përgjithshme nuk është e mundur të krahasohen vlerat e IRR-ve për të vendosur ndërmjet dy propozimeve investimesh se cili është më i leverdishëm.

2.4.2.6. Treguesi i përfitueshmërisë (PI)

Ky tregues përkufizohet thjeshtë si raport ndërmjet të hyrave ekuivalente dhe daljeve ekuivalente: prandaj bëhet fjalë për numër:

( )

( )∑

∑

=

−−

=

−+

+×

+×=

n

0t

tt

n

0t

t

t

i1CF

i1CF

PI

Kështu, ndërsa për llogaritjen e Vlerës Aktuale (NPV) procedohej në mbledhjen algjebrike të të hyrave dhe të daljeve, në këtë rast i vendosim në formë raporti. Për rrjedhojë, është evidente që një tregues përfitueshmërie më i madh se një është saktësisht ekuivalent me një NPV më të madh se zero.

2.4.2.7. Treguesi i përfitimit (PI, Profitability Index) ose treguesi i rentabilitetit të aktualizuar (IRA)

Përkufizim (Profitability Index): “raporti ndërmjet të hyrave ekuivalente dhe daljeve ekuivalente”:

( )

( )tn

n

t

tn

n

t

iCF

iCF

PI−

=

−

−

=

+

+

+=

∑

∑

)1

)1

0

)(

0

)(

Kur cash flow total i investimit është i tipit P.I.C.O., domethënë i karakterizuar vetëm nga dalje për t = 0, përcaktimi matematikor i treguesit rezulton i thjeshtë:

r

Investimi B

Investimi A

r2

VANB

VANA

VANA

VANB

VAN

r1 IRRA

IRRB >

IRRA

Pika e këmbimit


51

0

0

CF

CFNPVIRA

+=

2.4.2.8. Treguesi i rentabilitetit (ROI, Return On Investment)

Në këtë rast, llogaritet një raport shumë i ngjashëm me atë të treguesit të përfitueshmërisë të trajtuar në paragrafin e mëparshëm, me dallimin që të hyrat ekuivalente (në numërues) merren si vlerë mesatare e tyre (që llogaritet thjeshtë duke pjesëtuar shumën e këtyre të hyrave me numrin n të periudhave të kapitalizimit të shqyrtuar:

( )

( )∑

∑

=

−−

=

−++

+

+×

=n

t

t

t

n

t

t

t

iCF

iCFn

ROI

0

)(

0

)(

)(

)1

)11

ku n(+) është numri i flukseve pozitive të arkës Shembull

Viti 0 1 2 3 4

Cash flow -1.000 420 420 420 420

PI(20%) = (420x1.2-1 + 420x1.2-2 + 420x1.2-3 + 420x1.2-4)/1000 = 1.087 ROI(20%) = ¼ x (420x1.2-1 + 420x1.2-2 + 420x1.2-3 + 420x1.2-4) / 1000 = 0.2718 = 27.18%

Bëhet fjalë për tregues që japin një matje “relative” të rentabilitetit të investimit, domethënë të vlerësuar në krahasim me daljen totale. Ato rezultojnë të dobishëm në rastet e buxhetit financiar të kufizuar dhe në rastet kur është e nevojshme të krahasohen investime të karakterizuara nga pagesa ose dalje fillestare mjaft të ndryshme ndërmjet tyre. Është për t’u theksuar që në literaturë përdoren në mënyrë shpërfillëse formulimi matematikor me numërues shumatoren e cash flow hyrëse (këtu të përdorura për PI) ose me atë të fluksit mesatar të arkës (këtu të përdorura për ROI), duke përshtatur të njëjtin elasticitet në përcaktimin terminologjik të treguesit. Është e qartë që në kuadrin e një analize korrekte ajo që rezulton e rëndësishme nuk është aq zgjedhja e njërit apo tjetrit formulim, por vlerësimi në mënyrë homogjene dhe koherente i të gjitha alternativave të investimit duke përdorur gjithnjë të njëjtin kriter.

Shembull

Supozohet se kemi një buxhet të kufizuar prej 10.000 €. Cili nga katër investimet është më i leverdishëm të ndërmerret?

NPV Investimet (CF0)

PI (NPV + CF0)/ CF0

A 100 7.000 1,014 B 150 5.000 1,030 C 80 2.000 1,040 D 50 1.000 1,050

Duke i listuar investimet sipas treguesit rritës të përfitueshmërisë, shihet që kombinimi më i mirë është D,C,B, për një dalje në total të barabartë me 8000 €.


52

2.5. Procesi vendimmarrës ndërmjet alternativave

2.5.1. Norma minimum e leverdishmërisë (MARR)

Një element thelbësor që qëllimisht e kemi mënjanuar gjatë trajtimit të fundit është problemi i përcaktimit të interesit i për t’u përdorur në vlerësimin e investimeve, për shembull, për të llogaritur treguesit si NPV, IRR, PBP, PI, ROI e kështu me radhë. Në pjesën dërrmuese të rasteve, në fakt, dhe kryesisht për investimet operative, norma e interesit nuk njihet apriori nga analisti, që duhet domosdoshmërisht ta përcaktojë. Megjithatë nuk ekziston një metodë e thjeshtë për të zgjidhur këtë problem, mund të formulojmë disa linja udhërrëfyese. Le të japim përcaktimin në vijim: përkufizohet norma minimum e leverdishmërisë (Minimum Attractive Rate of Return, MARR) norma e interesit që paraqet rentabilitetin minimal të një investimi të konsideruar të pranueshëm. Prandaj, në praktikë MARR paraqet normën e interesit me të cilën ndërmarrja mund të investojë gjithnjë kur ka mundësi të ndryshme investimesh që janë në gjendje të japin këtë rentabilitet. Zakonisht, rentabiliteti i investimit duhet të tejkalojë vlerën e MARR për t’u konsideruar i leverdishëm. Nuk ekziston një metodë formale dhe e përgjithshme për të përcaktuar vlerën e MARR. Megjithatë, ajo duhet gjithnjë të shprehë një fitim objektiv të vendosur nga politikat e investimeve të ndërmarrjes. Pikërisht për këtë arsye, shumë shpesh ndërmarrjet shfrytëzojnë sugjerimet e menaxherëve më të vjetër, eksperienca dhe njohuritë e të cilëve, bashkëngjitur aftësisë për të shprehur gjykime përmbledhëse, mundësojnë kryerjen e zgjedhjeve të duhura. Gjithashtu mund të bëjmë dy vërejtje të përgjithshme: pasi fiksohet një vlerë shumë e lartë e MARR, do të tentohej përjashtimi i investimeve të shumta që, në të kundërt, do të ishin në gjendje të jepnin rentabilitet të mjaftueshme; anasjelltas, vlera shumë të ulëta të MARR do të bënin të konsideroheshin të leverdishme investime që, në të kundërt, kundrejt llogaritjeve të bëra, do të jepnin rentabilitet vetëm të pjesshëm.

2.5.2. Alternativa e të “mos investuarit”

Na analizën e investimeve shpesh është e nevojshme jo vetëm të vlerësohet leverdishmëria e një investimi të vetëm, por edhe të seleksionohen investimet më të leverdishme ndërmjet investimeve alternative. Prandaj, jo gjithmonë ndërmarrja është e detyruar të kryejë një investim të propozuar: mundësia e “mos investimit” duhet gjithnjë të merret në konsideratë, natyrisht në supozimin që investimet në fjalë të mos jenë të detyrueshme (sipas përkufizimit të dhënë më sipër).

2.5.3. Vlerësimi i dallimeve ndërmjet alternativave

Edhe njëherë mund të nisemi nga një përkufizim: një alternativë investimi është një projekt investimi çfarëdo brenda një bashkësie investimesh që rezultojnë të pavarura dhe të zëvendësueshme reciprokisht ndërmjet tyre. Është e mundur të vlerësohet një tërësi investimesh alternative, me qëllim seleksionimin e më të mirës, nëpërmjet kritereve të paraqitura në paragrafët e mëparshëm. Shfrytëzimi i këtyre kritereve dhe eficienca e vlerësimeve që rrjedhin prej tyre varen nga metoda e ndjekur. Në fakt mund të përmendim dy metoda kryesore të përdoruara për analizën dhe përzgjedhjen e një alternative investimesh:

- metoda e investimeve totale, - metoda e investimeve rritëse.


53

2.5.4. Metoda e investimeve totale

Kjo metodë konsiston thjeshtë në krahasimin e flukseve gjithsej neto të arkës të secilës alternativë investimesh të marrë në shqyrtim. Meqenëse fluksi i arkës mund të shprehet nëpërmjet një shume ekuivalente (NPV) ose nëpërmjet një prej treguesve të rentabilitetit të përcaktuar më sipër (IRR, PBP, PI, ROI), krahasimi kufizohet thjeshtë në ballafaqimin ndërmjet treguesve numerikë.

2.5.4.1. Vlera aktuale neto, ekuivalentja vjetore dhe vlera e ardhshme

Nga shpjegimi i paraqitur deri tani del qartë që ndërmjet dy investimeve më i leverdishëm është ai që paraqet vlerën aktuale neto më të lartë. E njëjta vlen edhe për dy treguesit e tjerë. Vihet re që përdorimi i secilit prej këtyre tri kritereve rezulton plotësisht i njëjtë në kuadrin e përzgjedhjes së investimit më të leverdishëm. Është e lehtë të ilustrohet në fakt, që raportet ndërmjet tre treguesve janë të njëjtë me një vlerë konstante. Të konsideruara A dhe B dy investime alternative, rezulton:

NPVA(i,n)/NPVB(i,n) = AEA(i,n)/AEB(i,n) = FWA(i,n)/FWB(i,n) ku treguesit llogariten me të njëjtën normë interesi i dhe duke konsideruar të njëjtën jetë të dobishme n. E njëjtë gjë nuk vlen për kriteret që do të shqyrtohen në vijim, për të cilat përdorimi mund të çojë në përzgjedhjen e një alternative të ndryshme në krahasim me atë të treguar nga ballafaqimi i vlerave aktuale neto. Për të mundësuar llogaritjen e treguesve dhe kryerjen e krahasimit duhet të përdoret një normë interesi. Normalisht, në mungesë të të dhënave të tjera, treguesit mund të llogariten me një normë të barabartë me përqindjen (interesin) minimum të leverdishëm. Si rrjedhojë për dy investime alternative A dhe B vlen teorema e mëposhtme:

NPVA(MARR) > NPVB(MARR) → A më i leverdishëm se B. Të vlerësohet investimi më i leverdishëm ndërmjet dy investimeve në tabelë duke përdorur kriteret e NPV, FW dhe AE me një normë interesi të barabartë me 20%.

Viti 0 1 2 3 4

Investimi α -10.000 420 420 420 420 Investimi β -650 280 280 280 280

NPVα (20%) = 87.27; NPVβ (20%) = 74.84 ⇒ α është më i leverdishëm se β FWα (20%) = 180.96; FWβ (20%) = 155.20 ⇒ α është më i leverdishëm se β

AEα (20%) = 33.71; AEβ (20%) = 28.91 ⇒ α është më i leverdishëm se β. Siç parashikohet teorikisht, vlerësimet e dhëna nga tri kriteret rezultojnë plotësisht të njëjta.

2.5.4.2. Norma e brendshme e rentabilitetit

Meqenëse IRR paraqet normën e interesit të përfituar nga investimi, domethënë rentabiliteti i tij i shprehur në përqindje, ndërmjet dy investimeve më i leverdishëm është ai që paraqet vlerën më të lartë të normës së brendshme të investimit. Prandaj për dy investime alternative A dhe B, vlen teorema e mëposhtme:

IRRA > IRRB ⇒ A është më i leverdishëm se B Avantazhi më i madh i përdorimit të IRR si kriter krahasimi konsiston në faktin që shmanget problemi i vlerësimit të MARR, ose një normë interesi me të cilën llogaritet treguesi i mësipërm. Megjithatë aplikimi i këtij kriteri ka disa kufizime. Kufizimi i parë buron nga


54

kuptimi financiar i treguesit: meqenëse ai paraqet normën e interesit të përfituar mbi pjesën e parikuperuar të një investimi, të zbatuarit e tij është i kufizuar nga supozimi që të gjitha flukset e ardhshme të arkës do të riinvestohen me të njëjtën normë interesi. Kufizimi i dytë konsiston në mospërputhjen e mundshme ndërmjet kriterit të IRR dhe atij të NPV. Në disa raste, në fakt, përdorimi i IRR mund të çojë në identifikimin si alternativë më të leverdishme të një investimi që nuk paraqet vlerë më të lartë të NPV të llogaritur me MARR. Në shprehje formale, mund të ndodhë që për alternativat A dhe B:

TIRA > TIRB & NPVA(MARR) < NPVB(MARR) ku simboli & parqet një kusht të logjikës and. Në këtë rast, është evidente që besimi i menaxherit në kriterin e IRR destinohet të lëkundet, meqenëse NPV paraqet drejtpërdrejt fitimin e realizuar nga investimi i shprehur si shumë parash. Mund të bindemi menjëherë në shkakun e mospërputhjes së mundshme duke shqyrtuar ecurinë në rënie të funksionit NPV(i). Figura e mëposhtme demonstron se si në një rast (rasti 1) kriteret e NPV dhe të IRR çojnë të dyja në përzgjedhjen e investimit A, ndërsa në një tjetër (rasti 2) të dyja kriteret tregojnë alternativa të ndryshme, respektivisht B dhe A.

2.5.4.3. Treguesi i përfitueshmërisë dhe treguesi i rentabilitetit

Më sipër kemi konfirmuar se ndërmjet dy investimeve më i leverdishmi është ai që paraqet vlerën më të lartë të PI dhe/ose të ROI. Përdorimi i dy kritereve është ekuivalente meqenëse diferencohen vetëm nga një faktor shumëzues. Dobishmëria e dy kritereve rrjedh nga fakti që ato vlerësojnë investimin në kuptimin “relativ” dhe jo në kuptimin “absolut”, siç ndodh në të kundërt në rastin e NPV. Është fakt, se ndërsa kjo e fundit evidenton përfitimin gjithsej (duke kryer një mbledhja algjebrike ndërmjet cash flow hyrës dhe dalës), kriteret PI dhe ROI tregojnë madhësinë e përfitimit (shumën e cash flow hyrëse) në një madhësi të dimensionit të investimit (shumën e daljeve). Në këtë mënyrë mbahet parasysh shuma financiare e kërkuar nga investimi dhe mënjanohet risku i përzgjedhjes së një alternative, që megjithëse do të rezultonte absolutisht më i leverdishëm, kërkon një dalje të mëtejshme kapitali.

Shembull

Të vlerësohet investimi më i leverdishëm ndërmjet dy investimeve të mëparshme duke përdorur kriteret e PI dhe të ROI. Edhe në këtë rast është e dobishme të llogaritet cash flow i skontuar, duke dalluar ato pozitive nga ato negative:

Rasti 1

NPV

MARR

NPVB

NPVA

i

IRRB

IRRA

Rasti 2

NPV

MARR

NPVA

NPVB

i

IRRB

IRRA

A

B

A B


55

Investimi α Investimi β Viti CF DCF CF DCF

0 -1000 -1000 -650 -650 1 420 350 280 233,33 2 420 291,67 280 194,44 3 420 243,05 280 162,04 4 420 202,55 280 135,03

ΣCF (+)(20%)α = 1087.27 ΣCF(+)(20%)β = 724.84

PIα (20%) = 1.087; PIβ (20%) = 1.11 ⇒ β është më i leverdishëm se α. ROIα (20%) = 27.18%; ROIβ (20%) = 27.88% ⇒ β është më i leverdishëm se α.

Vihet re që vlerësimi është në kontrast në raport me atë të kryer me kriterin e NPV!

2.6. Përmbledhje

Llogaritja e leverdishmërisë ekonomiko-financiare në vlerësimin e investimeve.

A. Metodat që nuk mbajnë parasysh vlerën aktuale të investimeve: 1. Pay Back Period. 2. Return on Investment (ROI).

B. Metodat që mbajnë parasysh vlerën aktuale të investimeve: 3. Net Present Value (NPV ose VAN). 4. Discounted cash-Flow (DCF). 5. Internal Rate on Return (IRR).

1. Pay Back Period i rikuperimit të investimit Përkufizim: Koha që kalon ndërmjet fillimit të investimit dhe rikuperimit nëpërmjet flukseve të arkës.

Formula: PBP = rikuperim në deri vjetoremesatarehyrat Të

investimin për fillestareDaljet

Një situatë praktike

Investimi A Investimi B Viti Daljet Hyrjet Viti Daljet Hyrjet N -100 N -50 +5 +1 +40 +1 +10 +2 +60 +2 +15 +3 +70 +3 +20

Investimi A: vite3

3

6040

100PBP =

+= ,

Investimi B: .vite4

4

2015105

50PBP =

+++=


56

Kur përdoret metoda e Periudhës së rikuperimit?

Periudha e rikuperimit është numri i viteve të nevojshme për të rikuperuar investimin fillestar të një projekti nëpërmjet akumulimit të vlerës aktuale të flukseve në hyrje të arkës të gjeneruara nga një investim. Është një metodë shumë e përdorur nga menaxherët në prezencë të pasigurisë të flukseve dhe të rentabiliteteve të ardhshme të tyre. Zgjedhja e cut-off period nga ana e ndërmarrjes varet nga niveli i riskut të projektit: me rritjen e riskut cut-off period zvogëlohet dhe kjo me qëllim të rikuperimit të shpejtë të investimeve.

Avantazhet kryesore të metodës së Periudhës së rikuperimit:

Vlerësimi i investimeve që bazohet në metodën e Periudhës së zëvendësimit përdoret gjerësisht, veçanërisht për motivet e mëposhtme: - E thjeshtë dhe efikase, e thjeshtë për t’u kuptuar dhe përdorur. - I dobishëm si instrument vlerësimi dhe seleksionimi i projekteve. - Efikase në prani të pasigurisë së flukseve të arkës përkohësisht më të largëta (cash flow të vona kundrejt atyre të hershme). - Efikase si nxitës në gjenerimin e flukseve, në rastet kur kjo është e rëndësishme. - E dobishme në situatat kur analiza e detajuar e metodave të tjera nuk është e nevojshme (për shembull vendimet e mirëmbajtjes). - Veçanërisht është e përshtatshme në rrethanat e ndryshimeve të shpejta teknologjike kërkon një rikuperim të shpejtë të investimeve të kryera. - Vlerëson likuiditetin. - Mban parasysh faktorin kohë.

Disavantazhet kryesore të metodës së Periudhës së rikuperimit:

- Është e vetmja ndër metodat e analizuara që nuk jep një vlerësim mbi rentabilitetin e projekteve (absolut dhe relativ). - Nuk merr parasysh vlerën në kohë të parasë (time value of money): ky kufizim është më i vogël në rastin kur përdoret Discounted PB (DPB) - Tenton të injorojë flukset e arkës përtej periudhës cut-off, pasi investimi është zëvendësuar. - Paraqet tendencën për të refuzuar projektet afatgjata, edhe pse mund të kenë VAN pozitivë. - Mund të çojë në pranimin e projekteve afatshkurtra me VAN negativë: duhet të përdoret Discounted PB. - Teknika është e vështirë për t’u aplikuar nëse shpenzimet e investimit kryhen për shumë periudha, ose nëse ka shpenzime të mëdha në fazat përmbyllëse të jetës së projektit. - Përcaktimi i cut-off, si faktor dallues, është subjektiv. - Injorohen efektet fiskale. - Rezulton i ndërlikuar për investimet të fraksionuara në kohë. Me gjithë disavantazhet e evidentuara më sipër, metoda e Periudhës së Zëvendësimit mbetet një prej instrumenteve më të përdorshëm në vlerësimin e projekteve.

1. Return on Investment (ROI)

Përkufizim: Është përqindja (norma) që mat rentabilitetin mbi kapitalin e investuar:

Formula: ROI = Daljet

vjetoremesatarehyrat Të


57

Një situatë praktike

Investimi A Investimi B Hyrjet =

=++

4

70604042,5

Hyrjet = =

+++

4

201510512,5

Daljet = 100 Daljet = 50 ROI = 42,5% ROI = 25%

Kufizimi: Metodë e vlefshëm për intervale kohe të kufizuara 3-5 vjet, për shkak të vlerave të paaktualizuara.

2. Vlera Aktuale Neto (VAN) ose Net Present Value (NPV)

Përkufizim: Përcakton vlerën e investimit në shprehje të rentabilitetit më të madh ose më të vogël në krahasim me rentabilitetin mesatar të ndërmarrjes. Metodologjia e llogaritjes: A) Aktualizimi i flukseve të arkës:

- Aktualizimi i hyrjeve - Aktualizimi i daljeve

Koeficienti i aktualizimi=( ) ( )nn

i1

1ose

n1

F

++, ku n → shpreh vitet që u përkasin flukseve,

ndërsa i → shpreh përqindjen e rentabilitetit mesatar të ndërmarrjes. B) Nga shuma e flukseve të arkës zbritet shuma e investimit fillestar I0.

( ) 0

t

1nn

n Ii1

FVAN −

+=∑

=

C) Zgjidhje, nëse VAN: a. Pozitiv: Rentabiliteti i investimit është > se sa rentabiliteti mesatar i ndërmarrjes. b. Zero: Rentabiliteti i investimit është i barabartë me rentabilitetin mesatar i ndërmarrje. c. Negativ: Rentabiliteti i investimit është < se sa rentabiliteti mesatar i ndërmarrjes.

Treguesi i përfitueshmërisë = fillestar Investimi

arkës të raaktualizua e Flukset mundëson të krahasojë shumë

investime alternative. Një situatë praktike:

Investimi A Investimi B

Viti Normale Aktualizuar Normale Aktualizuar 1 0,90 +5 +4,5 2 0,82 +40 +33 +10 +8,2 3 0,75 +60 +45 +15 +11,2 4 0,68 +70 +48 +20 +13,6

Totali i hyrjeve +170 +126 +50 +37,5 Investimi fillestar -100 - -50 -

( ) 0

t

1nn

n Ii1

FVAN −

+=∑

=

Për investimin A = 126-100 = +26; për investimin B = 37,5 - 50 = -12,5


58

Treguesi i përfitueshmërisë:

Për investimin A = 26,1100

126= ; për investimin B = 75,0

50

5,37=

Avantazhet kryesore të Vlerës Aktuale Neto:

- Mban parasysh faktorin kohë. - Mban parasysh në thelb interesat e mundshme të vëna në lojë nga shumat e përdorura, në mënyrë për të evituar llogaritjet në fazat e mëpastajme. - Është e saktë.

Disavantazhet kryesore të Vlerës Aktuale Neto:

- Norma e aktualizimit është vështirë për t’u përcaktuar dhe merr ndërhyn në flukset e arkës. - Konsideron diferencën ndërmjet daljeve dhe të hyrave, por jo raportin e tyre (rentabilitetin). - Favorizon propozimet e investimeve të dimensioneve të mëdha.

3. Fluksi i aktualizuar (skontuar) i arkës ose Discounted Cash Flow (DCF)

Përkufizim: Discounted Cash Flow ashtë norma që aplikuar investimit mundëson që investimi fillestar të jetë i barabartë me flukset e aktualizuara të arkës. Në praktikë përcaktohet norma e rentabilitetit të investimit mbi flukset e aktualizuara të arkës.

Formula: ( ) 0

t

1nn

n Ii1

F=

+∑

=

, ku i është e panjohur.

Metodologjia e llogaritjes: Faza 1: Procedohet me anë të provave të njëpasnjëshme. Faza 2: Shfrytëzohen programe kompjuterike.

4. Norma e brendshme e rentabilitetit ose Internal Rate of Return (IRR) Përkufizim: Internal Rate of Return është norma e rentabilitetit që bën të barabartë shumën e investimeve të aktualizuara me shumën e flukseve të aktualizuara, ose diferencën ndërmjet tyre të barabartë me zero. Formula:

( ) ( )0

i1

I

i1

F t

1nn

nt

1nn

n =+

−+

∑∑==

, ose ( ) ( )∑∑

== +=

+

t

1nn

nt

1nn

n

i1

I

i1

F

Në ndryshim me DCF aktualizohen edhe investimet. Metodologjia e llogaritjes: Faza 1: Procedohet me anë të provave të njëpasnjëshme. Faza 2: Shfrytëzohen programe kompjuterike.

Avantazhet kryesore të normës së brendshme të rentabilitetit:

- Mban parasysh faktorin kohë. - Mban parasysh në thelb interesat e mundshme të vëna në lojë nga shumat e përdorura, në mënyrë për të evituar llogaritjet në fazat e mëpastajme. - Është e saktë. - Vlera e normës së aktualizimit së referuar fiksohet në funksion të karakteristikave të investimit dhe të kapitalit të përdorur.


59

Disavantazhet kryesore të normës së brendshme të rentabilitetit:

- Presupozon që flukset e arkës mund të riinvestohen me një normë të barabartë me atë të aktualizimit që përgjithësisht është mjaft më e lartë sesa norma efektive e kostos së parasë. - Jep përgjigje të dykuptimtë në rastin e aplikimit për investimeve për të cilat janë parashikuar cash flow pozitive dhe negative të këmbyer në mënyrë alternative.

Kur do të përdoret IRR?

IRR mund të konsiderohet si një normë e rentabilitetit që mundëson arritjen e break-even financiar të një investimi: me një normë aktualizimi të barabartë me IRR, vlera aktuale neto e një projekti është e barabartë me zero. IRR përdoret shpesh pasi u lejon menaxherëve financiarë dhe analistëve të vlerësojnë performancën në shprehje relative, si “12%“, në vend të shprehjes absolute, si “40.000 euro“. Metoda IRR është më e preferueshme sesa ajo e VAN në rastet kur norma e aktualizimit të flukseve nuk njihet ose është subjekt i pasigurisë, në këto raste IRR jep informacione më të mëdha mbi një investim se sa mund të japë VAN. IRR në çdo rast është një matje relative e përfitueshmërisë së një projekti dhe është i ndjeshëm ndaj ndryshimeve të shenjës në flukset e arkës. Prandaj është e mundur që të vërtetohen zgjidhje të shumta. VAN jep një matje absolute të vlerës së projektit, ndërsa IRR jep një matje të rentabilitet për çdo euro të investuar në projekt. Duke përdorur metodën e VAN supozohet që flukset e arkës që rrjedhin nga projekti do të riinvestohen me normën e aktualizimit; ndërsa me teknikën e IRR, supozohet që flukset do të investohen përsëri me një normë të barabartë me vetë IRR. Me një normë të fiksuar të rentabilitetit të investimit, ekziston një VAN i vetëm i projektit, me strukturë të përcaktuar të flukseve të arkës, ndërsa mund të kemi disa IRR. IRR mund të konsiderohet si norma e rentabilitetit efektiv i një investimi. Domethënë investimi është i leverdishëm nëse rentabiliteti i tij “fiton” mbi atë të përdorimit më të mirë alternativ të kapitalit. Meqë IRR është i ndjeshëm ndaj këmbimeve të shenjës në flukset e arkës, si rrjedho-jë është e mundur që me strukturën e flukseve jo konvencionale të vërtetohen zgjidhje të shumta. Në përfundim, zgjedhja ndërmjet metodës VAN ose IRR është pasojë, në shumë raste e preferencave personale të analistit. Por, në rastet kur norma e aktualizimit nuk është konstante gjatë periudhës së jetës së projektit, ose akoma struktura e flukseve të arkës nuk është të përcaktuar, rekomandohet të përdoret VAN.

2.7. Probleme dhe gabime të zakonshme gjatë vlerësimit

1. Protagonisti që propozon projektin mund të ketë interesa personale në projekt duke zmadhuar kështu rezultatet. 2. Status quo-ja mund të përcaktohet në mënyrë optimiste. 3. Kostot e trajnimit dhe të nisjes mund të penalizojnë projektin e parë që do të shfrytëzonte një teknologji të re. 4. Investimi mund të nënvlerësohet lehtësisht për ta mbajtur poshtë pragut që kërkon aprovimin e niveleve më të larta hierarkike. 5. Propozimi mund të mënjanojë rritjen e disa kostove të përgjithshme pak të dukshme (kostot shkallare). 6. Mund të mos jetë në koherencë në marrjen parasysh të inflacionit 7. Gabimisht mund të merren në konsideratë kostot “e kryera tashmë”. 8. Gabimisht mund të mos merren në konsideratë kostot oportune. 9. Gabimisht mund të mos merren në konsideratë efektet që nuk mund të shprehen në terma monetarë.


60

KAPITULLI 3

Analiza kosto/përfitime: vlerësimi ekonomiko-financiar i investimeve

3.1 . Hyrje mbi origjinën

Analiza “kosto/përfitime” (ose e përfitueshmërisë ekonomike, ose e rentabilitetit) ka origjinë inxhinierike dhe shumë të largët në kohë. Studimi i J. Dupuit1 që konsiderohet një tekst fondamental mbi këtë teknikë, është i gjysmës së parë të 1800-s dhe është vepra e një inxhinieri gjenial francez të ndërtimeve civile. Megjithatë, zhvillimet aplikative të këtij studimi kanë qenë të pranishme për shumë kohë, ndërsa zhvillimet teorike ishin më të shpejta dhe të një rëndësie të jashtëzakonshme. Dupuit ishte i pari që vuri në dukje konceptin “surplus” dhe ky koncept, i futur më vonë në metodologjinë teorike të ekonomisë të njohur si “neoklasike”, kontribuoi për të dhënë formulimin “ekonomia e mirëqenies”, të zhvilluar në fillim të viteve 1900 për të orientuar politikat publike në një kontekst të ekonomisë së tregut. Bashkëpunimi ndërmjet inxhinierëve dhe ekonomistëve u zhvillua më tej pas Luftës së Parë Botërore: me një krizë të rëndë ekonomike të vitit 1929 ndërhyrja publike merr në rëndësi të paprecedent, analiza kosto/përfitime kontribuoi, me një mënyrë në thelb empirike, për t’u mundësuar teknikëve, të cilët duhej të vendosnin mbi një program të gjerë investimesh në luginën e lumit Tennesse në sektorë të ndryshëm, të bënin dallimin ndërmjet zgjidhjeve alternative për këtë fushë, investime të premtuara nga administrata “Roosevelt” për të dalë nga kriza. Analiza kosto/përfitime, me origjinë neoklasike (teoria ekonomike që e supozon tregun si model zotërues), zhvillohet në një kontekst në të cilin lind me forcë rritëse modeli kejnisian (teoria që i jep shtetit një rol thelbësor për të korrigjuar “falimentimet makroekonomike” të tregut). Praktika makroekonomike kejnisiane njihet për indiferencën teorike për destinacionin specifik të shpenzimeve publike (njihet pohimi i famshëm që në rast krizash ekonomike, shteti, përveçse nxit rigjenerimin, mund të destinojë burime për të “hapur gropa dhe për t’i mbushur”); vëmendja është zhvendosur plotësisht në mbështetjen e kërkesës totale, përgjithësisht të garantuar nga shpenzimet publike. Në mënyrë shumë modeste analiza kosto/përfitime duket e angazhuar për të dhënë tregues për preferueshmërinë relative të këtyre shpenzimeve. Në realitet, përcakton edhe pragun e rentabilitetit, poshtë të cilit investimi nuk konsiderohet i leverdishëm. Nga këtu mund të nënvizohet përmbajtja kryesisht mikroekonomike e analizës kosto/përfitime. Për aspektet makroekonomike “rentabiliteti” i shpenzimeve publike është funksion i kërkesës totale që stimulon, për një analizë me origjinë neoklasike tregu të përgjithësisht supozohet si eficient dhe, si rrjedhojë rentabiliteti njihet apriori, është e mjaftueshme të analizojmë karakteristikat e tregut. Të vetmet “defekte” që i atribuohen tregut nga supozimet e analizës së kosto/përfitime janë mikroekonomike: bëhet fjalë për ekzistencën e të mirave publike, të eksternaliteteve2, të monopoleve natyrale etj., që kërkojnë ndërhyrjen publike. Ndërsa për një mënyrë kejnisiane, në kushtet e recensionit ekonomik, ndërhyrja publike është gjithnjë “e dobishme”; analiza kosto/përfitime “seleksionon” vetëm disa ndërmjet ndërhyrjeve të mundshme. Por sigurisht nuk bëhet fjalë për kontrast të paeliminueshëm, vetëm për nivele të ndryshme specifike. Në fakt, dihet që vëmendja shumë e tepërt ndaj aspekteve makroekonomike të shpenzimeve publike mund të çojë në shpenzime të tepërta dhe përdorime klienteliste të burimeve. Edhe pse ekzistojnë instrumente të shumta teorike dhe metodologjike, analiza e kosto/përfitimeve vendoset ndërmjet instrumenteve që përqendrojnë vëmendjen mbi përmbajtjen teknike

1 De l’influence des péages sur l'utilitè des voies de communication in “Annales des ponts et chaussées”, 1849. 2 Kompleksi i efekteve pozitive dhe negative që një aktivitet i caktuar ekonomik shkakton në mënyrë indirekte mbi subjektet e tjera ose mbi ambientin në të cilin ushtrohet.


61

dhe sociale të shpenzimeve publike; përveç rolit përcaktues që kjo merr në shoqëritë më të zhvilluara, kjo cilësi duhet të konsiderohet mjaft e rëndësishme. Duke u kthyer në zhvillimet historike të metodës, pas viteve 1930 edhe në vendet anglosak-sone, analiza kosto/përfitime kufizohet vetëm në fushën e aplikimeve për projekte infrastrukturore, që do të thotë paraqesin alternativa të konsiderueshme teknologjike dhe përmbajte të pakët sociale (të paktën në sens të ngushtë). Për zgjedhjen teknike eficiente, siç do të shohim në vijim, metodologjia në shqyrtim është veçanërisht e rëndësishme për projekte alternative për rrugët, hekurudha, ujëmbledhës, parqe publike etj. Ndërmjet problemeve që u dolën ekonomive të industrializuara në fund të konfliktit të dytë botëror, zotëroi ai i zhvillimit të pamjaftueshëm: ndërhyrja shtetërore ndryshoi përmasa, u bë pjesë e një strategjie botërore të kontrollit të burimeve dhe të konflikteve; instrumentet e analizës ekonomike marrin një rëndësi gjithnjë e në rritje.

Situata aktuale

Banka Botërore, pas marrëveshjes së Bretton Woods në vitin 1944 ndërmjet vendeve antifashiste, ka rol kryesor pas Luftës së Dytë Botërore në përcaktimin e strategjive të ndërhyrjes publike për zhvillimin ekonomik. Institucionalisht, u jep para qeverive të vendeve më pak të zhvilluara, pasi ndërhyjnë në ekonomitë e tyre me investime me rentabilitet mjaftueshëm të lartë për të garantuar shlyerjen e kredive dhe interesat përkatëse. Shtetet e Bashkuara në atë kohë ishin financuesit kryesorë të Bankës Botërore dhe nëpërmjet këtij institucioni i dhanë përmasa botërore problemit të vlerësimit të investimeve publike. Mendimi ekonomik u përafrua me interesin e shtuar mbi këtë problematikë dhe kontributet për metodologjinë e kosto/përfitimeve bëhen më të shpeshta dhe më të artikuluara1 në vitet ‘50 dhe ‘60 të shekullit të kaluar. Megjithatë, zhvillimi ekonomik i botës së tretë ndodh me ritme të konsideruara të pamjaftueshme, mënyra tradicionale kosto/përfitime vihet në diskutim nga shumë palë dhe pëson njëfarë krize, me të cilën tenton t’u përgjigjet me përmirësime që, siç do të shohim në vijim, mbeten në thelb brenda metodës. Megjithatë, paradakosalisht, në ekonomitë socialiste lindin në të njëjtën periudhë linja mendimi që në masë të konsiderueshme imitojnë grupet neoklasike të analistëve, madje me një nivel formimi të sofistikuar2. Analiza kosto/përfitime bëhet kështu, në versionet e saj më të përditësuara, instrument kryesor analize për investimet në vendet në rrugë zhvillimi, me disa variante dhe veçori edhe për vendet industriale. Franca zhvillon në mënyrë të veçantë metodologjinë e tipit “shumë kritere”, e eksperimentuar tashmë në Shtetet e Bashkuara kryesisht për vlerësimin e projekteve ushtarake. Aktualisht, analiza kosto/përfitime është një metodë e përdorur nga të gjitha organizmat ndërkombëtare të zhvillimit dhe të kreditit dhe, madje, edhe pse ka humbur, për fat, shumë nga iluzionet zotëruese të formulimit të saj origjinal, nuk mund të mënjanohet nga zëvendësime të pranueshme.

Eksperienca ndërkombëtare

Le të analizojmë shkurtimisht eksperiencën në fushën e analizës së kosto/përfitime e tre vendeve më të njohura në aplikimin e kësaj teknike, Anglisë, Francës dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe të japim, në fund, një vështrim të normativave të Komunitetit Europian.

1 Mishan, Marglin, Krutilla, Balassa, Ekstein, Kaldor etj. 2 J. Kornai, “Programimi në shumë nivele”, A.S.U.R., N. 1-2, 1969.


62

ABC në Angli

Në territorin anglez vlerësimi i projekteve publike bazohet në Green book, një manual i përgatitur nga Ministria e thesarit dhe përmban udhëzime për analizën. Analiza kosto/përfitime përdoret gjerësisht kryesisht në sektorët e transporteve ku projektet me shuma më të mëdha se një milion sterlina (rreth 1.150.000 euro) në mënyrë sistematike i nënshtrohen kësaj analize nëpërmjet metodologjive dhe teknikave specifike. Por janë disa karakteristika dhe veçori që është e nevojshme t’i nënvizojmë: përdorimi i çmimeve “hije” (accounting price) është shumë i kufizuar dhe preferohet përdorimi i çmimeve reale, nuk procedohet me korrigjimin e fiskalitetit, norma e zbritjes është prej 6% (e rritur deri në 8% ku ndërhyrjet janë me risk të lartë), përdoret gjithnjë dhe vetëm Vlera aktuale neto si tregues, megjithatë duhen paraqitur dhe kostot dhe përfitimet e pa monetarizuara ose të pa llogaritura.

ABC në Francë

Edhe pse, siç kemi patur mundësi ta konstatojmë më sipër, Franca rezulton një nga “vendlindjet” e analizës kosto/përfitime, sot nuk ekzistojnë “udhërrëfyes” për të gjitha sektorët e aplikimit. I vetmi përjashtim është sektori i transporteve për të cilin janë realizuar shumë studime për ndërhyrje në kuadrin e transportit urban dhe ndërurban. Duke u kufizuar në rastin e transporteve, le të evidentojmë disa veçori të zhvillimit të analizës: përftimet ekonomike që merren në konsideratë janë ato që u përkasin përdoruesve të transportit, operatorëve dhe institucioneve publike. Përfitimet lidhur me zhvillimin ekonomik të zonës dhe ndikimin social konsiderohen në një kuadër më të gjerë të vlerësimeve të projektit, por nuk monetarizohen. Për të aktualizuar vlerat e përfitimeve shfrytëzohen vlerat e paracaktuara për tip mjeti të transportit. Në fund, norma e aktualizimit është fikse, prej 8%, analiza e ndjeshmërisë kërkohet gjithmonë, ndërsa analiza e riskut i është lënë në dëshirë analistit.

ABC në ShBA

Në ShBA analiza kosto/përfitime përdoret në mënyrë të gjerë nga të gjitha agjencitë federale, mbi bazën e udhëzimeve të paraqitura në Guidlines for Cost and Benefit Analysis të Office of Management and Budget (OMB). Bëjnë përjashtim sektorët e energjisë, të tregtisë dhe të burimeve ujore që kanë kritere specifike dhe të sofistikuara. Disa karakteristika janë: çmimet “hije” janë pjesë integrale e analizës dhe duhen korrigjuar me kujdes nga shtrembërimet e provokuara nga tregu dhe fiskaliteti. Kostot, duke shkaktuar një rritje të presionit fiskal, duhen rritur duke i shumëzuar me një faktor prej 1,25. Norma e skontos ndryshon në varësi të llojit në analizës dhe të sektorit të shqyrtuar. Kërkohet si analiza e ndjeshmërisë, ashtu edhe e riskut, megjithatë duhen paraqitur dhe kostot dhe përfitimet e pa monetarizuara ose të pa llogaritura.

ABC sipas Komisionit Europian

Komisioni Europian kërkon qartësisht zhvillimin e analizës kosto-përfitime kryesisht në dy fusha: në fondet strukturale1 dhe në kooperimin ndërkombëtar. Për sa u përket fondeve strukturale kërkohet analiza sa herë paraqiten projekte me vlerë më të madhe se 50 milionë euro; nëse shfrytëzohet fondi i solidaritet kushti është vendosur për

1 Fondet strukturale janë instrumente ndërhyrjeje të krijuara dhe të administruara nga Bashkimi evropian për të financuar projekte të ndryshme zhvillimi brenda Unionit. Objektivat kryesore të fondeve strukturale janë tre: pakësimi i pabarazisë rajonale në shprehje të pasurisë dhe të mirëqenies, rritja e konkurrueshmërisë, punësimit dhe mbështetja e kooperimit ndërkufitar. Fondet strukturale përbëjnë 37,5% të bilancit total të Bashkimit evropian.


63

projekte më të mëdha se 10 milionë euro dhe, në fund, nëse kërkohet kontributi i Fondit të Para-pjesëmarrjes analiza duhet të zhvillohet për të gjitha ndërhyrjet me shumë më të madhe se pesë milionë euro. Në nivel dokumentimi, në vitin 1997 është përpunuar Udhëzuesi i analizës së kosto/përfitimeve për projekte të mëdha ku janë dhënë shumë udhëzime orientuese për të realizuar një analizë korrekte. Rishikimet e shumta të viteve të fundit sigurisht që janë dëshmi e një studimi mbi standardizimin dhe homogjenizimin që do të synojë vënien në dorë të analistëve të një Guide të plotë dhe të pranuar nga vendet e Bashkimit Europian.

Baza teorike

Para së gjithash duhet të kujtojmë origjinën “inxhinierike” të metodës, e lindur për të krahasuar zgjidhje teknike alternative të projekteve: kjo origjinë shpjegon edhe arsyen e ngjashmërisë së ngushtë të metodës, në formulimet e saj fillestare, me analizat e rentabilitetit të investimeve private. Operatori privat, për të zgjedhur ndërmjet investimeve alternative, vlerëson përfitimin e pritshëm neto; supozojmë se duhet të zgjidhet ndërmjet makinerive të ndryshme për prodhimin. Bëhet fjalë për të vlerësuar fluksin e të ardhurave më të mëdha që makineria mundëson dhe për ta krahasuar me fluksin e kostove më të mëdha (të investimit, të mirëmbajtjes, të energjisë etj.) të jetës së dobishme të makinerisë (që mund të ndryshojë nga makineria në makineri). Makineria që paraqet raportin më të leverdishëm ndërmjet kostove dhe të ardhurave ose, më mirë, ndërmjet rritjeve të kostove dhe rritjeve të të ardhurave që gjeneron, duhet zgjedhur (në pamje të parë). Por kjo nuk mjafton: fluksi i përfitimeve neto, të cilat i gjeneron makineria, duhet të krahasohet me koston e parasë, domethënë me normën e interesit bankar (gjithnjë në pamje të parë). Është e qartë se vetëm projektet që paraqesin një normë rentabiliteti më të lartë se sa norma e interesit bankar (ose të çfarëdo norme tjetër të marrë si referim dhe përfaqësuese e një përdorimi alternativ të atij kapitali) do të merren në konsideratë. Me fjalë të tjera, synohet, në radhë të parë, për të përcaktuar projekte “të realizueshme” (domethënë më përfituese se sa norma bankare) dhe kështu duhet përzgjedhur ndërmjet atyre më të leverdishme. Transferimi i kësaj metodologjie tek operatori publik formulohet sipas kësaj mënyre: ndërmjet projekteve të ndryshme, duhet të përcaktohen ato projekte që paraqesin avantazhe (ose përfitime) shoqërore më të mëdha se sa kostot (ose disavantazhet). Do të gjykohen “të realizueshme” vetëm ato projekte rentabiliteti i të cilave (shprehur nga raporti ndërmjet përfitimeve dhe kostove) të jetë më i lartë se sa një vlerë minimale referimi, e vlefshme për të gjitha investimet (në koncept bëhet fjalë për normën korresponduese bankare). Pastaj ndërmjet projekteve të realizueshme, duhet të përzgjidhen ato më të leverdishme. Ky formulim nuk tregon, për saktësi, që “avantazhet” dhe “disavantazhet” duhet të përcaktohen në shprehje monetare: megjithatë është e nevojshme, për të kryer krahasime, që njësia matëse të jetë e njëjtë. Matja monetare prej kohësh është ajo më eficiente për këtë qëllim; madje nga këndvështrimi praktik, rezulton e vetmja që aplikohet. Duke dashur t’i referohemi një paraqitjeje grafike dhe duke supozuar se e aplikojmë për prodhimin e një të mire ose të një shërbimi, përfitimet e një investimi shprehen nga zona ABCDE e figurës 1. Në këtë figurë supozohet se ekziston “një surplus i prodhuesit”, domethënë një përfitim më i lartë se sa ai i konsideruar “normal” dhe i krahasueshëm me normën e interesit, domethënë jemi në një gjendje jo të përkryer të konkurrencës. Në fakt, duke qenë D kurba e kërkesës së kësaj të mire dhe O1 kurba e kostove margjinale të prodhimit, një investim që ul kostot e prodhimit nga O1 në O2 sjell përfitime për blerësit (ose përdoruesit) “paraekzistues”, të barabartë me ABDE (domethënë të barabartë me sasinë e konsumuar të shumëzuar me diferencën ndërmjet kostove). Këtij përfitimi i duhet shtuar edhe ai që rrjedh nga sasia e re e konsumuar Q1 Q2, të barabartë me BCD.


64

Kjo, në supozimin që sasia e re të jetë Q2 - Q1. Një rritje më e vogël e prodhimit sjell një humbje të përfitimeve, pasi kostot do të mbeteshin më të vogla se sa përfitimet e mundshme: natyrisht, të prodhosh sasi më të mëdha se Q2 nuk do të kishte sens ekonomik, pasi kjo sasi do të kushtonte më shumë se sa përdoruesi do të ishte i disponueshëm për të paguar për këtë sasi. Në mënyrë më të natyrshme, “rregullimi” i takimit ndërmjet kërkesës dhe ofertës qëndron në fiksimin e çmimeve, para dhe pas investimit, saktësisht nga Q1D dhe Q2C (domethënë të fiksohen çmime të barabarta me kostot margjinale). Nëse çmimet fiksohen në këtë mënyrë, përfitimet do të ndaheshin ndërmjet konsumatorit dhe prodhuesit si në figurën e mësipërme (respektivisht, zona që përfshihet ndërmjet kurbës së kërkesës dhe kurbës të kostove)1.

Figura 1. Surplus-i i konsumatorit dhe i prodhuesit

Megjithatë, nëse sasitë e prodhuara dhe të konsumuara janë ato të treguara në figurë, çmimi me të cilin e mira ose shërbimi shitet, nuk është në asnjë mënyrë e rëndësishme për llogaritjen e përfitimeve: përcakton vetëm atë subjekt ekonomik nëse është me përfitim. Për t’u shpjeguar, nëse çmimi do të ishte zero dhe sasitë në lojë nuk do të ndryshonin (nëpërmjet mekanizmave të racionimit etj.), do të kishim një transferim të përfitimeve nga prodhuesi tek konsumatori, por përftimet neto të investimit nuk do të ndryshonin. Me fjalë të tjera, politikat tarifore nuk interferojnë me vlerësimin e përfitimeve të një investimi publik, nëse jo në masën me të cilën ndryshojnë sasitë e një “të mire” të prodhuar e të konsumuar. Dhe kjo është e arsyeshme: mirëqenia e një komuniteti matet, të paktën nga këndvështrimi ekonomik, vetëm në bazë të surplus-it shoqëror, domethënë të diferencës ndërmjet dobishmërisë së të mirave dhe shërbimeve të konsumuara, minus kostot, domethënë sakrificat, të nevojshme për të prodhuar ato të mira dhe ato shërbime. Kështu, është e arsyeshme që aspektet e pastra monetare (domethënë transferimet monetare) në fund fshihen në zgjedhjet dhe në vlerësimet, të paktën në pamje të parë. Megjithatë, në skemën e analizës së përfitimeve që kemi propozuar, gjendet një element që 1 Përfitimet neto totale nuk ndryshojnë duke qenë GBCGH + (HFCDE - GBA) = ABCDE

P/K

D

C F

B

E H

G A

Q Q1 Q2

O1

O2

B

F


65

duhet sqaruar akoma më tej. Bëhet fjalë për faktorin “kalimi i kohës”; ne kemi folur për një fluks përfitimesh neto (në kohë) për t’u krahasuar me kostot (prandaj investimi fillestar paraqet zakonisht elementin më të rëndësishëm: të mendojmë makinerinë e përmendur më sipër). Nuk është e mundur të kufizohemi në mbledhjen, vit pas viti, të përfitimeve dhe t’i krahasojmë me kostot; nëse supozohet një investim, është e qartë që kostot dhe përfitimet të ndodhin në kohë të ndryshme: kostot përgjithësisht janë më afër në kohë, përfitimet shpërndahen përgjatë gjithë jetës së dobishme të projektit. Tani supozohet që një përfitim ose një kosto të kenë vlerë të ndryshme në varësi të faktit nëse janë afër apo larg në kohë. Mbi këtë problem do të rikthehemi më vonë, këtu le të kufizohemi në formulimin e kriterit për të përcaktuar, ndërmjet dy periudhave të ndryshme, vlerën përkatëse të një përfitimi. Duke iu referuar figurës 2 përcaktojmë si kurbë zëvendësimi ndërkohor (ose kurbën e teknikave) S vendin e kombinimeve të mundshme të një të mire në kohën T0 dhe në kohën T1. Domethënë supozojmë që çdo heqje dorë për konsumin e një sasie të caktuar të një të mire në kohën T0 i jep shkak një rritjeje të caktuar të disponibilitetit të kësaj të mire në kohën T1. E supozojmë këtë operacion si një investim (çdo investim në fakt mund të konsiderohet si heqje dorë nga konsumi i tanishëm në këndvështrimin e rritjes së konsumeve të ardhshme). Lidhja, në përgjithësi, nuk do të jetë lineare, pasi është e arsyeshme të supozohet që investimi të ketë produktivitet zvogëlues (domethënë do të duhen në mënyrë rritëse sasi investimesh për të marrë të njëjtën sasi të rritjes së konsumit në kohën T1). Atëherë është e arsyeshme ta paraqesim këtë kurbë si monotone, zvogëluese dhe konvekse. Nëse konsiderojmë si kurbë vijën lakore, vendin në të cilin kombinime të ndryshme të konsumit në kohën T0 ose në kohën T1 shkaktojnë të njëjtën përmbushje (përfitime të barabarta) për konsumatorët, mund të skicojmë një grup kurbash, secila prej tyre shprehëse e të njëjtit nivel kënaqësie (ose dobishmërie). Këto kurba paraqesin një konveksitet drejt qendrës, si rezultat i faktit që duhet të “kompensohen” më shumë se proporcionale të shprehura në terma të konsumeve të ardhshme, nëse konsumet e tanishme zbresin poshtë një niveli të caktuar (dhe anasjelltas). Këto kurba janë I1, I2, I3 etj. Tani është e qartë që maksimumi i dobishmërisë së krahasueshme me kushtet teknike (kurba e zëvendësimit) do të pasqyrohet nga kurba e indiferencës tangjente me kurbën e zëvendësimit (I2 në figurë). Pika më optimale, domethënë kombinimi më i favorshëm (ose realizueshmëria) e konsumeve të tanishme ose të ardhshme, do të pasqyrohet pikërisht nga pika tangjente P. Rreth pikës P raporti ndërmjet rritjes së konsumeve të ardhshme dhe uljes së konsumeve të tanishme mund të përcaktohet me efektivitet, duke qenë pika P më e optimale, si normë preference ndërkohore (për dy periudha dhe për të mirën e marrë në konsideratë). Kjo normë pasqyrohet nga tangjentja në pikën P, tangjente e përbashkët me kurbën S dhe I. Kështu, përcaktohet pak më gjerë niveli në të cilin një subjekt ekonomik është i disponueshëm për të hequr dorë nga konsumi (përfitimet) i tanishëm për konsumet (përfitimet) e ardhshme. Kjo lë të kuptohet që për të krahasuar, për shembull, kostot e tanishme (investimet) me përfitimet e ardhshme, është e nevojshme që këto konsume të ardhshme të bëhen të vlerësueshme sot, domethënë “të skontohet ose të zvogëlohet” distanca e tyre në kohë. Ky operacion përkufizohet si “aktualizim” dhe shfrytëzon një parametër që quhet “norma e skontos ose e zbritjes” (që është norma e preferencës ndërkohore të përcaktuar më sipër). Me këtë përmbledhje të shkurtër, mund të kthehemi në vlerësimin e supozimeve teknike të metodës në mënyrë më të përgjithshme. Para së gjithash, bëhet fjalë për një metodë që lidhet me supozime neoklasike ose margjinaliste, në masën në të cilën supozohet që çmimet, dhe në përgjithësi njësitë matëse monetare të fenomeneve ekonomike, që paraqesin në mënyrë efikase vlerat të cilave operatori publik duhet t’u referohet, pa hyrë në hollësira se si këto vlera respektojnë situatat e dhëna, për


66

shembull, një shpërndarje e të ardhurës brenda shoqërisë. Termi margjinalisht në veçanti është i zbatueshëm për faktin se supozohet që projekti në shqyrtim nuk ka përmasa të atilla, që mund të ndryshojnë kontekstin ekonomik në të cilin realizohet, domethënë përsëri nuk ndryshon sistemin kompleks të çmimeve. Domethënë, analiza bëhet “për marzhin”, për rritjet e vogla në krahasim me vlerat absolute të madhësive në lojë. Për më tepër, supozohet që tregjet lart dhe poshtë projektit të funksionojnë pa shtrembërime. Për të sjellë një shembull, nëse projekti i një dige do të ndryshonte pas realizimit të saj, sistemin kompleks të çmimeve ose këto çmime nuk do të ishin shprehëse të mungesës së burimeve së cilave u referohen, nuk do të ishte e mundur t’i matnim përfitimet në shprehje absolute (do të duhej të analizonim strukturën e plotë ekonomike të kontekstit të projektit).

Figura 2. Kurba e zëvendësimit ndërkohor (ose kurba e teknikave).

Një tjetër teknikë teorike e rëndësishme formulohet nga supozimi që përftimet shoqërore shprehen e maten nga “vullneti për të paguar” për to. Domethënë, në përputhje me hipotezat, supozohen vlerat monetare si matës universalë. Një shembull konkret, nëse ia dalim të vlerësojmë se shifra maksimale që një konsumator ka në dispozicion për të paguar për një të mirë të caktuar është 100 dhe çmimi me të cilin shitet është 70, përfitimi neto për këtë konsumator është 30 (është cituar më parë si surplus). Ky arsyetim qëndron në bazë të lidhjeve që metoda përcakton ndërmjet uljeve të kostove (dhe të çmimeve) të të mirave e shërbimeve dhe përfitimeve për kolektivin që këto pikësime sjellin. “Leximi i botës nëpërmjet çmimeve” ka qenë shumë i kritikuar; që megjithatë, pa dyshim, si metodë empirike është jashtëzakonisht eficiente dhe intuitive.

3.5. Përzgjedhja e alternativave

Duket e justifikuar që këtë çështje ta vëmë në radhë të parë, pasi në praktikë shfaqet si

P Q3

Q t1

S

Qt0 Q1 Q2

I1

I2

I3


67

shumë kritike: në fakt, metoda në fjalë jep instrumentin e analizës së projekteve alternative ose edhe të një projekti të vetëm, por nuk jep indikacione se si të përzgjidhen projektet e shqyrtuara ndërmjet mundësive të shumta. Teorikisht, të gjitha projektet dhe të gjitha alternativat e përdorimit të burimeve duhet të analizohen. Në fakt, metoda vë si ambicie objektivin e dhënies së treguesve mbi përdorimin alternativ të burimeve publike, duke vendosur një hierarki preferencash ndërmjet përdorimeve, cilido qoftë sektori i ndërhyrjes së operatorit publik. Kjo është e kuptueshme: nëse metoda shfrytëzon një matës të vetëm (kryesisht çmimet), është e qartë që jep tregues të saktë të rentabilitetit për secilin projekt për të cilin aplikohet dhe është e qartë që këta tregues rezultojnë të renditur hierarkisht. Në praktikë, është e natyrshme që jo të gjitha alternativat mund të shqyrtohen: gjithashtu, shumë alternativa rezultojnë dukshëm më pak “të leverdishme” se sa të tjerat (domethënë mund të eliminohen mbi bazën e përshtypjes së përgjithshme). Dhe mbi bazën e “përshtypjes së përgjithshme” seleksionohet vetëm një numër i pakët alternativash për t’iu nënshtruar një analize të hollësishme, pasi për këto nuk është e mundur në asnjë mënyrë të vlerësohet apriori me saktësi të pranueshme se cila do të jetë e preferueshme. Për shembull, në rast se duhet të lidhen dy qendra urbane me dimensione të vogla dhe shkëmbime të pakta, duhet të përjashtohen supozimet e projekteve për lidhje me hekurudhë ose me rrugë me ndarje dhe shpejtësi të lartë, ndërsa itinerari dhe materiali i shtrimit të rrugës për t’u preferuar mund të jenë objekt i analizës së hollësishme (së bashku me supozimin e moslidhjes fare të dy qendrave në fjalë). Kemi nënvizuar se seleksionimi i parë si rregull bëhet me mirëkuptim. Këtu duhet të theksojmë një praktikë të cilën metoda e mundëson dhe që rrallë aplikohet. Duke eliminuar alternativat dukshëm absurde, është e mundur të kryejmë analiza “të thjeshtësuara” të tipit kosto/përfitime, që rezultojnë instrumente shumë të dobishme, me qëllim mos rënien në kurthe, ndaj të cilave shpeshherë mund të ekspozohet mirëkuptimi. Këto analiza të thjeshta i vlerësojnë kostot me përafërsi (shpesh si “seri” të kostove), dhe vlerësojnë vetëm përfitimet më të konsiderueshme, edhe ato si ventilator ose si nxitës, dhe me përafërsi. Gjithashtu shpesh aktualizimi nuk kryhet, duke krahasuar vetëm raportin kostot/përfitime në vitin e parë të jetës së projekteve të ndryshme. Ky operacion supozon që projektet e ndryshme të kenë një ecuri në kohë të përfitimeve dhe të kostove në thelb të krahasueshme ndërmjet tyre, domethënë duke mënjanuar krahasimin ndërmjet vetë projekteve. Ky çekuilibër ndërmjet të sofistikuarit të analizës së një projekti të vetëm dhe eliminimit të nxituar të alternativave, pa llogaritje mbështetëse, shpesh nuk është fryt i një pafajësie sipërfaqësore: projektet specifike fillojnë në përgjithësi nga “sponsorë” të fuqishëm politikë dhe sipërmarrës të interesuar për realizimin e tyre; një strukturë vendimmarrëse e këtij tipi të mbështetur keq nga analiza që mund të verifikojë zgjedhjen e investimeve më të leverdishme për arsye të ndryshme nga ata të propozuara. Prandaj, në përgjithësi, për kosto të njëjtë është më e arsyeshme të kryhet analiza përmbledhëse e një numri të madh alternativash se sa studime të sofistikuara të një ose pak projekteve. Në fakt, edhe nëse këto projekte do të rezultonin ekonomikisht të leverdishme, mbeten jashtë alternativa më të vlefshme. Pastaj, teknikisht, duhet të kujtojmë se është mjaft e thjeshtë të arrish që një projekt të rezultojë i leverdishëm, nëse është i vetmi i analizuar ose analiza lidhet ngushtësisht me teknikat e brendshme të këtij projekti, që bëjnë të mos rezultojë i preferueshëm një projekt në raport me një tjetër, kur kjo nuk korrespondon me realitetin. Një shembull, nëse një impiant i shkripëzimit nuk do të rezultonte i leverdishëm, mund të jepte një vlerë të madhe “shoqërore” me konsumin civil të ujit, duke modifikuar gjykimin përfundimtar, por nëse në një analizë krahasuese, një digë do të rezultonte më e leverdishme, hapësirat për të kundërshtuar këtë vlerësim do të ishin mjaft më të kufizuara, pasi vlerësimet, çmimet, parametrat e përdorur (vlera “shoqërore” e konsumeve civile, për shembull) duhet të jenë domosdoshmërisht homogjenë.


68

3.6. Supozimi i referimit, të realizosh apo “do-nothing”

Me qëllim të analizës së leverdishmërisë së një projekti të vetëm (dhe me qëllim të klasifikimit të projekteve të ndryshme alternative sipas të preferuarit), duhet, para së gjithash, të përcaktohet se në lidhje me ç’gjë duhet konsideruar i vlefshëm një projekt investimi. Siç kemi parë tashmë, ky referim për operatorin privat logjikisht shprehet nga alternativa për të mos investuar, domethënë të depozitojë paranë në bankë dhe të përfitojë interesa. Konceptualisht, për operatorin publik problemi shprehet me të njëjtat terma, alternativa, së cilës përgjithësisht i duhet referuar, është ajo e të mos investuarit. Dhe, meqenëse supozohet, në një ekonomi tregu, ku burimet e investuara nga operatori publik sigurohen nëpërmjet instrumentit fiskal, në thelb nga kapitali privat, rentabiliteti mesatar i kapitalit privat i shprehur nga kostoja e parasë, domethënë nga interesi bankar) përbën, sipas disa autorëve, një referim të arsyeshëm për të vlerësuar edhe rentabilitetin e një investimi publik. Mbi këtë çështje do të rikthehemi më poshtë, megjithatë duhet të vërejmë që edhe nëse rentabiliteti, të cilit i duhet referuar nga operatori publik, do të ishte i ndryshëm nga ai i interesit bankar ose do të ishte madje i barabartë me zero (domethënë norma e preferencës ndërkohore ndërmjet konsumeve të tanishme dhe konsumeve të ardhshme do të ishte e barabartë me zero), njëlloj alternativa kryesore së cilës do t’i referohemi do të ishte të mos investohej. Në fakt, investimi në shqyrtim do të ishte i dëshirueshëm ose jo, në varësi të faktit që rentabiliteti i tij do të ishte më i lartë ose më i ulët se sa norma e rentabilitetit shoqëror e marrë si minimum i pranueshëm në këtë kontekst ekonomik. Nisur nga kjo, supozimi “do-nothing” konsiston në formimin e një kuadri ekonomik (domethënë të kostove gjithsej) që përcaktohen në kontekstin potencialisht të ndikuar nga projekti në shqyrtim, në mungesë të këtij projekti. Siç kemi parë tashmë, përfitimet si pasojë e realizimit të projektit do të përcaktohen si kostot më të vogla shoqërore që mundësohen nga vetë projekti, që u shtohen përfitimeve të kërkesave më të mëdha të kënaqura. Për projektet infrastrukturore supozimi është akoma më evident: ato shkaktojnë kosto transporti më të vogla, ose kosto energjetike më të vogla, ose kosto ujitjeje më të vogla. Natyrisht, tabloja “do-nothing” kërkon përcaktimin e të gjitha kostove “të modifikueshme” nga projekti në shqyrtim për të gjitha vitet e ardhshme gjatë të cilave projekti operon, domethënë jeta ekonomike (të shihet paragrafi 6). Rëndësia e konceptit të supozimit “do-nothing” është të detyrojë, në çfarëdo mënyre, operatorin publik për të formuar një përfytyrim të saktë ekonomik (ose “skenar”) të kontekstit ose të sektorit, të cilit projekti i drejtohet, dhe kjo për një periudhë të gjatë (ose të paktën, për një periudhë të gjatë në krahasim me periudhat e tjera, shumë të shkurtra, në të cilat zakonisht merren vendime që nuk mbështeten nga analiza sasiore). Nga këndvështrimi praktik, formimi i skenarit “do-nothing” në disa raste është mjaft kompleks. Para së gjithash, duhet të supozohen brenda skenarit të gjitha projektet e vendosura më parë ose të cilat konsiderohen me realizim të sigurt jashtë kuadrit vendimmarrës të operatorit që kryen analizën. Ky operacion mund të kërkojë studime dhe supozime hipotetike relativisht komplekse. Por mund të paraqiten edhe raste të vështira për t’u përcaktuar teknikisht. Për shembull, të imagjinojmë projektin e një rruge urbane të një shpejtësie të madhe: nisur nga koeficienti i caktuar i rritjes së trafikut, supozimi “do-nothing” në një moment të caktuar konfliktohet me paralizim total të trafikut, domethënë me kosto “infinit”. Atëherë duhet të përcaktohet një normë rritjeje “mesatare” e disponibilitetit të rrugëve urbane (ose të mjeteve të transportit kolektiv etj.), duke supozuar si përgjigje të mundshme të administrimit urban një minimale të përshtatshme të kërkesës së trafikut, të tillë për të mënjanuar pikërisht paralizimin e trafikut. Domethënë, supozimi “do - nothing” në realitet konsiston në parashikimin më të mundshëm të ndodhjes së ngjarjeve (dhe të ndërhyrjeve) në mungesë të projektit të shqyrtuar.


69

Këtu nuk mund të shqyrtojmë të gjitha rastet e vështirësive që shfaqen në formulimin e skenarit “do-nothing”; megjithatë mjafton të mbahet parasysh që, edhe pse të shumta mund të jenë supozimet dhe parashikimet që kryhen, gjithsesi përbëjnë “detyrimin e studimeve të dobishme” të shtrira edhe për të ardhmen e situatës në shqyrtim.

3.7. Jeta e projektit

Jeta ekonomike e një projekti industrial dhe infrastrukturor është mjaft e thjeshtë për t’u përcaktuar: lidhet ngushtësisht me vjetrimin fizik dhe/ose teknologjik të makinerive të përdorura. Ekzistojnë studime të sakta që përcaktojnë, për vjetrimin fizik, kufijtë brenda të cilëve është i leverdishëm zëvendësimi i makinerisë në vend që të vazhdojmë mirëmbajtjen e saj. Natyrisht, për vjetrimin teknologjik parashikimet janë më pak të sakta, megjithatë në sektorët kryesorë të industrisë ekziston një “shpejtësi e novacionit teknologjik” që, në njëfarë mase, është e parashikueshme. Ndërsa, një faktor i paparashikueshëm në vitet e shkuara ka qenë ecuria e kostos së energjisë, që ka përshpejtuar vjetrimin e makinerive me konsum specifik të lartë. Në sektorin e aeronautikës, për shembull, krizat energjetike të viteve ’70 kanë çuar në lindjen e motorëve me konsum specifik edhe me 40% më të ulët se sa të atyre rreth 10 - 15 viteve të gjeneratës së parë; megjithatë duhet të kujtojmë që ky sektor është karakterizuar gjithnjë nga një progres i shpejtë teknik; për rrjedhojë, fenomeni kishte gjithsesi një nivel të caktuar parashikueshmërie. Më komplekse paraqitet analiza e jetës ekonomike të veprave infrastrukturore: rrugët, urat prej betonarmeje, digat, impiantet e ujitjes, portet, pistat aeroportuale etj., paraqesin një jetë teknike (dhe për rrjedhojë ekonomike) praktikisht shumë të gjatë, edhe më të gjatë se një shekull. Në literaturën teknike edhe në shkallë ndërkombëtare, është përcaktuar të merret një kohëzgjatje kryesisht konvencionale për këto vepra; kjo kohëzgjatje ndryshon përgjithësisht nga 20 në 30 vjet nga data e hyrjes në funksion e veprës. Kjo, për tri arsye: - Arsyeja e parë, edhe pse nuk është shumë e rëndësishme, siç duket, zgjedhja e periudhave ndërmjet 20 dhe 30 vitesh; ky motiv konsiston në faktin që pas 20 vitesh, sa më e vogël të jetë norma e skontos me të cilën aktualizohen kostot dhe përfitimet tentojnë të bëhen gjithnjë e më pak të kuptimta. Në fakt, vlerat e tanishme të një përfitimi (kostoje) pas 20 vitesh, nëse e skontojmë me 5% (norma e skontos gjerësisht e përdorur), zbret me 37% të vlerës së saj në fillim të vitit; pas 30 vitesh zbret në 23%. Kjo do të thotë se gabimi që bëhet në supozimin e jetës ekonomike jo të saktë pas 20 vitesh është përgjithësisht një gabim i tolerueshëm. - Arsyeja e dytë lidhet me këtë konsideratë fillestare: gjithsesi pas 20 vitesh parashikimet ekonomike dhe teknologjike bëhen praktikisht të pakuptimta, domethënë absolutisht shumë të pasakta. Një lloj horizonti i proceseve vendimmarrëse dhe i objektivave politikë të vendimmarrësve humbasin çdo rëndësi, bëjnë të pamundur formimin e çfarëdo “skenari” (të sillet ndërmend supozimi “do-nothing”). - Arsyeja e tretë është më brenda dinamikës së metodës; duke synuar, në të shumtën e rasteve, vlerësimin e projekteve alternative brenda të njëjtit sektor (alternativa e vendosjes, alternativa teknologjike, e dimensioneve etj.), nuk është aq e rëndësishme shtrirja e periudhës që supozohet, kjo për faktin që për të gjitha alternativat supozohet i njëjti hark kohor. Nëse më tej kjo periudhë konvencionale është pranuar ndërkombëtarisht si prag i përgjithshëm referimi, garancitë e saktësisë në krahasimet që kryhen, janë akoma më të mëdha. Gjithashtu, në praktikë futet një faktor që zvogëlon gabimin e mundshëm si rezultat i “kufizimit” të analizës: quhet “scrap - value” ose vlera e mbetur gjithsesi e vlerësueshme (siç ndodh për një makineri industriale të vjetruar). Kjo “vlerë e mbetur” zakonisht u bashkohet komponentëve të kostos më të qëndrueshëm në kohë: për veprat infrastrukturore u referohemi, për shembull, zhvendosjeve të tokës, vlerës së truallit etj.


70

Në çdo rast, vlera e mbetur e aktualizuar është mjaft e vogël, për arsyet e përmendura tashmë, dhe për rrjedhojë jo shumë e konsiderueshme mbi rezultatet përfundimtare të analizës. Megjithatë, në raste të veçanta, kur vlera e mbetur paraqet një peshë të konsiderueshme, është e mundur gjithnjë të kryhen teste të domethënies (të shihet paragrafi 10) për të garantuar vendimmarrësit edhe në lidhje me këtë parametër.

3.8. Përfitimet që rrjedhin nga të mira për të cilat ekziston një treg

Janë përfitime të cilave mund t’u atribuohet në mënyrë të drejtpërdrejtë një çmim. Nëse një projekt çon në një kursim neto të një numri të caktuar tonelatash karburant, përfitimi natyrisht që matet duke shumëzuar tonelatat e kursyera me çmimin e karburantit. Nuk është e thënë që çmimi mund të përcaktohet vetëm nga mekanizmat e tregut; në një sistem të simulimeve ekonomike të sofistikuara mund të përcaktohet një kompleks çmimesh që formohen në mënyrë specifike, me qëllim vlerësimin e projekteve të investimeve. Këto çmime mbajnë parasysh mos përsosmërinë e tregut (dhe prandaj marrin emrin “çmime hije”; të shihet paragrafi 8 për të mirat të mënjanuara nga tregu). Le të kufizohemi këtu për të shqyrtuar nëse në kontekstin e ekonomive të tregut, çmimet përcaktohen në përgjithësi nga mënyrat e funksionimit të vetë tregjeve dhe gjithsesi nga tregu merren për analizën. Tani, siç është shqyrtuar më parë, çmimet e tregut mund të konsiderohen si matës të përfitimeve (ose të kostove) shoqërore vetëm në kushte të veçanta: tregje të pashtrembëruara, shpërndarje të së ardhurës optimale etj. Le të kufizohemi në shqyrtimin e një situate (të favorshme) në të tilla kushte. Kemi parë tashmë se përfitimet e një projekti mund të shprehen në ulje të kostove për konsumatorët: për shembull, një rrugë çon në kursimin e karburantit ose një fabrikë që prodhon këpucë me kosto më të ulëta edhe pse më moderne. Këto ulje të kostove, në supozimet e bëra mbi tregun perfekt, shprehen nëpërmjet mekanizmave konkurrues, gjithnjë në pakësim të çmimeve, edhe në rastin e fabrikës private, por nëse çmimet që paguajnë konsumatorët ulen, këta do të konsumojnë më shumë sasi të së mirës (ose do të bëjnë më shumë udhëtime, në rastin e rrugës). Kjo nënkuptohet në faktin që kurba e kërkesës (domethënë lidhja çmim/sasi) zbret gjithnjë drejt djathtas. Vihet re që një projekt, i cili kufizohet në rritjen e sasive të prodhuara për një të mirë, identik me atë që është në treg, pa ulur çmimet, nuk mund të mbijetojë në një treg perfekt, pasi nuk do të kishte blerës. Do të ishte sikur, krahas një rruge ekzistuese (jo e tejmbushur), do të ndërtohej një tjetër, që ofron të njëjtën kohëzgjatje të udhëtimit; nuk do të ketë përfitime. Përfitimet e uljes së çmimeve për përdoruesit janë të dukshme dhe janë të barabarta me diferencën e çmimit shumëzuar me sasinë e të mirës së konsumuar; për konsume më të mëdha duhet të kujtojmë që kurba e kërkesës paraqet “disponibilitetin për të paguar” korrespondues me një sasi të caktuar të të mirash dhe, kështu, dobishmëria ose përfitimi bruto, që korrespondon me secilën sasi, siç kemi parë, përfitimi neto shprehet nga diferenca ndërmjet kësaj dobishmërie ose disponibiliteti për të paguar dhe sa realisht është paguar (domethënë sakrificën realisht të bërë): kjo diferencë merr emrin surplus i konsumatorit dhe përbën një matje kryesore të përfitimeve të një projekti. Madje, përbën të vetmen matje të këtyre përfitimeve në rastin e tregut perfekt, në të cilin prodhuesit nuk realizojnë përfitim, nuk ka eksternalitete dhe shteti nuk shfaqet si subjekt ekonomik (nuk ka taksa). Përfitimet e gjeneruara nga një projekt në këtë rast jepen vetëm nga rritja e surplus-it (tepricës) së konsumatorit (që përputhet me një surplus shoqëror), domethënë jepet nga rritja e zonës që përfshihet ndërmjet kurbës së kërkesës dhe çmimeve realisht të paguara. Nëse ekzistojnë ndikime ekonomike mbi subjektet e tjera, si prodhues ose shteti, përfitimi total (shoqëror) i një projekti duhet të mbajë parasysh edhe përfitimet (ose dëmet) për këto subjekte, që duhet të mblidhen algjebrikisht me ato të konsumatorëve për të përcaktuar rezultatin final (megjithatë, legjitimiteti për të kryer këtë shumë algjebrike është i diskutueshëm nga


71

këndvështrimi teorik). Le të japim një shembull të një të mire të taksuar, domethënë shteti ia rrit çmimin, pasi synon t’ia pakësojë konsumin (për shembull cigarja, pijet alkoolike etj.) ose sepse synon të shfrytëzojë këtë instrument për të financuar shërbime që i ofron kolektivitetit (për shembull TVSh). Le të imagjinojmë edhe, për thjeshtësi, që kostot e prodhimit për çdo njësi (kostot margjinale) të jenë konstante. Duke iu referuar figurës 3, le të jetë QoF kostoja e prodhimit, FA taksa, QoA çmimi i tregut. Supozojmë që kostot pakësohen në QoH (për shembull, një progres teknik në një prodhim ose një rrugë që çon në pakësimin e karburantit). Çmimi i ri i tregut (domethënë kostoja e perceptuar nga përdoruesit) do të jetë QoC dhe konsumet do të rriteshin për rrjedhojë nga Q1 a Q2. Përfitimet për përdoruesit Q0Q1 do të jenë të barabartë me ABCD; por shteti do të arkëtojë më pak, domethënë do të ketë një dëm (domethënë një përfitim negativ) të barabartë me diferencën ABGF-DIH; prandaj teprica neto do të jetë e barabartë me ABCD-(ABGF-CDIH) = ABCD-ABGF+CDIH = FGHI, domethënë të barabartë me kostot pa taksat, domethënë me burimet reale të kursyera. Përfitimet neto për përdoruesit Q1Q2 do të jenë të barabarta me disponibilitetin për të paguar, Q1BEQ2, më pak se sa paguajnë realisht Q1DEQ2. Megjithatë, shteti do të ketë një përfitim neto shtesë të barabartë me të ardhurat fiskale të barabarta me drejtkëndëshin DELI, prandaj përfitimi total do të jetë i barabartë me IBEL, që mund të interpretohet edhe si tepricë neto ndërmjet përfitimeve bruto të konsumatorëve minus burimet realisht të konsumuara. Konsiderata plotësisht të njëjta vlejnë edhe në rastin kur taksat do të trajtoheshin si subvencion ose si përfitime. Gjithnjë bëhet fjalë për transferime financiare, efektet përfundimtare të të cilave për një analizë kufizohet në maksimizimin e eficiencës, janë të rëndësishme vetëm në nivelin në të cilin nëpërmjet elasticitetit të kërkesës modifikojnë sjelljen e konsumatorëve. Në fakt, supozohet që taksat dhe subvencionet gjithsesi do të ktheheshin në avantazh të konsumatorëve si rezultat i veprimit publik. Ekzistenca e përfitimeve (mbi përfitimin “normal”), në të kundërt tregon një joperfeksion të tregut, që ndryshon shpërndarjen e surplusit shoqëror, derisa të pakësojë vlerën absolute.

Figura 3. Efektet e taksimit, të përfitimeve ose të subvencioneve

G

H

C D

F

A

Q

I L

Q1 Q2

P/K

E

B

I L


72

3.8.1. Përfitimet lidhur me të mirat e privuara nga tregu

Si rregull, këto përfitime janë me rëndësi të madhe për operatorin publik: në fakt, në një ekonomi tregu supozohet që është kjo e fundit që prodhon, në mënyrë eficiente, të mirat dhe shërbimet që mund të jenë pikërisht objekt i transaksioneve tregtare eficiente. Ndërsa, të tjera të mira, për natyrën e tyre, kërkojnë në mënyrë specifike ndërhyrjen publike ose gjithsesi nuk gjejnë një pozicion të drejtpërdrejtë në treg, që mundëson t’u përcaktohet një çmim. Përsëri, këtu nuk është e mundur të thellojmë problemin e plotë lidhur me “të mirat publike” ose me të mirat shoqërore; kufizohemi për të shpjeguar çështjen lidhur me disa grupe kryesore të të mirave që janë pjesë e analizës së kosto/përfitimeve, duke vënë në dukje kryesisht procedurat e vlerësimit të këtyre të mirave (domethënë të përcaktimit të “çmimeve hije” të tyre).

3.8.2. Vlera e kohës

Përbën një problem qendror për vlerësimin e projekteve të transportit. Është një vlerë “negative”: ajo që vlen, është koha e kursyer. Nuk bëhet fjalë, nga këndvështrimi teorik, megjithatë vlerësimi i saj përgjithësisht nuk është i drejtpërdrejtë, por hyn në “vlerat” e shumë të mirave që kanë treg në mënyrë të nënkuptuar: taksia në krahasim me mjetet publike, një autoveturë e shpejtë në krahasim me një të ngadaltë etj. Megjithatë, ekziston një “treg i kohës”, të paktën në madhësi të caktuar, dhe është ajo e kohës së punës. Dhe është pikërisht kostoja orare e punës të cilës i referohemi në praktikë për shmangiet që ndodhin gjatë punës. Kjo kosto paraqet edhe avantazhin e demonstrimit intuitiv të lidhjes që ekziston ndërmjet kohës së kursyer dhe përfitimit (në shprehje të konsumit) për kolektivin: nëse pagat “paguajnë” saktësisht prodhimin e pasurisë së realizuar duke punuar, çdo orë e kursyer do të korrespondojë me pasuri më shumë të disponueshme. Nëse koha e kursyer është kohë e lirë, dhe jo kohë pune, do të ketë më pak kohë pune, pasi nuk do të përfshijë “shqetësimin” e punës; provat eksperimentale synojnë të konsiderojnë vlerën e kohës së jo punës variabile nga ¼ në ½ e kohës së punës. Nëse pastaj konsiderohet që pagat (dhe në përgjithësi të ardhurat nga puna) nuk respektojnë produktivitetin social të punës në përgjithësi ose të disa punëve të caktuara në veçanti (nëpunësit publikë, profesionistët etj.), problemet ndërlikohen akoma, ashtu siç ndërlikohen, nëse vihet re që tregu i punës është një nga më të paktët “perfektë”, duke qenë në mënyrë të vazhdueshme i tillë, që nuk përdor të gjitha burimet. Gjithsesi, për një vlerësim të përafërt të kohës së punës merret paga (ose përfitimi) orar i secilit grup profesional, duke zbritur taksat. Për veprimtaritë jashtë tregut të punës (për shembull, studim, kohë e lirë, blerje etj.) përdoret një praktikë eksperimentale (disponibiliteti për të paguar) përgjithësisht duke u bazuar mbi modele komplekse, mbi të cilat nuk do të qëndrojmë, që shqyrtohen nëpërmjet sjelljeve dhe zgjedhjeve të përdoruesve të vlerës ekonomike që i atribuohet kohës për qëllime të ndryshme të udhëtimit.

3.8.3. Vlera e jetës

Monetarizimi i jetës humane është nga argumentet për të cilat analiza kosto/përfitime akuzohet për “ekonomikisht jomiqësore”, pandjeshmëri humane etj. Por argumenti është i pathemeltë: në çfarëdo rregulli sigurie, i drejtpërdrejtë apo i nënkuptuar, që u përket për shembull karakteristikave të aeroplanëve ose të mjeteve tokësore, ka një shprehje të vlerësimit ekonomik të jetës humane. Aeroplanët modernë mund të jenë n herë më të sigurt, por fluturimi do të kushtojë n herë më shumë (sepse aeroplanët do të jenë të rëndë, mbajnë pak pasagjerë etj.). Atëherë ia vlen të synohet pasqyrimi i këtyre vlerësime, me të cilat gjithsesi teknikët


73

ballafaqohen çdo ditë. Sigurisht vlerësimet e bazuara mbi të ardhurën e prodhuar në harkun kohor të jetës së mbetur (dhe të skontuar në vitin e tanishëm) të individëve të ndryshëm janë të shfytyruara: shtëpiaket do të vlenin më pak se sa profesionistët, të zinjtë më pak se të bardhët etj. Por të thuash që jeta e një plaku vlen më pak se sa ajo e një të riu duket më e pranueshme. Megjithatë, pasaktësitë për këtë çështje mbeten shumë të forta dhe nëse synohet të mbeten të qarta variacionet në shprehje të jetëve të shpëtuara (në sensin probabilistik) të alternativave të ndryshme të marra në konsideratë, krahas vlerësimeve ekonomike. Konsiderata të njëjta vlejnë për shëndetin dhe edukimin, gjithnjë të interpretuar si faktorë që ndryshojnë në mënyrë të matshme sasinë e pasurisë (të mirat dhe shërbimet) në dispozicion të popullatës, në të tashmen dhe në të ardhmen.

3.8.4. Shërbimet për kohën e lirë (parqet etj.)

Metodologjia më korrekte për të vlerësuar këto të mira bazohet mbi formimin e një funksioni të kërkesës, referuar distancës (të shprehur si kosto), që njeriu është i disponuar të kryejë si udhëtim (në një fushë natyrale të caktuar, për shembull, në një park nacional). Është i qartë një vlerësim minimal (vizitorët do të kenë përfitime nga parku të paktën të barabartë me janë të disponueshëm për të paguar për të shëtitur). Megjithatë, kjo përbën thelbin metodologjik të parimit që mat “vlerat” në shprehje të disponibilitetit për të paguar për to. Atëherë vlerësimi i një shërbimi çfarëdo falas për kohën e lirë të lokalizuar mbi territor përcaktohet mbi bazën e parashikimit të saktë mbi përdorimin, në kuptimin që kjo të përcaktohet, si për sasinë, ashtu edhe për distancën (dhe kohën) e shfrytëzuar për ta arritur.

3.8.5. Të mirat ambientale

Siç është thënë, të mira të tjera (ose dëme) të privuara nga tregu janë ato që i përkasin ambientit, objekt i metodave komplekse të vlerësimit: ndotja e ajrit, e ujit, ndotja akustike etj. Për këto të mira ekzistojnë tri praktika bazë për vlerësimin ekonomik: - Vlera e dëmeve të vlerësuara drejtpërdrejt me çmimin e tregut (për shembull, ulja e prodhimit bujqësor si rezultat i shirave acide, humbja e vlerës së apartamenteve për shkak të ndotjes akustike etj.). - Kostoja e veprave zbutëse ose të zëvendësimit (për shembull, kostoja e pengesave kundërzhurmë, kostoja e një pishine që zëvendëson pamundësinë e larjes në një liqen, kostot e pastrimit të emetimeve industriale etj.). - Dëmet e vlerësueshme në mënyrë indirekte (për shembull, humbja e jetëve njerëzore për shkak të ndotjes atmosferike, kostot e prodhimit të humbur dhe të kurave mjekësore për sëmundjet e shkaktuara nga dëmtimi ambiental etj.). Siç mund të mos jemi dakord për metodat e përcaktimit sasior të parasë që metoda propozon; megjithatë duhet të mbahet parasysh që problemi i këtij përcaktimi sasior del çdo herë kur duhet vepruar në lidhje me veprimet alternative. Për shembull, është më e dobishme të investohet paraja publike për të kursyer kohën e udhëtimit (domethënë të investohet në transport) ose të investohet në pajisje pastrimi? Gjithashtu, është e qartë që krahasimet dhe zgjedhjet ndërmjet sektorëve të ndryshëm të shpenzimeve përgjithësisht janë të vështira (ekzistojnë të tjera kritere vlerësimi, jomonetare, që tentojnë t’i japin zgjidhje problemit); megjithatë duhet kujtuar që disa metoda vlerësimi, që këtu janë theksuar, kanë arritur një nivel të lartë sofistikimi dhe kanë marrë rolin e një “gjuhe të përbashkët”.

3.9. Norma sociale e skontos

Siç është theksuar në paragrafin 3, analiza kosto/përfitime evidenton problemin e vënies në


74

krahasim të kostove me përfitimet që ndodhin në kohë të ndryshme, siç është thënë më parë, që përgjithësisht, supozohet se një përfitim (ose një kosto) i largët në kohë vlerësohet nga njësitë e veçanta “minus” përfitimet e afërt në kohë për të njëjtat njësi dhe që niveli sasior i kësaj “minus” quhet “norma e preferencës ndërkohore”, ose më thjesht norma e skontos. Për njësitë kjo është intuitivisht e vërtetë: kredia pa interes nuk ka vlerë ekonomike dhe heqja dorë nga një e mirë e tashme (supozojmë paranë) është bërë gjithnjë krahas një përfitimi neto në të ardhmen, pikërisht norma e interesit mbi kredinë. Problemi ndërlikohet, nëse synohet të shtrijmë këtë qëndrim në operatorin publik (i kuptuar si përfaqësues i shoqërisë në tërësinë e saj). Mënyra neoklasike e interpreton operatorin publik si përfitues i subjekteve të veçanta ekonomike. Në këtë këndvështrim, interesi mesatar i praktikuar për kreditë rezulton plotësisht shprehës i preferencave ndërkohore i subjekteve ekonomike dhe, për rrjedhojë, duhet supozuar nga vendimmarrësit publikë si normë skontoje për të vlerësuar përfitimet që ndodhin në kohë të ndryshme. Dhe ky është saktësisht këndvështrimi i vendimmarrësit privat: përfitimet neto të një investimi duhet të jenë më të larta se sa norma e interesit bankar, me qëllim që investimi të jetë i pranueshëm (domethënë i leverdishëm).

Shembull

Për të shpjeguar dhe për të thjeshtësuar akoma më shumë argumentin, merret në konsideratë një periudhë kohe prej një viti. Nëse një investim K0 prej 100 € bëhet në vitin pasardhës P1 i barabartë me 105 € (domethënë mundëson të rikuperohet kapitali i rritur me 5 €) dhe nëse banka do të paguante një interes prej 10% në vit, investimi nuk është i leverdishëm dhe kjo është e kuptueshme. Si rrjedhojë, ky vlerësim intuitiv do të thotë të “skontosh” fluksin e përfitimeve dhe të kostove me normën prej 10% dhe të vlerësosh nëse llogariten përfitime neto të skontuara (domethënë nëse këto përfitimet janë pozitive). Duke përmbledhur numerikisht do të kemi sa më poshtë:

Kostot në vitin 0: K0 = 100 € Përfitimet në vitin 0: P0 = 0 € Kostot në vitin 1: K1 = 0 € Përfitimet në vitin 1: P1 = 105 €

Përfitimet P1, nëse skontohen me një normë të barabartë me 10%, janë të barabarta me Ps:

94,450,10)(1

105

i)(1

PP

1n1

s =+

=+

= euro.

Kujtojmë se kostot këtu skontohen me normën zero, domethënë nuk skontohen, pasi hasen vetëm në vitin fillestar. Prandaj, përfitimet neto të skontuara Pn, të llogaritura nga përfitimet e skontuara minus kostot e skontuara, janë të barabarta me:

Pn = Ps – K0 = 95,45 – 100 = - 4,55 € duke rezultuar kështu negative. Duket qartë që kostot dhe përfitimet shpërndahen në kohë dhe nëse koha paraqitet nga shumë vite, operacionet e përshkruara tani duhen përsëritur çdo vit (dhe për rrjedhojë norma e skontos do të aplikohet në mënyrë të përbërë, domethënë eksponenti i emëruesit do të jetë 1 pas një viti, 2 pas dy vitesh etj.).


75

Por natyrisht, duket qartë që për flukset e kostove dhe të përfitimeve gjithsej praktika intuitive nuk rezulton më aspak e dobishme. “Skontimi” i një norme të caktuar nënkupton, me fjalë të tjera, të bësh të tashme një vlerë të ardhshme; në fakt, në shembullin tonë, nëse norma e skontos (domethënë norma e preferencës ndërkohore) është 10%, 95,45 është vlera në vitin 0 (domethënë e tanishme) dhe 105 (vlera e ardhshme). Duke u kthyer tek operatori publik, del problemi se cilën normë skontoje duhet marrë, në rastin kur supozohet tregu i kapitaleve si joperfekt, domethënë që norma private e skontos nuk paraqet një situatë eficiente, ose që operatori publik të jetë shembulli tipik i vlerave dhe i kërkesave që nuk i atribuohen shumës së interesave ekonomike të individëve të veçantë. Meqenëse rrënja e preferencave ndërkohore lidhet me kufizimin e jetës humane, nisur nga kjo disa studiues kanë evidentuar që Shteti, në të kundërt, duhet të bëhet bartësi i paanshëm i interesave të gjeneratave të ardhshme, ashtu edhe i gjeneratave të tanishme; nga këto konsiderata rrjedh një normë preference ndërkohore e barabartë me zero. Objektivi i këtyre ekonomistëve që, megjithëse nuk u atribuojnë një rëndësi sociale absolute vlerave të shprehura nga tregu i kapitaleve, gjithsesi e konsiderojnë të nevojshme të përcaktojnë një normë të ndryshme nga zero, i referohen shumës së frymëve, sipas kriterit të “dobishmërisë margjinale rënëse të të ardhurës”. Kjo do të thotë që e ardhura nacionale për frymë e një vendi rritet, kuotat shtesë (marxhinale) të kësaj të ardhure do të destinohen për të plotësuar nevoja gjithnjë e më pak thelbësore, domethënë do të kenë dobishmëri në rënie. Në këtë kuptim, një përfitim larg në kohë vlen më pak se sa një afër, edhe jashtë një ekonomie tregu perfekt, në një ekonomi që konceptohet si shprehje e thjeshtë e shumës së sjelljeve ekonomike të pavarura të individëve. Duke u kthyer në çështjen thelbësore mbi të cilën përqendrohen këto probleme, domethënë mbi kriteret e zgjedhjes nga ana e vendimmarrësve publikë, duhet të vëzhgohet që zgjedhja e normës së skontos është përgjithësisht në qëllim të një vendimi politik; vështirësia përballë së cilës gjendet tekniku që analizon projektet alternative është që këtë zgjedhje ta bëjë të qartë. Në këtë kuptim disa autorë priren ndaj mënyrave të tipit “eksperimental”, duke analizuar për shembull zgjedhjet e shkuara të menaxhimit dhe duke nxjerrë normën e skontos të përshirë në këtë zgjedhje; ose duke vënë një seri projektesh nën gjykim cilësor të vendimmarrësit dhe duke nxjerrë edhe këtu në mënyrë empirike normën e skontos (për shembull duke iu nënshtruar vendimmarrësit variantet e një projekti që paraqet përfitime në mënyrë alternative më të vogla në vlerë absolute, por të afërta në kohë ose më të mëdha, por të largëta në kohë). Në praktikë, edhe ky proces rezulton i vështirë për t’u aplikuar dhe përgjithësisht duhet me normë skontoje në njëfarë mënyre të lidhur me norma interesi për periudha të gjata, duke kryer analiza ndjeshmërie (të shihet paragrafi 10) mbi një seri rreth kësaj zgjedhjeje (domethënë duke kontrolluar vlefshmërinë e zgjedhjes së bërë më ndryshimin e këtij parametri). Kujtojmë që këto konsiderata gjithnjë supozohen neto nga inflacioni, duke i atribuuar një kuptim thjesht monetar: domethënë nëse inflacioni është 5% në vit dhe kostoja e parasë është 10%, norma reale e interesit është 5%.

3.10. Formulat e vendimmarrjes dhe analizat e ndjeshmërisë

Problemi i fundit i praktikës “neoklasike” të metodës kosto/përfitime i përket përcaktimit përmbledhës të gjykimit të leverdishmërisë ose të hierarkisë në renditjen e projekteve të gjykuara të leverdishme. Kriteret e zgjedhjes janë në thelb tre: raporti përfitime/kosto të aktualizuara; vlera e tanishme neto; norma e brendshme e rentabilitetit.

3.10.1. Raporti përfitime/kosto të aktualizuara

Raporti përfitime/kosto të aktualizuara (P/K) ka një kuptim të saktë dhe formulohet si më poshtë:


76

∑= +

∑= +

=T

1nni)(1

nK

T

1nni)(1

nP

K

P

ku: T = jeta ekonomike e projektit; i = norma sociale e skontos; n = vitet. Një projekt është i leverdishëm (objektivi i maksimizimit të surplusit shoqëror të aktualizuar), kur përfitimet e aktualizuara tejkalojnë kostot e aktualizuara, domethënë raporti P/K është më i madh se një.

3.10.2. Vlera aktuale neto

Plotësisht i njëjtë është kuptimi i vlerës aktuale neto (VAN), që paraqet formulimin e mëposhtëm (me të njëjtat simbole):

∑= +

−=

T

1nnnn

i)(1

KPVAN

Projekti është i leverdishëm kur diferenca ndërmjet përfitimeve dhe kostove të aktualizuara është më i madh se zero.

3.10.3. Norma e brendshme e rentabilitetit

Ndërsa norma e brendshme e rentabilitetit (IRR) ka një kuptim pak më të ndryshëm dhe formulimi është si vijon:

∑∑== ×

=×

T

1nn

nT

1nn

n

)(1

K

)(1

P

IRRIRR

ku Norma e brendshme e rentabilitetit (IRR) është e panjohura e ekuacionit të nivelit T që barazon kostot dhe përfitimet. Kuptimi i këtij treguesi është edhe ai intuitiv: paraqet rentabilitetin mesatar të projektit, në harkun e jetës së tij të dobishme, të shprehur në përqindje. Më pak i kapshëm është formulimi i tij; ajo në sintezë konfirmon që Norma e brendshme e rentabilitetit është ajo normë skontoje, që bën të barabartë vlerën e aktualizuar të flukseve të kostove me atë të flukseve të përfitimeve. Pse kjo normë është saktësisht e barabartë me rentabilitetin e projektit (e barabartë me interesin bankar që shfrytëzon një depozitë të caktuar, të shprehur në përqindje)?

Shembull

Nëse shqyrtojmë pikërisht shembullin bankar, duke u kufizuar në marrjen parasysh të një periudhe prej një viti (por natyrisht nuk ka vështirësi në shtrirjen e shembullit për një periudhë më të gjatë). Nëse supozojmë që nuk njohim rentabilitetin në përqindje të një investimi K0 të barabartë, për shembull, me 50 €, por vetëm shumën P1 (kapitali plus interesi) të tërhequr pas një viti të barabartë me 53 €, mund të skematizohet operacioni i plotë, si vijon:

Kostot në vitin 0: K0 = 50 € Përfitimet në vitin 0: P0 = 0 €


77

Kostot në vitin 1: K1 = 0 € Përfitimet në vitin 1: P1 = 53 €

Nëse tani skontojmë fluksin e përfitimeve me një normë të panjohur dhe e vendosim të barabartë me fluksin e kostove njëlloj të skontuar me një normë të panjohur, nxjerrim që:

11

00

x)(1

K

i)(1

K

+=

+

dhe duke e paraqitur me numra:

10 x)(1

53

i)(1

50

+=

+

duke e zgjidhur, nxjerrim: x = 0,06, domethënë të barabartë me 6%, siç rezulton në mënyrë intuitive. Por ndërsa formula është e vlefshme edhe në rastet më të ndërlikuara, intuita përfundon të jetë ndihmë, sapo shembulli bëhet më i artikuluar. Duhet nënvizuar që Norma e brendshme e rentabilitetit nuk kërkon drejtpërdrejt përkufizimin e një norme sociale skontoje; leverdishmëria e një projekti sipas këtij kriteri përcaktohet nga fakti që Norma e brendshme e rentabilitetit të tij të jetë më e lartë se sa norma sociale e skontos (me fjalë të tjera, paraqet një rentabilitet më të lartë se sa një minimum referimi, siç është shqyrtuar tashmë në paragrafin 3).

3.10.4. Roli i treguesve

Le të shohim tani rolin e kritereve të ndryshme të vlerësimit që i kemi ilustruar shkurtimisht. Para së gjithash kriteri kosto/përfitime rezulton “dorëzuar” në raport me dy kriteret e tjera, pasi paraqet disavantazhet e të dyjave: në fakt, kërkon përcaktimin apriori të normës sociale të skontos (si për Vlerën aktuale neto), por nuk shpjegon, në të kundërt me këtë, vlerën absolute të përfitimeve neto të aktualizuara. Për dy kriteret e tjera, dallimi “në informacion” që japin lidhet pikërisht me vlerën absolute të përfitimeve neto të aktualizuara: Vlera aktuale neto e qartëson, ndërsa Norma e brendshme e rentabilitetit shtjellon në një farë mënyrë madhësinë relative të përfitimeve në krahasim me kostot (në fakt, Norma e brendshme e rentabilitetit ka vlerë në përqindje të shprehur në lidhje me shumën e investimit). Në praktikë duhen të llogariten të dy treguesit (Vlera aktuale neto dhe Norma e brendshme e rentabilitetit) dhe përgjithësisht ata përputhen, domethënë japin të dhëna të njëjta si për leverdishmërinë e një projekti, ashtu dhe për prioritetin në krahasim me projektet e tjera të mundshme. Por, ndërsa, në lidhje me leverdishmërinë të dy kriteret duhet domosdosh-mërisht të përputhen (domethënë nuk duhet të japin rezultate kontradiktore) kjo nuk është aksiomë për sa i përket prioritetit të një projekti në raport me të tjerët.

Shembull

Le të shohim shkurtimisht arsyet e këtyre informacioneve të fundit. Nëse supozojmë se kemi përcaktuar, vit pas viti, përfitimet neto të një projekti (domethënë përfitimet minus kostot) dhe supozojmë të përdorim norma skontoje rritëse për aktualizimin e përfitimeve neto të përcaktuar në këtë mënyrë, do të marrim një paraqitje të tipit si në figurën mëposhtme (vija P, figura 4). Në fakt, përfitimet neto do të jenë maksimale me një normë sociale skontoje (NSS) të barabartë me zero (domethënë në rastin kur nuk aktualizohen). Pastaj në mënyrë zvogëluese derisa të anulohen për një normë skontoje, që paraqet pikërisht NBR e plotë të projektit (në


78

fakt, mjafton të vëzhgojmë që si rregull Norma e brendshme e rentabilitetit (NBR) është ajo normë skontoje që bën të barabarta përfitimet dhe kostot, pra që bën të barabartë me zero diferencën ndërmjet përfitimeve dhe kostove, domethënë përfitimet neto) të dy kriteret përputhen për projektin në shqyrtim pasi, nëse norma sociale e skontos do ishte më e vogël se 10 (për shembull, 8) VAN i projektit do të jetë pozitive dhe NBR do të ishte më e lartë se sa norma sociale e skontos (të dyja në kushte leverdishmërie). Natyrisht me normë skontoje më të lartë se 10 të dyja kriteret do të jepnin përgjigje negative. Nëse supozojmë, krahasimin e projektit P me projektin Q (i karakterizuar nga një lakore specifike, që paraqet VAN me NSS = 0 më të vogël se ajo e P, por një NBR më të madhe: i cili për shembull mund të tregojë që projekti Q është me dimensione më të vogla, por paraqet rentabilitet më të madh në shprehje përqindjeje). Tani le të shikojmë “fatin” e dy projekteve me rritjen e NSS; për normë më të madhe se 14% të dyja projektet sipas dy kritereve rezultojnë jo të leverdishme për 10%< NSS <14% P nuk është i leverdishëm; Q është i leverdishëm (por të dy kriteret përputhen). Për 6%< NSS <10% të dyja projektet janë të leverdishme dhe Q mbizotëron (në të dyja kriteret), pasi Q paraqet NBR dhe VAN më të lartë. Për 0%< NSS <6% të dy projektet janë të leverdishme, por mbizotëron P nëse marrim në konsideratë VAN, ndërsa mbizotëron Q nëse marrim në konsideratë NBR. Domethënë të dy kriteret japin të dhëna kontradiktore rreth nivelit të të preferuarit të dy projekteve (i cili mund të ketë një supozim intuitiv: krahasimi ndërmjet një projekti “të vogël” me rentabilitet të lartë dhe një projekti “të rëndë” me rentabilitetit të ulët mund ta vërë në siklet vendimmarrësin; pasi kjo shushatje mund të rrjedhë ndërmjet projekteve me flukse përfitimi më të konsiderueshme, por të largëta në kohë, dhe projekteve me karakteristika të kundërta). Le të shohim tani praktikën e ndjekur në rastin, jo të shpeshtë, të një rezultati kontradiktor të dhënë nga dy kriteret. Nëse nuk ka kushtëzim bilanci, domethënë burimet publike nuk janë të kufizuara, të dy projektet (ose n projekte) nuk janë reciprokisht të përjashtueshme1, të dyja duhen realizuar pavarësisht nga renditja hierarkike në të cilën klasifikohen nga dy kriteret, nëse rezultojnë të leverdishme. Nëse ka kushtëzime të bilancit, domethënë nëse dy projektet nuk janë reciprokisht të përjashtueshme dhe jo për shkak të kufizimit të burimeve, analiza është më komplekse dhe ka të bëjë me rentabilitetin e pritshëm mbi kuotën e burimeve të pashfrytëzuara duke realizuar projektin Q i cili paraqitet me NBR më të lartë; mund të demonstrohet në fakt që ai ose çon në një investim më të vogël P, ose çon në një “kthim të kapitalit” më të shpejtë, për investim të njëjtë, në të dyja rastet shfaqet problemi i krahasimit të mundësive të “riinvestimit” të pjesës së kapitalit (menjëherë në njërin rast ose pas pak vitesh në tjetrin); nëse është e arsyeshme të priten rendimente të këtyre “riinvestimeve” më të larta ose të krahasueshme me ato të projektit P, mbizotëron Q; nëse nuk është kështu (për shembull nuk shfaqen aspak mundësi të investimit), mbizotëron P. Nëse dy (ose n) projekte teknikisht përjashtuese (dhe nuk ekzistojnë kushtëzime të bilancit), rasti kur dy kriteret paraqesin rezultate të kundërta përbën një rast më të qartë. Në fakt, projektet teknikisht përjashtuese përgjithësisht janë “variante” të të njëjtit projekt, me nivele të ndryshme kostoje (zgjidhje të ndryshme për të shfrytëzuar një fushë, për të lidhur dy qendra etj.). Atëherë është e nevojshme të vlerësohet e gjithë gama e projekteve teknikisht të realizueshme, pasi këmbimi i prioritetit që përcaktohet ndërmjet një projekti dhe një tjetri sugjeron që, duke ia nënshtruar “variantet e projektit” një procesi rritjeje të vazhdueshme (nga zgjedhjet më pak të kushtueshme në atë më të kushtueshme, për shembull) mund të përcaktohet “pika e ndryshimit”, që përgjithësisht korrespondon me pikën më të mirë të përgjithshme, domethënë me pikën “zotëruese” për të dyja kriteret.

1 Për shembull, një rrugë e re dhe një urë mbi këtë rrugë nuk janë përjashtuese, të dyja janë projekte të ndryshme për të njëjtën rrugë.


79

Le të japim një shembull të thjeshtësuar, por zgjerimi i tij është i kuptueshëm. Për këtë arsye le të krahasojmë VAN me raportin P/K, për arsye thjeshtëzimi: në fakt, konceptualisht, kemi parë që raporti P/K është i ngjashëm me NBR (edhe pse nuk përputhet me të). Figura 4. Lidhja ndërmjet IRR dhe VAN

Shembull

Projekti Kostot

e aktualizuara Përfitimet

e aktualizuara VAN P/K

Q 10 15 5 1,5 P 30 36 6 1,2

Supozojmë që dy projektet paraqesin kuadrin e rezultateve të pritshme të paraqitura në tabelë. Në mënyrë të qartë, dy kriteret paraqesin rezultate të ndryshme (5 < 6; 1,5 > 1,2). Në këtë rast, është e nevojshme të analizohen ”variante” të ndërmjetme, në supozimin e një ecurie të rentabilitetit të skematizuar në Figurën 5. Ecuria e kurbës së rentabiliteteve është thjesht hipotetike: mbështetet në supozimin që rentabilitetet e investimeve janë rritëse deri në një nivel të caktuar të investimit dhe në vijim zvogëluese. Në shembullin tonë, është i mundur përcaktimi i një varianti optimal K me kosto të barabarta me 20 dhe përfitime të barabarta me 30, në të cilin VAN = 10 dhe P/K = 1,5, domethënë më të mirë apo më të keq sipas të gjitha kritereve të përdorura (në shprehje teknike “sipas rregullit dobësitë zotëruese-Pareto) në krahasim me dy të tjerat. Në praktikë, pika optimale përcaktohet nëpërmjet analizës së rentabilitetit rritës: më e mira është pika tej së cilës rritjet e kostove të aktualizuara janë më të vogla se sa rritjet e përfitimeve të aktualizuara (domethënë është pika në të cilën rentabiliteti margjinal është zero). Për projektin K është e lehtë të vërtetohet që “kalimi” nga ky në projektin P paraqet rritjen e përfitimeve më të vogla se sa rritjet e kostove.

∆DB = 10, ∆DC = 16

Prandaj, në përgjithësi, duhet kujtuar edhe një herë rëndësia e zgjerimit të analizës, kryesisht në rastet e dyshimta, me një numër të madh projektesh alternative, se sa të thellohet analiza ekonomike e një ose pak “varianteve”. Megjithatë, në praktikë duhet vërejtur që VAN gjen aplikim më të madh se sa IRR (për shembull, rasti i analizës së rentabilitetit që sapo

IRR

VAN

Q

P

5% 15% 10%


80

ilustruam). Dhe, në fakt, i njëjti përcaktim i saj është koherent dhe homogjen me funksionin objektiv: të maksimizohen përfitimet neto të aktualizuara. IRR paraqet gjithashtu disavantazhe të tjera, që lidhen me mundësinë për të marrë më shumë se një zgjidhje pozitive për ekuacionin (e gradës T) që e përcakton. Figura 5. Kurba e rentabiliteteve

3.11. Analiza e ndjeshmërisë

Duke u kthyer në sensin kompleks që këto kritere të vlerësimit i ofrojnë vendimmarrësit politik, vihet re menjëherë ngurtësimi i lartë i tyre: vendimi është i qartë, hierarkitë e përcaktuara në mënyrë të përkryer etj. Megjithatë, duke mbajtur parasysh pasaktësinë e konsiderueshme që evidentohet në shumë supozime, zakonisht në praktikë “zbutet” tabloja e rezultateve finale (dhe duke i përmirësuar) nëpërmjet analizës së ndjeshmërisë. Këto analiza konsistojnë në rishqyrtimin e parametrave çelës të evidentuar gjatë studimit (për shembull, norma sociale e skontos, norma e rritjes së kërkesës, vlera në kohë, kostot e investimit etj.) dhe përcaktimi i rezultateve finale në funksion të një serie vlerash që këta parametra mund të marrin. Për shembull, një projekt do të konsiderohet i preferueshëm për një normë skontoje që përfshihet brenda vlerave të caktuara ose për një kosto investimesh brenda një ndryshimi të caktuar të çmimeve për njësi etj. Domethënë vihet në dukje “ndjeshmëria” e projektit ndaj ndryshimit të disa parametrave. Mund të hasen raste kur kjo ndjeshmëri gjithsesi është e ulët dhe, si rrjedhojë, gjykimi përfundimtar realisht është i vetëm; mund të hasen raste (dhe përgjithësisht kështu ndodh), kur projekti (ose hierarkia e preferueshmërisë së projekteve të ndryshme) është i ndjeshëm, domethënë gjykimi ndryshon me ndryshimin e një parametri të vetëm ose me ndryshimin në të njëjtin kah e dy parametrave etj. Në këtë mënyrë vendimmarrësit i duhet dhënë informacione edhe për peshën që disa hipoteza fillestare kanë mbi zgjedhjen përfundimtare: nëse, për shembull, kohës së kursyer i atribuohet një vlerë e lartë, një autostradë (rrugë) e caktuar rezulton e leverdishme, në rastin e kundërt rezulton e leverdishme të ndërtohet një hekurudhë. Megjithatë, në përfundim, duhet të kujtojmë një koncept qendror: janë formulat që marrin vendime (dhe zotëruesit e tyre), që e bëjnë interesante analizën kosto/përfitim, por domosdoshmëria, që metoda kërkon, të shpjegojë të gjithë parametrat e zgjedhjes për

Q

K

P

15

Kostot e aktualizuara 10 30

Përfitimet e aktualizuara

020

30

130

45°


81

një periudhë të gjatë, në këndvështrimin e alternativave të ndryshme të veprimit dhe duke i konsideruar të qarta rrjedhojat për të mos ndërhyrë absolutisht. Kjo praktikë përcakton një metodë vendimmarrëse me prirje transparente dhe përgjithësisht kjo mundëson një debat politik më pak çoroditëse se sa kjo aktualja.

3.12. Formimi i kostove

Analiza kosto/përfitime ndahet në analizë ekonomike dhe analizë financiare. Dy analizat realizohen për të njëjtin qëllim dhe synojnë të llogarisin dy tregues themelorë për të përcaktuar leverdishmërinë e një projekti: vlerën aktuale neto (VAN) dhe normën e brendshme të rentabilitetit (NBR ose IRR). Nga këndvështrimi metodologjik, dy praktikat diferencohen për të dhënat input, llogaritjen e përfitimeve dhe, kryesisht, në “këndvështrimi” nga i cili kryhet analiza.

3.12.1. Kostoja ekonomike

Për çdo njësi të konsumuar është e nevojshme të përcaktohet kostoja ekonomike që shoqëron konsumin e kësaj njësie. Kostot ekonomike përcaktohen nëpërmjet monetarizimit të burimeve të konsumuara dhe nga eksternalitetet e prodhuara. Burimet e konsumuara janë koha dhe burimet natyrale (për shembull, karburanti, qymyrguri etj.). Vihet re që taksat dhe tarifat nuk janë kosto ekonomike, por janë thjesht një transferim. Në fakt, duke paguar një taksë, për shembull, mbi konsumet, konsumatori është më i varfër për një vlerë të barabartë me shumën e taksës, ndërsa shteti, që arkëton taksën, është më i pasur për një vlerë të barabartë me shumën e taksës. Por kolektiviteti formohet nga shteti dhe nga konsumatorët dhe, si rrjedhojë, nuk ndryshon vlera e pasurisë në total: vetëm se shpërndahen në mënyrë të ndryshme. Le të shqyrtojmë tani çmimin e benzinës në pikën e karburantit. Kjo nuk është një kosto ekonomike, pasi përfshin si burimin e konsumuar (në mënyrë të përafërt, karburantin dhe kohën e punëtorëve të angazhuar për prodhimin), ashtu edhe taksat e kërkuara nga shteti për përfitimin nga kompania e prodhimit të karburantit dhe të zotëruesit të impiantit. Për të llogaritur koston ekonomike të një litri benzine është e nevojshme të “pastrohet” çmimi në pikën e karburantit nga taksat dhe përfitimet.

3.12.2. Kostoja e perceptuar

Kostoja e perceptuar paraqet se sa konsumatori duhet të paguajë për të blerë një njësi malli të caktuar. Kostoja e perceptuar për një litër benzine është e barabartë me çmimin e benzinës së pompës. Nga kjo rezulton që kostoja e perceptuar përfshin: burimet e konsumuara për të prodhuar një të mirë të caktuar, përfitimin e prodhuesit dhe të shitësit dhe në fund, taksat e kërkuara nga shteti. Duke blerë një të përditshme, kostoja e perceptuar është e barabartë me çmimin e të përditshmes; duke bërë një udhëtim me tren, kostoja e perceptuar do të jetë e barabartë me çmimin e biletës plus koston e kohës së udhëtimit. Koha hyn në kostot e perceptuara, pasi është një kohë e shpenzuar në udhëtim dhe, si rrjedhojë, nuk është shpenzuar në një mënyrë tjetër. Mbështetur në sa u tha më sipër, kostoja e perceptuar është kostoja që duhet shfrytëzuar në përcaktimin e sasisë së konsumuar, duke përdorur si mesatare kurbën e kërkesës. Në fakt, konsumatorit i intereson çmimi i blerjes që paguan (dhe në disa raste koha e shfrytëzuar), dhe jo kostoja ekonomike lidhur me realizmin e produktit.

3.13. Analiza ekonomike

Analiza ekonomike kryhet nga këndvështrimi i kolektivitetit (që përbëhet, është e nevojshme


82

ta kujtojmë, nga prodhuesit, konsumatorët dhe shteti), me qëllim për të vlerësuar ndikimet e një investimi mbi mirëqenien e kolektivitetit. Përfitimet llogariten në shprehje të ndryshimeve të surplusit ∆S (figura 6) ose duke shfrytëzuar koston ekonomike që shoqëron secilën prej alternativave, që përfshin edhe eksternalitetet e mundshme, por kujtojmë që sasia e konsumuar, e përcaktuar duke shfrytëzuar kurbën e kërkesës, është funksion vetëm i kostove të perceptuara. Prandaj, nëse kostot ekonomike nuk përputhen me kostot e perceptuara (siç ndodh në përgjithësi), do të kemi fenomenin e nënkonsumit, me humbje të surplusit (për shembull një monopol) ose të fenomenit të mbikonsumit, me konsumin e surplusit (për shembull, në rastin e eksternalitetit ose të të mirave të subvencionuara). Analiza ekonomike

Treguesi i leverdishmërisë ekonomike (VPN) llogaritet duke shfrytëzuar normën sociale të skontos is. Kostot e investimit duhet të pastrohen nga taksat, duke u shtuar kostove të ekonomike të investimit I ekonomike. Duhen llogaritur edhe eksternalitetet E në fazën e ndërtimit (në vitin 0) që, duke qenë përkohësisht johomogjene në lidhje me kostot e ushtrimit dhe me eksternalitetet e ushtrimit, nuk mund të interpretohen nëpërmjet kurbave të kostove. Nga kjo rezulton që VPN ekonomike jepet nga:

∑= +

+−∆=

N

0nn

s

ekoniekonomik

)i1(

)EI(SVPN

Kostot e perceptuara

Sasia e konsumuar

COMFP

Kurba e kërkesës elastike

Kostot ekonomike

VAN ekonomik

Norma sociale e skontos

Eksternaliteti në fazën e ndërtimit

Vlera ekonomike e mbetur

Kostoja ekonomike e investimit

NBR (IRR) ekonomik

VAN ekonomik = 0

Variacioni i surplusit shoqëror


83

Figura 6. Llogaritja e variacionit të surplus-it (përfitimi në analizën ekonomike)

3.13.1. Specializimi i formulës së VAN ekonomik

Për zbatime më praktike lidhja e mësipërme mund të shkruhet si më poshtë:

∑ ∑∑τ= =

τ

= ++

+

+∆+

+

+−=

T

n

T

0nn

s

nn

s

T.,ekonff,ef,pii,ei,pn,etikolektivit

0nn

s

n,ekonomikekonomik

)i1(

COMPF

)i1(

)VR)s,C,C,s,C,C(S(

)i1(

)EI(VPN

ku: is → norma sociale e skontos; T → periudha kohore mbi të cilën shtrihet analiza;

τ→ periudha kohore që mbulon vitet e realizimit të projektit;

I ekonomik, n → kuota e investimit ekonomik lidhur me vitin n (me 0 < n ≤ τ );

En → kuota e eksternaliteteve në fazën e realizimit lidhur me vitin n (me 0 < n ≤ τ );

∆S kolektiviteti, n → variacioni i surplusit të kolektivitetit lidhur me vitin n (me 0 < τ ≤ T); Cp,i → kostoja e perceptuar në skenarin fillestar Ce,i → kostoja ekonomike në skenarin fillestar Si → sasia në skenarin fillestar; Cp,f → kostoja e perceptuar në skenarin e projektit;

Q Q1

P/K

Kek.1 = Kpercep.1

Surplusi fillestar S1

Q Q2

P/K

Kek.2 = Kpercep.2

Surplusi final S2

Variacioni i surplusit ekzistues i përdorimit

Kek.1 = Kpercep.1

Kek.2 = Kpercep.2

Q Q1

P/K

Variacioni i surplusit fillestar ∆S = S2 - S1

Q2

Surplusi i gjeneruar nga përdorimi


84

Ce,f → kostoja ekonomike në skenarin e projektit; Sf → sasia në skenarin e projektit; VR ekonomike,T → vlera ekonomike e mbetur e investimit në vitin T (viti i fundit e analizës); COMFP→ vlera e Kostoja - Oportuniteti Margjinal i Fondit Publik. Vlera e saj është e barabartë me një fraksion k të deficitit financiar të prodhuar nga investimi në vitin n (me 0 ≤ n≤ T), sipas lidhjes:

+= ∑ ∑

τ

= τ=0n

T

nn,operat,financiarn,inv,financiarn DeficiktiDeficitikCOMFP

për të cilën mbledhori i parë është deficiti financiar i gjeneruar në periudhën në të cilën realizohet projekti, ndërsa mbledhori i dytë është pjesa e deficitit (eventualisht) të prodhuar në fazën operative të investimit.

Deficiti financiar, inv,n = (-If inanciar, n + Sc,n –En) Deficiti financiar, inv,n = (Rn(S) + Sc,n(S) - Cfunksionimi,n(S) + VR financiar,T).

3.13.2. Fluksi i përfitimeve dhe i kostove në kohëzgjatjen e jetës së dobishme të investimit sipas analizës ekonomike

Jeta e dobishme e një investimi, në përgjithësi, mund të ndahet në dy pjesë kryesore: periudha e realizimit dhe periudha e funksionimit. Në lidhje me fazën e parë investimi i shqyrtuar projektohet dhe realizohet; në fazën e mëpastajme, kemi fazën operative, në të cilën projekti zhvillon funksionin për të cilin është konceptuar. Prandaj, supozohet që harku kohor mbi të cilin shtrihet analiza, të jetë i barabartë me T vite, që

faza realizuese të ketë një kohëzgjatje prej τ vitesh (me τ < T) dhe, për rrjedhojë, faza

operative të jetë T - τ vitesh. Në periudhën e parë kolektiviteti kryen vetëm kostot ekonomike të nevojshme për realizimin e investimit të parashikuar dhe, që në përgjithësi, janë kosto për materiale, për punën e gjallë, për qira dhe eksternalitete të mundshme të prodhuara në fazën e realizimit. Në periudhën e dytë kolektiviteti angazhon të gjitha burimet e nevojshme për të shfrytëzuar projektin dhe të gjitha burimet e nevojshme derisa projekti të qëndrojë në kushte të mira funksionimi; në të njëjtën kohë kolektiviteti mund të përfitojë nga ulja e kostove të kryera në krahasim me skenarin e jo projektit që, në rastin specifik, janë përcaktuar në shprehje të ndryshimit të surplusit social. Të mendojmë, për shembull, një rrugë të re, e cila lidh më shpejt dy qendra të banuara. Burimet që kolektiviteti angazhon në fazën e funksionimit të projektit, domethënë për shfrytëzimin e tij, kanë të bëjnë me kohën për lëvizjen e personave, karburantin për automjetet si dhe eksternalitetin ambiental. Burimet që kolektiviteti angazhon në fazën e funksionimit të projektit, derisa ky të mbetet në gjendje të mirë, në radhë të parë u atribuohen kostove të mirëmbajtjes së kësaj autostrade. Dallimi ndërmjet surplusit në skenarin me rrugë të re dhe surplusit shoqëror i vlerësuar në skenarin e referuar, në funksion të disponibilitetit për të paguar nga përdoruesit të paraqitur nëpërmjet instrumentit të kurbës së kërkesës, përcakton variacionin e surplusit shoqëror. Për sa kemi paraqitur deri tani, sigurisht që është e vlefshme për një analizë kosto/përfitime të tipit tradicional, brenda së cilës analiza ekonomike rezulton plotësisht e veçantë në krahasim me analizën financiare. Zhvillimet metodologjike më të fundit mundësojnë të krijohet një lidhje ndërmjet dy segmenteve të mëparshme; në veçanti mundësohet të vlerësohet se në ç’mënyrë aspektet financiare të një projekti ndikojnë mirëqenien e kolektivit. Kostoja/oportuniteti margjinal i fondeve publike është ura lidhëse ndërmjet dy analizave. Në veçanti, nëse një projekt


85

manifeston një rentabilitet të pamjaftueshëm nga këndvështrimi financiar dhe nëse për shtetin financues të projektit ekzistojnë kushtëzime të bilancit, atëherë rritja e presionit fiskal të gjeneruar nga ndërhyrja shtetërore prodhon efekte rënieje mbi ekonominë dhe, për rrjedhojë, mbi mirëqenien e të gjithë kolektivitetit. Prandaj, nëpërmjet një analize tradicionale treguesit e leverdishmërisë ekonomike përcaktohen nga ecuria e fluksit të kostove dhe e përfitimeve, në funksion të afateve kohore të fazave realizuese dhe operative, me një analizë kosto/përfitime që shfrytëzon ndikimin e kostove/oportunitetit margjinal të fondeve publike, zgjeron rëndësinë e projektit të realizuar deri në shqyrtimin e karakterit makroekonomik. Figura 7 paraqet në formë të qartë grafikun për sa kemi përshkruar deri tani në këndvështrimin teorik. Pjesa e mësipërme e grafikut tregon sipas një mënyre teorike standarde përfitimet që rrjedhin (variacioni i surplusit shoqëror) nga projekti i realizuar (në vitet që përfshihen

ndërmjet τ dhe T). Pjesa e poshtme e këtij grafiku tregon që mirëqenia e kolektivitetit ndikohet nga investimi edhe në fazën e tij realizuese, prandaj ndryshimi i mirëqenies kolektive mund të shkaktohet gjatë gjithë jetës së marrë në konsideratë. Figura 7. Kostot dhe përfitimet në jetën e investimit

Si përfundim, efekti i plotë i investimit të analizuar do të jetë shuma e ndryshimeve të surplusit shoqëror të vlerësuar në mënyrë të ndarë.

3.13.3. Risku i përllogaritjes së dyfishtë

Ekzistojnë efekte që shfaqen me shenja të ndryshme në shumë variable që nuk çojnë në

Q

P/K

t=0 t=1

t=0 koha

Disponibiliteti për të paguar

Efekti mbi punësimin

Kostoja e ushtrimit

Kostoja e investimit

Kostot e jashtme

koha t=�

Faza e ndërtimit

Faza e funksionimit

Jeta e dobishme e projektit

t=T

t=�

Kosto/oportuniteti margjinal i fondeve publike

Variacioni i surplus-it shoqëror nga analiza

Variacioni i surplus-it shoqëror gjithsej

Variacioni i surplus-it shoqëror nga analiza


86

shtrembërim të rezultateve; të mendojmë, për shembull, një tarifë të paguar, kjo shfaqet me shenjë pozitive në lidhje me surplusin e prodhuesve dhe me shenjë negative në lidhje me surplusin e konsumatorëve. Në total efekti është zero. Në të njëjtën mënyrë ekzistojnë efekte që manifestojnë të njëjtën shenjë në shumë variable dhe që, si rrjedhojë, mund të çojnë në efekte shtrembëruese në rezultate. Duke kontabilizuar të njëjtin efekt me të njëjtën shenjë shkaktohet e ashtuquajtura “llogaritje e dyfishtë”. Të kujtojmë, për shembull, rritjen e mundësisë së shfrytëzimit të një zone rezidenciale (në praktikë, falë pakësimit të kostove të perceptuara të udhëtimit). Në këtë skenar, zakonisht, kemi një rritje të vlerës së tregut të pronave të paluajtshme. Kjo rritje, në analizën tradicionale kosto/përfitim, mund të konsiderohet si një nivel i disponibilitetit për të paguar nga ana e banorëve për mundësi më të madhe; nëse variacioni i surplusit për përdoruesit dhe variacioni i vlerës së pronave të paluajtshme do të merreshin parasysh të dyja në përllogaritjen e përfitimeve, pra do të kontabilizohej dy herë i njëjti efekt.

3.14. Analiza financiare

Analiza financiare realizohet nga këndvështrimi i investitorit privat, qëllimi i të cilit është nxjerrja e përfitimeve (edhe pse nuk maksimizohet mirëqenia e komunitetit, ndaj të cilit është indiferent). Kjo analizë mund të kryhet si për të vlerësuar mundësinë e përmirësimit të një impianti që ekziston tashmë dhe atëherë do të veprohet në shprehje diferenciale në krahasim me situatën, domethënë për realizimin e një impianti të ri, ose duke operuar në shprehje absolute. Përfitimet jepen nga të ardhurat e nxjerra nga shitja e produktit; për shembull, për administrimin e një autostrade nga të ardhurat R që rrjedhin nga trafiku. Një pjesë tjetër e përfitimeve mund të shtohet nga subvencionet publike, si në fazën e ndërtimit sn, ashtu edhe në fazën e funksionimit sf. Kostot jepen nga kostot e investimit Ifin dhe nga kostot e prodhimit cp. Kujtojmë se të gjitha kostot janë bruto nga taksat, që një subjekt privat duhet të paguajë. Eksternalitetet (E) i përkasin jo vetëm fazës së ndërtimit, por edhe eksternaliteteve të mundshme në fazën e funksionimit, shkarkohen mbi konsumatorin edhe nëse administratori sillet si mbledhës. Sasia e konsumuar akoma është funksion i kostos së perceptuar nga përdoruesi, që nuk do të jetë e barabartë me kostot e prodhimit; çmimi i shitjes duhet të mbulojë kostot e prodhimit dhe prodhuesi të nxjerrë një përfitim normal. Nëse investimi realizohet plotësisht ose pjesërisht me kapital privat, çmimi i shitjes duhet të mundësojë rikuperimin e kostove të investimit. Për rrjedhojë, VPN financiar jepet nga:

∑= +

+−++=

N

0nn

f

finecnfinanciar

)i1(

)EI(ssRVPN

3.14.1. Specializimi i formulës së VAN financiar

Njëlloj si lidhja që përcakton leverdishmërinë ekonomike, ashtu edhe lidhja për vlerësimin e Vlerës Financiar Neto të Aktualizuar mund të paraqitet si më poshtë:

∑∑τ=

τ

= +

+−++

+

−+=

T

nn

f

T.,financiarn,itfunksionimin,en

0nn

f

nn,cn,financiar

financiar)i1(

)VR)q(C)q(S)q(R(

)i1(

)ESI(VAN

ku: if → norma financiare e skontos; T → periudha kohore mbi të cilën shtrihet analiza;

τ→ periudha kohore që mbulon vitet e realizimit të projektit;

Ifinanciar,n → kuota e investimit financiar lidhur me vitin n (me 0 < n ≤ τ );


87

En → kuota e eksternalitetit në fazën e formimit lidhur me vitin n (me 0 < n ≤ τ ); SC,n → shuma e subvencioneve të marra nga administratori në fazën e ndërtimit në vitin n (me

0 < n ≤ τ );

Rn (q) → shuma e të ardhurave të llogaritur nga administratori i në vitin n (me τ < n ≤ T); Se,n (q) → shuma e subvencioneve të marra nga administratori në fazën e funksionimit në vitin

n (me τ < n ≤ T); C e funksiomit (q) → kostot operative financiare të investimit të kryer nga administratori në vitin n

( τ < n ≤ T); VRfinanciare,T → vlera financiare e mbetur e investimit të llogaritur nga administratori në vitin T (viti i fundit i analizës).

3.15. Kufizimet dhe mundësitë e përmirësimit të analizës së kosto/përfitimeve

Kufizimi kryesor i analizë së kosto/përfitimeve paraqitet nga supozimi i tregjeve perfekte; një tjetër kufizim është në pamundësinë efektive për të monetarizuar disa nga objektivat ose disa kosto. Në veçanti, rezultojnë të vështira për t’u monetarizuar objektivat shpërndarës, si ndërmjet grupeve shoqërore, ashtu edhe ndërmjet rajoneve të gjera dhe vlerësimeve estetiko-peizazhike. Por shpërndarja e të ardhurës mbetet një objektiv thjesht politik, dhe jo teknik. Gjithsesi, analiza kosto/përfitime mund të japë tregues të dobishëm në këtë kuptim, rritja e kostove ose e përfitimeve mund të vlerësohet duke iu referuar grupeve të veçanta shoqërore edhe në formë ndërkohore, duke dhënë kështu elementët për diskutime politike mbi efektet shpërndarëse. Analiza kosto/përfitime jep tregues të tillë për të arritur një nivel transparence që nuk mundësohet nga teknikat e tjera. Ndërsa, për sa u përket vlerësimeve estetiko- peizazhike, analiza kosto/përfitime mund të japë elementë në shprehje të kostos oportune, duke vlerësuar zgjedhjet alternative (një rrugë në sipërfaqe apo në tunel, për shembull) që mundësojnë një zgjedhje politike më të ndërgjegjshme, prandaj një rezultat i tillë nuk duket me rëndësi të pakët. Disa përmirësime janë të mundshme në lidhje me problemin e supozuar të tregjeve perfekte. Paraqitja e çmimeve “hije” për koston oportune të punës është një tentativë në këtë drejtim. Në çdo rast, në shumë projekte infrastrukture, pesha e kostos së punës është e kufizuar dhe akoma më e kufizuar mund të jetë efekti i punëzënies për punëtorët e pakualifikuar dhe, për rrjedhojë, një kosto oportune shumë e ndryshme nga vlera nominale. Një zhvillim tjetër i kohëve të fundit paraqitet nga futja, akoma jo gjerësisht e përhapur, e kostos oportune margjinale të fondeve publike, që mund të rrjedhë drejtpërdrejt nga niveli i borxhit publik, duke qenë çmimi hije i tkurrjes së fondeve publike. Në gjendjen e përparuar të thellimit është kërkimi mbi koston oportune të zonave të ndërtimit dhe jo të ndërtimit, prandaj tregu karakterizohet nga fenomene të përhapura të së ardhurës, në fakt vlera është më e lartë se sa kostoja margjinale e prodhimit të së mirës së ndërtimit. Problemi më tej ndërlikohet nga karakterizimi i këtyre të ardhurave si të ardhura të mangëta, si shkak kryesor i detyrimeve legjislative mbi përdorimin e truallit. Së fundi, duket interesante të zhvillohet kërkimi në drejtim të futjes së “option value” [Pindyck-Dixit, 1994] në metodologjinë standarde të analizës kosto/përfitime, me qëllim të përfshirjes në rezultat fleksibilitetin e investimit gjatë jetës së dobishme, që mund të lexohet në drejtimin e një avantazhi më të madh të investimeve teknologjike në krahasim me investimet ngushtësisht ndërtimore dhe infrastrukturore.


88

Analiza financiare

3.16. Raste studimore mbi “Analizën kosto/përfitime”1

Rasti 1

Dy zona aktualisht lidhen një rrugë malore të gjatë prej 20 km dhe mjaft e vështirë, që kryhet për një kohë prej 20 minutash. Propozohet ndërtimi i një tuneli, i gjatë 8 km, që do të lidhte drejtpërdrejt dy qendrat e banimit për një kohë prej 7 minutash. Mbi autostradë kalon çdo ditë një trafik mesatar ditor prej 5.000 automjetesh. Kostoja e investimit financiar që parashikohet për ndërtimin e tunelit është 150 milionë Euro. Kërkohet: a. Llogaritja e Vlerës së aktualizuar neto social-ekonomike e investimit, duke supozuar që ulja e kohës së udhëtimit nuk shkakton trafik të ri, që kostot e mirëmbajtjes dhe të funksion-

1 Rasti është përshtatur nga Layard R.: Cost-Benefit Analysis, Penguin Books Ltd, cituar.

Të tjera kosto të perceptuara

VAN financiar

Norma financiare e skontos

Kostot financiare të funksionimit

Subvencioni publik i investimit

Kostoja financiare e investimit

Norma e Brendshme e Rentabilitetit

VANfinanciar = 0

Kurba e kërkesës elastike

Të ardhura për t’u konsumuar

Sasia e konsumuar

Subvencioni publik në fazën e funksionimit

Tarifat

Vlera financiare e mbetur


89

nimit të infrastrukturës do të jenë të papërfillshme dhe që kostot e perceptuara do të jenë të barabarta me kostot ekonomike. b. Llogaritja e Vlerës së aktualizuar neto e investimit në rastin kur parashikohet që trafiku mesatar ditor pas hapjes së tunelit të arrijë në 8.000 automjete. c. Llogaritja e Vlera së aktualizuar neto e investimit në rastin kur, përveç rritjes së trafikut, automjeteve u bashkëshoqërohet një kosto e jashtme prej 0,02 €/automjet/km. Të dhënat:

1. Koeficienti i transformimit nga kosto financiare në kosto ekonomike 0,9. 2. Kostoja operative e automjetit e barabartë me 0,22 €/automjet/km. 3. Vlera e kohës së udhëtimit e barabartë me 10 €/automjet/orë. 4. Norma sociale (shoqërore) e skontos e barabartë me 3,5%. 5. Koha e ndërtimit e barabartë me 1 vit. 6. Kohëzgjatja e analizës 1 vit ushtrimor.

Zhvillim 1.a) Për të vlerësuar projektin është e nevojshme të vlerësohet kostoja e perceptuar e transportit, me dhe pa projektin.

Kostoja e perceptuar (KP) e transportit rrugor

Do të konsiderojmë kosto të perceptuar të transportit shumën e kostove monetare dhe jo monetare të një udhëtimi; ajo paraqet kostot gjithsej (në total) të perceptuara nga ai që udhëton. Më klasikja e kostove jo monetare është koha e shpenzuar (harxhuar) gjatë udhëtimit. Kostoja e perceptuar e transportit rrugor përbëhet nga shuma e kostove operative të automjetit rrugor dhe të tarifave (tarifa e autostradës, qëndrim me pagesë, congestion charging etj.) dhe nga koha e udhëtimit: KP [€/aut] = distanca e përshkruar [km] * kostoja operative e automjetit[€/aut-km] + tarifa [€]

+ koha e udhëtimit [orë] * vlera e kohës së udhëtimit[€/aut-orë] Në rastin tonë nuk llogarisim (nuk kemi) tarifa për t’u marrë në konsideratë. Kostoja e perceptuar e një qarkullimi ndërmjet dy zonave për çdo automjet sot është e barabartë me:

KP0 = 20 km * 0,22 €/aut-km + (20 min/60 min/orë) orë * 10 €/aut-orë = 7,73 €/aut. (Meqenëse vlera e kohës shprehet në €/orë, është e nevojshme të konvertojmë kohën e udhëtimit në orë). Projekti në shqyrtim do të mundësonte uljen e kësaj kostoje në:

KP1 = 8 km * 0,22 €/aut-km + 7/60 ora) * 10 €/aut-orë = 2,93 €/automjet.

KE0=KP0

KE1=KP1

Q0 = Q1 Q

K/P

Ndryshimi i surplus-it


90

Meqenëse, si supozim, në këtë fazë kostoja ekonomike (ose sociale) është ekuivalente me koston e perceptuar, ndryshimi i surplus-it social (i llogaritur nga ndryshimi i kostove ekonomike) përputhet me surplus të konsumatorëve (i llogaritur nga ndryshimi i kostove të perceptuara). Gjithashtu, meqenëse, gjithnjë si supozim, kërkesa është në mënyrë perfekte e pandryshuar, domethënë nuk ndryshon në asnjë mënyrë me ndryshimin e kostos së perceptuar, ajo paraqitet nga një vijë vertikale, prandaj variacioni i surplus-it përputhet me drejtkëndëshin në figurë. Në praktikë projekti do të mundësonte gjenerimin e një përfitimi të perceptuar, dhe në këtë rast edhe shoqëror, për çdo automjet të barabartë me 7,73 € - 2,93 € = 4,8 €/automjet. Trafiku vjetor aktual i barabartë me 5.000 automjete/ditë * 365 ditë/vit = 1.825.000 automjete/vit. Ndryshimi i surplus shoqëror, ose përfitimi i projektit, është i barabartë me ndryshimin e surplus-it të konsumatorëve për çdo vit, i barabartë me:

∆Ssociale = ∆Skonsumatorë = Q0 * (KE0 - KE1) = 1.825.000 automjete/vit * (7,73 - 2,93) €/automjete = 8.760.000 €.

Variacioni i surplus-it shoqëror paraqet, në teorinë e analizës së kosto/përfitime, përfitimin e projektit. Kostoja financiare e investimit duhet të konvertohet në vlerën e saj ekonomike (çmimi “hije”) nëpërmjet një koeficienti: 150.000.000 € * 0,9 = 135.000.000 €. Llogarisim kështu Vlerën e aktualizuar neto si diferencë ndërmjet kostove dhe përfitimeve të aktualizuara. Meqenëse investimi realizohet për një vit dhe nuk kemi kosto të mirëmbajtjes dhe të shfrytëzimit të infrastrukturës për t’u marrë në konsideratë, të gjitha kostot janë të përqendruara në vitin e parë të analizës (viti 0) dhe janë të barabarta me 135.000.000 €, ndërsa përfitimet janë të gjitha në vitin e dytë (viti 1) dhe janë të barabarta me 8.760.000 €. Si rrjedhojë, VAN i llogaritur vetëm mbi një vit ushtrimor, është i barabartë me:

01

T

1ii

iT

1ii

i

0,035)(1

0135.000.00

0.035)(1

8.760.000

r)(1

K

r)(1

PVAN

+−

+=

+−

+= ∑∑

==

VAN = 8.463.768 -135.000.000 = 126.536.232 € Nëse, siç ndodh në realitet, investimi do të vlerësohej për 30 vjet analizë, duke supozuar që trafiku mbetet konstant në kohë, ndërsa rezultati do të mbetej pozitiv:

02921

T

1ii

iT

1ii

i

0.035)(1

0135.000.00

0.035)(1

8.760.000...

0.035)(1

8.760.000

0.035)(1

8.760.000

r)(1

K

r)(1

PVAN

+−

+++

++

+=

+−

+= ∑∑

==

VAN = 157.993.319 - 135.000.000 = 22.993.319 € 1.b Në rastin kur kërkesa rritet gjatë uljes së kostos së perceptuar të mundësuar nga autostrada e re, siç ndodh zakonisht në realitet, duhet të riformulohet kurba e kërkesës dhe surplus-i i konsumatorëve/përdoruesve të rrugës të mundësuar prej saj. Në fakt kurba e kërkesës në këtë rast nuk është më vertikale, por e pjerrët. Për të llogaritur surplus-in e konsumatorëve/përdoruesve të rrugës me kërkesën e re, evidentohet fusha e kërkesës nëpërmjet të ashtuquajturit rregulli i gjysmës:

∆Skonsumatorët = ∆Skonsumatorët _ekzistues + ∆Skonsumatorët _e rinj = = Q0 * (KE0 - KE1) + ½ * (Q1 - Q0) * (KE0 - KE1)

Në fakt jemi duke mbledhur sipërfaqen e një drejtkëndëshi (ndryshimi i surplus-it të konsumatorëve/përdoruesve ekzistues), të vlerësuar tashmë në kërkesën 1.a) të këtij viti, me


91

sipërfaqen e një trekëndëshi (variacioni i surplus-it të konsumatorëve/përdoruesve të rinj). Trafiku mbi infrastrukturën e re, Q1, do të jetë i barabartë me 8.000 * 365 = 2.920.000

automjete/vit. Meqenëse akoma supozojmë që kostot ekonomike të jenë ekuivalente me kostot e perceptuara, variacioni i surplus-it social është ekuivalente me variacionin e surplus-it të konsumatorëve:

∆Ssocial = ∆Skonsumatorëve = ∆Skonsumatorët _ekzistues + ∆Skonsumatorët _e rinj = = Q0 * (KE0 - KE1) + ½ * (Q1 – Q0) * (KE0 - KE1) = 8.760.000 € [të llogaritur tashmë!] + ½ * (2.920.000 - 1.825.000) automjet/vit * (7,73 - 2,93) €/automjete = 8.760.000 € + 2.628.000 € =

11.388.000 €

Si rrjedhojë VAN i llogaritur vetëm për një vit ushtrimor, është i barabartë me:

01

T

1ii

iT

1ii

i

0.035)(1

0135.000.00

0.035)(1

11.388.000

r)(1

K

r)(1

PVAN

+−

+=

+−

+= ∑∑

==

VAN = 11.002.899 −135.000.000 = -123.997.101 €

1.c Tani le të supozojmë që konsumatorët/përdoruesit nuk perceptojnë të gjitha kostot ekonomike, meqenëse në fakt një pjesë, në raport me ta, mbetet e jashtme (kostoja e jashtme ose eksternaliteti), për një vlerë prej 0,02 €/automjet-km. Kjo do të thotë që surplus-i shoqëror nuk është ekuivalent me ndryshimin e surplus-it të konsumatorëve.

K/P

KE0=KP0

KE1=KP1

Q0 Q

Ndryshimi i surplus-it

Q1

Ndryshimi i surplus-it Përdorues të rinj.

Ndryshimi i surplus-it Përdoruesit ekzistues

K/P

KE0

KE0

Q0 Q

ekstr0

Ssociale, 0 = Skonsumatorwt, 0 - Eksternaliteti, 0

K/P

KE1

KE1

Q1 Q

ekstr1

Ssociale, 1 = Skonsumatorwt, 1 - Eksternaliteti, 1


92

Prandaj ndryshimi i surplus-it shoqëror jepet nga variacioni i surplus-it të konsumatorëve minus variacionin e eksternalitetit. Variacioni i surplus-it i konsumatorëve është vlerësuar tashmë (në pikën 1.b) me 11.388.000 €.

Prandaj duhet të vlerësojmë eksternalitetin, meqenëse vlera e eksternalitetit për njësi lidhet me kilometrat e përshkruar, çdo konsumator/përdorues rruge që udhëton do të ketë një eksternalitet të barabartë me distancën e përshkruar të shumëzuar me eksternalitetin për njësi. Prandaj, eksternalitetet gjithsej, me dhe pa projektin, jepen për çdo vit nga:

Eksternaliti0 [€/vit] = Q0 [automjet/vit] * distanca e përshkruar [km] * kostoja e jashtme për njësi [€/automjet * km]

Eksternaliti1 [€/vit] = Q1 [automjet/vit] * distanca e përshkruar [km] * kostoja e jashtme për njësi [€/automjet * km]

Eksternaliti0 [€/vit] = 1.825.000 automjete/vit * 20 km * 0,02 €/automjet * km = 730.000 €/vit. Eksternaliti1 [€/vit] = 2.920.000 [automjet/vit] * 8 km * 0,02 €/ automjet * km = 467.200 €/vit. Kështu variacioni i eksternalitetit do të jetë i barabartë me:

Eksternaliti1 - Eksternaliti0 = 467.200 - 730.000 = -262.800 €/vit. Meqenëse variacioni i eksternalitetit është negativ, projekti do të pakësojë kostot e jashtme të llogaritura në total për çdo vit. ∆Ssocial = ∆Skonsumatorëve - ∆Eksternaliteteve = 11.388.000 €/vit - (-262.800) €/vit = 11.650.800 € Kështu Vlera e aktualizuar neto e investimit do të jetë:

01

T

1ii

iT

1ii

i

0.035)(1

0135.000.00

0.035)(1

11.650.000

r)(1

K

r)(1

PVAN

+−

+=

+−

+= ∑∑

==

Vlera e aktualizuar neto = 11.256.812 -135.000.000 = -123.743.188€

Rasti 2

Ndërmjet dy qyteteve riaftësimi i një linje të vjetër hekurudhore, për të futur një shërbim hekurudhor, do t’u shërbejë dy qyteteve çdo 20 minuta gjatë gjithë ditës (nga ora 6 deri në orën 22) me një kohë udhëtimi prej 15 minutash. Aktualisht dy qytetet lidhen me një linjë autobusi, që shfrytëzon 30 minuta dhe me frekuencë një autobus për çdo 15 minuta në të dyja drejtimet. Treni do të ketë vetëm një stacion në qendrat respektive, ndërsa autobusi kryen sot disa ndalesa (stacione), prandaj koha mesatare e hyrjes (ngjitjes) dhe e zbritjes për përdoruesit do të rritet mesatarisht nga 5 minuta në 7.5. Kostoja e riaftësimit e linjës hekurudhore dhe e stacioneve është 70 milioni €. Përdoruesit e shërbimit autobus janë sot 5.000. Kërkohet të vlerësohet leverdishmëria ekonomike e ndërhyrjes. a) Të llogarisim Vlerën e aktualizuar neto social-ekonomike të ndërhyrjes në supozimin kur

KP1

KP0

Q0 Q1

Q0

Q1

ekst0

ekst0

∆Ssocial = ∆Skonsumatorwve - ∆Eksternaliteteve


93

shërbimi i ri hekurudhor do të kërkonte të njëjtin kontribut publik (ose subvencione) të shërbimit aktual me autobus, kostot e jashtme të autobusit dhe të trenit janë të papërfillshme, tarifat për përdoruesit mbeten të pandryshuara ndërmjet dy shërbimeve dhe kurba e kërkesës është lineare. b) Supozohet që 20% e përdoruesve të rinj të trenit përdornin më parë automjetin e tyre për të udhëtuar ndërmjet dy qyteteve. 30% e këtyre ish-automobilistëve udhëtonin në orë të pikut. Distanca ndërmjet dy qyteteve është 20 km, rreth 4 prej tyre konsiderohen në kontekstin urban. Automobilat mbusheshin mesatarisht me 1,5 pasagjerë. Të llogarisim Vlerën e aktualizuar neto social-ekonomike të ndërhyrjes duke i konsideruar përfitimet për kolektivitetin nga kjo mënyrë udhëtimi në shprehje të kostove të jashtme neto të mënjanuara (vlerat në tabelë), në supozimin kur kostoja e jashtme e trenit të konsiderohet e pakonsiderueshme.

Urban Ekstra-urban Kostot e jashtme Amortizimi i infrastrukturës rrugore 0,08 0,08 Incidentet 5.97 2.27 Ndotja e ajrit 0.48 0.15 Ndotja akustike 0.98 0.01 Ndryshimi klimaterik 0.50 0.33 Kostot e jashtme të ndërtimit dhe të çmontimi (hedhjes) së automjeteve (“up - e downstream”)

0.97 0.67

Totali 8.98 3.52 Taksat e paguara: Akciza mbi karburantin - 4.72 - 3.12 TVSh mbi akcizën - 1.18 - 0.78 Totali - 5.90 - 3.91 Mbingarkesa (vetëm në orët e pikut) 40 0

Vlerat në €cent 2010/(automjet/km). Kostot e jashtme me mbingarkesën duhen aplikuar vetëm për automjetet në orët e pikut.

Të dhënat

Parametri Vlera Shënim Vlera e kohës së udhëtimit në autobus

8 €/orë/pasagjer Koha e udhëtimit në tren perceptohet si më komode.

Vlera e kohës së udhëtimit në tren 7 €/orë/pasagjer Vlera e kohës së pritjes në stacionin e trenit

15 €/orë/pasagjer

Koha e pritjes në stacionin hekurudhor (ngrohja dhe qëndrimi) perceptohet si shumë më komode

Vlera e kohës së pritjes në strehimin e stacionit të autobusit

20 €/orë/pasagjer

Vlera e kohës së ecjes në këmbë 15 €/orë/pasagjer

Tarifa mesatare 2 €/orë/pasagjer Pasagjerë në ditët pushimesh 50% Krahasuar me ditët normale Elasticiteti i përdoruesve me kostot e perceptuara

-1

Koeficienti i transformimit nga kosto financiare në ekonomike

0,8


94

Norma sociale e skontimit 3,5% Koha e ndërtimit 1 vit Kohëzgjatja e analizës 1 vit

Zhvillim 2.a

Kostoja e perceptuar e transportit publik

Kostoja e perceptuar e transportit publik përbëhet nga një numër më i madh komponentësh në krahasim me transportin privat. Komponentët kryesorë janë:

KP [€/pas.] = koha e hyrjes në stacion [orë] * vlera e kohës së ecjes [€/pas. * orë] + koha e pritjes [orë] * vlera e kohës së pritjes[€/pas. * orë] + koha e udhëtimit [orë] * vlera e kohës së udhëtimit [€/pas. * ore] + koha e daljes nga stacioni [orë] * vlera e kohës së ecjes [€/automjete

* orë] + tarifa[€/pasagjerë] Në rastin kur është e nevojshme të kryhet një këmbim ndërmjet linjave ose sistemeve të transportit, duhet të merret në konsideratë edhe koha për zhvendosjen ndërmjet stacioneve (nëse është e nevojshme) koha mesatare e pritjes të mjetit të dytë dhe të një ashtuquajtur ndëshkimi i ndërkëmbimit, që përdoruesit i atribuojnë bezdisjes për të ndryshuar mjet (zakonisht perceptohet si ekuivalent ndërmjet 5-10 minuta udhëtim më shumë). Kostoja e perceptuar e një udhëtimi me autobus sot është e barabartë me: KPautobus = 5 / 60 orë * 15 €/orë-pas. + (15 / 60) orë / 2 * 20 €/orë-pas. + 30 / 60 orë * 8 €/orë-

pas + 5 / 60 orë * 15 €/orë-pas. + 2 €/pas = 11 €/pasagjer. Koha e pritjes zakonisht përafrohet e barabartë me gjysmën e frekuencës së shërbimit. Projekti që po shqyrtojmë do të mundësonte të pakësonte këto kosto të barabarta me: KPtren = 7,5 / 60 orë * 15 €/orë-pas. + (20 / 60) orë / 2 * 15 €/orë-pas. + 15 / 60 orë * 7 €/orë-

pas. + 7,5 / 60 orë * 15 €/orx-pas + 2€/pas = 10 €/pasagjer. Në praktikë, projekti do të mundësonte gjenerimin e një përfitimi për çdo përdorues të barabartë me 11 - 10 = 1 €/pasagjer. Përdoruesit vjetorë janë të barabartë me 5.000 pas./ditë * 300 ditë të zakonshme + 5.000 * 50% pas./ditë * 65 ditë pushimesh = 1.662.500 pasagjerë/vit Për të llogaritur sesa do të rritet numri i përdoruesve në momentin e hapjes së linjës së re hekurudhore, i referohemi elasticitetit në krahasim me kostot e perceptuara të transportit, të llogaritur si variacion i konsumatorëve në krahasim me variacionin e çmimit.

P∆P

Q∆Q

e =

Në rastin tonë konsumatorët janë përdoruesit e transportit publik në këtë lidhje, ndërsa çmimi shfaqet nga kostoja e perceptuar e transportit. Një elasticitet prej -1 do të thotë që nga një variacion në përqindje i çmimit pritet një variacion në përqindje i përdoruesve me të njëjtën madhësi, me shenjë të kundërt. Në rastin tonë kostoja e perceptuar ulet me 1 €, në krahasim me vlerën fillestare prej 11 €, prandaj ulet me 9% (1€/11€ = 0.09). si rrjedhojë presim një rritje të përdoruesve me të njëjtën vlerë, 9%.


95

Kërkesa e re për hekurudhën do të jetë e barabarte me 9% të asaj ekzistuese, domethënë (1.662.500 pas./vit * 9%) = 149.625 pasagjerë/vit. Në supozimin kur kostot e jashtme të autobusit dhe të trenit mund të konsiderohen të papërfillshme, kostoja e perceptuar nga përdoruesit është e njëjtë me koston ekonomike, dhe si rrjedhojë surplus-i social është ekuivalent me surplus-et e konsumatorëve (të shihet rasti 1). Surplus-i i konsumatorëve në prani të kërkesës së re, vlerësohet nëpërmjet të ashtuquajturit rregulli i gjysmës (të shihet rasti 1).

∆Ssocial = ∆Skonsumatorëve = (11 €/pas. - 10 €/pas.) * 1.662.500 pas./vit + + ½ * (11 €/pas. - 10 €/pas.) * 149.625 pas./vit = 1.737.312,5 €/vit.

Kostot financiare duhet të konvertohen në kosto ekonomike: 70.000.000 € * 0,8 = 56.000.000 €. Për të vlerësuar leverdishmërinë e investimit llogarisim Vlerën e aktualizuar neto si diferencë ndërmjet kostove dhe përfitimeve të aktualizuara. Kostot të gjitha përqendrohen në vitin e parë të analizës (viti 0) dhe janë të barabarta me 56.000.000 €, ndërsa përfitimet të gjitha janë në vitin e dytë (viti 1) dhe janë të barabarta me 1.661.625 €. Vlera e aktualizuar neto, e llogaritur vetëm për një vit ushtrimor është, si rrjedhojë, i barabartë me:

01

T

1ii

iT

1ii

i

0.035)(1

56.000.000

0.035)(1

51.737.312,

r)(1

K

r)(1

PVAN

+−

+=

+−

+= ∑∑

==

Vlera e aktualizuar neto = 1.678.563 - 56.000.000 = - 54.321.473 €

Vlera e aktualizuar neto e investimit, e vlerësuar vetëm për një vit është ndjeshëm negative dhe investimi për rrjedhojë duhet konsideruar jo i leverdishëm. Nëse, siç ndodh në realitet, investimi do të vlerësohet për 30 vite analize, rezultati do të ishte:

euro.24.666.2370.035)(1

56.000.000

0.035)29(1

51.737.312,...

0.035)3(1

51.737.312,

0.035)(1

51.737.312,

0.035)(1

51.737.312,

r)(1

K

r)(1

PVAN

0

21

T

1ii

iT

1ii

i

−=+

−

−+

+++

++

++

=+

−+

= ∑∑==

2.b Përdoruesit gjithsej të mënjanuar (larguar) nga automobili janë (149.625 * 20%) = 29.925 pasagjerë/vit. Meqenëse çdo automjet transporton 1,5 persona, kjo do të thotë se kemi mënjanuar 29.925/1,5) = 19.950 automobila nga autostrada çdo vit. Prandaj, (19.950 * 30%) = 5.985 udhëtonin gjatë orës së pikut. Përfitimi në shprehje të variacionit të surplus-it për këta përdorues është vlerësuar tashmë në surplus-in e përdoruesve të rinj (sipërfaqja e trekëndëshit të rregullit të gjysmës). Si rrjedhojë, nuk është e nevojshme të riformulohet kostoja e perceptuar e automobilistëve. Megjithatë kemi një surplus për kolektivitetin, që nuk “rroket” nga variacioni i surplus-it të përdoruesve. Një auto që udhëton ndërmjet dy qyteteve përshkon 16 km të udhëtimit ekstra-urban dhe 4 km të udhëtimit urban, duke gjeneruar kosto të jashtme për (16 km * 3,52 €cent/automobil-km) = 56,32 €cent dhe (4 km * 8,98 €cent/ automobil-km) = 35,92 €cent, për një total prej 0,92 €/automobil kosto të jashtme. Gjithashtu ata që udhëtojnë gjatë orës së pikut gjeneronin (4 km * 40 €cent/aut.-km) 1,6 €/automjet kosto të jashtme të mbingarkesës.


96

Megjithatë këto kosto nuk janë plotësisht të paperceptueshme nga përdoruesit, të cilët perceptojnë tashmë një pjesë nëpërmjet taksimit mbi karburantin, dhe saktësisht (16 km * 3,91 €cent/aut.-km) = 62,46 €cent për pjesën ekstra-urbane dhe 4 km * 5,9 €cent/aut.-km) = 23,6 €cent për pjesën urbane, për një total prej 0,86 €/automjet të taksave të paguara. Prandaj çdo vit do të jenë për kolektivitetin: - 19.950 aut./vit * 0,92 €/aut. = 18.354 €/vit përfitime për kosto të jashtme më të vogla. - 5.985 aut./vit * 1,6 €/aut. = 9.576 €/vit përfitime për mbingarkesë më të vogël. - 19.950 aut./vit * 0,86 €/ aut. = 17.157 €/vit përfitime për taksa që nuk paguhen më. Kështu eksternalitetet neto që këta përdorues emetonin me automjetin për një vit ishin të barabarta: Eksternaliteti auto = 18.354 € + 9.576 € - 17.157 € = 10.773 € Eksternalitetet që këta përdorues emetojnë sot duke udhëtuar me automjet bëjnë pjesë në eksternalitetet e situatës aktuale, së bashku me eksternalitetin e emetuar nga ai që sot udhëton më autobus (që e supozojmë zero). Meqenëse supozojmë zero edhe eksternalitetin e emetuar nga treni, në total variacioni neto i eksternalitetit për kolektivitetin është: ∆Eksternaliteti = Eksternaliteti1 – Eksternaliteti0= Eksternalitetitreni -(Eksternalitetiautobus +

Eksternalitetiauto) = 0 – ( 0 + 10.773) = - 10.773 €/vit. Variacioni i surplus-it social është i barabartë me: ∆ Ssociale = ∆ Skonsumatorëve -∆ Eksternaliteti = 1.737.312,5 €/vit [i llogaritur tashmë!] – (-10.773)

€/vit= 1.748.085,5 €/vit. Siç shihet, meqenëse variacioni i eksternalitetit është negativ (domethënë eksternalitetet neto gjithsej të emetuara pakësohen), variacioni i surplus-it social është më i madh sesa variacioni i surplus-it të konsumatorëve. Për të vlerësuar leverdishmërinë e investimit, llogarisim Vlerën e aktualizuar neto (VAN) si diferencë ndërmjet kostove dhe përfitimeve të aktualizuara. Kostot janë të përqendruara të gjitha në vitin e parë të analizës (viti 0), dhe janë të barabarta me 56.000.000, ndërsa përfitimet janë të gjitha të përqendruara në vitin e dytë (viti 1) dhe janë të barabarta me 1.748.085,5 €. VAN i llogaritur për një vit ushtrimor, është si rrjedhojë i barabartë me:

01

T

1ii

iT

1ii

i

0.035)(1

56.000.000

0.035)(1

51.748.085,

r)(1

K

r)(1

PVAN

+−

+=

+−

+= ∑∑

==

VAN = 1.668.971 - 56.000.000 = - 54.311.028 €

VAN i investimit, i vlerësuar për një vit ushtrimor, është ndjeshëm negativ dhe investimi si rrjedhojë duhet konsideruar jo i leverdishëm. Nëse, siç ndodh në realitet, investimi do të vlerësohej për 30 vjet analize, rezultati do të ishte:

24.471.9370.035)(1

56.000.000

0.035)(1

51.737.312,...

0.035)(1

51.737.312,

0.035)(1

51.737.312,

0.035)(1

51.737.312,

r)(1

K

r)(1

PVAN

0

29321

T

1ii

iT

1ii

i

−=+

−

−+

+++

++

++

=+

−+

= ∑∑==


97

Rasti 3

Administrimi i mbetjeve

Përcaktimi i objektivave: - pakësimi i risqeve për shëndetin njerëzor, - konsumi i lëndëve të para, - pakësimi i emetimit të ndotësve, - teknologji të re. Me qëllim evidentimin e objektiva të projektit duhet të përcaktojmë: - popullsinë, sasinë e mbetjeve të grumbulluara dhe të trajtuare duke i ndarë sipas llojeve, - tipi i teknologjisë (metodat e trajtimit), - ndikimi mbi ekonominë lokale (në shprehje të punësimit, të ardhurave); - pakësimi i risqeve të gjeruara nga realizimi, - kursimi i lëndëve të para, lloji i materialeve të rikuperuara dhe të ricikluara, - pakësimi i ndotjes së ujërave, ajrit, tokës dhe llojet e dëmeve ambientale të mënjanuara. Identifikimi i projektit Llojet e investimit: - investimet në strukturën e grumbullimit dhe të riciklimit të mbetjeve, - struktura e prodhimit të kompostos, - struktura për trajtimin fiziko-kimik, - impiantet e djegies, - impiantet për mbetjet shtëpiake dhe industriale, - shkarkimet. Kuadri normativ Projektet duhet të konsiderohen nga këndvështrimi i përputhjes me rregullat e përgjithshme dhe specifike mbi administrimin e mbetjeve.

Analiza e fizibilitetit dhe e opsioneve Skenarët e mundshëm: - situata e mëparshme pa realizimin e projektit (business as usual); - alternativat e mundshme në kuadrin e të njëjtës infrastrukturë - alternativa radikale (djegia si alternativë largimi).

Trajtimi biologjik

Grumbulli i ndarë

Grumbullimi i zakonshëm

Grumbulli-mi/ndarja

Djegia

Qendra e riciklimit

Shkarkimi (mbetjet)

Pjesa organike

Pjesa tjetër

Materiale të riciklueshme

Mbetje speciale shtëpiake, industriale dhe tregtare Rikuperimi dhe ripërdorimi

Shkarkimi


98

Figura: Elementët e ndryshëm të studimit të fizibilitetit

Analiza e kërkesës - rritja e popullsisë dhe flukset emigracione, - rritja e sektorëve të konsiderueshëm ekonomikë, - evoluimi i sjelljes së prodhuese të mbetjeve (rritja e veprimtarive ricikluese etj.).

Fazat e projektit: - plani financiar, - studime teknike, - fazat e inspektimit për të gjetur vendin e duhur, - faza e ndërtimit, - faza e administrimit. Analiza financiare Të hyrat financiare në përgjithësi jepen nga çmimi i paguar nga përdoruesit publikë dhe privatë, dhe nga shitja e produkteve të rikuperuara ose nga prodhimi i energjisë.

Output financiarë: - kostot e investimit (terrenet, ndërtimet pajisjet), përfshirë studimin e fizibilitetit;

Banka e të dhënave

Skenarët

Të dhënat teknike Mundësia teknike

Të dhënat socialekonomike

Mundësia socialekonomike

Të dhënat ambientale

Efektet ambientale

Të dhënat financiare Kostoja totale e projektit

Skenari më i

mirë në bazë të studimit të fizibilitetit

Prodhimi vjetor aktual i mbetjeve

Norma e rritjes demografike

Norma e rritjes ekonomike

Kërkesa e parashikuar

Ndryshimi i sjelljes

Ndryshime normative

Kërkesa e parashikuar e modifikuar


99

- gjendjet e lëndëve të para ose produkteve të gatshme; - kostot e zëvendësimit për komponentë me jetë ekonomike të shkurtër, - mirëmbajtje: blerje energjie, mallra, produkte dhe shërbime, kostot e administrimit, kostot për personelin. Analiza ekonomike Konsiderohen përftime sociale të projektit dhe kërkon integrimin e eksternaliteteve dhe korrigjimin e falimentit të tregut. Fazat: - flukset financiare të llogaritura me çmimet e tregut, - integrimi i eksternaliteteve, - përcaktimi i faktorëve të transformimit, - llogaritja e përfitimeve dhe e kostove sociale. Eksternalitet: - efektet mbi shëndetin e njerëzve (dëmet dhe vdekshmëria si pasojë e ndotjes së ajrit, ujërave dhe terrenit), - dëmet ambientale që rrjedhin nga kontaminim i ujërave dhe terrenit; - ndikimet estetike mbi peizazhet; - impaktet ekonomike si ndryshime në çmimet e sipërfaqeve ose të zhvillimit ekomomik të gjeneruar nga projekti. Për shkarkimet dhe për impiantet e djegies eksternalitetet kryesore varen nga: - emetimet në ajër, - emetimet në ujë, - prodhimi i mbetjeve të ngurtësuara, - rikuperimi energjie, - elementë shqetësues si zhurmat, aromat etj., - rrezik zjarresh. Metodat e vlerësimit - vlerësimi i kostove të dëmtimeve dhe i vdekshmërisë - kostot e mbrojtjes. - kostot e kurimit. Faktorët e transformimit Faktori i transformimit standard (FTS) aplikohet për të gjitha të mirat që kanë një treg ndërkombëtar: M + X / (M+Tm) + (X-Tx) ku: M = vlera CIF e totalit të importimeve, X = vlera FOB e totalit të eksporteve, Tm = tarifa mbi importimet, Tx = tarifa mbi eksportet. Të mira të tregtueshme - Pajisjet. Mund të përdoret çmimi CIF ose FOB - Materiale të riciklueshme. Informacionet për të llogaritur faktori e transformimit nxirren nga doganat. Të mira jo të tregtueshme - stabilimentet.


100

- elektriciteti i prodhuar. Çmimi i tregut të brendshëm duhet të konvertohen në çmimin e kufirit nëpërmjet një faktori të përshtatshëm transformim (mund të shfrytëzohet FTS). - terreni. Shfrytëzimi i FTS për transformimin nga çmim tregu në atë të kufirit. - puna e kualifikuar (çmimi i tregut) dhe e pakualifikuar (rezultat e pranisë së pagës minimale). Analiza e ndjeshmërisë dhe e riskut Faktorët që ndikojnë investimin janë të shumtë: kostoja e investimit, dinamika e kostos së input çelës (energjia, lëndët e para etj.) çmimet e produkteve të ri kuperuara, kostot e dekontaminimit të zonës, kostot ambientale). Efektet mbi kostot totale të një variacioni mbi 10% në variablet kryesorë që ndikojnë kostot e djegies.

Input Variacioni Efektet mbi koston totale të djegies

Vëllimi i mbetjeve +10% -7,50% Çmimi i energjisë +10% -2,50% -3,50% Hiri dhe skoria e procesit të djegies +10% +0,1% Kostot e transportit të mbetjeve të procesit të djegies +10% +0,3%

Burimi: IFEN (Francë), 2000

Rasti 4

Furnizimi dhe pastrimi i ujërave

Përcaktimi i objektivave Llogaritja ex ante e disa parametrave - zgjerimi i furnizimit dhe i shpërndarjes së kanalizimeve dhe i shërbimit të pastrimit, - vëllimi i ujit të kursyer për përdorime civile ose i rrjeteve të ujitjes që rezulton nga pakësimi i humbjes së ujit, - pakësimi i sasisë (m3 në vit) të marrë nga burimet e ndotura, - vijueshmëria e shërbimit, - përmirësimi i sistemit të shpërndarjes në kushtet e mungesë së shirave, - niveli i eliminuar i ndotjes, - përmirësimi i parametrave ambientalë, - reduktimi i kostove operativë. Identifikimi i projektit - ndërtimi i strukturave të reja për të plotësuar nevojat në rritje, - vepra të plota ujësjellësish, rrjete kanalizimesh dhe filtruesish, - rinovimi dhe zëvendësimi, - ndërhyrje që synojnë kursimin e burimeve hidrike. Analiza e fizibilitetit dhe e opsioneve - Analiza e kërkesës për ujë përbëhet nga dy elementë: - Numri i përdoruesve për qëllime civile, i sipërfaqeve për t’u ujitur për qëllime bujqësore dhe e njësive ekonomike për t’u shërbyer për qëllime industriale. - Sasia aktuale e ujit ose do t’u shpërndahet përdoruesve. Kërkesa totale për ujë përbëhet nga: konsumi final + humbjet. Llogaritja e elasticitetit të kërkesës dhe e tarifave. Për përdorues të mëdhenj apo të vogël. Vlerësimi i kërkesës do të duhet të përqendrohet mbi parashikimin e kërkesës gjatë periudhës që korrespondon me ciklin e projektit.


101

Duhet të merret në konsideratë parashikimet demografike dhe ato migratore, planet e zhvillimit bujqësor dhe industrial. Është e dobishme struktura kohore e kërkesës së periudhës afatshkurtër. Karakteristikat teknike dhe analiza e opsioneve - situata e mëparshme pa realizimin e projektit, - alternativa në kuadrin e të njëjës infrastrukturë, - alternativa të mundshme të shkarkimit të rrjedhjeve. Identifikimi i të dhënave funksionale bazë - numri i banorëve për t’u do të shërbyer, - (hektarë) të ujitur, - numri dhe llojet e strukturave prodhuese të shërbyera, - prurjet ujore për banor ose për hektar, - të dhënat cilësore mbi ujërat, - numri i banorëve ekuivalentë. Identifikimi i të dhënave territoriale të ndërtimit të infrastrukturës - lokalizimi i punimeve në territor, - lidhja fizike ose funksionale ndërmjet strukturave me impiantet ekzistuese dhe ato të reja, - ndërlidhja me infrastrukturat ekzistuese. Identifikimi i të dhënave fizike dhe karakteristike - gjatësia totale, diametrat nominalë, prurja nominale dhe disnivelet e ujësjellësit, - vëllimet (m3) nominalë dhe lartësia e vendosjes së digave, - kapaciteti i baseneve, - karakteristikat e impianteve ngritëse, - etj. Kërkesa potenciale (nevojat maksimale e kërkuar për një investim të caktuar) dhe efektive (ose që efektivisht plotësohet nga investimi dhe që korrespondon me konsumin e pritshëm). Analiza financiare Të hyrat jepen nga tarifat e shitjes së ujit dhe në përgjithësi për shërbimet e kryera. Duhet të konsiderohet vlera e mbetur e investimit. Analiza ekonomike Baza e vlerësimit të çmimeve të llogaritura të ujit duhet jetë disponibiliteti për të paguar shërbimin nga e përdoruesit të vlerësuar mbi bazën e çmimit të tregut të shërbimeve alternative (autobote, ujë mineral, pastrim i realizuar nëpërmjet instrumenteve të aplikuara pranë përdoruesve etj.) Analiza e ndjeshmërisë dhe e riskut - dinamika e kërkesës, - norma e ndryshimit të tarifave, - eficienca e administrimit.


102

Pwrcaktimi dhe vlerwsimi i konsumit (kwrkesa reale)

Po

Përcaktimi i nevojave

Individualizmi i përdoruesve

Analiza e njëhershme (studime historike, studimi i

terrenit etj.)

Përcaktimi dhe vlerësimi i nevojave (kërkesa

potenciale)

Parashikime për kohëzgjatjen e projektit

Mbulimi financiar

Kontrolli

Përfitime social-ekonomike direkte

Përfitime social-ekonomike indirekte

Çmimi i tregut Çmimi i llogaritur

Disponbiliteti

Jo

Vlerësimi i impaktit ambiental

Përcaktimi dhe vlerësimi i konsumeve (kërkesa reale)


103

KAPITULLI 4

Vlerësimi i leverdishmërisë së realizimit dhe administrimit të investimeve publike me pjesëmarrjen e financave private

Ky kapitull propozon dhënien e një kontributi modest mbi vlerësimin e leverdishmërisë ekonomiko-financiare në procesin e realizimit dhe të administrimit të infrastrukturave publike ose me dobishmëri publike të realizuar nëpërmjet formës së partneritetit publik-privat ose me pjesëmarrjen e kapitaleve private. Kapitulli ndahet në dy pjesë. Pjesa e parë përqendrohet në arritjen e dy objektiva të veçantë informues: a) dhënien e elementëve bazë për një njohje të specializuar për të gjithë ata që, në këndvështrimin e pjesëmarrjes së kapitaleve private, do të angazhohen për të kryer në mënyrë të pavarur Analizën Financiare ose për të interpretuar rezultatet përkatëse; b) dhënien e elementëve të dobishëm subjekteve përgjegjëse për vendimmarrjet e investimeve për të kuptuar qëllimet e analizës financiare të realizuar në këto rrethana, kufizimet përkatëse dhe mënyrat e zbatimit. Në lidhje të ngushtë me objektivat e realizuara nëpërmjet pjesës së parë, pjesa e dytë e kapitullit përqendrohet në integrimin e kompetencave teknike të subjekteve që duhet të kryejnë Analizën Financiare ose të interpretojnë besueshmërinë e të dhënave, nëpërmjet njohjes së karakteristikave kryesore të iniciativave të përqendruara në realizimin dhe administrimin e veprave publike ose me dobishmëri publike nëpërmjet pjesëmarrjes së kapitaleve private.

4.1. Qëllimet e vlerësimit ekonomiko-financiar

Qëllimet që i atribuohen Analizës Financiare marrin përkufizime të ndryshme, në funksion të pozicionimit të saj në aspektin e procesit të përcaktimit të vlerësimit të alternativave në kuadrin e infrastrukturës. Në veçanti, mund të dallohen fazat e mëposhtme të procesit në fjalë: - planifikimi i investimeve; - vlerësimi dhe programimi i investimeve; - përzgjedhja e investimeve. Analiza Financiare, në përgjithësi, ka për qëllim dhënien e informacioneve sasiore, të nevojshme për vlerësimin e leverdishmërisë ekonomike1 dhe të qëndrueshmërisë financiare2 të projektit të investimit, si për subjektin iniciator, ashtu edhe për financuesin ose financuesit e ndryshëm.

4.1.1. Procesi i planifikimit të investimeve

Procesi i përkufizimit dhe i vlerësimit të alternativave të investimit nis me fazën e planifikimit. Kjo mund t’i referohet një fushe të caktuar, të të njëjtit sektor ose sektorëve të ndryshëm, në prezencë - ose jo - të kushtëzimeve të buxhetit. Kjo fazë karakterizohet nga një nivel i hollësishëm tipik i analizës paraprake mbi leverdishmërinë (fizibilitetin) në të cilën Analiza Financiare, e kuptuar si shprehje në terma monetare e planeve strategjike të prezantuar, në mënyrë të pashmangshme lidhet me momente të mëtejshme thellimi.

4.1.2. Procesi i rivlerësimit dhe i programimit të investimeve

Faza e programimit dallon nga faza e planifikimit për rolin që luan ajo në kuadrin e Studimeve

1 Shih aneksin 1, Paragrafi 1.3.1 2 Shih aneksin 1, Paragrafi 1.3.2


104

të leverdishmërisë dhe për varësinë e saj të drejtpërdrejtë me procesin e vlerësimit të investimit. Si në rastin e planifikimit, programimi lidhet me një territor të përcaktuar, mund t’i përkasë të njëjtit sektor ose sektorëve të ndryshëm (kuadri i marrëveshjes së programit, programimi trevjeçar i veprave publike), mund të përpunohet në prezencë - ose jo - të kushtëzimeve të buxhetit. Me qëllime të ndryshme në krahasim me ato tipike të vlerësimit të rentabilitetit ekonomiko-sociale1, Analiza Financiare merr rëndësi të madhe në rastin kur veprat janë subjekt i administrimit ekonomik dhe, si rrjedhojë, mund të supozohet pjesëmarrja e kapitalit privat për realizimin e tyre. Në rastin e fundit, objektivat që ndiqen nga Analiza Financiare, përgjithësisht të përpunuara nga Administrimi, në kuadrin e studimit të leverdishmërisë, janë: - të verifikojë dhe përcaktojë, paraprakisht në raport me kërkesat e tregut, shkallën e leverdishmërisë ekonomike2 dhe të qëndrueshmërisë3 financiare të projektit të investimit për një investitor privat nëpërmjet shfrytëzimit të teknikave të vlerësimit tipik për zgjedhjet financiare të ndërmarrjes (domethënë capital budgeting); - të përcaktojë kushtet e dobishme për të garantuar leverdishmërinë dhe sinkronizim të administrimit financiar të burimeve publike, të vëna, eventualisht, në dispozicion. Në rastin kur Analiza financiare zhvillohet nga një subjekt privat mbi bazën e një kërkese nga ana e Administrimit, kjo duhet të mundësojë vlerësimin e leverdishmërisë për të investuar në këtë iniciativë specifike në krahasim me alternativat e mundshme të investimit të disponueshme në tregun financiar.

4.1.3. Procesi i përzgjedhjes së investimeve

Faza e përzgjedhjes së alternative të mundshme vjen pas vlerësimit të investimeve të veçanta dhe të çfarëdo instrumenti të programimit nëpërmjet përpunimit të Studimit të leverdishmërisë dhe të ndërhyrjeve të ndryshme lidhur me një territor të caktuar, që i përket të njëjtit sektor ose sektorëve të ndryshëm, në një situatë ekonomike me burime të kufizuara. Në rastin kur parashikohet pjesëmarrja e burimeve private për realizimin e ndërhyrjeve, Analiza Financiare ka si qëllim të mbështesë kontrollin e leverdishmërisë ekonomike dhe të qëndrueshmërisë financiare të investimit për subjektin privat. Në këto rrethana, Administrimi do të procedojë për këtë kontroll nëpërmjet llogaritjes së treguesve të veçantë për secilin projekt të individualizuar në fazën e programimit dhe për përcaktimin e prioriteteve realizuese në raport me shkallën e “përshtatshmërisë” që këto marrin për subjektin privat, në lidhje me rentabilitetet e ofruara nga tregjet financiare mbi leverdishmërinë e investimit alternativ. Pasi individualizohen, me Analizën Financiare dhe analizën e leverdishmërisë ekonomiko-sociale, ndërhyrjet që u korrespondojnë më mirë nevojave për t’u plotësuar, Administrimi duhet të procedojë në vlerësimin ekonomiko-financiar të investimeve sipas metodologjive të capital budgeting dhe duke i renditur ndërhyrjet në funksion të një kriteri lidhur me rentabilitetet e ofruara nga tregu financiar.

1 Vlerësimi i rentabilitetit ekonomiko-social i një projekt investimi supozon llogaritjen e treguesve (Normë e Brendshme të Rentabilitetit - IRR dhe Vlerën aktuale Neto - VAN) të shfrytëzuar edhe për vlerësimin e rentabilitetit financiar por që, në funksion të objektivave të ndryshme që të dy metodologjitë e analizës synojnë të arrijnë, operojnë mbi bazën e input të ndryshme: - IRR dhe VAN Ekonomikë kundrejt IRR dhe VAN Financiarë; - Norma e aktualizimit për vlerësimin e leverdishmërisë ekonomike = normën shoqërore të zbritjes kundrejt normës së aktualizimit për vlerësimin e leverdishmërisë financiare = koston mesatare të ponderuar të kapitalit të investuar të aplikuar në vend të një norme “konvencionale”, dhe në varësi të këndvështrimeve të ndryshme kohore (analizë e vlerave konstante dhe e vlerave rrjedhëse). 2 Shih Aneksin 1, Paragrafi 1.3.1. 3 Shih Aneksin 1, Paragrafi 1.3.2.


105

Edhe njëherë duhet të nënvizojmë se si të dyja vlerësimet, edhe pse nisen nga e njëjta Analizë Financiare bazë, ndjekin qëllime të ndryshme dhe i “klasifikojnë”, si rrjedhojë, ndërhyrjet sipas prioriteteve të ndryshme. Për rastin e parë (vlerësimi ekonomiko-social) analiza e zhvilluar do të mënjanohet nga modalitet e mbulimit të nevojës për shpenzime të parashikuara për çdo investim, ndërsa në rastin e dytë (vlerësimi ekonomiko-financiar) pjesëmarrja e burimeve të tregut për të mbuluar, pjesërisht apo plotësisht këtë nevojë do të paraqesë kriterin dallues sipas të cilit do të renditen ndërhyrjet. Nga këndvështrimi i Administrimit ky kriter nuk merr rëndësi thjeshtë kontabile - lista e prioriteteve të ndërhyrjeve të përzgjedhura në arsyetim të kontributit më të vogël të burimeve publike të nevojshme - por, kryesisht, një rëndësi ekonomike. Prandaj projektet e investimeve të përzgjedhura renditen edhe në lidhje me rentabilitetin e propozuar të secilit prej tyre, duke favorizuar ato që paraqesin një aftësi më të madhe në shlyerjen e burimeve të siguruara në treg duke mundësuar njëkohësisht optimizimin e përdorimit të burimeve private të disponueshme. Diversiteti i kritereve të adoptuara për përzgjedhjen e ndërhyrjeve për t’u realizuar paraqet një seri avantazhesh me qëllim të marrjes së vendimeve përfundimtare nga ana e Administrimit pasi, në prezencë të një buxheti të burimeve publike të kufizuara: - do të mundësojë realizimin e një numri më të madh ndërhyrjesh në kuadrin e atyre të përzgjedhura, - do të individualizojë me përputhje më të madhe nivelin e fondeve publike të nevojshme për bashkëfinancimin e investimit; - do të realizojë një verifikim tjetër të periudhave të aktualizimit të investimeve edhe në lidhje me gjendjen tekniko-administrative fillestare deri në realizimin e investimit.

4.2. Metodologjia për vlerësimin ekonomiko-financiar

Analiza financiare bazohet mbi organizimin dhe zhvillimin e një modeli ekonomiko-financiar1 që mundëson vlerësimin korrekt, mbi bazën e të dhënave të ofruara nga studimi mbi fizibilitetin dhe në bazë të supozimeve, jep leverdishmërinë ekonomike dhe qëndrueshmërinë financiare të një Projekti specifik2 për një investitor privat. Në këto rrethana me: - leverdishmëri ekonomike kuptohet aftësia e Projektit për të: (a) krijuar vlerë, (b) për të gjeneruar një nivel rentabiliteti për kapitalin e investuar të mjaftueshëm në raport me të pritshmet e investitorit privat dhe me mundësinë për të aktivizuar financime të strukturuara në project financing3; - qëndrueshmëri financiare kuptohet aftësia e Projektit për të gjeneruar flukse monetare të mjaftueshme për të garantuar shlyerjen e financimeve të kryera, është përputhje me një shpërblim të mjaftueshëm të investitorëve privatë pjesëmarrës në realizimin dhe në administrimin e iniciativës (të ashtuquajtur aksionarë të shoqërisë së projektit). Qëllimi i këtij kapitulli është dhënia e orientimeve të nevojshme për kryerjen e analizave të leverdishmërisë ekonomiko-financiare të përqendruara në dhënien e përmbajtjes, artikulimet dhe përpunimet që duhet të përfshihen në Studimet e leverdishmërisë të kryera për të verifikuar mundësinë e aktivizimit të burimeve private në realizimin e infrastrukturës publike ose me dobishmëri publike.

1 Shih aneksin 1 - “Përgatitja e bilancit parashikues ose Planit ekonomiko-financiar” dhe Aneksin 2 - ”Pasqyra tip për përgatiten e Planit ekonomiko-financiar”. 2 Me projekt kuptohet realizimi dhe administrimi i një infrastrukture publike ose me dobishmëri publike pavarësisht nga administrimi ekonomik ose me rëndësi sipërmarrjeje (domethënë e tatueshme). 3 Shih Aneksin 1, paragrafi 1.3.1.


106

Në planin metodologjik, procesi i formulimit dhe i projektimit të një modeli të zhvilluar sipas diagramit të flukseve të treguar në Figurën 1 për të cilën duhet të aplikohet një logjikë interaktive për të mbajtur parasysh përmirësime dhe rregullime të mëtejshme. Këto përmirësime dhe rregullime mund t’u përkasin si karakteristikave ekonomike dhe të tregut të supozuar për investimin, ashtu edhe parametrave financiarë të përcaktuar për të dhe çojnë në një përafrim progresiv të niveleve të leverdishmërisë ekonomike dhe të qëndrueshmërisë financiare të Projektit me ato mesatarisht të konsideruar të pranueshëm nga investitorët privatë dhe nga institucionet financiare në krahasim me investime të ngjashme të realizuara në të njëjtin sektor të cilit i përket Projekti. Në vijim të zhvillimit të një modeli mund të procedohet me kryerjen e analizës financiare sipas një procesi që, teorikisht, mund të zbërthehet në tri faza: Faza 1: Përgatitja e planit ekonomiko-financiar paraprak bazë. Faza 2: Identifikimi i burimeve të financimit, përgatitja e planit ekonomik Financiar Përfundimtar dhe analiza e Risqeve. Faza 3: Identifikimi i Skenarëve bazë që paraqesin karakteristikat më të mira të rentabilitetit financiar.

Figura 1. Përgatitja e planit ekonomiko financiar. Diagrami i fluksit

4.2.1. Përgatitja e planit ekonomiko-financiar paraprak bazë

4.2.1.1. Qëllimet

Objektivi i Fazës 1 është ai i përpunimit, nëpërmjet individualizmit të parametrave kryesorë ekonomikë dhe financiarë tipikë të projektit të investimit në analizë (shih sistemin e të ardhurave, kostot e realizimit, kostot e administrimit etj.), i një plani ekonomiko-financiar paraprak bazë, me qëllim individualizimin paraprakisht të: - vëllimit të të ardhurave të veprimtarisë që synohet të administrohet me realizimin e projektit (domethënë të kryerjes së shërbimeve ose prodhimit të të mirave); - nevojave financiare në raport me realizimin e veprave dhe të investimit në tërësinë e tij. Në këtë fazë paraprake, plani ekonomiko-financiar do të përgatitet sipas procedurës së treguar në Figurën 2 duke iu referuar skenarëve të ndryshëm që: - paraqiten në funksion të supozimeve të ndryshme të përpunuara për llojet e të ardhurave të

Të dhënat dhe hipotezat input

√ Hipotezat teknike

operative (A)

√ Hipotezat fiskale

√ Hipotezat financiare

√ Hipotezat

makroekonomike

Moduli i llogaritjes

√ Analiza e investimeve

√ Të ardhura/Kosto

operative

√ Sistemi fiskal

√ Borxhi

Përpunimi i output

√ Llogaria Ekonomike

√ Gjendja Pasurore

√ Flukset e arkës

√ Pasqyra burime-përdorime

√ Treguesit e rentabilitetit

√ Treguesit e borxhit

Të dhënat dhe hipotezat e bëra dhe/ose të përcaktuara në bazë të Studimit të leverdishmërisë

(A) Variabli i “jashtëm” në bazë të përcaktimit të skenarëve kryesorë të referuar të dobishëm për të vlerësuar qëndrueshmërinë ekonomiko-financiare paraprake të investimit.


107

skematizuar për veprimtarinë (të shihet struktura e të ardhurave) që synohet të administrohen me realizimin e Projektit1; - mbajnë parasysh rezultatet e analizës së kërkesës që rrjedhin nga Studimi i leverdishmërisë në shprehje të vëllimeve dhe të karakteristikave të saj. Prandaj për çdo skenar duhet të përpunohet një plan ekonomiko-financiar mbi të cilin të vlerësohet, paraprakisht, rentabiliteti i Projektit (domethënë leverdishmëria ekonomike) nëpërmjet llogaritjes së treguesve të veçantë2, si dhe qëndrueshmëria ekonomiko-financiare e tij. Në këtë fazë qëndrueshmëria ekonomiko-financiare duhet të individualizohet duke krahasuar nivelin e rentabilitetit të Projektit me atë mesatarisht të konsideruar të pranueshëm nga investitorët privatë dhe nga institucionet financiare në lidhje me iniciativa të ngjashme të realizuara në të njëjtin sektor që i përket Projekti3. Në lidhje me këtë krahasim, në këndvështrimin e të përafruarit të rentabilitetit të Projektit me atë të pritshëm dhe/ose të kërkuar nga investitorët privatë, supozimet e strukturimit të të ardhurave modifikohen në vijim dhe, në mungesë të përmirësimeve alternative, mund të parashikohen të ardhura të tjera që rrjedhin nga kontributi publik. Në përfundim të këtij procesi përsëritës, faza e parë e veprimtarisë duhet të konkludohet me përcaktimin e skenarëve referues për realizimin dhe administrimin e Projektit që përbëjnë bazën e nisjes për analiza të tjera mbi qëndrueshmërinë financiare, në mënyrë të veçantë për analizën e treguesve të borxhit. Skenarët referues, fryt i analizës së zhvilluar dhe në lidhje me të cilët duhet të kryhen analiza të tjera, do të duhet të individualizohen në funksion jo vetëm të supozimeve të strukturimit të të ardhurave dhe vëllimeve dhe të karakteristikave të kërkesës që këto shoqërojnë, por edhe të niveleve të rentabilitetit që arrijnë nëpërmjet zhvillimit të modelit ekonomiko-financiar.

4.2.1.2. Elementët për t’u analizuar dhe për t’u qartësuar gjatë përgatitjes së pla-nit ekonomiko-financiar paraprak bazë

Për një përpunim korrekt të planit është e nevojshme të kryhet një analizë e thelluar e të dhënave input si më poshtë:

1. Kostoja e investimit (Hipotezat teknike)

Në përpunimin e modelit këto duhet të ndahen qartësisht sipas grupeve dhe të specifikuara mjaft mirë në lidhje me shpejtësinë e parashikimit për kryerjen e punëve të shprehura në fazë të ndryshme të kantierit. Kostot e mësipërme nuk kërkojnë të indeksohen me inflacionin pasi edhe pse gjenerohen në një periudhë që mund të jetë më e gjatë se një vit, përgjithësisht fiksohen në kontrata që presupozojnë një shpërblim me “çmim fiks dhe të pandryshueshëm” dhe që supozohet që tashmë përfshijnë pritshmëritë inflacioniste (domethënë kostot e investimit me “çmimet aktuale”). Përgjithësisht nëse do të duhet të procedohej me përpunime në këtë aspekt (shih “kostot e deinflacionuara”) baza informuese referuese shprehet nga treguesit e INSTAT, duke bërë kujdes në identifikimin e “shportës” së veçantë të aplikuar për sektorët specifikë, për shembull, në rastin e Transportit publik lokal mund të jetë e dobishme t’i referohemi treguesit

1 Në këtë fazë, skenarët referues do të duhet të përcaktohen pikërisht nëpërmjet modifikimit të disa variableve të input që, në mënyrë të thjeshtëzuar, mund të përkufizohen si “të tipit të jashtëm” (për shembull, të ardhurat) në krahasim me përkufizimet e tjera “të tipit të brendshëm (për shembull, norma e inflacionit). 2 Shih Aneksin 1, paragrafi 1.3.1. 3 Në këtë rast i referohemi kostos së kapitalit të investuar. Kostoja e kapitalit të investuar këtu duhet të kuptohet si “kosto oportune” duke shprehur rentabilitetin që nënshkruesit e kapitalit të riskuar dhe të kapitalit borxh vendosin për mbulimin e nevojave fillestare të shprehura nga investimi, të gjykuara të “pranueshme” në raport me riskun e përballueshëm prej tyre.


108

të INSTAT dhe nga vlerësimet e Bankës së Shqipërisë për pritshmëritë inflacioniste për një periudhë afatshkurtër. Ndërmjet kostove të investimit mund të përfshihen kostot e “mirëmbajtjes së jashtëzakonshme” që kryhen në harkun e periudhës së administrimit të supozuar për projektin. Me qëllim të vlerësimit të investimit të plotë, këto kosto, mund të sillen në periudhën e konstruksionit nëpërmjet aktualizimit të tyre. Vihet re që kostot e “mirëmbajtjes së jashtëzakonshme” mund të përfshihen në mënyrë korrekte edhe në kostot operative. Me kosto të ndërtimit baza informative në nisje shprehet, në linja të përgjithshme, nga të dhënat e projektit leverdishmëria e të cilit mund të verifikohet duke iu referuar Manualëve të ndërtimeve civile dhe tarifave. Figura 2. Përgatitja e planit ekonomiko financiar. Diagrami i fluksit

2. Hipoteza praktike

(a) Të ardhurat operative

Për të përcaktuar llojet e të ardhurave është e nevojshme, në radhë të parë, të vendoset nëse infrastruktura i dedikohet shitjes së të mirave dhe shërbimeve një masë përdoruesish të gjerë ose subjekteve të veçanta (administrimit publik, palëve tregtare private etj.). Mbi bazën e niveleve të kërkesës të vlerësuar për secilin prej llojit të të ardhurave të supozuara (shih Aneksin 2.1, zërin A) do të përcaktohet vëllimi i të ardhurave të pritshme duke iu referuar secilit prej skenarëve të ndryshëm të individualizuar. Përgjithësisht, saktësohet që, në përpunimin e modelit, vëllimi i të ardhurave të pritshme duhet: (a) të paraqitet me nivel më të madh detajesh të mundshme, ose të artikuluar për llojet e ndryshme të të ardhurave të supozuara për çdo skenar, duke treguar nëse është e mundur, për secilën prej tyre harkun kohor maksimal të arkëtimit të parashikuar në kuadrin e periudhës së plotë të administrimit të supozuar për të gjithë Projektin; (b) indeksuar, në lidhje me çdo lloj të ardhure të identifikuar, sipas kritereve që do të



Përpunimi i output

Input, moduli i llogaritjes dhe përpunimi i ouput-ve paraprakë që përbëjnë Planin ekonomiko- financiar paraprak bazë. (B) Tatimet direkte, indirekte dhe mënyrat e amortizimit.

√ Hipotezat teknike operative



√ Hipotezat makroekonomike


√ Të ardhura/Kosto operative

√ Sistemi fiskal(B)

√ Borxhi







Faza 1


109

paraqiten në pikën 4, pika a. (Supozimet makroekonomike - Parametri inflacionionist). Për të vepruar në paraqitjen ose në verifikimin e një modeli, në lidhje me llojet e të ardhurave të marra në konsideratë, mbajtja parasysh e bazave informative të nisjes shprehet nga normativat kombëtare dhe rajonale të sektorit dhe normat rregulluese të çmimeve/tarifave, nëse ekzistojnë. Për të dhënë një shembull, në sektorin hidrik: (a) Lloji i të ardhurave të supozuara duhet të jetë në përputhje me sa parashikohet dhe ligjet rajonale në fuqi; (b) Vlera për njësi, struktura tarifore dhe mënyrat përkatëse të përshtatjes në kohë duhet të jenë koherente me kuadrin rregullator të përcaktuar sipas sektorit. Nëse kur nuk ka norma rregulluese - tipik është rasti i ndërhyrjeve në vlerësimin e të paluajtshmeve - do të duhej t’u referohemi studimeve të mundshme të sektorit si në nivel kombëtar ashtu edhe lokal.

(b) Kostot operative

Përcaktimi i kostove operative lidhet ngushtë me nivelin e shërbimeve që synohet të ofrohen. Prandaj do të duhet të përcaktohet qartësisht në mënyrë paraprake i ashtuquajturi nivel shërbimi që duhet të jetë plotësisht në përputhje me kostot operative të përcaktuara. Në vija të përgjithshme, saktësohet që në përgatitjen e modelit, edhe kostot operative duhet të: - paraqiten në nivele sa më të mëdha të mundshme detajesh, duke treguar për secilin lloj periudhën në të cilën kjo kosto gjenerohet, - indeksohen mbi bazë vjetore në raport me inflacionin sipas kritereve në vijim të pikës 4, pika a. (Supozimet makroekonomike - Parametri inflacionist). Në këtë rast, për bazat informative të nisjes, mund të shfrytëzojmë një bankë specifike të dhënash, mund t’u referohemi studimeve specifike të sektorit nëse ekzistojnë, për shembull për sektorin e burimeve hidrike është e mundur t’u referohemi studimeve të sektorit të kryera nga institucionet e specializuara ose nga operatorët e tregut ose nga organizma institucionalë.

3. Supozimet fiskale

(a) Tarifa fiskale

Duhet të merret në konsideratë ndikimi që tatimi direkt dhe indirekt ka mbi nivelin e rentabilitetit të Projektit dhe mbi aftësinë për të përballuar shlyerjen e financimeve të marra. Në përgjithësi, për zhvillimin e modelit duhet të merren në konsideratë dhe të sqarohen: - llojet dhe modalitet e llogaritje dhe të arkëtimit të tatimeve direkte të marra në shqyrtim (Shih Aneksin 2.2, zëri E); në këtë rast do të duhej të kontrollohej saktësia e zgjedhjes së kuotës për t’u aplikuar - tatimet e tjera mbi të ardhurën e ndërmarrjes që duhet të aplikohen ose uljet e tatimit eventualisht të aplikuara. Baza informative në këtë rast përbëhet nga normat rajonale dhe/ose komunale për tatimet shtesë mbi të ardhurën e ndërmarrjes në shqyrtim; - tatimi indirekt që duhet marrë në shqyrtim (shih Aneksin 2.2, zërin A2) dhe mënyrat përkatëse të trajtimit gjatë administrimit operativ (për shembull, opsionet për administrimin e TVSh mbi investimet).

(b) Metodat dhe kuotat e amortizimit

Duhet të analizohen alternativat e amortizimit të investimeve, edhe me qëllim për të verifikuar efektet nga këndvështrimi ekonomiko-financiar dhe të optimizimit fiskal. Metodat e amortizimit për t’i aplikuar për lloje të veçanta investimesh që duhet të realizohen (vepra civile, impiante, pajisje, makineri etj.). Në këtë rast, baza informative për t’iu referuar shprehet nga rregullat e sistemit fiskal ku tregohen metodat për t’u aplikuar dhe mënyrat e llogaritjes dhe caktimit të kuotave të amortizimit (amortizimi fiskal dhe amortizimi financiar).


110

Në lidhje me këtë, kujtojmë që, sipas parimeve kontabile të përpunuara nga Këshilli kombëtar i kontabilitetit, amortizimi paraqet ndarjen e vlerës së aktiveve afatgjata teknike ndërmjet ushtrimeve të jetës së tij të dobishme, që, fiskalisht, jeta e dobishme e të mirës përcaktohet nga koeficienti i përcaktuar me Vendim të Ministrit të Financave të parashikuar për grupe të mirash homogjene në bazë të periudhës normale të vjetrimit dhe të konsumit në sektorë të ndryshëm produktivë.

4. Hipoteza makro-ekonomike

(a) Parametri inflacionist

Analiza ekonomiko-financiare duhet të realizohet “me çmime aktuale” domethënë kostot dhe të ardhurat operative duhet të përshtaten, mbi bazë vjetore, me ecurinë e inflacionit të parashikuar për të gjithë periudhën e funksionimit të supozuar të Projektit. Përshtatja me inflacionin do të kryhet duke indeksuar (korrigjuar) vlerat e kostove dhe të të ardhurave operative duke iu referuar treguesve specifikë që përfshijnë inflacionin e pritshëm për periudha afatmesme dhe afatgjata. Baza informative për t’iu referuar sigurisht që shprehet nga vlerësimet e Bankës së Shqipërisë dhe nga studimet e kryera nga Fondi Monetar Ndërkombëtar në lidhje me Vendin tonë.

(b) Norma e interesit

Për zhvillimin e analizës financiare duhet të identifikohet struktura e normës së interesit të përshtatshëm për të paraqitur koston-bazë (domethënë normën-bazë) të financimeve të cilave u duhet shtuar “marzhi” i kërkuar nga financuesit në funksion të nivelit të riskut që shoqëron Projektin (domethënë spread). Në përgjithësi: - për të përcaktuar normën-bazë, mund t’u referohemi normave Euroribor (normë afatshkurtër me kohëzgjatje maksimumi deri një vit) dhe kredisë të marrë i aplikohet një normë variabile, dhe normës Rate Swap (norma me afat të barabartë ose më të madh se një vit) nëse norma e aplikuar është fikse. Të dyja normat shprehin një mesatare të normave të evidentuara nga tregu financiar në funksion të negociatave të kryera gjatë një dite të vetme. Në këtë rast baza informative për t’iu referuar mund të jetë Banka e Shqipërisë që paraqet të dyja normat, por edhe nga site www.euroribor.org që paraqet normat e Euroribor në funksion të afateve të shqyrtuara dhe të periudhës së përgatitjes së planit ekonomiko-financiar; - për të përcaktuar marzhin duhet t’i drejtohemi praktikës operative të instituteve financiare1, duke e motivuar përshtatshëm në funksion të nivelit të riskut që i atribuohet Projektit specifik që, mund të ndryshojë ndërmjet financuesve të veçantë për shkak të specializimeve të veçanta operative të tyre dhe të politikave të aplikuara nga ndërmarrja.

4.2.1.3. Përgatitjet kryesore për zotërimin e planit ekonomiko-financiar paraprak bazë

Përgatitjet bazë që duhet të kryhen në Fazën 1 identifikohen, në vija të përgjithshme, si vijon: - analiza e llojeve të të ardhurave në supozimet e ndryshme të strukturimit të të ardhurave. Dokumenti mbi bazën e analizës së kërkesës, do të evidentojë skenarët e mundshëm të supozuar; - analiza e të ardhurave, e kostove dhe e normës fiskale. Dokumenti duhet të evidentojë, për çdo skenar, modalitetet e përcaktimit të të ardhurave, bazuar mbi një analizë të detajuar të kërkesës dhe të ofertës, të kostove të investimit, të kostove operative dhe të normës fiskale të

1 Aktualisht praktika shpreh një vlerë mesatare të spread prej 1,5%. Megjithatë kjo vlerë është thjeshtë një vlerë orientuese në raport me kontekstin e vlerësimit të studimit të leverdishmërisë dhe të mundësisë për të shprehur një vlerësim koherent dhe jo një gjykim mbi mundësinë.


111

drejtpërdrejtë dhe të tërthortë si dhe të vlerave të supozuara nga secili zë i kostos dhe i të ardhurave; - plani ekonomiko-financiar paraprak bazë dhe llogaritja e treguesve të rentabilitetit. Për secilin skenar, duhet të përgatitet një plan ekonomiko-financiar (shih Aneksin 2.2) të thjeshtëzuar nëpërmjet të cilit mundësohet llogaritja e rentabilitetit ekonomiko-financiar e Projektit mbi bazën e të dhënave input dhe të supozimeve të thjeshtëzuara; - relacioni (raporti) përmbledhës. Dokumenti përmbledhës duhet të përfshijë: (a) krahasimin e treguesve të rentabilitetit ekonomiko-financiar të përcaktuar për secilin skenar; (b) analizën e pikave kryesore të forcës dhe të dobësisë të secilit skenar; (c) individualizimin e skenarit të cilit i korrespondon plani ekonomiko-financiar paraprak bazë për t’u shfrytëzuar për analizën e mëtejshme të qëndrueshmërisë financiare si nivel që mund të përshtatet edhe sipas skemave të project financing.

4.2.2. Përgatitja e planit ekonomiko-financiar përfundimtar

4.2.2.1. Qëllimet

Objektivi i Fazës 2, nëpërmjet individualizimit të madhësive (variableve) të tjera dhe të supozimeve financiare specifike të Projektit në shqyrtim (struktura financiare, analiza e burimeve të financimit etj.) konsiston në përcaktimin e një Plani ekonomiko-financiar përfundimtar për çdo skenar, të individualizuar pas Fazës 1, me qëllim: - të vlerësimit të nivelit të qëndrueshmërisë financiare të Projektit me referim të veçantë shkallë së besueshmërisë bankare të Projektit, - të identifikimit dhe të analizës së risqeve kryesore që karakterizojnë Projektin, me qëllim individualizimin dhe përcaktimin e modaliteteve të uljes së tyre; - të verifikimit të aftësisë së Projektit për të garantuar nivelet e leverdishmërisë ekonomike dhe të qëndrueshmërisë financiare të individualizuara, edhe të verifikuarit e ngjarjeve që mund të ndikojnë mbi nivelin e të ardhurave. Në këtë fazë qëndrueshmëria ekonomiko-financiare duhet të verifikohet përsëri nëpërmjet: - një përkufizimi të ri të nivelit të leverdishmërisë ekonomike të Projektit në supozimin që ky është financuar me një mix të caktuar burimesh financiare të përfaqësuara nga burimet e vetë investitorëve privatë dhe nga burimet e hyrjes në borxh në tregun financiar; - analizës së aftësisë së Projektit për të gjeneruar flukse arke të mjaftueshme për të garantuar shlyerjen e financimeve, duke mbajtur parasysh karakteristikat përkatëse dhe nivelet e aftësisë mesatarisht të konsideruara të pranueshme nga financuesit potencialë; - analizës së aftësisë së Projektit për të garantuar nivelet e leverdishmërisë dhe të qëndrueshmërisë financiare (shih Aneksin 1, paragrafin 1.3) edhe në kushte të ndryshme nga ato të supozuara si për fazën e realizimit, ashtu edhe atë të administrimit (shih analizën e risqeve dhe analizën e ndjeshmërisë)1.

1 Në këtë fazë, madhësitë input të modelit që mund të ndryshojnë me qëllim të verifikimit të treguar do të jenë ato të individualizuara, në mënyrë të thjeshtësuar, si “të tipit të jashtëm” si, për shembull, norma e inflacionit ose e strukturës dhe niveli i normave të interesit. Përballë këtyre variacioneve, merren në konsideratë të gjitha variacionet e variableve të tjerë të input që mund të angazhohen nga të verifikuarit e ngjarjeve të riskut që karakterizojnë Projektin (për shembull, ekstra-kostot e ndërtimit për vonesat në kompletim; vonesat në plotësimin e aprovimeve administrative të projekteve teknike ose të lëshimit të autorizimeve për ushtrim veprimtarie etj.).


112

Figura 3. Plani ekonomiko-financiar përfundimtar. Diagrami i fluksit

Krahasimi ndërmjet fluksit të disponueshëm të arkës për shërbimin e borxhit dhe fluksit të arkës të kërkuar për shlyerjen e financimit përbën verifikimin e supozimit të bërë. Nëse i pari është më i madh se i dyti supozimi konsiderohet si i leverdishëm, nëse ndodh rasti i kundërt është e nevojshme të veprohet me një supozim të ri të strukturës financiare. Megjithatë verifikimi i rrethanave të përshkruara më sipër, është, kusht i nevojshëm, por jo i mjaftueshëm, meqenëse procesi mund të konsiderohet i përfunduar. Në fakt, procesi do të arrijë në konkluzione në momentin kur do të verifikohet plotësimi i njëkohshëm i parashikimeve dhe i interesave të palëve të angazhuara, domethënë jo vetëm ato të financuesve (domethënë fluks arke i mjaftueshëm i disponueshëm për shërbimin e borxhit), por edhe ato të subjekteve private promotorë të investimit dhe kontribuues të kapitalit të riskuar (domethënë rentabilitet i mjaftueshëm për aksionarët e shoqërisë së Projektit).

4.2.2.2. Elementët që duhen analizuar dhe qartësuar gjatë përgatitjes së planit ekonomiko-financiar përfundimtar dhe analiza e risqeve

Për të verifikuar leverdishmërinë ekonomiko-financiare të Projektit në lidhje me secilin skenar të referuar (ashtu siç përcaktohet në fazën 1), do të jetë e nevojshme të thellohen dhe të qartësohen elementët e tjerë dhe supozimet e input, funksionalë për të përpunuar modulet e llogaritjes së modelit dhe për të përcaktuar përpunimet dhe të dhënat input që përbëjnë Planin ekonomiko-financiar përfundimtar. Në veçanti:

(a) Analiza e burimeve të financimit

Duhet të verifikohet nëse supozimet makro-ekonomike të kryera - struktura e normave të interesit - janë logjike për burimet e financimit të siguruara në tregun financiar.



Përpunimi i output

Input, moduli i llogaritjes dhe përpunimi i ouput që kompletojnë Planin Ekonomiko-Financiar Paraprak bazë dhe mundësojnë zhvillimin e Planin Ekonomiko-Financiar Përfundimtar për skenarët referues të individualizuar dhe vlerësimi i qëndrueshmërisë financiare të investimit. (C) Tatimet direkte, indirekte, mënyrat e amortizimit dhe vlerësimi i ndikimit fiskal i shpenzimeve financiare lidhur me strukturën financiare përfundimtare.

√ Hipotezat teknike operative



√ Hipotezat makroekonomike


√ Të ardhura/Kosto operative

√ Sistemi fiskal(C)

√ Borxhi







Faza 2


113

Në vija të përgjithshme, duhet të individualizohen dhe analizohen burimet kryesore të financimit të disponueshme, të cilat Projekti mund t’i shpërblejë duke evidentuar burimet e siguruara në tregun financiar (në mënyrë të veçantë në sistemin bankar) dhe financimet publike të aktivizuara në forma të ndryshme. Relativisht me financimet publike të aktivizuara duhet të analizohen dhe qartësohen edhe modalitetet përkatëse të koncesioneve dhe të kontribuar nga ana e Administrimit kompetent.

(b) Hipotezat financiare

Duhet të qartësohen hipotezat që kanë të bëjnë me strukturën financiare të Projektit të kuptuar si raport ndërmjet kapitalit të riskuar dhe kapitalit borxh domethënë mix-i i burimeve financiare më të përshtatshme për realizimin dhe administrimin e investimit, duke mbajtur parasysh analizën e zhvilluar më parë në pikën 1). Struktura financiare duhet të mbajë parasysh standardin e financimit të përdorur nga institutet bankare dhe financiare për iniciativa ekonomike, të vendosura në kontekstin e “start-up”, që mund të shpërblejnë koncesionet e ndërtimit dhe të administrimit shumëvjeçar mbi të cilat mund të përshtaten skema financimi të tipit project financing. Kjo analizë duhet të kompletohet nga një shqyrtim i subjekteve të mundshme të interesuara për financimin e iniciativave të ngjashme me atë të përcaktuar me anë të Projektit.

(c) Analiza e risqeve

Duhet të individualizohen dhe të analizohen risqet që karakterizojnë Projektin për secilin skenar të referuar, duke marrë në konsideratë si fazën e ndërtimit, ashtu edhe fazën e administrimit. Në rastin e fundit, vëmendja duhet të përqendrohet veçanërisht drejt atyre risqeve që kanë ndikim të drejtpërdrejtë dhe jo të drejtpërdrejtë mbi flukset e të ardhurave të vlerësuara në bazë të strukturimit përfundimtar të flukseve si dhe të analizës së kryer për kërkesën. Në korrespondencë të çdo risku të individualizuar duhet të tregohet instrumenti/modaliteti me të cilin mund të pakësohen ose se si mund të korrigjohen efektet që mund të konstatohen nga verifikimi i ngjarjeve të dëmshme dhe, për rrjedhojë, i atyre subjekteve të angazhuara në realizimin, administrimin dhe financimin e Projektit të plotë në fjalë.

(d) Analiza e ndjeshmërisë

Në bazë të analizës së zhvilluar në fazën 1 dhe të supozimeve të bëra dhe të përshkruara në pikat nga 1) në 3), duhet të kryhet një analizë mbi aftësinë e Projektit për të siguruar nivelin e rentabilitetit dhe, kryesisht, të qëndrueshmërisë financiare për kushte të ndryshme nga ato të supozuara. Me kushte “të ndryshme” duhet të kuptojmë ato që mund të ndodhin dhe përshkruhen në bazë të ndikimeve të përgjithshme, mbi variablat dhe supozimet e input të modelit, të verifikuarit e risqeve kryesore të identifikuara. Analizat e ndjeshmërisë duhet të konkretizohet me simulimin e llogaritjes që, të praktikuar mbi modelin e zhvilluar, mundësojnë verifikimin e ndjeshmërisë së vlerave të treguesve të rentabilitetit dhe kryesisht ndaj sistemit bankar, ashtu edhe me ndryshimin e të dhënave dhe të supozimeve të input subjekt i risqeve të identifikuara, ashtu edhe në prezencë të përzgjedhjes së instrumenteve/modaliteteve të zbutjes të individualizuar për risqet.

4.2.2.3. Përpunimet bazë për zhvillimin e planit ekonomiko-financiar përfundim-tar dhe analiza e risqeve

Përgatitjet bazë që duhet të kryhen në fazën 2 janë të identifikueshme, në mënyrë të përgjithshme, si vijon: (a) Raporti mbi burimet e financimit. Dokumenti duhet të evidentojë, për secilin prej burimeve të financimit të individualizuara, karakteristikat kryesore, avantazhet dhe jo avantazhet lidhur me përdorimin e tyre, si dhe vështirësitë e mundshme për


114

sigurimin/përdorimin e tyre (b) Raporti lidhur me strukturën financiare të supozuar. Dokumenti duhet të evidentojë modalitetet e përcaktimit të strukturës financiare për secilin prej skenarëve të identifikuar pas Fazës 1; (c) Plani/planet ekonomiko-financiarë përfundimtarë. Plani ekonomiko-financiar përfundimtar duhet të përgatitet për secilin prej skenarëve si bilanc parashikues i kompletuar (shih anekset 2.3, 2.4, 2.5) dhe që përfshin: - llogaritjen e treguesve të rentabilitetit dhe të sistemit bankar; - paraqitjen e qartë të supozimeve dhe të të dhënave input dhe të argumenteve bazë të secilës hipotezë për të garantuar të paktën realizimin e veprimtarive të mirëmbajtjes dhe të shlyerjes së këstit të borxhit të kontraktuar. Përpunimet dhe llogaritjet duhet t’u referohen, të paktën, dy opsioneve që u përkasin mix-it të burimeve financiare ose duke supozuar si mbulimin e plotë të nevojave me kapital të vetin, ashtu edhe një mix ndërmjet kapitalit të vet dhe kapitalit borxh. (d) Analiza e risqeve. Dokumenti duhet të përfshijë identifikimin e risqeve kryesore lidhur me projektin dhe instrumentet/modalitetet e disponueshme për një pakësim të efekteve të mundshme të tyre. Dokumenti duhet të integrohet nga matricat e përshtatshme të riskut, nga të cilat mundësohet të nxirret në mënyrë përmbledhëse lloji i riskut, subjekti mbi të cilin është e mundur të shpërndahet risku specifik dhe instrumentet/modalitetet më eficiente për një ulje korrekte. (e) Analiza e ndjeshmërisë. Mbi bazën e analizës së riskut duhet të kryhet një analizë ndjeshmërie, rezultatet e së cilës duhet të përmblidhen në një dokument nga i cili mund të nxirren: - variabli/variablet mbi të cilët kryhet analiza e ndjeshmërisë (për shembull, rritja e kostos së ndërtimit prej 10%); - vlera që marrin treguesit ndaj sistemit bankar dhe të rentabilitetit në mungesë të aktivizimit të instrumenteve/modaliteteve të uljes së riskut; - vlera që marrin treguesit ndaj sistemit bankar dhe të rentabilitetit në rastin e aktivizimit të instrumenteve/modaliteteve të uljes së riskut (për shembull ndëshkime në ngarkim të ndërtuesit).

4.2.3. Përcaktimi i skenarëve që paraqesin karakteristikat më të mira të rentabilitetit financiar

4.2.3.1. Qëllimi

Mbi bazën e rezultateve të analizës të zhvilluar në Fazën 2, duhet të individualizohen ata skenarë që paraqesin: - karakteristikat më të mira të leverdishmërisë ekonomiko-financiare, duke kuptuar me këtë ato nivele të rentabilitetit dhe të qëndrueshmërisë financiare që mund të sigurohen edhe në kushte të ndryshme nga ato të supozuarat; - aftësitë më të mira për të angazhuar burimet financiare duke minimizuar përdorimin financiar për Administrimin Publik (domethënë kontributi publik, subvencione etj.). Këta skenarë, zakonisht një ose dy, do të përbëjnë skenarët bazë që mund të jenë referim për kryerjen e financimeve të mundshme të projektit nga ana e Administrimit Publik.

4.2.3.2. Përpunimet bazë në lidhje me skenarët bazë të individualizuar

Në përfundim të Fazës 3 duhet të kryhet një përpunim përmbledhës i elementëve dhe i rezultateve që karakterizojnë skenarët bazë të individualizuar, nga i cila mund të nxirren: (a) skenarët bazë të plotë për: - strukturën financiare të supozuar;


115

- rezultatet kryesore ekonomiko-financiare (niveli i të ardhurave, i kostove, i investimeve, struktura e burimeve financiare, treguesit e rentabilitetit dhe ndaj sistemit bankar); (b) arsyet kryesore që kërkojnë përcaktimin e skenarëve bazë, duke mbajtur parasysh, ndërmjet të tjerave: - analizën e risqeve, - analizën e ndjeshmërisë, - nivelin maksimal të kontributit të burimeve private.

4.2.4. Të dhënat dhe supozimet me ndjeshmëri më të madhe

4.2.4.1. Analiza e kërkesës

Ndërmjet supozimeve të ndryshme ekonomike në vendosura në bazë të hartimit dhe të zhvillimit të Planit ekonomiko-financiar për një projekt infrastrukture në të cilin parashikohet angazhimi, i plotë ose i pjesshëm, i financimeve private, analiza e kërkesës, aktuale dhe potenciale luan një rol fondamental. Kjo analizë përbën, në fakt, një nga elementët me ndikim më të madh mbi Analizën Financiare, pasi besueshmëria dhe saktësia e vlerësimeve dhe e parashikimeve që pasqyrohet në të kanë ndikim të drejtpërdrejtë: - mbi rentabilitetin e projektit, vëllimet e paqëndrueshme të përdorimit ose të kuotës së tregut të luhatshëm konfigurojnë një nivel të ardhurash mjaft të “paqëndrueshme” që nuk siguron nivelin e rentabilitetit të ekspozuar gjatë gjithë kohës së administrimit privat ose publik-privat të ndërhyrjes; - ndaj sistemit bankar të investimit; një ecuri “jo e qëndrueshme” e të ardhurave dhe, për rrjedhojë, e arkëtimeve ndikon mbi aftësinë e investimit për të përballuar borxhin e kontraktuar dhe mbi strukturën e garancive që i kërkohen subjektit privat; - mbi nivelet e riskut tregtar (tregu i përdoruesve/blerësve dhe cilësia e kërkuar nga shërbimi; kuota e tregut aktual dhe potencial); mbi nivelet e riskut operativ (mirëmbajtja e zakonshme, administrimi i magazinës dhe i gjendjeve etj.) dhe nivelet e riskut financiar (politikat ndaj të drejtave për t’u arkëtuar, administrimi i arkës etj.) që karakterizojnë ndërhyrjen; - mbi ndarjen, ndërmjet Administrimit dhe subjektit privat, e risqeve që karakterizojnë ndërhyrjen. Duke mbajtur parasysh këto vërejtje konsiderohet që në prezencë të kufizimeve objektive për mundësinë e përcaktimit të kërkesës aktuale dhe potenciale me saktësi të mjaftueshme në kuadrin e Studimit të leverdishmërisë - të paktën të mos ketë proceduar për një analizë specifike duke mbajtur parasysh madhësinë dhe llojin e investimeve në fjalë1 - të jetë, të paktën, e rëndësishme të kryhet një analizë historike e ofertës dhe e kërkesës, duke shpjeguar qartësisht kriteret e zbatuara nga Administrimi për vlerësimet e tyre2.

4.2.4.2. Supozimet për aktualizimin e flukseve të arkës

Zgjedhja e normës së zbritjes (skontos) për t’u aplikuar për analizën e flukseve të arkës të gjeneruar nga një investim publik, i financuar plotësisht ose pjesërisht nga subjekti privat, kërkon marrjen parasysh të disa elementëve shtesë si: - vlerën financiare të kohës; - riskun e projektit; - strukturën financiare të përcaktuar për mbulimin e shpenzimeve të investimit. Norma e skontos së përdorur për aktualizimin e flukseve të arkës duhet të paraqesë, me

1 Ky është rasti tipik i sektorit të Transporteve me referim të veçantë lidhjeve hekurudhore me pagesë dhe transportit me shpejtësi të madhe. 2 Shih Mazziotta 2002 - “L’analisi della domanda negli studi di fattibilità”.


116

fjalë të tjera, koston e kapitalit të nevojshëm për të financuar investimin. Ndërmjet praktikave të përdorura për përcaktimin e kostos së kapitalit të investuar ajo më e përhapura, si nga këndvështrimi teorik ashtu edhe ai aplikativ, është Kostoja Mesatare e Ponderuar e Kapitalit (Weighted Average Cost of Capital - WACC1). Norma e skontos e përcaktuar në këtë formë paraqet në mënyrë të plotë koston e kapitalit në përbërësit e saj të ndryshëm – kapitali borxh dhe kapitali i riskuar – duke mbajtur parasysh: - përfitimet fiskale që rrjedhin nga të zbriturit e shpenzimeve financiare mbi borxhin; - e nivelit të riskut që bashkëshoqëron projektin e investimit në krahasim me riskun që karakterizon investimet alternative në sektorin specifik2. Megjithatë, zgjedhja e kësaj praktike, kërkon ngritjen e disa supozimeve të besueshme në lidhje me: - strukturat e ndryshme financiare (raporti ndërmjet kapitalit borxh dhe kapitalit të riskuar) e subjekteve të ndryshme industriale që operojnë në sektorin që i përkasin projektit specifik të investimit; - normën nominale të interesit të aplikuar për financimet e shfrytëzuar (kostoja e kapitali borxh, KD); - rentabilitetin mesatar të pritshëm nga aksionarët për një projekt të investimit me risk të barabartë dhe me karakteristika të njëjta me atë të ndërmarrë (kostoja e kapitalit të vet, KE). E konsiderojmë të nevojshme të evidentojmë se si formulimi i kësaj hipoteze, në vija të përgjithshme, rezulton jo menjëherë i qartë, pasi është i nevojshëm: - një nivel i mjaftueshëm informacionesh për sektorin të cilit i përket projekti specifik; në terma të profilit ekonomiko-financiar të subjekteve industriale që e realizojnë. Këto informacione kanë për qëllim të individualizojnë range e strukturës financiare që karakterizojnë subjektet industriale që operojnë në tregun kombëtar dhe/ose të jashtëm3; - disponimi i burimeve më të mëdha informuese që përpunojnë e japin disa nga të dhënat e nevojshme për formulimin e supozimeve në lidhje me koston e kapitalit borxh (për shembull, marzhet e shpërblimit të aplikuar mbi normën bazë4) dhe të riskut (për shembull, koeficientët e 1 Është e nevojshme të kujtojmë që formula e WACC zakonisht e zbatuar në kuadrin e vlerësimeve të ndërmarrjes rezulton si më poshtë:

( ),t1ED

DDK

ED

EEKWACC −

++

+=

ku: E: kapitali i riskuar; D: borxhi; KE: norma e rentabilitetit të kapitalit të riskuar KD: norma e rentabilitetit të kapitalit borxh; t: kuota fiskale për llogaritjen e përftimit fiskal që rrjedh nga të zbriturit, me qëllim të tatimit direkt, e shpenzimeve financiare (e ashtuquajtura mbrojtje fiskale). Shih ndër autorët e shumtë, për shembull, F. Modigliani e M. H. Miller “The cost of capital, corporation finance and the theory of investment”- 1958- in American Economic Review e Black F. e M. Scholes “The pricing of options and Corporate liabilities”- 1967; W.F. Sharpe “ A simplified model for portfolio analysis”, 1963 in Management and Science; J. Lintner “ The evaluation of risk assets and the selection of risky investments in stock portfolios and capital budgets”, 1965 in Review of economics and statistics e “The aggregation of investors diverse judgments and preferences in purely competitive security market”, 1969 in Journal of financial and quantitative analysis; S.A. Ross “The capital asset pricing model, short sales restrictions and related issues”, 1976-1977 in Journal of Finance. 2 Shih. T. Boeri, R. Cohen – EGEA 1998. 3 Në këtë rast tregjet e jashtme që merren si referim duhet të paraqesin nivele ekonomike dhe politiko-sociale të krahasueshme me ato kombëtare (shih Aneksin 3 “Vlerësimi i parametrit K për shpërblimin e kapitalit të investuar në sektorin e burimeve hidrike”). 4 Në këtë rast duhet t’u referohemi marzheve të aplikuar për borxhin afatmesëm dhe afatgjatë në tregun kombëtar dhe/ose të jashtëm duke iu referuar operatorëve industrialë që veprojnë në sektorin të cilit i përket projekti specifik (Shih Aneksin 3 “Vlerësimi i parametrit K për shpërblimin e kapitalit të investuar në sektorin e burimeve hidrike”).


117

vlerësimit të të ashtuquajtur “premio (shtesë) për riskun” me të cilin procedohet në përcaktimin e shpërblimit të kapitalit të vet të investuar1). Gjithashtu, me qëllim për të evituar vështirësitë që lidhen me përcaktimin e një vlerësimi të saktë të shpërblimit të kapitalit të investuar, mund t’i referohemi një range luhatjesh për të njëjtin parametër. Kjo range duhet të përcaktohet në funksion të strukturave të ndryshme financiare paraprakisht të përshtatur në sektorin që i referohemi (Shih Aneksin 3 “Vlerësimi i parametrit K për shpërblimin e kapitalit të investuar në sektorin e burimeve hidrike”).

1 Vlerësimi i kostos së kapitalit të riskuar (domethënë shpërblimi i kapitalit të riskuar, shih KE e shënimit të mëparshëm) zakonisht kryhet nëpërmjet aplikimit të metodës që bazohet mbi teorinë e ekuilibrit të tregut të kapitaleve (Capital Asset Pricing Model - CAPM). Sipas kësaj metode kostoja e kapitalit të riskuar është e barabartë me normën e rentabilitetit të një veprimtarie financiare e mënjanuar nga risku i rritur me një premio (shtesë) të përcaktuar në bazë të aplikimit të një koeficienti (siç dihet beta) me diferencën ndërmjet normës së mënjanuar nga risku dhe rentabilitetit të pritshëm nga tregu aksionar (Shih aneksin 3 “Vlerësimi i parametrit K për shpërblimin e kapitalit të investuar në sektorin e burimeve hidrike”). Për përcaktimin e normës së rentabilitetit të pritshëm nga tregu aksionar mund të jetë e nevojshme të përshtatim standardin e zbatuar nga shumë shoqëri shërbimesh që bëjnë vlerësimin e koeficientit “beta”, për shembull Bloomberg, dhe që shfrytëzon si referim rentabilitetin e treguesit të tregut në të cilin operon ndërmarrja që kryen investimin.


118

Aneksi “Përgatitja e bilancit parashikues ose e planit ekonomiko financiar”

Përgatitja e Bilancit parashikues ose e Planit Ekonomiko Financiar

Bilanci parashikues ose Plani ekonomiko-financiar paraqet momentin e klasifikimit të të gjitha të dhënave dhe supozimeve që i përkasin realitetit të shqyrtuar (domethënë projektit të investimit). Duke u zhvilluar nëpërmjet një sistemi vlerësimesh të pavarura (Figura 1) mundëson, në fakt, përcaktimin e leverdishmërisë ekonomike të iniciativës dhe të aftësisë së projektit për të shlyer borxhin dhe për të shpërblyer kapitalin e riskuar. Hapi i parë për t’u realizuar në formulimin e Planit Ekonomiko Financiar konsiston në përgatitjen e një serie të hollësishme dhe logjike supozimesh themelore për t’u shfrytëzuar si bazë informative për ndërtimin në vijim të skemave të Llogarisë Ekonomike dhe të Gjendjes pasurore parashikuese si dhe për llogaritjen e Flukseve të arkës të gjeneruara nga investimi. Procesi logjik për t’u ndjekur mund të ndahet në tri faza të njëpasnjëshme: - llogaritja dhe mbartja në skemat e bilancit dhe në flukset operative të arkës i vlerave që lidhen me veprimtarinë operative (ndërtimi dhe administrimi) të projektit; - llogaritja dhe mbartja në skemat e bilancit dhe në flukset neto të arkës i vlerave që lidhen me dinamikën financiare të investimit; - llogaritja e treguesve të analizës së leverdishmërisë ekonomike dhe e qëndrueshmërisë financiare.

4.3.1. Faza e parë

Faza e parë realizohet duke u nisur nga një seri hapash bazë:

(a) Përcaktimi i parametrave makro-ekonomikë referues, ndërmjet të cilëve në mënyrë të veçantë përmendim:

- normën e pritshme të inflacionit, të llogaritur për çdo vit, gjatë gjithë periudhës së parashikuar të marrë në konsideratë; - ecurinë e normave të interesit që do të ndikojnë mbi koston e burimeve të financimit.

(b) Analiza e programit të investimeve dhe e ndërhyrjeve të mirëmbajtjeve të jashtëzakonshme, nga e cila do të rezultojë:

- llogaritja e vlerës së investimeve qoftë në nivelin total, ashtu edhe në nivelin analitik (vepra civile, ndërtime infrastrukturore etj.); - llogaritja e shpenzimeve gjithsej lidhur me mirëmbajtjet e jashtëzakonshme;

Supozimet

Figura 1. Plani ekonomiko-financiar

Llogaria ekonomike parashikuese Gjendja pasurore parashikuese

Flukset e arkës

Treguesit ekonomiko-financiarë


119

- ndarja kohore e shumave të përllogaritura sipas avancimit të parashikuar në planin e punëve dhe të mirëmbajtjeve;

(c) Llogaritja e të ardhurave të ushtrimit, që mund të dallohen, respektivisht në: - të tatueshme; - jo të tatueshme. Këto të ardhura, si çdo shumë tjetër e evidentuar në Planin ekonomiko-financiar, shprehen në vlera aktuale dhe përcaktohen mbi bazën e rezultateve të analizës së kërkesës (aktuale dhe potenciale) të të mirave të prodhuara dhe/ose shërbimeve të kryera.

(d) Llogaritja e kostove operative, ndërmjet të cilave bëjnë pjesë:

- kostoja e personelit, - kostoja për blerjen e të mirave dhe shërbimeve, - kostoja e mirëmbajtjes së jashtëzakonshme, - kostoja e figuracionit, - shpenzimet e përgjithshme, - kosto të tjera. Komponenti variabël i totalit të kostove të administrimit, që si rregull rezulton proporcional me nivelin e veprimtarisë së zhvilluar, duhet të përcaktohet për analogji me të ardhurat, mbi bazën e rezultateve të evidentuara nga analiza e kërkesës.

(e) Përcaktimi i normës fiskale për t’iu referuar, në veçanti në lidhje me:

- tatimet direkte, - tatimet indirekte (TVSh etj.), - mënyrat e amortizimit të aplikuar në investimin fillestar dhe të shpenzimeve të tjera të kapitalizuara.

(f) Përcaktimi i dinamikës së Kapitalit Qarkullues Neto i shpjeguar nëpërmjet formulimit të supozimeve:

- koha mesatare e arkëtimeve, - koha mesatare e pagesave, - treguesi i qarkullimit të magazinës. Mbi bazën e të dhënave të grumbulluara dhe të rezultateve të analizave të kryera deri tani realizohet, duke ndjekur procedurën e ilustruar në Figurën 2, pjesa e parë, lidhur me veprimtarinë operative të projektit, të skemave të Bilancit parashikues dhe të Flukseve të arkës. Formulimi i Planit ekonomiko-financiar, në këtë fazë të parë, mundëson individualizimin e disa zërave me rëndësi të veçantë për realizimin e vlerësimeve të mëpastajme që kanë të bëjnë me leverdishmërinë ekonomike të projektit. Në veçanti duhet të shqyrtohen: (a) në Llogarinë Ekonomike, Marzhi Operativ Bruto, që jepet nga diferenca ndërmjet të ardhurave dhe kostove operative dhe e Ardhura operative që llogaritet në zbritje të Marzhit Operativ Bruto të shumës së amortizimeve të kontabilizuara gjatë ushtrimit; (b) në Gjendjen pasurore, totali i Aktiveve afatgjata, të paraqitur neto nga Shuma përkatëse e amortizimit, dhe Kapitali qarkullues neto, i kuptuar si diferencë ndërmjet aktive afatshkurtra1 dhe pasiveve afatshkurtra2. (c) në fund, në llogaritjen e Flukseve të arkës, shuma korresponduese e Fluksit monetar të gjeneruar nga administrimi operativ që paraqet një nga elementët thelbësorë për llogaritjen e vlerës së rentabilitetit të projektit të investimit.

1 Kryesisht të drejtat ndaj klientëve dhe gjendjet e magazinës. 2 Kryesisht u përkasin shumës së detyrimeve të furnizimit.


120

4.3.2. Faza e dytë

Kalimi në fazën e dytë të procesit të përgatitjes së Planit ekonomiko-financiar, që ka për qëllim paraqitjen e ndikimit të dinamikës financiare mbi iniciativën, presupozon kryerjen e analizave të mëtejshme dhe formulimin e hipotezave shtesë në lidhje me ata të ilustruara më sipër. Pasi përcaktohen nevojat financiare të gjeneruara nga projekti, të shprehur nga përdorimet e kapitalit të kërkuar për realizimin e tij dhe nga artikulimi optimal i tyre në kohë, duhet të vlerësohen në mënyrë të përshtatshme llojet e financimit të disponueshme me qëllim për të arritur në përcaktimin e mix-it të burimeve të konsideruara më shumë në përputhje me rastin specifik në shqyrtim (Figura 3 “Pasqyra burime-përdorime”. Në veçanti, sa kemi paraqitur, presupozohet:

(a) Analiza e burimeve financiare të siguruara dhe përcaktimi i strukturës “objektiv” që synohet të arrihet.

Për këtë qëllim duhet të tregohen: - mënyrat e ndryshme të financimit të përzgjedhur, duke i dalluar ndërmjet borxhit, kapitalit të riskuar dhe burimeve të tjera të vetat. - peshat relative (të shprehura në përqindje mbi totalin) që zë secili burim mbulimi në raport me nevojat financiare totale; - elementët përbërës së çdo lloji të borxhit të përzgjedhur, si: o shumën totale të financimit; o marrëveshjen e shpejtë për shlyerjen e tij, të përcaktuar në raport me dinamikën e nevojave financiare të projektit; o normën bazë të përzgjedhur dhe spread1 i kërkuar nga entet financuese;

1 Spread paraqet marzhin e shpërblimit shtesë të kërkuar nga financuesit në lidhje me nivelin e riskut të atribuuar investimit specifik.

Figura 2. Zhvillimi i Planit ekonomiko-financiar: faza e parë

Llogaria ekonomike

(+) Të ardhurat e ushtrimit (-) Kostot operative

(=) Marzhi operativ bruto (-) Amortizimet

(=) E ardhura operative

Gjendja pasurore

Kapitali qarkullues neto (KQN) Aktivet afatgjata neto

Fluksi operativ i arkës

(+)Marzhi operativ bruto (+/-) Variacioni i KQN (-) Investimet (+/-) Pagesat/arkëtimet e TVSh mbi investimin (-) Tatimi mbi të Ardhurën Operative

(=) Fluksi operativ i arkës

Hipotezat

Të ardhurat e ushtrimit

Kostot operative

Mënyrat e llogaritjes së amortizimit

Investimet

Tatimet direkte

TVSH

Hipotezat mbi kapitalin qarkullues


121

o planin e shlyerjes së kredisë dhe kohëzgjatjen e plotë të financimit.

(b) Përcaktimi i politikës së dividendëve për t’u zbatuar, të shprehur në supozimin e shpërndarjes së flukseve të disponueshme të arkës.

Mbi bazën e informacioneve shtesë të përzgjedhura në këtë mënyrë, plotësohet duke ndjekur procedurën sipas Figurës 3, pjesa e dytë e skemës së bilancit parashikues dhe e flukseve të arkës.

Përgatitja e Planit ekonomiko-financiar, në këtë fazë përmbyllëse, mundëson të arrijmë në përcaktimin me rëndësi të veçantë për t’i vënë në bazë të analizës së mëtejshme të qëndrueshmërisë financiare të projektit të investimit. Në veçanti mund të individualizojmë: - Në Gjendjen pasurore, strukturën financiare të iniciativës të shprehur nga raporti Totali i financimit/Pasurinë neto; - Në llogaritjen e flukseve të arkës, shumat korresponduese me Flukset monetare të disponueshme për shërbimin e borxhit1, atë lidhur me fluksin e arkës para dividendëve1 dhe,

1 Shërbimi i borxhit (Debt Service) paraqitet nga shuma e kësteve, që i referohen secilit ushtrim, për të gjitha financimet e konsideruara; këto këste përfshijnë normalisht një kuotë interesi dhe një kuotë të destinuar për

Figura 3. Zhvillimi i Planit ekonomiko-financiar: faza e dytë

Hipotezat

Shpërndarja e dividendëve

Tatimi direkt

Struktura financiare

Norma e interesit (bazë)

Spread mbi normën bazë

Plani i amortizimit të financimeve

Llogaria ekonomike E ardhura operative (-) Shpenzimet financiare

(=) E ardhura para tatimit (-) Tatimi

(=) E ardhura neto

Gjendja pasurore Financimet Pasuria neto

Fluksi neto i arkës Fluksi operativ i arkës (+) Derdhja e kapitalit të themelimit (+) Arkëtim i financimeve (+) Tatimi mbi të Ardhurën Operative (-) Tatimi mbi të Ardhurën Neto

(=) Fluksi i arkës në dispozicion të shërbimit të borxhit (-) Shpenzimet financiare (-) Shlyerja e Financimeve

(=) Fluksi i arkës para dividendëve (-) Dividendë

(=) Fluksi neto i arkës

Pasqyra

PËRDORIME

BURIME

Kredi bankare obligacionare

Përdorimi i Kapitalit

= Nevojat

Financiare

Kredi bankare afatshkurtër

Kapitali i riskuar


122

duke zbritur shumën që u korrespondon aksionarëve, fluksi neto i arkës që do të evidentohet në zërin përkatës të gjendjes pasurore (Arka dhe/ose banka Llogari rrjedhëse).

4.3.3. Faza e tretë

Siç kemi theksuar në fillim, formulimi i modelit ekonomiko-financiar mundëson të zhvillojë, duke kaluar nëpërmjet përcaktimit të flukseve të arkës të gjeneruar nga projekti, një sistem treguesish të aftë për të vlerësuar leverdishmërinë ekonomike të iniciativës dhe qëndrueshmërinë e saj financiare.

Analiza e leverdishmërisë ekonomike Analiza e leverdishmërisë ekonomike lidhur me një investim mund të kryhet duke iu referuar metodologjive të ndryshme të vlerësimit. Ndërmjet atyre, me përdorim më të shpeshtë, përmendim metodologjitë që bazohen mbi llogaritjen e treguesve specifikë të përshtatshëm për të dhënë një gjykim përmbledhës mbi aftësinë e investimit për të krijuar vlerë dhe për të gjeneruar një rentabilitet të mjaftueshëm. Në lidhje me këtë synohet t’u referohet kritereve të evidentuara mbi përcaktimin e Normës së brendshme të rentabilitetit dhe Vlerës aktuale neto.

(a) Kriteri i vlerësimit të bazuar mbi llogaritjen e Vlerës aktuale neto Vlera aktuale neto paraqet pasurinë në rritje të gjeneruar nga investimi, të supozuar sikur kjo pasuri do të ishte menjëherë e disponueshme në momentin në të cilin kryhet vlerësimi. Në mënyrë analitike rezulton se përcaktohet si shumë algjebrike e flukseve operative të pritshme të arkës nga realizimi i ndërhyrjes, të pakësuar me normën përkatëse të kostos të vlerësuar të kapitalit të investuar2. Një Vlerë aktuale neto pozitive dëshmon, në thelb, aftësinë e projektit për të çliruar flukse monetare të mjaftueshme për të shlyer daljen fillestare, për të shpërblyer kapitalin e përdorur në aktivitet dhe për të çliruar burime eventuale të disponueshme për destinacione të tjera. Cilido qoftë investimi që prodhon, si rrjedhojë, një VAN ≥ 0 sigurisht që duhet realizuar. Llogaritja e Vlerës aktuale neto, lidhur me një iniciativë specifike, parashikon normalisht një procedurë të antikuar në dy faza: - e para, në të cilën vlerësimi zhvillohet duke e konsideruar projektin e investimit në supozimin e financimit me kontributin ekskluziv të kapitalit të vet (alternativa all equity); në këtë rast norma e aktualizimit për t’u përdorur do të reflektojë koston e kapitalit të riskuar, që korrespondon me rentabilitetin e kërkuar nga aksionarët në mungesë të borxhit; - ndërsa faza e dytë, reflekton mundësinë për të shfrytëzuar si mbulim burime të jashtme në shtim të burimeve të veta të vëna në dispozicion nga aksionarët. Vlerës së krijuar nga investimi në shqyrtim, të konsideruar pavarësisht nga struktura financiare e aplikuar (faza e parë), vlerës aktuale do t’i shtohen kursimet e tatimit si rezultat i mundësisë së zbritjes nga e ardhura e tatueshme e interesave pasive në përkatësi (përfitimit fiskal nga borxhi); në këtë rast kostoja e kapitalit të investuar do të llogaritet si mesatare e ponderuar e kostos së kapitalit të vet dhe kostos së kapitalit borxh (WACC – Weighted Average Cost of Capital).

(b) Kriteri i vlerësimi të bazuar në llogaritjen e Normës së brendshme të

shlyerjen e kapitalit. Fluksi i disponueshëm monetar për shërbimin e borxhit jepet nga fluksi i arkës që mbetet pasi kemi zbritur nga Marzhi operativ bruto tatimet mbi të Ardhurën Operative, variacioni i Kapitalit qarkullues neto, investimet dhe shumat korresponduese me pagesën/arkëtimin e TVSh mbi investimet, shlyerja e kapitalit të vet dhe të kapitalit borxh. 1 Është fluksi i disponueshëm i arkës për shlyerjen e dividendëve aksionarëve. 2 Kostoja e kapitalit të investuar këtu kuptohet si “kosto oportune” duke shprehur rentabilitetin që nënshkruesit e pasiveve financiare të përdorura për mbulimin e nevojave fillestare gjykohen të pranueshme në raport me riskun e përballueshëm prej tyre.


123

rentabilitetit Norma e brendshme e rentabilitetit përcaktohet si normë zbritjeje me të cilën një investim paraqet një Vlerë aktuale neto të barabartë me zero, në korrespondencë të së cilës, si rrjedhojë, rezultati ekonomik i një operacioni anulohet. Nën një aspekt tjetër, Norma e brendshme e rentabilitetit mund të interpretohet si nivel i rentabilitetit bruto, shprehje e rentabilitetit të nxjerrë nga realizimi i investimit të llogaritur pa mbajtur në konsideratë koston e burimeve të shfrytëzuara. Kriteri i vlerësimit në shqyrtim presupozon krahasimin ndërmjet Normës së brendshme të rentabilitetit të llogaritur për projektin dhe një norme prag që, në përputhje me atë të ekspozuar në lidhje me Vlerën aktuale neto, do të korrespondojë me koston e vlerësuar të kapitalit të investuar. Çdo herë kur një investim paraqet një rentabilitet (të llogaritur nëpërmjet Normës së brendshme të rentabilitetit) më të lartë sesa kostoja e burimeve të nevojshme për ta financuar, sigurisht që mund të realizohet sepse ekonomikisht është i leverdishëm. Leverdishmëria ekonomike e një operacioni investimi duhet vlerësuar duke e vendosur edhe në këndvështrimin e ortakëve të shoqërisë së projektit, me qëllim për të vlerësuar nivelin e rentabilitetit të realizuar prej tij. Në këtë rast Norma e brendshme e rentabilitetit dhe Vlera aktuale neto do të llogariten mbi flukset e pritshme të arkës nga aksionarët1 dhe normës së aktualizimit të shfrytëzuar dhe do të shprehë vetëm koston oportune të kapitalit të riskuar.

4.3.4. Analiza e qëndrueshmërisë financiare

Jo të gjitha investimet ekonomikisht të leverdishme rezultojnë më tej të realizueshme nga këndvështrimi financiar. Me shprehjen “qëndrueshmëri financiare” synohet t’u referohemi aftësisë së projektit për të gjeneruar flukse monetare të mjaftueshme për të garantuar shlyerjen e financimeve dhe një rentabilitet të mjaftueshëm për aksionarët. Për sa u tha mund të paraqitet nga një kusht i thjeshtë sipas të cilit Fluksi neto total (i akumuluar) i arkës, i përcaktuar si shumë e Flukseve vjetore neto të arkës të llogaritur sipas procedurës së ilustruar më parë (shih Figurën 3), duhet të marrë një vlerë gjithmonë pozitive, ose të paktën të barabartë me zero, për çdo periudhë të analizës së konsideruar. Qëndrueshmëria financiare e një projekti mund të jepet edhe në shprehje të raportit ndaj sistemit bankar duke iu referuar treguesve të veçantë të aftë për të vlerësuar marzhin e sigurisë të cilin subjektet financuese mund ta mbajnë parasysh për t’u garantuar mbi saktësinë e pagesës së shërbimit të borxhit. Koeficientët kryesorë të mbulimit të shqyrtuar janë dy: (a) Debt Service Cover Ratio (DSCR);

(b) Loan Life Cover Ratio (LLCR).

(a) Kriteri i analizës të bazuar mbi llogaritjen e Debt Service Cover Ratio Debt Service Cover Ratio është i barabartë me raportin, i llogaritur për çdo periudhë të dhënë të kohëzgjatjes së parashikuar për financimin, ndërmjet fluksit operativ të arkës të gjeneruar nga projekti2 dhe shërbimit të borxhit përfshirë kuotën e shlyerjes së këstit dhe kuotën e interesit. Rëndësia e këtyre treguesve rezulton e lehtë dhe e drejtpërdrejtë në të interpretuar: një vlerë e barabartë ose më e madhe se një paraqet aftësinë e investimit për të çliruar burime të mjaftueshme për të mbuluar këstet e borxhit që u përket financuesve. Vlera minimum e 1 Fluksi i arkës për aksionarët llogaritet duke treguar me shenjën negative derdhjet monetare të kapitalit fillestar dhe me shenjë pozitive dividendët e përfituar dhe arka e mbetur (eventuale) që rezulton në fund të periudhës së vlerësimit. 2 Fluksi i arkës të cilit synohet t’i referohemi në këtë aspekt është Fluksi i disponueshëm i arkës për shërbimin e borxhit, ashtu siç është përkufizuar më parë (Figura 3).


124

treguesit, për të rezultuar i pranueshëm, përgjithësisht nuk mund të jetë i barabartë me një pasi në këtë rast do të rezultonte e kompromentuar, deri në shlyerjen e plotë të borxhit, mundësia për t’u shpërndarë dividendë aksionarëve. Gjithashtu, nëse DSCR llogaritet në një logjikë parashikuese, është e mundur që edhe financuesit e operacionit të kërkojnë një marzh të mjaftueshëm garancie. Megjithatë nuk ekziston një nivel standard me të cilin të krahasohen treguesit e mbulimit të borxhit, i konsideruar në limit e që do të negociohen herë pas here në lidhje me riskun e projektit, të garancisë së dhënë dhe forcës së marrëveshjeve të palëve.

(b) Kriteri i analizës së bazuar në llogaritjen e Loan Life Cover Ratio Loan Life Cover Ratio përkufizohet raporti ndërmjet shumës së aktualizuar të flukseve të disponueshme arkës për Debt Service, të përfshirë ndërmjet momentit të vlerësimit dhe vitit të fundit të parashikuar për shlyerjen e financimeve, dhe borxhit të mbetur i konsideruar në një njëjtin moment vlerësimi. Numëruesi i raportit paraqet kështu vlerën (aktuale) të flukseve të gjeneruar nga projekti mbi të cilin financuesit mund të mbështeten për të ardhmen për shlyerjen e shumave akoma të detyruara (të shprehur nga emëruesi). Prandaj në raport me sa u paraqit më sipër është e qartë që, shumë tregues mbulimi të shqyrtuar marrin vlerë më të lartë se një (pika e ekuilibrit), aq më e madhe do të rezultojë qëndrueshmëria financiare e investimit dhe garancia e shlyerjes së financuesve.


125

Aneksi “Pasqyra tip për përgatitjen e planit ekonomiko- financiar”

4.4.1. Pasqyra tip të llogarisë ekonomike - Faza 1

V i t i 1 2 3 4 5 ...

+ Të ardhura tipi (a) + Të ardhura tipi (b) + Të ardhura tipi (c) + Të ardhura tipi (...)

+ (A) Të ardhura totale

(-) Blerja e lëndëve të para (-) Kostoja për shërbime (-) - Kostoja për shërbime (elektricitet) (-) - Kostoja të tjera (leasing etj.) (-) Kostoja për mirëmbajtje të zakonshme (dhe të

jashtëzakonshme)

(-) Kostoja e personelit

(-) (B) Kostoja operative totale

+/(-) (C) Marzhi operativ Bruto = (A) - (B)

(-) Amortizimi i të mirave materiale (-) Amortizimi i të mirave jo materiale (-) Amortizimi i shpenzimeve financiare të kapitalizuara (-) Shuma për fonde të mirëmbajtjeve të

jashtëzakonshme

+ Shfrytëzimi i shumave të amortizimeve/përllogaritjeve

+/(-) (D) Totali i amortizimeve dhe i përllogaritjeve

+/(-) (E) Marzhi operativ neto = (C) - (D)


126

4.4.2. Pasqyra tip për llogaritjen e flukseve të arkës - Faza 1

V i t i 1 2 3 4 5 ... (-) Investimi tipi (A) (-) Investimi tipi (B) (-) Investimi tipi (C) (-) Investimi tipi (...)

(A1) (-) Totali i investimeve

(A2) +/(-) TVSh mbi investimet

(A) +/(-) Totali i flukseve të arkës që u referohen investimeve (A1) + (A2)

(B) +/(-) Marzhi operativ Bruto

(C) +/(-) Variacioni i kapitalit qarkullues neto

(D) +/(-) Fluksi operativ i arkës për llogaritjen e

IRR bruto të projektit (A) + (B) + (C)

(E) (-) Tatimi mbi fitimin (i llogaritur mbi

marzhin operativ neto)

(F) (-) Fluksi operativ i arkës për llogaritjen e

IRR neto të projektit (D) + (E)


127

4.4.3. Pasqyra tip të Llogarisë ekonomike - Faza 2

V i t i 1 2 3 4 5 . ..

+ Të ardhura tipi (a) + Të ardhura tipi (b) + Të ardhura tipi (c) + Të ardhura tipi (...)

+ (A) Të ardhura totale

(-) Blerja e lëndëve të para (-) Kostoja për shërbime (-) - Kostoja për shërbime (elektricitet) (-) - Kosto të tjera (leasing etj.) (-) Kostoja për mirëmbajtje të zakonshme (dhe të

jashtëzakonshme)

(-) Kostoja e personelit

(-) (B) Kostoja operative totale

+/(-) (C) Marzhi operativ Bruto = (A) + (B)

(-) Amortizimi i të mirave materiale (-) Amortizimi i të mirave jo materiale (-) Amortizimi i shpenzimeve financiare të kapitalizuara (-) Shuma për fonde të mirëmbajtjeve të jashtëzakonshme + Shfrytëzimi i shumave të amortizimeve/përllogaritjeve

+/(-) (D) Totali ia amortizimeve dhe i përllogaritjeve

+/(-) (E) Marzhi operativ neto = (C) + (D) (-) Shpenzime financiare + Shpenzime financiare të kapitalizuara

+/(-) (F) Totali i shpenzimeve financiare neto = (F) - (E)

+/(-) (G) Fitimi para tatimit = (F) - (E)

(-) Tatime dhe taksa

+/(-) (H) Fitimi neto = (G) - Tatime dhe taksa


128

4.4.4. Pasqyra tip të Gjendjes pasurore - Faza 2

V i t i 1 2 3 4 5 ... Aktivi Aktive afatgjata materiale - Shuma e amortizimit Aktive afatgjata materiale neto Interesa bankare - Shuma e amortizimit Komisione bankare - Shuma e amortizimit Të tjera kosto shumëvjeçare (konsulencë) - Shuma e amortizimit Kosto të kapitalizuara neto Të drejta ndaj shtetit për TVSh Të drejta tregtare Totali i të drejtave Thesari i disponueshëm Rezerva arke për mbulimin e detyrimeve Totali i thesarit TOTALI I AKTIVIT PASIVI Kapitali Rezerva ligjore Fitimi/(humbje) i akumuluar Totali i burimeve të veta Totali i detyrimeve afatmesme dhe afatgjata Detyrime tregtare Detyrime ndaj shtetit Detyrime ndaj ortakëve për dividendë Totali i detyrimeve afatshkurtra TOTALI I PASIVIT


129

4.4.5. Pasqyra tip e flukseve të arkës - Faza 2

V i t i 1 2 3 4 5 ...

(-) Investime të tipit (A) (-) Investime të tipit (B) (-) Investime të tipit (C) (-) Investime të tipit (...)

(-) Totali i investimeve +/(-) TVSh mbi investimet

+/(-) Totali i flukseve të arkës që u përkasin investimeve

+ Të ardhura (-) Kostoja operative

+/(-) Marzhi operativ bruto

+/(-) Variacioni i kapitalit qarkullues neto

(-) Tatimi mbi të ardhurën (i llogaritur mbi fitimin para tatimit)

+/(-) Arka e gjeneruar nga periudha

+/(-) Thesari i disponueshëm


130

KAPITULLI 5

Shfrytëzimi i financave private për realizimin e veprimtarisë së investimeve publike

5.1. Hyrje

Një autostradë e aftë për të përballuar një trafik të mjaftueshëm bën që realizimi i saj të shlyhet nga pagesat e përdoruesve të autostradës; një muze i ndërtuar dhe i administruar me të ardhurat që rrjedhin nga shitja e biletave të hyrjes, një central elektrik që shlyhet me shitjen e anergjisë elektrike të prodhuar prej tij. Shembuj të ndryshëm të infrastrukturës, por të gjitha të karakterizuara nga një element specifik si ekzistenca e një raporti të drejtpërdrejtë ndërmjet realizimit të veprave dhe shfrytëzimit të tyre ekonomiko-tregtar. Është ky raporti që qëndron në bazë të financimit të projekteve (project financing), një teknikë e financimit të infrastrukturës që, me origjinë nga legjislacioni anglosakson, presupozon ndihmën e tregut të kapitaleve dhe po merr zhvillim të shpejtë në shumë vende. Kjo metodë në fakt, e bazon logjikën e saj të vlerësimit ekonomiko-financiar të projek-teve të investimeve mbi parimin bazë për të cilin kostoja e shumë të mirave dhe shërbimeve publike dhe për publikun e interesuar mund të paguhet plotësisht, kryesisht nga vetë përdoruesit ose blerësit. Zbatimi i këtij parimi, në kuadrin e seleksionimit dhe të vlerësimit ex ante të programeve dhe të projekteve të investimeve publike, mund t’i mundësojë Administratës për të: - verifikuar nëse dhe në ç’masë mund të tërheqë nga shpenzimet që lidhen me realizimin dhe administrimin e infrastrukturës publike ose me dobishmëri publike; - të përqendrojë veprimtarinë e saj mbi aspektet rregulluese të shërbimit që, nëpërmjet realizimit të infrastrukturës, synon të ofrojë (cilësia e shërbimit, mënyrat e shpërndarjes dhe nivelet e tarifave); - të përmirësojë eficiencën e administrimit dhe të sigurojë shfrytëzimin e plotë komercial duke ua besuar këtë subjekteve private; - të optimizojë procesin e shpërndarjes së burimeve publike të disponueshme në lidhje me projektet e përzgjedhura. Megjithatë, shfrytëzimi i financimeve të projekteve kërkon, një praktikë shumëdisiplinore dhe aftësi të specializuara që shkojnë tej lidhjes së ngushtë me aspektet ekonomiko-financiare. Kjo mënyrë, e përshtatur në aspektin e procesit të vlerësimit ex ante, mundëson përmirësimin e eficiencës dhe të transparencës së veprimit administrativ në këtë sektor të investimeve publike që stimulon zhvillimin ekonomik dhe prodhues të rajonit.

5.2. Mënyrat e financimit të investimeve publike

Paraqitja skematike e alternativave të ndryshme të financimit me të cilën Administrimi mund t’u referohet për realizimin e infrastrukturës publike ose me dobishmëri publike, paraqet forma novatore investimesh që u bashkëngjiten atyre tradicionale (Skema 1). Figura 1. Mënyrat e financimit të infrastrukturave publike dhe me dobishmëri publike

Mekanizmat e shpenzimit

tradicionale

moderne

√ Burime të brendshme √ Burime të jashtme √ Kontributi i kapitaleve

private √ Hyrja e drejtpërdrejtë në

tregun e kapitaleve


131

5.2.1. Financimi tradicional

Skema e financimit tradicional e paraqet Administrimin drejtpërdrejtë të angazhuar në projektin e investimit, si përgjegjës të funksioneve teknike, administrative dhe të kontrollit lidhur me të. Në rastin kur Administrimi nuk disponon burimet (fondet) e veta të mjaftueshme për të mbuluar plotësisht kostot e realizimit të veprës, kjo grumbullon (Skema 2) pjesë të fondeve, akoma të nevojshme, nëpërmjet sistemit të bankave dhe ndërmjetësve tjerë të specializuar (“Burime të jashtme”), duke ua shtuar burimeve të veta të disponueshme (“Burime të brendshme”). Figura 2. Skema e financimit tradicional

5.2.2. Financat inovative

5.2.2.1. Tregu i kapitaleve

Administrata mund të sigurojë burime financiare për t’ua destinuar grupeve të ndryshme të iniciativave ose projekteve të veçanta të investimeve edhe nëpërmjet emetimit dhe hedhjes në treg të kapitaleve të llojeve të veçanta të titujve obligacionarë (“Burimet e brendshme”). Bëhet fjalë, në këtë rast, (Figura 3) për një burim tjetër financimi të jashtëm, alternativ në lidhje me kredinë bankare, prandaj Administrimi i interesuar rezulton debitor, për kapitalin e siguruar dhe kuotën përkatësi të interesit, në raport me nënshkruesit e titujve të emetuar.

Figura 3. Skema e financimit duke iu drejtuar tregut të kapitaleve

5.1

Administrimi qendror

Administrimi lokal

Fondet e veta (Tatimet, taksat etj.)

Burimet e brendshme

Bankat dhe Ndërmjetës të tjerë

Burimet e jashtme

P R O J E K T I

Tregu i kapitaleve

Administrimi

PROJEKTI Realizimi dhe funksionimi

Hua(1)

Burimet financiare

Investimet Të ardhura nga

funksionimi

(1) Huaja vendore e ligjëruar që nga viti 2008, ose titujt e emetuar.


132

5.2.2.2. Kapitalet private: financa e projektit dhe partneriteti publik - privat

Sektorit privat mund t’i bëhet thirrje, sipas formave dhe mënyrave të ndryshme, për të luajtur një rol aktiv krahas sektorit publik në financimin e një infrastrukture publike ose në një dobishmëri publike. Ky rol realizohet, kryesisht, në kryerjen e drejtpërdrejt e të gjithave kostove ose e një pjesë të tyre në llogarinë kapitale (pjesë e bilancit publik që u referohet investimeve) dhe/ose operative (të ardhurat dhe shpenzimet në llogarinë kapitale u kundërvihen hyrjet dhe shpenzimet korrente) dhe për të marrë mbi vete një komponent të riskut ekonomiko-financiar që karakterizon projektin për t’u realizuar. Roli aktiv i subjektit privat krahas Administrimit shprehet, në pjesën dërrmuese të rasteve, në formimin e një shoqërie ad hoc (Shoqëria e projektit ose Special Purpose Vehicle-SPV) për financimin, realizimin dhe administrimin e projektit të investimit. Niveli i pjesëmarrjes financiare dhe operative ndërmjet subjektit privat dhe Administrimit në raport me Shoqërinë e projektit mund të arrijë nivele dhe modalitete të ndryshme që në thelb mund të çojnë në: - përgjegjësitë operative direkte që Administrimi është ngarkuar të marrë, ose synon, në zbatim të rolit të tij institucional; - objektivat e eficiencës operative dhe financiare që Administrimi vendos në funksion të burimeve publike të disponueshme. Në lidhje me këta elementë, niveli i pjesëmarrjes mund të skematizohet në dy situata “të kufizuara”: - situata e parë (Skema 4), në të cilën Administrimi merr rolin e aksionarit të shoqërisë së projektit (në partnership me subjektin privat) dhe ndërhyn në financimin e tij nëpërmjet kontributit të vet (shoqëria mikse publik privat). Skema 4. Skema e funksionimit të një Shoqërie projekti me pjesëmarrje nga Administrimi dhe nga subjektet private (Shoqëri mikse).

- situata e dytë, (figura 5), në të cilin Administrimi mund, në prani të kushteve të caktuara, të kontribuojë për financimin e iniciativës me anë të pagesës në llogarinë e ushtrimit në favor të Shoqërisë së projektit, në të cilën, megjithatë, aksionar i vetëm paraqitet nga subjekti privat (koncesioni i ndërtimit dhe i administrimit).

Bankat dhe ndërmjetës të tjerë

Tregu i kapitaleve

Shoqëria e projektit

Projekti Realizimi dhe funksionimi


Administrimi

Privatët Ndërmarrje ndërtimi,

Furnitorë,

Të tjerë nxitës

Administrimi

Detyrime Burime të veta


133

Skema 5. Skema e financimit të Shoqërisë së Projektit me pjesëmarrje ekskluzive nga subjektet private (Koncesionet e ndërtimit dhe administrimit)

5.3. Financimi i projektit dhe partneriteti publik-privat

Financimi i projektit paraqet një praktikë shumëdisiplinore e përqendruar në financimin e një projekti specifik investimi, realizimi i të cilit kryhet në formën e ndërmarrjes autonome. Lindi si teknikë financiare e aftë për të favorizuar implementimin e investimeve të karakterizuara nga nivele të gjera kompleksiteti në ndërtim, si dhe nga mundësia e përdorimit të borxhit bankar në nivele të larta. Garancia kryesore për shlyerjen e financimeve të kontraktuara shprehet: - nga flukset e arkës, mjaftueshëm të sigurt, të gjeneruar nga funksionimi i projektit, - nga një administrim i risqeve që karakterizojnë projektin që mundëson kufizimin e mundësisë që flukset e parashikuara të arkës të realizohen më pak. Dobia e financimit të një projekti të caktuar, në fakt, nuk vlerësohet në mënyrë prioritare mbi bazën e standing të kreditimit (aftësia e marrjes së kredisë) të subjektit promotor të iniciativës, aq më pak bëhet e varur nga vlera dhe konsistenca e assets (garancia e drejtpërdrejtë pasurore) që janë në gjendje të vënë në dispozicion të financuesve. Koncesioni dhe shlyerja e financimit rezulton e lidhur me vlefshmërinë tekniko-ekonomike të projektit dhe aftësinë e tij për rimbursimin e borxhit të kontraktuar, duke garantuar një shlyerje të kapitalit të investuar në përputhje me shkallën e riskut të nënkuptuar në iniciativë. Në thelb, aktiviteti i realizimit dhe administrimit, i besohet (figura 6) një shoqërie të krijuar enkas (Shoqëria e Projektit ose Special Purpose Vehicle-SPV) që, mbi bazën e kapacitetit të projektit për të gjeneruar flukse arke, të cilat mund të tejkalojnë kapitalin borxh që, shoqëruar mjeteve të veta, është e nevojshme për të konkluduar detyrimet e veta. Kjo paraqitje mundëson ndarjen e flukseve të arkës të gjeneruara nga projekti nga ato që u përkasin veprimtarive të tjera të aksionarëve të shoqërisë së projektit me pasoja të dyfishtë që: - në rastin e falimentimit (mos realizimit) të projektit, financuesit nuk mund të kenë të drejtë mbi të mirat e aksionarëve, ndryshe nga ato në pronësi të shoqërisë së projektit; është ky një rast në të cilin financuesit nuk kanë asnjë mundësi të kenë të drejtë (non recourse) në raport me subjektet promotore; megjithatë në kushtet të caktuara, ka mundësi të merret në konsideratë një mundësi e kufizuar për të patur të drejtë (limited recourse); - në rastin e falimentimit të një ose më shumë aksionarëve të shoqërisë së projektit, kjo

Bankat dhe ndërmjetës të tjerë

Tregu i kapitaleve

Shoqëria e projektit

PROJEKTI Realizimi dhe funksionimi


Administrimi

Privatët Ndërmarrje ndërtimi,

Furnitorë,

Nxitës të tjerë

Administrimi Detyrime

Burime të veta Shlyerja

Kontrolli dhe/ose Kontributi


134

do të vazhdojë të ekzistojë duke ndjekur qëllimet e veta (ofrimi i shërbimeve/prodhimi i mirave). Instrumenti me të cilin vlerësohet, nga ana e subjekteve financuese, leverdishmëria e financimit të një projekti të caktuar ose të stimulojë, nga ana e Administrimit, pjesëmarrjen e kapitaleve private dhe analiza financiare (AF) zhvillohet nëpërmjet përcaktimit të modeleve sasiore të përgatitur mbi bazën e parametrave ekonomike dhe financiare të tregut që karakterizojnë ndërhyrjen e kapitaleve private në sektorin në të cili bën pjesë vetë projekti i investimit1. Figura 6. Elementët bazë të financës së projektit – Subjektet pjesëmarrëse dhe struktura tip

Në përcaktimin e financimit të projektit shpesh i mbivendoset ajo e Public-Private Partnership (PPP) ose Partneriteti Publik-Privat, që në thelb e përfshin, duke përcaktuar një koncept më të gjerë të kooperimit të sektorit publik dhe të atij privat. Në konceptin e Partneriteti Publik-Privat përfshihen, si projektet e afta për të prodhuar një të ardhur të mjaftueshme për të shlyer në mënyrë të pavarur investimin dhe shpenzimet financiare të kontratave, dhe në të cilin roli i Administrimit kufizohet në formulimin dhe në kontrollin e procedura (project financing), ashtu edhe projektet për të cilat aktivizimi i sektorit publik duhet të luajë, sipas mënyrave të ndryshme, një rol aktiv të partnership-it. Në veçanti, sipas karakteristikave tekniko-ekonomike të evidentuara nga projekti i investimit dhe nga leverdishmëria administrative dhe financiare, Administrimi publik mund të stimulojë pjesëmarrjen e kapitaleve private dhe të luajë rolin e partner-it, duke ndërhyrë me mënyra të ndryshme: - duke zotëruar studime mbi leverdishmërinë që synojnë verifikimin në terma dhe mënyrat e

1 Në vlerësimin e leverdishmërisë ekonomiko-sociale të një projekti të veçantë të një investimi publik, analiza ekonomike i përgjigjet nevojës për të verifikuar përdorimin e burimeve publike që analiza financiare i evidenton si të nevojshme për realizimin dhe administrimin e vetë investimit, i cili duhet të gjykohet nga rentabiliteti social përkatës i pritshëm. Analiza financiare e zhvilluar për të verifikuar mundësinë për të tërhequr kapitalet private në realizimin dhe administrimin e ndërhyrjeve publike të shprehur në administrimin ekonomik, përpunohen nga modele sasiore specifike të përgatitur mbi kritere dhe input të ndryshëm. Në këtë rast, analiza, kur synon të verifikojë dhe përcaktojë shkallën e leverdishmërisë ekonomike dhe qëndrueshmërinë financiare të projektit të investimit për një subjekt privat, do të zhvillohet sipas teknikave tipike të vlerësimit në zgjedhjet financiare të ndërmarrjes.

Furnitorët e të mirave/shërbimeve

Operatori

Shoqëria e Transportit

Pala tregtare Tregu

Shoqëria e ndërtimit

Bankat financuese

Siguracione

Aksionarët

Administrimi i koncensionit

Leje, autorizim dhe kontribut

Shlyerje, interesa

Burime financiare Garanci

kolaterale

$

Kryerja e punës

Të mira, shërbime

$

Performancë, tarifa e

koncesionit

$

Të mira, shërbime

$ Performancë

Dividendë dhe flukse të tjera të

arkës

Rritja e kapitalit dhe e detyrime të kushtëzuara

$ Kontrata siguruese


135

pjesëmarrjes së subjekteve private; - duke proceduar me një programim të investimeve publike përveçse për të individualizuar mundësitë prioritare realizuese në raport me kërkesat e territorit të Administrimin procedon me një kontroll ex ante se mbi të cilët projekte të seleksionuara mund të supozohet pjesëmarrja e subjekteve private; - duke përcaktuar një aset (korpus) rregullash (tarifat, mënyrat e administrimit etj.) për sektorin specifik të favorshme për pjesëmarrjen e subjekteve private; - duke përcaktuar një kontekst politik në gjendje për të siguruar një skenar marrëveshjes për administrimin e projektit të investimit për të garantuar kështu subjektet private të angazhuara dhe në veçanti financuesit e projektit; - duke parashikuar një mbulim pjesor të disa risqeve që karakterizojnë projektin e investimit, që rezultojnë të vështira për t’u administruar nga ana e subjekteve private, subjekti promotor ose palë të tjera tregtare pjesëmarrëse në iniciativë; - duke kontribuar financiarisht në formën e subvencioneve, kredive të buta ose të garancive; - duke ofruar terrene mbi të cilat vepra duhet të ndërtohet; - duke zotëruar, kur dhe është e nevojshme, një ambient fiskal të favorshëm për iniciativën.

5.3.1. Llojet e projekteve

Projektet që realizohen nëpërmjet ndërhyrjes së Public-Private Partnership mund të klasifikohen në mënyrë skematike, në bazë të aftësisë së tyre për t’u vetëshlyer, në tre lloje kryesore1:

a) Projekte që vetëshlyhen në mënyrë të mjaftueshme

Ky lloj përfshin projektet që karakterizohen nga një aftësi e brendshme për të gjeneruar fitim nëpërmjet të ardhurave nga shfrytëzimi (të ardhura tregtare). Të ardhurat tregtare, të pritshme dhe të arkëtuara gjatë periudhës së funksionimit të projektit, i mundësojnë subjektit privat një rikuperim të integruar të kostove të investimit. Për këtë lloj projektesh, përfshirja e sektorit publik kufizohet në identifikimin e kushteve të nevojshme për të mundësuar realizimin dhe administrimin. Në këtë rast Administrimi kufizohet në identifikimin e kushteve të nevojshme për të mundësuar realizimin e projektit, duke marrë përsipër: - planifikimin dhe programimin, me qëllim identifikimin e rëndësisë ekonomike të projektit, realizimin dhe administrimin standard; - vënien në dispozicion të projekteve teknike dhe të administrimit të mëtejshëm të procedurave të autorizuara; - përgatitjen dhe përsosjen e akteve të nevojshme për t’ua besuar realizimin dhe administrimin e infrastrukturës subjekteve private sipas procedurave të dokumenteve publike. Një shembull mund të shprehet nga një autostradë, në të cilën tarifa i garanton koncesionarit mbulimin e plotë të shpenzimeve të ndërtimit dhe të funksionimit dhe arritjen e një niveli të mjaftueshëm të shpërblimit të kapitalit të investuar.

b) Projekte që shlyhen ekskluzivisht nëpërmjet kontributit publik

Ky lloj përfshin infrastrukturën publike, si për shembull, burgjet, shkollat, spitalet etj., për të cilat subjekti privat që i realizon dhe i administron i ofron drejtpërdrejt shërbime Administrimit dhe nxjerr shpërblimin e saj ekskluzivisht (ose kryesisht) nga pagesat, në llogarinë kapitale (pjesë e bilancit publik që u referohet investimeve) dhe /ose operative (të ardhurat dhe shpenzimet në llogarinë kapitale u kundërvihen hyrjet dhe shpenzimet korrente), të kryera nga vetë Administrimi mbi bazë tregtare. Në këtë rast, duke ua besuar privatëve, përveç se arrihet nëpërmjet proceduarve të

1 Shih S. Gatti.1999; G. Imperatori - 1998; P. K. Newitt e F.J. Fabozzi . 2000; M. Miscali e P. de Sury. 1995.


136

dokumenteve publike, duhet të garantojë optimizimin e kostove për Administrimin, në respekt të kërkesave sasiore/cilësore të vendosura për ndërtimin dhe administrimin e infrastrukturës. Pagesa e kryer nga Administrimi, në përfundim të kohës së përcaktuar, do t’u ngarkohet në fakt, në përbërësit e saj, shërbimeve të ndryshme të cilit duhet të realizojë subjekti privat dhe përgjithësisht do të përfshijë elementë të stimulimit/penalizimit në funksion të arritjes së shërbimeve standard të akorduar. Zakonisht në rastin e këtij lloji të infrastrukturës shlyerja kushtëzohet nga disponibiliteti efektiv i veprës, ose, në shumë raste, edhe të nivelit të saj të shfrytëzimit. Një shembull mund të shprehet nga një rast i infrastrukturës spitalore realizimi i së cilës mund t’i besohet një subjekti privat vetëm për administrimin e shërbimeve të tipit hotelier, jo mjekësor, mirëmbajtjes së zakonshme dhe të jashtëzakonshme të veprës, të impianteve dhe të makinerive. Administrimi, në këtë rast, do të shlyejë një tarifë për disponibilitetin e vendit të fjetjes që përfshin shërbimet e nevojshme për përdorimin e tij.

c) Projekte që kërkojnë një komponent të kontributit publik

Ky lloj përfshin projekte në të cilat të ardhurat tregtare janë në vetvete të pamjaftueshme për të gjeneruar rentabilitet ekonomik të konsiderueshëm për të shpërblyer plotësisht burimet e përdorura për realizimin e tyre dhe si rrjedhojë për të stimuluar pjesëmarrjen e kapitaleve private, por realizimi i këtyre projekteve çon në eksternalitete të konsiderueshme pozitive të tilla sa justifikojnë shlyerjen e një pjese të kontributit publik. Kështu Administrimi duhet të luajë një rol të rëndësishëm të katalizatorit të burimeve private duke rritur nivelin e rentabilitetit të projektit, si dhe duke vënë në ekuilibër raportin ndërmjet riskut dhe rentabilitetit të pasqyruar në projekt. Justifikimi më i zakonshëm i ndërhyrjes publike, në këtë lloj projektesh, bazohet kryesisht mbi përfitimet ekonomike dhe sociale lidhur me kryerjen në fakt të veprës. Për shembull, të mendohet, për eksternalitetet pozitive, të matura në shprehje të rikualifikimit të zonave, të shoqëruar nga ndërhyrje të veçanta me ndërtime banimi, ose pakësimi i bllokimeve të trafikut të shkaktuar nga realizimi i linjave të reja tramvaji dhe metropolitane. Kësaj i shtohet mundësia për të nxjerrë rikuperime të rëndësishme të eficiencës në mënyrë tipike e bashkëshoqëruar nga një administrim i tipit privat dhe mundësia për Administrimin, për të pakësuar shpërndarjen në kohë të totalit të përdorimeve financiare, duke lehtësuar, ndërmjet të tjerash, nisjen e një numri më të madh iniciativash.

5.3.2. Vlerësimi paraprak mbi projektet

Me qëllim që një infrastrukturë mund të financohet duke përdorur skema tipike të financimit të projektit dhe të Public-Private Partnership, duhet të verifikohet që ajo (infrastruktura) të plotësojë një nivel të caktuar kërkesash teknike dhe ekonomike, ndërmjet të cilave përmendim:

a) Kuadri juridik mjaftueshëm i saktë

Mundësia për të zhvilluar operacione të financimit të projektit rezulton i lidhur ngushtë me praninë e një konteksti juridik mjaftueshëm i saktë, në veçanti në lidhje me sektorin e prekur nga ndërhyrja për ta realizuar.

b) Dimensione të përshtatshme ekonomike të projektit

Realizimi i një infrastrukture nëpërmjet modeleve dhe teknikave të financimit të projektit çon në kryerjen e kostove të konsiderueshme të zhvillimit, përgjithësisht si rezultat i shfrytëzimit të konsulencave teknike (dokumentet financiare dhe kontratat tregtare), teknike (supërvizioni teknik) dhe financiare (konsulentë financiare). Kjo rrethanë, nëse dimensionet ekonomike të ndërhyrjes nuk janë të tilla për të justifikuar shpenzimet e veçanta të operacionit, mund të shkaktojë mungesën e avantazheve lidhur me përdorimin e financimit të projektit në raport me format më tradicionale të financimit.


137

c) Identifikimi i perimetrit të projektit dhe “izolimi” i flukseve financiare

Aplikimi i teknikave të financimit të projektit rezulton veçanërisht eficient për projektet qartësisht të identifikueshëm nga këndvështrimi funksional dhe ekonomik. Kjo karakteristikë mundëson një përcaktim të qartë të flukseve fizike dhe financiare që i atribuohen ndërhyrjes specifike duke lehtësuar kontributin e Shoqërisë së projektit dedikuar realizimit dhe administrimit të iniciativës.

d) Kohëzgjatja e administrimit që i besohet subjektit privat në përputhje me kërkesat e rentabilitetit të iniciativës

Kohëzgjatja e administrimit nga ana e subjektit privat duhet përcaktuar në mënyrë të tillë që të mundësojë, përveç shlyerjes së plotë të financimeve bankare, edhe një rentabilitet të mjaftueshëm mbi investimet e realizuara nga subjektet promotorë të iniciativës. Në praktikë, përcaktimi i një harku kohor të gjykuar të përshtatshëm në raport me qëllimet e përmendura është rezultat i shqyrtimit të njëkohshëm të parametrave të shumtë, të individualizuar herë pas here për secilin projekt të veçantë, ndërmjet të cilave mënyrat e shlyerjes dhe shumat që shoqërojnë transferimet e mundshme në llogarinë kapitale dhe /ose në llogarinë korrente të paguar nga administrata përkatëse.

e) Mundësia për të identifikuar qartësisht subjektet pjesëmarrëse në iniciativë

Mundësia për të identifikuar qartësisht subjektet pjesëmarrës në iniciativë është kusht i nevojshëm për të nënvizuar rolin e secilit prej tyre që mund të marrë në kuadrin e projektit, edhe me qëllim për të verifikuar aftësinë individuale për të përballuar detyrimet që rrjedhin nga kontratat e nënshkruara me Shoqërinë e projektit dhe për të administruar risqet që këto i shoqërojnë.

f) Identifikimi i risqeve kryesore dhe i mundësisë së shpërndarjes mbi subjektet pjesëmarrëse

Risqet lidhur me iniciativën duhet të rezultojnë qartësisht të identifikueshme me qëllim për të vlerësuar ndikimin që ato mund të prodhojnë mbi flukset ekonomiko-financiare të projektit; shpërndarjen e tyre, sipas kriterit për të cilin risku do t’u shpërndahet subjekteve që më së shumti janë në gjendje për të optimizuar administrimin, ndërsa bëhet e nevojshme për të artikuluar një mekanizëm eficient stimulimi në raport me palët e angazhuara.

g) Kontrata tregtare “të mbyllura” për një periudhë afatgjatë

Projekti duhet, si preferencë, të mundësojë zotërimin e një strukture kontratash tregtare për një periudhë afatgjatë që favorizon qëndrueshmërinë e flukseve të arkës të gjeneruara gjatë harkut të periudhës së administrimit të supozuar. Këto kontrata tregtare duhet të jenë të tipit “të mbyllur”, domethënë të fiksojnë në detajet e nevojshme tarifat më të përshtatshme, sasiore dhe cilësore të shërbimeve të kryera, penalitetet në ngarkim të nënshkruesit etj. Gjithashtu, është e nevojshme të verifikohet që detyrimet e mundshme paraekzistuese të kontraktuara, të përcaktuara para ose pas iniciativës, nuk përbëjnë element pengues në zhvillimin e ardhshëm të projektit.

h) Risqe teknologjike të kufizuara

Përdorimi i teknologjisë së re, e testuar jo në mënyrën e duhur në kuadrin e zhvillimit të llojeve analoge të investimeve, e ekspozon projektin për t’u realizuar ndaj riskut të shmangies së konsiderueshme të shumave dhe të dinamikës së flukseve të arkës të gjeneruara nga iniciativa në krahasim me ato të parashikuara. Në pjesën më të madhe të rasteve bëhet fjalë për risqe që për madhësinë dhe llojet e pasojave të verifikueshme, që gjithashtu rezultojnë të vështira për t’u përcaktuar dhe vlerësuar, paraqesin probleme të njohura të administrimit dhe nuk mbajnë parasysh forma mbulimi të përshtatshme siguruese.


138

5.3.3 Grupet kryesore të risqeve

Në mënyrë të përgjithshme, nocioni “Risk” mund t’i atribuohet çfarëdo ngjarjeje potenciale që është në gjendje të ndërhyjë në modifikimin e efekteve ose të pasojave të parashikuara për një veprimtari të organizuar për të arritur objektiva të caktuar. Përgjithësisht bëhet fjalë për një koncept, që ka të bëjë me veprimtarinë e planifikimit të një iniciative, lidhur ngushtë me rrezikun e të verifikuarit të tij, në moment, në madhësinë dhe përsëritjen e mundshme të tij. Prandaj një nga momentet kryesore në strukturimin e operacioneve të financimit të projektit konsiston në zotërimin e një skeme të përshtatshme të transferimit dhe të administrimit të risqeve lidhur me iniciativën që synohet të realizohet1. Përcaktimi i skemës në shqyrtim, bazohet në thelb në zhvillimin e dy kalimeve të njëpasnjëshme dhe të lidhura ngushtësisht me: - përcaktimin dhe përkufizimin e grupeve të mundshme të risqeve që evidentohen në lidhje me projekte të veçanta investimesh; - shpërndarjen e tyre mbi subjektet të konsideruara më të përshtatshme për të garantuar mundësinë e administrimit dhe/ose mbulimin e mjaftueshëm.

a) Identifikimi i risqeve

Një identifikim korrekt dhe i detajuar i të gjitha grupeve të mundshme të riskut që karakterizojnë projektin infrastrukturor për t’u realizuar përbën elementin bazë të çfarëdo vlerësimi të mëtejshëm. Pa synuar standardizimin ekstrem të përmbajtjes të një analize që duhet domosdoshmërisht të përshtatet rast pas rasti, në vijim sillet një shembull i klasifikimit të risqeve të realizuara duke ndjekur një kriter kronologjik. Gjatë jetës ekonomike të një projekti mund të dallohen të paktën dy faza: - faza e realizimit të veprës; - faza operative e administrimit të veprës; Ato rezultojnë të karakterizuara nga grupe dhe nivele risku shumë të ndryshme dhe nga një ndikim i ndryshëm mbi rezultatin e ardhshëm të iniciativës. Prandaj sipas kriterit të parazgjedhur mund të dallojmë risqe karakteristike të secilës prej dy fazave të shqyrtuara dhe risqet e përgjithshme brenda zhvillimit të projektit.

(i) Risqe tipike të fazës së realizimit

Faza e realizimit të një vepre dallohet në momentet vijuese të projektimit dhe të ndërtimit, duke u karakterizuar nga një përqendrim i risqeve me natyrë kryesisht industriale që, veçanërisht në rastin e projekteve infrastrukturore shumë të integruara në realitetin kompleks ambiental ose të karakterizuara nga përdorimi intensiv i teknologjive të reja, mund të arrijnë nivele të larta kapaciteti. Problemi kryesor qëndron në administrimin e ndërvarësisë ndërmjet kohës dhe kostove të realizimit, që në një moment në të cilin iniciativa akoma nuk ka nisur të prodhojë flukse pozitive të arkës mund të çojë në një rritje të konsiderueshme të burimeve të domosdoshme për mbulimin e nevojave financiare. Grupet kryesore të risqeve që shoqërojnë fazën e realizimit mund të përmblidhen si më poshtë: - risqe lidhur me projektimin; - risqe administrimi lidhur me nxjerrjen e autorizimeve të nevojshme; - risqe lidhur me teknologjinë e zgjedhur; - risqe lidhur me realizimin “material” të veprës (paparashikime, vonesa, ekstra kosto, mungesa në raport me teknikat specifike të parashikuara etj.).

1 S. Gatti.1999; G. Imperatori - 1998; P.K. Newitt e F.J. Fabozzi. 2000; M. Miscali e P. de Sury. 1995; J.R. Evans e D.L. Olson. Introduction to simulation and risk analysis. Prentice Hall-New Jersey. USA. 2000.


139

(ii) Risqe tipike të fazës së funksionimit të veprës

Pasi përcaktohet ndërtimi i veprës dhe kryhen kontrollet e nevojshme për të verifikuar funksionimin e saj, projekti hyn në fazën operative duke nisur kështu gjenerimin e flukseve të arkës të destinuara për shlyerjen e burimeve të financimit. Risqet kryesore lidhur me këtë fazë kanë të bëjnë me shitjen e produktit ose të shërbimit, pagesën e blerjeve të faktorëve prodhues dhe performancën e impianteve në raport me standardin e projektit. Në praktikë bëhet fjalë për: - risqe lidhur me gabimet në parashikimin e kërkesës (llojin dhe sasinë); - risqe lidhur me mungesën e sigurimet të inputit-it të prodhimit (me kostot e preventivuara); - risqe lidhur me keqadministrimin e projektit.

(iii) Risqe lidhur me të dyja fazat

Bëhet fjalë për risqe që mund të manifestohen sistematikisht gjatë gjithë periudhës së jetës së projektit, gjithashtu me intensitet të ndryshëm në varësi të stadit të ciklit evolutiv të përshkruar nga iniciativa. Ndërmjet tyre evidentojmë: - risku i inflacionit, - risku i normës së interesit, - risku administrativ, - risku politik, - risku ligjor.

b) Shpërndarja e risqeve

Në supozimin e financimit të iniciativës sipas strukturës tipike të financimit të projektit, shpërndarja e risqeve ndërmjet subjekteve të angazhuara në iniciativë paraqet një moment delikat dhe përcaktues të operacionit të plotë. Objektivi final është ai i realizimit, nëpërmjet një procesi negociues, të shpërndarjes më të mirë të detyrimeve të parashikuara, duke individualizuar palët që rezultojnë më të përshtatshme për administrimin e faktorëve që mund të komprometojnë suksesin e iniciativës. Krahasimi ndërmjet modelit të financimit të projektit dhe formave tradicionale të marrëveshjeve të punimeve dhe të administrimit çon në një vlerësim të kujdesshëm të risqeve që Administrimi synon t’ia transferojë sektorit privat. Në këndvështrimin e optimizimit të burimeve, rezulton i nevojshëm për të marrë në konsideratë mundësinë që, krahas transferimit të një risku të caktuar, kundërvlera e kërkuar nga bashkëbiseduesi privat të jetë më e lartë sesa vlera që i atribuohet bashkëbiseduesit nga administrata. Rasti në fjalë do të verifikohet çdo herë kur dhënia e kompetencave nuk rezulton në përputhje me aftësitë përkatëse të administrimit të subjekteve të angazhuara. Nisur nga karakteristikat dhe nga ekskluziviteti i pjesshëm i secilit projekt për t’u realizuar nuk është e mundur të individualizohen kritere unike për t’u aplikuar për shpërndarjen korrekte të risqeve të iniciativës që, megjithatë, do të zhvillohet mbi bazën e vlerësimeve të përshtatshme herë pas here me rastin specifik të shqyrtuar. Një instrument i dobishëm për të lehtësuar procesin e analizës dhe të shpërndarjes së risqeve, duke dhënë në mënyrë të qartë dhe sintetike një seri të plotë informacionesh të rëndësishme, është matrica e risqeve (figura 7). Bëhet fjalë për një skemë të thjeshtë dhe lehtësisht e përshtatshme me të cilën procedohet për të përcaktuar: - llojet e ndryshme të riskut të mundshëm;, - shkaqet e mundshme të ndodhjes së fenomeneve negative, - pasojat eventuale për projektin e konfirmimit të ndodhive të mësipërme, - subjektin (publik dhe privat) mbi të cilin rëndojnë efektet e episodit negativ, - pasojat e supozuara për subjektin e dëmtuar, - mënyrave e mbulimit/kufizimit të riskut.


140

Në vijim paraqitet, në formën jashtëzakonisht të thjeshtëzuar, ajo që mund të jetë rezultati përfundimtar i procesit në nënvizuar deri tani.

Figura 7. Elementët bazë të financimit së projektit - Matrica e Risqeve

Risqet

Publik Privat Mikse

Ndërtimi Risku që realizimi i veprës të mos kryhet në kohë, me kosto dhe me marrëveshjet specifike.

x

Administrimi Risku që kostot operative të projektit të ndryshojnë nga ato të parashikuarat në buxhet ose që niveli i rentabilitetit të parashikuar të mos jetë arritur ose që shërbimi nuk mund të ofrohet.

x

Mirëmbajtja Risku që kostot e nevojshme për të mirëmbajtur të mirën në gjendje perfekte funksionimi të ndryshojë në krahasim me ato të parashikuara në buxhet.

x

Disponibiliteti Risku që “sasia e shërbimit” të ofruar nga projekti të jetë më e vogël se sa sasitë e parashikuara në kontratë.

x

Financimi Risku i mungesës së sigurimit të burimeve financiare në shprehje dhe në kushtet e nevojshme për realizimin dhe administrimin e iniciativës në përputhje me parashikimet ekonomike dhe financiare fillestare.

x

Kërkesa Risku që kërkesa lidhur me projektin të jetë më e vogël se sa niveli i parashikuar.

x x x

Forca më e madhe

Risku që një ngjarje e paparashikuar dhe e pakon-trollueshme nga ana e të gjitha palëve të angazhuara në projekt të çojë në një rritje të kostove dhe, në rastet më të këqija, në pamundësinë për të ofruar shërbimin ose për ta blerë.

x

5.3.4. Itinerari vendimmarrës në shfrytëzimin e kapitaleve private

5.3.4.1. Objektivat për t’u arritur nëpërmjet përdorimit të kapitaleve private

Përdorimi i kapitaleve private nuk duhet të jetë një zgjedhje ideologjike, por një zgjidhje me anë të së cilës mund të provojmë leverdishmërinë. Administrimi, përveç se kryen vlerësimet paraprake me natyrë teknike dhe ekonomike të përshkruar në paragrafët e mëparshëm në lidhje me projektet e veçanta të investimeve, është e nevojshme të kryejë edhe vlerësime mbi leverdishmërinë, ose të zhvillojë - pasi kompletohet procesi i përzgjedhjes së projekteve të investimit në bazë të rëndësisë së tyre ekonomiko-sociale - një analizë të alternativave të financimit efektivisht të disponueshme, përfshirë ato tradicionale. Qëllimi i fundit që Administrimi duhet të arrijë nëpërmjet përdorimit në formë partneriteti publik-privat, duhet të jetë ai i zgjedhjes së mënyrës së realizimit dhe financimit të infrastrukturës që, nga njëra anë, i përgjigjet logjikës së optimizimit të kostove dhe të përfitimeve dhe, nga ana tjetër, paraqesin alternativën më të mirë të mundshme, në planin ekonomik, të realizimit dhe të administrimit të projektit. Në fakt, nuk duhet të përfshihet apriori që përdorimi i formave tradicionale të realizimit dhe të administrimit të projektit mund të rezultojë një mënyrë financimi më e leverdishme në krahasim me atë që parashikon përdorimi i kapitaleve private. Prandaj është e nevojshme të sigurohemi që burimet publike të shpërndahen në mënyrat


141

më të mira. Kjo presupozon që dhënia me koncesion ose kërkimi i ortakëve privatë ndodh me procedura konkurruese dhe që risqet lidhur me ndërtimin dhe administrimin e infrastrukturës të jenë qartësisht të identifikueshme, të vlerësuara dhe të vëna në ngarkim të subjektit më të mirë dhe që është në gjendje të përballojë përgjegjësinë. Në këtë kontekst, njohja nga ana e Administrimit e këtyre risqeve dhe transformimi i tyre në zëra të kostos, janë elementë me rëndësi të madhe pasi mundësojnë administrimin më të mirë të fazës së negocimit me subjektet private rreth perfeksionimit të strukturës kontraktuale dhe ekonomiko-financiare mbi të cilat është përqendruar besimi. Jo gjithnjë është e thënë - kryesisht në rastin e projekteve të ekspozuara ndaj risqeve vështirë të identifikueshme dhe/ose të përcaktueshme - që përdorimi i kapitaleve private dhe zgjedhja e skemave tipike të financimit të projektit të jetë zgjidhja më e mirë.

5.3.4.2. Vlerësimet e leverdishmërisë dhe mundësia e kryerjes

Për një verifikim të kujdesshëm të parakushteve të treguara më sipër dhe për vlerësimet e leverdishmërisë dhe të mundësisë, në shprehje të shpërndarjes eficiente të burimeve publike, është e nevojshme që të përdoren vlerësimet e kostove dhe të përfitimeve për Administrimin1 që lidhet me opsione të ndryshme të realizimit dhe të administrimit të supozuar (financimi dhe realizimi i infrastrukturës nëpërmjet besimit ndaj subjekteve private ose ta realizojë në mënyrë direkte). Krahasimi (figura 8) bazohet në konsiderata të tipit: - sasior; zgjedhja për t’iu drejtuar sektorit privat dhe për të përzgjedhur skema kontraktuale tipike të financimit të projektit duhet të bashkëshoqërohet, në masën më të mundshme, nga përcaktime të menjëhershme të përfitimeve ekonomike të nxjerra nga Administrimi, të evidentuara nga krahasimi ndërmjet kostove të kryera në të dyja supozimet e financimit dhe të realizimit2 dhe nga verifikimi i qëndrueshmërisë financiare3 të iniciativës nga ana e vetë administrimit në të dyja hipotezat; - cilësor, pasi nuk është gjithmonë e leverdishme të përcaktohen risqet e një projekti, parametrat me të cilat përcaktohen shërbimet e kërkuara ndaj subjektit privat (lloji, niveli cilësor etj.) dhe të konsideratave të tjera që lidhen me mënyrat e administrimit dhe të kontrollit të vetë projektit).

1 Në eksperiencën dhe në praktikën ndërkombëtare preferohet përcaktimi i Value for Money (të shihet figura 8), ose e çmimit më të leverdishëm për Administrimin në shprehje të kostos për t’u kryer për realizimin dhe administrimin e një projekti specifik. 2 Modelet sasiore që mundësojnë vlerësimin e leverdishmërisë së përdorimit të financimit të projektit në krahasim me opsionin tradicional të realizimit dhe të administrimit direkt, çojnë në vlerësimin e Value for Money që bazohet mbi përcaktimin e Public Sector Comparator (PSC) ose mbi krahasimin e strukturës tipike të Vlerës Aktuale Neto (VAN) të kostove të kryera nga Administrimi në të dyja supozimet e realizimit dhe të administrimit PSC formulohet në tre komponentë kryesorë: a) PSC basë ose Kosto-Bazë e Projektit që përputhet me VAN e kostos totale të kryer nga Administrimi për projektin e investimit në supozimin e realizimit dhe të administrimit të drejtpërdrejt, ky lloj vlerësimi bazohet zakonisht mbi koston e kryer nga Administrimi për projekte të ngjashme; b) Risqet e transferueshme dhe Risqet e patransferueshme subjektit privat, të identifikuara nëpërmjet një analize të detajuar të risqeve që karakterizojnë projektin, në rastin e realizimit të tij dhe të financimit të projektit. Në një përmbledhje, me përcaktimin e PSC diferenca e vlerës së VAN-eve të sjellë për dy opsionet që paraqet masën e vlerës më të madhe që Administrimi synon të sigurojë, të shprehur në terma të kursimit mbi kostot e një alternative në krahasim me një tjetër. 3 Në eksperiencën dhe në praktikën ndërkombëtare, në këtë rast i referohemi parimit të affordability ose të aftësisë/mundësisë nga ana e Administrimit për të mbështetur financiarisht kostot e projektit të investimit. Për të lehtësuar këtë koncept të mendohen operacionet e financimit të projektit për të cilin Administrimi është i detyruar të paguajë, për një numër të caktuar vitesh, një tarifë për shërbimet e ofruara nga subjekti privat nëpërmjet administrimit të infrastrukturës të realizuar, të sillen ndër mend organizimet spitalore, në këtë rast affordability do të duhet të vlerësohet në shprehje të nivelit të shpenzimeve korrente për t’u parashikuar në bilanc për gjatë gjithë periudhës së administrimit nga ana e subjektit privat.


142

Ky krahasim natyrisht do të jetë i mundshëm vetëm nëse parashikohet përcaktimi, nga ana e Administrimit, e parametrave që identifikojnë shërbimet e kërkuara ose të bëra të disponueshme (lloji, niveli cilësor etj.). Gjithashtu duhet të vëzhgojmë që, pasi jepen edhe kostot që atë shoqërojnë, zhvillimi i modeleve të krahasimit ndërmjet alternativave të ndryshme të realizimit dhe të administrimit të një infrastrukture është një proces gradual që ndërkohë do të përfitojë informacionet e bëra të disponueshme nga tregu dhe nga vetë Administrimi. Në vija të përgjithshme, kjo praktikë do të jetë më shumë e praktikueshme në rastin e projekteve për të cilat ekziston, nën dritën e eksperiencave të shkuara, një analizë e përshtatshme e kostove dhe e të ardhurave, e risqeve dhe e niveleve të eficiencës së arritur nga Administrimi, duke pakësuar kështu nevojën e përzgjedhjes, në veçanti në zhvillimin e konsideratave sasiore, hipoteza arbitrare, potencialisht jashtëzakonisht optimiste ose pesimiste.

Figura 8. Vlerësimi Value for Maney

Gjithashtu është evidente që një krahasim ndërmjet niveleve të leverdishmërisë në lidhje me skemat e realizimit dhe të administrimit, domethënë e financimeve, do të duhej të konsideronte nivelin e ndryshëm të ekspozimit ndaj risqeve të projektit herë pas here të supozueshme në kuadrin e modeleve të vëna në krahasim. Përveçse varësisë nga ekzistenca e të dhënave të përshtatshme për t’u krahasuar me të dhëna të nxjerra nga eksperienca të ngjashme të shkuara, rëndësia e një krahasimi të tipit sasior do të varet edhe nga tipi i projektit dhe nga disponibiliteti efektiv i alternativave të financimit/të furnizimit. Në këtë kuptim, kërkesa e një krahasimi do të jetë më e madhe për ato projekte realizimi dhe administrimi i të cilave do të kërkojë kontribute të konsiderueshme publike, në krahasim me ato projekte financiarisht të pavarura në raport me ato që nuk evidentojnë probleme të maksimizimit të rikthimit ekonomik të parasë publike se sa ato të plotësimit mjaftueshëm të interesit publik. Ngjashmërisht, një analizë krahasuese do të jetë ose jo e justifikueshme në varësi që - për shërbime të bëra të disponueshme - format tradicionale të realizimit/financimit vazhdojnë ose jo të jenë opsione realisht të pranueshme nga Administrimi.

5.4. Parakushtet e përdorimit të kapitalit privat sipas skemave të financimit të projektit

Në praktikë, financimi i projektit synon të demonstrojë një alternativë reale në formë tradicionale të realizimit dhe të administrimit kur: - evidentohet një transferim efektiv i risqeve në sektorin privat, duke dhënë ndërkohë një

Kostoja e pritshme

($)

Risku i transferueshëm

Kostoja bazë

Risku jo i transferueshëm

Risku jo i transferueshëm

Shkëmbimi i shërbimeve

VFM

P S C P F


143

stimul për një administrim eficient të infrastrukturës. Natyrisht, mundësitë nga ana e sektorit privat për të gjeneruar këto përfitime do të jenë më të mëdha se sa ato në rastet kur pranohet t’u transferohet nivel më i madh lirie në fazën e projektimit dhe nivele më të mëdha përgjegjësie operative në administrimin e tyre; - projekti është vështruar në një kontekst të qartë territorial, të karakterizuar nga një kërkesë lehtësisht e identifikueshme dhe nga mungesa e kushteve të tepërta për pjesëmarrjen e sektorit privat. - të ketë një shtrirje të mjaftueshme të mundësive, në kuadrin e sektorit privat, i asaj bashkësie profesionesh të kërkuara nga projekti, në mënyrë që të garantohet një nivel i mjaftueshëm konkurrueshmërie në kuadrin e procesit të besueshmërisë. Paraqitja në mënyrë skematike çon në marrjen nga ana e Administrimit e kompetencave dhe e profesioneve të reja në gjendje për t’u krahasuar në mënyrë efikase me palën private. Por është e nevojshme, që në fazat e implementimit parakushtet në bazë të zgjedhjeve ndiqen me korrektësi (të shihet për shembull, faza e shpërndarjes së risqeve ndërmjet publikut dhe privatit).

5.4.1. Avantazhet dhe disavantazhet e shfrytëzimit të kapitaleve private

Përdorimi i kapitaleve private nëpërmjet skemave të financimit paraqet një mundësi të rëndësishme të rritjes për sistemin ekonomik dhe social të vendit tonë, por nuk mund të përcaktohet si një rast universalisht i vlefshëm për të gjitha projektet dhe për të gjitha iniciativat që favorizojnë ndërhyrje të tipit struktural. Nisur nga karakteristikat specifike dhe të veçanta të kësaj teknike të financimit mund të individualizojmë avantazhet dhe disavantazhet lidhur me përdorimin e saj duke iu referuar Administrimit, ashtu edhe partnerëve privatë.

5.4.2. Avantazhet

Nga këndvështrimi i Administrimit, aspekti i rëndësishëm i financimit të projektit nuk është aq karakteristika e teknikës së financimit, se sa lidhja e ngushtë me instrumentin e koncesionit të ndërtimit dhe të administrimit, në alternativë me format më tradicionale të kontratave të punimeve publike dhe me administrim të ndarë të infrastrukturës. Ndërsa vështruar në optikën e subjektit privat, financimi i projektit është në thelb një opsion i financimit ndërmjet atyre në dispozicion, avantazhet kryesore të të cilit lidhen ngushtësisht me aspekte të tipit pasuror dhe financiar. Në këtë kuptim, ai u mundëson aksionarëve të shoqërisë së projektit të nxjerrin, ndërmjet të tjerash, dy rezultatet e mëposhtme: - borxhi i përdorur për të financuar projektin teknikisht është një “borxh jashtë bilancit” - pasi bankat financuese normalisht mund të kundërpërgjigjen vetëm mbi flukset e arkës së projektit dhe në, fund të fundit, mbi të mirat e shoqërisë së automjeteve1. - Projekti do të përfitojë një raport borxhi bankar/kapital të vetin më të madh në krahasim me forma të tjera financimi. Niveli i këtij raporti ndryshon në varësi të tipit të projektit dhe të sektorit të cilit i referohet. Normalisht ai merr vlera rreth 80/20 -75/25 edhe në sektorët më të zhvilluar, ku eksperienca e bankave rezulton më e konsoliduar, mund të vërehen edhe raporte më të larta se 90/10. Ky nivel borxhi u mundëson aksionarëve të nxjerrin, në rastin e një suksesi të iniciativës, nivele rentabiliteti më të larta se sa ato do të mund të nxirrnin duke i financuar në bilancin e tyre ose nëpërmjet kontributeve më të qëndrueshme të kapitalit. Avantazhet financiare-pasurore të ilustruara deri këtu rezultojnë me pak interes për administratën publike deri sa kjo e fundit nuk synon të marrë pjesë në iniciativë në cilësitë e aksionarit të shoqërisë së transportit nëpërmjet instrumentet të shoqërisë mikse. Megjithatë pjesëmarrja e privatëve në kuadrin e realizimit të veprave publike, i mundëson

1 Shih paragrafin. 2.2.2, figurat 4 e 5.


144

administratës të nxjerrë rezultate të rëndësishme si:

- Përdorimi i kufizuar i burimeve të veta financiare

Projektet me karakteristika të përshtatshme për t’u financuar sipas skemave të financimit të projektit, mund të përfitojnë nga një kontribut i qëndrueshëm i burimeve nga ana e sektorit privat. Në veçanti nëse administrata: - gjykon se mund t’i delegojë plotësisht privatit realizimin e veprës, do të jetë detyrë e këtij të fundit të sigurojë mix-in korrekt të burimeve financiare (kapitali i vet, detyrimet tregtare etj.) të nevojshme për zhvillimin e iniciativës; - synon pjesëmarrje të drejtpërdrejtë në zhvillimin e projektit (nëpërmjet shoqërisë mikse) përdorimi financiar i kërkuar në shprehje të kapitalit do të jetë megjithatë i kufizuar pasi këto teknika të financimit mundësojnë, siç kemi theksuar, të nxjerrin raporte detyrime bankare/kapitali i vet mjaft të larta.

- Saktësi më të madhe mbi kostot dhe mbi kohën e investimit

Përdorimi i skemave të financimit të projektit presupozon nënshkrimin e një kontrate të furnizimit të impiantit/veprës mbi bazën e “çelësave në dorë” dhe me “çmim të mbyllur” nëpërmjet të cilit i transferohen furnitorit risqet ekstra-kosto dhe vonesat tipike të fazës së ndërtimit. Ky rezultat në teori do të jetë i arritshëm edhe nëpërmjet një besimi të tipit tradicional, me predispozicionin e kushtëzimeve përkatëse të kontratave që e mbrojnë porositësin në këtë sens. Megjithatë duhet nënvizuar se lidhja ndërmjet ndërtimit dhe administrimit të veprës nga ana njëra anë dhe shlyerja e borxhit dhe shpërblimi i kapitalit të aksionarëve nga ana tjetër, i stimulon jo pak këto të fundit për të nxjerrë rezultatin maksimal tashmë në fazën e ndërtimit. Në fakt vonesat e mundshme dhe kostos shtesë do të ndikojnë mbi aftësinë e projektit për të përballuar borxhin bankar dhe për të shpërblyer mjaftueshëm aksionarët.

- Optimizimi i administrimit të veprimtarive të ndryshme operative nëpërmjet pjesëmarrjes së subjekteve të specializuara

Shoqëria e projektit e formuar për realizmin e iniciativës nënshkruan kontrata tregtare ad hoc me palët e ndryshme të angazhuara në projekt, secila e karakterizuar nga eksperiencë dhe aftësi të mjaftueshme për optimizimin e administrimit të një veprimtarie specifike operative. Për shembull, në rastin e zyrtarëve publikë, shoqëria e projektit mund të bëjë drejtpërdrejtë të ngarkuarin për të nënshkruar një kontratë furnizimi me shërbime informatike me një subjekt të specializuar; ose mund të nënshkruajë një kontratë me një subjekt të specializuar në administrimin e catering. Administrimi, në këtë rast, do t’i paguante ekskluzivisht një tarifë shoqërisë së automjeteve për vënien në dispozicion të këtyre shërbimeve më një standard cilësor të caktuar.

- Ndarja e risqeve dhe e përfitimeve sipas mundësive dhe kërkesave të pjesëmarrësve në projekt

Një vlerësimi i kujdesshëm, së bashku me analizën e objektivave të ndjekura nga palët përkatëse (Administrimi dhe subjektet private), mundëson të arrijnë në një rishpërndarje të ekuilibruar të detyrimeve ndërmjet të gjitha subjekteve pjesëmarrëse në projekt, në mënyrë për të balancuar peshën ndërmjet risqeve të supozuara dhe përfitimeve të pritshme.

- Lidhja më e madhe ndërmjet investimeve dhe burimeve financiare të përdorura

Financimi i projektit i mundëson një iniciative specifike ekonomike të ketë një lidhje më të madhe ndërmjet investimeve të kryera dhe burimeve financiare të përdorura. Kjo u mundëson edhe administratave publike të optimizojnë nivelin e fondeve për t’i destinuar për çdo projekt


145

të veçantë në rastet kur synojnë të marrin pjesë direkt në cilësinë e aksionarëve.

- Monitorim i fortë nga ana e institucioneve të kreditit

Meqenëse financimet bankare rezultojnë të shpërblyera ekskluzivisht nëpërmjet flukseve të arkës së projektit, institucionet e kreditit të interesuara kryejnë, në kuadrin e skemave të financimit të projektit, një seri kontrollesh që kanë të bëjnë me: - vlerësimin, në fazën para fazës së nënshkrimit të kontratave të financimit, e qëndrueshmërisë financiare të iniciativës dhe si rrjedhojë e besueshmërisë së supozimeve ekonomike dhe financiare të vendosura në bazë të realizimit dhe të administrimit të projektit; - monitorimin, në fazën e ndërtimit dhe të administrimit (sigurimi dhe shlyerja e financimeve), e ecurisë së projektit, në veçanti në këndvështrimin e performancave (në këtë veprimtari banka ndihmohet edhe nga konsulentët e saj teknikë dhe ligjorë). Këto aspektet paraqesin pa dyshim një element të fortë sigurimi dhe mbrojtjeje për administratën, pasi operacioni rezulton i kontrolluar dhe i monitoruar nga shumë burime.

5.4.3. Disavantazhet

Ndërmjet disavantazheve kryesore që kanë të bëjnë me përdorimin e financimit të projektit në financimin e infrastrukturave publike ose me dobishmëri publike mund të përmendim sa vijon:

(a) Kompleksiteti i procesit të identifikimit dhe shpërndarjes së risqeve

Elementi kryesor i çdo operacioni të financimit të projektit është procesi i individualizimit dhe i shpërndarjes së risqeve ndërmjet subjekteve të ndryshme pjesëmarrëse në iniciativë. Normalisht operacionet e financimit të projektit karakterizohen nga pjesëmarrja e një numri të lartë subjektesh, secili mbartës i interesave të veta dhe të qëllimeve specifike, kompozimi i tyre realizohet në analizë të fundit nëpërmjet zhvillimit të një procesi eficient negociatash1. Suksesi i iniciativës dhe koha e realizimit të saj varen, ndër të tjera, nga niveli i kompleksitetit të negociatave në të cilin rezulton i angazhuar vetë Administrimi në cilësinë e ofruesit ose të palës tregtare të projektit.

b) Shtyrja e kohës së nisjes së iniciativës

Meqenëse financimi i projektit bazohet në një proces negociatash të artikuluara dhe komplekse (të shihen paragrafët e mëparshëm), iniciativa e programuar mund të konsiderohet e nisur vetëm pasi kjo të rezultojë e përfunduar dhe që kontratat përkatëse të jenë nënshkruar. Ky proces, kohëzgjatja e të cilit varet kryesisht nga kompleksiteti i operacionit dhe në veçanti nga vështirësia që hasen në fazën e shpërndarjes së risqeve, mund të kërkojë një kohë të nevojshme për nisjen e punimeve më të madhe në krahasim me atë të një kontrate tradicionale.

c) Kosto më të mëdha të strukturimit të operacionit

Strukturimi i një operacioni të financimit të projektit paraqet një kosto normalisht më të lartë se sa ajo e një kontrate tradicionale2. Shkaqet kryesore të këtij shpenzimi më të madh ka të bëjë respektivisht me kostot lidhur me numrin më të madh të konsulentëve që përfshihen në fazën e paraqitjes së iniciativës, të interesave pasive dhe të komisioneve bankare që rezultojnë në shuma më të mëdha në krahasim me ato të kërkuara për operacionet e financimit tradicional (bankat kërkojnë norma më të larta përballë një risku më madh që marrin përsipër), me shpenzime më të madhe për siguracione (domethënë mbulimi i risqeve lidhur me shkaqet e një

1 Shih paragrafin. 3.3. “Grupet kryesore të risqeve”. 2 Shih paragrafin 3.2. “Vlerësimet paraprake mbi projektet”.


146

ndikimi më të madh). Megjithatë Administrimi do të duhet të mbajë në konsideratë, në kuadrin e vlerësimeve të veta, që përballë rëndimeve të mësipërme të kostos instrumenti i financimit të projektit mundëson të realizojë një shpërndarje racionale të risqeve ndërmjet palëve të ndryshme të pjesëmarrësve duke realizuar, në fakt, një transferim të konsiderueshëm të shpenzimeve potenciale në ngarkim të këtyre të fundit.

d) Ngurtësimi i strukturës së operacionit

Pasi kompletohet strukturimi i operacionit nga këndvështrimi kontraktual (që paraqet momentin e një fleksibiliteti maksimal të operacionit), financimi i projektit paraqet një shkallë të lartë ngurtësimi në shprehje të procedurave dhe të arritjes në kushtëzimet e parafiksuar. Meqenëse saktësia për bankat që hyjnë në zotërimin e financimeve, varet, në thelb, nga flukset e arkës së projektit, kjo teknikë kërkon që të gjitha palët tregtare t’i kryejnë saktësisht detyrimet e veta, në të kundërt do të vuajnë penalitete të konsiderueshme. Prandaj ky aspekt tregon që, edhe Administrimi i angazhuar si dhënës ose si palë tregtare e iniciativës duhet të jetë në gjendje të respektojë saktësisht detyrimet e tij. 5.5. Përmbledhje mbi “Vlerësimin e projekteve të investimeve publike”

5.5.1. Procedurat e vlerësimit

Ekzistojnë procedura të ndryshme të vlerësimit të investimit - Analiza kosto/përfitime - Analiza kosto/eficiencë. - Vlerësimi i ndikimit mbi ambientin. - Vlerësimi strategjik ambiental etj. Analiza kosto/përfitime mat në shprehje monetare si burimet, ashtu edhe rezultatet, duke krahasuar alternativa të ndryshme. Nuk është gjë tjetër veçse një aplikim i analizës së përfitueshmërisë që operatorët ekonomikë kryejnë për të marrë vendimet e tyre për investime në kuadrin e përzgjedhjeve publike. Kërkohet të maksimizohet përftimi social neto i përzgjedhjeve publike. Vlerësimi i projektit bëhet mbi bazën e kriterit të eficiencës ekonomike. Projekti mund të jetë i dobishëm në bazë të kriterit të eficiencës, por mund të krijojë probleme ambientale. Trade-off (balanca) ndërmjet eficiencës dhe objektivitetit është një nga aspektet më kontradiktore të analizës kosto/përfitime. Analiza kosto/eficiencë. Në disa raste është e vështirë të krahasohen përfitimet dhe kostot e një projekti, për shembull përfitimet mund të konsistojnë në përmirësimin e shëndetit dhe kostot në përgjithësi janë të tipit monetar. Analiza kosto/eficiencë jep një metodë të mundshme, meqenëse shqyrton programet me përfitime të ngjashme dhe kërkon se cili prej tyre ka koston më të ulët. Vlerësimi i ciklit të jetës. Vlerëson ndikimin ambiental të një projekti duke marrë në konsideratë të gjithë ciklin e jetës së tij: formimin, transformimin, transportin, shpërndarjen, çmontimin. Fazat e vlerësimit të ciklit të jetës: - përcaktimi i objektivave, inventari ambiental (identifikimi dhe rikualifikimi i konsumit të materialeve natyrore dhe emetimet në ambient); analiza e impakteve (pasojat ambientale) dhe individualizmi i zonave të përmirësimit ambiental. - Bilanci ambiental. Përshkruan lidhjet “monetare” ndërmjet ndërmarrjes dhe ambientit (qëllimet përshkruese, jo vlerësuese). Struktura e bilancit ambiental të ndërmarrjes: Llogaria e burimeve evidenton flukset fizike të input-eve ambientalë. Llogaria e emetimeve evidenton shpenzimet e kryera nga ndërmarrja për


147

të parashikuar, kontrolluar dhe pakësuar format e ndryshme të ndotjes ambientale. Vlerësimi i impaktit ambiental (VIA). Procedurë tekniko-administrative e zhvilluar për formulimin e një gjykimi nga ana e autoriteteve kompetente mbi pajtueshmërinë ambientale të një iniciative të caktuar. Direktiva 85/337/CEE identifikon veprat për t’u vënë nën vlerësimin e impaktit, normat teknike për hartimi e projekteve dhe për formulimin e gjykimeve të pajtueshmërisë. Objekti i vlerësimit të impaktit ambiental. Dhjetë grupet më të mëdha të veprave që kanë ndikim të fortë ambiental (industria kimike dhe siderurgjike; centralet elektrike; impiantet e përpunimit të mbeturinave toksike dhe të dëmshme; autostradat; hekurudhat; aeroportet; portet, digat). Subjektet e vlerësimit të impaktit ambiental. Ndërmarrjet që synojnë të realizojnë projekte. Autoritet publike kompetente për autorizimet dhe për materialet ambientale që lidhen me veprën e kolektivitetit social. Fazat e procedurës. Hapja e procedurave të vlerësimit të impaktit ambiental nis me paraqitjen e projektit autoriteteve kompetente dhe vlerësimin e impaktit ambiental nga ana e subjekteve të interesuara, vazhdon konsultimi me autoritet ambientale kompetente dhe me publikun. Vendimmarrja e përputhshmërisë ambientale të veprës. Struktura e procedurës. Kuadri i referimit të programuar (lidhja ndërmjet veprës dhe planifikimit ambiental); kuadri i referimit projektues (përshkrimi i projektit dhe i interferencave me ambientin); kuadri i referimit ambiental (përputhet me vlerësimin ambiental). Evidenton dhe rikualifikon të gjitha impaktet ambientale (raporti i sektorit); në lidhje me tokën, nëntokën, klimën, faunën, ujin. Metodologjia e evidentimit të impakteve. Metoda e check-list paraqet listën e të gjitha efekteve të mundshme. Metoda networks mundëson individualizimin e ndikimit reciprok ndërmjet impakteve të projektit. Metoda e matricave, tabela me dy hyrje: veprimtaritë lidhur me projektin që mund të ketë një impakt ambiental dhe karakteristikat e komponentëve ambientalë që preken. Llogaritja e treguesve të ndjeshmërisë dhe të vulnerabilitetit ambiental.

5.5.2. Analiza kosto/përfitime

Analiza kosto/përfitime është një teknikë e analizës e përdorur për të parashikuar efektet e një investimi publik, duke verifikuar nëse nga realizimi i tij shoqëria nxjerr një përfitim neto ose një kosto neto. Është një instrument mbështetës i vendimmarrjes publike meqenëse nëpërmjet llogaritjes së përfitimeve dhe të kostove që e shoqërojnë realizimin e tij, ai mundëson të përzgjedhë propozimin më të mirë ndërmjet alternativave projektuese. Në vlerësimin e projektit i referohemi konceptit të eficiencës ekonomike. Struktura logjike e procesit vendimmarrës është plotësisht identike me atë të realizuar nga operatori privat në marrjen e vendimeve të veta në lidhje me investimet për t’u realizuar. Megjithatë ajo çfarë e dallon analizën e kryer nga një operator privat në krahasim me atë të kryer nga një operator publik janë elementët e ndryshëm të cilëve u referohet në çdo fazë të zhvillimit të procedurës së vlerësimit.

Fazat për t’u realizuar

- identifikimi i projektit, - identifikimi i objektivave, - leverdishmëria dhe analiza e alternativave, - analiza financiare, - kostot social-ekonomike, - përfitimet social-ekonomike, - aktualizimi, - norma e kthimit ekonomik dhe rentabiliteti, - kritere të tjera vlerësimi,


148

- analiza e ndjeshmërisë dhe e riskut. Analizat për dy kryer janë të dy tipeve: - Analiza financiare. - Analiza ekonomike.

Dallimet ndërmjet analizës financiare dhe ekonomike

Analiza Variablet Çmimet Këndvështrimi

Financiare Monetare E tregut I investitorit

Ekonomike Ekonomike Sipas llogaritjes I shoqërisë

Në përgjithësi nëpërmjet analizës financiare, dhe jo analizës ekonomike, studiohet financimi i investimit, domethënë mënyrat e sigurimit dhe e amortizimit të burimeve (fondeve) të nevojshme për realizimin e tij. Në analizën financiare të mirat dhe shërbimet vlerësohen me çmimin e tregut efektivisht të paguar nga entet ose ndërmarrja, ndërsa në analizën ekonomike bëhet e nevojshme t’u referohemi të ashtuquajturve çmime kontabile ose çmimeve “hije”1 që respektojnë koston oportune dhe vlerën që burimet e shfrytëzuara, të mirat dhe shërbimet e prodhuara nga projekti kanë për shoqërinë. Analiza financiare dhe analiza ekonomike janë plotësuese.

Objektivat

Duhet në lidhet në mënyrë logjike me projektin dhe duhet të tregohet se si dhe në ç’masë është arritur. Në përgjithësi objektivi më i rëndësishëm është maksimizimi i mirëqenies sociale (maksimizimi i përfitimeve sociale neto). Parimi çon në vështirësi praktike se si matet mirëqenia sociale. Mund të shfrytëzohen proxy si për shembull: konsumi agregat, rritja e punësimit etj.

Identifikimi i projektit

Një projekt duhet të formojë një njësi analiza të identifikueshme në mënyrë shumë të qartë. Një projekt për pyllëzime për përdorim prodhues, i justifikuar nga nevoja për t’i shërbyer shoqërisë private për prodhimin e celulozës: analiza duhet të shqyrtojë kostot dhe përfitimet e dy projekteve: pyllëzimi dhe impianti industrial.

Analiza e fizibilitetit dhe opsionet

Nuk ka të bëjë vetëm me aspektet inxhinierike, por edhe me marketingun, administrimin, analizën e realizimit etj. Duhet të merren në konsideratë opsionet. Shembulli për të lidhur qytetet A dhe B janë tre alternativa: - ndërtimi i një hekurudhe të re, - ndërtimi i një autostrade të re, - përmirësimi i autostradës ekzistuese. Duhet të shqyrtohet disponibiliteti i burimeve dhe i produkteve i të dy skenarëve të mundshëm: - situata (gjendja) me projektin - situata (gjendja) pa projektin (mungesa e projektit, në pjesën më të madhe të rasteve, nuk nënkupton ruajtjen e status quo-së; në fakt verifikohet në çdo rast një rritje e prodhimit të të mirave dhe e shërbimeve në fjalë dhe e kostove në shprehje reale.

Analiza e kërkesës së tanishme dhe evoluimi i saj

1 Çmimi që nuk fiksohet nga tregu, por paraqet vlerën që i atribuohet një të mire në krahasim me të tjerat në një sistem të planifikuar.


149

Shërben për të përcaktuar të ardhurat. Vlerësimi i kërkesës është kryesore jo vetëm për vlerësimin e të ardhurave, por edhe për përcaktimin e kostove; duhet të mbahen parasysh kostot e administrimit të veprimtarisë prodhuese.

Identifikimi i kostove dhe i përfitimeve

Për operatorin privat janë ato financiare, domethënë kostot monetare që janë të nevojshme për të realizuar një projekt të caktuar. Si kosto për operatorin publik duhet të evidentohen kostot sociale dhe, si rrjedhojë, kostot monetare dhe jo monetare të kryera nga të gjithë anëtarët e komunitetit të interesuar për realizimin e projektit. Edhe për përfitimet duhet të evidentohen ato sociale, domethënë si ato monetare dhe jo monetare. Parimi themelor mbi të cilin bazohet vlerësimi është ai disponibilitetit për të paguar. Pyetja për t’u bërë, në supozimin që ekziston një treg, është se cila do të ishte shuma maksimale që përfituesit e efektit do të ishin të disponueshëm për të paguar, dhe se cila do të ishte shuma minimale që ata që kryejnë kostot do të jenë të disponueshëm për të pranuar si kompensim për pasojat negative të fenomenit.

5.5.2.1. Analiza financiare

Objektivi i analizës financiare është të shfrytëzojë parashikimet mbi flukset e arkës së projektit për të llogaritur tregues të përshtatshëm të rentabilitetit, në veçanti Normën e brendshme të rentabilitetit (anglisht IRR) dhe Vlerën aktuale neto (anglisht NPV). Janë të rëndësishëm faktorët e mëposhtëm: - Horizonti kohor. I bashkëngjitet jetës ekonomike të impiantit. Përbën numrin maksimal të viteve për të cilin bëhen parashikimet. - Përcaktimi i kostove totale (kostot e investimit, kostot operative). - Të ardhurat e gjenerua nga projekti (shitjet). - Vlera e mbetur e investimit. - Trajtimi i inflacionit. Në analizën e projektit zakonisht shfrytëzohen çmimet konstante, domethënë çmimet e korrigjuara nga inflacioni dhe që i referohet një viti bazë. Në analizën financiare mund të shfrytëzohen edhe çmime korrente. Nëse shfrytëzohen ato konstante duhet të kryhet korrigjimi për ndryshimet e çmimeve relative kur janë të konsiderueshme. - Kontrolli i qëndrueshmërisë financiare. Duhet të demonstrohet që projekti nuk rrezikon mungesë likuiditeti. - Përcaktimi i normës së zbritjes: koncepti çelës është kostoja oportune. - Përcaktimi i treguesve të rëndësishëm: IRR e NPV.

5.5.2.2. Analiza ekonomike

Individualizimi i kostove dhe i përfitimeve

Përfitimet sociale: të gjitha përftimet që rrjedhin nga projekti edhe ato që nuk shprehen në të hyra arke (pakësimi i aksidenteve rrugore dhe si rrjedhojë vlera e jetëve të shpëtuara; pakësimi i kohës së përshkrimit të autostradës etj.). Kostot sociale: të gjitha kostot edhe ato që nuk shkaktojnë dalje arke (dëme të shkaktuar nga ndotja etj.). Kostoja sociale e një projekti publik është kostoja financiare që është e nevojshme për realizimin e tij si dhe disavantazhet e mundshme të prodhuara nga një aktivitet ekonomik në favor të të tretëve. Në mënyrë të njëjtë, përfitimi social i një projekti publik është e ardhura financiare që gjenerohet prej tij dhe avantazhet e mundshme të prodhuara nga një aktivitet ekonomik në favor të të tretëve. Përfitimet dhe kostot direkte. Përfitimet dhe kostot indirekte.


150

Kostot

- kostot e investimit: terrene, pajisje, ndërtesa, - kostot e zëvendësimit për një pjesë të komponentëve kur cikli i jetës është më i vogël se sa i investimit të plotë, - kostot lidhur me administrimin e stock-të produkteve të gatshme ose të lëndëve të para, - kostot operative: puna e dorës, mirëmbajte, të mira të ndërmjetme dhe lëndë të para.

Përfitimet - përfitimet drekte (primare) dhe indirektet (dytësore). Mund të jenë lëndore (materiale) dhe jolëndore (jo materiale).

Shembuj

Ndërtimet spitalore: përftimet direkte: pakësimi i përqindjes së mortalitetit. Zgjatja e jetës, rritja e aktivitetit; përftimet indirekte: përmirësimi i shëndetit, përmirësimi i kushteve familjare etj. Ndërtimet universitare: përftimet direkte: rritja e numrit të studentëve të kualifikuar (rritja e të ardhurave nga tarifa) etj., kontributi nga ministria përkatëse etj.; përftimet indirekte: rritja e kërkimit shkencor për kolektivitetin etj. Ndërtimet rrugore: përftimet direkte: kursimi i kosto së transporti, kursim kohe në udhëtim, siguri më të madhe rrugore, ulje e fatkeqësive rrugore, përftimet indirekte: zhvillimi i shpejtë i zonës, veprimtaria turistike, riorganizimi i veprimtarisë prodhuese çon në uljen e kostove të transportit.

Vlerësimi i kostove dhe i përfitimeve

Sistemi i çmimeve të tregut jo domosdoshmërisht është ai që duhet shfrytëzuar për të vlerësuar kostot dhe përfitimet dhe kjo pasi: - sistemi i çmimeve ndikohet nga normat fiskale dhe si rrjedhojë shpreh shmangie; - çmimet e tregut të brendshëm nuk mund të reflektojnë atë që konsumatorët janë të gatshëm për të paguar për shkak të shtrembërimeve të ndryshme që i atribuohen jo aq Shtetit se sa privatëve, për shembull, nëse një e mirë është e racionuar dhe çmimi i saj është fiksuar nga operatori publik do të gjendet një numër i caktuar konsumatorësh të disponueshëm për ta paguar më shumë të mirën; - disa çmime të tregut të brendshëm nuk pasqyrojnë vlerën që u atribuohet disa variableve makroekonomikë të tilla si zënia me punë, valuta e jashtme, zhvillimi i shpejtë i disa zonave etj. Bëhet fjalë për t’i transformuar çmimet e tregut në çmime të llogaritura ose çmime “hije” (që korrigjojnë çmimet e shtrembëruara nga mos perfeksionimi i tregut). Për shumë të mira dhe shërbime nuk ekzistojnë çmime tregu.

Vlerësimi i kostove dhe i përfitimeve nëpërmjet çmimit të tregut

Kur tregjet konkurruese funksionojnë në mënyrë korrekte çmimet reflektojnë në të njëjtën kohë kostot margjinale të prodhimit dhe vlerën margjinale që konsumatorët u atribuojnë të mirave. Kur mos perfeksionet e tregjeve nuk janë të konsiderueshme, nga këndvështrimi operativ është më e thjeshtë të përdoren çmimet e tregut për llogaritjen e kostove dhe të përfitimeve. Të shumta janë mos perfeksionet që distancohen nga ky kusht. Problemi nuk konsiston në kontrollin nëse çmimet janë eficiente, por nëse ato janë më të mira se parametrat e tjerë përcaktues të alternative. Në fakt kur mos perfeksionet e tregjeve nuk janë të konsiderueshme është më mirë të shfrytëzohen çmimet e tregut.

Dimensionet e projektit

Një problem që evidentohet shpesh është rasti kur dimensioni i projektit është i atillë sa të


151

shkaktojë një variacion të çmimeve. Për shembull ndërtimi i një rezervuari çon në rritjen e prodhimit bujqësor, në nivel të tillë sa shkakton një ulje të çmimeve. Dalin dy probleme: a) si të llogaritet përfitimi i konsumatorëve që rrjedh nga rritja e sasisë dhe nga ulja e çmimit, b) si të llogaritet çmimi me të cilin mund të shitet në treg prodhimi i ri, c) duhet të vlerësohet një çmim i mundshëm tregu. Analiza do të duhet, për të zgjeruar kurbën e kërkesës me prodhimin e ri, të shfrytëzojë vlerat e elasticitetit të kërkesës në krahasim me çmimin që i njihet, d) për të llogaritur përfitimin i referohemi konceptit të surplus-it të konsumatorit dhe të prodhuesit. Para se të ndërtohet diga sasia e ndryshuar është OQ dhe që çmimi = P. Me digën kurba e ofertës zhvendoset drejt bazës me një ekuilibër të ri në E’ me uljen e çmimit dhe rritjen e sasisë së ndryshuar. Rritja e surplus-it të konsumatorëve shprehet nga sipërfaqja (zona) a dhe b. Për prodhuesit rritja e surplus-it jepet nga sipërfaqja (zona) c dhe d.

Ka mundësi që ndërtimi i digës të ketë ndikime në tregjet e tjera. Për shembull në prodhimet konkurruese me ato ushqimore. Duke blerë më shumë të mira ushqimore konsumatorët blejnë më pak stofra. Kurba e kërkesës zhvendoset në D’. Meqenëse është kurba e kërkesës së konsumatorëve që zhvendoset nuk ka humbje të dobishmërisë, thjeshtë ato kërkojnë më pak veshje. Duke u përqendruar në kërkesën D’, për shkak të çmimit më të ulët, surplus-i rritet (sipërfaqja e). Për sa u përket prodhuesve, pakësimi i kërkesës provokon një pakësim të surplus-it të barabartë me sipërfaqen e + f. Në tregun e veshjeve ulja neto e mirëqenies zvogëlohet kështu në trekëndëshin f. Atëherë për të gjithë sistemin ekonomik përfitimi që rrjedh nga ndërtimi i digës d do të jetë e barabartë me a+ b + c + d - f.

Sasia

çmimi dhe kostoja

sasia

çmimi dhe kostoja

oferta pas ndërtimit

oferta para ndërtimit të digës


152

Vlerësimi me çmimet “hije” ose të llogaritura në prezencë të çmimeve të tregut

Në disa raste çmimet janë tregues jo i besueshëm të kostove dhe i përfitimeve. Në këto raste duhet t’i zëvendësojmë dhe të llogarisim çmimet “hije” ose çmimet e llogaritura. Për shembull, në rastin e burimeve të pashfrytëzuara nga këndvështrimi social praktikisht vlejnë zero, pasi nuk çojnë në krijimin e pasurisë. Divergjenca ndërmjet “vlerësimit social” dhe tregut mund të shfaqet për arsye të ndryshme: - sistemi fiskal; - paraqitja e eksternaliteteve; - vlera e të mirave identifikohet në funksion të objektivave për një periudhë afatmesme dhe afatgjatë.

Korrigjimi për eksternalitetet

Është e nevojshme të përfshihen në flukset në dalje dhe në hyrje edhe kostot dhe përfitimet e jashtme që nuk korrespondojnë me një fluks arke. Eksternalitetet për t’u marrë në konsideratë në analizë janë si ato ambientale, ashtu edhe ato ekonomike të prodhuara nga projekti i investimit. Në përgjithësi eksternalitetet kryesore ambientale pozitive dhe negative për t’u marrë në konsideratë në investimet ambientale janë uljet ose rritja e kostove sociale lidhur me ndotjen e ujërave sipërfaqësore dhe nëntokësore; ndotjen e ajrit dhe ndryshimet klimaterike, ndotjen e territorit, përmirësimin e biodiversitetit, impaktin mbi peizazhe, zhurmat, erërat e këqija etj. Shembull: kostot për shërbimet shëndetësore ose humbja e të ardhurave nga peshkimi si rezultat i ndotjes, koha e kursyer për investimet në transporte, infrastrukturë specifike e ofruar nga sektori publik për projektin (rritja e fluksit turistik, rritja e ndërlidhjes mes zonave etj.); humbja e prodhimit bujqësor për shkak të ndotjes së ajrit, rritja e cilësisë së jetës si rezultat i përmirësimit të cilësisë së ajrit. Vlerësimi ekonomik kërkon të evidentohet disponibiliteti për të paguar për përfitimet që shoqërojnë përdorimin e të mirave dhe shërbimeve ambientale. Qëllimi është vlerësimi i Vlerës Ekonomike Totale (VET) duke marrë në konsideratë vlerat e shprehura nga përdorimi dhe vlerat e pashprehura nga mospërdorimi. Objektivi i kësaj faze është evidentimi i bazës së faktorëve korrigjues për transformimin e çmimeve të tregut në çmim të llogaritur. Çmimet e faktorëve prodhues mund të mos paraqesin vlerë sociale për shkak të shtrembërimeve të tregut dhe si rrjedhojë mund të mos reflektojnë koston oportune të faktorëve prodhues (monopolet, shtrëngimet tregtare etj.) Në disa raste çmimet rregullohen nga shtetet për të kompensuar shtrembërimet e mundshme të tregjeve. Në raste të tjera çmimet korrente shtrembërohen për shkak të pozicionit monopol ose për shkaqe të tjera të falimentimit të tregut.

Si llogariten çmimet “hije”

Disa propozojnë të përdorin si çmime “hije” çmimet e evidentuara në tregun ndërkombëtar (çmimet në kufi) meqenëse janë më pak të shtrembëruar në krahasim me çmimet e tregut. Për t’i transformuar këto çmime në çmime të llogaritura, çmimet nacionale duhen korrigjuar nëpërmjet një faktori transformues (FT) që “pastron” vlerat nga efektet e taksimit mbi eksportet dhe importet. Faktori transformues mat shtrembërimin mesatar të çmimeve të brendshme në krahasim me ato ndërkombëtare, të konsideruar si çmime ekuilibri. Faktori transformues = (M+X)/(M+Tm) + (X-Tx) ku: M = vlera totale e importeve të faktorit të shqyrtuar X = vlera totale e eksporteve të faktorit të shqyrtuar


153

Tm = tarifa doganore ose subvencione për importin Tx = taksa mbi eksportin

Llogaritja e çmimeve “hije”, Unioni Europian - për të gjitha të mirat e tregtueshme çmimet në kufi janë të disponueshme (janë çmime ndërkombëtare, CIF (cost, insurance, freight) për importet dhe FOB (free on board) për eksportet); - për të mirat jo të tregtueshme duhet të vlerësohen çmimet ndërkombëtare ekuivalente. Për të mirat jo të tregtueshme përdoren faktorë specifikë të transformimit, ndërsa për ato më pak të rëndësishëm përdoret faktori i transformimit standard (FTS).

Faktori transformues = (M+X)/(M+Tm) + (X-Tx). M = Importi total M = 2000 X = Eksporti total X = 1500 Tm = Tarifat mbi importet Tm = 900 Tx = Tarifat mbi eksportet Tx = 25 FTS = 0,8

Terrenet. Faktori transformues që përdoret është ai standard. Çmimi i tregut është dyfish në krahasim me atë në fuqi. Operatori publik jep një çmim të pakësuar me 50%, në krahasim me çmimin e tregut. Faktori transformues = 2 x 0,8 = 1,60 Ndërtimet. Kostoja përbëhet për 30% nga kostoja për punë të pakualifikuar (FT =0,48); për 40% e kostos për materiale të importuara që kanë tarifa importi prej 23% dhe tarifa shitjeje prej 10% (FT = 0,75), për 20% të materialeve lokale (FTS = 0,8); për 10% fitim (FT = 0). FT = (0,3 x 0,48) + (0,4 x 0,75) + (0,2 x 0,8) + (0,1 x 0) = 0,60 Makineri. Importe pa taksa dhe tarifa (FT = 1); Gjendja e lëndëve të para = supozohet të përdoren vetëm materiale të tregtueshme; e mira nuk është e tatueshme dhe çmimi i tregut përputhet me çmimin FOB. FT = 1. Output. Projekti prodhon dy produkte. A dhe B një produkt ndërmjetës jo i tregtueshëm. Për të mbrojtur industritë vendase qeveria ka vendosur një taksë importi prej 33%. FT e A është = 100/133 = 0,75. Për prodhimin B përdoret FTS = 0,8. Lëndët e para. FT = 1 Input e ndërmjetëm. Importohen pa tarifa dhe të pataksuara FT = 1 Elektricitet. Nuk disponohet një zbërthim i komponentëve të kostos së elektricitetit dhe supozohet që diferenca ndërmjet çmimeve botërore dhe atyre vendase për të gjitha komponentët e kostos që duhet të kryhen për të prodhuar një njësi shtesë elektriciteti të jetë e ngjashme me diferencën ndërmjet çmimeve të të gjitha të mirave të tregtueshme siç paraqitet nga FTS. FT = 1/0,4 x 0,8 = 2 Puna e kualifikuar. Supozohet që tregu të mos jetë i shtrembëruar. Paga e tregut reflekton koston oportune për ekonominë. Përdoret FTS për të shndërruar pagën e tregut në pagë në kufi. Puna e pakualifikuar. Oferta > kërkesa, por ekziston një pagë minimum.

Zgjedhja e normës së skontimit

Duhet të mblidhen të dhënat heterogjene dhe kjo krijon probleme pasi dobishmëria margjinale e një euro sot është më e madhe sesa dobishmëria margjinale e një euro nesër. Disa arsye shpjegojnë këtë fenomen: - e ardhura monetare është një funksion rritës dhe dobishmëria margjinale e konsumit pakësohet në kohë, - thjeshtë preferenca e dobishmërisë së tanishme në krahasim me dobishmërinë e ardhshme. Bashkimi i të dhënave heterogjene bëhet e mundur nga përdorimi i normës së skontos, që


154

mund të ndryshojë nga ajo financiare kur tregu i kapitalit është jo perfekt. Norma sociale e skontos kërkon të demonstrojë se si kostot dhe përfitimet e ardhshme duhet të vlerësohen në raport me ato të tanishmet.

Norma e skontos dhe projektet ambientalë

Norma e skontos vepron kundër interesave të gjeneratave të ardhshme: - kur dëmi ambiental i shkaktuar nga një projekt verifikohet larg në kohë, skontoja e bën vlerën aktuale të këtij dëmi ndjeshëm më të vogël se sa vlera e tij efektive (shembulli i magazinimit të mbetjeve nukleare); - kur përfitimet e një projekti destinohen për individët që jetojnë ndërmjet 50 ose 100 vjet, skontoja pakëson vlerën e këtyre përfitimeve dhe e bën të vështirë justifikimin e projektit (për shembull ripyllëzimi); - kur vendimi për të nxjerrë një burim të caktuar ndikohet nga norma e skontos, sa më e madhe është norma e skontos, aq më i madh do të jetë niveli i nxjerrjes së burimit. Në Mbretërinë e Bashkuar Green book (HM Treasury, 1997, Appraisal and evaluation in central government, London) e konsideron koston oportune sociale të kapitalit si kosto të nevojshme për shmangien ndërmjet konsumit dhe prodhimeve private (crowding out1). Norma e preferencës kohore dhe norma e rentabilitetit privat janë fiksuar të dyja me 6%. Banka botërore dhe BERZH kanë adoptuar një normë = 10%. Norma e lartë mund të reflektojë një diskriminim të caktuar të projekteve. Në Itali r = 5%; në Spanjë 6% për transportet dhe 4% projektet në sektorin e burimeve ujore. Në Francë r = 8% në shprehje reale; USA r = 5% reale

Praktikat kryesore të përdorura mund të formulohen si më poshtë:

a) meqenëse projektet janë të zëvendësueshme, investimet publike margjinale do të duhet të kenë të njëjtin rentabilitet me ato private; b) shfrytëzimi i një formule të bazuar mbi normën e rritjes së ekonomisë për një periudhë afatgjatë: r = n*g + p, ku r = norma sociale e skontos së fondeve publike, g = norma e rritjes së shpenzimeve publike, n = elasticiteti i mirëqenies sociale për shpenzimet publike; p = norma teorike e preferencë kohore. Shembull: shpenzimi publik i destinuar për ndihmën e të varfërve rritet me një normë të konsumit mesatar për person për 2%; vlera e elasticitetit të mirëqenies sociale për këtë lloj shpenzimi përfshihet ndërmjet 1 dhe 2. Norma e preferencës kohore është = 1%, norma sociale e skontos reale përfshihet në një interval ndërmjet 3-5%. c) Konsiderohet një benchmark standard që reflekton një objektiv rritjeje reale. Për një periudhë norma reale e interesit dhe ajo e rritjes duhet të konvergojnë. Cilën norma skontoje duhet të shfrytëzojë sektori publik? Nëse tregjet do të funksiononin në mënyrë korrekte norma e interesit të tregut do të reflektonte koston oportune të burimeve të shfrytëzuara. Në fakt tregjet janë me plot me mos perfeksione prandaj duhet të llogaritet një çmim “hije”, një normë sociale skontoje, e cila duhet të reflektojë: - normën e preferencës së konsumatorëve për kohë të ndryshme, - koston oportune të kapitalit. Kostoja oportune e kapitalit mund të matet nga norma me të cilën individët janë të disponueshëm në realitet për të këmbyer konsumin e tanishëm me atë të ardhshëm, për shembull nga norma e kreditimit ose e debitimit pas taksimit (në varësi nëse individët janë kreditorë ose debitorë). Fakti që në realitet normat e kreditimit dhe norma e debitimit janë të ndryshme e bën të vështirë përcaktimin e një norme skontoje. Është sugjeruar mundësia për të përllogaritur normën me të cilën shoqëria është e dispnonueshme për zëvendësuar 1 Ulja e nivelit të investimeve private si efekt i rritjes së shpenzimeve publike.


155

mesatarisht konsumin e tanishëm me atë të ardhshëm që i përkasin mesatares së normave të rentabilitetit të instrumenteve të ndryshme të grumbullimit për kursime.

Norma e rentabilitetit margjinal të kapitalit privat

Problemi konsiston në shpërndarjen optimale ndërmjet investitorit publik dhe privat të burimeve fikse që u përkasin investimeve. Kushti i eficiencës për arritjen e shpërndarjes më optimale është që investimet publike dhe investimet private të kenë të njëjtën përfitueshmëri. Për të arritur këtë kusht është e nevojshme që vlerësimi ex ante i oportunitetit të investimeve publike të realizohet sipas kritereve të njëjta ekonomike që drejtojnë investimet private. Teoria ekonomike demonstron që investitori privat investon deri në momentin kur rentabiliteti i investimeve para tatimit të jetë i barabartë me normën e interesit para tatimit mbi borxhin (për të financuar investimin). Shprehur në një mënyrë tjetër, meqenëse norma e rentabilitetit të investimeve para tatimit mat rentabilitetin (produktivitetin) margjinal të kapitalit privat, e njëjtë norma paraqet edhe kostot oportune të shfrytëzimit të këtij kapitali për investimet publike. Për këtë një nga praktikat e ndjekura është shfrytëzimi i të dhënave agregat të kontabilitetit kombëtar për llogaritjen dhe shfrytëzimin si rentabilitet të kapitalit lidhjen ndërmjet stock-ut të kapitalit agregat dhe fitimeve para tatimit që shoqërojnë këtë agregat. Për shkak të vështirësisë së përcaktimit të normës sociale të skontos agjencitë qeveritare normalisht këshillojnë përdorimin e normave të paracaktuara të skontos.

5.5.3. Analiza e ndjeshmërisë

Për të mbajtur parasysh pasigurinë mbi rezultatet e analizës është e nevojshme të procedohet me një analizë të ndjeshmërisë ose të të reaguarit. Ekzistojnë burime të shumta pasigurie mbi rezultatet e analizës, në mënyrë të veçantë: - të dhënat e nevojshme mund të mos jenë të disponueshme; - të dhënat janë të disponueshme, por vlerësimet nuk janë të besueshme. - të dhënat janë kontradiktore në këndvështrimin e vlerës. Analiza e ndjeshmërisë kalon nëpër tri faza: - identifikimi i parametrave të pasigurt për të cilët kryhet analiza; - duhet të specifikohen marzhet e tolerancës (range e variabilitetit) dhe vlerat prag të faktorëve të identifikuar si të pasigurt, - llogaritja e konfiguracioneve të rezultateve duke shfrytëzuar vlerësimet më konservative ose më pak konservative të parametrave të zgjedhur me bazë të analizës. Analiza konsiston në studimin e variabilitetit të rezultatit në krahasim me vlerësimin më të madh të kryer më parë. Procedura për studimin e rezultatit parashikon që: - nëse është proceduar dhe bazuar mbi analizën e ndjeshmërisë, domethënë mbi impaktin që ndryshimet e supozuara të variableve që gjenerojnë kosto dhe përfitime demonstrojnë se kanë mbi treguesit financiarë dhe ekonomikë. - kryhet studimi i shpërndarjes së mundshme të variableve të seleksionuar dhe llogaritja e vlerës së pritshme të treguesve të përformancës së projektit.

Shembull

Ndërtimi i një dige. Supozojmë se kostot të kenë probabilitet prej 0,5 për t’u verifikuar dhe kanë dy dimensione: 100 dhe 500. Përftimet kanë dy dimensione 200 dhe 1000 me probabilitet respektivisht prej 0,30 dhe 0,70. Vlera e pritshme (VA) e dy mundësive të kostove dhe të përfitimeve është si vijon: VA kosto = 0,5 x 100 + 0,5 x 500 = 300, VA përfitime = 0,3 x 200 + 0,7 x 1000 = 760 Teoria e dobishmërisë së pritshme ofron një instrument zgjidhjeje.


156

KAPITULLI 6

Vlerësimi ekonomiko-financiar i projekteve të infrastrukturës ujore. Rast studimor: infrastruktura ujore në Bashkinë e Kamzës.

Studimi mbështetet në konsideratat e mëposhtme:

6.A. Ujësjellësi, të përgjithshme

Me termin ujësjellës tregohet bashkësia e veprave të nevojshme për të bërë të disponueshëm në një zonë të caktuar ujë me sasinë dhe cilësinë e nevojshme për të plotësuar kërkesat për një përdorim të caktuar. Ujësjellësit mund të klasifikohen në bazë të tipit të përdorimit: - Civil për ujë të pijshëm: ujë i destinuar kryesisht për përdorim familjar dhe kreativ (shatërvanë, pishina etj.) - Civil për ujë jo të pijshëm: ujë i destinuar për ujitje kopshtesh ose bahçesh, larje rrugësh dhe kanalesh, impiante ngrohjeje dhe kondicionimi etj. - Industrial: ujë i destinuar për procese prodhuese, impiante ftohjeje (centrale termoelektrike, impiante industriale etj.) prodhim energjie etj. - Për ujitje: ujë i destinuar për përdorim bujqësor, zooteknik dhe higjenik. Në vendet në zhvillim konsumi i ujit ndahet përafërsisht në përqindjet e mëposhtme:

65% përdorim për ujitje, 20-25% përdorim industrial, 10-15% përdorim civil.

6.B. Analiza paraprake

Veprat që përbëjnë një ujësjellës janë të tipit furnizimi, transporti, grumbullimi, shpërndarje dhe trajtimi (nëse është e nevojshme).Skemat që rezultojnë nga bashkimi i këtyre veprave mund të jenë të ndryshme, në varësi të kushteve tipike të çdo rasti, si dispozicioni dhe tipologjia e burimeve të furnizimit, karakteristikat e relievit të territorit, lloji i përdoruesve etj. Pjesët e ndryshme të një ujësjellësi ndikojnë reciprokisht. Prandaj projektimi duhet të fillojë me një studim fillestar nga i cili rrjedhin zgjedhjet e mundshme alternative, për t’i krahasuar me qëllim individualizimin e alternativës teknikisht dhe ekonomikisht më të përshtatshme. Hapi i parë është analiza e nevojave ujore që ujësjellësi duhet të plotësojë dhe dinamika e konsumeve nga e ana e përdoruesve të shërbyer. Kjo analizë mundëson të përcaktojë sasinë e ujit që është e nevojshme të rrjedhë, të transportohet dhe t’u shpërndahet përdoruesve dhe variacionet kohore të konsumit që mund të parashikohet. Në ujësjellësit civilë, kjo analizë është e përqendruar në përcaktimin e furnizimit me ujë për çdo individ që synon t’u garantojë përdoruesve dhe si rrjedhojë, në lidhje me vlerësimin e popullsisë për t’i shërbyer, vëllimi total i ujit për t’u shpërndarë.

6.C. Ujësjellësit civilë - nevojat

Përdorimi Konsumi

(litra/person për ditë) %

WC 83 28.4 Rrobalarëse 67.6 32.1 Dush 55.4 18.8 Rubinet 46.7 16 Humbje 29.9 10.2


157

Vaskë 5.4 1.9 Pjatalarës 4.9 1.6 Ujë total për përdorim të brendshëm 292.9 100

Për nevoja të tjera mund të konsiderohen vlerat e mëposhtme orientuese:

- Spitale 200-1800 litra/ditë për çdo shtrat - Shkolla 20-100 litra/ditë për nxënës - Reparte ushtarake 160 litra/ditë për person - Zyra 40-30 litra/ditë për person - Hotele 120-250 litra/ditë për vend fjetjeje - Restorante 10-20 litra/ditë për pjatë - Bar 20-50 litra/ditë për m2.

Burimi: AWWA WaterWiser, “Household and use of water without and with conservation”, 1997, Residential Water Use Summary - Typical single family home.

Nevojat hidrike të një qendre të banuar

Nevojat hidrike të një qendre të banuar varen nga përdoruesit e shërbyer nga ujësjellësi civil. Përdoruesit mund të dallohen në grupet e mëposhtme: - përdoruesit e banesave private: përdoruesit shtëpiakë të ujit (kuzhina, pastrim personal, larja e rrobave, pastrimi i shtëpisë etj.) dhe përdorime të tjera, si ujitja e pemëve zbukuruese dhe të kopshteve private, larje automjetesh, larje lokalesh dhe hapësira të përbashkëta, pishina private ose të përbashkëta etj.). - përdorues të ndërtesave publike dhe të instituteve publike kolektive: shkolla, spitale, azile, banka, klinika, kazerma, burgje, institute religjioze, zyra publike dhe private etj. - përdorues për shërbime të ndryshme publike: larje rrugësh, larje kanalesh, shërbimi kundërzjarrit, impiante hekurudhash, impiante portale, mallrash, impiante sportive, thertoresh, ujitje kopshtesh publike, shatërvanë publikë, shërbime higjienike publike etj. - përdorues tregtarë dhe turistikë: hotele, pensione, kampingje, restorante, bar, vetëshërbime, dyqane, qendra tregtare etj. - përdoruesit e artizanatit dhe të industrisë: industritë e vogla dhe veprimtaritë e artizanatit që bëjnë pjesë në territorin urban të shërbyer nga ujësjellësi civil (lavanderitë, ofiçinat mekanike, larjet e makinave, stacionet e shërbimit, industritë e vogla ushqimore, laboratorët e ndryshëm etj.) me konsum si për përdorim shtëpiak të personelit ashtu edhe proceset e përpunimit, ftohjes etj. Nevojat hidrike të përdoruesve të ndryshëm varen nga faktorë të ndryshëm, për shembull: - nga numri i popullsisë, - pozicioni gjeografik dhe rëndësia e qendrës qytetare në krahasim me qendrat ngjitur dhe të afërta, - zakonet dhe doket e popullsisë, - veprimtaria zotëruese, - niveli i mirëqenies (social dhe ekonomik) i popullsisë, - kostoja e ujit të pijshëm, - tipi i ndërtesës, - klima, - disponibiliteti i ujit, - eficienca e rrjetit, - presioni i rrjetit, - prezenca e matësve.


158

6.D. Popullsia, kategoritë dhe ligjet e rritjes

Kategoritë

- Popullsia rezidente. - Popullsia e ndryshueshme (jo e qëndrueshme). Mund të jetë ditore (për shembull punëtorët ose studentë) ose stinore (tipike për shembull janë qendrat universitare që akomodojnë studentë, të cilët jo domosdoshmërisht ndryshojnë rezidencën e tyre). - Popullsia turistike. Duhet të vlerësohet numri i turistëve që kërkojnë shërbim në të njëjtën periudhë (edhe pse natyrisht turizmi ndodh me një këmbim personi) Për secilën prej këtyre kategorive të popullsisë duhet analizuar modaliteti i rritjes në të shkuarën, dhe në bazë të kësaj synohet formulimi i ligjit të rritjes dhe si rrjedhojë popullsia e ardhshme. Në fund, duhet marrë në konsideratë edhe fenomenet migratore.

Ligjet e rritjes

- Hipoteza: që popullsia në të shkuarën të ketë ndjekur një ecuri interpolare - Të dhënat: sencuset e popullsisë të përditësuara çdo 10 vjet. - Ligji i rritjes: zgjidhet ai që më mirë interpreton sjelljet e të shkuarës. - Parashikimi i popullsisë së ardhshme, me ligjin e rritjes së përzgjedhur, duke esktrapoluar në kohë modalitet e rritjes së popullsisë së regjistruar në të kaluarën.

- Ligji aritmetik i rritjes

n0n KPP +=

Pn = popullsia në vitin n K (pjerrësia) dhe P0 (e ndërprerë, që përputhet jo domosdoshmërisht me popullsinë sipas censusit në vitin n = 0) një parametër për t’u vlerësuar nëpërmjet regresionit linear ndërmjet çifteve n, Pn të vëzhguar në të shkuarën.

- Ligji i rritjes sipas interesit të përbërë

n0n )1(PP τ+=

Pn = popullsia në vitin n P0 = popullsia e fundit sipas censusit τ = norma e rritjes vjetore Norma τ mund të vlerësohet duke paraqitur anasjellas ligjin e interesit të përbërë:

1P

1Pτ

in

1

i

ii −

+=

Pi, Pi + 1 çifte censusesh të njëpasnjëshme përcaktohet r distancë të ni vitesh.

P0

Pn

e ta

shm

ja

e ardhmja

40 vjet

n

e shkuara


159

Duke analizuar në grafik vlerat τi e nxjerra përcaktohet τ duke supozuar një vlerë mesatare konstante, ose një varësi nga koha.

6.1. Opsionet e zhvillimit të projektit

6.1.1. Përmbledhje e opsioneve të zhvillimit të projektit të shkarkimit të ujërave të zeza dhe impiantit të pastrimit të Kamzës

Kostot e vlerësuara për tre opsionet e zhvillimit të kanalizimeve të ujërave të zeza përmblidhen në tabelën e mëposhtme. Kostot përfshijnë një total prej 20% fond rezervë për punimet civile, projektin dhe supervizionimin, por përjashtojnë TVSh.

Tabela 1.1: Përmbledhje e kostove të vlerësuara për opsionet e zhvillimit të projektit të shkarkimit të ujërave të zeza dhe impiantit të pastrimit

Faza 1 Shuma pa TVSh Kolektori kryesor 1 - Faza 1 Impianti i Pastrimit të ujërave të Zeza

€ lekë

Kolektori kryesor 2,905,000 392,175,000 Stacioni i pompimit dhe tubacioni i dërgimit 487,000 65,745,000 Faza 1: Impianti i pastrimit 8,434,000 1.138,590,000 Totali për Fazën 1 të Projektit 11,826,000 1,596,510,000

Faza 2 Shuma pa TVSh Si “Faza 1” + Kolektorët Kryesorë 2 dhe 3 dhe pjesë të sistemit sekondarë në Zonën 1 dhe 2

€ lekë

Kolektorët kryesorë dhe sistemi sekondar 8,104,000 1,094,040,000 Stacioni i pompimit dhe tubacioni i dërgimit 487,000 65,745,000 Faza 1: Impianti i pastrimit 8,434,000 1,138,590,000 Totali për Fazën 2 të Projektit 17,025,000 2,298,375,000 Faza 3 Shuma pa TVSh I gjithë sistemi i kolektorëve kryesorë dhe sekondarë - Faza 2 e Impiantit të pastrimit

€ Lekë

Kolektorët kryesorë dhe sekondarë 17,359,000 2,343,465,000 Stacioni i Pompimit dhe tubacioni i dërgimit 487,000 65,745,000 Faza 2: Impianti i pastrimit 12,727,000 1,718145,000 Totali për Fazën 3 të Projektit 30,573,000 4,127,355,000

Kostot e përgjithshme të opsioneve të zhvillimit të ujësjellësit dhe të shkarkimit të ujërave të

Pn

40 vjet

n

e shkuara e ardhmja

e ta

shm

ja


160

zeza përmblidhen në tabelën që vijon. Tabela 1.2: Kostot e përgjithshme për opsionet e zhvillimit të ujësjellësit, shkarkimit të ujërave të zeza dhe impiantit të pastrimit.

Projekti: Faza 1 Pa TVSh Me TVSh

€ lekë € Lekë Komponenti i ujësjellësit 10,694,000 1,443,690,000 12,833,000 1,732,428,000 Komponenti i kanalizimeve 11,826,000 1,596,510,000 14,191,000 1,915,812,000 Totali për Fazën 1 22,520,000 3,040,200,000 27,024,000 3,648,240,000 Projekti: Faza 2 Komponenti i ujësjellësit 16,227,000 2,190,645,000 19,472,000 2,628,774,000 Komponenti i kanalizimeve 17,025,000 2,298,375,000 20,430,000 2,758,050,000 Totali për Fazën 2 33,352,000 4,489,020,000 40,022,000 5,386,824,000 Programi i plotë: Faza 3 Komponenti i ujësjellësit 18,425,000 2,487,375,000 22,110,000 2,984,850,000 Komponenti i kanalizimeve 30,573,000 4,127,355,000 36,688,000 4,952,826,000 Totali për programin e plotë 48,998,000 6,614,730,000 58,798,000 7,937,676,000

6.2. Vlerësimi financiar

6.2.1. Hyrje

Një panoramë reale financiare për Bashkinë e Kamzës do të bëhej duke ndjekur një opsion zhvillimi të projektit që të përputhet me të disponuarit e burimeve financiare për të ndërmarrë investimet. Një parakusht për këtë do të ishte për Ndërmarrjen e ujësjellësit dhe kanalizimeve të Kamzës për të ndërmarrë veprime mbështetëse për të siguruar një nivel të dëshiruar të shërbimeve të furnizimit me ujë dhe kanalizimeve për një periudhë afatgjatë dhe të ndihmojë Bashkinë për të shlyer detyrimet e borxhit për projektin nga burimet e veta gjeneruese. Kjo ngre tri çështje: - Niveli optimal i borxhit për financim që Bashkia mund të marrë. - Kontributi i kërkuar nga donatorët e tjerë për të financuar kostot e investimit që përfshin Bashkinë, Qeverinë Qendrore dhe donatorët e huaj. - Kushtet themelore të funksionimit për Ndërmarrjen e ujësjellës-kanalizimeve bazuar në qëllimin e mbulimit të kostos si dhe për kontribuar në shërbimet e detyrimit të borxhit. Ekzistojnë kritere themelore që janë përdorur për të përcaktuar qëndrueshmërinë financiare dhe të përzgjedhjes së opsioneve të propozuara të zhvillimit të projektit. Situata financiare e Ndërmarrjes së ujësjellësit dhe kanalizimeve të Kamzës është shumë e dobët. Ajo mbulon vetëm 39% të kostove të shërbimit të furnizimit me ujë dhe kanalizimeve në tre vitet e fundit. Kjo përqindje zvogëlohet në 35%, nëse merret në konsideratë edhe amortizimi. Një kontribut prej rreth 20% të kostove të shërbimit është siguruar nga Drejtoria e Përgjithshme e ujësjellës-kanalizimeve. Bashkia ka financuar pjesën e mbetur prej 41% të kostos së funksionimit dhe ka financuar investimet kapitale. Në tre vitet e fundit mbledhja e detyrimeve cash ka qenë përkatësisht 63%, 86% dhe 96%, që reflekton një performancë të përmirësuar. Megjithatë vlera e arkëtuar është ekuivalente me 6 muaj të ardhura. Një shkallë e konsiderueshme investimesh për furnizimin me ujë dhe kanalizime është ndërmarrë në vitet e fundit të financuara nga Bashkia. Tarifat aktuale të cilat janë rritur në Janar 2010, kanë mbetur të pandryshuara për katër vitet e mëparshme. Këto, në mënyrë të konsiderueshme, janë akoma më të ulëta se niveli i


161

nevojshëm për t’i mundësuar ndërmarrjes mbulimin e kostove të funksionimit dhe gjeneruar të ardhura shtesë për investime urgjente për zëvendësimin e rrjetit të vjetër dhe jo eficient. Kështu që nevojitet një përmirësim i konsiderueshëm në fushën e operimit dhe është e nevojshme për ndërmarrjen për të siguruar një nivel të kënaqshëm të furnizimit me ujë, dhe për të mbështetur investimet në realizimin e një burimi të ri furnizimi, për të zgjeruar sistemin e shpërndarjes dhe për të siguruar infrastrukturën bazë të shkarkimit të ujërave të zeza.

6.2.2. Fokusi i analizës financiare të projektit

Analiza financiare shqyrton: - Kostot kapitale të investimeve të opsionit të propozuar të realizimit të projektit të furnizimit me ujë dhe burimet potenciale të financimit. - Supozimet e bëra për projektimin e kostove të funksionimit në të ardhmen të Ndërmarrjes së ujësjellësit. - Ndikimin e kostove të zhvillimit dhe qëllimin e aplikimit të tarifave të mbulimit të kostove. - Përballimin nga konsumatorët familjarë të rritjes së tarifave. - Kapacitetin financiar të Bashkisë të marrjes së huasë për financimin e investimeve në infrastrukturën e ujit të pijshëm dhe kanalizimeve të ujërave të zeza. Rezultatet e vlerësimit financiar paraqiten në Shtojcën A, e cila jep projektimet për të ardhurat vjetore, bilancin dhe lëvizjet e parasë cash për një periudhë 15 vjeçare. Projektimet financiare shfrytëzojnë një model financiar dhe parashikimet makro-ekonomike të FMN (Fondi Monetar Ndërkombëtar) për ekonominë shqiptare. Rezultatet financiare të funksionimit të ndërmarrjes për vitet 2007-2009 janë përdorur si bazë për zbatimin e modelit financiar për tre vitet e fundit. Projektimet për 15 vitet e ardhshme, për periudhën 2015-2024, bazohen në vlerësimin e zhvillimeve të mëparshme në shërbimet e ujit dhe kanalizimeve dhe ndryshimet e tendencës së kostove të funksionimit dhe eficiencave.

6.2.3. Parametrat makro-ekonomikë themelorë që merren në konsideratë

Parametrat themelorë makro-ekonomikë të përdorur në modelin financiar përmblidhen në tabelën e mëposhtme. Tabela 2.1: Parametrat themelorë makro-ekonomikë të konsideruar në modelin financiar

Parametri Vlera e marrë në modelin financiar

GDP reale Është parashikuar një rritje reale e GDP prej 2.3% për vitin 2010 dhe 3.2% për 2011. Pritet të kthehet në gjendjen e qëndrueshme të rritjes prej 6% në vit nga 2012 dhe më pas deri në vitin 2025.

Inflacioni lokal Niveli i inflacionit është parashikuar të mbetet i qëndrueshëm, rreth 3% për të gjithë periudhën analizuar.

Pagat reale Rritja e pagës reale është projektuar të kapë rritjen e GDP nga 2012 e në vijim në nivelin 5% në vit për gjithë periudhën deri më 2025.

Inflacioni i huaj Është aplikuar një nivel inflacioni prej 1.5% në vit për gjithë periudhën pas 2012.

Kursi i këmbimit Si kurs këmbimi është konsideruar 1 Euro = 135 lekë dhe është parashikuar të mbetet i stabilizuar për tre vitet e ardhshme ose një zhvlerësim gradual për një periudhë më të gjatë.


162

6.3. Kostot kapitale dhe mënyra e financimit

6.3.1. Kostot kapitale

Për sa u përket shpenzimeve kapitale, programi i investimit të projektit prioritar planifikohet të zhvillohet ndërmjet viteve 2012 dhe 2014. Kostot e programit, duke përfshirë punimet fizike dhe rezervat, TVSh dhe taksat tregohen në tabelën 2.2 (në lekë dhe euro). Tabela 2.2: Shpërndarja e kostove të projektit prioritar për furnizimin me ujë

Projekti prioritar Kostoja totale 2012 2013 2014 Lekë 1,077,380,000 400,894,980 825,841,980 850,617,239 Euro 15,388,000 2,969,586 6,117,348 6,300,868

6.3.2. Financimi i projektit prioritar

Projekti prioritar i identifikuar nga analiza teknike e projektit të plotë të ujësjellësit dhe kanalizimeve të Kamzës përfshin përmirësimet në lidhje me mungesën kronike të furnizimit me ujë nëpërmjet sigurimit të një burimi të ri furnizimi, tubacioni transmetimi, impiant pastrimi, rezervuarë shërbimi, zgjerim i rrjetit shpërndarës të ujësjellësit dhe instalimit të matësve të ujit. Për përmirësimin e shërbimit të kanalizimeve të ujërave të zeza programohet që Bashkia do të zgjerojë gradualisht kolektorët ekzistues, linjat primare dhe sekondare të mbledhjes së ujërave të zeza, për të mbuluar zonat më të dendura të Kamzës me burimet e veta. Për një periudhë afatgjatë Bashkia ka planifikuar aplikimin për asistencë nga institucionet donatore ndërkombëtare për zhvillimin e impiantit të trajtimit të ujërave të zeza. Vlerësimi bazohet në faktin që kredia financiare prej 6.5 milionë Euro për projektin e propozuar do të sigurohet nëpërmjet një huaje nga KfW si pjesë e programit të saj në Shqipëri për “Infrastruktura Bashkiake II”. Kjo hua do të mbështetet me një grant prej 5.5 milionë nga Delegacioni Europian në Shqipëri si pjesë e programit “Instrumentit për Para-hyrje (IPA)”. Diferenca prej 22% e kostove kapitale të investimeve, përfshirë TVSh, do të jetë kontribut i mbështetësve lokalë për të treguar interesin e tyre për projektin. Një përshkrim i shkurtër i burimeve potenciale të financimit jepet më poshtë.

- Financimi me kredi

Është parashikuar që institucioni i financimit të kredisë do të ishte KfW. Për programin prioritar të investimit është konsideruar që kredia e financimit prej 6.5 milionë Euro do të sigurohet për Bashkinë, e cila do t’ia huazonte Ndërmarrjes së ujësjellësit. Atëherë detyrimet e kredisë duhet të mbulohen nëpërmjet tarifave të konsumatorëve të ujit të pijshëm dhe kanalizimeve. Termat dhe kushtet në të cilat kredia do të sigurohet do të varet nga shume faktorë dhe nuk do të njihen për një kohë derisa negociatat e kredisë të jenë përfunduar. Për qëllime të analizës, konsideratat e mëposhtme janë në përputhje me termat aktuale të financimit nga KfW: Shuma e kredisë 877.5 milionë Lekë (6.5 milionë Euro). Interesi i kredisë 2.5% në vit. Tarifa e menaxhimit 1.0% e shumës së kredisë do të paguhet me nënshkrimin e

saj. Tarifa e angazhimit 0.25% në vit për shumën e pashlyer. Periudha e kthimit të kredisë 14 vjet. Kthimi i principalit do të aplikohet me bazë një linje të drejtë. Prandaj kostoja më e lartë e shërbimit të kredisë do të jetë në fazën fillestare të periudhës së kthimit të saj. Detyrimet


163

vjetore të kredisë do të jenë 12.8 milionë lekë në 2012, duke arritur maksimumin në 95.1 milionë lekë në vitin 2015 me fillimin e kthimit të kredisë dhe më vonë gradualisht zvogëlohet në 74.9 milionë lekë në vitin e fundit të kthimit, 2026. Kostoja totale e shërbimit të kredisë është 1,060.7 milionë për një periudhë 15 vjeçare. Maksimumi i detyrimeve të shërbimit të kredisë në vitin 2015 është brenda kufijve të lejuar prej 20% të të ardhurave vjetore të Bashkisë.

- Kontributi i kapitalit

Gjithashtu përfituesit duhet të sigurojnë rreth 22% të kostos së investimeve prej 457 milionë lekë (3.4 milionë Euro) si financim kapitali, i cili mbulon kryesisht kostot e TVSh plus një kontribut të vogël. Burimet potenciale sigurohen nga Bashkia e Kamzës dhe Qeveria qendrore. Negociatat për të siguruar këtë mbështetje do të duhet të mbahen. Megjithatë, sikundër projekti synon përmirësimin e mirëqenies social-ekonomike të një komuniteti me të ardhura të ulëta, Qeveria mund të konsiderojë heqjen e detyrimeve të TVSh.

- Financimi i grantit

Gjithashtu projekti i propozuar është i pranueshëm për financim me grant nëpërmjet Bashkimit Europian nëpërmjet programit IPA. Tashmë një “marrëveshje kontributi” prej 5.5 milionë euro është firmosur nga Delegacioni i Bashkimit Europian (BE) në Shqipëri për të mbështetur projektin e propozuar. Kontributi nga Delegacioni i BE ka ndihmuar shumë për të lehtësuar barrën e financimit, e cila do të ishte një nga kufizimet kryesore për përfundimin me sukses të zbatimit të projektit të propozuar. Tabela 2.3 Përmbledhje e strukturës së financimit

(000/lekë) Përdorimi i fondeve lekë % Burimi i fondeve lekë % Shpenzimet kapitale 12,823 83.3 Kredi e KfW 6,500 42.2 TVSh 2,565 16.7 Granti nga Delegacioni i BE 5.500 35.8 Kontributi i përfituesve 3,388 22.0 Kosto totale e projektit 15,388 100 Financimi total 15,388 100

Plani i financimit për Programin Prioritar të Investimit tregohet më poshtë. Tabela 2.4: Kostot kapitale dhe plani i financimit për Programin Prioritar të Investimit (000/Euro):

Përdorimi i fondeve Total 2011 2012 2013 2014 Shpenzimet kapitale Ndërtimi 12,823 2,475 5,098 5,250 TVSh dhe taksa 2,565 495 1,020 1,050 Total (000/Euro) 15,388 2,970 6,118 6,300 Financuar nga: Kredi e KfW 6,500 1,255 2,584 2,661 Grant i Delegacionit të BE 5,500 1,062 2,187 2,252 Kontributi i përfituesit 2,970 654 1,347 1,387 Total (000/Euro) 15,388 2,970 6,118 6,300

6.4. Projektimi i kostove të funksionimit në të ardhmen

6.4.1. Bazat për projektimin e kostove të funksionimit

Kostot direkte totale të funksionimit të Ndërmarrjes së ujësjellësit ishin 56.4 milionë lekë në 2009. Kostot e funksionimit për furnizimin me ujë ishin 46.9 milionë lekë ndërsa për


164

kanalizimet e ujërave të zeza ishin 9.5 milionë lekë. Kostot totale të funksionimit u rriten në mënyrë të konsiderueshme nga 38.1 milionë lekë në vitin 2007, në 56.4 milionë lekë në vitin 2009, si rezultat i rritjes së përgjithshme të kostove të zërave kryesorë të tilla si pagat, energjia, materialet, kostot e riparimit dhe mirëmbajtjes dhe kostot e tjera direkte të funksionimit. Në projektimin e kostove të funksionimit për të ardhmen, vëmendje e veçantë u është kushtuar: - Kostos së energjisë, e cila përbënte rreth 19% të kostove totale të funksionimit në vitin 2009, do të rritet në mënyrë të ndjeshme në të ardhmen si rezultat i planifikimit për të ndërtuar një impiant të ri pastrimi dhe zgjerimit të rrjetit shpërndarës të furnizimit me ujë. Gjithashtu është parashikuar që kostoja e energjisë do të rritet në terma reale me 0,5 lekë/kwh, ndërsa në vit, në terma afatgjatë, së bashku me rritjen e nivelit të inflacionit lokal, prej 3% në vit për të kapur rritjet reale në çmimin global të energjisë. Konsumi i energjisë është projektuar të ndryshojë në raport me volumin e ujit të prodhuar. - Pagat e stafit, së bashku me taksat sociale dhe kontributet, aktualisht llogariten 58% të kostove direkte të funksionimit. Ndërmarrja e ujësjellësit ka një plan të përcaktuar për të zvogëluar numrin e fuqisë punëtore nëpërmjet racionalizimit dhe automatizimit të aktiviteteve të funksionimit. Megjithatë, me zhvillimin e infrastrukturës së re kjo do të jetë e vështirë. Për më tepër, rritjet reale të pagave të stafit janë projektuar në rreth 5% në vit në përputhje me projektimet e FMN së bashku me rregullimet për shkak të inflacionit lokal. - Zërat e tjerë të kostove të funksionimit janë projektuar të ndryshojnë në përputhje me prodhimin e ujit. Gjithashtu këto lidhen me projektimet e shkallës së inflacionit lokal. - Amortizimi për asetet e reja dhe ekzistuese janë aplikuar sipas standardit shqiptar dhe atij ndërkombëtar të kontabilitetit.

6.4.2. Përmbledhje e projektimit të kostove të funksionimit për shërbimet e ujit të pijshëm dhe kanalizimeve

Kostot totale vjetore të funksionimit për shërbimet e furnizimit me ujë dhe kanalizimeve janë projektuar të rriten në mënyrë të shkallëzuar nga 56.4 milionë lekë në vitin 2009 në 265.6 milionë lekë në vitin 2025, duke marrë në konsideratë rritjet reale të kostove dhe inflacionin lokal. Në terma reale kostot e funksionimit janë projektuar të rriten nga 56.4 milionë në 178.8 milionë lekë në vitin 2025. Kostoja direkte e funksionimit për njësi të ujit të furnizuar rritet nga 49 lekë/m3 në 2009 në 74 lekë/m3 në terma nominale në 2025. Duhet të theksojmë se projektimi i kostove të funksionimit kryesisht është për furnizimin me ujë pasi, projekti i propozuar nuk përfshin zhvillimin e infrastrukturës së ujërave të zeza. Pavarësisht kësaj, janë projektuar rritje të kostove aktuale të shërbimeve të ujërave të zeza.

6.5. Implikimi i tarifave

6.5.1. Politika për mbulimin e kostove dhe strategjia e tarifimit

Synimi i projektit është që konsumatorët duhet të mbulojnë kostot e shërbimit dhe të kredisë të vënë në dispozicion për projektin prioritar. Mbulimi i plotë i kostove do të thotë mbulimi i kostove të funksionimit, kostove të nevojshme për amortizimin dhe mirëmbajtjen si dhe kthimin e kredisë që bëri të mundur financimin e projektit.

6.5.2. Projektimi i nivelit të tarifave

Tarifat ekzistuese për ujin për të gjithë konsumatorët familjarë, përfshirë ato pa matës, të cilat janë tarifuar me shumë fikse mujore janë llogaritur nga volumet e ujit të furnizuar prej rreth 32.5 lekë/m3 në 2009. Këto, në mënyrë të konsiderueshme, janë më të ulëta se kostot direkte të funksionimit për m3 të ujit të furnizuar prej 44.4 lekë/m3 në vitin 2009. Kanë qenë të tilla për Ndërmarrjen me qëllim mbulimin pjesërisht të kostove direkte të funksionimit për konsumatorët familjarë dhe tarifa dukshëm më të larta respektivisht prej 80 dhe 140 lekë/m3


165

për institucionet dhe njësitë tregtare dhe biznesin, për të subvencionuar pjesërisht konsumatorët familjarë dhe ndërmarrë riparime dhe mirëmbajtje të nevojshme të infrastrukturës ujore. E njëjta skemë është formuluar për ujërat e zeza. Tarifat ekzistuese për të gjithë konsumatorët bazohen në një tarifë fikse mujore prej 50 lekë/muaj e unifikuar për të gjithë familjarët, institucionet apo bizneset.

Figura 4.1: Përmbledhja e projektimeve për llogaritjen e kostove vjetore të funksionimit për ujin e pijshëm dhe ujërat e zeza në periudhën e marrë në konsideratë.

Nga prurjet e ujërave të zeza është llogaritur që, në fakt, konsumatorët janë tarifuar në masën 2.78 lekë/m3 për mbledhjen e ujërave të zeza. Për krahasim kostot direkte për ujërat e zeza për vitin 2009 ishin 18.5 lekë/m3. Kjo strukturë e tarifave nuk është përmirësuar as pas rritjes prej 40% të tarifave për konsumatorët tregtarë, ndërsa tarifat për konsumatorët me matës uji kanë mbetur të pandryshuara për katër vitet e fundit. Është e qartë se në kushtet e racionimit të ujit në një zonë të madhe dhe cilësisë së ulët të shërbimit të furnizimit me ujë do të jetë i vështirë justifikimi i rritjes së tarifave. Ndërmarrja e ujësjellës-kanalizimeve mund të sigurojë shërbime të qëndrueshme dhe të përballueshme të furnizimit me ujë dhe ujërave të zeza dhe të kryejë investimet e propozuara për projektin prioritar, nëse tarifat do të rriten gradualisht në terma reale dhe në linjë me shkallën e projektuar të inflacionit prej 3% në vit në terma afatgjatë. Kjo rritje e tarifave do të ishte e nevojshme për të siguruar një rritje graduale dhe të qëndrueshme të nivelit të funksionimit të ndërmarrjes së ujësjellësit dhe kanalizimeve krahasuar me praktikën e sotme të rritjes ad hoc periodikisht të tarifave. Me përmirësime thelbësore në furnizimin me ujë dhe përmirësim gradual në shërbimet e ujërave të zeza, rritja e propozuar e tarifave për konsumatorët familjarë duhet të jetë e qëndrueshme dhe e pranueshme për konsumatorët, siç tregohet më poshtë. Megjithatë, duhet të theksohet se ky nivel rritjeje do të mbulonte vetëm pjesërisht detyrimet nga shërbimet e kredisë që lindin nga zbatimi i programit të propozuar të investimeve. Për të arritur mbulim të plotë të kostove, tarifat për konsumatorët familjarë do të duhet të jenë rreth 50% më të larta gjatë gjithë periudhës, gjë që nuk do të ishte e arritshme apo e pranueshme nga autoritetet. Tarifat mesatare të kombinuara për ujin e pijshëm dhe ujërat e zeza programohen të rriten nga 35 lekë/m3 në vitin 2010 në 102 lekë/m3 në 2025. Këto rritje reflektojnë rritjet reale dhe nominale për shkallën e projektuar të inflacionit prej 3% në vit. Gjithashtu kjo rritje graduale do të ndihmojë për të siguruar shërbime të përballueshme nga familjarët për furnizimin me ujë dhe shkarkimin e ujërave të zeza.


166

Figura 5.1: Projektimi për rritjen e tarifave familjare për ujin dhe ujërat e zeza (lekë /m3)

Tabela 5.1: Niveli i projektuar i rritjes së tarifave për konsumatorët (lekë/m3)

Kategoria e konsumatorëve 2010 2015 2020 2025 Familjarë: Uji i pijshëm 32 58 70 82 Ujërat e zeza 3 9 17 20 I kombinuar 35 67 87 102 Institucione: Uji i pijshëm 80 111 131 152 Ujërat e zeza 3 9 17 20 I kombinuar 83 120 148 172 Biznese: Uji i pijshëm 140 162 187 217 Ujërat e zeza 3 9 17 20 I kombinuar 143 171 205 238

Gjithashtu tarifat për institucionet dhe bizneset janë projektuar të rriten në terma reale dhe në raport me shkallën e inflacionit prej 3% në vit për shërbimet e ujit të pijshëm dhe shpërndarjen e ujërave të zeza. Ndërkaq diferenca ndërmjet tarifave të konsumatorëve familjarë dhe atyre të institucioneve dhe bizneseve do të ruhet gjatë gjithë periudhës në analizë, do të ishte më e drejtë për të ngushtuar këtë diferencë në masë të konsiderueshme dhe rritjen e tarifave familjare me një diferencë më të madhe pa rritur barrën e konsumatorëve familjarë. Megjithatë, zakonisht ekziston një ndjeshmëri e konsiderueshme politike në lidhje me rritjen e tarifave familjare për t’i sjellë ato në përputhje me tarifat jo familjare. Numri i konsumatorëve për lidhjet e ujërave të zeza, brenda zonës me denduri të madhe, mbetet në masë të konsiderueshme i ulët në krahasim me atë të konsumatorëve të furnizimit me ujë përgjatë gjithë periudhës në konsideratë. Gjithashtu supozohet që shërbimi i ujërave të zeza do të kufizohet vetëm në grumbullimin për periudhën në analizë. Rritjet e projektuara të tarifave për konsumatorët familjarë janë relativisht të larta në periudhën e parë deri me 2015. Ky nivel rritjeje do të plotësonte kërkesat për kthimin pjesor të detyrimeve të shërbimit të kredisë dhe mbulimin e të gjitha kostove të funksionimit, por jo plotësisht amortizimin. Kur konsumatorëve t’u jetë siguruar shërbim i besueshëm dhe cilësor i furnizimit me ujë, ato do të jenë shumë më të ndërgjegjshëm për të paguar më tepër për ujin e pijshëm. Në fund, vendimi për rritjen e tarifave të ujit të pijshëm dhe se si ajo do të arrijë financimin e përmirësimit në shërbim i takon ta marrë Bashkisë së Kamzës. Ajo mund të vazhdojë të subvencionojë shërbimet e ujësjellësit dhe kanalizimeve në çdo nivel që e


167

dëshiron. Megjithatë, do të ishte një mundësi e mirë për Bashkinë për të rritur ndërgjegjshmërinë e konsumatorëve që ata duhet të paguajnë më shumë nëse kërkojnë një shërbim më të mirë të furnizimit me ujë dhe largimit të ujërave të zeza dhe për të krijuar një ndërmarrje që gradualisht të bëhet financiarisht e qëndrueshme në periudhën afatgjatë për ta siguruar këtë shërbim.

6.5.3. Krahasimi i niveleve të tarifave ekzistuese

Të gjitha Ndërmarrjet e licencuara të furnizimit me ujë mund të aplikojnë pranë Entit Rregullator të Ujit për rritjen vjetore të tarifave të ujit të pijshëm dhe ujërave të zeza bazuar në një metodikë të unifikuar. Megjithatë, në praktikë, pjesa më e madhe e kompanive, aplikojnë rrallë për rritje vjetore të tarifave dhe tarifat mbeten të pandryshuara deri në 4-5 vjet për pjesën më të madhe të ndërmarrjeve të ujësjellës-kanalizimeve. Në realitet, ndryshimet në tarifa reflektojnë prioritetet e Bashkive dhe përgjithësisht nuk aplikohen rritje vjetore. Përgjegjësia për të vendosur tarifat në Kamzë mbetet tek Këshilli i Bashkisë, e cila duhet të transferohet tek Enti rregullator i ujit duke ndjekur procedurat e duhura kur Ndërmarrja do të licencohet. Tarifa ekzistuese e ujit për konsumatorët familjarë në Kamëz, prej 24 lekë/m3, është ndërmjet më të ulëtave të Ndërmarrjeve të ujësjellësve në shkallë vendi, siç tregohet në tabelën 5.2. Kjo është pasqyrim shumë i mirë i politikave të tarifimit të bashkive të veçanta dhe në shumë shembuj tarifat vështirë se mbulojnë kostot e funksionimit të tyre. Në përgjithësi është e mundur, për sisteme më të mëdhenj me ekonomi më të mëdha të shkallës dhe kosto funksionimi më të ulëta për m3 të aplikohen tarifa të ulëta. Megjithatë, për sisteme të vogla si ai i Kamzës, tarifat ekzistuese mbulojnë rreth 40% të kostove direkte të funksionimit. Me përjashtim të Kavajës dhe Korçës, në të cilat funksionojnë impiantet e trajtimit të ujërave të zeza të ndërtuara në vitet e fundit, të gjithë bashkitë e tjera nuk kanë impiante pastrimi dhe në disa raste një sistem të kufizuar të ujërave të zeza, dhe si rrjedhim këto nuk tarifojnë për ujërat e zeza. Tarifat për konsumatorët jo familjarë janë 2-3 herë më të mëdha se tarifat familjare në shumicën e bashkive. Tabela 5.2: Krahasimi i nivelit të tarifave në 2009/2010 (lekë /m3)

Nr. Ndërmarrja ujësjellës kanalizime

Tarifat e ujit të pijshëm Tarifat e ujërave të zeza Familja-

re Institucio-

ne Biznese

Familjare

Institucio-ne

Biznese

1 Berat 28 80 95 6 10 12 2 Bilisht 32 75 90 3 Burrel 23 60 80 2 4 6 4 Delvinë 48 100 100 5 Durrës 38 70 80 8 11 11 6 Elbasan 38 115 130 8.3 25 30 7 Elbasan Fshat 30 52 60 8 Ersekë 32 60 80 6 6 8 9 Fier 38 70 90 7 12 14

10 Fushë Krujë 28 60 80 6 10 12 11 Gjirokastër 20.4 70 90 4 6 10 12 Gramsh 22.5 60 80 13 Has 25 60 80 14 Kamëz 24 80 140 2.8 2.8 2.8 15 Kavajë 35 68 90 12.5 14 16 16 Korçë 50 85 114 20 35 37 17 Krastë 30 80 100 7 10 15


168

18 Krujë 33 80 80 8 12 12 19 Kuçovë 35 80 95 6 10 12 20 Kukës 25 60 80 7 15 20 21 Kurbin 18 60 80 22 Lezhë 43 100 110 10 14 17 23 Librazhd 34 80 90 10 15 17 24 Lushnjë 42 90 100 10 14 17 25 Lushnjë Fshat 60 100 26 Mirditë 25 60 80 4 8 10 27 Përmet 32 80 100 28 Peshkopi 27 65 85 29 Pogradec 52 110 110 13 16 16 30 Poliçan 27 60 80 31 Pukë 25 60 80 5 8 10 32 Rrogozhinë 40 60 80 7 8 10 33 Rubik 30 70 100 7 10 15 34 Sarandë 40 82 105 10 13 17 35 Selenicë 17 60 80 36 Shkodër 30 80 80 10 13 13 37 Skrapar 20 60 80 38 Tepelenë 28 80 100 39 Tiranë 33 110 120 10 25 25 40 Tropojë 19 60 80 41 Ura Vajgurore 40 90 100 Mesatare 32.70 76.55 95.46 8.05 12.68 14.91

Burimi: ERRU (Enti Rregullator i Ujit)

6.6. Mundësia e përballimit të rritjes së projektuar të tarifave

6.6.1. Bazat për përcaktimin e mundësisë së përballimit

Mundësia e përballimit të nivelit potencial të tarifave është vlerësuar si përqindje e të ardhurave familjare. Institucionet ndërkombëtare financiare në përgjithësi rekomandojnë që kostot e përballueshme për shërbimet e furnizimit me ujë dhe shpërndarjes së ujërave të zeza nuk duhet të kalojnë 3-4% të të ardhurave familjare.

6.6.2. Të ardhurat familjare

Informacioni në lidhje me vlerësimet më të fundit të të ardhurave mujore familjare sipas komuniteteve të veçanta nuk është i disponueshëm. Burim i vetëm informacioni i besueshëm është studimi për buxhetin familjar i realizuar nga Instituti i Statistikës në 2006-2007. Rezultatet janë përmbledhur në tabelën 6.1 që vijon.

Tabela 6.1: Të ardhurat për familje

Rrethi Të ardhurat totale mujore (lekë ) Berat 30,991 Dibër 26,979 Durrës 39,001 Elbasan 24,906 Gjirokastër 45,805 Korçë 33,471 Kukës 23,148 Lezhë 24,614


169

Shkodër 31,775 Tiranë 56,434 Vlorë 46,165 Fier 34,804 Lushnjë 26,896 Mesatarja 38,141

Burimi: Studimi i buxhetit për familje, 2006-2007

Në bazë të pozicionit gjeografik Kamza mund të konsiderohet një qytet “satelit” i Tiranës. Një numër i konsiderueshëm i banorëve të Kamzës punojnë në Tiranë dhe rrjedhimisht pritet që familjet të kenë të ardhura në nivel të ngjashëm me ato të Tiranës. Me qëllim që të azhurnohen të ardhurat për familje nga vlerat e 2007, ato indeksohen me rritjen reale të ekonomisë kombëtare, siç është vlerësuar nga FMN ndërmjet viteve 2008 dhe 2010. Kjo jep një vlerë për të ardhurat mesatare mujore prej rreth 64,000 lekë në 2010. Alternativa tjetër do të ishte duke e lidhur atë me rritjen reale të pagave në këtë periudhë, e cila sjell për të ardhurat mujore mesatare vlerën rreth 73,000 lekë. Megjithatë, ky nivel i të ardhurave mesatare mujore për Kamzën do të ishte pak i ekzagjeruar duke konsideruar standardin e pjesës më të madhe të banesave dhe indikatorëve të tjerë të të ardhurave të Bashkisë. Kështu që një vlerë dukshëm më e ulët prej 44,000 lekë është përdorur për të ardhurat mesatare për familje e cila aktualisht është e barabartë me pagën mujore mesatare të teknikëve në sektorin publik. Është pranuar gjerësisht që madhësia aktuale e ekonomisë në një qytet çfarëdo në Shqipëri është dukshëm më e madhe se ajo që pasqyrohet në “aktivitetet e regjistruara”. Në praktikë, kur vlerësohet në lidhje me përcaktimin e mundësisë së përballimit të shërbimeve të ardhurat për familje duhet të përfshijnë edhe fitimet nga “ekonomia hije” ku njerëzit përfshihen në aktivitete ekonomike pa qenë të regjistruar zyrtarisht si të punësuar. Meqenëse ekzistojnë pasiguri të mëdha në lidhje me këta faktorë, nuk janë marrë parasysh në rritjen e të ardhurave për familje dhe është konsideruar që ekziston vetëm një i punësuar për familje dhe rrjedhimisht një pagë. Në të shumtën e vlerësimeve mundësia e përballimit nga ana e familjeve, një raport i rrogës mesatare të rrogëtarit për familje prej 1-1.5 është normale. Megjithatë, vlerësime më të kujdesshme kontribuojnë në saktësinë e analizës. Pagat mesatare mujore neto janë projektuar për t’u rritur nga 44,000 lekë/muaj në 2010 deri në 65,000 lekë në vitin 2015 dhe 142,000 lekë/muaj në 2025. Projektimet janë bazuar në parashikimet e FMN për rritjen reale të pagës mesatare prej 5% në vit në të gjithë periudhën në konsideratë. Projektimi i të ardhurave mesatare është e njëjtë me atë të projektimit të rritjes së pagës mesatare, si rezultat i supozimit të një rrogëtari në familje (shih figurën 6.1).

6.6.3. Mundësia e përballimit të shërbimeve të ujësjellësit dhe ujërave të zeza

Me rritjet reale të tarifave të shërbimit për ujin e pijshëm dhe ujërave të zeza, lidhur edhe me inflacionin, është vërtetuar që kostot e tyre mbeten brenda kufijve ndërkombëtarë të njohur të mundësisë së përballimit prej më pak se 2% të të ardhurave për familje, të cilat nuk do të jenë barrë edhe për familjet me të ardhura të ulëta. Evidencat tregojnë gjithashtu që familjet me të ardhura të pakta do të tentojnë të ulin konsumin e tyre mesatar dhe të menaxhojnë kërkesat e tyre në mënyrë efektive për të përballuar vështirësitë e pagesës. Për një periudhë afatgjatë, supozohet që konsumi aktual prej 132 litra do të zvogëlohet gradualisht në përgjigje të rritjes së kostos së furnizimit me ujë, menaxhim më i mirë i kërkesës dhe ndërgjegjshmëri më e lartë për të ruajtur burimet ujore. Megjithatë, parametrat e pranueshëm të mundësisë së përballimit nga konsumatorët gjerësisht janë rezultat i perspektivës së favorshme të rritjes në të ardhmen e ekonomisë kombëtare dhe e të ardhurave për familje.


170

Figura 6.1: Projektimi i pagës mesatare neto dhe i ardhurave për familje (lekë/muaj)

Tabela 6.2 përmbledh rezultatet e analizës së mundësisë së përballimit nga konsumatorët. Tabela 6.2: Mundësia e përballimit të shërbimeve të ujit të pijshëm dhe ujërave të zeza (% e të ardhurave mesatare për familje)

2010 2015 2020 2025 Të ardhurat mesatare për familje (lekë/muaj) 43,844 64,866 95,973 141,998 Konsumi për familje (m3/muaj) 17.7 17.3 16.9 16.7 Tarifa për ujin e pijshëm (lekë/m3) 32.5 57.86 70.43 81.65 Fatura për familje (lekë/muaj) 576 1,003 1,197 1,364 Kostoja e furnizimit me ujë 1.3% 1.5% 1.2% 1.0% Tarifa për ujërat e zeza (lekë/m3) 2.9 9.3 17.4 20.1 Fatura për familje (lekë/muaj) 51 161 296 337 Kostoja e ujërave të zeza 0.1% 0.2% 0.3% 0.2% Kostoja e shërbimit të kombinuar 1.4% 1.7% 1.5% 1.2%

6.7. Pozicioni financiar i ndërmarrjes së ujësjellës-kanalizimeve

6.7.1. Pamja e përgjithshme

Më poshtë evidentohet që nëse Bashkia aprovon rritjet reale të projektuara të nivelit të tarifave për ujin dhe ujërat e zeza, Ndërmarrja e ujësjellësit ka treguar që: 1. Gradualisht rrit të ardhurat. 2. Fillon të kontribuojë në detyrimet e shërbimeve të borxhit dhe ndihmon për të paguar kredinë. 3. Vazhdon të përballojë të gjitha kostot e funksionimit dhe fillon të mbulojë amortizimin në terma afatmesëm.

6.7.2. Përfitimi

Figura e mëposhtme tregon që të ardhurat nga sigurimet e shërbimeve të furnizimit me ujë dhe kanalizimeve janë të mjaftueshme që të ndihmojnë gradualisht ndërmarrjen për furnizimin me ujë dhe për të përballuar kostot e funksionimit dhe mbulimin e amortizimit.


171

Figura 7.1: Përfitimi i ndërmarrjes së ujësjellës-kanalizimeve (lekë)

6.7.3. Detyrimet për shërbimin e borxhit

Në bazë të tarifave të propozuara demonstrohet që janë realizuar të ardhura të mjaftueshme nga ndërmarrja ujësjellës-kanalizime për të përballuar pjesë të detyrimeve të shërbimeve të borxhit për financimin që sigurohet nga KfW. Detyrimet vjetore të shërbimit të borxhit janë 12.8 milionë lekë në 2012 dhe rriten në 17.8 milionë në 2014 dhe gjatë asaj periudhe Ndërmarrja nuk mund të kontribuojë në shërbimet e borxhit. Detyrimet e shërbimit të borxhit arrijnë kulmin në 95 milionë lekë në 2015, kohe në të cilën Ndërmarrja mund të kontribuojë me 1/3 e detyrimeve të shërbimit të borxhit dhe gradualisht të rrisë kontributin e saj në periudhën e mëvonshme deri në 90% në vitin e fundit të kthimit të kredisë, viti 2026 siç tregohet në rrjedhjen e parasë cash në figurën 7.1 si më poshtë: Figura 7.2: Raporti i mbulimit të shërbimeve të borxhit

Figura tregon që të ardhurat nga sigurimi i shërbimeve të furnizimit me ujë dhe kanalizimeve janë të mjaftueshme që të ndihmojnë gradualisht Ndërmarrjen për furnizimin me ujë dhe për të përballuar kostot e funksionimit dhe të mbulojë amortizimin.


172

6.7.4. Gjendja e rrjedhjes së parasë

Ndërmarrja e ujësjellësit është projektuar të jetë me gjendje pozitive në vitin 2015 kur fillon të kontribuojë në detyrimet e borxhit, por nuk do të jetë e lirë për të vepruar në shpenzimet e kapitalit për periudhën në konsideratë. Megjithatë, mjetet monetare të funksionimit do të jenë të mjaftueshme për të mundësuar përballimin e kostove të funksionimit në vitin 2015. Figura 7.3: Gjendja e rrjedhjes së parasë të ndërmarrjes

6.8. Vlerësimi ekonomik

Ky paragraf konsideron justifikimet ekonomike për ndërmarrjen e investimit në projektin prioritar. Programi i investimeve bazohet në fazën e parë të projektit për furnizimin me ujë dhe përmban një tubacion transmetimi, impiantin e ri të pastrimit të ujit, përmirësime dhe zgjerime të sistemit të shpërndarjes së ujit në Bathore dhe qendrën e Kamzës. Nuk parashikohen punime në kanalizimet e ujërave të zeza dhe, si rezultat, nuk përfshihen në këtë vlerësim. Projekti i furnizimit me ujë synon të sigurojë 24 orë ujë me cilësi të mirë për rreth 45% të popullsisë së bashkisë së Kamzës. Projekti do të zvogëlojë humbjet deri në një limit të caktuar dhe kjo është marrë parasysh në analizën ekonomike. Projekti i propozuar do të përqendrohet në shmangien e mungesave sipas situatës ekzistuese, të evidentuara si më poshtë: - Të sigurojë 24 orë ujë për konsumatorët ekzistues që aktualisht furnizohen me 4 orë në ditë. - Të sigurojë ujë për një popullsi shtesë prej 30,000 banorë (në 2015) në Bathore dhe qendrën e Kamzës. - Të heqë dyshimet mbi cilësinë e furnizimit ekzistues me ujë (sidomos nga puset e Valiasit). Pas implementimit të projektit përfitimet e mëposhtme do të arrihen: 1. 45% e banorëve të Kamzës do të kenë furnizim të vazhdueshëm dhe të sigurt me ujë. 2. Do të jetë ndërtuar infrastruktura bazë për zgjerimin e rrjetit të shpërndarës në zonat e tjera të Kamzës (kur fondet të jenë të disponueshme). 3. Zvogëlimi i rasteve të larta të Hepatitit A dhe çrregullimeve gastro-internare në Kamëz. 4. Rritje potencialeve të zhvillimit për shkak të sigurimit të një infrastrukture ujore të përshtatshme. Metoda për ndërmarrjen e analizës përshkruhet në paragrafin 8.1. Një përmbledhje e kostove të projektit jepet në paragrafin 8.2 dhe një përshkrim i vlerës monetare të përfitimeve


173

ekonomike të projektit jepet në paragrafin 8.3. Konkluzionet të vlerësimit janë prezantuar në paragrafin e mëposhtëm.

6.8.1. Metoda e vlerësimit ekonomik

6.8.1.1. Objektivat e vlerësimit

Qëllimi kryesor i vlerësimit ekonomik është të provuarit nëse kontributi i projektit të propozuar në përmirësimin e ardhshëm të mirëqenies sociale dhe ekonomike të komunitetit ka një vlerë më të madhe sesa kostot e burimeve të shkaktuara nga ekonomia kombëtare. Bazat për vendosjen e realizueshmërisë së projektit është krahasimi i skenarit “me projekt” kundrejt skenarit “pa projekt”. Opsioni “me projekt” është prezantuar nëpërmjet implementimit të programit të propozuar prioritet të investimit. Skenari “pa projekt” është marrë si vazhdim i situatës ekzistuese. Gjithashtu merren në konsiderate faktorët e tjerë si impaktet ambientale dhe sociale të projektit të propozuar në vlerësimin e realizueshmërisë. Megjithatë, shumë nga këto përfitime dhe kosto nuk mund të vlerësohen direkt të terma monetare.

6.8.1.2. Mundësitë e kostove të kapitalit

Projekti është thellësisht për qëllime social-ekonomike. Kështu kostot oportune të kapitalit të përdorur në analizë marrin një rëndësi të madhe për sigurimin e infrastrukturës sociale, kjo supozohet të merret 5%, e cila merr parasysh implikimet e mirëqenies social-ekonomike të investimit të propozuar për sigurimin e infrastrukturës social-ekonomike që në radhë të parë prodhon përfitime të shëndetit dhe mirëqenie shëndetësore. Kriteri i përdorur për të gjykuar realizueshmërinë ekonomike të projektit janë Vlera Neto Aktuale (NPV) me një normë zbritjeje prej 5% dhe Norma e Brendshme e Rikthimit.

6.8.1.3. Vlerësimi i çmimit ekonomik

Kapitali i projektit dhe kostot e funksionimit janë rezultat i përdorimit të çmimeve lokale dhe në mënyrë të veçantë jepet taksimi dhe fondet rezervë. Këta elemente transferimi, të cilët nuk prezantojnë kostot e burimeve tek ekonomia kombëtare, nuk merren në konsideratë në kostot ekonomike. Në funksion të qëllimit të konvertimit të çmimeve financiare në kostot e burimeve ekonomike është përdorur një faktor standard konvertimi prej 0.95, i cili gjerësisht i atribuohet faktorit të konvertimit të punës për të marrë në konsideratë papunësinë relativisht të lartë në Shqipëri.

6.8.2. Kostot e projektit të propozuar

6.8.2.1. Kostoja kapitale

Kostoja e fazës së parë e projektit të ujësjellësit është 10.7 milionë Euro për çmimet e 2010 duke përfshirë fondin rezervë, por përjashtuar TVSh dhe ndryshimet e çmimeve. Investimi i përgjithshëm do të përpjesëtohet nga 2012 deri me 2014. Zëvendësimi i pajisjeve mekanike-elektrike në impiantin e trajtimit të ujit të pijshëm në vitin 2019 me një kosto të parashikuar prej 1.6 milionë (çmimet e 2010).

6.8.2.2. Kostot e funksionimit

Ndërtimi i një impianti të ri pastrimi dhe zgjerimi i sistemit të shpërndarjes së ujit do të çojë në një rritje të kostove aktuale të funksionimit dhe mirëmbajtjes së sistemit të ujësjellësit. Kostot e funksionimit dhe mirëmbajtjes që i atribuohen projektit fillojnë me 0.015 milionë Euro në 2012 dhe rriten në 0.123 milionë Euro në 2014 kur është punësuar staf shtesë. Ato zvogëlohen lehtë në 2015 në 0.116 milionë Euro, kur impianti i pastrimit vihet në funksion të plotë dhe blerja e ujit nga Tirana ndërpritet, para se sa të rritet ngadalë në 0.137 milionë Euro në 2034 (çmimet e 2010).


174

6.8.3. Përfitimet e projektit

Në evidentimin e përfitimeve të projektit nga realizimi i projektit prioritar mund të përmenden impaktet e mëposhtme: - Kontributi i projektit në mirëqenien e përgjithshme të banorëve të Kamzës për shkak të sigurimit të një burimi të sigurt të ujit të pijshëm dhe përfitimet shoqëruese që do të gjenerojë. - Zvogëlimi i kostove të shëndetit për shkak të furnizimit me ujë të pastër. - Rritja e potencialit të zhvillimit për shkak të përmirësimit të infrastrukturës së furnizimit me ujë.

6.8.3.1. Përfitimet kryesore nga sigurimi i furnizimit të sigurt me ujë të pastër

Përfitimet e zbatimit të legjislacionit të BE për ambientin në vendet e fundit para hyrjes janë vlerësuar në emër të Komisionit Europian nga Ecotec (Përfitimet e përmbushjes me acquis-in ambiental për vendet kandidate, Raporti Final, ECOTEC Research and Consulting, Korrik 2001). Raporti konsideron që shumica e familjeve pritej të përfitonin nga përmirësimi i cilësisë nga uji i pijshëm dhe besimi në këtë cilësi. Përfitime të veçanta do të ketë për familjet që aktualisht nuk kishin furnizim me ujë dhe për ato që bëjnë lidhje të reja (rreth 80% e familjeve në Kamzë aktualisht janë të palidhura, shumë nga këto do të përfitojnë nga zgjerimi i sistemit shpërndarës i ujit). Përfitimet përfshijnë furnizim të pandërprerë me ujë, besimin në cilësinë e tij dhe përmirësime në shëndetin e banorëve si rezultat i zvogëlimit të ndotjeve. Për të përfunduar vlerësimin e përfitimeve nga uji i pijshëm përfshihet përdorimi i vlerësimit të gatishmërisë për të paguar për ujin e pastër të pijshëm. Kjo metodologji kërkon një vlerësim të numrit total të familjeve që përfitojnë nga implementimi i direktivës që ndikojnë në ujin e pijshëm, dhe në mënyrë të vazhdueshme t’i atribuohet një vlerë për këto përfitime. Në rastin e Kamzës është e qartë që përfitime do të ndodhin jo vetëm për ato me lidhje të reja, por edhe për ato të lidhura aktualisht, por të pakënaqura me shërbimin e derisotëm. Janë kryer një numër studimesh për gatishmërinë për të paguar që mbështetin kërkesën e të anketuarve për ujë të pastër apo më të pastër për pije dhe konsum në familje. Studimi i Ecotec vendosi një kufi të sipërm dhe të poshtëm të gatishmërisë për të paguar, por gjykoi që kufiri i sipërm mund të jetë më përfaqësues nga Përfitimet. Kufiri i sipërm i vlerësuar është mesatarja e mëposhtme e rezultateve të studimeve të kryera në ShBA, Jordani dhe Edwards (1993), Schultz dhe Lindsay (1990), Edwards (1988), Power (1991) dhe Mitchel dhe Carson (1986). Të pesë studimet matin gatishmërinë për të paguar dhe për të shmangur ndotjen dhe reflektojnë shqetësimin e familjeve për ujë të pijshëm të pastër. Është marrë një mesatare e këtyre studimeve, e cila ishte 650 Euro/familje/vit në çmimet e vitit 1999. PPB (GDP) për person në 1999 në ShBA ishte rreth 31,300 Euro dhe gatishmëria për të paguar për familje në vit ishte tek 2.1% i GDP për person. GDP për person në Shqipëri në 2009 është dhënë nga FMN prej 7,169 USD që është ekuivalent me rreth 5,000 euro për person. Duke u bazuar në supozimin që gatishmëria në Kamëz do të jetë me të njëjtën përqindje me GDP/person si në studimet e ShBA, atëherë vlera e 2009 për gatishmërinë për të paguar për Kamzën do të ishte 105 USD/familje/vit. Për këtë vlerësim vlera e vitit 2010 është marrë me rezerva si 100 Euro/familje/vit. Numri i familjeve që përfitojnë nga përmirësimi i sistemit të ujësjellësit si rezultat i zbatimit të projektit prioritar është programuar të rritet nga 6,025 në 2010 deri në 12,854 në 2015 dhe më tej të rritet në 17,862 në 2034.

6.8.3.2. Përfitimet e shëndetit

Gjithashtu duke marrë në konsideratë numrin e lartë të rasteve me Hepatit A dhe çrregullimet gastro-enteritic në Kamzë (2,094 raste të raportuara në 2009) do kishte përfitime të rëndësishme shëndetësore në popullsi nga furnizimi me ujë të pastër. Megjithatë, është e vështirë të vlerësohen nga pikëpamja monetare këto përfitime për shkak të vështirësisë për të


175

përcaktuar se sa nga këto raste i përkasin furnizimit të papërshtatshëm me ujë dhe gjithashtu mungesës së të dhënave të kostove të trajtimit mjekësor të këtyre sëmundjeve. Një vlerësim i nivelit të mundshëm të përfitimeve shëndetësore mund të bëhet duke supozuar që kostot ekuivalente me mesataren e pagës së dy ditëve në vit për çdo person që merr ujë më të pastër do të jetë i ruajtur për shkak të zvogëlimit të rasteve të sëmundjeve me shkak ujin. Paga mesatare aktuale për një ditë në Kamëz është afërsisht 24 Euro në ditë dhe numri i personave që merr ujë më të pastër do të jetë 51,400 në 2015 dhe rritet në 71,400 në 2034.

6.8.3.3. Rritja në potencialin e zhvillimit

Sigurimi i ujit të pijshëm të pastër dhe të sigurt është një element i rëndësishëm në strategjinë për të tërhequr zhvillimin, veçanërisht zhvillimet industriale dhe tregtare me cilësi të lartë. Nga tërheqja e këtyre zhvillimeve do të përfitojë direkt Bashkia e Kamzës dhe banorët e saj. Një metodë për vlerësimin e këtyre përfitimeve është supozimi që të disponuarit e ujit të pastër në opsionin e skenarit “me projekt” rrit vlerën e rentës ekonomike për tokën e zhvilluar krahasuar me atë “pa projekt”. Një rritje modeste në vlerën e rentës ekonomike për tokën prej 4 euro/m2 mund të merret për analizë dhe supozohet që toka për zhvillime do të jepet me qira (leasing) në një shkallë prej 5 ha/vit nga 2015 e në vijim. Konkluzione Përfitimet kryesore ekonomike që i atribuohen projekti janë: - Gatishmëria për të paguar për ujë më të pastër. Përfitime vjetore vlerësohen prej 0.995 milionë në 2013 duke u rritur në 1.786 milionë në 2034 duke përdorur metodën e përshkruar më sipër. - Përfitimet shëndetësore. Përfitime vjetore vlerësohen prej 2.468 milionë në 2015 duke u rritur në 3.429 milionë në 2034 duke përdorur metodën e përshkruar më sipër. - Rritje të potencialeve të zhvillimit. Përfitime vlerësohen sipas metodës së përshkruar më sipër në vlerën prej 0.200 milionë në vit.

6.8.3.4. Justifikimi i projektit

Përfitimet nga implementimi i projektit tejkalon dukshëm kostot dhe kështu siguron justifikimin ekonomik të kryerjes të tij. Faza e parë e programit të investimit do të sigurojë furnizim me ujë të pastër për afërsisht 45% të banorëve të Bashkisë së Kamzës. Projekti gjithashtu siguron përfitime të tjera lidhur me të si zvogëlimin e rrezikut të shëndetit dhe rritjen e potencialeve të zhvillimit. Në mungesë të projektit, kushtet e furnizimit me ujë në Kamëz nuk do të përmirësohen dhe me rritjen e popullsisë gjithmonë e më shumë njerëz do të përdorin sasi të pamjaftueshme dhe të pasigurt të ujit të pijshëm. Projekti, nëpërmjet llogaritjeve përkatëse, do të realizojë një Normë të Brendshme të Rikthimit (IRR) prej 34.5% (shih tabelën 8.1) dhe një shkallë të kostos së përfitimit prej 4.51. Duhet të theksojmë se ka edhe përfitime të tjera përveç atyre të vlerësuara dhe këto më tej justifikojnë projektin. IRR mbetet në 10% ose më shumë edhe nëse kemi një zvogëlim në përfitime ose më tepër se 200% rritje në kostot e investimit të kapitalit. Prandaj projekti është konsideruar të kënaqë kriterin e realizueshmërisë ekonomike në një shkallë të gjerë.


176

Bashkia Kamëz Projekti i Ujësjellësit dhe kanalizimeve

Balance sheet 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

-2 -1 0 1 2 3 4 5 6

Aktual Aktual Aktual projektuar projektuar projektuar projektuar projektuar projektuar

Fixed assets

Fixed assets ALL 206,368,319 230,846,123 381,986,586 373,610,206 365,233,826 747,929,705 1,535,340,269 2,326,685,970 2,267,414,433

Intangible Assets ALL 9,806,980 10,068,738 8,749,136 8,749,136 8,749,136 8,749,136 8,749,136 8,749,136 8,749,136

Other Non-Current Assets ALL 79,736,012 108,990,524 269,227,838 269,227,838 269,227,838 269,227,838 269,227,838 269,227,838 269,227,838

Total Non-Current Assets ALL 295,911,311 349,905,385 659,963,560 651,587,180 643,210,800 1,025,906,679 1,813,317,243 2,604,662,944 2,545,391,407

Current Assets

Inventories ALL 1,221,758 1,875,254 1,527,346 10,053,256 10,781,304 11,920,134 13,176,837 17,050,041 21,098,034

Receivables ALL 6,382,800 8,917,640 9,680,557 11,163,696 10,393,679 9,539,483 11,544,062 13,901,013 28,796,263

Short-term Investments ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Other Current Assets ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Cash ALL 0 0 0 -29,534,057 -46,621,110 -72,732,730 -94,289,525 -133,488,997 -197,170,881

Total Current Assets ALL 7,604,558 10,792,894 11,207,903 -8,317,105 -25,446,127 -51,273,113 -69,568,626 -102,537,943 -147,276,584

Current Liabilities

Payables ALL 7,282,080 13,744,240 6,998,544 10,053,254 10,781,304 11,920,134 13,176,837 17,050,041 21,098,034

Other current Liabilities ALL 1,121,039 1,358,124 1,285,564 1,285,564 1,285,564 1,285,564 1,285,564 1,285,564 1,285,564

Total Current Liabilities ALL 8,403,119 15,102,364 8,284,108 11,338,818 12,066,868 13,205,698 14,462,401 18,335,605 22,383,598

Net Current Assets ALL -798,561 -4,309,470 2,923,795 -19,655,926 -37,512,996 -64,478,811 -84,031,027 -120,873,548 -169,660,182

Liabilities

KfW Loan ALL 0 0 0 0 0 169,330,500 518,157,000 877,446,000 804,325,500

Long term Debt ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Tax liability ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Total Liabilities ALL 0 0 0 0 0 169,330,500 518,157,000 877,446,000 804,325,500

Total Assets less total Liabilities ALL 295,112,750 345,595,915 662,887,355 631,931,255 605,697,805 792,097,367 1,211,129,216 1,606,343,396 1,571,405,725

Capital and reserves

Shareholders capital ALL 180,568,808 167,852,296 285,432,351 285,432,351 285,432,351 285,432,351 285,432,351 285,432,351 285,432,351

APIC ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0


177

Grants and City Funding Received ALL 89,542,991 119,059,261 277,976,973 277,976,973 277,976,973 509,540,638 986,556,118 1,477,884,357 1,477,884,357

Retained Earnings ALL 25,000,952 58,684,357 99,478,031 68,521,931 42,288,481 -2,875,622 -60,859,253 -156,973,312 -191,910,983

Total Capital and reserves ALL 295,112,751 345,595,914 662,887,355 631,931,255 605,697,805 792,097,367 1,211,129,216 1,606,343,396 1,571,405,725

Check ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Difference ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0

2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025

Balance sheet 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

projektuar projektuar projektuar projektuar projektuar projektuar projektuar projektuar projektuar projektuar

Fixed assets

Fixed assets ALL 2,208,142,895 2,148,871,357 2,089,599,820 2,030,328,282 1,971,056,744 1,911,785,206 1,852,513,669 1,793,242,131 1,733,970,593 1,674,699,056

Intangible Assets ALL 8,749,136 8,749,136 8,749,136 8,749,136 8,749,136 8,749,136 8,749,136 8,749,136 8,749,136 8,749,136

Other Non-Current Assets ALL 269,227,838 269,227,838 269,227,838 269,227,838 269,227,838 269,227,838 269,227,838 269,227,838 269,227,838 269,227,838

Total Non-Current Assets ALL 2,486,119,869 2,426,848,331 2,367,576,794 2,308,305,256 2,249,033,718 2,189,762,180 2,130,490,643 2,071,219,105 2,011,947,567 1,952,676,030

Current Assets

Inventories ALL 23,033,173 25,114,971 27,488,292 29,598,280 31,859,212 34,306,143 36,906,111 39,689,063 42,666,749 45,851,663

Receivables ALL 33,376,825 35,656,696 38,091,129 40,692,939 43,476,410 45,915,459 48,357,430 50,886,875 53,504,048 56,208,994

Short-term Investments ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Other Current Assets ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Cash ALL -230,925,918 -256,857,287 -277,868,807 -293,319,539 -303,517,339 -311,531,464 -318,259,831 -324,232,332 -329,993,806 -336,154,312

Total Current Assets ALL -174,515,920 -196,085,620 -212,289,386 -223,028,320 -228,181,717 -231,309,862 -232,996,290 -233,656,394 -233,823,009 -234,093,655

Current Liabilities

Payables ALL 22,655,580 24,304,811 26,179,325 28,188,838 30,342,107 32,672,517 35,148,678 37,799,108 40,634,999 43,668,250

Other current Liabilities ALL 1,285,564 1,285,564 1,285,564 1,285,564 1,285,564 1,285,564 1,285,564 1,285,564 1,285,564 1,285,564

Total Current Liabilities ALL 23,941,144 25,590,375 27,464,889 29,474,402 31,627,671 33,958,081 36,434,242 39,084,672 41,920,563 44,953,814

Net Current Assets ALL -198,457,063 -221,675,995 -239,754,276 -252,502,722 -259,809,388 -265,267,943 -269,430,530 -272,741,065 -275,743,572 -279,047,470

Liabilities

KfW Loan ALL 731,205,000 658,084,500 584,964,000 511,843,500 438,723,000 365,602,500 292,482,000 219,361,500 146,241,000 73,120,500

Long term Debt ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Tax liability ALL 0 0 0 110,052 665,235 905,564 1,059,194 1,159,762 1,200,622 1,174,569


178

Total Liabilities ALL 731,205,000 658,084,500 584,964,000 511,953,552 439,388,235 366,508,064 293,541,194 220,521,262 147,441,622 74,295,069

Total Assets less total Liabilities ALL 1,556,457,806 1,547,087,836 1,542,858,518 1,543,848,983 1,549,836,095 1,557,986,173 1,567,518,919 1,577,956,778 1,588,762,374 1,599,333,491

Capital and reserves

Shareholders capital ALL 285,432,351 285,432,351 285,432,351 285,432,351 285,432,351 285,432,351 285,432,351 285,432,351 285,432,351 285,432,351

APIC ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Grants and City Funding Received ALL 1,477,884,357 1,477,884,357 1,477,884,357 1,477,884,357 1,477,884,357 1,477,884,357 1,477,884,357 1,477,884,357 1,477,884,357 1,477,884,357

Retained Earnings ALL -206,858,902 -216,228,872 -220,458,190 -219,467,725 -213,480,613 -205,330,535 -195,797,789 -185,359,930 -174,554,334 -163,983,217

Total Capital and reserves ALL 1,556,457,806 1,547,087,836 1,542,858,518 1,543,848,983 1,549,836,095 1,557,986,173 1,567,518,919 1,577,956,778 1,588,762,374 1,599,333,491

Check ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Difference ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0


179

Bashkia Kamzës

Projekti i Ujësjellësit dhe kanalizimeve

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Cashflow Statement -2 -1 0 1 2 3 4 5 6


Revenues

Ujë i pijshëm ALL 15,489,780 16,964,124 20,583,655 35,988,966 43,768,468 52,971,649 63,776,808 76,426,699 164,354,106

Ujërat e zeza ALL 760,200 1,225,200 1,438,200 1,729,043 3,082,392 5,060,208 6,449,569 8,137,799 10,823,163

Borxhet e këqija dhe ndryshimi në mbledhjet e tyre ALL 0 -2,534,840 -762,917 -1,483,139 763,856 332,687 -2,634,593 -3,115,250 -16,451,637

Mbledhjet e parasë nga konsumatoret ALL 16,249,980 15,654,484 21,258,938 36,234,870 47,614,716 58,364,544 67,591,784 81,449,248 158,725,632

Operating costs

Materials ALL 340,200 489,400 358,800 371,358 382,127 393,591 405,399 417,561 5,477,608

Electricity ALL 6,950,890 11,213,290 10,873,354 11,970,767 13,108,982 14,282,195 15,483,727 16,706,030 38,188,357

Social tax and contribution ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Wages & salaries ALL 21,248,813 23,568,362 33,028,870 36,235,973 39,151,157 42,341,977 45,792,848 65,668,362 71,020,333

Maintenance & repairs ALL 2,826,111 3,371,971 5,183,799 5,365,232 5,520,824 7,850,520 10,601,872 12,817,629 13,202,158

Support production units ALL 6,588,000 6,588,000 6,588,000 6,818,580 7,016,319 7,226,808 7,443,613 7,666,921 0

Other direct costs ALL 188,900 773,940 382,017 395,388 406,854 419,059 431,631 444,580 457,918

Decrease/increase in payables ALL 0 -5,808,664 6,397,788 5,471,198 0 0 0 0 0

Cash to suppliers ALL 38,142,914 40,196,299 62,812,628 66,628,496 65,586,263 72,514,150 80,159,090 103,721,083 128,346,374

Profit tax ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Other income and costs ALL 343,910 607,660 830,500 859,568 884,495 911,030 938,361 966,512 995,507

Operating cash ALL -21,549,024 -23,934,155 -40,723,190 -29,534,058 -17,087,052 -13,238,576 -11,628,945 -21,305,323 31,374,765

KfW/Grant/City investment programme ALL 89,542,991 29,516,270 158,917,712 0 0 400,894,165 825,841,980 850,617,239 0

Existing CAPEX program ALL 7,855,540 2,997,600 0 0 0 0 0 0 0

Investing cash flow ALL 97,398,531 32,513,870 158,917,712 0 0 400,894,165 825,841,980 850,617,239 0

Operations less investments ALL -118,947,555 -56,448,025 -199,640,902 -29,534,058 -17,087,052 -414,132,741 -837,470,925 -871,922,562 31,374,765

Loan drawdown ALL 0 0 0 0 0 169,330,500 348,826,500 359,289,000 0

Grant and City Funding drawdown ALL 89,542,991 29,516,270 158,917,712 0 0 231,563,665 477,015,480 491,328,239 0

Cash available for Debt service ALL -29,404,564 -26,931,755 -40,723,190 -29,534,058 -17,087,052 -13,238,576 -11,628,945 -21,305,323 31,374,765


180

EBRD Debt Service 0.0% 303.0%

KfW loan repayment ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 73,120,500

KfW loan interest ALL 0 0 0 0 0 2,116,631 8,593,594 17,445,038 21,936,150

KfW loan financial fees ALL 0 0 0 0 0 10,756,412 1,334,256 449,111 0

Cash after Debt service ALL -29,404,564 -26,931,755 -40,723,190 -29,534,058 -17,087,052 -26,111,619 -21,556,795 -39,199,472 -63,681,885

Discretionary Capex

Discretionary Capex ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Cash after Discretionary Capex ALL -29,404,564 -26,931,755 -40,723,190 -29,534,058 -17,087,052 -26,111,619 -21,556,795 -39,199,472 -63,681,885

Cash Brought Forward ALL 0 0 0 0 -29,534,057 -46,621,110 -72,732,730 -94,289,525 -133,488,997

Cash Carried Forward ALL 0 0 0 -29,534,057 -46,621,110 -72,732,730 -94,289,525 -133,488,997 -197,170,881

Debt Service Cover Ratio

Cash available for debt service ALL -29,404,564 -26,931,755 -40,723,190 -29,534,057 -17,087,053 -13,238,577 -11,628,945 -21,305,323 31,374,766

Debt Service ALL 0 0 0 0 0 12,873,043 9,927,849 17,894,149 95,056,650

DSCR - N/A N/A N/A N/A N/A -1.03 -1.17 -1.19 0.33


181

2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025

Cashflow Statement 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16


Revenues

Ujë i pijshëm ALL 181,869,142 192,407,610 203,384,721 214,806,501 226,678,167 239,576,532 252,506,807 265,910,503 279,789,617 294,145,025

Ujërat e zeza ALL 21,173,213 24,503,954 28,336,313 32,742,214 37,803,325 39,742,508 41,667,561 43,651,321 45,693,345 47,793,022

Borxhet e këqija dhe ndryshimi në mbledhjet e tyre ALL -6,395,090 -4,211,608 -4,491,390 -4,792,725 -5,117,905 -4,893,708 -5,016,027 -5,226,567 -5,441,007 -5,659,100

Mbledhjet e parasë nga konsumatoret ALL 196,647,265 212,699,956 227,229,644 242,755,990 259,363,587 274,425,332 289,158,341 304,335,257 320,041,955 336,278,947

Operating costs

Materials ALL 5,778,471 6,091,098 6,415,620 6,752,144 7,100,758 7,461,519 7,834,460 8,219,587 8,616,872 9,026,260

Electricity ALL 41,164,604 44,202,813 48,076,756 52,195,130 56,565,769 61,342,671 66,281,826 71,499,414 77,001,583 82,793,782

Social tax and contribution ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Wages & salaries ALL 76,808,490 83,068,382 89,838,455 97,160,289 105,078,853 113,642,780 122,904,666 132,921,396 143,754,490 155,470,481

Maintenance & repairs ALL 13,598,222 14,006,169 14,426,354 14,859,145 15,304,919 15,764,066 16,236,988 16,724,098 17,225,821 17,742,596

Support production units ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Other direct costs ALL 471,655 485,805 500,379 515,390 530,852 546,778 563,181 580,076 597,479 615,403

Decrease/increase in payables ALL 377,593 432,567 498,806 100,476 107,663 116,521 123,808 132,522 141,795 151,663

Cash to suppliers ALL 138,199,035 148,286,834 159,756,370 171,582,574 184,688,814 198,874,335 213,944,929 230,077,093 247,338,040 265,800,185

Profit tax ALL 0 0 0 0 -110,052 -665,235 -905,564 -1,059,194 -1,159,762 -1,200,622

Other income and costs ALL 1,025,372 1,056,133 1,087,817 1,120,452 1,154,065 1,188,687 1,224,348 1,261,078 1,298,911 1,337,878

Operating cash ALL 59,473,602 65,469,255 68,561,091 72,293,868 75,718,786 76,074,449 75,532,196 74,460,048 72,843,064 70,616,018

KfW/Grant/City investment programme ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Existing CAPEX program ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Investing cash flow ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Operations less investments ALL 59,473,602 65,469,255 68,561,091 72,293,868 75,718,786 76,074,449 75,532,196 74,460,048 72,843,064 70,616,018

Loan drawdown ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Grant and City Funding drawdown ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Cash available for Debt service ALL 59,473,602 65,469,255 68,561,091 72,293,868 75,718,786 76,074,449 75,532,196 74,460,048 72,843,064 70,616,018

EBRD Debt Service


182

KfW loan repayment ALL 73,120,500 73,120,500 73,120,500 73,120,500 73,120,500 73,120,500 73,120,500 73,120,500 73,120,500 73,120,500

KfW loan interest ALL 20,108,138 18,280,125 16,452,113 14,624,100 12,796,088 10,968,075 9,140,063 7,312,050 5,484,038 3,656,025

KfW loan financial fees ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Cash after Debt service ALL -33,755,036 -25,931,370 -21,011,522 -15,450,732 -10,197,802 -8,014,126 -6,728,367 -5,972,502 -5,761,474 -6,160,507

Discretionary Capex

Discretionary Capex ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Cash after Discretionary Capex ALL -33,755,036 -25,931,370 -21,011,522 -15,450,732 -10,197,802 -8,014,126 -6,728,367 -5,972,502 -5,761,474 -6,160,507

Cash Brought Forward ALL -197,170,881 -230,925,918 -256,857,287 -277,868,807 -293,319,539 -303,517,339 -311,531,464 -318,259,831 -324,232,332 -329,993,806

Cash Carried Forward ALL -230,925,918 -256,857,287 -277,868,807 -293,319,539 -303,517,339 -311,531,464 -318,259,831 -324,232,332 -329,993,806 -336,154,312

Debt Service Cover Ratio

Cash available for debt service ALL 59,473,601 65,469,256 68,561,093 72,293,868 75,718,787 76,074,450 75,532,196 74,460,049 72,843,063 70,616,019

Debt Service ALL 93,228,638 91,400,625 89,572,613 87,744,600 85,916,588 84,088,575 82,260,563 80,432,550 76,604,538 76,776,525

DSCR - 0.64 0.72 0.77 0.82 0.88 0.90 0.92 0.93 0.93 0.92


183

Bashkia Kamëz Projekti i Ujësjellësit dhe kanalizimeve

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Profit & Loss Statement -2 -1 0 1 2 3 4 5 6


Revenues

Ujë i pijshëm ALL 15,489,780 16,964,124 20,583,655 35,988,966 43,768,468 52,971,649 63,776,808 76,426,699 164,354,106

Ujërat e zeza ALL 760,200 1,225,200 1,438,200 1,729,043 3,082,392 5,060,208 6,449,569 8,137,799 10,823,163

Total revenues ALL 16,249,980 18,189,324 22,021,855 37,718,009 46,850,860 58,031,857 70,226,377 84,564,498 175,177,269

Bad debt costs

Bad debt cost ALL 0 0 0 0 6,162 521,508 630,014 758,299 1,556,387

Revenues after bad debt cost ALL 16,249,980 18,189,324 22,021,855 37,718,009 46,844,698 57,510,349 69,596,363 83,806,199 173,620,882

Operating costs

Electricity ALL 6,950,890 11,213,290 10,873,354 11,970,767 13,108,982 14,282,195 15,483,727 16,706,030 38,188,357

Material ALL 340,200 489,400 358,800 371,358 382,127 393,591 405,399 417,561 5,477,608

Wages & salaries ALL 21,248,813 23,568,362 33,028,870 36,235,973 39,151,157 42,341,977 45,792,848 65,668,362 71,020,333

Social tax and contribution ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Maintenance & repairs ALL 2,826,111 3,371,971 5,183,799 5,365,232 5,520,824 7,850,520 10,601,872 12,817,629 13,202,158

Support production units ALL 6,588,000 6,588,000 6,588,000 6,818,580 7,016,319 7,226,808 7,443,613 7,666,921 0

Other direct costs ALL 188,900 773,940 382,017 395,388 406,854 419,059 431,631 444,580 457,918

Total operating costs ALL 38,142,914 46,004,963 56,414,840 61,157,298 65,586,263 72,514,150 80,159,090 103,721,083 128,346,374

EBITDA ALL -21,892,934 -27,815,639 -34,392,985 -23,439,288 -18,741,565 -15,003,802 -10,562,727 -19,914,884 45,274,509

Depreciation ALL 3,451,938 6,476,067 7,777,249 8,376,380 8,376,380 18,198,287 38,431,415 59,271,538 59,271,538

EBIT ALL -25,344,872 -34,291,706 -42,170,234 -31,815,668 -27,117,945 -33,202,089 -48,994,142 -79,186,422 -13,997,029

Other income ALL 1,586,210 2,802,700 3,830,500 3,964,568 4,079,540 4,201,926 4,327,984 4,457,823 4,591,558

Other cost ALL 1,242,300 2,195,040 3,000,000 3,105,000 3,195,045 3,290,896 3,389,623 3,491,312 3,596,051

Financial costs

KfW loan interest ALL 0 0 0 0 0 2,116,631 8,593,594 17,445,038 21,936,150

KfW loan financial fees ALL 0 0 0 0 0 10,756,412 1,334,256 449,111 0

Profit before profit tax ALL -25,000,962 -33,684,045 -41,339,734 -30,956,100 -26,233,450 -45,164,102 -57,983,631 -96,114,058 -34,937,672


184

Profit tax ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Profit after profit tax ALL -25,000,962 -33,684,045 -41,339,734 -30,956,100 -26,233,450 -45,164,102 -57,983,631 -96,114,058 -34,937,672

PROFIT TAX

Start balance ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Profit tax for the year ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Profit tax paid ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Profit tax payable ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0

2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025

Profit & Loss Statement 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16


Revenues

Ujë i pijshëm ALL 181,869,142 192,407,610 203,384,721 214,806,501 226,678,167 239,576,532 252,506,807 265,910,503 279,789,617 294,145,025

Ujërat e zeza ALL 21,173,213 24,503,954 28,336,313 32,742,214 37,803,325 39,742,508 41,667,561 43,651,321 45,693,345 47,793,022

Total revenues ALL 203,042,355 216,911,564 231,721,034 247,548,715 264,481,492 279,319,040 294,174,368 309,561,824 325,482,962 341,938,047

Bad debt costs

Bad debt cost ALL 1,814,528 1,931,738 2,056,956 2,190,914 2,334,434 2,454,659 2,574,055 2,697,122 2,823,834 2,954,155

Revenues after bad debt cost ALL 201,227,827 214,979,826 229,664,078 245,357,801 262,147,058 276,864,381 291,600,313 306,864,702 322,659,128 338,983,892

Operating costs

Electricity ALL 41,164,604 44,202,813 48,076,756 52,195,130 56,565,769 61,342,671 66,281,826 71,499,414 77,001,583 82,793,782

Material ALL 5,778,471 6,091,098 6,415,620 6,752,144 7,100,758 7,461,519 7,834,460 8,219,587 8,616,872 9,026,260

Wages & salaries ALL 76,808,490 83,068,382 89,838,455 97,160,289 105,078,853 113,642,780 122,904,666 132,921,396 143,754,490 155,470,481

Social tax and contribution ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Maintenance & repairs ALL 13,598,222 14,006,169 14,426,354 14,859,145 15,304,919 15,764,066 16,236,988 16,724,098 17,225,821 17,742,596

Support production units ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Other direct costs ALL 471,655 485,805 500,379 515,390 530,852 546,778 563,181 580,076 597,479 615,403

Total operating costs ALL 137,821,442 147,854,267 159,257,564 171,482,098 184,581,151 198,757,814 213,821,121 229,944,571 247,196,245 265,648,522

EBITDA ALL 63,406,384 67,125,560 70,406,515 73,875,702 77,565,907 78,106,568 77,779,192 76,920,131 75,462,883 73,335,371

Depreciation ALL 59,271,538 59,271,538 59,271,538 59,271,538 59,271,538 59,271,538 59,271,538 59,271,538 59,271,538 59,271,538


185

EBIT ALL 4,134,846 7,854,022 11,134,977 14,604,164 18,294,369 18,835,030 18,507,654 17,648,593 16,191,345 14,063,833

Other income ALL 4,729,305 4,871,184 5,017,320 5,167,839 5,322,874 5,482,561 5,647,037 5,816,449 5,990,942 6,170,670

Other cost ALL 3,703,933 3,815,051 3,929,502 4,047,387 4,168,809 4,293,873 4,422,690 4,555,370 4,692,031 4,832,792

Financial costs

KfW loan interest ALL 20,108,138 18,280,125 16,452,113 14,624,100 12,796,088 10,968,075 9,140,063 7,312,050 5,484,038 3,656,025

KfW loan financial fees ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Profit before profit tax ALL -14,947,919 -9,369,970 -4,229,318 1,100,516 6,652,347 9,055,642 10,591,939 11,597,621 12,006,218 11,745,686

Profit tax ALL 0 0 0 110,052 665,235 905,564 1,059,194 1,159,762 1,200,622 1,174,569

Profit after profit tax ALL -14,947,919 -9,369,970 -4,229,318 990,464 5,987,112 8,150,078 9,532,745 10,437,859 10,805,596 10,571,117

PROFIT TAX

Start balance ALL 0 0 0 0 110,052 665,235 905,564 1,059,194 1,159,762 1,200,622

Profit tax for the year ALL 0 0 0 110,052 665,235 905,564 1,059,194 1,159,762 1,200,622 1,174,569

Profit tax paid ALL 0 0 0 0 110,052 665,235 905,564 1,059,194 1,159,762 1,200,622

Profit tax payable ALL 0 0 0 110,052 665,235 905,564 1,059,194 1,159,762 1,200,622 1,174,569


186

KAPITULLI 7

Konkluzione dhe rekomandime

Konkluzionet kryesore

7.1. Bazat e vlerësimit të investimeve

Një investim mund ta përkufizojmë, në mënyrë sintetike, si një “këmbim të sigurisë me pasigurinë” ku siguria shprehet nga shuma që investohet sot, ndërsa pasiguria shprehet nga shuma e të ardhurave vjetore të pritshme nga investimi. Ky këndvështrim vë në dukje një nga aspektet kryesore të investimeve që shprehet pikërisht nga “risku”. “Një investim është një projekt që, përballë një absorbimi të caktuar burimesh sot, krijon mundësinë e gjenerimit të përfitimeve në të ardhmen”.

Me vlerësimi ose analizë të investimeve do të kuptojmë: “Tërësinë e teknikave dhe instrumenteve që personat, ndërmarrjet apo institucionet publike përdorin për të vendosur nëse duhet kryer ose jo një investim që ka impakt për një periudhë afatgjatë”.

Të vlerësosh një investim do të thotë të përcaktosh dhe të vendosësh nëse dhe kur është e leverdishme, për subjektin iniciues, të investojë kapitalin e vet në një sipërmarrje të caktuar, me qëllim që të nxjerrë një përfitim, duke verifikuar që ky përfitim është i arritshëm, për qëndrueshmërinë e investimit.

Procesi i vlerësimit ka për qëllim të përcaktojë pasurinë e gjeneruar, ose të përcaktojë pasurinë e konsumuar, duke dhënë gjithashtu tregues në lidhje me leverdishmërinë e investimit të konsideruar në vetvete, ose të vënë në krahasim me investimet alternative, me qëllim të zgjedhjes së investimit që mundëson të gjenerojë nivelin më të madh të pasurisë

Vlerësimi mund të përkufizohet si një procedurë krahasimi ndërmjet të hyrave dhe daljeve monetare dhe/ose ekonomike si pasojë e realizimit të një investimi.

Nga përkufizimet rezulton që një investim karakterizohet nga prezenca e flukseve të arkës që kanë një manifestim kohor të ndryshëm. Dallimet ndërmjet investimeve nuk duhen kërkuar vetëm në diversitetin e qëllimeve të analizës, por kryesisht në mënyrat e vetë analizës dhe në saktësinë e modeleve matematikore si mbështetje e vendimmarrjeve. Në veçanti, vlerësimi i flukseve ekonomike dhe financiare të pranishme në një investim mund të paraqesë karakteristika shumë të ndryshme në varësi të llojit të investimit.

Objektivi i procesit të analizës është ai i vlerësimit, në shprehje matematikore, i treguesve që paraqesin leverdishmërinë ekonomike ose rentabilitetin e secilit projekt të investimeve, me qëllim të përcaktimit të një renditjeje të caktuar.

Procesi që çon një ndërmarrje në zgjedhjen e një ose më shumë projekteve investuese është mjaft kompleks, pasi nuk kufizohet vetëm në një fazë të analizës dhe të vendimmarrjes, por përfshin edhe fenomene të bashkëveprimit shoqëror dhe negocimit politik.

Metodat e vlerësimit të një projekt investimi rrjedhin nga një analizë si ekonomike, ashtu edhe financiare mbi efektet që realizimi i projektit mund të prodhojë: analiza ekonomike synon të individualizojë aftësinë e investimit për të prodhuar një përfitim, i cili shpërblen mjaftueshëm kapitalin e investuar; analiza financiare, kontrollon kryesisht aftësinë e rikuperimit të kapitalit që administrimi i investimit mund të garantojë, në mënyrë që të rikthejë likuiditetin e ngurtësuar në investim.

Metodat që nuk mbajnë parasysh vlerën aktuale: Pay back period (PBB): Kjo metodë përcakton periudhën e rikuperimit, domethënë kohën e nevojshme derisa shuma e të ardhurave neto të funksionimit të barazojë vlerën e kapitalit të investuar. Return on investment (ROI): Kjo metodë përcakton rentabilitetin e kapitalit të investuar duke iu referuar fitimeve ose kursimeve të


187

nxjerra, pa mbajtur parasysh amortizimet.

Metodat që mbajnë parasysh vlerën aktuale: metoda e “present value” përcakton vlerën aktuale të përfitimeve të ardhshme, mbi bazën e një norme interesi të paracaktuar. Është e qartë që, duke synuar përzgjedhjen ndërmjet investimeve alternative, do të preferohet investimi me marzhin e përfitimit më të madh.

Profitability index: metoda e treguesit të leverdishmërisë është në thelb identike me atë të mëparshmen, jo për faktin që kryen krahasime ndërmjet investimeve alternative në bazë të të ashtuquajturit treguesi në përqindje të leverdishmërisë: kjo e fundit është e barabartë me raportin ndërmjet vlerës aktuale të të ardhurave dhe vlerës së investimit.

Discounted cash flow: kjo metodë është në thelb një rast i veçantë i metodës së present value, pasi aplikohet kur dobishmëria margjinale (diferenca ndërmjet vlerës aktuale dhe kostos së investimit) të një investimi rezulton zero.

Metoda MAPI studion investimet e zëvendësimit, duke përdorur module (tabulate) të përgatitura duke u nisur nga supozime të veçanta.

Metodat të bazuara në kërkime operative: këto metoda shfrytëzojnë aftësinë moderne të përpunimit të të dhënave dhe fusin në problem një seri variablesh që lidhen me ecurinë e përgjithshme të ndërmarrjes: vendos një sistem të programimit linear, zgjidhja e të cilit tregon rrugën që duhet ndjekur. Përdoren teknika simulimi dhe metoda probabilistike të veçanta të kërkimit operativ.

7.1.2. Bazat e matematikës financiare dhe analiza e investimeve

Një transaksion financiar çfarëdo karakterizohet vetëm nga prania e flukseve financiare. Është sikur të ishte një transaksion ekonomik, por në të cilin, e mira e shkëmbyer nuk është me natyrë ekonomike, pasi bëhet fjalë për para.

Metoda e kapitalizimit korrespondon me mënyrën me të cilën llogaritet interesi mbi një detyrim. Ajo varet, në thelb, nga marrëveshja ndërmjet dy palëve të interesuara (kreditor dhe debitor).

Kapitalizimi i thjeshtë: në këtë rast, llogaritja e interesave bëhet gjithnjë duke iu referuar të njëjtit kapital fillestar.

Kapitalizimi i përbërë: në këtë rast, llogaritja është pak më e ndërlikuar në krahasim me metodën e parë, pasi veprohet në mënyrën që interesi për t’u paguar rritet, me rritjen e periudhës gjatë së cilës do të zgjasë kredimarrja, jo në funksion të kapitalit fillestar, por në funksion të shumës për t’u paguar herë pas here. Faktori i kapitalizimit mundëson të mësojmë, në rastin kur marrim një kredi dhe për të vlerësuar llojin e kapitalizimit të përshtatur, se cili do të jetë kapitali i maturuar nga ajo kredimarrje pas një periudhe të fiksuar kohe. Në të kundërt, lidhur me të njëjtin problem, faktori i aktualizimit mundëson të mësojmë se sa duhet të jetë kapitali fillestar për të mundësuar marrjen, pas një periudhe të fiksuar kohe, një shumë të dhënë totale.

Kapitalizimi i përshkallëzuar: Në këtë rast, norma e interesit dhe periudha e përdorimit të kapitalit u referohen njësive kohore të ndryshme

Parimi i preferencës për të tashmen: ky parim pohon se në një sistem ekonomik që nuk ka arritur as ngopjen e nevojave, as ezuarimin e mundësive teknologjike, një njësi monetare e disponueshme menjëherë është përgjithësisht më e preferueshme se sa e njëjta njësi monetare e disponueshme në një kohë të ardhme. Parimi tregon qartësisht që dy flukse arke neto mund të krahasohen vetëm nëse manifestohen në të njëjtin moment kohe. Kjo ndodh, pikërisht, pasi koha (lidhur me një normë interesi përgjithësisht jo zero) ka gjithnjë efekt mbi vlerën e parasë.

Kufizimet e normës së brendshme të rentabilitetit: nuk ka thjeshtë kuptim ekonomik dhe, kryesisht nuk paraqet rentabilitetin e përfituar nga investimi, domethënë nga shpenzimi fillestar (ky tregues do të paraqiste rentabilitetin e investimi vetëm nëse arkëtimet do të riinvestoheshin


188

me një rentabilitet të barabartë me IRR). Prandaj nuk është mundur, në rastet më të përgjithshme, të vendoset ndërmjet dy propozimeve të investimit se cili do të ishte më i leverdishme duke krahasuar vlerat përkatëse të IRR. IRR mund të mos jetë i vetëm. Në rastet më të përgjithshme nuk është e mundur të krahasohen vlerat e IRR-ve për të vendosur ndërmjet dy propozimeve investimesh se cili është më i leverdishëm.

Në përfundim, zgjedhja ndërmjet metodës së Vlerës aktuale neto (VAN) ose IRR është pasojë, në shumë raste, e preferencave personale të analistit. Por, në rastet kur norma e aktualizimit nuk është konstante gjatë periudhës së jetës së projektit, ose akoma struktura e flukseve të arkës nuk është të përcaktuar, rekomandohet të përdoret VAN.

7.1.3. Analiza kosto/përfitime, vlerësimi ekonomiko-financiar i investimeve

Edhe pse ekzistojnë instrumente të shumta teorike dhe metodologjike, analiza e kosto/përfitimeve vendoset ndërmjet instrumenteve që përqendrojnë vëmendjen mbi përmbajtjen teknike dhe sociale të shpenzimeve publike. Aktualisht, analiza kosto/përfitime është metodë e përdorur nga të gjitha organizmat ndërkombëtare të zhvillimit dhe të kreditit dhe, madje, edhe pse ka humbur, për fat, shumë nga iluzionet zotëruese të formulimit të saj origjinal, nuk mund të mënjanohet nga zëvendësime të pranueshme.

Është e qartë se vetëm projektet që paraqesin një normë rentabiliteti më të lartë se sa norma e interesit bankar (ose të çfarëdo norme tjetër të marrë si referim dhe përfaqësuese e një përdorimi alternativ të atij kapitali) do të merren në konsideratë.

Transferimi i kësaj metodologjie tek operatori publik formulohet sipas këtij koncepti: ndërmjet projekteve të ndryshme, duhet të pranohen ato projekte që paraqesin avantazhe (ose përfitime) shoqërore më të mëdha se sa kostot.

Monetarizimi i jetës humane është nga argumentet për të cilat analiza kosto/përfitime akuzohet për “ekonomikisht jomiqësor”, pandjeshmëri humane etj. Por argumenti është i pathemeltë,në çfarëdo rregulli sigurie, i drejtpërdrejtë apo i nënkuptuar, që u përket për shembull karakteristikave të aeroplanëve ose të mjeteve tokësore, ka një shprehje të vlerësimit ekonomik të jetës humane.

Shteti duhet të bëhet bartësi i paanshëm i interesave të gjeneratave të ardhshme, ashtu edhe i ato të gjeneratave të tanishme; nga këto konsiderata rrjedh një normë preference ndërkohore e barabartë me zero.

Në praktikë duhen të llogariten të dy treguesit (Vlera aktuale neto dhe Norma e brendshme e rentabilitetit) dhe përgjithësisht ata përputhen, pasi japin të dhëna të njëjta si për leverdishmërinë e projektit, ashtu dhe për prioritetin e tij raport me projektet e tjera të krahasueshme. Por, ndërsa, në lidhje me leverdishmërinë të dy kriteret duhet domosdoshmërisht të përputhen (domethënë nuk duhet të japin rezultate kontradiktore) kjo nuk është aksiomë për sa i përket prioritetit të një projekti në raport me të tjerët.

Për çdo njësi të konsumuar është e nevojshme të përcaktohet kostoja ekonomike që shoqëron konsumin e kësaj njësie. Kostot ekonomike përcaktohen nëpërmjet monetarizimit të burimeve të konsumuara dhe nga eksternalitetet e prodhuara. Burimet e konsumuara janë koha dhe burimet natyrale (për shembull, karburanti, qymyrguri etj.). Taksat dhe tarifat nuk janë kosto ekonomike, por janë thjesht një transferim. Në fakt, duke paguar një taksë, për shembull, mbi konsumet, konsumatori është më i varfër për një vlerë të barabartë me shumën e taksës, ndërsa shteti, që arkëton taksën, është më i pasur për një vlerë të barabartë me shumën e taksës.

Por kolektiviteti formohet nga shteti dhe nga konsumatorët dhe, si rrjedhojë, nuk ndryshon vlera e pasurisë në total: vetëm se shpërndahen në mënyrë të ndryshme. Nëse një projekt manifeston një rentabilitet të pamjaftueshëm nga këndvështrimi financiar dhe nëse për shtetin financues të projektit ekzistojnë kushtëzime të bilancit, atëherë rritja e presionit fiskal të gjeneruar nga


189

ndërhyrja shtetërore prodhon efekte rënieje mbi ekonominë dhe, për rrjedhojë, mbi mirëqenien e të gjithë kolektivitetit.

Kufizimi kryesor i analizë së kosto/përfitimeve paraqitet nga supozimi i tregjeve perfekte; një tjetër kufizim është në pamundësinë efektive për të monetarizuar disa nga objektivat ose disa nga kostot.

7.1.4. Vlerësimi i leverdishmërisë së realizimit dhe administrimit të investimeve publike me pjesëmarrjen e burimeve financiare private

Analiza Financiare, në përgjithësi, ka për qëllim dhënien e informacioneve sasiore, të nevojshme për vlerësimin e leverdishmërisë ekonomike dhe të qëndrueshmërisë financiare të projektit të investimit, si për subjektin iniciator, ashtu edhe për financuesin ose financuesit e ndryshëm. Objektivat që ndiqen nga Analiza Financiare, përgjithësisht të përpunuara nga Administrimi, në kuadrin e studimit të leverdishmërisë, duhet të jenë: verifikimi dhe përcaktimi, paraprakisht në raport me kërkesat e tregut, i shkallës së leverdishmërisë ekonomike dhe të qëndrueshmërisë financiare të projektit të investimit për një investitor privat nëpërmjet shfrytëzimit të teknikave të vlerësimit tipik për zgjedhjet financiare të ndërmarrjes; përcaktimi i kushteve të dobishme për të garantuar leverdishmërinë dhe sinkronizim të administrimit financiar të burimeve publike.

Tri faza kryesore të përgatitjes së planit ekonomiko financiar: faza e parë ka për objektiv përcaktimin e parametrave makro-ekonomikë referues, në mënyrë të veçantë normën e pritshme të inflacionit dhe ecurinë e normave të interesit që ndikojnë mbi koston e burimeve të financimit; analizën e programit të investimeve dhe të ndërhyrjeve të mirëmbajtjeve të jashtëzakonshme; llogaritjen e të ardhurave të ushtrimit; llogaritjen e kostove operative; përcaktimin e normës fiskale së cilës do t’i referohemi; përcaktimin e dinamikës së kapitalit qarkullues neto i shpjeguar nëpërmjet formulimit të supozimeve etj. Faza e dytë ka për synim analizën e burimeve financiare të siguruara; përcaktimin e strukturës “objektiv” që synohet të arrihet; përcaktimin e politikës së dividendëve etj. Ndërsa faza e tretë ka për qëllim përcaktimin e kriterit të vlerësimit të bazuar mbi llogaritjen e Vlerës aktuale neto, e cila paraqet rritjen e pasurisë të gjeneruar nga investimi, të supozuar sikur kjo pasuri do të ishte menjëherë e disponueshme në momentin kur kryhet vlerësimi; përcaktimin e kriterit të vlerësimit të bazuar në llogaritjen e Normës së brendshme të rentabilitetit, e cila përcaktohet si normë zbritjeje me të cilën një investim paraqet një Vlerë aktuale neto të barabartë me zero, në korrespondencë të së cilës rezultati ekonomik i një operacioni anulohet; analizën e qëndrueshmërisë financiare, pasi jo të gjitha investimet ekonomikisht të leverdishme rezultojnë më tej të realizueshme nga këndvështrimi financiar. Me shprehjen “qëndrueshmëri financiare” duhet t’i referohemi aftësisë së projektit për të gjeneruar flukse monetare të mjaftueshme për të garantuar shlyerjen e financimeve dhe një rentabilitet të mjaftueshëm për aksionarët.

7.1.5. Angazhimi i financave private në investimet publike

Të gjithë shembujt e infrastrukturës karakterizohen nga një element specifik: ekzistenca e një raporti të drejtpërdrejtë ndërmjet realizimit të veprave dhe shfrytëzimit të tyre ekonomiko-tregtar.

Financimi tradicional, kjo skemë financimi e shfaq Administrimin të angazhuar drejtpërdrejtë në projektin e investimit, si përgjegjës të funksioneve teknike, administrative dhe të kontrollit lidhur më të. Në rastin kur Administrimi nuk disponon burimet e veta të mjaftueshme për të mbuluar plotësisht kostot e realizimit të veprës, ky grumbullon burime financimi nëpërmjet sistemit bankar dhe ndërmjetësve tjerë të specializuar.

Financimi i projektit nëpërmjet partneriteti publik-privat paraqet një praktikë shumëdisiplinore e përqendruar në financimin e një projekti specifik investimi, realizimi i të cilit kryhet në formën e ndërmarrjes autonome. Lindi si teknikë financiare e aftë për të favorizuar implementimin e


190

investimeve që karakterizohen nga nivele të gjera kompleksiteti në ndërtim, si dhe nga mundësia e përdorimit të borxhit bankar në nivele të larta.

Koncesioni dhe shlyerja e financimit lidhet me vlefshmërinë tekniko-ekonomike të projektit dhe aftësinë e tij për rimbursimin e borxhit të kontraktuar, duke garantuar një shlyerje të kapitalit të investuar në përputhje me shkallën e riskut të “nënkuptuar” në iniciativë. Partneriteti Publik-Privat në thelb shpreh një koncept më të gjerë të kooperimit të sektorit publik me atë privat.

Në veçanti, sipas karakteristikave tekniko-ekonomike të evidentuara nga projekti i investimit dhe nga leverdishmëria administrative dhe financiare, Administrimi publik mund të stimulojë pjesëmarrjen e kapitaleve private dhe të luajë rolin e partner-it nëpërmjet mënyra të ndryshme. Kohëzgjatja e administrimit nga ana e subjektit privat duhet përcaktuar në mënyrë të tillë që të mundësojë, përveç shlyerjes së plotë të financimeve bankare, edhe një rentabilitet të mjaftueshëm mbi investimet e realizuara nga subjektet promotore të iniciativës.

Objektivat për t’u arritur nëpërmjet përdorimit të kapitaleve private: përdorimi i kapitaleve private nuk duhet të jetë një zgjedhje ideologjike, por një zgjidhje me anë të së cilës mund të provojmë leverdishmërinë. Administrimi, përveç se kryen vlerësimet paraprake me natyrë teknike dhe ekonomike, është e nevojshme të kryejë edhe vlerësime mbi leverdishmërinë, ose të zhvillojë një analizë të alternativave të financimit efektivisht të disponueshme, përfshirë ato tradicionale. Jo gjithnjë është e thënë që përdorimi i kapitaleve private dhe zgjedhja e skemave tipike të financimit të projektit të jetë zgjidhja më e mirë.

Avantazhet dhe disavantazhet e shfrytëzimit të kapitaleve private: Përdorimi i kapitaleve private nëpërmjet skemave të financimit paraqet një mundësi të rëndësishme të rritjes për sistemin ekonomik dhe social të vendit tonë, por nuk mund të përcaktohet si një rast universalisht i vlefshëm për të gjitha projektet dhe për të gjitha iniciativat që favorizojnë ndërhyrje të tipit struktural. Nisur nga karakteristikat specifike dhe të veçanta të kësaj teknike të financimit mund të individualizojmë avantazhet dhe disavantazhet lidhur me përdorimin e saj duke iu referuar Administrimit, ashtu edhe partnerëve privatë.

Avantazhet: megjithatë pjesëmarrja e privatëve në kuadrin e realizimit të veprave publike, i mundëson administratës të nxjerrë rezultate të rëndësishme si përdorimi i kufizuar i burimeve të veta financiare; saktësi më e madhe mbi kostot dhe mbi kohën e investimit; optimizimi i administrimit të veprimtarive të ndryshme nëpërmjet pjesëmarrjes së subjekteve të specializuara; ndarje të risqeve dhe të përfitimeve sipas mundësive dhe kërkesave të pjesëmarrësve në projekt; lidhje më e ngushtë ndërmjet investimeve dhe burimeve financiare të përdorura; monitorim i fortë nga ana e institucioneve të kreditit etj. Ndërsa si disavantazhe përmendim kompleksitetin e procesit të identifikimit dhe të shpërndarjes së risqeve; shtyrjen e kohës së nisjes së iniciativës; koston më të mëdha të strukturimit të operacionit etj.

7.2. Rekomandimet kryesore

Edhe pse në kapitujt e paraqitur janë dhënë rekomandimet përkatëse, po i paraqesim në mënyrë të sintetizuar disa më kryesore:

Në procesin vendimmarrës përveç përdorimit të modeleve matematikore për analizën e një projekt investimi, është e rëndësishme të individualizohen informacionet e nevojshme për analizën dhe, pasi të bëhet kjo, duhet mbizotërojnë në mënyrë të veçantë: në fazën e kërkimit të informacioneve është e rëndësishme që të merren në konsideratë si aspektet cilësore (konsiderata strategjike, në shprehje të inovacioneve dhe të njohurive), ashtu edhe aspektet sasiore (kostot dhe të ardhurat e administrimit të investimit); ndërsa në fazën e studimit të informacioneve duhet të përfshihen të gjitha rolet dhe njësitë organizative që janë në gjendje të japin sugjerime dhe analiza të konsiderueshme, duke mundësuar kështu integrimin e eksperiencës dhe opinioneve të ndryshme.


191

Kërkesat kryesore për një proces efikas të studimit të informacioneve formulohen si vijon: plotësia e informacioneve; saktësia e vlerësimit të tyre; mundësia e të maturit, në sensin që gjithmonë duhet t’u referohemi madhësive të matshme; përcaktimi i kostos së procesit të analizës së investimit etj.

Në komunikimin organizativ performanca e ndërmarrjes si rezultat i investimit dhe mundësitë konkurruese duhet të shpërndahen brenda organizatës. Për shembull, nëse synohet të investohet në politikat e mbrojtjes së ambientit, është e nevojshme që përgjegjësit e marketingut të programojnë një fushatë publicitare që këtë aspekt ta theksojnë pranë klientëve të tyre. Gjithashtu është e rëndësishme që të gjitha departamentet të jenë dakord mbi rëndësinë që u atribuohet performancave të evidentuara.

Ndërsa faza post audit dhe kontrolli i rezultateve duhet të analiza kritike e rezultateve të realizuara në fakt në mënyrë që t’i mundësohet ndërmarrjes për të aktivizuar procesin e të nxënit organizativ rreth veprimtarisë së analizës së investimeve. Në thelb të kërkohet përmirësimi i procesit të analizës dhe i vendimmarrjes, duke pakësuar gabimet dhe duke rritur aftësitë dhe eksperiencën e të gjithë operatorëve që merren me procesin, kryesisht në dy aspekte kryesore si performancën faktike të investimit dhe korrektësinë e modaliteteve të analizës së investimit. Që kjo fazë të ketë sukses, këshillojmë që, në fazën e analizës së investimeve (si rrjedhojë para vendimit për ta realizuar ose jo), të respektohen dy kushte të rëndësishme: të përcaktohen më parë objektivat që synohet të arrihen nëpërmjet investimit dhe, më tej, të përcaktohet evolucioni i ambientit në të cilin ndërmarrja do të operojë.

Duhet të nënvizojmë që post audit në asnjëherë të mos shfrytëzohet për qëllime inspektimi apo kontrolli, domethënë me qëllim të vlerësimit të qëndrimeve të atij që propozon investimin, pasi duhet gjithmonë të mbahet parasysh që rezultatet vlerësohen nga parametra, jo fort të saktë dhe kryesisht variabël në kohë. Nëse do të bëhej ky gabim, do të ekzistonte rreziku i kundërshtimit të mëtejshëm të propozimit të investimit.

Procesi vendimmarrës duhet të kalojë detyrimisht në katër faza, faza e parë është ajo e identifikimit si e problemit në vetvete, ashtu edhe e mundësive që mund të shfrytëzohen; faza e dytë parashikon analizën e vërtetë të investimeve, në të cilën individualizohen treguesit që paraqesin leverdishmërinë ekonomike ose rentabilitetin e projekteve të investimit; të shprehen në terma kryesisht monetare, vlerat e impakteve që investimet do të kenë mbi ndërmarrjen ose komunitetin; të përcaktohet objektivi përfundimtar në të cilin synohet të arrihet; faza e tretë konsiston në seleksionimin në të cilin bëhet investimi, bëhet fjalë për një seleksionim paraprak pasi ai duhet të ndiqet domosdoshmërisht nga autorizimi i organeve kompetente.

Si variable kryesore mbi të cilat menaxhimi mund të veprojë për të planifikuar dhe kontrolluar në mënyrë eficiente procesin vendimmarrës rekomandojmë: përcaktimin e karakteristikave konkurruese për të orientuar propozimet e investimet; përcaktimin e strukturës formale (për shembull komitete apo borde) për të qeverisur procesin; përcaktimin e procedurave formale (për shembull manuale të veçanta); sistemin e matjes së performancës dhe stimulimet e mundshme.

Metodat e vlerësimit të një projekt investimi duhet të rrjedhin nga analiza ekonomike, ashtu edhe nga analiza financiare mbi efektet që realizimi i projektit mund të prodhojë; analiza ekonomike duhet të synojë individualizimin e aftësisë së investimit për të prodhuar një përfitim, i cili shpërblen mjaftueshëm kapitalin e investuar; analiza financiare, duhet të kontrollojë aftësinë e rikuperimit të kapitalit që administrimi i investimit mund të garantojë, në mënyrë që të rikthejë likuiditetin e ngurtësuar në të.

Probleme dhe gabime që zakonisht që mund gjatë vlerësimit, të cilat duhen mënjanuar me shumë kujdes: protagonisti që propozon projektin mund të ketë interesa personale në projekt duke zmadhuar kështu rezultatet; status quo-ja mund të përcaktohet në mënyrë optimiste; kostot e trajnimit dhe të nisjes mund të penalizojnë projektin e parë që do të shfrytëzonte një teknologji të re; investimi mund të nënvlerësohet lehtësisht për ta mbajtur poshtë pragut që kërkon aprovimin e


192

niveleve më të larta hierarkike; propozimi mund të mënjanojë rritjen e disa kostove të përgjithshme pak të dukshme (kostot shkallare); mund të mos jetë në koherencë marrja në konsideratë të inflacionit,; mund të merren në konsideratë kostot “e kryera tashmë”, mund të mos merren në konsideratë kostot oportune dhe efektet që nuk mund të shprehen në terma monetarë etj.

Përgatitja e Planit Ekonomiko Financiar, si dokument kryesor, duhet të kalojë nëpër tri faza kryesore: faza e parë duhet të ketë për objektiv përcaktimin e parametrave makro-ekonomikë referues, në mënyrë të veçantë normën e pritshme të inflacionit dhe ecurinë e normave të interesit që ndikojnë mbi koston e burimeve të financimit; analizën e programit të investimeve dhe të ndërhyrjeve të mirëmbajtjeve të jashtëzakonshme; llogaritjen e të ardhurave të ushtrimit; llogaritjen e kostove operative; përcaktimin e normës fiskale së cilës do t’i referohemi; përcaktimin e dinamikës së kapitalit qarkullues neto i shpjeguar nëpërmjet formulimit të supozimeve etj.; faza e dytë duhet të ketë për ka objektiv analizën e burimeve financiare të siguruara; përcaktimin e strukturës “objektiv” që synohet të arrihet; përcaktimin e politikës së dividendëve etj.; ndërsa faza e tretë duhet të synojë përcaktimin e kriterit të vlerësimit të bazuar mbi llogaritjen e Vlerës aktuale neto; përcaktimin e kriterit të vlerësimit të bazuar në llogaritjen e Normës së brendshme të rentabilitetit, analizën e qëndrueshmërisë financiare, pasi jo të gjitha investimet ekonomikisht të leverdishme mund të rezultojnë më tej të realizueshme në këndvështrimin financiar

Top management duhet të sigurojë burime financiare për t’ua destinuar grupeve të ndryshme të iniciativave ose projekteve të veçanta të investimeve edhe nëpërmjet emetimit dhe hedhjes në treg të kapitaleve të llojeve të veçanta të titujve obligacionarë ose marrjes së huasë, si risi në financimin e projekteve investuese.

Vlerësimi paraprak i projekteve duhet të përfshijë aspektet kryesore si kuadrin juridik mjaftueshëm të saktë; dimensionet ekonomike të përshtatshme të projektit; identifikimin e shtrirjes të projektit dhe “izolimin” e flukseve financiare; kohëzgjatjen e administrimit që i besohet subjektit privat në përputhje me kërkesat e rentabilitetit të iniciativës; mundësinë për të identifikuar qartësisht subjektet pjesëmarrëse në iniciativë; identifikimin e rreziqeve kryesore dhe mundësinë e shpërndarjes së tyre mbi subjektet pjesëmarrëse; kontrata tregtare “të mbyllura” për një periudhë afatgjatë dhe rreziqe teknologjike të kufizuara etj.

Nxitja nëpërmjet incentivave të ndryshëm fiskal dhe financiar në përdorimin e metodës së Partneritetit Publik Privat (PPP).

Përmirësimi i gjithë kuadrit ligjor për menaxhimin e investimeve publike duke e përafruar atë me standartet e Bashkimit Evropian.

Përmirësimi i kurrikulave universitare në trajtimin e investimeve publike.

Inkurajimi i rritjes së kapaciteteve institucionale në thithjen (aplikimin) e investimeve publike, në veçanti të investimeve (IPA-s) në kuadrin e integrimit të vendit në Bashkimin Evropian.

Në përmbyllje duhet të nënvizojmë se përdorimi i kapitaleve private nëpërmjet skemave të financimit paraqet një mundësi të rëndësishme të rritjes për sistemin ekonomik dhe social të vendit tonë, por nuk mund të përcaktohet si rast universalisht i vlefshëm për të gjitha projektet dhe për të gjitha iniciativat që favorizojnë ndërhyrje të tipit struktural.

7. 3. Aneksi A

Treguesit e performancës së projektit

Këta tregues kërkohen në mënyrë të detyrueshme nga analiza financiare dhe ekonomike. Norma e brendshme e rentabilitetit dhe Vlera aktuale neto përfshihen në tabelat kryesore të analizës financiare dhe ekonomike. Treguesit duhet të japin informacione përmbledhëse mbi performancën e projektit dhe përbëjnë një bazë për klasifikimin e projekteve.

7.3.1. Vlera aktuale neto (VAN)

Tabelat financiare dhe ekonomike ndërtohen duke përdorur hyrjet (H1, H2, H3), daljet (D1, D2, D3) dhe tepricat (T1, T2, T3 për periudhën 1, 2, 3). Modeli përfshin një numër të caktuar vitesh, dhe kjo mund të shkaktojë një problem nëse duam të mbledhim hyrjet e vitit 1 me hyrjet e vitit 2 e kështu me radhë. Kjo varet nga fakti që dobishmëria margjinale e një euroje sot e kalon


193

dobishmërinë margjinale të një euroje nesër. Disa arsye e shpjegojnë këto fenomen, për shembull: - Mospëlqimi për rrezikun e ngjarjeve të ardhshme. - E ardhura monetare është një funksion rritës dhe dobishmëria margjinale e konsumit ulet me kalimin e kohës. - Preferencë e pastër për dobishmërinë margjinale të tanishme në krahasim me atë të ardhshme. Bashkimi i të dhënave heterogjene bëhet i mundur nga përdorimi i koeficientëve specifikë me funksionin e peshës. Një koeficient i tillë duhet të kishte këto karakteristika: - të zvogëlohet me kalimin e kohës, - të llogarisë rënien e vlerës së monedhës me kalimin e kohës. Një koeficient i tillë quhet faktori financiar i zbritjes, at ku at = (1+i)-t ku t është shtrirja kohore, i është norma e interesit, at është koeficienti për të pakësuar vlerat financiare të ardhshme në ato aktuale. Prandaj Vlera Aktuale Neto (VAN) përcaktohet:

( ) ( ) ( )n100

n

0ttt

i1

Sn

i1

S1

i1

SSaVAN(S)

++

++

+==∑

=

ku S është diferenca e flukseve të arkës në kohën n dhe at është faktori i zbritjes i përcaktuar si më sipër. Është një tregues shumë i saktë i performancës së investimit: është vlera aktuale e të gjitha flukseve neto të gjeneruara nga investimi të shprehura në një vlerë të vetme me të njëjtën njësi matjeje që përdoret në tabelat e llogaritjes. Është e rëndësishme të nënvizojmë se zakonisht diferenca në vitet e para të investimit është negative, por bëhet pozitive me kalimin e kohës. Vlerat negative të viteve të para rëndojnë më shumë se ato pozitive meqenëse këto vlera ulen me kalimin e kohës. Kjo sjell që përzgjedhja e kohëzgjatjes luan një rol shumë të rëndësishëm për përcaktimin e VAN. Gjithashtu zgjedhja e normës së zbritjes (domethënë norma e interesit në formulë) ndikon në llogaritjen e VAN. Tabela e faktorëve të zbritjes:

Vitet 1 2 3 4 5 (1+5%)-n .952 381 .907 029 .863 838 .822 702 .783 526 (1+10%)-n .909 091 .826 446 .751 315 .683 013 .620 921

Vitet 6 7 8 9 10 (1+5%)-n .746 215 .710 681 .676 839 .644 609 .613 913 (1+10%)-n .564 474 .513 158 .466 507 .424 098 .385 543

n = numri i viteve

Ky tregues mund të jetë një kriter vlerësimi shumë i thjeshtë dhe i saktë: VAN > 0 do të thotë që projekti gjeneron përfitime neto (shuma e Sn të ponderuara është akoma pozitive) dhe përgjithësisht është e preferueshme. Me fjalë të tjera përbën një nivel të mirë të vlerës së shtuar të projektit për kompaninë në terma monetare. Gjithashtu është e dobishme të klasifikohen projektet në bazë të VAN dhe të zgjidhet më i miri. Shpeshherë vlerat e VAN nuk janë të krahasueshme për çdo vlerë të i. Në këtë rast vetëm përcaktimi i një i të vetme mund çojë në një zgjedhje të saktë ndërmjet projekteve Siç është përshkruar tashmë gjatë disertacionit, vlera aktuale neto mund të jetë vlera aktuale neto financiare nëse llogaritet në analizën financiare dhe me madhësi financiare, ose vlera aktuale neto ekonomike në rast se është llogaritur në analizën ekonomike.


194

7.3.2. Norma e rentabilitetit të brendshëm (IRR)1

Norma e rentabilitetit të brendshëm përcaktohet si ajo normë interesi që bën zero vlerën aktuale neto të investimit, domethënë norma e interesit që llogaritet me ekuacionin e mëposhtëm:

0IRR)/(1SVAN(S) tn

0tt =+=∑

=

Megjithatë, shumica e software me të dhëna mbi menaxhimin mundësojnë llogaritjen automatike të vlerës së këtyre treguesve duke aplikuar funksionin e duhur financiar. Rezultatet e llogaritjes së IRR janë normat e interesit. Siç evidentohet nga përkufizimi i IRR dhe nga formula, nuk është e nevojshme llogaritja e normës së zbritjes për të matur këta tregues. Norma e rentabilitetit financiar i duhet vlerësuesit kryesisht për të gjykuar performancën e ardhshme të investimit. Nëse shqyrtohet kostoja oportune e kapitalit privat, IRR është vlera maksimale që mund të marrë investimi derisa të shkaktojë humbje neto në krahasim me një përdorim alternative të kapitalit. Pra IRR mund të shërbejë si kriter për vlerësimin e një projekti: projekti nuk duhet të konsiderohet i pranueshëm poshtë një vlere të caktuar të IRR-së. Si VAN, ashtu edhe IRR mund të përdoret për klasifikimin e projekteve. Megjithatë ashtë mirë që të merren në shqyrtim njëherazi si IRR, ashtu VAN edhe, pasi mund të verifikohen raste të dykuptimta, pwr shembull’VAN1 > VAN 2, por IRR2 > IRR1, TS = norma e zbritjes

7.3.3. Raporti përfitime/kosto (P/K)

Raporti P/K përcaktohet si:

(D) VAN

(H) VAN

Ku H janë hyrjet dhe D janë daljet. Nëse raporti P/K > 1 atëherë projekti është i pranueshëm sepse përfitimet, të llogaritura si vlerë aktuale neto e hyrjeve totale, tejkalojnë kostot, të llogaritura si vlerë aktuale neto e totalit të daljeve. Është një numër i saktë, ashtu si IRR, dhe është i pavarur nga nivelet e investimit. Gjithashtu, shpeshherë, është më i lehtë shfrytëzimi i tij, pasi nuk paraqet raste të dykuptimta si ato që janë përmendur në rastin e IRR. Për këtë arsye ky tregues është shumë i dobishëm për klasifikimin e projekteve.

7.4. Aneksi B

Zgjedhja e normës së zbritjes

7.4.1. Norma e zbritjes financiare

Në literaturën teorike dhe në praktikë ekzistojnë qëndrime të ndryshme në lidhje me normën e zbritjes për t’u përdorur për aktualizim në analizën financiare. Ekziston një literaturë e gjerë në lidhje me përkufizimin dhe vlerësimin e normës së zbritjes, që nuk është e nevojshme të paraqiten këtu (shih bibliografinë). Gjithsesi propozuesi dhe vlerësuesi i një projekti duhet të kuptojnë konceptet bazë që qëndrojnë pas përzgjedhjes së normës së zbritjes. Në përgjithësi, si përkufizim, norma e zbritjes financiare mund të konsiderohet si kosto oportune e kapitalit. Kosto oportune do të thotë që kur përdorim kapitalin në një projekt, heqim dorë nga fitimet që mund të na kthehen nga një projekt tjetër. Prandaj kemi një kosto të nënkuptuar kur investojmë kapitalin në një projekt investimi: humbja e të ardhurave nga një projekt alternativ. 1 Nuk dallohet ndërmjet normës së rendimentit te brendshëm financiar (si për investimet, ashtu edhe për kapitalin) dhe normës së rendimentit të brendshëm ekonomik.


195

Duke iu referuar këtij përkufizimi të përgjithshëm, duhet të vlerësojmë praktikisht koston oportune të përshtatshme të kapitalit për një projekt të dhënë, në një vend dhe në një periudhë të dhënë. Në thelb ekzistojnë tri mënyra që mund të jenë të dobishme në përcaktimin e koeficientit (përqindjes) së zbritjes financiare të përshtatshme, të cilat do t’i paraqesim shkurtimisht në vazhdim. Mënyra e parë vlerëson një kosto oportune minimale të kapitalit. Ndonjëherë kjo mënyrë sugjeron që norma reale e zbritjes (skontos) duhet të përcaktojë koston e kapitalit të përdorur për projekte specifike investimi. Si pasojë, benchmark për një projekti publik mund të jetë norma reale e rentabilitetit mbi detyrimet (obligacionet) e qeverisë (kosto margjinale e deficitit publik), ose norma reale e interesit afatgjatë mbi detyrimet tregtare (nëse projekti kërkon financime private). Kjo mënyrë është shumë e thjeshtë, por mund të jetë mjaft çorientuese. Është e rëndësishme të kuptohet që në bazë të kësaj mënyre shfrytëzojmë koston aktuale të kapitalit për të përcaktuar koston oportune të tij, dhe të dyja konceptet janë të ndryshme. Në fakt projekti alternativ më i mirë mund të fitojë më shumë nga norma reale e interesit mbi borxhet publike dhe private. Mënyra e dytë përcakton një vlerë limit maksimale për normën e zbritjes duke konsideruar rentabilitetin e humbur në investimin më të mirë alternativ. Praktikisht kostoja oportune e kapitalit vlerësohet duke parë rentabilitetin margjinal për një portofol titujsh në tregun ndërkombëtar, në periudhë të gjatë dhe me risk minimal. Me fjalë të tjera alternativa e të ardhurave të projektit nuk është kthimi nga borxhi publik ose privat, por rentabiliteti për një portofol financiar të përshtatshëm. Megjithatë disa investitorë, kryesisht në sektorin privat, mbi bazën e eksperiencës për projekte të ngjashme, mund të ndihen të aftë për marrjen nga investimi të rentabiliteteve edhe më të larta. Mënyra e tretë konsiston në përcaktimin e një norme prag standard. Kjo përfshin mundësinë e mënjanimit të shqyrtimit në mënyrë të hollësishme të kostos specifike të kapitalit për një projekt të dhënë (mënyra e parë) ose të shqyrtohet portofol specifik në tregun financiar ndërkombëtar ose një projekt alternativ për një investitor të dhënë (mënyra e dytë), por mundëson të përdoret një rregull përafrues dhe i thjeshtë. Shfrytëzohet një normë specifike interesi ose një normë rentabiliteti të marrë nga një institucion përkatës dhe përdoret një shumëzues në mbi këtë benchmark minimum. Për projekte të bashkëfinancuar nga Bashkimi Europian, një minimal benchmark mund të zëvendësohet nga obligacionet në euro në terma afatgjatë lëshuar nga Banka Europiane e Investimeve. Rentabiliteti real i këtyre obligacioneve mund të llogaritet duke marrë në konsideratë normën nominale të rentabilitetit minus inflacionin në BE. Në praktikë sugjerohet që një normë zbritjeje financiare prej 6% që nuk është larg vlerës së dyfishtë së normës reale të rentabilitetit mbi obligacionet e BEI (Banka Europiane e Investimeve) dhe mund të përfaqësojë një normë rentabiliteti bazë për projektet publike, përveç rrethanave të veçanta kur propozuesi i projektit duhet të justifikohet. Tabela 1. Disa shembuj të normës së zbritjes financiare në vende dhe sektorë të ndryshëm:

Sektori Vendi Norma e zbritjes Transporti Spanja 5 Transporti Spanja 6 Transporti Spanja 6 Transporti Spanja 6 Transporti Franca 8 Mjedisi Lituania 3 Mjedisi Polonia 5


196

Mjedisi Polonia 5 Industria Portugalia 10 Energjia Portugalia 11

Burimi: Të dhënat i referohen projektit të ISPA-FC dhe Fesr

7.4.2. Norma sociale e zbritjes

Norma e zbritjes në analizat ekonomike të projekteve të investimeve – norma sociale e zbritjes - synon të demonstrojë se kostot dhe përfitimet e ardhshme duhet të vlerësohen në raport me ato të tashmet. Mund të ndryshojë nga ajo financiare kur tregu i kapitalit është jo perfekt (siç ndodh gjithmonë në realitet). Literatura dhe praktika ndërkombëtare tregojnë një gamë të gjerë mënyrash në zgjedhjen dhe interpretimin e normës sociale të zbritjes për t’u shfrytëzuar. Eksperienca ndërkombëtare është e bollshme dhe përfshin shtete të ndryshme ashtu si dhe organizata të ndryshme ndërkombëtare. Banka Botërore, dhe së fundi BERZH, kanë miratuar një normë të rentabiliteti ekonomik të kërkuar prej 10%. Kjo zakonisht konsiderohet si një normë standarde mjaft e lartë dhe, sipas disa opinioneve kritike, mund të reflektojë në një lloj zgjedhjeje të projekteve më të mira nga ana e kredimarrësve me peshë më të madhe. Në përgjithësi qeveritë kombëtare fiksojnë një normë sociale zbritjeje për projektet publike në një nivel më të ulët në raport me atë të institucioneve financiare ndërkombëtare. Në Mbretërinë e Bashkuar, The Green Book1 e konsideron koston oportune sociale të kapitalit si një kosto të shkaktuar nga hendeku ndërmjet konsumit dhe prodhimeve private. Norma e preferencës sociale kohore dhe norma e rentabilitetit privat të dyja janë fiksuar 6% edhe pse janë lejuar përjashtime të shumta. Në Itali, sipas udhëzimeve të reja për studimin e leverdishmërisë (fizibilitetin), norma e zbritjes tani është fiksuar 5%. Në Spanjë janë vendosur norma të ndryshme sipas sektorit përkatës: 6% në terma realë për transportet2 dhe 4% për projekte në sektorin e burimeve ujore. Në Francë norma e zbritjes është e fiksuar nga Commisariat General du Plan prej 8% në terma realë, edhe pse nuk është përditësuar që nga viti 1984. Në SHBA, OMB (Office for Management and Budget) propozon norma zbritjeje të ndryshme. Në veçanti, duke supozuar se investimet publike (të përkufizuara si projekte që kanë ndikim mbi mirëqenien shoqërore) influencojnë konsumin privat, taksa e zbritjes për t’u përdorur është 7% në terma realë, ose llogaritet nëpërmjet praktikës së çmimit “hije” të kapitalit që merr në konsideratë hendekun si të konsumit, ashtu edhe të prodhimit. Investimet e brendshme të qeverisë (ato që kanë ndikim vetëm në borxhin publik) duhet të zbriten përmes normave të huasë së Thesarit. CBO (Congressional Budget Office) dhe GAO (General Accounting Office) përcaktojnë që investimet publike duhet të zbriten përmes normave të huasë së Thesarit. Eksperiencat e ndryshme ndërkombëtare pasqyrojnë mënyra dhe politika të ndryshme. Mënyrat kryesore të vlerësimit të normës sociale të zbritjes janë si më poshtë: a) Një opinion tradicionale propozon që investimet publike margjinale duhet të kenë të njëjtin rentabilitet (kthim) me ato private, meqenëse projektet mund të jenë të zëvendësueshme; b) Një mënyrë alternative është ajo e përdorimit të një formule bazuar në normën e rritjes ekonomike për një periudhë afatgjatë. Një formulë e përafërt është:

r = ng + p

1 HM Teasury, Appraisal and evolution in central government, The Green Book, Libri i Gjelbërt. 2 Ministerio de Traansportes, Turismo y Comminicacioes (1991). Manual de evaluacion de inversion en ferrocarriles de via ancha. Anexo 1.


197

ku r është norma sociale e zbritjes së fondeve publike dhe shprehet në një valutë të caktuar (për shembull në euro); g është norma e rritjes së shpenzimeve publike; n është elasticiteti i mirëqenies sociale të shpenzimeve publike dhe, në fund, p është thjeshtë një normë e preferencës ndërkohore. Për shembull, të marrim në konsideratë rastin kur shpenzimi publik i destinuar për ndihmën e të varfërve (pra shpenzim publik me vlerë shoqërore shumë të lartë) rritet me një përqindjeje rritjeje vjetore të njëjtë me konsumin mesatar për frymë, merret 2%, dhe vlera e elasticitetit të mirëqenies shoqërore për këtë lloj shpenzimi përfshihet ndërmjet 1 dhe 2. Për rrjedhojë, nëse norma e thjeshtë e preferencë ndërkohore është rreth 1%, norma sociale e zbritjes do të përfshihet në një interval ndërmjet 3% - 5%. Kjo praktikë çon në vlera të normave të zbritjes më të vogla krahasuar me praktikat e mëparshme. Kjo ndodh sepse tregjet e kapitaleve janë jo perfektë dhe zbresin të ardhmen në një mënyrë më të rëndë, për shembull, duke marrë një rast të kufizuar, Shteti duhet të ketë një normë preferenciale kohore të barabartë me zero pasi supozohet që duhet të mbrojë interesat e të gjitha gjeneratave të ardhshme. c) Zgjidhja e tretë është marrja në konsideratë e një benchmark standard për normën e zbritjes, pra një normë rentabiliteti standard që reflekton një objektiv real rritjeje. Në fakt, për periudha afatgjata norma reale e interesit dhe ajo e rritjes duhet të përputhen. Mbi bazën e praktikës së parë, një normë sociale zbritjeje për projektet publike prej 5% do të jetë afërsisht sa dyfishi i rentabilitetit real për një detyrim të BEI (Banka Europiane e Investimeve) në euro, dhe si rrjedhojë jo shumë të ndryshme nga një normë e arsyeshme e rentabilitetit financiar, ndoshta në ekstremin më të ulët se sa kostoja oportune e kapitalit për investitorët privatë. Por një normë sociale zbritjeje 5% nuk do të jetë shumë e distancuar nga një vlerë bazuar në mënyrën e dytë, ndoshta, këtë herë, në ekstrem më e lartë në rangun e vlerave të arsyeshme për parametra të ndryshëm. Eventualisht, për vendet europiane më të prapambetura, një rentabilitet prej 5% është në përputhje me mënyrën e tretë: mund të pasqyrojë nevojën e këtyre vendeve për të investuar në një normë rentabiliteti më të lartë për të arritur një normë rritjeje më të lartë se sa mesatarja e zonave të BE (ku në dhjetëvjeçarët e fundit norma e rritjes reale ka qenë rreth 2.5 – 3%). Duke përfunduar, një normë sociale zbritjeje prej 5% mund të gjejë justifikime të ndryshme dhe mund të zëvendësojë një benchmark standard për projektet e bashkëfinancuara nga BE. Megjithatë, në raste specifike, propozuesit e projekteve mund të duan të justifikojnë një vlerë të ndryshme.


198

8. FJALORTH

8.1. Fjalor bazë për analizën e projekteve

Analiza e projektit: Përshkrim analitik që krahason kostot dhe përfitimet. Qëllimi është përcaktimi nëse, nga alternativat e dhëna, projekti i propozuar do të arrijë mjaftueshëm objektivat.

Cikli i projektit: zinxhiri i serive të veprimtarive të nevojshme dhe të paracaktuara të kryera në fushën e çdo projekti. Normalisht dallohen fazat e mëposhtme: programimi, identifikimi, formulimi, financimi, realizimi, vlerësimi.

Identifikimi: seleksionimi i ideve të mundshme projektuese për një ndërhyrje, që më pas do t’u nënshtrohen një studimi specifik parafizibiliteti.

Monitorimi: shqyrtimi sistematik i gjendjes së avancimit të një aktiviteti sipas një kalendari të paracaktuar mbi bazën e treguesve më të rëndësishëm dhe më përfaqësues.

Njësia e llogaritjes: njësia e matjes që bën të mundur mbledhjen apo zbritjen e të dhënave jo homogjene. Euro mund të jetë njësi llogaritjeje për vlerësimin e projekteve financuar nga Bashkimi Europian.

Periudha afatgjatë: periudha e procesit prodhues gjatë së cilës bëhet i mundur ndryshimi i nivelit të përdorimit i të gjithë faktorëve prodhues, por jo proceset bazë të teknologjisë.

Periudha e llogaritjes: intervali ndërmjet dy veprimeve të njëpasnjëshme në një llogari. Në analizat e projekteve periudha e llogarisë në përgjithësi është një vit, por edhe mund të zgjidhet një periudhë e ndryshme në bazë të leverdishmërisë.

Periudhë afatshkurtër: periudhë kohe në procesin prodhues gjatë së cilës faktorët fiksë të prodhimit nuk mund të ndryshohen, por duhet të jenë në nivelin e shfrytëzimit të faktorëve variabël.

Programi: Një seri e koordinuar e projekteve të ndryshme ku objektivi specifik, buxheti dhe afatet janë qartësisht të përcaktuara.

Projekt: veprimtari investuese në të cilin shpenzohen burime për të krijuar aktive afatgjata që do të prodhojnë përfitime për një periudhë të gjatë kohe dhe që logjikisht ka të bëjë me programimin, financimin dhe realizimin si njësi. Është një aktivitet specifik me një moment të saktë fillimi dhe një moment të saktë mbarimi që ndjek një objektiv specifik. Edhe elementi më i vogël veprues në brendësi të një plani apo programi kombëtar mund të mendohet si një projekt i pavarur, i përgatitur dhe i realizuar si një njësi e ndarë. Një projekt mund të prodhojë përfitime që mund të vlerësohen në shprehje monetare ose në përfitime jo materiale.

Projekte të pavarura: projekte të cilat në parim mund të realizohen edhe njëkohësisht, për t’u dalluar nga projektet reciprokisht përjashtues.

Projektet reciprokisht përjashtues: projekte të cilat për shkak të natyrës së tyre përjashtojnë njëri-tjetrin, pra nuk mund të ndërmerren në të njëjtën kohë.

Qëndrueshmëria: matja e nivelit në të cilin përfitimet e një iniciative vazhdojnë të prodhohen edhe pas përfundimit të vetë iniciativës.

Studimi i fizibilitetit: studimi i një projekti të propozuar me qëllim të vlerësimit nëse propozimi është mjaftueshëm interesant për të justifikuar një përpunim (llogaritje) të mëtejshme.

Vlerësimi ex-ante i projektit: vlerësim i cili përqendrohet në vendimmarrjen e financimit. Shërben për të orientuar projektin në mënyrën më koherente dhe të përshtatshme të mundur. Jep


199

bazën e nevojshme për monitorimin dhe vlerësimet e mëpastajme duke u siguruar që janë, kur është e mundur, objektiva të matshëm.

Vlerësimi ex-post i projektit: vlerësim i realizuar pas një afati kohor të caktuar nga përfundimi i iniciativës. Konsiston në verifikimin e ndikimeve efektivisht të realizuara nga iniciativa në raport me objektivat e përgjithshme dhe specifike.

Vlerësimi i projektit: faza e fundit e ciklit të projektit. Zhvillohet për të individualizuar faktorët e suksesit si dhe pikat kritike me qëllim për të kuptuar dhe zhvilluar eksperiencat e përfituara tashmë.

Vlerësimi në vijueshmëri: vlerësim i realizuar në të njëjtën kohë me zbatimin, në mënyrë që të mundësojë nëse është i nevojshëm një riorientim i aktivitetit. Shqyrton në mënyrë kritike rezultatet e para që mundësojnë të japin një gjykim paraprak për cilësinë e realizimit.

Vlerësimi përfundimtar: vlerësim i realizuar menjëherë pas zbatimit të plotë të iniciativës dhe që ka për objektiv rezultatet e arritura. Ai shërben për të përcaktuar nëse dhe në ç’masë janë arritur objektivat e parashikuara dhe për të identifikuar faktorët e suksesit ose të dështimit.

Vlerësimi: i referohet vlerësimit përpara realizimit (ex-ante) të projektit të investimit të propozuar me qëllim për të vendosur nëse pranohet ose jo në përputhje me kriteret e vendosura.

Zbatimi: Fazë në të cilën ndërhyrja është kryer dhe veprimtaritë e parashikuara të prodhimit ose të shërbimit janë bërë plotësisht funksionalë. Gjatë kësaj faze bëhet i nevojshëm fillimi i veprimtarisë së monitorimit dhe, kur gjykohet e domosdoshme, vlerësim i vazhdueshëm.

8.2. Analiza Financiare

Aktualizimi: procesi i paraqitjes në kohën e tashme i vlerave të ardhshme të një kostoje apo të një përfitimi, përmes një norme zbritjeje, për shembull duke shumëzuar vlerën e ardhshme me një koeficient që zvogëlohet me kalimin e kohës.

Analiza financiare: mundëson të parashikojë me kujdes se me ç’burime do të mbulohen shpenzimet. Në veçanti lejon:

1. të verifikojë dhe të garantojë ekuilibrin e arkës (kontrolli i qëndrueshmërisë financiare);

2. të llogarisë treguesit e rentabilitetit financiar të projektit të bazuar në flukset neto të aktualizuara të arkës, referuar ekskluzivisht njësisë ekonomike që aktivizon projektin (ndërmarrjes, entit shtetëror etj.).

Çmimet aktuale: (çmimet nominale) çmime efektivisht të evidentuara në një periudhë të dhënë. Përfshijnë efektet e inflacionit të përgjithshëm dhe u kundërvihen çmimeve konstante.

Çmimet konstante: çmimet për një vit bazë përshtatur me qëllim përjashtimin e inflacionit nga të dhënat ekonomike. Mund t’u referohen si çmimeve të tregut edhe çmimeve “hije”. Dallohen nga çmimet aktuale.

Çmimi i tregut: është çmimi i përshtatshëm për analizën financiare, çmim me të cilin një e mirë ose një shërbim është shkëmbyer efektivisht në treg.

Çmimi relativ: vlera e shkëmbimit ndërmjet dy të mirave (mallrave), i formuar nga raporti ndërmjet çmimeve nominale të tyre.

Kontabiliteti arkës: metodë regjistrimi e veprimeve kontabile në momentin kur ndodhin lëvizjet e arkës. Dallohet nga kontabiliteti sipas përkatësisë.

Kontabiliteti sipas përkatësisë: metoda që regjistron në llogaritë financiare të ardhurat dhe


200

shpenzimet në lidhje me periudhën së cilës i referohen pavarësisht nga fakti që veprimet korresponduese të arkës kanë ndodhur më parë ose më pas.

Kosto oportune: vlera e një burimi në përdorimin e tij alternativ më të mirë. Për analizën financiare kostoja oportune e një input-i të blerë është gjithmonë vlera e tregut. Në analizën ekonomike kostoja oportune e një input-i të blerë është vlera e prodhimit të tij margjinal në përdorimin më të mirë të tij alternativ, për të mira ose shërbime të ndërmjetme, ose vlera e tij e përdorimit (të matur nga disponibiliteti për të paguar) për të mira apo shërbime përfundimtare.

Norma e rentabilitetit financiar: norma e rentabilitetit të brendshëm të llogaritur duke shfrytëzuar vlerat financiare dhe që shpreh përfitueshmërinë financiare të një projekti.

Norma e rentabilitetit të brendshëm (norma e brendshme e kthimit): norma e zbritjes me të cilën fluksi i kostove dhe i përfitimeve ka një vlerë aktuale neto të barabartë me zero. Konsiderohet normë e rentabilitetit financiar kur vlerat janë llogaritur me çmimet aktuale, normë e rentabilitetit ekonomik kur vlerat janë llogaritur me çmimet e kontabilizuara. Norma e rentabilitetit të brendshëm krahasohet me një vlerë referuese për të vlerësuar rezultatin e projektit të propozuar.

Norma e zbritjes: normë me të cilën janë zbritur vlerat e ardhshme. Normat e zbritjes financiare dhe ekonomike mund të ndryshojnë, me të njëjtën mënyrë me të cilën çmimet e tregut mund të ndryshojnë nga ato të kontabilitetit.

Norma limit (cut-off rate): norma poshtë së cilës një projekt i dhënë konsiderohet i papranueshëm. Shpesh konsiderohet si kostoja oportune e kapitalit. Mund të jetë norma minimale e rentabilitetit të brendshëm të pranuar për një projekt, ose norma e zbritjes e përdorur për të llogaritur vlerën aktuale neto, raporti përfitime neto/investimi ose raporti kosto / përfitime.

Norma reale: norma e deflacionuar për të përjashtuar ndryshimet në nivelin e çmimeve të përgjithshme ose të konsumit (për shembull normat reale të interesit janë normat nominale të interesit minus normën e inflacionit)

Përfitimi neto: shuma e mbetur pasi zbriten të gjitha flukset në dalje nga flukset në hyrje. Duke aktualizuar përfitimin neto rritës para financimit llogarisim nivelin e vlerës së projektit në krahasim me të gjitha burimet e shfrytëzuara; duke aktualizuar përfitimin neto rritës pas financimit llogarisim se sa vlen (kthen) projekti në raport me nivelin e burimeve të veta ose të kapitalit të shfrytëzuar.

Raporti kosto/përfitime: vlera aktuale e fluksit të përfitimeve të pjesëtuar me vlerën aktuale të fluksit të kostove. Kur përdoret raporti kosto/përfitime kriteri i seleksionimit është që duhet të pranohen të gjithë projektet e pavarura me një raport kosto/përfitime që, pasi janë skontuar me një normë zbritjeje oportune (shpesh mund të jetë kostoja oportune e kapitalit), të jetë e barabartë ose më e lartë se një. Nuk mund të përdoret për të përzgjedhur ndërmjet alternativave reciprokisht përjashtuese.

Skenari me dhe pa projekt: në analizën e projektit krahasim i rëndësishëm është ai mes përfitimit neto duke supozuar aktualizimin e projektit dhe përfitimit neto në mungesë të projektit, për të llogaritur përfitimin shtesë që mund t’i atribuohet këtij projekti.

Vlera aktuale neto (VAN): shuma e rezultateve të një projekti kur vlera e skontuar e kostove të ardhshme është zbritur nga vlera e skontuar e përfitimeve të ardhshme. Dallohen vlera aktuale neto ekonomike si dhe vlera aktuale neto financiare.

Vlera e mbetur: vlera aktuale neto e aktiveve dhe pasiveve në vitin e fundit të periudhës së përzgjedhur për vlerësim.


201

8.3. Analiza ekonomike

Analiza ekonomike: analizë e kryer duke përdorur vlerat ekonomike, që shprehin vlerën që kompania është e gatshme të paguajë për një mall apo shërbim. Në përgjithësi analiza ekonomike vlerëson të mirat apo shërbimet me vlerën e tyre të përdorimit ose koston e tyre oportune për shoqërinë (shpesh një çmim në kufi për mallrat e shkëmbyeshme). Ka të njëjtën domethënie si analiza kosto/përfitime.

Analiza kosto/përfitime: dallohet nga një analizë e thjeshtë financiare për faktin se merr në konsideratë të gjitha fitimet dhe humbjet pavarësisht nga subjekti të cilit i referohen. Analiza kosto/përfitime normalisht përfshin përdorimin e çmimeve të kontabilitetit. Rezultatet mund të shprehen në mënyra të ndryshme, në veçanti norma e rentabilitetit të brendshëm, vlera aktuale neto si dhe raporti kosto-përfitime. Analiza kosto/përfitime është një mënyrë teorike e aplikuar në çdo vlerësim sistematik sasior të një projekti publik ose privat, për të përcaktuar nëse dhe në ç’masë projekti është i leverdishëm nga një këndvështrim (aspekt) publik ose shoqëror.

Çmimi i kontabilitetit: kostoja oportune e të mirave, përgjithësisht e ndryshme nga çmimi aktual i tregut dhe nga tarifat e përcaktuara. Duhet të përdoret në analizat e projektit për të reflektuar më mirë koston reale të input-eve për kompaninë dhe përfitimet reale të output-eve. Shpesh përdoret si sinonim i çmimit “hije”.

Çmimi në kufi: çmim për njësi i një të mire të tregtueshme në kufirin e një Shteti. Për eksportet është çmimi FOB (free on bord) dhe për importet është çmimi CIF (cost, insurance and freight).

Disponibiliteti për të paguar: shumë që konsumatorët janë të gatshëm për të paguar për një të mirë apo shërbim përfundimtar. Nëse disponibiliteti i një konsumatori për të paguar për një të mirë e tejkalon çmimin e tij konsumatori gëzon një përfitimi (surplus i konsumatorit).

Eksternaliteti: efekti i projektit që verifikohet jashtë vetë projektit, dhe si pasojë nuk përfshihet në analizën financiare. Në përgjithësi një eksternalitet ekziston kur prodhimi ose konsumi i një të mire apo shërbimi nga ana e një njësie ekonomike ka një efekt direkt në mirëqenien e prodhuesve ose konsumatorëve në një njësi tjetër pa kompensim. Eksternalitetet mund të jenë pozitive ose negative.

Faktorët e konvertimit: numër që mund të shumëzohet me çmimin e tregut kombëtar ose me vlerën në përdorim të një të mire jo të tregtueshme për ta kthyer në çmim kontabiliteti.

Kostot dhe përfitimet social-ekonomike: kosto oportune apo përfitime për ekonominë në tërësinë e saj. Mund të ndryshojnë nga kostot private në masën në të cilën çmimet efektive ndryshojnë nga çmimet e kontabilitetit (kosto sociale = kosto private + kosto e jashtme).

Norma e rentabilitetit ekonomik: tregues i rentabilitetit social-ekonomik i një projekti. Mund të ndryshojë nga norma e rentabilitetit financiar për shkak të shtrembërimeve të çmimit. Norma e rentabilitetit ekonomik përfshin përdorimin e çmimeve të kontabilitetit dhe llogaritjen e normës së zbritjes që i bën përfitimet e projektit të barabarta me kostot aktuale, domethënë bën vlerën aktuale neto ekonomike të barabartë me zero.

Norma e zbritjes sociale: e kundërta e normës së zbritjes financiare. Kërkon të reflektojë këndvështrimin shoqëror mbi të cilin duhet të vlerësohet e ardhmja në krahasim me të tashmen.

Shtrembërim: gjendja në të cilin çmimi efektiv i tregut i një të mire ndryshon nga çmimi eficient që do të kishte në mungesë të falimentimit të tregut ose të politikave publike. Kjo shkakton një diferencë ndërmjet kostos oportune të një të mire dhe çmimit faktik të tij, për shembull në sisteme monopole në prani të eksternalitetit, të taksave indirekte, tarifave etj.

Të mira të pa tregtueshme: të mira që nuk mund të importohen ose të eksportohen, për shembull shërbime lokale, puna e pakualifikuar dhe toka. Në analizën ekonomike të mirat e pa


202

tregtueshme vlerësohen me vlerën e produktit margjinal të tyre, nëse janë të mira apo shërbime të ndërmjetme, apo sipas kriterit të disponibilitetit për të paguar nëse janë të mira apo shërbime përfundimtare.

Të mira të tregtueshme: të mira që mund të tregtohen në tregun ndërkombëtar në mungesë të politikave kufizuese tregtare.

Teknika të tjera vlerësimi

Analiza e ndikimeve (impakteve): vlerësimi i ndryshimit ose i efekteve afatgjata mbi shoqërinë që mund t’i atribuohen ndërhyrjes së realizuar, lidhur me arritjen e objektivave të përgjithshme. Ndikimi duhet të shprehet në njësi matëse të përshtatura për të treguar problemet që synohet të zgjidhen.

Analiza e ndikimit mjedisor: analiza që identifikon efektet në mjedis të një projekt investimi. Përfshin parashikimin e emetimeve të ndotësve të mundshëm dhe humbjen e vlerave të peizazhit.

Analiza e ndjeshmërisë: teknikë analitike për të testuar në mënyrë sistematike se çfarë i ndodh aftësisë për të gjeneruar të ardhura nga një projekt nëse ngjarjet ndryshojnë nga vlerësimet e bëra për to gjatë projektimit. Është një metodë bazike për trajtimin e pasigurive për vlerat dhe ngjarjet e ardhshme. Kryhet duke mundësuar ndryshimin e një elementi ose kombinimin e elementëve duke përcaktuar kështu efektin e këtyre ndryshimeve mbi rezultatet.

Analiza e qëndrueshmërisë financiare: analizë që kryhet me qëllim për të verifikuar nëse burimet financiare janë të mjaftueshme për të mbuluar të gjitha daljet financiare, vit pas viti, gjatë gjithë kohës së shtrirjes së projektit. Qëndrueshmëria financiare vërtetohet nëse shuma e akumuluar e arkës nuk është kurrë negative, gjatë gjithë viteve të marra në konsideratë.

Analiza e riskut: studimi i mundësive të një projekti për të arritur një normë rentabiliteti të kënaqshëm dhe të ndryshueshmërisë në raport me vlerësimin më të mirë të normës së rentabilitetit. Edhe pse analiza e riskut siguron një bazë më të mirë në krahasim me analizën e ndjeshmërisë për të gjykuar të rriskuarit e një projekti të veçantë ose të rriskuarit lidhur me projekte alternative, ajo në vetvete nuk bën asgjë për të pakësuar rrisqet.

Analiza kosto-efikasitet: teknikë vlerësimi dhe monitorimi e përdorur kur përfitimet nuk mund të përcaktohen në mënyrë të arsyeshme në shprehje monetare. Zakonisht kryhet duke llogaritur koston për njësi të përfitimit dhe kërkon ekzistencën e mjeteve për të matur përfitimet por jo domosdoshmërisht për t’iu atribuuar një vlerë monetare ose ekonomike.

Analiza shumë kriteresh: metodologjia e vlerësimit që shqyrton njëherazi ose me sekuenca të ndryshme objektivat duke i atribuuar një peshë secilit objektiv të matshëm.

Analiza SWOT: përshkruan në mënyrë sintetike, karakteristikat që i përkasin si iniciativës ashtu edhe të kontekstit në të cilin realizohet; lejon të analizohen skenarë alternativë. Analiza e kontekstit në të cilin synohet të ndërhyhet dhe për të evidentuar faktorët e brendshëm mbi të cilët duhet të përqendrohen (forcat) ose që duhet të neutralizohen (dobësitë) dhe faktorët favorizues (mundësitë) ose jo favorizues (kërcënimet).

Kronograma: teknikë e përdorur për të realizuar një vlerësim real dhe të verifikueshëm të kohës së nevojshme për zbatimin e një nisme, duke evidentuar pikat kritike. Evidenton lidhjet logjike-kohore ndërmjet palëve të ndryshme të nismës dhe vlerëson kohën e nevojshme për realizimin e saj.


203

9. SUMMARY

“Evaluation of the Economic-Financial Feasibility for the Implementation and Administration of Public Investments. Case Study”

This thesis is structured in the introduction, the purpose, the main goals of the study, the methodology of the study and seven chapters. Chapter 1: Basis of investments valuation. Chapter 2: Basics of financial mathematics and investment analysis. Chapter 3: Analysis of cost/benefit for the assessment of the investments. Chapter 4: Assessing the participation of private financial resources. Chapter 5: The use of private finance. Chapter 6: Economic and financial assessment of the infrastructural projects. Chapter 7: Conclusions and main recommendations. Annexes Vocabulary Bibliography

Introduction

Through the thesis topic “Evaluation of the economic and financial feasibility for the implementation and administration of public investments. Case Study” we intend to provide a range of methods to those who must evaluate various investment proposals, whether individual, entrepreneur or public, to use them depending on situations they will face. “An investment is a project that, before a certain absorption of sources today, creates the possibility of generating profits in the future”, so we should “put in balance” a present cash output with a series of future cash inflows. This definition shows that investment is characterized by the presence of the cash flows, which are manifested at different times. Therefore, to evaluate the economic profitability of an investment, namely to decide whether the investment should be performed or not, it is necessary to compare the cash revenues and cash outflows that occur at different times. The problem can be resolved by making these flows “homogeneous” through conversion to comparable cash flows, if all these flows appear at the same moment. The study will be followed by the main glossary of main terms frequently used in the field of investments analysis in order to somehow contribute to the unification of terms.

Purpose

Given that large sums are spent for investments in the public sector, as well as from the personal experience of the author, we have defined as the main objective of the study “Evaluation of the economic and financial feasibility for the implementation and administration of public investments”, with special emphasis on strengthening the programming procedures, monitoring, and evaluation of investment projects of local and central government, proposals and ideas on implementation and financing of projects with public-private financial partnership, a new perspective of projection and funding. We believe that this study will serve to the managers of local and central government, planners, private enterprises, students of economic faculties and other readers who are interested on investments, their profitability, etc..

The main goals of the study

Among the main objectives of the study are: 1. Clarification of the definition “investment”. 2. Recognition with the techniques of the assessment of investments feasibility, mainly in the public sector.


204

3. The layout of the stages through which it must pass the economic evaluation of an investment project. 4. Decision-making, individualization of the most profitable investment, or non-realization of the investment. 5. Proposals on how to implement projects with public-private financial partnership, considered as an innovation in financing investments with public utility. 6. Presentation of “Type statements for preparation of economic and financial plan” (according to the stages of the investment). 7. Application of theories and proposed methods, which will be demonstrated through a study case, namely in the Municipality of Kamza.

Survey Methodology

To conduct the study there will be used statistical methods of comparative analysis and synthesis, as well as there will be applied theory and practice of mathematics, in particular of the financial math on the time value of money, net present value, capitalization and actualization, mathematical model used in the analysis of investments, particularly referred mainly to the performance of the cash flows. We will present “Type statements for the preparation of financial and economic plan” (according to the phases of the investment), such as economic account, financial situation, the statement of cash flows and the calculation manner and interpretation of parameter “K” for the remuneration of the invested capital.

Chapter 1: Basis of investments valuation

The evaluation process is intended to determine the generated wealth or to determine consumed wealth, also giving indications about the profitability of investment considered in itself, or put in comparison with alternative investments, with the purpose of electing investment which enables to generate the greater level of wealth. Evaluation can be defined as a comparison procedure between revenues and cash outflows and/or economic performance as a result of an investment. Methods that do not take into account the present value: the recovery period: this method determines the recovery period, i.e. the time needed until the amount of net operating income equals the value of invested capital; return of the investment: this method determines the profitability of the invested capital referring to profits or derived savings, without considering depreciation. Methods that take into account the present value: the method of actual value determines the present value of future benefits, based on a predetermined interest rate. Obviously, aiming to choose between alternative investments, it will be preferred the investment with the margin of greater benefit. Indicator of profitability, indicators feasibility method is essentially identical to the previous one, but not for the fact that there are performed comparisons between alternative investments based on the so-called indicators in percentage of feasibility: the latter is equal to the ratio between the actual value of the income and investment value. Discounted cash flow: this method is essentially a special case of the present value method, as applied when the marginal utility (the difference between the present value and the investment cost) of an investment is zero.

Chapter 2: Basics of financial mathematics and investment analysis

Any financial transaction is characterized only by the presence of financial flows. It is like an economic transaction, but in which the exchanged good is not of economic nature, as it is about money. The principle of preference for the present: this principle states that in an economic system that has not reached saturation or needs, nor the saturation of technological opportunities, a monetary


205

unit is immediately available generally more preferable than the same monetary units available in a future time. The principle shows clearly that two net cash flows can be compared only if manifested in the same moment of time.

Chapter 3: Cost/benefit analysis: assessment of investments

Cost/benefit analysis is a method currently used by all international organizations of development and credit. It is confirmed that only projects that pose a higher profitability rate than the bank interest rate (or any other rate taken as a reference and representative of an alternative use of that capital) will be taken into consideration. Analysis of cost/benefit measures in monetary terms as resources, as well as results through comparing different alternatives. There is nothing but a profitability analysis application that economic operators carry out to make their investment decisions in the context of public choices. It is required to maximize net social profit of public investments. The project evaluation is done on the basis of the criterion of economic efficiency. The project may be useful based on efficiency criteria, but it can create environmental problems. Trade-off between efficiency and fairness is one of the most controversial aspects of the cost/benefits analysis. The main limitation of the analysis of the cost/benefits analysis is presented by the assumption of perfect markets, another limitation is the inability to effectively monetize some of the goals or some of the costs.

Chapter 4: Assessing the participation of private financial resources

The purpose of this chapter is to provide appropriate guidelines for performing analysis of economic and financial feasibility focused on the formulation of the content, processing and articulations to be included in the feasibility studies conducted in order to verify the possibility of activating private resources in realization of public infrastructure or public utility. Financial analysis, in general, aims at providing quantitative information needed to evaluate the economic feasibility and financial viability of the investment project, as for the initiator subject, as well as for the various funders or sponsors. The main objectives should be: verification and determination, previously in relation to market requirements, the degree of economic feasibility and financial sustainability of the investment project for a private investor by using valuation techniques typical for financial choices of the enterprise; determination of useful conditions to ensure the synchronization and profitability of financial management of public resources. Evaluation of the participation of private financial resources goes through three main phases. The first phase focuses on defining the reference macro-economic parameters, analysis of the investment program and the interventions of extraordinary maintenance costs, calculating the income of the exercise, the calculation of operating costs, determining the tax rate that must be referred to, determining the dynamics of net working capital, the second phase focuses on the analysis of provided financial resources and on determining the “target” structure to be achieved, the determination of dividend policy to be implemented; while the third phase focuses on the analysis of economic feasibility, implementation of evaluation criteria based on the calculation of net present value and internal rate of profitability.

Chapter 5: The use of private finance

The direct ratio between the realization of works and use of their economic and trade utilization lies in the financing of projects, a technique of infrastructure funding, originating from Anglo-Saxon law presupposes the help of the capital market and it is taking rapid development in more countries. This method actually bases its logics of economic and financial assessment of investment projects on the basic principle for which the cost of many goods and public services and for the interested public can fully paid mainly by the users or buyers.


206

Key aspects of the preliminary assessment of the project are: the legal framework sufficiently accurate, relevant economic dimensions of the project, identifying the perimeter of the project and the “isolation” of financial flows, duration of administration trusted to the private entity in accordance with the requirements of initiative profitability, the ability to clearly identify the entities participating in the initiative, identifying key risks and their potential on the participating entities, commercial contracts “entered” for a long period and technological risks.

Chapter 6: Financial and economic evaluation of water infrastructure projects. Case Study

This chapter gives practical application of theory treated in the previous chapters. The study refers to the public investment of the Municipality of Kamza for civil water supply.

Chapter 7: Conclusions and main recommendations

The main conclusions

Evaluation or investment analysis means the integrity of techniques and instruments that persons, companies or public institutions use to decide whether to perform or not an investment that has an impact for a long term. To evaluate an investment means to determine and decide if and when it is convenient, for initiating entity, to invest its own capital in a certain undertaking, in order to draw a profit, proving that this benefit is achievable for the sustainability of the investment. The process orienting the individual, company or institution in the selection of one or more investing projects is complex, because it is not limited only to a phase of analysis and decision-making, but it includes also social interaction phenomena and political negotiation. The main stages of preparation of the financial and economic plan are formulated as follows: the first stage aims to determine the reference macroeconomic parameters, in particular the expected inflation rate and the performance of interest rates that affect the cost of funding sources; analysis of the investments program and of the extraordinary maintenance interventions; calculating benefits of exercise; calculation of operating costs, determining the tax rate which will be referred to; determining the dynamics of net working capital explained through the formulation of assumptions etc.. The second phase aims at analyzing the provided financial resources; determining the “target” structure to be achieved; determining dividend policy, etc.. While the third phase is to determine the evaluation criteria based on the net present value calculation, which represents the growth of wealth generated by the investment, presumed as if such property would be immediately available at the time of the assessment, determining the evaluation criteria based on the calculation of the internal Rate of return, which is defined as the discount rate at which an investment presents a net actual value equal to zero, in correspondence of which the economic outcome of an operation is cancelled; analysis of financial sustainability, since not all investments economically advantageous result further feasible form the financial perspective. Decision-making process on investments must necessarily pass through four stages: the first stage is to identify the problem, as well as the opportunities that can be exploited; second phase provides real investment analysis, in which are individualized indicators presenting the economic profitability or profitability of investment projects, mainly to be expressed in monetary terms, the impact values that investment will have on the company or the community, to determine the final objective to be achieved; the third phase consists in selection on which it is made the investment. It is a preliminary selection as it must necessarily be followed by authorization of the competent authorities. Methods of evaluating an investment project should be derived from economic analysis, and financial analysis on the effects the implementation of the project can produce; economic analysis should aim individualization of investment ability to produce a profit, which rewards


207

sufficiently the invested capital; financial analysis must control the ability of the recovery of capital that the investment management can guarantee, in order to restore liquidity to be hardened in it.

The main recommendations

The main requirements for an effective process to study the information is formulated as following: completeness of information; accuracy of their assessment; their probability of maturity, in the sense that we should always refer to measurable sizes; determining the cost of the investment analysis process etc.. In the organizational communication the performance of the enterprise as a result of investment and competitive opportunities should be distributed within the organization. For example, if it is aimed to invest in environmental protection policies, it is necessary for the responsible of marketing to schedule a publicity campaign to highlight this aspect at their customers. It is also important that all departments agree on the importance attributed to the recorded performances. As the main variables over which management can act to plan and control efficiently the decision making process, we recommend: determining the competitive characteristics to guide investments and proposals; the definition of formal structure, such as committees or boards to govern the process, determining formal procedures, for example special manuals, system of performance measurement and possible incentives etc.. Choosing between the net present Value method or the internal rate of return is a result, in many cases, of the analyst’s personal preferences. But when the actualization rate is not constant during the life of the project, or even the structure of the cash flows is not specified, it is recommended to use the net present Value. The main limitation of the analysis of the cost/benefits is presented by the assumption of perfect markets and in the practical impossibility of monetize some goals or some of the costs. Problems and errors commonly encountered during the evaluation, which should be carefully avoided: the protagonist who proposes the project may have personal interests in the project thus enlarging the results; the status quo can be determined in an optimist manner; training costs and of the departure can penalize first project that would utilize a new technology; investment can be easily underestimated to keep below the threshold that requires the approval of higher hierarchical levels; proposal could eliminate some the increase of some overall costs less apparent (degrees costs); it may not be consistent taking in consideration the inflation; it may be considered the costs “already made”, it can not be taken into account the opportunity costs and effects that can not be expressed in monetary terms, etc. . Top management should provide financial resources to destine them to various groups of initiatives or special investment projects also through issuance and lunching to the market the capitals of specific types of securities or loans as innovation in project financing investment. Preliminary evaluation of projects should include main aspects as the sufficiently accurate legal framework; appropriate economic dimensions of the project; identifying the scope of the project and the “isolation” of financial flows; duration of administration entrusted to private entity in accordance with the requirements of initiative profitability, the possibility to clearly identify the entities participating in the initiative, identifying key risks and the potential of their distribution on the participating entities, “closed” commercial contracts for a long period and limited technological risks etc.. Use of private capital through financing schemes represents a significant growth opportunity for the economic and social system of our country, but it can not be determined as a case universally valid for all projects and for all initiatives that favour interventions of structural type.


208

10. BIBLIOGRAFIA “Improving economy, efficiency and effectiveness in Local Government in England and Wales: An Audit Commission Handbook”, 1983.

Adler H.: Economic Appraisal of Transport Projects', Indiana U.P., 1971.

Albisetti R. - Etas, 2000 - “Finanza strutturata. Tecniche e strumenti per la valutazione degli investimenti internazionali nel project financing”.

Allione M. Le decisioni di investimento pubblico, F.Angeli,Milano, 1971.

Arggawal R. - Prentice Hall - Englewood’s Cliffs, UK - 1993 “Capital budgeting under uncertainty”.

Arthur Andersen and Enterprise - LSE, 2000 - “Value for Money Drivers in the Private Finance Initiative: A report commissioned by the Treasury Task Force”.

Audit Commission for Local Authorities in England and Wales, London.

Audit Commission, London 1995 - “Improving Value for Money in Local Government: A compendium of good practice from Audit Commission value for Money reports”.

B. Carapella, Franco Angeli 2001 “Il project financing: un percorso per la pubblica amministrazione”.

Baldi M., De Marzo G. - Ipsoa, 2001 - “Il project financing nei lavori pubblici”.

Benninga S. - Mc Graë Hill, 2001- “Modelli Finanziari”.

Black F. e M. Scholes - 1967, Management and Science - “The pricing of options and Corporate liabilities”.

Boeri T.: Beyond the Rule of Thumb, Westview Press, Oxford, 1990.

Buckley A. - Prentice Hall - Englewoods Cliffs, UK - 1995 “International capital budgeting.

C. Bone, Longman, UK 1992 “Achieving value for money in Local Government: meeting the charter's challenge”.

C. David, Longman 2000 - “The Future of Public Services: What Role for the Private Sector”.

C. Dosi - Roma 2001 - “Gli studi di fattibilità degli investimenti pubblici: finalità, requisiti ed attività formativa”.

Cassone A., Grisoli V., Tasgian: Un'analisi costi-benefici nel campo della viabilità d'attraversamento di un’area urbana, F.Angeli, Milano, 1981.

Cohen R., Comito V., Dal Prato L. - Guerrini, 2001 - “La gestione finanziaria dei progetti: dal contract financing al project financing”.Comparators and Value for Money”.

Conferenza dei Presidenti delle Regioni e delle Province Autonome - 2001 - “Studi di fattibilità delle opere pubbliche - Guida per la certificazione da parte dei Nuclei regionali di valutazione e verifica degli investimenti pubblici (NUVV)”.

Copeland T.E. e Weston J.F.-EGEA, 1994 - “Teoria della finanza e politiche di impresa”.

Copeland T.E.,.Koller T, Murrin J. - Wiley &Sons, 1990 - “Valuation: measuring and managing the value of companies”.

Damodaran A. - Mc Graw Hill, 1996 - “Manuale di valutazione finanziaria.

Das Gupta A.K., Pearce D.W.: Analisi Costi-Benefici, ISEDI, Milano, 1975.


209

Davis H.A. - Euromoney, Londra, 1996 - “Project Finance: Practical Case Studies”.

Department of Environment, 1992-“Value for Money in Neë Building Housing: A study of a sample of local authority and housing association projects” Department of Environment, Transport and the Regions, September 1998 “Local Government and the Private Finance Initiative: An explanatory note on PFI and the Public/Private Partnerships in Local Government”.

Dixit A. K.-Pindyck R.S. Investment under uncertainty, Princeton University Press, Princeton, 1994.

Evans R. e Olson D.L. - Prentice Hall, USA - 2000 - “Introduction to simulation and risk analysis”.

F. Michael, Social Market Fundation Memorandum - November 1993-“Provider Choice: Opting in Through the Private Finance Initiative”.

Fava C. - Il Sole 24 Ore Norme & Tributi- Milano 2002-“Project Financing, dal progetto alla realizzazione”.

Florio M.-Franco Angeli, 2001-“La valutazione degli investimenti pubblici: i progetti di sviluppo nell’Unione Europea e nell’esperienza internazionale”-2 volumi.

Florio M.: La valutazione degli investimenti pubblici, Il Mulino, Bologna, 1991 Formez: L'analisi Costi-Benefici, (a cura di A.Pedone), Quaderni regionali, 1976.

Forestieri G. (a cura di)-EGEA-Milano 2000-“Corporate & Investment banking”.

G. Imperatori - Il sole 24ore 1998 “Il Project Financing”.

H. Butt and B. Palmer, 1985 - Value for Money in the Public Sector. Basil Blackwell Ltd, Oxford.

Hoti Ilir “Amvisimi financiar i avancuar”, Tekst mësimor, 2012.

J. Glynn - Prentice Hall 1985 - “Value for Money Auditing in the Public Sector”.

Layard R.: Cost-Benefit Analysis, Penguin Books Ltd, 1972.

Lintner J. - 1965 in Review of economics and statistics - “ The evaluation of risk assets and the selection of risky investments in stock portfolios and capital budgets” e “The aggregation of investors diverse judgments and preferences in purely competitive security market”-1969, Journal of financial and quantitative analysis.

Lynch P. - Euromoney/DC Gardner Work book, 1996-“Financial Modeling for project finance”.

M. Baldi, G. De Marzo - Ipsoa, 2001-“Il project financing nei lavori pubblici”.

M. Miscali e P. De Sury-EGEA 1995-“Il project financing”.

Male B.-“Vlerësimi i ndërmarrjeve”, tezë disertacioni, Tiranë, 2007.

Massari M. - Mc Graw Hill 1998 - “Finanza aziendale”.

Mereëitz L., Sosnick S.H.: The budget’s new clothes, Markham, Rand Mc Nally, Chicago,1971.

Mishan E.: Cost-benefit Analysis, Unëin U.B., London, 1971.

Modigliani F.e Miller M.H.- 1958, American Economic Revieë -“The cost of capital, corporation finance and the theory of investment”.

Newitt P. K. e Fabozzi F.J - Euromoney, 2000 - “Project financing”.

Nuti F.: L'analisi costi-benefici, Il Mulino, Bologna, 1987.


210

P. Basentini - 2001 - “Value for Money: analisi delle modalità di determinazione del Value for Money per progetti di pubblica utilità”-Incarico di studio per Unità tecnica per la Finanza di Progetto-CIPE-Ministero dell’economi e delle finanze.

Partnership Victoria-2001 giugno-“Public Sector Comparator: technical note”.

Pearce D.W.: Analisi dei costi e benefici, Liguori, Napoli, 1977.

Pearce D.W.: The Valuation of Social Cost, Allen and Unvin, London, 1978.

Poli A.-ETAS Libri, 1997-“IL costo del capitale”.

Ponti M., Brambilla M., Erba S.: La pianificazione e la valutazione delle infrastrutture in Italia: dal piano nazionale dei trasporti alla legge obiettivo, VI riunione annuale SIET, Palermo 2003.

Ponti M.: Welfare basis of evaluation, in corso di pubblicazione, 2001.

R. Baccolini, Le relazioni difficoltose: progetti pubblici e risorse private, il Mulino, Bologna, 1998.

Ross S.A.-1976-1977 in Journal of Finance - “The capital asset pricing model, short sales restrictions and related issues”.

S. Gatti-Bancaria Editrice 1999-“Manuale del Project Finance”.

Sapere 2000 - Ediz. Multimediali, 1993-“Il project financing per le opere pubbliche in Italia. Settori d'intervento, innovazioni normative, modelli sperimentali”.

Sharpe W.F.-1963, Management and Science - “A simplified model for portfolio analysis”.

Shehu Hidajet “Përmbledhje leksionesh mbi investimet”, Tiranë, 2011.

Shehu Hidajet et. al. “Analiza e bilancit”, Monografi, Tiranë, 2005.

Shehu Hidajet et. al. “Analiza e flukseve të likuiditetit”, Monografi, Tiranë, 2012.

Squire L.,Van der Tax H.G.: Economic Analysis of Projects, J.Hopkins U.P., IBRD, 1975.

T. Boeri, R.Cohen.-EGEA, 1998 - “Analisi dei progetti di investimento: teoria ed applicazioni per il project financing”.

Treasury Task Force-1998 marzo-“Policy statement n.° 2: Public Sector.

Ueda T.: Seminar on Integrative Assessment of Transport Project and Policies, Brussels, 2003

Unità tecnica Finanza di Progetto - Gennaio 2002 - “Relazione sull’attività svolta nel periodo luglio 2000-dicembre 2001”.

United Nations: Guidelines for Project Evaluation, New York, 1972.

UVAL - 2000 - “Note per la redazione degli studi di fattibilità” ex-Delibera CIPE 106/1996.

www.euroribor.org.

Dokumente të Bashkisë Kamëz.


211

Dedikim

Me dashuri për familjen time të shtrenjtë, faktor i pazëvendësueshëm motivimi.

Qytetarëve të Kamzës, që më besuan menaxhimin e Bashkisë, besim i cili më motivoi për njohuri të reja mbi administrimin e punëve publike, kjo doktoraturë është dëshmi e këtyre përpjekjeve.


212

Mirenjohje dhe falenderime

Mirënjohje të thellë dhe konsideratë të lartë kolegëve, bashkëpunëtorëve, të njohurve dhe miqve të mi që më nxitën, më këshilluan me durim dhe më mbështetën pa rezerva në kryerjen e këtij punimi shkencor.

Falenderim të veçantë për drejtuesin shkencor, Prof. Asc. Dr. Hidajet Shehu për motivimin, ndihmën e pakursyer dhe konsulencën shkencore dhe profesionale që me dashamirësi më ofroi gjatë gjithë kohës së studimit.

Mirënjohje gjithë stafit të pedagogëve të Fakultetit të Ekonomisë dhe Agrobiznesit, të cilët kontribuan në formimin tim si ekonomist dhe menaxher, në mënyrë të veçantë mirënjohje Prof. Bahri Musabelliu, Prof. Asoc. Dr. Maksim Meçe, Prof. Drini Salko etj.


213

Curriculum Vitae

Te dhënat personale

Emër/ Mbiemër Xhelal MZIU

Adresa Rruga “Arbrit”, nr. 240 Kamëz, Shqipëri

Mobile +355 68 20 43 438

Tel/ Fax +355 47 20 01 77

Fax +355 47 20 03 27

E-mail [email protected] [email protected]

Web www.kamza.gov.al

Kombësia Shqiptar

Data e lindjes 14 prill 1967

Statusi Civil Martuar, 3 fëmijë

Eksperiencat kryesore në punë

Periudhat 18 shkurt 2007 - në vazhdim

Pozicioni ose profesioni aktual Kryetar i Bashkisë Kamëz

Aktivitet dhe përgjegjësitë kryesore Organizim dhe mirëfunksionim të qeverisjes vendore.

Periudhat 2010 - në vazhdim

Pozicioni ose profesioni aktual Pedagog i jashtëm në Fakultetin Ekonomik, UBT

Aktivitet dhe përgjegjësitë kryesore

Periudhat

Lënda: Analizë Financiare. 2009 - 2010

Pozicioni ose profesioni aktual Pedagog i jashtëm në Universitetin e Durrësit

Aktivitet dhe përgjegjësitë kryesore Lënda: Analizë Investimesh.

Edukimi

Periudhat 2009 e në vazhdim

Pozicioni, aktiviteti dhe përgjegjësitë kryesore

UBT (Universiteti Bujqësor i Tiranës) Doktoraturë, tema: “Vlerësimi i leverdishmërisë ekonomiko-financiare për realizimin dhe administrimin e investimeve publike”.

Periudhat 2009 - 2010


Këshilli i Evropës Shkolla Shqiptare e Studimeve Politike.


214

Periudhat 2010


Këshilli i Evropës Shkolla e Demokracisë Lokale në Ballkanin Perëndimor.

Periudhat 2010-2013


Universiteti “Luigj Gurakuqi” Shkodër Fakulteti i Drejtësisë, Master Shkencor.

Periudhat 2009


Akademia Diplomatike Shqiptare Kurs Pasuniversitar, “Marrëdhëniet ndërkombëtare”.

Periudhat

2009


Ministria e Financave Certifikatë “Auditues i Brendshëm në Sektorin Publik”.

Periudhat 2009


UBT (Universiteti Bujqësor i Tiranës) Master, tema: “Drejtim ndërmarrjesh”.

Lista e botimeve

A. Artikuj brenda vendit 1. Revista Shqiptare social ekonomike, Nr 2 (66) , Prill 2011, bashkautor, autor i parë, “Analiza e ekuilibrit financiar: logjika dhe metoda krahasuese”, faqe 163/178. 2. Ekonomia dhe Agrobiznesi, Nr 3, 2011, ISSN 2223/7658, faqe 160/169, autor i vetëm. “Ekonomia shqiptare dhe kriza shqiptare”. 3. Ekonomia dhe Agrobiznesi, Nr 4, Janar /Qershor 2012. ISSN 2223/7658, faqe 49/60, autor i vetëm. “Bashkia Kamëz në kërkim të intrumenteve që përmirësojnë qeverisjen vendore, buxhetimi me pjesëmarrje”. 4. Revista Shqiptare social ekonomike, Nr 71, Korrik/Shtator 2012, bashkautor, autor i parë, “Auditimi i bilancit të ushtrimit dhe përdorimi i gabuar i instrumenteve statistikorë: modeli i riskut të auditimit”. 5. Vlerësimi i ndërmarrjes dhe analiza e flukseve. Bashkuator, autor i parë. Ekonomia dhe Agrobiznesi, Nr 5, Korrik/Dhjetor 2012. ISSN 2223/7658. 6. Zhvillimi i ndërmarrjes dhe nevojat për kapital: një model sintetik për planifikimin financiar, bashkuator. Ekonomia dhe Agrobiznesi, Nr 5, Korrik/Dhjetor 2012. ISSN 2223/7658. B. Artikuj jashtëvendit 1. Tools that improve the local governing-budgeting with participation. the case of the municipality of Kamza – Albania, bashkautor European Scientific Journal July edition vol. 8, No.15 ISSN: 1857 – 7881 (Print) e - ISSN 1857- 7431, autor i parë. C. Konferenca shkencore ndërkombëtare 1. Buxhetimi me pjesëmarrje, një mjet për rezultate më të mira në qeverisjen vendore, Procceding, Qershor 2012, Konferenca FEA, autor i parë. 2. Konferenca Ndërkombëtare Ulqin, Mali i Zi, 2011, Referim, bashkautor: “Roli i kontabilistëve dhe auditorëve në aplikimin e standardeve ndërkomëbtare të kontabilitetit dhe auditimit në vendet në tranzicion”. 3. Konferenca FEA, Qershor 2012, Poster, bashkautor: “Analiza e likuiditetit të ndërmarrjes: modeli i pesë fushave”.

Doktoratura e Xhelal Mziut

Documents

Transcript of Doktoratura e Xhelal Mziut