CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK NESR‹kitap.okur-yazar.net/e-kitap/aof/EDB407U... · Önsöz Sevgili...

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2444

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1416

CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK NESR‹

YazarlarProf.Dr. ‹smail ÇET‹fiL‹ (Ünite 1, 2, 7)

Prof.Dr. Yunus BALCI (Ünite 3, 4, 6, 8)Doç.Dr. Emine KOLAÇ (Ünite 5, 9, 10)

EditörlerProf.Dr. ‹smail ÇET‹fiL‹Doç.Dr. Emine KOLAÇ

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Ö¤retim Tasar›mc›s›Prof.Dr. Cemil Ulukan

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör. Nurcan Tepecik

Kitap Koordinasyon BirimiDoç.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Cumhuriyet Dönemi Türk Nesri

ISBN 978-975-06-1113-1

3. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 4.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, May›s 2014

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ vii

Cumhuriyet Devri Türk Nesri................................................ 2D‹L ÜZER‹NE................................................................................................. 3NES‹R/DÜZYAZI ÜZER‹NE........................................................................... 5CUMHUR‹YET ÖNCES‹ TÜRK NESR‹NE GENEL B‹R BAKIfi ..................... 7CUMHUR‹YET SONRASI TÜRK NESR‹ ........................................................ 11Cumhuriyet Döneminde Türkçe................................................................... 11Cumhuriyet Döneminde Nesir...................................................................... 12

1923-1940 Dönemi Türk Nesri ............................................................... 131940-2010 Dönemi Türk Nesri ............................................................... 13

Cumhuriyet Döneminde Nesir Türleri ......................................................... 14Edebî Nesir .............................................................................................. 14Bilimsel ve Ö¤retici Nesir....................................................................... 16Günlük Nesir ........................................................................................... 17

Özet................................................................................................................ 18Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 19Okuma Parças› .............................................................................................. 20Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 20S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 21Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 21Baflvurulabilecek Kaynaklar ........................................................................ 21

Hikâye/Öykü............................................................................. 22CUMHUR‹YET’E KADARK‹ TÜRK H‹KÂYES‹NE GENEL B‹R BAKIfi ........ 23CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK H‹KÂYES‹.................................................. 29Cumhuriyet’in ‹lk Hikâyecileri .................................................................... 29Sosyal/Toplumcu Gerçekçiler....................................................................... 32

Birinci Kuflak (1930-1945) ...................................................................... 32‹kinci Kuflak (1945-2000)........................................................................ 35

‹ç Gerçekli¤in Hikâyecileri ........................................................................... 39Birinci Kuflak (1930-1945) ...................................................................... 39‹kinci Kuflak (1945-2000)........................................................................ 40

Yeni Aray›fllar ............................................................................................... 45Özet................................................................................................................ 51Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 52Okuma Parças› .............................................................................................. 54Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 55S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 55Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 56Baflvurulabilecek Kaynaklar ........................................................................ 56

Makale-F›kra............................................................................. 58MAKALE......................................................................................................... 59“Makale”nin Anlam› ve Tarifi ....................................................................... 59Türk Edebiyat›nda Makale .......................................................................... 64FIKRA ............................................................................................................. 70

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

3. ÜN‹TE

“F›kra”n›n Anlam› ve Tarifi ........................................................................... 70Türk Edebiyat›nda F›kra ............................................................................... 71Özet................................................................................................................ 74Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 76Okuma Parças› .............................................................................................. 77Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 78S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 78Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 79Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 79

Deneme .................................................................................... 80DENEMEN‹N ANLAMI VE TAR‹F‹ ................................................................ 81BATI EDEB‹YATINDA DENEME.................................................................. 87TÜRK EDEB‹YATINDA DENEME................................................................. 88Cumhuriyet Öncesi Dönemde Deneme....................................................... 88Cumhuriyet Sonras› Dönemde Deneme ...................................................... 91DENEME TÜRLER‹ ........................................................................................ 93Üslup Bak›m›ndan Denemeler ..................................................................... 93

‹nformal-Senli Benli Deneme ................................................................ 93Formal-Resmi Deneme............................................................................ 93

‹çerik Bak›m›ndan Denemeler ..................................................................... 93Konusunu Sanat ve Edebiyattan Alan Denemeler ................................ 93Psikoloji-Felsefe Konulu Denemeler...................................................... 94fiehir Konulu Denemeler ........................................................................ 94Sosyal, Siyasi, Dini Konulu Denemeler ................................................. 95Kar›fl›k Konulu Denemeler ..................................................................... 95

Özet................................................................................................................ 97Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 98Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 99S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 99Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 100Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 101

Sohbet/Söylefli .......................................................................... 102SOHBET TÜRÜNÜN TANIMI VE ÖZELL‹KLER‹.......................................... 103Sohbet Türünün Özellikleri .......................................................................... 108TÜRK EDEB‹YATINDA SOHBET TÜRÜNÜN GEL‹fi‹M‹ ............................. 110Özet................................................................................................................ 112Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 113Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 114S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 114Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 115Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 115

Gezi/Seyahat Yaz›s›....................................................................116GEZ‹ TÜRÜNÜN TANIMI VE N‹TEL‹KLER‹................................................. 117DÜNYA EDEB‹YATINDA GEZ‹ YAZISI....................................................... 118CUMHUR‹YET ÖNCES‹ TÜRK EDEB‹YATINDA GEZ‹ YAZILARI ............. 118CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK EDEB‹YATINDA GEZ‹ YAZILARI............ 119

‹ ç indek i leriv

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE

Özet.......................................................................................................... 125Kendimizi S›nayal›m................................................................................ 126Okuma Parças› ........................................................................................ 127Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ...................................................... 128S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ........................................................................ 128Yararlan›lan Kaynaklar............................................................................ 129Baflvurulabilecek Kaynaklar ................................................................... 129

An›/Hat›ra-Günlük ................................................................... 130ANI/HATIRA TÜRÜ VE ÖZELL‹KLER‹ ......................................................... 131GÜNLÜK TÜRÜ VE ÖZELL‹KLER‹ .............................................................. 134CUMHUR‹YET ÖNCES‹ DÖNEMDE ANI VE GÜNLÜK .............................. 135An›/Hat›ra ...................................................................................................... 135Günlük ........................................................................................................... 136CUMHUR‹YET DÖNEM‹NDE ANI VE GÜNLÜK......................................... 141An› ................................................................................................................. 141Siyasî, Tarihî ve Toplumsal Taraf› A¤›r Basan An›lar ................................. 141Günlük ........................................................................................................... 147Özet ............................................................................................................... 151Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 153Okuma Parças› ........................................................................................... .. 154Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 155S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 155Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 156Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 156

Biyografi.................................................................................... 158B‹YOGRAF‹N‹N ANLAMI VE TAR‹F‹ ........................................................... 159DÜNYA EDEB‹YATINDA B‹YOGRAF‹ ........................................................ 161CUMHUR‹YET ÖNCES‹ TÜRK EDEB‹YATINDA B‹YOGRAF‹.................... 162CUMHUR‹YET SONRASI TÜRK EDEB‹YATINDA B‹YOGRAF‹.................. 164Cumhuriyet Döneminde Yaz›lan Baz› Genel Biyografi Eserleri................. 164Özet................................................................................................................ 169Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 170Okuma Parças› .............................................................................................. 171Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 172S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 173Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 173Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 173

Mektup-Söylev.......................................................................... 174MEKTUP......................................................................................................... 175Mektup Türünün Tan›m› ve Özellikleri ....................................................... 175Mektup Çeflitleri ............................................................................................ 176Mektup Türünün Geliflimi ........................................................................... 179Türk Edebiyat›nda Mektup Türünün Geliflimi............................................. 180SÖYLEV.......................................................................................................... 181Söylev Türünün Tan›m› ve Özellikleri......................................................... 181Söylev Çeflitleri .............................................................................................. 182Türk Edebiyat›nda Söylev Türünün Geliflimi .............................................. 184

‹ ç indek i ler v

7. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE

9. ÜN‹TE

Özet ............................................................................................................... 190Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 192Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 193S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 193Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 194Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 195

Röportaj-Mülâkat........................................... .......................... 196RÖPORTAJ ..................................................................................................... 197Röportaj Türünün Tan›m› ve Özellikleri...................................................... 197Röportaj Çeflitleri ........................................................................................... 200Türk Edebiyat›nda Röportaj Türünün Geliflimi ........................................... 202MÜLÂKAT ...................................................................................................... 206Mülâkat Türünün Tan›m› ve Özellikleri ...................................................... 206Türk Edebiyat›nda Mülâkat Türünün Geliflimi ............................................ 209Özet................................................................................................................ 211Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 213Okuma Parças› .............................................................................................. 214Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 216S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 216Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 217Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 217

Sözlük ................................................................................... 219

‹ ç indek i lervi

10. ÜN‹TE

ÖnsözSevgili Ö¤renciler,

‹nsan› di¤er canl› varl›klardan ay›ran temel özelliklerden biri, onun konufl-

ma/konuflabilme yetene¤idir. Dil, böyle bir yetene¤in ürünüdür. Unutmayal›m ki

dil, di¤er insanlarla iliflki kurabilmemizin; duygu, düflünce, hayal ve gözlemlerimi-

zi baflkalar›na aktarabilmemizin en yayg›n, en aç›k ve en sa¤lam yoludur.

Yüzy›llar içinde hayat›n hemen her alan›nda kullan›lmas› sonucu geliflip zen-

ginleflen dilin birçok farkl› kullan›m› söz konusudur. Sözlü dil/konuflma dili, yaz›-

l› dil/yaz› dili, manzum dil, mensur dil, günlük dil, edebiyat dili, bilim dili, argo

dili, bunlardan baz›lar›d›r.

‹nsan›n, herhangi bir duygu, düflünce, olay vb. fleyleri, dilin tabiî yap›s›na, gra-

mer kaidelerine uygun bir biçimde ve düz cümleler hâlinde kullanmas›na nesir

denir. Kabul etmek gerekir ki dili, -ister sözlü, ister yaz›l› biçimde olsun- daha çok

nesir hâlinde kullan›r›z. Bu kullan›mlar, zaman içinde gerek dünya edebiyat›nda,

gerekse Türk edebiyat›nda pek çok farkl› “tür”ün do¤up geliflmesine zemin haz›r-

lam›flt›r.

Elinizdeki kitap, sizlere, “Cumhuriyet Devri Türk Nesri”ni anlatmak amac›yla

kaleme al›nd›. Bu düflünceyle kitap, Türk kültürü, dili ve edebiyat›n›n nesir saha-

s›nda 1923’ten günümüze kadar olan dönemdeki genel görünümü, belli bafll› tür-

leri, bu türlerde eser verip flöhrete ulaflm›fl yazarlar› ve onlar›n eserleriyle s›n›rlan-

d›r›ld›.

Kitab›n içerdi¤i on ünitede Cumhuriyet devri Türk nesrinin belli bafll› türleri

olan; “hikâye/öykü”, “makale”, “f›kra”, “deneme”, “sohbet”, “gezi yaz›s›”, “an›/ha-

t›ra”, “günlük/günce”, “biyografi”, “otobiyografi”, monografi”, “röportaj”, “mülâ-

kat”, “mektup”, “söylev” üzerinde duruldu. Ad› geçen türlerin zihnimizde çok da-

ha somutlaflabilmesi için farkl› yazarlardan al›nan okuma parçalar›na yer verildi.

Türlerle ilgili teorik bilgilerin alg›lanmas›, örnek metinlerin okunup kavranma-

s›, sizleri, Cumhuriyet devri Türk nesri hakk›nda ciddi bir bilgi birikimine sahip

k›lacakt›r. Bunun ötesinde Türkçenin ifade gücündeki zenginlik ve güzelli¤in bi-

lincine ereceksiniz. Daha da önemlisi dilinizi kullanma; duygu, düflünce ve göz-

lemlerinizi baflar›yla anlatma becerinizi gelifltirip zenginlefltirebileceksiniz.

Atatürk’ün; “Türk dili dillerin en zenginlerindendir, yeter ki bu dil fluurla ifllen-

sin” cümlesinde veciz bir biçimde ifade etti¤i bilince ulafl›p sizden istenilen hede-

fi yakalayaca¤›n›za inan›yoruz.

Kitab›n yazarlar› olarak sizlere baflar›lar diliyoruz.

Editör

Prof. Dr. ‹smail Çetiflli

Önsöz vii

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Dilin birey ve millet hayat›ndaki önemini tart›flabilecek,Dilin yayg›n kullan›mlar›ndan olan “nesir”in ne oldu¤unu aç›klayabilecek,Cumhuriyet’e kadarki Türk nesrinin dönem ve özelliklerini ay›rt edebilecek,Cumhuriyet sonras› Türk nesrinin belli bafll› devirleri, türleri, e¤ilimleri vebunlar›n özelliklerini çözümleyebileceksiniz.

‹çindekiler

• Nesir• Edebî Nesir• Bilimsel Nesir

• Didaktik Nesir• Günlük Nesir

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

Cumhuriyet DönemiTürk Nesri

Cumhuriyet DevriTürk Nesri

• D‹L ÜZER‹NE• NES‹R/DÜZYAZI ÜZER‹NE• CUMHUR‹YET ÖNCES‹ TÜRK

NESR‹NE GENEL B‹R BAKIfi• CUMHUR‹YET SONRASI TÜRK

NESR‹

1CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK NESR‹

D‹L ÜZER‹NE‹nsan› di¤er canl› varl›klardan ay›ran en temel özelliklerden birisi, onun konufl-ma/konuflabilme yetene¤idir. Konuflma yetene¤i, insan›n sosyal bir varl›k olmas›-n›n en do¤al ve bir o kadar da zarurî sonucudur. Hemcinsleriyle bir arada yafla-yan/yaflamak zorunda olan insan, bu birlikteli¤ini -en alt düzeyde bile olsa- sürdü-rebilmek için di¤er insanlarla iletiflim kurmak mecburiyetindedir. ‹flte bu mecburi-yet, onun konuflma yetene¤ini ortaya ç›kar›r ve hem kendisinin hem de sosyal ha-yat›n geliflmesine hizmet eder. Dil, böyle bir mecburiyet ve böyle bir yetene¤inürünüdür. Bu aç›dan dil, di¤er insanlarla iliflki kurabilmemizin en yayg›n, en ke-sin, en aç›k, en sa¤lam ve en sa¤l›kl› yoludur.

Bu gerçek bize, dilin bir “iletiflim arac›” oldu¤u gerçe¤ini aç›k bir biçimde ha-t›rlatm›fl olur. Dilin temel varl›k sebebi, insanlar aras› iletiflimi sa¤lamakt›r. En ba-sitinden en karmafl›¤›na, en soyutundan en somutuna, en önemlisinden en önem-sizine kadar her türlü dertlerimizi, s›k›nt›lar›m›z›, isteklerimizi, arzular›m›z›, düflün-celerimizi, ümitlerimizi, hayallerimizi, tepkilerimizi karfl›m›zdaki insan veya insan-lara dil vas›tas›yla anlat›r›z. Elbette ki, onlar da bize ayn› yolla ulafl›rlar.

Bununla birlikte dil, sadece basit bir iletiflim vas›tas› de¤ildir ve bu dar çerçe-veye hapsedilemez. Onun, bunun d›fl›nda bireysel ve toplumsal pek çok ifllevi da-ha vard›r. Bunlar›n bafl›nda da insan›n hem bireysel hem de sosyal bak›mdan ge-liflmesinin temel dinamiklerinden birisi olmas› gelir. Bir baflka ifadeyle dil, bizim“insan olma” noktas›ndaki kimlik ve kiflili¤imizi infla eden aslî de¤erlerin bafl›ndayer al›r. Unutmamak gerekir ki insan, dille varl›klar› tan›r, dille düflünür, dille ina-n›r, dille dua eder, dille hayal kurar, dille rüya görür ve kendisini dille ifade eder.fiark›lar›n›, türkülerini, efsanelerini, menk›belerini, masallar›n›, ninnilerini dillesöyler; arzular›n›, isteklerini, düflüncelerini, fikirlerini, hayallerini, rüyalar›n›, ümit-lerini, nefretlerini, isyanlar›n› dille anlat›r. Dilin olmad›¤› bir ortamda bunlardanbahsedilemez.

Dilin birey aç›s›ndan bir baflka önemli yan›, mensubu bulundu¤u ve dilini ko-nufltu¤u milletin kültürel de¤erlerinden biri olmas›d›r. Birey, ancak dil vas›tas›ylamilleti ve milletinin yüzy›llar›n ötesinden tafl›yageldi¤i kültürü ile iletiflim kurabilir.Daha annesinin kuca¤›nda iken kula¤›na f›s›ldanan ismi ve ninnilerle bafllayan builetiflim, bir ömür boyu sürer. ‹nsan, kimlik ve kiflili¤ini de böyle bir iletiflim süre-ci içinde flekillendirir. Onun içindir ki dil, birey ile millet aras›nda kurulmas› kaç›-n›lmaz olan iletiflimin en sa¤lam ve en sa¤l›kl› köprüsüdür.

Cumhuriyet DevriTürk Nesri

Dilin millet hayat›ndaki daha önemli ifllevi; kültürün aynas›, koruyucusu, tafl›-y›c›s› ve ifade vas›tas› olmas›d›r. Her dil, kendini konuflan milletin, yüzy›llar içindeortaklafla yaratt›¤› sosyal ve millî bir kurumdur. Dolay›s›yla dilde, kendini var edenmilletin mant›¤›, düflünce tarz› ve yarat›c›l›¤› sakl›d›r. Daha aç›k bir ifadeyle, her di-lin sahip oldu¤u anlam, ses, yap› ve mant›k dokusu, o dili konuflan millete aittir.Yüzy›llar boyunca bu dili iflleyen, gelifltirip zenginlefltiren millet, kendi tarihini vekimli¤ini diline yükler. Ço¤u zaman de¤iflik say›lardaki seslerden teflekkül etmiflbasit anlaml› birlikler olarak gördü¤ümüz kelimeler, gerçekte o kelimelere hayatveren milletin kültür atomcuklar›d›r. Her birinin içinde de o milletin kültürüne aitde¤erler sakl›d›r. Zevklerimiz, ihtiraslar›m›z, hüzünlerimiz, sevinçlerimiz, idealleri-miz, inançlar›m›z, dünya görüflümüz ve hayat›m›z, zamanla kelimelerin anlam,duygu, ça¤r›fl›m ve ses dünyas›na siner.

K›sacas› dil; bireyin kendini ifade etmesini sa¤layan, çevresi ve milletiyle ileti-flim kurmas›n› gerçeklefltiren; bir ad›m sonra da toplumlar› millet k›lan en temelkültür de¤eridir. Bunun da ötesinde dil, milletin kültürünün kendinde yans›d›¤› birayna, kültürün kendinde sakland›¤› ve korundu¤u bir mahfaza, kültürün ifade va-s›tas› ve genifl kitlelere tafl›nmas› veya gelecek nesillere aktar›lmas›nda en sa¤lamve sa¤l›kl› bir köprüdür.

Bu bölümde son olarak Mustafa Kemal Atatürk, Ömer Seyfettin, Ali Canip Yön-tem, Yahya Kemal Beyatl› ve Mehmet Kaplan’n›n afla¤›daki cümlelerinde veciz bi-çimde vurgulanan, dilin millet hayat›ndaki önemini dikkatlerinize sunal›m.

Atatürk: “Millî his ile dil aras›ndaki ba¤ çok kuvvetlidir. Dilin millî ve zenginolmas› millî hissin inkiflâf›nda bafll›ca müessirdir. Türk dili dillerin en zenginle-rindendir, yeter ki bu dil fluurla ifllensin.” (Kocatürk 1999: 149)

Ömer Seyfettin: “Milletimiz nas›l Türklük, vatan›m›z nas›l Türkiye ise lisan›-m›z da Türkçedir. Türkçe bizim manevî ve mukaddes vatan›m›zd›r. Manevî vata-n›n istiklâli, kuvveti resmî ve millî vatan›m›z›n istiklâlinden daha mühimdir. Çün-kü vatan›n› kaybeden bir millet e¤er lisan›na ve edebiyat›na hâkim kal›rsa mah-volmaz, yaflar ve yine bir gün gelir siyasî istiklâlini kazan›r, düflmanlar›ndan in-tikam›n› al›r. Fakat bir millet lisan›n› bozar, kaybederse, hatta siyasî hâkimiyetibâkî kalsa bile tarihten silinir.” (Seyfettin 2001: 216)

Ali Canip Yöntem: “Milletleri tutan tafltan, topraktan, çelikten yap›lm›fl ka-leler de¤ildir; zengin bir dil ve bu dilin üstünde yükselmifl yine zengin bir edebi-yatt›r; öyle ki as›rlarca evvel istiklâlini kaybeden nice milletler vard›r ki vatanla-r›n›n üstünde esen istiklâl kas›rgalar› onlar›n kökünü kaz›yamam›fl ve bir günyine meydana ç›km›fllard›r; çünkü o milletler mazide zengin edebiyatla tetevvücetmifl zengin lisanlar›n› muhafaza etmifllerdir ve çünkü milliyetle lisan birdir.”(Yöntem 1995: 329)

Yahya Kemal Beyatl›: “Bizi ezelden ebede kadar bir millet halinde koruyan,birbirimize ba¤layan bu Türkçedir, bu ba¤, öyle metîn bir ba¤d›r ki vatan›n hu-dutlar› koptu¤u zaman bile kopmaz, hudutlar afl›r› yine bizi birbirimize ba¤l› tu-tar; Türkçenin çekilmedi¤i yerler vatand›r, ancak çekildi¤i yerler vatanl›ktan ç›-kar, vatan›n kendi gövde ve ruhu Türkçedir.” (Beyatl› 1984: 84)

Mehmet Kaplan: “Türkiye’nin en mühim kültür davas›, hiç flüphesiz, dil da-vas›d›r. O, bütün davalar›n bafl›nda gelir. Onu halletmedikçe, kültürle alâkal› di-¤er meseleleri halletmeye imkân yoktur.” (Kaplan 1988: 66)

Atatürk, Ömer Seyfettin, Ali Canip Yöntem, Yahya Kemal Beyatl› ve Mehmet Kaplan’n›ncümlelerindeki temel vurgu nedir?

4 Cumhuriyet Dönemi Türk Nesr i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

1

Yüzy›llar içinde hayat›n hemen her alan›nda kullan›la kullan›la geliflip zengin-leflen dilin birçok farkl› kullan›m› söz konusudur. Bunlar:

• Sözlü Dil/Konuflma Dili• Yaz›l› Dil/Yaz› Dili• Manzum Dil• Mensur Dil• Günlük Dil• Edebiyat Dili• Bilim Dili

NES‹R/DÜZYAZI ÜZER‹NESözlükte “yayma, saçma, da¤›tma” anlam›na gelen Arapça kökenli “nesir”in kav-ram anlam›; “manzum olmayan söz veya yaz›”d›r. Daha genifl biçimde tan›mlamakgerekirse nesir; “herhangi bir duygu, düflünce, olay vb. fleylerin, dilin tabiî yap›s›-na, gramer kaidelerine uygun bir biçimde ve düz cümleler hâlinde yaz›l› veya söz-lü olarak ifadesi”dir.

51. Ünite - Cumhuriyet Devr i Türk Nesr i

OKUMA PARÇASIKonuflma Dili Ve ‹lim Dili

Mehmet KaplanGünlük konuflma dili, canl› ve s›cak olmakla beraber, lügat bak›m›ndan s›n›rl›,

cümle yap›s› bak›m›ndan basittir.

Günlük dilin s›n›rlar›n›, telaffuz fleklini ve muhtevas›n› yaflan›lan çevre ve sosyal

tabaka teflkil eder. Bundan dolay› günlük konuflma dili, onu konuflan çevrelere ve

sosyal tabakalara göre de¤iflir. Deniz, bal›k, f›nd›k, çay ve tütün ile u¤raflan bir Ka-

radenizlinin kulland›¤› kelime kadrosu ile hayvanc›l›kla meflgul olan Do¤u Anado-

lu’nun kelime kadrosu aras›nda fark vard›r. Birinde bulunan kelime ve tabirler öte-

kisinde bulunmaz. Konuflma dilinde ortak kelimelerin söylenifl tarz› bile farkl›d›r.

Ortak dil kavram› mahalli flive ve a¤›zlardan daha genifl bir kelime ve ifade kadro-

suna tekabül eder. Ortak dil çeflitli a¤›z ve flivelerden gelme kelime ve ifadelerle bera-

ber okul, gazete ve kitaplardan gelen unsurlar› da içine al›r. Büyük flehirler ortak di-

li oluflturan potalard›r.

‹lim dili ortak dilden baz› kelimeleri alsa da kelime kadrosu ve kelimelere verilen

mana bak›m›ndan çok farkl›d›r. Tek bir ilim dili yoktur. Her ilmin kendine mahsus

terim ve iflaretlerinden ibaret bir dili vard›r. T›p âlimi, hukukçunun, kimya âlimi,

co¤rafyac›n›n kulland›¤› pek çok terimi bilmez. Bu bir ay›p da de¤ildir. Burada söz

konusu olan ihtisast›r. Bir bilim adam› kendi ihtisas sahas› ile ilgili kelimeleri bilir.

Bu onun için hayati bir konudur. ‹lim sahas›nda kullan›lan kelimelerin aç›k, seçik

ve kesin tek bir manas› vard›r ve böyle olmas› gerekir. Günlük dil veya ortak dilde kul-

lan›lan kelimeler çok manal› oldu¤u için, ilim adamlar›, fizik ve kimya formüllerin-

de oldu¤u gibi bir tak›m iflaretlere baflvururlar. Bunlar beynelmileldir. ‹lim ve teknik

her yerde ayn› oldu¤u için bunlarla ilgili kelimeler kolayca bir dilden ötekine girebi-

lirler. Türkçeye Bat› dillerinden ilim ve teknikle ilgili binlerce kelime girmifltir. (...)

Türkiye’nin bugün en çok muhtaç oldu¤u fleylerden biri, herkesin ayn› manada kul-

lanaca¤›, üzerinde anlaflmaya var›lm›fl bir ilmî terimler lügatine sahip olmakt›r. Bu

mesele çok kolay olan yeni kelimeler uydurma yolu ile halledilemez. Ayn› sahada

çal›flan ilim adamlar›n›n bir araya gelerek kelime kelime tart›flma ve anlaflmalar› ile

belki bir çözüme ulafl›labilir.

(Kaplan 1983: 204-205)

Nesir kavram› eski dilde “inflâ, mensûr, mensûre” kelimeleriyle karfl›lan›rkenyak›n dönemde “düzyaz›” kelimesiyle karfl›lanm›fl ve karfl›lanmaktad›r. Nesir kav-ram› Türk edebiyat›nda, Tanzimat y›llar›ndan itibaren kullan›lmaya bafllanm›fl; on-dan önceki dönemlerde büyük ölçüde “inflâ” kavram› tercih edilmifltir. Nesir yaza-r› demek olan “nâsir” yerine de “münflî” kavram› kullan›lm›flt›r.

‹nsanlar aras›nda iletiflimi sa¤layan en do¤al ve en geliflmifl vas›ta durumunda-ki dil, -ister sözlü, ister yaz›l› biçimde olsun- çok büyük oranda nesir hâlinde kul-lan›lagelmifltir. Dolay›s›yla dilin “manzum” hâlde kullan›m› çok daha s›n›rl›d›r. Bu-nunla birlikte ilk edebî eserlerin (destan, trajedi, halk fliiri vs.) hemen hepsi man-zumdur. Nesrin edebî bir tür olarak kabulü çok daha sonralar›d›r. Baflka bir ifadey-le, nesrin geliflmesi, yaz› dilinin geliflmesine paralel bir seyir takip etmifltir. Bu çer-çevede her devir veya nesil, sahip oldu¤u dünya görüflü ve sanat anlay›fl›na göredili kullanm›fl ve zaman içinde nesir dilini zenginlefltirmifltir.

Nesrin en belirgin taraf› ve temel flart›, ait oldu¤u dilin do¤al hâli ve bu hâlinkurallar› çerçevesinde hayat bulmufl olmas›d›r. Nesir, “naz›m”da vazgeçilemez olankafiye ve vezni reddeder; yani manzum de¤ildir. Ayr›ca m›sralar hâlinde de¤il, düzcümleler hâlindedir. Öte yandan nesir dili, naz›m diline göre çok daha aç›k veaç›klay›c›d›r. Onun varl›k sebebi, tafl›d›¤› manay›, en aç›k ve anlafl›l›r bir biçimdeifade edebilmektir. Bir baflka ifadeyle, naz›mda ahenk-ritim endiflesi daha ön plân-da yer al›rken nesirde, düflüncelerin dilin tabiî yap›s› içindeki ifadesi önem kaza-n›r. Düzenli noktalama iflaretleri, nesrin okuyucu taraf›ndan daha rahat anlafl›lma-s›na hizmet eder.

Nesrin en küçük birimi; bir fikri, duyguyu, hareketi, ifli, bir hüküm hâlinde ifa-de eden cümle’dir. Cümlelerin mant›kî s›ra içinde bir anlam veya fikir çekirde¤i et-raf›nda toplanmas› ise paragraf’›; paragraflar›n hem anlam hem yap› bak›m›ndanbirlik ve bütünlü¤ü ise metin’i meydana getir. Bu sebeple metin; herhangi bir ko-nu veya olay›n dil vas›tas›yla -yaz›l›, sözlü veya bas›l› olarak- ifadesinden oluflansöz bütünü’dür.

Nesir, kendi içinde ilk önce sözlü nesir, yaz›l› nesir; yaz›l› nesir de edebî nesirve edebî olmayan nesir olmak üzere ikiye ayr›l›r. Bir baflka yaklafl›mla, kullan›malan› ve bundan kaynaklanan niteliklerine göre dil ürünlerini üç gruba ay›rmak ge-rekir. Bunlar; günlük dil, bilim dili ve edebiyat dili’dir. Bunlardan sadece edebî dilekseninde var olan nesirler edebî nesir, di¤er dillerle kaleme al›nan nesirler iseedebî olmayan; didaktik nesirlerdir.

Edebî nesir, çok daha titiz bir dikkatle kaleme al›nm›fl, alelâdelikten uzak, bel-li bir bilgi, fikir, duygu, yorum derinli¤ine sahip, okuyucuya estetik haz verebilenve edebîlik özelli¤ine sahip nesirdir. Edebî nesirde flair ve yazar, dilin kaidelerineba¤l› kalmak flart›yla, kendine has ifade biçimleri ve edebî sanatlar› kullanabilir.Bu, onun üslûbunu oluflturur. Ancak milletlere, devirlere, nesillere göre ço¤u za-man edebîlik vasf› veya anlay›fl› farkl› farkl› olabilmektedir. Bu sebeple edebî ne-sir ile edebî olmayan nesrin kesin s›n›rlar›n› çizmek zordur. Edebî nesir; masal, ef-sane, menk›be, halk hikâyesi, roman, hikâye, tiyatro, deneme gibi pek çok türükapsar. Edebî olmayan nesir ise, bilimsel ve didaktik eserler ile günlük hayat›n de-¤iflik alanlar›nda karfl›m›za ç›kar. Sanat endiflesi tafl›mayan bu nesir, edebî nesregöre, daha aç›k ve aç›klay›c›d›r. Öncelik, bilgi ve de¤erlerin aç›k ve anlafl›l›r biçim-de okuyucu/dinleyiciye aktar›lmas›d›r.

Yukar›da okudu¤unuz “Nesir Üzerine” bölümündeki nesre, içerik ve dil bak›m›ndan ne adverilebilir?


‹nflâ; sanatl› ve güzel nesir.

Manzum; naz›m hâlinde;yani vezinli ve kafiyelibiçimde söylenmifl söz.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

2

CUMHUR‹YET ÖNCES‹ TÜRK NESR‹NEGENEL B‹R BAKIfiTürk kültür tarihine kronolojik bir perspektifle bak›ld›¤›nda, Türk nesrinin fark-l› devirlerde farkl› niteliklere sahip oldu¤u görülür. Türklerin ‹slâm kültür ve me-deniyeti (X-XI. yüzy›l) ile Bat› kültür ve medeniyeti (XIX. yüzy›l) dairelerine gi-riflleri, dil ve nesirlerindeki ana dönemleri belirler. Dolay›s›yla Türk nesrinin ta-rihini, sahip oldu¤u özellikler bak›m›ndan üç ana bafll›k alt›nda inceleyip de¤er-lendirmek gerekir.

I- Tanzimat Öncesi Türk NesriTanzimat öncesi Türk kültürü ve edebiyat›nda as›l olan fliirdir. Bir hayli geri

plânda kalan ve ço¤u zaman edebî bir de¤er olarak kabul edilmeyen nesir, çokaç›k biçimde fliirin tesirindedir. fiiire bir hayli uzak olan didaktik ve ahlâkî metin-lerin bile manzum hâlde yaz›lmas›, bu hususun somut örneklerinden birisidir.

Tanzimat öncesi Türk nesri, ‹slâmiyet öncesi ve sonras› olmak üzere iki ana dö-neme ayr›l›r. Afla¤›da görülece¤i gibi, Türklerin ‹slâm kültür ve medeniyeti daire-sine giriflleri, kültür ve dillerinde önemli de¤ifliklikleri beraberinde getirmifltir.

A- ‹slâmiyet Öncesi Türk Nesri: ‹slâmiyet öncesi Türk nesrinin bafllang›ç ta-rihi hakk›nda kesin bir bilgiye ulaflmak bir hayli zordur. Sözlü edebiyat devri ürü-nü durumundaki sav’lar›, bu dönemin ilk nesir örnekleri olarak kabul etmek müm-kündür. Yenisey (V. ve VI. y.y.) ve -bilhassa- Orhun Yaz›tlar› (VIII. y.y.), yaz›l›edebiyat dönemi Türk nesrinin ilk ve en önemli örnekleridir. Sade, aç›k ve ifllekbir dile sahip olan Orhun Yaz›tlar›, Bilge Tonyukuk ve Yollu¤ Tigin taraf›ndan ya-z›lm›flt›r. Uygur dönemi nesri ise, Maniheizm ve Budizm çerçevesinde flekillenenmetinlerde (Irk Bitig, Altun Yaruk, Prens Kalyanamkara ve Papam Kara Hikâyesi,Sekiz Yükmek) ifadesini bulmufltur.

B- ‹slâmiyet Sonras› Türk Nesri: Türk milletinin Orta Asya’dan Bat›’ya do¤rubir göç süreci içine girmesi, ‹slâm dinini kabul etmesi, bu çerçevede söz konusuolan farkl› kültürlerle karfl›laflmas›, alfabe de¤ifltirmesi ve yeni bir medeniyet dün-yas›na kat›lmas› gibi sebepler, IX.-XIV. yüzy›llar aras›ndaki dönemde Türk nesri-nin önemli ölçüde duraklamas›na sebep olmufltur. Bununla birlikte ‹slâmiyet’i ka-bul ediflten bir süre sonra XI. yüzy›lda Karahanl›lar bölgesinde bu dönemin eser-leri vücut bulmaya bafllar. Bunlar›n bafl›nda da Kutadgu Bilig, Atabetü’l-Hakây›kve Divanu Lügati’t-Türk yer al›r. Daha sonra Harezm sahas›na ait Rabguzî’nin K›-sas-› Embiyâ’s›, Alt›nordu sahas›na ait Kerderli Mahmud b. Ali’nin Nehcü’l-Ferâ-dis’i, Alt›nordu sahas›na ait Kodeks Komanikus, Ça¤atay sahas›na ait Ali fiir Ne-vâî’nin Mecâlisü’n-Nefâis ve Muhakemetü’l-Lugateyn’i, Ebulgazi Bahad›r Han’›nfiecere-i Türk ve fiecere-i Terâkime’si ve ilk Kur’ân tercümeleri, ‹slâmî dönemin ilknesir örnekleri olarak an›labilir.

‹slâmiyet sonras› Türk nesri, XV. yüzy›ldan itibaren Divan edebiyat›n›n oluflu-mu ile birlikte -özellikle Anadolu’da- iki kola ayr›l›r. “Tanzimat’tan önceki Türkedebiyat›nda nas›l biri halk, ötekisi yüksek ve kültürlü tabakaya has, dil ve üslûpbak›m›ndan birbirinden tamamiyle farkl› iki fliir ananesi var idiyse, t›pk› bunun gi-bi, biri halk kitaplar›nda kullan›lan k›sa, aç›k ve sade, ötekisi resmî kitabet, muha-berat, tarihî, ilmî eserlerde kullan›lan, umumiyetle uzun, dolafl›k, kapal› ve süslüiki nesir vard›.” (Kaplan 1976: 424)

Halk Edebiyat›nda Nesir: Bütünüyle halk›n mal› olan bu nesir, çok büyük öl-çüde sözlü gelene¤e ba¤l›d›r. A¤›zdan a¤›za veya nesilden nesile sözlü olarak ak-tar›lagelmifltir. Masallar, efsaneler, menk›beler, hikâyeler, mizahî f›kralar, halk


Sav; atasözü.

nesrinin belli bafll› türlerini teflkil eder. Halk nesrinin temel özelli¤i, tamam›yla halkdili ile ifade edilmifl olmas›d›r. Bu sebeple aç›k, yal›n ve do¤ald›r. Ancak söylendi-¤i anda yaz›ya geçirilmedi¤i için halk edebiyat› nesri üzerinde konuflmak zordur.Baz›lar›, üzerinden bir hayli zamandan geçtikten sonra yaz›ya geçirilmifl ve günü-müze ulaflma imkân› bulabilmifltir. Bunun en güzel örne¤i, XV. yüzy›l›n sonu ileXVI. yüzy›l›n bafl›nda yaz›ya geçirilmifl olan Dede Korkut Hikâyeleri’dir. Toplam oniki hikâyeden meydana gelen Dede Korkut Hikâyeleri’nde, manzum ve mensur an-lat›m iç içedir. Mensur k›s›mlar aç›k, yal›n ama ifllenmifl ve ahenkli bir dile sahip-tir. Yer yer de kal›plaflm›fl ifadeler yer al›r.

Divan Edebiyat›nda Nesir: Divan edebiyat›nda nesir denilince, Tanzimat y›l-lar›na kadar sadece inflâ denilen süslü nesir akla gelmifl; bunun d›fl›ndaki nesirleredebiyattan say›lmad›¤› için dikkate al›nmam›flt›r. Genellikle tarih, destan, hikâye,seyahatnâme, biyografi, mektup ve didaktik eserler gibi türler etraf›nda hayat bu-lan Divan nesri, topluca de¤erlendirildi¤inde, birbirinden baz› noktalarda farkl›l›k-lar gösteren üç gruba ayr›ld›¤› görülür. Bunlar:

Sade Nesir: Yer yer di¤er iki nesir türünde de yer alan birtak›m dil ve üslûpunsurlar› görülmesine ra¤men sade nesrin temel niteli¤i, halk dili veya konuflmadiline yak›n özelliklere sahip olmas›d›r. Yal›nl›k, aç›kl›k, tabiîlik, düflünce ve olay-lar›n do¤rudan do¤ruya ifadesi, sade nesrin as›l özellikleridir. Onda sanat yapmadüflünce ve gayreti söz konusu de¤ildir. Kur’ân tefsirleri, hadis kitaplar›, menk›be-vî ‹slâm tarihleri, fütüvvetnâmeler, menak›pnâmeler, gazavatnâmeler, dinî-destanîhalk kitaplar›, halk hikâyeleri, halka mahsus tasavvuf, ahlâk kitaplar›, sade nesrinhâkim oldu¤u eserlerdir. Mercimek Ahmet’in Farsçadan çevirdi¤i Kâbusnâme bun-lardan birisidir.

Orta Nesir: Medrese e¤itimi alm›fl, üst zümrelerin içinde veya onlarla çeflitli se-viyelerde irtibat› olan yazarlar›n ço¤u orta nesri tercih etmifltir. Zaman zaman süs-lü nesrin unsurlar›n› da bünyesinde yer veren, bu sebeple halk konuflma dilindenuzaklaflan orta nesirde temel amaç, sanat yapmaktan çok düflüncenin okuyucuyailetilmesidir. Nâimâ’n›n Tarih’i, Katip Çelebi’nin Mîzân’ül-Hak’›, Evliya Çelebi’ninSeyahatnâme’si, Koçi Bey’in Risale’si ve baz› dinî eserler, fetvalar, sefaretnâmeler,orta nesrin örnekleridir.


Fütüvvetnâme; din u¤runayap›lan savafllar› anlataneser.

Gazavatnâme; din u¤runayap›lan savafllar› anlataneser.

Menak›pnâme; Çeflitli kiflive olaylara dair dinî vetasavvufî menk›belerianlatan eser.

OKUMA PARÇASIDede Korkut Hikâyeleri’nden

“Meger hanum, O¤uzda Duha Koca o¤l› Delü Dumrul dirleridi bir er var-idi. Bir ku-

ru çayun üzerine köpri yapdurm›fl-idi. Kiçeninden otuz üç akçe alur-idi. Giçmeye-

ninden döge döge k›rk akçe al›r idi. Bun› niçün böyle ider-idi? Anun-içün ki men-

den delü, menden güçlü er var-m›dur ki ç›ka menüm-ile savafla dir-idi. Menüm er-

li¤üm, bahâd›rl›¤um, c›lasunl›¤um, yi¤itli¤üm Rûm’a fiâm’a gide çavlana” dir-idi.

Meger bir gün köprisinün yamac›nda bir bölük oba konmufl idi. Ol obada bir yahfl›

hub yigit sayru düflmifl idi. Allah emriyile ol yi¤it öldi. Kimi o¤ul diyü, kimi kardafl

diyü a¤lad›. Ol yi¤it üzerine möhkem kara flîven old›. Nâgehândan Deli Dumrul ça-

par yetdi. Aydur: Mere kavatlar! Ne a¤lars›z? Menüm köprim yan›nda bu gavga ne-

dür? Niye flîven idersiz? didi. Ay›td›lar: Hanum bir yahfl› yi¤idümüz öldi, ana a¤la-

ruz didiler. Deli Dumrul aydur: Mere yi¤idünüzi kim öldürdi? Ay›td›lar: Vallah big

yigit, Allah Taâlâ’dan buyruk old›, al kanatl› Azrâil ol yi¤idün cân›n ald›.”

(Ergin 1997: 177)

Süslü Nesir: Fatih Sultan Mehmet devrinden itibaren (XV. yüzy›l) görülmeyebafllay›p gittikçe geliflen süslü nesir (inflâ), sanat endiflesi ekseninde var olan ve Di-van fliiri tesiri alt›nda kalan nesir çeflididir. Yüzy›llar boyu tek edebî nesir olarakkabul edilen süslü nesirler, yo¤un Arapça ve Farsça kelime ve tamlamalar›, bol se-cileri, uzun cümleleri ve sun’î yap›s› ile di¤er iki nesir türünden ve halk dilindentamamen uzak ve farkl›d›r. Bu tür nesir yazar›na münflî denir. Veysî ve Nergisî’ninkalemlerinde en üst noktaya ulaflan süslü nesir, Âfl›k Çelebi, Hasan Çelebi, Sâlim,Safayî tezkirelerinde; Hoca Sadedin ve Karaçelebizâde Abdülaziz tarihlerinde; Si-nan Pafla’n›n Tazarrunâme’sinde örneklerini bulmufltur.

II- Tanzimat Sonras› Türk NesriTürk toplumunun Bat›’ya yönelmesi, hayat›n pek çok alan›nda oldu¤u gibi,

kültür, edebiyat ve dilinde de önemli de¤ifliklikleri beraberinde getirmifltir. Bu de-¤iflikliklerin ilki, önceki dönemde esas olan fliir hâkimiyetinin nesre geçmifl olma-s›d›r. ‹kincisi ise dilin, zaman içinde eski pürüzlerinden temizlenerek sadeleflmesi-dir. Çünkü Tanzimat sonras›nda Türk toplumunun bütün yönleriyle idrak edip ya-flamaya bafllad›¤› yeni hayat ve bu hayat› yap›p yaflayan yeni insan›n, kendisini es-ki dil veya nesirle anlatmas› mümkün olamazd›. Yeni bir dil veya yeni bir nesir ifl-te böyle bir ortamda do¤mufltur.

Tanzimat nesrinin ilk örnekleri resmî yaz›flmalard›r. Çeflitli sahalarda ihtiyaç du-yulan “›slahat” hareketlerinde halk›n deste¤ini almak isteyen yönetim, bu konular-da halk› bilgilendirmek ihtiyac›n› hisseder. Bu ihtiyaç, ister istemez halk›n anlaya-bilece¤i bir dili kaç›n›lmaz k›lar. Bu zeminde do¤an yeni nesir, bir ad›m sonra dev-rin ayd›n ve sanatkârlar›n›n gayretleriyle geliflip alan›n› geniflletir. Çünkü ayd›n vesanatkârlar için de halka hitap etmek esast›r.

Böyle bir ortamda hayat›m›za giren gazete ve mecmualar, Tanzimat sonras›nesrinin geliflmesi ve yayg›nlaflmas›nda temel faktör durumundad›r. Takvim-i Ve-kâyi (1831), Ceride-i Havadis (1840), Tercüman-› Ahvâl (1861), Tasvir-i Efkâr(1862) gibi ilk gazeteler, hakl› olarak halka hitap etmeyi amaçlarlar. Bu amaç, hal-k›n anlayabilece¤i bir nesir dilini kaç›n›lmaz k›lar. Nitekim fiinasi, Tercüman-› Ah-vâl önsözünde gazetenin “giderek umum halk›n anlayabilece¤i bir dil” ile yay›nla-naca¤›n› belirtme lüzumu hisseder.


OKUMA PARÇASITazarrunâme’den

Sinan Pafla‹flâret-i evsâf-› aflk: Aflk âsâyîfl-i cândur, aflk ârâyîfl-i cihândur. Aflk nemek-i dig-i ve-

fâdur, aflk hadîka-i ehl-i safâdur. Aflk hakîkat çarh›nun ahteridür, aflk cân leflkeri-

nün mehteridür. Aflk bir sultân-› kâhir ve tîzdür ki alem çekicek birbirine urur vü-

cûdla ademi, aflk bir bî-karâr ve flûrengizdür ki, kadem bas›cak flûr u gavgâya b›ra-

¤ur âlemi. Aflk bir cevher-i pâkdür araz sanman, aflk râhat-› cândur maraz san-

man... Aflk bir murgdur ki melâmet-i halk ana bâl olur, aflk bir devletdür ki idbâr-›

dünyâ ana ikbâl olur. Aflk bâzâr›nda câme-i dîbâ-y› bir habbeye almazlar, uflflâk

mahallesinde nâmusla nam› çöpe saymazlar. Âfl›k olanlar gayret ve ar› b›ra¤urlar,

dost isteyenler evvel vekâr› b›ra¤urlar. Âkil eydür: “Cübbe ve destâr kan›?” Âfl›k eydür:

Hâne-i humâr kan›?” Âfl›k dü kevnden bî-niyâz olur, âfl›k cihân içinde ser-firâz olur.

Bunun ötesinde gazete ve dergilerde yay›mlanan veya tefrika edilen makale,f›kra, roman, hikâye, tiyatro, elefltiri gibi yeni türler -fliire göre- h›zla nesrin alan›n›geniflletir. Bütün bu olumlu geliflmelere 1727 y›l›nda kurulan matbaan›n ve giderekartan matbaa imkân›n›n getirdi¤i kolayl›klar› da ilâve etmek gerekir. Böylece kulla-n›m alan› itibariyle, kendinden önceki dönemlere göre çok daha geniflleyen Tanzi-mat sonras› Türk nesri, dilin geliflimine paralel olarak da giderek sadeleflir. fiinasi,Ahmet Vefik Pafla, Ahmet Mithat Efendi, fiemsettin Sami, Nam›k Kemal, Ziya Paflagibi yazarlar, Tanzimat nesrinin oluflmas›nda önemli katk›lar› bulunan isimlerdir.

Dil ve onun yayg›n kullan›mlar›ndan olan nesir, zamanla niçin de¤iflir?

Söz konusu olumlu geliflme, Servet-i Fünûn (1896-1901) ve Fecr-i Âti (1909-1912) mektepleri dönemlerinde, benimsenen sanat anlay›fl› yüzünden bir dönemduraklar ve nesir dilinde a¤›rlaflma görülür. Çünkü Cenap fiahabeddin, SüleymanNazif, Halit Ziya, Mehmet Rauf, Hüseyin Cahit, Ahmet Haflim gibi isimler, toplumahitap eden bir edebiyat anlay›fl› yerine sanat› ve sanatkâraneli¤i esas alan bir ede-biyat anlay›fl›n› benimserler.

Tanzimat sonras› nesrindeki as›l plânl› sadeleflme Ömer Seyfettin, Ali Canip veZiya Gökalp’›n II. Meflrutiyet’ten sonra (1911) bafllatt›klar› Yeni Lisan ve Millî Ede-biyat hareketiyle mümkün olur. Ad› geçen hareketin temel düflüncesi flu ilkeler et-raf›nda toplan›r:

• Bundan böyle Arapça ve Farsça gramer kaidelerine göre tamlama yap›lma-mas›; baz› küçük istisnalar d›fl›nda (fevkalâde, darb-› mesel, sevk-i tabiî gibi)Arapça ve Farsça tamlamalar›n kullan›lmamas›;


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

3

OKUMA PARÇASIVatan

Nam›k Kemalfiirhârlar befli¤ini, çocuklar e¤lendi¤i yeri, gençler mâifletgâh›n›, ihtiyarlar kûfle-

i ferâgatini, evlâd vâlidesini, peder ailesini ne türlü hissiyât ile severse, insan da va-

tan›n› o türlü hissiyât ile sever.

Bu hissiyât ise s›rf sebepsiz bir meyl-i tabiîden ibaret de¤ildir.

‹nsan vatan›n› sever; çünkü mevâhib-i kudretin en azizi olan hayat, hava-y› va-

tan› teneffüsle bafllar.

‹nsan vatan›n› sever; çünkü atâ-y› tabiat›n en revnakl›s› olan nazar lemha-i il-

tifat›nda hâk-i vatana taalluk eder.

‹nsan vatan›n› sever; çünkü madde-i vücudu vatan›n bir cüz’üdür.

‹nsan vatan›n› sever; çünkü etraf›na bakt›kça, her köflesinde ömr-i güzefltesinin

bir yâd-› hazinini tahaccür etmifl görür.

‹nsan vatan›n› sever; çünkü hürriyeti, rahat›, hakk›, menfaat› vatan sayesinde

kâimdir.

‹nsan vatan›n› sever; çünkü sebeb-i vücûdu olan ecdâd›n›n makbere-i sükûnu

ve netice-i hayat› olacak evlâd›n›n cilvegâh-› zuhûru vatand›r.

‹nsan vatan›n› sever; çünkü ebnâ-y› vatan aras›nda ifltirâk-i lisan ve ittihad-› men-

faat ve kesret-i muvânese cihetiyle bir karabet-i kalb ve uhuvvet-i efkâr hâs›l olmufl-

tur. O sayede bir adama dünyaya nisbet vatan, oturdu¤u flehre nisbet kendi hanesi

hükmünde görünür.

(Kaplan 1978: 222-223)

• Bundan böyle Arapça ve Farsça ço¤ul eklerinin (kâinât, inflaât, ahlâk, müs-lüman gibi klifle hâline gelmifller müstesna) kullan›lmamas›;

• Bundan böyle Arapça ve Farsça edatlar›n (ama, flayet, fley, keflke, lâkin, hem,hemen, henüz, yani müstesna) kullan›lmamas›;

• Arapça ve Farsçadan dilimize geçmifl ve halk taraf›ndan benimsenmifl (Türk-çeleflmifl) kelimelerin korunmas› ve söylendi¤i gibi yaz›lmas›;

• Konuflma dilinin özünü teflkil eden ‹stanbul Türkçesinin yaz› dili hâline ge-tirilmesi;

• Di¤er Türk lehçelerinden kelime al›nmamas›;• Unutulmufl (arkaik) Türkçe kelimelerin diriltilmeye çal›fl›lmamas›.K›sacas› Yeni Lisan hareketinin dilde yapmak istedi¤i fley, Türkçeyi yabanc›

dil kaidelerinden ve halk›n dilinde kullanmad›¤› yabanc› kelimelerden temizle-mek, mevcut konuflma dili ile yaz› dili aras›ndaki ikilik ve uçurumu ortadan kal-d›rmak ve konuflma dilini yaz› dili hâline getirmektir. Nitekim bu düflünceler 3-5y›l gibi k›sa bir süre içinde dönemin edebiyat eserlerinde meyvesini verir. Resmîyaz›flmalarda bir süre daha devam eden eski dil al›flkanl›klar›, zaman içinde ay-n› noktaya gelir ve Türk nesri konuflma veya halk diline yaklafl›r. Ömer Seyfet-tin, Ziya Gökalp, Ahmet Hikmet, Refik Halit, Reflat Nuri, Halide Edip gibi çeflitliyazarlar›n eserlerinde (hikâye, roman, makale, hat›ra vb.) somut örneklerine ka-vuflur. Art›k bu dönem nesrinde, düflünce, duygu, intiba ve olaylar›n aç›k bir bi-çimde ifadesi temel esast›r. Cümle, anlam bak›m›ndan aç›k ve yal›n; yap› itiba-r›yla da basit ve k›sad›r.

CUMHUR‹YET SONRASI TÜRK NESR‹Cumhuriyet devri Türk nesrindeki geliflmelerin önemli bir yönünü hiç flüphesizTürkçedeki geliflmeler oluflturur. Bu sebeple önce 1923-2010 döneminde Türkçe-nin durumuna k›saca de¤inmek faydal› olacakt›r.

Cumhuriyet Döneminde TürkçeCumhuriyet devrinde dili olumlu veya olumsuz yönde etkileyen baz› geliflme veyaolaylar mevcuttur. Genelde edebiyat›n, özelde ise nesrin geliflmesinde flu veya buölçüde etkili olan bu hususlar›n bilinmesi faydal› olacakt›r. Harf ink›lâb›, Türk DilKurumunun kurulmas›, bas›n-yay›n imkânlar›n›n geliflmesi, okuma-yazma ve okul-laflma oran›n›n artmas›, dilde özlefltirme çal›flmalar›, Cumhuriyet devrinde dilin venesrin geliflmesinde olumlu veya olumsuz yönde etkileyen önemli hususlard›r.

Harf ‹nk›lâb›: Cumhuriyet sonras›nda dil ve kültürümüzdeki en önemli gelifl-melerin bafl›nda, 3 Kas›m 1928’de gerçeklefltirilen harf ink›lâb› gelir. Arap alfabe-sinden Latin kökenli yeni Türk alfabesine geçifl, öncelikle okuma-yazmada ciddikolayl›klar› getirmifl; Arap alfabesinin getirdi¤i baz› s›k›nt›lar› ortadan kald›rm›fl;Türk milletinin Bat›l› milletlerle olan uyumunu kolaylaflt›rm›flt›r. Bununla beraberharf ink›lâb›n›n -belli bir süre de olsa-, kalem sahiplerinin yeni alfabeyi al›flma; ga-zete, dergi ve kitap bas›m›nda birtak›m s›k›nt›lara yol açt›¤› da bir gerçektir.

Türk Dil Kurumu: Türk Dil Kurumu, 12 Temmuz 1932’de bizzat Atatürk’ündirektifiyle kurulmufltur. Amac›; Türk dili üzerinde araflt›rma ve incelemeler yapa-rak problemlerinin ortadan kald›r›lmas›, zenginlefltirilmesi ve millette ortak bir dilbilinci oluflturulmas›d›r. Nitekim kuruldu¤u y›l (26 Eylül-5 Ekim 1932), Atatürk’ünde ifltirakiyle Dolmabahçe Saray›nda Birinci Türk Dili Kurultay› toplanm›fl ve dilleilgili çeflitli konular tart›fl›lm›flt›r. Aradan geçen seksen y›l müddetince Türk Dil Ku-rumu çal›flmalar›n› sürdürmüfltür. Buna, yine Atatürk taraf›ndan kurdurulan ve dil-


le yak›n alâkas› bulunan Türkiyat Enstitüsü (1924) ile Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakül-tesi (1936) ve çal›flmalar›n› da ilâve etmek gerekir.

Dil Çal›flmalar›: Cumhuriyet döneminde Türk Dil Kurumu, Türkiyat Enstitüsü,Millî E¤itim Bakanl›¤›, Kültür ve Turizm Bakanl›¤› ve çeflitli üniversitelerde Türk di-li üzerine pek çok derleme, tarama, gramer ve sözlük çal›flmalar› yap›lm›flt›r. Sekizciltlik Tarama Sözlü¤ü (1943-1976), on iki ciltlik Derleme Sözlü¤ü (1963-1983),Karfl›laflt›rmal› Lehçeler Sözlü¤ü (1992), çeflitli meslek veya bilim dallar›yla ilgili te-rim sözlükleri (Dilbilim Terimleri Sözlü¤ü, Biyoloji Terimleri Sözlü¤ü, E¤itim Te-rimleri Sözlü¤ü, Toplumbilim Terimleri Sözlü¤ü, Matematik Terimleri Sözlü¤üvb.), sözlük çal›flmalar›ndan sadece birkaç›d›r. ‹lk ciddi Türkçe sözlük olan ve1901’de yay›mlanan fiemsettin Sami’nin haz›rlad›¤› Kamus-› Türkî’de toplam 35.000kelime mevcut iken Türk Dil Kurumunun yay›mlad›¤› son Güncel Türkçe Sözlük’te100.000’nin üzerinde kelime mevcuttur.

Bas›m-Yay›m ‹mkânlar›n›n Geliflmesi: Belirtmek gerekir ki Cumhuriyet dö-neminde bas›m-yay›m imkânlar›nda büyük bir geliflme olmufltur. Memleketimizdematbaan›n ilk kuruldu¤u 1727’den 1928’e kadarki iki yüz y›ll›k dönemde toplam25.000 kitap bas›lm›flken, sadece 2004 y›l›nda bas›lan kitap say›s› 15.000’nin üze-rindedir. (Argunflah 2005: 44) Dilin geliflmesindeki bir baflka önemli faktör Cum-huriyet’in kurulufl y›llar›nda % 5 olan okuma-yazma ile okullaflma oranlar›ndakibüyük art›fllard›r.

Dilde Özlefltirme Çal›flmalar›: Cumhuriyet devrinde dil ve nesri etkileyen as›lönemli geliflme, Türk Dil Kurumu merkezindeki dilde özlefltirme çal›flma veya po-litikalar›d›r. Atatürk’ün vefat›ndan sonra tek parti döneminde yo¤unlaflan ve 1960-1980 y›llar› aras›nda da devam eden “Öz Türkçecilik” anlay›fl›, bir taraftan kutup-laflmay› beraberinde getirmifl, bir taraftan da “tasfiyecilik”e dönüflüp Türkçeyi sars-m›flt›r. Öz Türkçecilik cereyan›, dile yüzy›llar önce girmifl, halk veya konuflma di-line yerleflmifl Arapça ve Farsça bütün kelimelerin at›lmas›, yerlerine de Türkçele-rinin türetilmesi anlay›fl›na dayan›r. Hareketin as›l rahats›z edici yan›, ciddi bir dilbilincinden ziyade ideolojik düflünce temeline dayanm›fl olmas›d›r. Sonuçta Türk-çeden pek çok kelime at›l›rken kelime hazinesi daralt›lm›fl, yeni nesillerin HüseyinRahmi, Halide Edib, Yakup Kadri, Refik Halit, Mehmet Âkif, Yahya Kemal gibi ya-zar ve flairlerin eserlerini bile anlamalar›n› zorlaflt›rm›flt›r. 1980 sonras›nda önemliölçüde zay›flayan bu anlay›fl ve çal›flmalar, dilin giderek kendi do¤al seyri içindegeliflme ve de¤iflmesinin kap›lar›n› aralam›flt›r.

Yabanc› Dillerin Türkçeye Etkisi: Cumhuriyet devrinde dil ve nesri etkile-yen bir baflka önemli geliflme, özellikle 1960 sonras› dönemde giderek belirginle-flen -baflta ‹ngilizce ve Frans›zca olmak üzere- yabanc› kelimelerin Türkçeye giri-flindeki art›flt›r. Radyo, televizyon ve internet gibi iletiflim araçlar›n›n h›zla toplumhayat›na girmesi, küreselleflme olgusunun giderek güçlenmesi, baz› kesim ve kifli-lerdeki dil bilinci yoklu¤u gibi sebepler, toplumsal hayat›n pek çok alan›nda ya-banc› kelimelerin girmesi sonucunu do¤urmufltur. Dikkat edilirse gazete, dergi, te-levizyon ve internet dili; ekonomi, ticaret ve reklâm dili; farkl› alanlardaki bilimseldilde yabanc› kelimelerin giderek artan say›da Türkçeye girdi¤i ve bu kelimelerinyayg›n biçimde kullan›ld›¤› görülmektedir.

Cumhuriyet Döneminde NesirKonuya girmeden belirtelim ki, 90 y›ll›k Cumhuriyet dönemi Türk nesri, binlerceyazar ile birçok farkl› tür (hikâye, roman, tiyatro, deneme vb.) veya isim alt›ndakimilyonlarca metni kapsayan genifl bir aland›r. Bu sebeple söz konusu saha, metin


ve yazarlar› ayr›nt›l› biçimde anlatmak, bu ünitenin s›n›rlar›n› çok aflar. Zaten ileri-ki ünitelerde farkl› nesir türlerinin (makale, f›kra, deneme, hikâye, biyografi, oto-biyografi, an›, gezi yaz›s› vb.) Cumhuriyet dönemindeki görünümleri size tek tekanlat›lacakt›r. Bunun için burada, sadece birtak›m örnekler eflli¤inde 90 y›ll›k Cum-huriyet nesri, ana hatlar› ve temel özellikleri ile tan›tmaya çal›fl›lacakt›r.

Cumhuriyet dönemi Türk nesri, zamana ba¤l› kendi iç de¤iflmeleri dikkate al›n-d›¤›nda iki döneme ayr›labilir. Bu iki dönem; 1923-1940 dönemi Türk nesri ve1940-2010 dönemi Türk nesridir.

1923-1940 Dönemi Türk NesriCumhuriyet sonras› Türk nesri için bilinmesi ve belirtilmesi gereken ilk husus, yu-kar›da k›saca özetlenen Tanzimat sonras›, özellikle Yeni Lisan ve Millî Edebiyat ha-reketi sonucu oluflan nesrin devam› olmas›d›r. 1923 öncesinden devral›nan dil vebu dil ekseninde var olan nesir, Cumhuriyet nesrinin temelini teflkil eder. Bu ger-çe¤in en önemli sebebi, Cumhuriyet öncesi yazarlar›n›n büyük ölçüde hayatta ol-malar› ve yazma faaliyetini sürdürmeleri ile yine Cumhuriyet öncesi dil anlay›fl›n›nönemli bir de¤iflme göstermeden devam etmekte olufludur.

Ömer Seyfettin, Ziya Gökalp, Refik Halit, Yakup Kadri, Halide Edib, Memduhfievket, Reflat Nuri, Ahmet Hikmet, Mehmet Emin, Yahya Kemal, Faruk Nafiz gibiCumhuriyet öncesi yazar ve flairlerinin kalemlerinde ilk olgun, kusursuz ve güzelörneklerini bulan XX. yüzy›l Türk nesri, ayn› kiflilerin Cumhuriyet döneminde ka-leme ald›klar› eserlerde daha da geliflip zenginleflir. Yeni nesilden Peyami Safa,Ahmet Hamdi Tanp›nar, Ahmet Kutsi Tecer, Abdülhak fiinasi Hisar, Nurullah Ataç,Hamdullah Suphi, Necip Faz›l K›sakürek ve daha pek çok yazar, bu nesri, geçifldöneminin kusurlar›ndan büsbütün temizleyip iflleyerek çok daha olgun seviyeyeyükseltirler. Döneme hâkim olan “millî dil” fluuru, Türk dili üzerine yap›lan ciddiçal›flmalarla bir kat daha güçlenir.

1923-1940 dönemi nesrinin yukar›da belirtilen söz konusu genel durumunufarkl› düzeylerde etkileyen birtak›m geliflmelerden de bahsedilebilir elbette. Cum-huriyet’in ilan›yla birlikte somutlaflan ve “ulus” düflüncesini merkez alan yeni birtoplum ve yeni bir devlet anlay›fl›n›n temellerinden birini dil oluflturur. Alfabe dev-riminin yap›lmas›; Türkiyat Enstitüsü, Türk Dil Kurumu, Dil ve Tarih-Co¤rafya Fa-kültesi gibi kurumlar›n kurulmas›, büyük ölçüde Türkçenin, modern bir toplumunihtiyaçlar›n› karfl›layabilecek bir ifllerlik ve zenginli¤e kavuflturulmas› iste¤iyle ya-k›ndan alâkal›d›r. Baflta ayd›nlar ve sanatkârlar olmak üzere, bütün toplum millî birdil bilincine ulaflt›r›lmaya çal›fl›l›r. 1923-1940 dönemi nesir türleri karfl›laflt›rmal›olarak incelendi¤inde, hem düflünce hem de kullan›m olarak, bu tür çal›flmalar›nsomut sonuçlar›n› görmek mümkündür.

Meselâ Cumhuriyet öncesinde konuflma dilinde kullan›lmayan Arapça ve Fars-ça kelime ve tamlamalarla yüklü, sun’î ve bir hayli kapal› bir dil ile fliir ve nesirleryazan Ahmet Haflim ve Cenap fiahabettin gibi flair ve yazarlar, Cumhuriyet sonra-s›nda dillerini daha anlafl›l›r bir düzeye getirirler. Halit Ziya Uflakl›gil, daha önce-den kaleme ald›¤› romanlar›n›n dilini sadelefltirme ihtiyac› duyar.

1940-2010 Dönemi Türk NesriTürk dili ve nesri, 1940’tan günümüze uzanan süreçte do¤al bir devaml›l›k içindevarl›¤›n› sürdürür. Her geçen gün toplumun veya sanatkârlar›n elinde yeni imkân-larla geliflip zenginleflir. Bu do¤al sürecin d›fl›nda tek parti döneminde güçlenenÖz Türkçecilik çal›flmalar›, ‹kinci Dünya Savafl› sonras› belirginleflen çeflitli ideolo-


jik hareketler, 1950 sonras› dönemde çok daha h›zla geliflen bas›m-yay›m ve ileti-flim imkânlar›, küreselleflme olgusu gibi etkenler, 1940 sonras› Türk nesrinde bir-tak›m geliflme ve de¤iflmelere sebep olur. Bu de¤iflmelerin bafl›nda, Arapça veFarsça kökenli kelimelerin at›l›p yerine türetilen yeni kelimelerin nesir dilinde yeralmas› gelir. ‹kinci bir husus, özellikle çeflitli bilimsel alanlar, bas›n-yay›n, televiz-yon, internet, ticaret, ekonomi sahalar›yla ilgili nesir dilinde giderek artan orandayabanc› kelimelerin yer almas›d›r.

Cumhuriyet Döneminde Nesir TürleriBir hayli genifl bir sahay›, binlerce yazar›, birçok farkl› tür veya isim alt›ndaki mil-yonlarca metni kapsayan Cumhuriyet dönemi nesrini tasnifte kullan›labilecek birbaflka ölçüt, bu nesrin niteli¤idir. Çünkü kullan›ld›¤› saha ve kullanma amac› ile budo¤rultuda flekillenecek olan dil, nesrin özelli¤ini belirlemede son derece önemli-dir. Ayn› kelimelerden meydana gelmesine ra¤men oluflturdu¤unuz metin, neredeve niçin kullanaca¤›n›za göre farkl›laflacakt›r. Özellikle amac›n›z, dilin kullan›m bi-çimi ve ortaya konan metnin niteli¤ini belirleyecektir. Buna göre Cumhuriyet dö-nemi Türk nesrini; edebî nesir, bilimsel nesir, didaktik nesir ve günlük nesir ola-rak tasnif edebiliriz.

Edebî NesirCumhuriyet nesrinin en genifl, en kusursuz, en zengin ve en güzel k›sm›n› edebînesirler oluflturur. Belli bir sanat endiflesi ve yetene¤ine sahip yazarlar›n kalemin-den ç›kan edebî nesirler, di¤er amaçlar›n›n yan›nda, güzellik ve okuyucuya este-tik haz verme amac›yla kaleme al›n›rlar. Onlarda dil, olabildi¤ince kusursuz vehatas›z bir biçimde kullan›l›r. Kelimelere temel anlamlar›n›n yan›nda bilinen veyabilinmeyen yan anlamlar yüklenir. Benzetme, istiare, tezat, mecaz, kinaye gibi çe-flitli edebiyat sanatlar›na sahip olan dil, günlük dilin çok üstünde bir zenginlik vederinlik kazan›r. Bir baflka ifadeyle edebiyat eserinde dil, günlük ve ilmî dille ay-n› kaynaktan beslenmesine veya ayn› dil unsurlar›n› kullanmas›na ra¤men, onlar-dan bir hayli farkl› ve baflka bir dildir. Söz konusu farkl›l›k, tamam›yla dil veya dilunsurlar›n›n farkl› biçim ve tarzda kullan›lmas›ndan; onlara farkl› anlam, ses, ça¤-r›fl›m ve duygu de¤erleri yüklenmesinden; onlar›n yeni ve orijinal terkiplere dö-nüfltürülmesinden kaynaklan›r. Edebî dil, dilin alelâde bir iletiflim “vas›ta”s› ol-maktan ç›kar›l›p “amaç” seviyesine yükseltilmesi ve sanat objesine dönüfltürülme-si ile elde edilir. Yazar ve flair dedi¤imiz insanlar, sahip olduklar› ola¤anüstü sa-b›r, gayret, hassasiyet, zevk-i selim ve kabiliyetleriyle böyle bir dil terkibinin sa-natkârlar›d›r. Hepimizin çok iyi bildi¤ini zannetti¤imiz dil, onlar›n kaleminde din-leyen ve okuyanda heyecan ve hayranl›k uyand›ran bir güzellik objesine; yaniedebiyat sanat›na dönüflür. T›pk› alelâde bir mermer kütlesinin heykelt›rafl›n elin-de nâdide bir heykele dönüflmesi gibi. Buradan hareketle diyoruz ki edebî dil, diliçinde bir “üst dil”dir.

Cumhuriyet dönemi edebî nesrinin en somut ve en yayg›n örnekleri, elbette ki,her biri bir edebî tür olan hikâye, roman, tiyatro, mensur fliirlerdir. Seyahat, an›,günlük, mektup, makale, f›kra, deneme, biyografi, otobiyografi, mülâkat ise, Cum-huriyet nesrinin di¤er türlerini olufltur. ‹leriki ünitelerde ayr›nt›l› biçimde tan›t›la-cak olan ad› geçen türlerin dil bak›m›ndan en önemli ortak yanlar›, hepsinin demensur olmalar›; yani nesir diliyle kaleme al›nm›fl olmalar›d›r.


Edebî nesrin temel özellikleri nelerdir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

4

OKUMA PARÇASICevdet Bey ve O¤ullar›’ndan

Orhan Pamuk“Geceli¤in kolu da, s›rt›m da... Bütün s›n›f da... Çarflaflar da... Of, of, of, bütün ya-

tak da s›r›ls›klam! Evet, her fley s›r›ls›klam ve ben uyand›m!” diye m›r›ldand› Cevdet

Bey. Her fley az önce gördü¤ü rüyadaki gibi s›r›ls›klamd›. Yata¤›nda homurdanarak

döndü, rüyay› hat›rlad› ve korktu. Rüyada, Kula’daki sübyan mektebinde hocan›n

karfl›s›nda oturuyordu. Bafl›n› ›slak yast›ktan kald›r›p do¤ruldu. “Evet, hocan›n kar-

fl›s›nda oturuyorduk. Bütün okul diz boyu suya gömülmüfltü,” diye söylendi. “Niye

gömülmüfltü?” Çünkü okulun tavan› ak›yordu. Tavandan akan tuzlu sular benim

aln›mdan ve gö¤sümden dökülüyor, bütün odaya yay›l›yordu. Hoca da de¤ne¤i ile

bütün s›n›fa beni gösteriyor, “Hep bu Cevdet’in yüzünden,” diyordu. Hocan›n de¤ne-

¤i ile kendisini nas›l gösterdi¤ini, bütün arkadafllar›n›n dönüp suçlayarak ve küçüm-

seyerek kendisine nas›l bakt›klar›n›, kendisinden iki yafl büyük a¤bisinin de herkes-

ten çok kendisini küçümsedi¤ini gözünün önünde canland›r›nca ürperdi. Ama gö-

zünü k›rpmadan bütün s›n›f› bir solukta falakadan geçiren, bir tokatla bir o¤lan› ba-

y›ltan hoca, bir türlü gelip tavandan akan sular için kendisini cezaland›rm›yordu.

Cevdet Bey, “Herkesten baflkayd›m, yaln›zd›m, beni küçümsüyorlard›,” diye düflün-

dü. “Ama hiçbiri gelip bana dokunmaya cesaret edemiyor, sular da bütün okulu dol-

duruyordu!” Korkunç rüya bir anda nefleli ve hofl bir an› oluverdi. “Bir kere okulun

dam›na ç›k›p, kiremitleri k›rd›¤›n› hat›rlayarak aya¤a kalkt›. “Kiremitleri k›rm›flt›m.

Kaç yafl›ndayd›m? Yedi yafl›ndayd›m. fiimdi otuz yediyim, niflanland›m, yak›nda ev-

lenece¤im.” Niflanl›s›n› hat›rlay›nca heyecanland›. “Evet, yak›nda evlenece¤im, son-

ra... Aman hâlâ oyalan›yorum! Geç kald›m!” Vakti anlamak için önce pencereye kofl-

tu, perdelerin aras›ndan d›flar›ya bakt›. D›flar›da tuhaf bir ›fl›k ve sis vard›. Güneflin

do¤du¤unu anlad›. Sonra bu eski al›flkanl›¤›na k›zarak dönüp, saatine bakt›: Alatur-

ka yar›m. “Aman, aman geç kalmayay›m!” diye söylenerek helaya kofltu.

Y›kan›p temizlenince neflesi daha da artt›. T›rafl olurken gene rüyay› düflündü.

Sonra fiükrü Pafla’n›n kona¤›na gidece¤ini hat›rlay›p, o yeni ve temiz pantolonla ce-

keti, yakas› kolal› kartonlaflm›fl gömle¤i ve zarif buldu¤u kravat› takt›. Bafl›na niflan

töreninden önce kal›platt›¤› fesini oturttu. Küçük masa aynas›nda kendini seyretti

ve istedi¤i gibi oldu¤una karar verdi, ama gene de içinde bir hüzün uyand›. Bütün

bu fl›k k›yafette, nisanl›s›n›n kona¤›na gidece¤i için telâfllanmas›nda gülünç bir fley-

ler olmal›yd›. Bu küçük ve zarars›z hüzünle perdeleri açt›. Sis fiehzadebafl› Cami-

i’nin minarelerini örtmüfl, ama kubbeyi gizleyememiflti. Yan bahçedeki çardak her

zamankinden daha yeflildi. “S›cak bir gün olacak!” diye düflündü. Çarda¤›n alt›n-

da bir kedi a¤›r a¤›r yalan›yordu. Cevdet Bey bir fley hat›rlayarak pencereden uzan-

d› ve gördü: Kupa arabas› da gelmifl, evin önünde durmufltu. Atlar kuyruklar›n› sal-

l›yorlar, Cevdet Bey’i bekleyen arabac› kap›n›n önünde sigara içiyordu. Cevdet Bey

hat›rlad›¤› sigara paketini ve çakma¤›n›, cüzdan›n› ve bir kere daha bakt›¤› saatini

ceplerine yerlefltirerek odadan ç›kt›.

Merdivenleri her zamanki al›flkanl›¤›yla gürültüyle indi. Gene her zamanki gi-

bi, gürültüyü duyan Zeliha Han›m merdivenlerin efli¤inde onu gülümseyerek karfl›-

lad› ve kahvalt›s›n›n haz›r oldu¤unu söyledi.”

(Pamuk, 1991: 5-6)

Bilimsel ve Ö¤retici NesirCumhuriyet döneminin nesrinin ikinci ana kolunu, bilimsel ve ö¤retici/e¤itici özel-li¤e sahip metinler oluflturur. Felsefe, tarih, co¤rafya, sosyoloji, psikoloji, ilâhiyat,iktisat, fizik, kimya, biyoloji, t›p gibi bugün her biri ba¤›ms›z bir bilim dal› hâlinegelmifl pek çok alanla ilgili bilgileri içeren kitap, makale ve bildiriler bilimsel nesirmetinlerini olufltururlar. Çünkü insanlar çeflitli bilim alanlar›ndaki bilgi, bulufl, icat,fikir ve yorumlar›n› dille ifade ederler.

Bilimsel nesir, aç›k, yal›nd›r. Ayr›ca içerdi¤i bilgiyi aç›klay›c› ve ö¤reticili¤i esasal›r. Amac›, iflaret edenle edilen aras›nda tam bir uygunluk kurmakt›r. Bu sebepleokuyucunun dikkatini kendi üzerine çekmeden iflaret etti¤i fleye, aç›k ve kesin birbiçimde götürür. Kelimeler bütünüyle temel anlamlar›nda kullan›r. Ayr›ca ilim di-linin kendine has “terim”leri mevcuttur. Nesir metni bu terimler ekseninde vücutbulur. Dolay›s›yla ilim dili matematik ve sembolik mant›k gibi, bir iflaretler sistemiolma ve evrenselleflme e¤ilimi gösterir.

Birebir bilimsel bir içeri¤i veya bilimsellik iddias› olmayan; daha çok okuyucuyukültürel, sosyal, ahlakî, dinî vb. yönlerden bilgilendirme ve e¤itme amac›n› esas alanmetinleri de e¤itici/ö¤retici nesir metinleri olarak isimlendirmek gerekir. Dinî, ahlâkî,fikrî, siyasî, felsefî içerikli kitap, makale veya yaz›lar› bu grupta düflünmek gerekir.

E¤itici/ö¤retici nesirdeki as›l amaç da öncelikle anlafl›l›r olmakt›r. Bu amac›n di-le yans›yan sonucu yal›nl›k ve aç›kl›kt›r. Çünkü anlamdaki kapal›l›k veya karma-fl›kl›k, metnin amac›na ulaflmas›n› ortadan kald›r›r. Telkin edicilik, e¤itici/ö¤reticinesrin bir di¤er önemli özelli¤idir.


Terim; bir kelime veyakelime grubunun, sözlükanlam›n›n d›fl›nda ve bellibir bilim dal› veya mesleksahas›nda kullan›lmak üzereyeni bir anlam kazanmas›.Örnek: vezin, kafiye, m›sra,beyit kelimeleri edebiyatsahas›n›n terimleridir.

OKUMA PARÇASIMühendislik Termodinami¤i’nden

Hayri Yalç›n-Metin Gürü“Termodinamik, enerjinin bir halden baflka bir hale dönüflmesini, özelikle ›s›n›n

ifle dönüflmesini ve elde edilen iflin en az kay›pla verimli olarak kullan›lmas›n› ince-ler. Kimya mühendisli¤inin bütün temel ifllemlerinde ›s› ve ifl olarak enerji verilmesiveya al›nmas› gerekir. Enerji bu ifllemlerde temel yürütücü kuvvet olarak rol oynar.Her ne kadar enerjinin kay›p olmas› söz konusu de¤ilse de, mühendis aç›s›ndan ya-rarl› olarak kullan›lamayan ve çevreye kaçan enerji kay›p olmufl demektir.

Termodinamik, fiziksel ve kimyasal olaylar›n incelenmesinde matematiksel birkesinlikle büyük kolayl›klar sa¤lar. Bir olay›n kendili¤inden mümkün olup olamaya-ca¤› termodinamik yöntemlerle önceden belirlenebilir. Ancak burada önemli bir ay-r›nt› gözden uzak tutulmamal›d›r. Bir olay›n mümkün olamayaca¤› termodinamikyöntemler ile kesin olarak söylenebildi¤i halde, mümkün olabilece¤i belirlenen olay-lar pratik olarak baz› halde gerçekleflmeyebilir. Bunun nedeni reaksiyon h›z›n›n sonderece yavafl olufludur. Reaksiyon h›zlar›, yeni olaylar›n gerçekleflme h›z› termodina-mik yöntemlerle belirlenemez. Olaylar›n yürümesini engelleyen direnç, çevre fizikselve kimyasal koflullar›na ba¤l› olup ancak kinetik yöntemlerle incelenebilir.

Do¤ada yürüyen bütün olaylar› kapsam›na alan termodinami¤in yaln›zca üçtemel yasas› vard›r. Bu yasalar basitçe ifade edilmesine karfl›n, uygulamada pek çokyan›lg›ya düflülebilir. ‹nsanlar uzun y›llar termodinamik yasalar›na ayk›r› olarak,kendi kendine iflleyen makinalar› icat etmek için u¤raflm›fllard›r. Termodinamik ku-ral ve kavramlar bilimsel temellere dayand›r›ld›ktan sonra art›k bu gereksiz u¤rafl-lardan vazgeçilmifltir. Bugün art›k enerjinin yoktan yarat›lamayaca¤› ve yaln›z bir›s› kayna¤› kullan›larak ›s›n›n tamam›n›n ifle çevrilemeyece¤i kesin olarak bilin-mektedir. Ancak yine de, enerji üretilen ve tüketilen bütün ifllemlerde enerji kay›pla-r›n›n en aza indirilmesi ve verimin art›r›lmas› için termodinami¤in temel yasa vekurallar›ndan yararlanmak gerekir.” (Yalç›n-Gürü, 2004: 1)

Orhan Pamuk’un roman›ndan ve Hayri Yalç›n-Metin Gürü’nün kitab›ndan yap›lan al›nt›la-r› karfl›laflt›r›n›z. ‹ki metin aras›ndaki farkl›l›klar nelerdir?

Günlük NesirDilin en yayg›n olarak kullan›ld›¤› alan, hiç flüphesiz günlük hayatt›r. Evde, sokak-ta, çarfl›da, pazarda, kahvede, okulda insanlar birbirleriyle dil arac›l›¤›yla iletiflim-de bulunurlar. Dolay›s›yla Cumhuriyet nesrinin üçüncü yayg›n türünü, günlük ha-yat içindeki nesir oluflturur. Günlük hayat içindeki dil kullan›m›n›n çok büyük birbölümü sözlü nesirdir. Onu bir kenara b›rakt›¤›m›zda, yaz›l› bas›n-yay›n sahas›n›n(gazete, dergi, broflür, internet vb.) da bütünüyle nesre dayand›¤›n› ve ad› geçenbas›n-yay›n organlar›nda her gün on binlerce metnin yer ald›¤›n› görürüz. Günlükhayat içindeki nesrin bir baflka yayg›n kullan›m alan›n›, devlet veya özel sektör ku-rumlar›ndaki yaz›flmalar (dilekçe, rapor, program vb.) oluflturur. Bunun d›fl›ndahayat›n hemen her alan›nda daha pek çok yaz›l› nesir örnekleriyle (reklâm, tabe-la) karfl›lafl›r›z.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

OKUMA PARÇASIVan’da Hortum Hasara Yol Açt›

Van merkeze ba¤l› Gövelek köyünde etkili olan f›rt›nan›n ard›ndan oluflan hor-

tum nedeniyle birçok ev hasar gördü.

Al›nan bilgiye göre, gece saatlerinden itibaren etkisini gösteren ve gün boyu de-

vam eden f›rt›nan›n ard›ndan oluflan hortum, kent merkezine 40 kilometre uzakl›k-

taki Gövelek köyünde yaflam› olumsuz etkiledi. Hortum nedeniyle köydeki birçok ev

ve ah›rda hasar olufltu. Enerji ve iletiflim hatlar›n› tafl›yan direkler ile çok say›da

a¤ac›n devrildi¤i hortumda, can kayb› yaflanmad›.

Köyden 3 kilometre uzakl›kta bulundu¤u s›rada hortumu fark etti¤ini ve köye ge-

lerek, vatandafllar› durumdan haberdar etti¤ini belirten köylülerden Hüsnü Tefiye,

“Hortum, köyümüzdeki ev ve ah›rlarda büyük hasara yol açt›. Erken haber vermem

nedeniyle d›flar›da kimse kalmad›¤› için can kayb› yaflanmad›. Tek tesellimiz de can

kayb›n›n olmamas›. Yetkililerden köyümüze g›da maddesi ve çad›r göndermelerini

istiyorum” dedi.

(Milliyet, 19 May›s 2011)


Dilin birey ve millet hayat›ndaki önemini tart›-flabilmek‹nsan› di¤er canl› varl›klardan ay›ran en temelözelliklerin bafl›nda konuflma yetene¤i gelir. Buyetenek hem bireyin hem de sosyal hayat›n ge-liflmesine hizmet eder. Bu çerçevede dilin temelvarl›k sebebi, insanlar aras› iletiflimi sa¤lamakt›r.Dilin bunun d›fl›nda bireysel ve toplumsal pekçok ifllevi daha vard›r. Bunlar›n bafl›nda da insa-n›n hem bireysel hem de sosyal bak›mdan gelifl-mesinin temel dinamiklerinden birisi olmas› ge-lir. Ayr›ca birey, mensubu bulundu¤u milletinkültürel de¤erleriyle, dil vas›tas›yla iletiflim kura-bilir. Çünkü dil kültürün aynas›, mahfazas›, tafl›-y›c›s› ve ifade vas›tas›d›r. Bunun da ötesinde mil-letler, bütün kültür de¤erlerini dillerine yükler-ler. Bunun da ötesinde dil, kültürünün kendindeyans›d›¤› bir ayna, sakland›¤› ve korundu¤u birmahfaza, ifade vas›tas› ve genifl kitlelere tafl›n-mas›nda en sa¤lam ve sa¤l›kl› bir köprüdür.

Nesir’in ne oldu¤unu aç›klayabilmekNesir; herhangi bir duygu, düflünce, olay vb. fley-lerin, dilin tabiî yap›s›na, gramer kaidelerine uy-gun bir biçimde ve cümleler hâlinde yaz›l› veyasözlü olarak ifadesidir. Nesrin en belirgin taraf›,ait oldu¤u dilin do¤al hâli ve kurallar› çerçeve-sinde hayat bulmufl olmas›d›r. Nesir dili, naz›mdiline göre çok daha aç›k ve aç›klay›c›d›r. Onunvarl›k sebebi, tafl›d›¤› manay›, en aç›k ve anlafl›-l›r bir biçimde ifade edebilmektir. Nesrin en kü-çük birimi cümle’dir. Cümlelerin mant›kî s›ra için-de bir anlam çekirde¤i etraf›nda toplanmas› pa-ragraf’›; onlar da metin’i meydana getirirler. Ne-sir, kendi içinde ilk önce edebî nesir ve edebî ol-mayan nesir olmak üzere ikiye ayr›l›r. Edebî ne-sir, çok daha titiz bir dikkatle kaleme al›nm›fl,alelâdelikten uzak, okuyucuya estetik haz vere-bilen özelliklere sahip nesirdir. Edebî nesir; ma-sal, efsane, menk›be, halk hikâyesi, roman, hikâ-ye, tiyatro vb. pek çok türü kapsar. Edebî olma-yan nesir ise, bilimsel ve didaktik eserler ile gün-lük hayat›n de¤iflik alanlar›nda karfl›m›za ç›kar.

Cumhuriyet’e kadarki Türk nesrinin dönem veözelliklerini ay›rt edebilmekTürk kültür tarihine kronolojik olarak bak›ld›¤›n-da, Türk nesrinin farkl› devirlerde farkl› nitelikle-re sahip oldu¤unu görülür. ‹slâmiyet öncesi ne-sir, ‹slâmiyet sonras› nesir ve Tanzimat sonras›nesir, Türk nesrinin üç ana dönemini oluflturur.Modern Türk nesri Tanzimat sonras›nda bafllar.Gazete ve mecmualar›n yay›mlanmaya bafllama-

s›, ayd›nlar ve yönetimin halka seslenmek iste-meleri, Tanzimat nesrinin geliflmesinde temel fak-tör durumundad›r. Bu olumlu geliflme, Servet-iFünun ve Fecr-i Ati mektepleri dönemlerinde birsüre duraklar ve nesir dilinde a¤›rlaflma görülür.Tanzimat sonras› nesrindeki as›l planl› sadelefl-me, 1911’deki Yeni Lisan ve Millî Edebiyat hare-ketiyle mümkün olur. Ad› geçen hareketin temeldüflüncesi, Türkçeyi yabanc› dil kaidelerinden te-mizlemek, mevcut konuflma dili ile yaz› dili ara-s›ndaki ikilik ve uçurumu ortadan kald›rmak vekonuflma dilini yaz› dili hâline getirmektir. Nite-kim bu düflünceler 3-5 y›l gibi k›sa bir süre için-de dönemin edebiyat eserlerinde meyvesini verir.

Cumhuriyet sonras› Türk nesrinin belli bafll› kol-lar› ve özelliklerini çözümleyebilmekCumhuriyet nesri, Yeni Lisan ve Millî Edebiyathareketi sonucu oluflan nesrin devam›d›r. Bu nes-ri belirleyen temel faktörlerin bafl›nda Türkçede-ki geliflmeler oluflturur. Harf ink›lâb›, Türk DilKurumu, Türkiyat Enstitüsü, Dil ve Tarih-Co¤raf-ya Fakültesi gibi kurumlar›n kurulmas› ve çal›fl-malar›, bas›n-yay›n imkânlar›n›n geliflmesi, oku-ma-yazma ve okullaflma oran›n›n artmas›, dildeözlefltirme çal›flmalar›, Cumhuriyet devrinde di-lin ve nesrin geliflmesinde önemli hususlard›r.Cumhuriyet nesrinin en genifl, en zengin ve engüzel k›sm›n› edebî nesirler oluflturur. Belli birsanat endiflesi ve yetene¤ine sahip yazarlar›n ka-leminden ç›kan edebî nesir, güzellik ve okuyu-cuya estetik haz verme amac›yla kaleme al›n›rlar.Onlarda dil, olabildi¤ince kusursuz ve hatas›z birbiçimde kullan›l›r. Hikâye, roman, tiyatro, men-sur fliir, seyahat, an›, günlük, mektup, makale,f›kra, deneme, biyografi, otobiyografi, mülakat,edebî nesrin türlerini olufltur. Cumhuriyet nesri-nin ikinci ana kolunu, bilimsel ve ö¤retici özelli-¤ine sahip metinler oluflturur. Felsefe, tarih, co¤-rafya, sosyoloji, psikoloji, ilahiyat, iktisat, fizik,kimya, biyoloji t›p gibi pek çok alanla ilgili bilgi-leri içeren kitap, makale ve bildiriler bilimsel ne-sir metinlerini oluflturur. Bilimsel nesir, aç›k, ya-l›n; aç›klay›c› ve didaktiktir. Okuyucuyu kültürel,sosyal, ahlakî, dinî vb. yönlerden bilgilendirmeve e¤itme amac›n› esas alan metinleri de e¤iti-ci/ö¤retici nesir metinleri olarak isimlendirmekgerekir. E¤itici/ö¤retici nesirdeki as›l amaç, ön-celikle anlafl›l›r olmakt›r. Bu amac›n dile yans›-yan sonucu yal›nl›k ve aç›kl›kt›r. Cumhuriyet nes-rinin üçüncü yayg›n türünü, günlük hayat için-deki nesir oluflturur.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi “nesir”in karfl›l›¤› de¤ildir?a. Mensurb. ‹nflâc. Düzyaz›d. Naz›me. Mensure

2. Afla¤›dakilerden hangisi, “nesir”in temel özellikle-rinden biri de¤ildir?

a. Nesir; manzum olmayan; düzyaz› fleklindeki sözve yaz›d›r.

b. Nesir; dilin do¤al hâli ve bu hâlin kurallar› çer-çevesinde hayat bulur.

c. Nesir; cümle ve paragraflar›n mant›k ve anlam-sal bütünlü¤ünden oluflur.

d. Nesir; naz›m diline göre çok daha aç›k ve aç›k-lay›c›d›r.

e. Nesir; m›sralar›nda ahenk ve ritmin varl›¤›n›önemser

3. Afla¤›dakilerden hangisi, ‹slâmiyet sonras› Türk nes-rinin oluflumunda etkili de¤ildir?

a. Türklerin Orta Asya’dan Bat›’ya göç etmelerib. Türklerin ‹slâm dinini kabul etmeleric. Türklerin Arap alfabesini kabul etmelerid. Türklerin yeni kültür ve medeniyetlerle temas

etmelerie. Türklerin yeni bir co¤rafyada yeni bir hayat tar-

z›na sahip olmalar›

4. Afla¤›dakilerden hangisinin, Tanzimat sonras› dö-nemde yeni bir nesrin oluflmas›nda ciddi bir etkisindenbahsedilemez?

a. Halk›n ekonomik seviyesinin h›zla yükselmesib. Toplumun Avrupa tesiri alt›nda yeni bir hayat

tarz›na yönelmifl olmas›c. Bas›m-yay›m imkânlar›n›n giderek artmas›d. Gazete ve dergilerin h›zla ço¤almas›e. Yönetim ve ayd›nlar›n halka seslenmeye önem

vermeleri

5. Afla¤›dakilerden hangisi Ömer Seyfettin, Ali Canipve Ziya Gökalp’›n bafllatt›klar› Yeni Lisan hareketinin il-kelerinden biri de¤ildir?

a. Arapça ve Farsça gramer kaidelerine göre tamla-ma yap›lmamas›

b. Arapça ve Farsça ço¤ul eklerinin kullan›lmamas›c. Arapça ve Farsça edatlar›n kullan›lmamas›d. ‹stanbul Türkçesinin yaz› dili hâline getirilmesie. Di¤er Türk lehçelerinden kelime al›nmas›

6. Afla¤›dakilerden hangisi, edebî nesrin temel özellik-lerinden biri de¤ildir?

a. Edebî nesir, belli bir sanat endiflesi ve yetene¤i-ne sahip yazarlar›n kaleminde hayat bulur.

b. Edebî nesir, okuyucuyu bilgilendirme ve e¤it-meyi amaçlar.

c. Edebî nesirde dil, olabildi¤ince kusursuz ve ha-tas›z bir biçimde kullan›l›r.

d. Edebî nesirde kelimeler daha çok yan anlamla-r›nda kullan›l›r.

e. Edebî nesir, benzetme, istiare, tezat, mecaz, ki-naye gibi çeflitli sanatlara sahiptir.

7. Cumhuriyet dönemi dili ve nesrini olumsuz olaraketkileyen en önemli geliflme nedir?

a. ‹letiflimin yayg›nlaflmas› sonucu yabanc› diller-den Türkçeye kelimelerin girmesi

b. Halk ve ayd›nlarda dil bilincinin yeterince gelifl-memifl olmas›

c. Dille ilgili kurumlar›n (Türk Dil Kurumu, üniver-siteler) yetersizli¤i

d. Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin dilden at›l-mas›

e. Toplumda okuma al›flkanl›¤›n›n yetersiz olmas›

8. Afla¤›dakilerden hangisi, bilimsel ve didaktik nesrintemel özelliklerinden biri de¤ildir?

a. Aç›k, yal›n ve anlafl›l›r olmakb. ‹çerdi¤i bildiriyi okuyucu/dinleyiciye aktarmay›

amaçlamakc. Dili do¤ru ve kusursuz biçimde kullanmakd. Kelimeleri daha çok yan anlamlar›nda kullanmake. Edebiyat sanatlar›ndan uzak olmak

9. “Dil”in millî bir de¤er olmas›yla ilgili afla¤›daki ifade-lerden hangisi, yanl›flt›r?

a. Dil; ait oldu¤u milletin ortak hazinesidir.b. Dil; milletin kültürel de¤erlerini dünden bugüne

tafl›yan bir kültür köprüsüdür.c. Dil; temeli sese dayanan bir iletiflim arac›d›r.d. Birey kimli¤ini, mensubu oldu¤u milletin dili va-

s›tas›yla oluflturur.e. Millet kültürel de¤erlerini, büyük ölçüde dilinde

saklar.

10. Afla¤›dakilerden hangisi, dilin toplumsal ifllevlerin-den biri de¤ildir?

a. Dil; toplumu oluflturan bireyler aras›nda iletiflisa¤lar.

b. Dil; toplumun kültürel de¤erlerini genç nesille-re aktar›r.

c. Dil; toplumsal hayatta kültürel bir devaml›l›ksa¤lar.

d. Dil; toplumlar›n ekonomik geliflimine kap› aralar.e. Dil; toplumun kültürel de¤erlerinin koruyucusu

ve tafl›y›c›s›d›r.

Kendimizi S›nayal›m


YAHYA KEMAL’‹N TÜRKÇES‹

Nihat Sami Banarl›

Eski fliirde bir Yunus Emre Türkçesi vard›r. Büyükpanteist, coflkun ruhundaki ilâhî aflk›, böyle bir aflkiçinde dile gelmifl saf ve samimî bir Türkçe ile söyle-menin s›rlar›n› bulmufltur. Yunus’un XIII. as›r Türkçe-sine görülmemifl, duyulmam›fl bir ifade kudreti kazan-d›rmas› bundand›r.Eski fliirde bir Nevâî Türkçesi vard›r. XV. asr›n Türkçe-ye vurgun flairi, bu dilin âdeta Türkiye topraklar›ndakigelece¤ini keflfetmifl gibi, Orta Asya Türkçesine bir mu-siki lisan› olman›n imkânlar›n› vermifltir.Eski fliirde bir Fuzûlî Türkçesi vard›r. Fuzûlî de t›pk›Nevâî gibi, dikenli bahçelerde gül dermenin zevki veflevki içindedir. Mecnûn’un Leylâ’y› sevmesi kadar üs-tün bir Türk dili sevgisiyle “Ben diken gibi sert bilinenTürkçeyle gül yapra¤› gibi fliirler söyleyece¤im” demiflve aziz lisan›m›z› gerçekten gül yapra¤› gibi ince verenkli söyleyifllere ulaflt›rm›flt›r.Onlar, Türkçenin büyük âfl›klar›yd›. Onun için ebedîoldular.XX. as›r fliirinde de böyle bir Yahya Kemal Türkçesivard›r. Yahya Kemal Türkçesi, lisan›m›z›n büyük f›rt›-nalar geçirdi¤i bir ça¤da, Türkçenin sesine, mimarisine,ruhuna ve dehâs›na sâd›k kalmak yoluyla bu lisan› ken-di devrinin flahikas›na ulaflt›rm›flt›r.Yahya Kemal Türkçesi ne bir tesadüfün, ne de modahareketlerle müflterek bir dil cereyan›n›n eseridir. fiair,Türkçenin Türkiye topraklar›ndaki güzelleflmesi tarihiniad›m ad›m takip ederek, milletimizin as›rlar boyuncabu lisana verdi¤i güzellikteki s›rlar› araflt›rm›fl, bulmuflve onu terennüm etmifltir. Bat› fliir lisanlar›n›n kendimillî dehâlar› içinde as›rlarca nas›l ifllendi¤ini görüp,ayn› ses ve söyleyifl üstünlü¤ünü Türkçeye de vermekiçin gereken yollar› araflt›rmaktan do¤an bu netice, flai-rin kendi dil ve sanat sevgisiyle kendi gayretiyle ve ken-di lisan felsefesiyle elde edilmifltir.

Körfezdeki dalg›n suya bir bak, göreceksin;Geçmifl gecelerden biri durmakta derinde;Mehtâb, iri güller ve senin en güzel aksin,Velhâs›l o rü’yâ duruyor yerli yerinde.

(Banarl› 1975: 119-120)

1. d Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz ‘Nesir Üzeri-ne’ bölümünü tekrar okuyunuz.

2. e Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz ‘Nesir Üzeri-ne’ bölümünü tekrar okuyunuz.

3. c Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz ‘‹slamiyetSonras› Türk Nesri’ bölümünü tekrar okuyunuz.

4. a Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz ‘TanzimatSonras› Türk Nesri’ bölümünü tekrar okuyunuz.

5. e Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz ‘TanzimatSonras› Türk Nesri’ bölümünü tekrar okuyunuz.

6. b Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz ‘Edebî Nesir’bölümünü tekrar okuyunuz.

7. a Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz ‘CumhuriyetDöneminde Türkçe’ bölümünü tekrar okuyunuz.

8. d Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz ‘Bilimsel veDidaktik Nesir’ bölümünü tekrar okuyunuz.

9. c Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz Atatürk, Ö.Seyfettin, Y.Kemal’in dille ilgili cümlelerini tek-rar okuyunuz.

10.d Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz ‘Dil Üzerine’bölümünü tekrar okuyunuz.

Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 1

Cümlelerdeki temel vurgu, millet-dil iliflkisi ve dilin mil-let hayat›ndaki önemidir. Öyle ki, bir toplumun milletolmas›ndaki en önemli kültürel de¤er olan dil, vatan veistiklâl de¤erlerinden de önde gelir.

S›ra Sizde 2

“Nesir Üzerine” bölümündeki nesir, ö¤retici nesirdir.Dikkat edilirse bölümde yazar›n amac›; dili düz cüm-leler halinde, aç›k ve anlafl›l›r bir biçimde kullanarak,nesrin ne olup ne olmad›¤›n› sizlere anlatmaya çal›fl-maktad›r.

S›ra Sizde 3

Dil, statik de¤il, dinamik bir olgu; canl› bir kültürelde¤erdir. Dolay›s›yla ait oldu¤u milletin hayat, düflün-ce ve dünya görüflündeki de¤iflmeler, do¤rudan do¤-ruya dile tesir eder. Dildeki bu de¤iflmeler, kaç›n›lmazolarak o dille var olan her türlü söz ve metni de etki-leyecektir.

S›ra Sizde 4

Sanat endiflesi ve yetene¤ine sahip yazarlar›n eserlerin-de (hikâye, roman, tiyatro, mensur fliir, seyahat, an›,günlük, mektup) ortaya ç›kan edebî nesir, güzellik veestetik haz verme amac›yla kaleme al›n›rlar. Onlarda dil,olabildi¤ince kusursuz ve hatas›z bir biçimde kullan›l›r.

S›ra Sizde 5

Orhan Pamuk, Cevdet Bey ve O¤ullar› isimli roman›n-dan al›nan metinde, kronolojik bir s›ra içinde kahrama-n›n hayat›n›; bu hayat içindeki düflünce, duygu, tav›r vedavran›fllar›n› anlatmakta ve onun çevresinde kurgusalbir dünya kurmaktad›r. Hâlbuki di¤er metin “Termodi-namik, enerji, fizik, kimya, reaksiyon” gibi terimlerletermodinamikle ilgili bilimsel gerçe¤i anlatmaktad›r.Bunun için ikinci metin aç›k ve aç›klay›c›d›r.

Ali Canip Yöntem’in Yeni Türk Edebiyat› ÜzerineMakaleleri. (1995). (Hzl. A.Sevgi-M.Özcan). Konya:Star Ofset. Argunflah, M. (2005). “1923’ten Günümüze TürkçedekiBaz› Geliflmeler”. Karaman Dergisi. Karaman. (s.43-)s.44Banarl›, N.S. (1975). Türkçenin S›rlar›. ‹stanbul: Kub-bealt› Yay›nlar›Beyatl›, Y.K. (1984). Edebiyata Dâir. ‹stanbul: ‹FC Ya-y›nlar›. Çetiflli, ‹. (2004). “Nesir”. Türk Dünyas› Edebiyat Kav-ramlar› ve Terimleri Ansiklopedik Sözlü¤ü. C.4.Ankara: AKMB Yay›nlar›. Ergin, M. (1997). Dede Korkut Kitab› I, Ankara: TDKYay›nlar›.Kaplan, M. (1976). Türk Edebiyat› Üzerinde Araflt›r-malar 1. ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›. Kaplan, M. (1988). Mehmet Kaplan’dan Seçmeler.(Hzl. ‹.Enginün-Z.Kerman). Ankara: KTB Yay›nlar›.Kaplan, M. (1983). Kültür ve Dil. ‹stanbul: Dergâh Ya-y›nlar›.Kocatürk, U. (1999). Atatürk’ün Fikir ve Düflüncele-ri. Ankara: AKM Yay›nlar›.Ömer Seyfettin (2001). Bütün Eserleri Makaleler I.(Hzl. H.Argunflah). ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar› Pamuk, O. (1991). Cevdet Bey ve O¤ullar›. ‹stanbul:Can Yay›nlar›.Ergin, M. (1997). Dede Korkut Kitab› I. Ankara: TDKYay›nlar›.Yalç›n, H.-Gürü, B. (2004). Mühendislik Termodina-mi¤i. Ankara: Palme Yay›nc›l›k.Yeni Türk Edebiyat› Antolojisi. (1976). C.II. (Hzl.M.Kaplan-‹.Enginün-B.Emil). ‹stanbul: ‹ÜEF Yay›nlar›.

Baflvurulabilecek Kaynaklar Bali, M. (1982). Halk Edebiyat›nda Nesir. Erzurum: Büyük Türk Klâsikleri (1985), ‹stanbul: Ötüken-Sö-¤üt Yay›nlar›.‹z, F. (1964). Eski Türk Edebiyat›nda Nesir. ‹stanbul: Kabakl›, A. (1978). Türk Edebiyat›. C.1. ‹stanbul: TürkEdebiyat› Vakf› Yay›nlar›. Köprülü, M.F. (1928). Milî Edebiyat Cereyan›n›n ‹lkMübeflflirleri ve Divan-› Türkî-i Basit. ‹stanbul:Levend, A.S. (1972). Türk Dilinde Geliflme ve Sade-leflme Evreleri. Ankara: TDK Yay›nlar›.Öksöz, Y.Z. (1995). Türkçenin Sadeleflme TarihiGenç Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi. Ankara: TDKYay›nlar›.Yeni Türk Nesri Antolojisi. (1987). (Hzl. fi.Elçin-M.Tevfiko¤lu). Ankara: KTB Yay›nlar›.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›¤›n›zda;Modern Türk hikâyesinin Cumhuriyet’e kadarki geliflimini aç›klayabilecek,Cumhuriyet sonras› Türk hikâyesini bir bütün olarak de¤erlendirebilecek,Cumhuriyet sonras› Türk hikâyesinde görülen belli bafll› dönem ve e¤ilimle-ri ay›rt edip çözümleyebilecek,

‹çindekiler

• Hikâye/Öykü• Türk Hikâyesi• Sosyal Gerçekçiler• Bireyciler• Modernistler

• Postmodernistler • Memduh fievket Esendal• Sait Faik Abas›yan›k• Orhan Kemal

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN


Hikâye/Öykü

• CUMHUR‹YET’E KADARK‹ TÜRKH‹KÂYES‹NE GENEL B‹R BAKIfi

• CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRKH‹KÂYES‹


CUMHUR‹YET’E KADARK‹ TÜRK H‹KÂYES‹NE GENELB‹R BAKIfi“Hikâye”, Türk kültür tarihinde en az›ndan bin y›ll›k geçmifle sahip ve giderek zen-ginleflen bir anlam çemberi içinde köklü ve yayg›n bir kelime ve kavramd›r. Çün-kü kelime kültür tarihimizde; “tarih, destan, k›ssa, masal, mesel, menk›be, rivayet,lâtife, f›kra, hurafe, roman, öykü, anlat›, benzetme” anlamlar›nda da kullan›lm›fl-t›r. Bunlardan “destan”, “k›ssa”, “masal”, “menk›be”, “lâtife”, “f›kra”, “öykü” ve “ro-man”, bugün ayr› birer tür olarak kabul edilir. O zaman genel anlam› bak›m›ndanhikâyenin, bugün “öykü”de ifadesini bulan tek bir türün de¤il, “mit”ten “modernhikâye” veya “roman”a kadar uzanan türlerin “genel” ad› oldu¤unu unutmamam›zgerekir. Yani hikâye, öncelikle insan›n sözü keflfetti¤i günden bugüne en çok bafl-vurdu¤u bir anlat›m tarz›; edebiyat sanat› içinde “mit”ten “modern hikâye”ye kadaruzanan pek çok anlatma esas›na ba¤l› eser/türün ortak üst formu; son iki as›rd›rda, anlatma esas›na ba¤l› eser/türler flemsiyesi alt›nda ba¤›ms›z bir edebî türdür.

Modern hikâye ise; gerçek ya da gerçe¤e uygun olay ve durumlar›n; insan, za-man ve mekân unsurlar›yla birlikte kurgusal bir dünya çerçevesinde ve üzerindedurulan konu, tema ve mesaja uygun bir biçimde kurgulan›p; ayr›nt›ya girilme-den yo¤unlaflt›r›larak, okuyucuya estetik haz verecek tarzda anlat›lmas›ndan do-¤an k›sa ve mensur metin/türdür.

Türk edebiyat›nda modern hikâye, di¤er baz› türlerde (roman, tiyatro vb.) ol-du¤u gibi, Osmanl›-Türk toplumunun Bat›’ya yönelmesinden sonra 1870’li y›llar-dan itibaren görülmeye bafllar. Bu hikâye, Cumhuriyet’e gelinceye kadarki süredesöz konusu olan üç dönem içinde “modern” olarak niteleyebilece¤imiz bir formasahip olur. Buna göre 1923 öncesi Türk hikâyesini; Tanzimat hikâyesi, Servet-i Fü-nûn hikâyesi ve Millî Edebiyat hikâyesi gibi üç dönem veya ekol alt›nda toplay›pde¤erlendirmek mümkündür. Bunlara -daha geri plânda olmak üzere- Fecr-i Âtihikâyesi ile Hüseyin Rahmi, Ahmet Rasim ve Ebubekir Haz›m Tepeyran gibi ba-¤›ms›z yazarlar›n hikâyelerini de ilâve etmek gerekir.

• Tanzimat Hikâyesi: Gelenekten pek çok unsur tafl›makla birlikte modernTürk hikâyesi veya Tanzimat hikâyesi, Giritli Aziz Efendi’nin Muhayyelât-› AzizEfendi’si (1852), Emin Nihat’›n Müsameretnâme’si (1870), Ahmet Mithat Efendi’ninK›ssadan Hisse (1870) ve Letâif-i Rivâyât’› (1870-1895) ile bafllar. Ad› geçen kitap-larda yer alan hikâyeler, geleneksel hikâye anlay›fl›ndan önemli tesirler tafl›rlar.Bunlar› bir sonraki nesle mensup olan Sami Paflazâde Sezâi’nin Küçük fieyler (1892)

Hikâye/Öykü

ad› alt›nda kitaplaflt›rd›¤› hikâyeleri, Recaizâde Mahmut Ekrem’in üç hikâyesi ileNâbizâde Nâz›m’›n -baflta Karabibik olmak üzere- hikâyeleri takip eder. Sami Pa-flazâde Sezâi ve Nâbizâde Nâz›m’›n hikâyeleri gerek kurgu, gerek temel unsurlar,gerekse dil ve üslûplar› bak›m›ndan modern Bat› hikâyesine daha yak›n eserlerdir.

• Servet-i Fünûn Hikâyesi: Edebiyat›m›zda hikâyenin hem yap› hem de dilbak›m›ndan gerçek formuna ulaflmas› ve yayg›nlaflmas›, Halit Ziya Uflakl›gil’in onbefl kitab› (Solgun Demet, Hepsinden Ac›, Aflka Dair, ‹htiyar Dost vb.) dolduran150 civar›ndaki hikâyesi ile mümkün olmufltur. Ayr›ca Halit Ziya hikâyelerinin ko-nular›, dilleri ve üslûplar›yla, Servet-i Fünûn mektebinin di¤er hikâye yazarlar› olanMehmet Rauf (Son Emel, Menekfle, Bir Aflk›n Tarihi vb.), Hüseyin Cahit (Hayat-›Muhayyel, Hayat-› Hakiye Sahneleri), Ahmet Hikmet (Hâristan ve Gülistan) veSafveti Ziya’y› (Bir Safha-i Kalp, Han›m Mektuplar›, Kad›n Ruhu) genifl ölçüde et-kilemifltir. Bu sebeple Servet-i Fünûn hikâyesi; sanat› önemseyen anlay›fl›, bireyiniç dünyas› üzerinde yo¤unlaflan psikolojik özelli¤i, romantik ve içe dönek kahra-manlar›, hayal-hakikat çat›flmas› eksenindeki konu ve temalar› (aile, hayat müca-delesi, aflk, merhamet, yaln›zl›k, ölüm vb.), sa¤lam kurgular› ve okuyucuyu zorla-yan dilleriyle, oldukça homojen bir görünüm arz eder. Önemli ölçüde realizminesas oldu¤u Servet-i Fünûn hikâyesi, Millî Edebiyat’›n kendini büyük ölçüde kabulettirdi¤i Balkan Harbi y›llar›na kadar geçerlili¤ini korur.

Ba¤›ms›zlar: Servet-i Fünûn, Fecr-i Âti ve Millî Edebiyat anlay›fllar›n›n geçerlioldu¤u dönemlerde eser vermelerine ra¤men bu gruplara kat›lmayan baz› yazarlarda mevcuttur. Hüseyin Rahmi, Ahmet Rasim ve Ebubekir Hâz›m Tepeyran gibiisimler bu grupta say›labilir.

Bunlardan Hüseyin Rahmi Gürp›nar (1864-1944), ilk hikâyesini yay›mlad›¤›1884’ten Cumhuriyet sonras›nda da devam eden uzun sanat hayat›nda herhangi biredebiyat toplulu¤a kat›lmadan, büyük ölçüde Ahmet Mithat Efendi’nin yolundangiderek halk için yazmay› amaç edinmifl popüler bir yazard›r. O, sanat anlay›fl› ba-k›m›ndan realizm ve natüralizme; dünya görüflü bak›m›ndan ise pozitivizme ba¤-l›d›r.

Hüseyin Rahmi, hikâyelerinde ‹stanbul’un konak ve köflklerindeki hayat kadar,kenar mahallelerdeki hayat›, bu hayat›n insanlar›n› anlatt›r. Çok büyük ölçüde güç-lü gözlemlerine dayanarak yenileflme dönemi ‹stanbul hayat›n›n de¤iflik kesitlerin-den renkli ve realist tablolar sunar. Halk›n yaflama biçimi ve hayat›n› düzenleyende¤erler sistemini hareket noktas› olarak al›r ve daha çok hayat›n bozuk, çirkin vekomik yanlar›n› anlatmay› tercih eder. Yanl›fl bat›l›laflma ve yozlaflma, aile hayat›n-daki aksakl›klar, kad›n-erkek iliflkisi, zengin-fakir çat›flmas›, bat›l inançlar, toplumhayat›ndaki de¤iflmeler, onun hikâyenin as›l konular›n› oluflturur. Sosyal aksakl›k-lar› abartarak ve mizahî bir tav›rla tenkit eder.

Hüseyin Rahmi Gürp›nar hikâyelerinde, hedef ald›¤› okuyucu kitlesini dikkatealarak konuflulan dili kulland›. Özellikle kahramanlar›n› kendi a¤›z özellikleri ilekonuflturmada büyük baflar› gösterdi. Böylece saka¤›n dilini roman ve hikâyeye ta-fl›d›. Bununla birlikte pürüzsüz ve kusursuz yazma konusunda pek titiz davranma-d›. Ciddi bir üslûp endiflesi tafl›mad›. Romanlar›na göre teknik bak›m›ndan dahabaflar›l› oldu¤u toplam 100 civar›ndaki hikâyesinden bir k›sm›n› 1920’den sonra ki-taplaflt›rarak Cumhuriyet hikâyesine de katk›da bulundu. Bunlar; Kad›nlar Vaizi(1920), Meyhânede Kad›nlar (1925), Kâtil Buse (1932), Namusla Açl›k Meselesi(1933), ‹ki Hödü¤ün Seyahati (1933), Tünelden ‹lk Ç›k›fl (1934), Gönül Ticareti(1939), Melek Sanm›fl›m fieytan› (1943), Dirilen ‹skelet (1946), Eti Senin Kemi¤i Be-nim (1963)’dir.


• Millî Edebiyat Hikâyesi: Millî Edebiyat hareketi, “Yeni Lisan” olarak bilinendilde sadeleflme hareketi ile birlikte 1911’de bafllar. Türkçü/milliyetçi düflünceyedayanan Millî Edebiyat, dilinin yal›n ve anlafl›l›r; konular›n›n millî, milliyetçi ve yer-li oluflu ile kendinden önceki mekteplerden ayr›l›r. Millî Edebiyat anlay›fl› içindehikâye türünde eser veren yazarlar; Ömer Seyfettin, Memduh fievket Esendal, Re-fik Halit Karay, Ahmet Hikmet Müftüo¤lu, Aka Gündüz, Yakup Kadri Karaosma-no¤lu, Halide Edib Ad›var, Reflat Nuri Güntekin, F. Celâlettin’dir. Ad› geçen yazar-lar, II. Meflrutiyet sonras›nda tan›n›p flöhrete ulaflm›fllarsa da Cumhuriyet sonras›n-da da hikâye yazma ve yay›mlamay› sürdürmüfller; dolay›s›yla hem Cumhuriyet hi-kâyesinin haz›rlay›c›lar› hem de bilfiil yazarlar› olmufllard›r.

Bir millete ait edebiyat›n farkl› dönem veya grup/anlay›fl/mektep olarak ayr›lmas›n›n ger-çek sebebi nedir?

Millî Edebiyat’›n en önemli hikâye yazar›, hiç flüphesiz Ömer Seyfettin (1884-1920)’dir. Ayn› zamanda hareketin kurucusu ve teorisyeni olan yazar, k›sa sanathayat› müddetince kaleme ald›¤› 150 hikâyesiyle, Türk edebiyat›na önemli katk›-larda bulunmufltur. Osmanl› Devleti’nin içinde bulundu¤u çözülme ve y›k›lma sü-recinin fark›nda olan Ömer Seyfettin, idealist ve milliyetçi bir yazard›r. Hikâyele-riyle okuyucuda millî fluuru uyand›rmak, millî kimli¤e ait de¤erleri sezdirmek, ya-flanan yanl›fll›k ve çarp›kl›klar›n fark›na vard›rmak ister. Bunun için hikâyelerindeço¤u zaman tenkitçi; baz› hikâyelerinde ise alayc› ve muzip bir tav›r sergiler.

Ömer Seyfettin hikâyelerinde kimi zaman çocukluk hat›ralar›n› (‹lk Namaz, Ka-fla¤›, Falaka, And), kimi zaman yaflanan hayat›n gözlemlerini (Bomba, Beyaz Lâ-le, Hürriyet Bayraklar›), kimi zaman tarihi (Bafl›n› Vermeyen fiehit, Diyet, Forsa,Topuz, Ferman), kimi zaman da folkloru (Yaln›z Efe, Yüz Ak›, Kurumufl A¤açlar)kaynak olarak kullan›r. Bu noktada o, realist bir yazard›r. Hatta realistli¤ini zamanzaman “çirkin”i yans›tmaya kadar götürür (Bomba, Beyaz Lâle). Birer vak’a hikâ-yesi olan metinlerini klâsik bir yap› içinde kurgular. Z›t güçlerin çat›flmas›yla geri-limi yükseltir ve okuyucuyu flafl›rtan ve sarsan bir sonuçla bitirir. O, hikâyeleriningenel kurgusu ve temel unsurlar›n›n nitelikleri bak›m›ndan, Maupassant tarz› hikâ-ye anlay›fl›na ba¤l›d›r.

Ömer Seyfettin’in hikâyecili¤indeki bir baflka temel nitelik, dil ve üslûbunda so-mutlafl›r. Yeni Lisan ve Millî Edebiyat hareketlerini bafllatan yazar, “Edebiyats›zedebiyat yapmak” düflüncesiyle yola ç›karken ‹stanbul han›mlar›n›n konuflma dili-ni, yaz› ve edebiyat dili hâline getirmeye çal›fl›r. Bu sebeple onun dili, son dereceaç›k ve yal›nd›r. Hatta yal›l›k endiflesi, zaman zaman hikâyelerinin bir hayli kurukalmas›na sebep olur. Onun hikâyelerindeki bir baflka üslûp özelli¤i, mizahî veelefltirel yaklafl›md›r.

Ömer Seyfettin’in “Edebiyats›z edebiyat yapmak” sözünden ne anl›yorsunuz?

Millî Edebiyat’›n bir baflka önemli hikâye yazar›, Ahmet Hikmet Müftüo¤lu(1870-1927)’dur. II. Meflrutiyet y›llar›na kadar olan dönemde Servet-i Fünûn mek-tebine ba¤l› olan Müftüo¤lu, bu tarihten sonra Türkçülük/milliyetçilik düflüncesinibenimser. Bu dönemde kaleme ald›¤› hikâyelerinden on sekizini Ça¤layanlar(1922) ad› alt›nda kitaplaflt›r›rken, baz› hikâyeleri gazetelerde kal›r. Hikâyelerindeçeflitli olay, insan ve mekâna dair unsurlardan hareketle Türk ruhu ve kimli¤ini an-latmaya çal›fl›r. Türkün kahramanl›k, yi¤itlik, asillik, incelik ve vekâr gibi de¤erle-

252. Ünite - Hikâye/Öykü

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

rini sezdirmek ister. Meselâ “Üzümcü”de, sokakta gördü¤ü bir sat›c›n›n sesi, tav›r-lar› ve vücudunda, Türk ruhu ve kimli¤inin kristalize olmufl örne¤i durumundakiMehmetçik’i görür. Müftüo¤lu’nun hikâyelerinin kayna¤›, yer yer Türk tarihi vedestanlar›; yer yer de Balkan, Birinci Dünya ve ‹stiklâl harplerine dair gözlem vehat›ralard›r. Klâsik hikâye formundan zaman zaman bir hayli uzaklaflan metinlergücünü, yazar›n his ve heyecanlar›ndan al›r. Ayr›ca onun son derece sade bir dili;flairane bir üslûbu vard›r. Çeflitli edebî sanatlarla zenginlefltirilen ve mensur fliireyaklaflan üslûbunda hitabet bir hayli belirgindir.

fiiir, roman türlerinde de eserler kaleme alan Aka Gündüz (1886-1958), Cum-huriyet öncesi ve sonras›nda hikâyeleriyle Millî Edebiyat anlay›fl› içinde yer al›r.Hikâyelerini Türk Kalbi (1911) ve Türk’ün Kitab› (1913), Bu Topra¤›n K›zlar›(1927), Hayattan Hikâyeler (1928), Sar› Zeybek (1936) isimli kitaplar›nda toplar.Onun ilk kitab›ndaki hikâyelerde Trablusgarp, ikincisinde ise Balkan Harbi sebe-biyle yaflanan felâketlerin anlat›m› öne ç›kar. Kaybedilen topraklarda Türklerinmaruz kald›klar› zulümler, savafllarda gösterilen kahramanl›klar, Türk’ün vatanse-verli¤i, baz› yozlaflmalar ve az›nl›klar›n fl›mar›kl›klar›, hikâyelerin belli bafll› konu-lar›n› oluflturur. Osmanl› co¤rafyas›n›n farkl› mekânlar›nda (Ayd›n, Sinop, Batum,Bingazi, Trablusgarp vb.) yaflanan olaylar üzerine kurulan bu hikâyelerde erkekkahramanlar öne ç›kar. Hikâyelerini zaman zaman fliir parçalar› ile zenginlefltirenyazar, kendini hikâyeden çekmez. Olaylar ve insanlar karfl›s›nda tavr›n› ve heye-can›n› ortaya koyar. Bu sebeple üslûbu zaman zaman hitabeye kayar. Diyaloglaragenifl yer verir. Yal›n bir dille s›ca¤› s›ca¤›na günün olaylar›n› anlatmas›, döneminedebiyat kamuoyu taraf›ndan takdirle karfl›lanmas›n› sa¤lar.

Millî Edebiyat’›n hikâye türündeki bir baflka önemli yazar› Refik Halit Karay(1888-1965)’d›r. Fikrî bak›mdan Millî Edebiyat’›n temelini teflkil eden Türkçü-lük/milliyetçilik düflüncesine uzak duran Karay, hikâyeleriyle bu harekete önemlikatk›larda bulunmufltur. ‹lk hikâyeleri ile sürgün y›llar›na dair gözlem ve intibala-r›na dayanarak yazd›¤› hikâyelerini, memleket veya Anadolu edebiyat› konusundabir ç›¤›r açan Memleket Hikâyeleri (1919) ad› alt›nda kitaplaflt›r›r. ‹stanbul’un kenarsemtlerinde oturan orta ve alt gelir gruplar›na mensup insanlarla Anadolu’nun çe-flitli köy ve kasabalar›nda yaflayan insanlar›n hayatlar›ndan çeflitli görünümler su-nan Memleket Hikâyeleri’nde iflçi haklar›, cinsel arzular, bat›l inançlar, din istisma-r›, bürokrasinin uyufluklu¤u, Anadolu ve insan›n›n hayat mücadelesi ve içinde bu-lundu¤u yoksulluklar›n› anlat›r. Refik Halit Karay, ikinci sürgün döneminin (1922-1938) gözlem ve intibalar›n›n ürünü olan Gurbet Hikâyeleri’nde (1940) toplad›¤›hikâyelerini yazd›. Gurbet Hikâyeleri’ndeki en önemli tema, vatan özlemi ve ya-banc›l›k duygusudur (Eskici, Akrep, Köpek, Kaçak, ‹stanbul). Bu hasret, “Eskici”de-ki küçük Hasan ve ad›n› bilmedi¤imiz eskicide bütün buruklu¤u ile somutlafl›r.Hayvan kahramanlar›n öne ç›kt›¤› hikâyelerde de (Zincir, Keklik, Akrep, Köpek)ayn› tema ekseninde hayat bulur.

Refik Halit, bafltan sona Maupassant tarz›na ba¤l› kald›¤› hikâyelerinde güçlübir gözlem gücüne sahiptir. Sa¤lam bir kurgu içinde, daha çok olay örgüsünü öneç›kar›r. Olay örgüsünde çat›flma aç›k bir biçimde okuyucuya sunulur ve sonu ço-¤u zaman trajik biter. Mekân tasvirlerinde realist ve baflar›l›d›r. Belli bir sosyal vetabiî çevre içinde ele al›nan olaylar ve insanlar, son derece canl›d›r. Daha çok “d›fl”üzerinde yo¤unlaflan yazar, kahramanlar›n›n psikolojilerini tahlil etmekten uzakdurur. As›l flöhretini mizah türündeki yaz›lar› ve hikâyeleri ile sa¤layan Refik Ha-lit’in bir baflka önemli yan›, Türkçeyi kullanmadaki baflar›s›d›r. Yazar, hikâye, ro-man, mizah ve denemelerinde son derece berrak, duru, tabiî, yal›n ve aç›k bir dil


kullan›r. Konuflma dilini, edebî esere tafl›mada son derece baflar›l›d›r. Üstelik o,ahenkli ve pürüzsüz bir üslûba sahiptir.

Öncelikle “romanc›” olarak tan›d›¤›m›z Cumhuriyet öncesi ve sonras› kad›n ya-zar›m›z Halide Edib Ad›var (1882-1964), hikâye türünde de bir hayli eser vermifl-tir. Harap Mabedler (1911), Da¤a Ç›kan Kurt (1922), ‹zmir’den Bursa’ya (1922;Y.Kadri, F.R›fk› ve M.As›m’la birlikte) ve Kubbede Kalan Hofl Sada (1974), onun hi-kâyelerini toplad›¤› kitaplar›d›r. Ad›var’›n sanat hayat›nda görülen iki farkl› dönem,hikâyeleri ve hikâyecili¤i için de geçerlidir. Buna göre yazar, gençlik dönemi eser-lerinden oluflan Harap Mabedler’deki hikâyelerinde ferdiyetçidir. Zeminini çeflitlisebeplerin oluflturdu¤u hayal k›r›kl›klar›, yaln›zl›k, fedakârl›k, annelik, aflk, ölüm,bu hikâyelerin belirgin temalar›n› oluflturur. Hikâyelerde santimantal ve bedbin birruh hâli hâkimdir. Yine bu hikâyelerde Servet-i Fünûn dil ve üslûbunun tesiri dik-kati çeker.

Halide Edip, Balkan Harbi y›llar›ndan itibaren toplumcu veya Millî Edebiyatanlay›fl›na kayar. Da¤a Ç›kan Kurt ve ‹zmir’den Bursa’ya isimli kitaplar›nda yeralan hikâyeler (Kabak Çekirdekçi, Tan›d›¤›m Çocuklardan; Vurma Fatma, Emi-ne’nin fiahadeti, Bayra¤›m›z Alt›nda), bu dönemin ve anlay›fl›n eserleridir. ‹flgal-ci güçlerin Türk vatan›na sald›r›lar›, Türklerin buna karfl› verdikleri mücadele, buesnada yaflanan zulümler ve ac›lar, hikâyelerin as›l konular› oluflturur. Meselâ“Da¤a Ç›kan Kurt” hikâyesinde, vahflî hayvanlar›n orman› istilâ etmeleri, bar›fl›sa¤lamak için kurdu av olarak ilân etmeleri, ülkesi talan edilen ve yaralanan kur-dun intikam için da¤a ç›kmas›n› anlat›l›r. Bir çocu¤un rüyas› olarak kurgulananhikâye, semboliktir. Kubbede Kalan Hofl Sada’da yer alan metinlerde ise, dahaçok Do¤u-Bat› sentezi ve bu eksenindeki problemler üzerinde yo¤unlaflm›fl olma-s›yla dikkati çeker.

Teknik bak›m›ndan zay›f olan Halide Edib’in hikâyeleri, romanlar›nda oldu¤ugibi, ço¤unlukla bir kad›n kahraman etraf›nda flekillenir. Bu kad›nlar, irade, kültürve karakter bak›m›ndan güçlüdürler. Bafllang›çtaki hissedilen Servet-i Fünûn dil veüslûbu tesiri, giderek yal›n, tabiî ve sade Türkçeye do¤ru ilerler. Ancak HalideEdib, bir sanatkâr olarak en çok dil ve üslûbu yönüyle elefltirilir. Çünkü o, bu ko-nuda itinas›zd›r. Faz›l Ahmet Aykaç’›n, “leziz fakat k›lç›¤› bol sardalya” benzetme-si, onun dil ve üslûbu için s›k s›k tekrarlanan bir tespittir.

Halide Edib gibi, öncelikle romanlar›n›n kendisine sa¤lad›¤› flöhretle tan›d›¤›-m›z Yakup Kadri Karaosmano¤lu (1889-1974) da, hikâye türünde vermifl oldu-¤u eserlerle dönemin Türk edebiyat›na önemli katk›larda bulunmufl yazarlar›m›z-dand›r. Onun Bir Serencam (1913), Rahmet (1923), ‹zmir’den Bursa’ya (H.EdibF.R›fk› ve M.As›m’la ortak 1922) ve Millî Savafl Hikâyeleri (1947) isimli kitaplardayer alan 60’a yak›n hikâyesi mevcuttur. Sanat hayat›n›n ilk y›llar›nda Servet-i Fü-nûn mektebi ile Frans›z edebiyat›n›n tesiri alt›nda bulunan Yakup Kadri, ferdiyet-çi sanat anlay›fl›na sahiptir. Sosyal bask›-fert çat›flmas›, ekseninde bireyin mutsuz-luklar›n› ele al›r. Bir Serencam’da yer alan; “Bask›n”, “Bir Kad›n Meselesi”, “BirÖlünün Mektuplar›”, “fiapka”, “Nebbafl”, “Yaln›z Kalmak Korkusu” isimli sekiz hi-kâye, yaln›zl›k, karfl›l›ks›z aflk, cinsellik, ölü sevicilik gibi ferdî temalar›yla, bu an-lay›fl›n somut örnekleridir.

Yakup Kadri, sanat hayat›n›n ikinci devresinde dikkatini sosyal hayata çevirmifl;toplumun problemleri üzerine e¤ilmifltir. Rahmet ve Millî Savafl Hikâyeleri isimlikitaplarda toplanan bu hikâyelerinde (Zeynep Kad›n, Ses Duyan K›z, Teslim Tes-lim, Güvercin Av›, Bir fiehit Mezad›, Köyünü Kaybeden Kad›n), savafl›n getirdi¤ibüyük y›k›mlar ve ac›lar ön plâna ç›kar. Ayr›ca o dikkatini Anadolu ve insan›na çe-


virmifltir. Hikâyelerinin yar›dan fazlas›n›n mekân› Anadolu’dur. Bu itibarla YakupKadri, Refik Halit ile birlikte, memleket edebiyat›na önemli katk›larda bulunur. An-cak bedbin bak›fl aç›s› ve Maupassant’tan gelen hayat›n kusurlu taraf›na bakmatavr› yüzünden hikâyelerdeki Anadolu ve insan›, Yaban roman›nda oldu¤u gibi,büyük ölçüde olumsuz nitelikleriyle karfl›m›za ç›kar.

Yakup Kadri, hikâyelerinde realisttir. Gerek eserin malzemesini temin etmedegözlem ve belgelere müracaat etme, gerek bu malzemeyi determinist bir yaklafl›m-la iflleme, gerekse kahramanlar› karfl›s›ndaki tavr› bak›m›ndan Maupassant’a verealist gelene¤e ba¤l› kalm›flt›r. Bununla birlikte onun gerçekçili¤i, d›fltan çok içeyöneliktir. Psikolojik realizmi gündeme getiren bu tav›r, eserlerinde zihin ve ruhtahlilini önemli k›lar. 1915’lere kadar olan eserlerinde, önemli ölçüde Edebiyat-›Cedîde’ye yak›n bir dil kullanan Yakup Kadri, hep sanatkârânelik endiflesi içindeolmufltur. Bu çerçevede bir süre Yeni Lisan hareketine karfl› ç›kar. Ancak sanat ha-yat›n›n ikinci döneminde (1915’ten sonra), yavafl yavafl Millî Edebiyat’›n sade dilanlay›fl›na yönelir ve bunda karar k›lar. Bununla birlikte kendine has bir üslûp en-diflesinden hiçbir zaman vazgeçmez.

Do¤rudan do¤ruya Millî Edebiyat hareketine kat›lmam›fl olsa da, hikâyelerinindili ve konusu bak›m›ndan bu hareket içinde de¤erlendirilmesi gereken bir baflkayazar›m›z Memduh fievket Esendal (1883-1952)’d›r. Onun sanat hayat›nda ikidevre söz konusudur. Esendal, 1908-1920 y›llar› aras›n› kapsayan birinci devredekaleme ald›¤› hikâyelerinde, kendisinden önceki Türk hikâyesinin haz›rlad›¤› ede-bî birikimlerden yola ç›kar. D›fl dünya ile psikolojik hâlin ifadesini esas ald›¤› budönemde, tenkitçi, tasvirci ve tahlilci olma yönleriyle belirginleflen bir sosyal ger-çekçilik anlay›fl›na sahiptir. Klâsik girifl, geliflme ve sonuç bölümlerine göre flekil-lenen bu devrenin hikâyeleri gücünü, d›fl dünyadan seçilmifl olaylardan ve tezatla-r›n çat›flmas›ndan al›r. Esendal, bu dönemde Maupassant tarz› hikâyeler yazar.

Maupassant tarz› hikâyenin kendine özgü temel özellikleri ne/nelerdir?

Memduh fievket, 1920’ye kadar olan dönemde kaleme ald›¤› 40-45 civar›ndakihikâyesinde Bulgar zulmü (Veysel Çavufl, Bomba, Korku, Baba Halil), sosyal de-¤erlerde yozlaflma (‹htiyar Çilingir, Gödeli Mehmet), köylünün durumu (Pazarc›-l›k, Bu¤day Almaya Köye Gitmifltik, ‹ane, Hasan Kahya Hastaland›), yöneticilerinzihniyeti ve halka bak›fllar› (Hürriyet Gelirken, ‹nsan›n Ben’i) gibi konular üzerin-de durur. Ele ald›¤› konularda çok aç›k tenkitçi bir tav›r sergiler. Onun bu dönem-deki dil ve üslûbu, as›l mecras›n› bulamam›fl bir sanatkâr›n aray›fllar›n› düflündüre-cek niteliklere sahiptir. ‹lk eserlerinde Servet-i Fünûn diline yak›n duran yazar, da-ha sonra Millî Edebiyat’›n getirdi¤i Yeni Lisan hareketinin dil anlay›fl›n› benimse-mifltir. Yazar, 1921’den sonra Çehov tarz› hikâyeyi benimseyerek Türk hikâyesineyeni bir tarz kazand›r›r.

Daha çok romanc›l›¤› ile tan›nan Reflat Nuri Güntekin (1889-1956), 1917-1930aras› dönemde hikâyeye genifl yer ay›rm›fl, 200 civar›nda hikâye kaleme alm›flt›r.Klâsik bir girifl-geliflme-sonuç yap›s›na sahip olmas›, belirgin bir mesaj tafl›mas›,belli bir gerilim içinde geliflen olay örgüsünün zaman zaman flafl›rt›c› bir sonla bit-mesi gibi nitelikler, Güntekin’in hikâyelerini Maupassant tarz›na ba¤lar. Eski Ahbap(1919), Recm, Gençlik ve Güzellik (1919), Roçild Bey (1919), Tanr› Misafiri (1927),Sönmüfl Y›ld›zlar (1928), Leylâ ile Mecnun (1928), Ola¤an ‹fller (1930) hikâyeleri-ni toplad›¤› kitaplar›d›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Reflat Nuri’nin eserlerinin kayna¤›, özellikle müfettifllik görevi sebebiyle uzuny›llar Anadolu’yu dolaflmas› s›ras›ndaki gözlem ve tecrübeleridir. Bu hikâyelerininönemli bir k›sm›nda (daha çok ilk dönem hikâyeleri) santimantal ve romantik biryaklafl›mla bireysel konu ve temalar› öne ç›karan Güntekin, bir k›sm›nda da göz-lemci gerçekçi bir yaklafl›mla sosyal konu ve temalar üzerinde durur. Bu çerçeve-de aflk temas› ilk s›rada yer al›r. Söz konusu aflklar›n bir k›sm›, kavuflmayla sonuç-lanmas› mümkün olmayan türdendir (Sönmüfl Y›ld›zlar, Bir Hazin Hakikat, BirHayal K›r›kl›¤› vb.). Aflka büyük de¤er veren yazar, onu yaflanmas› gereken insa-nî bir duygu olarak görür. Aile ve bu kurum çevresindeki birtak›m problemler (efl-ler aras› denklik, taraflardan birinin ihaneti vb.) hikâyelerindeki ikinci önemli ko-nuyu teflkil eder (Akrep, Deniz Banyosu, Gölgelerin Busesi, Bir Zaaf Dakikas› vb.).Çocuk ve çocukla ilgili birtak›m problemler, yazar›n önemsedi¤i bir baflka konu-dur (Çocuk Kavgas›, Bilek Saati, Bir ‹stifa).

Reflat Nuri Güntekin, bütün eserlerinde Anadolu co¤rafyas› üzerindeki Türkinsan›n›n sosyal ve psikolojik yap›s›n›, günlük hayat›n› anlat›r. ‹nsan›n ve hayat›niç yüzünü sergilemeye çal›fl›r. Bir-iki eseri d›fl›nda, herhangi bir ideolojiye sapma-yan yazar, eserlerinde hep sevgi ve hoflgörüyü esas al›r. Ac›ma ve sevgi temalar›-n›, hiçbir zaman eserlerinden eksik etmez. O, en olumsuz flartlarda bile veya enolumsuz kiflilerde bile bu tür olumlu de¤erleri görmeye çal›fl›r. Hiciv ve sosyaltenkidi öne ç›kard›¤› eserlerinde de bu tavr›n› korur. Bütün eserlerinde sade, te-miz ve tabiî bir Türkçe kullan›r. Bu sebeple onun yal›n, süsten uzak, tabiî ve lirikbir üslûbu vard›r.

CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK H‹KÂYES‹Cumhuriyet dönemi Türk hikâyesi, öncelikle -yukar›da k›saca özetlenen- Tanzi-mat’tan itibaren ortaya konan hikâye birikiminin do¤al bir devam›d›r. Hatta Cum-huriyet dönemi yazarlar›n›n önemli bir k›sm›, önceki dönemlerde pek çok hikâyekaleme alm›fl ve edebî flöhretlerini kazanm›fl olan yazarlard›r. Bu birikimden yolaç›kan Cumhuriyet hikâyesi, zaman içinde ve toplumun sosyal, kültürel, ekonomikve politik flartlar› ile dünya edebiyat›nda görülen hikâye anlay›fl›ndaki de¤iflmelerve bunlar› besleyen edebiyat anlay›fllar› çerçevesinde geliflip zenginleflmifltir.

Cumhuriyet döneminin yaklafl›k 90 y›ll›k hikâyesini kendi içinde dönemlere ve-ya gruplara ay›rmak mümkündür. Ancak zamana, konulara, edebiyat anlay›fllar›naveya edebiyat ak›mlar›na göre yap›labilecek tasnif veya grupland›rmalar -birtak›mgeçifller sebebiyle- kesinlik arz etmeyecektir. Bu sebeple edebiyat tarihleri veya il-gili kaynaklarda farkl› tasniflerle karfl›laflmak mümkündür. Biz, 1923-2010 dönemiTürk hikâyesini flu dört bafll›k alt›nda de¤erlendirmeyi uygun bulduk:

• Cumhuriyet’in ‹lk Hikâyecileri/Millî Edebiyat Anlay›fl›n› Sürdürenler• Sosyal/Toplumcu Gerçekçiler• Bireyin ‹ç Dünyas›n› Esas Alanlar• Yeni Aray›fllar

Cumhuriyet’in ‹lk Hikâyecileri Bu grubu oluflturan yazarlar, ilk eserlerini Sultan II. Abdülhamid döneminde kale-me alm›fl olmakla birlikte as›l II. Meflrutiyet sonras›n›n hürriyet ortam›nda kimlik-lerini kazanm›fllard›r. Ayr›ca onlar›n önemli bir k›sm› Balkan veya Binci Dünya sa-vafllar›na kadar daha çok Servet-i Fünûn mektebinin tesiri alt›nda bireysel hikâye-ler yazd›ktan sonra Millî Edebiyat hareketine kat›l›p toplumcu sanat anlay›fl› be-nimserlerken bir k›sm› Millî Edebiyat anlay›fl›na kat›lmadan kendi yollar›nda yürü-


meyi tercih etmifllerdir. Bir önceki bölümde tan›d›¤›m›z Hüseyin Rahmi Gürp›nar,Aka Gündüz, Refik Halit Karay, Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Halide Edib Ad›var,Memduh fievket Esendal, Reflat Nuri Güntekin gibi isimler, Cumhuriyet dönemin-de de hikâye yazmay› sürdürmüfllerdir. Ad› geçen isimleri önceki bölümde tan›d›-¤›m›z için burada sadece Memduh fievket Esandal üzerinde durulaca¤›z.

Yukar›da 1920’ye kadar olan dönemde Maupassant tarz› hikâyeler yazd›¤›n›gördü¤ümüz Memduh fievket Esendal (1884-1952), sanat hayat›n›n ikinci devresin-de Çehov tarz› hikâyeler yazar. Çünkü Bakû Mümessilli¤i esnas›nda (1920-1924)Rus yazar› Anton Çehov’u tan›yan Memduh fievket, 1921-1952 döneminde, özellik-le türün yap›s›, bu yap›y› teflkil eden temel unsurlar› bak›m›ndan Çehov tarz› hikâ-yeyi benimsedi.

Esendal, bu devredeki 200 civar›ndaki hikâyesinde, yine realist bir sanat anla-y›fl›na sahip olmakla birlikte, d›fl dünyay› hikâyenin itibarî dünyas›na tafl›rken çokbüyük ölçüde tabiîli¤i esas al›r. Olay örgüsü için büyük olaylar ve çat›flmalara ih-tiyaç duymaz. Okuyucunun merak duygusunu kamç›layacak gerilimlerden uzakdurur. Ço¤u zaman belli bir girifl bölümü kullan›lmadan ve do¤rudan do¤ruyaolayla bafllayan hikâye, belli bir sonuca ulaflmadan da bitiverir. Daha çok kiflilerinruh hâllerini sezdirmenin esas oldu¤u bu hikâyelerde dramatik unsur öne ç›kar.

Çehov tarz› hikâyenin kendine özgü temel özellikleri ne/nelerdir?

Memduh fievket, hikâyelerinde aile kurumu, yöneten-yönetilen iliflkisi, günlükhayat› çerçevesinde küçük insan, yozlaflma, çocuk ve çocukluk gibi birkaç ana ko-nu etraf›nda yo¤unlaflm›flt›r. O dikkatini, Türk milletinin ‹mparatorluk’tan Cumhu-riyet’e geçifl dönemi problemleri üzerinde yo¤unlaflt›rm›fl bir yazard›r. ‹stanbul,Ankara ve baz› Anadolu flehir, kasaba ve köylerini genifl mekân olarak kullan›rkendaha çok fakir ve kenar semtlere yönelir. Farkl› kesim, kültür, meslek, yafl, cinsi-yet, sosyal durum ve karakterdeki insanlar›, baflar›yla dikkatlere sunar. Zengin fla-h›s kadrosu, çok büyük ölçüde d›fla dönük ve aktif insanlardan oluflur. Bu çerçe-vede dikkatini memur, bürokrat ve yar› ayd›n, ev kad›n›, alafranga, esnaf, din ada-m› ve dedikoducu tipleri üzerinde yo¤unlaflt›rd›¤› görülür.

Güçlü bir Türkçecilik fluuruna sahip olan Memduh fievket’in dil ve üslûbu, sa-nat hayat› müddetince belli bir dinamizm içinde olmufltur. ‹lk hikâyelerinde, Ser-vet-i Fünûn ile Millî Edebiyat›n Yeni Lisan anlay›fl› aras›nda gidip gelen yazar,1920’lerden itibaren h›zla konuflma diline yaklafl›r ve soka¤›n dilini yakalamaya ça-l›fl›r. 1930’lara gelindi¤inde ise, art›k onun için as›l olan konuflma dilidir. Tabiîlik,yal›nl›k, aç›kl›k, iyimserlik ve yer yer mizahilik, onun üslûbunun belli bafll› nitelik-leridir. Hayat›nda sadece iki hikâye kitab› (Hikâyeler Birinci Kitap (l946), Hikâye-ler ‹kinci Kitap (l946) yay›mlayabilen Esendal’›n hikâyeleri ölümünden çok sonrakitaplaflabildi. Bunlar: Otlakç› (l958), Mendil Alt›nda (l958), Temiz Sevgiler (l965),Ev Ona Yak›flt› (l971), Sahan Külbast›s› (l983), Veysel Çavufl (l984), Bir Kucak Çi-çek (l984), ‹htiyar Çilingir (l984), Hava Paras› (l984), Bizim Nesibe (l985), Kelepir(l986), Gödeli Mehmet (l988), Güllüce Ba¤lar› Yolunda (1992), Gönül Kaçan› Ko-valar (1993)’d›r.

Cumhuriyet öncesinden 1950’lere uzanan bir baflka hikâyeci F. Celâlettin(1895-1975)’dir. As›l ad› Fahri Celâlettin Göktulga olan yazar, ilk hikâyelerini Birin-ci Dünya Savafl› y›llar›n›n sonlar›na do¤ru yay›mlamaya bafllam›fl; 1923’te bas›lanilk kitab› Talak-› Selâse ile büyük alâka toplam›flt›r. Cumhuriyet döneminde K›naGecesi (1927), Eldebir Mustafendi (1943), Avurzavur Kahvesi (1948), Salg›n (1953),


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Rüzgâr (1955) isimli hikâye kitaplar›n› yay›mlam›flt›r. Yer yer eski hikâyelerinin ye-ni bas›mlar›n› da içeren kitaplar›nda toplam 78 hikâyesi mevcuttur.

F.Celâlettin’in uzun sanat hayat› müddetince hemen hemen hiç de¤iflmeden ay-n› anlay›fl› sürdürmüfltür. O, girifl-geliflme-sonuç esas›na göre kurgulanm›fl, kiflileriidealize edilmifl, okuyucuyu flafl›rtan ve k›ssadan hisse veren geleneksel hikâye tar-z›na ba¤l›d›r. Bu itibarla F.Celâlettin, Cumhuriyet öncesi Türk hikâyesini Cumhuri-yet sonras› hikâyesine ba¤layan bir yazar durumundad›r. Hikâyelerinden baz›lar›n-da (Koltuk, Akflamc›), Hüseyin Rahmi-Ahmet Rasim çizgisine ba¤l› kalarak ‹stan-bul’un kenar semtlerindeki çeflitli yerli hayat tablolar›n›, az görülen tipler etraf›ndaanlat›r. Doktor olman›n getirdi¤i birikimle daha çok insan›n mizac› üzerinde yo-¤unlafl›r. Kad›n-erkek iliflkileri, eski k›na geceleri ve dü¤ünler, bu eksende yafla-nan de¤iflik problemler, sosyal hayat, gelenekler ve insan iliflkilerindeki de¤iflme,onun önemsedi¤i konulard›r. “Yeni hikâyecili¤imizin yol aç›c›lar›”ndan biri olarakkabul edilen yazar, realist bir anlay›flla hayata bakar. Ço¤u zaman mizahî bir yak-lafl›m sergileyerek ideolojik tav›rdan uzak durur.

Osman Cemal Kayg›l› (1890-1945), Hüseyin Rahmi ve Ahmet Rasim’in yolu-nu takip eden bir baflka yazar›m›zd›r. O, Eflk›ya Güzeli (1925), Sandal›m GeliyorVarda (1938) isimli hikâye kitaplar› ile bir halk yazar› olarak dikkati çeker. Özel-likle ‹stanbul’un kenar semtlerinde yaflayan alt tabaka insanlar›n (mirasyediler,külhanbeyleri) hayatlar›n› realist bir biçimde ele al›r. Dil ve üslûbu çok itinal› ol-masa da s›cak, samimi ve mizahidir.

Yaz› hayat›na 1928’de bafllayan Kenan Hulusi Koray (1906-1943), ayn› y›lkurulan Yedi Meflaleciler isimli grubun tek hikâye yazar›d›r. Koray’›n sanat haya-t›nda iki devre söz konusudur. 1928-1931 y›llar› aras› dönemde daha çok mensurfliire yaklaflan fliirsel bir üslûpla romantik ve masa bafl› hikâyeler yazarken 1931’densonra Vakit gazetesi etraf›ndaki sosyal gerçekçi hikâyeci grubuna kat›l›p bu do¤-rultuda eser verdi. Ömer Seyfettin ve Sadri Ertem’in tesirinde kald›. Onun hikâye-lerinin bir k›sm›n› Bir Yudum Su (1929), Bahar Hikâyeleri (1939), Son Öpüfl(1939), Bir Otelde Yedi Kifli (1940) isimli kitaplar›nda toplan›rken bir k›sm› gaze-telerde kald›.


OKUMA PARÇASIMendil Alt›nda

Memduh fievket EsendalA¤ustos, Cuma günü. Sicil müdürü Cavit bey, yemekten sonra minderin üstüne

uzanm›fl, uyumak istiyor. Ama, karasinekler rahat b›rakm›yorlar. Köylülerin, duvardiplerine uzan›p, yüzlerine birer mendil örterek m›fl›l m›fl›l uyuduklar› gözününönüne geldi. ‹mrendi. Uzand›, sandalya üzerinde duran ceketinin cebinden beyazketen mendilini al›p yüzüne örttü, s›k›nt›l› olmas›na ald›rmayarak uyku gelecek di-ye bekledi. Bu arada da ilkin çocuklar›n›n mektep taksitleri için gönderdi¤i paran›nmakbuzunu nereye koydu¤unu düflündü. Sonra, kar›s›n›n “Para yetifltiremiyorum”diye s›zlanmas›n› hat›rlad›. “Ben burada aç duracak, de¤ilim ya!” dedi. Maafllarazam yap›lacak diyorlard›... Müsteflar›n, kendisini sevdi¤ini düflünüp, sevindi. Yan-l›fll›kla iflten el çektirilen bir memuru Cavit Bey’in bir sözü ile müsteflar hemen eskiifline göndermiflti. Ya böyle olmay›p da müsteflar dayatsayd›. Bu zavall› adam sefilolurdu. Sonra onun han köflelerinde sürünece¤ini, nas›l borçlanaca¤›n›, k›l›¤›n›nnas›l bozulaca¤›n› t›rafl›n›n nas›l uzayaca¤›n› birer birer gözünün önüne getiri.Ac›d›. “Ya, müsteflar kabul etmese idi” diye düflündü. O zaman sanki müsteflar da-yatm›fl gibi k›zd›. Kendi kendine sordu: “Ne yapard›m?” Hemen ceketinin gö¤sünüilikledi, arkadafl›na “Ver flu evrak›” dedi, kâ¤›tlar› ald›, do¤ru müsteflar›n yan›na.

Sosyal/Toplumcu Gerçekçiler

Birinci Kuflak (1930-1945)Bir bütün olarak ele ald›¤›m›zda Cumhuriyet dönemi Türk hikâyesinde en belirginözelli¤inin elefltirel ve toplumcu gerçekçilik oldu¤unu görürüz. Bafllang›c› Nâbizâ-de Nâz›m ve Hüseyin Rahmi’ye kadar giden bu anlay›fl; toplumun içinde yaflad›¤›hayat›n yak›ndan gözlemi, tespit edilen bütün problemlerin aç›k biçimde tasviri veelefltirisini esas al›r. Realist olan yazar, çok büyük ölçüde gözlemlenebilen d›fl ger-çeklik üzerine yo¤unlafl›r. Elefltirel ve toplumcu gerçekçilik, özellikle 1930 sonra-s›nda Vakit gazetesi etraf›nda toplanan yazarlarla yeni bir boyut kazan›r. Sadri Er-tem’in öncülü¤ündeki bu ilk kuflak; Selahattin Enis, Reflat Enis Aygen, Hakk› SühaGezgin, Refik Ahmet Sevengil, Kenan Hulusi Koray ve Bekir S›tk› Kunt’tan oluflur.

Bunlardan Sadri Ertem (1898-1943), yaz› hayat›na Cumhuriyet öncesinde bafl-lamas›na ra¤men as›l eserlerini harf ink›lâb›ndan sonra verdi. Hikâyelerini Silindirfiapka Giyen Köylü (1933), Bacay› ‹ndir Bacay› Kald›r (1933), Korku (1934), Bay


Müsteflar masan›n bafl›nda kâ¤›t okuyordu, bafl›n› kald›rd›, her gün sordu¤u gibi

“Hayrola, müdür bey” diye sordu. “Efendim, dedi aç›kta kalan filân efendi için ol-

maz buyurmuflsunuz... Bu da revâ m›, efendim. Bu zavall› nereye gidip derdini an-

lats›n? Bu bizim yanl›fl›m›z yüzünden iflten el çektirilmifl. Kendisinin bir günah› var

m›? Siz de çoluk çocuk sahibisiniz. ‹nsaf ediniz efendim. Müsteflar “Olmufl olmufltur,

diyor. Bir defa her nas›lsa el çektirilmifl. Memuriyet hayat›nda böyle fleyler olur. Ken-

dine baflka yerde ifl aras›n...” Sicil müdürü bu haks›zl›¤a karfl› köpürüyor. Müstefla-

ra diyor ki: “Bu ifl aksederse, elbette bizim için iyi olmaz.” O, bu sözleri söylerken, bü-

tün kalem arkadafllar›, bütün daire halk› da kap›dan dinleseler... Sicil müdürüne

atefl bas›yor. Bütün daire, bütün iflitenler, onun yi¤itli¤ine, kabaday›l›¤›na flafl›p ka-

l›yorlar. Çarfl›dan, pazardan geçerken, herkes arkas›ndan gösteriyor... Müsteflar, Si-

cil müdürünün sözlerinden korkuyor, imzas›n› bozup sözünü geri al›yor, sicil mü-

dürü, kâ¤›tlar elinde odadan ç›karken, kap›da dinleyenlerin aral›ktan kendi odala-

r›na kaçt›klar›n› görüyor, afla¤› inip elindeki kâ¤›tlar› muavinin önüne at›yor. Mua-

vin, müsteflar›n silinmifl imzas›n› görünce a¤z› aç›k kal›yor. Sicil müdürü, muavinin

flafl›rd›¤›n› düflününce, beyaz keten mendil alt›nda tatl› tatl› güldü. Sonra, ifline ye-

niden tâyin edilen memur haber al›yor, gelip sicil müdürünün ayaklar›na kapan›-

yor, bu ifl de her yerde duyuluyor. Kar›s›n›n kula¤›na kadar da gidiyor. Kad›ndan

bir mektup: “Orada bu kadar ifller yap›yorsun da, bize para göndermiyorsun!” Art›k

k›z›yor. Bu kadar da olmaz... Hemen o da bir mektup döfleniyor. Aradan biraz ge-

çince, bilmem nerenin ikinci müntehiplerinden bir mektup: “Mebus seçece¤iz, kabul

buyurunuz.”

Mazbatas› meclisten geçince, bir gün daireye geliyor, bütün arkadafllar› tebrik

ediyorlar, müsteflar, oda kap›s›ndan karfl›l›yor, pantolonunun arka cebinden alt›n

tabakas›n› ç›kar›p c›gara veriyor...

Meclise girince ilk ifl, memur maafllar›n›n artt›r›lmas›na dair bir teklif...

Sicil müdürü terden, heyecandan bo¤ulacakt›. Mendili yüzünden çekip f›rlad›. Yü-

zü k›zarm›fl, gözleri dönmüfl, saçlar› dikilmifl, köfleye oturdu. “Bu mendil alt›nda na-

s›l uyunur” diye düflündü, sonra da tekmesiyle odan›n döflemesini teperek:

- Meryem, bir kahve piflir, diye hizmetçisine ba¤›rd›.

(Esendal, 1983: 104-105)

Virgül (1935), Bir fiehrin Ruhu (1938) isimli kitaplar›nda toplad›. “Sanat bal›k gibi-dir, toplumsal suyun içinde yaflar” diyen yazar aç›k bir realist/natüralist ve sosyalgerçekçi tav›r sergiledi. Köylünün a¤a ve tüccarlar, iflçinin de patronlar taraf›ndansömürülmesi, bürokrasinin halk üzerindeki bask›s›, ayd›n-halk ikili¤i, bat›l inanç-lar, tek parti döneminin temel ilkeleri gibi, çok aç›k sosyal ve toplumsal konularüzerinde yo¤unlaflt›. Vakit gazetesi etraf›nda bütünüyle realizmden beslenen yenibir anlay›fl getirmeye çal›flt›. Ancak o hayata hep maddeci bir zihniyet aç›s›ndan vekaramsar bir gözle bakt›. Ele ald›¤› konularda, inand›¤› düflüncenin güdümündenkurtulup ciddi bir derinlik kazand›¤›, gerçek insana ve hayata ulaflabildi¤i, kendi-ne özgü sa¤lam bir dil ve üslûp oluflturabildi¤i söylenemez.

Cumhuriyet dönemi Türk hikâyesinin bir baflka ismi Selahattin Enis (1892-1942)’tir. Batakl›k Çiçe¤i’nde (1924) sadece on üç hikâyesini kitaplaflt›rabilen Sela-hattin Enis’in di¤er hikâyeleri, yay›mland›klar› dergilerde kalm›flt›r. Piyasa hikâyeve roman›n›n bir hayli yayg›n oldu¤u Mütareke y›llar›nda, Maupassant ve Zolava-rî gerçekçili¤i benimseyen Selahattin Enis, döneminde pek anlafl›lamam›fl ve yad›r-ganm›flt›r. “Çingeneler” isimli hikâyesi sebebiyle yarg›lanmak durumunda kalm›fl-t›r. Natüralist anlay›fla ba¤l› olan Selahattin Enis’in hikâyeleri konular›, olaylar› vekahramanlar› bak›m›ndan gözlem ve gerçe¤e dayan›r. Ancak bu gerçek, büyük öl-çüde ac› ve rahats›z edicidir.

Selahattin Enis hikâyelerini, kad›n-erkek, namuslu-namussuz, fakir-zengin, iyi-kötü z›tl›klar›ndan do¤an çat›flmalar üzerine kurar. Bu yaklafl›m›yla sosyal hayat›naksayan, çürüyen yanlar›na neflter vurur. Konular› ve kahramanlar› karfl›s›nda çokaç›k elefltirel tav›r tak›n›r. Özellikle fahifleler çevresindeki fuhufl ve cinsellik üzerin-de ›srar eder. “Bir Kad›n›n Son Mektubu”, “Ba¤›rsak”, “Batakl›k Çiçe¤i”, “fiaheser”,“Buhran”, “Hufre” gibi pek çok hikâyesinde ahlâken düflmüfl kad›nlar›n sebep ol-duklar› felâketleri anlat›r. Söz konusu hikâyeler, onun anti-feminist oldu¤unu dü-flündürür.

Edebiyat dünyas›na Les Oeuvres Libres (1927) isimli Frans›z dergisindeki “Zey-nep La Courtisane” (Kibar Fahifle Zeynep) isimli hikâyesi ile ilk ad›m›n› atan Na-hit S›rr› Örik (1895-1960), edebiyat›m›za hikâye, roman, oyun, seyahat, hat›ra,çeviri, tarih türlerinde verdi¤i eserleriyle önemli hizmetlerde bulundu. O, baflta Ab-dülhamid Düflerken isimli roman› olmak üzere; K›rm›z› ve Siyah (1929), Sanatkâr-lar (1932), Eski Resimler (1933), Eve Düflen Y›ld›r›m (1934) isimli kitaplar›nda top-lad›¤› hikâyeleriyle Cumhuriyet öncesi Türk toplumunun sosyal hayat›nda yo¤unbiçimde yaflanan çöküfl süreci üzerinde durdu ve bu dönemin hayat›ndan realistsahneler sundu. Merkezinde daha çok güçlü kad›nlar›n yer ald›¤› eserlerinin itiba-rî dünyas›nda, bu kad›nlar›n erkekleri ve çevrelerini nas›l tahrip ettiklerini vurgu-lad›. Onun eserlerinde kaybolan de¤erler karfl›s›nda duyulan hüzün ve yaflanançürüme karfl›s›nda hissedilen kapal› bir ironi, kendini hissettirir. Yak›n tarihe olanilgisi, içinde büyüdü¤ü konak hayat›, ona sosyal hayattaki çöküflü, insan iliflkileri-ni anlatmada genifl imkânlar sa¤lar. Bu bak›mdan yer yer Abdülhak fiinasi Hisar’›hat›rlat›r. Eserlerinde hat›ra ve gözlemlerinden genifl ölçüde faydalan›r. Objektif veso¤ukkanl› bir yaklafl›m sergiler. Dönemin edebî yöneliflleri ve modalar›ndan uzakduran Nahit S›rr›’n›n sakin ve ak›c› bir üslûbu vard›r.

Sanat hayat›na fliirle bafllayan Bekir S›tk› Kunt (1905-1959), 1930’dan sonraöyküye yöneldi ve bu türde farkl› yazarlar›n tesirinde kald›. Sadri Ertem’in Vakitgazetesinde bafllatt›¤› sosyal gerçekçi anlay›fl›n tesiri alt›nda hikâyeye bafllayanKunt’ta bu tav›r, ilk kitab› Memleket Hikâyeleri’nde son derece belirgindir. Zira o,sanat›n bir gayesi oldu¤una inanmaktad›r. “Realistim. Halk›n ve köylünün ›zt›rap-


lar›n›, dertlerini, ihtiyaçlar›n› göstermeyi ve onlar› intibaha, tayakkuza, idrakesevk etmeye çal›flmay› vazife bilirim. Sanat› uyand›r›c› bir kamç› olarak kullan-mak isterim. Sanat için sanat fikrine taraftar de¤ilim. Sanat› gayeye varmak içinvas›ta telakki ederim.” (Yazar, 1938: 88) Bu çerçevede yazar, köylünün s›k›nt›lar›-n›, yoksulluklar›n› dile getirir. Bir hayli sert elefltirel bir tav›r sergiler. Bununla bir-likte Sadri Ertem çizgisinden Fahri Celalettin’e çizgisine yöneldi¤i Talk›nla Salk›mve Herkes Kendi Hayat›n› Yaflar kitaplar›ndaki hikâyelerinde gözlemci gerçekçilik-te daha baflar›l›d›r. Mesle¤inin gere¤i daha yak›ndan tan›d›¤› çevrenin insanlar›n›anlat›r. Elefltiren yaklafl›m›n› yumuflatarak, olan› oldu¤u gibi vermeyi önemser.

Bekir S›tk› Kunt 1940’tan sonra, Maupassant tarz› hikâyeden Çehov tarz› hikâ-yeye yönelir. Herkes Kendi Hayat›n› Yaflar’daki hikâyelerle bafllayan bu yönelifl,Yatakl› Vagon Yolcusu ve Ayr› Dünya ile devam eder. Olaylar› düpedüz anlatma-n›n sanat olmad›¤›n› düflünen yazar, Memduh fievket Esendal’›n diline, anlat›fl›nave hikâye anlay›fl›na yaklafl›r. “Hayat Her Zaman Oldu¤u Gibi” hikâyesi, Esen-dal’›n “Hayat Ne Tatl›” ad›ndaki hikâyesiyle büyük benzerlikler gösterir. ‹ddial› biryazar olmayan Bekir S›tk› Kunt, daha çok “küçük insan”lar›n hikâyecisidir. Siyasîve memuriyet hayat›yla ilgili çal›flmalar›, genç denilebilecek bir yafltaki ölümü,onun sanatta ulaflmak istedi¤i hedefi yakalamas›na imkân vermemifltir. Hayat› bo-yunca Vakit, Varl›k, Yurt ve Dünya, Ad›mlar, Yeditepe dergilerinde 60 civar›ndaöykü yay›mlayan Kunt hikâyelerini; Memleket Hikâyeleri (1933) Talk›nla Salk›m(1937), Herkes Kendi Hayat›n› Yaflar (1941), Yatakl› Vagon Yolcusu (1948), Ayr›Dünya (1952) isimli kitaplar›nda toplad›.

Edebiyata 1925’lerde fliirle bafllayan Sabahattin Ali (1907-1948), bir süre son-ra fliirden hikâye ve roman türlerine yöneldi ve edebiyat›m›zda daha çok hikâye-leri ve hikâyecili¤i ile tan›nd›. Toplam 65 hikâyesi bulunan yazar, ilk kitab› De¤ir-men’deki (1935) hikâyelerinde büyük ölçüde devrinde moda olan masa bafl› ro-mantik hikâye gelene¤ine ba¤l› kald›. Bunlardan baz›lar›nda Maupassant, EdgarAllen Poe, Maksim Gorki tesiri aç›kça dikkati çeker. Daha çok mevcut düzene kar-fl› ç›kan kahramanlar›n hikâyesini anlat›r. Söz konusu hikâyeler ile yazar›n toplum-da yerini bulamam›fl titiz ve al›ngan kiflili¤i aras›nda yak›n iliflkiler mevcuttur.

Sabahattin Ali hikâye yazarl›¤›ndaki olgunlu¤unu, Ka¤n› (1936) ve Ses (1937)isimli kitaplar›ndaki hikâyeleriyle eriflti. Orta Anadolu’daki ö¤retmenlik y›llar›na aitçeflitli izlenim ve gözlemleri ile hapishânede dinlediklerine dayanan bu hikâyeler-de (Ses, Ka¤n›, Kamyon, Kafa Ka¤›d›, Skandal) oldukça baflar›l›d›r. Gerçekçi biryaklafl›mla Anadolu’daki hayat›, bu hayat›n ezilen insanlar›n› anlat›r. Güçlü bir ta-biat, halk ve memleket sevgisi dikkati çeker. Mekân, büyük ölçüde köy ve kasa-bad›r. 1936-1942 y›llar› aras›n›n hikâyelerini toplayan Yeni Dünya’da (1943), ÖmerSeyfettin ve Refik Halit’in devam› olma ile Sadri Ertem’den gelen sosyal tenkitçilikdikkati çeker. Son hikâye kitab› S›rça Köflk’te (1947) ise bütünüyle tenkitçi-sosyalgerçekçidir. Böylece Orhan Kemal, Yaflar Kemal, Kemal Tahir, Samim Kocagöz gi-bi yazarlarla devam edecek olan yolu belirlemifltir.

Sabahattin Ali’nin hikâyeleri yaflanan hayattan seçilerek al›nm›fl sa¤lam bir ko-nu, çok iyi gözlemlenmifl bir tabiat, sa¤lam ve düzenlenmifl bir vak’a çerçevesindehayat bulur. Bu hikâyeler, Maupassant tarz›n›n girifl, geliflme, sonuç bölümleri çer-çevesinde sa¤lam bir kurguya sahiptirler. Yazar, hikâyelerinin malzemesini temin-de gözlem ve hayat›ndan genifl ölçüde faydalan›r. Ancak o hayata, olaylara ve in-sanlara, hep belli bir dünya görüflünden bakar. Ço¤u zaman mesaj› öne ç›kar›r vetürün unsurlar›n› belli bir amaca göre düzenlemeye kalk›fl›r.


‹lhan Tarus (1907-1967), yaz› hayat›na tiyatro türünde kaleme ald›¤› eserleriy-le bafllam›fl; ancak baflar›s›z olmas› üzerine hikâye ve roman türlerine yönelmifltir.Edebiyat› “tamamen sosyal endifle” çemberinde görüp “sanat endiflesi”ni tan›mad›-¤›n› belirten yazar, bu anlay›fl›n sonucu olarak eserlerinde daha çok “güdümlü”kalm›flt›r. Hikâyelerinin konular›n›, memuriyeti sebebiyle yak›ndan gözleme imkâ-n› buldu¤u çevre ve yerlerdeki insanlar›n (gecekondu insanlar›, memurlar, bürok-ratlar, mahpuslar, kasaba insanlar› vb.) hayat›ndan alm›flt›r. Bu çerçevede o, gece-kondu veya flehrin kenar semtlerinde yaflayan insanlar›n problemleri, küçük kasa-ba memurlar›n›n ekonomik s›k›nt›lar›n›, ‹kinci Dünya Savafl› ortam›nda giderek ar-tan sosyal sorunlar› (ahlâkî ve ekonomik çöküntü) anlat›r. Sa¤lam ve edebî nitelik-lere sahip bir dil ve üslûbunun oldu¤u söylenemez. Son hikâyelerinde M.fi. Esen-dal’›n hayat ve insanlar karfl›s›ndaki yumuflak tavr›n›n tesirinde görülen Tarus, hi-kâyelerini Doktor Monra’nun Mektubu (1938), Tarus’un Hikâyeleri (1947), Apart-man (1950), Ekin ‹ti (1953), Köle Han› (1954) isimli kitaplar›nda toplam›flt›r.

‹kinci Kuflak (1945-2000)Nabizâde Nâz›m’la bafllay›p bir tak›m de¤iflmelerle Cumhuriyet dönemine ulaflanve giderek güçlenen sosyal ve toplumcu gerçekçilik, Cumhuriyet döneminin ikin-ci kufla¤›n› oluflturan Kemal Bilbaflar, Kemal Tahir, Orhan Kemal, Samim Kocagöz,Fakir Baykurt, Aziz Nesin, Necati Cumal›, Bekir Y›ld›z gibi isimlerle varl›¤›n› sür-dürür. Ad› geçen yazarlar hikâyelerinde ülkenin tamam› veya bir bölgesindeki sos-yal problemleri elefltirel bir yaklafl›mla ele al›rlar. Özellikle köy ve köylü, alt gelirgruplar›, köyden flehre göç etmifl insanlar›n hayat mücadeleleri, bu mücadele es-nas›nda yaflanan çat›flmalar hikâyelerin temel konular› olur.

Hikâyelerini Anadolu’dan Hikâyeler (1939), Çevizli Bahçe (1941), Pazarl›k(1941), Pembe Kurt (1953), Üç Buutlu Hikâyeler (1956), Irgatlar›n Öfkesi (1971)isimli kitaplar›nda toplayan Kemal Bilbaflar (1910-1983), daha çok memleket hi-kâyeleri s›n›rlar› içinde kalmas› ve elefltirel gerçekçi kimli¤iyle dikkati çeker. Sanathayat›na hikâye ile bafllayan yazar, genellikle konular›n› Kuzey-Anadolu ve Bat›-Anadolu bölgesi kasaba insanlar›n›n hayatlar›ndan al›r. Çok aç›k tezatlar üzerine(tutucu kifli-ayd›n kifli, zengin-fakir, güçlü-zay›f) kurgulad›¤› hikâyelerinde ‹kinciDünya Savafl› y›llar› ve sonras›nda yaflanan sosyal/toplumsal aksakl›klar› (rüflvet,kumar, fuhufl, karaborsac›l›k, vurgunculuk vb.) anlat›r. Titiz bir dil iflçili¤i, tasvir-lerde özgünlük ve insan› kavramada derinlikten mahrum olan Bilbaflar, bolca flivetaklitlerine yer verir.

Toplumcu bir yazar olan Kemal Tahir (Demir) (1910-1973), edebiyata 1931’defliir ile bafllad›. 1940’ta hikâyeye geçti. Daha sonra da roman türünde karar k›ld›.Ancak uzun süre çeflitli takma adlarla, sanat düzeyi zay›f hikâye ve romanlar ya-y›mlad›. As›l baflar›l› romanlar›n› ise 1950’den sonra yazd›. 1955’te Göl ‹nsanlar›ad› alt›nda kitaplaflt›rabildi¤i hikâyelerinde köy merkezli toplumsal meseleleri eleald›. Çok yak›n gözlemlerin ürünü olan hikâyelerde, Sabahattin Ali ve Sadri Er-tem’den daha ileri düzeyde toplumsal yap›y› derinden kavrayan bir bak›fl dikkatiçeker. Bu yönüyle de o, di¤er köy hikâye ve romanc›lar›ndan ayr›l›r. Ayr›ca KemalTahir, basit flive taklitlerine de yaslanmaz.

‹kinci kuflak sosyal ve toplumcu gerçeklilik ak›m›n›n önemli temsilcilerindenbiri Orhan Kemal (1914-1970)’dir. Edebiyata fliirle bafllayan Orhan Kemal, Naz›mHikmet ile tan›flmas›ndan sonra hikâye ve romana yöneldi ve as›l flöhretini bu tür-lerdeki eserleri ile kazand›. Onun kendinden öncekilerden (Sadri Ertem, Sabahat-tin Ali) fark›, anlatt›¤› hayat›n içinden gelmesidir. Özellikle hikâyelerinde iflçi ve


küçük memur gibi orta tabaka; dilenci, çöpçü ve fahifleler gibi alt tabaka insan›n›nhayat mücadeleleri ve özlemlerini anlat›r. Eserlerini a¤a-›rgat, patron-iflçi, zengin-fakir z›tl›¤›ndan do¤an çat›flmalar üzerine kurar. Onun büyük s›k›nt›, yokluk ve se-falet içindeki kahramanlar›, söz konusu durumlar›na ra¤men birtak›m güzel insanîde¤erleri benliklerinde tafl›rlar.

Hat›ra, gözlem ve izlenimlerinden genifl ölçüde faydalanan Orhan Kemal’in hi-kâyelerinin mekân›, daha çok yaflad›¤› (Adana, hapishane, ‹stanbul’un kenar semt-leri) çevrelerdir. Olay hikâyesini benimseyen yazar, ele ald›¤› konular› derinleme-sine incelemekten uzakt›r. Yüzeysel görünümleri anlatmakla yetinir. Eserlerindediyaloga ve flive taklitlerine genifl yer verir. Konuflma dilini esas ald›¤› üslûbundayeterince itina göstermez. Hikâye kitaplar›; Ekmek Kavgas› (1949), Sarhofllar (1951)Çamafl›rc›n›n K›z› (1952), 72. Ko¤ufl (1954), Grev (1954), Arka Sokak (1956), Kar-defl Pay› (1957), Babil Kulesi (1957), Dünyada Harp Vard› (1963), ‹flsiz (1966),Önce Ekmek (1968)’tir

Cumhuriyet döneminin bir baflka hikâyecisi sosyal ve toplumcu hikâyecisi Sa-mim Kocagöz (1916-1993)’dür. Bafllang›çta Sadri Ertem, Sabahattin Ali ve Sait Fa-ik’in tesiri alt›nda kalan Kocagöz, 1950’lerden sonra kendi sanatkâr kimli¤ine ka-vuflur. “Memleket hikâyeleri” çerçevesinde de¤erlendirebilece¤imiz 150 civar›nda-ki hikâyesinde büyük ölçüde Söke ve civar›ndaki insanlar›n hayatlar›n› anlat›r.Topra¤a ba¤l› bir hayat sürdüren bu insanlar (ortakç›lar, ›rgatlar, köylüler), özellik-le makinenin (traktör) tar›ma girmesinden sonra pek çok problemle yüz yüze ka-l›rlar. “Arada s›rada baflka çevreler üzerine yazd›¤› birkaç hikâyesini bir yana b›ra-k›rsak, Kocagöz’ün, hemen hemen bütün hikâyelerinde, Menderes vadisinin da¤ve ova köylerindeki yaflay›fl, a¤alar-ortakç›lar aras›nda sürüp giden toprak davala-r›n›, çökmüfl bir düzenden arta kalan yeni bir ça¤›, eski-yeni çekiflmelerinin alt›n-da kaynaflan menfaat kavgalar›n›n anlat›ld›¤›n› görürüz.” (Alangu, 1968, C.2, s.332)Bu ba¤lamdaki eserlerinin özünü, geleneksel üretim tarz› ile endüstriyel üretimtarz› aras›ndaki çat›flmalar oluflturur. Büyük ölçüde gözleme dayanan bu hikâyele-rinde Kocagöz, toplumcu endifle ile sanat endiflesi aras›nda bir tav›r sergiler. TelliKavak (1941), S›¤›nak (1946), Sam Amca (1951), Cihan fioförü (1954), Ahmet’inKuzular› (1958), Yolun Üstündeki Kaya (1964), Ya¤murdaki K›z (1967), Alanda-ki Delikanl› (1978), Zar Kanat (1985), Gecenin Solu¤u (1985) ve Bask›n (1990),Kocagöz’ün hikâyeleri toplad›¤› kitaplar›d›r.

Köy Enstitüsü kökenli olan bir baflka hikâyecimiz Fakir Baykurt (1929-1999)’tur. Baykurt, yaz› hayat›na fliirle bafllad›. As›l flöhretini roman ve hikâyeleriy-le kazand›. “Kitleleri uyundurmak ve bilinçlendirmek” arzusuyla toplumcu sanatanlay›fl›n› benimseyen yazar, daha çok k›rsal kesimdeki insanlar›n ve köy/köylü-nün çeflitli meseleleri üzerinde yo¤unlaflt›. Son dönem hikâyelerinde Almanya’daçal›flan iflçilerin yaflad›klar› s›k›nt› ve çat›flmalar› ele ald›. Özellikle kahramanlar›nkonuflmalar›nda mahallî a¤›z özelliklerini öne ç›kard›. Yal›n, aç›k bir dil kulland›.‹deolojik yaklafl›m› çok öne ç›karmas› ve sanat› ihmal etmesi yüzünden romanla-r›ndaki baflar›ya ulaflamad›. Hikâyelerini Çilli (1955), Efendilik Savafl› (1961), Ka-r›n A¤r›s› (1961), Cüce Muhammet (1964), Anadolu Garaj› (1970), On BinlerceKa¤n› (1971), Can Paras› (1973), ‹çerdeki O¤ul (1974), S›n›rdaki Ölü (1975), Ka-lekale (1978), Bar›fl Çöre¤i (1982), Gece Vardiyas› (1985), Duisburg Treni (1986)isimli kitaplar›nda toplad›.

Yak›n dönemin bir baflka sosyal gerçekçi yazar› Bekir Y›ld›z (1933-1998)’d›r.Yazar, hikâyelerinin konular›n› önce Güney Do¤u Anadolu’dan, sonra büyük fleh-rin kenar semti insanlar›ndan, daha sonra da Almanya’daki insanlar›n hayatlar›n-


dan al›r. Çok aç›k z›tl›klar (töre-modern hayat, birey-toplum, a¤a-köylü, Türk-Al-man) üzerine kurulan bu hikâyeler, arzulanan› temsil eden tematik güç ile nefretedileni temsil eden karfl› güç aras›ndaki çat›flmaya dayan›r. Bu ba¤lamda yazar; ev-lilik kurumundaki çarp›kl›klar, yabanc›laflma, insanî iliflkilerdeki yozlaflma, köydenkente/Almanya’ya göç meseleleri üzerinde durur. Bekir Y›ld›z, 1980 sonras› hikâ-yelerinde gerçeküstücü ve fantastik hikâyeye do¤ru kayar. Hikâyelerini Reflo A¤a(1968), Kara Vagon (1969), Kaçakç› fiahan (1970), Sahipsizler (1971), Evlilik fiirke-ti (1972), Beyaz Türkü (1973), Alman Ekme¤i (1974), Dünyadan Bir Atl› Geçti(1975), ‹nsan Posas› (1976), Demir Bebek (1977), Mahflerin ‹nsanlar› (1982), Boz-k›r Gelini (1989) isimli kitaplar›nda toplad›.

‹kinci Dünya Savafl›’n›n bafllad›¤› y›llarda fliirle edebiyat dünyas›na ad›m›n› atanNecati Cumal› (1921-2001), daha sonra hikâye, roman ve oyunlar yazarak edebi-yat›n di¤er türlerinde de eserler verdi. Hikâyelerinin bir k›sm›nda (Yaln›z Kad›n,De¤iflik Gözle), kendi “ben”inin merkez al›rken, bir k›sm›nda (Susuz Yaz) taflra ha-yat› ve insanlar›n› anlatan Cumal›, tütün iflçilerinin problemleri, köylünün tabiatlamücadelesi, kad›n-erkek iliflkileri üzerinde durdu. Gözlemlerinden genifl ölçüdefaydalanarak kasaba insan› ve kad›n gerçe¤i üzerinde yo¤unlaflt›. Sanat hayat›n›nak›fl›n› dikkate ald›¤›m›zda Cumal›’n›n Sait Faik tarz› hikâyeden sosyal gerçekçi hi-kâyeye do¤ru kayd›¤›n› görürüz. Necati Cumal›’n›n hikâyeleri; Yaln›z Kad›n (1955),De¤iflik Gözle (1956), Susuz Yaz (1962), Ay Büyürken Uyuyamam (1969), Meka-donya 1900 (1976), Kente ‹nen Kaplânlar (1976) isimli kitaplar›nda topland›.

Cumhuriyet dönemi sosyal ve toplumcu gerçekçi ikinci nesil yazarlar›ndan AzizNesin, Haldun Taner ve R›fat Ilgaz, hikâyelerindeki mizahî ve ironik tav›rlar›yla di-¤erlerinden önemli ölçüde ayr›l›rlar. Bunlardan Aziz Nesin (1916-1995), mizahî hi-kâye alan›nda Cumhuriyet döneminin önemli yazar›d›r. Yaz› hayat›na fliir ve rea-list hikâyelerle bafllayan Aziz Nesin, bir süre sonra as›l kimli¤ini oluflturan mizahîhikâyelerde karar k›ld›. Hüseyin Rahmi, Ahmet Rasim, Osman Cemal Kayg›l› veRefik Halit gibi önceki dönemlerin mizah yazarlar›ndan ve halk mizah›ndan dafaydalanan yazar, zaman içinde kendine özgü bir mizah anlay›fl› gelifltirmifltir. Böy-lece birey ve toplum hayat›ndaki birçok aksakl›¤›, çarp›kl›¤› veya yanl›fll›¤› k›yas›-ya elefltirmifltir. Söz konusu elefltiriler zaman zaman seslendi¤i toplumun dinî veahlâkî de¤erlerine kadar uzan›r.

‹lk hikâyesini 1943; ilk kitab›n› da 1945’te yay›mlayan Nesin, çok yazan ve ha-yat›n› kalemiyle kazanan popüler bir yazard›r. Bu sebeple kimi hikâyeleri “taslak”olman›n ötesine geçemezken, zaman zaman tekrara düflmüfl; hayata ve insana bel-li bir düflüncenin perspektifinden bakman›n do¤al sonucu olan “güdümlü edebi-yat” s›n›rlar›nda kalm›flt›r. Üstelik o, dil ve üslûp üzerine ciddi bir endifleye sahipde¤ildir. Otuzun üzerinde hikâye kitab› ve 2000’i aflk›n hikâyesi bulunan Aziz Ne-sin’in hikâyelerinden önemli bir k›sm› dergilerde kalm›flt›r. Hikâye kitaplar›ndanbaz›lar›; Geriye Kalan (1948), ‹t Kuyru¤u (1955), Yedek Parça (1955), Fil Hamdi(1956), Damda Deli Var (1956), Koltuk (1957), Kazan Töreni (1957), Deliler Bo-fland› (1957), Hangi Parti Kazanacak (1957), Ölmüfl Eflek (1957), Mahallenin K›s-meti (1957), Bay Düdük (1958), G›d›g›d› (1958), Gözüne Gözlük (1960), NamusGaz› (1964), Vatan Sa¤ Olsun (1968), Büyük Grev (1978), Maçinli K›z ‹çin Ev(1987)’dir.

Daha çok tiyatro türünde verdi¤i eserleriyle tan›nan Haldun Taner (1916-1986), ayn› zamanda hikâye türünde de baflar›l› eserler kaleme alm›fl; fiiflhane’yeYa¤mur Ya¤›yordu isimli hikâyesiyle Yeni ‹stanbul gazetesinin açt›¤› yar›flmadaTürkiye birincili¤ini kazanm›flt›r. Yaflas›n Demokrasi (1949), Tufl (1951), fiiflhane’ye


Ya¤mur Ya¤›yordu (1953), On ‹kiye Bir Var (1954), Sancho’nun Sabah Yürüyü-flü (1969), Yal›da Sabah (1983), Ay›fl›¤›nda Çal›flkur (1954), Taner’in hikâye ki-taplar›d›r.

Hikâyeye ‹kinci Dünya Savafl› sonras› y›llarda bafllayan Haldun Taner, ele ald›-¤› konu, var etti¤i kahraman ve tasvir etti¤i zaman ve mekân karfl›s›nda tak›nd›¤›hafif ironik tavr›yla dikkati çeker. Klasik kurgu ve yap›ya sahip olan hikâyelerin-deki bu tavr›yla o, F.Celalettin tarz›n›n yeni temsilcisi olur. Ayr›ca o dönemininsosyal gerçekçi yazarlar›ndan da ayr›l›r. ‹nsanlar›n -daha çok zengin, sözde ayd›n,cahil köylü- çeflitli zaaf ve eksikliklerini (cahillik, bencillik, kabal›k, sonradan gör-müfllük, gösterifl budalal›¤›, züppelik vb.) baflar›yla sergileyen yazar, sert elefltirelbir tav›r yerine ironiyi tercih eder. ‹nsan›n çeflitli zaaflar› yan›nda ruhsal ar›zalar›da, hikâyelerinde çokça üzerinde durulan taraf› oluflturur. “Ona göre bütün düzen-sizlikler, bozukluklar, daha çok kiflilerin yarat›l›fllar›ndaki bozukluklardan, e¤itimve ö¤retim noksanl›klar›ndan, aileye ve yak›n çevreye ba¤l› kötü etkiler, al›flkan-l›klar, görgüsüzlüklerden gelmekteydi.” (Alangu, 1968: 3. cilt, s.728) Onun kendi-ne has canl›, nükteli ve yer yer meddahlar› hat›rlatan bir üslûbu vard›r.

Hikâyelerinde ironiyi öne ç›karan bir baflka yazar›m›z, ayn› zamanda flair ve ro-manc› olan R›fat Ilgaz (1911-1993)’d›r. 1950’den sonra hikâye ve roman türlerineyönelen Ilgaz, özellikle Hababam S›n›f› (1957) roman›yla meflhur oldu. Radar›nAnahtar› (1957), Don Kiflot ‹stanbul’da (1957), Kesmeli Bunlar› (1962), fievket Us-ta’n›n Kedisi (1965), Garibin Horozu (1969), isimli kitaplar›nda toplad›¤› hikâye-lerinde R›fat Ilgaz, sosyal elefltiri ile mizah› birlikte götürür.

Kendine özgü özelliklerini unutmamak kayd›yla bu gruba dahil edebilece¤i-miz bir baflka önemli yazar›m›z, as›l ad› Cevat fiakir Kabaa¤açl› olan HalikarnasBal›kç›s› (1886-1973)’d›r. Sürgün edilip uzun süre yaflad›¤› Bodrum’u çok sev-mesinden dolay›, buran›n eski ad› olan Halikarnas’› isim olarak ald›. Yaz› haya-t›na 1908’den sonra bafllamas›na ra¤men 1925’e kadar fazla bir varl›k göstereme-di. Onun as›l sanatkârl›k kimli¤i, Bodrum’a sürgün edilmesinden sonra teflekkületti. Cevat fiakir, Bodrum’da bulundu¤u uzun y›llar boyunca kendini bir taraftantabiata, denize, deniz insanlar›na verirken, di¤er taraftan bu dünyan›n hikâye veroman›n› yazmaya gayret etti. ‹lk hikâye kitab› Ege K›y›lar›nda (1939) fazla ilgiçekmediyse de ilk roman› Aganta, Burina, Burinata (1946), ona flöhretin kap›-lar›n› aralad›.

Halikarnas Bal›kç›’s›n›n gerek roman, gerekse hikâyelerinin de¤iflmez ve temelkonusu deniz ve deniz insanlar›d›r. Söz konusu türlerdeki eserlerin bütün unsurla-r› (muhteva, vaka, flah›s kadrosu, mekân), hep bu çemberin içinden gelir. Deniz,deniz mitolojisi, deniz insanlar›, bu insanlar›n denize olan tutkular›, hayat mücade-leleri onun eserlerinin muhtevas›n›; baflta deniz olmak üzere bal›kç›lar, gemiciler,dalg›çlar, süngerciler kahramanlar›n›; Bodrum, adalar ve Ege Denizi mekân›n›oluflturdu. Büyük bir deniz ve tabiat tutkunu olan yazar, hikâye ve romanlar›ndahep bu tutkuyu anlatt›. Böylece Türk edebiyat›na ciddi manada denizi ve deniz in-sanlar›n› kazand›rd›. Böylece Sait Faik’e öncülük etti. Ancak Sait Faik, denizi temelobje olarak de¤il, kendini anlatmada bir arac› olarak kulland›. Halikarnas Bal›kç›-s›’n›n eserlerinde dikkati çeken bir baflka husus, Bodrum merkezli E¤e Denizi me-deniyetini anlatm›fl olmas›d›r. Onun eserlerinde mitoloji, folklor ve tarih genifl yertutar.

Halikarnas Bal›kç›s›’n›n Ege K›y›lar›nda (1939), Merhaba Akdeniz (1947),Ege’nin Dibi (1952), Yaflas›n Deniz (1954), Gülen Ada (1957) kitaplar›nda toplad›-¤› hikâyeleri, kurgu, dil ve üslûp bak›m›ndan birtak›m ar›zalara sahiptir. Edebî


eserde vazgeçilemez niteliklerden olan “bütünlük”ü yeterince dikkate almaz. Cid-di bir kompozisyon fikrinden uzakt›r. Kimi zaman bir hayli uzayan tasvirler, kimizaman vakay› keserek okuyucuya bilgi verme tavr›ndan kurtulamaz. Deniz ve de-nizcilik terimlerinin bol oldu¤u dil ve üslûbunda itinas›zd›r. Zaman zaman fliirselanlat›m ve genifl tasvirlere baflvurur.

Sonraki nesillerden ve daha çok flair-elefltirmen yönüyle tan›nan Zeyyat Sali-mo¤lu (1922-), Halikarnas Bal›kç›s›’n›n edebiyat›m›za kazand›rd›¤› çizgiyi devamettirir. Dire¤in Tepesinde Bir Adam (1969) isimli kitab›nda toplad›¤› hikâyeleriyle,hayatlar›n› denizden kazanan insanlar›n mücadeleleri ve iç dünyalar›n› anlat›r.

‹ç Gerçekli¤in HikâyecileriCumhuriyet dönemi hikâyesinin ikinci ana kolunu, daha çok iç gerçekli¤in anlat›-m› üzerinde yo¤unlaflan hikâyeciler oluflturur. Söz konusu iç gerçeklik, insan›nduygu, zihin ve psikolojik dünyas›d›r. D›fl gerçekli¤i bir kenara b›rakan veya içgerçekli¤i yans›tmada bir ayna olarak gören yazar, bütün dikkatini insan›n iç dün-yas›na yöneltir. Bu iç dünya ço¤u zaman, yazar›n kendi iç beni, kimi zaman dabaflka insanlar›n iç benleridir. Peyami Safa, Samet A¤ao¤lu, Ziya Osman Saba, Sa-it Faik Abas›yan›k, Ahmet Hamdi Tanp›nar, Tar›k Bu¤ra, Oktay Akbal, Nezihe Me-riç hikâyelerinde insan›n iç gerçekli¤i üzerinde yo¤unlaflan yazarlardan baz›lar›d›r.

Birinci Kuflak (1930-1945)Daha çok romanlar› ile tan›nan Peyami Safa (1899-1961), edebiyata ad›m›n›, gençyaflta Alemdâr gazetesinin açt›¤› hikâye yar›flmas›nda kazand›¤› birincilikle atar.A¤abeyi ile birlikte ç›kard›klar› Yirminci As›r gazetesinde Asr›n Hikâyeleri bafll›¤›alt›nda imzas›z hikâyeler neflreder. Edebiyat kamuoyu onu önce, söz konusu buküçük hikâyeleri ile tan›r. Cumhuriyet y›llar›na kadar da büyük ölçüde hikâye tü-ründe eser vermeyi sürdürür.

Peyami Safa’n›n Bir Mekteplinin Hat›rat›: Karanl›klar Kral› (1913, bir hikâye),Siyah, Beyaz Hikâyeler (1923), ‹stanbul Hikâyeleri, Ateflböcekleri (1925), Gençli¤i-miz (1922), Süngülerin Gölgesinde (1924) isimli kitaplar›nda toplanan 100 civar›n-daki hikâyesi, daha çok, dergi ve gazete okuyucusunun ilgi duyaca¤› konu, kurguve edebîlik s›n›rlar› içindedir. Mekân› büyük ölçüde ‹stanbul olan hikâyelerin olayörgüleri, kad›n-erkek iliflkileri, aflk, k›skançl›k, çapk›nl›k, sahtekârl›k, h›rs›zl›k ko-nular› etraf›nda flekillenir. Savafl y›llar›n›n s›k›nt›lar›n› konu alan hikâyeleri de mev-cuttur. Kolay yaz›lm›fl intiba› ile bu hikâyeler, daha çok yazar›n ekonomik endifle-lerinin ürünü olman›n izlerini tafl›r. Bununla birlikte bu hikâyeler, yer yer ileriki y›l-larda -özellikle romanlar›nda- karfl›laflaca¤›m›z Peyami Safa’y› müjdeleyen unsurla-ra da sahiptir. Kahramanlar›n iç dünyalar›na yönelik çözümleyici unsurlar bunlar›nbafl›nda gelir. Yazar›n sa¤lam bir dil ve üslûbu vard›r. Konuflma dilini ustaca kul-lan›r. Kelime hazinesi en zengin yazarlar›m›zdan birisidir. Özellikle insan psikolo-jisini anlatmada kulland›¤› tahlil, iç konuflma ve fluur ak›m› tarzlar›nda son derecebaflar›l›d›r.

Türk Edebiyat›nda Peyami Safa’dan sonra “insan psikolojisi” üzerinde en fazladuran hikâyecimiz Samet A¤ao¤lu (1909-1982)’dur. “Ben Dostoyevsky’i on beflyafl›mdan beri okumaktay›m. Tesiri alt›nda kald›¤›m muhakkak.” diyen yazar, Rusyazar› Dostoyevky’nin tesiri alt›nda kaleme ald›¤› psikolojik hikâyeleriyle dikkatiçeker. Ona göre amaç ne olunsa olsun hikâye ve roman›n tek konusu ve bel ke-mi¤i insan ve insan psikolojidir. Allah’›n varl›¤›, kader, ölüm, hasta ruhlu insanlar,kad›n-erkek iliflkileri, aile, kimsesiz çocuklar gibi konular etraf›nda ele al›nan in-


san ve psikolojisi, onun sanat›n›n temeli oluflturur. Bu sebeple hikâyelerinin ço-¤unda olay›n önemsenmedi¤i görülür. Yazar, hasta ruhlar›n derinlikli tahlilini esasalan hikâyelerinde, “küçük adam” tipinin ötesinde, toplumdan kopmufl, hayaldünyas›n›n meçhulleri ile savaflan kahramanlar üretir. Onun hikâye kahramanlar›sürekli bir fleyler soran, bir fleyler arayan, sonra da kadere ve hayat›n ak›fl›na ken-dilerini b›rakan buhranl› septik insanlard›r. Onlar suça meyilli, vehimli, ölüm-ölümsüzlük meseleleri aras›nda ç›rp›nan, bunal›ml› bir kimli¤e sahiptirler.

Samet A¤ao¤lu, gerek kahramanlar› gerekse konular›n› seçerken öncelikle ken-dinden, daha sonra da yak›n çevresinden hareket eder. Zengin bir hayat tecrübe-si olan yazar, görüp yaflad›klar›n›, izlenimlerini, etkilendiklerini, hat›rda kald›¤› ka-dar›yla ve sonradan kazan›lm›fl bir perspektifle hikâyelerine yans›tm›flt›r. Öyle kikimi hikâyelerinde hikâye ile an›n›n s›n›r›n› çizmek güçleflir. Özellikle StrazburgHat›ralar›’ndaki metinler, bu niteliktedir. Strazburg Hat›ralar› (1945), Zürriyet(1950), Ö¤retmen Gafur (1953), Büyük Aile (1957), Hücredeki Adam (1964), Kat›-r›n Ölümü (1965), yazar›n hikâye kitaplar›d›r.

Psikolojik hikâyenin kendine özgü temel özellikleri ne/nelerdir?

‹kinci Kuflak (1945-2000)Cumhuriyet döneminin en önemli hikâye yazar›, hiç flüphesiz Sait Faik Abas›ya-n›k (1906-1954)’t›r. Çünkü o, kendisine kadarki Türk hikâye gelene¤ini de¤ifltirenve türe yeni bir kimlik kazand›ran bir yazard›r. Belli bir yap›s›, olay› ve tezi bulun-mayan bu hikâyelerde röportaj, hat›ra, hikâye ve fliir birbirine kar›fl›r. fiairlik taraf›da bulunan yazar, kalemini as›l hikâye türüne adam›fl ve hayat›n›n sonuna kadarondan vazgeçmemifl nadir yazarlar›m›zdand›r.

Sait Faik’in Bursa y›llar›nda (1925) bafllay›p ölümüne kadar devam eden hikâ-yecili¤inde, türün sahip oldu¤u nitelikler bak›m›ndan belli de¤iflme dikkati çeker.Kitaplar›na almad›¤› ilk hikâyeleri ve Semaver’deki hikâyelerinde, belli bir formaulaflm›fl olmaktan ziyade bir aray›fl içinde görülen Abas›yan›k, Türk hikâyesinin ogüne kadar kazand›¤› de¤erler çemberi içinde kal›r. Maupassant tarz› hikâye çer-çevesinde de¤erlendirilebilecek bu metinlerde toplumcu gerçekçi bir bak›fl dikka-ti çeker.

Sait Faik, as›l kendine özgü hikâye anlay›fl› ve üslûbunu Fransa dönüflü yaka-lamaya çal›fl›r. 1936-1940 dönemi hikâyelerini içeren Sarn›ç ve fiahmerdan isimlikitaplar›nda, yer yer Semaver’dekilere benzeyen hikâyeler bulunmakla birlikte, da-ha çok gerçek Sait Faik’i müjdeleyen metinler dikkati çekmeye bafllar. Art›k o“vak’a hikâyesi”nden “durum hikâyesi”ne; toplumcu gerçekçilikten gözlemci vetasvirci veya gözlemci ve tahlilci anlay›fla yönelmifl; dikkatini büyük flehrin küçükadamlar›na (bal›kç›lar, ç›mac›lar, iflçiler, sefil çocuklar) çevirmifltir. Büyük flehridolduran bu küçük insanlar›n yaflama sevincine yönelen yazar, onlar›n hayatlar›n›dolduran nefle, yaflama mutlulu¤u ve paylaflma sevincini anlatmay› önemser.

Yaflad›¤› baz› olumsuzluklar yüzünden 1940-1948 y›llar› aras› dönemde kitapyay›mlamayan Sait Faik’in, 1948’te ç›kan Lüzumsuz Adam’daki hikâyelerinde birkere daha de¤iflir. Bu defa daha çok bireyin hayat›na, küçük insan›n çat›flmalardanuzak dünyas›na çekildi¤i görülür. Havada Bulut, Havuz Bafl› ve Son Kufllar isimlieserlerinde de devam eden bu çizgide, insan›n iç dünyas› esast›r. Ayr›ca hikâye tü-rünün bilinen esaslar› veya kurallar› büsbütün terk edilerek “deneme” türüne çokyaklaflan bir tarzda karar k›lm›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Sait Faik, Alemda¤da Var Bir Y›lan’la sanat hayat›n›n üçüncü merhalesini idrakeder. Bireyin fluuralt›n›n esas oldu¤u Öyle Bir Hikâye, Yaln›zl›¤›n Yaratt›¤› ‹nsan,Panço’nun Rüyas› gibi metinlerde sürrealist bir yaklafl›m belirginleflir. Gerçe¤i,semboller ve alegoriler içinde saklar; fluuralt› dünyas›n› konuflturur. Ölüm korku-su, yaflama sevincini al›p götürmüfltür.

Sait Faik’in hikâyeleri konu aç›s›ndan bir hayli zengindir. Konular›n merkezin-de de insan yer al›r. Tabiat ve hayvanlar, onun hikâyelerindeki di¤er konular› olufl-turur. Hikâyelerinin temeli topluma dayanmakla birlikte o, insanlar aras›nda kor-ku, nefret, isyan hisleri uyand›rmaya çal›flmaz. Amac›, sevgi temelinde daha güzelbir dünya kurmakt›r. Bu sebeple “Sevmek, bir insan› sevmekle bafllar her fley” an-lay›fl›, hemen hemen bütün eserlerinde esast›r.

Sait Faik, Cumhuriyet sonras›nda yetiflmesine ra¤men ‹stanbul d›fl›na pek ç›k-mam›fl yazarlar›m›zdand›r. Daha çok Adalar ve Beyo¤lu’nun arka sokaklar› ve ke-nar mahallelerine yönelir. Onun hikâyelerinde çeflitli tipteki insanlar yer almas›nara¤men bunlar küçük insan olmada müflterektirler. Bal›kç›lar, çocuklar, ev kad›n-lar›, aylaklar, çiftçiler, sokak kad›nlar›, sarhofllar, ö¤retmenler, en çok dikkati çe-ken kahramanlard›r. Bu arada hikâyelerde kendi beni ve hayat› büyük yer tutar.Onun hikâyelerinin temel kahramanlar›ndan biri kendisidir. Zaman zaman kendihayat› ile kahramanlar›n hayat› birbirine kar›fl›r.

Sait Faik’in üslûbu ile kiflili¤i aras›nda çok yak›n iliflkiler vard›r. Oldum alas› ki-tabîlikten, süsten, sanattan, yapmac›kl›ktan nefret etmifltir. Bu sebeple üslûbununen belirgin niteli¤i, konuflur gibi yazmakt›r. Bütün anlat›m tarzlar›nda bu havay›yakalamaya çal›fl›r. Bunu söylerken onun üslûbunun yal›n ve basit olmad›¤›n› dabelirtmek gerekir. Kelime hazinesi zengindir. Bol mecaz kullan›r. S›cak, samimi vefliirli bir üslûbu vard›r. Hayat ve mizac›ndaki derbederlik, zaman zaman onun dilive üslûbuna da yans›r.

Sait Faik’in hikâye kitaplar›; Semaver (1936), Sarn›ç (1939), fiahmerdan (1940),Lüzumsuz Adam (1948), Mahalle Kahvesi (1950), Havada Bulut (1951), Kumpan-ya (1951), Havuz Bafl› (1951), Son Kufllar (1952), Alemda¤da Var Bir Y›lan (1954),Az fiekerli (1954), Tüneldeki Çocuk (1955), Bal›kç›n›n Ölümü-Yaflas›n Edebiyat(1977), Aç›k Hava Oteli (1980), Bir Müthifl Tren (1981), Yaflamak H›rs›, SevgiliyeMektup (1987), Bitmemifl Senfoni (1989)’dir.

Bu grupta yer alan bir baflka önemli hikâye yazar›m›z Ahmet Hamdi Tanp›-nar (1901-1962)’d›r. Tanp›nar, bilim adaml›¤›n›n yan› s›ra, edebiyat›n fliir, roman,hikâye ve deneme türlerinde de eserler verir. Do¤u ve Bat› kültürü ve sanat›n› çokiyi tan›yan Tanp›nar’›n eserleri, derin kültürü, estetik bak›fl aç›s› ve mükemmel di-liyle hemen dikkati çeker.

Tanp›nar toplam 14 hikâyesini Abdullah Efendi’nin Rüyalar› (1943), Yaz Ya¤-muru (1955) ad› alt›nda kitaplaflt›rm›flt›r. Ayn› hikâyeler vefat›ndan sonra Hikâye-ler (1983) ad› alt›nda yeniden bas›l›r. Baz› hikâyeleri (Yaz Ya¤muru, AbdullahEfendi’nin Rüyalar›) bir hayli uzun olan Tanp›nar, daha çok hat›ra ve gözlemle-rinden hareket eder. ‹nsan›n iç dünyas› üzerinde yo¤unlafl›r. Bu sebeple olay ör-güsünü geri plâna alarak olaylar›n uyand›rd›¤› ça¤r›fl›mlarla hikâyesini geniflletipderinlefltirir. Gerçek ile hayal; daha do¤ru bir ifadeyle gerçek ile rüya aras›nda gi-dip gelen ve daha çok rüya üzerinde yo¤unlaflan bir sanal âlem kurgular. Hikâyeve romanlar›ndaki ana temalar›n bafl›nda rüya, zaman, kad›n ve musiki gelir. O,ustas› Marcel Proust gibi, bireye ait geçmifl zaman›n peflindedir. ‹ç dünyalar› derin,alg›lama ve hayal güçleri zengin kahramanlar›, zamana ba¤l› parçalanm›fll›¤›n ›st›-


rab›n› yaflarlar. Yazar›n, zengin bir felsefe, tarih ve psikoloji birikimi ile kaleme al-d›¤› hikâyelerinde sa¤lam ve fliirsel bir dil ve üslûbu vard›r.

Öncelikle bir flair olan Ziya Osman Saba’y› (1910-1957) da, Mesut ‹nsanlar Fo-to¤rafhanesi (1952) ve De¤iflen ‹stanbul (1959) isimli kitaplar›nda toplad›¤› on beflhikâyesiyle bu guruba dahil etmek gerekir. Saba hikâyelerinde, Abdülhak fiinasiHisar’a yaklaflan bir tav›rla flair bir mizac›n geçmifle ait özlemlerini anlatm›flt›r. Ço-cukluk, tahsil ve gençlik y›llar› hat›ralar›ndan h›z alan bu metinler, daha çok hikâ-ye-an› aras› bir niteli¤e sahiptir.

Yak›n dönem Türk edebiyat›n›n önemli hikâye ve roman yazarlar›ndan olanTar›k Bu¤ra (1918-1994) da hikâyelerinde bireyin iç dünyas›n› öne ç›kar›r. Edebi-yata hikâye ile bafllayan Bu¤ra, O¤lumuz isimli hikâyesinin Cumhuriyet gazetesi-nin açt›¤› yar›flmada ikinci olmas› (1948) ile ilk ç›k›fl›n› gerçeklefltirir. Ard›ndan Ç›-naralt› dergisinde yer alan hikâyeleriyle de bu türdeki yetene¤ini ispat eder ve1949’da ilk hikâye kitab› O¤lumuz’u neflreder. 1955’lerden itibaren hikâyeyi ihmalederken roman ve tiyatro türlerini tercih eder.

Tar›k Bu¤ra’n›n kaleme ald›¤› seksen civar›ndaki hikâyeyi yap›lar› bak›m›ndanele ald›¤›m›zda klâsik vak’a hikâyesinden uzak, daha çok durum hikâyesine yak-laflt›¤›n› görürüz. Çünkü bu hikâyelerde olay fazla bir önem tafl›maz; dolay›s›yla türolay örgüsü üzerine infla edilmez. Bir anl›k bir intiba, olay için yeterlidir. Bu tavr›nönemli sebebi, yazar›n hayata ve insana bak›fl›d›r. Tar›k Bu¤ra için hayat ve insa-n›n anlam›, d›flta de¤il, içtedir. Dolay›s›yla onun hikâyelerinde as›l olan insan; in-san›n iç dünyas›, psikolojisidir. K›sacas› onun hikâyeleri, çok büyük ölçüde psiko-lojik hikâye s›n›rlar› içinde hayat bulur. Bu nitelik, olay örgüsünün oldu¤u kadar,mekân ve insan tasvirlerinin de en aza indirilmesini beraberinde getirir.

Tar›k Bu¤ra’n›n hikâyelerindeki ana tema “insan”d›r. Büyük ölçüde “yaln›z”olan bu insan, tedirgin, çaresiz; aflka, sevgiye ve iyili¤e susam›fl ve zaman zamanda bunal›mdad›r. Ancak yazar, bu insan› içinde bulundu¤u ç›kmazdan kurtar›p sa-hip oldu¤u iyilik, yücelik ve güzellik de¤erlerinin fark›na varmas›n› arzular; ümi-de, yaflama mutlulu¤una götürmek ister. Ayr›ca bu insan, kendi flahsiyetindenönemli izler tafl›r. Karao¤lan, Söz Alma, ‹ki ‹htiyar, Piyano ve Keman ‹çin isimli hi-kâyelerin kayna¤› do¤rudan do¤ruya kendi hayat›d›r. Aflk, sanat, aile, çocuk sev-gisi, onun hikâyelerinin belli bafll› temalar›d›r.

Tar›k Bu¤ra, sanat›n gayesinin insan› yüceltmek oldu¤una inan›r. Sanatkâr›n in-sana, çevreye ve topluma gözlemci bir gözle de¤il, sanatkâr gözüyle bakmas› ge-rekti¤ini vurgular. “Sanat sanat içindir” prensibini benimser. Hatta “fildifli kule”yeövgülerde bulunur. Sanat›n› herhangi bir fikrin emrine vermez, ama kendi toplu-mun de¤erlerine ba¤l› ve sayg›l›d›r.

Tar›k Bu¤ra hikâye ve romanlar›nda kültür Türkçesini esas al›r. fiive taklitlerineyer vermez. Zaman zaman sembolik anlat›ma, zaman zaman da leitmotif tarz› söy-leyifllere yer verir. Hemen hemen bütün eserlerinde fliirsel bir anlat›m›, lirik bir üs-lûbu vard›r. Kelime seçimi konusunda titizdir. O¤lumuz (1949), Yar›n Diye Bir fieyYoktur (1952), ‹ki Uyku Aras›nda (1954), Hikâyeler (1964), Bu¤ra’n›n hikâye kitap-lar›d›r.

‹çe dönük ve romantik bir mizaca sahip olan Oktay Akbal (1923-), dönemin-de bir hayli yayg›n olan sosyal ve toplumcu gerçekçi bir sanat anlay›fl›n› de¤il, Sa-it Faik’in izinde bireyi esas alan bir sanat anlay›fl›n› benimsedi. “Bilhassa onun öy-kücülü¤ünün belirleyici vas›flar›ndan olan kentin küçük insan›na yönelme, kendi-ne özgü biçim kurma, öykülerde bafllang›ç ve sonuç bölümlerinden kurtulma, ha-yat›n her an›ndan öykü konusu ç›karma gibi belirleyici vas›flar›n› Sait Faik’e borç-


ludur.” (Gündüz 2003: 311) Bu sebeple huzursuz ve mutsuz flehirli bireyin yaln›z-l›k, can s›k›nt›s› ve korkular›ndan kaynaklanan iç çalkant›lar› üzerinde yo¤unlafl-m›flt›r. Akbal’›n hikâyelerinin kayna¤› kendi hayat›; daha çok çocukluk ve gençliky›llar› an›lar›d›r. Bu sebeple hikâyelerinin merkezine kendi benini koyar. Ço¤u za-man düflle gerçe¤in iç içeli¤inden do¤an bu hikâyeler, ben anlat› tarz›yla hayat bu-lur. Onda daima geçmifl özlemi vard›r. Önce Ekmekler Bozuldu (1946), Aflks›z ‹n-sanlar (1949), Bizans Definesi (1953), Bulutun Rengi (1954), Berber Aynas› (1958),Yaln›zl›k Bana Yasak (1967), Tarzan Öldü (1969), ‹stinye Sular› (1973), Karfl› K›-y›lar (1973), Lunapark (1983), Bayrakl› Kap› (1986), Ey Gece Kap›n› Üstüme Ka-pat (1988), Akbal’›n hikâye kitaplar›d›r.

Öte yandan d›fl ile iç, rüya ile gerçe¤i bir arada vermeye çal›flan Nezihe Meriç(1924-2009) de, yer yer fliire yaklaflan üslûbu ve kad›n duyarl›l›¤› ile insan›n iç ved›fl dünyas›n› birlikte ele alan hikâyeler yazd›. Bireyin bilinç ve bilinçalt›na yöne-lerek hikâyede psikolojik yönü öne ç›kard›. Daha çok ataerkil özelli¤i ile belirgin-leflen aile ve toplumsal hayattaki kad›nlar›n yüz yüze kald›klar› mutsuzluk ve yal-n›zl›klar› üzerinde durdu. Ele ald›¤› konular karfl›s›nda ilk hikâyelerinde görüleniyimserli¤ini, ileriki y›llarda önemli ölçüde kaybetti. Mekân-insan iliflkisine önemverdi. Anlat›lan konu, insan ve mekâna uygun bir dil yakalamay› önemsedi. Hikâ-yelerini; Bozbulan›k (1953), Topal Komflu (1956), Menekfleli Bilinç (1965), Duma-nalt› (1979), Bir Kara Derin Kuyu (1989), Yand›rma (1998) Çisenti (2005), Gülün‹çinde Bülbül Sesi Var (2008) isimli kitaplar›nda toplad›.


OKUMA PARÇASIKaranfiller ve Domates Suyu

Sait Faik Abas›yan›kKüçük bir çam orman›. Vakit sabah. Ar›, sinek, kufl sesi. Bir siyah gözlükten görü-

len yerde ve a¤açlarda günefl parçalar›. Sonra uzak, gö¤ün kendi renginden birazdaha koyu k›y›lara giden hudutlu bir deniz... ‹flte böyle bir yerde köyün insanlar›n›düflünüyorum. Kitaplar, bir zaman bana, insanlar› sevmek lâz›m geldi¤ini, insanla-r› sevince tabiat›n, tabiat› sevince dünyan›n sevilece¤ini, oradan yaflama sevinci du-yulaca¤›n› ö¤retmifltiler. Hay›r, flimdi insanlar›, kitaplar›n ö¤retti¤i flekilde sevmiyo-rum. Kitaplar dedi¤ime bak›p da büyük ilmî kitaplar, yahut da dört meflhur kitaptanbirisini okuyup iman etti¤im san›lmas›n. fiiirler, romanlar, hikâyeler, masallar banabu ilmi tahsil ettirmifllerdi. Beyinin vapurdan iner inmez çantas›n› kapan uflaktan i¤-renmeyi, sabahleyin alt› buçukta tabiatla kavga için soka¤a f›rlamayan adam›n ça-l›flmad›¤›n› kendi kendime ö¤rendim. Ama flu sabahleyin alt› buçukta tabiatla kavgaiçin soka¤a f›rlamayan adam, isterse akflama kadar insanlar› aldatmak için didin-sin. Kaç para eder! Gözümde, milyonu olsa da kalp para ile metelik etmez.fiimdi art›k kimi sevdi¤imi, kime sayg› duydu¤umu biliyorum. Günlerden beri kafa-m› bir adam kapl›yor (iflgal ediyor dememek için).

Köyde ona, “Kör Mustafa” derlerdi. Bir gözü sola do¤ru biraz kaym›flt›. Sa¤ tara-f›n›n beyaz› ile gözkapa¤› aras›na ci¤er k›rm›z›s› bir et parças› oturmufltu. Böyle mido¤mufltur? Yoksa çocukken bir fley mi batm›flt›r?.. Bu ar›zal› göz, öteki gözde dahaparlakt›r, daha siyah, daha canl›, daha zekidir. Bana bir kamburu hat›rlat›yor bugöz; tuhaf de¤il mi? Bir kambur insan çirkindir ama, bütün kamburlar iyi yürekli,sevimli insanlard›r. Arkadafl canl›s›d›rlar, flendirler. Ne severim kamburlar›!

‹flte Kör Mustafa’n›n bu gözü de bir kambur insan›n ruh hâletini içine sindirmifl,fl›k›r fl›k›r, p›r›l p›r›l, sevimli, çapk›n, canl› bir gözdür. Öteki do¤ru dürüst göz, onunyan›nda, mahcup, sönük, tats›z tuzsuz, pek de kibirlidir.


Kör Mustafa bahçelerde çal›fl›r, gündeli¤e gider, sarn›ç s›var, dam aktar›r, kuyukazar...

Bizim köyün lodos taraf› gayri meskûndur. Orada fundalar, yabanî mefle pala-mutlar›, kocayemifller, çal› süpürgeleri bir türlü a¤aç haline gelemeden, ama a¤ac›taklit edercesine geliflir, birbirinin içine girmifl yaflarlar. Bütün bu fundal›klar Finokilisesinin mal›d›r. Kocaman, kirli sakall›, cin gibi bir papaz, fundal›klar› “bizim-dir” diye arada bir dolafl›r. ‹steyen olursa ucuza kiraya verir. Ama kimse kiralamaz.Çünkü, orman memuru buralar›, Orman Kanunu mucibinde orman addeder. Ara-lar›nda üç befl ufac›k çam a¤ac›n›n bo¤uldu¤u yabanî, cüce, oduna bile gelmez ça-l› ç›rp› orman memurunun, Orman Kanununun sayesinde mesut yaflarlar.Kör Mustafa nas›l becerdi bilmem... Denize diklemesine inen bu çal›l›¤›n bir k›sm›n›ne pahas›na ay›klad›, biliyor musunuz; t›rnaklar› pahas›na. O çal› ç›rp›n›n sere ser-pe geliflti¤i, bu denizlere diklemesine inen toprak öyle tafll›k, öyle tafll›kt› ki... SonraMustafa gündüzleri baflka yerde çal›flmak mecburiyetindeydi.Akflam olunca çal›lar›n aras›na saklad›¤› kazmas›n›n al›yor, gün a¤ar›ncaya kadarsöküyor, kopar›yor, kaz›yordu. Kazd›kça kaya, kazd›kça tafl. Bütün bir yaz, bütünbir k›fl, orman memurunun tazyiki, çal›, palamut, defne, kocayemifl, diken, ot, kökona karfl› koydular. Bu korkunç mücadeleye üç evlek toprak için Mustafa’dan baflkabizim köyde kimse giriflemezdi.

Kaya bitip de yumuflak, esmer, pembe bir funda topra¤› bir kar›fl meydana ç›k›n-ca, bir mefle palamudunun korkunç y›lan gibi kökü önüne ç›kard›. Onu sökünce, or-man memurunu karfl›s›nda bulurdu. O gidince, zehirli bir diken bafl parma¤›n› fli-flirirdi. Kazma körlenir, kürek bulamaz, tafl da¤ gibi y›¤›l›rd›. ‹nsan büyüklü¤ündebir kaya, yumuflak topra¤›n üstünde, alt›ndaki bir insan büyüklü¤ünde cüssesini hiçbelli etmeden yosunlu yüzüyle dikilir; omuzlar›, t›rnaklar›, ayaklar›, gö¤sü, s›rt›, bü-tün kuvvetiyle dayan›r, onu yener, y›kard›. Kazma ifl görmedi¤i zaman yumru¤u,yumru¤u yetmedi¤i zaman parmaklar›, parmaklar› kal›n geldi¤i zaman t›rnaklar›ile topra¤› t›rmalard›.

Bir sonbahar günü bakt› ki, küçük çam a¤açlar› filizi, körpe diken yapraklar›y-le, üç befl kocayemifl ç›ng›l ç›ng›l yemiflleriyle yer yer esmer, pembe kül rengi topra¤asaye salar... Biz görenler:

- Bakarsan ba¤, bakmazsan da¤ olur, dedik.Bilmedik ki diflle, t›rnakla, kanla, canla tabiat denilen canavar› yenmek lâz›m

gelir. Bendeniz bu mücadeleye flahidim. Mustafa’n›n kör gözü, hiddetten ala bulan-d›¤› günleri hat›rl›yorum. “Hey arslan Mustafa!” der; uzakta bir çam gölgesindenkorkunç kavgay› seyrederdim. Bu kavga, Romal› esirlerin arslanla dövüflmesindenflu itibarla farkl›yd› ki, Romal› esir, arslana bir çeyrek saat içinde yeniliyordu. Mus-tafa, ejderhay› bir sene içinde bazan ümitsizlikten, bazan ümitten yeniyordu.Bir sabah her zamanki çam›n alt›na vard›m ki, bir köylü kad›n üç yar› ç›plak çocukgarip birtak›m tafllar, tahtalar, saçlarla bir fleyler yaparlar. Bu, her taraf›ndan poy-raz, lodos, gündo¤usu, kefliflleme, kas›na, yefliller giymifl, güçlü kuvvetli bir kad›ntakm›fl, üç evle¤ine çizgiler, ocaklar aç›yordu.

- Arslan Mustafa!, dedim. Su buldun mu, su?- Deniz k›y›s›nda eski bir kuyu vard›. Tuzlu bir parça ama, idare edece¤iz. fiura-

ya bir sarn›ç kazabilsem...Onu gördüm mü toparlan›yor; hayret, sevgi ve sayg› ile bak›yorum. Koca yayla-

m›z›n üzerinde böyle milyonlarca insan bulundu¤unu düflünüyorum. Yine dünyayuvarl›¤› üzerinde böyle milyonlarca insan›n t›rnaklar›, nas›rlar›, çirkinlikleri, tekgözleri, tek kollar›yle bir ejderha ile kavga etmek için beklefltiklerini düflünüyorum.Küçük han›mlar! Bugünlerde bir gün niflanl›n›z size koyu al renkli karanfiller gön-derecektir. Dikkat edin, belki Mustafa’n›nkilerdir. Küçük beyler! Domatesler görecek-siniz çarfl›da. Elmalar, ferik elmalar› gibi kokulu, flekerli, tatl›d›r. Keserseniz içindeçekirdekleri alt›n gibi parlar. Belki de lokantada bir gün fliflelere doldurulmufl bir do-mates suyu içersiniz ve tad›n› fevkalâde bulursunuz. Yunan tanr›lar›n›n ölmemekiçin içti¤i nektar lezzetini dama¤›n›zda hissederseniz, emin olun ki Mustafa’n›n do-mateslerinden bir tanesi içti¤iniz suya kat›lm›flt›r.

(Abas›yan›k, 1984: 42-46)

Yeni Aray›fllar Türk hikâyesi 1970; özellikle 1980 sonras›nda, neredeyse yüz y›ld›r devam edege-len ve gelenekleflmifl bulunan hikâyeden farkl› ve yeni birtak›m aray›fllara sahneolur. Bu geliflmenin arkas›nda 1960’tan sonra her on y›lda bir tekrarlanan askerî ih-tilâllerin do¤urdu¤u sosyal, siyasî ve ekonomik çalkant›lar; 1950’den sonra giderekyo¤unlaflan köy ve kasabadan büyük flehirlere göç; toplumun çeflitli ideolojiler et-raf›nda kamplaflmas› gibi iç geliflmelerin büyük tesiri vard›r. Söz konusu iç gelifl-melere d›fl dünyadaki; yani Bat›’daki geliflmeleri de ilâve etmek gerekir. ‹kinciDünya Savafl›ndan sonra giderek sertleflen so¤uk savafl flartlar›, Sovyet Birli¤i blo-kunun da¤›lmas›, varoluflçuluk ve özellikle h›zla bütün dünyay› saran postmoder-nizm ak›mlar›, bu geliflmelerin bafl›nda yer al›r. Her geçen gün biraz daha Bat›’yave dünyaya aç›lan Türk kültürü ve edebiyat›, söz konusu siyasî, kültürel, sosyal,ekonomik ve sanatsal geliflme veya de¤iflmelerden genifl ölçüde etkilenir. Bununyan›nda baz› sanatkârlar›m›z gelenekten beslenmeye veya gelenek ile modernisentez etmeye çal›fl›rlar.

Postmodernist hikâyenin kendine özgü temel özellikleri ne/nelerdir?

Ahmet Hamdi Tanp›nar ve Sait Faik Abas›yan›k’larla bafllayan modernist hikâ-ye, Yusuf At›lgan, Adalet A¤ao¤lu, Ferit Edgü, Nazl› Eray, Tomris Uyar, MurathanMungan, Selim ‹leri gibi yazarlar›n kalemlerinde daha da ileri seviyeye ulafl›p yeryer postmodernist özelliklere sahip olur. Sevinç Çokum, Rasim Özdenören, fievketBulut daha çok klasikleflmifl hikâye çerçevesinde kal›rlarken Mustafa Kutlu, gele-neksel hikâye ile modern hikâye aras›nda kendine özgü yeni bir hikâye formu or-taya koymaya çal›fl›r.

Yusuf At›lgan (1921-1989), Aylak Adam (1959) ve Anayurt Oteli (1973) ro-manlar›yla tan›nan yazar, hayat›nda Bodur Minareden Öte (1960) isimli tek hikâyekitab›n› yay›mlam›flt›r. Vefat›ndan sonra bütün hikâyeleri Eylemci (1993) isimli ki-tapta toplan›r. At›lgan hikâyelerinde geleneksel hayat ile modern hayat aras›ndayaflanan çat›flmalar›n bireyin ruhunda do¤urdu¤u bunal›mlar›, çeflitli sebeplerle uçveren uyumsuzluklar›, hayat›n tek düzeli¤i üzerinde yo¤unlafl›r. Birey-toplum, iç-d›fl çat›flmalar›n anaforunda bunalan bireyin bir baflka problemi cinselliktir. Bütünbu konular›n arkas›nda insan hayat›n› alt-üst eden modernizm vard›r.

Roman ve oyunlar›yla da tan›nan Adalet A¤ao¤lu (1929-), Yüksek Gerilim(1974), Sessizli¤in ‹lk Sesi (1978), Hadi Gidelim (1982), Hayat› Savunma Biçimle-ri (1997) isimli kitaplar›nda toplad›¤› hikâyeleriyle 1970 sonras›n›n önemli yazarla-r›ndand›r. Belli bir hikâye formuna yaslanmayan A¤ao¤lu, ne anlataca¤›ndan çoknas›l anlataca¤›n› önemser. Gerçe¤in anlat›m› kadar, sanattan da taviz vermez.

Öte yandan genç yaflta vefat eden O¤uz Atay (1934-1977), Türk hikâyesineKorkuyu Beklerken (1973) isimli tek hikâye kitab› kazand›r›r. Onun hikâyeleri va-ka ve kurgu bak›m›ndan daha çok Çehov tarz›na yaklafl›r. Ço¤unlukla ben anlat›-c› tarz›n› kullanarak, kahramanlar›n kendilerini anlatmas›n› sa¤lar. Psikolojik aç›-dan dengesiz, toplumdan kopuk, bunal›ml› ve yaln›z kiflilerin toplumla ve kendi-leriyle olan çat›flmalar›n› anlat›r. Daha çok ayd›n kimli¤iyle öne ç›kan bu kifliler,toplumda tutunamam›fl, kimlik buhranlar› içindedirler. Söz konusu kahramanlar,ayn› zamanda toplumsal problemlerin de yans›t›c›s›d›rlar. Hikâyelerde gerek bire-yin gerekse toplumun temel problemi, Tanzimat’tan sonraki hayat›m›z›n özünüteflkil eden Do¤u-Bat› aras›ndaki bölünmüfllük, tereddütler ve kimliksizliktir. Atay


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

hikâyelerinde bir hayli kapal›, çeflitli sembollerle örülmüfl ve ironik bir dil ve üslûpkullan›r.

Tek bir gerçekli¤e inanmayan Ferit Edgü (1936-) ise hikâyelerinde gerçekli¤içeflitli biçimlerde yans›tmaya çal›fl›r. Bu ba¤lamda modern insan›n belirgin nitelik-lerinden olan yaln›zl›k ve yabanc›laflma problemleri üzerinde durur. Bir türlü içinedüfltükleri yabanc›laflma olgusundan kurtulamayan içe dönük kahramanlar›n bu-nal›m ve çat›flmalar›n› derinlemesine çözümlemeye çal›fl›r. Bilinçalt› yöntemi vealegorik anlat›mda faydalan›r. Ferit Edgü hikâyelerini; Kaçk›nlar (1959), Bozgun(1962), Sürek (1967), Bir Gemide (1978), Ada (1978), Ç›¤l›k (1982), Ressam›n Öy-küsü (1991), Do¤u Öyküleri (1995), ‹flte Deniz, Maria (1999), Do Sese (2002), Ni-jinski Öyküleri (2007) isimli kitaplar›nda toplad›.

1970 sonras›n›n yeni öykü tarz›n›n bir baflka ismi Tomris Uyar (1941-2003)’d›r.Yazar, ilk hikâyelerinden son hikâyelerine uzanan süreçte klasik hikâye formu ve-ya yayg›n hikâye anlay›fllar› (sosyal gerçekçilik vb.) gibi al›fl›lm›fl tav›rlardan uzakbir tavra sahiptir. O her kitab›nda kendini yenilemeye çal›flan ve sürekli yeniyi ara-yan bir yazard›r. fiiirsel bir dilin belirgin oldu¤u hikâyelerini an›lar, izlenimler, ça¤-r›fl›mlar, iç konuflmalar ve birtak›m imgeler etraf›nda kurgulad›. Dünyas›n› dahaçok ‹stanbul ile s›n›rlayan Uyar, ince bir duyarl›l›kla -baflta kad›n olmak üzere- mo-dern insan›n s›k›nt›lar›n› anlat›r. Tomris Uyar hikâyelerini; ‹pek ve Bak›r (1971),Ödeflmeler (1973), Diz Boyu Papatyalar (1975), Yürekte Buka¤› (1979), Yaz Düfl-leri Düfl K›fllar› (1981), Gece Gezen K›zlar (1983), Yaza Yolculuk (1986), SekizinciGünah (1990), Otuzlar›n Kad›n› (1992), Güzel Yaz› Defteri (2002) kitaplar›ndatoplad›.

Türk hikâyesinde giderek yayg›nlaflan fantastik gerçekli¤in en çok dikkati çe-ken yazarlar›ndan biri Nazl› Eray (1945-)’d›r. Bununla birlikte onun hikâyelerigerçeklik ve fantastik olmak üzere iki düzlem üzerine kuruludur. Bu iki düzlemaras›nda gidip gelen hikâyelerde s›radan insanlar›n s›k›nt› ve aray›fllar› ifllenir. Zu-lüm, adaletsizlik, iflsizlik ve siyasî k›rg›nl›klar›n do¤urdu¤u s›k›nt› ve aray›fllard›rbunlar. Nazl› Eray hikâyelerini Mösyö H›risto (1959), Ah Bay›m Ah (1976), GeceyiTan›d›m (1979), K›z Öpmek Kuyru¤u (1982), Haz›r Dünya (1983), Eski Gece Par-çalar› (1985), Yoldan Geçen Öyküler (1987), Aflk Art›k Burada Oturmuyor (1989),Kap›y› Vurmadan Gir (2004) ad› alt›nda kitaplaflt›rm›flt›r.

Hikâyelerini temelde yaln›zl›ktan do¤an hüzün duygusu üzerine kuran yak›ndönem hikâyecilerimizden Selim ‹leri (1949-), modern insan›n problemleri üzeri-ne yo¤unlafl›r. Daha çok küçük burjuva insan›na ait olan söz konusu yaln›zl›k, çev-resiyle uyumsuzlu¤un getirdi¤i d›fllanm›fll›ktan kaynaklan›r. Ayr›nt›y› ve estetik du-yarl›l›¤› önemseyen ‹leri, hikâyelerinde daha çok hüzünleri, ac›lar›, ayr›l›klar› anla-t›rken dramatik bir durufl sergiler. Yazar›n hikâyelerini toplad›¤› kitaplar; Cumar-tesi Yaln›zl›¤› (1968), Past›rma Yaz› (1971), Dostluklar›n Son Günü (1975), BirDeniz Eteklerinde (1980), Son Yaz Akflam› (1983), Eski Defterde Solmufl Çiçekler(1982), Hüzün Kahvesi (1991), Otuz Y›l›n Tüm Hikâyeleri (1997)’dir.

Toplumcu gerçekçilerin tesirinde hikâyeye bafllayan Rasim Özdenören (1940-),geçen zaman içinde kendine has bir bak›fl aç›s› ve hikâye anlay›fl›na kavuflur. ‹lkhikâyelerinde büyük flehrin kenar›nda de¤erlerinden kopar›lm›fl insan›n yaln›zl›¤›-n› anlat›rken; ikinci dönemde aile kurumundaki çözülmeyi öne alm›flt›r. Bir anlam-da onun hikâyelerinin ana konusu toplumsal hayat ve de¤erlerdeki de¤iflme ve çö-zülme; bunun getirdi¤i yabanc›laflmad›r. Bu ba¤lamda daha çok insan ruhu üzeri-ne e¤ilir. Son hikâyelerinde modernitenin kaosundan tasavvufa s›¤›n›fl dikkati çe-ker. Psikolojik ve metafizik buhran içindeki insan, çözümü metafizik teslimiyette


bulur. Onun insan›n iç dünyas›n› baflar›yla tahlil eden, çevreyi/mekân› konununatmosferini sa¤lamak üzere tasvir eden, yer yer fliire yaklafl›n, kimi zaman metafo-rik unsurlarla zenginleflen bir dil ve üslûbu vard›r. Özdenören’in hikâye kitaplar›;Hastalar ve Ifl›klar (1967), Çözülme (1973), Çok Sesli Bir Ölüm (1977), Çarp›lm›fl-lar (1977), Gül Yetifltiren Adam (1979), Denize Aç›lan Kap› (1983), Kuyu (1999),H›fl›rt› (2000), Ans›z›n Yola Ç›kmak (2000)’d›r.

Daha çok geleneksel hikâye formunu devam ettiren Sevinç Çokum (1943-),1970’li y›llarda hikâyelerini yay›mlamaya bafllad›. Yal›n ve s›cak bir üslûpla, kad›nduyarl›l›¤› içinde ait oldu¤u toplumun meselelerini anlatt›. Onun hikâyeleri kayna-¤›n› kendi hayat›, hat›ralar› ve çevresindeki insanlar›n hayatlar›ndan al›r. Gelenek,ahlâk ve millî de¤erlere yap›lan vurgunun öne ç›kt›¤› hikâyeleri, yeni aray›fllardanuzakt›r. Yazar, baz›lar› tekrar olmakla birlikte on kitaba sahiptir. Bunlar E¤ik A¤aç-lar (1972), Bölüflmek (1974), Makine (1976), Derin Yara (1984), Onlardan Kalan(1987), Rozayla Ana (1993), Bir Eski Sokak Sesi (1996), Evlerinin Önü (1997), Be-yaz Bir K›y› (1998), Gece Kuflu Uzun Öter (2003)’dir.

Tanzimat öncesi hikâye gelene¤ine dayal› yeni bir hikâye formu aray›fl› içindegörülen Mustafa Kutlu (1947-), 1970’li y›llarda yay›mlad›¤› Ortadaki Adam (1970)ve Gönül ‹fli (1974), isimli ilk kitaplar›n› yay›mlad›. Ad› geçen iki kitab›ndaki hikâ-yelerde, kendinden önceki gelene¤e ba¤l› olan yazar, üçüncü kitab› Yokufla AkanSular (1979)’dan itibaren yeni bir hikâye formu aray›fl›na girdi. Giderek oturan buform, önemli ölçüde Do¤u hikâyesinden beslenen iç içe geçmifl uzun hikâyeyigündeme getirir. “Ben topra¤›m›zda temellerini bulan bir oluflumun peflindeyim.Bize has olan› yeniden yakalamak arzusunday›m. (..) Ben eski gelene¤imizi esasal›yorum. Buradan yola ç›karak günümüz anlat›m imkânlar›n›, yani modern ifa-deyi kollayan bir yap› araflt›r›yorum.” Yokufla Akan Sular (1979), Yoksulluk ‹çi-mizde (1981), Ya Tahammül Ya Sefer (1983), Bu Böyledir (1987), S›r (1990), Hü-zün ve Tesadüf (1998), Beyhude Ömrüm (2001), Mavi Kufl (2002), Tufandan Ön-ce (2003), Rüzgârl› Pazar (), Chef (2006), isimli kitaplar›, Kutlu’ya özgü hikâye for-munun somut örneklerini oluflturur.

Mustafa Kutlu hikâyelerinde iki ana konu söz konusudur. Bunlar; insan›n iç ge-liflmesi ve taflra insan›n›n büyük flehirdeki s›k›nt›lar›d›r. Kimi hikâyelerinde tasav-vufî bir çerçevede iman, kader, ahiret, ölüm konular› üzerine e¤ilen Kutlu, Türk hi-kâyesine metafizik bir boyut kazand›r›r. Hikâyelerinin önemli bir k›sm›nda ise tafl-ra-flehir, gelenek-modernizm z›tl›¤› ekseninde insan›n yaflad›¤› s›k›nt›lar› anlat›r.Özellikle taflra insan›n›n modern flehirde yüz yüze kald›¤› s›k›nt›lar; de¤erlerini ko-ruma mücadelesini öne ç›kar›r. Konular›n› sosyal gerçekçili¤in flaplonculu¤undanuzak ve insanî duyarl›l›kla ele al›r.

Mustafa Kutlu’yu Türk hikâyesinde önemli bir yere yükselten bir baflka de¤er,kendine has dil ve üslûbudur. Belirgin bir nikbinlik içinde olan yazar, son dereces›cak, samimi ve lirik bir üslûba sahiptir. Türkçeyi, sahip oldu¤u ifade gücü, anla-t›m zenginli¤i ve fliiriyet imkânlar› çerçevesinde ustaca kullan›r.

Yaklafl›k 90 y›ll›k Cumhuriyet hikâyesinin topluca de¤erlendirdi¤imizde flu ge-nel özelliklere sahip oldu¤unu söyleyebiliriz:

1923-2010 dönemi Türk edebiyat›, hikâye türü bak›m›ndan zengin bir yazar veeser kadrosuna sahiptir. Yukar›da isimleri ve eserleri üzerinde durulanlar›n d›fl›n-da daha pek çok yazar da (Bkz. Andaç 2007: 449) dönemin hikâyesine flu veya buölçüde katk›da bulunmufllard›r. Bunlar; Hakk› Kamil Befle (1889-1982), OrhanHançerlio¤lu (1916-1991), Salim fiengil (1916-2005), Sabahattin Kudret Aksal (1920-1993), Faik Baysal (1922-2002), Vüsat O. Bener (1922-2005), Tar›k Dursun K.


(1931-), Leyla Erbil (1931-), Sevim Burak (1931-1983), Mustafa Necati Sepetçio¤lu(1932-2006), Orhan Duru (1933-2009), Selçuk Baran (1933-1999), Demir Özlü(1935-), Füruzan (1938-), fievket Bulut (1936-1996), Ayla Kutlu (1938-), P›nar Kür(1943-), Sabahat Emir (1943-), Necati Tosuner (1944-), ‹nci Aral (1944-), ErendizAtasü (1947-), Feyza Hepçilingirler (1948-), Durali Y›lmaz (1948-), Nedim Gürsel(1951-), Cemil Kavukçu (1951-), Murathan Mungan (1955-), Buket Uzuner (1955-),Nazan Bekiro¤lu (1957-)’dur.

Bu arada Cumhuriyet döneminin hikâyesine önemli katk›lar› bulunan dergileri de(Bunlardan baz›lar› sadece hikâye türüne yer verir.) belirtmemiz gerekir. Resimli Hi-kâye (1927-1928), Varl›k (1933-), Seçilmifl Hikâyeler (1947-1957), Hisar (1950-1980),Türk Edebiyat› (1972-), Yaba Öykü (1984), Dergâh (1990-), Adam Öykü (1995-2005),Düfller Öyküler (1996-1998), Üçüncü Öyküler (1998-2001), Eflik Cini (2006-), HeceÖykü (2004-) ‹mge Öykü (2005-) dergileri bunlardan baz›lar›d›r. Ad› geçen dergiler-den baz›lar› hikâye/öykü özel say›s› yay›mlam›fllard›r. Türk Dili (1975), Mavera (ey-lül 1980), Hece (Ek-Kas.2000), Dost (Haziran 1965), Yordam (Tem-A¤. 1969), Divan(Tem-A¤. 1979), Töre (Ar.1980), Ça¤dafl Türk Dili (Tem-Ey 1991), Yaba (Oc-fiub1982) dergileri belirtilen ay ve y›ldaki say›lar›n› Türk hikâyesine ay›rm›fllard›r.

Toplam say›lar› iki yüzü bulan Cumhuriyet dönemi hikâyecilerinin eserlerinde,genel yap›, konu, dil ve üslûp bak›m›ndan birtak›m ortakl›klar veya yak›nl›klar sözkonusu ise de, bunlar› kesin çizgilerle ay›r›p mutlak bir tasnife tabi tutmak bir hay-li zordur. Çünkü her tasnif, -karfl›l›kl› geçifller sebebiyle- birtak›m kar›fl›kl›klar› be-raberinde getirecektir. Bu durum dikkate al›nmak kayd›yla 90 y›ll›k Cumhuriyetdönemi Türk hikâyesi; Cumhuriyet’in ‹lk Hikâyecileri/Millî Edebiyat Anlay›fl›n› Sür-dürenler, Sosyal ve Toplumcu Gerçekçiler, Bireyin ‹ç Dünyas›na Yönelenler, YeniAray›fllarda Olanlar (Modernistler-Postmodernistler-Yeni Gelenekçiler) olmak üze-re dört ana bafll›k alt›nda grupland›rmak mümkündür.

Gördük ki Cumhuriyet hikâyesi, kendinden önceki dönemin; yani Millî Edebi-yat hikâyesinin do¤al uzant›s› durumundad›r. Çünkü Ömer Seyfettin, Ahmet Hik-met, Aka Gündüz, Refik Halit, Memduh fievket, Halide Edib, Yakup Kadri, ReflatNuri’den oluflan Millî Edebiyat’›n hikâyecileri, II. Meflrutiyet sonras› Türk hikâyesi-ne hayat verdikleri gibi, Cumhuriyet y›llar›nda da hemen hemen ayn› tav›r içindeyollar›na devam etmifllerdir. Bunun ötesinde 1940’l› y›llara kadar hikâye kalemealan genç yazarlar, büyük ölçüde onlar› okumufl ve tesirleri alt›nda kalm›fllard›r.

Millî Edebiyat hikâyecileri veya bu anlay›fl› sürdürenleri, 1930’lardan itibarenVakit gazetesi etraf›nda toplanan Sosyal ve Toplumcu Gerçekçiler takip ederler.Asl›nda Nâbizâde Nâz›m’dan itibaren Türk hikâyesi büyük ölçüde toplumsal konu-lara öncelik verir. Toplumun içinde yaflad›¤› hayat›n yak›ndan gözlemi, tespit edi-len bütün problemlerin aç›k biçimde tasviri ve elefltirisini okuyucuya sunar. Büyükölçüde realist anlay›fl› benimseyen yazarlar, gözlemlenebilen d›fl gerçeklik üzerineyo¤unlafl›r. Bu anlay›fl, özellikle 1930 sonras›nda Vakit gazetesi etraf›nda toplananyazarlarla yeni bir boyut kazan›r. Sadri Ertem Selahattin Enis, Reflat Enis Aygen,Bekir S›tk› Kunt’tan oluflan bu nesil, sosyal ve toplumsal konular karfl›s›nda çokdaha aç›k bir tav›r tak›n›r.

Kemal Bilbaflar, Kemal Tahir, Orhan Kemal, Samim Kocagöz, Fakir Baykurt,Aziz Nesin, Necati Cumal›, Bekir Y›ld›z, sosyal ve toplumcu gerçekçili¤in ikinci ku-fla¤›n› olufltururlar. Ad› geçen yazarlar hikâyelerinde ülkenin tamam› veya bir böl-gesindeki sosyal problemleri elefltirel bir yaklafl›mla ele al›rlar. Özellikle köy veköylü, alt gelir gruplar›, köyden flehre göç etmifl insanlar›n hayat mücadeleleri, bumücadele esnas›nda yaflanan çat›flmalar hikâyelerin temel konular› olur.


Bir baflka aç›dan yaklaflt›¤›m›zda Cumhuriyet hikâyesinin ele al›nan konular ba-k›m›ndan iki ana grup etraf›nda topland›¤›n› görürüz. Bunlardan ilk grubu, dahaçok sosyal/toplumsal konu ve temalar› esas alan hikâyeler; ikinci grubu ise dahaçok bireysel konu ve temay› esas alan hikâyeler oluflturur. Balkan Harbi y›llar›n-dan itibaren öne ç›kmaya bafllayan sosyal/toplumsal konu ve temalar, Birinci Dün-ya Harbi ve Millî Mücadele y›llar›nda daha da geniflleyerek Cumhuriyet dönemineulafl›r. Yaflanan önemli olay ve geliflmeler, yazarlar›n hikâyelerini, toplumun dilihâline getirmeye sevk eder. Böylece hikâye, yaflanmakta olan sosyal ve siyasî olay-lar karfl›s›nda kesin tavr›n› belirlemifl, çok aç›k mesaj› olan bir niteli¤e bürünür.

Cumhuriyet öncesi yönetimin tenkidi, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun son dö-nemde yaflad›¤› çözülme ve da¤›lma süreci, yanl›fl Bat›l›laflman›n birey, aile vetoplum hayat›na getirdi¤i yozlaflma ve çürüme, Millî Mücadele, savafllar›n getir-di¤i ac› ve y›k›mlar, aile çevresindeki çeflitli problemler, kad›n-erkek iliflkisi, e¤i-tim, ‹stanbul’un kenar semtleri veya Anadolu’daki insan›n durumu ve hayat mü-cadelesi, bürokratik çarp›kl›klar, 1940’lara kadarki Cumhuriyet hikâyesinin bellibafll› konular›d›r.

Bunlardan Anadolu’ya yönelme; Anadolu co¤rafyas›, insan› ve hayat›n› ciddianlamda gündeme tafl›ma, Cumhuriyet hikâyesinin en önemli niteliklerinden biri-si olur. Bu ba¤lamda çok aç›k bir Memleket Edebiyat› veya Anadolu Edebiyat› ç›-¤›r›ndan bahsedilebilir. “1908’den sonra Türk edebiyat›n›n as›l büyük hususiyetiRefik Halit, Yakup Kadri gibi yazarlarla yavafl yavafl olsa da bilhassa hikâyenin‹stanbul’dan ve imparatorluk merkezinden memlekete do¤ru aç›lmas›d›r. Aradageçen zaman zarf›nda bir önceki neslin realizmi daha s›k› sanat terbiyesi hâlinegirmifltir. Fakat tecrübeyi as›l keskinlefltiren fleyler, bizzat meflrutiyet ink›lâb›n›ngetirdi¤i hayat flekillerine dikkat, ideoloji buhranlar›, zihniyet farkl›l›klar›n›n ba-riz flekil al›fl› ve nihayet Balkan Harbi ve onu takip eden hadiselerdir.” (Tanp›nar,1977: 120)

1940 sonras› Cumhuriyet hikâyesinde ise ele al›nan konular, yaflanan belli bafl-l› siyasî, kültürel ve ekonomik olay ve geliflmeler do¤rultusunda belli bir de¤iflimeu¤rar. Buna göre ‹kinci Dünya Savafl› ve sebep oldu¤u s›k›nt›lar, köy ve köylü çev-resindeki problemler, köy ve kasabadan flehre göç ve sonuçlar›, demokratikleflmesürecine ba¤l› geliflme ve olaylar, modern hayat ve büyük flehir ortam›ndaki ayd›-n›n buhran ve bunal›mlar›, aile, kad›n ve cinsellik, 1940 sonras›nda öne ç›kan ko-nular olur.

Cumhuriyet dönemi Türk hikâyesinin ana damarlar›ndan birini, birey ve bire-yin iç dünyas› oluflturur. Ço¤u zaman kendinden yola ç›kan yazar, insan› psikolo-jik dünyas›ndaki çalkant›lar, çat›flmalar, buhran ve bunal›mlarla anlatmay› terciheder. Vakan›n geri plâna itildi¤i bu hikâyelerde bireyin psikolojisinin çözümleme-si esas olur. Özellikle 1940’tan sonra yayg›nlaflan bu tür hikâyelerde modernizm,flehirleflme, çeflitli fikrî ve felsefî ak›mlar›n tesiri alt›nda yaln›zlafl›p bunal›ma düflenbirey öne ç›kar.

Türk hikâyesi, 1970’li y›llardan sonra gerek iç, gerekse d›fl geliflmelerin tesiri al-t›nda yeni aray›fllara yönelir. Bat› hikâyesinin tesiri alt›ndaki bu geliflmede, moder-nist ve postmodernist anlay›fllar öne ç›kmaya; dolay›s›yla al›fl›lm›fl klasik hikâye-den bir hayli farkl› yeni bir hikâye formu öne ç›kmaya bafllar. Baz› yazarlar da kla-sik hikâye gelene¤ini sürdürürken baz›lar› gelenek ile modern aras› bir yerde dur-may› tercih ederler.

Cumhuriyet hikâyesi, yer yer romantik tav›rlar görülmekle birlikte hâkim anla-y›fl realizmdir. Yazar, eserinin hikâyesi ve bu hikâyenin temel unsurlar›n› (olay ör-


güsü, flah›s kadrosu, zaman, mekân) daha çok hat›ra ve gözlemlerinden hareket-le oluflturur. Özellikle toplumun yaflad›¤› hayat›, bu hayat›n çeflitli yönlerini, sözkonusu olan çeflitli aksakl›k ve eksikliklerini gerçekçi bir yaklafl›mla anlatmak,yayg›n bir tav›rd›r. Bu husus, sosyal, elefltirel ve toplumcu gerçekçili¤i beraberin-de getirir.

Bununla birlikte gerek dönemin romantik ruhu, gerekse yazar›n idealistli¤in-den kaynaklanan romantik tavr›, kendini hissettirmekten geri kalmaz. Olay örgü-sü, çok aç›k kutupluluk ve çat›flma üzerine kurulur. Do¤u-Bat›, eski-yeni, idealist-yozlaflm›fl, Türk-yabanc›, bu kutuplar›n belli bafll›lar›d›r.

Cumhuriyet dönemi Türk hikâyesi, dünya hikâye edebiyat›ndaki geliflmeleriyak›ndan takip eder ve etkilenir. Maupassant tarz› hikâye, Çehov tarz› hikâye, mo-dernist ve postmodernist hikâye, bu takip ve tesirin somut sonuçlar›d›r. Sami Pa-flazâde Sezâî’den itibaren Türk hikâyesinde belirginleflmeye bafllayan Maupassanttarz› hikâye, Servet-i Fünûn, Millî Edebiyat ve Cumhuriyet dönemi hikâyesinin enönemli tarz›d›r. Gözlemlenebilen gerçekli¤in büyük çat›flmalar›ndan do¤an gerili-mi önemseyen bu tarz, gücünü olay örgüsünden al›r. Çok aç›k z›t güçler aras›ndayaflanan çat›flma, ço¤u zaman okuyucuyu flafl›rtan bir sonuçla biter. Sosyal bir ko-nuyu ele alan ve mesaj› önemseyen hikâyede, mekân-insan, mekân-konu iliflkisiönemlidir.

Çehov tarz› hikâye, bizim edebiyat›m›zda ilk olarak Memduh fievket Esendal’›n1925 sonras›nda kaleme ald›¤› hikâyelerinde görülür ve giderek yayg›nlafl›r. SaitFaik Abas›yan›k, bu tarz hikâyenin genifl okuyucu kitlelerine tan›t›lmas› ve sevdi-rilmesinde önemli bir isimdir. Oktay Akbal ve Tar›k Bu¤ra’n›n hikâyelerini de buçerçevede düflünebiliriz. Çok aç›k bir girifl ve sonuç bölümünü ihmal eden Çehovtarz› hikâyede, günlük hayat›n küçük olay ve durumlar›n›n anlat›m› öne ç›kar.Olay örgüsünün önemi azalt›l›r; büyük çat›flma ve gerilimlerden kaç›n›l›r. Aç›k birmesajdan çok sezdirme esast›r.

Bu iki ana hikâye formu d›fl›nda hikâyecilerimiz 1940 sonras›nda Alain Fourni-er, Raymond Radiguet, George Duhamel, Katherine Mansfield, Henry Miller, Mak-sim Görki, Mark Twain gibi birçok Bat›l› hikâyeciden faydalanmaya çal›fl›rlar. II.Dünya Savafl› sonras›nda bir hayli yayg›nlaflan Varoluflçuluk ve Gerçeküstücülükak›mlar›ndan farkl› düzeylerde etkilenirler. 1980’li y›llardan itibaren de baz› yazar-lar›n eserlerinde postmodernizmin etkileri görünmeye bafllar. Geleneksel hikâyeformunun pek çok unsurunu bozarak yeniden flekillendiren postmodernist hikâye,bu yeni yap›s›yla okuyucuyu flafl›rt›r. Gerçeklik vurgusunu mizahilefltirir. Gerçekile hayali iç içe ve bir arada sunar veya fantastik gerçekli¤i öne ç›kar›r.

Cumhuriyet hikâyesinin kendinden önceki dönemlerin hikâyesinden en büyükfarklar›ndan biri, dil ve üslûpta kendini gösterir. Cumhuriyet öncesinde Ömer Sey-fettin ve Ziya Gökalp’›n çerçevesini çizdikleri yal›n, aç›k ve tabiî bir Türkçe, RefikHalit, Yakup Kadri, Memduh fievket, Reflat Nuri gibi yazarlar›n kalemlerinde gide-rek yayg›nlafl›p zenginleflir. Daha sonraki dönemlerde de bu süreç devam eder.Böylece Türk hikâyesi hem d›fl gerçekli¤in hem de iç gerçekli¤i bütün ayr›nt›lar›y-la anlat›m›nda k›vrak bir dile kavuflur. Yazarlar, sanat kabiliyetleri, dili kullanmabecerileri ve dil iflçiliklerine göre en karmafl›k olaylar›n anlat›m›n›, mekân ve insa-n›n ayr›nt›l› tasvirini, kahraman›n psikolojik dünyas›n›n çözümlemesini baflar›ylagerçeklefltirirler.



Modern Türk hikâyesinin Cumhuriyet’e kadarki

geliflimini aç›klamak

Türk edebiyat›nda modern hikâye, Osmanl›-Türktoplumunun Bat›’ya yönelmesinden sonra 1870’liy›llardan itibaren görülmeye bafllar. Bu hikâye,Cumhuriyet’e gelinceye kadarki Tanzimat, Ser-vet-i Fünûn, Fecr-i Âti ve Millî Edebiyat dönem-leri içinde “modern” olarak niteleyebilece¤imizbir forma sahip olur. Özellikle Milli Edebiyat hi-kâyecileri, Cumhuriyet hikâyesinin hem haz›rla-y›c›lar› hem de ilk yazarlar› olmas› bak›m›ndanbüyük önem tafl›rlar. Onlar II. Meflrutiyet sonra-s›nda tan›n›p flöhrete ulaflm›fllarsa da Cumhuri-yet sonras›nda da hikâye yazma ve yay›mlamay›sürdürürler.

Cumhuriyet sonras› Türk hikâyesini bir bütün

olarak de¤erlendirmek

Cumhuriyet dönemi Türk hikâyesi, önceliklekendinden önceki dönemlerde ortaya konan hi-kâye gelenek ve birikiminin do¤al bir devam›d›r.Hatta Cumhuriyet dönemi yazarlar›n›n önemlibir k›sm›, önceki dönemlerde pek çok hikâyekaleme alm›fl ve edebî flöhretlerini kazanm›fl olanyazarlard›r. Bununla birlikte Cumhuriyet hikâye-si, bu birikimden yola ç›karak zaman içinde vetoplumun sosyal, kültürel ve ekonomik flartlar›ile dünya edebiyat›nda görülen hikâye anlay›fl›n-daki de¤iflmeler ve bunlar› besleyen edebiyat an-lay›fllar› çerçevesinde geliflip zenginleflmifltir.Cumhuriyet dönemi hikâyesini kendi içinde; Mil-lî Edebiyat Anlay›fl›n› Sürdürenler; Sosyal ve Top-lumcu Gerçekçiler; Bireyin ‹ç Dünyas›n› EsasAlanlar ve Yeni Aray›fllar (Modernistler-Postme-dernistler-Yeni Gelenekçiler) olmak üzere grup-lara ay›rmak mümkündür.

Cumhuriyet sonras› Türk hikâyesinde görülen

belli bafll› dönem, e¤ilim ve tarzlar› birbirinden

ay›rt edip çözümleyebilmek

Cumhuriyet öncesi dönemden Millî Edebiyat eko-lü içinde tan›d›¤›m›z Refik Hali, Yakup Kadri,Halide Edib, Memduh fievket, Reflat Nuri gibi ya-zarlar, Cumhuriyet döneminde de hikâye yazma-y› sürdürürler. Bunlar›n d›fl›nda F. Celâlettin, Os-man Cemal, Kenan Hulusi, Peyami Safa, hemen

hemen ayn› anlay›fl içinde hikâye yazmay› sür-dürürler.Cumhuriyet dönemi Türk hikâyesinde en belir-gin özelli¤inin elefltirel ve toplumcu gerçekçilikoldu¤unu görürüz. Bafllang›c› Nâbizâde Nâz›m’akadar giden bu anlay›fl; toplumun içinde yaflad›-¤› hayat›n yak›ndan gözlemi, problemlerin aç›kbiçimde tasviri ve elefltirisini esas al›r. Realist olanyazar, çok büyük ölçüde gözlemlenebilen d›flgerçeklik üzerine yo¤unlafl›r. Bu anlay›fl, özellik-le 1930 sonras›nda Vakit gazetesi etraf›nda topla-nan yazarlarla yeni bir boyut kazan›r. Sadri Er-tem’in öncülü¤ündeki bu topluluk; SelahattinEnis, Reflat Enis Aygen, Bekir S›tk› Kunt’tan olu-flur. Bu arada Sabahattin Ali, ‹lhan Tarus, KemalBilbaflar, Kemal Tahir, Orhan Kemal, Samim Ko-cagöz, Fakir Baykurt, Necati Cumal›, Bekir Y›l-d›z, Aziz Nesin, Haldun Taner, R›fat Ilgaz gibiyazarlar da elefltirel gerçekçi yazarlardand›r. Ce-vat fiakir Kabaa¤açl› ise deniz ve deniz insanlar›-n› hikâyeye tafl›r.Cumhuriyet dönemi hikâyesinin ikinci ana kolu-nu, iç gerçekli¤in anlat›m› üzerinde yo¤unlaflanhikâyeciler oluflturur. Söz konusu iç gerçeklik,insan›n duygu, zihin ve psikolojidir. Peyami Sa-fa, Samet A¤ao¤lu, Sait Faik Abas›yan›k, ZiyaOsman Saba, Tar›k Bu¤ra, Ahmet Hamdi Tanp›-nar, Oktay Akbal, Nezihe Meriç bunlardan baz›-lar›d›r.Türk hikâyesi 1970 sonras›nda, yeni birtak›m

aray›fllara sahne olur. Bu geliflmenin arkas›ndadönemin sosyal, siyasî ve ekonomik çalkant›lar›;giderek yo¤unlaflan büyük flehirlere göç; toplu-mun çeflitli ideolojiler etraf›nda kamplaflmas› gi-bi iç geliflmelerin büyük tesiri vard›r. Bunlara Ba-t›’daki geliflmeler ve özellikle h›zla bütün dünya-y› saran postmodernizm ak›m›n›n tesirini de ilâ-ve etmek gerekir. Yusuf At›lgan, O¤uz Atay, Tom-ris Uyar, Nazl› Eray, Selim ‹leri ve di¤er baz› hi-kâyecilerde postmodernist ak›m›n tesirleri görü-lür. Bu arada Sevinç Çokum, fievket Bulut gibigeleneksel hikâyeyi devam ettiren veya MustafaKutlu gibi gelenekle moderni birlefltirmeye çal›-flan hikâyeciler de söz konusudur.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Afla¤›daki kavramlardan hangisi, Türk kültür tarihin-de “hikâye” kelimesi ile karfl›lanmaz?

a. Tiyatrob. Masalc. Destand. Romane. K›ssa

2. Afla¤›dakilerden hangisi, modern Türk hikâyesinioluflturan grup, anlay›fl veya ak›mlardan biri de¤ildir?

a. Tanzimat hikâyesib. Servet-i Fünûn hikâyesic. Garipçiler hikâyesi d. Millî Edebiyat hikâyesie. Cumhuriyet hikâyesi

3. Afla¤›dakilerden hangisi, Millî Edebiyat anlay›fl›naba¤l› bir hikâyeci de¤ildir?

a. Ömer Seyfettinb. Sait Faik Abas›yan›kc. Ahmet Hikmet Müftüo¤lud. Reflat Nuri Güntekine. Yakup Kadri Karaosmano¤lu

4. Afla¤›daki seçeneklerden hangisi, Hüseyin RahmiGürp›nar’›n hikâyeleri veya hikâyecili¤inin temel özel-liklerinden biri de¤ildir?

a. Kahramanlar› kendi a¤›z özellikleriyle konufltur-mak

b. ‹stanbul’un konak ve köflklerindeki hayat kadar,kenar mahallelerdeki hayat› anlatmak

c. Hayat›n bozuk, çirkin ve komik yanlar›n› anlat-mak

d. Ahmet Mithat’›n devam› olarak halk için yazma-y› amaç edinmek

e. Bireyin psikolojik dünyas›ndaki çalkant›lar› an-latmak

5. Afla¤›dakilerden hangisi, A.H.Müftüo¤lu’nun Ça¤la-yanlar’da toplad›¤› hikâyelerinin genel ve belirgin özel-liklerinden biri de¤ildir?

a. Türk ruhu ve de¤erlerini (kahramanl›k, yi¤itlik,asillik vb.) anlatmas›

b. Belirgin biçimde realist, hatta yer yer natüralistanlay›fl› benimsemifl olmas›

c. Türk destanlar› ile Balkan, Birinci Dünya ve ‹stik-lâl harplerine ait gözlemlerinden faydalanmas›

d. Son derece aç›k ve yal›n bir dil çerçevesinde fla-irane bir üslûba baflvurmas›

e. Kendi millî veya milliyetçi his ve heyecanlar›n-dan güç alm›fl olmas›

6. Birer hikâyeci olarak, Ö. Seyfettin, R.Halit ve M.fiev-ket aras›ndaki en önemli farkl›l›k nedir?

a. R.Halit’in ayn› zamanda roman ve mizah yazar›olmas›

b. M. fievket’in hikâyelerini s›ca¤› s›ca¤›na yay›nla-yamam›fl olmas›

c. Farkl› dönemlerin hikâyecileri olmalar›d. Dilleri ve dil anlay›fllar›n›n farkl› olmas›e. Düflünce ve dünya görüfllerinin farkl› olmas›

7. Ö.Seyfettin ile ilgili afla¤›daki yarg›lardan hangisiyanl›flt›r?

a. Ö.Seyfettin, Millî Edebiyat hareketinin hem teo-risyeni hem de önemli yazarlar›ndan biridir.

b. Ö.Seyfettin, hikâyelerinde anlafl›lmas› zor bir dilkullanm›flt›r.

c. Ö.Seyfettin, hikâyelerinde Maupassant tarz› hi-kâye anlay›fl›na ba¤l› kalm›flt›r.

d. Ö.Seyfettin, hikâyelerinde toplumda millî bilinciuyand›rma amac›n› esas alm›flt›r.

e. Ö.Seyfettin, hikâyelerinde kendi hayat› ve göz-lemlerinden faydalanm›flt›r.



8. Afla¤›daki gerekçelerden hangisi Memleket Hikâ-

yeleri’nin hikâyecili¤imize olan katk›lar›ndan biri de-

¤ildir?

a. Anadolu’yu gerçekçi bir bak›fl aç›s›yla hikâyeci-li¤imize getirmesi

b. Millî Edebiyat›n savundu¤u yal›n, aç›k ve yafla-yan Türkçeyle yaz›lmas›

c. Yazarlar›n dikkatini Anadolu kasaba ve köyle-rinde yaflayan insanlara çekmesi

d. Maupassant tarz› hikâye formunu edebiyat›m›zakazand›rmas›

e. Edebiyat-› Cedîdenin ferdiyetçili¤inden uzak,toplumcu bir yaklafl›m› öne ç›karmas›

9. M.fi.Esendal ile ilgili afla¤›daki yarg›lardan hangisiyanl›flt›r?

a. Esendal, 1908-1952 tarihleri aras›ndaki 44 y›ll›ksanat hayat›nda 300 civar›nda hikâye yazm›flt›r.

b. Esendal, sanat hayat›na Edebiyat-› Cedide anla-y›fl›na ba¤l› hikâyelerle bafllam›flt›r.

c. Esendal, sanat hayat›n›n 1908-1930 devresindeMaupassant tarz› hikâyeler yazm›flt›r.

d. Esendal, sanat hayat›n›n ikinci devresinde Çe-hov tarz› hikâyeler yazm›flt›r.

e. Esendal’›n birinci devre hikâyeleri, bir hayli ka-ramsar bir atmosfere sahiptir.

10. Sait Faik Abas›yan›k ile ilgili afla¤›daki ifadelerdenhangisi yanl›flt›r?

a. Sait Faik, sanat hayat› müddetince hep ayn› hi-kâye anlay›fl›na ba¤l› kalm›flt›r.

b. Sait Faik, oldum olas› süsten ve yapmac›kl›ktannefret etmifl; konuflur gibi yazmakt›r.

c. Sait Faik, hikâyelerinde büyük ölçüde “küçükinsan”lar›n hikâyesini anlatm›flt›r.

d. Sait Faik, hikâyelerinde “Sevmek, bir insan› sev-mekle bafllar her fley” ba¤l› kalm›flt›r.

e. Sait Faik’in hikâyelerinin temel kahramanlar›n-dan biri kendisidir.


O⁄LUMUZ

Tar›k Bu¤ra

Kar›m, belirme¤e bafllayan pencerenin önünde otu-ruyordu; bütün geceyi orada geçirmiflti.

- Sen hâlâ yatmayacak m›s›n? dedim.Do¤ruldu. Kül rengi pencerenin önünde sadece bir

gölgeden ibaretti. Fakat bu gölgede, beraber geçirdi¤i-miz yirmi kusur y›l›n her gününden bir fley vard›.

- Ezan okunuyor, diye m›r›ldand›.Sesi bana hüzün verdi. Odam›z bu dünyadan, duy-

gular›n eriflemeyece¤i kadar ötede gibiydi ve kar›m,Kur’an’la vaatedilen saadetini, sanki as›rlardan beri bey-hude yere bekliyordu.

Hareketlerinde ve yürüyüflünde, kabul edilmifl birma¤lûbiyetin hazin sükûneti vard›. Mutfa¤a geçti. Onusanki rüyada görüyordum: Mangala ve semavere kö-mür koydu; abdest ald›, sonra seccadesini sofaya sere-rek namaza durdu.

Pencere iyiden iyiye ayd›nlanm›flt›.Renksiz, sessiz ve serin kuflluk vakti. Yata¤›n ›l›kl›¤›,

belirsiz duygular, düflünceden kaç›fl. Dalm›fl›m.- Yahu...- Ne var?- Geldi..- ‹yi ya iflte...

Fakat mesele bu de¤ildi. Kar›m beni kay›ts›z buluyor veüzülüyordu:- Bir fley söylemeyecek misin; bu üçüncü oluyor... Hayahu: Ne yapaca¤›z?Bilir miyim ben. Fakat ona:- Yar›n bir fleyler yapar›m, diyorum.Hangi yar›n?.. Gökyüzü tatl› mavili¤ini bulmufltu bile.Gün, kat›lma¤a mecbur oldu¤umuz gün, bafll›yordu.Kar›m hakl›. Bunun üzerinde durmak lâz›m. O¤lum ya-ta¤›na daha yeni giriyordu. Ona, bu yapt›¤›n›n ümitsizbir isyan oldu¤unu anlatmal›yd›m. Yataktan, birdenbiref›rlad›m. Kar›m telâflland›:- Fazla sert davranma. Ne de olsa art›k...Devam edemedi. Ona bakt›m. Gözlerindeki mana allakbullak. Ah benim saz benizli, k›r saçl› bebe¤im.Ç›karken, omuzlar›ma h›rkam› koydu.

Odas› gün do¤du taraf›ndayd›. Pencereleri büyükçe birbahçeye bakard›. Karfl› evden kurtulmak üzere olan gü-nefl duvarlar› hafifçe pembelefltirmiflti.Ve o, uyumufltu.

Elbiselerini masan›n üstüne at›vermifl, pijamas›n›n ce-ketini giymemiflti. Yata¤›n yan›ndaki sandalyeye ilifltim.‹çim bir tuhaft›. Ona bakam›yordum; fakat onunla do-luydum. T›pk›, çok eskiden bir defa daha oldu¤u gibi.O zaman daha küçüktü, tifoya tutulmufltu, atefli vard›,say›kl›yordu. O, flimdi bunu hat›rlamaz ki...***Karl› bir flubat gecesi do¤mufltu. Babam›n kuca¤›na ve-rirken bir tuhaft›m... ‹sim ararken kamus bana ne kadarbofl gelmiflti. Ona, ›fl›l ›fl›l, kâinat gibi manal› bir kelimebulmak istiyordu. Sonunda Ömer dedik. Bu da ona ya-k›flm›flt›. Onu, tarihe girmifl bütün Ömer’lerin ikbalinelây›k görüyordum.‹lk gülüfl... ilk difl... ilk kelime... annesine do¤ru, genç,güzel ve mesut annesine do¤ru ilk ad›m.Sonra yedinci yafl... Mektebe götürdü¤üm gün ne kadara¤lam›flt›. Sanki varl›¤›na evden baflka bir ortak kabuletmek istemiyordu. Fakat bu makadderdi. O da her o¤ulgibi sokak, mektep ve çarfl› aras›nda, günden günekat’îleflen bir bölünmeye mahkûmdu.Ve on dördüncü yafl. H›rç›nl›klar, ifltahs›zl›klar... Bizeyeni bir ortak daha, ortaklar›n en yenilmezi... Kar›m›nma¤rur telâfllar› ve benim ilk endiflem.Liseyi, daha sonra fakülteyi bitirdi. Bu arada, onu birazdaha iyi yaflatabilmek için, kar›m, dü¤ününden kalmaüç beflibirli¤ini bozdurdu... Ve o, ilk aflk›n bahts›zl›¤› ilesars›ld›, bizi de periflan etti.Böylece biz ona bütün bütün ba¤lan›rken, dünyam›zart›k tamamen onunla hudutlan›rken...“Sen bizden ayr›l›verdin. Sevgimiz artt›kça sen biraz da-ha fazla rahats›z oluyordun. Ben bunu anl›yordum. Senbunda biraz da hürriyetine tecavüz buluyordun. Fakatannen...Ben biliyorum. Sen, art›k odalar›n bu döflenifl tarz›n›hatta bu evi be¤enmiyorsun... Uçmay› ö¤renmifl bir ser-çe yavrusu gibi, gözün baflka dallarda. Senin düflündü-¤ün, kim bilir ne cici fleydir. Bizi misafir edece¤in oda-y› da unutmam›fls›nd›r; buna eminim. Bu kadar› bize...Bana yeter. Fakat annen... Bunu sen de seziyor, aradas›rada, hatta s›k s›k kardefllerini nas›l okutaca¤›ndan,bizim için neler tasavvur etti¤inden bahsediyorsun. Fa-kat birbirimizden niçin gizleyelim; sen böyle konuflur-ken sesini titreten fleyde biraz vicdan burkulmas› ve da-ha çok çaresizli¤in azab› yok mu?. Ama sen bunun içinüzülme, senin elinden ne gelir; hayat böyle iflte, yapa-mazs›n ki...

Okuma Parças›


Ben senin içkiden ne umdu¤unu biliyorum; al›flmaya-ca¤›na da eminim.. Fakat annen...Sonra ben senin d›flar›da ne arad›¤›n›, evden niçin kaç-t›¤›n› da biliyorum. Belki de küçük bir orospu. Ben on-lara düflman de¤ilim; hatta... Fakat annen... Kad›nca¤›zböyle birine kap›l›vereceksin diye tir tir titriyor. Sen ge-celerini böyle d›flar›da geçirince, kuruntular›, ›fl›l ›fl›lcaddeleri ve gazinolar› masal ma¤aralar›na çeviriyor.Fakat bütün bunlara ne lüzum var; sen sanki bunlar›bilmiyor musun?.. Ben sanki bütün bu fleylerin seninkalbini nas›l s›zlatt›¤›n› biliyor muyum? Annen, ben...Sen bize bakma. Bütün budalal›k bizde. Biraz hasta ol-man› bekler gibiyiz. Hâlâ bize en çok ait oldu¤un gün-lerdeki gibi kalman› istiyoruz. De¤iflebilece¤ini akl›m›zalm›yor. ‹flte, gözlerimi bir türlü yüzüne çeviremiyo-rum, sana bakam›yorum. Annen de böyle. fiimdi biz,seni uyand›ramay›z. Çünkü, düflünme¤e cesaret ede-meden biliyoruz ki, art›k senin uykun da de¤iflti. Eski-den bizi bekler gibi uyurdun. Evet, art›k uykun da de-¤iflti. Hatta as›l de¤ifliklik uykular›nda oldu; sen uykula-r›nda da bizden uzaklaflt›n...”Bafl›m› çevirdim. Ona bakt›m. Bunu yaparken romatiz-mal› kolumu kullan›r gibiydim. Fakat içim birdenbireferahlad›. Sanki y›llard›r arad›¤›m bir arkadafl›m› bul-mufltum. Isl›k çalmak istiyordum. Perdeleri indirdim;günefl onu rahats›z edecekti. Benimkilere benzeyen sertve siyah sakall› yüzünü hafifçe öperek d›flar› ç›kt›m.Çay›m›z› içerken kar›m biraz dalg›nd›. Ben, küçük o¤-lumun çay›n› gizlice, hiç sevmedi¤i limonla doldurdum.

(Bu¤ra, Hikâyeler II, s. 6-9)

1. a Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz, ünitenin ba-fl›ndaki bölümü tekrar okuyunuz.

2. c Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz, ünitenin ta-mam›ndaki Türk hikâyesindeki dönem, grupveya mektep adlar›n› tekrar gözden geçiriniz.

3. b Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz, Sait Faik’inhangi grup içinde yer ald›¤›na dikkat ediniz.

4. e Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz, HüseyinRahmi bölümünü tekrar okuyunuz.

5. b Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz, Ahmet Hik-met bölümünü tekrar okuyunuz.

6. e Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz, Ö.Seyfettin,R.Halit ve M.fi.Esendal’›n anlat›ld›¤› bölümleritekrar okuyunuz.

7. b Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz, ilgili bölüm-leri tekrar okuyunuz.

8. d Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz, Refik Halitbölümünü tekrar okuyunuz.

9. c Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz, Memduhfievket Esendal bölümünü tekrar okuyunuz.

10. b Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz, Sait Faik bö-lümünü tekrar okuyunuz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Edebiyat ile toplum aras›nda s›k› iliflkiler vard›r. Top-lum hayat›ndaki her türlü de¤iflme ve geliflmeler, ede-biyat›n da de¤iflme ve geliflmesine zemin haz›rlar. Ede-biyattaki bu de¤iflmeyi belirtmek için tasnif kaç›n›l-mazd›r.

S›ra Sizde 2

Ömer Seyfettin bu sözüyle, kendinden önceki dönem-lerde görülen bir hayli yapay ve anlafl›lmas› zor bir dilve üslûpla yap›lan edebiyata karfl›, olabildi¤ince süstenve yapayl›ktan uzak aç›k, yal›n ve do¤al bir dil ve üslû-ba sahip edebiyat› kastetmifltir.

S›ra Sizde 3

Maupassant tarz› hikâye, olay örgüsünü önemser. Bü-yük olay ve çat›flmalara dayan›r. Seçilip ay›klanm›fl birgerçekçilik dikkati çeker. Belirgin bir girifl, geliflme vesonuç bölümleri ile önemli sosyal mesaja sahiptir. Ay-r›nt›l› anlat›m›yla okuyucunun hayaline fazla bir fley b›-rakmaz.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 4

ehov tarz› hikâye, olay örgüsünün önemini azalt›r. Bü-yük olay ve çat›flmalara dayanmaz. Ak›p giden hayat›ndo¤all›¤›n› önemser. Çok belirgin bir girifl ve sonuç bö-lümleri bulunmayabilir. Ayr›nt›l› anlat›ma yer vermedi-¤i için okuyucunun hayal gücüne ihtiyaç duyulur.

S›ra Sizde 5

Psikolojik hikâye, olaylar›n anlat›m›ndan çok, kahra-manlar›n psikolojik dünyalar›n› çözümlemeyi önemser.Hayattaki birtak›m küçük olay ve geliflmelerin, kahra-manlar›n ruh dünyalar›nda do¤urduklar› dalgalanmala-r›, k›r›l›fllar›, ümitler ve ümitsizlikleri okuyucuya sunar.

S›ra Sizde 6

Postmodernist hikâye, kendinden önceki klasik ve mo-dern hikâyenin gelenekleflmifl özelliklerini alt üst eder.Olay, kahraman, mekân, zaman ve anlat›c› unsurlar›n-da gerçek ile gerçek d›fl› olan› iç içe verir. Hikâye dahaçok kendi var olufl serüvenini merkeze al›r.

Yararlan›lan KaynaklarAbas›yan›k, S.F. (1984). Mahalle Kahvesi-Havada Bu-

lut. Ankara: Bilgi Yay›nlar›.Aktafl, fi. (1992). “Cumhuriyet Devri Türk Edebiyat›”.

Türk Dünyas› El Kitab›. C.3. Ankara. TKAE Yay›n-lar›.

Alangu, T. (1968). Cumhuriyetten Sonra Hikâye ve

Roman 1-2-3. ‹stanbul: ‹stanbul Matbaas›.Andaç, F. (2007). “1960 Sonras›” Türk Edebiyat› Tari-

hi. C. 4. Ankara: KTB Yay›nlar›. Çetiflli, ‹. (1999). Memduh fievket Esendal -‹nsan ve

Eser-. Isparta: Kardelen Kitabevi. Çetiflli, ‹. (2010). Bat› Edebiyat›nda Edebî Ak›mlar.

Ankara: Akça¤ Yay›nlar›.Esendal, M.fi. (1983). Mendil Alt›nda. Ankara: Bilgi

Yay›nlar›.Gündüz, O. (2003). Oktay Akbal’›n Öykücülü¤ü. An-

kara: Akça¤ Yay›nlar›.Hece (Türk Öykücülü¤ü Özel Say›s›). (2000). S.46/47.

Ekim/Kas›m.‹slam, A.K. (2002). “Modern Türk Hikâyesinin K›sa Tari-

hi”. Türkler. C.18. Ankara: Yeni Türkiye Yay›nlar›.Tanp›nar, A.H. (1977). Edebiyat Üzerine Makaleler.

‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›.

Alangu, T. (1968). Cumhuriyetten Sonra Hikâye ve

Roman 1-2-3. ‹stanbul: ‹stanbul Matbaas›.Bezirci, A. (1980). 1950 Sonras› Hikâyecili¤imiz. ‹s-

tanbul: ABC Yay›nlar›. Çetiflli, ‹. (2010). Metin Tahlillerine Girifl 2 Hikâye-

Roman-Tiyatro. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›.Demir, A. (2006). “Bafllang›c›ndan Cumhuriyete Kadar

Ana Çizgileriyle Türk Hikâyesi, Türkiye Araflt›r-

malar› Literatür Dergisi. C.4, S.7.Enginün, ‹. (2002). Cumhuriyet Dönemi Türk Edebi-

yat›. ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›.‹leri, S. (1998). Modern Türk Edebiyat›nda 99 Hikâ-

yeciden 99 Hikâye. ‹stanbul: O¤lak Yay›nlar›.Kahraman, Â. (2006). “Türk Edebiyat›nda Hikâye Lite-

ratürü: Cumhuriyet Dönemi”. Türkiye Araflt›rma-

lar› Literatür Dergisi. C.4. S.7. Kaplân, M. (1979). Hikâye Tahlilleri. ‹stanbul: Dergâh

Yay›nlar›.Kudret, C. (1979). Türk Edebiyat›nda Hikâye ve Ro-

man 1-2-3. ‹stanbul: Varl›k Yay›nlar›.Lekesiz, Ö. (1997-2001). Yeni Türk Edebiyat›nda Öy-

kü 1-2-3-4-5. ‹stanbul: Kaknüs Yay›nlar›.Önertoy, O. (1984). Cumhuriyet Dönemi Türk Ro-

man› ve Öyküsü. Ankara: ‹fl Bankas› Yay›nlar›.Su, H. (2000). Öykümüzün Hikâyesi. Ankara: Hece

Yay›nlar›.Türk Dili (Türk Öykücülü¤ü Özel Say›s›). (1975).

C.XXXII, S. 286.Yeni Türk Edebiyat› El Kitab›. (2004). Ankara: Grafi-

ker Yay›nlar›.

Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;“Makale”nin anlam› ve niteliklerini aç›klayabilecek,“F›kra”n›n anlam› ve niteliklerini ifade edebilecek,Makale ve f›kran›n Türk edebiyat›nda do¤up geliflmesini aç›klayabilecek,Cumhuriyet dönemi Türk edebiyat›nda belli bafll› makale ve f›kra yazarlar›ile eserlerini s›ralayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Makale • F›kra

• Türk Edebiyat›nda Makale• Türk Edebiyat›nda F›kra

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


Makale-F›kra• MAKALE• FIKRA

3CUMHUR‹YET‹ DÖNEM‹ TÜRK NESR‹

MAKALE

“Makale”nin Anlam› ve TarifiMakale; bir konuda bilgi vermek, ele al›nan konuyu, düflünceyi, tezi savunmakamac›yla yaz›lan yaz›d›r. Söz konusu edilen düflünce, derinlemesine bir bak›fl aç›-s›yla detayl› bir flekilde dayanaklar etraf›nda, inceleme ve araflt›rmalarla tart›fl›l›r veispat edilmeye çal›fl›l›r. Makale, ele ald›¤› konuyu ispat gayreti ve kesin kan›tlaradayand›rma metodu bak›m›ndan deneme, sohbet ve f›kra gibi düzyaz› türlerindenayr›l›r. Dolay›s›yla makalenin temel hareket noktas› düflüncedir. Ele al›nan konubir tem, imge, kifli, eser de olsa bir düflünce etraf›nda ifllenir veya bunun sonucun-da bir düflünce üretilir. Ancak -belirtti¤imiz gibi- bu yap›l›rken ileri sürülen iddiala-r› destekleyecek kesin kan›tlar, inand›r›c› veriler kullan›lmaya çal›fl›l›r.

Makalenin bilimsel boyutu oldu¤undan didaktik/ö¤retici özelli¤i bulunmakta-d›r. Buna ba¤l› olarak da makalede ciddi, sade ve anlafl›l›r bir dil tercih edilir. Fa-kat zaman zaman sanatkârane bir üslubu kendine tarz edinmifl yazarlar›n makale-lerinde sanatkârane bir dil söz konusu olabilmektedir. Di¤er taraftan bilim dergile-rinde ve kitaplar›nda ç›kan bilimsel, özel alanl› makalelerin, o alan›n terimleriyleyüklü ve sadece ilgili kiflilerin anlayabilece¤i bir dili olabilmektedir.

Makalenin konusu günlük olabilece¤i gibi, herhangi bir bilim dal›yla alâkal› ola-rak felsefe, sanat, edebiyat konular›nda da yaz›labilmektedir. Günlük konularla il-gili olanlar› daha çok gazetelerde günlük problemlere ba¤l› olarak gündemi meflguleden, siyasal, sosyal, vs. durumlar, olaylar, olgular üzerine yaz›lmakta iken; bilhas-sa akademik dergilerde karfl›m›za ç›kanlar, günü aflan, daha evrensel nitelikler tafl›-yan, de¤iflik bilim alanlar›n›n ihtisas gerektiren konular›ndan seçilmekte ve kimi za-man belirli bir metodik yaklafl›m›n uygulama yöntemlerini de kullanmaktad›r.

Klasik kompozisyon plan›nda oldu¤u gibi, makalenin de “girifl” bölümünde ko-nu ortaya konur ve bununla ilgili iddialar, tezler s›ralan›r; “geliflme” bölümündede¤iflik kan›tlarla iddian›n ispat›na gidilir; “sonuç” bölümünde ise, yaz›dan ç›kar›l-mak istenen düflüncelere var›ld›¤› gösterilir.

Gazetelerin günlük ç›k›yor olmas›, makale konusunda güncelle alâkal› bir bo-yutu kaç›n›lmaz k›lar. Di¤er taraftan dergilerin de belirli alanlarda yo¤unlaflm›fl ol-mas›, son zamanlarda gazete makaleleri ile dergi ve kitap makalelerini birbirindenay›ran bir e¤ilimi beraberinde getirir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda ise gazete yaz›s› ola-rak makalenin yine bir gazete yaz›s› olan f›krayla yak›nl›¤› söz konusu iken, dergi

Makale-F›kra

makalelerinin daha ziyade bilim dallar›n›n konular›n› ele almas› dolay›s›yla gazetef›kralar›ndan uzaklafl›rlar. Di¤er bir aç›dan bakt›¤›m›zda söylemek istedi¤imiz flu-dur: Gazete makalesi ile bir köfle yaz›s› olan gazete f›kras› aras›ndaki fark, maka-lenin ele ald›¤› güncel konuyu ispat etme arzusuna karfl›l›k f›kran›n böyle bir zo-runlulu¤unun bulunmamas›d›r.

Makalede iddia ve ispat sabit kalmak kofluluyla bir konu s›n›rlamas›ndan bah-sedilemez. Hemen her konuda makale yaz›labilir. Resim, müzik, edebiyat gibi sos-yal bilim dallar›nda, fizik, kimya, biyoloji gibi fen bilimi dallar›nda; kültür, politi-ka, spor, askeriye alanlar›nda makaleler yaz›labilir.

Türk edebiyat›n›n bat›l›laflmas›nda gazete ve dergilerin rolü tart›fl›lmazd›r. Özel-likle düz yaz› türlerinin edebiyat›m›zda geliflmesinde bilhassa gazete çok önemlibir rol oynam›flt›r. Eski edebiyat›m›zda sanat gayreti ön planda oldu¤u için fliiringeliflmiflli¤i yan›nda düz yaz› geri kalm›flt›r. ‹flte bu noktada Tanzimat sonras›ndakültür hayat›m›za giren gazete ve dergiler düflünce merkezli düzyaz› türlerinin deyayg›nlaflmas› bak›m›ndan çok önemli bir görevi yerine getirmifllerdir. Fakat flunuda unutmadan eklemek gerekir ki, bu dönemde bahsini etti¤imiz düz yaz› türleri-nin birbirinden kesin s›n›rlarla ayr›ld›¤›n› söylemek oldukça güçtür. Roman ve hi-kâyede oldu¤u gibi, deneme, makale, f›kra, elefltiri, vb. düzyaz› türlerinin eski ede-biyat›m›zda modern mant›¤a ba¤l› bir tecrübesi olmad›¤› için, Tanzimat dönemin-de de bunlar aras›ndaki ayr›m tam olarak ortaya konamam›flt›r. Dolay›s›yla Tanzi-mat dönemindeki gazete ve dergilerde ç›kan baz› düzyaz› örneklerini ister istemez,sonradan kesin s›n›rlar›na kavuflan düzyaz›lar›n pek ço¤unun ilk örne¤i olarak ka-bul etmek durumunda kalmaktay›z. Yani bir anlamda fiinasi’nin, Nam›k Kemal’inveya Ziya Pafla’n›n bu dönem gazetelerindeki baz› yaz›lar› hem makalenin ve hemde elefltirinin, denemenin, gazete f›kras›n›n örne¤i olarak kabul edilmektedir.

En son okudu¤unuz bir gazete makalesini ele ald›¤› konuyu, tezi ispatlama yöntemi bak›-m›ndan de¤erlendiriniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

OKUMA PARÇASITanp›nar’›n Rüyalar Dünyas›

M. Orhan OkayÇok eskimifl olmakla beraber çeflitli aç›lardan bak›l›nca, Buffon’un her zaman de¤e-

rini muhafaza eden meflhur ve malûm bir sözü var: “Üslûb-› beyan ayniyle insan-

d›r.” Üslûbu genifl manas›yla düflünürsek, yaln›z yazarlarda ve sanatkârlarda de¤il,

hemen her insanda her türlü davran›fl flekli sayabilece¤imiz üslûpla mizaç aras›nda

s›k› bir iliflki oldu¤u muhakkakt›r. Ahmet Hamdi Tanp›nar’da rüyalar konusuna bu

kap›dan girmek istiyorum. Çünkü edebi eserleri yani fliir, roman ve hikâyeleri ile fi-

kirlerini ihtiva eden denemeleri, makaleleri, mektuplar› hatta yaflama tarz›nda onu

idare eden birkaç mekanizmadan galiba en önemlisi rüyalard›r.

Tanp›nar’›n kendi flahsiyetini en iyi veren ipuçlar›n› tafl›yan Antalya Mektubu bu

bak›mdan da önemli bir metin. Bu mektubun daha bafl taraflar›nda mizac›n› iffla

eden flöyle bir ifade var: “Sizin sahillerinizde, o denize bakarak, o lodos dalgalar›n›

seyrederek, benim gençli¤imde flimdikinden çok az verimli olan meyve bahçelerinde

dolafl›rken ilk fliirlerimi tasavvur ettim ve edebiyattan baflka bir fley yapamayaca¤›m›

anlad›m. Yavafl yavafl bir hulya adam› oldum.” Tanp›nar’›n kendisi hakk›nda ken-

di ifadesiyle sarf etti¤i bu söz onun iç dünyas›n›n önemli anahtarlar›ndan biridir.

613. Ünite - Makale-F ›kra

Burada hülya kelimesini as›l manas›n›n d›fl›nda daha genel bir kavram olarak dü-

flünmek ve Tanp›nar’da çok tekerrür eden rüya, hayal, t›ls›m, büyü, s›r gibi kelime-

lerle ayn› kategori içinde anlamak istiyorum. Bütün bunlar irreel bir dünyan›n on-

da ön plana geçti¤inin iflaretleridir. Tanp›nar’›n da her sanatkâr, her insan gibi ya-

flad›¤› gerçek (reel) bir dünya da var flüphesiz. Fakat o bu dünyan›n gerçeklerine de

“bu¤ulu bir camdan” veya bir kaleydoskopta görünen renklerin ola¤anüstü terkibin-

den bakmak istiyordu. Burada “bu¤ulu cam” ifadesinin benden de¤il kendisinden

geldi¤ini söylemeliyim. Yine ayn› mektuptan, çocuklu¤una ait bir küçük hat›ra: “Er-

ganimadeni’nde, üç yafl›mda iken bir gün kendime rastlad›m. Çok karl› bir gündü.

Ben s›cak ve bu¤ulu bir camdan karla örtülü bir bay›ra bak›yordum. Sonra birden-

bire kar tekrar ya¤ma¤a bafllad›. Bir çeflit çok lezzetli hayranl›k içinde kalm›flt›m. Bu

ân› her karl› günde hat›rlar ve ya¤mas›n› beklerim.” Bu sat›rlar› yazd›¤› tarihten he-

men altm›fl y›l kadar öncesine ait bu çok küçüklük hat›ras›, hiç flüphesiz altm›fl yafl›n

birikimiyle de¤erlendirilmektedir. Bu bu¤ulu cam ve onun arkas›ndan görünen, da-

ha do¤rusu göründü¤ü hat›rlanan bütün bu visuel manzara bir empresyonist tablo-

yu düflündürmektedir. Resim sanat›nda empresyonistleri tercih etmesi, fliir, hikâye ve

belki bütün yaz›lar›ndaki tasvirlerin empresyonist izler tafl›mas› da galiba hep bu

mizac›ndan kaynaklan›yor. Tanp›nar’daki bu izlenimci karakteri de rüya kategori-

si içine giren kavramlarla beraber düflünmekte bir mahzur yok.

Alabildi¤ine geniflleyebilecek olan bu motifleri bir tarafa b›rakarak konumuzu

yaln›z rüya ile s›n›rland›r›rsak yine Antalya Mektubu’nda, gençlik y›llar›nda bir de-

niz ma¤aras›nda, suyun hücumuyla aç›l›p kapanan ayd›nl›¤›n onu nas›l ç›ld›rtt›¤›-

n› anlat›rken: “Esteti¤imin temeli olan rüya fikri biraz da bu ma¤araya ba¤l›d›r.” de-

di¤ini görürüz. Biraz daha afla¤›da, daha sonraki y›llarda Valery’yi tan›d›ktan son-

ra onun estetik-rüya iliflkisi hakk›ndaki “velev ki rüyalar›n› yazmak isteyen adam bi-

le azami derecede uyan›k olmal›d›r.” cümlesini “en uyan›k bir gayret ve çal›flma ile

dilde bir rüya halini kurma” fleklinde de¤ifltirerek kendi estetik anlay›fl›n› verir. Bütün

bunlarda gerçek bir rüyan›n anlat›m›ndan ziyade, rüyay› bir estetik unsur olarak

kullanman›n, belki daha do¤ru bir ifadeyle rüyalar› zihinde yeniden yaratman›n ba-

his konusu oldu¤u anlafl›l›yor. Zaten mektubun sonuna do¤ru “Ne içindeyim zama-

n›n” fliirinden bahsederken “bir çeflit murakabe ve rüya halidir” der ve hemen ilave

eder: “Görüyorsunuz ki, hakiki rüyan›n kendisinden ziyade, -benim fliir anlay›fl›m-

da- baz› rüyalara içimizde refakat eden duygu mühimdir. As›l olan bu duygudur.”

der ki bu ifadeler de bizi yine empresyonizme götürmektedir. Tanp›nar, flu “rüyalara

içimizden refakat eden duygu” ibaresini “Rüyalar” hikâyesinde de iki defa tekrarlar.

Onun esteti¤ini meydana getiren faktör de as›l rüya de¤il, birçok yaz›s›nda farkl› ke-

limelerle rüya hali, rüya duygusu, rüya nizam› diye ifade etmek istedi¤i fleydir.

Tanp›nar’›n iki hikâyesi hemen tamamen rüyalar üzerine kurulmufltur. ‹lk defa 1941

y›l›nda yay›nlanan ve k›rk küsur sayfal›k küçük bir roman çap›nda olan “Abdullah

Efendi’nin Rüyalar›” Freud’un psikanalitik rüya teorileri üzerine kurulmufl, biraz da pa-

tolojik bir karakter gösterirken, bu tarihten on bir y›l sonra 1952’de yay›nlanan “Rüya-

lar” hikâyesi ise metapsiflik ve spritüel bir temele dayan›r. Bu iki hikâyenin d›fl›ndaki di-

¤er hikâyeleriyle romanlar›na da rüya çok zengin ve de¤iflik imaj ve motiflerle girer. Bu

zengin literatürü burada bir tak›m özetler halinde bile vermek mümkün de¤ildir. Onun

eserlerindeki rüyalar konusu ile ilgili birkaç yaz›n›n varl›¤›n› biliyoruz. Fakat bunlar ye-

terli de¤ildir. Tanp›nar’da rüyalar, üzerinde bir doktora çal›flmas› yap›lacak kadar genifl

ve önemli bir konudur. Ben burada, deneme, makale ve romanlar›nda Tanp›nar’›n ko-

nuyu estetik bir problem olarak almas› ve teorik yaklafl›m› üzerinde duraca¤›m.


Son devir Türk edebiyat›ndaki ak›mlar› ve baz› flahsiyetleri de¤erlendirdi¤i “Türk

Edebiyat›nda Cereyanlar” adl› uzun makalesinde Tanp›nar bir edebiyat tarihçisi s›fa-

t›yla kendisi hakk›nda, d›flar›dan bir kifli gibi flu hükmü veriyor: “Ahmet Hamdi Tan-

p›nar, kendi fliir dilini rüya nizam›n›n hâkim olmas›n› istedi¤i bir esteti¤in içinde ara-

m›flt›r. Abdullah Efendi’nin Rüyalar› bu esteti¤inin bir taraf›n› verir.” (Edebiyat Üzeri-

ne Makaleler, s. 112) Bu “bir taraf’›n Freud’a ba¤l› rüya ve cinsi röfulmanlar oldu¤u-

nu biraz evvel söyledim. fiu halde bu cümleye göre bu rüya esteti¤inin baflka taraflar›

da olmal›d›r. Onu da yine demin bahsetti¤im “Rüyalar” hikâyesinde buluyoruz. Kald›

ki Yahya Kemal kitab›nda, mecaz manada da kullanm›fl olsa, rüyay› bu s›k›nt›l› dün-

yadan kaç›fl›n bir motifi olarak kulland›¤›n› görüyoruz. Orada, baz› Avrupal› yazar-

larla beraber Yahya Kemal’in eski Osmanl› medeniyeti nostaljisini de bir rüya olarak

düflünmüfltür: “Byron’dan bafllan›lmas› mümkün olan bu flairler ve muharrirler,

Garb’›n gittikçe maddileflen hayatiyeti ile taban tabana z›t olan hayat›m›zda muhtaç

olduklar› sükûn, murakabe ve rüyay› buluyorlard›.” Gerçi bu cümlede bahis konusu

edilen, Bat›l› yazarlar ve Yahya Kemal’dir. Fakat Tanp›nar’›n bunu ifade tarz›, belki

onlardan daha fazla kendi duygular›n› aksettirmektedir. Öyleyse Tanp›nar’›n arad›¤›,

maddi hayatla taban tabana z›t bir sükûn, murakabe ve rüya dünyas›d›r. Esteti¤inin

temelinde bulundu¤unu söyledi¤i rüyan›n bir baflka taraf› da budur.

Valery gibi Tanp›nar’› rüya üzerine e¤ilmeye sevk eden bir baflka isim daha var.

Antalya Mektubu’nda kendisine tesir edenler aras›nda “çok mühim bir Frans›z flai-

ri” diye belirtti¤i Gerard de Nerval hakk›nda bir baflka yaz›s›nda flunlar› söylüyor:

“Nerval deli de¤ildi. Sadece rüyay› seçen, onun nizam›n› zaman zaman uyan›k ha-

yata tafl›yan adamd›.” Tanp›nar’›n Valery’ninki gibi Nerval’in bu sözünü de benim-

sedi¤i ve ona esteti¤inde yer verdi¤i görülüyor.

Tanp›nar’›n “fiiir ve Rüya” üzerine 1943’te yazd›¤› iki makale de (Edebiyat Üze-

rine Makaleler, s. 30-37) rüyan›n estetik rolü hakk›ndaki düflüncelerine aç›kl›k getir-

mektedir. Bu tarihten daha önce yazd›¤› fliir ve hikâyelerinden gelen bir tak›m un-

surlarla daha sonrakilerinin nüveleri bu iki yaz›da yer alm›fl gibidir. Orada, muhak-

kak ki kendi hayat tecrübelerinin de ›fl›¤›nda, rüya gören insan› flu cümleleriyle an-

lat›r: “Kap›s›z duvarlardan geçiyor, yüksekliklerden atl›yor, ad›n› iflitmedi¤i dinlerin

ayinine ifltirak ediyor, tasavvurun derhal hat›ra oldu¤u bir âlemde tan›mad›¤› ölü-

lere a¤l›yor, bilmedi¤i lezzetlerin hasretini çekiyor, cam bir kavanozda a¤layan bir

yüz, bir mercan dal›nda haflin ve kudretli bir Tanr› buluyor. A¤açla kardefl, yaprak

ve su ile hemhaldir.” Tanp›nar’›n hikâye ve romanlar›n› okumufl olanlar bu cümle-

lerde anlatt›klar›n›n onlarda zenginleflerek yer ald›¤›n› hat›rlayacaklard›r. Özellikle

rüya gören insan›n “Benli¤i, kökü ve yapra¤› birbirinin ayn› bir a¤aç, kozmik bir

sarmafl›k olmufl zaman›n üç buudunda yüzüyor. Onun için mazi, hal ve istikbal bir

hat›rad›r.” ifadesinde “Ne ‹çindeyim Zaman›n” fliirini hat›rlamam›z için önemli

ipuçlar› bulunmaktad›r.

Yine bu yaz›da “Bütün mit’ler rüyalar›n çocu¤udur.” cümlesiyle dar manas›yla

mitolojinin, fakat genifl manada Do¤u ve Bat› olarak ayr›lmaks›z›n insan muhayyile-

sinin bütün meyvelerinin, yani bütün sanat eserlerinin kayna¤›n› haber verir. Daha

sonra, rüyan›n baz› flahsi mitleri vücuda getirdi¤ini söyleyerek Âlemflümûl mitoloji ile

ferdi yarat›c›l›¤› ayn› kayna¤a ba¤lar. Rüyan›n bu komplike kayna¤› üzerinde düflü-

nürken uzviyetimizde cetlerimizden miras kalm›fl duygular›, atavizmi, gündelik inti-

balar›, endifleleri ve fluuralt›nda yüzen her fleyi bu kadronun içinde kabul eder. Bütün

bunlarda Freud’dan bafllayarak Gaston Bachelard ve Jung’a kadar bütün bir fluural-

t› psikanaliz mektebinin ve archetype teorilerinin izlerini görmemek mümkün mü?


Burada rüyan›n sadece uykuya ait bir hadise olmad›¤›n› söyleyerek yine estetik

yarat›c›l›¤a döner. Tecrit (yani soyutlama) ve teksif (yani yo¤unlaflt›rma) gibi estetik

davran›fla ait iki önemli konunun kayna¤›n›n da rüya ile büyük yak›nl›¤› oldu¤una

inanan Tanp›nar, “Zihnin baz› imkâns›z vuzuh anlar›, uyan›k halde görülen bir

rüyadan baflka bir fley de¤ildir.” der.

Ayn› yaz›n›n ikinci bölümüne, rüyay› sadece nakletmenin veya rüyan›n tesadüf-

lerini taklit etmenin sanatta kolayc›l›k oldu¤unu, as›l sanat›n bu rüyan›n bizde

mevcut olan s›rl› derinli¤ini keflfetmek oldu¤unu ifade eder. (Tanp›nar’› yorumla-

mada mümkün oldu¤u kadar onun kelimelerini kullanmaya gayret ediyorum.) Bu

s›r ve derinli¤in arkas›ndan rüyalar için “çözülmesi güç” ibaresini de kullan›yor.

“‹ster bir rüyay› anlatal›m, ister realiteden bahsedelim, sanatta as›l olan bu havay›

kurabilmek, bu duygu kesifli¤i alt›nda eflyay› gösterebilmektir.” (Edebiyat Üzerine

Makaleler, s. 34)

Tanp›nar’da rüya ile beraber belki rüyaya paralel olarak geliflen baflka bir tema

da musikidir. Bu yaz›n›n konusu do¤rudan do¤ruya musiki olmamakla beraber sa-

dece bu iki farkl› unsurun Tanp›nar’a göre birbirine temas noktalar›n› göstermekle

yetinmek istiyorum. Antalya Mektubu’nda rüyan›n kendisinden ziyade baz› rüyala-

ra içimizde refakat eden duygunun esas oldu¤undan bahsederken hemen: “Musiki

burada ifle girer.” der. “Çünkü bu duygu musikiflinas olmamak flart›yla musiki se-

venlerde bu sanat›n uyand›rd›¤› duyguya benzer.” Görülüyor ki as›l rüyadan ziya-

de rüyan›n uyand›rd›¤› duyguyu yakalamak gibi, as›l musikiden ziyade musikinin

uyand›rd›¤› duyguyu zapt etmek fliirde, dolay›s›yla öteki türlerde esast›r. Tanp›-

nar’da gerek Do¤u gerekse Bat› musikisinin büyük klâsik parçalar›n›n yorumu ile bir

musiki uzman›n›n yorumu birbirine benzemez. Bu kanaatimiz Tanp›nar’›n mima-

ri, heykel ve resim sanat› için yapt›¤› yorumlar hakk›nda da geçerlidir. Onun bir

gün, bir besteyi ilk defa dinlerken karfl›laflt›¤› psikolojik tecrübe, eserlerindeki di¤er

musiki ve rüya yorumlar›n›, hiç de¤ilse baz›lar›n› kavrayabilmekte bir ipucu olarak

telâkki edilebilir. Diyor ki Tanp›nar: “Dede’nin Mahur Beste’sini ilk defa dinledi¤im

zaman, birdenbire gözlerimin önünde ç›plak bir manzaraya tek bafl›na hâkim olan

büyük bir a¤aç canland›. Bu hayal musikinin rüzgâr›yla bende do¤an bir fleydi.

Hâlbuki bu besteyi o anda dinlemeye haz›rlanm›fl de¤ildim; na¤me beni ans›z›n ya-

kalam›flt›. Bu hayalin meydana gelmesi, uyan›k halde bir rüyad›r.” (Edebiyat Üzeri-

ne Makaleler, s. 35) Görüldü¤ü gibi Tanp›nar’›n psikolojisinde, dolay›s›yla esteti¤in-

de rüya ve musiki ayn› kaynaktan beslenen iki temel motif oluflturmaktad›r. Bu kay-

nak, tek bir kelimeyle ifade etmek gerekirse ça¤r›fl›md›r. Fakat bence yeterli de¤ildir.

Buna haf›zan›n, hat›ralar›n, fluurun ve fluuralt›n›n, hatta gerçek rüyalar›n oyunla-

r›n› da eklemek gerekir. Belki de ça¤r›fl›m›n içinde bunlar›n hepsi vard›r. Onda mu-

siki ile beraber gelen ve kendisinin uyan›kken gördü¤ü rüya olarak izah etti¤i imaj-

lar›n zenginli¤i de bunu desteklemektedir. Burada musiki ile beraber uyanan ça¤r›-

fl›mlara birkaç örnek vermek isterim:

“Yaz Ya¤muru”ndan: “Sabri biraz sonra ya¤mur seslerinin s›k orman›nda De-

bussy musikisinin, sanki yan› bafllar›nda uyuyan bir mahlûk gibi oldu¤u yerden sil-

kindi¤ini, mücevher par›lt›lar›yla k›m›ldand›¤›n›, kendisine yol açt›¤›n› duydu.”

(Hikâye1er, s.21) “Rüyalar” hikâyesinde de yine Debussy’nin bir parças› üzerine:

“Denizin dalga gürültüleri aras›nda kad›n sesleri, beyaz, sadece dua ve a¤lay›fl, bü-

yük yelkenler gibi y›rt›ld›.” ça¤r›fl›m› gelir. Huzur’da 3. bölümün 4. altbölümündeki

musiki fasl› ile 1949’da yazd›¤› “Musiki Hülyalar›” adl› yaz›s› (Yaflad›¤›m Gibi,

s.357-360) hemen tamamen bu çeflit musiki-rüya ça¤r›fl›mlar›yla yüklüdür.

Türk Edebiyat›nda Makale Yukarda da belirtti¤imiz gibi bugünkü edebiyat›m›zda yer alan düz yaz› türlerininço¤u modernleflme sürecinde edebiyat›m›za Bat› edebiyatlar›ndan girmifltir. Özel-likle bu dönemde kültür hayat›m›za giren gazetenin önemli bir iletiflim vas›tas› gö-revi gördü¤ü ve pek çok Bat›l› edebi türün tan›nmas›na ve yayg›nlaflmas›na vesileoldu¤u söylenebilir. Bu bak›mdan makalenin, söz konusu dönemde di¤er düzya-z› türleriyle kar›fl›k bir flekilde edebiyat›m›za gazeteler vas›tas›yla girdi¤ini söyle-mek mümkündür.

Mesela “1 Agustos 1840’ta ‹ngiliz as›ll› William Churchill’in imtiyaz sahibi bu-lundu¤u, bafllang›çta on günde bir, 139. say›dan itibaren de haftal›k olarak ç›kanve yar› resmî olan Ceride-i Havadis gazetesi, ilim ve ahlak konular›ndan baflkaedebiyat üzerine makaleler..” (Ç›kla, 2007, 36) de yay›mlamaktad›r. “Bu gazeteTürk okuyucusunun sadece edebî konularla karfl›laflmas›n› de¤il ayn› zamanda va-tan sevgisi hakk›ndaki makaleyle vatan konusuna, dünyadan haberlerle dünya ha-reketlerine alaka ve merak›n›n uyanmas›n›n da ilk iflaretlerini tafl›m›flt›r.” (Ç›kla,2007, 36) Dolay›s›yla hep söylene geldi¤inin aksine, kültür hayat›m›zda ilk maka-le örneklerine Tercüman-› Ahval’den önce rastlamak mümkündür. Kültürümüzdegünlük gazete anlay›fl›n›n do¤mas›na yol açan ilk gazete ise, 1860 tarihli Tercü-man-› Ahval’dir. fiinasi’nin Agah Efendi ile birlikte ç›kard›¤› bu gazete, mukaddi-mesinde fiinasi’nin ifade etti¤i amaçlar› do¤rultusunda toplumu ayd›nlatma mak-satl› pek çok makaleye yer verir. fiinasi’nin ayn› bilgilendirme maksatl› tavr›, 1862tarihli Tasvir-i Efkâr gazetesinde de devam eder. fiinasi, iç ve d›fl siyasetin yan› s›-ra, sanat ve edebiyat konulu makalelere de bu gazetede yer verir. Fakat tekrar et-mekte yarar vard›r: Bu yaz›lar›n bir k›sm›, ayn› zamanda bizdeki ilk elefltiri, dene-me vs. düzyaz› türlerinin özelliklerini de içinde bar›nd›rmaktad›r. Tanzimat döne-mi gazetecilerinin büyük oranda edebiyatç› olmalar›, yeni edebi türlerin gazeteler-de yayg›nlaflmas›na yol açm›flt›r. Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n ifade etti¤i gibi bu dö-nem gazeteleri, 1880’lere kadar hem edebiyatç›lar›n ve hem de yeni edebi türlerinyetiflme yerlerinden biri olmufl ve yenili¤i idare etmifltir. Nitekim fiinasi’nin Avru-pa’ya kaçmas› üzerine Tasvir-i Efkar bu kez Nam›k Kemal, Recaizade Mahmut Ek-rem ve Ebuzziya Tevfik’in di¤er edebi eserlerinin oldu¤u gibi sanat, edebiyat, si-yaset konulu makalelerine de kaynakl›k etmifltir.

Nam›k Kemal, Londra’da Ziya Pasa ile birlikte ç›kard›klar› Hürriyet (1868) ve ‹s-tanbul’a döndükten sonra ç›kard›¤› ‹bret (1871); Ahmet Mithat Efendi, Devir (1872)ve Tercüman-› Hakîkat (1878); Semseddin Sami, Sabah (1876) ve Tercümân-›fiark (1878); Ebuzziya Tevfik, Hadîka (1872) ve Sirâc (1873), Basîretçi Ali Bey, Ba-sîret (1869) gazetesinde hem kendileri ve hem de baflka pek çok yazar›n din, va-


Bu konu ile ilgili olarak notlar›m› kar›flt›r›rken, sonuna do¤ru Tanp›nar’›n Yah-

ya Kemal için söyledi¤i bir cümle dikkatimi çekti: “Yahya Kemal’de rüya kelimesinin

en fazla rastlanan kelimelerden biri oldu¤unu burada hat›rlatal›m.” diyor. Tabii o,

Yahya Kemal’in yaln›z fliirleri için bunu söylüyordu. Fakat Tanp›nar’da fliiri, roman

ve hikâyeleri, denemeleri ve makaleleriyle bütün bir poetika ve estetik dünyas›n›, rü-

yalar›n idare etti¤ini rahatça söyleyebiliriz.

Do¤umunun 100. Y›l›nda Ahmet Hamdi Tanp›nar (Hzl. S.U¤urcan)’dan, s.101-106)

tan, siyaset, edebiyat konulu makalelerine yer verirken sadece makale türünün de-¤il, genel anlamda bütün bir edebiyat›m›z›n ve hayat›m›z›n de¤iflmesinde önemlibir rol oynam›fllard›r. Mesela yeni edebiyat›m›z için oldukça önemli oldu¤u düflü-nülen Ziya Pafla’n›n “fiiir ve ‹nfla” makalesi Londra’da ç›kard›klar› Hürriyet gazete-sinde ve Nam›k Kemal”in “Lisan-› Osmânî’nin Edebiyat› Hakk›nda Baz› Mülâhazâ-t› fiâmildir” bafll›kl› makalesi ise Tasvir-i Efkâr’da yay›mlanm›flt›r. Nitekim MuallimNaci de Ahmet Mithat Efendi’nin Tercüman-› Hakikat gazetesindeki köflesindegenç flairlerin fliirlerini de¤erlendirdi¤i elefltirel yaz›lar›n›n yan› s›ra çeviri ve maka-lelerine de yer verir.

Bu çerçevede flu söylenebilir; Tanzimat’tan Cumhuriyet’e kadar olan dönemdegazete ve edebiyat iç içe oldu¤u için, hemen her edebiyatç› ve sanatç› makale deyazm›flt›r. Yukarda bahsini etti¤imiz Tanzimat neslinden sonra gelen Servet-i Fü-nûn ve Milli Edebiyat yazar ve flairleri, -kimi zaman elefltiriyle kar›fl›k da olsa- ma-kale türünü daha da olgunlaflt›rm›fllard›r. Halit Ziya, Tevfik Fikret, Cenap fiahabet-tin, Hüseyin Cahit, Süleyman Nazif, Beflir Fuad, Ziya Gökalp, Mehmet Emin Yur-dakul, Fuat Köprülü, Ömer Seyfettin, Ali Canip ve daha da artt›r›labilecek pek çokyazar ve flair, dil, edebiyat, sanat, siyaset, tarih, din gibi sosyal, siyasal, tarihsel,güncel konulardaki makaleleriyle edebiyat›m›zda bilimsel bir mant›¤›n da yerlefl-mesine katk›da bulunmufllard›r.

Bir k›sm› Cumhuriyet öncesinde de yazmakla birlikte, Yakup Kadri, Reflat Nuri,Halide Edip, Hüseyin Cahit Yalç›n, Refik Halit, Nurullah Ataç, Peyami Safa, Sabri EsatSiyavuflgil, Refik Halit Karay, Ahmet Hamdi Tanp›nar, Suut Kemal Yetkin, Sabahat-tin Eyubo¤lu, Erol Güngör, Nadir Nadi, Cumhuriyet sonras›nda gazete makalesiyledikkat çeken isimlerdir. Di¤er taraftan akademik çevrelerin üniversitelere ba¤l› ola-rak genifllemesiyle dergi makalelerinde de oldukça önemli bir art›fl olmufltur. Bugüngazete makalelerinin daha çok siyasi ve sosyal merkezli bir içeri¤e sahip olmalar›nave yazarlar›n›n genellikle gazetecilikten gelen kimseler olmas›na karfl›n dergi maka-leleri özel bilimsel alanlarda oldukça zengin bir çeflitlilikte dikkat çekmektedir. Bu-gün hemen hemen her akademik kimlik tafl›yan yazar›n dergi makaleleriyle yak›n-dan ilgili oldu¤u düflünülürse bu türdeki yaz›lar›n oldukça zengin bir literatür sergi-ledi¤i söylenebilir. Bu çerçevedeki bütün dergileri ve dergi makalelerini s›ralamakmümkün olmad›¤›ndan bilhassa sosyal bilimler çerçevesinde makaleleri kitap halinegetirilen araflt›rmac›lar›n eserlerinin bir k›sm›n› s›ralamak bile bu konudaki zenginli-¤i gösterecektir. Bu tipteki makalelerin özellikle Makaleler bafll›¤› alt›nda toplanma-s› bir gelenek halini alm›fl görünmektedir. fiüphesiz ki bu gelene¤in önde gelen eser-lerinin bafl›nda Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n Edebiyat Üzerine Makaleler (1969)’i veMehmet Kaplan’›n, Türk Edebiyat› Üzerinde Araflt›rmalar I, (1976); Türk Edebiyat›Üzerinde Araflt›rmalar II, (1987) ve Türk Edebiyat› Üzerinde Araflt›rmalar 3: TipTahlilleri (1985) isimli eserleri gelmektedir. Daha sonra yine önemli akademisyenle-rin makalelerini bir araya getirdi¤i görülmektedir. Son y›llarda akademik seviyedekimakalelerin yer ald›¤› bu tarzdaki kitaplara flunlar örnek olarak verilebilir:

• ‹smail Aka, Makaleler (2005)• Abdülkadir ‹nan, Makaleler ve ‹ncelemeler (1998)• Abdülkadir Turan, Kimli¤ime Dokunmay›n: fiiir-Makale (1996)• Ahmet Bican Ercilasun, Makaleler / Dil - Destan - Tarih - Edebiyat (2007)• Ahmet Yaflar Ocak, Osmanl› Sufili¤ine Bak›fllar & Makaleler-‹ncelemeler

(2011)• Ali Sevim, Makaleler (2005)• Ayd›n Taneri, Makaleler (2005)


• Azmi Süslü, Makaleler (2006)• Ahmet Bican Ercilasun, Makaleler (2007)• Baki Kuru, Makaleler (2006)• Berna Moran, Türk Roman›na Elefltirel Bir Bak›fl (1983)• Ekrem Hakk› Ayverdi, Makaleler (1985)• Erdo¤an Moro¤lu, Makaleler (2006)• Hakk› Dursun Y›ld›z, Makaleler (2007)• Halil ‹nalc›k, Do¤u Bat› Makaleler (2009)• Hilmi Yavuz, Edebiyat ve Sanat Üzerine Yaz›lar Makaleler (2005)• Kaz›m Yaflar Kopraman, Makaleler (2005)• Mehmet Ali Ünal, Osmanl› Devri Üzerine Makaleler, Araflt›rmalar, (1999)• Musa Duman, Makaleler Eski Türkiye Türkçesinden Osmanl› Türkçesine

(2008)• Orhan Köprülü/Bilgehan A. Gökda¤, Makaleler, (2006)• Osman Turan, Makaleler Kurtuba (2010) • Sabri F. Ülgener, Makaleler (2006)• Süleyman Atefl, Makaleler (1996)• fierif Bafltav, Makaleler (2005)• fierif Mardin, Siyasal ve Sosyal Bilimler Makaleler, (2007)• Talat Koçyi¤it, Makaleler (2009)• Yahya Kemal Beyatl›, Mektuplar Makaleler (1977)Bunlar›n çok daha fazla say›da oldu¤unu tekrar hat›rlatarak son y›llarda yine

bu çerçevede gelenekleflen bir baflka geliflmeye geçebiliriz. Özellikle üniversiteçevresinde tecrübesi ve eserleriyle alan›na önemli katk›larda bulunmufl akademis-yenler ad›na ç›kar›lan arma¤an kitaplar› ve ünlü yazar ve flairlerin do¤um ve ölümy›ldönümleri dolay›s›yla ç›kar›lan anma kitaplar› da pek çok makaleyi içinde ba-r›nd›rmalar› bak›m›ndan konumuz itibariyle dikkate al›nmas› gerekir. Bunlardanbaz›lar›:

• Ahmet Öncü (Derleyen), fierif Mardin’e Arma¤an (2009)• Ahmet Sevgi (Haz.), Erol Güngör’ün An›s›na Arma¤an (1998)• Alpay Kabacal›, 100. Do¤um Y›l›nda Naz›m Hikmet’e Arma¤an (2002)• Ezel Elverdi (Editör), ‹nci Enginün’e Arma¤an (1997)• Halef Nas (Haz.), Ömer Faruk Huyugüzel’e Arma¤an (2010)• Handan ‹nci (Haz.), O¤uz Atay’a Arma¤an (2008)• Handan ‹nci (Haz.), Zeynep Kerman Kitab›, (2010)• Kollektif, Mehmet Kaplan’a Arma¤an (1984)• Kollektif, Prof. Dr. Bekir Kütüko¤lu’na Arma¤an (1991)• M. Ö. Alkan, Mete Tunçay’a Arma¤an (2007)• Nazan Aksoy (Haz.), Berna Moran’a Arma¤an (2008)• Veysel Çetin, Afflar Timuçin’e Arma¤an (2010)• Yakup Çelik (Editör), Attila ‹lhan Arma¤an› (2010)• Zeynep Kerman, Mehmet Kaplan ‹çin (1988)Akademik çevrelerin dergilerdeki, anma ve arma¤an kitaplar›ndaki makaleleri-

ni bir tarafa b›rak›p gazete makalecili¤ine döndü¤ümüzde bunun biraz da gazete-cilik tarihimizle paralel oldu¤unu görürüz. Cumhuriyet y›llar›nda makalelerle dö-nemin problemleri üzerinde düflünen, çözümler sunan önemli gazetelerin bulun-du¤unu görürüz. Bunlar›n bir k›sm› yay›n hayat›na Cumhuriyet’ten önce baflla-makla birlikte önemli bir k›sm› Milli Mücadele’yi desteklemifl ve Cumhuriyet son-ras›nda da cumhuriyet düflüncesi çerçevesinde yaz›lara yer vermifllerdir.


fiüphesiz ki Cumhuriyet sonras› dönemde makale yazarlar› bunlarla s›n›rl› de-¤ildir. Ayr›ca do¤rudan bir üniversiteye ba¤l› olmayan ve daha çok sanat ve fikirdergisi özelli¤indeki dergileri de hesaba katt›¤›m›zda bu say›n›n binleri bulaca¤› dakesindir. Di¤er taraftan bu makaleleri isim isim anmak veya grupland›rmak daböyle bir çal›flmada mümkün görünmemektedir. Dolay›s›yla daha çok önemli ulu-sal gazeteler ve buralarda makale yaz›lar›yla ön plana ç›kan yazarlar etraf›nda ko-nuya devam etmek uygun olacakt›r.

Bu anlamda ilk dikkati çeken gazetelerden biri Vakit’tir. 1917’de Ahmet EminYalman ve As›m Us taraf›ndan yay›na bafllayan Vakit gazetesi 1934’te Kurun ad›n›al›r, fakat bir süre sonra yine Vakit ad›na döner. Bu gazetede Yusuf Ziya, Sadri Er-tem, Hakk› Süha, Refik Ahmet, Fikret Adil dönemin önemli sosyal, kültürel ve si-yasal olaylar›yla ilgili makaleler ve f›kralar yazarlar.

1924’te Yunus Nadi, Nebizade Hamdi ve Zekeriya Sertel’in birlikte kurduklar›ve isim babal›¤›n› Atatürk’ün yapt›¤› Cumhuriyet gazetesi bugün hâlâ yay›n haya-t›na devam etmektedir. 1945 y›l›na kadar gazetenin bafl makalelerini genellikle Yu-nus Nadi yazm›flt›r. Zekeriya Sertel, Yakup Kadri, Abidin Daver, M.Nermi, fiükrüKaya gibi yazarlar›n da bafl makale yazd›klar› görülür. ‹lk y›llar›nda Aka Gündüz,Hasan Bedreddin, Reflat Ekrem Koçu, Ahmet Rasim, Peyami Safa, Ahmet Refik, ‹s-mail Habip, Abidin Daver, Cenap fiahabettin, Vedat Nedim, Halit Ziya, Cevat Feh-mi Baflkut, Mümtaz Faik, Fuad Köprülü, Halit Fahri gibi önemli isimlerin makaleve f›kralar›na da yer verilmifltir. Yunus Nadi’den sonra Nadir Nadi bafl makaleleriyazmaya devam etmifl, Do¤an Nadi ise genellikle f›kralar yazm›flt›r.

‹fl Bankas› taraf›ndan 1935 y›l›nda kurulan ve Ali Naci Karacan taraf›ndan yö-netilen Tan gazetesinde Ahmet Emin Yalman, Zekeriya Sertel, Halil Lütfi Dördün-cü, Sabiha Sertel, Burhan Felek, Fikret Adil, Eflref fiefik, Refik Halit Karay ve Refi-i Cevat Ulunay gibi isimler f›kra ve makale yazmaktad›rlar. Türkiye’nin en eski ga-zetelerinden olan ve 1918’de yay›n hayat›na bafllayan Akflam gazetesinde Necmet-tin Sadak, Falih R›fk› Atay, Ali Naci Karacan gibi isimler Cumhuriyet y›llar›nda damakale ve f›kralar›yla yazmaya devam ederler. Naz›m Hikmet de bu gazetede “Or-han Selim” ad›yla küçük f›kralar yazm›flt›r.

Atatürk’ün 1920 y›l›n›n ilk günlerinde Ankara’da kurdu¤u Hâkimiyet-i Milliyegazetesi ise, 1934’te Ulus ad›n› al›r. Falih R›fk› Atay’›n yönetiminde ç›kan gazete,hükümetin ve CHP’nin görüfllerini yans›t›r. Ulus’un zengin yaz› kadrosu içerisindeyer alan Necip Ali Küçüka, Vedat Nedim Tör, Orhan fiaik Gökyay, Yakup KadriZeki Mesud, Burhan Belge, Nurullah Ataç, Cemal Kutay gibi isimler, Cumhuriyet’inilk y›llar›ndaki problemlere dikkat çeken makale, elefltiri ve f›kralar yazm›fllard›r.

‹kinci Dünya Savafl› y›llar›nda ise Tan, Vatan, Akflam, Tanin, Tasvir-i Efkâr gi-bi gazeteler ve baz› dergiler, siyasal olaylar›n etkisiyle politik taraf› ön plana ç›kanmakale ve f›kralara yer verirler.

Bir k›sm› 1940 ve 50li y›llarda yay›n hayat›na bafllayan bugünkü gazetelerde ar-t›k en fazla yeri siyaset, magazin, iç ve d›fl olaylar, ekonomi, spor gibi konular al-d›¤› için (Ç›kla, 2007, 57) bu gazetelerdeki makalelerde art›k bu çerçevede olma-ya bafllam›flt›r. Nitekim buna ba¤l› olarak da 1960’l› y›llardan itibaren edebiyat›ngazetelerden uzaklaflmaya bafllad›¤› görülür.

1948’de yay›n hayat›na giren Hürriyet gazetesinin kurucusu Sedat Simavi’dir.Gazetenin önemli makale yazarlar› aras›nda Ertu¤rul Özkök, Oktay Ekfli, Selim ‹le-ri, Konur Ertop, H›fz› Topuz, Hasan Bülent Kahraman, Do¤an H›zlan, Emre Kon-gar, As›m Bezirci, Nedim Gürsel, Füsun Akatl›, Berna Moran, Vedat Günyol, Atilla


Özk›r›ml›, Atilla Dorsay, Tahsin Yücel, Murat Bardakç›, Yusuf Çotuksöken, CevdetKudret, Yaflar Kemal gibi isimler say›labilir.

Türk gazetecilik tarihinde önemli bir yeri olan Milliyet ise 1950’de gazeteninhem sahibi ve hem de baflyazar› olan Ali Naci Karacan taraf›ndan kurulmufltur. Ga-zetenin önemli makale yazarlar› aras›nda bilhassa sanat, edebiyat ve kültürle ilifl-kili olanlar› saymak bile yeterli bir fikir verecektir. Makale baflta olmak üzere, de-neme, f›kra ve elefltirileriyle de ön plana ç›kan Milliyet yazarlar› aras›nda özellikleflu isimler dikkat çeker: Refii Cevat, Aziz Nesin, Özdemir Nutku, Ahmet Cemal, Al-pay Kabacal›, Vedat Günyol, Cevat Çapan, ‹lhami Soysal, Demir Özlü, Enis Batur,Atilla Dorsay, Konur Ertop, Ayla Kutlu, ‹lber Ortayl›, Erhan Bener, Nurullah Ataç,Sabahattin Eyübo¤lu, Yaflar Nabi Nay›r, Feyza Hepçilingirler, Vecdi Sayar, AtillaÖzk›r›ml›...

Bugünkü Tercüman gazetesi ise milliyetçi ve muhafazakâr bir çizgide yay›nyapmak üzere 1961 y›l›nda Hadiselere Tercüman ad›yla ç›km›flt›r. Kemal Il›cak,Ünal Sakman ve Saadettin Çulcu gazetenin kurucular› aras›ndad›rlar. ‹lk dönemle-rinde Yakup Kadri, Kadircan Kafl›, Rauf Tamer, Tar›k Bu¤ra, Yaflar Nabi Nay›r, Ah-met Kabakl›, Nazl› Il›cak, Yavuz Donat gibi isimler önemli konularda makaleleryazm›fllard›r. 1955’te ç›kmaya bafllayan Yeni Sabah gazetesinde Nezih Demirkent,Müflerref Hekimo¤lu, Nezihe Araz, Hakk› Devrim, Altan Erbulak, gibi isimlerin ma-kalelerine rastlanmaktad›r.

Ayr›ca bugün büyük gazeteler aras›na girmifl olan ve 1980’lerin ortalar›nda ya-y›n hayat›na bafllam›fl olan Sabah (1985) ve Zaman (1986) gazeteleri de önemli si-yasal, kültürel, sosyal, ekonomik, dini vs konulardaki makalelerle gündemi takipeden ve pek çok okuyucu bulan gazeteler olmufllard›r. Bilhassa Zaman gazetesiyazar kadrosunda yer alan Fehmi Koru, Ali Bulaç, Mehmet Do¤an, Hüseyin Hate-mi, Nevzat Yalç›ntafl, ‹smail Hekimo¤lu, Nezih Uzel gibi isimler, gündeme iliflkinmakale, deneme, f›kra ve elefltirileriyle muhafazakâr okuyucunun ilgisi çekmeyedevam etmektedir.

Di¤er taraftan yukar›da bahsini etti¤imiz gazeteler kadar uzun ömürlü olmam›flama içinde önemli sanat, edebiyat kültür adamlar›n›n makalelerine yer vermifl olanbaz› gazeteleri de anmak gerekmektedir. Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda ç›kan Hafta-l›k Resimli Gazete’de Ziyaettin Fahri, Mustafa fiekip, Ahmet Refik; 1939’da ç›kanYeni Gün’de Refik Halit, ‹brahim Hakk› Konyal›, Yusuf Ziya, Nizamettin Nazif,Kandemir, Burhan Felek, Mahmut Yesari; 1950’lerde ç›kan Yeni Sabah’ta ise Ab-dülhak fiinasi Hisar, Hilmi Ziya Ülken, Sabri Esat Siyavuflgil, Sulhi Dönmezer, Ca-hit Tanyol, Refii Cevat Ulunay gibi isimlerin makalelerine rastlanmaktad›r.

Yukar›daki ve afla¤›daki okuma parçalar›n› dikkate alarak gazete ve dergi makalesi ara-s›ndaki fark› belirtiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

OKUMA PARÇASI-GAZETE MAKALES‹

Türklerin ‹lk Nobel Ödülüfiahin Alpay

‹sveç’in büyük gazetelerinden Dagens Nyheter, 12 Ekim Perflembe günkü, ‹sveç Aka-

demisi’nin 2006 Nobel Edebiyat ödülünü Türk romanc› Orhan Pamuk’a verdi¤ini

duyuran say›s›nda, haberin Stockholm’ün güney semtlerinden birinde yaflayan

Türkler aras›nda nas›l karfl›land›¤›na dair bir habere de yer verdi.


Bredang Türk Kültür Derne¤i üyeleri Dagens Nyheter’in muhabirine özetle flunlar›

söylüyorlard›: Orhan Pamuk’un en be¤endi¤imiz yan› siyasi görüflleri de¤il, ama fi-

kirlerini cesaretle dile getirmesini takdir ediyoruz. Bundan böyle Türkiye’de düflün-

celerini çekinmeden ifade eden kimselerin say›s› ço¤alabilir. Bundan böyle dünya-

n›n gözü daha çok Türkiye’nin üzerinde olacak, bu da Türkiye’de demokrasinin

güçlenmesine yard›m edecek. Pamuk’un Nobel edebiyat ödülünü kazanmas›, Türk-

lerin son y›llarda, çeflitli alanlarda kazand›klar› baflar›lar›n, dünya sahnesinde gö-

rünmelerinin yeni bir örne¤i. Bundan gurur duyuyoruz.

Bunlar› okudu¤umda, Türkiye’nin insanlar›n fikirleri yüzünden itilip kak›lma-

d›¤›, görüfllerini özgürce ifade edebildikleri bir aç›k toplum haline gelmesini özleyen,

her alanda baflar›lar kazanmas›ndan mutluluk duyan, sa¤duyu sahibi Türklerin

ortak sesini duyar gibi oldum. Orhan Pamuk, görüflleri yüzünden ondan nefret eden

kimilerinin öfkesini, baflar›lar›n› k›skanan kimilerinin hasetini üzerine çekiyor ola-

bilir. Hangi alanda olursa olsun büyük katk›lar yapm›fl insanlar, hemen her zaman

büyük husumetlerin hedefi olmam›fl m›d›r? K›rktan fazla dilde okura hitap edebilen

bir yazar olan Orhan Pamuk, bu alandaki en önemli hakem olan ‹sveç Akademi-

si’nin takdiriyle, dünya edebiyat›na üstün de¤erde katk› yapan bir isim olarak tari-

he geçti... Bu gerçe¤i hiç kimse, hiçbir gayret gölgeleyemez. Gerisi bofl laft›r.

Orhan Pamuk’a verilen ödül, kendisinin de belirtti¤i üzere, onun flahs›na de¤il,

temsil etti¤i Türk edebiyat›na ve kültürüne verilen bir onurdur. Bundan böyle Türk

edebiyat›na ilgi katlanarak artacak. Orhan Pamuk, Nobel ödülünü kazanan ilk

Türk oldu; gö¤sümüzü kabartt›. “Türklü¤ü afla¤›lad›¤›” iddias›yla yarg›lanmaya

kalk›fl›lan bir büyük yazar›m›z, Türklere çok büyük bir onur kazand›rd›. Ona can-

dan tebrik ve teflekkürler. Umar›z, kazand›¤› ödül bundan böyle Türkiye’ye gelecek

öteki Nobel ödüllerinin bir habercisi olur.

“Orhan Pamuk önümüzdeki y›llarda Nobel ödülünü kazanacakt›r...” Y›llar ön-

ce Stockholm’de, o s›ralar Dagens Nyheter’in kültürden sorumlu genel yay›n müdü-

rü olan dostum Arne Ruth bana böyle söylemiflti. O y›llarda Orhan Pamuk, roman-

lar›yla dünya çap›nda okunan bir yazar olarak ad›n› henüz duyurmaya bafllam›fl-

t›; kesinlikle Türk siyasi hayat›na yönelik elefltirel görüflleriyle temayüz etmifl de¤ildi.

Ruth, Orhan Pamuk’un roman sanat›na yeni bir soluk getirdi¤ini, bunun de¤erinin

bilinece¤ini söylemiflti. Nitekim öyle oldu.

Peki, Nobel ödülünü kazanmas›nda içinde yaflad›¤› topluma elefltirel gözle bak-

mas›n›n rolü olmam›fl m›d›r? “Türklü¤ü afla¤›lamak” iddias›yla yarg›lanmas›n›n,

Pamuk’un Nobel Ödülü’nü kazanmas›nda bir rolü olup olmad›¤› soruldu¤unda ‹s-

veç Akademisi Baflkan› Horace Engdahl flöyle demifl: “Tabii, ödülü kazanmas› ülke-

sinde siyasi çalkant› yaratabilir, ama biz bununla hiç ilgili de¤iliz. Pamuk, ülkesin-

de tart›flmal› bir kiflidir, ama bu ödülü kazananlar›n hemen hepsi tart›flmal› kifliler-

dir... Pamuk’u hem Bat›, hem de Do¤u kültüründeki kökleriyle ça¤dafl roman› zen-

ginlefltirdi¤i için ödüle lay›k bulduk... Denebilir ki o roman› biz Bat›l›lardan çal›p,

daha önce hiç bilmedi¤imiz bir fleye dönüfltürdü.”

Evet, Nobel edebiyat ödülünü kazananlar›n hemen hepsi ülkelerinde tart›flmal›

kifliler. Örne¤in Nobel edebiyat ödülü 2004’te Avusturya’daki tutuculu¤a yöneltti¤i

elefltirilerle tan›nan Elfriede Jelinek’e, 2005’te de ülkesinin Irak Savafl›’na bulaflmas›-

na fliddetle karfl› ç›kan ‹ngiliz oyun yazar› Harold Pinter’e verildi. Toplumlar›na

elefltirel gözle bakamayan, yani entelektüel vas›flar› olmayan yazarlar›n dünya ça-

p›nda yarat›c›l›k gösterdikleri görülmüfl fley midir?

Zaman Gazetesi 14 Ekim 2006

FIKRA

“F›kra”n›n Anlam› ve TarifiF›kra, Türk edebiyat›na bat›dan gelmifl olan di¤er düzyaz› türlerinde oldu¤u gibihemen ayn› maceraya sahiptir. Genellikle edebiyat›m›za gazete yoluyla gelmiflolan bu türlerin bafllang›çta kesin ayr›m çizgileri yoktur. Zamanla oluflan ayr›mlardikkate al›nd›¤›nda f›kra için flöyle bir tan›mlama yap›labilir: Bir yazar›n gazete vedergi gibi süreli yay›nlarda, güncel sosyal ve siyasal olaylar› belli bir bak›fl aç›s›n-dan; kan›tlama, belgeleme, ayr›nt›lama gere¤i duymadan, günlük konuflma dili-ne yak›n bir üslupla, yer yer nüktelere yer vererek de¤erlendirdi¤i k›sa düflünce ya-z›lar›na f›kra denir. F›kralarda genellikle i¤neleyici, alayc› ve bazen de elefltirel birsohbet tarz› benimsenir. ‹nand›r›c›, etkileyici, senli benli ve ço¤unlukla konuflmadiline yak›n serbest bir üslup kullan›l›r.

Bu gibi yaz›lar, gazete ve dergilerin belli sütun ve köflelerinde yer al›rlar vebunlara “köfle yaz›s›” da denir. Bu gibi yaz›lar›n amac› güncel bir tak›m siyasî, kül-türel, ekonomik, toplumsal konular› elefltirel bir bak›fl aç›s›yla anlatarak okuyucu-yu bilgilendirmek, yönlendirmektir. ‹lk zamanlarda sosyal ve siyasal a¤›rl›kl› biriçerikte karfl›m›za ç›kan f›kralarda bugün, sa¤l›ktan, spora, sanata, ekonomiye ka-dar pek çok günlük konu ele al›nmaktad›r. Yazar›n ideolojisinin, dünya görüflününön plana ç›kt›¤› f›kralarda kesinlikten ziyade canl›, ilgi çekici, esprili olmaya özengösteren bir üslup söz konusudur. Yazar bir sonuca var›r, fakat okuru ikna etmeamac› gütmez, sadece düflündürmeyi amaçlar. Bu tür gazete ve dergi yaz›s› olanf›kralar›, k›sa hikâye niteli¤indeki, nükteli, mizah ö¤esi tafl›yan ve daha çok güldür-meyi amaçlayan f›kralarla kar›flt›rmamak gerekir.

Gazete f›kras› ile güldürü f›kras› aras›ndaki fark› belirtiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

OKUMA PARÇASIPiyasa Yükselirken!

Ahmet RasimBir iki ay evvel diyorlard› ki, yak›nda bas›na gün do¤acak!.. Kalpten dua ettim, de-

dim ki:

- Ey gelece¤in günefli, sak›n buralar› cay›r cay›r yakma!

Me¤er etti¤im dualar kabul olmufl. Dün dediler

- Bas›na gün do¤du!..

Gerçekten, hava, ilkbahar› and›ran bir geliflme ile yazdan kalma bir gün lâtifli¤inde

belirmiflti.

Vapurda tesadüf etti¤im yeni yetiflmelerden birine sordum:

- Do¤acak dedi¤iniz gün bu mu idi?

Muhbir oldu¤u halde, yazar tavr› tak›narak:

- Ne yapal›m? Bize do¤an günler de böyle olur.

Yeni sermayeli gazete ç›kacak. Bizim ücretler f›rl›yor... Bir türlü otuz liradan yuka-

r›ya ç›kamayan muhbirlik maafl› altm›fl, yetmifle, yazarl›klar iki yüz, iki yüz elliye!..

- Hay bereket! Daha?

- Bundan ötesi sa¤l›k!. Hiç olmazsa. Adam ak›ll› bir ö¤le yeme¤i yeriz!

Bab›âli Caddesi’ne geldim. Bir iki sene evvel muhabirlikten yazarl›¤a terfi etmifl olan

bir baflkas› önledi. Yüzü gülüyordu. Dedi ki:

Türk Edebiyat›nda F›kraF›kran›n Türk edebiyat›ndaki maceras› deneme ve makaleyle kar›fl›k oldu¤undan,onlar için söz konusu edilen tarihsel bafllang›c› f›kra için de kabul edebiliriz. Yanibir anlamda kültür hayat›m›za gazetenin girifli, beraberinde pek çok bat›l› yaz› tü-rünü de getirmifltir. Bunlar içinde roman ve hikâye ön planda olsa da bilhassa fii-nasi’nin Tercüman-› Ahval (1860) ve Tasvir-i Efkar (1862)’›ndan itibaren sadebir dil anlay›fl› etraf›nda güncel ve evrensel problemlere ba¤l› konular bir deneme,elefltiri, sohbet, makale, f›kra havas› içinde ele al›nmaya bafllanm›flt›r. Eski Türkedebiyat›nda zengin bir düzyaz› çeflidinin bulunmamas› ve var olan›nda da fliirsel-li¤in ön planda olmas›, f›kra, deneme, elefltiri, makale ve sohbet gibi gazete vedergi yaz›lar›n›n kesin çizgilerle kültür hayat›m›zda bafllang›çlar›n›n olmamas›nave uzun zaman bunlar›n kar›fl›k bir özellikte kendilerini devam ettirmelerine yolaçm›flt›r. Yani bir anlamda fiinasi, Nam›k Kemal, Ziya Pafla, Recaizade Mahmut Ek-rem, Muallim Naci, Ahmet Midhat Efendi, fiemsettin Sami, Ebuzziya Tevfik, vb. ya-zar ve flairler edebiyat›m›z›n Tanzimat dönemi sonras›ndaki f›kra yazarlar› aras›n-da say›labilirler. Bilhassa fiinasi’nin Tasvir-i Efkar (1862)’›ndan itibaren gazetelerinsay›ca artmas› Hürriyet, ‹bret, Tercüman-› Hakikat, Hadika, Sabah gibi gazeteler-le edebiyat hayat›n›n da yönlendirilmesi, pek çok edebi türün yan›nda düz yaz›la-r›n da giderek artarak edebiyat›m›zda yer etmesine neden olmufltur. II. Abdülha-


- Duydunuz mu, piyasa yükseliyor!

- Ne gibi?

- Yazar maafllar›...

- Allah versin!

- Siz hangisine yazacaks›n›z?

- Benim gazetelerim bana yeter!.. Siz f›rsattan faydalanmaya bak›n.

Bu aral›k bir yeni yetiflme daha yüzüme bakarak geçti. Befl on ad›m ötede oturdu.

Anlad›m, beni bekliyordu. Yaklaflt›m. Alçak gönüllülükle dedi ki:

- Milliyet’e mi gideyim, Yeni Ses’e mi?

- Hangisi çok para veriyorsa!.. Fakat...

- Fakat?

Acele etti¤i, ellerini ovuflturur gibi parmaklar›n› birbirine dolaflt›rmas›ndan anlafl›l›-

yordu.

Dedim ki:

- ‹mtiyaz sahiplerini de, yönetim memurlar›n› da hesaba koy!..

- Ne demek istiyorsunuz?

- Malum a... Titiz olanlar›yla geçinmek, bizim gazetecilikte ayr›ca bir hünerdir. Her

iflte oldu¤u gibi, Dimyat’a pirince giderken evdeki bulgurdan olmak ihtimali bu iflte

de vard›r.

- Öyle ama altm›fl, yetmifl lira veriyorlar.

- Anlad›m o¤lum. Fakat sen ifl mi ar›yorsun, vurgun mu?

Ellerini yine ovuflturarak:

Otuz ile altm›fl, yetmifl aras›nda da.

Dayanamad›m:

- Çok fark var!.. Hakl›s›n... Hangisini gözün keserse ona git!..

Ne yapars›n›z, geçim dünyas›!..

Muharrir Bu Ya’dan, s.464-466

mit döneminde sansür dolay›s›yla gazetelerin say›s›n›n azalmas› f›kra yaz›lar›ndada azalmaya yol açm›fl, fakat 1908 II. Meflrutiyet sonras›nda oldukça zengin mat-buat hayat›na karfl›l›k gazete yaz›lar›nda, dolay›s›yla f›kra yaz›lar›nda da nitelik venicelik bak›m›ndan önemli bir art›fl ve zenginleflme olmufltur.

Peyam› Sabah, Alemdar, ‹stanbul, Akflam, Vakit, Aydede, Yeni Gün, ‹leri, Ulus,Hâkimiyeti Milliye, Hürriyet, Sabah, Günayd›n, Bugün, Milliyet, Türkiye, Cumhu-riyet, Tercüman, Yeni As›r gibi bir k›sm› Cumhuriyet öncesinde de ç›kan gazete-lerde dönemin ünlü edebiyatç›lar›, yazarlar›, flairleri, gazetecileri, güncel problem-lerle ilgili f›kralar yazm›fllard›r. Bunlar aras›nda gazete köflelerindeki f›kralar›ylaCumhuriyet sonras› dönemde de ön plana ç›kan yazarlar aras›nda bilhassa AhmetRasim, Yakup Kadri, Ahmet Haflim, Falih R›fk› Atay, Refik Halit Karay, Orhan Sey-fi Orhon, Peyami Safa, Hasan Ali Yücel, Aka Gündüz, Burhan Felek gibi yazarlarbulunmaktad›r. Son y›llarda ise Nazl› Il›cak, Rauf Tamer, Ahmet Kabakl›, Çetin Al-tan, Oktay Ekfli, U¤ur Mumcu, Abdi ‹pekçi, ‹lhan Selçuk, Ergun Göze, Hasan Pu-lur, Mehmet Barlas, Fehmi Koru, Taha Akyol, Gürbüz Azak, Ahmet Taflgetiren,Cengiz Çandar, Yavuz Gökmen, Gülay Göktürk dikkat çeken f›kralar›yla okur üze-rinde etkili olmufllard›r. Bütün bu ad›n› sayd›¤›m›z ve saymad›¤›m›z f›kra yazarla-r›n›n yaz›lar› üzerinde dönemin siyasal, sosyal yap›s›n›n etkili oldu¤unu söylemeklaz›md›r.

Cumhuriyet öncesinde ve sonras›nda f›kra yaz›lar›yla tan›nan yazarlar›m›zdanbaz›lar› ve f›kralar›n› bir araya getirdikleri eserleri flunlard›r:

Ahmet Rasim, Eflkâl-i Zaman (1918), Gülüp A¤lad›klar›m (1924), Muharrir BuYa (1926) isimli eserlerinde dönemin de¤iflik gazete ve dergilerinde yazm›fl oldu-¤u deneme, sohbet ve f›kralar›n› bir araya getirmifltir.

Falih R›fk› Atay, Hâkimiyeti Milliye, Milliyet, Ulus, Cumhuriyet ve Dünya gaze-telerinde döneminin sosyal, siyasal problemlerini, yeni Türkiye Cumhuriyetinin s›-k›nt›lar›n› el alan f›kralar yazd›. Eski Saat (1933), Niçin Kurtulmamak (1953), Çile(1955), ‹nanç (1965), Kurtulufl (1966), Pazar Konuflmalar› (1966) isimli kitaplar›n-da de¤iflik düzyaz›lar›yla kar›fl›k f›kralar› da bulunmaktad›r.

Yine Cumhuriyet döneminde siyasi, sosyal içerikli f›kralar›yla ön plana ç›kanbir di¤er isim Arif Nihat Asya’d›r. Arif Nihat Asya’n›n de¤iflik dergi ve gazetelerde-ki f›kralar› daha sonra Kanatlar ve Gagalar (1945), Enikli Kap›-Top Sesleri (1964),Terazi Kendini Tartamaz (1967), Tehdit Mektuplar› (1967), Onlar Bu Dilden An-lar (1970), Aramak ve Söyleyememek (1976), Ay›n Aynas›nda (1976), Kubbeler(1976) isimli kitaplar›nda toplanm›flt›r. (Y›ld›z, 1997, 116-122)

Peyami Safa’n›n çok say›daki gazete ve dergi yaz›s›n›n Ötüken Yay›nevi tara-f›ndan bir araya getirildi¤i Objektif bafll›kl› seride f›kralar›na da yer verilmifltir.

Ahmet Haflim’in, Gurebahaneyi Laklakan (1928), Bize Göre (1928), FrankfurtSeyahatnamesi (1933) isimli eserlerinde gezi, hat›ra ve deneme ile kar›fl›k f›krala-r›na da rastlamaktay›z.

Hüseyin Cahit Yalç›n, oldukça iniflli ç›k›fll› geçen siyasal yaflam›na ba¤l› olarakbu konulardaki görüfllerini Akflam ve Tanin, Yeni Sabah, Ulus, Yeni Ulus, Yedigüngibi gazetelerdeki deneme, sohbet ve f›kralar›nda dile getirir.(Huyugüzel, 1982,30-32)

Biri yurtiçi ve biri de yurt d›fl› olmak üzere iki kere sürgün hayat› yaflayan Re-fik Halit Karay’›n pek çok türdeki eserlerinin yan› s›ra siyasi a¤›rl›kl› f›kralar›n›nda yer ald›¤› Bir ‹çim Su (1931), Bir Avuç Saçma (1937), ‹lk Ad›m (1941), Üç Ne-sil Üç Hayat (1943), Makyajl› Kad›n (1943), Tanr›ya fiikayet (1944) isimli eserleribulunmaktad›r.


Orhan Seyfi Orhon’un Fiskeler (1922), Dün Bugün Yar›n (1943), KulaktanKula¤a (1943); Burhan Felek’in Felek (1947), Yaflad›¤›m›z Günler (1971), Rece-bin Kahvesi (1984), Biraz da Yarenlik (1984), Felek’ten Dostlara (1984), GeçmiflZaman Olur ki (1985); Ahmet Kabakl›’n›n Müslüman Türkiye (1970), Mabet veMillet (1970), Bürokrasi ve Biz (1976), Sohbetler (1987) isimli eserlerinde zamanzaman de¤iflik düzyaz› türleriyle kar›fl›k f›kralar›na yer vermifllerdir.

1960lardan sonra gazetelerin sosyal ve siyasi sorunlara daha fazla yer verme-lerine ba¤l› olarak edebiyat ve sanat merkezli f›kralar›n say›s›nda da azalma gö-rülmesine karfl›l›k gazetecili¤iyle ön plana ç›kan yazarlarda ise daha çok güncelgeliflmelere ba¤l› siyasal ve sosyal problemleri ele alan f›kralar ço¤al›r. Bugün ye-rel gazete ve dergiler de dikkate al›nd›¤›nda hemen hemen hergün bu gazete vedergilerde yay›mlanan say›s›z f›kra yaz›s›ndan bahsedebiliriz. Di¤er taraftan bu-gün gazete makalesi ile gazete f›kras› aras›ndaki fark kalkm›fl gibi görünmekteonun yerine zaman zaman her ikisinin de özelliklerini bar›nd›ran “baflyaz›” veya“köfle yaz›s›” gibi tan›mlamalar kullan›lmaktad›r.

Son günlerde herhangi bir günlük gazetede bir f›kra okudunuz mu? Ne gibi özellikleridikkatinizi çekti?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


Makalenin kavram anlam› ve niteliklerini

aç›klayabilmek

Makaleler bir konuda bilgi vermek, bir düflünce-yi, bir tezi savunmak amac›yla derinlemesine ya-z›lan ve ele al›nan konuyu örneklerle, belgelerleispatlamaya çal›flan bir düzyaz› türüdür. Bundandolay›, ö¤reticidir, dili sade ve anlafl›l›rd›r, inan-d›r›c› veriler kullan›r. Günlük konulara ba¤l› si-yasal, sosyal e¤itim, ekonomi vb. konularda ya-z›labilece¤i gibi sanat, edebiyat, kültür, tarih gibievrensel konularda da yaz›lmaktad›rlar. Ayr›cabugün gazete makalesi ile dergi makalesi birbi-rinden ayr›lm›fl gibidir. Özellikle akademik nite-likteki dergilerde belli bir bilim alan›n›n konula-r›n› yine bu alan›n ölçüleriyle ele alan makaleler,gündelik problemlerle ilgili olan veya sanat ede-biyat konulu gazete ve dergi makalelerinden ay-r›lm›fl durumdad›r.

F›kran›n kavram ve niteliklerini aç›klayabilmek

Gazete f›kras›, makaleden ele ald›¤› konuyu is-patlama zorunlulu¤u bulunmamas›yla ayr›l›r. Ya-zar›n gazete ve dergi gibi süreli yay›nlarda, gün-cel sosyal ve siyasal olaylar›, kan›tlama gere¤iduymadan, konuflma diline yak›n i¤neleyici, alay-c› ve bazen de elefltirel bir sohbet üslubuyla de-¤erlendirdi¤i k›sa düflünce yaz›lar›na f›kra denir.

Makale ve f›kran›n Türk edebiyat›nda do¤up ge-

liflmesini aç›klayabilmek

Türk edebiyat›nda makale ve f›kran›n do¤up ge-liflti¤i ortam gazetenin kültür hayat›m›za girmesi-ne ba¤l› olmufltur. Bat›l› sivil gazetenin 1840 y›-l›ndan itibaren kültür hayat›m›za girmesiyle ede-biyat›m›zda da ço¤unlukla birbiriyle kar›fl›k ma-kale, f›kra, deneme, sohbet türünde düzyaz›larada rastlanmaya bafllar. Tanzimat döneminin ilksivil gazeteleri olan Ceride-i Havadis, Tercüman-› Ahval, Tasvir-i Efkar’da bu anlamda ilk düzya-z›lara rastlamaktay›z. Bu dönemde fiinasi, Nam›kKemal, Ahmet Mithat Efendi, Muallim Naci vedaha sonra Servet-i Fünûn ve Milli Edebiyat dö-neminde de Halit Ziya, Tevfik Fikret, Cenap fia-habettin, Hüseyin Cahit, Süleyman Nazif, BeflirFuad, Ziya Gökalp, Mehmet Emin Yurdakul, Fu-at Köprülü, Ömer Seyfettin, Ali Canip gibi isim-

ler makale f›kra ve denemeleriyle ön plana ç›-karlar. Kültür hayat›m›zda makale ve f›kra gaze-tecilikle paralel yürümüfltür.

Cumhuriyet dönemi Türk edebiyat›nda belli bafl-

l› makale ve f›kra yazarlar› ile eserlerini s›rala-

yabilmek

Cumhuriyet döneminde gittikçe artan gazete vedergilere ba¤l› olarak makale say›s›nda da nitelikve nicelik bak›m›ndan art›fl söz konusu olmufl-tur. Akademik çevrelerin geliflmesiyle de dergimakalesi ve gazete makalesi birbirinden ayr›fl-maya bafllam›fl; gazete makalelerinin günlük sos-yal, siyasal, kültürel problemlere ba¤l› makalele-rine karfl›l›k, dergi makaleleri belli bir bilim ala-n›nda uzmanlaflm›fl kiflilerin elinden ç›kmaya bafl-lam›flt›r. Bu çevrelerdeki anma ve arma¤an ki-taplar› da ayr›ca bilimsel makalelerin topland›¤›eserler olmufltur. Gazete makalesi ise Cumhuri-yet döneminde say›lar› gittikçe artan ve bir k›sm›yay›n hayat›na hala devam etmekte olan gazete-ler arac›l›¤›yla yürütülür. Cumhuriyet’in ilk y›lla-r›nda Vakit, Cumhuriyet, Tan, Ulus gibi gazete-ler, II. Dünya Savafl› y›llar›nda Vatan, Akflam, Ta-nin, Tasvir-i Efkâr gibi gazeteler ve sonraki y›llar-dan bu güne kadar gelen sürede Hürriyet Milli-yet Tercüman Yeni Sabah, Sabah Zaman gibi bel-li bafll› gazeteler makalenin kültür hayat›m›zdageliflip yayg›nlaflt›¤› iletiflim araçlar› olmufllard›r.Yusuf Ziya, Sadri Ertem, Hakk› Süha, Refik Ah-met, Yunus Nadi, Zekeriya Sertel, Yakup Kadri,Aka Gündüz, Hasan Bedreddin, Reflat Ekrem Ko-çu, Ahmet Rasim, Peyami Safa, ‹smail Habip, Ve-dat Nedim, Fuad Köprülü, Halit Fahri, ZiyaettinFahri, Mustafa fiekip, ‹brahim Hakk› Konyal›, Yu-suf Ziya, Nizamettin Nazif, Kandemir, Burhan Fe-lek, Mahmut Yesari; Abdülhak fiinasi Hisar, Hil-mi Ziya Ülken, Sabri Esat Siyavuflgil, Sulhi Dön-mezer, Cahit Tanyol, Refii Cevat Ulunay, SabihaSertel, Burhan Felek, Fikret Adil, Eflref fiefik, Re-fik Halit Karay, Falih R›fk›, Nurullah Ataç, CemalKutay Ertu¤rul Özkök, Oktay Ekfli, Selim ‹leri,Konur Ertop, H›fz› Topuz, Hasan Bülent Kahra-man, Do¤an H›zlan, Emre Kongar, As›m Bezirci,Nedim Gürsel, Füsun Akatl›, Berna Moran, VedatGünyol, Atilla Özk›r›ml›, Atilla Dorsay, Tahsin

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


Yücel, Murat Bardakç›, Yusuf Çotuksöken, Cev-det Kudret, Yaflar Kemal, Aziz Nesin, ÖzdemirNutku, Ahmet Cemal, Alpay Kabacal›, Vedat Gün-yol, Cevat Çapan, ‹lhami Soysal, Demir Özlü,Enis Batur, Atilla Dorsay, Konur Ertop, Ayla Kut-lu, ‹lber Ortayl›, Erhan Bener, Nurullah Ataç, Sa-bahattin Eyübo¤lu, Yaflar Nabi Nay›r, Feyza Hep-çilingirler, Vecdi Sayar, Atilla Özk›r›ml›, FehmiKoru, Ali Bulaç, Mehmet Do¤an, Hüseyin Hate-mi, Nevzat Yalç›ntafl, ‹smail Hekimo¤lu ve dahada eklenebilecek pek çok isim Cumhuriyet’in ku-ruluflundan bu güne kadar siyaset, ekonomi, e¤i-tim, sanat, edebiyat vb pek çok konuda yazm›flolduklar› makalelerle ön plana ç›km›fllard›r.Cumhuriyet döneminde gazete f›kras›n›n hemgazetenin geliflimiyle ve hem de makaleyle pa-ralel yürüdü¤ünü söylemek yanl›fl olmaz. Özel-likle son y›llarda edebiyat›n gazetelerden birazuzaklaflmas›na ba¤l› olarak gazete makale ve f›k-ras›n› birbirinden ay›rmayan “baflyaz›” veya “kö-fle yaz›s›” gibi kavramlar› tercih eden bir yöne-lim ortaya ç›km›flt›r. Bu bahsi edilen yaz›lardada zaman zaman makalenin oldu¤u gibi ço¤un-lukla da f›kra ve denemenin, sohbetin ve öznelelefltirinin özelliklerinin birbirine kar›flt›r›ld›¤›görülmektedir. Edebiyat›m›zda Ahmet Rasim, Fa-lih R›fk› Atay, Ahmet Haflim, Peyami Safa, ArifNihat Asya, Hüseyin Cahit Yalç›n, Orhan SeyfiOrhon gibi yazarlar, gazete f›kralar›yla dikkatçekmifllerdir.


1. Makale ile gazete f›kras›n›n ortak taraf› afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Her ikisinin de ele ald›klar› konuyu belgeleme-yi amaçlamas›

b. Her ikisinde de i¤neleyici bir üslup olmas›c. Her ikisinin de düflünce yaz›s› olmas›d. Her ikisinin de güncel konulardan bahsetmesie. Hiçbiri

2. Makalenin özellikleri ile ilgili afla¤›daki ifadelerdenhangisi yanl›flt›r?

a. Makale, ele ald›¤› konudaki belge, tan›k ve bil-gileri birer ispat arac› olarak kullan›r.

b. Gazete makalelerine son y›llarda baflyaz› demetemayülü artm›flt›r.

c. Makalelerin didaktik-ö¤retici taraf› bulunmaktad›r.d. Bilimsel dergi makaleleri belli bilim alan›ndaki

konular üzerinde derinlemesine, araflt›rmalara,deneylere ve verilere dayan›r.

e. Makalede yazar gayet samimi bir üslup kullan›r.

3. “Bir yazar›n gazete ve dergi gibi süreli yay›nlarda,güncel sosyal ve siyasal olaylar› belli bir bak›fl aç›s›n-dan; kan›tlama, belgeleme, ayr›nt›lama gere¤i duyma-dan günlük konuflma diline yak›n inand›r›c›, senli ben-li bir üslupla, yer yer nüktelere yer vererek de¤erlendir-di¤i k›sa düflünce yaz›lar›na ne ad verilir?

a. Oyunb. F›krac. Denemed. Elefltirie. Makale

4. “Yazar›n ideolojisinin, dünya görüflünün ön plana ç›k-t›¤› f›kralarda kesinlik yoktur (I); buna karfl›l›k canl›

(II), ilgi çekici, esprili olmaya özen gösteren bir üslup sözkonusudur. Yazar bir sonuca var›r (III) fakat okuru ik-

na etme amac› gütmez (IV), sadece düflündürmeyiamaçlar.”Yukar›daki paragrafta alt› çizili ifadelerin hangi ikisininanlam bak›m›ndan z›dd› makale için geçerlidir?

a. I ve IIb. II ve IVc. I ve IIId. I ve IVe. II ve IV

5. Türk edebiyat›nda makalenin ortaya ç›k›fl›yla ilgiliafla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?

a. ‹lk gazete makalelerine Tanzimat döneminde ç›-kan Ceride-i Havadis’te rastlanmaktad›r.

b. ‹lk gazete makalesi Cumhuriyetten sonra yaz›lm›flt›r.c. ‹lk gazete makalesini Nam›k Kemal yazm›flt›r.d. ‹lk gazete makalesi Tercüman-› Ahval gazetesin-

de ç›km›flt›r.e. ‹lk gazete makalesi edebiyat üzerine yaz›lm›flt›r.

6. Afla¤›dakilerden hangisi Cumhuriyet’in ilk y›llar›ndaönemli makale ve f›kralar›n yay›mland›¤› gazetelerdenbiri de¤ildir?

a. Ulusb. Tercümanc. Tand. Vakite. Cumhuriyet

7. Afla¤›dakilerden hangisi Cumhuriyet’in ilk y›llar›n›nönemli f›kra yazarlar›ndan biri de¤ildir?

a. Yakup Kadrib. Ahmet Haflim c. Falih R›fk› Atayd. Orhan Seyfie. Orhan Pamuk

8. “De¤iflik dergi ve gazetelerdeki f›kralar› daha sonraKanatlar ve Gagalar (1945), Enikli Kap›-Top Sesleri

(1964), Terazi Kendini Tartamaz (1967) gibi kitaplar›n-da toplanm›flt›r.”Yukar›daki paragrafta sözü edilen yazar afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Yahya Kemalb. Ahmet Rasimc. Arif Nihat Asyad. Falih R›fk›e. Orhan Seyfi



9. “Türkiye’nin en eski gazetelerinden olan ve 1918’deyay›n hayat›na bafllayan Akflam gazetesinde Falih R›fk›Atay, Ali Naci Karacan gibi isimlerle Cumhuriyet y›lla-r›nda da makale ve f›kralar›yla yazmaya devam edenkifli afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Necmettin Sadakb. Halide Edipc. Elif fiafakd. Nam›k Kemale. Tevfik Fikret

10. Pek çok araflt›rmac›n›n katk› sa¤lad›¤› toplu maka-lelerin yer ald›¤› ortak kitap afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Yeni Türk Edebiyat› Üzerine Araflt›rmalarb. Edebiyat Üzerine Makalelerc. Türk Roman›na Elefltirel Bir Bak›fl d. Mehmet Kaplan ‹çine. Edebiyat ve Sanat Üzerine Yaz›lar

FEZAYA G‹DEN ADAMPeyami Safa

‹nsan hayali kim bilir kaç as›rdan beri Aya seyahat et-mektedir. Mehtapta dolaflan âfl›klar, hayalleri sonsuzbofl1uk1ar› saran flairler, bu dünyan›n bazen tahammülüaflan ›st›raplar›ndan manen kurtulmak isteyen bedbaht-lar, o mavi rüyan›n içinde masal âlemleri ve teselliler ara-m›fllard›r. On yedinci as›rda flair Cyrano de Bergerac AyaSeyahat ad›nda ilk fliir kitab›n› yazd›. ‹ki as›r sonra mefl-hur Jules Verne bu hayali seyahati roman haline getirdi.Yirminci as›r, Aya ve komflu y›ld›zlara seyahat imkân›-n›n gerçekleflmeye bafllad›¤› as›rd›r. O kadar ki, Aya se-yahat bileti kesme¤e haz›rlanan uçak acentelerindenbile bahsediliyor.

Art›k bu hayal fliir ve roman halinden ç›k›p hakikathalini almak istidad›n› kazanm›flt›r. Hemen herkes bunainan›yor.‹flte bu s›rada (birkaç ay evvel), Amerikal› ve uçan da-irelere dair kitaplar yazm›fl bir astronom, Zühre y›ld›z›-na gidip geldi¤ini iddia etmifl ve Hollanda Kraliçesi Ju-liana taraf›ndan, seyahatini anlatmak üzere, saraya da-vet edilmifltir.

Bu davet, gizli ilimlere karfl› afl›r› bir merak ve alakabesleyen Kraliçenin bir fantezisi gibi görülmüfl, baz›çevrelerde tenkitlere u¤ram›flt›r. Hatta Adamski’yi din-leme¤e ça¤r›lan Hollanda silahl› kuvvetleri kumandan-lar› hayretler içinde kalm›fllard›r.

Adamski astronomiye çok merakl› bir halk adam›d›r.Meflhur Palomas rasathanesiyle alakas› onun mütehas-s›slar›yla günlük ve devaml› temas›ndan bir de civardasandviç satmas›ndan ibarettir. Fakat meflhur âlimlerlemüflterek imzal› eserleri neflredilmifltir. Bir bak›ma birhayalperest, bir bak›ma da bütün hayat›n› astronomiyeve felsefeye vakfetmifl, bilhassa uçan daireler üzerindehayret verici müflahedelere sahip bir fikir adam›d›r.

Yazd›¤› kitab›n tercümesini Tercüman’da belki takipediyorsunuz. ‹leride hayretiniz artacak. Çünkü Adamskiuçan dairelerden inen garip bir insan tipinin ayak izlerinive mevcudiyetini tesbit etmifltir. Daha sonra, yine bir uçandaire içinde fezaya gidip geldi¤i hakk›ndaki haberler, Ju-les Verne’in romanlar›yla füze tekni¤i aras›nda, hayal vehakikati evlendiren garip bir hadisenin belirtileridir.

‹nanmak için de, inanmamak için de birçok sebep-leri var. Fakat insan, hem harika yaratan, hem de hari-ka imkân›n› inkâra kalkan bir mahluktur. Buna ra¤mendünün hurafeleri bugün birer hakikattir.

Adamski’nin de, güzel bir rüyan›n esiri, bir meczup vepsikopat oldu¤una hükmetmek için acele etmek do¤ruolmaz. Harikaya inanmayanlar› istikbal daima utand›r›yor.

Kaynak: Tercüman, 2 Temmuz 1959

Okuma Parças›


1. c Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz, “MakaleninAnlam› ve Tarifi ile F›kran›n Anlam› ve Tarifi”bölümlerini yeniden okuyunuz.

2. e Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz, “MakaleninAnlam› ve Tarifi” bölümünü yeniden okuyunuz.

3. b Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz, “F›kran›nAnlam› ve Tarifi” bölümünü yeniden okuyunuz.

4. d Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz, “MakaleninAnlam› ve Tarifi” bölümünü yeniden okuyunuz.

5. a Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz, “Türk Edebi-yat›nda Makale” bölümünü yeniden okuyunuz.

6. b Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz, “Türk Edebi-yat›nda Makale” bölümünü yeniden okuyunuz.

7. e Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz, “Türk Ede-biyat›nda F›kra” bölümünü yeniden okuyunuz.

8. c Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz, “Türk Ede-biyat›nda F›kra” bölümünü yeniden okuyunuz.

9. a Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz, “Türk Edebi-yat›nda Makale” bölümünü yeniden okuyunuz.

10. d Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz, “Türk Edebi-yat›nda Makale” bölümünü yeniden okuyunuz.

S›ra Sizde 1

Bu gibi yaz›larda konunun siyaset, ekonomi, e¤itim,kültür vb. alanlarla ilgili güncel bir konu oldu¤una veözellikle yazar›n ele ald›¤› konuyu örnekleme, karfl›lafl-t›rma, belge gösterme gibi de¤iflik metotlarla ispat et-meye çal›flt›¤›na dikkat ediniz.

S›ra Sizde 2

Gazete makalesi daha çok gündelik ya da genel konu-larda yaz›lan ve konuyu ispatlamaya, belgelemeye ça-l›flan bir yaz›d›r. Dergi makalesi ise daha çok belli birbilim dal›na ait, özel konulu, o bilim dal›n›n termino-lojisini kullanan ve bilimsel verilerden hareket edenyaz›d›r.

S›ra Sizde 3

Gazete f›kralar› düflünce içeriklidir, güldürü f›kralar› isead›nda da anlafl›laca¤› gibi güldürü maksatl›d›r. Birindebir düflünceyi belli bir bak›fl aç›s›ndan ispatlama zorun-lulu¤u olmadan i¤neleyici ve alayc› bir konuflma üslu-buyla anlatmak varken, öbüründe amaç güldürmektir.

S›ra Sizde 4

Günlük gazete f›kralar›nda konunun gazete makalesigibi güncel olmakla birlikte yazar›n söz konusu etti¤ikonuyu ispatlamak gibi bir yola gitmedi¤ine; ayr›ca i¤-neleyici, alayc› bazen elefltirel sohbet tarz›na; inand›c›,etkileyici, senli benli ve ço¤unlukla konuflma diline ya-k›n serbest bir üslup kulland›¤›na dikkat ediniz.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Akyüz, K. (1990). Modern Türk Edebiyat›n›n Ana

Çizgileri. ‹stanbul: ‹nk›lâp Kitapevi.Ç›kla, S. (2009). “Tanzimat’tan Günümüze Gazete-

Edebiyat ‹liflkisi”. Türkbilig. S. 18. s.34-63.Huyugüzel, Ö.F. (1982). Hüseyin Cahit Yalç›n’›n

Hayat›, Hikâye ve Romanlar› Üzerinde Bir

Araflt›rma. Ankara: KTB Yay›nlar›. Y›ld›z, S. (1992). Arif Nihat Asya’n›n fiiir Dünyas›.

‹stanbul: MEB Yay›nlar›.

Baflvurulabilecek KaynaklarDemiray, K. (1971). Edebiyatta Türler. ‹stanbul:

‹nk›lâp ve Aka Yay›nlar›. Özdemir, E. (1983). Yaz›nsal Türler. ‹stanbul: Varl›k

Yay›nlar›. Atay, F.R. (1933). Eski Saat. ‹stanbul: Y.Y. yok.Atay, F.R. (1953). Niçin Kurtulmamak. ‹stanbul.Varl›k

Yay›nevi, Asya, A.N. (1945). Kanatlar ve Gagalar. Ankara: Y.Y.

yok.Tanp›nar, A.H. (2000). Edebiyat Üzerine Makaleler.

‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›,

Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;“Deneme” kavram› ve türünü aç›klayabilecek,Denemenin Bat› edebiyatlar›nda do¤up geliflmesini tart›flabilecek,Denemenin Cumhuriyet öncesi ve sonras› Türk edebiyat›nda do¤up geliflme-sini aç›klayabilecek; belli bafll› deneme yazarlar›n› s›ralayabilecek,Denemenin üslup ve içerik bak›m›ndan farkl›l›klar›n› çözümleyebileceksiniz.

‹çindekiler

• Deneme• Bat›da Deneme • Türk Edebiyat›nda Deneme• Cumhuriyet Öncesinde Deneme

• Cumhuriyet Sonras›nda Deneme• Üslubuna Göre Deneme• ‹çeri¤ine Göre Deneme

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

N


Deneme

• DENEMEN‹N ANLAMI VE TAR‹F‹• BATI EDEB‹YATINDA DENEME• TÜRK EDEB‹YATINDA DENEME• DENEME TÜRLER‹


DENEMEN‹N ANLAMI VE TAR‹F‹Bat› edebiyatlar›nda öncelikle Montaigne’in icad› olan ve daha sonra da dünyaedebiyat›nda yayg›nl›k kazanan “deneme” kavram› için Cumhuriyet öncesinde tec-rübe-i kalemiyye, kalem tecrübesi gibi tamlamalar kullan›lmakla birlikte, essay kar-fl›l›¤›nda “deneme” sözcü¤ünün kullan›lmas› Cumhuriyet sonras›ndad›r. Deneme,bir tür olarak Türk edebiyat›na Bat› edebiyatlar›ndan geçmifltir. Tanzimat sonras›n-da ve bilhassa II. Meflrutiyet döneminde benzer yaz›lar yaz›lmas›na ra¤men dene-menin Türk Edebiyat›nda Bat›l› anlamda yer etmesi de yine Cumhuriyet sonras›n-dad›r.

Deneme, Bat› edebiyatlar›nda bir edebî form olarak Montaigne’in buluflu ola-rak kabul edilmektedir. 1580’de Les Essais adl› eserinin giriflinde eseri hakk›ndabilgi veren Montaigne, bir anlamda denemeyi tan›tm›fl oluyordu:

“Okuyucu, bu kitapta yalan dolan yok. Sana bafltan söyleyeyim ki, ben burada ya-

k›nlar›m ve kendim d›fl›nda hiçbir amaç gütmedim. Sana hizmet etmek yahut ken-

dime ün sa¤lamak hiç akl›mdan geçmedi; böyle bir amaç peflinde koflmaya gücüm

yetmez... K›sacas›, okuyucu, kitab›m›n özü benim. Bofl zamanlar›n› bu kadar sudan

ve anlams›z bir konuya harcaman ak›l kâr› olmaz. Haydi, u¤urlar olsun. (Montaig-

ne, 1987: 25)

Bütün bunlardan anlafl›laca¤› üzere Bat› kültüründe deneme; “bir konuyu tar-t›flan, tan›tan, o konu hakk›nda belli bir bak›fl aç›s›ndan insanlar› ikna etmeye ça-l›flan bir nesir türü”; yazar›n herhangi bir konuyu tart›flmaya açt›¤› veya okuyucu-yu belli bir bak›fl aç›s›ndan ikna etmeye çal›flt›¤› k›sa edebiyat türü olarak tan›mla-n›r. Deneme, belli bir alandaki okuyucu tipine de¤il, daha genele hitap etmeyiamaçlar. Deneme, belirlenmifl bir tekni¤i olmayan; anekdotlarla, örneklemelerle,ironi ve hicivle çekici hale getirilmifl serbest bir yaz›d›r. Kesin ilkeleri, kurallar› ol-mayan; yazar›n iddias›z, ispats›z, içtenlikle konufltu¤u, herhangi bir ba¤lay›c› plâ-na ba¤l› kalmad›¤›; insan› ve toplumu ilgilendiren her konuda yazabildi¤i bir tür-dür. Yazar›n kendi kendisiyle konuflur gibi bir anlat›m üslubu içerisinde bulundu-¤u ve kesin yarg›ya varmak gibi bir amac›n›n olmad›¤› denemelerde hayat, ölüm,sanat, felsefe, edebiyat, siyaset gibi insan› ilgilendiren her konuyu görebilmekmümkündür.

Türk edebiyat›nda deneme ile ilgili pek çok tan›m bulmak mümkündür.1961’de Türk Dili dergisi özel bir deneme say›s› ç›kar›rken sunufl yaz›s›nda son

Deneme

y›llarda bu türde yaz›lm›fl yaz›lar›n yo¤unlu¤una dikkat çekilir. Bu özel say›n›n“Deneme Deyince” adl› sunufl yaz›s›nda denemenin özgürce seçilen bir konudayaz›lan orta uzunlukta bir nesir türü; “a¤›rbafll›” edebiyat yaz›lar› içinde en dik-kat çekici tür oldu¤u, okurun denemeyle hoflça vakit geçirdi¤i; denemedeki ge-lifli güzelli¤in bir düzeni oldu¤u belirtilir. Bu özel say›da ayr›ca Montaigne, Sar-tre, Unamuno, Rilke gibi yabanc› yazarlar›n ve pek çok yerli yazar›n denemele-rine yer verilir.

‹lk bask›s› 1963’te yap›lan Sözlü/Yaz›l› Kompozisyon-Konuflmak ve Yazmak Sa-nat› adl› eserinde Seyit Kemal Karaalio¤lu ise denemeyi; “...bir yazar›n herhangibir konu üzerinde, özel görüfl ve düflüncelerini iddias›z, kesin kurallara varmaks›-z›n anlatt›¤› yaz›...” fleklinde tan›mlar. Karaalio¤luna göre denemeye “kalem tecrü-besi” de denir. Karaalio¤lu, “Deneme yazar›; denemeyi yazarken, konu ile ilgiliolan kendi duygu ve düflüncelerini araflt›r›r. Elefltirmesini teklifsiz ve samimi birdille yapar.” demektedir. Yaz›s›n›n devam›nda Bat› edebiyatlar›nda bunun ad›n›n“essai” (ese) ve bu türün en tan›nm›fl isimlerinin ise Montaigne ile Bacon oldu¤u-nu ekler. Karaalio¤luna göre “Denemeler; daha çok f›kra, makale uzunlu¤unda,bazen de büyük bir kitap geniflli¤inde olabilirler... Edebiyat›m›za önce “tecrübe-ikalemiye” ad›yla giren deneme; okumaktan, düflünceler üzerinde durmaktan hofl-lananlar›n seçece¤i bir kompozisyon türü, sakin yavafl bir sohbettir. Her konuyuifllemeye elveriflli olmas›na ra¤men; ele al›nan konuyu derinlefltirmek denemeninbelirli özelliklerindendir.” Karaalio¤lu, deneme yazar›n›n her fleyden önce kullan-d›¤› dili iyi bilmesi gerekti¤ini ve iflleyece¤i konuyu her yönden iyi kavram›fl olma-s› gerekti¤i söyler. Denemenin baflta gelen özelli¤inin ise yazar›n kendi kendisiylekonuflur gibi yazmas› oldu¤unu belirtir. Karaalio¤lu denemeyi “kiflisel, sanatsal de-neme”, “ö¤retici, elefltirel deneme” ve “hikmetli, özsözlü, aforizmal› deneme” ol-mak üzere üçe gruba ay›r›r ve son olarak denemenin plân›na de¤inir: “Deneme birmakale havas›, bir an›lar defteri kokusu tafl›makla beraber, belirli bir tekni¤i, birplân› yoktur denilebilir. Monolo¤u and›r›r. Bir konu, türlü konularla karfl›laflt›r›l›r,bu konular› birbirine ba¤lamak, aralar›nda iliflkiler kurmak gerekir. Sa¤lam bilgisahibi olmayanlar, deneme türünde baflar› sa¤layamazlar. Çünkü bir konu yerinegöre, bilimsel, ahlâksal, ruhbilimsel v.b. yönlerden incelemeyi gerektirecektir.”(Karaalio¤lu, 1982: 330)

1971’de Edebiyatta Türler kitab›nda Kemal Demiray, denemeyi bir konu üze-rinde yazar›n düflüncelerini yans›tt›¤› k›sa nesir olarak tan›mlar. Demiray’a göre butür nutuk, konferans, özdeyifl, edebî elefltiri, mektup biçiminde de olabilir. (Demi-ray, 1971: 103)

Cemal Süreyya ise denemeyi düflünmeyi sa¤lad›¤› için edebiyat›m›z aç›s›ndanönemli bulur ve baz› konular›n denemeyle daha iyi anlat›labilece¤ini belirtir. ( Sü-reya, 1976: 86)

Edebiyat›m›zda deneme türünde yaz›lar›n ço¤alm›fl olmas›, antolojilerinin dehaz›rlanmas›n› beraberinde getirir. Nitekim ‹smet Kemal Karaday› 1977’de bas›lanDenemeler, Denemeciler Antolojisi adl› eserinde yazarlar›m›zdan seçilmifl pek çokdeneme örne¤ine yer verir. Karaday›, eserinin “Antoloji ‹çin Birkaç Söz” bafll›kl›sunufl yaz›s›nda “savs›z, kesinliksiz”, “içtenlikli ve konuflur, söyleflir gibi”, “özgün,ilginç, bence’li” bir tür oldu¤unu belirtti¤i denemenin ça¤›m›z›n en önemli yaz›türlerinden biri olaca¤›na inan›r ve denemenin genifl bir kültürü ve yaz› yetene¤i-ni gerektirdi¤ini ekler. Karaday›’ya göre küçük güncel konulardan genel konularakadar genifl bir çerçevesi bulunan denemenin üslup bak›m›ndan ak›c› ve inand›r›-c› olmas› gerekir. ( Karaday›, 1977: 3)


Yine ayn› antolojide Ceyhun Atuf Kansu “Deneme” bafll›kl› yaz›da denemeninbat› kültüründe Latince “exaqium”dan geldi¤ini, bunun da a¤›rl›k, tart›, ölçü de-mek oldu¤unu, denemenin “bir aç›k hava, aç›k alan yaz›s›” oldu¤unu belirttiktensonra denemecinin ise “kendisiyle birlikte gelmifl geçmifl tüm insanl›¤›n birikiminideneyen insan...” oldu¤unu vurgular. (Kansu, 1977: 302)

Suut Kemal Yetkin de “Deneme” bafll›kl› yaz›s›nda denemenin bu serbestli¤inetemas eder. Ona göre “deneme makale gibi belli bir fikri kesin bir sonuca ba¤la-maz. Bir felsefe incelemesi gibi bir doktrinin boyunduru¤u alt›nda solumaz.” (Yet-kin, 1978: 51)

Denemenin genifl bir çerçeveye sahip olufluna temas edenlerden biri de CemilMeriç’tir. “Roman ve Deneme” yaz›s›nda Meriç, ça¤›m›z insan›n›n “inzibats›z teces-süsünün” denemeye yöneldi¤i fikrindedir ve ona göre deneme yunan felsefesi gi-bi “her duyguya, her düflünceye, her tereddüde aç›k”t›r. (Meriç, 1978: 3)

Emin Özdemir, Türk ve dünya edebiyat›ndan deneme örneklerini bir araya ge-tirdi¤i antolojisinin giriflinde denemede konunun özgürce seçimine, konuflma ha-vas› tafl›mas›na, hoflça vakit geçirici olmas›n›n yan›nda ö¤retici olufluna, bir iddia-y› ispatlama endiflesi bar›nd›rmay›fl›na ve denemecinin içtenli¤ine vurgu yapar.(Özdemir, 1979: v-v›)

‹smail Tunal› denemelerini bir araya getirdi¤i Denemeler kitab›n›n giriflinde, buad› kitab›na veriflini “yaz›lar›n olaylara felsefi aç›dan bir yaklaflma denemesi” olma-lar›na ba¤lar. Böylece deneme yaz›lar›nda felsefi bir bak›fl›n gereklili¤ini öne sü-rer. (Tunal›, 1980: Önsöz)

Deneme üzerine pek çok yaz›s› bulunan Füsun Akatl› ise denemenin edebiya-t›m›z›n en c›l›z türlerinden biri oldu¤unu belirtir ve birbirinden farkl› deneme tarz-lar› aras›nda bir ortakl›k araman›n gereksizli¤i üzerinde durur. (Akatl›, 1980: 53)

Kediler kitab›nda Salah Birsel kendi denemelerinden bahsederken denemele-rinde olay›n esas oldu¤unu, bu bak›mdan onlara “olaylar mozai¤i” demenin do¤-ru olaca¤›n› söyleyerek kendi deneme tarz›ndan hareketle deneme türüne yeni birnüans katar. Denemelerini yazarken onlar› parça parça yazd›¤›n›, iflledi¤i konuylailgili fifller haz›rlad›¤›n› ve denemelerini yavafl yavafl zenginlefltirdi¤ini ekler. (Bir-sel, 1998: 150-151)

Birinci bask›s› 1983’te yap›lan Tarihten Güncelli¤e kitab›nda Murat Belge, bu-raya kadar söz konusu etti¤imiz yazarlar›n denemeye karfl› göstermifl olduklar› il-ginin aksine flimdiye kadar denemenin ça¤›n› tamamlam›fl bir tür oldu¤una inan-d›¤›n› söylemektedir. Bunun sebebini de denemenin bireye dayal› bir söylemininbulunmas›na karfl›l›k kendisinin bilimsel bir tavra inanm›fl olmas›na ba¤lar. Hattadenemenin bir nevi “entelektüel teflhircilik” içerdi¤inden de kuflkusu oldu¤unu di-le getirir. (Belge, 1997: Önsöz)

Memet Fuat da denemenin en çok üzerinde durulan özelliklerinden “öznellik”ve “s›n›rs›zl›k”a vurguda bulunur. Ona göre deneme; “yazara göre yaz›”, her fleyinön plânda oldu¤u içtenlikli bir yaz›d›r. (Fuat, 1997: 7)

Nurdan Gürbilek ise denemenin tür olarak s›n›rlar›n›n belirsizli¤ine temas eder.Ev Ödevi kitab›ndaki yaz›lar›n›n birer inceleme mi, elefltiri mi yoksa deneme mi ol-du¤u konusundaki flüphelerine yer verdikten sonra bunlarda bir “deneyim olarak”edebiyat›n söz konusu olmas›ndan dolay› denemeye daha yak›n olduklar›n› ifadeeder, fakat ele ald›¤› metinlere “elefltirel bir mesafeden” yaklaflt›¤›n› da ekler. (Gür-bilek, 1998: 7-8)

Feridun Andaç da kendisiyle yap›lan bir röportaja verdi¤i cevapta denemeninçok yönlülü¤üne temas eder: “Deneme, insana insan›, toplumu, hayat› anlat›r bi-

834. Ünite - Deneme

raz da. Hayat›n ayr›nt›lar›n› yani. Göze iliflenler, iliflmeyenler... Duyup hissettikle-rimiz, dile getiremediklerimiz. Her fley, her fley denemenin konusudur. Söz’ününbir ucu ‘insan’ad›r, bir ucu ‘insanda’d›r denemenin. Bu yaz› biçemini besleyen kay-naklar zengindir. O zenginli¤i yakalayabildikçe, deneme biçimlenir... Deneme bi-çimsel yan› ön plânda olan bir yaz› u¤rafl›d›r. Her fley denemenin konusu olabilir,ama biçemi yakalamak o ‘her fley’ den daha da önemlidir, bence.” (Gökhan,1999:5)

1998’de bas›lan Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyat› adl› kitapta denemeyle ilgi-li birkaç yaz›ya rastlamaktay›z. Bunlardan ilki Emin Özdemir’in “Deneme ve Dene-mecilerimiz” bafll›¤›n› tafl›maktad›r. Bu yaz›da Özdemir, denemenin edebiyat›m›za1940’l› y›llarda girmeye bafllad›¤›n› belirttikten sonra deneme türünün “ben”e daya-l› bir söylemi bulundu¤unu, 40 öncesinde edebiyat›m›zda denemeye benzer yaz›larbulunmakla birlikte bunlara deneme denemeyece¤ini belirtir ve bilhassa NurullahAtaç’›n denemeyi edebiyat›m›za yerlefltirdi¤ini söyler. Yaz›s›n›n devam›nda da çe-flitli yazarlar›n deneme anlay›fllar› üzerinde durur. (Özdemir, 1998: 239-248)

Bu kitaptaki denemeyle ilgili ikinci yaz› ise Afflar Timuçin’in “Elefltiri ve Dene-me Alan›nda Yeni Adlar ve Ürünler” yaz›s›d›r. Burada Afflar Timuçin deneme ko-nusunda ‹smail Tunal›’ya yak›n bir bak›fl aç›s›yla bu türün edebiyatta felsefenin bircasusu ve denemecinin de ça¤›m›z›n bilgesi oldu¤unu yazar. Timuçin, Bat› edebi-yat›nda deneme ve denemeciler üzerinde durduktan sonra Türk edebiyat›nda 60-98 aras› denemecileri ele al›r. (Timuçin, 1998:351-354)

“Deneme ve Elefltiri Üstüne Bir Deneme Denemesi” adl› üçüncü yaz›da HayatiBaki, flimdiye kadar denemenin ça¤›n› tamamlam›fl bir tür oldu¤unu belirten Mu-rat Belge’nin aksine bu türün yenili¤ine vurguda bulunur ve 60-98 aras› edebiyat›-m›zdaki denemeciler ve deneme anlay›fllar› üzerinde durur. (Baki, 1998: 355-372)

Deneme konusunda yaz›lm›fl orijinal eserlerden biri pek çok deneme yaz›s› bu-lunan Nermi Uygur’un Denemeli Denemesiz kitab›d›r. Deneme üzerine yaz›lm›fldenemelerden olufltu¤unu söyleyebilece¤imiz bu kitap “Neden Yaz›yorum”, “Ad›y-la San›yla Deneme”, “Dil, Biçem, Okur”, “Delinin Delisi”, “Katk› Çabalar›”, “Zeytin-si Deneme”, “Yazmasam m›”, “Deneme Sanat› Bilinci” ana bafll›klar›ndan ve bun-lar›n alt bafll›klar›ndan oluflmaktad›r. Uygur, “Tan›mlama Tutana¤›” bafll›¤› alt›ndadenemeyi tan›mlaman›n güçlü¤ü üzerinde durduktan sonra flöyle bir tan›m yapar:“Ne salt, ne eksiksiz, ne yetkin; ne yaflam›n efendisi, ne ö¤retmeni deneme. Ne herfleyin anahtar›, ne her fleyin temeli, ne her fleyin anlam›. Deneme: aray›fllar bulufl-lar, mutsuzluklar mutluluklar, bafllang›çlar var›fllar, ölüfller do¤ufllar. Sonra genemutluluklar, bafllang›çlar, do¤ufllar, aray›fllar, mutsuzluklar, bafllang›çlar. Henüzd’sine flöyle bir göz atarken sezinledi¤imiz, sezinler gibi oldu¤umuz görünümüylebile ‘böyle’ bir fley deneme”. “Ustalarla Esenleflme” bafll›¤› alt›nda ise Uygur dene-meyi; “... her fleyin her fleyle sarmafl dolafl seviflti¤i bir süreç...” fleklinde tan›mlar.(Uygur, 1999: 39) Kitab›n›n tamam›nda yazar, denemenin dille, üslupla ve okurlailiflkisine; denemenin di¤er türlerden ayr›lan taraflar›na, kendine has özeliklerineyer verir.

Türk Dil Kurumu’nun 1999’da yay›mlam›fl oldu¤u Güzel Yaz›lar-Denemeler an-tolojisinin “Deneme Üzerine” bafll›kl› sunufl yaz›s›nda da denemenin Avrupa’dakive Türk edebiyat›ndaki maceras›na k›saca temas edilir ve denemenin bir kültür bi-rikimini gerektirdi¤i vurgulan›r. (Parlat›r, 1999: 9-14)

‹nci Enginün, ilk bask›s› 2001’de yap›lan Cumhuriyet Dönemi Türk Edebi-yat› kitab›nda “Deneme ve Denemecilik” bafll›¤› alt›nda bir bölümü deneme tü-rüne ay›r›r. Enginün’e göre deneme hiçbir fleyi ispat etme amac› olmayan ge-


nifl bir türdür. Denemecinin genifl bir kültüre sahip olmas› gerekir. Enginün,sohbet ve f›kray› da deneme türü içinde sayar. Enginün, edebiyat›m›z›n ilk de-nemecileri aras›nda Ahmet Rasim, Ruflen Eflref, Reflat Nuri, Ahmet Haflim, Nu-rullah Ataç, A. Hamdi Tanp›nar, Abdülhak fiinasi, Suut Kemal, Ahmet Muhip,Sabahattin Eyübo¤lu, Haldun Taner, Salah Birsel, Mehmet Kaplan gibi yazarla-r› sayar; denemeleri konusunda bilgi verir ve baz›lar›ndan örnek metinler al›r.(Enginün, 2004: 387-409)

Ahmet ‹nam, Elefltirinin K›y›lar›nda kitab›n›n bir bölümünde elefltiriyle ba¤-lant›l› olarak denemeye de temas eder: “Elefltiriyle denemeyi birbirinden ay›ran-lardan de¤ilim art›k. Elefltirimin belki belgelere daha dönük, araflt›rma isteyen biryan› var. Ama denemeci tavr› olmadan elefltiriyi elektronik beyin bile yapar.” Ah-met ‹nam denemeciyi ise bir “edebiyat yorumcusu” olarak tan›mlar. ‹nam’a göre“O, gözlü¤üyle yarg›lanacak. Gördü¤ü, sordu¤u, deflmeye çal›flt›¤› sorularla.. Çö-züm getirdi¤ini sand›¤› fleylerle demiyorum. Çözüm her zaman gözlük olufltur-maz. Sorular› da sorunlara yaklaflma biçimi de bir denemecinin gözlü¤üdür.”(‹nam, 2003: 21)

Deneme konusunda en orijinal yaz›lardan birisi, M. Kayahan Özgül’e ait “De-nemeyi Deneme” yaz›s›d›r. Bu yaz›da Özgül, denemenin tarifinin belirsizli¤ine dik-kat çeker; makale elefltiri, sohbet ve f›krayla yak›nl›¤›na temas eder; her biriyleolan ba¤lant›lar› üzerinde ayr›nt›lar vererek durur. Özgül yaz›s›n›n bunun sonra-s›nda yerli ve yabanc› kaynaklardan hareketle essay kelimesinin etimolojisi üzerin-de durur ve essay›n Arapça sa’y(çal›flma)dan Bat› dillerine geçmifl oldu¤unu ve buanlam›n bat› dillerindeki essayda da bulundu¤unu belirtir. Türkçede 1800’lü y›lla-r›n ortalar›nda yaz›lm›fl olan baz› Osmanl› lügatlerinde essai karfl›l›¤› “risâle” ve“âzmâyifl-i kalem” tabirlerinin kullan›ld›¤›n›, bunlardan sonra gelen “tecrübe-i ka-lemiyye”nin ise 1950’lere kadar kültür hayat›m›zda yer etti¤ini belirtir. (Özgül,2003: 213-228)

Deneme konusunda dikkat çeken analitik yaz›lardan birisi Nurullah Çetin’in“Türk Edebiyat›nda Deneme” bafll›kl› yaz›s›d›r. Çetin, bu makalesinde Özgül’ünetimolojik yaklafl›m›n›n aksine Frans›zca essai olan denemenin Latince exagium,exigere sözcüklerinden geldi¤ini belirtir. Türkçede ise önceleri bend, tecrübe-i ka-lemiyye, kalem tecrübesi dendi¤ini söylemektedir. Bunun ard›ndan deneme ve de-nemecinin özelliklerine yer veren Çetin, daha sonra Bat› edebiyatlar›nda deneme-ye yer vermifl ve Türk edebiyat›nda denemeyi konular›na göre s›n›fland›rarak elealm›flt›r. (Çetin, 2005: 165)

Kronolojiyi takip ederek söz konusu etti¤imiz bu kaynaklara dikkat edildi¤in-de bunlar›n deneme üzerine deneme tarz› yaz›lar veya deneme üzerine akademikyaz›lar ya da deneme antolojileri ya da deneme kitaplar›n›n önsözlerinde yer alansunufl yaz›lar› oldu¤u görülür. Denemenin serbest konulu bir yaz› oldu¤u, samimibir üslubu bulundu¤u ve denemecinin genifl bir kültüre sahip olmas› gerekti¤i ko-nular›nda yazarlar›n bir fikir birli¤i içerisinde oldu¤unu söyleyebiliriz. Ancak dene-menin daha do¤rusu essay sözcü¤ünün etimolojisi konusunda, ça¤›n önemli birtürü oldu¤u veya ça¤›n› tamamlad›¤› konular›nda yazarlar aras›nda bir fikir birli¤iyoktur.

Denemenin etimolojisi konusundaki temel iki görüfl hangisidir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1


Okuma Parças›DENEME

Suut Kemal YETK‹NMontaigne’in Denemeler’i s›k s›k okudu¤um kitaplardand›r. Gecenin geçvakitlerinde konuflacak birini arad›¤›m zaman Denemeler’i açar, Montaig-ne ile konuflmaya bafllar›m. Onda kendisinden söz ederken bizden söz eden,bizi dinlemeye haz›rlanan bir hâl vard›r. Havan›n ya¤›fll› veya güneflli oldu-¤una göre inan›fllar› da baflkalaflan bu iklim adam› hayat›n›n en tatl› y›lla-r›n› Perigod’daki flatosunun bahçesinde yürüyüflün tad›n› ç›kararak, haya-le dalmakla, bas›k tavanl› kitap odas›na kapanarak, zevk içinde Deneme-ler’ini yazmakla geçirmifltir.

Ne zaman Denemeler’i okumaya bafllasam Montaigne’in masas› üzerinee¤di¤i bafl›n› kald›rarak, yüzy›llar›n sisleri aras›ndan, uykulu zeki gözleriy-le bana bakt›¤›n› görür gibi olurum. Okuma bir konuflmaya döner.Montaigne ile gene tatl› tatl› konufluyorum. Nas›l oldu bilmem, gözlerim “es-sais” (denemeler) kelimesine tak›l›verdi.

‹nsan her gördü¤ü fleyi her zaman görmüyor. fiu sat›rlar› yazd›¤›m s›rada,arkamda kitapl›¤›n üstünde duran vazoyu hayalimde canland›rmak istedim.Ne biçim fleydi o vazo? Rengi, çizgileri nas›ld›? Hat›rlayamad›m. Sorular zih-nimde uzay›p gittikçe, oradaki vazonun varl›¤›ndan bile flüpheye bafllad›m.Çevremizden kaybolduklar› zaman yokluklar›n› ans›z›n hissedecek kadar biz-den olan, yaflay›fl›m›za kar›flan fleyleri bile çok defa görmekten uza¤›z. Ama ba-z› an›lar›m›z olur, bilinmez nas›l, bilinmez niçin, gördü¤ümüz halde görmedi-¤imiz bir fleyi görece¤imiz tutar ve bütün düflüncelerimiz onunla dolar.

Görmeden gördü¤ümüz fleyler gibi, dikkatimizi çekmeden, bizi düflündür-meden kulland›¤›m›z kelimeler de vard›r. ‹flte “deneme” kelimesi benim için bukelimelerden biri oldu, dikkatimi ›srarla çekti, ilkin bana yaklafl›r gibi oldu,sonra uzaklaflarak kafamdaki birçok kitaplar›n kapa¤›nda gezindi durdu.

Zaman zaman okuyor, zaman zaman düflünüyorum.Deneme kelimesini, yeni bir edebiyat türüne ilk defa ad olarak koyan Mon-

taigne olmufltur. Bu ad koymaya tarih olarak 1571 y›l›n›n Mart ay›n› göste-renler bile vard›r. Burada “deneme,” yeni bir edebiyat türünü deneme anla-m›na gelmektedir. Ama bu yeni edebiyat türünü öbür edebiyat türlerindenay›ran s›n›rlar nedir? Kim bilir cevap belki de o arkadafl kitab›n içindedir.Montaigne’in türlü konular üzerindeki düflünceleri gözden geçirilirse bu dü-flünceleri, hiçbir plâna uymadan, hiçbir fleyi ispata kalk›flmadan, insan› ah-lâklaflt›rmak yoluna sapmadan, s›rf düflünmekten zevk ald›¤›, bu zevki de bi-ze tatt›rmak istedi¤i için yazd›¤› anlafl›l›r. Denemeler’in konusu bütün hayat-t›r, hayat tecrübeleridir. Bu tecrübeler insan ruhu üzerine e¤ilen, gördü¤ünü-gördü¤ü ac› da olsa- tatl› bir dille soyut sözlere düflmeden delilsiz ispats›z an-latan, görgülü bir adam›n hayat›ndan derlenmifltir. Montaigne kitab›n›n ba-fl›nda: “Okuyucu, kitab›m›n konusu benim!” demiyor mu? Baflka bir yerindede “Herkes önüne bakar, ben içime bakar›m: Benim iflim yaln›z kendimledir:Hep kendimi gözden geçiririm, kendimi yoklar›m.” diyerek gene kendindensöz etmiyor mu? Ama aldanmayal›m, o istedi¤i kadar kendisini anlats›n, kita-b›n›n konusu sadece insand›r. Denemeler’i ebedilefltiren fley dilinin canl›l›¤›,raksedifli içinde “her birimizin bir köflesine dokundu¤u” içindir. Deneme tar-z›n›n, derin bir insanl›k duygusunu, ergin bir insanl›k bilgisini gerektirdi¤inigene Montaigne’den anl›yorum.

BATI EDEB‹YATINDA DENEMEFrans›z yazar Montaigne, 1580’de Les Essais ile ilk kez bu türün ad›n› koymadan ön-ce Greklerde Theophrastus ve Plutarch; Romal›larda Marcus Aurelius, Çiçero ve Se-neca denemeye benzer yaz›lar yazm›fllard›. Asl›nda deneme benzeri nesir yaz›lar›nabütün dünya edebiyatlar›nda rastlanmaktad›r. Baz› araflt›rmac›lar bu türün Avrupaedebiyatlar›nda ortaya ç›kmas›ndan çok önce Çin ve Hindistan gibi do¤u ülkelerindevar oldu¤unu ileri sürmüfllerdir. Essay/Deneme, kelime anlam› itibar›yla “denemek,giriflmek, teflebbüs etmek, kalk›flmak” anlamlar›na geliyordu. Bilimsel ve teknik yaz›-lar›n tersine Montaigne’in tart›flmalar›n›n sistematik olmayan yap›s›n› ifade ediyordu.1597’de Bacon bu terimi “Hakikat Üzerine”, “Evlilik ve Bekâr Hayat› Üzerine” gibi ba-z› konularda kurnazca yorumlar›n› içeren kendi Essays’›n›n ad› olarak kullan›l›r veonu ‹ngiltere’ye tafl›r. Bacon deneme türüne flekil, üslup ve içerik bak›m›ndan yenibir çehre kazand›rm›flt›r. Bacon denemenin çok daha önceki baz› yaz› tecrübelerinedayand›¤›n› ifade etmifltir. ( Walker, 1915:5)

Daha sonra Alexander Pope bu terimi “Elefltiri Üzerine Deneme”, “‹nsan ÜzerineDeneme” adl› eserlerinde kendisinin manzum aç›klamalar›n› ifade için kulland›. FakatXVIII. yüzy›ldan sonra manzum deneme çok az ra¤bet gördü. Kendilerinden sonra ge-lenlerle birlikte Addison ve Steele’in Tatler ve Spectator’u düzyaz› denemesine modernfleklini verdi ve deneme XIX. yüzy›l›n bafllar›nda edebiyat dergilerinin önemli bir türühaline geldi. Bu yüzy›lda deneme, sanat ve edebiyat konular›na yönelik tenkit içerenbir tür haline gelir. Günümüzde pek çok dergide pek çok denemeye ve deneme ya-zar›na rastlamaktay›z.

Montaigne ve Bacon Bat› edebiyatlar›nda formal (resmi) ve informal (teklifsiz,senli benli) olmak üzere iki farkl› denemenin de ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r.Formal denemenin tan›nm›fl isimleri; Jonathan Swift, J.H. Newman, Mark Twain,Charles Lamb, William Hazlitt, Thomas De Quincey, James Thumber, E.B. White,


Deneme, makale gibi belli bir fikri kesin bir sonuca ba¤lamaz. Bir felsefe incele-mesi gibi, bir doktrinin boyunduru¤u alt›nda solumaz. Ataca¤› ad›m› hesapla-maz. ‹flte Apologie de Raimond Sebond’u okuyorum. Montaigne bu parçada s›-k›yor. Sürüklemiyor. Gide’in belki de hakk› var: Montaigne burada sürüklemi-yorsa belki de o serseri ve kay›ts›z düflüncesini bir yeni doktrin u¤runda zorluyor,belli bir hedefe yöneltiyor, kompozisyona büyük bir dikkat gösteriyor da ondan!Bu parçan›n yazar›na zevk vermeden yaz›ld›¤›n› da bize zevk vermeyiflindenanl›yoruz. Kitapta deneme karakterinden uzaklaflan tek parça bu görünüyor.Montaigne’den baflka, baflta Bacon olmak üzere birçok filozof, edebiyatç›,düflündürücü kitaplar›n› bu kelime ile adland›rd›lar. Ama hiçbiri onun gi-bi, insan ruhunu so¤utmadan bütün s›cakl›¤› içinde, tabiat kadar tabiîolan renkli bir dille bize tan›tmas›n› bilmemifltir. Hele deneme ad› alt›ndakendini tan›tan baz› eserlerin elefltiri yaz›lar›ndan ibaret oldu¤unu düflü-nünce, denemenin ne kadar ak›c›, tan›m› ne kadar güç tarz oldu¤unu ka-bul etmemek elden gelmiyor. Baz› filozoflar›n iddial› eserlerine “deneme”demeleri de bana, sadece alçak gönüllülü¤ü denediklerini anlat›yor.Okuyuflumu ara s›ra keserek böyle düflünmeme, tek bir kelime sebep oldu.Gece oldukça ilerlemifl: Bir eser vesilesiyle kendi ruhumuzun hikâyesini an-latan impressionniste elefltiriyle, deneme aras›ndaki fark›, A. Gide’in Pretex-tes’leri gibi eserlere hangi etiketin gitti¤ini de bir baflkas› düflünsün.‹yi geceler, Montaigne!

Güzel Yaz›lar-Denemeler’den, (Haz. ‹smail Parlat›r, vd), s.128

George Orwell, E.M.Forster’d›r. ‹nformal denemenin tan›nm›fl isimleri ise; JosephAddison, Samuel Johnson, Matthew Arnold, John Stuart Mill, J.H.Newman, WalterPater, Ralph Waldo Emerson, Henry David Thoreau’dur. Bugün formal ve informaldeneme aras›ndaki fark ortadan kalkm›fl gibidir.

Bat› edebiyat›nda deneme türünü kim hangi eseriyle bafllatm›flt›r?

TÜRK EDEB‹YATINDA DENEME

Cumhuriyet Öncesi Dönemde DenemeTürk edebiyat›nda deneme konusuna geldi¤imizde durumun biraz daha kar›fl›k ol-du¤unu görürüz. Bat›l› edebiyat türlerinin hemen hepsi içerik ve flekil özellikleriy-le XIX. yüzy›lda edebiyat›m›za girmiflken denemenin “essay”›n karfl›l›¤› olan dene-me ad›yla ve bunun ifade etti¤i flekil ve içerik bilinciyle edebiyat›m›za girifli dahageç olmufltur. Asl›nda bunda denemenin Bat› edebiyatlar›nda da tam olarak s›n›r-lar›n›n belli olmamas›n›n etkisi bulunmakla birlikte bir roman, hikâye, tiyatro, ga-zete kadar öncelikli bulunmamas›n›n da etkisi vard›r. Ancak flu da unutulmamal›-d›r ki afla¤›da dile getirece¤imiz üzere -ad›na deneme denmemifl olsa da- asl›ndaedebiyat›m›zda Tanzimat sonras›nda deneme benzeri yaz›lar yaz›la gelmifltir. Bu-nu ifade ederken Bat›l› bir bilinçle ifllenmifl “essay” tarz› yaz›lar› kastetmekteyiz.Asl›nda Tanzimat öncesi edebiyat›m›z içerisinde bir bütün halinde olmasa da tarzaç›s›ndan bat› edebiyatlar›ndaki denemeye benzeyen yaz›lar bulmak mümkündür.Bilhassa nesir yaz›lar›n› içeren “münfleat”larda, “tezkire”lerde, “siyasetname”lerde,“k›yafetname”lerde, “flehrengiz”lerde denemeye yaklaflan k›s›mlar bulabiliriz.

Ancak tabii ki bu tür yaz›lar›n birer deneme kabul edilebilmesi için bunlar ye-terli de¤ildir. Çünkü burada as›l dikkat edilmesi gereken, Bat›l› bir bilinç, insan,hayat ve edebiyat görüflüyle flekillenmifl bir formdur. Bu bak›mdan deneme konu-sunda bak›fl›m›z› otomatik olarak edebiyat›m›z›n yenileflme sürecine yöneltmemizgerekmektedir. Çünkü Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n ifadesiyle “...eski nesir bir çeflitrahat ve da¤›n›k konuflmada kalm›flt›r... Türkçede nesrin teflekkülü için insan›n vecemiyet müesseselerinin de¤iflmesi, tahsil sisteminin Türkçeye dönmesi laz›md›.‹flte Tanzimat bunu yapt›.” (Tanp›nar, 1985: 33)

Tanzimat’›n ilk edebi neslini oluflturan fiinasi-Nam›k Kemal-Ziya Pafla mekte-binde çeflitli nesir örnekleri bulunmakla birlikte Bat›l› anlamda deneme bilinciyleyaz›lm›fl bir nesre rastlayam›yoruz. Fakat bilhassa gazete gibi önemli bir iletiflimvas›tas›n›n toplum hayat›m›za girmifl olmas›, halk› ayd›nlatma ihtiyac› ve benzerisebepler dolay›s›yla nesir de kültür hayat›m›z›n önlerinde yer almaya bafllar. fiina-si’nin Tercüman-› Ahval ve Tasvir-i Efkâr’da ç›kan ve makale diye adland›r›lan ya-z›lar›n›n ne derece gerçek makaleyle örtüfltü¤ü de tart›fl›l›r bir konudur. Çünkü birdüflünce vas›tas› olarak edebiyat›m›zda yer etmeye bafllayan nesrin türler bak›-m›ndan henüz tam olarak birbirinden ayr›flmad›¤› bir gerçektir. Bu yüzden bu tip-teki yaz›lar› makalenin oldu¤u kadar deneme, sohbet ve tenkit türünün de ilk ör-nekleri aras›nda saymak gerekmektedir. Gerek fiinasi’nin gerekse Nam›k Kemal’inbu tipteki yaz›lar›nda kimi zaman bu türlerin özelliklerini bir arada görebilmekmümkündür.

Tanzimat’›n ikinci neslinde birey ve sanat merkezli bir anlay›fl›n oturmaya bafl-lamas›, denemenin ruhuna uygun bir zemin haz›rlar. fiahsî bak›fl›n de¤er kazanma-s›, acemice de olsa birey merkezli bir tenkit anlay›fl›n›n yavafl yavafl oluflmas› bun-da etkilidir. Recaizâde Mahmut Ekrem’in, Abdülhak Hâmid’in, Muallim Naci’nin ve


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

edebiyat ortam›n›n zenginli¤ine katk›da bulunan di¤er yazar ve flairlerin denemekategorisine koyabilece¤imiz baz› nesirleri bulunmaktad›r.

Bilindi¤i üzere Servet-i Fünûn dönemi edebiyat›, Bat›l› türlerin yerleflmesi veayr›flmas› bak›m›ndan önemli bir dönüm noktas›d›r. Bu dönemde de bir nesir tü-rü ad› olarak denemeye rastlayam›yoruz, fakat gazete ve dergilerin say›lar›n›n ço-¤alm›fl olmas› ve edebiyat, sanat kültür ve toplumla ilgili meselelerin Bat›l› bir ba-k›fl aç›s›yla ele al›n›r, üzerinde tart›fl›l›r olmas›; nesrin de gittikçe genifl bir soluk ka-zanm›fl olmas› dolay›s›yla ortaya ç›kan bir perspektif içerisinde denemeye dahaçok yaklaflan yaz›lar›n varl›¤›ndan bahsedebiliriz. “Musahabe” bafll›kl› yaz›lar›nçoklu¤u, tenkidin gittikçe Bat›l› bir yaklafl›mla edebiyat›m›za girmifl olmas›, tecrü-be-i kalemiye veya kalem tecrübesi anlay›fl›, denemeyi ciddi anlamda haz›rlayangiriflimlerdir.

Genellikle ad› deneme olmasa da Bat›l› anlamda ilk deneme örneklerinin II.Meflrutiyet dönemi edebiyatç›lar›nda görüldü¤ü ifade edilir. Bilhassa Ömer Sey-fettin’in, Ahmet Rasim’in, Ahmet Haflim’in, Yahya Kemal’in, Yakup Kadri’nin,Halide Edib’in baflar›l› deneme yaz›lar› söz konusudur. Fakat bunlar›n büyük birk›sm› bahsini etti¤imiz deneme türündeki eserlerini daha çok Cumhuriyet dev-rinde vermifllerdir.

Bu dönemde çok say›da denemeye benzer yaz›lar›n yaz›lm›fl olmas›nda edebi-yat›m›z›n bat›l›laflma yolunda önemli bir mesafe kat etmifl olmas›, art›k ciddi bir altyap›ya sahip olmas› ve daha önemlisi Bat› edebiyatlar›n› ve edebiyatç›lar›n› yak›n-dan tan›m›fl yazarlar›m›z›n say›ca artm›fl olmas› etkilidir. Di¤er taraftan Tanzimat’›nII. nesliyle bafllam›fl olan edebiyat, sanat ve hayat karfl›s›ndaki birey merkezli ba-k›fl aç›s›n›n Servet-i Fünûn’da ciddi bir seviye yakalam›fl olmas›n›n da katk›s›n›unutmamak lâz›md›r. Çünkü denemenin temel motiflerinden birisi, bireyci bak›flaç›s›na sahip olmas›d›r. Fakat yine Meflrutiyet döneminde de bahsini etti¤imiz de-nemelerin bir tür bilinciyle yaz›ld›klar›n› söyleyemeyiz.

Ayn› flekilde yirminci yüzy›l fliirimizin önde gelen isimlerinden Yahya Kemal,fliirleriyle oldu¤u kadar nesirleriyle de kendi döneminde ve sonras›nda dikkat çek-mifl bir flairimizdir. Uzun y›llar Fransa’da kalm›fl olmas›, Bat›l› yazar ve flairleri, Ba-t›l› edebi türleri yak›ndan tan›m›fl olmas› edebiyat›m›zda da bu alanlarda orijinalörnekler vermesine yol açm›flt›r. fiüphesiz ki çok iyi bildi¤i Frans›z edebiyat› içeri-sinde güzel deneme örneklerinden de etkilenmifl olmas› gayet tabiidir. Bir sohbethavas› içerisinde yazd›¤› nesirlerinin ço¤unda deneme türünün inceliklerine derastlam›fl olmam›z bu etkiye ba¤lanabilir. Aziz ‹stanbul, E¤il Da¤lar ve Çocuklu-¤um, Gençli¤im, Siyasî ve Edebî Hat›ralar›m’da kendi zaman›n›n sosyal ve siyasimeseleleriyle kar›fl›k bir hat›rat havas› a¤›r bassa da bunlarda yer yer bir denemehavas› da sezilir.

Yine Meflrutiyet y›llar›n›n ve edebiyat›m›z›n önde gelen flairlerinden biri olanAhmet Haflim’in büyük bir k›sm›n› Cumhuriyet sonras›nda yazd›¤› Bize Göre, Gu-rabâhâne-i Laklakan, Frankfurt Seyahatnamesi adl› eserlerinde toplanan yaz›la-r›nda Montaigne tarz› informal denemenin oldukça baflar›l› örneklerini bulmakta-y›z. Yahya Kemal’in Aziz ‹stanbul kitab›ndan ald›¤›m›z örnekte daha ziyade for-mal; yani Bacon tarz› bir üslup bulunmakla birlikte, Ahmet Haflim’in deneme diye-bilece¤imiz yaz›lar› daha flahsi bir özellik tafl›maktad›r. Bu eserlerin tek bir cilt ha-linde bas›ld›¤› MEB bask›s›na bir önsöz yazan Mehmet Kaplan, bu yaz›larda AhmetHaflim’in Frans›z filozof yazar Alain’in proposlar›n›n etkisinin bulundu¤unu söyler.(Kaplan, 1992:›v) Yer yer bu yaz›lardan bahsederken Kaplan sohbet ve f›kra keli-melerini kullansa da ço¤unlukla “bu nesirler” ifadesini tercih etmesi deneme, soh-


bet, f›kra ve kimi zaman da flahsi tenkidin birbirinden kesin çizgilerle ayr›lamama-s›ndan kaynaklanmaktad›r. Nitekim ‹nci Enginün, sohbet ve f›kray› da deneme tü-rü içinde saymaktad›r. (Enginün, 2004: 387)

Ad› geçen eserlerinde Ahmet Haflim sanat, edebiyat, kültür, tarih içerikli yaz›lar›-n›n yan›nda gündelik konulara, sosyal ve flahsi problemlere temas etmekte; bunlarüzerindeki duygu ve düflüncelerini ak›c› ve samimi bir üslupla dile getirmektedir.

Mesela, Bize Göre’de yer alan “Bahar”, “At”, “Çingene”, Dostum”, “Dilenci”,“Esnemek”, “Leylek”; Bir Seyahatin Notlar›’nda yer alan “Paris Kad›n›” ve say›s› di-¤er eselerindekilerle daha da artt›r›labilecek örnekleri edebiyat›m›z›n tamam›ndadeneme için örnek gösterilebilecek metinlerdir. Nitekim Mehmet Kaplan da bu ya-z›lar› en az onun fliirleri kadar de¤erli ve dolgun bulur.

Ahmet Rasim’in ise fiehir Mektuplar› (1316), Tarih ve Muharrir (1329), EflkâliZaman (1334) ve Cumhuriyet döneminde bas›lm›fl olan Muharrir Bu Ya (1926)adl› eserlerinde f›kra, makale ve sohbet havas›yla kar›fl›k denemeler bulmakmümkündür.

Cumhuriyet öncesi Türk edebiyat›nda deneme, ayr› bir tür olarak geliflmifl midir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3Okuma Parças›

OKUMAKHasan Ali YÜCEL

Kültürü çok genifl de¤erli bir dostum geçen gün bana diyordu ki;- Art›k benim için yeryüzünde bir tek e¤lence kald›: Okumak. Ne içkiden, nedanstan ne toplanmalardan hiçbir fleyden tatl› bir duygu alam›yorum. ‹n-sanlardan kaçan yabani bir mahlûk oldum.Bu duyufl, belki sinir bozuklu¤undan geliyor. Yaln›z do¤ru bir taraf› var ki,o da bu dostumun her tatl› duyguya karfl› tafl gibi donuk ve so¤uk kald›¤›hâlde okumaktan kendini alamamas›d›r. Demek kültürlü bir insan için;düflünen, anlayan, ö¤renmek isteyen bir kimse için her e¤lence geçebiliyor,hepsi sönüp gidiyor, yaln›z okumak kal›yor.

Öyle ise okumak nedir nas›l bir ifltir ki böyle sürekli ve kolay ölmeyen birtad› var?

Yaz›, bir türlü ölümü ortadan kald›rmayan insano¤lunun ölüme karfl›bulabildi¤i tek çaredir. Yaz›, zekân›n foto¤raf›d›r. Ça¤lardan ça¤lara, eller-den ellere geçe geçe, bütün tarihi afl›p gelir. Onda, insan hayat›n›n her yap-ra¤› üstünde gezen gözlerin ›fl›klar›, düflünen kafalar›n gölgeleri bulunur.

Güzel yaz›lm›fl bir yaz›y› okumak, sönüp gitmifl bir varl›¤›n foto¤raf›nabakmak gibidir. Daha do¤rusu, donup kalm›fl, sessiz bir foto¤raf de¤il; ko-nuflan, düflündüklerini anlatan canl› ve sesli bir sinema. Onun içindir kiyaz›, birçok olamamazl›klar› olur yapm›flt›r. Ölü dirilmez; yüz kurufla Ame-rika’ya gidilmez; her büyük adam bizimle konuflmaz. Bu böyledir de, en bü-yük yaz›c›lar›n herhangi bir kitab› pek güzel yüz kurufla al›n›r ve bu büyükdüflünücü ile bafl bafla on gün, yirmi gün, bir ay oturup konuflabilirsin. ‹n-sanl›k içinde, günefl gibi, ›fl›¤› kendinden ç›kan zekâlara yaklaflmak, birazyanmak olsa bile, pek çok ayd›nlanmakt›r. Onlar› anlamak, dediklerinikavramak için dima¤ dedi¤imiz düflünme makinesini iflletmek ve onu yor-mak lâz›md›r. Hangi varl›k yorulmadan ifller ve yanmadan parlar. Güneflinkendi bile sonsuz karanl›klara ›fl›klar›n› verebilmek için bir atefl kazan› gibidurmadan kaynam›yor mu?

Cumhuriyet Sonras› Dönemde DenemeBin önceki bölümde söylediklerimizin ›fl›¤›nda deneme türünün “deneme” ad›ylaCumhuriyet öncesi edebiyat›m›zda yer etmedi¤ini bir kez daha yinelemekte faydavard›r. Bunlar›n bafl›nda denemenin kiflisel bir vizyon tafl›m›fl olmas›n›n etkisi var-d›r. Çünkü Tanzimat’tan itibaren yenileflme edebiyat›m›z genellikle sosyal faydafikri üzerinde ilerlemifltir. Dikkat edildi¤inde denemeye en çok yaklaflan “musaha-be” türünün Servet-i Fünun’da yo¤unluk kazand›¤› görülür. fiüphesiz ki bunda bi-reysel duyufl ve düflünüflün etkisi vard›r. Bu adla olmasa da ancak bundan sonradeneme edebiyat›m›zda ortaya ç›km›flt›r. Bilhassa Ahmet Rasim, Ahmet Haflim,Yahya Kemal gibi yazarlar›n nesirlerinde kuvvetli bir deneme bilinciyle yaz›lm›fliçeri¤e rastlamaktay›z. Bu yazarlar›n söz konusu etti¤imiz yaz›lar›nda sadece sanat,edebiyat konular›na de¤il, hayat›n tamam›n› ilgilendirecek genifl bir çerçevede ko-nu zenginli¤i bulundu¤unu ve bu konular etraf›nda yazarlar›n kiflisel bak›fl, yorumve elefltirilerinin söz konusu oldu¤unu görmekteyiz.

Deneme türü Türk edebiyat›nda bu adla Cumhuriyet sonras›nda görülmüfl birtürdür. Servet-i Fünun sonras›nda musahabe edebiyat›n›n yo¤unluk kazanm›fl ol-mas› da bir anlamda Cumhuriyet dönemindeki denemelere zemin oluflturmufltur.

1 Nisan 1936’da Kültür Haftas› dergisinde Peyami Safa, “Musahabe Edebiyat›”bafll›kl› yaz›s›nda, bu türü metotsuz, üslupsuz bulur ve bu özellikleri eserlerinde


Eski Yunan’›n büyük filozofu Sokrat, hiç yazmad›. E¤er yetifltirdi¤i Pla-ton da böyle yapsayd› Sokrat, bald›ran a¤usuyla de¤il, yaz› yazmamaklakendini öldürmüfl olurdu. Kendinden büyüklerin ne düflündüklerini ö¤-renmek için onlar›n yaz›lar›n› okumak, ö¤retmenlerimizin say›s›n› ço-¤altmaktad›r. Okulda insan›n olsa olsa on hocas› olur. Hâlbuki kitapokuyan için her özlü yaz›c› bir de¤erli ö¤retmendir.

‹yi bilmeliyiz ki, okudu¤umuz her sat›r, kafam›z›n içinde, yeni bir dü-flünce âlemi yarat›r. Ya eski düflüncelerimizi yerinden oynatarak onlar›canland›r›r ya yeni bir düflünce ile var›m›z› art›r›r. Kitap, en gerçek bir dost-tur. Dalg›nl›¤a vurmadan okunan güzel bir kitaptan sonra, t›pk› çok sevdi-¤imiz bir arkadaflla konuflmaktan ald›¤›m›z tad› duyar›z. Ona her an da-vetli gibiyizdir. Ça¤›rmas›na gitmezsek bile o yine dar›lmaz, b›kmadanusanmadan bizi bekler. Biz yan›na gidinceye kadar gözleri gözlerimize tat-l› tatl› güler; açmaya ve çevirmeye bafllad›¤›m›z beyaz yapraklar› sevinçtenellerimizi okflar.Okunacak fleyin ne de¤erde oldu¤unu kitaps›z, gazetesiz kald›¤›m›z zamançok iyi anlar›z. Hele yaln›zl›kta... Mütareke içinde ‹ngilizlerin Malta’ya sür-dükleri yurttafllar›n pek ço¤u gazetesizlik ve kitaps›zl›¤› yiyecek ve içeceksizkalmak kadar ac› bulmufllard›r.

Bir an kendinizi tek bafl›n›za bir odaya kapat›lm›fl olarak düflünün. Bi-raz ekmek ve su bulduktan sonra ilk arayaca¤›n›z fley dilinizden anlayan,konuflacak bir insand›r, de¤il mi? Bu his, içinde yaflad›¤›n›z cemiyettenuzak kalman›n verdi¤i manevi açl›¤›n›z›n giderilmesini istemekten ve bafl-ka insanlarla olan ba¤›n›z›n kopar›lmas› kaygusundan baflka ne ifade eder?Yaln›zl›kta, dost ve arkadafl yoklu¤unun yerini ancak kitap tutabilir. Bula-bildi¤iniz kitab› yazan, sizin bu tek bafl›na kald›¤›n›z anda konuflabilece¤i-niz tek arkadafl de¤il midir?Yaz›k okumaya al›flmam›fl, onun tad›n› almam›fl olanlara. Onlar, ›ss›z birâlemde, yapayaln›z yaflayan mahkûmlard›r.

15 Mart 1935, (Pazartesi Konuflmalar› 1, ‹stanbul 1937, s. 105-107)

metot kuramayan yazarlar›n bir s›¤›na¤›, bir “lafazanl›k sanat›” olarak de¤erlendi-rir. Nitekim bizde denemenin ilk ve önemli yazarlar›ndan biri olarak kabul edilenNurullah Ataç’›n yaz›lar›n› da bundan dolay› be¤enmemektedir. Bu da bize o y›l-larda bahsini etti¤imiz tarzda yaz›lar›n yo¤unluk kazand›¤›n› göstermektedir.

Cumhuriyet sonras› Türk edebiyat›nda deneme türü hakk›nda ilk bilgi verenler-den biri olan Orhan Burian’›n bu konudaki ilk yaz›s› da ayn› y›lda bas›lm›flt›r.1936’da Yücel dergisinde ç›kan “Essay Hakk›nda” adl› yaz›s›nda Burian, deneme-nin bizim edebiyat›m›zda ve bilhassa Bat› edebiyatlar›ndaki seyri hakk›nda ve de-nemenin özellikleri hakk›nda bilgiler verir. Deneme yerine “essay” sözcü¤ünü kul-lanm›fl olmas› da henüz edebiyat›m›zda ayr› bir tür ad› olarak denemenin yerlefl-medi¤ini göstermektedir. Nitekim dipnotta yapt›¤› aç›klamada kendisinin “essay”ad›n› kullanmas›na ra¤men bunun yerine Türkçe bir isimlendirme olarak “dengi”demenin uygun olaca¤›n› belirtir.

Burian yaz›s›na Montaigne’in Les Essais’inden denemeyi tan›tan al›nt›lar yapa-rak bafllar. Montaigne’in “Kitab›m›n konusu ben kendimim.” sözüne vurguda bu-lunur. Burian denemeyi ise gerek konuda, gerek biçimde herhangi bir kal›ba ko-namad›¤› için bütün yaz› türlerinden daha özgür olan ve amac›na daha çabuk ula-flan bir tür olarak tan›mlar. Bunun sebebinin ise özün düflünme de¤il de konuflmaolmas›ndan kaynakland›¤›n› belirtir. Burian yaz›s›n›n devam›nda denemeyi üslu-bun amaç oldu¤u tek yaz› türü olarak tan›t›r ve Bat› edebiyatlar›ndaki maceras›n-dan bahseder. Bacon ve onun tarz›ndaki denemenin kiflili¤i silip bilimsel bir yolututturmalar›na ra¤men, Montaigne tarz› denemenin daha yayg›n oldu¤unu belirtir.Bizim edebiyat›m›zda deneme konusuna gelince bu türün yirminci yüzy›l edebiya-t›m›z›n ads›z yap›c›lar›ndan oldu¤unu söyler:

“Birçok yazarlar›m›z›n bu nevide, bat›l› yoldafllar›n›nkiyle boy ölçüflebilecek yaz›la-

r› vard›r. Fakat bunlar nesir gibi müphem bir adla, öteki edebi nevilere verilen itibar-

dan mahrum ortada duruyorlar. Ahmet Haflim bunun en meydanda olan bir örne-

¤idir. Herhangi bir dilde onun nesir parçalar› son derece güzel birer essay olurdu.

Nitekim o da bunlar› birer essay olarak yazm›flt›. Kitaplar›ndan birine “Bize Göre”

ad›n› verifli essay edebi nevinin edebiyat›m›zda neden ads›z, sayg›s›z kald›¤›n› ac›

ac› söylemiyor mu?” (Burian, 1936: 142-144)

Nurullah Ataç da 1938’de yazd›¤› bir yaz›s›nda kendisinin münekkit de¤il de es-sayist oldu¤unu söylemektedir: “Bu gazetede, daha baflka gazetelerde yazd›klar›m-iyi veya kötü- birer essaidir, bir moralistin düflünceleridir. Tekrar ediyorum: Yaz-d›klar›m›n iyi oldu¤unu iddia etmiyorum. Fakat onlar tenkit, critique de¤ildir, es-saidir...” demesi deneme ad›n›n henüz edebiyat›m›za girmedi¤inin bir baflka örne-¤idir. Yine 1943’te Türker Acaro¤lu’nun Yücel dergisinde Nurullah Ataç’a ithafenyazd›¤› “Essai Tecrübe mi Demektir” adl› yaz›da da deneme yerine essai ad›n›n kul-lan›ld›¤›n› görmekteyiz. Fakat Nurullah Ataç 6.11.1944’te Ulus gazetesinde ç›kanbir yaz›s›nda essai kelimesinin yan›nda denemeye de yer verir: “...as›l essai, dene-me yazma¤a, bir moraliste olma¤a heves ederim...” demektedir. Bu bize essai ye-rine deneme ad›n›n yerleflmeye bafllad›¤› y›llar› vermektedir. Nitekim 1940’l› y›llar-dan sonra denemenin bir tür bilinciyle edebiyat›m›za yerleflti¤ini Montaigne ve Ba-con’dan yap›lan çevirilerden de anlamaktay›z. Sabahattin Eyübo¤lu, Montaig-ne’den yapt›¤› deneme çevirilerine 1940’da yazd›¤› önsözde söze Montaigne’inmemleketimizde pek tan›nmad›¤›ndan bafllar, fakat Montaigne’in ve eserinin Türkokuyucusuna pek de yabanc› gelmeyece¤ini belirtir. Ayn› çevirilere 1950’de yazd›-


¤› Önsöz-II’de Sabahattin Eyübo¤lu, denemelerin serbest düflünme tarz›na temaseder ve denemeler yoluyla okuyucunun kendini bir yola soktu¤unu söyler. Ayn›flekilde 1943’te Bacon’›n denemelerinin de kitap halinde çevrildi¤ini görüyoruz.Saffet Korkut’un Denemeler’i sunufl yaz›s›nda Bacon ve denemeleri hakk›nda bilgiverdi¤ini görmekteyiz. Korkut’a göre Bacon’›n Denemeler’inin ‹ngiliz nesir tarihin-de “devrim yapacak kudrette” önemli bir yeri olmufltur.

Gerçekten de 1940’l› y›llardan sonra deneme bilinciyle yaz›lm›fl yaz›lar›n ve ad›deneme olan kitaplar›n say›s›n›n artt›¤›n› görmekteyiz. Nurullah Ataç’›n yan› s›raRefik Halit, Falih R›fk›, Sabahattin Eyübo¤lu, Suut Kemal Yetkin, Ahmet HamdiTanp›nar, Mehmet Kaplan, Nurettin Topçu, Cemil Meriç ve daha da say›labilecekisimler edebiyat›m›zda denemeleriyle tan›nm›fl isimlerdir. Fakat bu yazar çeflitlili¤idenemenin s›n›rlar›n› kesinlefltirme konusunda da s›k›nt›lar yaratm›flt›r. Yazarlar›nelefltirel, mizahi, paylafl›mc›, kan›tlay›c›, diyalog, mektup veya fanteziye dayal›farkl› anlat›m tutumlar› zaman zaman denemeyi di¤er düzyaz› türleriyle iç içe ge-çirmektedir.

Burada bu isimleri ve eserlerini uzun uzun anlatmak mümkün olmayaca¤›n-dan denemeleri içeriklerine göre grupland›r›p bunlardan bahsetmek daha uygunolacakt›r.

Deneme konusunda Cumhuriyet sonras›ndaki en önemli geliflme nedir?

DENEME TÜRLER‹

Üslup Bak›m›ndan Denemeler

‹nformal-Senli Benli Deneme Montaigne tarz› olarak da bilinen bu deneme okuyucu ile senli benli bir üslupiçerir. ‹nformal deneme okuyucu ile samimi bir iliflkiye sahiptir. Özel konularyerine her gün olan fleyleri yazar›n keflfetti¤i orijinal aç›l›mlarla rahat bir atmos-fer içinde anlatma tercih edilir. ‹nformal deneme samimidir, yumuflak bir havatafl›r, konuflma diline yak›n bir üslupla yaz›l›r. Nurullah Ataç’›n denemeleri bugruba konabilir.

Formal-Resmi DenemeBacon tarz› olarak da bilinen formal denemede ise yazar bir otorite kimli¤inde ko-nuflur ya da en az›ndan o konuda yüksek bir bilgi sahibi bir insan konumunda ko-nusunu derli toplu izah eder. Bu tür deneme dogmatik, sistematik ve aç›klay›c›d›r.Örneklerini ise o konuda yaz›lm›fl ciddi makale ve kitaplardan seçer. Yahya Ke-mal’in denemeleri bu gruba konabilir.

‹çerik Bak›m›ndan Denemeler

Konusunu Sanat ve Edebiyattan Alan DenemelerBu tür denemelerde resim, müzik, dil, fliir roman, hikâye ve benzeri sanat edebi-yat ürünleri, teknikleri, yazarlar›, ak›mlar›, kuramlar› üzerinde yazar›n kiflisel görüflve düflüncelerini söz konusu etti¤i denemelerdir. Zaman zaman bu denemelerinöznel bir elefltiri özelli¤i kazand›¤› da görülür. Asl›nda bu tür yaz›larda bazen soh-bet ve f›kra türlerine yaklaflan taraflar da dikkatimizi çeker. Bu bafll›k alt›nda yeralabilecek belli bafll› deneme yazarlar› ve eserleri flunlard›r:


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

• Nurullah Ataç, Günlerin Getirdi¤i (1946), Karalama Defteri (1952), SözdenSöze (1952)

• Cemal Süreya, fiapkam Dolu Çiçekle• ‹smet Özel, fiiir Okuma K›lavuzu (1980)• Vedat Günyol, Dile Gelseler (1966)• Orhan Burian, Denemeler Elefltiriler (1964)• Peyami Safa, Sanat Edebiyat Tenkit (1971)• Mehmet Kaplan, Edebiyat›m›z›n ‹çinden (1978), Kültür ve Dil (1982)• Oktay Akbal, Konumuz Edebiyat (1967), Dost Kitaplar› (1977), Yaflas›n Ede-

biyat (1977), Temmuz Serçesi (1978), Önce fiiir Vard› (1982), Geçmiflin ‹çin-den (1985), Bir de Simit A¤ac› Olsayd› (1990)

• Memet Fuat, Düflünceye Sayg› (1960), • Sezai Karakoç, Edebiyat Yaz›lar›-I (1982), Edebiyat Yaz›lar›-II (1986), Ede-

biyat Yaz›lar›-III (1996)• Hilmi Yavuz, Yaz›n Üzerine (1987)• Enis Batur, fiiir ve Cinayet (1979)• Suut Kemal Yetkin, Edebiyat Konuflmalar› (1944), Edebiyat Üzerine (1952)• Nermi Uygur, Dilin Gücü (1962)• Cemil Meriç, K›rk Ambar (1981)

Psikoloji-Felsefe Konulu DenemelerBu alandaki denemeleri daha çok psikoloji, felsefe, sosyoloji gibi alanlardakendini yetifltirmifl olan ve bir k›sm› akademisyenlik de yapan yazarlar yazm›fl-lard›r. Dolay›s›yla bu özel alanlar›n getirmifl oldu¤u felsefi, psikolojik ve sosyo-lojik birikimin ve bak›fl aç›s›n›n flekillendirdi¤i bir içerik, bu denemelerde kar-fl›m›za ç›kar.

• Nurettin Topçu, Türkiye’nin Maarif Davas› (1960), Var Olmak (1965), Kül-tür ve Medeniyet (1970)

• Nusret H›z›r, Felsefe Yaz›lar› (1976), Geride Kalanlar (1987), Denemeler(1980)

• Suna Tanaltay, Sevdikçe (1995), Yaflam Nehri (1996)

fiehir Konulu Denemelerfiehri konu alan yaz›lar asl›nda bütün dünya edebiyatlar›nda çok yayg›nd›r. KlasikTürk edebiyat›nda da flehrengizler, bu tarzdaki flehir yaz›lar›n›n edebiyat›m›zdakiilk örneklerinden say›labilir. Fakat bu tarz yaz›lar›n gezi yaz›lar›na da yaklaflt›¤›n›belirtmek gerekir. Bu itibarla yazar›n gezip gördü¤ü yerlerin kültürel, tarihi, mima-ri, sanatsal boyutlar›n› bir deneme havas› içinde anlatt›klar› yaz›lar› flehir deneme-leri içinde ele alabiliriz.

• Ahmet Rasim, fiehir Mektuplar› (1912-1913)• Malik Aksel, ‹stanbul’un Ortas› (1977)• Yahya Kemal, Aziz ‹stanbul (1964)• Ahmet Hamdi Tanp›nar, Befl fiehir (1946)• Nihad Sami Banarl›, ‹stanbul’a Dair (1986) • Samiha Ayverdi, ‹stanbul Geceleri (1971) • Hilmi Yavuz, fiehirlerin ‹skeleti (1988)• Beflir Ayvazo¤lu, fiehir Foto¤raflar› (1997)• Ahmet Turan Alkan, Alt›nc› fiehir (1992)


Sosyal, Siyasi, Dini Konulu DenemelerBu gruba giren denemeler, kimi zaman gündelik, kimi zaman da evrensel siyasi,sosyal ve dini konulu denemelerdir. Bu konuda yazan yazarlar›n baz›lar› bizzatbahsi geçen konularda otorite say›lan veya mesleki bir donan›mla bu alanda ya-zanlar olmakla birlikte, baz›lar› ise gazetecilik mesle¤ine mensup olup gündelikkonular ba¤lam›nda bu içerikte denemeler yazm›fllard›r.

• Mehmet Kaplan, Nesillerin Ruhu (1967), Büyük Türkiye Rüyas› (1969)• Tahsin Banguo¤lu, Kendimize Gelece¤iz (1984)• ‹smet Özel, Üç Mesele (1978)• Nurettin Topçu, ‹slâm ve ‹nsan (1969)

Kar›fl›k Konulu DenemelerGündelik hayat, kad›n konusu, günlük problemler, tarih, tabiat ve benzeri farkl›farkl› konular›n söz konusu edildi¤i denemeler bu bafll›k alt›nda toplanabilirler.

• Ahmet Haflim Bize Göre (1928), Gurabâhâne-i Laklakan (1928), FrankfurtSeyahatnamesi (1933)

• Ahmet Hamdi Tanp›nar, Yaflad›¤›m Gibi (1970)• Cemil Meriç, Ma¤aradakiler (1978), Bu Ülke (1974)• Murat Belge, Tarihten Güncelli¤e (1983)

Denemeler, üslup ve içerik bak›m›ndan hangi gruplara ayr›l›rlar?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5Okuma Parças›

MUKADDES UÇURUMMehmet KAPLAN

Yunus bir uçurumda yatar. Onun yatt›¤› yere yüksek tepelerden inilir. Gece ya-r›s› yayl› araba, korkulu yollardan sars›la sars›la düflerken, uzakta, ta derinler-de bir ›fl›k gösterdiler: “‹stasyon” dediler, “Yunus’un türbesi onun yan›ndad›r.”Çocuk gözlerimle ona bakt›m ve ürperdim. Kulaklar›mda bir efsanenin u¤ultu-su vard›. Da¤lar, tafllar, a¤açlar manas›n› bilmedi¤im bir ilahi söylüyorlard›.Köye yerlefltikten sonra, uçurum, Yunus, istasyon ve ben, birbirimizle kaynaflt›k.Zamanla orkestram›za daha baflka sesler de kar›flt›. Yak›c› yaz güneflinde s›tma-dan topra¤a uzanm›fl köylüler gördüm: Toprak yüzlerinde, ruh yar›¤› gibi elâgözleri daima bir veliyi hat›rlatan köylüler. Çatlak dudaklar› ile güldükleri za-man, tafllar canlan›yormufl hissiyle insan› korkutan köylüler ve akflam güneflibatakl›kta yanarken milyonlarca zehirli sine¤ini göklere sal›veren Porsuk.

Gece, ellerimizde ayran bakraçlar›, trene ç›kard›k. Iss›z bozk›r karanl›-¤›nda, seyyar, ›fl›kl› saraylar gibi, birden karfl›m›zda duruveren vagonlar bi-zi büyülerdi. Pencereden, uyku içinde donmufl veya bir rüyadan bakar gibiçehreler uzan›r, ölü gözler ile so¤uk bofllu¤u yoklar, tekrar kay›ts›z içeri çe-kilirlerdi. Bir fley göremezlerdi. Orada, uçurumun içinde, Yunus’un ve bi-zim bulundu¤umuzu fark etmezlerdi. Nereden fark edeceklerdi? Etseler neyapacaklard› sanki?

Bu ayd›nl›k, masal kâflaneleri uzaklarda eriyince, biz yine ma¤aram›zadönerdik: Kerpiç damlar›m›za, uykular›m›za, hastal›¤›m›za ve sefaletimize.Y›llar var, bu uçurumdan nas›l ç›kt›¤›m› bilmiyorum. Arabalar, evler, istas-yonlar, flehirler, mektepler, kitaplar ve insanlar beni uzun bir vadiden geçir-diler. Bu vadide as›rlarca yürümüfl gibiyim. Bir daha dönmedim.


Bir daha oraya dönmedim. Fakat uçurum benimle her yeri dolaflt›. Nezaman içime baksam, karfl›ma onun karanl›k bofllu¤u, titreyen istasyon ›fl›-¤›, Yunus, köylüler ve Porsuk ç›kar. Milyonlarca sivrisine¤in yüzüme hücumetti¤ini hissederim.

Yayl›, t›pk› ilk gecede oldu¤u gibi, yüksek tepeden iner; kulaklar›mda an-ne sesiyle söylenen bir efsane u¤uldar; da¤lar, tafllar, a¤açlar, kufllar, o za-man manas›n› bilmedi¤im, fakat flimdi çok iyi anlad›¤›m ilâhîler söylerler:

Ben Yunus-u bîçareyim,Dost elinden avareyim.Bafltan aya¤a yareyim.Gel gör beni aflk neyledi.

Bu uçurum flark›s› beni her zaman ürpertti. Ben onu Yunus’un kendi a¤-z›ndan dinledim. Ben “bîçare, bafltan aya¤a yare ve dost elinden avare” Yu-nus’u gördüm. Ben bu uçurum türküsünü toprak yüzlerinde, ruh yar›¤› gi-bi el gözleri Yunus’unkinin t›pk›s› olan insanlardan duydum.

Bunalt›c› bozk›r ö¤lesi Porsuk sular›n› kaynatt›¤› zaman, onlar, topra¤auzan›rlar, s›tmal›, çatlak ve yorgun sesleri ile bu türküyü m›r›ldan›rlard›.Harap türbesinde yatan Yunus da onlara kar›fl›rd›.

Y›llar geçti. Türlü flark›lar dinledim. Mes’ut evlerin pencerelerinden s›zanflark›lar, meyhane flark›lar›, ›ss›z sokaklarda söylenen külhanbeyi flark›lar›,güzel kad›nlar›n, çirkin kad›nlar›n, çocuklar›n, yafll›lar›n, artistlerin ve vat-manlar›n flark›lar›n› dinledim. A¤layan, gülen, sö¤en ve okflayan flark›lar.Fakat hepsi de kulaklar›mda kald›. Ruhuma girmedi. Ama Yunus’un, Yu-nus’lar›n flark›lar›n› hiç unutmad›m. Kaç sabah Yunus ölmemifl, Yunus ço-¤alm›fl, köyler Yunus’la dolmufl hissi ile uyand›m.

Uyand›m, fakat etraf›mda flehir vard›; flehirli vard›. Asfalt yollar› p›r›l p›-r›l, apartmanlar› göklere t›rmanan, meydanlar›, otomobil, kamyon, otobüs,tramvay, dilenci, fahifle, bey, iflsiz, hamal ve talebe ile t›kl›m t›kl›m dolu fle-hir. Her biri kendi içine kapanm›fl körler gibi dolaflan insanlar. Kendimi on-lar aras›nda buldum.

Y›llar var, büyük, sonsuz kar›fl›k bir labirentin içinde, ç›kacak bir yer bul-mak için u¤rafl›yorum. Zaman zaman içimdeki uçurum beni ça¤›r›r ve “Ç›-k›fl yeri benim, der. Haydi, atlay›ver, korkma!” Ve kalbim kendi kendine flöy-le söylenir: Bir yayl›ya binsem, k›rbac› elime alsam, atlara “deh!” desem, yol-lardan geri dönsem, o mukaddes uçuruma insem...

Güzel Yaz›lar-Denemeler’den, (Haz. ‹. Parlat›r, vd), s.226


“Deneme” kavram ve türünü tart›flabilmek

Tanzimat ve Meflrutiyet dönemlerinde de benzerbirtak›m yaz›lar bulunmakla birlikte Türk Edebi-yat›na Bat› edebiyatlar›ndan geçmifl olan dene-me, bugünkü anlam›na Cumhuriyet sonras›ndakavuflmufltur. Deneme genel okuyucuya hitapeder, belli bir tekni¤i yoktur. Yazar, anekdotlar-la, örneklemelerle, ironi ve hicivle ele ald›¤› ko-nuyu çekici hale getirmeye çal›fl›r. Denemedeyazar herhangi bir iddia ve ispat peflinde de¤il-dir. ‹nsan› ve toplumu ilgilendiren her konu sözkonusu edilebilir. Kökeninin essay veya exagi-um oldu¤u konusunda bir fikir birli¤i olmamas›-na ra¤men, deneme üzerine yorum yapan yazar-lar, denemecinin genifl bir kültüre sahip olmas›gerekti¤i konusunda hemfikirdirler.

Denemenin Bat› edebiyatlar›nda do¤up geliflme-

sini tart›flabilmek

Bat› edebiyatlar›nda, benzeri yaz›lar eski Yu-nun’dan beri var olmakla birlikte denemenin birtür olarak 1580’de Les Essais eseri ile Montaig-ne’in icat etti¤i kabul edilmektedir. Deneme da-ha sonra Bacon ve onun ard›ndan gelen baz› ya-zarlar taraf›ndan yayg›nlaflt›r›lm›flt›r.

Denemenin Cumhuriyet öncesi ve sonras› Türk

edebiyat›nda do¤up geliflmesini tart›flabilmek;

belli bafll› deneme yazarlar›n› s›ralayabilmek

Tanzimat döneminin I. ve II. Nesil yazarlar›nda,denemeye öncülük etti¤ini söyleyebilece¤imizbaz› yaz›lar görülmektedir. Fakat bu dönem düz-yaz›n›n bizde yeni yeni canland›¤› bir dönem ol-du¤u için düz yaz› türleri aras›nda kesin ayr›m-lardan bahsetmek henüz mümkün de¤ildir. Ser-vet-i Fünun döneminde Musahabe ve tecrübe-ikalemiye bafll›kl› yaz›lar›n deneme yolunda dahaciddi ad›mlar oldu¤unu kabul edebiliriz. Fakatas›l denemeye yaklaflan yaz›lar Ömer Seyfettin,Ahmet Rasim, Ahmet Haflim, Yahya Kemal, Ya-kup Kadri, Halide Edib gibi yazarlar›n kalemin-den II. Meflrutiyet döneminde ortaya ç›km›fl veyine bu yazarlar arac›l›¤›yla Cumhuriyet dönemi-ne daha da yayg›nlaflarak ulaflm›flt›r.Özellikle 1940’l› y›llardan sonra Türk edebiyat›n-da art›k ad› da “deneme” olan zengin bir dene-me edebiyat› bulmak mümkündür. Yukar›dakiisimlerin yan› s›ra Peyami Safa, Nurullah Ataç,Orhan Burian, Ahmet Hamdi Tanp›nar, Refik Ha-lit, Falih R›fk›, Sabahattin Eyübo¤lu, Suut KemalYetkin, Mehmet Kaplan, Nurettin Topçu, CemilMeriç ve daha da artt›r›labilecek isimler, sanat,edebiyat, psikoloji, felsefe, din, hayat, vs konu-larda deneme örnekleri vermifllerdir.

Denemenin üslup ve içerik bak›m›ndan farkl›l›k-

lar›n› çözümleyebilmek

Denemeler üslup olarak Formal-resmi ve ‹nfor-mal yani senli benli veya teklifsiz deneme; içerikolarak ise ele ald›¤› konuya ba¤l› olarak Konusu-nu Sanat ve Edebiyattan Alan Denemeler, Psiko-loji-Felsefe Konulu Denemeler, fiehir Konulu De-nemeler, Sosyal, Siyasi, Dini Konulu Denemeler,Kar›fl›k Konulu Denemeler olarak grupland›r›la-bilirler.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi denemenin temel özellik-lerinden biridir?

a. Belli çerçevedeki konular› ifllemesi b. Ele ald›¤› konuyu ispatlamaya çal›flmas›c. ‹ddias›z olmas›d. Belgelere dayanmas›e. Ele ald›¤› konuyu öykülefltirmesi

2. Denemenin ne oldu¤u konusunda yazan yazarla-r›n fikir birli¤i içinde olduklar› nokta afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Denemenin kökeninin “essay” sözcü¤ündengeldi¤i

b. Deneme yazar›n›n genifl bir kültüre sahip olma-s› gerekti¤i

c. Denemenin kökeninin “exagium” sözcü¤ündengeldi¤i

d. Denemenin ça¤›n› tamamlam›fl bir tür oldu¤ue. Denemenin do¤u edebiyatlar›nda da var oldu¤u

3. Afla¤›daki konulardan hangisinde deneme yaz›labilir?a. Toplum-‹nsanb. Edebiyat-Sanatc. Felsefe-Psikolojid. Siyasete. Hepsi

4. Denemenin ortaya ç›k›fl›yla ilgili afla¤›daki ifadeler-den hangisi yanl›flt›r?

a. ‹lk deneme, Boccacio taraf›ndan yaz›lm›fl ve bü-tün dünyaya yay›lm›flt›r.

b. 1580’de Les Essais adl› eseriyle Montaigne butürün ad›n› koymufltur.

c. Bacon bu türü yayg›nlaflt›rm›flt›r.d. Eski Yunan ve Latin’den beri benzeri yaz›lar ya-

z›lm›flt›r.e. XVIII. yüzy›la kadar manzum denemeler de ya-

z›lm›flt›r.

5. Cumhuriyet öncesi edebiyat›m›zda denemeyle ilgiliafla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?

a. Ad› “deneme” olan yaz›lara rastlamak mümkündür.b. ‹lk deneme yazar›m›z Yahya Kemal’dir.c. Geliflmifl bir edebi tür olarak örnekleri vard›r.d. Eski Türk edebiyat›nda da deneme örneklerine

rastlamak mümkündür.e. Di¤er düzyaz› türleriyle kar›fl›k bir denemeden

bahsedilebilir.

6. Cumhuriyet sonras› edebiyat›m›zda bir tür ad› ola-rak deneme sözcü¤ünü ilk kullanan yazarlardan biriafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Ömer Seyfettinb. Yahya Kemalc. Mehmet Kapland. Nurullah Ataç e. Suut Kemal

7. Afla¤›dakilerden hangisi üslup bak›m›ndan bir dene-me çeflididir?

a. Psikoloji-Felsefe konulu denemeb. fiehir konulu denemec. Senli-benli/informal denemed. Sanat-Edebiyat konulu denemee. Siyaset konulu deneme

8. Deneme, bir tür ad› olarak edebiyat›m›za hangi y›l-lardan sonra tam olarak girmifltir?

a. 1940’l› y›llardan sonrab. 1890’l› y›llardan sonrac. 1908’den sonrad. 1923’ten sonrae. 1960’tan sonra

9. Yahya Kemal’in, Aziz ‹stanbul isimli kitab›, dahaçok hangi grup denemelerde yer alabilir?

a. Dini konulu denemelerdeb. fiehir konulu denemelerdec. Tarih konulu denemelerded. Felsefe konulu denemelerdee. Co¤rafya konulu denemelerde

10. Sanat-edebiyat konulu denemelerin yer ald›¤› eserafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Ahmet Hamdi Tanp›nar, Befl fiehirb. ‹smet Özel, Üç Meselec. Nusret H›z›r, Felsefe Yaz›lar›d. Mehmet Kaplan, Kültür ve Dile. Nurettin Topçu, Türkiye’nin Maarif Davas›



1. c Bu soruya verdi¤iniz cevap yanl›fl ise “Deneme-nin Anlam› ve Tarifi” bölümünü tekrar okuyunuz.

2. b Bu soruya verdi¤iniz cevap yanl›fl ise “Deneme-nin Anlam› ve Tarifi” bölümünü tekrar okuyunuz.

3. e Bu soruya verdi¤iniz cevap yanl›fl ise “Deneme-nin Anlam› ve Tarifi” bölümünü okuyunuz.

4. a Bu soruya verdi¤iniz cevap yanl›fl ise “Bat› Edebi-yat›nda Deneme” bölümünü tekrar okuyunuz.

5. e Bu soruya verdi¤iniz cevap yanl›fl ise “Cumhuri-yet Öncesi Türk Edebiyat›nda Deneme” bölümü-nü tekrar okuyunuz.

6. d Bu soruya verdi¤iniz cevap yanl›fl ise “Cumhuri-yet Sonras› Türk Edebiyat›nda Deneme” bölümü-nü tekrar okuyunuz.

7. c Bu soruya verdi¤iniz cevap yanl›fl ise “DenemeTürleri bölümünü” tekrar okuyunuz.

8. a Bu soruya verdi¤iniz cevap yanl›fl ise “Cumhuri-yet Sonras› Dönemde Deneme” bölümünü tekrarokuyunuz.

9. b Bu soruya verdi¤iniz cevap yanl›fl ise “‹çerik Bak›-m›ndan Denemeler” bölümünü tekrar okuyunuz.

10. d Bu soruya verdi¤iniz cevap yanl›fl ise “‹çerik Bak›-m›ndan Denemeler” bölümünü tekrar okuyunuz.

S›ra Sizde 1

Deneme sözcü¤ünün etimolojisi ile ilgili iki görüfl var-d›r. Bunlardan biri denemenin bat›l› dillerde “essay”dan,di¤eri ise “exagium”dan geldi¤ini söylemektedir.

S›ra Sizde 2

Montaigne-1580, Les Essais

S›ra Sizde 3

Hay›r. Çünkü bu dönemde düz yaz› türleri yeni yenigeliflmeye bafllad›¤› için di¤er türlerle kar›fl›k bir dene-meden bahsedilebilir.

S›ra Sizde 4

Servet-i Fünun sonras›nda “musahabe” bafll›¤› alt›ndadeneme tarz› yaz›lar›n say›s› artar ve Cumhuriyet son-ras›nda 1940’l› y›llarda art›k ad› deneme olan yaz›la-ra rastlar›z.

S›ra Sizde 5

Üslup bak›m›ndan resmi-formal ve senli benli-informal;içerik olarak ise sanat-edebiyat konulu psikoloji-felsefekonulu denemeler, flehir konulu denemeler, sosyal, si-yasi, dini konulu denemeler, kar›fl›k konulu denemelerolarak grupland›r›labilirler.



Akatl›, F. (1980). Yaz Bafl›na Neler Gelir. ‹stanbul: AdaYay›nlar›.

Bacon, F. (1943). Denemeler (Essays). (Çev. S.Kor-kut) Ankara: Maarif Matbaas›.

Baki, H. (1998). “Deneme ve Elefltiri Üstüne Bir Dene-me Denemesi”. Cumhuriyet Dönemi Türk Edebi-

yat›. (Hzl. H.Atabafl, A.fiimflek, D.Dirlikyapan). An-kara: Edebiyatç›lar Derne¤i. s.355-372.

Belge, M. (1997). Tarihten Güncelli¤e. ‹stanbul: ‹leti-flim Yay›nlar›.

Birsel, S. (1998). Kediler, ‹stanbul: Ba¤lam Yay›nlar›. Burian, O. (1936). “Essay Üzerine”. Yücel, S.16, s.142-

144.Çetin, N. (2005). “Türk Edebiyat›nda Deneme”. Milli

E¤itim. S.165. Demiray, K. (1971). Edebiyatta Türler. ‹stanbul: ‹nk›-

lap ve Aka Yay›nlar›. Enginün, ‹. (2004). “Deneme ve Denemecilik”. Cum-

huriyet Dönemi Türk Edebiyat›. ‹stanbul: Der-gâh Yay›nlar›. s.387-409.

Fuat, M. (1996). Türk Yaz›n›ndan Seçilmifl Deneme-

ler. ‹stanbul: Adam Yay›nlar›. Gökhan, H. (1999). “Sözün ve Yaz›n›n Yurdunda Bir

Yazar Feridun Andaç ‹le Söylefli”. Cumhuriyet Ki-

tap. 19 A¤ustos.Gürbilek, N. (1998) Ev Ödevi. ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Güzel Yaz›lar-Denemeler. (1999). (Haz. ‹.Parlat›r,

‹.Enginün, O.Okay, Z.Kerman, K.Yetifl) Ankara:TDK Yay›nlar›.

‹nam, A. (2003). Elefltirinin K›y›lar›nda. Ankara: He-ce Yay›nlar›.

Kansu, C.A. (1977). “Deneme”. Denemeler, Deneme-

ciler Antolojisi. (Haz. ‹.K.Karaday›). ‹stanbul: Ya-y›nevi Yok. s.301-302.

Kaplan, M. (1992). “Ahmet Haflim ve Nesirleri Hakk›n-da Birkaç Söz”. Bize Göre, Gurabâhâne-i Lakla-

kan, Frankfurt Seyahatnamesi. ‹stanbul: MEB.Yay›nevi

Karaalio¤lu, S.K. (1982). Sözlü/Yaz›l› Kompozisyon-

Konuflmak ve Yazmak Sanat›. ‹stanbul: ‹nk›lâpYay›nevi.

Karaday›, ‹.K. (1977). “Antoloji ‹çin Birkaç Söz”. Dene-

meler, Denemeciler Antolojisi. ‹stanbul: Yay›ne-vi Yok.

Levend, A.S. (1984). Türk Edebiyat› Tarihi. Ankara:Türk Tarih Kurumu.

Meriç, C. (1978). “Roman ve Deneme”. Hisar. Aral›k. S255. s. 3.

Mengi, N. (2005). “Bir Edebi Tür Olarak Deneme veTürk Edebiyat›ndaki Yeri”. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Ens-titüsü Dergisi. C.14. S.2. s.353-368.

Montaigne. (1987). Denemeler. (Çev. S.Eyübo¤lu). ‹s-tanbul: Cem Yay›nlar›.

Ömer S. (2001). Bütün Eserleri -Makaleler 1. (Haz.H.Argunflah). ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›.

Özdemir, E. (1998). “Deneme ve Denemecilerimiz”.Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyat›. (Haz.H.Atabafl, A.fiimflek, D.Dirlikyapan). Ankara: Edebi-yatç›lar Derne¤i. s.239-248.

Özdemir, E. (1979). Düflüncenin Topra¤›/Türk ve

Dünya Yaz›n›ndan Denemeler. Ankara: KTB. Ya-y›nlar›.

Özgül, M.K. (2003). “Denemeyi Deneme”. Kandille ‹s-

kandil. Ankara: Hece Yay›nlar›. s.213-229.Safa, P. (1990). Objektif 2 -Sanat Edebiyat Tenkit. ‹s-

tanbul: Ötüken Yay›nlar›. Süreya, C. (1976). “Elefltiri Deneme”. Nesin Vakf› Ede-

biyat Y›ll›¤› 1976. ‹stanbul: Tekin Yay›nevi. s.86.Timuçin, A. (1998). “Elefltiri ve Deneme Alan›nda Yeni

Adlar ve Ürünler”. Cumhuriyet Dönemi Türk Ede-

biyat›. (Haz. H.Atabafl, A.fiimflek, D.Dirlikyapan).Ankara: Edebiyatç›lar Derne¤i. s.351-354.

Tunal›, ‹. (1980). Denemeler. ‹stanbul: ‹ktisadi Ya-y›nlar›.

Türk Dili (Deneme Özel Say›s›). (1961). Temmuz, C.10.S.118.

Uygur, N. (1999). Denemeli Denemesiz. ‹stanbul: Ya-p› Kredi Yay›nlar›.

Walker, H. (1915). The English Essay and Essayists.

London and Toronto.Yetkin, S.K. (1978). Edebiyat Üzerine Denemeler.

Ankara: ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.



Denemeler, Denemeciler Antolojisi. (Haz. ‹.K.Kara-day›). ‹stanbul: Yay›nevi Yok.

Bacon, F. (1943). Denemeler (Essays). (Çev. S.Kor-kut) Ankara: Maarif Matbaas›.

Güzel Yaz›lar-Denemeler. (1999). (Haz. ‹.Parlat›r,‹.Enginün, O.Okay, Z.Kerman, K.Yetifl) Ankara:TDK Yay›nlar›.

Enginün, ‹. (2004). Cumhuriyet Dönemi Türk Edebi-

yat›. ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›. Demiray, K. (1971). Edebiyatta Türler. ‹stanbul: ‹nk›-

lap ve Aka Yay›nlar›. Montaigne. (1987). Denemeler. (Çev.S.Eyübo¤lu). ‹s-

tanbul: Cem Yay›nlar›. Çetin, N. (2005). “Türk Edebiyat›nda Deneme”. Milli

E¤itim, K›fl, S.165. Yetkin, S.K. (1978). Edebiyat Üzerine Denemeler.

Ankara: ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sohbetin kavramsal olarak anlam›n› aç›klayabilecek;Sohbetin temel niteliklerini s›ralayabilecek;Edebiyat›m›zda sohbet türünde yazan belli bafll› yazarlar› ve türlerin önemliörneklerini s›ralayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Sohbet/Söylefli• Sohbet ve Fikir Yaz›lar›

• Sohbette Anlat›m Özellikleri• Sohbet ve Dil

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN


Sohbet/Söylefli

• SOHBET TÜRÜNÜN TANIMI VEÖZELL‹KLER‹

• TÜRK EDEB‹YATINDA SOHBETTÜRÜNÜN GEL‹fi‹M‹


SOHBET TÜRÜNÜN TANIMI VE ÖZELL‹KLER‹Bir yazar›n gündelik yaflam, insan, sanat ve edebiyatla ilgili bir konu hakk›ndakidüflüncelerini, karfl›s›nda okuyucu varm›fl gibi onunla sohbet ediyormuflças›na s›-cak ve içten bir anlat›mla dile getirdi¤i, makale plan›nda yazd›¤› fikir yaz›s›na soh-bet denir (Atefl, 1990: 178; Emir, 1986: 201; Yüzbafl›o¤lu, 1984: 147).

Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük’te; “1. Arkadaflça, dostça karfl›l›kl› konuflma,hasb›hâl, sohbet 2. Uluslararas› iletiflim a¤ ortamlar›n› kullanarak çeflitli yaz›l›mlararac›l›¤›yla kiflilerle karfl›l›kl› olarak yaz›l›, sesli veya görüntülü görüflme 3. Bir bi-lim veya sanat konusunu, konuflmay› and›ran biçimde inceleyerek anlatan edebi-yat türü” (TDK, 1998: 2022) olarak sohbetin tan›mland›¤› görülmektedir.

Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi ise sohbeti; “1. Bir kurala, belli bir ko-nuya ba¤l› olmayan karfl›l›kl› konuflma, sohbet; hasb›hâl 2. Bir kimseyle belli birkonuda ve samimi bir havada yap›lan konuflma, sohbet” (Büyük Larousse Sözlükve Ansiklopedisi, 1986: 10739) fleklinde tan›mlamaktad›r. Redhouse Sözlü¤ü’ndeise sohbetin ‹ngilizce karfl›l›¤›; “chat”, “conversation” (Redhouse Büyük Elsözlü¤ü,1997: 679), yani sohbet etmek, dostça konuflmak fleklinde geçmektedir.

Sohbet sözcü¤ü, dilimize Arapçadan geçmifltir.

Sohbet sözcü¤üne sözlüklerde hangi anlamlar yüklenmifltir?

Sohbet türünde yazar bir an›s›n›, bir yazar›, flairi, onun eserleri hakk›ndaki de-¤erlendirmelerini, okudu¤u bir dergi ve kitap hakk›ndaki düflüncelerini, izledi¤ibir sinema veya tiyatro hakk›ndaki yorumlar›n›, gündelik yaflamda gözüne tak›lanfleyleri okuyucular›yla paylafl›r. Bu türde yaz›lan yaz›lar bir anda okuru etkisi alt›-na al›r. Yazar okurla konuflmaya, zaman zaman ona sorular sormaya bafllar. Oku-yucunun a¤z›ndan sorular sorar, okuyuculardan onay bekler, sorular› yine kendicevaplar. Sohbet yazarlar› kültür, sanat, edebiyat, felsefe gibi çeflitli alanlarda bi-rikimleri olan kiflilerdir. Ele ald›klar› konular› fazla derine inmeden, kan›tlama en-diflesi tafl›madan, okuyucularla dertlefliyormufl gibi içten bir flekilde anlat›rlar. Dü-flüncelerini kimi zaman bir atasözü, vecize söyleyerek, bazen de ünlü bir düflünü-rün sözleriyle pekifltirirler. En s›k›c›, en a¤›r konular bile usta bir sohbet yazar›n›nkalemiyle flekillenince nefleyle, keyifle okunan bir yaz› haline dönüflür (Emir,1986: 201).

Sohbet/Söylefli

Sohbet türünün kapsam›,insan› ilgilendiren hemenher fley kadar genifltir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1


OKUMA PARÇASIGüler Yüz

fievket Rado“As›k suratl› insanlardan hofllan›r m›s›n›z desem tabii bana gülersiniz. Zaten bende biraz gülmeniz için söze böyle bafllad›m. Güler yüze ve gülmeye dair olan bukonuflmay› as›k suratla dinlemenizi istemem tabii. Konuflurken söze bafllad›¤›n›zs›rada karfl›n›zdakinin kafllar›n› çatt›¤›n›, as›k bir suratla sizi dinledi¤ini görürse-niz konuflmak hevesiniz k›r›l›r. Laf› k›sa kesip bu tats›z sohbeti bir an önce bitirme-ye bakars›n›z. Bir de karfl›n›zdakinin sizi güler yüzle dinledi¤ini, hatta araya bi-raz da tatl› söz kar›flt›rarak sohbete renk verdi¤ini görecek olsan›z konufltukça ko-nuflaca¤›n›z gelir. Zaten öyledir. Güler yüz her fleyden önce insana cesaret verir. Çünkü güler yüzlü in-sanlar her kusuru hofl gören, affeden insanlard›r. Dünyada ilk ad›mlar›n› yeni at-maya bafllam›fl bir çocu¤a herkes güler yüzle bakar. Onun her kusuru yapabilece¤i-ni ve bütün kusurlar›n affedilmeye lay›k oldu¤unu önceden kabul etti¤imiz için ço-cuk karfl›s›nda gülümser bir yüz tak›n›r›z. Olgun insanlar yaln›z çocuklara de¤il,herkese affedici, kusura pek ald›rmay›c› bir yüzle bakarlar. Bu dünya öyle çat›k kafl-la dolaflmaya, flunun bunun kalbini k›rmaya de¤er bir dünya de¤ildir. Onun içingüler yüzlü insanlar aras›nda yaflayanlar›n hayat› daha tatl› geçer. Baz› kimseler vard›r, sanki Cenab› Hak onlara gülmeyi yasak etmifltir. Gülümseme-yi akl› bafl›nda adam›n ciddili¤ini bozan bir hâl sayarlar. Yüzgöz olmas›nlar diyeçocuklar›na gülmezler; laubali demesinler diye komflular›na gülmezler. Kafllar› san-ki kudretten çat›lm›flt›r. Çal›fl›rken çat›k, konuflurken çat›klar. Hatta kendilerine et-tikleri zulüm yetmiyormufl gibi gülenlere de k›zarlar. Hayat› böyle saymak çok yanl›flt›r. Unutmayal›m ki, biz insanlar›n hayvanlardan birfark›m›z konuflmaksa öteki fark›m›z da gülmektir. Hiç siz ömrünüzde gülen, kahka-halar savuran bir hayvan gördünüz mü? Zavall›lar kim bilir ne kadar gülmek istiyor-lard›r! Hatta insan kardefllerinin öyle baz› tuhafl›klar› vard›r ki, onlar›n karfl›s›ndaherhâlde kahkahalarla gülmek için can at›yorlard›r. Ama, ne hikmetse, yüzleri gül-meye elveriflli bir flekilde yarat›lmam›flt›r. Kendilerini ne kadar zorlasalar gülemezler.Hâlbuki insanlar, çok flükür, gülebiliyorlar. Bu imkân› niçin kullanmamal›? Alain filozof hiddetin bir hastal›k oldu¤unu söyler. Hem de hiddeti öksürü¤e benze-tir. Nas›l öksürük bir g›c›kla gelirse hiddet de öyledir. Bir kere bafllad› m› bir kere ilekalmaz; ikide bir öksürdü¤ünüz gibi ikide bir de hiddetlenir, sa¤a sola çatars›n›z.Bu hastal›¤›n bir tek tedavisi vard›r. O da gülmeye al›flmakt›r. Gülmeye al›flmak deyip geçmeyiniz. ‹kinci Cihan Harbi’nden önce, belki de BirinciCihan Harbi’nin yaratt›¤› ruh hâli yüzünden Avrupa’da baz› milletler çok az gül-düklerini fark etmifllerdi. Âdeta nefle azalm›fl, insanlar fazlas›yla somurtur olmufllar-d›. Bunun en çok Macarlar fark›na varm›fllar ve hat›r›mda kald›¤›na göre Budapefl-te flehrinde insanlara gülmeyi ö¤reten bir mektep açm›fllar. O zaman bu mektebe pekçok ö¤renci yaz›lm›fl; özel olarak yetifltirilmifl hocalar gülmeyi ya ö¤renmemifl veyaunutmufl olan yafll› bafll› ö¤rencilerine hayat›n türlü hadiseleri karfl›s›nda evlerinde,çal›flt›klar› yerlerde, kulüplerde, gazinolarda, hatta e¤lence yerlerinde nas›l gülecek-lerini ö¤retmifller. O insanlar flimdi ne hâldedirler pek bilmiyoruz ama fi tarihindeinsanlar› biraz olsun gülmeye al›flt›rmak için harcanan gayret herhâlde bofluna de-¤ildi. Nitekim Tagor filozof da kendi hususi mektebinde ö¤rencilerine günde bir saatgülmeyi, kahkahalarla gülmeyi de¤ilse bile, gülümsemeyi belletiyordu. Japonlardayüksek terbiye, en büyük matem günlerinde bile gülümsemeyi emreder. Kocas› ölenbir Japon kad›n› ziyaretçilerini gülerek karfl›lamak zorundad›r.

Sohbet türünde yazar nas›l bir anlat›m tarz› benimser?

Genellikle üç befl sayfal›k k›sa yaz›lardan oluflan bu türün örnekleri gazete vedergilerde yay›mlan›r. Bu yaz›lar daha sonra bir kitapta toplanabilir.

Sohbet, makaleden üslup aç›s›ndan ayr›l›r. Makaledeki a¤›rbafll› ve ciddi havasohbet türünde yerini tatl› bir samimiyete b›rak›r. Sohbet yaz›lar› okuyucuda yazar-la sohbet ediyormufl hissini uyand›ran yaz›lard›r. Sohbet yazar› bilimsel makale ya-zan bilim adam› gibi konuda derinlik yaratmaz, fikirlerini kan›tlamak gibi bir zo-runlulu¤u yoktur. Sohbet türünde çözümlemeler yap›l›r, örnekler verilir, yazar›ngörüflü okuyucuya sezdirilir, sonuç bölümünde ise yazar ulaflt›¤› karar› bildirir.

Sohbet türü ile makale aras›ndaki en belirgin farklar nelerdir?

1055. Ünite - Sohbet/Söy lefl i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2Sohbet türünün deneme,makale, f›kra gibi di¤ertürlerden ayr›lan yönükonunun iflleniflinde veanlat›m›ndad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Hayat› iyi karfl›laman›n s›rr›n› bulabilmek için her fleyden önce gülümsemeyi ö¤ren-

meli. Belki siz de bilirsiniz: Her hadiseyi güler yüzle karfl›layan bir adama, “Eh... Ha-

yatta muvaffak oldu¤un için sen tabii daima gülersin. Ama biz öyle miyiz ya?” de-

mifller. Adam, bir kere daha gülmüfl, “Yan›l›yorsunuz, hem de çok yan›l›yorsunuz.

Ben hayatta muvaffak oldu¤um için gülmüyorum. Tam tersine! Güldü¤üm için ha-

yatta muvaffak oluyorum.” demifl. Bu söz bofluna söylenmifl bir söz de¤ildir. ‹çinde

bilinmesi gereken bir hakikat sakl›.

So¤u¤a dayanman›n en emin çaresi so¤u¤u sevmektir, derler. Gerçekten insan so¤u-

¤u arad›¤› zaman, ne kadar fliddetli olursa olsun, etkilenmez. S›cac›k flehir dururken

karl› da¤lara ç›kanlar, vaktinden önce k›fl› arayanlar vard›r. Karlar›n içinde, göm-

leklerini de ç›kararak bir pantolon âdeta ç›plak gezerler. So¤uk, s›f›r›n çok alt›nda ol-

du¤u hâlde onlar› üflütmez. So¤u¤u sevdikleri için ona seve seve dayan›rlar. Hayata

dayanman›n en emin çaresi de hayat› sevmektir. ‹nsan bir kere hayat› sevince onun

bütün külfetlerine katlan›r; hiçbiri a¤›r gelmez. Sizi çok seven anneniz nas›l sizin

yüzünüze hep gülerek bakarsa siz de hayata güler yüzle bakar, etraf›n›zdaki insan-

lara da nefle verir, hayat›n bir kat daha güzelleflmesine hizmet edersiniz.

“Güleriz a¤lanacak hâlimize.” diyen flair, emin olunuz ki, hata ediyor. A¤lanacak

bir hâl karfl›s›nda a¤lamaya kalkan adamdan hiçbir fayda gelmez. Fakat gülümse-

yen adamda, ümit vard›r: Bu hâlin bir çaresini bulacak demektir.

Güler yüzün çözemeyece¤i hiçbir mesele yoktur. Buzlar günefl karfl›s›nda nas›l erir-

se çetin meseleler de ifle güler yüzle bafllayan ve öylece devam eden insanlar›n elinde

çözülür. As›k surata kapanan kap›lar güler yüze aç›l›r.

Bektafli’nin hikâyesini bilirsiniz: 80 yafl›nda öldü¤ü hâlde mezar tafl›na “5 sene ya-

flad›” diye yazd›rm›fl. Bu befl sene onun hayatta gülerek, nefle içinde yaflad›¤›, gam

kasavet nedir bilmeden hoflça geçirdi¤i senelermifl. Hayat›n›z› yaflad›¤›n›z y›llar bo-

yunca uzatabilmek için her an›n›z› gülerek geçirmeniz gerekir.

Gene bizim bir flairimiz bir dostuna hediye etti¤i resminin alt›na “A¤lar›m hat›ra gel-

dikçe gülüfltüklerimiz!” diye yazm›flt›r. Bu da güzel bir sözdür. Çünkü en iyi hat›ra

gülerek geçen günlerin hat›ras›d›r. Hayatta o günlerin say›s› az olursa insan bir gün

gelir, “Ne etmiflim de gülmemiflim!” diye a¤layabilir.

Yüzünüzden tebessüm eksik olmas›n.”

(fievket Rado, Eflref Saati)

F›kralar gibi sohbet yaz›lar› da yazar›n herhangi bir konu hakk›nda görüfl vedüflüncelerini ortaya koyar. Ancak sohbet yaz›lar›nda yazar daha piflkin daha ustaolma yolunda ilerler. Okuyucunun zihnini kamç›lamaya çal›fl›rken ara s›ra duygutellerine de basar. Veya ac› durumlar› ortaya koyarken dertleflmek kayg›s›yla, te-selli etmek iste¤iyle ruhunu okuyucunun ruhuna efl eder, onunla birlikte üzülür,flikayet eder. Bazen de olaylar›n üstüne ç›karak ö¤üt veren, do¤ru yollara ›fl›k tu-tan olgun biri durumuna geçer. Bütün amac› okuyucuyu kendine çekmek, kendihavas›na sürüklemektir (Emir, 1976: 174-175).

Sohbet türünde f›kralarda oldu¤u gibi kiflisel görüfller dile getirilir. Dil aç›k, sa-de ve durudur. Bu nedenle her yafltan ve her e¤itim düzeyinden insanlar›n bu tür-deki yaz›lar› okuyup anlama olas›l›klar› çok yüksektir.

Sohbet türü ile f›kra aras›nda nas›l bir iliflki vard›r?

Dildeki sadelik bak›m›ndan denemeyi and›ran sohbet, denemeye göre dahauzun bir yaz›n türüdür.

Elefltiri ile deneme aras›nda kalan sohbet türünde yazar genellikle güncel ya dabu niteli¤ini yitirmeyen konulara odaklan›r. Baflkalar›n›n düflüncelerini irdelemesibak›m›ndan elefltiriyi and›ran sohbet türü, yazar›n kendi görüfllerini kesin yarg›la-ra varmadan aç›klamas› aç›s›ndan da denemeye benzer (Yüzbafl›o¤lu, 1984: 147).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4Aralar›nda belirgin farklarolmas›na ra¤men sohbet veröportaj›n kar›flt›r›ld›¤›görülür. Sohbette tek kiflininvarl›¤› söz konusuykenröportajda bir uzman veröportaj› yapan›n varl›¤› sözkonusudur.

OKUMA PARÇASISözden Söze

Nurullah Ataç“Mektuptan aç›lm›fl talihim, bir tane daha geldi. Öteki gibi de¤il bu. Bir kere yazangizlemiyor kendini, kim oldu¤unu söylüyor: ‹smet Zeki Eyübo¤lu ad›nda bir genç. ‹s-tanbul bilim yurdunda yani üniversitesinde okuyormufl. Sonra da benimle e¤lenmi-yor, alaya alm›yor beni, över gibi gözüküp alttan alta i¤neleme¤e kalkm›yor. Ç›k›fl›-yor bana, ç›k›fl›yor ya, hakl› olarak ç›k›fl›yor. Eski yaz›lar›m›, flu öz Türkçe yaz›lar›-m› be¤enirmifl, yenilerine sinirleniyor, flöyle diyor:“Geçen günkü Nokta dergisinde Ulus’tan aktar›lm›fl bir yaz›n›z› okudum. Ne çoküzüldüm bilseniz! Yoksa sizi de mi elden kaç›rd›k? Nerde o eski güzelim Öz Türkçesözler, nerde o yaz›n›zdaki edebiyat, ahlâk, hak, sanat, merak, fliir gibi tats›z tutsuzOsmanl›ca sözler. Niçin flunun bunun sözüne bak›p da düflüncelerimizi de¤ifltiriyor-sunuz? O yeni sözleri be¤enmeyenler var diye mi yazmak istemiyorsunuz? Günün bi-rinde bir kifli ç›k›p size: “be¤enmedim bu sesinizi” dese ona bak›p da sesinizi de¤iflti-recek misiniz? Ne derse desin el gün. Biz yolumuza bakal›m. Daha böyle çok fleyler söylüyor. O mektubu okurken tatl› bir duygu sard› içimi, “mek-tup” de¤il de “beti” dedi¤im günleri and›m. Do¤ru söylüyor, iyi söylüyor o genç.Utand›m kendi kendimden inand›¤›m yoldan dönmenin yeri mi vard›? Bu ç›k›flma-lar›na karfl›l›k ne diyeyim de ba¤›fllatay›m suçu mu? Var benim de bir özrüm, gelge-lelim gençler anlamaz, anlamamalar› daha da iyidir. Gene söyleyeyim ben.A çocu¤um, ben yaflland›m, kocad›m da onun için sapt›m yolumdan. Bilin ki sevinerekolmad› bu. Gene durup durup o yola özlemle bak›yorum. Bir sevgilinin bir daha evinevaramayaca¤›n›z bir sevgilinin yoluna nas›l bak›l›rsa öyle bak›yorum. Biliyorum kido¤ru oradad›r; güzel oradad›r, ancak ben yoruldum, dizlerim kesildi. Bir de o ifli ba-flaramayaca¤›m› anlad›m. Yaln›zd›m, pek yaln›z kald›m. Beni tutanlar, benim o yoldagitmemi dileyenler vard›, uzaktan seslenmekle yetiniyorlard›. Beni özendirmek isteme-lerine ne denli sevinirsem sevineyim, yan›mda kimseyi görememek üzüyordu beni.


Do¤rusu, büsbütün de b›rakmad›m o yolu. Böyle Arapça, Farsça tilcikleri kulland›-¤›m yaz›lar›mda gene o sevdi¤im, kimini de kendim uydurdu¤um tilciklere yer veri-yorum. Biliyorum, yetmez bu, en do¤rusu gene eskisi gibi Öz Türkçe yazmakt›r. Onuyak›nda, bir dergide gene deneyece¤im.Çok sevindim o mektuba. Birkaç y›l benim yürüdü¤üm bir yolu b›rakmak, isteme-yenler olmas›na çok sevindim. Gençler unutsun benim emeklerimi, onlar› hiçe say-s›nlar, Arapça, Farsça tilciklerden kaç›nmad›¤›m bir suda sevgiliden geliverecek biresenleme gibi yüre¤imi ayd›nlat›r, günefller do¤urur gönlümde.‹talyan yazar› Luigi Pirandello’nun bir iki oyununu görmüflsünüzdür, hikâyeleriniokudunuz mu? Bay Feridun Timur onlardan otuz alt›s›n› dilimize çevirmifl, millîe¤itim bakanl›¤› da bast›rm›fl. Hepsini okumad›msa da okuduklar›m çok hoflumagitti, diyebilirim ki o yazar›n oyunlar›ndan daha çok be¤endim hikâyelerini. Oyun-lar›nda yüksekten atmay› and›r›r bir hal vard›r. Hikâyeleri öyle de¤il, Pirandello on-larda kiflilerini daha iyi gösteriyor, canland›r›yor. Oyunlar›nda hep bir görüflü sa-vunmak, okuyanlar›, yahut seyircilerini düflündürmek ister. Hem de çözümleneme-yece¤ini söyledi¤i meseleler üzerinde düflündürmek ister. Bir gerginlik vard›r oyun-lar›nda, hikâyeleri ise öyle de¤il, onlardaki kifliler daha canl›, okuyana daha yak›n.Herhalde bana öyle geldi.Bay Feridun Timur da iyi çevirmifl dilimize. Belli ki ‹talyanca cümleye ba¤l› kalmakistememifl, her yerde de¤ilse bile çok yerde: “bizim dilimizde nas›l söylemeli?” Diyedüflünmüfl. Örne¤in bir yerde: “Don lollo hiddetten küplere biniyordu.” diyor. “Küp-lere binmek” deyimi sanmam ki ‹talyancada olsun. Daha böyle çok bulufllar var bayFeridun Timur’un çevirisinde.Ama belli ki daha genç bir yazar, o cesareti daima gösteremiyor, bazan acemilikleredüflüyor. ‹flte bir örnek: “Don lollo bu sözlere olmaz diyordu. Nafile; olan olmufltu; fa-kat nihayet kabul etti ve ertesi sabah flafakla beraber, âlet ve edevat torbas› s›rt›ndaoldu¤u halde, Zi Dima Locas› Primosole’ye geldi. Nihayet kabul etti.” Den önce bir“fakat” koyman›n ne yeri var? Hele: “avandanl›¤› s›rt›nda” demek dururken “âlet veedevat torbas› s›rt›nda oldu¤u halde” demenin cümleye bir a¤›rl›k verdi¤ini nas›l an-lam›yor? Daha böyle kusurlar var Bay Feridun Timur’un çevirisinde, “hayk›rmak”sözünü çok kullan›yor, hem de “ba¤›rmak” yerine kullan›yor. Gene o hikâyenin biryerinde: “küpten olmamak için ihtiyar› orada mevkuf mu tutacakt›?” diyor. Burada“mevkuf” sözü hiç yak›fl›yor mu? “kendisi küpten olmas›n diye ihtiyar› hürriyetindenmi edecekti” diyemez miydi?Bir de flunu söyleyelim. “Ciddi Bir fiey De¤il” adl› hikâyede flöyle bir cümle var: “Herdefas›nda bir daha ayn› hataya düflmeyece¤ine dair yemin üstüne yemin ediyor, ah-dü peyman ediyor, yeniden âfl›k olmamak için kahraman bir deva araflt›raca¤›n› söy-lüyordu.” Bay Feridun Timur böyle konuflmaz elbette “düflmeyece¤ine yemin etti .”der. Düflmeyece¤ine dair yemin etti.” demez. Belki ‹talyanlar öyle der, biz demeyiz.“Kahraman deva” da ne oluyor? Belli, Frans›zlar›n “remède hèroique” dedikleri, ‹tal-yancada t›pk›s› olabilir, Türkçede öyle denmez, baflka bir fley aras›n.Luigi pirandello’dan “seçme hikâyeler” de böyle ufak tefek kusurlar var, gene de o ki-tap tatl› tatl› okunuyor, Bay Feridun Timur’u iyi çevirmenlerimizden, yani müter-cimlerimizden sayabiliriz. Hele bir fleye çok sevindim: ‹kinci ciltte dil birinci ciltte-kinden çok daha iyi. Demek ki Bay Feridun Timur’un çevirileri günden güne iyilefle-cek. Ben ad›n› yeni duydu¤uma göre kendisinin bir genç oldu¤unu san›yorum, bun-dan sonraki çevirileri elbette daha kusursuz olur. Siz de okuyun o hikâyeleri, e¤lenir-siniz, hele ikinci cildin bafl›ndaki Donna Mimma’dan bafllarsan›z, bütün kitab›okumak hevesi uyan›r içinizde.”

(Nurullah Ataç. Söylefliler, TDK, 231, Ankara 1964)

Sohbet yaz›lar›nda uzun cümlelerden kaç›n›l›r. Konuflmalar gerekti¤inde hikâ-yemsi bir hava içinde aktar›l›r. Deyimlerden, ünlemlerden, samimi hitaplardan ya-rarlan›l›r. Soru cümlelerine s›kça yer verildi¤i görülür. Yazar soruyu bazen kendikendine bazen de okuyucuya sorar. Bu tür yaz›lar› yazmak kolay gibi görünse deasl›nda keskin, k›vrak bir zekây› gerektirir. Yer yer e¤lendiren olaylarda, dikkat çe-ken tahlillerde asl›nda uyarmak isteyen ustaca sitemlerin gizlendi¤i görülür. Yazarokuyucuyu itham etme yoluna gitmez. Ortada bir suç ya da kusur varsa “biz” ifa-delerine baflvurarak kendisini de iflin içine katar. Böylece okuyucu do¤rudan suç-lanmam›fl, hedef gösterilmemifl olur. Okuyucuyu gerçekleri araflt›rmaya, çözümyollar› bulmaya, gere¤ini yapmaya yöneltmeye çal›fl›r. Bunlar› yaparken alçakgö-nüllülü¤ü elden b›rakmaz (Emir, 1986: 201-207).

Sohbet Türünün Özellikleri1. Yazar, okuyucu ile bir sohbet havas› içinde senli benli konuflur.2. Yazar, düflüncelerinin do¤rulu¤unu kabul ettirme konusunda ›srarc› de¤ildir.3. Yazar›n kiflisel düflüncelerine daha fazla yo¤unlafl›l›r.4. Yazar samimi, içten bir ifade tarz› kullan›r.5. Yazar çeflitli güncel olaylar› da kullanarak duygu ve düflüncelerini destekler.6. Gazete ve dergi yaz›lar›d›r.7. Günlük konuflma dili kullan›l›r. Kurall›, s›ral›, devrik cümleler gerekli za-

manlarda, birbiriyle uyum içinde yer al›r. 8. Uzun cümlelerden kaç›n›l›r.9. Dil aç›k, sade ve durudur. Bu nedenle her yafltan ve her e¤itim düzeyinden

insanlar›n okuyup anlama olas›l›klar› çok yüksektir. 10. Yazar, sorulu cevapl› cümlelerle konufluyormufl hissi uyand›r›r.


Sohbet yaz›lar›nda dil,günlük konuflma dilidir.Kurall›, s›ral›, devrikcümleler gereklizamanlarda, birbiriyle uyumiçinde iç içe kullan›l›r.

OKUMA PARÇASIYürüyüfller (Söz Oyunlar›)

‹brahim Alâettin Gövsa“Yürüyüfllerin anlam ve mahiyetini hiç tahlil ettiniz mi? E¤er sokakta tramvayda ya-hut önünden kalabal›¤›n akt›¤› pencerede zihniniz bir yere tak›l› de¤ilse zaman›n›-z› e¤lenceli ve faydal› geçirmek için bunu tavsiye ederim. Yürüyüflleri gözlerinizledinlemeye al›flt›n›z. Çünkü her yürüyüfl öyle bir dildir ki, mahiyetleri sözden dahaaç›k iffla eder. Bu dil ancak gözlerle iflitiliyor. Fakat kulakla duyulan sözlerden daha samimi olu-yor. Yürüyüfl adeta bünyenin dili, kiflili¤in iradesiz ifadesidir. Hiç tan›mad›¤›n›z birinin yürüyüflünü flöyle birkaç dakika hatta birkaç saniye izle-yiniz. Onunla birkaç saat konuflmufl olsan›z bu kadar tan›mayacakt›n›z. Yürüyüfllerin çeflitli belirtilerine k›saca göz gezdirelim:Bafl› havada, burnu yukar›da yürüyüfl, ya azametin ya ahmakl›¤›n ifadesidir ki iki-si bir yola ç›kar. Çokça kazanmaya bafllayanlarda, yeni bir mevkie geçenlerde, ken-dilerine k›ymet veya flöhret yak›flt›ranlarda bu duruma rastlan›r. Gö¤üs ç›k›k, burundelikleri aç›k oldu¤u oranda gurur fazlad›r.Yürürken ellerinin durumuna bak›n›z! Onlar›n baston eldiven tutuflu, ceplere konuflu,arkada ba¤lan›fl› ya da yürüyüfllerdeki anlam› çeflitlendiriyor. Kimseye önem vermezgibidirler, herkesi kendilerine önem verdi¤ine inand›klar› için gözleri yine çevrededir. Bafl omuzlar›n içinde, gözler yerde yürüyüfl ya paras›zl›k gibi bir düflünceye yahutkabahate delalet edebilir. E¤er kollar›n› sall›yorsa kabahati de¤il, düflüncesi vard›r.Kollar vücuda yap›fl›k, kendini hissettirmeden gölge gibi ayr›lmak istiyorsa ondankorkunuz!


S›k ad›m daima meflgaleye delalet etmez. Tez canl› ve sinirli olanlar bir türlü ad›m-

lar›n› seyrek atamazlar. Hantal yürüyüfl de her zaman iflsizliklerin harc› de¤ildir.

Ruhu hantal olanlar ne kadar s›k›ya gelseler, bir türlü çabuk ve çevik yürüyemiyor-

lar.

Bafl›n iki tarafa sallanmas› yürüyüfl sahibinin ya salakl›¤›n› yahut kalenderli¤ini

ifade edebilir ki, bunu öteki jestleriyle ay›rmak mümkündür.

Yürürken bafl›n› daima vücudundan ileriye do¤ru uzatan flu adam merakl› olmak

ihtimalindedir. Onun tamamiyle tersini yapanlar, yani yürüyüfllerinde bafllar› vü-

cutlar›ndan geride duranlar da vard›r. Onlar için ihtiyatl› ve temkinli diye bir hü-

küm vermenizde hata bulunmaz.

Hovardal›k etmek mizac›nda olanlar›n bir yana gidiflleri vard›r ki, bunun anlam›n›

meflhur darb›mesel pek güzel söylüyor. “Yengece sormufllar, niçin yan gidersin, serde

kabaday›l›k var” demifl! Fakat her yana gidiflin kabaday›l›k ve külhanilik meyline

delalet edece¤ini zannetmemeli. Çünkü ifl adamlar›n›n hatta fikir adamlar›n›n ço-

¤u yan giderler. Fakat bu gidiflte ve bafl›n bir tarafa do¤ru bükülüflünde hiçbir dava

manzaras› sezilmez.

Latif cinsi yürüyüflü daha ifadelidir. Kimi serçeler ve keklikler gibi ad›mlar›n› adeta

açmadan, s›çrar ve seker gibi yürürler. Genç k›zlar›n ço¤u böyledir. Küçük yap›l› t›k-

naz kad›nlar aras›nda güvercin yürüyüfllüler vard›r. Onlar ekseriyle a¤›r bafll› ve

kendi halinde olanlard›r. Baz›s› bir flelale gibi dalgalana dalgalana, kimi de s›k› vü-

cudunun bütün hatlar› ile k›vr›la k›vr›la yürür. Dalga ve y›lan yürüyüfller aras›nda

flüphe yok ki, dikkati çekmek kasdi fazlad›r.

Öyle kad›n vard›r ki, yürüyüflünü flairin dedi¤i gibi ayaklanm›fl bir k›yamet halinde-

dir. Mutlaka etraf›n emniyetini, rahat›n› bozar. Omuzlar›nda f›k›rdayan kahkaha-

lar ve kalçalar›nda kaynayan ihtiraslarla gözleri ve gönülleri eteklerinde sürükleyen

yürüyüflleri için vaktiyle flairler neler söylemediler.

Enderunlu Vas›f:

O gül-endam bir al flale bürünsün, yürüsün,

Ucu gönlüm gibi ard›nca sürünsün yürüsün

flark›s›n› elbette böyle bir yürüyüfl için terennüm etmiflti.

Abdülhak Hamit’e:

Hubub eder gibi reftar›n›z ne halettir

Aceb nesim-i seherden mi ârefidesiniz?

beyitini ilham eden rüzgar yürüyüfllüler de vard›r.

Tecrübeli bir göz, meflhur halk sözünde oldu¤u gibi “kad›n›n ne mal oldu¤unu”

ad›m at›fl›ndan tan›r.

Yürüyüfller, yaln›z insanlar›n ayr› ayr› mahiyetlerini anlatmakla kalmaz. Bir mem-

leketin umumi hayat› hakk›nda da az çok fikir verebilir. Yirmi befl, otuz sene önceki

sokak yürüyüfllerimizle bugünkü gidifllerimizi karfl›laflt›r›n›z. fiimdi tesbihi arkas›n-

dan galofllar›n› g›c›rdata g›c›rdata aheste gidenler ve sekiz, on ad›m yürümeden ta-

mamlayanlar ne kadar azald›.

Atl› tramvaylar kalkal›, hele otomobiller ço¤alal›, sürat eski al›flkanl›klar› da arkas›n-

dan sürüklemifltir. Bununla beraber, belediyenin kalabal›k yerlerde yaya gidenlere

yürüyüfl ihtarlar› asmas›ndan da anlafl›l›r ki, henüz yürüyüfllerimiz Avrupa merkez-

lerinin manzaras›n› alamam›flt›r. Hele kenar mahallelerde ve ücra semtlerde nane-

molla salapati yürüyüfllere daha s›k tesadüf edilir.

Yürüyüfllerin ne kadar zengin ifadesi bulundu¤unu yürümek kelimesinin çeflitli an-

lamlar›ndan anlayabiliriz. Yürümek yaln›z ayaklar›n›n hareketleriyle yol almak

Sohbet türünün en belirgin özellikleri nelerdir?

TÜRK EDEB‹YATINDA SOHBET TÜRÜNÜN GEL‹fi‹M‹Türk edebiyat›nda Ahmet Rasim (Ramazan Sohbetleri), Yahya Kemal Beyatl› (Ta-rih Musahabeleri), Suut Kemal Yetkin (Edebiyat Söyleflileri), fievket Rado (EflrefSaati), Melih Cevdet Anday (Dilimiz Üzerine Söylefliler), Nurullah Ataç (KaralamaDefteri), Cenap fiehabettin, Refik Halit Karay, Hasan Ali Yücel, Attila ‹lhan, FalihR›fk› Atay, Ercüment Ekrem Talu gibi yazarlar sohbet türünde eser vermifl isimleraras›nda yer almaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

anlam›na gelmiyor. Mecazi delaletleri daha boldur. Terakkiyi bununla anlat›r›z. ‹fl-

ler yürüyor deriz. Japonlar yürüdü deyince hücum ve istila fikri kastedilmifl olmuyor

mu? Aleyhine yürümek, üstüne yürümek, al›p yürümek, uluorta yürümek...tabirleri

üzerinde biraz düflününüz!

Nihayet bir yürümek vard›r ki, bütün yürüyüfllerin durdu¤unu anlat›r. Çünkü ölü-

mü de bununla ifade ederiz.

Frenklerce yürümenin raz› olmak, kabul etmek anlam› son zamanlarda Türkçeye si-

rayet etmifl gibi görünüyor. Onlar›n bir kad›n hakk›nda “Elle marche” dedikleri za-

man, murat ettikleri anlam› art›k biz de “Yürür!” kelimesiyle ifadeye bafllad›k.

Yürüyüfllerin tahlili meselesinde e¤er bu yaz›, sizi biraz yola koyabildiyse art›k ken-

di bafl›n›za yürüyebilirsiniz. Yolunuz aç›k olsun!”

(Emir, 1986, 206-207).

OKUMA PARÇASIKibirli

Raymond De Saint Laurent“Kibirli, kendini be¤enmiflle ayn› ailedendir, onun amcazadesidir. Bununla bera-ber, birbirlerine kendini be¤enmifllik hususunda benzeyen bu iki kifli, önemli birnoktada ayr›l›rlar: Kibirli, öyle bir düziye konuflmaz, konuflurken de yapmac›k falanyapmaz. Sadece her f›rsatta, kendi gururunu tatmin etme¤e çal›fl›r. Övünmekten sonderece hofllan›r; birisinin kendisine iltifatta bulunmas›n› dört gözle bekler. Karfl›s›n-dakilerin bu ifli yeteri kadar yapamayacaklar›ndan korktu¤u içindir ki, kendi ken-dine iltifatta bulunmak ihtiyac›n› duyar. Konuflmalar›, kendi zaferlerini ifade edenbir teraneden baflka bir fley de¤ildir.Daha yan›na yaklafl›r yaklaflmaz, size kendisinden bahseder; bundan baflka onuhiçbir konu ilgilendirmez. Servetinden, ev hayat›ndan, ahbaplar›ndan, ailesindenbahseder. Kendi flahsiyetini belirtecek en küçük bir noktay› bile ihmal etmez. E¤erfazlaca ahmak de¤ilse, zekan›n servetten ve asaletten üstün oldu¤unu anlar ve busefer size meziyetlerinden, kabiliyetlerinden dem vurur. Mamafih bunlar›n kendisini yeteri kadar tan›mad›¤›n› sanarak size daha bir ta-k›m teferruat hakk›nda izahat vermek hususunda tereddüt etmez. Kibarl›¤›na, za-rafetine dikkatinizi çeker. Elbiselerinin fl›kl›¤›n›, kumafl›n›n ve terzinin çok güzeloldu¤unu söylemenizi bekler. Paris’in en büyük terzisinde elbiselerini yapt›rd›¤›n›,sanki önemsiz bir fleymifl gibi, ald›r›fl etmeden söyler. Biraz pahal› oldu¤unu, fakattaflradakilere nazaran Paris terzilerinin ne kadar üstün olduklar›n› ilave etme¤ide unutmaz!Kibirli bir adam gördüm, konuflurken, kravat›n› görsünler diye boynunu uzat›pduruyordu.- Ne dersiniz rengi elbisemin rengine çok uyuyor, de¤il mi?


Kibirliyi evinde ziyaret edecek olursan›z, size eflyas›n› gösterir, tablolar›n›, de¤erli

fleylerini önünüze serer: Velhas›l, nesi var nesi yok her fleyi gözlerinizin önüne kor.

Tabii bu eflyan›n nadir bulunan cinsten olduklar›na, çok pahal› olduklar›na sizi ik-

na etmek için gayret sarf eder. E¤er çok e¤itim görmüfl bir insansa, ne de olsa kendi-

ne hâkim olur ve usanç verecek raddeye varmaz.

Da¤l›n›n biri, tuzlu domuz ya¤› ve keçi peyniri satmak için ovadaki köylere iner. Pa-

nay›rlarda dolafla dolafla ekmek paras›n› güç belâ ç›kar›r. Dünyay› alt üst eden sa-

vafllar günün birinde onun da iflini yoluna koymas›na f›rsat verir. Da¤l›n›n ticareti

al›p yürür. Banknotlar› istif eder, milyonlara yükselen servete sahip olur. Zengin

olunca da dâhi oldu¤una inan›r. Sanki karaborsan›n gizli piyasas›na göre mal sat-

mak insan›n dâhi olmas›n› gerektiren güç bir iflmifl gibi. Bu flekilde zengin olmak in-

san› zeki yapmaz, ona ancak bir eflk›ya, bir gangster zihniyeti verir, o kadar.

Bizim harp zengini, vaktiyle köylü lehçesiyle yar›m yamal›k meram›n› anlat›rken

flimdi ald›r›fl etmeden, kafa göz yararcas›na dangul dangul konuflmaktan çekinmez.

Paras› ile orant›l› bir de ev yapt›r›r. ‹çine en pahal› eflyalar› doldurur, güzelmifl de-

¤ilmifl ona v›z gelir, yeter ki pahal› olsun. Velhas›l zevksizli¤in flaheseri olan bir abi-

de meydana getirmeyi baflar›r.

Konuflmalar›nda art›k evinden baflka bir fleyden bahsetmez; dinleyenleri b›kt›r›nca-

ya kadar anlat›r. Yeni otomobilinden, buzdolab›ndan, elektrikli mutfak oca¤›ndan,

banyo dairesinden bahseder. Bilhassa fiyatlara dair binlerce tafsilat verir. O kadar

ki, insan›n eflyas›n›n üzerinden etiketleri ne diye ç›kard›¤›n› soraca¤› gelir; öyle ya,

o zaman bütün bu izahat› vermek zahmetine katlanmazd›.

Baz› kibirli insanlar vard›r, hayas›zl›¤› övünmeye kadar vard›rmazlar. Fakat, ken-

disine iltifatta bulunman›z› sa¤lamak için sinsi sinsi çarelere baflvururlar, bin bir

dereden su getirirler. Örne¤in, bir macera anlatacak olsalar, hikâyeyi evirirler çevi-

rirler, sonunda parsay› kendilerine toplarlar. Yani ne yap›p yap›p kendilerini tebrik

ettirme¤e muvaffak olurlar. E¤er böyleleriyle karfl›l›k vermeden alay etmek isterseniz,

yapt›klar› bu manevralar› anlam›yormufl gibi görününüz, tebrik falan etmeyiniz;

göreceksiniz ki, umduklar›n› bulamad›klar› için çekip gideceklerdir. Bu suretle söz-

le karfl›l›k vermeden zarars›z bir usul ile, kurtulmufl olursunuz.

Çiçe¤i burnunda bir harp zengini karaborsac›n›n yirmi yafllar›ndaki o¤lu evinize

geliyor. fiundan bundan konufluyor; söyledikleri fleyler incir çekirde¤ini doldurmaz.

Sizden ne istedi¤ini kendi kendinize soruyorsunuz; anlamakta gecikmeyeceksiniz.

Genç adam kolunu flöyle bir kald›r›r, ceketinin yenini k›v›r›r ve saatine bakar. Bu

hareketini yaparken, kolundaki o cân›m alt›n saati görmenize itina eder. Karabor-

sac›l›ktan milyonlar kazanan babas› ona böyle bir hediye alabilir. Delikanl› bekler

ki: “Ne güzel bir saatin var!” diyesiniz. Bu iltifat› yapsan›z yetmez, sizden ayr›l›r ay-

r›lmaz, baflkas›na gider ve ayn› komediyi oynar. Bu, babas›n›n ma¤azas›nda kaz›k-

lanan müflterilere karfl› ödenen bir minnet borcu de¤il midir?

Kibirli insan konuflurken bir y›ld›z gibi parlamak ister; fakat, parlamak flöyle dur-

sun, aksine alelâdeli¤e düfler. Övünmesi ve herkesten iltifat beklemesi, onun kafas›z

bir insan oldu¤unu gösterir.

Ak›ll› insan, kendi de¤erini ve haddini bilir; baflkalar›n›n ikide bir bu meziyeti tas-

vip etmelerine ihtiyaç bile duymaz. Tavazuda kusur etse bile, kibirin ve kendi kendi-

ni be¤enmiflli¤in yokufluna hiçbir zaman kap›lmaz; gururunda kalmas›n› bilir. Ger-

çi, ahlâk bak›m›ndan bu daha feci bir haldir; fakat hiç olmazsa gülünç de¤ildir.”

(Emir, 1986: 202 -204)


Sohbetin kavramsal olarak anlam›n› aç›klaya-

bilmek

Bir yazar›n gündelik yaflam, insan, sanat ve ede-biyatla ilgili bir konu hakk›ndaki düflüncelerini,karfl›s›nda okuyucular varm›fl gibi onlarla sohbetediyormuflças›na s›cak ve içten bir anlat›mla dilegetirdi¤i, makale plan›nda yazd›¤› fikir yaz›s›nasohbet denir.

Sohbetin temel niteliklerini s›ralayabilmek

1. Yazar, okuyucu ile sohbet havas› içinde senlibenli konuflur.2. Yazar, düflüncelerinin do¤rulu¤unu kabul et-tirme konusunda ›srarc› de¤ildir.3. Yazar›n kiflisel düflüncelerine daha fazla yo-¤unlafl›l›r.4. Yazar samimi, içten bir ifade tarz› kullan›r.5. Yazar çeflitli güncel olaylar› da kullanarak duy-gu ve düflüncelerini destekler.6. Gazete ve dergi yaz›lar›d›r.7. Günlük konuflma dili kullan›l›r. Kurall›, s›ral›,devrik cümleler gerekli zamanlarda, birbiriyleuyum içinde yer al›r. 8. Uzun cümlelerden kaç›n›l›r.9. Dil aç›k, sade ve durudur. Bu nedenle her yafl-tan ve her e¤itim düzeyinden insanlar›n okuyupanlama olas›l›klar› çok yüksektir. 10. Yazar, sorulu cevapl› cümlelerle konufluyor-mufl hissi verir.

Edebiyat›m›zda sohbet türünde yazan belli bafll›

yazarlar› ve türlerin önemli örneklerini s›rala-

yabilmek

Türk edebiyat›nda Ahmet Rasim (Ramazan Soh-betleri), Yahya Kemal Beyatl› (Tarih Musahabele-ri), Suut Kemal Yetkin (Edebiyat Söyleflileri), fiev-ket Rado (Eflref Saati), Melih Cevdet Anday (Dili-miz Üzerine Söylefliler), Nurullah Ataç (KaralamaDefteri), Cenap fiehabettin, Refik Halit Karay, Ha-san Ali Yücel, Attila ‹lhan, Falih R›fk› Atay, Ercü-ment Ekrem Talu gibi yazarlar sohbet türündeeser vermifl isimler aras›nda yer almaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Sohbet ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yan-

l›flt›r?

a. Sohbet yazarlar› çeflitli alanlarda birikimleri olankiflilerdir.

b. Genellikle üç befl sayfal›k k›sa yaz›lard›r.c. Di¤er yaz›n türlerinden en uzun olan›d›r.d. Genellikle güncel ya da bu niteli¤ini yitirmeyen

konulara yer verilir.e. Yazar, sorulu cevapl› cümlelerle konufluyormufl

hissi verir.

2. Sohbet ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤ru-dur?

a. Soru cümlelerine s›kça yer verilir.b. Uzun cümlelere yer verilir.c. Cümleler oldukça karmafl›kt›r.d. Konular genelde s›k›c›d›r.e. Di¤er yaz›n türlerinden en uzun olan›d›r.

3. Sohbet ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisiyanl›flt›r?

a. Makaleden üslup aç›s›ndan ayr›l›r.b. F›kralarda oldu¤u gibi kiflisel görüfller dile getirilir.c. Dildeki sadelik bak›m›ndan denemeyi and›r›r.d. Belli bir düflünceyi savunmak amac›yla yaz›l›r.e. Genellikle üç befl sayfal›k k›sa yaz›lardan oluflur.


a. Kiflisel görüfller kabul ettirilmeye çal›fl›l›r.b. Kan›tlara, belgelere s›kça yer verilir.c. Kiflisel görüfller kabul ettirilmeye çal›fl›lmaz.d. Genellikle siyasi konular ifllenir.e. Cümleler oldukça karmafl›kt›r.


l›flt›r?

a. Denemeye göre daha uzun bir yaz›n türüdür. b. Yazar kendi görüfllerini kesin yarg›larla aç›klar.c. Baflkalar›n›n düflüncelerini irdelemesi bak›m›n-

dan elefltiriyi and›r›r. d. Yazar kendi görüfllerini kesin yarg›lara varma-

dan aç›klar.e. F›kralarda oldu¤u gibi kiflisel görüfller dile getirilir.


a. Yazar okuyucuyu gerçekleri araflt›rmaya yöneltir.b. Yazar kendi savundu¤u gerçekleri kabul ettir-

meye çal›fl›r.c. Yazar bilimsel konulara öncelik verir.d. Yazar sadece olaylar›n sonuçlar›ndan hareket

eder.e. Genellikle siyasi konular ifllenir.


l›flt›r?

a. Dil aç›k, sade ve durudurb. Uzun cümlelerden kaç›n›l›r. c. Konuflmalar gerekti¤inde hikâyemsi bir hava

içinde aktar›l›r. d. S›kça uzun cümlelere yer verilir.e. Kiflisel görüfller kabul ettirilmeye çal›fl›lmaz.


a. Konuflmalar gerekti¤inde hikâyemsi bir havaiçinde aktar›l›r.

b. Resmi hitap dili kullan›l›r.c. Ele al›nan konular genellikle s›k›c›d›r.d. Kullan›lan dil anlafl›lmaz ve karmafl›kt›r.e. Belli bir düflünceyi savunmak amac›yla yaz›l›r.

9. Sohbet ile ilgili afla¤›daki ifadelerdenhangisi yanl›fl-

t›r?

a. Arkadaflça, dostça karfl›l›kl› konuflma dili kullan›l›r.b. Her yafltan insan›n okuyup anlama olas›l›¤› çok

yüksektir. c. Her e¤itim düzeyinden insan›n okuyup anlama

olas›l›¤› çok yüksektir.d. Foto¤raflar en önemli baflvuru kayna¤›d›r.e. Uzun cümlelerden kaç›n›l›r.


a. Yazar soruyu bazen kendine bazen de okuyu-cuya sorar.

b. Yazar okuyucuyu s›kça itham eder.c. En k›sa yaz›n türüdür.d. Birden fazla kiflinin varl›¤› söz konusudur.e. Kan›tlara, belgelere s›kça yer verilir.



1. c Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz “Sohbetin Ta-n›m› ve Özellikleri” bölümünü tekrar okuyunuz.

2. a Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz “Sohbetin Ta-n›m› ve Özellikleri” bölümünü tekrar okuyunuz.

3. d Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz “Sohbetin Ta-n›m› ve Özellikleri” bölümünü tekrar okuyunuz.

4. c Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz “Sohbetin Ta-n›m› ve Özellikleri” bölümünü tekrar okuyunuz.

5. b Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz “Sohbetin Ta-n›m› ve Özellikleri” bölümünü tekrar okuyunuz.







Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük’te; “1. Arkadaflça, dost-ça karfl›l›kl› konuflma, hasb›hâl, sohbet 2. Uluslararas›iletiflim a¤ ortamlar›n› kullanarak çeflitli yaz›l›mlar arac›-l›¤›yla kiflilerle karfl›l›kl› olarak yaz›l›, sesli veya görün-tülü görüflme 3. Bir bilim veya sanat konusunu, konufl-may› and›ran biçimde inceleyerek anlatan edebiyat tü-rü” (TDK, 1998: 2022) fleklinde aç›klanmaktad›r.

S›ra Sizde 2

Sohbet türünde yazar bir an›s›n›, yazar›, flairi, onun eser-leri hakk›ndaki de¤erlendirmelerini, okudu¤u bir dergive kitap hakk›ndaki düflüncelerini, izledi¤i bir sinemaveya tiyatro hakk›ndaki yorumlar›n›, gündelik yaflamdagözüne tak›lan fleyleri okuyucular›yla paylafl›r. Bu türdeyaz›lan yaz›lar bir anda okuru etkisi alt›na al›r. Yazarokurla konuflmaya, zaman zaman ona sorular sormayabafllar. Okuyucunun a¤z›ndan sorular sorar, okuyucu-lardan onay bekler, sorular› yine kendi cevaplar. Sohbetyazarlar› kültür, sanat, edebiyat, felsefe gibi çeflitli alan-larda birikimleri olan kiflilerdir. Ele ald›klar› konular›fazla derine inmeden, kan›tlama endiflesi tafl›madan,okuyucularla dertlefliyormufl gibi içten bir flekilde anla-t›rlar. Düflüncelerini kimi zaman bir atasözü, vecize söy-leyerek, bazen de ünlü bir düflünürün sözleriyle pekifl-tirir. En s›k›c›, en a¤›r konular bile usta bir sohbet yaza-r›n›n kalemiyle flekillenince nefleyle, keyifle okunan biryaz› haline dönüflür (Emir, 1986: 201).

S›ra Sizde 3

Sohbet, makaleden üslup aç›s›ndan ayr›l›r. Makaledekia¤›rbafll› ve ciddi hava sohbet türünde yerini tatl› bir sa-mimiyete b›rak›r. Okuyucuda yazarla sohbet ediyormuflhissini uyand›ran yaz›lard›r. Sohbet yazar› bilimsel ma-kale yazan bilim adam› gibi konuda derinlik yaratmaz,fikirlerini kan›tlama gibi bir zorunlulu¤u yoktur. Çö-zümlemeler yap›l›r, örnekler verilir, yazar›n görüflü oku-yucuya sezdirilir. Sonuç bölümünde ise yazar ulaflt›¤›karar› dile getirir.

S›ra Sizde 4

F›kralar gibi sohbet yaz›lar› da yazar›n herhangi bir ko-nu hakk›nda görüfl ve düflüncelerini ortaya koyar. An-cak sohbet yaz›lar›nda yazar daha piflkin daha usta ol-maya bakar. Okuyucunun zihnini kamç›lamaya çal›fl›r-ken s›ra duygu tellerine de basar. Veya ac› durumlar›ortaya koyarken dertleflmek kayg›s›yla, teselli etmek is-te¤iyle ruhunu okuyucunun ruhuna efl eder, onunlabirlikte üzülür, flikayet eder. Bazen de olaylar›n üstüneç›karak ö¤üt veren, do¤ru yollara ›fl›k tutan olgun biridurumuna geçer. Bütün amac› okuyucuyu kendine çek-mek, kendi havas›na sürüklemektir (Emir, 1976: 174-175). F›kralarda oldu¤u gibi kiflisel görüfller dile getirilir. Dilaç›k, sade ve durudur. Bu nedenle her yafltan ve here¤itim düzeyinden insanlar›n bu türdeki yaz›lar› oku-yup anlama olas›l›klar› çok yüksektir.

S›ra Sizde 5

1. Yazar, okuyucu ile bir sohbet havas› içinde senli ben-li konuflur.2. Yazar, düflüncelerinin do¤rulu¤unu kabul ettirme ko-nusunda ›srarc› de¤ildir.3. Yazar›n kiflisel düflüncelerine daha fazla yo¤unlafl›l›r.4. Yazar samimi, içten bir ifade tarz› kullan›r.5. Yazar çeflitli güncel olaylar› da kullanarak duygu vedüflüncelerini destekler.6. Gazete ve dergi yaz›lar›d›r.7. Günlük konuflma dili kullan›l›r. Kurall›, s›ral›, devrikcümleler gerekli zamanlarda, birbiriyle uyum içinde yeral›r. 8. Uzun cümlelerden kaç›n›l›r.9. Kullan›lan dil aç›k, sade ve durudur. Bu nedenle heryafltan ve her e¤itim düzeyinden insanlar›n okuyup an-lama olas›l›klar› çok yüksektir. 10. Yazar, sorulu cevapl› cümlelerle konufluyormufl his-si verir.



Atefl, Kemal (1990). Türk Dili. Ankara: ‹mge Kitabevi. Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi (1986). ‹s-

tanbul: Geliflim Yay›nlar›. Emir, Sabahat (1976). Kompozisyon Yazma Sanat›.

‹stanbul: Emir Yay›nlar›.Emir, Sabahat (1986). Örnekleriyle Kompozisyon

Yazma Sanat›. Ankara: Türk Dünyas› Araflt›rmalar›Vakf› Yay›nlar›: 25.

Redhouse Büyük Sözlük (1997). ‹stanbul: RedhouseYay›nevi.

Türkçe Sözlük (1998). Ankara: Türk Dil Kurumu Ya-y›nlar›.

Yüzbafl›o¤lu, Muammer (1984). Örneklerle Yaz›l› ve

Sözlü Anlat›m Bilgileri. ‹stanbul: Serhat Yay›nlar›.

Ahmet Rasim (2011). Ramazan Sohbetleri. ‹stanbul:Kap› Yay›nlar›.

Melih Cevdet Anday (1996). Dilimiz Üzerine Konufl-

malar. ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.Nurullah Ataç (2008). Söylefliler. ‹stanbul: Yap› Kredi

Yay›nlar›.Nurullah Ataç (2010). Karalama Defteri. ‹stanbul: Ya-

p› Kredi Yay›nlar›.Özdemir, E. (1983). Yaz› ve Yaz›nsal Türler. ‹stanbul:

Varl›k Yay›nlar›.Suut Kemal Yetkin (?). Edebiyat Konuflmalar›. ‹stan-

bul: Remzi Kitabevi.fievket Rado (2007). Eflref Saati. Ankara: Elips Kitabevi

Yararlan›lan Kaynaklar Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Gezi Yaz›s›n›n anlam›n› ve tür özelliklerini aç›klayabilecek;Dünya edebiyat›nda belli bafll› gezi yaz›s› yazarlar› ve eserlerini tan›yabile-cek;Cumhuriyet öncesi ve sonras› dönemlerde Türk edebiyat›nda gezi yaz›s›n›ngeliflimini aç›klayabilecek ve belli bafll› yazarlar›n› ve eserlerini s›ralayabile-ceksiniz.

‹çindekiler

• Gezi Yaz›s›• Seyahatname• Sefaretname

• Dünya Edebiyat›nda Gezi Yaz›s›• Türk Edebiyat›nda Gezi Yaz›s›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N


Gezi/Seyahat Yaz›s›

• GEZ‹ TÜRÜNÜN TANIMI VEN‹TEL‹KLER‹

• DÜNYA EDEB‹YATINDA GEZ‹YAZISI

• CUMHUR‹YET ÖNCES‹ TÜRKEDEB‹YATINDA GEZ‹ YAZILARI

• CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRKEDEB‹YATINDA GEZ‹ YAZILARI


GEZ‹ TÜRÜNÜN TANIMI VE N‹TEL‹KLER‹Gezmek, insan›n do¤as›ndaki en temel eylemlerden birisidir. ‹nsanlar ekonomik,dini, askeri, bilimsel, turistik veya buna benzer pek çok nedenden dolay› gezerler.Baz› kifliler gezip gördükleri yerlerin özelliklerini yaz›ya aktarmaktan hofllan›r. ‹fl-te gezi yaz›lar›n›n temelde ortaya ç›k›fl› buras›d›r. Bunlardan anlafl›laca¤› üzere ge-zi yaz›s›, yurt d›fl›nda veya yurt içinde gezip görülen yerlerin, mimari, kültürel, di-ni, ticari, tarihi vb. yönlerinin anlat›ld›¤› yaz›lard›r.

Gezi yaz›lar›, çok de¤iflik edebiyat türlerine kaynakl›k etti¤i gibi, an› ve günlüktürleriyle de önemli ortak taraflar› vard›r. Bununla birlikte gezi yaz›lar›n›n temelhareket noktas›n›n co¤rafya oldu¤u unutulmamal›d›r. Üzerinde durulan co¤rafya-n›n tarihi, insan›, yaflam biçimi, mimarisi, ulafl›m›, günlük hayat›, gelenek ve göre-nekleri, ahlak ve hukuk anlay›fl›, inançlar›, giyim tarzlar›, yemek kültürleri, yan ay-r›nt›lar olarak gezi yaz›s›n› destekler. Bundan dolay› gezi yaz›lar› edebiyat›n oldu-¤u kadar tarihin, sosyolojinin, antropolojinin, ekonominin, co¤rafyan›n ve biliminde ilgi alan›na girmektedir. Dolay›s›yla gezi yaz›lar›n›n kendi zamanlar›na oldu¤ukadar kendilerinden sonraki zamanlara da seslenebilme özellikleri vard›r.

Bat› edebiyatlar›nda oldu¤u gibi, Türk edebiyat›nda da baflka co¤rafyalara, ül-kelere yap›lan yolculuk olgusuna ba¤l› olarak yaz›lan roman ve hikâyelere rastlan-maktad›r. Mesela Homeros’un ‹liada ve Odysseia’s› baflta olmak üzere Voltaire’inCandide’i, Cervantes’in Don Quijote’u, Jean-Jacques Rousseau’nun Yaln›z GezerinHayalleri, Goethe’nin Wilhelm Meister’›n Yolculuk Y›llar› isimli eseri; HermannMelville’in Moby Dick’i, Daniel de Foe’nun Robinson Crusoe’su, Lewis Carrol’›nAlice Harikalar Diyar›nda’s›, Jonathan Swift’in Gulliver’in Seyahatleri kitab›; Ste-venson’›n Define Adas›, Jules Verne’in Onbefl Yafl›nda Bir Kaptan, Seksen GündeDevr-i Âlem, Arz›n Merkezine Yolculuk, Ay’a Seyahat, Denizler Alt›nda Yirmi BinFersah gibi eserleri, Hermann Hesse’in Siddharta’s› bu konuda verilebilecek bafl-l›ca örneklerdendir.

Ayn› flekilde Türk edebiyat›nda da ilham›n› gezmek fikrinden alan bu tarz eser-lere rastlamaktay›z. Ahmet Midhat Efendi’nin Hasan Mellah’› Paris’te Bir Türk’ü,Acâib-i Âlem’i, Yakup Kadri’nin Bir Sürgün’ü, Reflat Nuri Güntekin’in Çal›kuflu ad-l› roman›, Halide Edip Ad›var’›n Handan’›, Refik Halit Karay’›n Sürgün ve GurbetHikâyeleri, Hüseyin Rahmi Gürp›nar’›n ‹ki Hödü¤ün Seyahati, Ercüment EkremTalu’nun Meflhedi ile Devr-i Âlem’i ilk anda hat›rlanabilecek gezi merkezli romanve hikâyelerdir.

Gezi/Seyahat Yaz›s›

Gezi yaz›lar›n›n ana konusu nedir?

DÜNYA EDEB‹YATINDA GEZ‹ YAZISIBütün dünya edebiyatlar›nda geçmifl yüzy›llardan beri gezi yaz›lar›na rastlanmak-tad›r. Resmi görevlerle baflka ülkelere gitme; savafl, hastal›k, k›tl›k, ticaret, din gibinedenlerle baflka yerlere göçme gibi sosyal etkenlerin haricinde ilginç yerler gör-me, yeni co¤rafyalar keflfetme gibi bireysel amaçlarla da ç›k›lan yolculuklar, görü-len yerler, gezi yaz›lar› için birer kaynak olabilmektedir. Bat›l› edebiyatlarda zen-gin aristokratlar›n yeni yerler görme merak›, din adamlar›n›n dini amaçlarla baflkatoplumlara aç›lma düflünceleri de zaman zaman gezi yaz›lar›n›n yaz›lmas›na yolaçm›flt›r. Türk edebiyat›nda da seyahatname ad›yla bilinen yaz›lar edebiyat›m›zda-ki ilk gezi yaz›lar› olarak kabul edilebilir. Dünya edebiyat›nda en bilinen gezi ya-z›lar› flunlard›r:

Homer, Odyssey (M.Ö.8.yy)Xenophon, Anabassis (M.Ö. 5.yy)Pausanias, Yunanistan’›n Tan›t›m› (M.Ö. 2.yy)‹bni Fazlan, Risale ismiyle bilinen Seyahatnamesi (10.yy.)Nasir Hüsrev (1004-1088), SefernameMarco Polo (1254-1224), Dünyan›n Hikaye Edilifli‹bni Batuta (1304 - 1368), Rihlet’ül- ‹bni Batuta isimli SeyahatnamesiMuhammet Babur (1483-1531), BaburnameFernão Mendes Pinto (1509-1583), HacLady Mary Wortley Montagu (1689-1762), Türk Sefaret Mektuplar› (fiark Mek-

tuplar› ad›yla Türkçe’ye çevrilmifltir.)Thomas Jefferson (1743-1826), Thomas Jefferson’›n SeyahatleriHeinrich Heine (1797-1856), Seyahat ResimleriAlexis de Tocqueville (1805-1859), Amerika’ya YolculukGerard de Nerval(1808-1855), Do¤uya SeyahatCharles Dickens (1812-1870), ‹talya’dan ResimlerGustave Flaubert (1821-1880), Flaubert M›s›r’daHenry James (1843-1916) Fransa’da Küçük Bir TurEdmond de Amicis (1846-1908), ‹stanbulPierre Loti (1850-1923), ‹sfahan SeyahatnamesiAndré Gide (1869-1951), Kongo’ya SeyahatJohn Steinbeck (1902-1968), Rusya GüncesiHeinrich Harrer (1912-2006) Tibet’te Yedi Y›lDennison Berwick (1956-), Amazon ve Ganj Boyunca Yürümek

Dünya edebiyat›nda ne zamandan beri gezi yaz›lar›na rastlanmaktad›r?

CUMHUR‹YET ÖNCES‹ TÜRK EDEB‹YATINDA GEZ‹YAZILARITanzimat öncesi Türk edebiyat›nda, daha çok “seyahatname” ad› alt›nda gezi ya-z›lar›na rastlanmaktad›r. Di¤er taraftan Osmanl› ‹mparatorlu¤unun son yüzy›llar›n-da Bat› ile iliflkilerin gelifltirilmesi maksad›yla gönderilen elçilerin yazm›fl oldu¤uSefaretnameler de gezi yaz›s› s›n›f›na sokulabilirler.

Türk edebiyat›nda seyahatname türüne örnek olabilecek ilk eser Hoca G›ya-seddin Nakkafl’›n H›tay Sefaretnamesi olarak da bilinen 1422 tarihli Acâibü’l-Letâ-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

if’idir. Bundan sonra Ali Ekber H›tâî’nin H›tâînâme’si (1515-1516), Pirî Reis’in Ki-tab-› Bahriye’si (1521/1526) Seydi Ali Reis’in Mir’atü’l-Memâlik’i (1557), Trabzon-lu Âfl›k Mehmet Çelebi’nin Menâz›ru’l-Avâlim’i (1597) sadece Türk edebiyat›n›nde¤il, 17. yüzy›l dünya edebiyat›n›n da en büyük eserlerinden say›lan Evliya Çele-bi’nin 10 ciltlik Seyahatname’si, Nâbî’nin 1712’de tamamlad›¤› Tuhfetü’l-Hare-meyn’i, Fransa’y› ilk kez genifl biçimde tan›tan ve 1690’larda yaz›ld›¤› san›lan Sü-leyman A¤a Seyahatnamesi, Kâtip Çelebi’nin, 1648’de yazmaya bafllad›¤› ve 1732’debas›lan Cihannümâ’s›, Keçecizade ‹zzet Molla’n›n, Keflan’a sürgününü anlatt›¤›Mihnet-Keflan mesnevisi ve bunlar›n yan› s›ra ‹brahim Pafla’n›n, Viyana Sefaretna-mesi (1719), Ahmet Dürrî Efendi’nin ‹ran Sefaretnamesi (1721) Niflli MehmetA¤a’n›n Rusya Sefaretnamesi (1730), Mehmet Efendi’nin Lehistan Sefaretnamesi(1730), Hattî Mustafa Efendi’nin Nemçe Sefaretnamesi (1748), Ahmet Resmî Efen-di’nin Viyana Sefaretnamesi (1758) ve Prusya Sefaretnamesi (1764), Vas›f Efen-di’nin ‹spanya Sefaretnamesi (1787-88), Ebubekir Ratib Efendi’nin Nemçe Sefaret-namesi (1791-92), Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin Fransa Sefaretnamesi(1720-21) Tanzimat öncesinde yaz›lan seyahat eserleri veya içinde gezilen, görü-len yerlere dair bilgiler içeren eserler olarak an›labilirler.

Tanzimat sonras›nda ise Bat› edebiyatlar›n da yak›ndan tan›nmas›yla gerek çe-viri yoluyla bat›l› yazarlar›n, gerek do¤rudan Türk yazarlar›n›n gezi yaz›lar›n›n ede-biyat›m›zda say›ca artmaya bafllad›¤› görülmektedir. Bunda bilhassa bat›l›laflmapolitikalar›na ba¤l› olarak bat›l› ülkelere ait intibalar›n önemli bir yeri vard›r. Gele-nekten gelen seyahatname kültürünün yan› s›ra, modern düflünceyle yayg›nl›k ka-zanmaya bafllayan yeni yerler görme, egzotik yerler keflfetme anlay›fl›n›n da butarz eserlerde bir etken oldu¤u söylenebilir.

Sad›k R›fat Pafla’n›n ‹talya Seyahatnamesi (1838), Mustafa Sami Efendi’nin Avru-pa Risalesi (1840), Mehmet Rauf’un, Seyahatname-i Avrupa’s› (1851), HayrullahEfendi’nin Avrupa Seyahatnamesi (1864) Ömer Faiz Efendi’nin Sultan Abdülaziz’inAvrupa Seyahati (1867) Ahmet Midhat Efendi’nin oldukça hacimli Avrupa’da BirCevelan’› (1889) Ahmet ‹hsan’›n Avrupa’da Ne Gördüm (1891), Doktor HüseyinHulki’nin Berlin Hat›rat› (1892) Karç›nc›zade Süleyman fiükrü’nün Seyahatü’l-Küb-ra’s› (1907) Gümrük Müdürü Mustafa Sait Bey’in Avrupa Seyahatnamesi (1898)Fa¤furizade Hüseyin Nesimi’nin Seyahat’i (1904) Celal Nuri’nin fiimal Hat›ralar›(1914) ve Kutup Musahabeleri (1915) Halit Ziya’n›n Almanya Mektuplar› (1915) veAlman Hayat› (1915), Selim S›rr›’n›n Bizce Meçhul Hayatlar: ‹sveç’te Gördüklerim(1327), Cenap fiahabettin’in Avrupa Mektuplar› (1919), Ömer Lütfi, Ümit Burnu Se-yahatnamesi (1292), Mühendis Faik’in kaleme ald›¤› Seyahatname-i Bahr-i Muhit(1868), Seyyah Mehmed Emin’in ‹stanbul’dan Asyâ-y› Vustâ’ya Seyahat (1878), Dü-yûn-› Umumiye müfettifli Âli Bey’in Seyahat Jurnali (1898), ‹brahim Abdüsselâm’›nYemen Seyahatnamesi (1907) Cenap fiahabettin’in Hac Yolunda’s› (1896-98), Tan-zimat sonras›nda yaz›lan gezi yaz›s› eserleri aras›nda say›labilirler.

Tanzimat sonras›nda gezi yaz›lar›n›n say›ca artmas›n›n sebeplerinden en önemlisi nedir?

CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK EDEB‹YATINDA GEZ‹YAZILARICumhuriyet dönemi Türk edebiyat›na geldi¤imiz de ise daha zengin bir gezi ede-biyat›yla karfl›lafl›r›z. Bir taraftan bat›n›n daha yak›ndan tan›nmaya bafllanmas›ylade¤iflik bat›l› ülke ve flehirlerine ait gezi yaz›lar› artmaya bafllar; di¤er taraftan özel-likle Cumhuriyet düflüncesine ba¤l› olarak ortaya ç›kan Anadoluculuk ve memle-

1196. Ünite - Gez i /Seyahat Yaz ›s ›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

ket edebiyat›, Anadolu co¤rafyas›n›, insan›n›, kültürünü, tarihini, yaflama biçiminiön plana ç›kar›r. Buna ba¤l› olarak da bilhassa Anadolu’nun de¤iflik flehir ve böl-gelerine ait gezi yaz›lar› dikkat çekmeye bafllar. Bunlar›n bir k›sm›n›n röportajlakar›fl›k gezi yaz›s› oldu¤unu da belirtmek laz›md›r.

Halide Edip Ad›var’›n 1937’de Londra’da bas›lan ‹nside ‹ndia kitab› d›fl›ndaTürkçede bir gezi kitab› olmamakla birlikte pek çok eserinde gezi yaz›s› say›labi-lecek bölümler vard›r. Ad›var, 1924’de ç›kt›¤› ‹talya seyahatini Da¤a Ç›kan Kurt’taYolculuk Notlar› bafll›¤› alt›nda anlat›r. Burada Halide Edip Atina, Selanik, Vene-dik, Verona ve Tirol flehirlerine ait gözlemlerini, bu flehirlerin tarihi, kültürel, sa-natsal, mimari taraflar›n› dikkatlerimize sunar.

Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Alp Da¤lar›ndan ve Miss Chalfrin’in Albümün-den (1942) kitab›nda 1926’da hastal›¤› dolay›s›yla tedavi olmak için gitti¤i ‹sviçreAlplerin’de yaflad›klar›n›, gördüklerini günlük yaflam çerçevesinde tarihsel ve sa-natsal bir perspektifle birlikte verir.

Celal Esad, 1928 tarihli Seyahat ‹ntibalar› kitab›nda ‹talya’n›n antik Pompei,Venedik, Cenova flehirlerini; Hollanda’n›n Amsterdam; ‹sveç’in Stockholm ve Fin-landiya’n›n Helsingfürs flehirlerinde gördüklerini anlat›r.

Cumhuriyet öncesi dönemde de gezi kitaplar› bulunan Selim S›rr› Tarcan,1940’ta bas›lan Üç ‹rfan Diyar›: Finlandiya, ‹sveç, Danimarka kitab›nda ve 1948tarihli Yurt D›fl›nda:Londra’da Gördüklerim adl› kitab›nda kuzey ülkelerine yapt›-¤› gezileri ve ‹ngiltere baflkentinin geliflmiflli¤ini anlatmaktad›r.

Yirminci yüzy›l fliirimizin önemli isimlerinden biri olan Ahmet Haflim’in Cumhu-riyet döneminde yazm›fl oldu¤u Frankfurt Seyahatnamesi’nde (1933) ve Bize Gö-re’nin (1928) “Bir Seyahatin Notlar›” k›sm›nda Frankfurt’a ve Paris’e dair oldukça in-ce ayr›nt›lara dayanan, flair bir kiflili¤in ince hassasiyetinin dikkatinden ç›km›fl geziyaz›lar› yer almaktad›r. Haflim tedavi maksad›yla gitti¤i Frankfurt’un ve 1928’dekiParis ziyaretinin izlenimlerini fliirlerinde al›fl›k oldu¤umuz kapal›l›¤›n aksine olduk-ça aç›k anlaml› tasvirci, tahlilci bir çerçeveden verir. Haflim, zaman zaman ironikgöndermelerle dolu sanatkârane bir üslupla Alman ve Frans›z toplumunun modernyaflama biçiminden, insan çeflitlili¤ine, sanatsal, tarihsel, kültürel zenginli¤ine uza-nan bir genifllikte bir anlamda modern Avrupa hayat›n› dikkatlerimize sunar.

Cumhuriyet’in ilan›ndan sonra Anadolu’ya dair gezi yaz›lar›n›n say›ca artmas›n›n en önem-li sebebi nedir? Bunlar aras›nda en dikkate de¤er olan gezi kitab› hangi yazar›m›z›nd›r?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Okuma Parças›

CADDELER

Ahmet Haflim

Sabah kahvalt›s›ndan sonra otelimden ç›kt›m. Bana flimdilik her fleyi kapal› olan

Frankfurt caddelerinde gelifli güzel dolafl›yorum.

Seyyah›n yabanc› kald›r›mlar üzerinde göze çarpan bir acayip hali var: Gözle-

ri, etraftaki izahats›z eflyay› kavramak için yataklar›ndan lüzumundan fazla f›rla-

m›fllard›r; kulaklar› ise, iflittiklerinin manas›n› seçebilmek mezbuhane gayretiyle

sersemleflmifl bafl›n›n iki yan›nda asabi yapraklar gibi dikilmifllerdir. Victor Hu-

go’nun ‹stanbul’u gören meflhur patlak gözlü adam› bir karikatür de¤il, seyyah›n

daima do¤ru kalacak olan bir portresidir; Frankfurt caddelerinde, kabar›k dikkatle-

rimle, kendimi bu karikatüre dönmüfl hissediyorum.

Bir co¤rafya ö¤retmeni olan Faik Sabri Duran, gezip gördü¤ü yerlere dair pekçok resmin de yer ald›¤›, ‹stanbul’dan Londra’ya fiileple Bir Yolculuk (1934) veAkdeniz’de Bir Yaz Gezintisi (1938) isimli kitaplar›nda aç›k deniz izlenimlerinden‹stanbul’dan, Lizbon’dan, Atina’dan, Amsterdam’dan, Londra’dan, Paris’ten, ve pekçok ‹talyan flehrinden bahseder.

Edebiyat›m›z›n önemli edebiyat tarihçilerinden biri olan ‹smail Habip Sevük,Türkiye d›fl›na yapt›¤› seyahatlerine ait gözlemlerini Tuna’dan Bat›’ya (1935) kita-


Etraf›ma bak›n›yorum:

Hayalimizde bile görmedi¤imiz kadar genifl, hendesî, temiz, pergel ve zevkin

müflterek eseri, nihayetsiz caddeler. Bu caddeler o kadar mükemmel fleyler ki bunla-

r› “gördüm” diye ayr›ca not etmeyi kendimce lüzumsuz bir ifl addetmiyorum.

Büyük ve zengin camekânlar›, henüz elifini bilmedi¤imiz bir göz avlama sana-

t›n›n zalim incelikleriyle düzeltilmifl ma¤azalar... Sabah›n pembe ayd›nl›¤›nda pa-

r›l par›l yanan kocaman billûr camlar›n arkas›nda âdi bir meyva, çi¤ bir biftek, bir

cep defteri, bir hal›, bir stilo firuzeden bir bilezik veya p›rlanta bir gerdanl›¤›n kor-

kunç cazibesiyle gözü çekiyor. Caddelerin sa¤›nda ve solunda t›pk› ‹kinci Frede-

rik’in meflhur piyadeleri gibi sert, bir hizada dizilmifl ve ma¤rur cepheleri bafltan ba-

fla ticari alt›n yaz›larla kaplanm›fl granit renginde hayat kayna¤› koca binalar...

Bunlar›n bana verdi¤i göz zevkinden burada ayr›ca bahsetmeyece¤im. Yaln›z “pen-

cereler” üzerinde duraca¤›m: Arkalar›nda k›fl fidanlar›n›n k›rm›z› çiçekleri ve iri

yeflil yapraklar›n›n tembel tembel dinlendi¤i, silinmifl büyük kristal caml›, bembeyaz

tül perdeli mes’ut Frankfurt pencereleri! Hastane, k›flla, köflk, ma¤aza ve mektep pen-

cereleri burada hep Alman kad›n›n›n eliyle, ruhu ayn› mahrem hülyalarla deli ede-

cek gizli bir saadet marifetiyle süslendirilmifltir. Yaln›z Alman pencerelerinin s›rr›n›

kavray›p getirecek olan bir kimse, kendini memleketine güzel bir hizmet yapm›fl ad-

dedebilir.

Fakat bu muhteflem sokak dekoru içinde ne garip ifller gören adamlar göze çar-

p›yor: ‹yi giyinmifl, iyi taranm›fl, yüzü rahat birtak›m efendiler, caddelerin muhtelif

noktalar›nda küme küme durarak flark› söyleyip m›z›ka çal›yorlar. Ne var? Bir umu-

mi nefl’e mi, bir bayram m› var? Hay›r, ne nefl’e, ne de bayram! Bunlar Alman-

ya’n›n, adedi günden güne artan sefalet habercileri, iflsizleri, dilencileridir.

Gelip geçenlerin yolunu terbiyeli bir tebessümle kesen ve teneke kutular uzat›p kâ¤›t-

tan sar›, pembe, beyaz çiçekler da¤›tan flu adamlar ne istiyor? Bunlar art›k Alman-

ya’y› a¤z›na kadar dolduran say›s›z sakat, yetim, fakir, hasta cemiyetlerinin sada-

ka toplay›c›lar›d›r.

Sar› bezden uydurma bir avc› üniformas› üzerinde, uydurma bir kay›fl, uydur-

ma bir matra ve bir muhayyel müstakbel seferin uydurma teçhizat›yla erken süslen-

mifl flu baya¤› çehreli adamlar kim? Bunlar Hitler askerleridir. Etrafa yan bakarak,

sessiz ve karanl›k dolaflan k›rm›z› kravatl› gençler kim? Bunlar da Hitler’cilerden

daha hay›rl› olmayan komünistlerdir.

Akflam oluyor: Lacivert gece, bin bir ›fl›k bene¤iyle caddeleri dolduruyor; karan-

l›k köflelerde siyah mantolar›na sar›lm›fl birtak›m korkak, genç kad›n çehreleri belir-

di. Bunlar bir de¤il, iki de¤il, belki binlerden fazla! Bunlar ne? Bunlar da açl›¤›n

günden güne art›rd›¤› k›t müflterili Alman gece fahifleleridir.

Almanya pembe ve büyük bir elmad›r. Fakat içi kurtludur.

Kaynak: Ahmet Haflim, Frankfurt Seyahatnamesi’nden

b›nda ve yurt içi gezilerine ait intibalar›n› ise Yurttan Yaz›lar (1943) isimli eserin-de bir araya getirmifltir.

Cumhuriyet dönemi Türk edebiyat›n›n roman alan›ndaki en önemli isimlerin-den biri olan Reflat Nuri Güntekin, iki ciltlik Anadolu Notlar› (I.C.1936; II.C. 1966)eseriyle gezi edebiyat›n›n da en güzel örneklerinden birini verir. Anadolu’da yap-t›¤› memuriyetler dolay›s›yla yak›ndan tan›ma f›rsat› buldu¤u Anadolu insan›, Ana-dolu co¤rafyas›, kültürü, tarihi, yaflama biçimi, ›zt›rab›, sefaleti ve ihtiflam› ve hertürlü manzaras›yla Reflat Nuri’nin bu eserinde yer al›r.

Cumhuriyet döneminin yine önemli yazarlar›ndan birisi olan Falih R›fk›, geziedebiyat›na ona yak›n say›daki eseriyle katk›da bulunmufltur. Denizafl›r› (1931),Yeni Rusya (1931), Yolcu Defteri (1946), Taymis K›y›lar› (1934), Bizim Akdeniz(1934), Tuna K›y›lar› (1938) ve Hind (1944) isimli kitaplar›nda Brezilya’n›n tropikormanlar›ndan Rusya co¤rafyas›na kadar genifl bir co¤rafyadaki gezilerinde gezipgördüklerini gözler önüne serer.

Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n Befl fiehir’i deneme, hat›ra ve benzer türlerle kar›fl›kbir flehir monografisi olmakla birlikte, içinde yazar›n yaflay›p gördü¤ü ‹stanbul, An-kara, Konya, Bursa ve Erzurum flehirlerine ait intibalar›n da yer almas› dolay›s›ylagezi edebiyat› içinde de düflünülebilir.

Bunlar›n d›fl›nda afla¤›daki yazar da ad› geçen eserleriyle Cumhuriyet dönemigezi yaz›s› edebiyat›na önemli kat›larda bulunur.

• Sadri Ertem, Bir Vagon Penceresinden (1934); Ankara-Bükrefl (1938) • Samet A¤ao¤lu, Strazburg Hat›ralar› (1962), Sovyet Rusya ‹mparatorlu¤u

(1966)• fiair fiükûfe Nihal, Finlandiya (1935) ve Domaniç Da¤lar›’n›n Yolcusu

(1946)• Haldun Taner’in Düflsem Yollara Yollara (1979) ve Berlin Mektuplar› (1984)• Bedri Rahmi Eyübo¤lu, Can›m Anadolu (1953)• Hikmet Feridun Es, Aflk Tamtamlar› (1953)• Burhan Arpad, Tuna’dan fiimal’e Avrupa (1953), Uçufl Günlü¤ü (1959), Ge-

zi Günlü¤ü (1962), Avusturya Günlü¤ü (1963)• A.R›za Ak›san, Güney Akdeniz ve Afrika Seyahati (1954), Trenle Avrupa’y›

Dolaflt›m (1956), Anadolu’da Seyahat (1958), Amerika’y› Dolaflt›m (1958)• Hasan-Âli Yücel, K›br›s Mektuplar› (1957), ‹ngiltere Mektuplar› (1958)• Fikret Otyam, Ha Bu Diyar (1959), Do¤udan Gezi Notlar› (1960), Topraks›z-

lar (1963), Can Pazar› (1969), Ne Biçim Amerika, Ne Biçim Rusya (1970),Karasevdam Anadolum (1976), Ad› Yemendir (1981)

• Selahattin Batu, Romancero (1953), ‹sviçre Günleri (1966), Avusturya ve Ve-nedik Günleri (1970), ‹spanya Büyüsü (1972)

• Melih Cevdet Anday, Sovyet Rusya, Azerbaycan, Özbekistan, Bulgaristan,Macaristan (1965)

• Nail Güreli, Yöre Yöre (1982)• Hikmet Birand, Anadolu Manzaralar› (1983)• Gülten Day›o¤lu, Bambaflka Bir Ülke: Amerika’ya Yolculuk, Kafda¤›n›n Ar-

d›na Yolculuk (1988), Okyanuslar Ötesine Yolculuk (1988), Kenya’ya Yol-culuk (1993), M›s›r’a Yolculuk (1993)

• Buket Uzuner, Bir Siyah Saçl› Kad›n›n Gezi Notlar› (1989)• Nadir Paksoy, S›rt Çantamda Co¤rafyalar (1992)• Orhan Kural, Büyük Dünyada Küçük Ad›mlar (1993)



Okuma Parças›KURTUBA CAM‹‹

Selahattin BatuÜnlü bir seyyah, dünyay› gezmifl, yolu Hindistan’daki Tac Mahal’e gelince, muhte-

flem kap›lar› önünde durmufl. Gerçi renk renk nak›fllara, arabesklere o da hayran,

ama bu güzellik çok acayip bir âlemdir onun için; kolay kavran›lmaz, anlafl›lmaz.

Gözleri mücerrede al›flmam›fl ki. “Barbar sanat›” deyip ç›km›fl.

Kurtuba’daki Ulu Cami ile Sevilla’daki, G›rnata’daki saraylar› görünce bu söz ak-

l›ma geldi. Acaba Arabesk gerçekten bir barbar sanat› m›d›r? Eski Yunan, kendi s›n›r-

lar›n›n d›fl›na bu ad› verirdi. Sanat›n barbar› da insan› d›flar›da b›rakan bir yarat›fl

olabilir, diye düflündüm. Bu geometrik mahfler, sonsuza do¤ru uzan›p gidiyor. Tafl-

kent’ten G›rnata’ya kadar bir tekrar. Gerçi dal, çiçek, tomurcuk mücevherlenmifl;

ama bunlarda tabiat yok. Ölçü, zevk, estetik yerli yerinde, ama insan nerede?

Arabesk’e “insan d›fl›” manas›nda “barbar” demek, yerinde olmaz m›yd›? Kelime di-

limin ucunda idi, günlerce hakl› gibi gözüktü bana, ama bir türlü söyleyemedim.

Acaba niçin söyleyemedim? Bunu flimdi Kurtuba Camiini düflünürken yavafl ya-

vafl anl›yorum. “‹nsan d›fl›” bir sanat, bu mabedi yaratabilir miydi? O ilâhîlik, sessiz

bir ça¤›lt› gibi tafllara dökülen, o sütunlar›, kemerleri yüzdüren iç ›fl›¤›, insan› anla-

mam›fl bir sanat›n eseri olabilir miydi?

Gerçi bafl› sonu olmayan bir mabetti bu cami; insan sanatta bütünü, s›n›rl› ola-

n› sever; bir bak›flta kavrayamad›¤›n› anlamaz, hiç olmazsa ürker ondan. Ama bu

sonu görünmeyen nak›fllar az fley de¤il. Mabet, bu haliyle daha çok bir epopeye ben-

zemifl, ‹lyada, fiehname, Harp ve Sulh gibi. Nas›l bir destana girince kaybolursan›z,

burada da öyle oluyor. Adeta bir büyülü dünya içinde yol oluyorsunuz.

Kurtuba Camii bir sütun ve kemer orman›d›r. Tabiat gibi bir fley. Sanki dört yan›-

na do¤ru saatlerce yürüyebilirsiniz: Sa¤a gitseniz bir sütun k›yameti, sola dönseniz bir

kemer cenneti... Epik, bundan baflka bir fley midir? Epik, tarihin mimarisi de¤il mi?

Sonra, atmosferdeki o ruhanilik... Bursa ne kadar ruhaniyetli bir flehirse, flehre ben-

zeyen bir cami de öyle. Pencerelerden f›flk›ran o kar beyaz ›fl›k, oklar gibi f›rlam›fl,

dokunsan›z belki k›r›lacak, bir avize yere da¤›lm›fl gibi, onu toplayacaks›n›z. Dü-

flünmeye, duymaya, susmaya mecbursunuz. Mutlaka ellerinizi yavaflça kald›racak,

mihraba do¤ru yürüyeceksiniz.

Kemerler kat kat... Kubbeleri e¤ilerek gö¤e do¤ru onlar kald›r›yor. Mermer, k›rm›-

z› tu¤lalarla dilim dilim, oymalarla kabartmalarla muhteflem. Fakat bunlar tafl ola-

bilir mi? Öylesine hafif, fleffaf ki hepsi... Kurtuba’n›n alt›n ça¤›ndaki esirciler en gü-

zel k›zlar› m› seçmifller? ‹ki büklüm rakseder gibi bir durufllar›, tüllere, ifllemelere bir

bürünüflleri var ki oynuyorlar san›yorsunuz. Ellerindeki defleri saklam›fllar belki.

‹nsan›n arayas› geliyor.

Kemerler hangi mimaride bu kadar insana benzetilmifltir?

Sonra havaya as›lan, adeta kubbelere yükseltilen o dolu duvarlar. Sütunlar›n,

kemerlerin hareketlerinden sonra bu sessizlik ne kadar güzel.

Bu düz sat›hlar› hor görmeyin, öyle som, öylesine yal›n ki hepsi... Dualar onlara

de¤ince ç›nlayacak, renkler orada dalga dalga olacak. Her mabette seslerin yumu-

flayaca¤›, gözlerin dinlenece¤i bir yer laz›md›r, bu som duvarlar o yer olmal›...

Sütunlar›n herbiri bir tarih. Nerelerden gelmifl? Kimler getirmifl? Kubbelere as›lan flu

fildifli bu sütunlar› tafl›yan bir file aitmifl; çekilmifl bir k›l›ca benziyor. Yap›, parça

parça, as›rlarca sürmüfl. Esirler k›rbaçlanm›fl, filler s›rtlar›ndan can vermifller.


Ama bu mücevher sütunlara feda edilmeyecek ne vard›r? Damar damar ›fl›kla süs-

lü, öyle bir hava içindeler ki, Tanr› “Buraday›m” diye sesleniyor. Belki o hükümdar-

lar zalimdi, belki o devrin halifeleri bu kubbeleri bir taviz diye Allah’a uzatt›lar, bil-

miyorum. Ama güzelli¤in affettirmeyece¤i hangi günah var? O zaman kan m› dök-

müfller? Bugünkü neflelerine, feda olsun. O zaman kapkara zulme mi düflmüfller?

Bugün bu mihraplarda unutulsun hepsi. ‹nsan›n güzellik önünde unutmayaca¤›

ne vard›r?

Ama bu elmas pencereleri halifeler de¤il, sanatkârlar düflündü. Hem geçmifli üç

ad›m ötede çöl olan bir sanat... Mucizeye nas›l inanmazs›n›z? Onlar ‹spanya’ya he-

men hemen geleneksiz geldiler. ‹lk duyduklar› hasret, çölde büyüyen bir hurma da-

l› idi. Bu gurbetzede medeniyeti de o do¤urdu. Bütün bu arabeskleri, nak›fllar› yal-

n›z imana benzeyen bir ifltiyak ayd›nlatabilir. ‹nsan ruhunun mucizesi, kameri iki-

ye böler gibi, gö¤ü ikiye ay›rm›fl. Kurtuba Camii’ndeki çapraz kemerler böyle bir mu-

cizenin eseridir. Mermer bafll›kl› flu necef sütunlar, bir mihrab› de¤il harikuladeyi

tafl›yor. Çizgiler yaz› gibi, yaz›lar tomurcuk ve bütün çiçekler hat›ra gibi. ‹nsan›n

ruh içi uyand›r›l›nca her fley böyle bir hat›ra olur. Böyle bir coflkunluk an›nda dü-

flüncenin kat›l›¤› kalmaz, ta içinden ayd›nlan›r. Bu tomurcuklar, gül bezekler, sü-

zülmüfl, üslûp olmufl üzüm salk›mlar›, mutlaka bu yumuflamadan do¤dular. Alt›n

zemin üstündeki flu derin, ›fl›l ›fl›l maviler onun gülümsemesi hiç flüphesiz. Bu sü-

tunlar› da Wizigot yap›lar›ndan o seçti. Eski y›k›lar aras›ndan Yunan mermerlerini

bu sezgi tafl›d›. fiu korint bafll›¤›n›n bu mabette ne ifli mi var? Ama olmasa seçilir

miydi? fiu antik rakslar bir anda donar da bu bafll›klar› süsler miydi?

Kurtuba Camii’ne dünyan›n en büyük mabedi diyorlar. Belki en büyü¤ü de¤il-

dir, ama en mucizelisi oldu¤una flüphe etmiyorum: Sekizinci yüzy›lda yeryüzü kap-

karanl›kt›. Çöl de bugünkü gibi kupkuru, Kâbe duvarlar›ndan kaz›nan resimler,

ma¤ara resimleri gibiydi. Kurtuba’daki bu f›flk›r›fl onun için muhteflemdir. Bu da-

mar damar ›fl›kla bölmeli, gö¤e as›lan yüce eser; bir ruh mucizesi de¤il de nedir? El-

mas pencerelerin par›lt›s› da güneflten de¤il. Hisarlara benzeyen d›fl duvarlar yont-

ma tafl de¤il sanki. Vadi-i Kebir’in bu k›y›s›nda o zaman bir kaynak patlam›fl: ‹ki

katl› çapraz kemerler yaln›z kubbeleri yükseltmemifl, ruhlarda da yükselmeler ol-

mufl, insan›n içi uyanm›fl.

‹spanya büyük flehirler, katedrallerle doludur. Ama bu cami olmasa acaba ne ka-

dar eksilecekti? Üç flehri süsleyen üç ‹slam eseri olmasa bugünkü ‹spanya, ‹spanya

olur muydu?

Gerçi bu cami de ‹spanya de¤il, ama koskoca bir kültür ondan ruh alm›fl, hazne-

ler edinmifl.

Bugün beyaz minaresi y›k›lm›fl, art›k ta uzaklardan görünmüyor. Ama bu mer-

merler kaç as›r bütün bir mimariyi ayd›nlatm›fl. Hâlâ Kurtuba’n›n iç avlular› onun

çinileriyle bezeniyor. Hala en modern yap›larda ondan bir nak›fl, bu üslûptan bir

koku var.

Onlar sekiz as›r bu topraklarda kald›lar; ama sekiz as›r bir gün gibi geçmifl. fiim-

di bu ç›plak tafllar üstünde secdeye kapananlar› düflünüyorum. Ne muhteflem, ne

büyük zamanm›fl...

Hepsi beyaz harmanili, ya¤›z yüzlü mücahitlerdi. Tanr›’ya, kendilerine inanm›fl-

lar, ta buralara kadar gelmifller, k›l›ç k›l›ca savaflm›fllar. Neler y›kt›klar›n› bilmiyo-

rum, ama neler kurduklar› meydandad›r. Hepsi biricik ve ihtiflaml›... K›yas›ya ha-

yal ettikleri, ölesiye kendilerinden geçtikleri nas›l belli.

Kaynak: Selahattin Batu, Romencero’dan


Gezi Yaz›s›n›n anlam›n› ve tür özelliklerini aç›k-

layabilmek

‹nsanlar, mimari, kültürel, dini, ticari, tarihi vs.nedenlerden dolay› gezerler. Gezip gördü¤ü yer-leri sanatsal bir üslupla yaz›ya geçirenler, geziedebiyat›na da katk›da bulunmufl olur. Dolay›-s›yla gezi yaz›lar›, yurt içinde ve yurt d›fl›nda ge-zip görülen yerleri, do¤a, flehir, yaflay›fl biçimi,tarihi, mimari boyut gibi de¤iflik boyutlar›yla eleal›p anlatan yaz›lard›r.

Dünya edebiyat›nda belli bafll› gezi yaz›s› yazar-

lar› ve eserlerini tan›yabilmek

Dünya edebiyat›nda milattan önceki zamanlar-dan beri gezi yaz›lar›na rastlanmaktad›r. Bunlar-dan en ünlüleri aras›nda Homer’in Odyssey’i(M.Ö.8.yy), ‹bni Fazlan’›n, Risale ismiyle bilinenSeyahatnamesi(10.yy.), Marco Polo’nun(1254-1224), Dünyan›n Hikaye Edilifli adl› eseri, ‹bniBatuta’n›n(1304 - 1368), Rihlet’ül- ‹bni Batutaisimli seyahatnamesi, Gerard de Nerval’in(1808-1855) Do¤uya Seyahat’i, Pierre Loti’nin(1850-1923) ‹sfahan Seyahatnamesi say›labilir.

Cumhuriyet öncesi ve sonras› Türk edebiyat›nda

gezi yaz›s›n›n geliflimini, belli bafll› yazarlar› ve

eserlerini s›ralayabilmek

Cumhuriyet öncesi Türk edebiyat›nda gezi yaz›-lar› seyahatname ad›yla bilinmektedir. Divan ede-biyat›nda bu adla bilinen eserlerin yan› s›ra ba-t›yla iliflkilerin yak›nlaflmas› sonucu elçilik görev-lilerinin yazm›fl oldu¤u sefaretnameler de bu gru-ba sokulabilirler. Bu anlamda Türk edebiyat›n›nilk gezi yaz›s›, Hoca G›yaseddin Nakkafl’›n H›taySefaretnamesi olarak da bilinen 1422 tarihli Acâi-bü’l-Letâif’idir.Cumhuriyet döneminde çok de¤iflik nedenler-den bat›ya giden yazar ve sanatkârlar›n say›s›n›nartmas› ve di¤er taraftan Anadoluculuk ve mem-leket edebiyat› ak›m›na ba¤l› olarak özellikle Av-rupa merkezili ve Anadolu merkezli gezi yaz›la-r›n›n say›s› artarak günümüze kadar devam eder.Bu dönemdeki en ünlü gezi yaz›lar› aras›nda Ah-met Haflim’in Frankfurt Seyahatnamesi, YakupKadri Karaosmano¤lu’nun Alp Da¤lar›ndan veMiss Chalfrin’in Albümünden(1942), ‹smail Ha-

bip Sevük’ün, Tuna’dan Bat›’ya (1935), YurttanYaz›lar’› (1943) Reflat Nuri Güntekin’in AnadoluNotlar› (I.C.1936; II.C. 1966), Falih R›fk› Atay’›nDenizafl›r› (1931), Yeni Rusya(1931), Yolcu Def-teri (1946), Taymis K›y›lar›(1934), Bizim Akdeniz(1934), Tuna K›y›lar›(1938) ve Hind (1944)gibieserleri; Bedri Rahmi Eyübo¤lu’nun Can›m Ana-dolu (1953); Hasan-Âli Yücel’in K›br›s Mektupla-r› (1957), ‹ngiltere Mektuplar› (1958) say›labilir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Gezi yaz›lar›n›n afla¤›daki yaz› türlerinden hangisiile yak›n bir iliflkisi olabilir?

a. Tiyatrob. Öyküc. Romand. fiiire. Hat›ra-an›

2. Afla¤›dakilerden hangisi gezi yaz›lar› içerisinde ka-bul edilebilir?

a. Sefaretnameb. Mektupc. Elefltirid. Biyografie. Roman

3. Do¤u kültürünün en önemli gezi yaz›s› say›labile-cek ilk eserlerinden biri afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Montaigne-Les Essais

b. Gerard de Nerval, Do¤uya Seyahat

c. Pierre Loti, Isfahan Seyahatnamesi

d. ‹bni Fazlan- Risale

e. Edmond de Amicis, ‹stanbul

4. Türk edebiyat›n›n gezi türünde yaz›lm›fl ilk eserihangisidir?

a. ‹bni Batuta, Rihlet’ül- ‹bni Batuta

b. Hoca G›yaseddin Nakkafl, H›tay Sefaretnamesi

(Acâibü’l-Letâif)

c. Sad›k R›fat Pafla, ‹talya Seyahatnamesi

d. ‹brahim Pafla, Viyana Sefaretnamesi

e. Sehi Bey, Heflt Behiflt

5. Cumhuriyet döneminde Anadolu’yu yak›ndan gö-rüp anlatan yazar ve eseri afla¤›dakilerden hangisindebirlikte ve do¤ru olarak verilmifltir?

a. Hüseyin Rahmi Gürp›nar, Anadolu Notlar›

b. Ahmet Haflim, Gureba-y› Laklakan

c. Reflat Nuri Güntekin, Anadolu Notlar›

d. Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Alp Da¤lar›ndan

e. Ahmet Hamdi Tanp›nar, Befl fiehir

6. 1926’da hastal›¤› dolay›s›yla tedavi olmak için gitti¤i‹sviçre Alplerin’de yaflad›klar›n›, gördüklerini günlükyaflam çerçevesinde tarihsel ve sanatsal bir perspektiflebirlikte veren yazar ve eseri afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Ahmet Haflim- Frankfurt Seyahatnamesib. Yahya Kemal-Alplerc. Celal Esat-Seyahat ‹ntibalar›d. Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Alp Da¤lar›ndan

ve Miss Chalfrin’in Albümündene. Sadri Ertem, Bir Vagon Penceresinden

7. Edebiyat›m›z›n önemli edebiyat tarihçilerinden biriolan ‹smail Habip Sevük, Türkiye d›fl›na yapt›¤› seya-hatlerine ait gözlemlerini yazd›¤› kitab› ve yurt içi gezi-lerine ait intibalar›n› yazd›¤› eseri afla¤›dakilerden han-gisinde birlikte ve do¤ru olarak verilmifltir?

a. Tuna’dan Bat›’ya- Yurttan Yaz›larb. Tuna’dan Bat›’ya- ‹stanbul’dan Anadolu’yac. ‹stanbul’dan Bat›’ya- Yurttan Yaz›lard. Avrupa ‹ntibalar›- Anadolu Notlar›e. Avrupa Seyahati-Bize Göre

8. Afla¤›dakilerden hangisi edebiyat›m›zda, gezi yaz›s›olmas›n›n yan›nda deneme ve an›yla da kar›fl›k önemlibir flehir monografisi örne¤idir?

a. Anadolu Notlar›b. Düflsem Yollarac. Bizim Akdenizd. Gezi Günlü¤üe. Befl fiehir

9. 1928 tarihli Seyahat ‹ntibalar› kitab›nda ‹talya’n›nantik Pompei, Venedik, Cenova flehirlerini; Hollan-da’n›n Amsterdam; ‹sveç’in Stockholm ve Finlandiya’n›nHelsingfürs flehirlerinde gördüklerini anlatan yazarafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Yahya Kemalb. Selim S›rr›c. Celal Esatd. Halide Edipe. Haldun Taner

10. ‹talya’ya ait intibalar›n›n yer ald›¤› eserleri bulunaniki yazar afla¤›dakilerden hangisinde birlikte ve do¤ruolarak verilmifltir?

a. Selim S›rr›-Ahmet Haflimb. Halide Edip Ad›var- Celal Esatc. Faik Sabri Duran-Sadri Ertemd. Falih R›fk›-fiükufe Nihale. Samet A¤ao¤lu-Burhan Arpad


Okuma Parças›


K‹L‹S

Fikret OTYAM

Zeytin a¤açlar›n›n yeflili yeflillerin öksüzüdür. Ne çay›ryefliline benzer, ne de zümrüde. Küskün, bitkin bir ye-flildir. Fakat ürününü vermeye görsün, yüz güldürür, ke-se doldurur, sepet doldurur, sonunda da mide doldurur.fiosenin iki yan› ba¤ ve zeytinlik s›ral›. Zengin bir bölgeKilis. ‹lk etkisi bu. Fakat kabu¤a bak›p aldanmamal›.Ba¤lara floksera denilen bir hastal›k el atm›fl. Ya¤murzamans›z ya¤m›fl. Zeytin a¤açlar› ihanet etmifl! Flokserabafl belas›, insan›n trahomu, veremi gibi bir meret. O ta-rifsiz yeflillik var ya, me¤er adam aldat›yormufl! Üzümvermedikten sonra n’eylersin ba¤›? Hay›rs›z Kilis’in ba¤-lar› da¤ oluyor bu hastal›k yüzünden. Tedbir al›nm›yormu? Al›n›yormufl. Hani devenin kula¤› var ya onun gibi.Konufltu¤um ba¤c›lar›n yüzünden düflen bin parça olur.

- Ba¤c›l›k ölürse, Kilis de ölür. Zeytin ürünü yok dene-cek kadar az. Bizim surat›m›z as›lmas›n da kimin as›ls›n?Do¤ru söze ne denir? Kilis’in bir flarap fabrikas› var:Sür’atin en hallicesinden ifle el konmazsa burada kah›r-dan bile içilecek Kilis flarab› bulunmayacak... Halk, Be-lediyeden de, ilgisizlikten de, pahal›l›ktan da yak›nmaiçinde... Esnaf denetimsiz. Mal› bildi¤i gibi, diledi¤i gi-bi sat›yor. Örne¤in, 400 kurufla et, sade ya¤ 750, doma-tes 20, yerli patl›can 40 kurufl! Köylü s›k›fl›nca bir kilobu¤daya bir kilo domates al›yor. Ahenk mi bu. Ahenk-sizlik bir yana konsun, ya güvenlik düzensizli¤i? Kanakan! ‹flte ahenk olan tek fley! ‹nsan, keklik ayar›! H›rs,takip, kin namlusunun ucuna gelmeye görsün, kurtuluflyaflamak de¤il, ölümdür.

Salab›yan Köyü, Kilis’e 4 kilometre. Kan davas› uzunsürmüyor burada. Osman’› köyde vururlar. Osman ölür.Katil ne olur. Yok olur elbette! Yok olmak, var olmak-tan kolayd›r s›n›rda! Katil taraf, bafl›na gelece¤i bilir. Gö-çerler Kilis’e. Ölü Osman’›n taraf› bofl durmaz gayr›.O¤ul, babas›n›n ölümünde parma¤› olan K›rç›l Memet’iKilis’in göbe¤inde sebze pazar›nda öldürüverir! Silah el-de “merhaba” der, karakola teslim olur. Durum bir birberabere! ‹kinci dönem bafllar. K›rç›l Memet’in o¤lu iseaskerdedir. Kara haber telgraftan tez gider. Asker o¤ulhaberi al›r, yola bir ç›k›fl ç›kar ki, silah› bile yan›ndad›r...Küçük kardeflinin yan›na Kilis’e gelir. Kan, kan› çeker,ister. Küçük kardefl iyice doludur. Küçük Kardefl bir fley-ler yapacak, bundan dönüfl yoktur. Kilis’te bir Kad› Ca-mii vard›r. Güzel camidir Kad› Camii. fiehrin tam ortas›-na düfler. Güpegündüzdür. S›cakt›r. Camilerse serin olur.Küçük kardefl serin serin gelir, serin serin tabancas›n› ç›-kar›r, serin serin dört kurflun boflalt›r! Birinci ölünün,Osman’›n o¤lu yere düfler, sonra defterden künyesi! Kü-

çük kardefl nerede? Kimse bilmiyor bunu. Tavu¤un fiya-t› üç lira. Dört kurflun elliflerden iki lira, insano¤lu ta-vuktan bir lira afla¤› fiyata gidiyor, haberiniz ola. Can gider de mal gitmez mi? Gider. Koyunlar sürüyle,mercimekler çuvalla Suriye’ye gider. Hem de günde100-150 çuval! Mamafih ihracat ithalats›z olmaz. Suri-ye’den de kullan›lm›fl Amerikan ceketleri, yelekleri, in-ce pantolonlar, ipekli kumafllar gelir. O ipekli kumafllarki Sümerbank bezleri gibi aç›ktan aç›¤a sat›l›r.Kara kilit, kara sakal, kara kafa...

Kilis’in evleri düzlük. Kilis’in sokaklar› dar. Havas›s›cak m› s›cak. Sinek de var. Sinek, kara sinektir. Karakafa kadar, lanet bir fley. Trahom eskisi gibi “icra-y› sa-nat” edemiyor! Ama yapm›fl yapaca¤›n›. Ocak söndür-müfl, fer söndürmüfl, dünyay› zindan etmifl. E¤er yolu-nuz bir gün Kilis’e düflerse çarfl›ya gidip dolafl›n. Biryerde has›r örenler göreceksiniz. Hepsi yafll› bafll› in-sanlar. Onlar›n ellerine bak›n. Makine gibi ellerine. Ör-düklerine bak›n, sonra hiç çekinmeden yüzlerine ba-k›n, gözlerine bak›n. ‹yi bak›n. Onlar sizi görmezlerkorkmay›n. Çünkü buras› “Körler Çarfl›s›”d›r. Bu çarfl›trahomun marifetidir. Kilis’te dolafl›rken iki park göre-ceksiniz karfl› karfl›ya. “7 Birincikânun” ve “Kurtulufl”parklar›. Pot k›rmak isterseniz benim gibi, Kurtulufl Par-k›’na girin! Erkekseniz kad›nlar›n helâs›na girebilir misi-niz? Kurtulufl’a elinizi kolunuzu sallaya sallaya girip birs›raya çökersiniz, bekçi de bafl›n›za çöker, parma¤›n›nucuyla karfl› park› gösterir. Kafa tutarsan›z size der ki:- BURASI KADINLARA MAHSUSTUR!

Kurtulufl’un ne oldu¤unu bilen bir kaymakam bu iflibozmak istemifl, “mifl” le bitirdi¤ime göre anlad›n›z de-¤il mi? Baflaramam›fl! Bu iflleri yürütense Belediyedir.Allah Allah ne tuhaf, burada belediyeler dönüp dönüpbina okuyorlar. Binada okuyanlar demeyelim de oku-mayanlar üç binden fazla! Üç binden fazla okumayançocuk! Üç binden fazla cahil. Bu üç binden fazla deyi-mi kay›tl› olan! Kay›t d›fl›nda kalm›fl okumayanlar›n he-sab›n› kim tutar ne bilelim?

Okul, floksera, trahom hastal›¤›n›n tedbirleri gibi de-¤il de, onlardan daha kuvvetli, onlardan daha çabukele al›nmal›... Bu da as›l hastal›klara dahil, bununsa fli-fas› zordur...

7 Birincikanun’la “Kurtulufl” park›n›n ortas›ndaki yol,sizi Gaziantep’e götürür. E¤er zeytinliklerde, ba¤da,bu¤day ambar›nda yan›k, insan›n içini burum burumeden bir türkü duyarsan›z Kilis’ten ve türküden zor ay-r›l›rs›n›z. “Üç Beyler” türküsü beni öyle etti.

Kaynak: Fikret OTYAM, Gide Gide’den


1. b Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz Gezi Yaz›s›-n›n Anlam› bölümünü yeniden okuyunuz.

2. a Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz CumhuriyetÖncesi Türk Edebiyat›nda Gezi Yaz›lar› bölü-münün girifl paragraf›n› yeniden okuyunuz.

3. d Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz Dünya Ede-biyat›nda Gezi Yaz›s› bölümünü yeniden oku-yunuz.

4. b Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz CumhuriyetÖncesi Türk Edebiyat›nda Gezi Yaz›s› bölümü-nü yeniden okuyunuz.

5. c Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz CumhuriyetDönemi Türk Edebiyat›nda Gezi Yaz›s› bölü-münü yeniden okuyunuz.

6. d Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz CumhuriyetDönemi Türk Edebiyat›nda Gezi Yaz›s› bölü-münü yeniden okuyunuz.

7. a Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz CumhuriyetDönemi Türk Edebiyat›nda Gezi Yaz›s› bölü-münü yeniden okuyunuz.

8. e Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz CumhuriyetDönemi Türk Edebiyat›nda Gezi Yaz›s› bölü-münü yeniden okuyunuz.

9. c Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz CumhuriyetDönemi Türk Edebiyat›nda Gezi Yaz›s› bölü-münü yeniden okuyunuz.

10. b Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz CumhuriyetDönemi Türk Edebiyat›nda Gezi Yaz›s› bölü-münü yeniden okuyunuz.

S›ra Sizde 1

Gezi yaz›lar›n›n ana konusu gezilip görülen yerlerinmimari, yaflay›fl, dini, kültürel, vs. yönlerinin anlat›l-mas›d›r.

S›ra Sizde 2

Dünya edebiyat›nda M.Ö. 8. yüzy›ldan beri gezi türün-de özellikler tafl›yan yaz›lara rastlamak mümkündür. Bubak›mdan Homeros’un Odyssey’i, içinde gezi türünehas özellikler tafl›yan ilk eser say›labilir.

S›ra Sizde 3

Tanzimat sonras›nda gezi türüne girebilecek özelliktekieserlerin say›ca artmas›n›n en büyük nedeni bat›yla ilifl-kilerin gittikçe geliflmesidir. Buna ba¤l› olarak bat›yagerek görevli ve gerek seyahat veya tedavi maksatl› gi-den ayd›nlar›n gördüklerini yaz›ya aktarmas› gezi yaz›-s› türünün edebiyat›m›zda geliflmesine yol açm›flt›r.

S›ra Sizde 4

Cumhuriyet döneminde Anadolu’ya dair gezi yaz›lar›-n›n say›ca artmas›n›n nedeni, Anadolucuk hareketineba¤l› geliflen memleket edebiyat›d›r. Bu harekete ba¤l›olarak yaz›lan önemli gezi yaz›s› eseri Reflat Nuri Gün-tekin’in Anadolu Notlar› isimli iki ciltlik eseridir.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›



Ahmet Haflim. (1992). Üç Eser- Bize Göre Gurebaha-

nei Laklakan Frankfurt Seyahatnamesi. ‹stan-bul: MEB. Yay›nlar›.

Akyüz, K. (1982). Modern Türk Edebiyat›n›n Ana

Çizgileri. ‹stanbul: ‹nk›lâp KitapeviAsiltürk, B. (2009). “Edebiyat›n Kayna¤› Olarak Seya-

hatnameler”. Turkish Studies. C.IV/1-I. K›fl. s.911-995.

Batu, S. (1953). Romancero. ‹stanbul: Varl›k Yay›nevi. Gökyay, O.fi. (1973). “Türkçe’de Gezi Kitaplar›”. Türk

Dili (Gezi Özel Say›s›). S.258.Karaalio¤lu, S.K. (1980). Sözlü-Yaz›l› Kompozisyon

Sanat›. ‹stanbul: ‹nk›lap ve Aka Kitapevi. Korkmaz, R. ( 2005). Yeni Türk Edebiyat› El Kitab›.

Ankara: Grafiker Yay›nlar›. Kurt, Y.D. (2008). Cumhuriyet Dönemi Türk Edebi-

yat›nda Gezi Türünün Geliflimi (1920-1980). Ba-s›lmam›fl Doktora Tezi. Ankara: Gazi Ün. Sosyal Bi-limler Enstitüsü.

Otyam, F. (1960). Gide Gide. Ankara: Dost Yay›nlar›.

Ahmet Haflim. (1992). Üç Eser- Bize Göre Gurebaha-

nei Laklakan Frankfurt Seyahatnamesi. ‹stan-bul: MEB. Yay›nlar›.

Asiltürk, B. (2009). “Edebiyat›n Kayna¤› Olarak Seya-hatnameler”. Turkish Studies. C.IV/1-I. K›fl. s.911-995.

Enginün, ‹. (2006). Yeni Türk Edebiyat›, Tanzi-

mat’tan Cumhuriyet’e (1839-1923). ‹stanbul: Der-gâh Yay›nlar›.

Güntekin, R.N. (2010). Anadolu Notlar› I-II. ‹stanbul:‹nk›lap Kitapevi.

Karaosmano¤lu, Y.K. (1942), Alp Da¤lar›ndan ve Miss

Chalfrin’in Albümünden. ‹stanbul: Remzi Kitabevi.Tanp›nar, A.H. (2008). Befl fiehir. ‹stanbul: Dergâh Ya-

y›nlar›. Türk Dili (Gezi Özel Say›s›). (1973). S.258, Mart.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;“An›” ve “Günlük” türlerinin temel özelliklerini s›ralayabilecek,“Günlük” türünün özelliklerini aç›klayabilecek,Türk kültüründe an› ve günlük türlerinin do¤up geliflmesini aç›klayabilecek,Cumhuriyet sonras› dönemde an› ve günlük türlerinin geliflimini çözümleye-bilecek,Cumhuriyet sonras› dönemde an› ve günlük türlerinde eser vermifl belli bafl-l› yazarlar ile eserlerini ay›rt edebileceksiniz.

‹çindekiler

• An› • Günlük• Cumhuriyet Sonras›nda An› • Cumhuriyet Sonras›nda Günlük

• Toplumsal An› ve Günlükler• Sanatsal An› ve Günlükler• Bireysel An› ve Günlükler

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

N


An›/Hat›ra-Günlük

• ANI/HATIRA TÜRÜ VEÖZELL‹KLER‹

• GÜNLÜK TÜRÜ VE ÖZELL‹KLER‹ • CUMHUR‹YET ÖNCES‹ DÖNEMDE

ANI VE GÜNLÜK• CUMHUR‹YET DÖNEM‹NDE ANI

VE GÜNLÜK


ANI/HATIRA TÜRÜ VE ÖZELL‹KLER‹“Geçmiflte yaflanan veya olup biten bir fleyi hat›rlamak; hat›rlayarak anmak” ma-nas›ndaki “an›” kelimesi, “anmak” fiil kökünden (-›) yap›m ekiyle türetilmifl (yap-mak-yap-›, çatmak-çat-›, yazmak-yaz-› vb.) bir isimdir. “Hat›rda kalan, hat›ra ge-len fley” anlam›ndaki “hat›ra” kelimesi ise, Arapça “hutur” kökünden türetilmifl birisimdir. “Hat›rât” da, onun ço¤ul hâlidir.

“An›”, “hat›ra”, “hat›rât” kelimelerinin bugünkü anlamda dilimizde kullan›l-mas› ve bir türü karfl›lamak üzere kavramlaflmas› oldukça yenidir. XIX. yüzy›l›nikinci yar›s›nda Frans›zcadaki “memories” kelimesi, “hat›rât” (hat›ralar) kelimesiy-le karfl›lanm›flt›r. Yak›n döneme kadar kelime/kavram›n hem ço¤ul (hat›rât), hemtekil (hat›ra) hâli kullan›lm›flt›r. Söz konusu kavram›n “an›” kelimesi ile karfl›lan-mas› çok daha yenidir.

An›/hat›ra/hat›rât; kiflinin yaflad›klar›, gördükleri ve iflittiklerini, üzerinden bel-li bir zaman geçtikten sonra hat›rlamas› ve bu hat›rlad›klar›n› kendi alg› ve bak›flaç›s›na göre yazmas›d›r. ‹nsan›n haf›za ve hat›rlama gücüne dayanan bu eylemsonucu ortaya konan farkl› uzunluktaki nesir metinlerine de an›/hat›ra/hat›râtdenir.

An›lar, kiflinin bütün bir hayat›n› kapsayabilece¤i gibi, hayat›n›n sadece bir dö-nemine ait herhangi bir olay ve gözlemleriyle de s›n›rl› olabilir. Buna ba¤l› olarakhacmi belirlenecek olan an› türünün uzunlu¤u veya k›sal›¤› hakk›nda belli bir öl-çü söz konusu de¤ildir.

Geçmiflte yaflanan olaylara dayanmas›, do¤al olarak an›y› tarihe yaklaflt›r›r. Birbaflka ifadeyle tarih toplumsal; an› ise daha çok bireysel bir tarihtir. Ayr›ca, kiflininyaflad›klar› ve gözlemlediklerini anlatmalar› bak›m›ndan otobiyografi, seyahatna-me, sefaretname, tezkire, mektup ve günlük türleri ile an› aras›nda önemli ortak-l›klar mevcuttur. Söz konusu türlerin birbirlerinden ayr›ld›klar› temel nokta, içerik-leri, yaz›l›fl amaçlar› ve üslûplar›ndaki farkl›l›klard›r.

Yaflan›lan, görülen ve iflitilenlerin, üzerinden belli bir zaman geçtikten sonrayaz›lmas›, an›lar›n ayr›nt›dan ve anl›k subjektif yarg›lardan önemli ölçüde temiz-lenmesini sa¤lar. An›y› günlük’ten ay›ran temel özellik de burada karfl›m›za ç›kar.Yaflan›lanlar›n hemen s›ca¤› s›ca¤›na yaz›lmas› olan günlük, an›ya göre bir hayliayr›nt› içerdi¤i gibi, bir o kadar da subjektif yarg›lar içerebilir. Bununla birlikte an›-larda anlat›lanlar›n, her zaman yazan›n bak›fl aç›s› çerçevesinde bize aktar›ld›¤›n›unutmamak gerekir. Üstelik yaflananlar›n aradan geçen uzun zaman sonra hat›rla-

An›/Hat›ra-Günlük

narak anlat›lmas›, baz› fleylerin unutulmas› veya yanl›fl hat›rlanmas›n› da berabe-rinde getirebilir. Bu sebeple an›lar›n tarihî bir belge olarak kullan›lmas›, verilen bil-gilerin di¤er kaynaklar ve belgelerle karfl›laflt›r›lmas› hâlinde mümkün olabilir. Ni-tekim edebî türlerin “en ziyade ferdî olan›” de¤erlendirmesinde bulunan YahyaKemal, bir k›sm›n› yaz›p yay›mlamas›na ra¤men, hat›ralar›n okuyucu taraf›ndanflüphe ve tereddütle karfl›lanaca¤› ihtimali üzerinde durur.

“Hât›rât yazmak kimin hat›r›ndan geçmemifltir? Bu nev’-i edebiyata kim ken-dini yak›ndan ehil görmemifltir? ‹smi üstünde oldu¤u gibi, bütün edebî nevîlerinen ziyâde ferdî olan› bu oldu¤u için, hiç flüphesiz ki en fazla sahtekârl›¤a ve ya-lanc›l›¤a müsâid olan› yine budur. Kâdi ola da’vac› vü muhz›r dahi flâhid mese-lesi bu nevîde hükümfermâd›r. Lâkin tabiat›n ne kadar garip bir kanunu vard›r.Hât›rat kadar az inand›ran nevî de yok gibidir. Jean-Jacques Rousseau gibi, hât›-rât›n› kendi aleyhinde yazan bir muharrire kâriler derhal inan›r da, kendini te-miz, güzîde gösterene inanmaz, hele böbürlenene, ‘flöyle demifltim, böyle yapm›fl-t›m...’ diyene burun büker.” (Beyatl› 1976: 117-118)

An› türünün yap›s›nda dikkati çeken temel özellik, geçmiflte yaflanm›fl ve göz-lemlenmifl olaylar›n sebep-sonuç ba¤lant›s› içinde ve kronolojik bir s›ra dâhilindepefl pefle anlat›lmas›d›r. Bu sebeple an›, hikâye, roman, masal gibi belli olaylar di-zisini anlatmaya dayanan edebiyat türlerine benzer. An›, söz konusu türlerden, -yukar›da belirtildi¤i gibi- anlat›lanlar›n gerçe¤i ve yaflanm›fl› esas almas›yla ayr›l›r.Hikâye ve roman, birebir yaflanm›fl gerçe¤i anlatma amac› ve iddias›nda de¤ildir.fiair ve yazar eserinde (hikâye, roman, fliir, tiyatro vb.), kendi hayat› veya çevresi-ne dair gözlemlerinden faydalanmakla beraber, bu malzemeyi esere dönüfltürür-ken ciddi bir seçme-ay›klama süzgecinden geçirir. Yaflanmam›fl veya gerçek d›fl›fleyler (olay, insan, mekân) ilâve edebilir. Daha da önemlisi yazar, bütün bu mal-zemeyi, yarat›c› gücü, sanat anlay›fl› ve vermek istedi¤i mesaja göre yeniden kur-gular. Bu sebeple edebiyat eseri kurgusald›r. Hâlbuki an›, yaflanan veya gözlemle-nen gerçekleri anlatma iddias›ndad›r. Bununla birlikte an›da kalem sahibi birtak›mde¤ifliklikler yapabilir. Edebiyat eseri ile an›y› birbirine yaklaflt›ran temel de¤er, an-lat›lanlar›n kurgusall›¤› ile dil ve üslûbudur. E¤er an› yazar›, hat›ralar›n› -gerçe¤izedelemeden- belli bir kurgu içinde sunabiliyor ve kendine özgü ve estetik bir dilve üslûpla kaleme alabiliyorsa, eseri, edebîlik de¤eri kazan›r.

An›lar›n yaz›l›fl amaçlar› konusunda farkl› sebeplerden bahsedilebilir. Kiflininyaflay›p gördüklerini gelecek nesillere aktar›p bunlardan ders almalar›n› istemesi,geçmiflteki olay ve geliflmelerin gelecekte büsbütün unutulmas› veya yanl›fl bilin-mesinin önüne geçme düflüncesi, kendisi ve hayat›n›n kamuoyu taraf›ndan do¤rubiçimde bilinmesi ve tan›nmas› arzusu, toplumun tarih ve kültürüne katk›da bu-lunma iste¤i, bu sebepler aras›nda say›labilir. Bunlar›n ötesinde insan, geçmifli ha-t›rlamak ve -duygu veya düflünce plan›nda- yeniden yaflamaktan zevk al›r.

Kâmildir o insan ki yaflar hât›ralarla;Bir baflka kerem beklemez art›k gelecekten; (Yahya Kemal Beyatl›)

Nurullah Ataç bu konuda flunlar› söyler: “Hayat›n as›l zevklerinden biri de ha-t›rlamak, mütemadi olufl halindeki dünyaya bakmay›p içimizdeki olmufl âlemiseyretmek zevki de¤il midir?.. Yaflad›¤›m›z› onunla anl›yoruz; her saadet de her fe-lâket de ancak biz onlar› içimizde seyredince, yani bizden uzaklaflma¤a, bizimgönlümüzün zenginli¤ini, as›l hayat›m›z› kurmuyor mu? Hayat hat›ralardan iba-rettir; hatta ümitler, gelecek günlerden beklediklerimiz de birer hat›rad›r: Geçmifle


de¤il, gelecekte birer hat›ra. Biz onlar› anar›z, hat›rlar›z, onlarda eski günleri gör-dü¤ümüz gibi görürüz, onlar da ço¤u zihnimizden gelecek de¤il, geçmiflin kisvesiile, ‘edece¤im, olaca¤›m’ diye de¤il, ‘ettim, oldum’ diye geçer.” (Ataç 1997: 30-31)

Her an› bir de¤er olmakla birlikte yazan kiflinin toplumdaki yeri, mesle¤i, dün-ya görüflü, karakteri, yafl›, cinsiyeti gibi hususlar, onun niteli¤i ve içeri¤i gibi öne-mini de belirler. Bir baflka husus, yazan kiflinin dile olan hâkimiyeti ve sanatkârkimli¤i, an›lar›n dil ve üslûbunu belirleyecek; de¤erini bir kat daha art›racakt›r.Edebiyat sanat› bak›m›ndan k›ymet ifade eden ve as›l an› türünü oluflturan metin-ler, daha çok yazar ve flairlerin kaleminden ç›km›fl an›lard›r.

An›lar›, yazar›n›n toplumdaki yeri, yafl›, mesle¤ine; içeri¤ine veya yaz›lm›fl ol-du¤u yere göre tasnif etmek mümkündür. Siyasî an›, askerî an›, edebî an›; ö¤ret-menlik an›lar›, hapishane an›lar›, askerlik an›lar›; gençlik an›lar›, yafll›l›k an›lar›;toplum hayat›nda önemli rol oynam›fl (padiflah, baflbakan, filozof vb.) kiflilerin an›-lar›, sanatkârlar›n an›lar› ve di¤er insanlar›n an›lar› bunlardan baz›lar›d›r. Ancak butasnifin mutlak bir kesinlik ifade etmedi¤ini belirtmek isteriz. Çünkü herhangi birgruba dâhil edilen bir an›, di¤er gruplar› ilgilendiren olay ve gözlemleri içerebile-cektir ve ço¤u zaman da içerir. Kitab›m›zda an› türünü üç grup olarak tasnif ettik.Bunlar:

Siyasî, Tarihî ve Toplumsal ‹çeri¤i A¤›r Basan An›lar: An›lar içinde hemokuyucu hem de toplum aç›s›ndan en çok tercih edilenleri siyasî, tarihî ve toplum-sal olay, durum, geliflme veya de¤iflmeler ile toplum hayat›nda önemli rol oynam›flkiflileri anlatan an›lard›r. Çünkü bu tür an›lar, anlatt›¤› dönemin pek çok olay, kifli,durum, geliflme veya de¤iflmeleri hakk›nda bilgi, gözlem ve yarg› içerirler. Dolay›-s›yla bu tür an›lar, anlatt›¤› dönemin yeterince veya hiç bilinmeyen yanlar›n› günyüzüne ç›kar›r; toplumun siyasî, sosyal, ekonomik ve kültürel tarihine önemli kat-k›larda bulunurlar. En üst düzeyde toplumsal içerikli an›lar, elbette devlet adamla-r› (padiflah, sadrazam, cumhurbaflkan›, baflbakan, komutan vb.) taraf›ndan kalemeal›n›rlard›.

Kültür, Sanat ve Edebiyat ‹çeri¤i A¤›r Basan An›lar: An›lar aras›nda yap›la-cak tasnifte ikinci önemli grubu, daha çok kültür, sanat ve edebiyat konular›n› içe-ren an›lar oluflturur. Çeflitli sanat türlerinde (edebiyat, resim, musiki, heykel, mima-ri vb.) eser veren sanatkârlar›n (yazar, flair, ressam, bestekâr, heykelt›rafl, mimarvb.) kaleme ald›klar› bu tür an›lar, bir taraftan an› sahibinin hayat›, sanat anlay›fl›ve faaliyetleri hakk›nda birinci elden bilgiler verirlerken; di¤er taraftan anlatt›¤› dö-nemin kültür ve sanat hayat›nda yaflanan olay, durum ve geliflmeleri hakk›nda k›y-metli gözlem ve yarg›lar› içerirler. Dolay›s›yla hem kalem sahibinin sanat hayat› vedünyas› hem de dönemin sanat hayat›n› ayd›nlatmada önemli görevler üstlenmiflolurlar. Her iki sonuç da bu tür an›lar›n, toplumun kültür, sanat ve edebiyat tarihi-nin ortaya konabilmesindeki önemini ortaya koyar. Bir baflka önemli husus, flair veyazarlar›n kaleme ald›klar› an›lar, do¤al olarak kusursuz bir dil ve güzel bir anlat›-ma sahiptirler.

Bireysel ‹çeri¤i A¤›r Basan An›lar: An›lar›n içerik bak›m›ndan üçüncü gru-bunu, yukar›daki iki grubun d›fl›nda kalan an›lar oluflturur. Devlet yönetiminin de-¤iflik basamaklar›nda; ticaret, e¤itim, spor gibi çeflitli meslek veya alanlarda flöhre-te ulafl›p tan›nm›fl; mesle¤i veya ilgi alan›nda önemli hayat tecrübesi ve gözlem im-kân› elde etmifl kiflilerin kaleme ald›klar› bu tür an›lar da önemli k›ymete sahiptir-ler. Çünkü bir taraftan toplum hayat›n›n ilgili alan›ndaki olay ve geliflmelere ›fl›k tu-tarken, di¤er taraftan k›ymetli hayat tecrübelerini okuyucuya aktar›rlar.

1337. Ünite - An› /Hat › ra-Günlük

An› türünü “tarih” ten ay›ran en temel özellik nedir?

GÜNLÜK TÜRÜ VE ÖZELL‹KLER‹ “Günlük”, “günce” kelimelerinin bugünkü anlamda dilimizde kullan›lmas› ve birtürü karfl›lamak üzere kavramlaflmas› oldukça yenidir. ‹ngilizcede “diary”, Frans›z-cada “journal”, Arapçada “yevmiyyât” kelimeleriyle karfl›lanan günlük, eski Türk-çede “rûznâme” kelime/kavramlar›yla karfl›lanm›flt›r.

Günlük; kiflinin yaflad›klar›, gördükleri ve iflittiklerini s›ca¤› s›ca¤›na veya -ad›üstünde- “günlük” olarak kendi alg› ve bak›fl aç›s›na göre bir deftere yazmas› veyanot etmesidir. Bu faaliyet sonucu ortaya konan metin/defter veya esere de günlükdenir. Elbette yaflanan veya gözlemlenen her fley günlü¤e yaz›lmaz. Hayat›m›zdakis›radan olay ve gözlemlerin d›fl›nda kalan ilginç ve etkileyici olaylar, kifliler ve göz-lemler günlü¤ümüze girme flans› bulur. Yaflan›lan, görülen ve iflitilenler, tarih belir-tilerek her gün aral›ks›z biçimde yaz›labilece¤i gibi, belli aral›klarla da yaz›labilir.

Günlüklerde kiflinin yaflad›klar›, gördükleri ve iflittiklerini her gün veya k›sa sü-re sonra yazmas›, pek çok ayr›nt› ve anl›k sübjektif yarg›lar› kaç›n›lmaz k›lar. Bu-nun ötesinde günlükler, ço¤u zaman yay›mlama düflüncesi olmadan kaleme al›n-d›klar› için kiflinin kendi özel ve mahrem hayat›n› içerirler. Günlük türünü an› tü-ründen ay›ran temel özellik de burada karfl›m›za ç›kar. Yani günlükler, an›lara gö-re hem çok daha sübjektif yarg›lar, hem de ayr›nt› içerirler. Hâlbuki an›lar, aradangeçen uzun y›llar›n kazand›rd›¤› bir olgunluk ve so¤ukkanl›l›¤a sahiptir. NitekimAndre Gide; “Günlü¤ün an›dan tek fark›, günü gününe tutulmufl olmas›d›r” der. ‹yitutulmufl bir günlük, daha sonraki y›llarda yaz›lacak olan an›lar›n kaleme al›nma-s›nda, y›llarca biriktirilmifl büyük bir hazine ifllevi görür.

Günlükler, öncelikle sahibinin hayat›na ait ayr›nt›l› tutanaklard›r. Bu sebepleonlarda, yazan kiflinin hayat›na dair pek çok fley bulmak mümkündür. Günlük ha-yat›n ak›fl›, bu ak›fl içinde yaflananlar ve gözlemlenenler, karfl›lafl›lan insanlar, ge-zilip görülen yerler, okunan eserler; kiflinin ekonomik, sosyal, kültürel, duygusalhayat› bunlardan baz›lar›d›r. Bu sebeple günlüklerin merkezinde yazan kiflininkendisi yer al›r. Bunun yan›nda günlükler, yazan kiflinin toplumla olan iliflkisi vegözlem gücüne göre, toplum hayat›na dair de pek çok olay, durum, geliflme, in-san ve gelene¤i içeren hayat tablolar› da sunarlar. Bu çerçevede günlükleri; “içedönük” ve “d›fla dönük” günlük olarak iki gruba ay›rmak mümkündür. Ayr›ca gün-lüklerde yaflananlar›n anlat›m›, görülen mekân ve insanlar›n tasviri, gözlem ve in-tibalar›n yorumu ve bütün bunlar›n günlük sahibinin ruhunda do¤urdu¤u duygu-lar›n tahlili öne ç›kar.

An›da oldu¤u gibi, günlükte de kiflinin toplumdaki yeri, mesle¤i, dünya görü-flü, karakteri, yafl›, cinsiyeti gibi hususlar, günlü¤ün niteli¤i, içeri¤i ve önemini be-lirler. Bu etkenlere günlük sahibinin gözlem, anlatma ve yorumlama gücü ile dilyetene¤ini de ilâve etmek gerekir.

Günlük tutman›n farkl› sebeplerinden bahsedilebilir. Kiflinin çevresiyle iletiflimkurmas›n› zorlaflt›ran içe dönük karakterde olmas›, baflkalar›yla paylaflamad›¤›duygu ve düflüncelerini anlatma iste¤i, bilgi, tecrübe ve gözlemlerini yar›nlara b›-rakma düflüncesi, kendini ruhen ve zihnen rahatlatma ve gelifltirme arzusu, bu se-bepler aras›nda say›labilir. “Ço¤u zaman çevreyle ba¤lant› kuramamaktan, yaln›z-l›ktan, toplumdan uzak düflmekten kaynaklanan günce tutma gereksinimi, bu du-rumun tam karfl›t›ndan da do¤abilir, yani çok yo¤un gerçeklikler, çok çeflitli ye-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

nilikler ve izlenimlerle karfl› karfl›ya gelme de günce tutmaya itebilir.” (Aytaç1990: 456)

Frans›z yazar› Henri Frederic Amiel, günlük yazmas›n›n bireysel sebepleri hak-k›nda flu itiraflarda bulunur: “Neden bu Jurnal’e devam ediyorum? Devam ediyo-rum, çünkü o benim kendimle diyalo¤um, çevrem, dostum, s›rdafl›m. Tesellim ay-n› zamanda. Haf›zam, yank›m. Ac›lar›m› da paylafl›yor. Jurnalim kiflisel dene-yimlerimin deposu, psikolojik güzergâh›m, düflüncelerimin paslanmas›na karfl› birönlem. Yaflama bahanem, neredeyse benden sonrakilere b›rakaca¤›m tek yararl›fley..” (Meriç 1992: 10-11)

‹nsanlar neden günlük yazma istek ve ihtiyac› duymufl olabilir?

An›larda oldu¤u gibi, günlükleri de içeriklerinin özelli¤ine göre; siyasî, tarihî vetoplumsal taraf› a¤›r basan günlükler; kültür, sanat ve edebiyat taraf› a¤›r basangünlükler; bireysel taraf› a¤›r basan günlükler olmak üzere üç ana gruptas›n›fland›rabiliriz.

An› ile günlük aras›ndaki temel farkl›l›k/farkl›l›klar ne/nelerdir?

CUMHUR‹YET ÖNCES‹ DÖNEMDE ANI VE GÜNLÜK

An›/Hat›ra‹mparator Julius Sezar’›n kendini savunmak düflüncesiyle kaleme ald›¤› Gallia Sa-vafl› adl› eseri, Bat› kültüründe hat›ra türünün ilk örneklerinden biri olarak kabuledilir. Bununla birlikte an› türünün as›l flekillenmesi ve yayg›nl›k kazanmas› bireyve bireycili¤in güçlendi¤i XVIII. ve XIX. yüzy›llardad›r. Romantik duyarl›l›¤›n yay-g›n oldu¤u dönemlerde bireyin kendini bütün ç›plakl›¤›yla anlatma arzusu öne ç›-kar. Tanzimat sonras›nda pek çok sahada oldu¤u gibi, bu konuda da sanatkâr veayd›nlar›m›za büyük ölçüde örneklik eden Bat›l› meflhur an› yazar› ve eserlerindenbaz›lar› flunlard›r: J. J. Rouseau’nun ‹tiraflar’›, Goldoni’nin ‹yilik Sever Somurtkan’›,Goethe’nin fiiir ve Gerçek’i, Victor Hugo’nun Gördüklerim’i, Stendhal’in BencillikAn›lar›, Verlaine’in ‹tiraflar’›, Tolstoy’un ‹tiraf›m’›.

Yukar›da belirtildi¤i gibi an›, hat›ra, hat›rât kelimelerinin bugünkü anlamda di-limizde kullan›lmas› ve bir türü karfl›lamak üzere kavramlaflmas› oldukça yenidir.Nitekim “hat›rât” (hat›ralar) kelimesi, XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Frans›zcadaki“memories” kelimesine karfl›l›k olarak türetilmifl ve kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Do-lay›s›yla modern anlamdaki hat›ra türü, Türk kültürü ve edebiyat›nda Tanzimat’tansonra görülür. Bu geliflmede Osmanl›-Türk toplumunun Bat›’ya yönelmesi ve etki-lenmesinin aç›k bir tesiri vard›r. Çünkü Tanzimat ayd›n ve sanatkârlar› Bat› kültü-rü ve edebiyat›nda somut ve geliflmifl bir an› edebiyat›yla karfl›laflm›fllard›r. Gazeteve dergi gibi bas›n-yay›n organlar›n›n toplum hayat›na girmesi ve romantizmin bi-reyi merkez alma anlay›fl› gibi sebepler de an› türünün do¤up geliflmesine önemlitesiri oldu¤u söylenebilir.

Bununla birlikte -modern anlamda olmamak üzere- an› türünün tarihini gerekTürk kültürü, gerek di¤er milletlerin kültürlerinde çok eskilere götürmek müm-kündür. Elbette burada an›dan kast›m›z, bugünkü manada kendine özgü özellik-leri olan türü de¤il, en genifl manada kiflinin yaflad›klar› ve gördüklerini flu veya bubiçimde, flu veya bu amaçla anlatmas›d›r. Bu ba¤lamda kültürümüzdeki baz› tarih-ler, seyahatnameler, tezkireler, an› s›n›rlar› içinde de¤erlendirilebilecek bölümlere


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

sahiptir. Hat›ra, “Do¤u milletlerinde bafll› bafl›na bir tür de¤il, genellikle tarih, se-yahat, tezkire, menâk›p gibi daha yayg›n di¤er türlerde yaz›lm›fl eserlerin içindebaz› bahisler olarak yer almaktayd›. Nitekim Arap literatüründe rihlât, vefeyât, ha-vâdis; Farsçada sefernâme, tezkire nevilerindeki kitaplarda yer yer dikkati çekenhat›ra notlar›na rastlan›r. Türkçede de vekayi, sergüzeflt, seyahatnâme, sefaretnâ-me gibi metinler aras›nda hat›ralar›n da yer ald›¤› görülmektedir.” (Okay, 2005:216)

Bu aç›dan bak›ld›¤›nda VIII. yüzy›la ait Göktürk Kitabeleri, Türk kültür tari-hinin ilk an› türü örne¤i olarak kabul edilebilir. Bâbur fiah (1483-1530)’›n hat›rala-r›n› içeren Bâburname (XV. yüzy›l), an› türünün çok daha olgun örne¤idir. Öteyandan Evliya Çelebi’nin Seyahatname’si (XVII. yüzy›l) de, yazar›n seyahatlerinedair pek çok hat›ralar›n› ihtiva eder. Bunlar›n d›fl›nda Barbaros Hayreddin Pafla’n›nsavafllar›n› anlatan ve Seyyid Muradî Reis taraf›ndan yaz›lan Gazavât-› HayreddinPafla; Malta korsanlar›na esir düflen K›br›s kad›s› Macuncuzâde Mustafa Efendi’ninSergüzeflt-i Esir-i Malta (1597)’s›, 1688’de Viyana kuflatmas› s›ras›nda esir düflen Ta-meflvarl› Osman A¤a’n›n hat›ralar›n› (Viyana Muhasaras›ndan Sonra Avusturyal›laraEsir Düflen Osman A¤a’n›n Hat›ralar› (1961) sayabiliriz.

Tanzimat sonras› dönemde görülmeye bafllayan modern an› türünün ilk örnek-leri, daha çok flair ve yazarlara aittir. Bunlardan baz›lar›; Keçecizâde ‹zzet Molla’n›nMihnetkeflan’› (1852), Ahmet Mithat Efendi’nin Menfa’s› (1876), Ziya Pafla’n›n Def-ter-i A’mâl’i (1881), Muallim Naci’nin Medrese Hat›ralar› (1886) ve Ömer’in Ço-cuklu¤u (1889), Sami Pflazâde Sezai’nin Londra Hat›ralar›, Ahmet Rasim’in Gece-lerim (1896), Eflkâl-i Zaman (1918), Muharrir-fiair-Edib’i (1922) ve Ali Kemal’inÖmrüm (1919)’üdür.

GünlükGünlük türünün Bat›’da bafllang›c› XV. yüzy›l; yayg›nl›k kazanmas› ise XIX. yüzy›l-dad›r. Özellikle XX. yüzy›lda büyük bir art›fl gösteren ve birço¤u Türkçeye çevri-len Bat›l› yazarlara ait baz› önemli günlükler flunlard›r: Cesare Pavese’nin YaflamaU¤rafl›’s›, Franz Kafka’n›n Günlükler’i, Andre Gide’in Günlük’ü, Charles Baudelai-re’in Apaç›k Yüre¤im’i, Albert Camus’nun Defterler’i, Andrei Tarkovski’nin ZamanZaman ‹çinde’si, Katherine Mansfield’›n Bir Hüzün Güncesi, Soren Kierkegaard’›nGünlükler’i, Virginia Woolf’un Bir Yazar›n Günlü¤ü, Stefan Zweig’in Günlükler’i.

Günlük türünün Türk kültüründeki tarihi, an›ya paralel bir seyir takip eder. Ya-ni modern manadaki günlük, kültürümüzde Tanzimat’tan sonra görülmeye bafllar.Bununla birlikte Osmanl› kültüründeki “günlük olaylar›n, tevcihlerin ve savafllar›n,bu iflle özel olarak görevlendirilmifl flah›slar taraf›ndan kaydedildi¤i flehnâme, ve-kayinâme, rûznâme, rûznamçe adlar› verilen defterler, -resmî de olsa- bir çeflitgünlük mahiyetindedir. Bunlar aras›nda III. Selim’in s›r kâtibi Ahmed Efendi tara-f›ndan tutulan Rûznâme, 1791-1802 y›llar›n› içine alan siyasî olaylarla beraber pa-diflah›n günlük hayat›n›, saray ve çevresini, yenileflmekte olan ‹stanbul’daki yafla-y›fl› yans›tmas› bak›m›ndan önemlidir.” (Okay, 2005: 224) Ayr›ca Yavuz Sultan Se-lim’in Çald›ran ve M›s›r seferlerini anlatan Haydar Çelebi Ruznamesi ile ‹kinci Vi-yana kuflatmas›n› anlatan Osmanl› Teflrifatç›lar›ndan Ahmet A¤a’n›n Vaka-y› Beçadl› eseri (Viyana Kuflatmas› Günlü¤ü olarak yay›nlanm›flt›r.) de günlük türününTanzimat öncesi örnekleri aras›nda say›labilir.

Türk kültürü ve edebiyat›nda bugünkü anlamda günlük, Tanzimat’tan sonragörülmeye bafllar. Direktör Ali Bey’in Hindistan’a yapt›¤› gezinin intibalar›n› içerenSeyahat Jurnali (1897) ilk günlük örne¤i olarak kabul edilebilir. Bunu flair Nigâr


Tezkire: Daha çok flairlerinbiyografileri ile fliirlerindenörnekleri içeren kitap/eser.

Sefaretname: Yabanc›ülkelerde bulunan elçilerinbulunduklar› ülke ile ilgiligözlem ve izlenimleriniiçeren kitap/eser.

Han›m’›n ölümünden sonra yay›mlanan Hayat›m›n Hikâyesi, Ahmet Refik’in Kaf-kas Yollar›nda adl› seyahat günlü¤ü, Ömer Seyfettin’in Balkan Harbi günlerini an-latan Ruznâmesi izler. Söz konusu örneklere ra¤men yak›n dönemlere kadar Türktoplumunda yayg›n bir günlük yazma al›flkanl›¤› oldu¤u söylenemez. Türün yete-rince yayg›nlaflmam›fl olmas›n›n bir baflka sebebi, günlükleri yay›nlama konusunda-ki çekingenliktir. Çünkü çok büyük ölçüde kiflinin mahrem dünyas›n› içeren gün-lükler, ço¤u zaman özeldir ve herkesle paylafl›lmak için kaleme al›nmam›fl olabilir.

fiimdi Cumhuriyet öncesi dönemine ait an› ve günlükleri, içeriklerine göregrupland›rarak örnekleri eflli¤inde daha yak›ndan tan›maya çal›flal›m.

Siyasî, Tarihî ve Toplumsal Taraf› A¤›r Basan An›lar: Tanzimat sonras› dö-nemde kaleme al›nm›fl, baz›lar› Cumhuriyet öncesinde, ço¤unlu¤u da Cumhuriyetsonras›nda yay›mlanm›fl an›lar›n önemli bir k›sm›n›, siyasî, tarihî ve toplumsal ta-raf› a¤›r basan an›lar oluflturur. Padiflah, sadrazam, asker, bürokrat gibi toplum ha-yat›nda etkin konumlarda bulunmufl kifliler, yak›ndan flahit olduklar›; Tanzimat ha-reketi, Bat›l›laflma istikâmetindeki çeflitli ›slah ve tanzim çal›flmalar›, I. ve II. Mefl-rutiyet’in ilanlar› ve sonuçlar›, Doksanüç, Trablusgarp, Balkan, Birinci Dünya harp-leri ve Millî Mücadele, Yeni Osmanl›lar, Jön Türkler, ‹ttihat ve Terakki hareketlerigibi dönemin önemli olay, geliflme ve de¤iflmelerine dair an›lar›n› yazm›fllard›r.

Meselâ ayn› zamanda bir vakanüvist olan Tanzimat ayd›n ve devlet adamlar›n-dan Cevdet Pafla, Tezakir ve Ma’rûzat isimli ilk siyasî hat›ra örne¤i kabul edilebi-lecek eserlerinde, Tanzimat döneminin siyasî olaylar›na dair gözlem ve de¤erlen-dirmelerini anlat›r. Sultan II. Abdülhamid, hayat›n›n son y›llar›nda kaleme ald›¤›günlük/an›lar›nda (Abdülhamid’in Hat›ra Defteri), otuz üç y›ll›k (1876-1909) sal-tanat döneminin pek çok önemli olay (I. ve II. Meflrutiyet’in ilânlar›, Doksanüç,Balkan, Birinci Dünya savafllar›) ve kiflilerini (Mithat Pafla, Enver Pafla, Talat Pafla),kendi gözlem ve kanaatleri do¤rultusunda anlat›r. Halit Ziya Uflakl›gil ise, Cumhu-riyet döneminde yazd›¤› Saray ve Ötesi (1940-1942) isimli hat›ralar›nda, Mabeynbaflkâtibi oldu¤u dönemde (1909-1912) yaflad›klar› ile devrin padiflah› Sultan Re-flat, saray hayat›, ‹ttihat ve Terakki-saray iliflkileri hakk›nda de¤erli bilgi ve gözlem-lere yer verir.

Tanzimat sonras›nda kaleme al›nan siyasî, tarihî ve toplumsal taraf› a¤›r basanan›lardan baz›lar› flunlard›r:

• Sultan II. Abdülhamid, Abdülhamid’in Hat›ra Defteri, 1975;• Cevdet Pafla, Tezakir (1853-1887), Ma’rûzat (1890); • Reflit Pafla, Reflid Pafla’n›n Hat›ralar›, (1939); • Talat Pafla, Talat Pafla’n›n Hat›ralar›, 1946;• Enver Pafla, Enver Pafla’n›n An›lar›, 1991;• Cemal Pafla, Cemal Pafla Hat›rât, 1922;• Kaz›m Karabekir, ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti, 1982; Meflrutiyetten Cumhuri-

yet’e Hat›ralar›m, 1991;• Mithat fiükrü Beleda, ‹mparatorlu¤un Çöküflü, 1979;• Ahmet Muhtar Pafla, Sergüzeflt-i Hayat›m;• Hüseyin Raci, Tarihçe-i Vaka-i Za¤ra;• Hüseyin Cahit Yalç›n, Kavgalar›m, 1910;• Memet Arif, Bafl›m›za Gelenler 1-2-3; • Halit Ziya Uflakl›gil, Saray ve Ötesi, 1940-1942;• Ali Kemal, Y›ld›z Hat›rat-› Elimesi (1910);• Ebüzziya Tevik, Yeni Osmanl›lar Tarihi,


Vakanüvist; Osmanl›döneminde yaflanan önemliolay ve geliflmeleri yazmaklagörevlendirilmifl tarihçi.


OKUMA PARÇASIAbdülhamit’in Hat›ra Defteri’nden

17 Mart 1333 (1917), BeylerbeyiMusahibim iki gündür neden yaz›lara devam etmedi¤imizi sordu durdu. Düflü-

nüyorum. Vatan›m›n nereden nereye geldi¤ini düflünüyorum. Üç k›taya yay›lm›flkoskoca bir cihangirlik, on y›lda bir avuç toprak haline geldi. Vebali kimin?.. Kiminoldu¤unu bulsak ne ifle yarar? Vatan elden gittikten sonra..

K›rk y›ld›r büyük devletlerin birbirlerile kap›flmas›n› bekledim. Bütün ümidim oy-du ve Osmanl›n›n baht›n› buna ba¤l› görürdüm. O bekledi¤im gün geldi. Heyhat kiben tahttan uzaklaflt›r›lm›fl, ülkemi idare edenler de ak›ldan ve basiretten uzaklafl-m›fllard›. K›rk y›l bekledi¤im büyük f›rsat, bir daha ele geçmemek üzere Osmanl›n›nelinden ç›kt› gitti.

Otuz bu kadar y›l tahttan uzaklaflmamak için çal›flm›flsam, bunun içindi! Salta-nat›m günlerinde baz› büyük devletlere tavizler vermiflsem, bunun içindi. Donanma-y› Haliç’e kapam›fl, talime dahi ç›karmam›flsam, bunun içindi. Girid’i ‹ngilizlere kap-t›rmamak için Yunan muharebesini göze alm›flsam, bunun içindi. Velhas›l otuz bukadar y›l ne yapm›flsam, ne etmiflsem, do¤rusu da yanl›fl› da yaln›z bunun içindi!

Bu s›rr› k›rk y›l içimde saklad›m. Ahfad›ma (gelecek kuflaklar) beni tan›malar›için anlataca¤›m. En güvendi¤im Sadrazamlar›ma bile açmad›m. Çünkü s›nayarakö¤rendim ki, iki kiflinin bildi¤i bir fley s›r olmaktan ç›k›yor. Oysa, bunun yabanc›devletlerce bilinmemesi, duyulmamas› gerekliydi. Osmanl›lar ancak böyle bir f›rsat›zaman›nda ve basiretle kulland›klar› takdirde kurtulacaklar, yeniden büyük devletolacaklard›.Bu kanaate nereden ve nas›l ulaflt›¤›m› anlatabilmekli¤im için tahta ç›kt›¤›m günler-de dünyay› ve memleketi nas›l buldu¤umu bilmek lâz›md›r. Ben bu kanaate o gün-lerde de ulaflm›fl de¤ilim; Rus muharebesini kaybettikten ve bu muharebe içinde bü-yük devletlerin bize bak›fllar›n› yak›ndan gördükten sonra edindim. Tek bafl›na ya-flayacak ve direnecek gücümüz yoktu. Bizi parçalamakta birleflmifl düflmanlar›m›zkendi aralar›nda parçalan›rlarsa ve biz de bu parçalardan birinin vazgeçemeyece-¤i kuvvet olabilirsek yeniden dünya için söz sahibi olabilirdik.

Büyük devletler aras›ndaki rekabetin eninde sonunda onlar› çat›flmaya götürece-¤i gözler önündeydi. Öyleyse Osmanl› Devleti de böyle bir çat›flmaya kadar parçalan-ma tehlikesinden uzak yaflamal› ve çat›flma günü a¤›rl›¤›n› ortaya koymal›yd›. ‹fltebenim 33 y›l süren siyasetimin s›rr›...

18 Mart 1333 (1917), BeylerbeyiAmcam›n flehadeti ve Biraderim Murad’›n akl›na zarar gelmesinden sonra tahta

ç›kt›¤›m zaman, d›flta ve içte büyük meselelerle karfl› karfl›ya kald›m.Payitaht karmakar›fl›kt›. Birkaç ay gibi k›sa bir zaman içinde iki padiflah düflürül-müfl, biri flehit edilmifl, biri mecnun olmufltu. Ordunun ve devletin ileri gelenlerindenbaz›lar›, bu ifllere kar›flm›fllar, suç ifllemifllerdi. Korku içindeydiler. Hem devleti elle-rinde tutuyorlar, hem de korkuyorlard›. Y›kmak için aralar›nda birleflmifllerdi ama,ne yapacaklar›n› bilmiyorlard›. ‹flin elebafl›s› Hüseyin Avni Pafla, kendisini sürgünegönderen padiflah› tahttan düflürmüfl, flehit ettirmifl, murad›na ermiflti, ama ifl birli-¤i etti¤i arkadafllar›n›n ayr› havalar çalmas›ndan tedirgindi. Mithat Pafla ve arkadafl-lar›, hesap verme korkusu içinde Saray’› bütün haklar›ndan tecrit etmek sevdas›nadüflmüfllerdi. Sadrazam Rüfltü Pafla, her iki tarafa da güvenemiyor, ama onlardan dabir türlü ayr›lam›yordu. Durmadan konaklarda toplan›yorlar, konufluyorlar, fakatbir karara varam›yorlard›.” (Abdülhamid’in Hat›ra Defteri, 1975: 65-67)

27 Eylül 1328/1912, Selanik

Siyasî, Tarihî ve Toplumsal Taraf› A¤›r Basan Günlükler: Bu grupta yeralan önemli günlük Ömer Seyfettin’in bir asker olarak kat›ld›¤› ve Yunanl›lara esirdüfltü¤ü Balkan Savafl› esnas›nda tuttu¤u Balkan Harbi Ruznamesi’dir. Yazar gün-lü¤ünde 27 Eylül-1328/1912-15 Kas›m 1329/1913 tarihleri aras›ndaki on dört aysüresince yaflad›klar› ve gözlemlerini anlatmaktad›r. Bunun d›fl›nda Ömer Seyfet-tin’in 1917-1918 dönemine ait bir günlü¤ü daha vard›r.


OKUMA PARÇASIBalkan Harbi Ruznamesi’nden

Ömer SeyfettinDün Karaburun’dan geldik. Galiba bu gece flimendifere binece¤iz. Karada¤ ilân›

harp etti. Bulgaristan ve S›rbistan henüz susuyorlar. Kimi gördümse

- Mutlaka harp olacak!...

Diyor. Ben hâlâ ümit ediyorum. Niçin harp olacak? Buna akl›m ermiyor. Otuz

dokuzuncu alay›n üçüncü taburunday›m. Askerî hastanenin arkas›ndaki viranelik-

te oturuyoruz. Çad›rlar›m›z intizams›z fas›lalarla kurulmufl. Yüzbafl›m Faik Efendi,

Selanikli. K›sa, tombul, kuvvetli bir çocuk. Lâk›rd› söylerken sesi titriyor. Bu hâl kal-

binin iyili¤ine, yani ruhunun hafifli¤ine delâlet eder. Terbiye ve harekât› askerî ol-

maktan ziyade mihanikî. Hemen bütün bölü¤ü o idare ediyor. Ben daha misafirim.

Neferleri tan›m›yor, isimlerini bilmiyorum. Demek muharebe olursa son derece mü-

nasebetsiz flartlar dahilinde atefle girece¤im.

1 Teflrin-i Evvel (Ekim)

Ordugâhtay›m. Buras› Köprülü’nün iki saat ötesinde bir vadi. Bir yayla... So¤uk

ve rutubetli. Hâlâ harbi bekliyoruz. Benim gözlerim a¤r›yor, nezleyim. Ne düflünü-

yor, ne hareket edebiliyorum.

4 Teflrin-i Evvel, Köprü

Diyorlar ki “Harp bafllad›...” Fakat kimsenin bir fleyden haberi yok. Ne telgraf ge-

liyor, ne gazete. Bugün nöbetçiyim. fiimdi, yani gece yedide hareket emri verildi. Ça-

vufllara ve saireye lâz›m gelen tembihleri verdim. Yar›n Güzeyil’e gidece¤iz. Bu kü-

çük bir köymüfl.

Umumî harekâta dair bize hiç malumat verilmiyor. Her gün bir alay emir neflro-

lunuyorsa da bir fley anlamak mümkün de¤il.

5 Teflrin-i Evvel

Bu sabah alayla hareket ettik. Hava güzeldi. fiimdi karargâha geldik. Henüz ça-

d›rlar kurulmad›. Ben çok yorgunum. Yorgunluktan biraz bafl›m a¤r›yor. Yolda mo-

la ederken bir Turan gazetesi bulduk. Tarih 2 Teflrin-i evvel idi. Bulgaristan’›n, S›r-

bistan’›n münasebetlerini kestiklerini yaz›yordu. Hatta Vedranye civar›nda bir mu-

zafferiyetten haber veriyor. (...)

10 Teflrin-i Evvel

Dün buraya gelmifl ve portatif çad›rlar›m›z› kurmufltuk. Top ve tüfek sesleri iflittik.

Gece hareket emri verildi. fiimdi yola düzüldük. Yine nereye gidiyoruz bilmiyoruz.

Garibi flu ki erkan›harpler de bu muammay› bilmiyor. Yolda bizi görünce flafl›rd›lar.

***

Bugün muharebeye girdik. Daha düflman› görmeden dört kifli mecruh b›rakt›k.

Üçü öldü. Topçular›n muhaf›z›y›z. Topçu mevziinden düflman›n kaçt›¤›n› gördük.

Ve dürbünle tak›m çavufllar›m›za gösterdik. O kadar sevindiler ki... Sevinçlerinden

avazlar›n›n ç›kt›¤› kadar ba¤›rd›lar. Biz boyuna top at›yoruz, fakat onlar niçin at-

m›yorlar?

Kültür, Sanat ve Edebiyat Taraf› A¤›r Basan An›lar: Tanzimat sonras› dö-nem modern an› türünün ilk örnekleri, dönemin baz› flair ve yazarlar› taraf›ndankaleme al›nm›flt›r. Daha çok kültür, sanat ve bilhassa edebiyat alan›na dair yafla-nan veya gözlemlenen çeflitli geliflme ve de¤iflmeleri içeren bu an›lar, hem birey-sel hem de toplumsal de¤er tafl›mas› bak›m›ndan önemlidir. Meselâ Keçecizâde ‹z-zet Molla, Mihnetkeflan isimli manzum eserinde Keflan’a sürgün edilmesinin hikâ-yesini, sürgün günlerini, gidifl ve geliflindeki gözlemlerini anlat›r. Ahmet MithatEfendi Menfa’s›nda II. Abdülhamid taraf›ndan Rodos’a sürgüne gönderilmesininhat›ralar›n› yazar. Muallim Naci ise Ömer’in Çocuklu¤u’nda, çocukluk y›llar›na aithat›ralar›n›; Medrese Hat›ralar›’nda da ö¤rencilik y›llar›n› dile getirir.

Tanzimat’tan Cumhuriyet’e uzanan süreçte kaleme al›nan bu gruba dâhil an›lar-dan baz›lar› flunlard›r:

• Keçecizâde ‹zzet Molla, Mihnetkeflan, (1852);• Ahmet Mithat Efendi, Menfa (1876);• Ziya Pafla, Defter-i A’mâl (1881);• Muallim Naci, Medrese Hat›ralar› (1886); Ömer’in Çocuklu¤u (1889);• Halit Ziya Uflakl›gil, K›rk Y›l, 1936;• Ahmet Rasim, Gecelerim (1896), Muharrir-fiair-Edib, (1922), Eflkâl-i Zaman

(1918); • Ali Kemal, Ömrüm, (1919);• Mehmet Rauf, Edebî Hat›ralar, 1997;• Ali Ekrem Bolay›r, Ali Ekrem Bolay›r’›n Hat›ralar›, 1991;• Hüseyin Cahit Yalç›n, Edebi Hat›ralar, (1935).Kültür, Sanat ve Edebiyat Taraf› A¤›r Basan Günlükler: Cumhuriyet önce-

si kad›n flairlerimizden Nigar Han›m (1856-1918), birçok defterden oluflan günlük-ler tutmufl ve bunlar›n vefat›ndan elli y›l sonra yay›mlanmas›n› vasiyet etmifltir. Budefterlerden seçmeleri içeren bir bölümü Hayat›m›n Hikâyesi (1959) ad› alt›ndayay›mlanm›flt›r. Selim ‹leri, günlüklerin içerikleri hakk›nda flunlar› söyler: “Hayat›-m›n Hikâyesi günceden bir seçme. On dokuzuncu yüzy›l›n sonu, yirminci yüzy›l›nbafl› zaman dilimi olarak karfl›m›za ç›kar. Ayd›n bir Osmanl› kad›n›n›n, üstelik birflairin ‹stanbul hayat›n› yakalar›z: Mutsuz evlilik, Rumelihisar›, Büyükada, çocuklar,platonik yak›nl›klar -aflk sözcü¤ünü özellikle kullanmad›m-, geçen zaman, Abdül-hamid’in tahttan indirilifli, Sultan Reflat’›n huzurunda, Naciye Sultan’a rica, savafllar,çöken imparatorluk, y›k›m... fiair Nigâr Han›m bütün içtenli¤iyle anlat›yor. Defter-lerin tümü kim bilir daha neler, ne zenginlikler içeriyor!” (‹leri 2011)

Bunun d›fl›nda Direktör Ali Bey’in Hindistan’a yapt›¤› gezinin intibalar›n› içerenSeyahat Jurnali’ni (1897) ve Ahmet Refik’in Kafkas Yollar›nda’s›n› da ilk günlükörnekleri aras›nda sayabiliriz.


***

Ay›n kaç›? Bugün ne? Bilmiyorum. Benimle beraber kimse de bilmiyor. Ne felaket

yarabbi! Ric’atin, inhizam›n en çirkinini gördüm. Bugün burada, Köprülü’nün

önündeyiz. ‹kinci f›rka kaçt›. Yaln›z biz, nizamiye f›rkas› kald›. Birden ric’at emri

verildi. Hep kendimizi galip san›yorduk. Me¤er müthifl surette ma¤lup imifliz. Toplar

filan hep kaçt›. En nihayet bizim tabur kalm›flt›. Biz de çekildik. Bütün gece, tam on

iki saat yürüyerek sabaha yak›n Kiliseli’ye geldik. Oradan dün sabah kalkt›k. Bura-

ya döküldük. Yolda uzun bir muhacir kafilesine tesadüf ettik. Oh ne felaket! Kad›n,

çoluk, çocuk tam befl bin ev imifl.” (Ömer Seyfettin, 2000: 269-270/272-273)

CUMHUR‹YET DÖNEM‹NDE ANI VE GÜNLÜKTanzimat sonras› dönemde ilk örnekleri görülmeye bafllayan an› ve günlük türle-ri, Cumhuriyet sonras›nda giderek artan bir yayg›nl›k, zenginlik ve derinlik kaza-n›r. Bu olumlu geliflmede, yaflad›klar›n› yazma ve yay›nlama al›flkanl›¤› ve gelene-¤inin oluflmas›, bas›n-yay›n imkânlar›n›n geliflmesi, okur-yazar veya e¤itimli insannüfusunun giderek artmas› ve bireyin oluflmas› gibi faktörler önemli rol oynar. Birbaflka önemli etken, Türk milletinin ‹mparatorluk’tan Cumhuriyet’e geçifl sürecin-de yaflad›¤› büyük olaylar, de¤iflim ve dönüflümlerin zihin ve ruhlarda yaratt›¤› bü-yük tesirlerdir. Bu tür olay, geliflme ve de¤iflmelere yak›ndan flahit olmufl veya ya-flam›fl olan insanlar, kimi zaman gelecek nesillere gözlem, tecrübe, intiba ve de¤er-lendirmelerini aktarmak istemifller; kimi zaman da siyasî, sosyal ve kültürel tarihiçinde oynad›klar› rollerini savunmak ihtiyac›n› duymufllard›r. Son bir husus, ge-nelde kiflilerin an›lar›n› yafll›l›k döneminde kaleme almalar› ve ço¤u zaman da ve-fat›ndan sonra yay›nlanmas›n› istemeleridir. Nitekim yukar›daki örneklerde de gö-rülece¤i gibi, Cumhuriyet öncesinde yaz›lm›fl günlük ve an›lar›n büyük bir k›sm›Cumhuriyet sonras›nda yay›mlanm›flt›r.

An›

Siyasî, Tarihî ve Toplumsal Taraf› A¤›r Basan An›larKurtulufl Savafl› ile ‹lgili An›lar: Cumhuriyet döneminde yaz›l›p yay›mlanan top-lumsal nitelikli an›lar›n ana konular›ndan biri, Kurtulufl Savafl›d›r. Osmanl› ‹mpara-torlu¤unun y›k›l›p da¤›lmas› üzerine söz konusu olan Millî Mücadele, hakl› olarakbugünleri yaflam›fl pek çok komutan, devlet adam› ve yazar›n hat›ralar›na girmifl-tir. Kurtulufl Savafl› ile ilgili en önemli an›lar›n bafl›nda Atatürk taraf›ndan kalemeal›nan Nutuk gelir. Atatürk, içinde yaflad›¤› veya çok yak›ndan gözlemledi¤i Os-manl› ‹mparatorlu¤unun da¤›l›fl›, ülkenin yer yer iflgal edilifli, buna karfl› Türk mil-letinin örgütlenifli, Erzurum, Sivas, Amasya kongrelerinden sonra Ankara hüküme-tinin kuruluflu, Do¤u ve Bat› Anadolu’da düflmana karfl› yap›lan savafllar, ülkenindüflmandan temizlenifli, Lozan konferans›, Cumhuriyet’in ilân› ve çeflitli ink›lâplarhakk›ndaki hat›ralar›n›, birçok belgeye dayanarak anlat›r. Nutuk, Cumhuriyet HalkPartisi’nin 15-20 Ekim 1927 tarihleri aras›nda Ankara’da toplanan ikinci kurultay›n-da delegelere karfl› alt› günde okunmufl; ilk olarak 1927’de bas›lm›flt›r.

Öte yandan Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Vatan Yolunda (1969) ad›n› verdi¤ihat›ralar›nda Mondros Mütarekesi’nden ‹zmir’in kurtulufluna kadarki zaman dili-minde (1918-1922) yaflanan olay ve geliflmeleri anlat›r. ‹stanbul ve di¤er baz› böl-gelerin iflgal edilmesi, bu duruma karfl›l›k Millî Mücadelenin bafllamas›, Ankara’datoplan›fl, Sakarya Savafl›, Büyük Taarruz ve ‹zmir’in kurtuluflu gibi dönemin önem-li olaylar›, onun an›lar›n›n özünü oluflturur. Ayn› dönemi yaflam›fl ve birçok olayve geliflmeyi yak›ndan flahit olmufl Halide Edip Ad›var da an›lar›n› Türkün Ateflle‹mtihan› (1956) ismi alt›nda kitaplaflt›rm›flt›r.

• Mustafa Kemal, Nutuk, 1927;• Kaz›m Karabekir, ‹stiklâl Harbimiz, 1960;• Rauf Orbay, Cehennem De¤irmeni, 1993;• Çerkez Ethem, Çerkez Ethem’in Hat›ralar›, 1962;• Celal Bayar, Bende Yazd›m, 1997;• Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Vatan Yolunda, 1957;• Halide Edib Ad›var, Türkün Ateflle ‹mtihan›, 1956;


• R›za Nur, Hayat ve Hat›rât›m, 1967;• Ali Fuat Cebesoy, Millî Mücadele Hat›ralar› (1953);

Atatürk ile ‹lgili An›lar: Cumhuriyet dönemi an› türünün flahs› etraf›nda flekil-lendi¤i en önemli kifli Mustafa Kemal Atatürk’tür. Trablusgarp Harbinden BalkanHarbine, Birinci Dünya Harbinden Millî Mücadeleye uzanan savafllarda gösterdi¤ibüyük kahramanl›klar; çöken ve da¤›lan bir imparatorluktan yeni bir devletin (Tür-kiye Cumhuriyeti) kurulmas›; ink›lâplar ekseninde devletin ve toplumun yenidenyap›land›r›lmas›nda ortaya koydu¤u üstün baflar›lar, Atatürk’ün hayat›, mücadelele-ri ve kiflili¤i etraf›nda pek çok hat›ran›n oluflmas›na zemin haz›rlam›flt›r. Onu yak›n-


OKUMA PARÇASINutuk’tan/ Büyük Taarruz

Mustafa Kemal Atatürk20/21 A¤ustos 1922 gecesi Birinci ve ‹kinci Ordu Komutanlar›n› da Cephe Karar-

gâh›na ça¤›rd›m. Erkan-› Harbiye-i Umumiye Reisi ve Cephe Komutan›n da haz›r

bulunmas›yla, taarruzun flekli hakk›ndaki görüflü, harita üzerinde k›sa bir savafl

oyunu tarz›nda izah ettikten sonra, Cephe Komutan›na o gün vermifl oldu¤um emri

tekrar ettim. Komutanlar harekete geçtiler. Taarruzumuz, strateji ve ayn› zamanda

bir taktik bask›n› halende yürütülecekti. Bunun mümkün olabilmesi için kuvvetlerin

y›¤›nak ve haz›rl›klar›n›n gizli kalmas›na önem vermek lâz›md›. Bu sebeple bütün

yürüyüfller, gece yap›lacak, birlikler gündüzleri köylerde ve a¤açl›klar alt›nda dinle-

neceklerdi. Taarruz bölgesinde yollar›n düzeltilmesi ve saire gibi faaliyetlerle düflma-

n›n dikkatini çekmemek için, di¤er baz› bölgelerde de ayn› flekilde yan›ltma hareket-

lerinde bulunulacakt›.

24 A¤ustos 1922’de karargâh›m›z› Akflehir’den taarruz cephesi gerisindeki fiuhut

kasabas›na naklettirdik. 25 A¤ustos 1922 sabah› da fiuhut’tan savafl› idare etti¤imiz

Kocatepe’nin güneybat›s›nda çad›rl› ordugâha naklettik. 26 A¤ustos sabah› Kocate-

pe’de haz›r bulunuyorduk. Sabah 5.30’da topçu ateflimizle taarruz bafllad›.

Efendiler, 26/27 A¤ustos günlerinde, yani iki gün içinde, düflman Karahisar’›n

güneyinde 50 ve do¤usunda 20, 30 kilometre uzunlu¤unda bulunan müstahkem

cephelerini, düflürdük. Yenilen düflman ordusunun bütün kuvvetlerini 30 A¤ustos’a

kadar Asl›hanlar civar›nda kuflatt›k. 30 A¤ustos’ta yapt›¤›m›z savafl neticesinde (Bu-

na Baflkumandan Muharebesi ad› verilmifltir.) düflman›n ana kuvvetlerini imha ve

esir ettik. Düflman ordusu kumandanl›¤›n› yapan General Trikupis de esirler aras›-

na girdi. Demek ki, düflündü¤ümüz kesin sonuç befl günde al›nm›fl oldu.

31 A¤ustos 1922 günü ordular›m›z ana kuvvetleriyle ‹zmir umumî istikametinde

hareket ederken, di¤er birlikleriyle de düflman›n Eskiflehir ve kuzeyinde bulunan

kuvvetlerini ma¤lup etmek üzere, ilerliyorlard›.

Efendiler, Baflkomutan savafl›n›n neticesine kadar her gün büyük baflar›larla ge-

liflen taarruzumuzu, resmî tebli¤lerde gayet önemsiz harekâttan ibaret gösteriyordu.

Maksad›m›z, durumu mümkün oldu¤u kadar dünyadan gizlemekti. Çünkü, düfl-

man ordusunu tamamen imha edece¤imizden emindik. Bunu anlay›p, düflman or-

dusunu felâketten kurtarmak isteyeceklerin yeni teflebbüslerine meydan vermemeyi

uygun görmüfltük. Gerçekten, bizim hareketimizi duyduklar› zaman ve taarruzu-

muzdan sonra müracaatlar yap›lm›flt›r. Meselâ, taarruz etmekte bulundu¤umuz s›-

rada Vekiller Heyeti Reisi olan Rauf Bey’den ateflkes hakk›nda ‹stanbul’dan haber

geldi¤ine dair 4 Eylül 1922 tarihli bir telgraf alm›flt›m.” (Nutuk, 1975: 279-281)

dan tan›yan kifliler, bu hat›ralar›n› hayatta iken ve ölümünden sonra yazm›fl ve ya-y›nlam›fllard›r. Örne¤in bunlardan biri olan Falih R›fk› Atay’›n Çankaya isimli an›la-r›; Atatürk’ün do¤umundan ölümüne kadarki hayat›n› kapsar. 1923-1938 y›llar› ara-s›nda Atatürk’e çok yak›n gazetecilerden biri olan Falih R›fk›, özellikle bu dönemeait pek çok olaya yak›ndan flahit olmufl ve bunlara an›lar›nda yer vermifltir.

Atatürk’ü merkez alan di¤er an›lardan baz›lar› flunlard›r:• Ali Fuat Cebesoy, S›n›f Arkadafl›m Atatürk, (1997);• Celal Bayar, Atatürk’ten Hat›ralar, (1955); • Falih R›fk› Atay, Atatürk’ün Bana Anlatt›klar›, (1955); Çankaya, (1961);

Atatürk’ün Hat›ralar› (1965);• Ruflen Eflref Ünayd›n, Anafartalar Kahraman› Mustafa Kemal ile Mülâkat,

(1930); Atatürk’ü Özleyifl (1957);• Mazhar Müfit Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber,

(1966);• Afet ‹nan, Atatürk’ten Hat›ralar, (1950); Atatürk Hakk›nda Hat›ralar ve Bel-

geler, (1959);• Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Atatürk, (1977);• ‹smail Habib Sevük, Atatürk ‹çin, (1939);• Haf›z Yaflar Okur, Atatürk’le On Befl Y›l, (1962)• Turhan Gürkan, Atatürk’ün Ufla¤›n›n Gizli Defteri, (1971);• Hilmi Yücebafl: Atatürk’ün Nükteleri F›kralar› Hat›ralar› (1963).

Atatürk ile ilgili an›lar› okumak bize ne/neler kazand›rabilir?

Di¤er An›lar: Cumhuriyet sonras› dönemde Kurtulufl Savafl› ve Atatürk ile ilgi-li an›lar›n d›fl›nda, yine a¤›rl›kl› olarak dönemin siyasî, ekonomik ve toplumsal ha-yat›nda önemli yeri bulunan olay, geliflme ve kiflilere dair pek çok an› kaleme al›n-m›flt›r. Bunlardan baz›lar› flunlard›r:

• Samet A¤ao¤lu, Arkadafl›m Menderes, (1967);• Celal Bayar, Baflvekilim Adnan Menderes, (1969);• Necip Faz›l K›sakürek, Benim Gözümle Menderes, (1970);• Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Politikada 45 Y›l, (1968);• Erdal ‹nönü, An›lar ve Düflünceler;• Rauf Denktafl, Rauf Denktafl’›n Hat›ralar›, (1996);• Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hat›ralar›, (1955); • Emre Kongar, Ben Müsteflarken, (1996).Kültür, Sanat ve Edebiyat Taraf› A¤›r Basan An›lar: Cumhuriyet dönemi an›

türünün en zengin alanlar›ndan ikincisi, özellikle flair ve yazarlar›n kaleme ald›k-lar› kültür, sanat ve edebiyat sahas›ndaki olay, geliflme, kifli ve eserlere dair göz-lem, intiba ve kanaatleri içeren an›lard›r. Neredeyse hemen her flair ve yazar›n budo¤rultuda an›lar›n› yazd›¤›n› söylemek abart› olmayacakt›r. Hat›ralar›n› yazmadaen çok dikkati çeken isimler; Ahmet Rasim, Halit Ziya Uflakl›gil, Yakup Kadri Ka-raosmano¤lu, Halide Edib Ad›var, Yahya Kemal Beyatl›, Halide Nusret Zorlutuna,Abdülhak fiinasi Hisar, Mehmet Ç›narl›’d›r.

Bunlardan Ahmet Rasim, daha sonra Gecelerim (1884), Falaka (1927), Fuhfl-iAtik (1922), Muharri-fiair-Edib (1926), Gülüp A¤lad›klar›m (1926) isimleri alt›ndakitaplaflt›rd›¤› “f›kra-sohbet-hat›ra” türü kar›fl›m› hemen hemen bütün gazete yaz›-lar›nda genifl ölçüde hat›ralar›na yer verir. Yaflad›klar›, gözlemledikleri, duydukla-r› ve ö¤rendiklerini, yer yer mizahî bir yaklafl›mla anlat›r. Öte yandan Abdülhak fii-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

nasi Hisar’›n romanlar› da dahil olmak üzere bütün eserlerinde geçmifl zaman ve-ya hat›ra tad› söz konusudur. Hisar Geçmifl Zaman Köflkleri (1956), Geçmifl ZamanF›kralar› (1958), Bo¤aziçi Yal›lar› (...), Bo¤aziçi Mehtaplar›’nda (...), kendi göz-lem ve hat›ralar› merkezinde, XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan XX. yüzy›la uzanansüreçte ‹stanbul’da yaflanan hayat›, bu hayat›n insanlar›n› anlat›r. Ayr›ca onun bafl-ta Yahya Kemal (Yahya Kemal’e Veda) ve Ahmet Haflim olmak üzere, yak›ndan ta-n›d›¤› pek çok flair ve yazara dair an› yaz› ve eserleri mevcuttur.

Kültür, sanat ve edebiyata dair olay, geliflme, kifli ve eserleri içeren an›lar ken-di içinde iki gruba ayr›labilir. Bu gruplardan birincisi, daha çok yazan kiflinin ken-di sanat ve edebiyat hayat›n› esas al›r. Meselâ Halit Ziya Uflakl›gil’in, befl ciltlik K›rkY›l isimli eseri, yazar›n do¤umundan Sultan Reflat’a mabeyn baflkâtibi oldu¤u 1909Nisan’›na kadar olan dönemin hat›ralar›n› kapsar. Kendi hususî ve edebî hayat›,Servet-i Fünûn mektebi ve sanatkârlar› için son derece k›ymetli bilgilere sahip olaneser, ayn› zamanda II. Abdülhamid döneminin siyasî ve sosyal hayat›na ayna tutar.

Yakup Kadri Karaosmano¤lu Anam›n Kitab› (1957) isimli an›lar›nda, kendiniidrak etti¤i günden itibaren çocukluk y›llar›nda yaflad›klar›n›; ilkö¤renim y›llar›n›;yak›n çevresini oluflturan babas›, annesi ve ailenin di¤er bireylerini; babas›n›n has-tal›¤› ve vefat›n›; bulundu¤u yerlerin kültürel de¤erleri ve tabiat›n› anlat›r. Gençlikve Edebiyat Hat›ralar› (1958)’nda ise ilk gençlik ça¤› duyarl›l›klar›n›, edebiyataolan ilgisinin do¤up geliflmesini, Fecr-i Âti grubunun faaliyetleri ve bu esnada çev-resinde tan›d›¤› edebiyatç›lar› (Mehmet Rauf, fiahabettin Süleyman, Refik Halit, Ah-met Haflim, Yahya Kemal, Abdülhak Hâmid, Tevfik Fikret vb.) anlat›r. Yahya Ke-mal Beyatl› ise Çocuklu¤um, Gençli¤im, Siyasî ve Edebî Hat›ralar›m isimli an›lar›n-da, çocukluk y›llar›ndan bafllayarak ileriki y›llara kadarki yaflad›klar› ve gördükle-rini yazar.

‹kinci gruptakiler ise, yazan kiflinin yak›ndan tan›d›¤› di¤er yazar ve flairlerinhayatlar›, kiflilikleri ve sanatlar›n› merkez al›r. Meselâ Yusuf Ziya Ortaç Portreler(1960) adl› eserinde, yak›ndan tan›d›¤› yirmi dört flair ve yazar›n fiziksel ve ruhsalportrelerini, sanatlar› ve eserleri ile ilgili düflüncelerini ve kendi üzerinde b›rakt›¤›izlenimleri kaleme alm›flt›r. Beflir Ayvazo¤lu da 40 kiflinin portresini, Defterimde 40Suret (1996) ad› alt›nda kitaplaflt›rm›flt›r. Elbette iki grup aras›nda s›k s›k geçifllersöz konusu olur.

Cumhuriyet sonras› dönemde kaleme al›nm›fl ve yay›mlanm›fl kültür, sanat veedebiyat taraf› a¤›r basan an›lardan baz›lar› flunlard›r:

• Abdülhak Hamid Tarhan, Üstad-› Azam Abdülhak Hamid’in Hayat› ve Ha-t›ralar›, (1924);

• Abdülhak fiinasi Hisar, Yahya Kemal’e Veda, (1959);• Ahmet ‹hsan Tokgöz, Matbuat Hat›ralar›m I-II, (1930);• Ahmet Rasim, Gülüp A¤lad›klar›m (1926), Falaka (1927); • Ali Kemal, Ömrüm, (1985);• Ayfle Kulin, Hayat Dürbünümde K›rk Sene, Hüzün Dürbünümde K›rk Sene,

(2011);• Aziz Nesin, Bir Sürgünün An›lar›, (2005);• Baki Süha Edibo¤lu, Bizim Kuflak ve Ötekiler,• Beflir Ayvazo¤lu, Defterimde K›rk Suret, (1996);• Celal Esar Arseven, Sanat ve Siyaset Hat›ralar›m, (1993);• Gülriz Sururi, K›ldan ‹nce K›l›çtan Keskince (1978);


• Halit Fahri Ozansoy, Edebiyatç›lar Geçiyor, (1967); Edebiyatç›lar Çevremde,(1970);

• Haldun Dormen, Sürç ü Lisan Ettikse (1977); • Halide Edip Ad›var, Mor Salk›ml› Ev, (1963);• Halide Nusret Zorlutuna, Bir Devrin Roman›, (1975);• Halikarnas Bal›kç›s›, Mavi Sürgün• Mahir ‹z, Y›llar›n ‹zi, (1975);• Mehmet Ç›narl›, Hat›ralar›n Ifl›¤›nda, (1984); Sanatç› Dostlar›m, (1979);• Mehmet Seyda, Edebiyat Dostlar›, (1970)• Melih Cevdet Anday: Akan Zaman Duran Zaman, (1984); • Mîna Urgan, Bir Dinozorun An›lar›, (1998);• Mücap Ofluo¤lu, Bir Avuç Alk›fl (1985);• Oktay Akbal, fiair Dostlar›m, (1964);• Refik Halit Karay, Minelbab ‹lelmihrab (1964); Bir Ömür Boyunca, (2009); • R›za Tevfik, Biraz da Ben Konuflay›m, (1993);• Salah Birsel, Ah Beyo¤lu Vah Beyo¤lu• Samet A¤ao¤lu, Aflina Yüzler, (1965); Babam›n Arkadafllar›, (1969);• Sezai Karakoç, Hat›ralar, (1992);• Vasfi R›za Zobu, O Günden Bu Güne (1977); Uzun Hikâyenin Sonu (1990);• Yahya Kemal Beyatl›, Çocuklu¤um, Gençli¤im, Siyasî ve Edebî Hat›ralar›m,

(1973); Siyasî ve Edebî Portreler (1968);• Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Gençlik ve Edebiyat Hat›ralar›, (1969);• Zekeriya Sertel, Mavi Gözlü Dev (1968), Naz›m Hikmet’in Son Y›llar› (1979);


OKUMA PARÇASISait Faik

Salim fiengil“Yeditepe dergisi sahibi ve yönetmeni Hüsamettin Bozok: “Ben nas›l olsa yaz› pa-

ras› ödeyemiyorum. ‹stersen senin için araya gireyim, Sait, Seçilmifl Hikâyeler dergi-

sine versin öykülerini.” deyince birdenbire, önce duraksad›m, sonra hemen kendimi

toparlayarak sevinçle:

“Çok iyi olur.” dedim.

Yan›lm›yorsam y›l 1951. ‹lk kez aç›lan ‹stanbul Fuar›n› üçümüz geziyoruz. Sait

arkam›zdan yürüyor. (...)

“Kaç lira vereceksin her öyküsüne?” diye Hüsamettin sordu:

“Yirmi befl lira...”

O s›ralar Varl›k gibi daha baflka dergilerin öykü bafl›n› en çok yedi buçuk, on li-

ra verdiklerini biliyordum.

Biz konuflurken biraz aç›¤›m›zda yürüyen Sait Faik’e Hüsamettin:

“Salim yirmi befl lira veriyor her öyküne. ‹stersen ver Seçilmifl Hikâyeler dergisinde

ç›ks›n.” dedi.

Sait Faik, gözümün önünden hiç silinmeyen saf bir gülümseme ile yan›m›za yak-

laflt›:

“Veririm.” dedi, arkas›ndan da ekledi:

“Yal›n›z bir flart›m var.”

Heyecanla bekledim.

“Öykülerimden flimdiye dek elime bir yüzlük geçmedi. Ben sana dört öykü verin-

ce, sen de bana bir yüzlük gönderirsin.”

Bireysel Taraf› A¤›r Basan An›lar: Cumhuriyet sonras› an›lar›n›n üçüncü ko-lunu bireysel taraf› a¤›r basan an›lar oluflturur. Yazarlar, flairler, ö¤retmenler, tiyat-rocular, gazeteciler vb. farkl› meslek ve sosyal statüde bulunan kiflilerin yazd›¤› buan›lar, birebir sosyal ve toplumsal veya sanat ve edebiyat konular›n› de¤il, an› sa-hibinin bireysel hayat›n› ihtiva eder. Meselâ Halit Ziya Uflakl›gil, o¤lu Halil Vedat’›ngenç yaflta intihar›ndan duydu¤u ac›y›, Bir Ac› Hikâye (1942) isimli an›lar›nda dilegetirir. Mersiye edâs› içinde kaleme al›nan eser, yer yer Abdülhak Hâmid’in Mak-ber’i ve Ekrem’in o¤lu Nijad için yazd›klar›n› ça¤r›flt›r›r.

Öte yandan ayn› zamanda bir flair ve yazar olan Halide Nusret Zorlutuna’n›n(1901-1984) Bir Devrin Roman› isimli an›lar›, bireysel taraf› a¤›r basan an›lar gru-bunda de¤erlendirilebilir. Zorlutuna an›lar›nda hayat›n›n ilk 30-35 y›ll›k dönemineait yaflad›klar› ve gözlemlediklerini kaleme al›r. Otoriter kimlikli annesi, kürekmahkûmu hürriyetçi babas›, e¤itim ve ö¤retimi, ilk kalem denemeleri, babas›n›nmemuriyeti ve kendi meslek hayat› sebebiyle gidip gördü¤ü flehirler, ö¤retmenliky›llar›, tan›d›¤› kifliler ve II. Meflrutiyet öncesinden Cumhuriyet sonras›na kadaruzanan dönemde toplum hayat›nda yaflanan pek çok olay ve geliflmeyi anlat›r. Ay-n› yazar, Benim Küçük Dostlar›m (1976) isimli eserinde ise ö¤retmenlik an›lar›nayer verir.

fievket Süreyya Aydemir ise Suyu Arayan Adam isimli an›lar›nda; yak›n çevre-sini, okul y›llar›n›, sahip oldu¤u idealler u¤runa verdi¤i mücadeleleri, fikir ve dü-flüncelerindeki de¤iflmeleri, Türk toplumunun yaflad›¤› önemli de¤iflim ve dönü-flümleri, kendi gözlem, intiba ve yorumlar› çerçevesinde ak›c› bir dille kaleme al-m›flt›r.

Cumhuriyet sonras› dönemde kaleme al›nm›fl ve yay›mlanm›fl bireysel taraf›a¤›r basan an›lardan baz›lar› flunlard›r:

Gazetecilik An›lar›• Ahmet Rasim, Muharrir-fiair-Edip, (1926); • Ahmet ‹hsan Tokgöz, Matbuat Hat›ralar›m, (1930-1931);• Yusuf Ziya Ortaç, Bizim Yokufl, (1966); • Necip Faz›l K›sakürek, Bab›ali, (1975); • Vedat Nedim Tör, Y›llar Böyle Geçti, (1976).Ö¤retmenlik An›lar›• Halide Nusret Zorlutuna, Benim Küçük Dostlar›m, (1976);• Enver Demir, Bir Ö¤retmenin Defterinden 41 Y›l›n Hikâyesi, (1968);• Cavit Günay, Bir Köy Tar›m Ö¤retmeninin Notlar›,


Sait istese avans bile verebilirdim. Yeter ki öykü versin, ama istemedi. O, özenle yüz-

lük gönderilmesini istiyordu. (...)

Sait Faik, annesinden ald›¤› harçl›k, öykülerinin getirdi¤i telif paras› ile geçinme-

ye çal›fl›rd›. Gene de iki yakas›n› denk düflüremedi herkesçe bilinirdi. Yazlar› genel-

likle Burgaz adas›nda otururlard›. Sait Faik’in harçl›¤›n› annesi, önceleri aydan

aya veriyormufl. Ama, bakm›fl o¤lunun paras› k›sa zamanda bitiyor. Düflünmüfl, ta-

fl›nm›fl bir çare bulmufl kendince... Sait’in ayl›¤›n› ikiye bölerek on befl günde bir ver-

meye bafllam›fl. Sait, bu ölçülere, hesaplara s›¤acak bir kifli de¤il ki. Befl gün paral›y-

sa, on gün paras›z... Annesi bu kez ayl›¤› dörde bölmüfl, haftadan haftaya vermeye

bafllam›fl. Ne yapt›ysa Sait’in paras›zl›¤›n›n önüne geçememifl. Sürekli paras›zl›k Sa-

it’in kaderi de¤il, yaflam›n›n biçimiydi.” (fiengil, 1992: 47-49)

• fievket Süreyya Aydemir, Toprak Uyan›rsa, (1963); • Fikret Madaral›, Ekmekli Dönemeç, (1965); • M. Rauf ‹nan, Bir Ömrün Öyküsü, (1986); • Kemal Kurdafl, ODTÜ Y›llar›m, (1998).• Safa Güner, Köy Enstitüleri Hat›ralar›, (1963). Cezaevi An›lar›• Necip Faz›l K›sakürek, Cinnet Mustatili, (1955); • Halikarnas Bal›kç›s›, Mavi Sürgün, (1971);• Aziz Nesin, Bir Sürgünün An›lar›, (1971); • Nazl› Il›cak, Allah Kurtars›n, (1987); • Zeynep Oral, Bir Ses, (1987);• Sevgi Soysal, Y›ld›r›m Bölge Kad›nlar Ko¤uflu, (1976).• Bediî Faik, Hapishane Notlar›, (1958); Hariciye An›lar›• Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Zoraki Diplomat, (1955);• Feridun Cemal Erkin, D›flifllerinde 34 Y›l, (1980); • Y›ld›r›m Keskin, Zaman Akerken Edebiyat ve Diplomasi An›lar›, (2005);• Kemal Girgin, Diplomatik An›larla D›fl ‹liflkilerimiz, (2007);Di¤er An›lar• Halit Ziya Uflakl›gil, Bir Ac› Hikâye, (1942);• Samiha Ayverdi, Hey Gidi Günler Hey, (1988);• Vehbi Polat, Ac› An›lar, (1965);• fievket Süreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, (1976);• Halit K›vanç, Hadi Anlat Bakal›m An›lar 1, (1998));• Samet A¤ao¤lu, Strazburg Hat›ralar› (1933); Babamdan Hat›ralar (1939);• Nahit S›rr› Örik, Eski Zaman Kad›nlar› Aras›nda, (1958);• Halit Fahri Ozansoy, Eski ‹stanbul Ramazanlar›, (1968); • Gülsün Bilgehan, Mevhibe ‹nönü’nün An›lar›, (1998);• Refik Ahmet Sevengil, ‹stanbul Nas›l E¤leniyordu, (1927);• Samiha Ayverdi, Bir Dünyadan Bir Dünyaya (1974); Hat›ralarla Baflbafla

(1977); • Necip Faz›l K›sakürek, O ve Ben, (1974).• Yakup Kadri, Anam›n Kitab› (1957).

GünlükSiyasî, Tarihî ve Toplumsal Taraf› A¤›r Basan Günlükler: Kaz›m Karabekir’in1906-1948 y›llar› aras› dönemi kapsayan ve yeni yay›mlanan iki ciltlik Günlükler1906-1948’i ( 2009) ile baflbakanl›k yapm›fl olan Nihat Erim’in 1925-1979 y›llar›aras› kapsayan Günlükler 1925-1979’ini (2005) ve Samet A¤ao¤lu’nun Siyasî Gün-lük’ünü (1992) bu grubun örnekleri aras›nda sayabiliriz.

• Altan Öymen, Bir Dönem Bir Çocuk, (2009);Kültür, Sanat ve Edebiyat Taraf› A¤›r Basan Günlükler: Cumhuriyet döne-

minde günlüklerin yay›m›nda da önemli bir art›fl gözlenir. Bu alanda en çok tan›-nan Nurullah Ataç’t›r. Ataç, 1950’den itibaren gazetede yaz›lar› “Günce” üst bafll›¤›alt›nda yay›mlar. Dönemin edebiyat›na yön vermesiyle büyük ilgi çeken bu yaz›-lar daha sonra kitaplaflt›r›lacakt›r. Bir baflka önemli günlük yazar› Salah Birsel’dir.O, Kufllar› Örtünmek, Nezleli Karga, Bay Sessizlik, Aynalar Günlü¤ü, Yafll›l›k


Günlü¤ü gibi kitaplar›yla ça¤dafl edebiyat›m›z›n önemli günlük yazarlar›ndan birioldu. Romanc› Adalet A¤ao¤lu ise “dert dökme defterleri” olarak niteledi¤i günlük-lerini iki cilt halinde yay›mlad›. Damla Damla Günler ad›n› tafl›yan eserde A¤ao¤-lu, çal›flma hayat›n›, Ölüme Yatmak roman›n› nas›l yazd›¤›n› ve yak›ndan tan›d›¤›edebiyat dünyas›n›n baz› simalar›n› (Muhsin Ertu¤rul, Orhan Kemal, Behçet Neca-tigil) anlat›r. Öte yandan Cemil Meriç’in iki ciltlik Jurnal’i, kendi hayat› merkezin-de bir entelektüelin fikrî, zihnî buhranlar›n›, sosyal hayat veya kiflilere yönelikelefltirilerini içerir. Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n günlükleri de, buna yak›n bir içeri¤esahiptir.

Bunlar›n d›fl›nda Nuri Pakdil, Orhan Burian, Tomris Uyar (Gündökümleri),O¤uz Atay (Günlük), Cemal Süreya (Günler), Cahit Zarifo¤lu (Yaflamak), ‹lhanBerk (El Yaz›lar›na Vuruyor Günefl), Hilmi Yavuz (Geçmifl Yaz Defterleri), HulkiAktunç (Kediler Günlü¤ü), Oktay Akbal (An›larda Görmek, Geçmiflin Kufllar›, Yer-yüzü Korkusu), Fethi Naci (Elefltiri Günlükleri), Memet Fuat önemli günlük yazar-lar›m›zd›r.

Bu arada flair, yazar, elefltirmen ve düflünürlerin kaleme ald›klar› günlüklerdeyeni günlük türleri de oluflmaktad›r. “Elefltiri günlü¤ü”, “okuma günlü¤ü” bafll›kla-r› alt›nda yay›mlanan baz› günlükler bu geliflmenin somut örnekleri olarak görüle-bilir. Bat›’da görülen ve baz›lar› tercüme yoluyla dilimize kazand›r›lan örnekler(Alberto Manguel-Okuma Günlü¤ü), bu konuda günlük yazarlar›m›za öncülük et-mektedir. Fethi Naci’nin Elefltiri Günlükleri, yeni tarz günlü¤e bir örnektir.

Cumhuriyet sonras› dönemde kaleme al›nm›fl ve yay›mlanm›fl kültür, sanat veedebiyat taraf› a¤›r basan an›lardan baz›lar› flunlard›r:

• Nurullah Ataç, Günce I (1960); Günce II (1972); Uçufl Günlü¤ü, Gazi Gün-lü¤ü, Avusturya Günlü¤ü

• Salah Birsel, Günlük (1955) Kufllar› Örtünmek (1976), Hacivat Günlü¤ü(1982), Nezleli Karga, Bay Sessizlik, Yafll›l›k Günlü¤ü (1982) Aynalar Gün-lü¤ü (1988), Yaln›zl›¤›n F›r›nlanm›fl Kokusu (1992)

• Oktay Akbal, Günlerde (1968), An›larda Görmek (1972), 80’lerde Bir Yazar(1994), Yeryüzü Korkusu, Geçmiflin Kufllar›, An›larda Görmek;

• Tomris Uyar, Gündökümü 75 (1977), Sesler, Yüzler, Sokaklar (1981), Gün-lerin Tortusu.

• Suut Kemal Yetkin, Günlerin Götürdü¤ü, (1958);• Nuri Pakdil, Edebiyat Kulesi, (1984);• O¤uz Atay, Günlük, (1987);• Ahmet Hamdi Tanp›nar, Günlüklerin Ifl›¤›nda Tanp›nar’la Baflbafla, (2008);• Cemil Meriç, Jurnal I-II, (1992);• ‹lhan Berk, Elyaz›lar›na Vuruyor Günefl, (1983);• Cemal Süreya, 999. Gün / Üstü Kals›n, (1991);• Necati Cumal›, Yeflil Bir At S›rt›nda, (1991);• Ece Ayhan, Bafl›bozuk Günceler, (1993);• Mehmet Seyda, Romanc› Günlü¤ü, (1973);• Cengiz Gündo¤du, Y›ld›z Güncesi, (1996).



OKUMA PARÇASIJurnal 1’den / Günler

Cemil MeriçGünler nehir gibi akm›yor. Nehrin serinli¤i var, sular›nda y›kanabilirsiniz, gü-

müfl pullu bal›klar yaflar koynunda nehrin...

Hayata zincirliyiz kollar›m›zdan, zaaflar›m›zdan çiviliyiz. Ve günler, çehrelerin-

de kamç›dan sert bir istihza. Ve günler, bak›fllar›nda hançer... birer birer geçiyor

önümüzden. Kimi surat›m›za tükürüyor durup, kimi tokatl›yor bizi. Kim çözecek el-

lerimizi Tanr›m? Kim çözecek?... Günler kükreyerek geçen canavarlara benziyor,

uluyarak geçen canavarlara... Gök karanl›k, kulaklar›m›zda ac› bir nârâ...

Nehre benzemez günler Heraklit! Yanan aln›m›z› serinletir kardefl sular› nehrin.

Nehir bir gözyafl›d›r, bize a¤layan. Nehir bir busedir. Nehrin sular›nda gök var, alt›n

y›ld›zlar›yla gök.

Neden azg›n rüzgârlar›n önüne katt›¤› kumlara benzetmedin günlerin geçiflini,

neden dökülen yapraklara benzetmedin, eriyen kara benzetmedin Koca Hâf›z! Gün-

ler belki de önümüzden fluh birer kad›n gibi göz süzerek geçiyordu. Bir an serin bir

rüzgâr gibi dostça dolafl›yordu yanan aln›m›zda parmaklar›. Günler birer ar›, siz

kovand›n›z Belki zaman zaman yand›n›z alevden dudaklar›yla, ama ayd›nland›-

n›z, ayd›nlatt›n›z... Günler belki dilber zaman zaman, belki o canavar kafilesinden

sonra bir Meryem, bir Mesalina. Ama zincirli ellerin, koparsan da zincirlerini, gün-

lerin saç›n› okflayamazs›n, kad›n sand›¤›n canavarlafl›r birden. Meryem ifritleflir,

Mesalina ›s›r›r parmaklar›n› zavall› dostum! Çok çok, y›rt›lan entarilerinden birer

parça kal›r avuçlar›nda...

Korkuyorum günlerden, korkuyorum. Uçsuz bucaks›z bir uçurum günler, anla-

m›yorum söylediklerini. Dört nala giden azg›n bir at›n yelelerini sar›lm›fl›z bir eli-

mizle, yarlar›n aras›ndan geçiyoruz... ve tarlalarda baflaklar, fliirin baflaklar›, ma-

nan›n baflaklar›... Yoluyoruz yolabildi¤imiz kadar. Yaz›k ki dikenle baflak yan yana

ve avuçlar›m›zda, bir avuç diken, bir avuç ›s›rgan!

Günler birer kelebek belki. Ama ellerine konmuyor ki bilesin ve bir anda tozlaflan

o çiçekleri hat›ralar›n defterine gözyafllar›nla i¤neleyesin! Günler birer kufl belki de.

Neden saçlar›na konmuyorlar? Kanatlar› birer el gibi dokunsa aln›na ne olur?

Günler senden birer parça götüren haramiler, k›rk haramiler, k›rk bin haramiler.

Günler sam yeli, sen çöl, sen kumdan bir tepecik. Günler yaramaz birer çocuk, sen

çerden çöpten kurduklar› bir evcik... Günler geçiyorlar, geçtiler... Her biri bir parça-

n› kopard› koparacak... Onlardan sana ne kald›? Hiç. Senden onlara flark›lar›n ka-

lacak. Ne flark›lar›? (...)

Günleri saçlar›ndan yakalayacaks›n, canavar bir genç k›z oluverecek. Gözlerinin

içine bakacaks›n günlerin. Birer a¤aç gibi meyve verecek günler. Günler k›s›r de¤il,

k›s›r olan sensin. Günler erke¤in karfl›s›nda diz çöker... ‹htiyar Homer’in yaral›

ayaklar›n› lepiska saçlar› ile okflayan onlar de¤il mi? Hâlâ donuk göz bebekleri ihti-

yar Homer’in, onlar için kutsal birer atefl...

Seni denemek istiyor günler, dostum. Onlar birer masal sfenksi, büyülerini çöz-

dün mü perileflirler, akbaba güvercinleflir, yardan yara atlayan k›zg›n küheylen, se-

ni Himalaya’ya, Olemp’e kanatland›r›r. Senin Himalaya’da iflin ne? ‹stemiyorsun,

günleri kelimelefltirmek istemiyorsun. Mezarlaflan saatleri hayata kavuflturmak, ölü-

leri diriltmek belki elinde, ne biliyorsun. Belki kader bütün oklar›n› bunun için sap-

l›yor kalbine. ‹stiyor ki, oradan akan kan günlere dokunarak ebedilefltirsin onlar›...

Kan ve gözyafl›: simyagerlerin arad›¤› felsefe tafl›.” (Meriç, 1992: 73-75)

Cemil Meriç’in günlü¤ünden al›nan yukar›daki metin, dil ve üslubu bak›m›ndan size dahaçok hangi edebî türü hat›rlat›yor?

Bireysel Taraf› A¤›r Basan Günlükler:Cumhuriyet sonras› dönemde yukar›daki iki ana grubun d›fl›nda bireysel taraf›

öne ç›kan birçok günlük kaleme al›nm›fl ve yay›mlanm›flt›r. Toplumda okuma-yaz-ma oran› ve kültür düzeyinin yükselmesi, bas›n-yay›n imkânlar›n›n geliflmesi, kifli-lerin “birey olma” bilincinin derinleflmesi gibi sebeplerle her geçen gün say›lar› da-ha da artan bireysel taraf› a¤›r basan günlüklerden baz›lar› flunlard›r:

• Ahmet Turan Alkan, Hac Günlü¤ü , 2010;• Nasuh Mahruki- Özlem Solok, Bir Da¤c›n›n Güncesi, 2011;• Salah Birsel, Papa¤anname Günlük, 1995;• Hasan Akarsu, Kalan ‹zler/Günlük, • Mahfi E¤ilmez, Light Günlük, 2001;• Feyza Hepçilingirler, Y›ld›zlar›n Suya Döküldü¤ü Türkçe Günlükleri, 2005;• Ayd›n Do¤an, Bir Taflral› Gencin Günlü¤ü, 2007;• Hatice Solmaz, Bu Annem Beni Öldürecek, 2009;

Herhangi bir an› veya günlü¤ü okuman›n size ne gibi faydalar› olabilir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6OKUMA PARÇASI

NadideHalide Nusret Zorlutuna

“Onu s›n›fta de¤il, hastanede tan›d›m. Ben okula gitti¤im gün, ö¤retmenleri on-

dan yana yana söz etmifllerdi.- Dördüncü s›n›ftan bir çocu¤umuz ci¤erlerinden hasta, görseniz ne ince, ne his-

li, ne zeki bir k›zd›. Güzel yaz› yazar, güzel keman çalar... Demifllerdi.O akflam birkaç› onu yoklamaya giderlerken, ben de aralar›na kat›lm›flt›m; yan›-

m›zda son s›n›f ö¤rencilerinden biri de vard›; bu, genç hastan›n en yak›n arkadafl›y-d›; ona pembe güllü basmadan bir entari dikmifl götürüyordu.

Havas› ilaç kokan koridorda, hademe bir kap› açt›; girdik. Nadide, beyaz örtüleraras›nda solgun bir papatya gibi yat›yordu. Sar› k›v›rc›k saçlar›n›n parlak çerçevesiiçinde ince yüzü büsbütün ufalm›fl gibiydi. Yanak kemiklerinde ateflin verdi¤i bir k›-z›ll›k, bahar yeflili gözlerinde acayip bir p›r›lt› vard›. Bizi görünce hemen tatl›laflt›.

- Sefa geldiniz, Müdürean›m! Sefa geldiniz Hocân›m. Sizi bekliyordum, bugünmutlaka gelirler, diyordum.

Gözü bana iliflince, birden susuverdi; tan›tt›lar:- Yeni edebiyat hocan›z...Süzgün gözleri sevinçle güldü:-Sizi tan›yorum, dedi. Mecmualarda yaz›lar›n›z› okudum....- Sen mecmua okur musun çocu¤um?

- Evet. Ben güzel yaz›lar› çok severim, Hocan›m.. Ben her zaman... (...)Hastal›k, hastadan da doktordan da daha güçlüydü. Ne on sekiz bahar›n hayata birsarmafl›k gibi s›k› s›k› dolanan parmaklar›, ne de genç hekimin bilgi, kitap, ilaç do-lu elleri; ci¤eri yiyen bu görünmez canavar› hergün biraz daha kuvvetlenmekten al›-koyam›yordu.Nadideci¤i her ziyaretimde, bir evvelkinden daha zay›f, daha mecalsiz, fakat -ne ha-zindir!- daha ümitli, hayata daha ba¤l› buluyordum. Bu hal, içimi büsbütün parça-l›yordu.”

(Zorlutuna, 1976: 21-22/25-26)


“An›” türünün temel özelliklerini aç›klayabilmek

“Geçmiflte yaflanan veya olan bir fleyi hat›rlamak;hat›rlayarak anmak” anlam›ndaki “an›” veya “ha-t›ra” kelimelerinin bir türü karfl›lamas›, XIX. yüz-y›l›n ikinci yar›s›ndad›r. An›; kiflinin yaflad›klar›,gördükleri ve iflittiklerini üzerinden belli bir za-man geçtikten sonra hat›rlamas› ve kendi alg› vebak›fl aç›s›na göre yazmas›d›r. An›lar, kiflinin bü-tün bir hayat›n› kapsayabilece¤i gibi, sadece ha-yat›n›n bir dönemine ait olay ve gözlemleri dekapsayabilir. Geçmiflte yaflanan olaylar›n anlat›-m›na dayanmas›, an›y› tarih, otobiyografi, seya-hatname, sefaretname, tezkire, mektup türlerineyaklaflt›r›r. An›lar›n yaz›l›fl amaçlar›; kiflinin yafla-y›p gördüklerini gelecek nesillere aktar›p bunlar-dan ders almalar›n› istemesi, geçmiflteki olay vegeliflmelerin gelecekte büsbütün unutulmas›n›nönüne geçmek düflüncesi, kendisi ve hayat›n›nkamuoyu taraf›ndan do¤ru biçimde bilinmesi vetan›nmas› arzusu olabilir. An›lar›, toplum haya-t›nda önemli rol oynam›fl kiflilerin an›lar›, sanat-kârlar›n an›lar› ve di¤er an›lar olarak s›n›fland›r-mak mümkündür.

“Günlük” türünün temel özelliklerini aç›klaya-

bilmek

“Günlük/günce” kelimelerinin bir türü karfl›la-mak üzere kavramlaflmas› oldukça yenidir. Gün-lük; kiflinin yaflad›klar›, gördükleri ve iflittiklerinis›ca¤› s›ca¤›na veya “günlük” olarak bir deftereyazmas› veya not etmesidir. Günlükte pek çokayr›nt› ve anl›k subjektif yarg›lar› kaç›n›lmazd›r.Günlü¤ü an› türünden ay›ran temel özellik deburada karfl›m›za ç›kar. Günlükler, yazan kiflininhayat›na ait ayr›nt›l› tutanaklard›r. Yazan kiflinintoplumdaki yeri, mesle¤i, dünya görüflü, karak-teri, yafl›, cinsiyeti gibi hususlar, günlü¤ün niteli-¤i ve içeri¤ini belirler. Buna günlük sahibiningözlem, anlatma ve yorumlama gücü ile dil yete-ne¤ini de eklemek gerekir.

Türk kültüründe an› ve günlük türlerinin do¤up

geliflmesini çözümleyebilmek

Türk kültüründe modern manada an› ve günlük,Tanzimat’tan sonra görülmeye bafllar. Bu gelifl-mede Osmanl›-Türk toplumunun Bat›’ya yönel-mesinin aç›k tesiri vard›r. Bununla birlikte butürlerin tarihini çok eskilere götürmek mümkün-dür. VIII. yüzy›la ait Göktürk Kitabeleri, XV. yüz-y›la ait Bâburname ve XVII. yüzy›la ait Evliya Çe-lebi’nin Seyahatname’si ilk an› örnekleri olaraksay›labilir. Tanzimat sonras› dönemde görülme-ye bafllayan modern an› türünün ilk örnekleri,daha çok flair ve yazarlara aittir. Bunlardan baz›-lar›; Keçecizâde ‹zzet Molla’n›n Mihnetkeflan’›,Ahmet Mithat Efendi’nin Menfa’s›, Ziya Pafla’n›nDefter-i A’mâl’i, Muallim Naci’nin Medrese Hat›-ralar›, Ahmet Rasim’in Gecelerim’i ve Ali Kemal’inÖmrüm (1919)’dür. Bunlar›n yan›nda toplumsaltaraf› a¤›r basan hat›ralar da mevcuttur. Abdülha-mid, Cevdet Pafla, Enver Pafla, Talat Pafla, CemalPafla’n›n an›lar› bunlardan baz›lar›d›r.Günlük türünün Türk kültüründeki tarihi, an›yaparalel bir seyir takip eder ve Tanzimat’tan son-ra görülmeye bafllar. Bununla birlikte Osmanl›kültüründeki baz› eserler bir çeflit günlük mahi-yetindedir. Bunlar aras›nda III. Selim’in s›r kâtibiAhmed Efendi taraf›ndan tutulan Rûznâme, Ya-vuz Sultan Selim’in Çald›ran ve M›s›r seferlerinianlatan Haydar Çelebi Ruznamesi ile Osmanl›Teflrifatç›lar›ndan Ahmet A¤a’n›n Vakay-› Beç ad-l› eseri de günlük türünün Tanzimat öncesi ör-nekleri aras›nda say›labilir. Direktör Ali Bey’inSeyahat Jurnali, Nigâr Han›m’›n Hayat›m›n Hikâ-yesi, Ahmet Refik’in Kafkas Yollar›nda, ÖmerSeyfettin’in Ruznâmesi, modern günlü¤ün Tanzi-mat’tan sonra yaz›lan ilk örnekleridir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Cumhuriyet sonras› dönemde an› ve günlük tür-

lerinin geliflimini çözümleyebilmek

Cumhuriyet’ten günümüze uzanan süreçte an›ve günlük türleri giderek geliflip zenginleflir vesay›sal olarak da büyük bir art›fl gösterir. Buolumlu geliflmede, yaflad›klar›n› yazma ve yay›n-lama al›flkanl›¤›n›n oluflmas›, bas›n-yay›n imkân-lar›n›n geliflmesi, okur-yazar oran›n›n giderek art-mas› ve bireyin oluflmas› gibi faktörler önemli roloynar. An› ve günlükleri içerikleri ve yazan kifli-lerin toplumsal yerleri bak›m›ndan s›n›fland›rmakgerekir. Buna göre Cumhuriyet sonras› an› vegünlükleri kendi içinde siyasî, tarihî ve toplum-sal taraf› a¤›r basan; kültür, sanat ve edebiyat ta-raf› a¤›r basan ve bireysel taraf› a¤›r basan an›larve günlükler olmak üzere üç bafll›k alt›ndas›n›fland›rabiliriz.

Cumhuriyet sonras› dönemde an› ve günlük tür-

lerinde eser vermifl belli bafll› yazarlar ile eserle-

rini ay›rt edebilmek

Cumhuriyet döneminde neredeyse hemen herflair ve yazar›n an›lar›n› yazd›¤›n› söylemek abar-t› olmayacakt›r. Hat›ralar›n› yazmada en çok dik-kati çeken isimler; Ahmet Rasim, Halit Ziya Uflak-l›gil, Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Halide EdibAd›var, Yahya Kemal Beyatl›, Halide Nusret Zor-lutuna, Abdülhak fiinasi Hisar, Mehmet Ç›nar-l›’d›r. Bu an›lar›n bir k›sm›nda daha çok yazankiflinin kendi sanat ve edebiyat hayat›; di¤er birk›sm›nda ise yak›ndan tan›d›¤› yazar ve flairlerinhayatlar›, kiflilikleri ve sanatlar› öne ç›kmaktad›r.Bunun yan›nda devlet adam›, politikac›, asker,ö¤retmen, gazeteci gibi farkl› mesleklerdeki pekçok insan da an›lar› yazm›flt›r. Cumhuriyet döneminde günlüklerin yay›m›ndada önemli bir art›fl gözlenir. Bu alanda en çok ta-n›nan Nurullah Ataç’t›r. Bir baflka önemli günlükyazar› Salah Birsel’dir. Bunlar›n d›fl›nda Nuri Pak-dil, Orhan Burian, Tomris Uyar, O¤uz Atay, Ce-mal Süreya, Cahit Zarifo¤lu, ‹lhan Berk, HilmiYavuz, Oktay Akbal, Fethi Naci, Memet Fuatönemli günlük yazarlar›m›zd›r.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›daki türlerden hangisi ile an› aras›nda ciddi birortakl›k bulunmaz?

a. Biyografib. Günlük c. Mektup d. Makale e. Seyahatname

2. Afla¤›dakilerden hangisi an› türünün özelliklerindenbiri de¤ildir?

a. An›; kiflinin yaflad›klar› ve gördüklerini üzerin-den belli bir zaman geçtikten sonra yazmas›d›r.

b. An›; kiflinin yaflad›klar› ve gördüklerini s›ca¤› s›-ca¤›na yazmas›d›r.

c. An›; anlat›lanlar›n merkezinde anlatan›n bulun-du¤u bir türdür.

d. An›; her zaman için sahibinin subjektif yarg›lar›-n› içinde bar›nd›r›r.

e. An›; okuyucuya geçmifle dair pek çok olay vekifli hakk›nda bilgi kadar, hayat tecrübesi de su-nar.

3. Afla¤›dakilerden hangisi Türk kültürü ve edebiyat›n-da an› türünün do¤up geliflmesinde etkili de¤ildir?

a. Ayd›nlar›m›z›n Bat›’da an› türüyle karfl›laflmas›b. Gazete ve dergilerin hayat›m›za girmesic. Bireyi önemseyen romantizm ak›m›n›n yayg›n

olmas›d. Okur-yazar veya e¤itimli insan say›s›n›n artmas›e. Toplumumuzun ekonomik seviyesinin yüksel-

mesi

4. Afla¤›daki eserlerden hangisinin an› türüyle herhan-gi bir yak›nl›¤› yoktur?

a. Evliya Çelebi-Seyahatname

b. Göktürk Kitabeleri

c. Bâbur fiah- Bâburname

d. Fuzûlî-Leylâ ile Mecnun

e. ‹zzet Molla-Mihnetkeflan

5. “Neden bu Jural’e devam ediyorum? Devam ediyo-rum, çünkü o benim kendimle diyalo¤um, çevrem, dos-tum, s›rdafl›m. Tesellim ayn› zamanda. Haf›zam, yan-k›m. Ac›lar›m› da paylafl›yor. Jurnalim kiflisel deneyim-lerimin deposu, psikolojik güzergâh›m, düflünceleriminpaslanmas›na karfl› bir önlem. Yaflama bahanem, nere-deyse benden sonrakilere b›rakaca¤›m tek yararl› fley..”Henri Frederic Amiel’in cümlelerinden afla¤›daki yarg›-lardan hangisi ç›kar›lamaz?

a. Günlük; kiflinin kendi kendisiyle konuflmas›d›r.b. Günlük; kiflinin yaflad›klar› ve gördüklerinin

kayda geçirilmesidir.c. Günlük; kiflinin kendisinden sonrakilere b›raka-

bilece¤i en k›ymetli de¤erdir.d. Günlük; kiflinin dostu ve s›rdafl›d›r.e. Günlük; kiflinin toplumsal haf›zas›d›r.

6. Afla¤›daki seçeneklerden hangisi günlük türününözelliklerinden biri de¤ildir?

a. Günlük; kiflinin yaflad›klar›n› üzerinden zamangeçmeden s›ca¤› s›ca¤›na yazmas›d›r.

b. Günlük; kiflinin yaflad›klar› ve gördüklerini söz-lü olarak baflkalar›na anlatmas›d›r.

c. Günlük; anlat›lanlar›n merkezinde anlatan›n bu-lundu¤u bir türdür.

d. Günlük; her zaman için sahibinin subjektif yar-g›lar›n› içinde bar›nd›r›r.

e. Günlük; okuyucuya pek çok olay ve kifli hak-k›nda bilgi kadar, hayat tecrübesi de sunar.

7. An› ile günlük türlerini birbirinden ay›ran en temel

özellik afla¤›dakilerden hangisidir?a. An› daha çok objektif; günlük subjektif yarg›lar

içerir.b. An› daha çok toplumsal; günlük bireysel yaflan-

t› ve gözlemleri içerir.c. An› uzak geçmifle; günlük yak›n geçmifle ait ya-

flanm›fl ve gözlemlenmiflleri içerir.d. An› ileri yafllardaki; günlük her yafltaki insanlar

taraf›ndan yaz›l›r.e. Hiçbiri



8. Afla¤›daki kitaplar›ndan hangisi Atatürk ile ilgilidir?a. Çankaya b. Menfac. Benim Küçük Dostlar›m d. Mor Salk›ml› Ev e. K›rk Y›l

9. Saf an› eseri ile saf edebiyat eserini (hikâye, romanvb.) birbirinden ay›ran temel farkl›l›k nedir?

a. Her ikisinin de olaylar› sebep-sonuç ba¤lant›s›içinde zincirleme olarak anlatmas›

b. Her ikisinin de aç›k, yal›n, anlafl›l›r bir dille ya-z›lmas›

c. Her ikisinin de yaflanm›fl veya gözlemlenmiflolaylar› anlatmas›

d. Her ikisinde de yazar›n okuyucuya birtak›m ha-yat tecrübesini anlatmak istemesi

e. Her ikisinin de Türk kültürü ve edebiyat›ndaTanzimat’tan sonra görülmesi

10. Afla¤›dakilerden seçeneklerden hangisi, an› ve gün-lüklerin içeriklerine göre yap›lan tasnifinde yer almaz?

a. Hapishane an› ve günlükleri b. Ö¤retmenlik an› ve günlükleri c. Toplumsal an› ve günlükler d. Edebiyat an› ve günlükleri e. Bireysel an› ve günlükler

GÜNLÜKLER‹N IfiI⁄INDA TANPINAR’LA

BAfiBAfiA’DAN

Ahmet Hamdi Tanp›nar

1 Haziran (1961). Bu gece iki uyku ilac› sayesindesekiz saat uyudum. Yeni bir aya, do¤du¤um aya giriyo-rum. On dokuz gün sonra altm›fl bir yafl›ma girece¤im.Bu altm›fl bir seneye uzaktan bak›nca hayat›m› bazenbir türlü muvaffakiyet, bazen bir anlaflmazl›k ve sadece›st›rap görüyorum. Bunun bafll›ca sebebi yetiflti¤im ne-sil içinde yol ve akide de¤ifltirmeden, bir f›rkan›n men-subu oldu¤um zamanlar bile inand›¤›m adam›n bu f›r-ka bafl›nda olmas›na ra¤men, lüzumunda ta’vizat ver-meden yaflayan, f›karal›¤›na raz› olan ve sadece kendisanat idealini gören insan oluflumdur.

Daima derinlefltim. S›f›rdan bafllam›fl gibiyim. Bu s›f›rYahya Kemal ve Haflim hariç Türk fliirinin de¤er seviye-siydi. E¤er burada geniflleme¤e raz› olsayd›m benim dehiç olmazsa Faruk (Nafiz Çaml›bel) kadar bir flöhretimolurdu. Biraz kaysayd›m Orhan (Veli) ve Cahit’ten (S›t-k› Taranc›) fazla sevilen adam olurdum. Yapmad›m.Hakikaten s›f›rdan bafllam›flt›m. Sade temlerimi bulmak,esteti¤imi kendime mal etmek uzun senelere ihtiyaçgösterdi. Acayip bir kader her fleyimi geciktirdi. Öyle kielli üç yafl›mda ilk defa evlenen ihtiyar bir k›z gibi d›fla-r›ya gittim. Bunun ne demek oldu¤unu Rus edebiyat›y-la biraz meflgul olanlar bilir. K›rk yafl›mda tek odal›müstakil bir evim oldu. Her fley, hayat›mda her fley geçoldu. ‹lk nesir kitab›m k›rk yafl›mda ç›kt›. Hâlâ bile ikin-ci roman›m Remzi’de bekliyor.

fiansa inan›yor muyum? ‹nanmal› m›? Buralar›n› bil-miyorum. Fakat muhakkak olan bir fley varsa ya flans›-ma karfl›, veyahut da hayat›m› tarumar eden ahlak›mave tabiat›ma karfl› mücadele ile geçti. Hayat›mda loi-sir’in ve zevkin hakikaten az olan yerine bak›yorum daflafl›yorum. Ben hakiki bir tarik-i dünya gibi yaflad›m.Altm›fl yafl›nda bir pikab›m ve befl on pla¤›m oldu!Ne yapt›m! Befl fiehir’le, okunmayan, bahsedilmeyenBefl fiehir’le bütün o hikâyeler, romanla Türk edebiya-t›n›n bütün bir taraf›y›m!... Bu eserlerden memnun mu-yum? Oras› baflka. Fakat Abdullah Efendi’nin Rüyalar›bilhassa birinci hikâye böyle tenkitsiz mi geçecekti? Hu-zur ki okuyanlar›n hepsi sevdiler, üç makale ile, YazYa¤muru hiçbir akissiz mi geçecekti?

Bunlar›n Türkiye’ye getirdi¤i hiçbir fley yok muydu?Türkiye’ye ve Türkçeye. Ya fliirlerim? Hâlâ hiç kimse“Deniz” manzumesinden bahsetmedi. “Deniz” manzu-mesi Türkçenin befl on manzumesinden biridir. Buna

Okuma Parças›


eminim. Buna makalelerimi de ilâve edin. Hay›r, benad›m› küçük flöhretimi hak ettim ve çok ileriye geçtim.Fakat niçin bu kadar haks›zl›k? Bu iflte eksi¤im nedir?‹flin öbür taraf› hâlâ kendimle cenkleflmem. Hâlâ ken-dimi olmufl addetmemem. Belki de kendimi mahvedenbenim. Hakk›mdaki sükût saikas›n›n bir sebebi de bel-ki benim. Edebiyatç›larla düflüp kalkm›yorum. Yirmi ileotuz befl yafl aras›nda olanlarla çok yak›nd›m, flimdi çokuza¤›m. Aram›zda bütün bir kültür ayr›l›¤› var. Mesafe...Bu genifllik ve ayr›l›k benimle be¤endi¤im garpl›lar›naras›ndakine hemen hemen yaklafl›yor. Edebiyat› mem-leketin bugünkü vaziyetinde bu kadar ciddiye almama-l›yd›m. (Tanp›nar, 2008: 299-300)

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. d Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz ‘An› Türü ve

Özellikleri’ bölümünü tekrar okuyunuz. 2. b Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz ‘An› Türü ve

Özellikleri’ bölümünü tekrar okuyunuz.3. e Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz ‘An› Türü ve

Özellikleri’ bölümünü tekrar okuyunuz. 4. d Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz an› türüyle

ilgili ilk eserleri yeniden hat›rlay›n›z. 5. e Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz cümleyi tek-

rar okuyunuz. 6. b Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz ‘Günlük Tü-

rü ve Özellikleri’ bölümünü tekrar okuyunuz. 7. c Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz an› ve gün-

lük türlerinin özelliklerini yeniden gözden geçi-riniz.

8. a Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz Atatürk ile il-gili an›lar bölümünü tekrar okuyunuz.

9. c Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz ‘An› Türü veÖzellikleri’ bölümünü tekrar okuyunuz.

10. a Bu soruya yanl›fl yan›t verdiyseniz ünitedeki an›ve günlük tasniflerini yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

An› ve tarih türleri geçmiflte yaflananlar› anlatmas› bak›-m›ndan birbirine yaklafl›r ve benzeflir. Ancak an›, çokbüyük ölçüde yazar›n›n geçmiflini anlat›rken tarih, top-lumun veya milletin geçmiflini anlat›r. Bu bak›mdan ta-rih toplumsal; an› ise bireysel bir tarihtir. Ayr›ca tarihçok daha nesnel, an› ise özneldir.

S›ra Sizde 2

Kiflinin çevresiyle iletiflim kurmas›n› zorlaflt›ran içe dö-nük karekterde olmas›; baflkalar›yla paylaflamad›¤› duy-gu ve düflüncelerini anlatma iste¤i, bilgi, tecrübe vegözlemlerini yar›na b›rakma düflüncesi, kendini ruhenve zihnen rahatlatma ve gelifltirme arzusu, yaflad›klar›n›unutma korkusu aras›nda say›labilir.

S›ra Sizde 3

An›; yaflananlar›n üzerinden bir hayli zaman geçtiktensonra yaz›lmas›, ayr›nt›lar›n at›lmas›, anl›k subjektif yar-g›lardan önemli ölçüde uzaklafl›lmas›, kesintisiz bir öm-rü veya bir dönemi anlatmas› bak›m›ndan günlüktenayr›l›r.

S›ra Sizde 4

Hayat›n›n farkl› dönemlerinde ve farkl› ortamlarda Mus-tafa Kemal Atatürk’ü yak›ndan tan›m›fl kiflilerin hat›rala-r›n› okumak, onun kiflilik ve karakterini, Türk milletiiçin verdi¤i mücadeleleri çok daha yak›ndan tan›mam›-z› sa¤layacakt›r.

S›ra Sizde 5

Cemil Meriç’in bu metni; duygusal yo¤unlu¤u, farkl›cümle tarzlar›, ifllenmifl ahenkli dili ve di¤er estetik de-¤erleriyle büyük ölçüde “mensur fliir” türünü hat›rlat-maktad›r.

S›ra Sizde 6

Herhangi bir an› veya günlü¤ü okumak; yazan kiflininyak›ndan tan›nmas›, dönemin çeflitli olay ve geliflmele-rinin ö¤renilmesi, toplumsal hayata ait pek çok fleyinyak›ndan görülmesi ve zengin bir hayat tecrübesi ver-mesi gibi pek çok faydalar› olacakt›r.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Ataç, N. (1997). Günlerin Getirdi¤i. ‹stanbul: Can Ya-y›nlar›.

Aytaç, G. (1990). “Günce ve An› Üzerine”. Edebiyat

Yaz›lar›. Ankara: Gündo¤an Yay›nlar›.Beyatl›, Y.K. (1976). Çocuklu¤um, Gençli¤im, Siyasî

ve Edebî Hât›ralar›m. ‹stanbul: ‹stanbul Fetih Ce-miyeti Yay›nlar›.

Çetin, N. (2004). “Hat›ra”. Türk Dünyas› Edebiyat Kav-

ramlar› ve Terimleri Ansiklopedik Sözlü¤ü. C.3.Ankara: AKM Yay›nlar›.

Enginün, ‹. (2006). Yeni Türk Edebiyat› Tanzimat’tan

Cumhuriyet’e (1839-1923), ‹stanbul: Dergâh Ya-y›nlar›

‹leri, S. (2011). “fiair Nigâr Han›m’›n Defterleri”. Zaman.26 Mart.

Meriç, C. (1982). Jurnal I. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.Meriç, M.A. (1982). “Jurnali Bask›ya Haz›rlarken”. Jur-

nal I. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.Nutuk, (1975). C.II. ‹stanbul: Kültür Bakanl›¤› Yay›nla-

r›. Okay, M.O. (2005). Bat›l›laflma Devri Türk Edebiya-

t›. ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›.Olgun, ‹. (1972). “An› Türü ve Türk Edebiyat›nda An›”,

Türk Dili (An› Özel Say›s›). C.24. s.411-413.Ömer Seyfettin, (2000). fiiirler, Mensur fiiirler, F›kra-

lar, Hat›ralar, Mektuplar. (Hzl. Hülya Argunflah).‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›.

fiengil, S. (1992). An›larda Kalan Portreler. ‹stanbul:Cem Yay›nlar›.

Tanp›nar, A.H. (2008). Günlüklerin Ifl›¤›nda Tanp›-

nar’la Baflbafla. (Hzl. ‹.Enginün-Z.Kerman). ‹stan-bul: Dergâh Yay›nlar›.

Turinay, N. (1996). “‹nsan, Tarih ve Hat›ra”. Gelene¤in

Dünyas› Yenili¤in Ufuklar›. Ankara.Türk Dili ve Edebiyat› Ansiklopedisi (1981). C. 4. ‹s-

tanbul: Dergâh Yay›nlar›.

Ulu¤lar, E.B. (2006). 1908-1918 Y›llar› Aras›nda Türk

Edebiyat›nda Hat›ra Türü. Ankara: Gazi Ü. SosyalBilimler Enstitüsü. (Yay›mlanmam›fl Yüksek LisansTezi)

Ayafll›, M. (1973). Hat›rât Edebiyat›. ‹stanbul:Ayda, A. (1979). “Edebiyatta Hat›ra”. Hisar. C.19.Güzel Yaz›lar Gezi-Hat›ra. (1997). Ankara: TDK Ya-

y›nlar›.Kaplan, M. (1966). “Hat›rât Üzerine”. Hisar. C.6.Karakoç, ‹. (). An›lar ve Edebiyatç›lar›n An›lar› Bib-

liyografyas›. ‹stanbul: Fatih Ü. Yüksek Lisans Tezi.Okay, M.O. (1997). “Hat›rât”, ‹slâm Ansiklopedisi.

C.16, ‹stanbul: TDV Yay›nlar›.Özdemir, E. (1972). “An› ve An› Dilimiz Üzerine”, Türk

Dili. C.25. s.246-398Özdemir, E. (1983). Yaz› ve Yaz›nsal Türler. ‹stanbul:

Varl›k Yay›nlar›.Salah, B. (1972). “An› Üzerine”. Türk Dili. C.25. s.246-

428Türk Dili ve Edebiyat› Ansiklopedisi (1977-1990),

Dergâh Yay›nlar›, ‹stanbul.Türk Dili (Günlük Özel Say›s›). (1962). C.11. S.127.

Yararlan›lan Kaynaklar Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Biyografinin kavram anlam›n› aç›klayabilecek, türün niteliklerini s›ralayabilecek;Biyografinin dünya edebiyat›nda ortaya ç›k›fl›n› ve geliflmesini tart›flabilecek,Biyografinin Türk edebiyat›nda ortaya ç›k›fl›n› ve geliflmesini tart›flabilecek,Cumhuriyet öncesi ve soras› edebiyat›m›zda biyografi türünde yazan bellibafll› sanatkârlar›, araflt›rmac›lar› ve önemli eserleri s›ralayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Biyografi• Hal Tercümesi• Otobiyografi• Monografi

• Portre• Nekroloji• Edebi Biyografi• Bilimsel Biyografi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


Biyografi

• B‹YOGRAF‹N‹N ANLAMI VE TAR‹F‹• DÜNYA EDEB‹YATINDA

B‹YOGRAF‹• CUMHUR‹YET ÖNCES‹ TÜRK

EDEB‹YATINDA B‹YOGRAF‹• CUMHUR‹YET SONRASI TÜRK

EDEB‹YATINDA B‹YOGRAF‹


B‹YOGRAF‹N‹N ANLAMI VE TAR‹F‹“Biyografi”, otobiyografi ve monografiyi de içinde bar›nd›ran bir üst kavram ola-rak; sanat, edebiyat, tarih, politika vs. alanlarda tan›nm›fl, sevilmifl; ülkesine vebütün insanl›¤a veya belli bir sanat bilim alan›na önemli katk›larda bulunmuflkiflilerin yaflam öykülerinin yaz›lmas›yla ortaya ç›kan edebiyat türüdür. Bir an-lamda biyografi, geçmiflte kalan hayat› ve ona ba¤l› baflar›y› ve ürünü yenidenüretme, deneyimleme ve bunu yayg›nlaflt›rma giriflimi olarak de¤erlendirilebilir.Bu tan›nm›fl kiflinin do¤du¤u yer ve tarih, ailesi, e¤itim hayat›, alan›nda yapt›kla-r›, baflar›lar›; k›saca içinde yetiflmifl oldu¤u maddi ve manevi çevre içerisinde ki-flili¤i ve eserleri çerçevesinde anlat›lmaya çal›fl›l›r. Dolay›s›yla biyografilerde birgerçeklik vurgusu ön plana ç›kar. Bu gerçeklik ilkesi gere¤i, söz konusu edilenbilgiler, resmi belgelere, kay›tlara, günlüklere, mektuplara, söyleflilere veya bahsiedilen kiflinin yaflam›nda yer tutan kimselerin sözlü bilgilerine dayand›r›lmaya ça-l›fl›l›r. Ele ald›¤› kifliyi bütün yönleriyle anlatan oldukça hacimli biyografiler bu-lunmakla birlikte, ansiklopedilerde, edebiyat tarihlerinde k›sa olan biyografiler debulunmaktad›r. Edebiyat›m›zda biyografilere “yaflam öyküsü” de denmektedir.Eski Türk edebiyat›nda bu tarz yaz›lar; “Tercüme-i Hal” ya da “Hal Tercümesi”olarak bilinmekteydiler.

Bir yazar›n kendi yaflam öyküsünü yazmas›yla ortaya ç›kan biyografiye “otobi-yografi” veya “özyaflam öyküsü” denir. Otobiyografiler, ben merkezli oldu¤u içinkiflisellik ön plandad›r. Dolay›s›yla yaflanm›fll›¤a ba¤l› olarak yazar›n yaflad›¤› za-mana ait sosyal düflünceleri, tutum ve tav›rlar›, zihniyeti, dini, ahlaki düflünceleri,mutluluklar›, hüzünleri söz konusu olabilmektedir. Otobiyografi ile an›/hat›ra türübirbirine oldukça yak›nd›r. Fakat otobiyografide merkezde yazar›n kendisi vard›r;bir nevi yazar kendi dünyas›na bakar, öznel bir yaklafl›m söz konusudur; an›/hat›-rada ise çevredeki insanlar da ön plana ç›kar.

Ünlü bir kiflinin bütün flahsiyetini, hayat›n›n tamam›n›, eserini, her yönüyle elealan veya ayn› detayl› bak›fl aç›s›yla herhangi bir konuyu ele alan yaz›lara “monog-rafi” denmektedir. Mesela Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n Yahya Kemal üzerine yazd›-¤› monografisinin yan› s›ra ‹stanbul, Ankara, Konya, Erzurum ve Bursa’y› genifl birçerçeveden tarihsel, kültürel, mimari, yaflay›fl vs. boyutlar›yla ele al›p anlatt›¤› Beflfiehir isimli flehir monografisi de bulunmaktad›r. Dolay›s›yla bir elefltiri, tarihi olayüzerinde özel bir bak›fl aç›s›yla derinlemesine bir araflt›rma, bir edebiyat veya sos-yal hayat olgusunu ayr›nt›lar›yla ortaya koyan bir çal›flma da monografinin s›n›rla-

Biyografi

Latince “biyo” yaflam, canl›;“graphe” ise yaz›, flekilanlamlar›na gelmektedir.Dolay›s›yla ikisininbirlefliminden oluflanbiyografi, yaflam› anlatanyaz› demektir.

r› içerisine girmektedir. Bu sebeple monografinin zaman zaman biyografiden ayr›-lan bir taraf› bulunmaktad›r.

Bunun haricinde, bilimsel anlay›fla ba¤l› olarak söz konusu kifliye ait bilgiler,bir mant›k silsilesi içerisinde, mesela kronolojik düzende, alt bafll›klar halinde; do-¤umu, yetiflmesi, e¤itimi, dönemi içerisinde konumu, eseriyle tuttu¤u yer, baflar›-lar›, eserinin özellikleri; flekli, içeri¤i, vs. bölümler halinde verilip bütün bunlarelefltirel bir tutumla ele al›n›p bilgi ve belgelerle desteklenmeye çal›fl›l›yorsa, butarz biyografilere “bilimsel biyografi” denir. Mesela Mehmet Kaplan’›n, Tevfik Fik-ret Devir-fiahsiyet-Eser (1971), ‹smail Parlat›r’›n, Recaizade Mahmut Ekrem (1995),Ö.Faruk Huyugüzel’in, Hüseyin Cahit Yalç›n’›n Hayat› ve Edebî Eserleri ÜzerindeBir Araflt›rma (1984) isimli çal›flmalar› bilimsel biyografiye örnektir.

Dolay›s›yla biyografi eserleri aras›nda edebi ve sanatsal yönü a¤›r basanlar ka-dar bilimsel taraf› öne ç›kan örnekler de bulunmaktad›r. Bilimsel biyografiler, yu-karda bahsini etti¤imiz gibi bilimsel bir araflt›rman›n bütün gereklerine ba¤l› olmakiddias›yla yola ç›karlar. Biyografisi yaz›lan kiflinin hayat› ve biyografisinin yaz›lma-s›na neden olan taraf›, ilgili bütün materyallerin gözden geçirilmesi sonucunda ta-rafs›z ve bilimsel ciddiyete ba¤l› bir üslûpla okuyucuya aktar›lmaya çal›fl›l›r. Bilimadam›, bilimsel biyografisinde edebiyat, sanat veya kültür tarihinde önemli bir ye-ri bulundu¤u düflünülen bir kifliyi, hayat›n›n veya eserinin karanl›kta kalm›fl yanla-r›n› ayd›nlatmak iddias›yla araflt›r›r. Edebî biyografiler ise bu kadar tarafs›z ve nes-nel olma iddias›nda de¤illerdir. Zaten bu tip biyografilerde yazar› yaflam öyküsü-nü yazmaya iten neden genellikle söz konusu edilen kifliye duyulan yak›nl›k, ba¤-l›l›k gibi kiflisel nedenlerdir. Mesela yukarda söz konusu etti¤imiz Ahmet HamdiTanp›nar’›n Yahya Kemal hakk›nda yazd›¤› biyografi, bu tarz bir edebi biyografiolarak da görülebilir. Çünkü söz konusu olan, Tanp›nar’›n hem hocas› hem de ya-k›n dostu olan bir flahsiyettir. Bu sebeple Tanp›nar’›n kiflisel duyufl ve düflünüflü ilebu yak›nl›¤›n sanatkârane üslubu zaman zaman esere yans›r.

Bilimsel ve edebi biyografilerin yan› s›ra belki de edebi-sanatsal biyografininfarkl› bir boyutu olarak görülebilecek “biyografik roman”dan da söz edilebilir.Yani bütün biyografik veriler bir kurmacaya dönüfltürülerek bir roman veya hi-kâye format›nda veriliyorsa, di¤er bir anlamda, önemli bir flahsiyet bir roman›n,bir hikâyenin kahraman›na dönüfltürülerek anlat›l›yorsa, bu tarz eserlere de “bi-yografik roman” denmektedir. Bir anlamda burada söz konusu edilen kifli, hayatiçerisinde yaflay›fl, düflünüfl; fiziksel, ruhsal bütün özellikleriyle canl› bir kiflilikolarak sergilenir. Mesela Tahir Alangu’nun Ömer Seyfeddin: Ülkücü Bir Yazar›nRoman› (1968), M. Emin Eriflirgil’in Mehmet Akif-‹slâmc› Bir fiairin Roman›(1956), O¤uz Atay’›n Bir Bilim Adam›n›n Roman› (1975). Fakat burada yine debir romandan beklenen bütün bir kurmacan›n, tam bir karakter yaratman›n sözkonusu olmad›¤› bir gerçektir. Bu durumda biyografi eserleri için her zaman so-rulan soru tekrar ve hem de daha güçlü olarak söz konusu edilebilir: Biyografiyazar› bir sanat eseri mi yazmaktad›r, yoksa tarihi bir realiteyi mi metinlefltirmek-tedir? Her durumda biyografik roman ne tam olarak bir kurmaca metindir, ne detam olarak bir biyografi yaz›s›d›r.

Di¤er taraftan ünlü bir flahsiyetin ölümü üzerine, hemen ayn› günlerde gaze-te ve dergilerde yak›nlar› taraf›ndan yaz›lan ve onun flahsiyetinden, eserlerindenbahseden yaz›lara da “ölüm ard› yaz›s›” ba¤lam›nda “nekroloji” denmektedir. Bugibi yaz›larda da yer yer biyografiye iliflkin bilgiler yer ald›¤› için nekrolojiler biralt bafll›k olarak ele al›n›rlar. Kültür, edebiyat ve sanat dünyam›zda bu gibi yaz›-lar›n say›s› oldukça fazlad›r. Fakat bu gibi ölüm ard› yaz›lar› deneme türü içinde


de de¤erlendirilmektedir. Çünkü bu gibi ölüm ard› yaz›lar›n›n tümüyle biyogra-fiye dayal› olanlar› oldu¤u gibi, haber verme nitelikli olanlar›, duygusal içerikliolanlar›, bir an›ya dayal› olanlar›, portre özellikli olanlar›, elefltirel olanlar› da bu-lunmaktad›r.

Ayr›ca, biyografi türünün içinde sayabilece¤imiz yaz›lardan bir di¤eri de “por-tre”dir. Bir yazar›n, yak›ndan tan›s›n ya da tan›mas›n de¤erli sayd›¤›, etkilendi¤i,be¤endi¤i kiflilerin karakter özelliklerini, belirgin yanlar›n›, aralar›nda geçen ilginçolaylar› veya daha baflka özelliklerini anlatt›¤› üç befl sayfal›k k›sa yaz›lara “portre”denir. Bunun iki türü vard›r. Bunlardan birincisi ele al›nan kiflinin d›fl görünüflün-den bahseden fiziki portre’dir. Di¤eri ise tahmin edildi¤i üzere karakter özellikle-rinden, iç dünyadan bahseden ruhsal portredir.

Biyografinin anlam›n› aç›klay›n›z? Baflka hangi kavram/türler biyografi içinde de¤erlendi-rilmektedir?

DÜNYA EDEB‹YATINDA B‹YOGRAF‹Eski zamanlarda bafll› bafl›na bir tür olarak ortaya ç›kmadan önce de¤iflik edebitürler içerisinde biyografi diyebilece¤imiz baz› yaz›lara rastlamak mümkündür. Varolma, var k›lma, kendi varl›¤›n› devam ettirme içgüdüsünün farkl› bir yans›mas›olan sanatsal faaliyetin de¤iflik alanlar›nda insana ait bulgular, Milattan önceki za-manlardan beri görüle gelmifltir. Mesela ma¤ara resimlerindeki gündelik insan ya-flam›na ait veriler biyografinin henüz yaz›ya geçmeyen bafllang›c› olarak görülebi-lir. Çünkü her ikisinin de temelinde ölümlü olman›n karfl›s›na ç›kar›lan var k›lma,devam ettirme, anma, anlaml› k›lma, yüceltme gibi insani durufl söz konusudur.Ayn› flekilde mezar tafllar›, yaz›l› an›tlar veya ölüm törenlerindeki anmalar, ayn›tarzda biyografinin bafl›na koyabilece¤imiz bafllang›ç örnekleridir. Harold Nicol-son’›n “Biyografi, anma içgüdüsünü tatmin etmek için icat edilmifltir: aileler, ölüyüanmay› arzu eder bu yüzden a¤›tlar›m›z, kitabelerimiz bulunmaktad›r; kabileler,kahramanlar›n› anmak ister bunun için destan ve menk›belerimiz vard›r; kilise, ku-rucular›n› anmay› ister bu yüzden azizleri anlatan hikâyeler vard›r.” (Çelebio¤lu,2007) derken bir taraftan biyografinin ortaya ç›k›fl realitesine ›fl›k tutmakta, di¤ertaraftan da farkl› edebi türler içerisindeki da¤›lm›fll›¤›na da iflaret etmektedir.

Bütün bunlar› bir tarafa b›rak›p edebiyat›n bir türü olarak biyografiye döndü-¤ümüzde, ba¤›ms›z bir tür olarak biyografinin öncüsü, M.S. 46-120 y›llar› aras›ndayaflam›fl olan Yunanl› deneme, tarih ve biyografi yazar› Plutarkhos gösterilmekte-dir. Plutarkhos’un 23 Yunanl› ile 23 Romal›n›n hayatlar›n› çifter çifter birbirine pa-ralel olarak kaleme ald›¤› Paralel Yaflamlar kitab› dünya edebiyat›nda ilk biyogra-fi örne¤i olarak kabul edilmektedir. Pek ço¤u tan›nm›fl isimlerden oluflan bu 46 ki-fliyi tan›t›rken tarihi verilerden ziyade karakter özellikleri üzerinde duran yazar, kinve nefretin, aç gözlülü¤ün, asaletin, erdemin vs. kiflisel özelliklerin bu isimlerdekiyerine de¤inerek bir taraftan da e¤itici bir rol icra etmek istemifltir.

Alt›nc› yüzy›l ‹ngiltere’sinde ise dini ve ahlaki kavramlar etraf›nda flekillendiri-len aziz kimselerin hayatlar›n› anlatan hagiographi ad› verilen biyografi tarz› eser-lerin yayg›nl›k kazand›¤› görülmektedir. Ortaça¤ boyunca bu tarz biyografiler de-vam etmekle beraber Boccacio 56 biyografiye yer verdi¤i De Casibus Virorum etFeminarum Illustrium (Ünlü Erkeklerin ve Kad›nlar›n Kaderi) adl› eseriyle türünyeniden canlanmas›n› sa¤lar. Fakat ortaça¤ boyunca azizlerin hayatlar›na dair bi-yografiler devam eder. Ortaça¤ sonlar›na do¤ru bu kez krallar›n ve flövalyelerin bi-yografileri ön plana ç›kmaya bafllar.

1618. Ünite - Biyograf i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Rönesansla birlikte art›k sanatç›lar, yazarlar ve flairler biyografilere konu ol-maya bafllar. Bu anlamda ‹talyan Giorgio Vassari’nin Lives of Artists (1550) adl›eseri ve Thomas More’un idam edilifli üzerine damad› William Roper taraf›ndanyaz›lan Life of Sir Thomas More isimli biyografisi ve George Cavendish’in Life ofWolsey’i dikkat çeker. Bundan sonra 18. yüzy›lda Johnson’›n saf bir biyografiyazma niyetiyle ele ald›¤› Life of Savage adl› eseri ve yine ayn› ça¤›n bir baflkabiyograf› James Boswell’in ise gerçeklik merkezli bir anlay›fl› oturtmaya çal›flt›¤›Life of Johnson’› gelir.

Modern anlamdaki biyografi ise psikolojik merkezli bir anlay›fl› kullanan ve ay-n› zamanda bir elefltirmen de olan Lytton Strachey’in Eminent Victorians (Viktor-ya Ça¤› Seçkinleri (1918) ile Queen Victoria (Kraliçe Viktorya) (1921) isimli eser-leriyle bafllat›l›r. Son y›llarda Türkçeye çevrilen ve Türk okuru taraf›ndan da büyükbir ilgiyle karfl›lanan Stefan Zweig’in Dünya Fikir Mimarlar› ise dünya edebiyat›n-da edebi biyografilerin önemli örneklerinden birisidir.

‹slam dünyas›nda ise erken zamanlardan beri biyografi benzeri eserlere rastla-maktay›z. Tarihin bafllang›çta devlet büyükleri etraf›nda flekillendirilmesinden do-lay›, biyografi tarz› yaz›lar da tarih kitaplar›n›n içerisinde yer almaktayd›. Fakat za-manla önce peygamberlerin, din büyüklerinin, halifelerin hayatlar›n› anlatan siyer-ler fleklinde bafllayan biyografi benzeri eserler, çok de¤iflik flekillerde karfl›m›zaç›kmaya bafllar. Hz. Peygamber’in gazalar›n› anlatan Gazavât kitaplar›, onun çev-resinde bulunanlar›n hal tercümesi say›labilecek ahbâr kitaplar›, hadis rivayetçile-rinin, tefsircilerin, fakîhlerin, imamlar›n, âlimlerin, flairlerin, tabiplerin hal tercüme-si sayabilece¤imiz tabakât kitaplar›, tezkire kitaplar›, menak›pnameler, flecere ki-taplar›, vefeyatnameler, k›sasü’l-enbiyalar, biyografi edebiyat› bak›m›ndan zenginbir kaynak olufltururlar.

Dünya edebiyat›nda biyografinin öncüsü kabul edilen yazar ve eserini söyleyiniz.

CUMHUR‹YET ÖNCES‹ TÜRK EDEB‹YATINDAB‹YOGRAF‹Yukar›da son paragrafta bahsini etti¤imiz ‹slam kültüründe biyografiye benzeyeneserlerin hemen tamam›n› klasik Türk edebiyat› içerisinde de görmek mümkün-dür. Fakat bilhassa tezkire gelene¤i klasik Türk edebiyat›nda biyografi anlam›ndazengin bir malzeme oluflturur. Ancak flüphesiz ki bunlar› modern biyografinin bafl-lang›c›na koymak mümkün de¤ildir. Çünkü klasik edebiyat›n pek çok türünde ol-du¤u gibi tezkirelerde de kal›plaflm›fl ifade biçimlerini hemen bütün eserlerde ay-n› flekilde görmek mümkündür. Dolay›s›yla bilimsel, elefltirel, özgün bir biyografianlay›fl›ndan bahsetmek henüz söz konusu de¤ildir.

Eski Türk edebiyat› içerisindeki tezkirecilik gelene¤inin bafllang›c›, Arap edebi-yat›na dayanmaktad›r. “fiairler etraf›nda yaz›lan tezkirelerin ilk örne¤i, Arap edebi-yat›nda Muhammed b. Sallam el-Cumâhi (ö.865) taraf›ndan Tabakâtu’fl-fiu’arâad›yla verilmifl ve XII. yüzy›ldan sonra Fars edebiyat›na geçmifltir. Bununla birlik-te bu tür en olgun örneklerini Türkçede vermifltir. Edebiyat›m›zda tezkire ilk ola-rak XV. Yüzy›lda Ça¤atay sahas›nda Ali fiir Nevayî taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Anadolusahas›nda ise, ilk örne¤i Sehi Bey (Heflt-Behiflt) taraf›ndan verilmifltir. Latifî ve Âfl›kÇelebi’nin tezkireleri, bu türün en baflar›l› örnekleri olarak kabul edilmektedir.”(Horata, 2006, s.28-29)

Di¤er taraftan Tanzimat sonras›nda da tam bir tezkire olmamakla birlikte tez-kirelerden hareketle oluflturulmufl eski edebiyat flairlerinden bahseden biyogra-


Ahbâr kitaplar›: “Ahbâr”,haberler demekse de klasikkültürümüzde “bilgi”anlam›nda kullan›lm›flt›r.Daha çok da din ulular›n›nhayatlar›n›, söylediklerinianlatan “ahbar” kitaplar›,birer biyografi özelli¤ine desahiptirler.

Tabakât kitaplar›: Daha çokbelli bir dönemdekihadisçilerin hayatlar›n›anlatan kitaplar olmaklabirlikte, bir bilim dal›ndabelli zamanda yaflam›fl bilimadamlar›n›n hayatlar›n›anlatan kitaplara da bu adverilmektedir.

Vefeyatnameler: Dinbüyüklerinin ve baz› meslekmensuplar›n›n ölümleriüzerine yaz›lan öe onlar›nhayatlar› hakk›nda bilgiveren kitaplard›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

filere rastlamaktay›z. Mesela Mehmed Siraceddin’in Mecmuau’fl-fiuarâ ve Tezki-re-i Üdebâ (1907) adl› eseri, Bursal› Mehmed Tahir’in Osmanl› Müellifleri (3 cilt,1916-1925), ‹bnülemin Mahmud Kemal ‹nal’›n Son As›r Türk fiairleri (1930) veSadettin Nüzhet Ergun’un Türk fiairleri (1935), Recaizade Mahmut Ekrem’in Ku-demadan Birkaç fiair (1885), Ebüzziya Tevfik’in Numune-i Edebiyat-› Osmani-ye, Muallim Naci’nin Osmanl› fiairleri (1890) ve Esâmi (1890) isimli eseri bunlararas›nda say›labilirler.

Tanzimat dönemi Türk edebiyat›yla Avrupai bir görünüm kazanmaya bafllayanedebiyat›m›zda klasik edebiyatta görülmeyen baz› bat›l› türler ortaya ç›kar. Özel-likle ak›l merkezli bir anlay›fl› da beraberinde getiren roman, hikâye, tiyatro gibitürler ve gazete ve dergi gibi iletiflim araçlar› yavafl yavafl rasyonel bir mant›¤› dayayg›nlaflt›r›r. Fakat bu dönemin yeni edebi türlerinde bat›l› örneklerinin bir ben-zerinin tam bir olgunlukla bulunmad›¤›n›; bunun yerine bir geçifl dönemi özelli¤itafl›d›klar›n› söylemek mümkündür. Dolay›s›yla ayn› geçifl mant›¤›n› biyografi tar-z›nda yaz›lm›fl eserlerde de görmekteyiz. Gerçi modern biyografilerin yaz›m› bat›-l› edebiyatlarda da çok geç olmufltur. Fakat kaynaklara, belgelere dayal› konuflmamant›¤› bat›l› edebiyatlarda daha erken bafllam›flt›r.

Klasik Türk edebiyat›nda biyografik eserler içerisinde önemli bir yeri bulunan tezkirele-rin özelliklerini anlat›n›z. Bunlar modern biyografilerin öncüsü say›labilirler mi? Bu tarzbiyografinin edebiyat›m›zdaki ilk örne¤i hangisidir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

OKUMA PARÇASIParis’te Gençlik Zamanlar›

Abdülhak fiinasi Hisar

Yahya Kemal, 1902’de on yedi yafllar›ndayken, Üsküp’ten ‹stanbul’a gelmifl, bir

sene burada kalm›fl, galiba Sar›yer’de oturmufl ve bir müddet Robert Kolej’e devam

etmiflti. O zamanki matbuat›n Baba Tahir’i ile biraz görüflmüfl ve onun neflretti¤i “‹r-

tika” ve “Musavver Malumât” mecmualar›nda, Agâh Kemal ismiyle baz› manzume-

ler neflretmiflti. Hat›rl›yorum ki o zamanlar Tevfik Fikret’in tesiri alt›nda görünüyor-

du. Fakat kendisi bu eski hat›ralar›n› hiç sevmedi¤i hattâ inkâr etti¤i için bunlardan

hiçbir zaman bahsedememifltik.

O, 1903’te Paris’e gitmiflti. 1905’te kendisi ile Paris’te tan›flt›¤›m zaman yirmi yafl-

lar›nda olmal›yd›. Bir memur olan babas› kendisine bir maafl yolluyordu. Fakat bel-

ki müsrif oldu¤undan muntazaman para s›k›nt›s› çekti¤ini görüyordum. Nice sene-

lerden sonra bu eski zamanlarda kendisine gönderilen tahsisat›n baflka bir talebe-

nin sarfiyat›na yetebilece¤ini duymufltum.

Paris’te Yahya Kemal, talebe mahallesi olan Quartier Latin’in hududundan d›fla-

r› ç›km›yordu.

....

Ona, bilhassa Quartier Latin’in ana caddesi olan, büyük kahvehanelerinin bu-

lundu¤u ve talebelerin, Boul-Miche diye yâdettikleri Boulevard Saint Michel üstünde-

ki kahvehanelerde, ya Türklerin çok gittikleri Souffle veya daha ziyade, edebi bir flöh-

reti olan Vachette kahvehanesinde rastgelinirdi.

(Abdülhak fiinasi Hisar, Yahya Kemal’e Veda’dan, s.169-171)

CUMHUR‹YET SONRASI TÜRK EDEB‹YATINDA B‹YOGRAF‹Cumhuriyet sonras›nda edebiyat›m›z›n geliflmesine paralel olarak biyografi türün-deki yaz›larda da bir çeflitlilik ve zenginlik görülmektedir. Bir bütün halinde bun-lardan bahsetmek yerine grupland›r›p dikkat çekici olanlar›ndan bahsetmek dahauygun olacakt›r.

Cumhuriyet Döneminde Yaz›lan Baz› Genel Biyografi Eserleri

• Süleyman Nazif, Mehmet Akif, (1924)• Mithat Cemal Kuntay, Mehmed Âkif-Hayat›, Seciyesi, Sanat› (1939)• Mithat Cemal Kuntay, ‹stiklâl fiairi Mehmed Âkif (1944)Mithat Cemal’in bu iki biyografik çal›flmas›, Mehmet Akif’le yak›n tan›fl›kl›¤›n›n

izlerini tafl›r. Mithat Cemal, kendi sanat› ve hayat› üzerinde önemli etkileri bulunanMehmet Akif’i bu iki eserinde bir insan, bir eylem adam›, bir edebiyat adam›, birayd›n olarak ele alm›fl ve anlatm›flt›r.

• Mithat Cemal Kuntay, Nam›k Kemal: Devrin Olaylar› ve ‹nsanlar› Aras›nda(1944-1956)

• Mithat Cemal Kuntay, Sar›kl› ‹htilâlci Ali Suavi (1946)• Abdülhak fiinasi Hisar, ‹stanbul ve Pierre Loti (1958)• Abdülhak fiinasi Hisar, Yahya Kemal’e Veda (1959)Bu eserde Abdülhak fiinasi Hisar, Yahya Kemal’in hayat›n› Üsküp’ten ‹stan-

bul’a geliflinden bafllayarak anlat›r; hayat› ve flairli¤i ile ilgili ayr›nt›l› ve de¤erlibilgilere yer verir. Ayr›nt› bak›m›ndan oldukça zengin bir Yahya Kemal portresi-nin yer ald›¤› bu biyografik eser, yazar›n Yahya Kemal’le yak›n dostlu¤unun iz-leri ve izlenimlerini tafl›maktad›r. Kitapta, Abdülhak fiinasi Hisar, genel olarakYahya Kemal’in karakterinden kiflisel hayat›na, hassasiyetlerine, hat›ralar›na,edebiyat dünyas›na, eserlerinin yay›mlanmas› maceras›na kadar hayat›n›n önem-li ayr›nt›lar›n› nakleder.

• Abdülhak fiinasi Hisar, Ahmet Haflim: fiiiri ve Hayat› (1963)• Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Ahmet Haflim (1934)• Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Atatürk (1946)Sadettin Nüzhet Ergun’un özellikle divan edebiyat› ve halk edebiyat›n›n önem-

li yazar ve flairleriyle ilgili pek çok biyografik çal›flmas› bulunmaktad›r. Bunlardanbaz›lar› flunlard›r: Gevheri (1928), Pir Sultan Abdal (1929), Mevlânâ (1932), fieyhGâlib (1932), Befliktafll› Gedâî (1933), Hengâmî (1933), Kâtibi (1933), Kulo¤lu(1933), Silleli Sururî (1933), Nam›k Kemal (1933), Neflâtî (1933), Cenab fiahabed-din (1943), Bakî (1935), fieyh Gâlib (1935), Aka Gündüz (1937), Ali Cânib (1937)...

As›m Bezirci de edebiyat›m›zda pek çok biyografi yazan araflt›r›c›lardan birisi-dir. Biyografik nitelikteki eserlerinden baz›lar› flunlard›r: Edip Cansever (1961); Ab-dülhak Hamit ve Tar›k yahut Endülüs Fethi (1966); Ahmet Haflim (1967); Naz›mHikmet ve Seçme fiiirleri (1975); Nurullah Ataç (1968); Orhan Veli Kan›k (1967);Sabahattin Ali (1974)

• ‹brahim Alaettin Gövsa, Türk Meflhurlar› Ansiklopedisi (1945) • Gündüz Ak›nc›, Abdülhak Hamit Tarhan (1956) • Behçet Necatigil, Edebiyat›m›zda ‹simler Sözlü¤ü (1960)• fievket Süreyya Aydemir, Tek Adam (Atatürk’ün yaflamöyküsü, 3 cilt, 1963-

1965)• fievket Süreyya Aydemir, ‹kinci Adam (‹smet ‹nönü’nün yaflamöyküsü, 3

cilt, 1966-1968)


Abdülhak fiinasi Hisar’›n Yahya Kemal’e Veda isimli biyografik eserinin özellikleri nelerdir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

OKUMA PARÇASIPEYAM‹ SAFA

Behçet NecatigilSAFA, Peyami. * XX. yy. yazar ve romanc›lar›ndan, 1899 - 15 Haziran 1961, do¤. ve

ölm. ‹stanbul * ‹ki yafl›nda iken, babas› flair ‹smail Safa, Sivas’ta sürgünde öldü

(1901), dokuz yafl›nda bafllayan bir hastal›k ve on üç yafl›nda hayat›n› kazanmak

zarureti yüzünden okullarda de¤il, kendi kendine yetiflti, on dokuz yafl›na kadar

hem kendine, hem de ö¤retmenlik etti¤i okullarda çocuklara bir rehber oldu (1914-

1918). On dokuz yafl›nda kardeflinin teflvikiyle ö¤retmenlik ve memurluk hayat›n-

dan bas›na geçti. Yirminci As›r ad›nda bir akflam gazetesi ç›kard›, orada “Asr›n Hi-

kâyeleri” bafll›¤› alt›nda yazd›¤› -ilk otuz, k›rk tanesi imzas›z- hikâyeler, bas›nda ilk

baflar›lar› oldu; o tarihten sonra, f›kra, makale, roman yazar› olarak hep gazeteler-

de çal›flt›. Ölümünde Son Havadis gazetesi baflyazar› bulunuyordu, beyin kanama-

s›ndan öldü, Edirnekap› Mezarl›¤›’nda gömülü * Sanat endifleleriyle de¤il de, geçimi

için çok çabuk yazd›¤›, de¤ersiz buldu¤u romanlar›nda Server Bedi takma ad›n›

kullanan, eserlerinin say›s› yüz k›rka yaklaflan Peyami Safa, as›l ad›n› tafl›yan ro-

manlar›nda çok cepheli bir sanatç› kiflili¤i gösterir, genifl kültürü ve kuvvetli seziflle-

riyle duygu ve düflünce planlar›nda araflt›rmaya giriflir; olaya de¤il tahlile önem ve-

rir. ‹lk roman›, Sözde K›zlar’da bir toplum yaras›n› deflmifl Mahfler’de Birinci

Dünya Savafl›’n›n ahlâk çöküntülerini incelemifl, otobiyografik roman› DokuzuncuHariciye Ko¤uflu’nda hasta genç psikolojisini, Fatih-Harbiye’de Do¤u ve Bat›

aras›nda bocalay›fllar› derinlefltirmifl, Bir Tereddüdün Roman›’nda Birinci Dünya

Savafl› sonras› ahlâk zay›fl›¤›n›, bezginlik ve çöküntüyü sebep ve sonuçlara ba¤la-

m›fl, Matmazel Noraliya’n›n Koltu¤u’nda kainat ve varl›k muammalar›n› çözme-

ye koyulmufltu. Böylece hemen her roman›nda devirler, k›talar, anlay›fl ve gelenekler

aras›nda psiko-sosyolojik karfl›laflt›rmalar yapt›¤› görülür * Kültür Haftas› (21 say›;

15 Ocak- 3 Haziran 1936). Türk Düflüncesi (63 say›; Aral›k 1953 - Nisan 1960)

dergilerini de ç›karm›fl olan Peyami •Safa’n›n sanat, edebiyat, felsefe, psikoloji ve

baflka alanlarda yazd›¤›, kitap biçimine girmemifl, say›lamayacak kadar çok f›kra,

makale ve denemeleri; onun bu türlerde de en kuvvetli yazarlar›m›zdan oldu¤unu

gösterir. * Eserlerinin tam listesi için Türker Acaro¤lu’nun yaz›s›na (Milliyet, 22 Ha-

ziran 1961) ve Yeni Yay›nlar dergisine bak›n›z (Aral›k 1961 say›s›). Hakk›nda ya-

z›lm›fl kitaplar aras›nda Cahit S›tk› Taranc›’n›n (Peyami Safa, Hayat› ve Eserle-ri, 1940) ve Yücel Hacalo¤lu’nun (Sevenlerinin Kalemiyle Peyami Safa, 1962)

kayda de¤er * En tan›nm›fl romanlar›: Gençli¤imiz (1922). Sözde K›zlar (1928)

fiimflek (1923), Mahfler (1924), Bir Akflamd› (1924), Dokuzuncu Hariciye Ko-¤uflu (1930), Fatih - Harbiye (1931), Bir Tereddüdün Roman› (1933), Matma-zel Noraliya’n›n Koltu¤u (1949), Yaln›z›z (1951), Biz ‹nsanlar (1959), vb. Hi-kâyeler (1980) yeni yay›nlanan kitab›d›r. * Dokuzuncu Hariciye Ko¤uflu, Salih

Diriklik yönetiminde TRT Televizyonu için filme al›nd›. 1966’dan beri Peyami Sa-

fa’n›n eserlerinin yeni bask›lar›n› yapa gelmekte olan Ötüken Yay›nevi’nce 1974’te

konulmufl ve 1978’den sonra da kald›r›lm›fl olan Peyami Safa Roman Yar›flmas›için kitab›n sonuna, “Edebiyat Arma¤an ve Ödülleri” bölümüne bak›n›z.

(Behçet Necatigil, Edebiyat›m›zda ‹simler Sözlü¤ü, 12. Bas›m’dan, s 282-283)

Bilimsel Biyografiler: Cumhuriyet sonras› dönemde bilhassa Türkiye’de üni-versitelerin yayg›nlaflmas›na ve bilimsel çal›flmalar›n artmas›na ba¤l› olarak biyog-rafik eserlerde de nitelik ve nicelik olarak bir geliflme söz konusu olmufltur. Özel-likle 1980 sonras›nda akademik çevrelerde oldukça fazla say›da biyografi çal›flma-lar›na rastlamaktay›z. Türk edebiyat›nda önemli say›labilecek hemen bütün yazarve flairlerin bilimsel çerçevede biyografilerinin gerek kitap ve gerek makale boyu-tunda yaz›lm›fl oldu¤unu söylemek yanl›fl olmayacakt›r. Di¤er taraftan son y›llardasadece hayatta olmayanlar için de¤il, yaflamakta olan bilim adam›, sanatkâr vs.kimseler içinde arma¤an, hat›ra say›s› kabilinden dergiler, özel say›lar, kitaplar ba-s›lmakta ve bunlarda önemli ölçüde biyografi kaynakl› yaz›lara yer verilmektedir.Afla¤›da akademik çevrelerde yaz›lm›fl olan ve bu alanda önemli say›lan bilimselbiyografilerden birkaç› yer almaktad›r. Ayr›ca bunlar›n bir k›sm› ayn› zamanda bi-rer monografi özelli¤i de tafl›maktad›r.

• Kenan Akyüz, Tevfik Fikret (1947)• Mehmet Kaplan, Nam›k Kemal Hayat› ve Eserleri (1948)• Mehmet Kaplan, Tevfik Fikret Devir-fiahsiyet-Eser (1971); Bu eserde Kaplan,

Tevfik Fikret’in hayat›n›n merhalelerine yer vermekle birlikte daha ziyadeeser merkezli bir yol takip etmifl; Tevfik Fikret’in hayat›ndaki önemli de¤i-flim ve dönüflümlerin izlerini fliirlerinde aram›flt›r.

• Olcay Önertoy, Halit Ziya Uflakl›gil, Romanc›l›¤› ve Roman›m›zdaki Yeri(1965)

• Birol Emil, Mizanc› Murad Bey, Hayat› ve Eserleri (1979)• Ö.Faruk Huyugüzel, Hüseyin Cahit Yalç›n’›n Hayat› ve Edebî Eserleri Üze-

rinde Bir Araflt›rma (1984)• Haluk ‹pekten, Fuzuli-Hayat› Sanat› ve Eserleri (1999)• ‹smail Parlat›r, Recaizade Mahmut Ekrem (1995),• Fatih And›, Ara Nesil fiairi Mehmed Celal-Hayat›, Görüflleri, fiiirleri-(1995)• ‹smail Çetiflli, Cahit Külebi ve fiiiri (1998)• ‹smail Çetiflli, Memduh fievket Esendal (‹nsan-Eser) (1999)• Nurullah Çetin, Behçet Necatigil, Hayat›, Sanat› ve Eserleri (1998).• Yakup Çelik, Atilla ‹lhan (2006)• Mustafa Özbalc›, Ahmet Kutsi Tecer-fiairli¤i ve fiiirleri Üzerine Bir ‹nceleme

(1998)• Ramazan Korkmaz, ‹karos’un Yeni Yüzü Cahit S›tk› Taranc› (2002)• Güler Güven, Sami Paflazade Sezayi ve Eserleri (2009)Burada Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n 1946’da bas›lan Befl fiehir ve 1962’de yay›m-

lanan Yahya Kemal monografilerine ayr› bir yer vermek laz›md›r. Çünkü bütüneserlerinde oldu¤u gibi bu iki monografide Tanp›nar’›n hem bir bilim adam› olarakve hem de bir sanatkâr olarak duyufl ve düflünüflünün yans›malar› dikkat çeker. Bubak›mdan bu iki monografi bilimsel biyografi k›sm›nda yer alabildi¤i gibi edebi bi-yografi içinde de say›labilirler. Tanp›nar Befl fiehir’de ‹stanbul, Ankara, Konya, Bur-sa, Erzurum flehirlerini kimi zaman bir gezi ve hat›ra havas› da tafl›yan bir çerçeve-de tarihsel, kültürel, sanatsal boyutuyla ve daha da çok zamanda devaml›l›k ve de-¤iflerek devam eden, devam ederek de¤iflen zihniyet ba¤lam›nda ele al›r. Bir an-lamda Tanp›nar, bu flehirlere derinlemesine bakarken, bunlar› bir çeflit “giydirilmiflzaman” olarak görür. Di¤er taraftan Yahya Kemal monografisi ise ayn› sanatkâraneduyufl ve düflünüflün, hocas› ve yak›n dostu olan bir flaire yönlendirilmesiyle olufl-turulmufltur. Tanp›nar, Yahya Kemal’in hayat›na ve bilhassa fliirine bakarken Berg-son’un fenomenolojik yöntemini kullan›r. Di¤er bir anlamda bu esere monografikderinli¤i veren Bergson’un su, hava, atefl ve toprak merkezli imge çözümlemesidir.


Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n Befl fiehir isimli eserini monografi s›n›f›na sokan özellikleri ne-lerdir?


OKUMA PARÇASICAH‹T KÜLEB‹-Memuriyet Hayat›

‹smail ÇET‹fiL‹Cahit Külebi’nin memuriyet hayat›, 28 Ocak 1943’te Antalya Lisesi edebiyat ö¤ret-

menli¤i ile bafllar. 0, ö¤retmenli¤i isteyerek seçmifl; Milli E¤itim Bakanl›¤›n›n de¤iflik

birimlerinde y›llarca ö¤retmen, idareci ve müfettifl olarak severek çal›flm›flt›r. “...32

y›l milli e¤itimde görev ald›m. 16 y›l Türk dili ve edebiyat› uzman› olarak müfettifllik

yapt›m. Bu arada 1957’de düzenlenen müfredat program›n›n haz›rlanmas›nda Ta-

lim Terbiye Dairesi üyesi arkadafl›mla birlikte çal›flt›m. 1971 y›l›nda e¤itim enstitüle-

rince uygulanmak üzere düzenlenen fakat uygulamaya konulmayan müfredat

program›n› ben haz›rlad›m. Ayr›ca Milli E¤itim Bakanl›¤›nca bas›l›p flimdi hangi kö-

flede unutuldu¤unu bilmedi¤im Avrupa Konseyince haz›rlanm›fl olan “Avrupa Kon-

seyi Üyesi Ülkelerde Anadili Ö¤retimi” adl› yap›t› Türkçeye ben çevirdim.”

Üç y›l süren Antalya Lisesi edebiyat ö¤retmenli¤inden sonra, Sabahattin Ali’nin

bakanl›k emrine al›nmas› üzerine Ankara Devlet Konservatuar› diksiyon ö¤retmen-

li¤i ve Tatbikat Sahnesi Temsil ‹flleri muavinli¤i görevine getirilen (26 Ocak 1946)

Külebi, -maafl›n›n üç kat artacak olmas›na ra¤men- bu görevi kabul etmemifltir. Bu-

nun üzerine Konservatuara edebiyat ö¤retmeni olmufltur (7 fiubat 1946). 30 Nisan-

25 1946 Aral›k tarihleri aras›nda Konservatuar Müdür yard›mc›l›¤›; 19 Aral›k

1951’de de müdür baflyard›mc›l›¤› görevine getirilmifltir. 12 Aral›k 1954’te Ankara

Gazi Lisesi edebiyat ö¤retmenli¤ine geçen Külebi, 23 Aral›k l954’te müdür yard›mc›-

s› olmufl, 10 Eylül 1956’da Milli E¤itim Bakanl›¤› üçüncü s›n›f müfettiflli¤ine yüksel-

mifltir. Müfettifllik görevi, flairin daha önceden önemli ölçüde tan›d›¤› Anadolu’yu ve

oradaki insanlar› daha iyi tan›mas›na zemin haz›rlamas› aç›s›ndan son derece

önemlidir. Müfettiflli¤i s›ras›nda, Aral›k 1958-Nisan 1959 tarihleri aras›nda göreviy-

le ilgili olarak Amerika’dad›r.

31 A¤ustos 1960’ta ‹sviçre bölgesi ö¤renci müfettiflli¤i ve kültür atafleli¤i görevine

atanan Cahit Külebi, 23 Nisan 1964’e kadar burada kalm›flt›r. Yurt d›fl›ndan dö-

nünce tekrar müfettifllik görevine dönen flair, bu arada zaman zaman Devlet Kon-

servatuar› müdürlü¤üne vekalet etmifl; asaleten müdürlük teklif edilmesine ra¤men

kabul etmemifltir. 28 fiubat l966’da Milli E¤itim Bakanl›¤› baflmüfettifli; 4 Aral›k

l969’da Milli E¤itim Bakanl›¤› kültür müsteflar yard›mc›s› olmufltur.

4 A¤ustos 197 l’de kendi arzusuyla tekrar müfettiflli¤e dönen Külebi, 3 Ocak l973’te

de yine kendi iste¤iyle emekli olmufl; böylece otuz y›ll›k memuriyet hayat›n› tamam-

lam›flt›r.

Külebi, memuriyet hayat›n›n ekonomik yönünü flu flekilde de¤erlendirir: “Meslek

yaflam›mda bütün de¤erli, sevgili meslektafllar›m gibi ben de s›k›nt› hep s›k›nt› için-

de, yokluk içinde çal›flt›m. Ayr›ca da müfettifl olarak meslektafllar›m›n birço¤unu çok

yak›ndan tan›d›m. Onlar›n içinde, ortan›n alt›nda bir yaflant› sürdürdüm. Bu da

bugüne de¤in sürdü geldi. Memuriyet hayat›n›n s›k›nt›lar› sadece ekonomik de¤ildir.

Zaman zaman gerek fliirleri, gerekse siyasi görüflleri yüzünden takibata u¤ram›fl, so-

ruflturmalar geçirmifltir. Mesela; Yurdumuz fliirinin, Süleyman fievket’in haz›rlad›¤›

“Güzel Yaz›lar” kitab›na al›nmas› ve fliirin Mu¤la’da bir Ö¤retmen taraf›ndan bir tö-

rende okutturulmas› üzerine hakk›nda soruflturma aç›lm›flt›r.

(‹smail ÇET‹fiL‹, Cahit Külebi ve fiiiri’den, s.45-46.)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Biyografik Romanlar: Cumhuriyet döneminde biyografik roman diyebilece-¤imiz ilk eserlerden biri, Hasan Ali Yücel’in 1932’de bas›lan Goethe Bir Dehan›nRoman›’d›r. Türk edebiyat›nda kaleme al›nm›fl bir di¤er biyografik roman MehmetEmin Eriflirgil’in 1951’de yay›mlanan Bir Fikir Adam›n›n Roman›: Ziya Gökalpisimli eserdir. Ayn› yazar›n yine ayn› formatta yazd›¤› bir baflka biyografik romanise ‹slamc› Bir fiairin Roman›: Mehmet Akif ad›n› tafl›maktad›r. Bu çal›flmalar›ndaMehmet Emin Eriflirgil, Ziya Gökalp ve Mehmet Akif’i birer roman kahraman› ola-rak tasarlam›fl ve yer yer onlar›n eserlerinden, görüfllerinden al›nt›larla ve kendisi-nin düflüncelerinin yan› s›ra, flahit olduklar›yla zenginlefltirmifltir. Tahir Alangu’nun1968’de yay›mlanan Ömer Seyfeddin: Ülkücü Bir Yazar›n Roman› adl› eseri ise ro-man ad›n› tafl›makla birlikte tam olarak bir biyografik roman de¤ildir. Yine YusufZiya Ortaç’›n yazm›fl oldu¤u ve “Bir Hayat›n Roman›” takdimini tafl›yan ‹smet ‹nö-nü adl› eser de roman özelliklerine sahip de¤ildir.

Bu sayd›klar›m›z haricinde gerçekten bir roman kurgusuna ulaflan biyografikroman diyebilece¤imiz bir eser O¤uz Atay’›n bilim adam› ve hocas› Prof. Dr. Mus-tafa ‹nan’›n hayat›n› anlatt›¤› ve 1975’te yay›mlanan Bir Bilim Adam›n›n Roman›adl› eseridir. Dedi¤imiz gibi bu eser kurgusundaki baflar› dolay›s›yla biyografik ro-manlar›n al›fl›lagelen yap›s›n›n biraz d›fl›nda yer almaktad›r.

Di¤er taraftan 1980 sonras› Türk edebiyat›nda postmodern bir anlay›fl›n yayg›n-laflmaya bafllamas›yla türler aras›nda da daha güçlü geçifller söz konusu olmufltur.Daha do¤rusu postmodern anlay›fl›n türler aras› ayr›m› ortadan kald›rma, çok üs-luplu, çok de¤iflik türlerdeki metinlerin özelliklerini bar›nd›ran metinleraras› eser-ler yazma anlay›fl›na ba¤l› olarak biyografik roman tarz›ndaki eserlerde de bir de-¤iflme dikkatimizi çeker. Kimi zaman yak›n akrabalar, kimi zaman tarihi kiflilikler,bu kez modern roman anlay›fl›n› bir k›rma giriflimi olarak biyografiyi bir malzemealarak ortaya ç›karlar. Mesela Nermin Bezmen’in kendi dedesinin hayat hikâyesinianlatt›¤› Kurt Seyt ve Shura ile Kurt Seyt ve Murka isimli eseri, Ayfle Kulin’in birhayli ilgi çeken ve kuzeni Aylin Devrimer’in hayat›n› anlatt›¤› Ad›: Aylin’i, H›fz› To-puz’un hem tarihsel roman›n, hem de biyografik roman›n özelliklerini tafl›yan ese-ri Meyyale ile Mediha Sultan’› anlatt›¤› Paris’te Son Osmanl›lar’›, Atilla fienkon’unNazl› Eray’›n fantastik roman anlay›fl›na ba¤l› olarak onun hayat›n› da fantastik birçerçevede ele ald›¤› Bütün Düfller Nazl›’d›r’› bu çerçevede dikkat çeken biyogra-fik romanlardan baz›lar›d›r.

Portreler: Edebiyat›m›zda Cumhuriyet sonras› dönemde yaz›lan baz› portreeserleri afla¤›da verilmifltir.

• Yusuf Ziya Ortaç, Portreler (1960)• Haldun Taner, Ölürse Ten Ölür Canlar Ölesi De¤il (1979)• Beflir Ayvazo¤lu, Defterimde K›rk Suret (2010)• Hüseyin Cahit Yalç›n, Tan›d›klar›m (1936)• Hakk› Süha Gezgin, Edebî Portreler (1939)• Orhan Okay, Silik Foto¤raflar (2001)• Hilmi Yavuz, Yüzler ve ‹zler (2006)Bütün bunlar›n yan› s›ra Türk edebiyat›nda zengin bir nekroloji edebiyat› bul-

mak da mümkündür. Hemen bütün önemli devlet adam›, sanatç›, yazar, flair vb.kimselerin ölümü üzerine gazete ve dergilerde yaz›lan biyografik içerikli yaz›lar›nsay›s› bir hayli fazlad›r. Bunlar›n baz›lar›n›n kimi araflt›rmac›lar taraf›ndan toplan›pbir araya getirildi¤i de görülmektedir. Mesela Yahya Kemal’in, Ahmet Haflim’in,Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n, Necip Faz›l’›n, Atilla ‹lhan’›n ölümleri üzerine yaz›lannekrolojiler say›ca bir hayli fazlad›r.



Biyografinin kavram anlam›n› ve niteliklerini

aç›klayabilmek

Biyografi, sanat, edebiyat, kültür, siyaset gibialanlarda önemli ifller yapm›fl, eserler vermifl veülkesine, insanl›¤a faydas› dokunmufl kimsele-rin yaflam öyküsüdür. Biyografinin monografi,otobiyografi, portre gibi alt dallar› vard›r. Ayr›-ca bir kimsenin hayat›n›n bilimsel veriler ›fl›¤›n-da anlat›lmas›na bilimsel biyografi, sanatsal veestetik bir tutumla anlat›lmas›na da edebi bi-yografi denir.

Biyografinin dünya edebiyat›nda ortaya ç›k›fl›n›

ve geliflmesini tart›flabilmek

Dünya edebiyat›nda biyografinin oldukça eskibir tarihi vard›r. 46-120 y›llar› aras›nda yaflam›flolan Putarkos’un Paralel Yaflamlar isimli kitab›bu tarz›n dünya edebiyat›ndaki ilk örne¤i say›l-maktad›r. Bat› edebiyatlar›nda daha sonra H›ris-tiyanl›k etkisiyle yaz›lan din büyüklerinin hayat-lar›n› anlatan hagiografiler gelmektedir. Röne-sans sonras›ndaki geliflmelere paralel olarak ba-t›da da modern anlamdaki biyografilerin ilk ör-nekleri dikkatimizi çekmeye bafllar. ‹slam dün-yas›nda da erken zamanlardan itibaren biyografitarz›ndaki eserleri görmekteyiz. Hz.Peygamberve etraf›ndakilerin hayatlar›n›, özelliklerini, yap-t›klar›n› anlatan dini içerikli eserler, devlet bü-yüklerini anlatan eserler ve nihayetinde flairleri,sanatkârlar› anlatan eseler, bat›l› anlamda olma-sa da birer biyografik eser kabul edilmektedirler.

Biyografinin Türk edebiyat›nda ortaya ç›k›fl›n›

ve geliflmesini tart›flabilmek

Cumhuriyet öncesi Türk edebiyat› biyografikeserler bak›m›ndan iki dönemde düflünülebilir.Bunlardan birincisi Klasik edebiyat dönemidir kibu dönemde pek çok biyografik nitelikte esererastlamaktay›z. Bunlar›n bafl›nda da tezkire tü-ründeki eserler gelmektedir. Di¤er taraftan siyer-ler, gazavatnameler, menak›pnameler, vefeyat-nameler, velayetnameler, flecere kitaplar›, k›-sas’ül- enbiyalar da eski Türk edebiyat› içerisin-deki biyografik özellikler bar›nd›ran eserler ola-rak görülebilirler. Fakat bunlar›n hiçbirini bizde-ki modern biyografilerin bafllang›c› saymak müm-

kün de¤ildir. Bu anlamdaki biyografiler Tanzi-mat edebiyat› içerisinde ortaya ç›kmaya bafllar-. Bunlar›n baz›lar›nda da tezkirecilik gelene¤in-den etkiler bulunmakla birlikte Bat›n›n belgeleredayal›, elefltirel ve nedensellik ilkesine ba¤l› bi-yografi anlay›fl› da yavafl yavafl kendisini göster-meye bafllar.

Cumhuriyet soras› edebiyat›m›zda biyografi tü-

ründe yazan belli bafll› sanatkârlar›, araflt›rma-

c›lar› ve önemli eserleri s›ralayabilmek

Cumhuriyet sonras› dönemde oldukça zengin birbiyografi çeflitlili¤i ile karfl›laflmaktay›z. ‹lk y›llar-daki genellikle edebi özellikleri ön plana ç›kanve yazarlar› da birer edebiyatç› olan biyografile-rin yerini, zamanla akademik çevrelerden gelenakademisyenlerin yazm›fl oldu¤u bilimsel özel-likli biyografiler ve monografiler almaya bafllar.Böylece kiflisel tan›fl›kl›klar›n yerini, bilimsel bil-ginin merkez al›nd›¤›, belgelere ve verilere daya-l›, akli çözümlemelerin iflledi¤i bir anlay›fl geç-meye bafllar. Bunlar›n yan› s›ra ölüm ertesi yaz›-lar› diyebilece¤imiz nekrolojiler ve k›sa biyogra-fi diyebilece¤imiz portreler bu biyografi çeflitlili-¤ini zenginlefltirmektedirler. Cumhuriyet döne-minde söz konusu edilmesi gereken biyografimerkezli bir nokta da biyografilerin roman for-mat›nda verilmeleridir. Cumhuriyetin ilk y›llar›n-da önemli edebiyatç›, sanat adam›, siyaset adam›ve bilim adam› için yaz›lan biyografik romanla-r›n yerini 80 sonras›nda tarihsel kiflilikler veyayak›n akrabalar›n söz konusu edildi¤i biyografikromanlar almaya bafllar.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

4NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Monografinin biyografiden ayr›lan taraf› ile ilgili afla-¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?

a. Monografide sadece kifli hayat› söz konusu edil-memifl olabilir.

b. Monografi, bir kimse hakk›ndaki k›sa yaz›lard›r.c. Monografi, bir kimsenin yaflam öyküsünün ro-

manlaflt›r›lm›fl fleklidir.d. Monografi bir kimsenin kendi yaflam öyküsünü

anlatmas›d›r.e. Monografi sadece flehirleri konu edinir.

2. Biyografik roman› biyografiden farkl› k›lan taraf ileilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?

a. Biyografik romanda biyografisi yaz›lan kimse-nin yaflam›n›n tamam› söz konusu edilir.

b. Biyografik romanda anlat›c› kendi duygu ve dü-flüncelerine yer vermez.

c. Biyografik romanda biyografiden farkl› olaraksöz konusu edilen kiflinin yaflam›ndan bir kesitverilir.

d. Biyografik romanda biyografisi yaz›lan kimseyaflad›¤› zaman içinde ele al›n›r.

e. Biyografik romanda biyografisi yaz›lan kifli, kur-maca dünyan›n bir kahraman› olarak sunulur.

3. Dünya edebiyat›nda ilk biyografi örne¤i afla¤›daki-lerden hangisidir?

a. Aristo, Hagiografi

b. Plutarkos, Paralel Hayatlar

c. Boccacio, Feminarum Illustrium

d. Boswell, Queen Victoria

e. George Cavendish, Life of Wolsey

4. Afla¤›dakilerden hangisi Klasik Türk edebiyat› içeri-sinde biyografi türünde bir eser say›lmaz?

a. Tezkireb. Vefeyatnamec. Menak›pnamed. Kasidee. Tabakat kitaplar›

5. Cumhuriyet döneminde yaz›lan biyografilerle ilgiliafla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Cumhuriyet döneminde gerek edebi ve gerekbilimsel nitelikli biyografi örneklerine rastlan›r.

b. Cumhuriyet döneminde yaz›lan bilimsel biyog-rafilerin say›ca artmas›nda üniversitelerin ço¤al-mas› ve araflt›rma tekniklerinin geliflmesininönemli etkisi vard›r.

c. Bu dönemdeki biyografik eserler klasik edebi-yattaki tezkirelerin bir devam› olarak görülebi-lirler.

d. Cumhuriyet döneminde, baz› siyasetçi, bilimadam›, sanatkâr ve edebiyatç›n›n hayatlar›n›nbir roman havas› içerisinde anlat›ld›¤› eserler deyaz›lm›flt›r.

e. Bir yazar›n, sanatç›n›n yaflam›n› bütün yönleriyleele alan monografilerin de say›s› oldukça fazlad›r.

6. “Nam›k Kemal, gayet büyük yuvarlak bafll›, pek yük-

sek al›nl›, pembe çehreli, hiddetlendikçe çat›l›r az e¤ri

kafll›, koyu elâ gözlü, irice burunlu, fevkalâde güzel

a¤›zl›, k›rk yafl›ndan sonra siyah denecek kadar koyu-

laflm›fl uzunca, kumral sakall›, k›saya mail orta boylu,

fliflmanca, omuzlar› genifl, elleri ayaklar› küçük bir in-

sand›. Burnunun sa¤ taraf›nda attan düfltü¤ü zaman

hâs›l olan yaradan kalma bir çizgi vard›. Pek nadir

hiddetlenir fakat fliddeti uzun sürerdi. Simas›ndaki ila-

hi cazibeyi tasvirden acizim. O ulvî simada pek çok

manalar dolafl›rd›.”

Yukar›daki metin hangi tipteki biyografiye örnek say›-labilir?

a. Monografib. Portrec. Otobiyografid. Biyografik romane. Hiçbiri

7. Mithat Cemal Kuntay’›n biyografik eserlerine konuolan iki önemli edebiyatç›m›z afla¤›dakilerden hangi-sinde birlikte ve do¤ru olarak verilmifltir?

a. Nam›k Kemal ve Mehmet Akifb. Nam›k Kemal ve Necip Faz›lc. Mehmet Akif ve Yahya Kemald. Ahmet Haflim ve Yahya Kemale. Mehmet Akif ve Ahmet Haflim



8. Afla¤›daki seçeneklerin hangisinde yazar-eser iliflki-si yanl›fl kurulmufltur?

a. Mehmet Kaplan, Tevfik Fikret Devir-fiahsiyet-

Eser

b. Birol Emil, Mizanc› Murad Bey, Hayat› ve Eser-

leri

c. Yakup Çelik, Atilla ‹lhan

d. Ramazan Korkmaz, ‹karos’un Yeni Yüzü Cahit

S›tk› Taranc›

e. Ö.Faruk Huyugüzel, Hüseyin Suat Yalç›n’›n Ha-

yat› ve Edebî Eserleri Üzerinde Bir Araflt›rma

9. Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n Yahya Kemal ve Befl fie-

hir isimli kitaplar›n›n ortak taraf› afla¤›daki seçeneklerinhangisinde do¤ru verilmifltir?

a. Edebiyat›m›z›n önemli flairlerinin yaflamlar›n›nanlat›lmas›

b. ‹stanbul’da yaflam›fl olan sanatç›lar›n anlat›lmas›c. Bilimsel biyografi say›lmalar›d. Biri flehri, öbürü bir flairi konu etmesine ra¤men

her iki eserin de monografi say›lmas›e. Biyografik roman özelli¤i tafl›malar›

10. Afla¤›dakilerden hangisi biyografik romand›r?a. Yahya Kemal’e Vedab. Abdülhak Hamit ve Tar›k yahut Endülüs Fethic. Bir Bilim Adam›n›n Roman›d. Bir Tereddüdün Roman›e. Sessiz Ev

Portre Örne¤i

ATATÜRK

Ahmet Hamdi Tanp›nar

Atatürk gibi milli varl›¤›n her alan›nda yarat›c› eser-ler b›rakan, dehas›n›n mucizesiyle bütün milli hayat›yo¤urup dirilten bir insandan bahsetmek daima güç birfleydir. Çünkü Atatürk’ten bahsetmek, fanilerin diliylebir mucizeler zincirini anlatmak demektir. Mucize, mu-cize ile anlat›l›r. Onun içindir ki kahramanlar›n gerçekyüzleri ancak sanatta görülür.

Hiç bir hayat onunki gibi zengin ve dolu olmam›flt›r.Hiç bir eser, alt› y›l önce aram›zdan çekilip gitmesinea¤lad›¤›m›z büyük insan›nki kadar flafl›rt›c›, ilk bak›fltakavranmas› daima güç, bununla beraber son derecedeayd›nl›k olmam›flt›.

Atatürk, büyük ve flümullü manas›yla kahramand›r.Bu kelimenin manas›nda gerçek bir vuzuhu, elle tutu-lacak, gözle görülecek, zaman içinde bir y›ld›z mahrekigibi nurlu izi takip edilebilecek bir misalin getirebilece-¤i vuzuhu isteyenler onun hayat›na bakmal›d›rlar.Kahraman nedir? Eski trajedi, kahraman› kaderle pen-çeleflen adam diye vas›fland›r›r. Atatürk bu mücadeleyikendi nefsi için de¤il, bir milletin hayat› için yapm›fl veondan muzaffer olarak ç›km›flt›r. Onun için Türk mille-tinin milli kahraman›d›r. Bugün kendi yurdumuzda hürve müstakil, yaflama haklar›m›za sahip, toplu ve nefsi-mize karfl› sayg›yla, güvenle dolu yafl›yorsak bu, onunmilletimizin talihine karfl› kazand›¤› zafer sayesindedir.Bununla beraber bu kadar büyük bir ifli ne basit unsur-larla yapar! Onun hayat›na bakarken bir daha görüyo-ruz ki, deha dedi¤imiz fley, yarat›l›fl›n bir ucubesi de¤il,sadece fanilere nadir bahfletti¤i bir kudrettir. GerçektenAtatürk’ün hayat›, vazife duygusunun, memleket ve mil-let sevgisinin, iman›n ve iradenin beraberce ördükleribir kumafla benzer. Onu harekete getiren bu büyükzembereklere hadiseleri sezmek ve anlatmaktaki kud-retini, büyük realite duygusunu, tasarlama ve yapmada-ki o imkâns›z denebilecek isabetini, bir de, gerçek ma-nas›yla fief do¤mufl olanlara mahsus flahsi cazibeyi ila-ve edersek, bize bugünü ve onun nimetlerini haz›rla-yan, Türk milletine gelecek nesillerin serbestçe çal›fl-mas› ve kendi imkânlar›n› gerçeklefltirmek için hür vemüstakil bir yurda sahip olman›n emniyetini bahfledenbir hayat›n büyük vas›flar›n› hülâsa etmifl oluruz.

Kahraman kelimesinin manas›n› duyabilmek içinonun hayat›n› görmek ve üzerinde düflünmek yeter,dedim. fiimdi bu hayat›n bir noktas›na iflaret etmek is-

Okuma Parças›


terim: Bu deha, etraf›ndaki olaylarla beraber, adeta ba-z› panzehirler, insanl›¤a teselli, ümit ve flifa veren baz›büyük, kurtar›c› fikirler gibi, onlar›n cevherinden do¤-mufltur, diyebilirim.

Tan›nm›fl bir tarihçi: “Dünya, gömlek de¤ifltirece¤i za-manlarda hadiseler mukadder bir mahiyet al›r” der. ‹flteAtatürk, bu yolundan flaflmaz kader mahiyetli hadiseleri,daha zengin bir iradeyle, adeta bir milletin yaflama irade-sinin tek bir flah›sta topland›¤›na inand›ran bir kudretlegünü gününe, saati saatine karfl›layan, onlarla beraberölçüleri büyüyen, geniflleyen, kudreti artan insand›.

Denebilir ki Atatürk’ün dehâs›, milletine gerçektenhizmet edebilecek bir ça¤a geldikten sonra, milli haya-t› tehdit eden tehlikeler nispetinde büyümüfl, geliflmifl-tir. Hayat›na bakt›¤›m›z zaman, bu hayat›n bize önce-den çizilmifl bir yol gibi muntazam, sade ve son derece-de tabii görünmesinin s›rr› buradad›r. As›l olan yafla-mak oldu¤una göre bir hastal›¤›n, bir âfetin, bir kaza-n›n karfl›lanmas› kadar tabii ne olabilir?

Fakat bir an kendimizi tereddüdün, flüphenin ifritineterk ederek kendi kendimize soral›m: “Mukadder görü-nen bir ak›betin bu kadar zaman›nda, bu kadar isabetlibir flekilde karfl›lanmas› kadar insan› flafl›rtabilecek nevard›r?”

Ben, Atatürk’ün hayat›ndan bugün için ve yar›n içinal›nabilecek en büyük dersin, ters taraf›ndan sorulmuflsualde oldu¤una inan›yorum. Gerçekten Mustafa Ke-mal’in dehâs›, daima gününün meseleleriyle onlar›niçinde, onlar›n havas›nda yaflad›. Onu herhangi büyükbir kumandan, büyük ve baflar›l› bir politika adam›n-dan daha üstün, çok üstün, çok yarat›c› yapan fley, birtek adam›n zekâs›n› bir milletin hayat›nda bu kadar flü-mullü bir merhale haline getiren cemiyet meseleleriüzerinde kendi kendisini bu derece teksif etmifl olmas›,bütün varl›¤›n› onlar›n emrine vermesi, flahsiyetini on-larda idrak etmesidir.

Kaynak: Ahmet Hamdi Tanp›nar, Yaflad›¤›m Gibi’den,s.96-98.

1. a Bu soruya verdi¤iniz yan›t yanl›fl ise “Biyografi-nin Anlam› ve Tarifi” bölümünü okuyunuz.

2. e Bu soruya verdi¤iniz yan›t yanl›fl ise “Biyografi-nin Anlam› ve Tarifi” bölümünü okuyunuz.

3. b Bu soruya verdi¤iniz yan›t yanl›fl ise “DünyaEdebiyat›nda Biyografi bölümünü okuyunuz.

4. d Bu soruya verdi¤iniz yan›t yanl›fl ise “Cumhuri-yet Öncesi Türk Edebiyat›nda Biyografi” bölü-münü okuyunuz.

5. c Bu soruya verdi¤iniz yan›t yanl›fl ise “Cumhuri-yet Sonras› Türk Edebiyat›nda Biyografi” bölü-münü okuyunuz.

6. b Bu soruya verdi¤iniz yan›t yanl›fl ise “Biyografi-nin Anlam› ve Tarifi” bölümünün son paragraf›-n› yeniden okuyunuz.

7. a Bu soruya verdi¤iniz yan›t yanl›fl ise “Cumhuri-yet Sonras› Türk Edebiyat›nda Biyografi” bölü-münü okuyunuz.

8. e Bu soruya verdi¤iniz yan›t yanl›fl ise “BilimselBiyografiler” bölümünü okuyunuz.

9. d Bu soruya verdi¤iniz yan›t yanl›fl ise “Cumhuri-yet Sonras› Türk Edebiyat›nda Biyografi” bölü-münü okuyunuz.

10. c Bu soruya verdi¤iniz yan›t yanl›fl ise “BiyografikRomanlar” bölümünü okuyunuz.



S›ra Sizde 1

Biyografi, sanat, edebiyat, kültür, politika, vs alanlardainsanl›¤a, ülkesine önemli hizmetlerde bulunmufl kim-selerin yaflam öykülerinin yaz›lmas›yla ortaya ç›kan ede-biyat türüdür. Bir kimsenin veya konunun derinlemesi-ne incelenmesine monografi; bir kimsenin kendi yaflamöyküsünü yazmas›na otobiyografi veya özyaflam öykü-sü; ünlü bir kimsenin hemen ölümünden sonra gazeteve dergilerde yaz›lan biyografik özellikteki yaz›lara nek-roloji; be¤enilen, sevilen bir kimsenin iç ya da d›fl özel-liklerinin bir iki sayfal›k k›sa bir yaz›da anlat›lmas›na daportre denmektedir.

S›ra Sizde 2

M.S. 46 ile 120 y›llar› aras›nda yaflam›fl olan Yunanl› ya-zar Plutarkhos, 23 Yunanl› ile 23 Romal›n›n hayatlar›n›çifter çifter birbirine paralel olarak kaleme ald›¤› Para-

lel Yaflamlar adl› eseriyle dünya edebiyat›nda biyogra-finin öncüsü say›lmaktad›r.

S›ra Sizde 3

Tezkireler, divan flairlerinin hayatlar› ve eserleri hak-k›nda bilgi veren eserlerdir; fakat bunlarda modern birbak›fl aç›s› söz konusu olmad›¤›, ço¤unlukla gelenek-selleflmifl ifade biçimlerine yer verildi¤i için modern bi-yografilerin bafllang›c›na koymak mümkün de¤ildir. Butarz biyografinin edebiyat›m›zda ilk örne¤i Sehi Bey’inHeflt Behiflt isimli tezkiresidir.

S›ra Sizde 4

Bu eser, öncelikle Abdülhak fiinasi Hisar ile Yahya Ke-mal aras›ndaki dostlu¤un izlerini tafl›maktad›r. Hisar bueserinde, Yahya Kemal’in hayat›n›n ilk y›llar›ndan, Pa-ris maceras›na, fliir ve edebiyat serüvenine, kiflilik özel-liklerine ve hayat›n›n son zamanlar›na yer vermifltir.Dolay›s›yla bu eser ayn› zamanda bir monografi özelli-¤i de göstermektedir.

S›ra Sizde 5

Bu eser, Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n yaflad›¤› veya gezipgördü¤ü befl flehri anlatmas› noktas›nda bir gezi yaz›s›veya hat›ra-an› olarak da de¤erlendirilmekle beraber;söz konusu bu befl flehri tarihsel, kültürel, sanatsal, mi-mari, yaflay›fl gibi bütünlüklü bir çerçevede derinleme-sine ele almas› nedeniyle monografik bir çal›flma olarakkabul edilmektedir.

Apayd›n, M. (2002). “Biyografik Roman Türünün TürkEdebiyat›nda Geliflimi Üzerinde Baz› Dikkatler”, He-

ce ( Türk Roman› Özel Say›s›). S.65-67. s. 460-469.Baycanlar, S.Ç. (2005). “Cahit S›tk› Taranc›’n›n Ölümü

Ard›ndan Yaz›lanlar ve Ölümard› (Nekroloji) Yaz›-lar› Üzerine Genel Bir De¤erlendirme”. Ç.Ü. Sosyal

Bilimler Enstitüsü Dergisi. C.14. S.2. s.105-112.Çelebio¤lu, S. (2007). Türk Edebiyat›’nda Modern Bi-

yografinin Do¤uflu. Bas›lmam›fl Yüksek Lisans Te-zi. ‹stanbul: Bo¤aziçi Üniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsü.

Çetiflli, ‹. (1998). Cahit Külebi ve fiiiri. Ankara: Akça¤Yay›nlar›.

Hisar, A.fi. (1979). Ahmet Haflim-Yahya Kemal’e Ve-

da. ‹stanbul: Ötüken Yay›nlar›. ‹sen, M. (2010). Tezkireden Biyografiye. ‹stanbul: Ka-

p› Yay›nlar›. Necatigil, B. (1985). Edebiyat›m›zda ‹simler Sözlü¤ü.

‹stanbul: Varl›k Yay›nlar›. Oruç, fi.-Erdem, R. (2010). “Sosyal Bilgiler Ö¤retiminde

Biyografi Kullan›m›n›n Ö¤rencilerin Sosyal BilgilerDersine ‹liflkin Tutumlar›na Etkisi”. Selçuk Üniver-

sitesi Ahmet Keleflo¤lu E¤itim Fakültesi Dergi-

si, S.30. s.215-229. Tanp›nar, A.H. (2000). Yaflad›¤›m Gibi. ‹stanbul: Der-

gâh Yay›nlar›. Yuva, H. (2009). “Türk Edebiyat›nda Yahya Kemal Por-

treleri”. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

Dergisi. S.21. s.117-135.

Baflvurulabilecek KaynaklarDemiray, K. (1971). Edebiyatta Türler. ‹stanbul: ‹nk›-

lap ve Aka Yay›nlar›. Enginün, ‹. (2010). Cumhuriyet Dönemi Türk Edebi-

yat›. ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›. Kaplan, M. (1971). Tevfik Fikret Devir-fiahsiyet-Eser.

‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›. Ortaç, Y.Z. (1960). Portreler. ‹stanbul: Akbaba Ya-

y›nlar›.Tanp›nar, A.H. (1982). Yahya Kemal. ‹stanbul: Dergâh

Yay›nlar›. Tanp›nar, A.H. (2008). Befl fiehir. ‹stanbul: Dergâh

Yay›nlar›.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Mektup ve Söylev’in kavramsal anlam›n› aç›klayabilecek, temel niteliklerinis›ralayabilecek,Mektup ve Söylev türlerinin Türk edebiyat›nda ortaya ç›k›fl›n› ve gelifliminiaç›klayabilecek, Edebiyat›m›zda Mektup ve Söylev türünde yazan belli bafll› yazarlar› ile tür-lerin önemli örneklerini s›ralayabilecek,Söylevin kavramsal olarak anlam›n› aç›klayabilecek, temel niteliklerinis›ralayabilecek,Söylevin Türk edebiyat›nda ortaya ç›k›fl›n› ve geliflimini aç›klayabilecek,Edebiyat›m›zda söylev türünde yazan belli bafll› yazarlar› ve önemliörneklerini s›ralayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Mektup • Özel Mektup • ‹fl Mektubu • Edebi ve Felsefi Mektup• Söylev

• Siyasi Söylev • Bilimsel ve Kültürel Söylev • Dini Söylev• Hukuki Söylev • Askeri Söylev

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N

NN


Mektup-Söylev• MEKTUP• SÖYLEV


MEKTUP

Mektup Türünün Tan›m› ve Özellikleri“Mektup”, kelime olarak Arapçada “yaz›l› nesne, yaz›lm›fl fley” anlam›na gelmekte-dir. Bir haberi, dile¤i, duyguyu birine iletmek için kullan›lan; konu s›n›rlamas› ol-madan bütün hayat› içine alabilen; yazan›n iç dünyas›n›, dünyaya ve hayata bak›-fl›n› yans›tan bir yaz› türü ve iletiflim arac›d›r.

En eski haberleflme araçlar›ndan biri olan mektup, sosyal yaflant›m›zda s›kçabaflvurdu¤umuz yaz›l› bir anlat›m türüdür. ‹nsanlar›n duygu ve düflüncelerini, çev-relerinde olup bitenleri yak›nlar›na bildirme ihtiyac›ndan do¤mufltur. Birbirleriyleiliflkisi olan insanlar›n karfl›l›kl› olarak yazd›klar› özel mektuplarla, herhangi bir dü-flüncenin, görüflün aç›kland›¤› mektuplar edebiyat›n inceleme alan›na girmektedir(Kavcar ve di¤erleri, 2009: 228).

Edebiyat›n en eski türlerinden biri olan mektubun yaz›yla yafl›t oldu¤u söy-lenebilir. Yaz›n›n bulunufluyla birlikte mektuplaflmalar da bafllam›flt›r. Latin ya-zar› Ciceron’un bu türe kimli¤ini kazand›rd›¤› bilinmektedir (Özdemir, 1981:167).

Bu türün elde bulunan en eski örnekleri M›s›r firavunlar›n›n yazd›¤› diplomatikmektuplar (MÖ XV.-XIV. yüzy›llar) ile Hitit krallar›n›n Bo¤azköy arflivinde bulunanmektuplard›r.

Mektuplar yal›n ve içtendir. Konu alanlar› s›n›rs›zd›r. Yaflam›n ve yaflananlar›nde¤iflik yönleri (gözlemler, duygular, dedikodular, haberler, düflünceler, yorumlar,kayg›lar, korkular, özlemler, istekler, vb.) mektuplar›n konusu olabilir. Dil ve an-lat›m özellikleri bak›m›ndan toplumsal yaflam›n de¤iflik görünümlerinden kesitlersundu¤u için bir bak›ma tarih belgesi niteli¤i tafl›r (Özdemir, 2007: 198-199).

Yazan›n iç ve d›fl yaflam›ndan seçilmifl kareler, haberler, çevresi üzerine yapt›-¤› gözlemler, yorumlar mektubun konusu içinde yer alabilir. T›pk› günlük ve an›-lar gibi mektuplarda da yazar kendisini içinde yaflad›¤› ortamdan soyutlayamaz;kendisiyle birlikte çevresini ve o zaman dilimini de anlat›r. Temel özelliklerinin do-¤all›k, yal›nl›k ve içtenlik olduklar› söylenebilir (Özdemir, 1981: 165-166).

Sabahattin Eyübo¤lu’nun Necati Cumal›’ya yazd›¤› mektupta mektup türününözelliklerini bir arada görmek mümkün. Özel mektup türünün bir örne¤i olan bumektup, yay›nland›¤› için yaz›nsal bir mektup haline dönüflmüfltür. Anlat›m tarz›-n›n do¤al, içten ve yal›n olmas› dikkati çekmektedir. Mektuplar›n gerçek bir ya-

Mektup-Söylev

Mektuplar yazar›n kiflili¤iniyans›tan birer ayna gibidir.Yapayl›ktan uzak, yal›n,özentisiz ve tam biriçtenli¤in ürünüdür.

flamdan kaynakland›¤› ve belgesel nitelik tafl›d›¤› bu örnekte de görülmektedir.Mektupta geçen isimler edebiyat›m›z›n tan›d›k isimleridir ve onlar›n sanat yaflam-lar›yla ilgili kesitlere yer verilmektedir (Özdemir, 1981: 167-169):

Mektup ÇeflitleriMektup türleri konusunda farkl› yaklafl›mlar bulunmaktad›r. Kimi yazarlar›n, “özel”ve “yorumsal-düflünsel boyutlu mektup” diye ikiye ay›rd›klar›; kimlerinin ise, “ifl”ve “özel” mektup fleklinde s›n›fland›rd›klar› görülmektedir. Bu farkl›l›klara karfl›nmektuplar genel olarak; özel mektup, ifl mektubu ve edebi-felsefi mektup olmaküzere üç grubta de¤erlendirilebilir.

Özel Mektuplar: Birbirleriyle yak›n iliflkideki insanlar aras›nda yaz›lan mek-tuplard›r. Mektubun içeri¤i sadece yazan ve yaz›lan› ilgilendirmektedir. Ayn› za-manda bu tür mektuplar›n gizlili¤i vard›r. Bu gizlilik kanunlarla korunmaktad›r.Özel mektuplar akla gelebilecek her konuda yaz›labilir. Duygular, düflünceler,gözlemler, yaflant›lar bu tür mektuplar›n konusu içine girebilir. Do¤al, içten ve sa-de bir anlat›m tarz›yla yaz›l›r.


OKUMA PARÇASISabahattin Eyübo¤lu

“Necati kardefl,

Mektubunu, piyesini ald›m. Hem seni özledi¤im için, hem de piyesin bam teline do-

kundu¤u için heyecanland›m.

Piyesi flimdi bitirdim; flu s›rada Bedri okuyor. Benim bekledi¤im bir yola girmifl oldu-

¤un için belki fazla titizlik gösterece¤im; ama sen yine bildi¤ini yap. Sana piyesin de-

¤erli taraflar›ndan, dilinin tad›ndan filan bahsetmeyi lüzumsuz buluyorum. Bunla-

r› piyesin oynad›ktan sonra söyleriz.

Bence aza kanaat etmedi¤in için, üç ayr› konuyu (K›s›r Gelin, bebek ve suya giden

gelin)bir araya getirdi¤in için piyes derinleflecek yerde da¤›lm›fl. K›s›rl›k dram› bafl-

lar bafllamaz bitiyor. D›fl olaylar piyesi sar›yor. Yaln›z k›s›rl›k dram›nda kalsan da-

ha iyi ederdin. Ancak o zaman bizi az çok bilinenden öteye götürebilir, ilk perdeler-

de oldu¤u gibi meselenin köklerine giderdin. Korkar›m bu haliyle piyes, seyircinin

merak›n› sonuna kadar devam ettirmeyecek. Merak düflünce de ne oluyor biliyorsun,

en güzel fleyler güme gidiyor, ne yapsan piyes ayakta duram›yor.

Bebek hikâyesi dramlaflma¤a hiç elveriflli de¤il, çünkü nihayet bir kaza. Ancak mer-

siye olarak güzel. K›s›rl›ksa öyle de¤il, etrafa yay›l›yor, geniflliyor, meseleler do¤uru-

yor, yafl›yor. ‹lk iki perde tiyatro olarak onun için sürükleyici. Yaln›z bu “meselede”

kalsayd›n çok iyi bafllanm›fl olan piyes daha sa¤lam yap›l› olacak, flah›slar ve köy da-

ha fazla yaflayacakt›.

fiimdi Erol telefon etti. Piyesi bast›rmak üzere oldu¤unu söyledi. ‹zmir’de oynan›yor-

mufl. O zaman bundan sonraki piyesinde daha sade olmas›n› temenni etmekten bafl-

ka çare yok. ‹nflallah tutar ve seni bu güzel yolda yürütür.

Türkülerin notalar› maalesef yok. Roji’den istemek uzun ifl. Fakat herhalde ‹zmir’de

birini bulursun. Yaln›z dikkat, bu türküler sahnede çok zaman al›r. Birer k›ta ben-

ce ancak söylenebilir. O da sahne oyunlar›yla. Piyesi durdurmak çok tehlikeli. Piye-

sin E. Muhsin’e verilmesini temin edebilirim. Yaz›y› da piyesin bas›l›nca yazar›m.

Annene, babana, kardefllerine selam ve sevgiler.

Hasretle gözlerinden öperim.”

S. Eyübo¤lu

(Türk Dili Dergisi, Mektup Özel Say›s›, s. 274)

Sanat, düflünce, bilim,siyaset adam› ve büyükkomutanlar›n özelmektuplar›, onlar›n duygu,düflünce ve hayatlar›n›nayd›nlanmas›na yarad›¤› veyaflad›klar› dönem ile ilgilibilgi edinmemizisa¤lad›klar› için belgeselniteli¤i tafl›maktad›rlar(Kavcar ve di¤erleri, 2009:231).

Yak›nlar ve tan›d›klarla haberleflme mektuplar›; teflekkür, baflsa¤l›¤›, özür dile-me, davet, tebrik mektuplar›; tebrikler, bayram ve y›lbafl› tebrikleri bu grubuniçinde yer almaktad›r.

Memduh fievket Esendal’›n, Kâbil’den o¤lu Ahmet fievki Esendal’a yazd›¤› mek-tup bu türün özelliklerini yans›tan bir örnek olarak afla¤›da yer almaktad›r (Özde-mir, 2007: 200-201):

1779. Ünite - Mektup-Söy lev

OKUMA PARÇASIMemduh fievket Esendal

Kâbil, 6 Nisan 1934“O¤lusu,

Bu hafta sana mektup yazmak s›ras› iken, kaptana geçen hafta yazamad›¤›m baz›

yüksek ve a¤›r ilim lak›rd›lar›n› yazmak için senin s›ran› al›p ona yazaca¤›m. Ge-

çen hafta arz ve beyan etmifl isem de, gece ‹ran elçili¤inde saat bire kadar kokup

oturduktan sonra sabah oturup felsefi ve hikemi lak›rd›lar yumurtlay›p, kabil oldu-

¤u kadar hezeyan olmayan birkaç lak›rd› yazmak epeyce çetin olaca¤›na göre, sana

hafta mektubunu yazmaya bafllad›m.

Üç dört senedir burada Frans›z elçili¤i eden efendi bugünlerde memleketine gidiyor.

Bir daha da gelmeyecek imifl. Bu münasebetle ‹ngiliz elçisi onun ad›na bir akflam ye-

me¤i verdi. Arkas›ndan Rus elçisi de bir akflam yeme¤i dayad›. Daha arkadan ‹ran

elçisi de bir akflam yeme¤i verdi. Bu yemeklere misyon flefleri ile, dans eden sefaret

kâtiplerini ça¤›r›yorlar. Hiçbir memlekette Kâbil’de oldu¤u kadar frak giyilmez. Gi-

yinip gidiyoruz. Vakas› olmayan, hayat› uyku içinde geçen bu memlekette, birbirini

haftada üç kere gören diplomatlar›n aralar›nda ne konuflacaklar› olabilir! Hiç ol-

mazsa biriyle teklifsiz olsan. Dünyan›n hiçbir yerinde olmayan enine boyuna, dört

köfle bir teflrifat. Yemek odas›na giderken kim önden geçecek? Bir mesele! Bir ziyafet-

te, bir çayda duayen olan Rus elçisi kalk›p gitmedikçe kimse gidemez imifl! Bu âdeti

ilk defa burada görüyorum.

Konuflmalar, lak›rd›lar o kadar ›k›narak, o kadar zoraki ki insan›n lak›rd›dan son-

ra oturup a¤layaca¤› geliyor. Dün gece yemekte ben susuyor imiflim. Rus elçisinin

karfl›mda oturan kar›s›: - Ne düflünüyorsunuz? diye sordu. - Madam, yar›n ya¤mur

ya¤arsa öbür gün de ya¤ar m› diye düflünüyorum, dedim. Kad›n bu derin düflünce-

me, bu hakl› düflünceme hayran kald›.

Yemek hiç olmazsa iyi olursa bir nimettir. Ya olmazsa? Dün gece zerzevat unundan

yap›lm›fl bir çorba vard›. Sanki çorban›n içine biraz kum dökülmüfl gibi, onun da su-

yuna kar›flmam›fl, dibine çökmüfl, tad› tuzu da hak getire. Arkas›ndan kutu sardalya-

s›ndan üç bal›k, yan›nda mayonez gibi bir fley. Mide bozma ilac›! Daha arkadan ma-

yonezli tavuk, üstüne de zelatin dökülmüfl. Tavuk iyi piflmifl. Piflmifl olsa da bir fley de-

¤il ya! Arkas›ndan yumurta ak›n›n köpü¤ünden yap›lm›fl bir tatl›, arkas›ndan da ye-

mifl. fiuras›n› arz edeyim ki buralarda kay›s› ve üzüm gibi baz› yaz meyvelerinden

a¤›z tad› ile yenilecek yemifl bulaca¤›n› zannedenler aldan›rlar.

Yemekten sonra kahveler içilir, o da tamam olunca gramofonu açar dansa bafllarlar.

Kime sorsan danstan hofllanmad›¤›n› söyler gibidir ama do¤ru de¤ildir. Belli bir fley ki

kad›n erkek birbirine fazlaca sokulup sürtünmekten kad›n› erke¤i bir zevk bulurlar.

Bu gizli zevk ne dereceye kadar hofl bir fleydir bilmem. Ama hofllan›r ve sürtünürler.

Bu toplant›lar›n bütün lütfu bu cinsi ifltah›n g›c›klanmas›ndan ibaret kal›r. Dans et-

meyenler ne yapar? Faide Han›m ‹ran doktoru, Rus kâtibi ile tavla oynar. Ben zaval-

l› öteki beriki kad›nlara sokulur sümsüklerim. Kad›nlar aras›nda: - Niçin dans etmi

‹fl Mektuplar›: Özel kiflilerle ifl kurumlar› veya ifl kurumlar› ile özel kifliler ara-s›nda, iflle ilgili olarak yaz›lan mektuplard›r. Bu mektuplarda, konusu ne olursa ol-sun bir ifl veya hizmet söz konusudur. Bu bir siparifl, sat›fl, borç al›p verme iste¤i,bilgi isteme veya bir konuda flikâyet olabilir.

Edebi ve Felsefi Mektuplar: Herhangi bir düflüncenin, görüflün aç›klanmas›,bir tezin savunulmas› için yaz›lan mektuplard›r. Bu yoldaki mektuplar sanat ama-c› güdülerek bir görüflün aç›klanmas› ve savunulmas› amac›yla yaz›l›rlar. Kiflidenkifliye gönderilmek üzere yaz›lanlar, bir gazete veya dergide yay›mlanmak üzereyaz›lm›fl olan aç›k mektuplar bu mektup türünün çeflitleri aras›nda yer almaktad›r.Ali Canip Yöntem’in Milli Edebiyat Meselesi ve Cenap Beyle Münakaflalar›m adl›eseri aç›k mektuplardan oluflmaktad›r. Özel mektuplardan baz›lar› da aç›k mek-tuplardan oluflmaktad›r ( Kavcar ve di¤erleri, 2009: 231).

Bafll›ca mektup çeflitleri ve özellikleri nelerdir?


yorsunuz? diye soranlar olur. - ‹htiyarlad›m madam! diye cevap veririm. Art›k ne an-

larsan anla! Kad›n bana dese ki: - ‹yi güzel ama sümsükleniyorsunuz! Ne cevap ve-

ririm. Derim ki: - O da eski al›flkanl›k madam, kusura bakmay›n›z, sizi rahats›z ede-

cek de¤ilim, derim.

Hepinizin gözlerinden öperim. O¤lusu mektup yaz. Fatma a¤açlar› yetifltirsin, son-

ras› kolay, öyle söyle.”

M. fievket

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

OKUMA PARÇASIAhmet Hamdi Tanp›nar’dan Ahmet Kutsi Tecer’e

Paris, 27 Temmuz 1959Kutsici¤im,

Kaç defa bafllad›m, bir türlü olmad›, aram›za muhakkak birisi girdi. Seni çekti¤im

köflede tutamad›m. Bugün ‹stanbul’dan ç›k›fl›m›n tam ay›. Böyle on tane daha bitti

mi, elveda hürriyete, elveda Paris’e...Bana bu bir ayd›r ne yapt›n diye sorma. Sade-

ce Paris’teydim. Ara s›ra gittim, geldim, okudum, yaz› yazmaya çal›flt›m. Ama as›l

yapt›¤›m sadece Paris’te olmakt›. Ve flimdi ki, saat tam dört buçuktur, yani uça¤›n

hareketine yar›m saat vard›r, bu bir ayda yaln›z Paris’teydim demekten baflka cevap

veremem. Memnun oldum mu? Pek söyleyemem. Bazen yaln›zl›k çok a¤›r bas›yor, bi-

rer evi olmaman›n acayipli¤i insana çeflitli sab›rs›zl›klar veriyor. Muhayyile, bafl›n-

dan reddetti¤imiz birtak›m fleylerin etraf›nda dönüyor. Bütün mesele flu ki s›caklar

ve otel odam›n kötülü¤ü çal›flmama, istedi¤im gibi çal›flmama imkân vermediler. Ve

insan çal›flmay›nca da her fleyi kaybediyor. Kaç defa “bu Paris bitti yenisini getirin!”

diyece¤im geldi. Halbuki ne görmesini o kadar düflündü¤üm fleyleri görebilmifl, ne

bildi¤im ve sevece¤imi sand›¤›m fleyleri tan›m›flt›m.

Bununla beraber epeyce yer gezdim ve epeyce film ve tiyatro gördüm. Tiyatrolar faz-

la de¤ildi. Fakat senin de hofllanaca¤›n fleylerdi, yani “routine”in d›fl›na ç›km›fl fley-

ler Strindberg’in “Alacakl›lar”› ile Lonesco’nun “La Cantatrice Chauve”u ve “Riyazi-

ye Dersi”. Bittabi oyun ikisinde de güzeldi. Strinberg sahnede iyi oynan›rsa de¤ifliyor.

Muazzam bir fley ç›kabilir bu piyesten. Çünkü daha çok iyi oynanmas› da kabildir.

Mektup Türünün GeliflimiEski Yunan’da mektup, klasik edebiyatta oldu¤u gibi halk yaflam›nda önemli birrol oynam›flt›r. O döneme ait Platon, Demosthenes ve ‹sokrates’in mektuplar› bu-gün de okunmaktad›r. Daha sonraki dönemlerde Roma’da; askerî seferler, sömür-gecili¤in geliflmesi, büyük yollar›n do¤uyla birleflmesiyle birlikte mektupla yaz›fl-mada büyük ilerlemelerin kaydedildi¤i görülmektedir.

Latinlerde iyice ifllenen ve geliflen mektup türünün bu dönemdeki en belirginismi Çiçero’dur. XIV. yüzy›lda mektuplar, kâ¤›d›n bulunmas›yla birlikte yayg›n ola-rak kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Okur yazar oran›n›n o y›llarda düflük olmas› nede-


Lonesco daha baflka türlü. Tiyatro muharriri de¤il. Tradition’un d›fl›nda kendisine

bir iklim aram›fl ve sembolik diyece¤im komi¤i bulmufl. Konufluruz daha. Hiçbir za-

man kendisini kabul ettiremeyecek, hiçbir zaman da tam unutulmayacak. “Lim-

bes”lerde, tam fleklini bulmam›fl fleylerin aras›nda dolaflacak. As›l flayan› dikkat olan

taraf›, bu zalim olmaya çal›flan gülüflün arkas›nda yahut önünde hiçbir fley bulun-

mamas›. Niye gülüyor? Niçin gülüyor? Neyi teflhir ediyor? Her an ciddi birtak›m fley-

leri kastetti¤imi zannediyorsunuz, sonra böyle bir fleyin mevcut olmad›¤›n› anl›yor-

sunuz. Lonesco, bofl basamaklarla inilen ve ç›k›lan merdivene benzer. Tabii insan ve

cemiyet düflman› Lonesco’dan baflka kimseyi sevmiyor, be¤enmiyor. Hiçbir koz ken-

disi için de¤ildir. Köksüz ve topraks›z, hatta gölgesiz...Tabii Aristo’dan ç›k›l›nca böy-

le oluyor. Semboller tek bafllar›na kal›yorlar.

Sinemada daha güzel fleyler gördüm. Mesela dün Courteline’in “fiu Memurlar›n›”.

Harika bir maskaral›k. Onun yan› bafl›nda Dostoyevski’nin Ruslar taraf›ndan yap›-

lan “Idiot”su. Bilir misiniz bu film beni günlerce meflgul etti. Çünkü müthifl bir teza-

d› var. Bir taraftan yaln›z Ruslar taraf›ndan Rusya’da çevrilebildi. Peyzaj, atmosfer,

musiki, müthifl mahalli sahneler ki insan› hakikaten flafl›rt›yorlar. Hakikaten mes’ut-

tum seyrederken, demek istiyorum. Di¤er taraftan kitab›n birinci k›sm›yla iktifa edil-

mifl. Di¤er üç k›s›m at›lm›fl. Dostoyevski, bu bak›mdan biraz da d›flar›da kalm›fl. Fa-

kat, garip fley ama, muvaffak da olmufl. Çünkü Dostoyevski’deki azab›, düflünceyi efl-

yaya, çehrelere, musikiye falan geçirmifl. Roman olarak, yahut Alexandre Dumas

Fils’in iktifa edebilece¤i bir senaryo kal›yor. Ve insan bu filmi görünce do¤rusunu is-

tersen, Ruslardan ziyade Frans›zlardan ç›kmas› icap eden bu filmi görünce demem

laz›m, çünkü ortaya at›lan mesele Bourget taraftarlar›yla Rus roman› taraftarlar›-

n›n aras›nda o kadar münakaflaya sebep olan meseledir; bu münakaflalar›n büyük

bir k›sm› gençli¤imizde geçti. Hem Dostoyevski’nin hareket noktalar›n› hem de (bi-

raz da yoklu¤uyla) biraz da kendi dehas›n› görüyor. Yaln›z bir yerde asla sad›klar:

yani “‹diat” ‹sa’ya, generalin katibi fleytana benziyor. Fakat Rogojin’le prenses ara-

s›ndaki o korkunç sahne, Holbein tablosu aras›ndaki konuflma onlar kaybolmufl.

Hülasa kompozisyon meselesini büsbütün baflka plana nakleden acayip bir eser ki,

insan na-mütenahi üzerinde konuflabilir.

Yar›n Allah k›smet ederse Londra’ya gidece¤im. Sen ne haldesin? Meliha Han›m, ço-

cuklar nas›llar? Fakülteye gidiyor musun? K›z›n tezi nas›l oldu? Ben daha fakülteden

do¤ru dürüst bir havadis mektubu alamad›m.

Aziz Kutsici¤im, yapacak bir y›¤›n ifl var, (var m› acaba?) onun için mektubu bura-

da kesiyorum. Gözlerinizden, hepinizin gözlerinden öperim, aziz kardeflim

A.H. Tanp›nar

(Kavcar ve di¤erleri, 2009: 235-237) Mektubun geçmiflininilkça¤a kadar uzand›¤›bilinmektedir. Eski M›s›r’dakil tabletler ve papirüslereyaz›lm›fl mektuplar›n birbölümü bulunmufltur.M›s›r’da bulunanmektuplardan FiravunAmenofis III ve AmenofisIV’ün (M.Ö 1408-1354)Filistin, Suriye ve Babilprensleriyle yapt›klar›yaz›flmalar, M.Ö. IV ve III.bin y›llarda Do¤u’nunsiyasal koflullar›yla ilgilibilgiler vermesi bak›m›ndanönemlidir.

niyle mektuplar›, daha çok çarfl› ve pazar gibi yerlerde bulunan kâtipler kalemealm›fllard›r. Konular›n›n çeflitlili¤i ve yazanlar›n kiflilikleriyle zenginleflen mektup-lara, ortaça¤›n skolastik düflüncesinden sonra bafllayan hümanizmin ilk yay›l›fl› s›-ras›ndaki rönesans ‹talya’s›nda rastlan›r. Bu dönemde Aretino, Tasso ve Arios-to’nun mektuplar› önemlidir. 15. yüzy›la kadar bir yaz›n türü olmaktan çok, bir ile-tiflim arac› olan mektubun, bütünüyle bireysel konulara yer vermesi, birbirindenayr› düflmüfl insanlar›n hasretlerini, duygu ve düflüncelerini ifade edebilmesi buyüzy›lla birlikte gerçekleflmifltir. Avrupa’da 15. yüzy›ldan 19. yüzy›la gelinceye ka-dar Machiavelli, Michalengello, Mozart, Vagner, Racine, Leopardi, Goethe, Schil-ler, Madame de Sevigne, Dostoyevski, Puflkin gibi sanatç›lar›n yazd›klar› mektup-lar bu türün güzel örneklerini oluflturmaktad›r. Türün en büyük ustas›n›n Voltaireoldu¤u bilinmektedir. On sekiz bin mektubu bar›nd›ran Voltaire’in mektuplar›, ozamana kadar yap›lm›fl en hacimli yaz›flma olup on sekiz bin mektubu içerisindebar›nd›rmaktad›r.

Avrupa edebiyatlar›nda oldu¤u gibi Do¤u edebiyatlar›nda da mektubun tarihieskidir. ‹slâmiyet’ten önce Arap edebiyat›nda bir tür olarak mektup vard›. “Müka-tebe” ve “ Mürasele” denilen bu tür, ‹slâmiyet’in ilk y›llar›nda da kullan›lm›flt›r. Budönemde Hz. Muhammed’in de¤iflik topluluklar› ‹slâmiyet’e davet etmek üzereyazd›¤› mektuplar önemlidir (Kaplan, 1999: 5-6).

Mektubun dünyadaki geliflim seyri nas›l olmufltur?

Türk Edebiyat›nda Mektup Türünün GeliflimiDilimizde, mektup karfl›l›¤› olarak kullan›lan kelimelerin fazlal›¤› dikkat çekmek-tedir. Dostluk, kardefllik, sevgi belirten mektuplara; “muhabbetname” “meveddet-nâme”, “uhuvvetnâme”; rütbe olarak ast›n üste yazd›¤› mektuplara; “ar›za”, “fluk-ka”; alçak gönüllü¤ü göstermek için bazen “varakpâre” dendi¤i görülmektedir.Âfl›k edebiyat›nda mektuba; “ka¤›t”, “gam yükü”, “gönül dili”, “çile bohças›” flek-linde isimler verilmifltir. Divan edebiyat› döneminde ise mektup türü, “infla” ad› ve-rilen düz yaz›n›n bir çeflidi olarak de¤erlendirilmifltir. Bu dönemde, düz yaz› veyamektup yazanlar, “münfli”, devletin ve saray›n resmî yaz›c›l›¤›n› yapanlar da, “ni-flanc›” ad›yla an›lm›fllard›r. Divan edebiyat›nda münflilerin yazd›¤› özel veya resmîmektuplarla baflka nesirlerin topland›¤› eserlere “münfleat” ad› verilmektedir. Mün-fleatlardaki mektuplarda sanatl› nesir kullan›lm›fl, üslupta seci, teflbih, istiare veabart›ya fazlas›yla yer verilmifl, nesir yazmak bir bak›ma hüner göstermek olarakalg›lanm›flt›r (Kaplan, 1999: 5). Fuzuli’nin fiikâyetname adl› eseri bu türde yaz›lm›flönemli eserler aras›nda yer al›r. Lamii, Gelibolulu Âli, Rag›p Pafla gibi yazarlar›neserlerinde de mektup türünde yaz›lm›fl metinlerin varl›¤› dikkat çekmektedir.

Tanzimat döneminde Abdülhak Hâmit, Nam›k Kemal ve Muallim Naci’nin butürde eserler verdikleri görülmektedir. Servet-i Fünûn döneminde, sanatç›lar›n özelmektuplar› kitap halinde yay›mlanmam›flt›r. Sanatç›lar›n kimi mektuplar›na de¤iflikdergi ve kitaplarda rastlanmaktad›r. II. Meflrutiyetten sonra, toplum yaflam›nda bir-birini kovalayan a¤›r olaylar›n etkisiyle önemli kifliler aras›nda yaz›lm›fl mektuplarTanzimat dönemindeki gibi fazla de¤ildir. Ömer Seyfettin ile Ziya Gökalp’in mek-tuplar› ancak Cumhuriyet döneminde yay›mlanma olana¤› bulmufltur (Kaplan,1999: 7).

Tanzimat’tan sonraki edebiyat›m›zda mektuplar› kitap halinde toplanan sanat-ç›lar›n varl›klar› dikkat çekmektedir. Nam›k Kemal (Nam›k Kemal’in Hususi Mek-tuplar›, 3 cilt), Abdülhak Hamit Tarhan (Mektuplar, 2 cilt), Ahmet Mithat, Muallim


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Tanzimat edebiyat›döneminde fiinasi’ninöncülü¤ünde bafllayan sadeanlat›m tarz›n› mektuplardada görmek mümkündür.fiinasi’nin Paris’tenannesine yazd›¤› mektup,türün bu dönemdeki önemliörnekleri aras›nda yeralmaktad›r.

Naci (Muhaberat ve Muhaverat), Ziya Gökalp (Limni ve Malta Mektuplar›), CahitS›tk› Taranc› (Ziya’ya Mektuplar), Ahmet Hamdi Tanp›nar (Mektuplar) bu sanatç›-lar aras›nda yer almaktad›r. Nam›k Kemal, bat›l› anlamda elefltiriyi mektuplar›ylaedebiyat›m›za tafl›m›flt›r. Ziya Gökalp, sürgün gitti¤i Malta’da yazd›¤› mektuplardazaman zaman felsefi, sosyal ve e¤itim konular›na de¤inmifl, mesajlar vermifltir. Ca-hit S›tk› Taranc›’n›n Diyarbak›r, Paris, Burhaniye ve Il›ca’dan Ziya Osman Saba’ya1930-1946 y›llar› aras›nda yazd›¤› mektuplar Cumhuriyet döneminin bu türde ya-y›mlanan en genifl kapsaml› kitaplar› olarak nitelendirilebilir. Halit Ziya Uflakl›gil,Yahya Kemal Beyatl›, Ömer Seyfettin, Ziya Osman Saba, Naz›m Hikmet, Orhan Ve-li Kan›k, Halikarnas Bal›kç›s› ve Aziz Nesin bu türde eser veren sanatç›lar aras›ndayer almaktad›r (Kavcar ve di¤erleri, 2009: 232-233).

Tanzimat döneminde mektup türünün geliflimi nas›l olmufltur?

SÖYLEV

Söylev Türünün Tan›m› ve ÖzellikleriBir kiflinin topluluk karfl›s›nda bir düflünce ve inanc› savunmak ve onu toplulu¤aafl›lamak amac›yla yapt›¤› etkili konuflmaya söylev (nutuk) denir. Türk Dil Kuru-mu Büyük Türkçe Sözlük’te etkili söz söyleme sanat› olarak geçmektedir. Söylevsanat›na “hitabet”, söyleyene de “hatip” denir (Par, 1982: 302; Emir, 1986: 318; De-velio¤lu, 2006: 846).

Söylevler çok çeflitli konularda verilebilir. Ortak özellik, bir topluluk karfl›s›ndasöylenmek için haz›rlanm›fl ve söylenmifl olmas›d›r. Söylevlerde öncelikle konu veamaç belirlenir; hitap edilecek toplumun kültür, bilgi ve görgü seviyesi göz önüneal›n›r. Konuya uygun malzemeler, inand›r›c› kan›tlar topland›ktan sonra konuyla il-gili incelemeler ve gözlemlere geçilir. Gereken ön haz›rl›klar bittikten sonra fikir-lerin önem s›ras›na göre öncelikleri belirlenir ve konu belli bir plana oturtulur.Metnin girifl bölümünde amaç dile getirilir. ‹ste¤e ba¤l› olarak dikkat çekmek, ilgiçekmek amac›yla bu bölümde bir özdeyifl, bir olay ya da bir an›ya da yer verilebi-lir. Geliflme bölümünde ise konu ayr›nt›l› olarak ele al›n›r. Konuyla ilgili tezler ile-ri sürülür, düflünceler dile getirilir, örnekler verilir, belgeler, kan›tlar sunulur. Kar-fl›t görüfller ele al›narak çürütülmeye çal›fl›l›r. Ele al›nan konuyla ilgili olarak kesinbir yarg›da bulunulmaya çal›fl›l›r. Sonuç bölümü söylevin en önemli bölümüdür.Konuyla veya öne sürülen tezle ilgili yarg›lar, olabildi¤ince çarp›c› ve etkili flekil-de bu bölümde toparlan›r (Emir, 1986: 318).

Söylevlerde cümleler genellikle k›sad›r. Devrik cümleler tercih edilir. Sözcükler,cümleler çarp›c›, aç›k ve anlafl›l›rd›r (Yüzbafl›o¤lu, 1984: 262). Daha çok haber kipiveya mastar halindeki filler kullan›l›r. Basmakal›p sözler ve deyimlerden kaç›n›l›r.

Söylevlerde toplulu¤u yak›ndan ilgilendiren bir düflünce ya da sorun ifllenir.Düflünceler belli bir plana uygun olarak s›ral› haldedir. Söylevin özü, köklü bir zi-hin kültüründen kuvvet al›r. Zihin kültürü ise, edebi, sosyal, tarihi bilgilerin bir bi-leflimidir. Dolay›s›yla konuflmac›n›n genifl ve köklü bir kültüre sahip olmas› bir zo-runluluktur. Söylevi yapan›n konuflma s›ras›nda telafla düflmemesi, sakin ve so¤uk-kanl› olmas›, karfl›s›ndaki toplulu¤u bir bütün olarak kucaklayabilmesi gerekir(Par, 1982: 302).

‹nsan beyninde soyutlaman›n oluflmas› ne denli önemli bir evrimsel aflamaysa,seslenmeye tart›flman›n kat›lmas› öylesine önemli bir düflünsel aflamad›r. Bu ne-denle söylevcilerin en baflta gelen özelli¤i, topluluklar› inand›rma alan›nda göster-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Arapça bir kelime olanhitabet; hitap etmek, vaazetmek, güzel söz söylemesanat›, hutbe okuma, nutukirad etme gibi anlamlaragelmektedir.

dikleri yetkinliktir. Sesi toplulu¤un sesine dönüfltürme, coflturma, toplulukta duy-gusal doruklar ve insan›n içinde bir tart›flma yaratma söylevin temel amac›d›r (Bin-yazar,1977: 356).

Söylev ve öykü/roman türleri aras›ndakimi zaman yak›nl›klar›n kuruldu¤ugörülmektedir. Söylev, yoktan var olan bir ulusun, kendi öncüsünün a¤z›ndan an-lat›lm›fl bir öyküdür. Tarihle, siyasayla, sanatla çak›flan bir öykü. Atatürk, Türk top-lumunun tarih karfl›s›nda verdi¤i “var olma-yok olma” savafl›n›n öyküsünü, roma-n›n› yazm›flt›r. Atatürk’ün Söylev’inde özellikle siyasal sorumluluk, yo¤un ve etkilisöz söyleme, öyküleme genifl yer tutar. Bu yönüyle Söylev bir romand›r, bir hesap-laflmad›r, bir özdeyifller kitab›d›r (Binyazar,1977: 360-361).

Söylevde kaç bölüm vard›r? Bu bölümlerde nelere yer verilir?

Söylev ÇeflitleriSiyasi Söylev: Siyasi konularda yap›lan söylevlerdir. Millet meclisleri, siyasi top-lant›lar, mitingler ve seçim meydanlar›nda yap›lan söylevler bu gruba girmektedir.Siyasi hatiplere en çok devlet adamlar› aras›nda rastlan›r.

Bilimsel ve Kültürel Söylev: Belli bir kültürel derinli¤e sahip düflünce adam-lar› ve sanatç›lar›n farkl› fikir, sanat ve kültür konular›nda verdikleri konferanslar,genele aç›k bilimsel toplant›, panel ve sempozyumlarda yap›lan akademik konufl-malar bu gruba girmektedir. Faz›l Ahmet Aykaç’›n Hitabeler (1934), Necip Faz›l K›-sakürek’in Müdafaalar›m (1946) ve Sahte Kahramanlar (1976) bu türün ilk aklagelen örnekleri aras›nda yer almaktad›r. Hamdullah Suphi Tanr›över, Osman Yük-sel Serdengeçti’nin de bu türde örnekler verdikleri bilinmektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Ele al›nan teze, ifllenenkonuya göre siyasi, dini,askeri ve bilimsel-kültürelsöylev çeflitleri vard›r.

OKUMA PARÇASI‹lmin Faydas›

Ord.Prof. Salih Murad UZD‹LEK“Konuya girmeden evvel ilim tarihi ve kendi tecrübelerimden birkaç enteresan misal

verece¤im.

Bir sabah Fransa’n›n bir yerinde, üç köylü kad›n seher vakti çapalamak üzere ba¤-

lara giderken yolda bir hendek içinde oturmufl gözlerini bir noktaya dikmifl olan yafl-

l› birini görmüfller ve “günayd›n” diyerek yollar›na devam etmifller. Akflam evlerine

dönerlerken Ayn› adam›n ayn› yerde, ayn› noktaya gözlerini dikip oturdu¤unu gö-

rünce, akl›n› kaç›rd›¤›na hükmederek istavroz ç›karm›fllar.

Kad›nlar›n hendek içindeki tafl üzerinde bütün gün oturup gözünü bir noktaya dik-

ti¤ini gördükleri adam, ilim tarihinde böcekler üzerinde en büyük eserler yaratan

Prof. Fabre idi. Bu zat ömrünü böcekler üzerinde araflt›rmalara vermifl, bu vadide

ciltlerce eserler yazm›flt›r.

Onalt›nc› yüzy›l›n son günlerinden bir gün genç bir adam›n Pisa’n›n “E¤ri Kulesi-

nin helezoni merdivenlerini t›rmanarak yukar› ç›kt›¤› görülüyordu. Galileo adl› bu

büyük âlimin maksad›, kule tepesinden b›rak›lan birinin a¤›rl›¤› di¤erinden çok

farkl› olan cisimlerin ayn› zamanda düflüflünü göstermekti. Birinci deneyden biraz

evvel itildi¤inden dolay› a¤›r cismin daha çabuk düflmesi olay›, Galileo’nun muar›z-

lar›n›n düflüncelerine uygun oldu¤undan onlar› sevindirmiflti. Fakat sonraki deney-

le her iki cisim ayn› anda b›rak›lm›fl ve yere ayn› anda düfltü¤ünü gören Aristo ile

mesle¤ine sad›k profesörler, gözlerine inanamam›fllar, ellerindeki kitaba bakarak

böyle olmayaca¤›n› iddia etmifllerdir.


Bu deneyin flahidi olan Aristocular, bir delinin yüz librelik bir cismin yüz librelik bir ci-

simden yüz defa daha çabuk düflece¤ine dair kanaatlerimizi sarsmak için bu tecrübe-

ye girmifl olduklar›n› söyleyerek onunla alay etmifllerdi. Böyle deneylerin otoriteler tara-

f›ndan ortaya konan fikirlere ayk›r› oldu¤unu ve tekrar edilmemesini söylemifllerdi.

Bu hikayeye ait tafsilat› hepiniz bilirsiniz. Galileo, cehalet ve k›skançl›k yüzünden

zorluklar karfl›s›nda kal›yordu. Vaktiyle Galileo’nun ö¤rencisi olan Papa 8. Urban

imdad›na yetiflmeseydi, Galileo’nun bafl› daha büyük derde girecekti.

‹lim tarihinde tecrübeler k›ral› ad› ile an›lan Michael Faraday, Bir gün Londra’n›n

Royal Enstitution adl› ilim müessesesinde verdi¤i derste küçük bir m›knat›s› bir bobi-

ne yaklaflt›r›nca, bobinde elektrik ak›m›n›n has›l oldu¤unu göstermiflti (1831). Bu

konferans› dinleyen bir bayan, yerinden kalkarak Profesör Faraday’a “Bu tecrübe-

nin ne faydas› var” diye sorunca, Faraday cevaben:

-Do¤an çocu¤un ne faydas› var? demifltir.

Ayn› tecrübeyi gören ‹ngiltere Baflvekili Mr. Gladstone, Faraday’a tecrübesinin fay-

das›n› sorunca, ona da flu cevab› verdi:

-Bunlardan bir gün motorlar meydana gelecek ve sen de vergi alacaks›n, demiflti.

Faraday’›n bu deneyi elektrik, dinamo ve motorlar›n›n esas›n› teflkil eder ve bugün-

kü endüstri bunlara dayan›r. Bu keflif olmasayd›, ne elektrik ›fl›¤›, ne radyo, ne uçak,

ne de otomobil vesaireye sahip olamazd›k. Bu endüstride milyonlarca insan çal›fl›-

yor, günlük kazançlar›n› temin ediyorlar.

Bu kefliften sonra Faraday’›n flöhreti dünyaya yay›ld› ve bir çok meselelerde onun

yard›m ve fikirlerine müracaat edildi.

Faraday’dan sonra bu kürsüye gelen Tyndall’in ifadesine göre, demircinin o¤lu ve

bir vakitler çiftçi ç›ra¤› olan Faraday, bu keflfinden sonra yüzbinlerce ‹ngiliz liral›k

teklifler karfl›s›nda kalm›fl ve hepsini de reddetmifl, ilim kürsüsünde çal›flmas›na de-

vam etmiflti. Bu yüzden fakir bir adam olarak öldü.

Faraday, bir taraftan ilimdeki muvaffakiyetler ve di¤er taraftan yüksek ahlâk›n›n

güzelli¤ine mukabil birtak›m k›skanç kimselerin kötülükleri karfl›s›nda kalm›flt›.

Hatta kendisinin üstad› olan büyük kimyager Sir Hmphray Davy bile, Faraday’›n

akademiye seçilmesinde bir tek muhalif rey kullanm›flt›.

Bu üç ilim adam› “Faraday, Galileo, Fabre” ilim tarihinde meçhul perdesini kald›r-

mak için çal›flan büyük çaptaki insanlara misal teflkil ederler.

‹lmin ana hedefi tabiatta hakikat›, realiteyi araflt›rmakt›r. ‹lmin tatbikat› ise, bunun

yan mahsulünden istifadedir. Biz ilim dünyas›nda yafl›yoruz. Etraf›m›z ilmin tatbi-

katiyle çevrelenmifltir. Binaenaleyh ilmi yaymak için buna göre tertibat almal›y›z. ‹l-

mi ve befleri araflt›rmalar pek cazip görünmezlerse de ilim tarihinin sahifelerini çe-

virdi¤imiz takdirde ilmi araflt›rmalar›n insan dima¤›ndan ç›kan yüksek kalitede

fleyler oldu¤unu anlar›z. Bu araflt›rmalar ayn› zamanda insan›n konforunu ve di-

¤er hayat flartlar›n›n faaliyetini de artt›rmaya yarar.

‹lmin, refah›n yarat›c› ve insanl›¤›n gücünü artt›ran kaynak olma iddialar›n›n do¤-

rulu¤unu ve hakl›l›¤›n› ispatlama amac›nday›z. Bu sebeple ne kadar harikulade ve

de¤erli olsa da gaye ve metodu ile keflif ve endüstri geliflimine ayn› önem verilmekte-

dir. Tabiat alan›nda azimli bir araflt›rma yap›ld›¤› vakit, orada ilmin esas ruhunun

mevcut oldu¤u görülür ve sadece parlak bir baflar› de¤il, ayn› zamanda gayenin de-

¤eri, araflt›rman›n maliyeti tayin edilir. Fen, sadece pratik hizmeti ile ölçülmez. Fen,

maddi refah› artt›r›rsa da, esas itibariyle bir entelektüel görüfl, bir gerçek sevgisi ve bir

›fl›k öncüsüdür.

Askeri Söylev: Büyük komutanlar›n askerleri coflturmak, onlara cesaret ver-mek amac›yla yapt›klar› konuflmalard›r. Fatih’in, Napolyon’un, Atatürk’ün savaflalanlar›nda yapt›klar› konuflmalar bu gruba girmektedir.

Dini Söylev: Mâbetlerde din konusunda yap›lan konuflmalard›r. Dini ve ahlâ-ki de¤er ve konular›n yer ald›¤› söylevlerdir. Peygamberlerin, din adamlar›n›n ko-nuflmalar› bu gruba girmektedir. Belirli günlerde hatiplerin camilerde minbere ç›-karak toplulu¤a karfl› konuflmalar› (hutbe), camilerde yetkin din adamlar› taraf›n-dan güncel konularla ilgili olarak toplulu¤a karfl› yap›lan konuflmalar (vaaz) bu türsöylevler içinde de¤erlendirilebilir.

Hukuki Söylev: Mahkemelerde hak-hukuk konular›nda yap›lan konuflmalar,savc›lar›n iddianameleri, avukatlar›n savunmalar› bu tür söylevler aras›nda yeralmaktad›r.

Kaç çeflit söylev vard›r? Bunlar›n özellikleri nelerdir?

Türk Edebiyat›nda Söylev Türünün GeliflimiTürk edebiyat›nda söylev türünün geliflimine de¤inmeden önce dünya edebiyat›n-daki geliflimi üzerinde k›saca durmak gerekir. Söylev ile ilgili en önemli kaynakeserin Aristo taraf›ndan M.Ö. 330 y›l›nda Retorika ad›yla yaz›ld›¤› bilinmektedir.


‹lmi araflt›rma, ço¤unluk flahsi bir kazanç için yap›lmaz. Var›lan sonuç ve keflifler

ise k›skanç bir davran›flla bir mabedin dört duvar› aras›nda gizlenmez. Aksine bü-

tün dünyaya cömertçe yay›l›r. Kendi kendini kollama yerine baflkalar›na yard›mc›

olmas› gibi asil bir amaç güdülür.

Gerek bu de¤erli ve asil davran›fl, gerekse fedakârl›k, sebat, cesaret, göreve ba¤l›l›k,

gerçekçilik, alçakgönüllülük ve umut, ilim adamlar›n›n hayat› incelenince nice ör-

neklerle ispatlanan ilim adam› e¤ilimleridir ama bunlardan pek az bahsedilir.

Yüzy›llard›r ilim amac›n›n asaletini gösteren nice olaylar›n hikâyeleri devrimize ka-

dar gelmifltir. Bizler de hayat›n› tabiat bilimine adam›fl kiflilerin biyografilerinden

al›nm›fl büyük ve derin sözlerle bunun do¤rulu¤unu göstermeye çal›flt›k. “‹lmin hal-

ka yay›lmas›” deyimi ile, ilmin bu yönünü kasdettim. ‹lmin zevkine varmak için ‹lim

Tarihi Birli¤inin ideallerine uymam›z gerekir. Biri Amsterdam, di¤eri Kudüs’te yap›-

lan kongrelerde ilim tarihi derslerinin, üniversitelerin de¤il liselerin de ders progra-

m›na konulmas› gerekti¤i fikri ifade olunmufltu.

Okullarda büyük bilim adamlar›n›n hayatlar›n› anlatmal›y›z ve ö¤rencilerimiz bu

adamlar›n çal›flmalar›n›, insanl›¤a hizmette büyük önem tafl›d›¤›n› ö¤retmeliyiz. Bu

ö¤retim, Genel Tarih dedi¤imiz derse muvazi olarak, hatta tercih edilerek yap›lmal›-

d›r. J.J. Roentgen’in X flualar›, Currie çiftinin ve Rutterford’un radyoaktivitesini mo-

dern toplumun geliflimini bugün tarih kitaplar›n› dolduran Anibal’›n ve Napol-

yon’un zaferlerine k›yasla çok daha fazla etkiledi¤i ve etkilemekte oldu¤unu elbette

hiç kimse inkâr edemez.

‹lim ö¤renimi yaparken s›n›fta sadece buzdolab›, elektrik süpürgesi, radar, atom

bombas› gibi ilim tatbikat›n› de¤il, ayn› zamanda ilmin ruhunu, esas›n› ve ilim

adamlar›n›n hayatlar›n› da anlatmal› ve ö¤retmeliyiz.

Bu e¤itimde kitap ve dergilerin çeflitli dil ve seviyede- özellikle ilmin ö¤renimini yap-

mam›fl vasat kiflilein anlayaca¤› seviyede- yay›nlanmas› için yard›m etmeli, destek

olmal›y›z” (Kantemir, 1995: 312-315).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Aristo’dan önce de çeflitli söz söyleme sanatlar› yaz›lm›flt›r, ancak Aristo onlar›n re-torikteki kan›tlama ö¤esini tümüyle göz ard› ettiklerinden ve dinleyicilerde heye-can yaratma gibi özle ilgisi olmayan konular› önemsemelerinden yak›nm›flt›r. He-yecan uyand›rman›n önemini Aristo da kabul etmifl, ancak heyecan›n konuflman›nkendisiyle uyand›r›lmas› gerekti¤ini ileri sürmüfltür. Asl›nda o, eski retorik yazarla-r›n›n bu kusurlar›n›, onlar›n bu sanat›n daha soylu politik dal›ndan çok, mahkeme-lerdeki retorikle ilgilenmelerine ba¤lam›flt›r. Onun için bu iki konuda kendisindenöncekilerin yapt›klar›n› gelifltirmeye çal›flm›flt›r.

Aristo kitab›nda bafltan sona retorikteki kan›tlama ö¤esini vurgular. Kitap üçbölüme ayr›lm›flt›r. Birinci ve ikinci kitap, retoriksel söylevin içeri¤iyle (söylenme-si gereken fleyler), üçüncüsü ise ifade (nas›l söylemek gerekir) ile ilgilidir.

Aristo’dan sonra hitabet konusunda çal›flan en büyük düflünürlerden biri de Ci-cero’dur. Cicero, döneminin en önemli Romal› hatibi, avukat› ve politikac›s› olaraktan›nmaktad›r. En önemli eserlerinden biri olan ‘De re publica’da siyaset felsefesi-ne dair görüfllerini belirtmifltir. Mevcut yönetimi hicivsel bir dille elefltirdi¤i eserin-de, Roma devletinin ideal, olmas› gereken fleklini anlatm›fl, iyi devlet adam›n›nözelliklerinden bahsetmifltir.

Söylevin Eski Yunan’da ortaya ç›kmas›n›n ard›ndan pek çok düflünür bu kav-ram› ele alarak gelifltirmeye çal›flm›fl ve araflt›rmalar yaparak eserler ortaya koy-mufllard›r. Bu düflünürlerden biri de Farabi’dir. Aristo’nun ve Platon’un eserlerin-den etkilenerek söylev konusunda araflt›rmalar yapan Farabi, ‘Fusulül Medeni’isimli yap›t›nda, iyi bir devlet adam›n›n sahip olmas› gereken özellikleri s›ralarken,güzel söz söyleme yetene¤inden ayr›ca bahsetmifltir. Farabi, ‹slâm dünyas›na Aris-to’yu ve Aristo’nun bak›fl aç›s›n› getirerek, kendisinden sonraki bütün ‹slâm man-t›kç›lar›n›n Aristo’yu kendi bak›fl aç›s›yla yorumlamalar›na kaynakl›k etmifltir. Cabi-ri, Farabi’nin mant›k alan›nda ‹slâm dünyas›n›n Aristoteles’i say›labilece¤ini ifadeetmektedir (Y›ld›r›m, 2008: 40-67).

Orhun Yaz›tlar›’n›n edebiyat›m›zdaki ilk siyasi söylev örne¤i oldu¤u bilinmek-tedir. Bu yaz›tlar; 732’de dikilen Kül Tigin, 735’te dikilen Bilge Ka¤an, 720-725 y›l-lar›nda dikilen Tonyukuk yaz›tlar›d›r.

Halide Edip Ad›var’›n özellikle Mondros Mütarekesinden sonra ‹stanbul ve ‹z-mir’in iflgal edildi¤i s›ralarda, 16 May›s 1919’da Sultanahmet’te düzenlenen protes-to mitingindeki konuflmas›, Hamdullah Suphi Tanr›över’in 30 May›s 1919’da ‹kinciSultanahmet Mitingi’nde ‹zmir’in Yunanl›lar taraf›ndan iflgalini protesto konuflma-s›, Mehmet Emin Yurdakul’un 23 May›s 1919 günü Sultanahmet Meydan›’nda200.000 kifliye seslendi¤i konuflma, Süleyman Nazif’in 1920’de ‹stanbul Üniversite-si Konferans salonunda düzenlenen Piere Loti gününde yapt›¤› konuflma, MustafaKemal Atatürk’ün 15-20 Ekim 1927 tarihlerinde Cumhuriyet Halk Partisi ‹kinci Ku-rultay›’nda 36.5 saat süreyle okudu¤u Nutuk’u, Gençli¤e Hitabe’si ve Cumhuriyetin10. y›l›nda okudu¤u 10. Y›l Nutku siyasi söylevler aras›nda de¤erlendirilebilir. R›-za Tevfik Bölükbafl›, Süleyman Nazif, Behçet Kemal Ça¤lar, Selim S›rr› Tarcan, Os-man Bölükbafl› gibi siyasi kimli¤i olan kifliler de siyasal söylevlerde baflar›l› isimleraras›nda yer almaktad›r.


Atatürk, Nutuk ile Türk tarihinin 1919-1927 y›llar› aras›ndaki 8 y›ll›k döneminolaylar›n› belgeleri ile ortaya koymufltur. Uzunlu¤undan dolay› baz› araflt›rmac›la-r›n “alt› günlük nutuk”, “uzun süreli nutuk” gibi ifadelerle tan›mlad›¤› Nutuk’taAtatürk, bir yandan milletine hesap verirken di¤er yandan da milletini ça¤dafl me-deniyetler seviyesine ç›kar›rken yapaca¤› yenilikleri ve bunlar› gerçeklefltirirkenuygulanacak yöntemleri anlatmaya çal›flm›flt›r (Eren, 2008: 3).

Yurdumuzun parçalan›p iflgal edildi¤i günlerden bafllayarak Türk tarihinde birdönüm noktas› olan ‹stiklal Savafl›’n›, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluflunun ve in-k›lâplar›n yap›l›fl›n› anlatan Nutuk, siyasi ve milli tarihimizin birinci elden de¤erlibir kaynak eseridir. Atatürk’ün kendi kaleminden ç›kan bu eser, yine Atatürk tara-f›ndan 36,5 saat süren ve 6 günde okunan tarihi bir hitabeye dayand›¤› için Nutukad›n› alm›flt›r (Korkmaz, 2004: IX). Nutuk, söylendi¤i dönemde, millî kültür ve ter-


OKUMA PARÇASISultanahmet Mitingi Konuflmas›1

Halide Edip Ad›varKardefllerim, evlatlar›m! Ruhu göklerde olan yedi yüz senelik flanl› tarihimiz bu mi-

narelerden bugün, Osmanl› tarihinin facias›n› seyrediyor. Bu muazzam, bu tarihi

meydanda, zafer alaylar› tertip eden ecdad›m›z›n ruhu bizi seyrediyor. Dünyalar›n

öbür ucuna at süren nama¤lup erlerin evlatlar› önünde bafl e¤iyor ve yemin ediyo-

rum: Ben, Müslüman tarihinin bedbaht bir k›z›y›m. Bugün de dünkü kadar kahra-

man ve talihsiz Türk milletinin anas›y›m. Millet nam›na. ecdad›m›z›n bizi seyreden

ruhlar›na yemin ediyorum. Bugün, kollar› kesilmifl olan Türk’ün kalbi, eski cesaret

ve flecaatini kaybetmemifltir. Yemin ediyorum ki, Osmanl› sanca¤›na, tarihine h›ya-

net etmeyece¤im. Allah’a, hakka, milletlerin ilahi hakk›na dayanan Türk milleti, bü-

tün Müslüman ve Türk dünyas›na ilan ediyorum. Davam›z› ilan ediyorum.

Türkler’e zalim diyenler öyle günah iflliyorlar ki, tarihin karfl›s›nda onlar›n günah-

lar›n›, bütün denizlerin bitmez tükenmez sular› bile y›kayamayacakt›r.

Bugün karfl›m›zda yükselen ses, Müslüman kardefllerin sesidir. Esaret boyunduru¤u

can damarlar›na geçmifl olan milletler, bizim felaketimiz karfl›s›nda gür sesleriyle

ba¤›r›yorlar. Ben, kardefl Müslüman dünyas›na, sizin nam›n›za hitap ediyorum.

Davam›z fludur: zaten elinden tutanlar› kalmayan, ellerini, bacaklar›n› kaybeden

gazilerimiz, flehitlerimiz nam›na davam›z› ilan ediyorum. Bu davam›z da, Türkle-

rin hak ve istiklalidir. Türkler, Türkiye’nin ebedi haklar›na asla dokundurmayacak-

lar; yar›n, Hakk›n mahkeme-i kübras› önünde zalimlerin hepsi mahkemeye çekile-

cek; onlara, bizim kanlar›m›z› döktürdünüz, diyecekler. ‹flte kardefllerim, iflte evlat-

lar›m, davan›zdan kaçmay›n›z. O gün size hak verecekler. Bugün iki dostunuz var-

d›r: Birisi, kalbi, mabedleri bizimle beraber olan Müslüman dünyas›: di¤eri, zalim-

leri yakas›ndan sürükleyecek büyük milletlerdir.

Kardefllerim, evlatlar›m! Osmanl› topra¤›nda böyle muazzam, böyle tarihi bir gün.

belki bir daha idrak etmeyece¤iz. Evlatlar›m, öyle bir gün olur da bir daha toplana-

mazsak. içimizde ölenler olursa, Türk’ün istiklal bayra¤› ile mezar› üzerine geliniz.

Eski tarihimizin. bu muazzam minarelerin bahfletti¤i tarihimizin en asil, en terbiye-

li vekar›m›z› asla unutmayaca¤›z! Yemin ediniz!

Yediyüz senelik minareler, mavi semalar›yla bize bakt›¤› bu günlerde. Osmanl› bay-

ra¤›, Osmanl› hakk› için can vermekten çekinmeyece¤inize yemin ediniz!”

(http://www.hfalbayrak.com/yazi_siir/h_4.php)

Yak›n tarihimiz için enönemli söylev örne¤iMustafa Kemal Atatürktaraf›ndan önce kalemeal›nm›fl, sonra kendisitaraf›ndan okunmufl olanNutuk’tur. Mustafa KemalAtatürk, Nutuk’u 15-20 Ekim1927 y›l›nda CumhuriyetHalk F›rkas›n›n 2.Kurultay›nda -günlükortalama 6 saat olmaküzere- toplam 36 saat 31dakikada okumufltur.

biyenin tek kayna¤› olarak görülmüfl ve milletin bilinçlenmesinde yapaca¤› katk›ile gelecek nesiller için bir rehber ve sonsuz kaynak eser olarak ele al›nm›flt›r(Uzun, 2005: 125).

Necati Cumal› Nutuk adl› yaz›s›nda Nutuk’un bildi¤imiz edebiyat türlerindenhiçbirine uymad›¤›n› dile getirir. Roman, fliir, hikâye ve deneme türlerine benze-medi¤ini söyler. Bu türlerden hiçbirine uymamas›na ra¤men bölüm bölüm çeflitliedebiyat türlerine uydu¤unu söyler. Nutuk’u okuyan›n, her sayfada bir devlet ada-m›n›n siyasi demecinden de¤iflik, üstün, yarat›c› bir kitap oldu¤unu kavrayaca¤›n›ifade eder (Arar, 1980: 152).

Nutuk’un; 1927, 1934, 1950, 1963, 1973, 1978, 1984 y›llar›nda Türkçe bask›lar›yap›lm›flt›r. 1927 y›l›nda ‹talyanca ve Almancaya, 1929 y›l›nda Frans›zca ve ‹ngiliz-ceye çevrilmifltir.


OKUMA PARÇASINutuk

Mustafa Kemal AtatürkMemlekette huzur ve güvenli¤i sa¤lamak için uygulanan ola¤anüstü tedbirlerin iyi

sonuçlar›

Sayg›de¤er Efendiler, durumun ciddîleflmesi üzerine, hükümetçe ola¤anüstü tedbir-

ler al›nmas› gerekti¤i yolundaki görüflümüzü ilk defa ortaya koydu¤umuz zaman,

bunu iyi karfl›lamayanlar vard›. Takrîr-i Sükûn Kanunu’nu ve ‹stiklâl Mahkemele-

ri’ni bir bask› vas›tas› olarak kullanaca¤›m›z düflüncesini ortaya atanlar ve bu dü-

flünceyi benimsetmeye çal›flanlar oldu.

fiüphe yok ki, zaman ve olaylar, bu nefret verici düflünceyi afl›lamaya çal›flanlar›, el-

bette utan›lacak bir duruma düflürmüfltür.

Biz, al›nan fakat kanunî olan bu ola¤anüstü tedbirleri, hiçbir zaman ve hiçbir flekil-

de kanunun üstüne ç›kmak için bir vas›ta olarak kullanmad›k.

Aksine, memlekette huzur ve güvenli¤i sa¤lamak için uygulad›k. Biz o tedbirleri, mil-

letin medenî ve sosyal alandaki geliflmesinde yararl› k›ld›k.

Efendiler, ald›¤›m›z ola¤anüstü tedbirlerin uygulanmas›na gerek kalmad›¤› görül-

dükçe, onlar›n uygulamadan kald›r›lmas›nda tereddüt edilmemifltir. Nitekim, ‹stik-

lâl Mahkemeleri, zaman›nda kald›r›ld›¤› gibi, Takrîr-i Sükûn Kanunu da yürürlük

süresinin sonunda, yeniden Büyük Millet Meclisi’nin incelemesine sunuldu

Meclis, Kanunun bir süre daha yürürlükte kalmas›n› gerekli bulmuflsa, elbette, bu

milletin ve Cumhuriyet’in yüksek yararlar› içindir. Yüce Meclis’in elimize istibdat va-

s›tas› verme gayesi güderek böyle bir karar ald›¤› düflünülebilir mi?

Efendiler, Takrîr-i Sükûn Kanunu’nun yürürlükte ve ‹stiklâl Mahkemeleri’nin faali-

yette bulundu¤u süre içinde yap›lan iflleri gözönüne getirecek olursan›z, Meclis’in ve

milletin güven ve itimad›n›n tamamen yerinde kullan›lm›fl oldu¤u kendili¤inden

anlafl›l›r.

Memlekette ç›kar›lan büyük isyan ve haz›rlanan suikast tertipleri bast›r›larak sa¤la-

nan güvenlik ve huzur, elbette bütün milletçe memnunlukla karfl›lanm›flt›r.

Efendiler, milletimizin bafl›na giymekte oldu¤u, cahillik, gaflet, taassup, yenilik ve

medeniyet düflmanl›¤›n›n belirgin iflareti gibi görünen fesi atarak, onun yerine bü-

tün medenî dünyaca bafll›k olarak kullan›lan flapkay› giymek ve böylece, Türk mille-

tinin medenî toplumlardan zihniyet bak›m›ndan da hiçbir ayr›l›¤› bulunmad›¤›m

göstermek kaç›n›lmaz oluyordu. Bunu, Takrîr-i Sükûn Kanunu yürürlükte iken yap-

t›k. Bu kanun yürürlükte olmasayd› yine yapacakt›k.


Fakat, bu uygulamada, kanunun yürürlükte oluflu da kolayl›k sa¤lam›fl oldu denir-

se, bu, çok do¤rudur. Gerçekten de Takrîr-i Sükûn Kanunu’nun yürürlükte olmas›,

baz› gericilerin, milleti genifl ölçüde zehirlemesine meydan vermemifltir.

Gerçi, bir Bursa Milletvekili, yasama görevi boyunca, hiçbir zaman kürsüye ç›kma-

m›fl ve hiçbir zaman Meclis’te milletin ve Cumhuriyet’in ç›karlar›n› savunmak için

a¤z›na bir tek kelime bile almam›fl olan Bursa Milletvekili Nurettin Pafla, yaln›z flap-

ka giyilmesinin aleyhine uzun bir önerge vermifl ve bunu savunmak için kürsüye

ç›km›flt›r.

fiapka giydirilmesinin <temel haklara, millî hâkimiyete ve kifli dokunulmazl›¤›na ay-

k›r› bir ifllem> oldu¤unu iddia etmifl ve bunun <halka uygulanmamas›n› sa¤lama-

ya> çal›flm›flt›r. Ancak, Nurettin Pafla’n›n, millet kürsüsünden alevlendirmeyi bafla-

rabildi¤i taassup ve gericilik duygular› sonunda birkaç yerde, o da yaln›z, birkaç ge-

ricinin, ‹stiklâl Mahkemeleri’nde hesap vermeleriyle söndü.

Efendiler, tekke ve zaviyelerle, türbelerin kapat›lmas› ve bütün tarikatlarla, fleyhlik,

dervifllik, müritlik, çelebilik, falc›l›k, büyücülük ve türbedarl›k v.b. birtak›m ünvan-

lar›n kald›r›lmas› ve yasaklanmas› da Takrîr-i Sükûn Kanunu yürürlükte iken yap›l-

m›flt›r. Bu konularla ilgili yürütme ve uygulamalar›n, toplumumuzun, hurafelere

inanan, ilkel bir kavim olmad›¤›n› göstermek bak›m›ndan ne kadar gerekli oldu¤u

takdir olunur.

Birtak›m fleyhlerin, dedelerin, seyyitlerin, çelebilerin, babalar›n, emirlerin arkas›n-

dan sürüklenen, kaderlerini ve hayatlar›n› falc›lara, büyücülere, üfürükçülere, mus-

kac›lar›n ellerine b›rakan insanlardan meydana gelmifl bir toplulu¤a bir millet gö-

züyle bak›labilir mi?

Milletimizin kendine has niteli¤ini yanl›fl flekilde gösterebilen ve yüzy›llarca göster-

mifl olan bu gibi unsurlar ve kurulufllar, yeni Türkiye Devleti’nde Türkiye Cumhuri-

yeti’nde devam ettirilmeli miydi?

Buna önem vermemek, ilerleme ve yenileflme ad›na pek büyük ve düzeltilmesi im-

kâns›z bir yan›lma olmaz m›yd›? ‹flte biz, Takrîr-i Sükûn Kanunu’nun yürürlükte ol-

mas›ndan yararland›k ise, bu tarihî hatây› bir daha ifllememek için, milletimizin al-

n›n› oldu¤u gibi aç›k ve ak göstermek için, milletimizin mutaass›p ve ortaça¤ zihni-

yetinde olmad›¤›n› ispat etmek için yararland›k.

Efendiler, milletimizin sosyal, ekonomik, k›sacas› bütün medenî ifl ve iliflkilerinde feyiz-

li sonuçlar veren yeni kanunlar›m›z da, kad›n hak ve hürriyetlerini sa¤layan ve aile

hayat›n› sa¤lamlaflt›ran Medenî Kanun da bu sözünü etti¤imiz devrede ç›kar›lm›flt›r.

Görülüyor ki, biz her vas›tadan yaln›z ve ancak bir tek temel görüfle dayanarak ya-

rarlan›r›z. O görüfl fludur: Türk milletini medeni dünyada, lây›k oldu¤u mevkie yük-

seltmek, Türkiye Cumhuriyeti’ni sars›lmaz temelleri üzerinde her gün daha çok güç-

lendirmek... ve bunun için de istibdat fikrini öldürmek...

Sayg›de¤er Efendiler, sizi günlerce iflgal eden uzun ve teferruatl› nutkum, nihayet

geçmifle kar›flm›fl bir devrin hikâyesidir. Bunda milletim için ve gelecekteki evlâtlar›-

m›z için dikkat ve uyan›kl›k sa¤layabilecek baz› noktalar› belirtebilmifl isem kendimi

bahtiyar sayaca¤›m.

Efendiler, bu nutkumla, millî varl›¤› sona ermifl say›lan büyük bir milletin, istiklâli-

ni nas›l kazand›¤›n›, ilim ve tekni¤in en son esaslar›na dayanan milli ve ça¤dafl bir

devleti nas›l kurdu¤unu anlatmaya çal›flt›m.

Bugün ulaflt›¤›m›z sonuç, as›rlardan beri çekilen millî felâketlerin yaratt›¤› uyan›k-

l›¤›n eseri ve bu aziz vatan›n her köflesini sulayan kanlar›n bedelidir.

Bu sonucu, Türk gençli¤ine emanet ediyorum.


Ey Türk gençli¤i! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyeti’ni, ilelebet mu-

hafaza ve müdafaa etmektir.

Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur.

Bu temel, senin en k›ymetli hazinendir. ‹stikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum

etmek isteyecek dahilî ve harici bedhahlar›n olacakt›r. Bir gün, ‹stiklâl ve Cumhuri-

yet’i müdafaa mecburiyetine düflersen, vazifeye at›lmak için, içinde bulunaca¤›n

vaziyetin imkân ve flerâitini düflünmeyeceksin! Bu imkân ve flerâit, çok namüsait bir

mahiyette tezahür edebilir.

‹stiklâl ve Cumhuriyetine kastedecek düflmanlar, bütün dünyada emsali görülmemifl

bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatan›n bütün kaleleri

zaptedilmifl, bütün tersanelerine girilmifl, bütün ordular› da¤›t›lm›fl ve memleketin

her köflesi bilfiil iflgal edilmifl olabilir.

Bütün bu flerâitten daha elim ve daha vahim olmak üzere, memleketin dâhilinde, ik-

tidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ h›yanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu

iktidar sahipleri, flahsi menfaatlerini, müstevlilerin siyasî emelleriyle tevhid edebilir-

ler. Millet, fakr ü zaruret içinde harap ve bitap düflmüfl olabilir.

Ey Türk istikbalinin evlâd›! ‹flte, bu ahval ve flerâit içinde dahi vazifen, Türk ‹stiklâl

ve Cumhuriyetini kurtarmakt›r! Muhtaç oldu¤un kudret, damarlar›ndaki asil kanda

mevcuttur!


Mektubun kavramsal olarak anlam›n› aç›klaya-

bilmek, temel niteliklerini s›ralayabilmek

“Mektup”, Arapçada “yaz›l› nesne, yaz›lm›fl fley”anlam›na gelmektedir. Bir haberi, dile¤i, duygu-yu birine iletmek için kullan›lan, konu s›n›rlama-s› olmadan bütün hayat› içine alabilen, yazan›niç dünyas›n›, dünyaya ve hayata bak›fl›n› yans›-tan bir iletiflim arac›d›r.En eski haberleflme araçlar›ndan biri olan mek-tup, sosyal yaflant›m›zda s›kça baflvurdu¤umuzyaz›l› bir anlat›m türüdür. ‹nsanlar›n duygu, dü-flünce ve çevrelerinde olup bitenleri yak›nlar›nabildirme ihtiyac›ndan do¤mufltur. Birbirleriyleiliflkisi olan insanlar›n birbirlerine yazd›klar› özelmektuplarla, herhangi bir düflüncenin, görüflünaç›kland›¤› mektuplar edebiyat›n inceleme alan›-na girmektedir. Yaz›n türünün en eskilerindenbiri olan mektubun yaz›yla yafl›t oldu¤u söylene-bilir. Yaz›n›n bulunufluyla birlikte mektuplaflma-lar da bafllam›flt›r. Ancak Latin yazar› Ciceron’unbu türe kimli¤ini kazand›rd›¤› söylenebilir. Mek-tuplar yazar›n kiflili¤ini yans›tan birer ayna gibi-dir. Yazar›n kiflili¤i, duygular› sat›rlar›n içine sin-mifl gibidir. Tam bir içtenli¤in ürünüdür. Yapay-l›ktan uzak, yal›n ve özentisidir. Dil ve anlat›mözellikleri bak›m›ndan toplumsal yaflam›n de¤i-flik görünümlerinden kesitler sundu¤u için birbak›ma tarih belgesi niteli¤ini de tafl›r. Mektuplaryal›n ve içtendir. Konu alan› s›n›rs›zd›r. Yaflam›nve yaflan›lanlar›n de¤iflik yönleri (gözlemler, duy-gular, dedikodular, haberler, düflünceler, yorum-lar, kayg›lar, korkular, özlemler, istekler, vb.)mektuplar›n konusu olabilir.Yazan›n iç ve d›fl yaflam›ndan seçilmifl kareler,haberler, çevresi üzerine yapt›¤› gözlemler, yo-rumlar mektubun konusu içinde yer alabilir. T›p-k› günlükler, an›lar gibi mektuplarda da yazarkendisini içinde yaflad›¤› ortamdan soyutlaya-maz, kendisiyle birlikte çevresini ve o zaman di-limini de anlat›r. Di¤er yaz›nsal türlerde ifadeedilecekse temel özelliklerinin do¤all›k, yal›nl›kve içtenlik olduklar› söylenebilir.

Mektubun Türk edebiyat›nda ortaya ç›k›fl›n› ve

geliflimini aç›klayabilmek

Afl›k edebiyat›nda mektuba; “ ka¤›t”, “ gam yü-kü”, “gönül dili”,” çile bohças›” fleklinde isimlerverilmifltir. Divan edebiyat› döneminde ise mek-tup türü, infla ad› verilen düz yaz›n›n bir çeflidiolarak de¤erlendirilmifltir. Fuzuli’nin fiikâyetna-me adl› eseri bu türde yaz›lm›fl önemli eserleraras›nda yer al›r. Lamii, Gelibolulu Ali, Rag›p Pa-fla gibi yazarlar›n eserlerinde de mektup türündeyaz›lm›fl metinlerin varl›¤› dikkat çekmektedir. Tanzimat edebiyat› döneminde fiinasi’nin öncü-lü¤ünde bafllayan sade anlat›m tarz›n› mektup-larda da görmek mümkündür. fiinasi’nin Paris’tenannesine yazd›¤› mektup bu dönemde yaz›lanmektup türünün önemli örnekleri aras›nda yeralmaktad›r. Tanzimat döneminde; Abdülhak Hâmit, Nam›kKemal, Muallim Naci’nin bu türde eserler verdik-leri görülmektedir. Servet-i Fünûn döneminde,sanatç›lar›n özel mektuplar› kitap halinde yay›m-lanmam›flt›r. Sanatç›lar›n kimi mektuplar›na de¤i-flik dergi ve kitaplarda rastlanmaktad›r. II. Meflru-tiyetten sonra, toplum yaflam›nda birbirini kova-layan a¤›r olaylar›n etkisiyle önemli kifliler aras›n-da yaz›lm›fl mektuplar Tanzimat dönemindeki gi-bi fazla de¤ildir. Ömer Seyfettin ile Ziya Gökalp’inmektuplar› ancak Cumhuriyet döneminde yay›m-lanma olana¤› bulmufltur.Tanzimat’tan sonrakiedebiyat›m›zda mektuplar› kitap halinde topla-nan sanatç›lar›n varl›klar› dikkat çekmektedir.

Edebiyat›m›zda mektup türünde yazan belli bafl-

l› yazarlar› ve türlerin önemli örneklerini s›rala-

yabilmekFuzuli’nin fiikayetname adl› eseri, fiinasi’nin Pa-ris’ten annesine yazd›¤› mektup, Nam›k Kemal(Nam›k Kemal’in Hususi Mektuplar›, 3 cilt), Ab-dülhak Hamit Tarhan (Mektuplar, 2 cilt), AhmetMithat-Muallim Naci (Muhaberat ve Muhaverat),Ziya Gökalp (Limni ve Malta Mektuplar›), CahitS›tk› Taranc› (Ziya’ya Mektuplar), Ahmet HamdiTanp›nar (Mektuplar) bu sanatç›lar aras›nda yeralmaktad›r. Nam›k Kemal, bat›l› anlamda elefltiri-yi mektuplar›yla edebiyat›m›za tafl›m›flt›r. ZiyaGökalp, sürgün gitti¤i Malta’da yazd›¤› mektup-larda zaman zaman felsefi, sosyal ve e¤itim ko-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


nular›na de¤inmifl, mesajlar vermifltir. Cahit S›tk›Taranc›’n›n Diyarbak›r, Paris, Burhaniye ve Il›-ca’dan Ziya Osman Saba’ya 1930-1946 y›llar› ara-s›nda yazd›¤› mektuplar Cumhuriyet dönemininbu türde yay›mlanan en genifl kapsaml› kitaplar›olarak nitelendirilebilir. Halit Ziya Uflakl›gil, Yah-ya Kemal Beyatl›, Ömer Seyfettin, Ziya OsmanSaba, Naz›m Hikmet, Orhan Veli Kan›k, Halikar-nas Bal›kç›s› ve Aziz Nesin bu türde eser verensanatç›lar aras›nda yer almaktad›r.

Söylevin kavramsal olarak anlam›n› aç›klayabil-mek, temel niteliklerini s›ralayabilmekBir kiflinin bir topluluk karfl›s›nda bir düflünce veinanc› savunmak ve onu toplulu¤a afl›lamak ama-c›yla yapt›¤› etkili konuflmaya söylev (nutuk) de-nir. Türk Dil Kurumu Büyük Türkçe Sözlük’te et-kili söz söyleme sanat› olarak geçmektedir. Söy-lev sanat›na hitabet, söyleyene de hatip denir.Söylevler çok çeflitli konularda olabilir. Ortaközellik, bir topluluk karfl›s›nda söylenmek içinhaz›rlanmas›d›r. Girifl bölümünde amaç dile geti-rilir. ‹ste¤e ba¤l› olarak dikkat çekmek, ilgi çek-mek amac›yla bu bölümde bir özdeyifl, bir olayya da bir an›ya da yer verilebilir. Geliflme bölü-münde ise konu ayr›nt›l› olarak ele al›n›r. Ko-nuyla ilgili tezler ileri sürülür, düflünceler dilegetirilir, örnekler verilir, belgeler, kan›tlar sunu-lur. Karfl›t görüfller ele al›narak çürütülmeye çal›-fl›l›r. Ele al›nan konuyla ilgili olarak kesin bir yar-g›da bulunulmaya çal›fl›l›r. Sonuç bölümü söyle-vin en önemli bölümüdür. Olabildi¤ince çarp›c›,etkili flekilde konuyla ilgili, öne sürülen tezle il-gili ulafl›lan yarg›lar toparlan›r. Söylevlerde cümleler genellikle k›sad›r. Devrikcümleler tercih edilir. Sözcükler, cümleler çarp›-c›, aç›k ve anlafl›l›rd›r. Daha çok haber kipi veyamastar halindeki filler kullan›l›r. Basmakal›p söz-ler ve deyimlerden kaç›n›l›r.Toplulu¤u yak›ndan ilgilendiren bir düflünce yada sorun ifllenir. Düflünceler belli bir plana uy-gun olarak s›ral› haldedir. Söylevin özü, köklübir zihin kültüründen kuvvet al›r. Zihin kültürüise, edebi, sosyal, tarihi bilgilerin bir bileflimidir.Dolay›s›yla konuflmac›n›n genifl ve köklü bir kül-türe sahip olmas› bir zorunluluktur. Konuflma s›-ras›nda telafla düflmemesi, sakin ve so¤ukkanl›olmas›, karfl›s›ndaki toplulu¤u bir bütün olarakkucaklayabilmesi gerekmektedir.

Söylevin Türk edebiyat›nda ortaya ç›k›fl›n› ve ge-liflimini aç›klayabilmekOrhun Yaz›tlar›n›n edebiyat›m›zdaki ilk siyasisöylev örne¤i oldu¤u bilinmektedir. Bu yaz›t-lar;732’de dikilen Kül Tigin, 735’te dikilen Bil-ge Ka¤an, 720-725 y›llar›nda dikilen TonyukukYaz›tlar›d›r.Halide Edip Ad›var’›n özellikle Mondros Mütare-kesinden sonra ‹stanbul ve ‹zmir’in iflgal edildi¤is›ralarda, 16 May›s 1919’da ‹stanbul Sultanah-met’te düzenlenen protesto mitingindeki konufl-mas›, Hamdullah Suphi Tanr›över’in 30 May›s1919’da ‹kinci Sultanahmet Mitingi’nde ‹zmir’inYunanl›lar taraf›ndan iflgalini protesto konuflma-s›, Mehmet Emin Yurdakul’un 23 May›s 1919 gü-nü Sultanahmet Meydan›’nda 200.000 kifliye ses-lendi¤i konuflma, Süleyman Nazif’in 1920’de ‹s-tanbul Üniversitesi Konferans salonunda PiereLoti gününde yapt›¤› konuflma, Mustafa KemalAtatürk’ün 15-20 Ekim 1927 tarihlerinde Cumhu-riyet Halk Partisi ‹kinci Kurultay›’nda 36.5 saatsüreyle okudu¤u Nutuk’u, Gençli¤e Hitabe’si veCumhuriyetin 10. y›l›nda okudu¤u 10. Y›l Nutkusiyasi söylevler aras›nda de¤erlendirilebilir. R›zaTevfik Bölükbafl›, Süleyman Nazif, Behçet KemalÇa¤lar, Selim S›rr› Tarcan, Osman Bölükbafl› gibisiyasi kimli¤i olan kifliler de siyasal söylevlerindebaflar›l› isimler aras›nda yer almaktad›r.

Edebiyat›m›zda söylev türünde yazan belli bafll›yazarlar› ve önemli örnekleri s›ralayabilmekHalide Edip Ad›var’›n 16 May›s 1919’da ‹stanbulSultanahmet’te düzenlenen protesto mitinginde-ki konuflmas›, Hamdullah Suphi Tanr›över’in 30May›s 1919’da ‹kinci Sultanahmet Mitingi’ndeyapt›¤› protesto konuflmas›, Mehmet Emin Yur-dakul’un 23 May›s 1919 günü Sultanahmet Mey-dan›’ndaki konuflmas›, Süleyman Nazif’in 1920’dePiere Loti gününde yapt›¤› konuflma, Mustafa Ke-mal Atatürk’ün 15-20 Ekim 1927 tarihlerindeCumhuriyet Halk Partisi ‹kinci Kurultay›’nda 36.5saat süreyle okudu¤u Nutuk’u, Gençli¤e Hita-be’si ve Cumhuriyetin 10. y›l›nda okudu¤u 10.Y›l Nutku siyasi söylevler aras›nda yer almakta-d›r. R›za Tevfik Bölükbafl›, Süleyman Nazif, Beh-çet Kemal Ça¤lar, Selim S›rr› Tarcan, Osman Bö-lükbafl› da siyasal söylevlerde baflar›l› isimler ara-s›nda yer almaktad›r.

4NA M A Ç

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. Mektup ile ilgili afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?

a. Bir haberi, dile¤i, duyguyu birine iletmek içinyaz›l›r.

b. Konu s›n›rlamas› olmadan bütün hayat› içine al›r.c. Yazan›n iç dünyas›n›, dünyaya ve hayata bak›fl›n›

yans›t›r.d. Latin yazar› Çehov’un bu türe kimli¤ini kazan-

d›rd›¤› bilinir.e. En eski haberleflme araçlar›ndan biridir.

2. Afla¤›dakilerden hangisi özel mektuplar aras›nda yeralmaz?

a. Teflekkür mektubub. Baflsa¤l›¤› mektubuc. Felsefi mektupd. Davet mektubue. Bayram ve y›lbafl› tebrikleri

3. ‹fl mektuplar›yla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisiyanl›flt›r?

a. Özel kiflilerle ifl kurumlar› aras›nda yaz›lanmektuplard›r.

b. Bir tezin savunulmas› için yaz›lan mektuplard›r.c. Bu mektuplarda, konusu ne olursa olsun bir ifl

veya hizmet söz konusudur.d. Konusu; sat›fl, borç al›p verme iste¤i olabilir.e. Bilgi isteme veya bir konuda flikayet konusunda

yaz›labilir.

4. Mektupla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yan-

l›flt›r?

a. Dostluk, kardefllik, sevgi belirten mektuplaramuhabbetname denir.

b. Rütbe olarak ast›n üste yazd›¤› mektuplara ar›zadenir.

c. Afl›k edebiyat›nda mektuba ka¤›t ad› verilir.d. Divan edebiyat›nda mektuba çile bohças› denir.e. Bayram ve y›lbafl› tebrikleri özel mektuplar ara-

s›nda yer al›r.

5. Afla¤›dakilerden hangisi Tanzimat döneminde mek-tup türünde eser veren yazarlar aras›nda yer almaz?

a. Abdülhak Hâmitb. Nam›k Kemalc. fiinasid. Cahit S›tk› Taranc›e. Ahmet Mithat

6. Söylevle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yan-

l›flt›r?

a. Söylevlerde cümleler genellikle uzundur. b. Devrik cümleler tercih edilir. c. Sözcükler, cümleler çarp›c›, aç›k ve anlafl›l›rd›r. d. Daha çok haber kipi veya mastar halindeki filler

kullan›l›r. e. Orhun Yaz›tlar›, edebiyat›m›zdaki ilk siyasi söy-

lev örne¤idir.

7. Afla¤›daki yazarlardan hangisi bilimsel-kültürel söy-lev yazarlar› aras›nda yer almaz?

a. Faz›l Ahmet Aykaç b. Hamdullah Suphi Tanr›över c. Necip Faz›l K›sakürek d. fiinasie. Osman Yüksel Serdengeçti

8. Afla¤›dakilerden hangisi dünya edebiyat›nda söylev-leri ile ün yapm›fl düflünürler aras›nda yer almaz?

a. Eflatunb. Aristoc. Cicerod. Farabie. Platon

9. Nutuk ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yan-

l›flt›r?

a. Atatürk, Nutuk ile Türk tarihinin 1919-1930 y›l-lar› aras›ndaki dönemin olaylar›n› ortaya koy-mufltur.

b. Uzunlu¤undan dolay› baz› araflt›rmac›lar “alt›günlük nutuk”, “uzun süreli nutuk” ifadelerinikullan›rlar.

c. Atatürk’ün kendi kaleminden ç›km›flt›r.d. Atatürk taraf›ndan 6 günde okunan hitabeye da-

yand›¤› için Nutuk ad›n› alm›flt›r.e. 36.5 saat süreyle okunmufltur.

10. Nutuk hangi dile çevrilmemifltir?

a. ‹ngilizceb. ‹spanyolcac. Frans›zcad. Almancae. ‹talyanca



1. d Bu soruya verdi¤iniz yan›t yanl›fl ise “MektubunTan›m› ve Özellikleri” bölümünü okuyunuz.

2. c Bu soruya verdi¤iniz yan›t yanl›fl ise “MektubunTan›m› ve Özellikleri” bölümünü okuyunuz.

3. b Bu soruya verdi¤iniz yan›t yanl›fl ise “MektupÇeflitleri” bölümünü okuyunuz.

4. d Bu soruya verdi¤iniz yan›t yanl›fl ise “Türk Ede-biyat›nda Mektup Türünün Geliflimi” bölümünüokuyunuz.

5. d Bu soruya verdi¤iniz yan›t yanl›fl ise “Türk Ede-biyat›nda Mektup Türünün Geliflimi” bölümünüokuyunuz.

6. a Bu soruya verdi¤iniz yan›t yanl›fl ise “SöylevinTan›m› ve Özellikleri” bölümünü okuyunuz.

7. d Bu soruya verdi¤iniz yan›t yanl›fl ise “Söylev Çe-flitleri” bölümünü okuyunuz.

8. a Bu soruya verdi¤iniz yan›t yanl›fl ise “Türk Ede-biyat›nda Söylev Türünün Geliflimi” bölümünüokuyunuz.

9. a Bu soruya verdi¤iniz yan›t yanl›fl ise “Türk Ede-biyat›nda Söylev Türünün Geliflimi” bölümünüokuyunuz.

10. b Bu soruya verdi¤iniz yan›t yanl›fl ise “Türk Ede-biyat›nda Söylev Türünün Geliflimi” bölümünüokuyunuz.

S›ra Sizde 1

Mektuplar; özel, ifl ve edebi-felsefi olmak üzere s›n›f-land›r›labilir. Özel Mektuplar; Birbirleriyle yak›n iliflki içinde olan in-sanlar aras›nda gidip gelen mektuplard›r. Mektubuniçeri¤i sadece yazan ve yaz›lan› ilgilendirmektedir. Ay-n› zamanda bu tür mektuplar›n gizlili¤i vard›r. Bu gizli-lik kanunlarla korunmaktad›r. Özel mektuplar akla ge-lebilecek her konuda yaz›labilirler. Yak›nlar ve tan›d›klarla haberleflme mektuplar›; teflek-kür, baflsa¤l›¤›, özür dileme, davet, tebrik mektuplar›;tebrikler, bayram ve y›lbafl› tebrikleri bu grubun içinegirmektedir.‹fl Mektuplar›; özel kiflilerle ifl kurumlar› veya ifl kurum-lar› ile özel kifliler aras›nda, iflle ilgili olarak yaz›lanmektuplard›r. Bu mektuplarda, konusu ne olursa olsunbir ifl veya hizmet söz konusudur. Bu bir siparifl, sat›fl,borç al›p verme iste¤i, bilgi isteme veya bir konuda fli-kayet olabilir.Edebi ve Felsefi Mektuplar; herhangi bir düflüncenin, birgörüflün aç›klanmas›, bir tezin savunulmas› için yaz›lanmektuplard›r. Kifliden kifliye gönderilmek üzere yaz›-lanlar, bir gazete veya dergide yay›mlanmak üzere ya-z›lm›fl olan aç›k mektuplar bu mektup türünün çeflitleriaras›nda yer almaktad›r. Ali Canip Yöntem’in Milli Ede-

biyat Meselesi ve Cenap Beyle Münakaflalar›m adl› ese-ri aç›k mektuplardan oluflmaktad›r.

S›ra Sizde 2

Mektubun geçmiflinin ilkça¤a kadar uzand›¤› bilinmek-tedir. Eski M›s›r’da kil tabletler ve papirüslere yaz›lm›flmektuplar›n bir bölümü bulunmufltur. Eski Yunan’damektup, klasik edebiyatta oldu¤u gibi halk yaflam›ndaönemli bir rol oynam›flt›r. Bu dönemde Platon, Demost-henes ve ‹sokrates’in mektuplar› bugün de okunmakta-d›r. Latinlerde iyice ifllenen ve geliflen mektup türününbu dönemdeki en belirgin ismi Çiçero’dur. XIV. yüzy›l-da mektuplar, ka¤›d›n bulunmas›yla birlikte yayg›n ola-rak kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Bu dönemde Aretino,Tasso ve Ariosto’nun mektuplar› önemlidir. 15. yüzy›lakadar bir yaz›n türü olmaktan çok, bir iletiflim arac› olanmektubun, bütünüyle bireysel konulara yer vermesi,birbirinden ayr› düflmüfl insanlar›n hasretlerini, duyguve düflüncelerini ifade edebilmesi bu yüzy›lla birliktegerçekleflmifltir. Avrupa’da 15. yüzy›ldan 19. yüzy›la ge-linceye kadar Machiavelli, Michalengello, Mozart, Vag-ner, Racine, Leopardi, Goethe, Schiller, Madame de Se-



vigne, Dostoyevski, Puflkin gibi sanatç›lar›n yazd›klar›mektuplar bu türün güzel örneklerini oluflturmaktad›r.Türün en büyük ustas›n›n Voltaire oldu¤u bilinmekte-dir. ‹slâmiyetten önce Arap edebiyat›nda bir tür olarakmektup vard›. “Mükatebe” ve “ Mürasele” denilen butür, islâmiyetin ilk y›llar›nda da kullan›lm›flt›r. Bu dö-nemde Hz.Muhammed’in de¤iflik topluluklar› islâmiye-te davet etmek üzere yazd›¤› mektuplar önemlidir.

S›ra Sizde 3

Tanzimat edebiyat› döneminde fiinasi’nin öncülü¤ündebafllayan sade anlat›m tarz›n› mektuplarda da görmekmümkündür. fiinasi’nin Paris’ten annesine yazd›¤› mek-tup bu dönemde yaz›lan mektup türünün önemli ör-nekleri aras›nda yer almaktad›r. Tanzimat döneminde Abdülhak Hâmit, Nam›k Kemal,Muallim Naci’nin bu türde eserler verdikleri görülmek-tedir. Servet-i Fünûn döneminde, sanatç›lar›n özel mek-tuplar› kitap halinde yay›mlanmam›flt›r. Sanatç›lar›n ki-mi mektuplar›na de¤iflik dergi ve kitaplarda rastlanmak-tad›r. II. Meflrutiyetten sonra, toplum yaflam›nda birbiri-ni kovalayan a¤›r olaylar›n etkisiyle önemli kifliler ara-s›nda yaz›lm›fl mektuplar Tanzimat dönemindeki gibifazla de¤ildir. Ömer Seyfettin ile Ziya Gökalp’in mek-tuplar› ancak Cumhuriyet döneminde yay›mlanma ola-na¤› bulmufltur.

S›ra Sizde 4

Söylevde girifl, geliflme ve sonuç olmak üzere 3 bölümvard›r. Girifl bölümünde amaç dile getirilir. ‹ste¤e ba¤l›olarak dikkat çekmek, ilgi çekmek amac›yla bu bölüm-de bir özdeyifl, bir olay ya da bir an›ya da yer verilebi-lir. Geliflme bölümünde ise konu ayr›nt›l› olarak ele al›-n›r. Konuyla ilgili tezler ileri sürülür, düflünceler dilegetirilir, örnekler verilir, belgeler, kan›tlar sunulur. Kar-fl›t görüfller ele al›narak çürütülmeye çal›fl›l›r. Ele al›nankonuyla ilgili olarak kesin bir yarg›da bulunulmaya ça-l›fl›l›r. Sonuç bölümü söylevin en önemli bölümüdür.Olabildi¤ince çarp›c›, etkili flekilde konuyla ilgili, önesürülen tezle ilgili ulafl›lan yarg›lar toparlan›r.

S›ra Sizde 5

Söylevler, ele al›nan teze, ifllenen konuya göre isimleral›rlar. Siyasi, bilimsel-kültürel, dini, askeri olmak üzereçeflitleri vard›r. Siyasi Söylev; Siyasi konularda yap›lan söylevlerdir. Mil-let meclisleri, siyasi toplant›lar, mitingler, seçim mey-danlar›nda yap›lan söylevler bu gruba girmektedir. Bi-

limsel ve Kültürel Söylev; Belli bir kültürel derinli¤e sa-

hip düflünce adamlar› ve sanatç›lar›n fikir sanat ve kül-tür konular›nda verdikleri konferanslar, genele aç›k bi-limsel toplant›, panel ve konferanslarda yap›lan akade-mik konuflmalar bu gruba girmektedir. Faz›l Ahmet Aykaç Hitabeler (1934), Hamdullah SuphiTanr›över (1885-1966), Necip Faz›l K›sakürek Müdafaa(1946), Sahte Kahramanlar (1976), Yolumuz HalimizÇaremiz (1977), Osman Yüksel Serdengeçti (1917-1983)bu tür söylevleri olan isimler aras›nda say›labilirAskeri Söylev; Büyük komutanlar›n askerleri coflturmak,onlara cesaret vermek amac›yla yapt›klar› konuflmalar-d›r. Fatih’in, Napolyon’un, Atatürk’ün savafl alanlar›ndayapt›klar› konuflmalar bu gruba girmektedir.Dini Söylev; Mâbetlerde din konusunda yap›lan konufl-malard›r. Dini ve ahlâki de¤erlerin, konular›n yer ald›¤›söylevlerdir. Peygamberlerin, din adamlar›n›n konuflma-lar› bu gruba girmektedir. Belirli günlerde hatiplerin ca-milerde minbere ç›karak toplulu¤a karfl› konuflmalar›(Hutbe), camilerde yetkin dini adamlar taraf›ndan gün-cel konularla ilgili olarak toplulu¤a karfl› yap›lan konufl-malar (Vaaz) bu tür söylevler içinde de¤erlendirilebilir.Hukuki Söylev; Mahkemelerde hak-hukuk konular›ndayap›lan konuflmalar, savc›lar›n iddianameleri, avukatla-r›n savunmalar› bu tür söylevler aras›nda yer almaktad›r.

Yararlan›lan KaynaklarArar, ‹smail (1981). Büyük Nutuk’un Kapsam›, Nite-

li¤i, Amac›, Atatürk’ün Büyük Söylevinin 50. Y›lSemineri Bildiriler ve Tart›flmalar. Ankara: TTK Ba-s›mevi, 119-171.

Binyazar, Adnan (1977). Söylev Türü ve Atatürk’ün

Söylevi, Türk Dili Dergisi Okunuflunun 50. Y›l›ndaSöylev Özel Say›s›, Ankara, 356- 362.

Develio¤lu, Ferit (2006). Osmanl›ca-Türkçe Ansiklo-

pedik Lügat. Ankara: Ayd›n Kitabevi Yay›nlar›.Emir, Sabahat (1986). Örnekleriyle Kompozisyon

Yazma Sanat›, Ankara: Türk Dünyas› Araflt›rmalar›Vakf› Yay›nlar›: 25.

Eren, Burcu (2008). Nutuk’un Kelime Serveti ve Sa-

delefltirilmesi Üzerine Bir Araflt›rma, Yay›mlan-mam›fl Yüksek Lisans Tezi, Bolu Abant ‹zzet BaysalÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bolu.

Kantemir, Enise (1997). Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m. En-gin Yay›nevi: ‹stanbul.

Kaplan, Erdinç (1999). Bir Edebi Tür Olarak Mektup

ve Türk Edebiyat›ndaki Yeri, Yay›mlanmam›flYüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bi-limler Enstitüsü, Mersin.


Kavcar, Cahit, Ferhan O¤uzkan ve Özlem Aksoy (2007).Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m, Ankara: An› Yay›nc›l›k.

Korkmaz, Zeynep (2004). Kemal Atatürk Nutuk 1919-

1927. Ankara: Atatürk Kültür Ve Tarih Yüksek Ku-rumu.

Özdemir, Emin (2007). Yaz›nsal Türler, Ankara: BilgiYay›nevi.

Özdemir, Emin (1998). Sözlü-Yaz›l› Anlat›m Sanat›,

‹stanbul: Remzi Kitabevi.Özdemir, Emin (1981). Yaz› ve Yaz›nsal Türler, ‹stan-

bul: Karacan Yay›nlar›. Par, Arif Hikmet (1982). Plânl› Yazma Sanat›, Ankara:

Serhat Yay›nevi.Uzun, Hakan (2005). Atatürk’ün Nutuk’unun ‹çerik

Analizi, Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi, HacettepeÜniversitesi Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi Ensti-tüsü, Ankara.

Yavuz, Kemal (2000). Üniversite Türk Dili ve Kom-

pozisyon Dersleri, ‹stanbul: Beflir Kitabevi.Y›ld›r›m, Asl› (2008). Siyasal ‹letiflim Sürecinde Hita-

bet Sanat›n›n Kullan›lmas›n›n Liderin Baflar›s›-

na Etkisi: Recep Tayyip Erdo¤an Örne¤i, Yay›m-lanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sos-yal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Yüzbafl›o¤lu, Muammer (1984). Örneklerle Yaz›l› ve

Sözlü Anlat›m Bilgileri. ‹stanbul: Serhat Yay›nlar›.http://www.hfalbayrak.com/yazi_siir/h_4.php

Baflvurulabilecek KaynaklarAtatürk, Mustafa Kemal (2011). Nutuk. ‹stanbul: Alfa

Yay›nlar›. Kerman, Zeynep (1992). Tanp›nar’›n Mektuplar›. ‹s-

tanbul: Dergah Yay›nlar›.Necip Faz›l K›saküre (1998). Müdafaalar›m. ‹stanbul:

Büyük Do¤u Yay›nlar›.Tansel, Fevziye Abdullah (1965). Ziya Gökalp Külli-

yat› II, Limni ve Malta Mektuplar›. Ankara: TürkTarih Kurumu Yay›nlar› 18.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Röportaj ve mülâkat›n kavramsal olarak anlam›n› aç›klayabilecek, temel nite-liklerini s›ralayabilecek;Röportaj ve mülâkat türlerinin Türk edebiyat›nda ortaya ç›k›fl›n› ve geliflme-sini aç›klayabilecek; Edebiyat›m›zda röportaj ve mülâkat türlerinde yazan belli bafll› yazarlar› veönemli örneklerini s›ralayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Röportaj• Kurgusal Röportaj• Öyküsel Röportaj• Tek Röportaj

• Edebi Röportaj• Belgesel Röportaj• Mülâkat

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N


Röportaj-Mülâkat• RÖPORTAJ• MÜLÂKAT


RÖPORTAJ

Röportaj Türünün Tan›m› ve Özellikleri“Röportaj”, Frans›zca “reportage” sözcü¤ünden dilimize geçmifltir. Kelimenin kö-keni Latincede “toplamak, getirmek” anlamlar›nda kullan›lan “reportare” fiiline da-yanmaktad›r. Türk Dil Kurumu Büyük Türkçe Sözlük’te; “1. Konusu bir sorufltur-ma, araflt›rma olan gazete veya dergi yaz›s›; 2. Radyo ve televizyon habercisininaraflt›rma ve soruflturma sonucunda haz›rlam›fl oldu¤u program, mülâkat” fleklindetan›mlanmaktad›r. Genel olarak gazete ve dergilerde yay›nlanan, ö¤retici niteli¤ia¤›r basan röportajlar›n çok yönlü ve de¤iflik anlat›m olanaklar›ndan yararlan›larakoluflturulmas› onu s›radan gazete ve dergi yaz›s› olmaktan ç›karm›fl, yaz›nsal bir türhaline getirmifltir.

Gezip görmeye, incelemeye, soruflturmaya, ilgililerle görüflüp konuflmaya da-yanan röportaj›n bu özelliklerinden dolay› di¤er yaz› türleriyle hatta öykü, romanve tiyatro türleriyle s›k› bir iliflki içinde oldu¤u söylenebilir (Kavcar ve di¤erleri,2009: 275). Romanda, öyküde, oyunda bir yaflam gerçe¤inden yola ç›k›l›r. Ancakyazar bu gerçe¤i de¤ifltirebilir, ona yeni boyutlar, yorumlar katabilir. Röportajdaise bu yoktur. Röportaj yaln›zca bize yaflam gerçe¤ini, olaylar› ya da sorunlar› gös-termekle kalmaz, bunlar›n arkas›nda yatan nedenleri, yönlendirici etkilerini degösterir. Bu durum röportaj› haberden ay›ran temel bir özellik olarak da ifade edi-lebilir (Özdemir, 2007: 152). Haber yaz›s›ndan farkl› olarak röportajda yazar kendikiflisel görüfllerini dile getirirken ayn› zamanda okuru da yönlendirmeye çal›fl›r(Par, 1982: 376).

Düflünsel bir planlamaya göre yaz›lan röportajlarda yazar anlatt›klar›n›n do¤ru-lu¤unu; konuflma, bilgi toplama ve foto¤raflarla destekler; anlatt›klar›n› bir mant›kçerçevesine oturtur. Anlat›lanlar bir öncekiyle çeliflmez. Röportaj›n inand›r›c›l›¤›gerçeklere dayanmas›yla do¤rudan iliflkilidir. Röportaj yazar›, konusunun gerektir-di¤ine göre resimlerden, foto¤raflardan, öteki yaz›l› anlat›m türlerinden yararlana-rak inand›r›c›l›¤›n› art›r›r, okuyucuyu gerçeklerle yüz yüze getirir (Özdemir, 1998:245). Resimler, foto¤raflar, inand›r›c›l›k aç›s›ndan röportajlar›n en güçlü dayanak-lar› durumundad›r. Bu yönüyle röportajlar›n belgesel de¤erlerinin her geçen gündaha da artt›¤› söylenebilir.

Röportaj›n etkisi de¤iflik anlat›m biçimlerini özgürce kullanmas›ndan gelir. So-mut bir toplum gerçe¤i ya da sorunu dile getirilirken o konuda yaz›lm›fl bir fliirden,söylenmifl bir türküden, yak›lm›fl bir a¤›ttan yararlan›l›r. Ayr›ca, öykülemeyle bir-

Röportaj-Mülâkat

Röportajda bütün anlat›mbiçimlerinden (aç›klama,öyküleme, tart›flma,betimleme) yararlanmakmümkündür. Okuyucuyakonunun öneminikavratabilmek içinörnekleme, karfl›laflt›rma,tan›k gösterme gibi nesnelverilerden yararlan›l›r.

likte aç›klamaya, aç›klamayla birlikte betimlemeye de röportajda yer verildi¤i gö-rülür. Bilimsel veriler, araflt›rmalar›n sonuçlar›n› yans›tan anketler, gerektikçe öy-küleme, aç›klama, tart›flma ve betimleme röportaj›n içine sindirilerek verilir. Böy-lece tekdüzelikten uzaklafl›l›r ve röportaja bir gerçeklik kazand›r›lm›fl olur (Özde-mir, 1981: 170).

Yaflatarak ö¤retme, okuyucuyu yaflamla, yaflam›n özüyle karfl› karfl›ya getirmeröportajlar›n bafll›ca özelliklerinden biri olarak gösterilebilir. Bu, bir bak›ma öykü-lerin, romanlar›n, oyunlar›n da belirleyici özelli¤idir. Röportaj, gazetecili¤in önem-li bir dal›d›r. Ne bir roman, ne bir öykü ne de bir oyundur. Bilgiyi, haberi, gerçe¤iaç›k, yal›n, çarp›c› bir dille okura ileten, okuyucuyu s›kmadan, kendini okutan, gü-cünü, inand›r›c›l›¤›n› belgelerden alan, okuyucuyu belgelerin de ötesine geçirenbir yaz› türüdür (Özdemir, 2007:151).

Röportajlar tan›tma özelli¤i gösterdikleri gibi ele ald›klar› konu üzerinde bilgi deverirler. Yaln›z bu bilgi, makalede oldu¤u gibi kat› bir ciddiyet havas› içinde s›ra-lanmaz. Bazen bir sohbet, bazen bir konuflma, bazen de küçük aç›klamalar halin-de verilebilir. Ancak olabildi¤ince canl›l›k kayg›s› güdülür. Okuyucunun, röportaj›okurken konuyu bütün boyutlar›yla yaflamas›na özen gösterilir (Emir, 1986: 239).

Röportaj hem gezi yaz›lar›n›n hem de makalenin özelliklerini tafl›r. Makale gibidayand›¤› sa¤lam bir düflünce, bir tez vard›r. Yazar sorunu yerinde inceleyerek,gezip görerek, ilgili kiflilerle konuflarak, foto¤raf ve belgelerle destekleyerek oku-yucunun bilgisine sunar.

Röportajlarda her yazar kendi üslubuna göre renkli bir anlat›m ve plan kulla-n›r. Anlat›m tarz› konuya göre de¤iflebilir. Okuru yoran gereksiz betimlemelerden,uzun cümlelerden kaç›n›l›r, daha çok k›sa cümlelerden oluflan günlük konuflmadili benimsenir. Röportaj›n anlat›m ve yans›t›m olanaklar› yüzünden öteki ö¤reticiboyutlu yaz›lara göre daha zengindir. Afla¤›daki metinde bu özelliklerin bir k›sm›-n› görmek mümkündür:

Röportaj hangi özelliklerinden dolay› di¤er yaz› türleriyle s›k› bir iliflki içindedir?

Hikmet Feridun Es’in Hüseyin Rahmi Gürp›nar ile yapt›¤› ve May›s 1932’de Mu-hit dergisinde yay›mlanan röportaj› (Kavcar ve di¤erleri, 2009: 283-285):


Çok yönlü anlat›molanaklar›n›nkullan›labilmesi, röportaj›di¤er düflünce yaz›lar›ndandaha zengin k›lar. Uzunlu¤uço¤u zaman makaledenfazlad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

OKUMA PARÇASIHüseyin Rahmi Gürp›nar’la Bir konuflma

Hikmet Feridun Es- Konu sizde nas›l do¤ar?- Gözü kuvvetli romanc› daima yazmak için bir fleyler görebilir? Meselâ bir tetkik ya-p›yordum. Cep Kar›flt›ranlar isminde bir seri... Bir gün bir hoca efendi gördüm. Adavapuruna binecek. Biletini sar›¤›n›n yan›na s›k›flt›rm›fl. Birden bire yan›nda biradam peyda oldu. Afili k›yafette bir delikanl›... fiöyle garip bir tav›rla hocaya yaklafl-t›. Elini uzatt›. Bileti çekip ald›. Elini kolunu sallaya sallaya vapura bindi. Bir fleydenhaberi olmayan biçare hoca efendi de ayn› kamaraya girdi. Biraz sonra kondüktörzuhur etti. Hoca efendi biletini aramaya bafllad›. Bir türlü bulam›yor. Bulamay›ncada buram buram ter döküyordu. Bir köflede oturan afilli delikanl› da bu ifle k›s k›sgülüyor. ‹flte benim mevzular›mdan bir sahne...bunu ben gözümle gördükten sonrabiraz ifllerim. Biraz salça, tuz biber...mevzu hamuru meydana ç›kar.- Konuya dair ilk notlar›n›z?- Birçok notlar al›r›m. fiimdi ruhlara dair bir tetkik yap›yorum. Bunlar›n üzerine bir-çok eserler okuyorum. Birçok notlar topluyorum. Meselâ Cemil Flammarion’un Avantla Mort, Aprês la Mort ismindeki eserlerini getirttim, mütemadiyen tetkik yap›yorum.

19910. Ünite - Röportaj-Mülâkat

Perili Evler ismindeki eseri okuyorum. Ben romanlara dair birçok elemanlar›m› dakitaplardan okuyarak al›r›m.Mesela ömrümde kokain çekmemiflken romanlar›mda kokaini, kokainin tesirlerini,kokainmanlar›n hayatlar›n› iyice tasvir etmiflimdir. Hatta bu romanlar› okuyanlarbenim kokain çekmedi¤ime bir türlü inanmazlar. Fakat dedi¤im gibi, kendi gördük-lerime de pek fazla ehemmiyet verir, vapurda, tramvayda hemen not al›r›m. Bazenkâ¤›t da bulunmaz. Hulusi Bey’den bir parça kâ¤›t ister, derhal yazar›m. Hayattaöyle fleyler vard›r ki ne kadar düflünseniz bunlar› bulman›za imkân yoktur. - Plân yapar m›s›n›z?- Klot Farer ‹stanbul’a geldi¤i zaman: “Ben romanlar›m için plan yapmam, planyapmak yaflataca¤›m›z eflhas›n ruhlar›n› evvelden cendere alt›na almak demektir.Siz onlara plân yap›nca kendi ruhlar›n› veremezsiniz. Plandaki ruhlar tehdit edil-mifl, etraf›na duvar çekilmifl olur. B›rakal›m, yazmak için seçti¤imiz ruhlar kendihalinde kals›n, kendi istedikleri gibi hareket etsinler, kendi istedikleri gibi söylesinler,kendi istedikleri gibi konuflsunlar, istedikleri gibi oturup kalks›nlar. Tipler kafam›z-da uydurulmufl bir manken gibi durmas›n. Kendilerini göstersinler.” demiflti. Banasorarsan›z, bütün teferruat›yla plan yapmam. Fakat bafllad›¤›m gün roman›n neti-cesini bilirim. Zihnimde kestirmiflimdir. Yazd›kça, çok defa kahramanlar aç›l›r. Ro-man›n sonlar›na do¤ru daha iyi netice bulursam eski neticede ›srar etmem. - Yaz› s›n›rlar›n›z var m›d›r?- Çoook... Yaz› yazarken gürültünün müthifl düflman›y›m. Ç›t olmas›n› istemem. Ya-payaln›z çal›fl›r›m. Yaz› yazarken odaya kimsenin girmesine tahammül edemem.Ekseri yukar› kattaki kütüphane odamda yaz› yazar›m. Gürültüden o kadar nefretederim ki ben yukar›da çal›fl›rken alttaki odaya da kimsenin girmesin, orada kimse-nin dolaflmas›na tahammül edemem. Hatta daha tuhaf›n› söyleyeyim: Ben odadaçal›flt›¤›m sürece sofadaki saatin ifllemesi memnudur. Yaz›ya bafllar bafllamaz he-men d›flar›ya ç›kar, sofadaki saati durdururum. Avrupa’da fenni bir maske icat et-mifller. Bu maskeyi kafalar›na geçirenler hiç gürültü duymazlarm›fl. Maskeden yal-n›z gözler görünürmüfl. Ne iyi. Bulsam derhal bu maskeden ›smarlar›m. Mopassanyaz› yazmak için sessiz bir yer ar›yormufl. Bir apartmanda bir daire bulmufl. Yerlefl-mifl ancak romanc› bu dairenin alt›nda bir ekmek imalathanesi oldu¤unu ö¤renin-ce hemen mahkemeye müracaat ederek ev sahibinin aleyhine dava açm›fl. Ben de ol-sam ayn› fleyi yapar›m. Üstat hayat›n›, yaz›fl tarz›n› fevkalâde iyi anlat›yor. Garp ediplerinden, plandanbahsederken Klot Farer’den, gürültünün tesirlerini anlat›rken Mopassan’dan misal-ler al›yor. Mesela yine plan hakk›nda fikirlerini izah ederken:- Zola yaz› yazmaya oturdu¤u zaman, ilk yazaca¤› kelimeyi bilmezmifl, diyor. Hüseyin Rahmi Bey, önünde duran Ali Canip Bey’in antolojisini kar›flt›rarak, sözle-rine devam etti:- Daha yaz› s›n›rlar›m bitmedi: Lodoslu havalarda katiyen yaz› yazmam. Lodos si-nirlerimi bozar. Bir kadeh içki içsem yazamam. Geçenlerde biri geldi, bana sordu:“‹yi yazmak için ne kullan›rs›n›z? Kokain mi, rak› m›, bira m›, flarap m›, konyak m›,likör mü?” cevap verdim: “ Ömrümde mükeyyifattan hiçbirini kullanmam, hatta si-garay› bile, dedim. Bu cevab› alan zat pek ziyade flafl›rd›. Yaz› yazarken oturdu¤umoda, önünde bulundu¤um pencere çok önemlidir. Yaz› esnas›nda seyretti¤im man-zara gayet güzel olmal›. Pencereden bakt›¤›m zaman mutlaka ufuk karfl›mda aç›kolmal›. Hüseyin Rahmi Bey bir müddet düflündü:- Ama mide meselesini unutmamal›. Midem bozuk oldu¤u zaman katiyen yaz› ya-zamam.Bir ziyafetten döndükten sonra art›k benden 3 gün yaz› beklemeyin. Sonra demir ka-lemle yazar›m, kurflun kalemle yazamam.- Yaz› yazarken okuru nazar› itibara al›r m›s›n›z? Yani kendi zevkinize göre mi ya-zars›n›z, yoksa okuyucuyu düflünerek mi?- Daima okuru düflünürüm. Baz›lar› okuyucuya hiç ehemmiyet vermezler. Yaln›zkendileri için, kendi hislerine, kendi zevklerine, kendi düflüncelerine göre yazarlar.Buna taraftar de¤ilim. ‹nsan kari için yazmazsa yaz› çak›l tafl› gibi sert, yenmez birhal al›yor.

(fiair ve Yazarlar›m›z Nas›l Yaz›yorlar? 125-128)

Röportaj ÇeflitleriRöportajlar; izlenen yöntem, ele al›nan konu, tan›t›lan kifliler, uzunluk ve sunufltarz› aç›s›ndan çeflitlere ayr›lmaktad›r (Kavcar ve di¤erleri, 2009: 276):

Yöntem aç›s›ndan röportajlar: Yazar›n izledi¤i yöntem aç›s›ndan röportajla-r›n “konuflmaya dayal›” ve “belgesel” olmak üzere ikiye ayr›ld›¤› görülmektedir.Konuflmaya dayal› röportaj, geleneksel görüflme yöntemiyle yap›l›r. Bir gazeteci-nin ünlü bir devlet adam›na, bir sanatç›ya veya bir sporcuya sordu¤u sorulara al-d›¤› cevaplara dayanarak yazd›¤› röportajlar bu gruba girmektedir. Sözlü ve yaz›l›kaynaklardan yararlan›larak, inceleme, araflt›rmalara dayan›larak oluflturulan rö-portajlar ise belgesel röportaj ad›n› almaktad›r.

Ele al›nan konu ve görüflülen kiflilere göre röportajlar: Bu kapsamda rö-portajlar edebî röportaj, siyasal röportaj, sa¤l›k röportaj›, spor röportaj› fleklinde çe-flitlere ayr›lmaktad›r. fiair ve yazarlar›m›z›n yaflay›fl ve kiflilik özelliklerini, sanat gö-rüfllerini daha iyi anlamam›za olanak tan›yan röportajlara edebî röportaj ad› veril-mektedir. Sa¤l›k konular›n› ele alan röportajlara sa¤l›k röportaj›, siyasi konular› elealan, devlet yönetiminde bulunan kiflilerle yap›lan görüflmelere dayanan röportaj-lar da siyasal röportaj olarak an›lmaktad›r.

Uzunlu¤una göre röportajlar: Röportajlar›n uzunluk k›sal›k aç›s›ndan da ay-r› de¤erlendirildikleri görülmektedir. Belirli bir konuyu ele alan ve tek yaz› çerçe-vesinde sunulan röportajlar tek röportaj olarak adland›r›lmaktad›r. Bu tür röportaj-lara gazete ve sanat dergilerinde s›kça rastlanmaktad›r. Bir konuyu kapsaml› bi-çimde, de¤iflik yönleriyle ele alan ve inceleyen röportajlara dizi röportaj denilmek-tedir. Olaylar› yerinde incelemeye ve çok say›da kiflilerle iliflki kurulup görüflmele-re dayand›r›lan röportajlar bu gruba girmektedir. Bu röportajlar›n yay›m›n›n gün-lerce sürdü¤ü görülmektedir.

Anlat›m tarz›na göre röportajlar: Yazar›n anlat›m tarz›na uygun olarak rö-portajlar›n öyküsel ve kurgusal olarak de¤iflik isimlerle an›ld›¤› görülmektedir. Ki-flilerin bir öykü havas› içinde ele al›nd›¤›, konuflturuldu¤u, sorunlara parmak bas›l-d›¤› röportajlar öyküsel röportaj ad›n› al›r. Öykülemenin çok s›n›rl› kald›¤›, anlat›m-da yazar›n çok az araya girdi¤i, ses alma makinesinin kalemin yerini tuttu¤u, buözelli¤iyle yaflamdan canl› bir kesit özelli¤i gösteren röportajlara ise kurgusal rö-portaj ad› verilir. Bu tür röportajlarda yazar, ele ald›¤› konuyu, konuya kar›flan ki-flilerin konuflmalar›yla biçimlendirir. Ses alma makinesinde kay›tlar› yaz›ya döker-ken eklemelere gitmeden, anlat›lanlar›n yerlerini de¤ifltirme gibi (bafla, ortaya, so-na alma fleklinde) kurgusal de¤ifliklikler yapar. Bu tür röportajlarda tutanak hava-s›n›n oldu¤u söylenebilir. Anlat›m daha do¤ald›r. Üzerinde uzun uzun düflünülmüflcümleler yoktur (Özdemir, 2007: 161).

Bunu Fikret Otyam’›n Kara Sevdam Anadolum adl› eserinden al›nan bir metin-de görmek mümkün (Özdemir, 1981: 128-129):


Röportajlar; izlenen yöntem, ele al›nan konular, tan›t›lan kifliler, sunufl biçimi ve uzunlukaç›s›ndan nas›l s›n›fland›r›lmaktad›r?

Sunufl tarz›na göre röportajlar: Girifl bölümünün sürpriz, flafl›rt›c› bir parag-raf oldu¤u, en son söylenmesi gereken kelimelerin en baflta söylendi¤i röportajlarAmerikan röportaj› olarak adland›r›l›r. Yazar›n konuyu ifllerken kendini ön planaald›¤›, “ben” eksenli röportajlar ise Alman röportaj› olarak sunufl tarz›na göre rö-portajlar aras›nda yer almaktad›r.

Röportajlarla biyografi türü birbiriyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda, röportajda anlat›lan ki-flinin konuflmalar›na yer verilirken biyografide bu olmayabilir. Genelde röportajlaryaflayan sanatç›larla yap›l›r. Her iki tür de belgelere dayand›r›l›r. Ancak biyografi-lerde hayat› yaz›lan kifli hakk›nda yorum yap›lmaz. Röportajlarda ise kiflisel yorumvard›r.

Gezi yaz›lar›yla gezi röportajlar› aras›ndaki temel fark, gezi yaz›lar›nda yazar›nilgisini çeken yönler dile getirilirken gezi röportajlar›nda sorunsall›k a¤›r basmak-tad›r. Bu durumu Fikret Otyam’›n Karasevdam Anadolum adl› eserinden al›nanmetinde daha ayr›nt›l› görmek mümkün (Özdemir, 1991: 168-169):


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Bir bölgeyi de¤iflik yönleriyle(folkloru, kültürü, sanayidurumu, yemekleri, vb)tan›tmak amac›yla yaz›lanve dizi biçimindeyay›mlanan röportajlar davard›r. Bunlara bölgeselröportaj ad› verilmektedir.

Kimi yazarlar›n geziyaz›lar›n›n özel bir biçiminigezi röportaj› olarakadland›rd›klar›görülmektedir. Bu türröportajlara geziröportajlar› ad›verilmektedir.

OKUMA PARÇASIKara Sevdam Anadolum

Fikret Otyam“Ald› Muhtar bakal›m ne dedi:

“Babam vard› 95 yafl›nda. Babam öldü. Babam ölünce mallar› bütün varise kald›.

Varise kald›ktan sonra bir enifltem vard›, Ahmet Kar diye, daha do¤rusu Deli Ahmet

derlerdi ad›na, ama esas ismi Ahmet Kar’d›. Bu adam, babam›n mal›ndan biraz

mal istedi, tabii bütün mallar› kendisi al›p kendisi yemek istiyordu. Taraftar olunmu-

yor, biz de o zamanlar çocuktuk, sonra buna olmaz dedilerse, bu da geldi, cebri ola-

rak bizim mallar›m›z› sürüp götürüp yemek istedi, bir k›sm›n› sürdü götürdü, sonra

jandarmayla getirdik. Hakim kald›rd›k geldik, mallar› yeddi emine teslim edece¤iz

diye, mallar› teslim ettiler, bu sefer yine a¤abeyimle aralar› aç›ld›, adam geldi a¤a-

beyimin evine, bir kurban bayram›yd›, bayramda topluluk vard›, orada davar falan

kestik, ekmek filan yiyorduk, yemek falan, o s›rada silah tak›lamaya bafllad›, a¤abe-

yimin evine 18 kere silah att› o adam, o silahlar› att›ktan sonra aralar› tamamen

a¤abeyimle ikisinin, bu sefer, nihayeti, birkaç gün sonra annemi götürmüfl, benim

annemi, bu sefer kad›n›n elinden bütün mallar› almak için senet almak istemifl, se-

net ald›ktan sonra annemi dövmüfl, kötü muameleler yapmak istemifl anneme, o an-

nem de bunu görünce a¤abeyime anlatm›fl, a¤abeyim de gelmifl, bu sefer eline bir si-

lah alm›fl...

Okullar›n bayram tatilleri var, tüm bebeler köyün tafl sokaklar›nda, evlerin damlar›

üzerinde ba¤r›fl›p oynuyorlar, serçe sesleri kar›fl›yor o tatl› c›v›l c›v›l seslerine. Hepsi

ses alma makinas›n›n band›na dolufluyor ve de muhtar bu c›v›lt›lar içinde devam

ediyor anlatmaya...”

Öyküsel röportajlarla kurgusal röportajlar aras›ndaki temel farklar nelerdir?

Türk Edebiyat›nda Röportaj Türünün GeliflimiDi¤er toplumlar›n kültürlerinde köklerinin gezi-izlenim türündeki kitaplara dayan-d›r›lmas› gibi, Türk kültüründe de röportaj gelene¤inin ilk örneklerini Osmanl› dö-neminde yaz›lm›fl seyahatnamelere kadar uzatmak mümkündür. Türk denizcisiSeydi Ali Reis (1498-1563), komuta etti¤i Osmanl› donanmas›n›n kötü hava koflul-lar› nedeniyle güzergah›nda yaflad›¤› zorunlu de¤ifliklikler sonras›nda Hindistan,Afganistan, Irak ve ‹ran’dan geçerek ‹stanbul’a geldi¤inde, yaflad›klar›n›, gördü¤üflehirleri, karfl›laflt›¤› ilginç olaylar› ve çekti¤i zorluklar› Mirat’ül Memalik (Ülkele-rin Aynas›) adl› eserinde anlat›r. Seydi Ali Reis, Türkçe yaz›lm›fl ilk gezi kitab› ola-rak kabul edilen bu eserini Edirne’de Kanuni Sultan Süleyman’a sunar.

Bunun yan›nda Evliya Çelebi’nin (1611-1648) Seyahatname’si Türk yaz›n dün-yas›n›n ilk röportaj örne¤i olarak kabul edilmektedir. Ünlü gezginin dolafl›p gördü-¤ü yerlerdeki toplumsal yaflant›lara dair bilgileri içeren yaz›lar› röportaj türününözelliklerini tafl›r (fienyap›l›, 1981:176).

Röportaj; bafllang›çta mülâkat sözcü¤ünün anlam› içinde, herhangi bir alandatan›nm›fl bir kifliye sorular sorma, yan›tlar alma fleklinde anlafl›lm›flt›r. Ruflen EflrefÜnayd›n’›n çeflitli sanatç›larla yapt›¤› konuflmalar› içeren eseri Diyorlar ki, mülâkatbiçimindeki röportajc›l›¤›n ilk örnekleri aras›nda yer almaktad›r. Hikmet Feridun


OKUMA PARÇASIDüfltük Yollara

Fikret OtyamSonra u¤urlad›lar tümcek.. Sa¤ tekeri isyankâr, hep kendi yönüne çeken ne anaya-

sa, ne kanun dinleyen bölük pörçük otomobile binip ayr›ld›k.. Aktil köyünden.. ‹nce-

cik köyüne çek, dedim.. fioför direndi gitmem diye.. Can›m istiyorsa kendim gidermi-

flim. Nah fluras›ym›fl ‹ncecik dedi¤im köy..

‹stersen

fioför direndi.! “Gitmem, gitmem!..‹stersen sen git bey.. Ben burada bekleyeyim.. ‹ster-

sen de¤il ‹ncecik köyüne, büyük yapalak köyüne bile git..”

Çocuk bitkin.

Bir kad›n vard› arabada, kuca¤›nda çocu¤u. Yan›nda eri.. Çocuk hastalanm›fl..Bizi

at›ver dediler Elbistan hokümat›na.. O taksi o lânet, o otomobilden baflka her fleye

benzeyen, sa¤ ön tekeri her daim üç tekerin aksine çaba gösteren nesne çak›ld› yola!

Ne k›rm›z› biber... ne teneke teneke su!.. Fren koptu. Vites kutusu birbirine girdi.. ‹t-

tik bay›r afla¤› ellerimizle vites de¤ifltirdik de befl saatte, geç vakit geldik Elbistan ho-

kümat›na.. Elbistan hokümat› toz içindeydi.. Elbistan hokümat› çeltik sine¤i doluy-

du..Bir kaymakam› varm›fl eskiden..Ah Ankara, Ah!. Alm›fllar Ankara’ya daha iyi

göreve.. Kalmal›ym›fl ki Elbistan’da iki üç y›l, onlar da insan olduklar›n› bilselermifl..

Ama gitmifl kaymakam.. Okullar yapan, yollar açan, su iflini düzene koyan..

Hasta bebe¤i anas›n›n kuca¤›nda gördüm ahç› dükkân›nda.. Bitkindi.. “Doktor”,

“Doktor” dedi, çocu¤un babas›.. “‹yi ki doktor var. Doktor olmasa doktorsuz ölürüz..

fiükür buna da..”

Ay ›fl›¤›nda çeltik sular› dik dik parl›yordu.. Toz dumand› ortal›k.. Kamyonun z›pla-

mas›na koyverdim kendimi.. Neden sonra göründü Marafl, ölü gibi, yaflams›z.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Es’in Bugün de Diyorlar ki (1932), Mustafa Baydar’›n Edebiyatç›lar›m›z Ne Diyor-lar (1960), Gavsi Ozansoy’un 40 Y›l Sonra Diyorlar ki (1962), Yaflar Nabi’nin Ede-biyatç›lar›m›z Konufluyor (1976) adl› eserleri bu kullan›m›n di¤er örnekleri aras›n-da yer almaktad›r (Özdemir, 2007:153).

Edebiyat›m›zda röportaj türünün ilk örneklerini Diyorlar ki ve Anafartalar Ku-mandan› Mustafa Kemal’le Mülâkat adl› eserleriyle Ruflen Eflref Ünayd›n vermifl-tir. Ruflen Eflref, Diyorlar ki adl› eserinde edebiyat ve gazetecilik alanlar›nda tan›n-m›fl on sekiz kifliyle yapt›¤› görüflmeleri bir yaz› dizisi haline getirmifltir. Bu yaz›la-r›n bir bölümünü 1916 y›l›nda Servet-i Fünun ve Türk Yurdu dergilerinde, bir bö-lümünü de 1917-1918 y›llar›nda Vakit gazetesinde yay›mlam›flt›r. Bafllang›çta Ede-bî Ziyaretler ve Mülâkatlar ad› alt›nda yay›mlanan bu röportajlar 1918 y›l›nda top-lu halde Diyorlar ki ad›n› tafl›yan bir kitapta ç›km›flt›r.

Mustafa Kemal’i Türkiye’ye ve dünyaya tan›tan ilk röportaj olarak de¤erlendiri-len Anafartalar Kumandan› Mustafa Kemal’le Mülâkat ad›n› tafl›yan eser, RuflenEflref’in bu türde verdi¤i ikinci önemli eserdir. Mustafa Kemal ile yap›lan görüflme-yi içeren eser 1939 y›l›nda kitap halinde yay›mlanm›flt›r.

Tan›nm›fl yazarlarla yap›lan görüflmelere dayal› röportaj türündeki eserlere da-ha sonraki y›llarda yenilerinin eklendi¤i görülmektedir. Hikmet Feridun Es’in Bu-gün de Diyorlar ki (1932), Mustafa Baydar’›n Edebiyatç›lar›m›z Ne Diyorlar (1960),Gavsi Ozansoy’un (1917-1970) 40 Y›l Sonra Diyorlar ki (1962), Mehmet Seyda’n›n(1919-1986) Edebiyat Dostlar› (1970), Yaflar Nabi Nay›r’›n (1908-1981) Edebiyatç›-lar›m›z Konufluyor (1976), Hikmet Çetinkaya’n›n Y›llar›n Tan›¤› Üç Yazar (1986)adl› eserleri bu türün örnekleri aras›nda say›labilir.

Cumhuriyetin ilk y›llar›nda yabanc› ülkeleri gezip gören yazarlar›n bu geziler-deki gözlem ve izlenimlerini röportaj türünde yay›mlad›klar› görülmektedir. FalihR›fk› Atay’›n Faflist Roma, Kemalist Tiran, Kaybolmufl Makedonya (1930), Mosko-va-Roma (1932), Y›lmaz Çetiner’in Bilinmeyen Arnavutluk (1966) ve El Fateh(1968), Abdi ‹pekçi’nin Dünyan›n Dört Buca¤›ndan (1972), Fikret Otyam’›n Ne Bi-çim Amerika, Ne Biçim Rusya (1970) adl› eserleri yine bu türün örnekleri aras›ndayer almaktad›r.

1950’li y›llardan sonra bu türde verilen eserlerin say›s›n›n art›fl gösterdi¤i, konuolarak da daha çok ülke sorunlar›na, toplumsal ve kültürel a¤›rl›k verildi¤i gözlen-mektedir. Sait Faik Abas›yan›k’›n adliye muhabiri olarak çal›flt›¤› y›llarda gerçeklefl-tirdi¤i röportajlar da yine bu dönemde Mahkeme Kap›s› (1956) ad› ile yay›mlan›r.1960 askeri darbesinden sonra toplumsal sorunlar› dile getiren röportajlar gazete-lerde daha genifl yer al›r. Bu genel e¤ilimi ortaya koyacak en iyi örnek Milliyet ga-zetesinin 1962’de açt›¤› “Bir Yurt Gerçe¤i” konulu röportaj yar›flmas›d›r. E¤itim, ka-d›n haklar›, insan eme¤inin sömürülmesi, a¤a bask›s› gibi sorunlar›n somutluk ka-zand›¤› röportajlar aras›ndan birincili¤i Dursun Akçam’›n “Analar›m›z” adl› röpor-taj› kazan›r. Anadolu kad›n›n›n yaflad›¤› ça¤ d›fl› koflullar› sergileyen bu röportaj ileAkçam, ülkemizdeki kad›n sömürüsü sorununa dikkat çeker (Binyazar, 1981: 175).Bu türün önemli temsilcileri ve eserleri flunlard›r:

• Cevat Fehmi Baflkut, Geceleri Bizi Kimler Bekliyor (1933) • Sait Faik Abas›yan›k, Mahkeme Kap›s› (1956)• Nemci Onur, Çanakkale Savafllar› ve fiehitler Abidesi (1950), Çad›r Tiyatro-

su (1966)• Fikret Otyam, Do¤udan Gezi Notlar› (1960), Bir Kar›fl Toprak ‹çin (1965),

Oy F›rat Asi F›rat (1966)• Tahir Kutsi Makal, ‹ç Göç (1964), Ac› Yol (1964)


• Yaflar Kemal, Peri Bacalar› (1957), Bu Diyar Bafltan Bafla (1964) • Hikmet Çetinkaya, Toprak Bizim Can›m›z (1973) • Y›lmaz Çetiner, Bir Yudum Çay ‹çin (1968) • Nurulah Berk, Ustalarla Konuflmalar (1971)

Mülâkat biçimindeki röportajc›l›¤›n ilk örnekleri nelerdir? Bu tür röportajlar›n en belir-gin özelli¤i nedir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

OKUMA PARÇASICenap fiehabettin’i Ziyaret

Ruflen Eflref Ünayd›nIl›k bile olmayan bir günefl ›fl›¤›, tek pencereden küçücük odan›n ortas›na saydam

sarart›s›n› uçuk bir hal› eskisi gibi yayd›kça, duvarlar› arkalar›nda kaybetmifl koyu

ciltli kitaplar›n renkleri morumsu bir loflluk, so¤uk bir gölge içinde bütün koyu gözü-

küyordu... Ben bu kâ¤›t kokulu küçük odada Cenap fiehabettin Bey’i beklerken ken-

disine soraca¤›m suali zihnimde haz›rl›yordum.

Siyah pürtüklü kadife ceketinin yakas› kalk›k; tombul ellerini ovufltura ovufltura ya-

z›hanesinin bafl›na geçti¤i zaman dedim ki:

- Siz Servetifünun’a bir seyahat edebiyat› ve nesrimize yeni bir tasvir tarz› getiren bir

yazars›n›z. Yeni nesirde Nam›k Kemal’le bafllayan tasvir, sizin elinizde büyük bir ge-

liflme ve güzelleflme gösterdi. “Akif Bey”deki k›rk elli sat›rl›k mübala¤al› f›rt›na tasvi-

ri nerede, “Varaka-i Seyahat”ta okudu¤um yaln›z flu: “Etraf›mda nihayetsiz bir ac›

su y›¤›n› görüyordum...” cümlesi nerede? Arada bir as›rl›k fark var. Chateaubri-

and’dan, Bernardin De Saint Pieerre’den, Pierre Loti’ye, Rene Bazin’e kadar olan

mühim bir fark!...

Edebiyatta bu tarz› tercih etmenizde seyahatlerinizin elbette büyük rolü olmufltur.

Duygu ve düflüncelerinizi nas›l toplad›¤›n›z›, sonra bunlar› nas›l geniflleterek yazd›-

¤›n›z›, lütfen anlat›r m›s›n›z?

Verece¤i cevapta siz okuyanlar ve ben; trenlerden gemilere, kelebeklerden develere,

sulardan kumlara, babablardan hurmalara giden, hanlardan otellere geçen ve dur-

maks›z›n görüp zihnine nakflettiklerini toplayan nefleli bir seyyah görecek; sonra da

bu toplad›¤› malzemelerle sanatkâr›n atölyedeki iflçili¤ine temas edecektik. Çünkü

onun üslûbunda k›l› k›rk yaran bir iflçilik fazlas›yla gözükür. Tabiat böyle “Kül ren-

gi bulutlar, süngerler gibi göklerde s›k›ld›kça, afla¤›da memleket göl rengi bir ölüm

hissi içinde s›k›l›r...” diye terkipli, cinasl›, oyuncakl› hissedilebilir mi? Ben inanm›yo-

rum. Olsa olsa bunlar masa bafl›nda düflünülür!...

Onun için Cenap fiehabettin Bey’in nas›l çal›flt›¤›n›, eserlerini nas›l yazd›¤›n› merak

ediyorum. Fakat sualim, b›y›k ve el alt›ndan sal›verilen k›sa kahkahalarla fas›land›-

r›larak, anlatt›¤› birkaç tuhaf edebiyat dedikodusuna kar›fl›p gitti. Demek üstat, sa-

nat›n›n bu baflkas›ndan gizli köflelerini bize emanet etmekten çekiniyordu. Ben de

fazla ›srar etmedim; baflka bir suale atlad›m.

Eski edebiyat›m›z hakk›ndaki duygu ve düflüncelerini ö¤renmek istedim. Bunda üs-

tad› söylemeye haz›r buldum. Dedi ki:

- “Bizim edebiyat›m›z, maatessüf, muntazam bir flekilde tekamül etmedi; çünkü tak-

litçilikle bafllam›flt› ve öyle de devam ediyor. Bilirsiniz ki edebiyat›n kendi ve tabiî ge-

liflmesinde üç büyük merhale vard›r: fiark› türkü gibi söylenen, ça¤r›lan devir; epo-

pe-destan devri ve nihayet bizzat hayat› yaflayan ve bunu dile getiren devir...


- Biraz da yenilik devrimizden bahis buyurmaz m›s›n›z efendim? Dedim.

- fiüphe yok ki yenilik devrimiz bat›ya yönelmekle bafllad› ve ilk bat›ya yönelen de fii-

nasi oldu. Bununla beraber fiinasi, nazm› bak›m›ndan tamamiyle eskiye ba¤l› kal-

d›¤› gibi nesri bak›m›ndan da bir “gazeteci” olmaktan ileriye varamam›flt›r. Kana-

atimizce bizde “edebî nesir” Nam›k Kemal’le ve “naz›mdaki ink›lâb”da Abdülhâk

Hamid’le bafllar. Bunlar iki büyük varl›kt›r ve her büyük flahsiyet gibi onlar da yara-

t›l›fltan romantik idiler. Hügo’ya ve benzerlerine fliddetle ba¤land›lar. Eserlerinde bu

tesiri hissetmek için nefsimizi son dereceye kadar zorlamam›z lâz›m gelir. O zaman-

lar›n genç bir eleman› daha vard› Sami Paflazâde Sezai Bey, ki hizmeti pek büyük ol-

du¤u halde, kendisine yeteri kadar minnet ve flükran ifadesi gösterilmemektedir. Se-

zai Bey, yenileflme devrinin en güzel roman›n›, en güzel edebî makalelerini en mu-

tedil ve de¤erli nesrini vücuda getirdi. O kanaatteyim ki, yenileflme devri ile bizim

devrimiz olan Edebiyat-› Cedide aras›nda Sezai Bey ba¤lay›c› bir çizgidir. Bu devri

hülasa edelim. Kemal, edebî nesri kurdu. Hâmid, nazm›m›z› eski s›n›rl› flekillerin-

den kurtard›; nazm›n, fikirce de flekilce de alabildi¤ine ilerleyebilece¤ini gösterdi.

Hâmid’in fliirlerinde mazmunlara esir olmak diye bir fley yoktur. Bu, büyük bir ileri

ad›md›r. Sezai, Kemal’in mübala¤alar›ndan uzak, daha yontulmufl, dolay›s›yla da-

ha edebî ve daha zarif bir nesir meydana getirdi.”

- Sonra Servetifünun edebiyat› ne yapt› efendim?

- “Bize gelince: bizler, büyük bir hürmetle Kemal, Hâmid ve Sezai’yi takip ettik. Bi-

zim edebiyat mevzuundaki incelemelerimizin daha genifl olmas› tabiî ve gerekliydi.

Çok erkenden Frans›z edebiyat› ile tan›flmaya, al›fl verifle bafllam›flt›k. Öyle san›yo-

rum ki biz “edebiyat” ›n ne demek oldu¤unu, nazm›n ve nesrin as›l manas›n›n ve

gayesinin ne oldu¤unu daha iyi anlad›k ve bunun neticesi olarak meselâ üstad Sü-

leyman Nazif’in nesri, Kemal Bey’in nesrine nisbetle büyük bir ilerleme teflkil eder.

Bunda flüphe yoktur. Fikret’in nazm›, Hâmid’in nazm›na göre; Halid Ziya’n›n hikâ-

yeleri, Kemal’in ve Sezai’nin romanlar›yla karfl›laflt›r›ld›¤› zaman yine öyledir. Bu-

nunla beraber, bu devirden bahsetmeyi kendi nefsim bak›m›ndan, pek de do¤ru bul-

mam; çünkü ben de bu devirle yak›ndan alâkal›y›m, onlar›n içindeyim. Yaln›z flu

kadar diyeyim ki: Servetifünun devrinin bütün baflar›lar›n› Fikret’e mal edenler bü-

yük, ama büyük, kaba ve a¤›r bir flekilde edebiyat tarihimizi yan›ltm›fl, zedelemifl

oluyorlar (Gözleri parl›yor, kenarlar›ndaki buruflukluklar art›yordu. Yüzüne hafif

bir hareket k›rm›z›l›¤› ç›km›flt›).

Gençlerin hiçbiri Fikret’i ve Fikret zaman›n› benim kadar tan›m›fl olduklar›n› iddia

edemezler. Bu salâhiyetle söylüyorum ki: Fikret’in, kendi ça¤dafllar› ile olan müna-

sebeti, hiç de birçoklar›n›z›n zannetti¤i gibi de¤ildir. Onun, meselâ, Halit Ziya üze-

rindeki etkisi hemen hemen bir hiç oldu¤u halde, kendisi Halit Ziya’n›n pek derin bir

surette etkisinde kalm›flt›r. Ve hatta, hiç ad›n› anmaya bile lüzum görmedi¤iniz Meh-

met Rauf’un bile Fikret üzerinde nüfuz kurdu¤unu, tesirler yaratm›fl oldu¤unu iddi-

a edebilirim. Fikret’in büyüklü¤üne, hepinizden fazla inanm›fl oldu¤umu, ona dair

yazd›klar›m ve söylediklerim ispat eder.”

- Peki efendim; son edebiyat hareketleri hakk›nda, yani Servetifünun edebiyat›ndan

sonra yazan gençler hakk›nda ne düflünüyorsunuz?

Aç›k gümüflî pantolonunun gümüflî atlas parçalar› hafif ayak oynatmalar›yla k›p›r-

dan›yordu.

MÜLÂKAT

Mülâkat Türünün Tan›m› ve ÖzellikleriArapça bir kelime olan mülâkat; “karfl›l›kl› buluflmak, görüflmek” anlam›nagelmektedir. Herhangi bir konuda bir kimse ile karfl›l›kl› yap›lan konuflmad›r. Ken-di uzmanl›k alanlar›nda tan›nm›fl kiflilerle hayatlar›, çal›flmalar›, eserleri ya da iste-nilen herhangi bir konuda sorulu cevapl› olarak karfl›l›kl› konuflmalar›n yaz›ya ge-çirilmesidir. Toplumu ilgilendiren herhangi bir konu hakk›nda ilgili uzmanlarla ve-ya ünlü kiflilerle yap›lan görüflmeleri içeren yaz›lard›r.

Soru-cevap temeline dayal› olan mülâkatlar, röportaj türünün bafllang›c› say›la-bilir; ancak onun kadar esnek oldu¤u söylenemez. Mülâkat yazar›n›n konuflulan-lar› herhangi bir de¤ifliklik yapmadan yay›nlama zorunlulu¤u vard›r. Mülâkat, cid-di bir ön haz›rl›k gerektirir.

Muzaffer ‹zgü ile yap›lan konuflmadan seçilmifl bir parça, mülâkat› daha iyi an-lama; yap›s›n› ve havas›n› kavramada yard›mc› olacakt›r.


- “Gençler aras›nda büyük bir hürmetle sevdiklerim vard›r; hatta baz›lar›n› flahsen

tan›mad›¤›m halde. Bu arada, tan›d›¤›m Falih R›fk› ile hiç tan›mad›¤›m Faruk Na-

zif. Birini “yar›n”›n en büyük nesir üstad›, ötekini en büyük flairi olmak üzere tah-

min ediyorum. Bir genç daha var ki kendisini pek çok severim; kendisinde büyük bir

edebî kudret görürüm. Fakat tuttu¤u yolun kendisi için faydal› olaca¤›n› sanm›yo-

rum, anlad›n›z de¤il mi? Faz›l Ahmet...‹flte nesli içinde eserleriyle ehliyetini ispat et-

mifl bir genç. Ancak, kendisi hesab›na üzüldü¤üm bir nokta var: “E¤lence” ye pek

düflkün... Hodkâmca çal›fl›yor, sadece kendi zevki için herkesin dili ve ifade tarz›yla,

üslûbuyla oynamak, flüphe yok ki, büyük bir zekâ eseri, büyük bir ustal›kt›r. Herke-

sin zevkinin, bilgisinin, kültürünün toplam›na sahip olabilmeli ki, istedi¤i zaman is-

tedi¤i gibi yazabilsin. fieytan Faz›l bunu yapabiliyor. Bu büyük bir iktidar eseridir.

Fakat, söz aram›zda, bir milletin edebiyat› bundan ne kazan›r?... Hani ya baz› ma-

hir oyuncular vard›r ki birbirine uymayan, meselâ bir hançer, bir baston, bir men-

dil, bir tabak, bir bilyeyi havada çevirirler; bir fleyi düflürmeksizin... fiüphesiz bu bir

hünerdir; elimden gelse bana da haz verirdi. Fakat gönül istemez mi ki bu istidat da-

ha yüksek bir maksat u¤runda harcans›n?... Faz›l Ahmet Bey için de, kalben, böyle

diyorum ve inanmak istiyorum ki yak›nda art›k alay edip küçültecek, taklidini yapa-

rak sarakaya olacak ortada bir kimse b›rakmay›nca edebiyat›m›z›n en güzel, en

mükemmel örneklerini vücuda getirsin... fiimdilik beni fluna inand›rd› ki sanat bile

fleytans›z bir mâbet de¤il!...”


OKUMA PARÇASIMuzaffer ‹zgü ile Mülâkat

Hikmet Çetinkaya- “Dilerseniz son kitab›n›z üzerine konuflal›m. Ama ondan önce flunu soray›m size:

Öykü kitaplar›n›z art arda yay›mlan›yor, çok mu yaz›yorsunuz?”

- Yo, hay›r. Yirmi y›l› geçti yaz›yorum. O günden bu yana flöyle bir geriye bak›yorum

da, binden fazla öykü yazm›fl›m, romanlar bunun d›fl›nda. Her kitaba yirmi befl öy-

kü koydu¤umuza göre, flöyle bir seçimle daha hiç yazmadan 20 kitapl›k öykü var

bende, hiç yeni öykü üretmesem 20 kitap daha rahatl›kla yay›mlayabilirim.

- “Bu öyküler nerede yay›mlanm›flt›?”

- Ço¤u Akbaba’da. Bir bölümü de baflka dergi ve gazetelerde. Ben bu öyküleri ele al›-

yorum, gerekli düzeltmeleri yap›yorum.

- “‹çeri¤ini mi?”

- Yo, dilini, biraz da anlat›m›na el at›yorum. Son kitab›mda 20 y›l önce yazm›fl ol-

du¤um öyküler bile var. O zaman elefltirdi¤im, o zaman alaya ald›¤›m fley flu anda

yine ayn›, yerinde duruyor. Duruyor ki ben rahatl›kla bu konuyu son kitab›ma ala-

biliyorum.

- “Ama kitaplar›n›zda hiçbir dergide okumad›¤›m›z öyküler de var.”

- Elbette. Onlar› yeni yaz›yorum.

- “Peki, niçin daha önce kitap haline getirmediniz bu öyküleri de 1975’ten sonra h›z-

la yay›mlamaya bafllad›n›z?”

- Yay›mlamak yazar›n elinde olan bir fley de¤il ki, yazar salt yazar. Yay›mlamak ay-

r› bir fley. ‹lk kitab›m 1970’de ç›km›flt›, romand›, ad› da Gecekondu. Bunu baflka ro-

manlar izledi y›l y›l. Kendi kendime, “Galiba okuyucu beni romanc› olarak tan›ya-

cak” diyordum ki ilk öykü kitab›m ç›kt›. Bando Tak›m›. Onun ard›ndan di¤er öykü

kitaplar›.

- “Kaç öykü kitab›n›z var?”

- Yedi tane. Sekizinciyi haz›rl›yorum. Y›lda iki kitap.

- “Çocuklara da yaz›yorsunuz.”

- Severek, isteyerek. Belki bilmiyorsunuz benim kitap haline getirilen ilk yap›t›m bir

çocuk roman›d›r. Öyle tutup da çocuk y›l› diye oturup yazmad›m. Yazarl›¤a baflla-

d›¤›m gün çocuklara için de yazmaya bafllam›flt›m.

- “Kaç çocuk kitab›n›z var?”

- Yirmi sekiz. Bunlardan dokuz tanesi gülmece roman. Çocuklar› a¤latmaya hakk›-

m›z yok. Büyüyünce zaten yaln›z kendi de¤il, anas› bile a¤layacak. Onun için ço-

cuklar› güldürmeliyiz. Ama bilinçli bir güldürme olmal› bu. fiu anda da elimde üze-

rinde çal›flt›¤›m iki çocuk oyunu var.

- “Radyo için mi?”

- Hay›r sahne için. Radyoya çocuk oyunu olarak 25 tane yazd›m.

- “Çok çal›flkan bir yazars›n›z, bu enerjiyi nereden buluyorsunuz?”

- Disiplinli çal›fl›yorum. Kendim için kat› kurallar›m var. Kendime verdi¤im söz be-

nim için çok önemli, o sözü yerine getirmeliyim. Öyle orada, burada meyhanede söz

üretecek zaman›m yok. Yürek küt küt diye duracak bir gün. Ölmek hiç önemli de¤il,

yazmamak, çal›flmamak önemli. Yazar›n büyük sorumlulu¤u var bu ülkede.(......)

(H. Çetinkaya, Cumhuriyet, 19.8.1981)

Al›nan metinde görüldü¤ü gibi, görüflmeci konuflmas›n› Muzaffer ‹zgü’nün ça-l›flmalar› ve kitaplar› üzerine oturtarak görüflmesini yap›yor. Yazar›n öykülerini na-s›l yazd›¤› konusuna odakl› olarak görüflmesini devam ettiriyor. Görüflmecinin da-ha önceden yazar›n kitaplar› hakk›nda ayr›nt›l› bir inceleme yapt›¤› ve bilgi sahibioldu¤u, temel sorular› önceden haz›rlad›¤›, ara, geçifl niteli¤i tafl›yan sorularla dakonuyu gelifltirmeye çal›flt›¤› dikkati çekiyor. Bu da yüz yüze yap›lan bir görüflmeoldu¤u izlenimini güçlendiriyor (Özdemir, 1998: 233).


OKUMA PARÇASITahsin Banguo¤lu ile Mülâkat

(T.R.T’nin sorular›na cevap olarak haz›rlanm›flt›r.)- “Efendim, bugüne kadar dillerin do¤uflu hakk›ndaki teolojik ve ilmî izahlar nas›l-

d›r? K›saca anlat›r m›s›n›z?”

- ‹nsan› hayvandan ay›ran dil (konuflma) melekesinin do¤uflu hakk›nda kitabî

(izahlar ile bir geliflme nazariyesi vard›r. Bildi¤iniz gibi Tevrat’tan gelen rivayet

Tanr›’ya flirk koflan Nemrud’un Babil Kulesi’ne y›ld›r›mlar ya¤d›¤›nda kaç›flan in-

sanlar›n dillerini kaybedip türlü diller konuflmaya bafllamalar› fleklindedir. Kur’an’›n

hükmü ise mutlakt›r: “Ulu Tanr›... ‹nsan› yaratt› ve ona konuflmay› ö¤retti.”

Türkçemiz hakk›nda Kâflgarl› Mahmud’un nakletti¤i bir de hadîs-i flerîf vard›r: “Türk

dilini ö¤reniniz. Çünkü onlara çok uzun bir hâkimiyet mukadderdir.”

Geliflme nazariyesi de flöyle: Toplu olarak yaflamaya bafllayan ilk fluurlu insan (ho-

mo sapiens) candafllar›yla anlaflma ihtiyac›n› duydu. El, yüz ve ses iflaretleriyle bafl-

layan bu anlaflmada dan›fl›kl› ses iflaretleri geliflerek kelimeleri ve zamanla cümlele-

ri yaratt›. Böylece yeryüzünde meydana gelen az say›da ana diller yer yer farkl›lafl›p

çeflitlenerek bu günkü dünya dilleri do¤mufl oldu.

- Türkçenin sadelefltirilmesi hareketlerini anlat›r m›s›n›z? Atatürk’ün bu konudaki

tavr› hakk›nda neler söyleyeceksiniz?

- Türk yaz› dilinde sadeleflme ve millileflme hareketi Meflrutiyet devrinde flekillenmifl-

tir. Bugün Osmanl›ca dedi¤imiz yaz› dilimiz pek çok Arapça ve Farsça kelimeler ve

kurallarla dolmufl, halkça anlafl›lmaz bir karma dil hâline gelmifl bulunuyordu.

Türkçülerin yürüttükleri bu hareket k›sa zamanda bize yeni Türkçe dedi¤imiz güzel

bir edebî dil kazand›rd›. Atatürk bu geliflmeyi h›zland›rmak ve yaymak istedi. Çün-

kü o y›llarda devlet dili ilim dili henüz Osmanl›ca hizas›nda kalm›fl bulunuyordu.

‹flte devletçe ele al›nan bu harekete dil ink›lâb› ad›n› verdik. Atatürk bu çal›flmalara

bizzat kat›lm›flt›r (1932-1936). Millî bir seferberlik fleklini alan dil davas›na milletçe

kat›ld›k. Her eli kalem tutan yazarken ve bir ölçüde konuflurken kendi ana dili duy-

gusu k›lavuzlu¤u ile Türkçe kelimeleri tercih etmeye ve yaflayan dil kurallar›yla do¤-

ru Türkçe kelimeler yaratmaya gayret eder oldu. Bu yayg›n millî fluurlanma dilimi-

ze yeni, do¤ru ve güzel kelime kazand›rm›flt›r. Bu organik hareket devam ediyor ve

devam edecektir. Türkçemiz her zaman dilin kelime yap›m kurallar›na ve zevkine

uygun, do¤ru ve güzel yeni kelime tekliflerine aç›k olacakt›r.

fiu var ki bu h›zland›rma hareketinin bafllang›c›nda tasfiyeciler ön plâna geçmifller-

di. %100 Türkçe, bir öz Türkçe yaratacaklar›n› iddia etmifllerdi. Atatürk bir kökten

ink›lâpç› oldu¤u için onlara ön verdi. Bunlar daha Meflrutiyet’in bafllar›ndan beri

bu iddiay› yürütmüfller ve Türkçülerin “Türkleflmifl Türkçedir” ölçüsüne karfl› ç›km›fl-

lard›. Onlar için dilin yap›s› ve kurallar› da söz konusu de¤ildi, uyduruyorlard›.

fiimdi bunlar Türkçeleflmifl her kelimenin karfl›s›na da bir gölge kelime koyarak bir

Türk Edebiyat›nda Mülâkat Türünün GeliflimiRöportaj ve mülâkat›n anlam›n›n bafllang›çta birbirinin içine geçmifl oldu¤u görül-mektedir. Röportaj türü mülâkat sözcü¤ünün anlam› içinde düflünülmüfl, herhangi biralanda tan›nm›fl, ün yapm›fl kifliye sorular sorma, cevap alma fleklinde anlafl›lm›flt›r.Bu düflünce mülâkat biçiminde röportaj türünün geliflimine de zemin haz›rlam›flt›r.


öz Türkçe yapmak ve dilde yaflayanlar›n› yasaklamak yoluna gittiler. Konan kelime-

lerin birço¤u dilin yap›s›na ayk›r›, uydurma, yabanc› dillerden yak›flt›rma, hatta

Arapça yerine Frans›zcas›yd› (Bak›n›z, Cep K›lavuzu 1935). Atatürk bu yapma

Türkçeyi denemifl ve denetmifltir. Ama be¤enmemifltir. Yaz›lar›nda ve nutuklar›nda

da görüldü¤ü gibi o gençli¤inden beri Osmanl›ca yazm›fl, bir ara bu yapma Türkçe-

yi denemifl, sonra yaflayan Türkçeyi seçmifltir. Bu son davran›fl› ile de tasfiyecili¤e

son vermek istemifltir.

- Atatürk Günefl-Dil Teorisi’ni ileri sürerken ne düflünmüfltür?

- Günefl-Dil teorisi Atatürk’ün dilde ›rkç›l›¤a, tasfiyecili¤e, uydurmac›l›¤a son verme

karar›n›n ifadesidir. O y›llarda yak›n›nda bulunan Falih R›fk›, Yakup Kadri ve Ah-

med Cevad’›n kitaplar›n› okuyunuz.

- Efendim, soruyu geniflleterek tekrarlamak istiyoruz. Atatürk’ün Türkçeye müdaha-

le ederken maksad› neydi? Bu müdahalede TDK’n›n yeri ne idi?

- Atatürk’ün dile ne maksatla müdahale etmifl oldu¤unu yukar›da konuflmufl bulu-

nuyoruz. Onun bu müdahalesi iki hususta dilimizin oluflmas› yönünde olumlu so-

nuç vermifltir. Biri dilde istiklâl davas›n› millete mal ederek ilerletmek, ana dilin ken-

dine gelme ve kelime yaratma gücünü canland›rmak, millîleflmeyi dilin her sahas›-

na ulaflt›rmak, biri de terimleri (adlamalar›) ana dilden yapma karar›na varmak.

Türkçüler bu son hususta henüz cesaretsiz görünmüfllerdi. Türk Dil Kurumu (der-

nek) baz› flahsî ve toplu çal›flmalarla faydal› eserler de vermifltir. Ancak dilin geliflme-

sini yönlendirmek hususunda çarp›k bir yolda ve yetersiz kalm›flt›r. Kurucusunun

ölümünden sonra ise yeniden ve daha h›zl› bir uydurmac›l›k yoluna itilmifltir (Fel-

sefe Terimleri’ne bak›n›z, 1942). Bu hâl ayd›nlarda ana dile güven duygusunu sars-

m›fl ve daha çok bat› dillerinden terimler kullan›lmas›na yol açm›flt›r. Yar› ayd›nlar

ise buna zaten merakl› olduklar›ndan alabildi¤ine Frans›zca kelimeler kullanmaya,

hatta Frans›zca kelime icat etmeye dökülmüfllerdir. Öyle ki Türkçemiz bu sefer bat›

dillerinin istilâs›na aç›k bir duruma düflmüfltür. Sonralar› o kurum da yozlaflm›fl,

yapma dil yabanc› bir ideolojinin vas›tas› hâline getirilmifltir.

Say›n Banguo¤lu, müdahalelerdeki yanl›fll›klar ve kelime uydurma politikas›na kar-

fl› ç›karken, Türkçenin hâlihaz›rdaki durumuyla ça¤›m›z›n dilleri karfl›s›nda zay›f

kalaca¤› iddialar›n› nas›l karfl›lars›n›z?

- Anadilimizin kelime da¤arc›¤› zengindir. Eski Türkçe, taban› genifl bir dildir. An-

cak sonraki devirlerde medresede ö¤retim dilimiz Türkçe de¤il, Arapça olmufl ve o

dilden kelime üretme yoluna gidilmifltir. Böylece dilimize pek çok Arapça, edebiyat

yoluyla da Farsça kelimeler girerken, Türkçe kelime üretme imkânlar›m›z iflletilme-

mifl, k›s›rlaflm›fl. fiimdi onlar› çal›flt›r›p Türkçe kelime da¤arc›¤›m›z› zenginlefltirme

yolunday›z.

Türkçemizin fiil kökleri bütün Hind-Avrupa dilleri fiil köklerinden daha çok ve fiil

çat›s› daha zengindir. Fiil çekimi kal›plar› ise Arapçadan da daha çeflitli ve daha in-

celiklidir.”

(Yavuz ve di¤erleri, 2000: 307-310).

Bafllang›çta mülâkat ile birlikte an›lan röportaj, günümüzde mülâkat ve gezi ya-z›s›ndan ayr›lm›fl, gazetecili¤in önemli bir araflt›rma, haber verme, bilgilendirme et-kinli¤i olarak yerini alm›flt›r (Aktafl ve Gündüz, 2010: 306).

Ruflen Eflref Ünayd›n’›n, aralar›nda Abdülhak Hamit, Halit Ziya, Mehmet Emin,Halide Edip gibi ünlü yazar ve flairlerle yapt›¤› Diyorlar ki ad›n› verdi¤i konuflma-lar mülâkat biçimindeki röportajc›l›¤›n ilk örnekleri aras›nda yer almaktad›r (Özde-mir, 2007:153).

Mülâkat türünün belli bafll› temsilcileri ve eserleri flunlard›r:• Ruflen Eflref Ünayd›n; Anafartalar Kumandan› Mustafa Kemal ile Mülâkat,

Edebi Ziyaretler ve Mülakatlar• Hikmet Feridun Es, Bugün de Diyorlar ki• Mustafa Baydar, Edebiyatç›lar›m›z Ne Diyorlar • Gavsi Ozansoy, Edebiyat›m›zda Dünküler mi Bugünküler mi Daha Kuvvet-

li, 40 Y›l Sonra Diyorlar ki, Befl Kuflak Konufluyor• Yaflar Nabi, Edebiyatç›lar›m›z Konufluyor• Sermet Sami Uysal, Yahya Kemal’le Sohbetler• Tahir Kutsi, ‹ç Göç• Halil Aytekin, Do¤uda K›tl›k Vard›• Abdi ‹pekçi, Liderler Diyor ki• Yaflar Kemal, Çukurova Yana Yana, Peri Bacalar›, Bu Diyar Bafltan Bafla,

Bir Bulut Kayn›yor• Nurullah Berk, Ustalarla Konuflmalar• Fikret Otyam, Ha Bu Diyar, Do¤udan Gezi Notlar›, Harran-Hoyrat Ir›p ve

May›n, Uy Babo, Topraks›zlar, Hû Dost, Bir Kar›fl Toprak ‹çin, Oy F›rat AsiF›rat, Can Pazar›, Vay Kurban, Hayvanlar ve ‹nsanlar, Gide Gide

• Necmi Onur, Mezarlar›nda Yaflayanlar, Telsiz Duvaks›z Anadolu• Hikmet Çetinkaya, Toprak Bizim Can›m›z• Yaflar Nabi Nay›r, Edebiyatç›lar›m›z KonufluyorFikret Otyam, Naci Sadullah, Yaflar Kemal, Kemal Tahir, fiahap Balc›o¤lu, Aziz

Nesin, Nevzat Üstün, Mustafa Ekmekçi, Yahya Benekay, Mete Akyol, Halit Çap›n,Necmi Onur, Fakir Baykurt, Sait Faik, Vasfiye Özkoçak, Füsun Özbilgen, LeylaUmar, Nuriye Akman, U¤ur Dündar, Ayfle Arman, Fehmi Koru, Yazgülü Aldo¤an,Hüsamettin Aslan ise gazatelerde bu türde çal›flmalar› yay›mlanan isimler aras›ndayer almaktad›r.



Röportaj›n kavramsal olarak anlam›n› aç›klaya-


Röportaj, Frans›zca “reportage” sözcü¤ünden di-limize geçmifltir. Konusu bir soruflturma, araflt›r-ma olan gazete veya dergi yaz›s›; gezip görmeye,incelemeye, soruflturmaya, ilgililerle görüflüp ko-nuflmaya dayanan röportaj›n bu özelliklerindendolay› di¤er yaz› türleriyle hatta öykü, roman vetiyatro türleriyle s›k› bir iliflki içinde oldu¤u söy-lenebilir.

Röportaj›n Türk edebiyat›nda ortaya ç›k›fl›n› ve

geliflimini tart›flabilmek

Röportaj türünün ilk örneklerini çok eskilere da-yand›rmak mümkündür ancak bugünkü anlam›y-la düflünüldü¤ünde türün ilk örneklerinin yir-minci yüzy›l›n bafllar›nda verilmeye baflland›¤›söylenebilir. Bafllang›çta mülâkat sözcü¤ünün an-lam› içinde herhangi bir alanda tan›nm›fl bir kifli-ye sorular sorma, yan›tlar alma fleklinde anlafl›l-m›flt›r. Edebiyat›m›zda röportaj türünün ilk ör-neklerini Diyorlar ki ve Anafartalar Kumandan›Mustafa Kemal’le Mülâkat adl› eserleriyle RuflenEflref Ünayd›n vermifltir. Tan›nm›fl yazarlarla yap›lan görüflmelere dayal›röportaj türündeki eserlere daha sonraki y›llardayenilerinin eklendi¤i görülmektedir. Cumhuriye-tin ilk y›llar›nda yabanc› ülkeleri gezip gören ya-zarlar›n bu gezilerdeki gözlem ve izlenimleriniröportaj türünde yay›mlad›klar› görülmektedir.1950’li y›llardan sonra bu türde verilen eserlerinsay›s›n›n art›fl gösterdi¤i, konu olarak da dahaçok ülke sorunlar›na, toplumsal ve kültürel a¤›r-l›k verildi¤i gözlenmektedir.

Edebiyat›m›zda röportaj türünde yazan belli bafl-

l› yazarlar› ve türlerin önemli örneklerini s›rala-

yabilmek

Hikmet Feridun Es’in Bugün de Diyorlar ki(1932), Mustafa Baydar’›n Edebiyatç›lar›m›z NeDiyorlar (1960), Gavsi Ozansoy’un 40 Y›l SonraDiyorlar ki (1962), Mehmet Seyda’n›n EdebiyatDostlar› (1970), Yaflar Nabi Nay›r’›n Edebiyatç›la-r›m›z Konufluyor (1976), Hikmet Çetinkaya’n›nY›llar›n Tan›¤› Üç Yazar; Falih R›fk› Atay’›n FaflistRoma, Kemalist Tiran, Kaybolmufl Makedonya

(1930), Moskova-Roma (1932), Y›lmaz Çetiner’inBilinmeyen Arnavutluk (1966) ve El Fateh (1968),Abdi ‹pekçi’nin Dünyan›n Dört Buca¤›ndan(1972), Fikret Otyam’›n Ne Biçim Amerika, NeBiçim Rusya (1970); Cevat Fehmi Baflkut’un Ge-celeri Bizi Kimler Bekliyor (1933), Sait Faik Aba-s›yan›k’›n Mahkeme Kap›s› (1956), NecmiOnur’un Çanakkale Savafllar› ve fiehitler Abidesi(1950), Çad›r Tiyatrosu (1966), Fikret Otyam’›nDo¤udan Gezi Notlar› (1960), Bir Kar›fl Toprak‹çin (1965), Oy F›rat Asi F›rat (1966), Tahir KutsiMakal’›n ‹ç Göç (1964), Ac› Yol (1964), Yaflar Ke-mal’in Peri Bacalar› (1957), Bu Diyar Bafltan Ba-fla (1964), Hikmet Çetinkaya’n›n Toprak BizimCan›m›z (1973), Y›lmaz Çetiner Bir Yudum Çay‹çin (1968), Nurulah Berk’in Ustalarla Konuflma-lar (1971).

Mülâkat›n kavramsal olarak anlam›n› aç›klaya-


Herhangi bir konuda bir kimse ile karfl›l›kl› yap›-lan konuflmad›r. Kendi uzmanl›k alanlar›nda ta-n›nm›fl kiflilerle hayatlar›, çal›flmalar›, eserleri yada istenilen herhangi bir konuda sorulu cevapl›olarak karfl›l›kl› konuflmalar›n yaz›ya geçirilmesi-dir. Toplumu ilgilendiren herhangi bir konu hak-k›nda ilgili uzmanlarla veya ünlü kiflilerle yap›-lan görüflmeleri içeren yaz›lard›r.

Edebiyat›m›zda mülâkat türünde yazan belli

bafll› yazarlar› ve türlerin önemli örneklerini s›-

ralayabilmek

Ruflen Eflref Ünayd›n’›n, aralar›nda Abdülhak Ha-mit, Halit Ziya, Mehmet Emin, Halide Edip gibiünlü yazar ve flairlerle yapt›¤› Diyorlar ki ad›n›verdi¤i konuflmalar mülâkat biçimindeki röpor-tajc›l›¤›n ilk örnekleri aras›nda yer almaktad›r.Ruflen Eflref Ünayd›n (Anafartalar Kumandan›Mustafa Kemal ile Mülâkat, Edebi Ziyaretler veMülakatlar) Hikmet Feridun Es (Bugün de Diyor-lar ki), Mustafa Baydar (Edebiyatç›lar›m›z Ne Di-yorlar), Gavsi Ozansoy (Edebiyat›m›zda Dünkü-ler mi Bugünküler mi Daha Kuvvetli 40 Y›l Son-ra Diyorlar ki, Befl Kuflak Konufluyor), Yaflar Na-bi (Edebiyatç›lar›m›z Konufluyor, 1976), SermetSami Uysal (Yahya Kemal’le Sohbetler), Tahir

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


Kutsi (‹ç Göç), Halil Aytekin (Do¤uda K›tl›k Var-d›), Abdi ‹pekçi (Liderler Diyor ki, Yaflar KemalÇukurova Yana Yana, Peri Bacalar›, Bu DiyarBafltan Bafla, Bir Bulut Kayn›yor), Nurulah Berk(Ustalarla Konuflmalar), Fikret Otyam (Ha Bu Di-yar, Do¤udan Gezi Notlar›, Harran - Hoyrat Ir›pve May›n, Uy Babo, Topraks›zlar, Hû Dost, BirKar›fl Toprak ‹çin, Oy F›rat Asi F›rat, Can Pazar›,Vay Kurban, Hayvanlar ve ‹nsanlar, Gide Gide),Necmi Onur (Mezarlar›nda Yaflayanlar, Telsiz Du-vaks›z Anadolu), Hikmet Çetinkaya (Toprak Bi-zim Can›m›z), Yaflar Nabi Nay›r (Edebiyatç›lar›-m›z Konufluyor) bu türde eser veren yazarlar ara-s›nda yer almaktad›r.Fikret Otyam, Naci Sadullah, Yaflar Kemal, Ke-mal Tahir, fiahap Balc›o¤lu, Aziz Nesin, NevzatÜstün, Mustafa Ekmekçi, Yahya Benekay, MeteAkyol, Halit Çap›n, Necmi Onur, Fakir Baykurt,Sait Faik, Vasfiye Özkoçak, Füsun Özbilgen, Ley-la Umar, Nuriye Akman, U¤ur Dündar, Ayfle Ar-man, Fehmi Koru, Yazgülü Aldo¤an, HüsamettinAslan ise gazatelerde bu türde çal›flmalar› yay›m-lanan isimler aras›nda yer almaktad›r.


1. Afla¤›dakilerden hangisinin röportaj türüyle yak›niliflkisi yoktur?

a. Öyküb. Denemec. Romand. Gezi yaz›s› e. Biyografi

2. Afla¤›dakilerden hangisi röportaj ile haber yaz›s› ara-s›ndaki farklardan biri de¤ildir?

a. Röportaj, gazete haberlerinin geniflletilmifl ve ya-zar›n kiflisel görüflleriyle zenginlefltirilmifl hâlidir.

b. Röportaj›n ve haber yaz›lar›n›n temel niteli¤i ha-ber olmalar›d›r.

c. Röportaj›n konusu olan habere, röportajc›n›n il-gili düflünce ve görüflleri de ilave edilir.

d. Röportajda önemli olan, birçok kiflinin gördü¤üve bildi¤i fleyleri ustaca dile getirmektir.

e. Röportaj, bir yaflam gerçe¤inden yola ç›kar veolaylar› nesnel bir tutumla aktar›r.

3. Afla¤›dakilerden hangisi Türk Edebiyat›nda tan›nm›flröportaj yazarlar›ndan biri de¤ildir?

a. Ruflen Eflref Ünayd›nb. Fakir Baykurtc. Hikmet Feridun Esd. Tahir Kutsi Makale. Yaflar Nabi Nay›r

4. Afla¤›dakilerden hangisi röportaj ile gezi yaz›s› ara-s›ndaki farklardan biri de¤ildir?

a. Röportaj, dil ve anlat›m yap›s›yla, öyküleme yö-nüyle gezi yaz›lar›ndan ayr›l›r.

b. Röportaj›n gerçe¤i arama, ülke ve insanlar›n so-runlar›n› dile getirme yönü ve yönelimi vard›r.

c. Her ikisi de tek bir yaz› olabilece¤i gibi ayn› ko-nuyu iflleyen bir yaz› dizisi de olabilir.

d. Röportajda yazar, eserine görsellik katar ve ese-rini zenginlefltirir.

e. Röportajda yazar›n bir hedefi ve bir mesaj›, gezi ya-z›s›nda ise gezilen yerlerle ilgili izlenimler vard›r.

5. Afla¤›dakilerden hangisi röportaj türünün özellikle-rinden biri de¤ildir?

a. XX. yüzy›lda gazete ve gazetecilik çevresindetam olarak geliflen bir türdür.

b. Ö¤retici, aç›klay›c›, kan›tlay›c›, betimleyici anla-t›m gibi anlat›m türlerinden yararlan›l›r.

c. Yazar, konuyla ilgili görsellerden yararlanarakeserine görsellik katar ve eserini zenginlefltirir.

d. Röportaj, bir yaflam gerçe¤inden yola ç›kar veolaylar› nesnel bir tutumla aktar›r.

e. Röportaj, bir yaz› dizisi biçiminde olmak zorun-dad›r.

6. Afla¤›dakilerden hangisi röportaj ile mülâkat aras›n-daki farklardan biri de¤ildir?

a. Röportajda okuyucunun dikkatini çekecek, dü-flündürecek özellikler verilir. Yazar tespitleriyle,düflünce ve kanaatlerini birlikte ifade eder.

b. Mülakat (görüflme), herhangi bir alanda ün ka-zanm›fl bir kifliye sorular sorarak cevaplar almabiçiminde tan›mlanabilecek bir türdür.

c. Mülakatta röportajdaki gibi yazar›n kendi tespitve düflünceleri yoktur.

d. Röportaj tek kifliyle olmak zorunda de¤ildir. Çokkifliyle olabilece¤i gibi hiç kimseyle görüflmeyapmadan da röportaj yap›labilir.

e. Röportaj›n dayand›¤› sa¤lam bir düflünce, bir tezvard›r.

7. Türk edebiyat›nda ilk röportaj örne¤i afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Yahya Kemal’e Vedab. Tar›k yahut Endülüs Fethic. Diyorlar kid. Bir Tereddüdün Roman›e. Sessiz Ev

8. Bir konuyu kapsaml› biçimde, de¤iflik yönleriyle elealan ve inceleyen röportajlara ne ad verilir?

a. Dizi röportajb. Tek c. Özeld. Belgesele. Gezi



9. Gezip görmeye, incelemeye, soruflturmaya, ilgililer-le görüflüp konuflmaya dayanan röportaj›n hangi yaz›türüyle iliflkisi vard›r?

a. Öykü b. Roman c. Tiyatro d. Denemee. Gezi yaz›s›

10. Genel olarak gazete ve dergilerde yay›nlanan, ö¤re-tici niteli¤i a¤›r basan röportajlar›n çok yönlü ve de¤i-flik anlat›m olanaklar›ndan yararlan›larak oluflturulmas›onu hangi tür yaz›lardan ay›rmaktad›r?

a. S›radan gazete ve dergi yaz›s› olmaktan b. Gezi yaz›s› olmaktanc. F›kra olmaktand. Makale olmaktane. Deneme yaz›s› olmaktan

Yahya Kemal’le Sohbetler

Sermet Sami Uysal

“Güzellik mi, orjinallik mi?- Bir besteci hakk›ndaki fik-

ri- neden eldeki yirmi besteden onyedisi Itrinindir? -Ha-

flim, Cenap vs. dili nereden ald›? - Yahya Kemal’in, Je-

an Moreas’tan ö¤rendi¤i - Frans›zca fliir yazmay› dene-

di mi? - “Annem beni bu memlekette do¤urmufltu”-

Yerime yeni oturmufltum. Yahya Kemal, ertesi gün Hür-

riyet gazetesinde ç›kacak olan “Bir Y›ld›z Akt›” isimli fli-

irinin provas›n› aram›zdaki ufak masan›n üzerinden

al›p bana uzatt›:

- Bakal›m ne demek istedi¤im anlafl›l›yor mu?

fiiiri okudum. Sonra dedim ki:

- Semaya ve dolay›s›yla kâinata ait olan koca bir y›ld›z,

bir anda ak›p kayboluyor. Bizse kâinat›n küçücük bir

zerresiyiz. Ve buna ra¤men bâki kalmak için çareler

ar›yoruz.

- Hele flükür, bu fliirimin mânâs›n› anlayana rastla-

d›m. Hakikaten öyle; koca bir y›ld›z, alt›n kanatl› bir

kufl gibi bir anda kay›p gider ve insano¤lu bunu görür

de yine âbide yaparak, nesil yetifltirerek bâkili¤e çare

arar...

Halbuki hepsinin sonu ölümdür...Haaa. Son yazd›¤›m

fliirde baz› tereddüt etti¤im yerler var...

Size okuyay›m, bakal›m hangi fleklini uygun bulacak-

s›n›z... Biten yaz m›, geçen yaz m›? Daha iyi.

Sordu¤u yerde biten yaz ifadesi, daha uygun düflüyor-

du.; böyle tesir ve müzikalite daha kuvvetli oluyordu.

Fikrimi söyledim. Birden masan›n üzerinde duran eli-

mi avuçlar› içine alarak,

-Ah, sizinle tan›flmam›z ne iyi oldu. Ben o m›sra› öyle

b›rakmaya karar vermifltim. Birkaç kifliye okudum.

Öbür flekle sok dediler. Halbuki iflaret etti¤in gibi böyle

daha tesirli... Sonra, flark› seslendi mi güzel, yükseldi

mi güzel?

- Yükseldi güzel. fiark› zaten sestir.

- Seslendi de¤ifliklik olmaz m›?

- Olur amma her yenilik gibi, her de¤ifliklik de güzel de-

¤ildir ki.

- Seslendi bana, çok orijinal gelmiflti.

- Güzeli, tesirliyi, orijinale feda edebilirseniz öyle ya-

p›n.

Sonra söz musikiden ve bestelenmifl eserlerden aç›ld›.

“Ömrün flu biten neflvesi tam olsun erenler”

diye bafllayan Veda Gazeli’nin, bestesinin çok be¤enil-

di¤ini söyledim gülerek:

Okuma Parças›


- Evet, dedi, bu beste sizin nesle güzel geliyor. Halbuki

ben onu yorulmufl bir beste olarak görüyorum. Bektaflî-

lerin birçok nefesleri bu melodide. Biz onlar› çok dinle-

dik. Onun için bu orijinal gelmiyor. Üstelik bu bestenin

her beyiti ayn› makamda; o da monotonluk veriyor. Fa-

kat dostum Avukat Hicabi F›ratl›, musikiden iyi anlar.

O ve birkaç kifli: “Bu beste fena de¤il dediler.” Benim

sevmedi¤im taraf› fazla repete (tekrar) ediliflidir.

- Lamartine’in Lac’› da çok tekrar edilmifltir; ama gü-

zeldir.

- Do¤ru.

- Itrî, dede Efendi ve Zaharya’n›n en be¤endi¤ini eser-

leri.

- Dede’ninkilerin hepsini seviyorum. Itrî’nin de hepsini.

Hattâ hepsinin içinde her m›sra›n› seviyorum. Yaln›z

Tûtî-i mûcize gûyem’in hiçbir taraf›nda Itrî’lik yoktur.

Ondan binlerce eser kalm›fl. Zamanla di¤erleri kaybo-

lup elimize yirmi eser geçmifl. Bu iflin tekni¤ine vâk›f

olan mütehass›slar, bu yirmi eserin onyedisi Itrî’nindir

diyorlar...teknikten Nevres iyi anlard›: “Itrî gibi bir üs-

tâd, mahurdan Isfahan’a geçsin; o imkans›z. Ya o eser

Itrî’nin de¤il, yahut sonradan anlamayanlar de¤ifltir-

mifltir.” Derdi...Bu fliir de böyledir. Avnî Bey, sevgilisi-

nin mezar›ndan bahsederken:

Gel ser-i kabrimde dur ey sîmin beden.Nurdan bir serv dikmifller k›yas etsin gören

diyor. fiiirden iyi anlayan, dikmifller dememeli, yüksel-

mifl demeliydi.

Nurdan bir serv yükselmifl hayal etsin gören, deseydi

daha güzel olurdu. Hâmit: Güldüm ki fakat içimden

öldüm diyor. Halbuki: “Güldüm ki fakat ah içimden

güldüm” deseydi, daha do¤rusu diyebilseydi daha gü-

zel olurdu. Biz bunu nas›l fliirde görürsek, onlar da

musiki de görüyor.

- Evet, do¤ru ya, Zaharya’dan be¤endikleriniz?

- Evvelâ flehnaz puselik. Sonra hepsi. Zaharya’y› arka

arkaya de¤il, fakat perakende olarak dinledim. Fakat

Zaharya’dan banal, hatta orta fley dinlemedim.

Son söz fliir dilinden aç›ld›. fiair, Hüseyin Siret ve Ce-

nap’›n kendi fliiri tesiri ile sade dil

kulland›klar›n›, fakat fliire ayn› iç ahengi veremedikle-

rini söyledi. Sonra masas›n›n üzerinde duran antoloji-

den Hüseyin Siret’in Bo¤aziçi Notlar› isimli fliirini oku-

du. Bitirince ilâve etti:

- Benim lisan› uzaktan takip ediyor, fakat içinde fliir

yok....Cenap da 1926’da yazd›¤› Senin için manzume-

sinde hem lisan hem de edâ bak›m›ndan beni taklit

eder. Bak›n dinleyin:

Sesin ifller gibi bir fluh kanat çamlar›maSeni dinlerken olur kalbim uçan kufllara efl,Gün batarken san›r›m gölgeni bir baflka günefl;Sar›fl›nl›k getirir gözlerin akflamlar›ma,Do¤uyor ömrüme bir yirmi sekiz yafl günefli,Bir kufl okflar gibi sen saçlar›m› okflarken.

Yahya Kemal, fliir okumay› b›rakarak sözlerine devam

etti:

- “Koklar›m ellerini” diye eski imaleyi kullan›yor Fikret.

Servet-i Fünûn’da, “bütün kartallariyle” diye böyle ima-

le yapard›. Ama bu art›k daha sonralar› kalkmal› idi.

Ahmet Haflim’ de evvelâ Servet-i Fünûn’u taklit etmifltir.

F›raz-› zirve-i...vs der. Sonralar› benim fliirimin dili ile

de¤iflip: “Bir kufl düflünür bu bahçelerde” dedi. Sâyem-

de bizim lisan›m›zda sade Türkçeyi söylemeyi anlad›.

Fakat as›l mesele Türkçenin esteti¤ini bulmakta idi. ‹flte

Haflim buna eriflemedi. “Zannetme ki güldür ne de lâ-

le” yanl›flt›r. “Zannetme ki güldür yahut lâledir” do¤ru-

dur. Sonra: “Âtefl doludur” diyor. Ateflte imale yap›l-

maz. Üstelik atefl olan fley tutulmaz. Dokunulur ve he-

men el çekilir. Gülgûn da dememeliydi. Bu kelime, di-

van dilinde var. Bizim lisana akl› erseydi Piyale’yi:

Gül rengine aldanma yanars›nEl sürme atefltir bu piyale

Gibi bir söyleyiflle söylerdi...Sonra eski dilde an›nçün,

bundan dolay› demektir. Yani lisanda efgan yoktur.

fiöyle demeliydi:

Aksetmede sevda gecesindenBafltanbafla feryat ile nâle (Sanki nâle Türkçe mi?)

Elbette ki bizde de, Frans›z münekkitleri gibi m›sralara

bakan hocalar ve münekkitler yetiflip, bu hususlara dik-

kat edeceklerdir... Sonra Haflim, Merdiven’de: “E¤ilmifl

arza diyor. Arza e¤ilmifl denmez... Yere e¤ilmifl denir.

Piyale, Bülbül, Merdiven hep bizim lisanla. Niye O Bel-

de’yi bizim lisanla söylemedi? Çünkü Yahya Kmal o za-

man Paris’ten gelmemiflti.

fiair hayli heyecanlanm›fl ve sinirlenmiflti... kendisin-

den baflka bir flairin fliiri de çok sevilecek diye ödü ko-

pard›. Hatta bir defa “Acaba bu hafta talebelere Ha-

flim’den hangi fliirleri okutsam” demifltim... Birden yü-

zü kar›fl›p “O fliirden ne anlar ki çocuklar›n zihnini o

saçma sapan fleylerle yoracaks›n” diye ç›k›flm›flt›...

Yeni yakt›¤› sigaras›ndan bir nefes çekip takma diflleri-

ni masan›n üstündeki bir mendille kurulay›p a¤z›na

yerlefltirdikten sonra sözlerine flöyle devam etti:


- Mithat Cemal’in de çok yanl›fllar› var. “Yurt Duygula-

r›’nda”:

“Âtide günefller do¤acak bayra¤›m›zdan” diyor. Halbu-

ki o, bugün kutsidir. Niye âtide günefller do¤sun? Bay-

rak için “bir süstür” diyor. Bayrak süs de¤il sembol-

dür.”Alt›nda yatarken de” diyor, Rumeli’yi kaybettik.

Bulgarlar, S›rplar, Yunan palikaryalar› üstünde hora

tepiyor. Alt› bizim. Üstü onlar›n... Sonra: Hattâ ve tarz-

› mahal’den biri fazla üstelik bir saniye bile koca mille-

ti, bir tabut halinde tasavvur hiç hofl bir fley de¤il.

Ben ömrümde baudelaire’e, verlaine’e haset etmedim.

Ama bizde haset etmemeyi ay›p say›yorlar. Ben More-

sa’tan proporsiyonu (nisbet) ö¤rendim. O Sheakespea-

re’deki mübalâ¤alar› sevmez. Halbuki Sofoki’de her fley

proporsiyone (ölçülü). ‹flte Moreas bize bunu ö¤retti.

Carneille Le Cid’de: “Benim gibiler ilk darbeyi üstadca

vurmak ister” der. ‹flte mübalâ¤a burada biter. Mesela

Fuzulî’nin:

Öyle sermestem ki idrak etmezsem dünya nedirBen kimem sâki olan kimdir mey-i sahba nedir

beyti!. fieyh Galip’in:

Bir flûlesi var ki sem’-i cân›nFânusuna s›¤maz âsman›n

beyti mübalâ¤aya misaldir. Hugo’nun da:

Ufukta yanan nedir? Herkül ölmüfl de onu yakmak için

odun yakm›fllard›r, m›sra› mübalâ¤aya misaldir...Son-

ra Moreas, bize tesir alt›nda kalmadan m›sralara ba-

karak hüküm vermeyi ö¤retti. Ben Moreas’›, Vachette

kahvesinde ilk gördü¤ümde, Anatole France, onu ço-

cuk gibi dinliyordu. Anatole France, Latince ve Yunan-

cay› su gibi bilirdi.

- Hiç Frans›zca fliir denediniz mi?

- Hay›r, akl›m fikrim Türkçe fliirde idi. Bunu annem-

den emdi¤im süte hamlediyorum. Annem beni bu mil-

letten do¤urmufltu. Yaln›z kendi milletimizi duymak ve

onu sevmek hassas›n› annemden alm›fl›md›r zannedi-

yorum.

Sermet Sami Uysal (Yahya Kemal’le Sohbetler)

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Röportaj›n Tan›m› ve Özel-likleri” bölümünü okuyunuz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Röportaj›n Tan›m› ve Özel-likleri” bölümünü okuyunuz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk Edebiyat›nda RöportajTürünün Geliflimi” bölümünü okuyunuz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Röportaj Çeflitleri bölümü-nü” okuyunuz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Röportaj›n Tan›m› ve Özel-likleri” bölümünü okuyunuz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mülâkat›n Tan›m› ve Özel-likleri” bölümünü okuyunuz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk Edebiyat›nda RöportajTürünün Geliflimi” bölümünü okuyunuz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Röportaj Çeflitleri” bölümü-nü okuyunuz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Röportaj Çeflitleri” bölümü-nü okuyunuz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Röportaj›n Tan›m› ve Özel-likleri” bölümünü okuyunuz.


Romanda, öyküde, oyunda bir yaflam gerçe¤inden yo-la ç›k›l›r. Ancak yazar bu gerçe¤i de¤ifltirebilir, ona ye-ni boyutlar, yorumlar katabilir. Röportajda ise bu yok-tur. Röportaj yaln›zca bize yaflam gerçe¤ini, olaylar› yada sorunlar› göstermekle kalmaz, bunlar›n arkas›ndayatan nedenleri, yönlendirici etkilerini de gösterir. Budurum röportaj› haberden ay›ran temel bir özellik ola-rak da ifade edilebilir. Haber yaz›s›ndan farkl› olarakröportajda yazar kendi kiflisel görüfllerini dile getirirkenayn› zamanda okuru da yönlendirmeye de çal›fl›r. Çokyönlü anlat›m olanaklar›n›n olmas› onu di¤er düflünceyaz›lar›ndan zengin k›lar. Uzunlu¤u ço¤u zaman maka-leden fazlad›r.

S›ra Sizde 2

Yöntem aç›s›ndan röportajlar: Yazar›n izledi¤i yöntemaç›s›ndan röportajlar›n “konuflmaya dayal›” ve “belge-sel” olmak üzere ikiye ayr›ld›¤› görülmektedir. Ele al›-

nan konu ve görüflülen kiflilere göre röportajlar: Bu kap-samda röportajlar edebî röportaj, siyasal röportaj, sa¤l›kröportaj›, spor röportaj› fleklinde çeflitlere ayr›lmaktad›r.Uzunlu¤una göre röportajlar: Belirli bir konuyu ele



alan ve tek yaz› çerçevesinde sunulan röportajlar tekröportaj” olarak adland›r›lmaktad›r. Bir konuyu kap-saml› biçimde, de¤iflik yönleriyle ele alan ve inceleyenröportajlara dizi röportaj denilmektedir. Anlat›m tarz›-

na göre röportajlar: Kiflilerin bir öykü havas› içinde eleal›nd›¤›, konuflturuldu¤u, sorunlara parmak bas›ld›¤›röportajlar öyküsel röportaj ad›n› almaktad›r. Öyküle-menin çok s›n›rl› kald›¤›, anlat›mda yazar›n çok az ara-ya girdi¤i, ses alma makinesinin kalemin yerini tuttu¤u,bu özelli¤iyle yaflamdan canl› bir kesit özelli¤i gösterenröportajlara kurgusal röportaj ad› verilmektedir.

S›ra Sizde 3

Kurgusal röportajlarda yazar ele ald›¤› konuyu, konuyakar›flan kiflilerin konuflmalar›yla biçimlendirir. Ses almamakinesinde kay›tlar› yaz›ya dökerken eklemelere git-meden anlat›lanlar›n yerlerini de¤ifltirme gibi (bafla, or-taya, sona alma fleklinde) kurgusal de¤ifliklikler yapar.Bu tür röportajlarda tutanak havas›n›n oldu¤u söylene-bilir. Anlat›m daha do¤ald›r. Üzerinde uzun uzun düflü-nülmüfl cümleler yoktur.

S›ra Sizde 4

Mülâkat biçimindeki röportajc›l›¤›n en belirgin özelli¤i,soru-cevap temeline dayal› olan mülâkatlar röportaj tü-rünün bafllang›c› say›labilir ancak onun kadar esnek ol-du¤u söylenemez. Mülâkat yazar›n›n konuflulanlar› her-hangi bir de¤ifliklik yapmadan yay›nlama zorunlulu¤uvard›r. Mülâkat, ciddi bir ön haz›rl›k gerektirir.

Aktafl, fierif, Gündüz, Osman (2010). Yaz›l› ve Sözlü

Anlat›m. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›.Binyazar, Adnan (1975). “Türkiye’de Röportaj’›n

Tarihçesi”. Milliyet Sanat, (Röportaj Özel Say›s›),147: 13-16.

Emir, Sabahat (1986). Örnekleriyle Kompozisyon

Yazma Sanat›. Ankara: Türk Dünyas› Araflt›rmalar›Vakf› Yay›nlar›: 25.

Kavcar, Cahit, O¤uzkan, Ferhan ve Özlem Aksoy (2007).Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m, Ankara: An› Yay›nc›l›k.

Özdemir, Emin (2007). Yaz›nsal Türler. Ankara: BilgiYay›nevi.

Özdemir, Emin (1998). Sözlü-Yaz›l› Anlat›m Sanat›.

‹stanbul: Remzi Kitabevi.Özdemir, Emin (1981). Yaz› ve Yaz›nsal Türler.

‹stanbul: Karacan Yay›nlar›. Par, Arif Hikmet (1982). Plânl› Yazma Sanat›. Ankara:

Serhat Yay›nevi.fienyap›l›, Önder (1981). “Ça¤dafl Gazetenin Önemli

Yaz› Türü: Röportaj”, ‹letiflim, (A.‹.T.‹.A.) G.H.‹.Y.O., Ankara, 2: 175.

Yavuz, Kemal (2000). Üniversite Türk Dili ve

Kompozisyon Dersleri. ‹stanbul: Beflir Kitabevi.

Baflvurulabilecek KaynaklarEnginün, ‹. (2006). Yeni Türk Edebiyat›, Tanzi-

mat’tan Cumhuriyet’e (1839-1923). ‹stanbul:Dergâh Yay›nlar›.

Baydar, Mustafa (1960). Edebiyatç›lar›m›z Ne Diyor-

lar. ‹stanbul: Ahmet Halit Yaflaro¤lu Kitapç›l›k.Berk, Nurullah (1970). Ustalarla Konuflmalar. ‹stan-

bul: Ankara Sanat Yay›nevi.Nay›r, Yaflar Nabi (1976). Edebiyatç›lar›m›z Konuflu-

yor. ‹stanbul: Varl›k Yay›nlar›Uysal, Sermet Sami (1959). Yahya Kemal’le Sohbet-

ler. ‹stanbul: Kitap Yay›nlar›.Ünayd›n, Ruflen Eflref (2009). Diyorlar ki. ‹stanbul:

Ya¤mur Yay›nlar›.


219Sözlük

Terimler

AAhbâr: Daha çok din büyüklerinin hayatlar› ve söylediklerini

anlatan biyografik eserler.

An› (Hat›ra): Kiflinin yaflad›klar›, gördükleri ve iflittiklerini,

üzerinden belli bir zaman geçtikten sonra kendi alg› ve

bak›fl aç›s›na göre yazmas›; bu çerçevedeki nesir yaz›-

s›/tür.

BBilimsel Nesir: Felsefe, tarih, co¤rafya, psikoloji, kimya, bi-

yoloji, t›p gibi çeflitli bilim dallar›ndaki bilgileri içeren ki-

tap, makale ve bildirilerdeki nesir.

Bilimsel Söylev: Genele aç›k bilimsel toplant›, panel ve sem-

pozyumlarda yap›lan akademik konuflma.

Biyografi: Sanat, edebiyat, tarih, politika vb. alanlarda tan›n-

m›fl, sevilmifl kiflilerin yaflam öykülerinin yaz›lmas›yla

ortaya ç›kan edebiyat türü.

Biyografik Roman: Ünlü bir kiflinin hayat›n› kurmaca bir ya-

p› içinde anlatan roman.

C-ÇCümle: Bir fikri, duyguyu, hareketi, ifli, bir hüküm hâlinde

ifade eden en küçük nesir birimi.

Çehov Tarz› Hikâye: Olay örgüsünde büyük olay, çat›flma

ve gerilimlere yer vermeyen, hayat›n her zamanki gün-

lük ak›fl›n› önemseyen, ço¤u zaman belli bir girifl bölü-

mü kullan›lmadan ve do¤rudan do¤ruya olayla baflla-

yan, belli bir sonuca ulaflmadan bitiveren, daha çok ki-

flilerin ruh hâllerini sezdirmenin esas oldu¤u hikâye.

DDarb-› mesel: Atasözü, hikmetli söz.

Deneme: Bir konuyu tart›flan, tan›tan, o konu hakk›nda in-

sanlar› ikna etmeye çal›flan bir nesir türü.

Dil: ‹nsan›n di¤er insanlarla iliflki ve iletiflim kurabilmesinin

en yayg›n, en kesin, en aç›k, en sa¤lam ve en sa¤l›kl›

arac›.

EEdebî Nesir: fiair ve yazarlar›n titiz bir dikkatle kaleme al-

d›klar›, alelâdelikten uzak, belli bir bilgi, fikir, duygu,

yorum derinli¤ine sahip, okuyucuya estetik haz veren

nesir.

E¤itici/Ö¤retici Nesir: Birebir bilimsel bir içeri¤i ve sanatsal

niteli¤i olmayan; okuyucuyu kültürel, sosyal, ahlakî yön-

lerden bilgilendirme ve e¤itmeyi amaç edinen nesir.

Elefltirel Gerçekçilik: Gözlemlenen bireysel veya toplumsal

gerçeklerin belli bir dünya görüflü ekseninde elefltiriye

tâbi tutularak anlat›lmas›n› esas alan tav›r.

Empresyonist: Sanat›nda izlenimci; izlenimci sanat anlay›fl›-

n› benimseyen sanatkâr.

FF›kra: Yazar›n gazete ve dergi gibi süreli yay›nlarda, güncel

sosyal ve siyasal olaylar› belli bir bak›fl aç›s›ndan; kan›t-

lama, belgeleme gere¤i duymadan, günlük konuflma di-

line yak›n bir üslupla, yer yer nüktelere yer vererek de-

¤erlendirdi¤i k›sa düflünce yaz›s›.

Fütüvvetnâme: Din u¤runa yap›lan savafllar› anlatan eser.

GGazavatnâme: Din u¤runa yap›lan savafllar› anlatan eser.

Gerçeküstçülük (Sürrealizm): Sanat› insan bilinçalt›n›n ka-

ranl›k ve karmafl›k s›rlar›n›n tek konusu, sanatkâr› da iç

beninin emirlerini kâ¤›da geçiren bir otomat olarak gö-

ren, ak›l ve mant›k perspektifini reddeden sanat/edebi-

yat ak›m›.

Gezi Yaz›s›: Yurt d›fl›nda veya yurt içinde yap›lan gezilerde

gidilip görülen yerlerin co¤rafyas›, kültürü, hayat tarz›na

dair gözlem ve intibalar› içeren yaz› türü.

Günlük: Kiflinin yaflad›klar›, gördükleri ve iflittiklerini s›ca¤›

s›ca¤›na veya “günlük” olarak kendi alg› ve bak›fl aç›s›-

na göre bir deftere yazmas› veya not etmesi.

‹‹nflâ: Sanatl›, süslü ve güzel nesir.

KKültürel Söylev: Ciddi bir kültürel birikime sahip kültür ve

düflünce adamlar›n›n sanat ve kültür konular›nda yap-

t›klar› konuflma.

LLeitmotif: Eserde herhangi bir hareket, tav›r, cümle vb. fley-

lerin estetik veya vurgu amac›yla birden fazla tekrar edil-

mesi sanat›.

Literatür: Edebiyat; bir konudaki eserlerin tamam›.

MMakale: Yazar›n bir konuda bilgi vermek; ele al›nan konuyu,

düflünceyi, tezi savunup ispat etmek amac›yla derinle-

mesine ve ayr›nt›l› bir biçimde kaleme ald›¤› yaz›.

Sözlük


Manzum: Naz›m hâlinde; yani vezinli ve kafiyeli biçimde söy-

lenmifl söz, yaz›.

Maupassant Tarz› Hikâye: Belli bir girifl, gelifl ve sonuç çer-

çevesinde çat›flma ve gerilimlere yüklü olaylar›n anlat›-

m›n› önemseyen hikâye tarz›.

Mecaz: Bir sözün gerçek manas›nda de¤il, ilgi ve benzerlik

ba¤› bulunan baflka bir manada kullan›lmas›.

Mektup: Bir haberi, dile¤i, duyguyu birine iletmek için yaz›-

lan yaz› türü.

Menak›pnâme: Çeflitli kifli ve olaylara dair dinî ve tasavvufî

menk›beleri anlatan eser.

Mensur: Manzum olmayan, nesir halinde yaz›lm›fl olan yaz›.

Mersiye: Ölmüfl bir kimsenin ard›ndan yaz›lan fliir, a¤›t, sagu.

Metafor: Bir fleyi, o fleyi söylemeden kendisine benzetilen bir

baflka fley ile anlatma sanat›, istiare.

Metin: Herhangi bir konu veya olay›n dil vas›tas›yla -yaz›l›,

sözlü veya bas›l› olarak- ifadesinden oluflan söz/yaz› bü-

tünü.

Modern Hikâye: Gerçek ya da gerçe¤e uygun olay ve du-

rumlar›n insan, zaman ve mekân unsurlar›yla birlikte

kurgulan›p ayr›nt›ya girilmeden okuyucuya estetik haz

verecek tarzda anlat›lmas›ndan do¤an k›sa ve mensur

metin/tür.

Monografi: Ünlü bir kiflinin bütün flahsiyetini, hayat›n› ve

eserini, her yönüyle ele al›p detayl› biçimde inceleyen

eser.

Musahabe: Sohbet, söylefli

Münflî: Nesir tarz›nda yazan kifli, edip.

NNâsir: Nesir yazar›.

Nekroloji: Ünlü bir kiflinin ölümü üzerine gazete ve dergiler-

de yak›nlar› taraf›ndan onun hakk›nda yaz›lan yaz›.

Nesir: Herhangi bir duygu, düflünce, olay vb. fleylerin, dilin

tabiî yap›s›na, gramer kaidelerine uygun bir biçimde ve

düz cümleler hâlinde yaz›l› veya sözlü olarak ifadesi.

OOtobiyografi: Bir yazar›n kendi yaflam öyküsünü yazmas›yla

ortaya ç›kan biyografi.

PPanteizm: Tanr› ile kainat›n tek varl›k oldu¤unu iddia eden

ak›m.

Paragraf: Bir anlam, fikir veya olay çekirde¤i etraf›nda topla-

nan cümlelerin mant›kî s›ra içinde oluflturduklar› nesir

birimi.

Portre: Bir yazar›n, de¤erli sayd›¤›, etkilendi¤i ve be¤endi¤i

kiflilerin karakter özellikleri anlatt›¤› k›sa yaz›.

Postmodernizm: Modern hayat de¤erlerine sorgulay›c› ve

elefltirel bir tav›r tak›nan, merkezsiz veya çok merkezli

bir dünya tasavvurunu savunan, ço¤ulculu¤u esas alan

bir felsefe, sanat ve edebiyat ak›m›.

RRealizm: Pozitivist düflünce zemininde XVIII. yüzy›l›n ikinci

yar›s›nda itibaren do¤up geliflen; gerçekçilik ve nesnel-

lik ilkeleri do¤rultusunda ça¤dafl insan ve toplumu için-

de yaflad›¤› çevreyle birlikte anlatmay› esas alan edebi-

yat ak›m›.

Röportaj: Konusu bir soruflturma, araflt›rma olan gazete veya

dergi yaz›s›.

Ruznâme: Günlük, günce.

SSav: Özlü söz; atasözü.

Seci: Nesir yaz›lar›nda cümlecik veya cümle sonlar›ndaki ses

benzerli¤i sanat›.

Sefaretnâme: Yabanc› ülkelerde bulunan elçilerin bulunduk-

lar› ülke ile ilgili gözlem ve izlenimlerini içeren ki-

tap/eser.

Siyasî Söylev: Siyasî konular› içeren söylev.

Sohbet/Söylefli: Yazar›n çeflitli konularla ilgili düflüncelerini,

okuyucuyla sohbet eder bir s›cakl›k ve içtenlikle dile ge-

tirdi¤i yaz› türü.

Söylev: Bir kiflinin topluluk karfl›s›nda bir düflünce ve inanc›

savunmak ve onu toplulu¤a afl›lamak amac›yla yapt›¤›

etkili konuflmaya.

TTabakât Kitaplar›: Belli bir dönemdeki hadisçilerin veya bi-

lim adamlar›n›n hayatlar›n› anlatan kitaplar.

Terim: Sözlük anlam›n›n d›fl›nda ve belli bir bilim dal› veya

meslek sahas›nda kullan›lmak üzere bir kelime veya ke-

lime grubunun yeni bir anlam kazanmas›.

Termodinamik: Is› ve hareket enerjileri aras›ndaki iliflkileri

inceleyen fizik dal›.

Tezkire: Daha çok flairlerin biyografileri ile fliirlerinden ör-

nekleri içeren kitap/eser.

Toplumcu Gerçekçilik: Gözlemlenen bireysel veya toplum-

sal gerçeklerin belli bir dünya görüflü ekseninde elefltiri-

ye tâbi tutularak anlat›lmas›n›n yan› s›ra ç›k›fl ve çözüm

yollar› da teklif eden tav›r.

VVakanüvist: Osmanl› döneminde yaflanan önemli olay ve ge-

liflmeleri yazmakla görevlendirilmifl tarihçi.

221Sözlük

Varoluflçuluk (Egzistansiyalizm): Egzistansiyalist felsefe-

den hareketle insan›n varolufl problemini edebiyat yo-

luyla genifl kitlelere aktarmay› esas alan bir sanat/edebi-

yat ak›m›.

Vefeyatnâme: Din büyüklerinin ve baz› meslek mensuplar›-

n›n ölümleri üzerine yaz›lan ve onlar›n hayatlar› hakk›n-

da bilgi veren eser.

Kelimeler ve Tamlamalar

Aâbide: Bir olay› ve kifliyi gelecek nesillere hat›rlatmak için ya-

p›lan eser, an›t

afili: Gösteriflli, cakal›, çal›ml›

ahbâr: Haberler; din adamlar›

ahd: Söz verme, yemin, and

ahfad: Gelecek kuflaklar

âlemflümûl: Evreni kapsayan

atâ-y› tabiat: Tabiat›n ba¤›fl›, ihsan›

Bbâkî: Kal›c›, sürekli, devaml›

bîçare: Çaresiz, zavall›

birinci kânun: Aral›k

buud: Bir cismin en, boy ve yüksekli¤inden her biri; uzakl›k,

mesafe

Ccedid: Yeni, yeni olan

cihangir: Cihan›, dünyay› tutan, zapteden; cihana hakim olan

cilvegâh: Görünme, belirme, tecelli yeri

Dduayen: Bir meslektekilerin en eskisi, en k›demlisi; k›demli

Eebnâ-y› vatan: Vatan›n çocuklar›, o¤ullar›

Erkan-› Harbiye: Genel Kurmay; ordunun sevk ve idaresi ile

u¤raflan yüksek askeri makam

eflhas: fiah›slar, kifliler; bir eserin kiflileri

Ggalofl: Tahta tabanl› ayakkab›

Garp: Bat›; bat›da bulunan yerler

güzîde: Seçilmifl, seçkin

Hhâk-i vatan: Vatan topra¤›

hemhal: Ayn› halde bulunan, haldefl

hub: Güzel, hofl, iyi

hulya: Hayal, kuruntu

hükümfermâ: Hüküm süren, hüküm yürüten

‹ifrit: Korkunç ve zarl› bir cin; korku verici kimse veya fley

iffla: Gizli bir fleyi meydana dökme, aç›¤a vurma, yayma, aç›k-

lama

ilân-› harp: Savafl›n ilan›

inkiflaf: Geliflme; belirli hale gelme, aç›¤a ç›kma

infla: Nesir; mektup yazma; kaleme alma; yapma, bina etme,

kurma;

irreel: Reel olmayan, gerçek d›fl›

ittihad: Birleflme, birlik oluflturma; fikir birli¤i etme

Kkâdi/kad›: Hâkim, yarg›ç

kâmil: Olgun, eksiksiz, noksans›z; tecrübeli; bilgili, kültürlü

karabet-i kalb: Kalp yak›nl›¤›, akrabal›¤›

kâri: Okuyucu, okur

kesret: Çokluk, bolluk, fazlal›k;

k›ssa: Hikaye, masal, destan; hadise, macera, sergüzeflt; konu

kûfle-i ferâgat: Feragat köflesi; davadan vazgeçme köflesi

Llemha-i iltifat: ‹ltifat bak›fl›; iltifat parlamas›

lisan: Dil; anlaflma amac›yla kullan›lan iflaretler sistemi

Mmaatessüf: Tessüfle, esef ederek, üzülerek

madde-i vücud: Vücudun maddesi, var olman›n kayna¤›

mahkeme-i kübra: Büyük mahkeme; ölümden sonra ç›k›la-

cak ilahi mahkeme

mâifletgâh: Yaflama yeri, geçim yeri, geçimin sa¤land›¤› yer

makbere/makber: Mezar, mezarl›k

mamafih: Bununla beraber, hal böyle iken

mazbata: Tutanak

mecazî: Mecazla ilgili, mecaza ait

memnu: Yasaklanm›fl, yasak,

metîn: Sa¤lam, dayan›kl›; kolayl›kla sars›lmayan

mevâhib-i kudret: Kudretin ba¤›fllar›; Allah’›n ihsanlar›

mevzu: Ele al›nan, üzerinde durulan husus, konu

meyl-i tabiî: Do¤al ilgi, alâka

mezbuhane: Bo¤azlan›rcas›na

mihaniki: Düflünerek de¤il, makine gibi al›flkanl›kla yap›lan

hareket

muazzam: Çok büyük, çok iri; ehemmiyetli, önemli; ulu, muh-

teflem

muhaberât: Haberleflmeler


muharrir: Yazar, gazete yazar›

muhz›r: Mübaflir; mahkemede daval› taraflar› ça¤›ran kifli

mukadder: Allah taraf›ndan ezelde takdir olunmufl kaza, ka-

der, al›n yaz›s›

murakabe: Gözetleme, gözleme, kontrol; düflünceyi bir fley

üzerinde odaklaflt›rma

musahib: Birbiriyle sohbet eden; hükümdar›n sohbet arkada-

fl›

muvaffakiyet: Baflarma, baflar›; galibiyet

mükeyyifat: Keyif verici fleyler, tütün, içki; sarhoflluk veren

fleyler

mülâkat: Görüflme, konuflma, buluflma; karfl›l›kl› buluflmak,

görüflmek

müntehip: Seçen, seçen kimse

müstahkem: Tahkim olunmufl, korunmufl, sa¤lamlaflt›r›lm›fl,

sa¤lam

müstevli: ‹stila eden, iflgal eden

mütemadi: Aral›ks›z, sürekli; arkas› kesilmeksizin

Nnâgehan: Ans›z›n, birdenbire

nâma¤lup: Yenilmeyen, ma¤lup olmam›fl

nâmüsait: Uygun olmayan

nâmütenahi: Sonsuz, sonu olmayan

nazariye: Bilginin uygulamal› olmayan yönü; teorik

nesim-i seher: Seher rüzgâr›

nev’-i edebiyat: Edebiyat türü

niflanc›: Fermanlarda Omsal› padiflah›n›n tu¤ras›n› çeken im-

se, tu¤rakefl

Ppanteist: Panteizmle ilgili, panteizm taraftar›

payitaht: Baflkent, baflflehir

peyman: Yemin, and

Rraks: Oyun, oynama, dans

reftar: Yürüyüfl, gidifl, hareket

ric’at: Geri dönme, çekilme; bozgun halinde geri çekilme

S-fisâki: ‹çki da¤›tan kifli

saraka: Alay, e¤lenme, i¤neleme

sergüzeflt: Bir kiflinin bafl›ndan geçen olaylar, macera

ser-i kabir: Kabrin bafl›, kabir bafl›

sevk-i tabiî: Düflünce sonucu olmayan; içgüdüsel

seyyah: Gezgin, gezen

flahâdet: fiehit olma, flehitlik; flahitlik etme, flahitlik

flecaat: Yi¤itlik, cesurluk, kahramanl›k

flem’-i cân: Can mumu, can›n ›fl›k kayna¤›

flerâit: fiartlar

flümul: ‹çini alma, kaplama, ihtiva etme

Ttahaccür: Tafllaflma, tafl kesilme; kat›laflma

tavizat: Tavizler; karfl› taraf›n lehine vazgeçmeler

tecrit: Yaln›z b›rakma, ay›rma; soyma, soyutlama

tecrübe-i kalemiyye: Kalem tecrübesi, yazma deneyimi

teçhizat: Elbise ve silah d›fl›nda askerî harp malzemeleri

tekâmül: Basamak basamak meydana gelen de¤iflme ve ge-

liflme, evrim

tekerrür: Tekrarlama, tekrar tekrar olma

teksif: Yo¤unlaflt›rma, s›k›flt›rma, koyulaflt›rma

teoloji: ‹lahiyat

terakki: Yükselme, ilerleme

teflrin-i evvel: Ekim

tetevvüc: Taç giyme, hükümdar olma

tevhid: Birlefltirme, bir oldu¤una inanma; Allah’›n birli¤ine

inanma

U-Üuhuvvet-i efkâr: Fikir kardeflli¤i, düflünce ortakl›¤›

üslûb-› beyan: Bir fleyi ifade etme, aç›klama tarz›

Vvebal: Sonunda ceza ve günah olan fiil, sorumluluk; kötü so-

nuç

vuzuh: Aç›kl›k, kolay anlafl›l›r olma

Yyâd-› hazin: Hüzünlü hat›rlama, keder verici hat›rlama

Zzuhur: Meydana ç›kma, görünme; belli olma, belirme

CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK NESR‹kitap.okur-yazar.net/e-kitap/aof/EDB407U... · Önsöz Sevgili...

Documents

Transcript of CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK NESR‹kitap.okur-yazar.net/e-kitap/aof/EDB407U... · Önsöz Sevgili...