EKOLOJ‹ VE ÇEVRE B‹LG‹S‹ -...

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2352

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1349

EKOLOJ‹ VE ÇEVRE B‹LG‹S‹

YazarlarProf.Dr. Gürcan GÜLERYÜZ, Prof.Dr. H. Sami YILDIRIMHAN, Doç.Dr. Hülya ARSLAN

(Ünite 1)Prof.Dr. Esvet AÇIKGÖZ (Ünite 2, 5)Prof.Dr. Necmettin ÇEL‹K (Ünite 2)

Prof.Dr. Abdurrahim T. GÖKSOY (Ünite 3, 5)Prof.Dr. Haluk BAfiAR, Prof.Dr. Senih YAZGAN (Ünite 3)

Prof.Dr. Ahmet GÖKKUfi, Prof.Dr. Ali KOÇ (Ünite 4)Dr. Gürbüz MIZRAK (Ünite 5)

Prof.Dr. Sevinç ARCAK (Ünite 6, 8, 10)Prof.Dr. Sonay SÖZÜDO⁄RU OK (Ünite 7, 8)

Prof.Dr. Bülent OKUR (Ünite 9)

EditörlerProf.Dr. Esvet AÇIKGÖZ (1-5)Prof.Dr. Sevinç ARCAK (6-10)

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Ö¤retim Tasar›mc›lar›Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe

Ö¤r.Gör.Dr. Zekiye Rende

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör. E. Emre Özkeskin

GrafikerlerMehmet Emin Yüksel

Nihal SürücüAyflegül Dibek

Kitap Koordinasyon BirimiYrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Ekoloji ve Çevre Bilgisi

ISBN 978-975-06-1026-4

3. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 11.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Nisan 2012

‹çindekiler

Önsöz ............................................................................................................ xi

Ekolojinin Genel ‹lkeleri.......................................................... 2G‹R‹fi VE TAR‹HÇE ....................................................................................... 3EKOLOJ‹N‹N KONUSU VE BÖLÜMLER‹ ..................................................... 4Organizasyon Basamaklar›na Göre Ekolojinin Bölümleri .......................... 4Ortam Çeflidi ve Habitatlara Göre Ekolojinin Bölümleri ............................ 4Biyolojik Anlamda Ekolojinin Bölümleri ..................................................... 4EKOLOJ‹N‹N D‹⁄ER B‹L‹M DALLARI ‹LE ‹L‹fiK‹S‹..................................... 5EKOLOJ‹DE TEMEL KAVRAMLAR................................................................ 5Autekoloji (Birey Ekolojisi)........................................................................... 5Sinekoloji (Tür Topluluklar› veya Ekosistem Ekolojisi).............................. 6Populasyon Ekolojisi .................................................................................... 6Kommunite Ekolojisi ..................................................................................... 6Ekosistem Ekolojisi........................................................................................ 6

Tundra...................................................................................................... 7Tayga ...................................................................................................... 7Il›man Bölge Genifl Yaprakl› Ormanlar› ve Maki.................................. 7Tropikal Ya¤mur Ormanlar› .................................................................. 8Il›man Bölge Otlaklar› (Çay›rl›klar)........................................................ 8Tropikal Çay›rl›k ve Savanlar ................................................................. 8Çöller........................................................................................................ 9Su Ekosistemleri ...................................................................................... 9Deniz (Tuzlu Su) Ekosistemi .................................................................. 9Tatl› Su Ekosistemi.................................................................................. 10Akarsu Ekosistemleri............................................................................... 10Durgun (Lentik) Sular ............................................................................. 10Göl Ekosistemi ........................................................................................ 10

Ortam ve Çevre ............................................................................................. 11Habitat ve Biyotop ........................................................................................ 11Biyosönoz ...................................................................................................... 11Biyom, Biyosfer ve Ekosfer ......................................................................... 11Ekolojik Nifl (Nisch) ...................................................................................... 11Ekolojik Etmenler .......................................................................................... 12Liebig’in Minimum Yasas› ........................................................................... 13Tolerans Yasas›.............................................................................................. 14Homeostasis................................................................................................... 16Sinerjik Etki.................................................................................................... 16Ekolojik ‹liflkiler (Aksiyon, Koaksiyon, Reaksiyon) ................................... 16‹KL‹MSEL ETMENLER.................................................................................... 17Ifl›k ve Ekolojik Önemi ................................................................................. 17S›cakl›k ve Ekolojik Önemi .......................................................................... 20Ya¤›fl ve Nem ................................................................................................ 23

Mutlak Nem............................................................................................. 23Oransal (Nispi) Nem............................................................................... 23

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

Akuatik (Hidrofil) Canl›lar ...................................................................... 24Higrofil (Higrobi) Canl›lar ...................................................................... 24Mezofil (Mezobi) Canl›lar ....................................................................... 24Ksesofil (Kserobi) Canl›lar ...................................................................... 24Rüzgâr ve Ekolojik Önemi ..................................................................... 25Rüzgâr›n Do¤rudan Etkisi....................................................................... 25Rüzgâr›n Dolayl› Etkisi .......................................................................... 25

Özet ............................................................................................................... 27Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 28Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 29S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 29Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 30

‹klim Faktörleri ve Tar›msal Üretim ‹le ‹liflkileri................. 32‹KL‹M FAKTÖRLER‹-TARIMSAL ÜRET‹M ‹L‹fiK‹LER‹ .................................. 33IfiIK FAKTÖRÜ .............................................................................................. 33Günefl Ifl›¤›n›n Özellikleri ............................................................................. 33

Ifl›klanma Süresi ve Gün Uzunlu¤u ....................................................... 33Ifl›k Yo¤unlu¤u ve Enerjisi ..................................................................... 33

Ifl›k ve Fotosentez ......................................................................................... 34Fotosentez H›z›........................................................................................ 35Solunum ve Net Fotosentez ................................................................... 35Ifl›k Enerjisi Kullan›m Etkinli¤i ve Bitkisel Üretim ................................ 35Yaprak Alan› indeksi ve Ifl›k Tutumu.................................................... 36CO2 Denge Noktas› ............................................................................... 36Düflük ve Yüksek Ifl›k Yo¤unlu¤unun Bitkiler Üzerine Etkileri .......... 37Çimlenme Üzerine Ifl›¤›n Etkisi .............................................................. 37

SICAKLIK FAKTÖRÜ..................................................................................... 38S›cakl›¤› Etkileyen Temel Faktörler ............................................................ 39

Enlem Derecesi ve Yamaç Bak›lar›........................................................ 39Yüksekli¤in Etkisi.................................................................................... 39Atmosfer Tabakalar›n›n Kal›nl›¤› ve ‹çindeki Gazlar›n Etkisi............... 40Bitki Örtüsünün Etkisi............................................................................. 40Toprak Renginin Etkisi ........................................................................... 40Günün De¤iflik Saatlerinin ve Mevsimlerin Etkileri .............................. 40Toprak Havas› ve Toprak Suyunun Etkisi ........................................... 40Kar Örtüsünün Etkisi .............................................................................. 41

Çimlenme-S›cakl›k ‹liflkileri ......................................................................... 41Fotosentez-S›cakl›k ‹liflkileri ........................................................................ 41Solunum-S›cakl›k ‹liflkileri ........................................................................... 41Besin Maddelerinin Al›n›m›-S›cakl›k ‹liflkileri ............................................. 42Su Al›m›-S›cakl›k ‹liflkileri ............................................................................ 42Termoperiodizm............................................................................................ 42Büyüme Mevsimi ve Bitkilerin S›cakl›k ‹stekleri ....................................... 42Yüksek ve Düflük S›cakl›klar›n Bitkiler Üzerindeki Etkileri ...................... 43

Yüksek S›cakl›¤›n Bitkiler Üzerindeki Etkileri....................................... 43Yüksek S›cakl›k Tolerans› ve Mekanizmas› ......................................... 44Düflük S›cakl›¤›n Bitkiler Üzerindeki Etkileri ........................................ 46

‹ ç indek i leriv

2. ÜN‹TE

Üflüme ve Donma ................................................................................... 48Dona Karfl› Dayanma Teorileri............................................................... 49Dona Dayan›kl›l›¤›n Kazan›lmas› ........................................................... 50

ATMOSFER (HAVA) ...................................................................................... 50RÜZGAR......................................................................................................... 51Rüzgar›n Bitkiler Üzerindeki Etkileri............................................................ 51Rüzgar›n Hayvanlar Üzerindeki Etkileri....................................................... 52Özet .............................................................................................................. 53Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 55Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 56S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 56Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 57

Bitki-Toprak-Su ‹liflkileri ......................................................... 58TOPRAK......................................................................................................... 59Topra¤›n Fiziksel Özellikleri......................................................................... 60

Toprak Tekstürü (Doku, Bünye) ........................................................... 60Toprak Strüktürü (Yap›) ........................................................................ 60Toprak Havas› ......................................................................................... 62Toprak S›cakl›¤›....................................................................................... 62

Topra¤›n Kimyasal Özellikleri ...................................................................... 63Toprak Reaksiyonu (pH) ........................................................................ 63Toprak Tuzlulu¤u.................................................................................... 64

Organik Madde ............................................................................................ 65Toprak Organizmalar› ................................................................................... 66TOPRAK EROZYONU................................................................................... 66SU ................................................................................................................. 67Hava Nemi .................................................................................................... 67Ya¤›fl............................................................................................................... 68Toprak Suyu .................................................................................................. 69TOPRAK-B‹TK‹-SU ‹L‹fiK‹LER‹ ..................................................................... 69Bitkisel Yetifltiricili¤i S›n›rlamayacak ve Yeterli Nemin Bulunmas› Gereken Toprak Derinli¤i............................................................................. 71Toprak Nemi.................................................................................................. 72Bitkisel Yetifltiricilikte Önemli Toprak Nemi Sabiteleri .............................. 73Toprakta Suyun Hareketi.............................................................................. 74Topra¤›n Su Alma H›z› ................................................................................. 74Bitki-Su ‹liflkileri ........................................................................................... 75Bitki Su Tüketimi........................................................................................... 76Özet ............................................................................................................... 79Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 81Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 82S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 82Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 83

Çay›r ve Mera Ekolojisi ........................................................... 84G‹R‹fi .............................................................................................................. 85MERA EKOS‹STEMLER‹N‹N YAPISI ............................................................. 85

‹ ç indek i ler v

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

Cans›z Faktörler............................................................................................. 86Canl› Faktörler ............................................................................................... 89MADDE ÇEVR‹M‹ VE ENERJ‹ AKIfiI ............................................................ 89B‹TK‹ ÖRTÜSÜNÜN GEL‹fi‹M‹..................................................................... 90Birincil Bitki Örtüsü Geliflimi ...................................................................... 92‹kincil Bitki Örtüsü Geliflimi......................................................................... 94B‹TK‹ ÖRTÜSÜNÜN OLUfiUM AfiAMALARI .............................................. 95Göç................................................................................................................. 95Yerleflme (Hayat Bulma)............................................................................... 95‹stila .............................................................................................................. 95Rekabet .......................................................................................................... 95Tepkime......................................................................................................... 96Kararl›l›k......................................................................................................... 96B‹TK‹ ÖRTÜLER‹NDE KARARLILIK ............................................................. 96Doruk (Klimaks) Bitki Örtüsü ...................................................................... 96Doruk Bitki Örtülerinin Bileflimi .................................................................. 97Bitki Örtülerinin Durum S›n›f› ...................................................................... 97B‹TK‹ ÖRTÜLER‹N‹N BOZULMASI.............................................................. 98Bitki Örtüsünün Bozulma Sebepleri ............................................................ 98Bitki Örtüsünün Bozulma Aflamalar›............................................................ 99BOZULMUfi MERALARDA YEN‹DEN B‹TK‹ ÖRTÜSÜ GEL‹fi‹M‹ (‹K‹NC‹L SÜKSESYON) ................................................................................. 101Özet................................................................................................................ 103Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 104Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 105S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 105Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 106

‹klim ve Ekolojik Tar›m Bölgelerimiz ................................... 108TÜRK‹YE’N‹N ‹KL‹M BÖLGELER‹ VE TARIMSAL YAPI ............................ 109Bölgelerimizin Baz› Önemli ‹klim Parametreleri......................................... 109

S›cakl›k ................................................................................................... 109Ya¤›fl ........................................................................................................ 110

TÜRK‹YE ‹KL‹M‹ VE TARIMSAL YAPI ........................................................ 111‹klimi Etkileyen Faktörler ............................................................................. 111Karadeniz ‹klimi ............................................................................................ 112

Karadeniz Sahil ‹klimi............................................................................. 114Karadeniz Sahil Ard› ‹klimi..................................................................... 114Karadeniz Geçit ‹klimi ............................................................................ 114

Marmara ‹klimi .............................................................................................. 115Akdeniz ‹klimi ............................................................................................... 115

Akdeniz Sahil ‹klimi................................................................................ 116Akdeniz Sahil Ard› ‹klimi........................................................................ 116Akdeniz Geçit ‹klimi ............................................................................... 116

Orta Anadolu ‹klimi ...................................................................................... 117Orta Anadolu Çana¤› ‹klimi ................................................................... 117Orta Anadolu Yaylas› ‹klimi ................................................................... 118Orta Anadolu Bat› Geçit ‹klimi .............................................................. 118

‹ ç indek i lervi

5. ÜN‹TE

Orta Anadolu Kuzey Geçit ‹klimi .......................................................... 118Do¤u Anadolu ‹klimi .................................................................................... 119

Do¤u Anadolu-1 ‹klimi ........................................................................... 119Do¤u Anadolu-2 ‹klimi ........................................................................... 120Do¤u Anadolu-3 ‹klimi ........................................................................... 120Do¤u Anadolu-4 ‹klimi ........................................................................... 120

Güneydo¤u Anadolu ‹klimi .......................................................................... 121Güneydo¤u Anadolu-1 ‹klimi................................................................. 121Güneydo¤u Anadolu-2 ‹klimi................................................................. 121Güneydo¤u Anadolu-3 ‹klimi................................................................. 122Güneydo¤u Anadolu Geçit ‹klimi.......................................................... 122


Çevre Bilgisine Girifl ................................................................ 128G‹R‹fi .............................................................................................................. 129ÇEVRE NED‹R? ............................................................................................. 129Çevre Bilimlerinde Dünya Modelleri ........................................................... 131ÇEVRE FAKTÖRLER‹..................................................................................... 134TÜRK‹YE’DE ÇEVREYE YÖNEL‹K ‹LK ÇALIfiMALAR ................................ 135ÇEVREDE (EKOS‹STEMLERDE) DO⁄AL DENGELER‹N BOZULMASI....... 136Do¤al Dengelerin Bozulmas› Süreçleri ve Sonuçlar› .................................. 137DO⁄AL DENGELER‹N BOZULMASININ DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ ............... 138Enerji Kaynaklar› Sorunu .............................................................................. 139Su K›tl›¤› Sorunu ........................................................................................... 141Afl›r› Otlatma Sorunu..................................................................................... 142Çevre Sa¤l›¤› Sorunlar› ................................................................................ 143Özet................................................................................................................ 144Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 146Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 147S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 147Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 148

Çevre Kirlili¤inin Ortaya Ç›kmas›nda Etken TemelFaktörler ................................................................................... 150

G‹R‹fi .............................................................................................................. 151ÇEVRE K‹RL‹L‹⁄‹ .......................................................................................... 152Kirleticilerin Kayna¤› ve Çeflitleri ................................................................. 152Kirlenme Ortamlar›........................................................................................ 153HAVA K‹RL‹L‹⁄‹ .......................................................................................... 153Hava Kirlili¤ine Neden Olan Etmenler ........................................................ 153

Fosil Yak›tlar............................................................................................ 153Tafl›tlardan Sal›nan Emisyonlar............................................................... 154Endüstri At›klar›....................................................................................... 154Tar›msal Faaliyetler ................................................................................. 154

‹ ç indek i ler vii

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

Savafllar .................................................................................................... 154Yayg›n Hava Kirleticiler ................................................................................ 154

Karbondioksit .......................................................................................... 155Karbonmonoksit ...................................................................................... 155Azot Oksitler............................................................................................ 155Sülfür Oksitler ......................................................................................... 155Fotokimyasal Oksidanlar ........................................................................ 155Hidrokarbonlar ........................................................................................ 155As›l› Partiküler Madde............................................................................. 155Aerosoller................................................................................................. 156Radyoaktif Maddeler ............................................................................... 156Floritler ................................................................................................... 156

Hava Kirlili¤inin Kontrolü............................................................................. 157SU K‹RL‹L‹⁄‹ ................................................................................................. 157Su Kirlili¤inin Kaynaklar› .............................................................................. 158Su Kirleticilerinin Etkileri ............................................................................. 160Su Kirlili¤inin Kontrolü ................................................................................. 160At›k Sular›n Ar›t›lmas› ................................................................................... 161

Evsel ve Kentsel At›k Sular›n Ar›t›lmas›................................................. 161Endüstriyel At›k Sular›n Ar›t›lmas›.......................................................... 162

TOPRAK K‹RL‹L‹⁄‹ ....................................................................................... 162Toprak Kirlili¤inin Kaynaklar› ...................................................................... 163

Tar›msal Kirlilik ....................................................................................... 163Endüstriyel Kirlilik................................................................................... 164Radyoaktif At›klar.................................................................................... 165Evsel ve Kentsel At›k Kirlili¤i ................................................................. 165


Küresel Çevre Sorunlar› ......................................................... 172G‹R‹fi .............................................................................................................. 173KÜRESEL ISINMA VE ‹KL‹M DE⁄‹fi‹KL‹⁄‹.................................................. 174OZON TABAKASININ ‹NCELMES‹............................................................... 178NÜFUS ARTIfiI ............................................................................................... 181Nüfus Art›fl› ve Kentleflme ............................................................................ 183B‹YOLOJ‹K ÇEfi‹TL‹L‹⁄‹N AZALMASI ......................................................... 183Biyolojik Çeflitlili¤in Önemi ve Yararlar› ..................................................... 184Biyolojik Zenginliklerin Tahribi ve Azalmas› .............................................. 185Tropikal Ormanlar›n Yok Edilmesinin Nedenleri ....................................... 186Özet ............................................................................................................... 187Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 189Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 190S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 190Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 190

‹ ç indek i lerviii

8. ÜN‹TE

Çevre Sorunlar›na Çözüm Aray›fllar› .................................... 192ÇEVRE SORUNLARINA ÇÖZÜM ARAYIfiLARI............................................. 193Çevre Sorunlar›n›n Nedenleri ....................................................................... 193ULUSLAR ARASI SÖZLEfiMELER .................................................................. 195Kal›c› Organik Kimyasallar (Pops) Yasaklan›yor ........................................ 199‹klim De¤iflikli¤i Antlaflmas› ......................................................................... 199Stockholm ve Rio Bildirgeleri....................................................................... 199Stockholm Çevre Bildirgesi........................................................................... 200Kalk›nma ve Çevre Konusunda Rio Bildirgesi (1992) ................................ 202SÜRDÜRÜLEB‹L‹R KALKINMA VE ÇEVREN‹N ÖNEM‹ .............................. 202Çevre E¤itimi ................................................................................................. 205Denetim ......................................................................................................... 205Finansman...................................................................................................... 205Araflt›rma-Gelifltirme...................................................................................... 205Yasal Çerçeve ve Örgütlenme...................................................................... 205ÇEVRE MEVZUATI ‹LE ‹LG‹L‹ BAZI TEMEL B‹LG‹LER ............................. 206ÜLKEM‹ZDE KORUNAN ALANLAR.............................................................. 208Özet ............................................................................................................... 211Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 212Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 213S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 213Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 214

Çevresel Etki De¤erlendirmesi .............................................. 216G‹R‹fi .............................................................................................................. 217ÇEVRESEL ETK‹ DE⁄ERLEND‹RMES‹ (ÇED) KAVRAMI VE ÇED TANIMI ................................................................................................ 219ÇEVRESEL ETK‹ DE⁄ERLEND‹RMES‹ ÇALIfiMASININ AfiAMALARI .......... 220Haz›rl›k Çal›flmalar› ve Problemin Tan›mlanmas› ....................................... 221

Karar Merciinin veya Mercilerin Belirlenmesi ....................................... 221Proje Koordinatörünün Seçimi ............................................................... 222Çal›flma Plan›n›n Yap›lmas› .................................................................... 222Planlanan Faaliyetin ve Seçeneklerin Tan›mlanmas› ............................ 223

Eleme Aflamas›............................................................................................... 223Kapsam ve Etkilerin Belirlenmesi ................................................................ 225Çevrenin Mevcut Durumunun Belirlenmesi ................................................ 227Çevresel Etkilerin Niceliksel Kestirimi ve De¤erlendirilmesi...................... 227Gerekli Çevre Koruma Önlemlerin Belirlenmesi ........................................ 228Proje Alternatiflerinin De¤erlendirilmesi ve Önerilerin Haz›rlanmas›........ 228ÇED Raporunun Haz›rlanmas›...................................................................... 228Karar Verme Süreci ....................................................................................... 229Proje Sonras› ‹zleme ve De¤erlendirme ...................................................... 229ÇED ÇALIfiMALARINDA KULLANILAN YÖNTEMLER ............................... 230Örtmeler Yöntemi ......................................................................................... 231Kontrol Listesi Yöntemi ................................................................................ 232STRATEJ‹K ÇEVRESEL DE⁄ERLEND‹RME NED‹R? ..................................... 234Taslak Yönetmeli¤in Uygulama Kapsam› .................................................... 234Eleme Aflamas›............................................................................................... 235

‹ ç indek i ler ix

9. ÜN‹TE

10. ÜN‹TE

Format Oluflturma ve Problem Analizi ........................................................ 236Kapsam Belirleme ......................................................................................... 236

SÇD Kapsam› Üzerinde Dan›flma........................................................... 237Etkilerin De¤erlendirilmesi ........................................................................... 237Kalite Kontrol ................................................................................................ 237Karar Verme ve Bilgilerin Haz›rlanmas› ...................................................... 237‹zleme ............................................................................................................ 238SÇD ve Dan›flma ........................................................................................... 238Özet ............................................................................................................... 240Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 242Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 243S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 243Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 244

Sözlük ................................................................................... 245Dizin ...................................................................................... 249

‹ ç indek i lerx

Önsöz

Son y›llarda tüm canl›lar›n sa¤l›¤›n› etkileyen, çevresel de¤erlerin ve ekolojik

dengelerin bozulmas›na neden olan tar›m, sanayi ve yerleflim faaliyetleri “ekoloji”

ve “çevre” terimlerini gündemde tutmaktad›r. Çevreyi kirletmeden ve ekolojik

dengeyi bozmadan çevreden yararlanmak hemen tüm kurulufllar›n ana hedefi ol-

mufltur.

Bu ders kitab› “Ekoloji” ve “Çevre Bilimi” olmak üzere iki ana bölümden olufl-

maktad›r. Kitab›n ilk befl bölümünü oluflturan “Ekoloji” genel olarak, "canl›lar›n

birbirleri ve çevreleri ile iliflkilerinin inceleyen bir bilim dal›" olarak tan›mlan›r. Di-

¤er bir ifade ile çevrenin canl›lar üzerindeki etkinli¤ini, biyolojik, fizyolojik ve bi-

yokimyasal esaslara dayanarak inceleyen bir bilim dal›d›r. Çok genifl bir çal›flma

alan›na sahip olan ekoloji kendi içerisinde birçok alt bölüme ayr›l›r. Bu ders kita-

b›nda esas olarak, ekolojinin temel kavramlar› ve ekolojik faktörlerin tar›msal fa-

aliyetler üzerindeki etkileri özet olarak incelenmifltir.

Kitab›m›z›n ikinci bölümünde, Türkiye’de çevreye yönelik ilk çal›flmalar, çev-

reyle ilgili özellikler ve toprak, hava, su gibi al›c› ortamlar baz›nda aç›klanmaya

çal›fl›lm›flt›r. Ayr›ca, çevre sorunlar›n›n ortaya ç›kmas›nda etkili temel faktörler, kü-

resel çevre sorunlar› ve çevre sorunlar›na çözüm aray›fllar› da kitap kapsam› içine

al›nm›flt›r. Artan insan nüfusu ile birlikte yüksek yaflam standartlar›na olan talebin

yükselmesi, do¤al kaynaklar›m›z üzerinde gittikçe artan bask› oluflturmakta ve afl›-

r› tüketime neden olmaktad›r. Bütün bu olumsuz çevre de¤iflikliklerden etkilenen

tar›m sisteminin temel ö¤eleri olan su ve topra¤›n kirlenmesi incelenmifl, sorun

baz› genel örneklemelerle aç›klanm›flt›r.

Çevre kirlenmesinin uzun vadede ekonomik kay›plara neden olaca¤› ekono-

mistlerce de kabul edilmektedir. Günümüzde herhangi bir ekonomik faaliyetin

veya gerçeklefltirilmesi istenen projelerin gelecekte oluflturabilece¤i çevresel etki-

leri belirlemek amac›yla Çevresel Etki De¤erlendirme raporunun haz›rlanmas› ge-

reklili¤inin önemi de vurgulanm›flt›r.

Kitab›m›z›n haz›rlanmas›nda bize rehberlik eden Program koordinatörü Prof.

Dr. Ahmet Çolak’a, eserin k›sa sürede bas›lmas›na olanak sa¤layan Anadolu Üni-

versitesi Aç›kö¤retim Fakültesi yetkililerine, çal›flanlar›na ve dizgi birimi elemanla-

r›na teflekkür ederiz. Haz›rlad›¤›m›z bu kitab›n ö¤rencilerimiz ile ekoloji ve çevre

konular›na ilgi duyan kiflilere yararl› olmas›n› diliyoruz.

Editörler

Prof.Dr. Esvet Aç›kgöz ve Prof.Dr. Sevinç Arcak

Önsöz xi

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Ekoloji terimini tan›mlay›p, ekolojinin bölümleri ve di¤er bilim dallar› ile ilifl-kisini aç›klayabilecek,Ekolojinin temel kavramlar›n›, prensip ve yasalar›n› aç›klayabilecek,Ekolojik iliflkileri aç›klayabilecek,Ekolojik etmen (ekolojik faktör) kavram›n› tan›mlay›p, ekolojik etmenlerigruplayabilecek, Ifl›k, s›cakl›k, nem-ya¤›fl ve rüzgâr gibi iklimsel etmenlerin ekolojik olarakönemini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Ekoloji• Autekoloji• Sinekoloji• Ekosistem ekolojisi• Ekosistem ve ö¤eleri • Liebig’in Minimum Yasas›• Tolerans Yasas›

• Ekolojik ‹liflkiler (Aksiyon, Koak-siyon, Reaksiyon)

• Ekolojik etmen (Ekolojik faktör)• ‹klimsel etmenler• Karasal ekosistemler• Sucul ekosistemler

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NNN

N

Ekoloji ve ÇevreBilgisi

Ekolojinin Genel‹lkeleri

• G‹R‹fi VE TAR‹HÇE• EKOLOJ‹N‹N KONUSU VE

BÖLÜMLER‹• EKOLOJ‹N‹N D‹⁄ER B‹L‹M DALLARI

‹LE ‹L‹fiK‹S‹• EKOLOJ‹DE TEMEL KAVRAMLAR• ‹KL‹MSEL ETMENLER

1EKOLOJ‹ VE ÇEVRE B‹LG‹S‹

G‹R‹fi VE TAR‹HÇEEkoloji terimi ilk kez, 1858 y›l›nda Henry THOREAU taraf›ndan kullan›lm›fl, ancakherhangi bir tan›mlamas› yap›lmam›flt›r. Alman zoolog Ernst HEACKEL (1869) ise“Do¤an›n ekonomisi ile ilgili tüm bilgileri belirtir ve söz konusu bilgiler de hayvan-lar›n organik ve inorganik çevreleriyle olan tüm iliflkilerdir” fleklinde yapt›¤› tan›m-lama için yunanca Oikos (ev, mekan) ve Logos kelimelerinden yararlanarak “Oe-kologie” terimini kullanm›flt›r. Daha sonraki y›llarda CLEMENTS (1916) ekolojiyi“Toplumlar Bilimi veya Yaflam Birlikleri Bilimi”, ELTON (1927) “Hayvanlar›n Eko-nomi ve Sosyolojisi ile ilgili U¤raflan Bilimsel Do¤a Tarihi”, günümüz ekologlar›n-dan ODUM (1963) ise “Do¤an›n Yap›s›n› ve ‹fllevini ‹nceleyen Bilimdir” fleklindetan›mlam›fllard›r. Ekoloji kavram›n› yans›tacak en genel tan›m “Canl›lar›n birbirle-riyle ve çevreleriyle olan iliflkilerini inceleyen bilim dal›”fleklinde yap›labilir. Biyo-loji biliminin bir kolu olan ekoloji; do¤an›n yap›s›n›, iflleme biçimini ve do¤adameydana gelen etki ve tepki olaylar›n› inceler.

Ekolojinin geliflimi 19. yüzy›lda h›z kazanm›flt›r. Bu konudaki çal›flmalara ba-z› örnekler vermek istenirse: Justus Von LEIBIG (1840)’in baz› kimyasal madde-lerin bitki üretiminde s›n›rlay›c› etkileri konusundaki çal›flmas›; FORBES (1844)’inEge denizi hayvan topluluklar› üzerindeki çal›flmas› gösterilebilir. Ayr›ca, o dev-rin araflt›rmac›lar›n bafl›nda gelen Prusyal› Friedrich Heinrich Alexander vonHUMBOLD (1769-1859)’un ayn› dönemde Güney Amerika k›tas›n›n bitkilerini veçevre koflullar›n› içeren 26 ciltlik eseri bitki ekolojisi ve co¤rafyas› alan›ndaönemli eserdir. Karl MOBIUS (1877) ilk olarak ekolojide kommunite ve biyosö-noz terimlerini kullanm›flt›r.

Deneysel ve analitik araflt›rmalara 1900’lü y›llardan itibaren önem verilmesiyleekoloji bilimi modern bir yap› kazan›rken di¤er bilim dallar› ile olan s›k› iliflkisikendini göstermifltir. Yirminci yüzy›lda modern ekoloji ile u¤raflan ekologlar›n ba-z›s› kommunite çal›flmalar›na baz›lar› ise enerjinin depolanmas› konusuna e¤ilmifl-lerdir. Bitki ekolo¤u olan WARMING (1909) bitki ve hayvan kommunitelerinin ilifl-kilerini ele alarak karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›n bulundu¤una iflaret etmifltir. Alman tatl› subiyolo¤u olan August Friedrich THEINEMANN 1918’de besin enerjisinin yeflil bit-kilerden (üreticiler) çeflitli basamaklardaki hayvanlara (tüketiciler) do¤ru bir dizicanl› taraf›ndan aktar›ld›¤›n› ortaya koymufltur. Charles ELTON ise 1927’de yay›n-lad›¤› “Hayvan Ekolojisi” kitab›yla o güne kadar da¤›n›k olan bilgileri toplad›, veekolojik nifl (nisch) ile say›lar piramidi kavramlar›n› kullanarak beslenme basa-

Ekolojinin Genel ‹lkeleri

maklar› görüflünü gelifltirmifltir. Bu alanda daha pek çok ismi ve eseri saymakmümkündür. Bunlar aras›nda, ALLEE ve arkadafllar›n›n (1949) hayvan ekolojisininprensipleri, GAUSE (1934)’un yaflam savafl›, LACK (1954)’›n hayvan populasyonla-r›n›n do¤al dengesi, LOTKA (1956)’›n matematiksel biyoloji adl› eserleri say›labilir.

EKOLOJ‹N‹N KONUSU VE BÖLÜMLER‹Günümüzdeki anlamda ekoloji, do¤an›n yap›s›n› ve ifllevini inceleyip araflt›ranbir bilim dal›d›r. Canl›lar›n organizasyon basamaklar›n›n, yani biyolojik spektru-mun organizma seviyesinden yukar› olan k›s›mlar›yla ilgilenir. Organizma, popu-lasyon, kommunite ve ekosistem olan bu k›s›mlar modern ekolojinin k›s›mlar›n›oluflturmaktad›r (fiekil 1.1).

Ekoloji bilimiyle u¤raflan araflt›rmac›lar ekolojiyi çeflitli flekillerde s›n›fland›rma-ya tabi tutmufllard›r. Bu s›n›fland›rmay› üç grup alt›nda toplayabiliriz:

Organizasyon Basamaklar›na Göre EkolojininBölümleriBODENHEIMER (1955), eserlerinde ekolojiyi Autekoloji ve Sinekoloji olarak ay›ra-rak incelemifltir. ODUM ve ODUM (1959) ise ayn› flekilde ikiye ay›rm›fl, fakat Sine-kolojinin populasyon, kommunite ve ekosistem ekolojisi fleklinde incelenebilece-¤ini bildirmifltir. Günümüzde genel olarak bu alt bölümlerde incelenmektedir.SCHWERDTFEGER (1963) ve DAJOZ (1972) ise ODUM ve ODUM (1959) taraf›n-dan önerilen s›n›fland›rmadaki kommunite ve ekosistem ekolojisini Sinekoloji al-t›nda toplayarak, ekolojiyi Populasyon dinami¤i, Autekoloji ve Sinekoloji ad› alt›n-da üç ana alt bölüme ay›rm›fllard›r.

Ortam Çeflidi ve Habitatlara Göre Ekolojinin BölümleriBitki ve hayvan türleri ve bunlar›n oluflturduklar› topluluklar, kara deniz ve tatl›sular gibi farkl› ortamlarda yaflarlar. Bu nedenle, organizmalar›n kendi ortam›ndaincelenmesini sa¤lamak için ekoloji bilimi; Karasal ekoloji, Deniz ekolojisi, Tatl› suekolojisi ve Paleoekoloji olmak üzere dört alt bölüme ayr›lmaktad›r. Bu alt bölüm-ler kendi içinde de alt dallara ayr›labilir. Örne¤in, Orman ekolojisi, Step ekolojisi,Otlak ekolojisi, Durgun su ekolojisi, vb.

Biyolojik Anlamda Ekolojinin BölümleriBu tip s›n›fland›rmada ekoloji, Bitki ekolojisi, Hayvan ekolojisi, Omurgal›lar ekoloji-si, Mikrobiyal ekoloji, Böcek ekolojisi, ‹nsan ekolojisi gibi bölümlere ayr›lmaktad›r.Bütün bu alt bölümlerden baflka, Kirlenme ve uzaydaki sorunlar›n çözümünde sözkonusu olan Kirlenme (Pollution) ekolojisi, Uzay ekolojisi, Do¤al kaynaklar eko-lojisi gibi ekoloji bölümleri de bulunmaktad›r. Son y›llarda ise do¤al kaynaklar›ninsanlar taraf›ndan kullan›lmas›nda ekolojik verilerin çevre korumada kullan›lma-s›yla Uygulamal› ekoloji (Ekoteknoloji) ad› alt›nda yeni bir bölüm geliflmifltir.

4 Ekolo j i ve Çevre Bi lg is i

GenHücreOrganOrganizmaPopulasyonKommunite

CANLI ÖGELER + CANSIZ ÖGELER = B‹YOS‹STEMLER

Gen sistemleriHücre sistemleri(dokular)Organ sistemleriOrganizma sistemleriPopulasyon sistemleriKommunite

EKOLOJ‹N‹NU⁄RAfiI ALANI

ENERJ‹

MADDE

fiekil 1.1

Biyolojik spektrumdaorganizasyon basamaklar›ve ekolojinin u¤rafl› alan›

Kaynak: Odum ve Barret,2008’e göre yenidençizilmifltir (Türkçe ÇeviriKitab›, Editör, Kani Ifl›k,Palme Yay›nc›l›k)

EKOLOJ‹N‹N D‹⁄ER B‹L‹M DALLARI ‹LE ‹L‹fiK‹S‹Do¤a bilimleri içerisinde incelenen ekoloji, özellikle biyolojinin di¤er dallar›yla ya-k›n iliflkidedir. Do¤a bilimlerine örnek olarak biyolojinin alt kolu olan Zooloji, Bo-tanik, Mikrobiyoloji, Fizyoloji, Anatomi, Morfoloji, Taksonomi, Genetik ile Patolo-ji, Pedoloji, Jeoloji, Jeomorfoloji, Mineraloji, Fizik, Kimya, Meteoroloji, Klimatolojive di¤erleri gösterilebilir. Bu bilim dallar›n›n ekoloji ile iliflkileri farkl› derecede ol-maktad›r (fiekil 1.2). Son y›llarda ekolojik verilerin de¤erlendirme ve yorumlanma-s›nda istatistik ve matematik dallar›ndan da yararlan›lmaktad›r. Ayr›ca, son y›llardaçevre sorunlar› ekolojiyi t›p (halk sa¤l›¤›), sosyoloji, ekonomi, hukuk, tar›m ve or-manc›l›k, mühendislik ve mimarl›k gibi dallarla iliflki kurmaya yönlendirmifltir.Tüm bunlar›n yan›nda günümüzde ekoloji ile fizyolojinin araflt›rd›¤› konular eko-fizyoloji ad› alt›nda toplanmaktad›r.

Ekoloji do¤a bilimleri içerisinde yer alan bir bilim dal› olup do¤an›n dengesini araflt›r›r. Fa-kat son zamanlarda insan›n çeflitli aktiviteleri ile yaflam alanlar›n›n dengesinin bozulmas› veçevresel sorunlar›n ortaya ç›kmas›na ba¤l› olarak t›p (halk sa¤l›¤›), sosyoloji, ekonomi, hu-kuk, tar›m ve ormanc›l›k, mühendislik ve mimarl›k gibi dallarla iliflkisi gittikçe artmaktad›r.

EKOLOJ‹DE TEMEL KAVRAMLAR

Autekoloji (Birey Ekolojisi)Bir türe ait birey veya bireylerin ortamlar› ile olan iliflkilerini inceleyen ekoloji ko-ludur. Bireylerin mevcut çevresel etmenler ile kurduklar› iliflkileri özellikle morfo-loji, fizyoloji ve davran›fltaki etkilerini incelerken türler aras›ndaki karfl›l›kl› iliflkile-ri dikkate almaz. Örne¤in, a¤açlardan sadece çam (Pinus sp.) a¤ac›n› dikkate al›pbunun ortam iliflkilerini saptamak için ›fl›k, s›cakl›k, toprak nemi ve bu gibi etmen-ler araflt›r›l›rsa, bu autekolojik bir araflt›rma olur.

51. Ünite - Ekolo j in in Genel ‹ lke ler i

fiekil 1.2

AnatomiBotanik

ZoolojiMorfoloji

FizyolojiMikrobiyoloji

GenetikTaksonomi

B‹YOLOJ‹ PEDOLOJ‹

JEOMORFOLOJ‹‹KL‹M

veMETEOROLOJ‹

Mühendislikve

Mimarl›kCo¤rafya

Tar›mve

Orman

Matematik

Fizik

Kimya

JeolojiDo¤a

Koruma

SosyalBilimler

EKOLOJ‹

Ekolojinin di¤erbilim dallar›ylailiflkisi ve bilimlersistemati¤indekiyeri

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Sinekoloji (Tür Topluluklar› veya Ekosistem Ekolojisi)Çeflitli türlerden oluflan bir toplulu¤un bireyleri ve yaflam ortamlar› aras›ndaki ilifl-kiyi inceleyen ekoloji koludur. Bu ekoloji kolu, bir orman› bütün olarak ele al›r veburadaki s›kl›k, tabakalaflma, rekabet ve di¤er etmenleri inceleyek sonuca var›r.

Populasyon Ekolojisi Ayn› türe ait bireylerin meydana getirdi¤i gruba POPULASYON; populasyonlar› in-celeyen ekoloji koluna da POPULASYON EKOLOJ‹S‹ denir. Populasyon ekolojisi,bir türe ait bireylerin oluflturdu¤u toplulu¤un yap›s›n›, geliflimini ve de¤iflimi ilebunlar›n sebeplerini araflt›r›r. Araflt›rma yöntemi, alan çal›flmalar› ile matematik veistatistik modellerdir.

Kommunite EkolojisiBelli bir alan› iflgal eden bütün populasyonlara KOMMUN‹TE (Topluluk); kommu-niteleri inceleyen ekoloji koluna da KOMMUN‹TE EKOLOJ‹S‹ denir.

Ekosistem EkolojisiKarfl›l›kl› olarak madde al›flverifli yapacak flekilde birbirini etkileyen organizma-larla cans›z maddelerin bulundu¤u herhangi bir do¤a parças›na EKOS‹STEM;ekosistemi inceleyen ekoloji koluna da EKOS‹STEM EKOLOJ‹S‹ denir. Ekosiste-min belli bafll› ö¤eleri abiyotik maddeler, üreticiler, tüketiciler ve parçalay›c›lar(veya ayr›flt›r›c›lar)’d›r (fiekil 1.3).

i. Abiyotik Maddeler: Çevrenin anorganik ve organik bileflikleridir. Örne¤in,su, toprak, bitki besin elementleri gibi.

ii. Üreticiler: Yeflil bakteriler, algler, di¤er bitkiler (Ototrof organizmalar)iii. Tüketiciler: Herbivor ve Karnivor organizmalar (Heterotrof organizmalar)iv. Parçalay›c›lar: Ölü organizmalar›n ve organik at›klar›n parçalanmas›n› sa¤-

larlar. Örne¤in, Bakteri ve Mantarlar


IfiIK ENERJ‹

ÜRET‹C‹LERYaprak dökümü

BesinElementleri

Besin(Enerji)Bar›nma vs.

Da¤›lma,Tozlaflma vs.

Depolanma

Parçalanma

HETEROTROFORGAN‹ZMALAR

Su içindeki inaktiforganik madde

bitki besin maddeleri

CO2

O2

H2O

Besin

CO2

O2

H2O

Baz›Besinler

fiekil 1.3

Ekosistemin temelö¤eleri

Ekosistem bileflenlerinden olan üreticilerin fonksiyonu nedir?

‹nsanlar taraf›ndan oluflturulmufl bir akvaryum ekosistem örne¤i olarak veri-lebilece¤i gibi dünyam›z bütünüyle bir ekosistem olarak (Dünya Ekosistemi) dü-flünülebilir. Yeryuvar› yüzeyinin yaklafl›k 1/3’ünü kaplayan karalar›n meydanagetirdi¤i karasal ortam›n özellikleri karmafl›k bir yap› gösterir. Örne¤in, s›cakl›kfaktörü karasal ortamda günlük, mevsimsel ve bölgesel olarak önemli de¤ifliklik-ler gösterir. S›cakl›k faktörüne ilaveten ya¤›fl-nem ve toprak yap›s› da karasal or-tamlarda canl›lar›n da¤›l›fl› ve aktiviteleri üzerinde etkilidir. Karasal ortamlar y›l-l›k s›cakl›k ve ya¤›fl ortalamalar›na ve ya¤›fl miktar›na göre baz› alt bölümlere ay-r›lmakta olup bitkiler bu faktörlerin etkisiyle belli topluluklar oluflturur. Ekosis-temler; kara ve su ekosistemleri olarak 2 grupta incelenmektedir. Bafll›ca karasalekosistemler flunlard›r (Graham ve ark., 2004; Kocatafl, 1992):

TundraKutup bölgelerinin bafll›ca ekosistemidir. Grönland, ‹skandinavya Yar›madas› veSibirya’n›n kuzey kesimleriyle Antarktika K›tas›n›n belirli k›s›mlar›n› kapsar. Bualanlarda genifl buzullar yer al›r. Y›l›n k›sa bir dönemi buzulsuz geçer. En yükseks›cakl›k genelde 10 °C’den daha azd›r. Topra¤›n büyük bir k›sm› permafrost ad›verilen sürekli donmufl halde bulunur. S›cakl›¤›n düflük olmas› ve büyüme mevsi-minin k›sa sürmesi yaflam için bafll›ca s›n›rlay›c› faktörlerdir. Baz› otsu türlerin ya-n›nda cüce çal›lar ve yosunlar (Sphagnum sp.) ile likenler tundra vejetasyonunuoluflturur.

Tayga Kuzey Yar›kürede yüksek enlemlerde bulunan, Avrasya, Alaska ve Kanada boyun-ca Yerküreyi çevreleyen ormanlard›r. Bu ormanlar kuzey kutbunun güney s›n›r›n›bir gerdan gibi çevirir. Tundraya paralel olarak yay›l›r ancak aralar›nda kesin vebelirgin bir s›n›r yoktur. Bu biyomun tipik bitki örtüsünü i¤ne yaprakl› a¤açlaroluflturur. Ladin (Picea sp.) ve köknar (Abies sp.) gibi i¤ne yaprakl› a¤açlar bask›ndurumdad›r. Bu nedenle orman›n alt tabakas› y›l boyunca koyu bir gölge ile kap-l›d›r. Böylece alt tabakada yaflayan çal› ve otsu bitkiler zay›f geliflir.

Il›man Bölge Genifl Yaprakl› Ormanlar› ve MakiIl›man bölge genifl yaprakl› ormanlar›n yay›ld›¤› alanlar y›l boyunca süren bol ya-

¤›fll› bir iklime sahiptir. Il›man bölge genifl yaprakl› ormanlar› Kuzey Amerika’n›ndo¤usu, Avrupa’n›n bat› ve orta k›s›mlar›, Çin ve Japonya dâhil Asya’n›n do¤usun-da yay›l›fl gösterirler. A¤açlar›n ço¤u sonbaharda yapraklar›n› döker. Bu sebepleyaz ve k›fl mevsimleri aras›nda belirgin bir farkl›l›k vard›r. A¤açlar›n yaprak dökmeözelli¤i bu a¤açlar›n belirgin mevsim farkl›l›klar›n›n yafland›¤› iklimlere uyum sa¤-lanmas›nda önemlidir. Bu bölgelerde k›fl aylar›nda suyun donmufl olmas› nedeniy-le su k›s›tl›d›r. A¤açlar yapraklar›n› dökerek kökleriyle topraktan alacaklar› sudandaha fazla suyun yapraklardan kaybedilmesini önlerler. Bu ormanlar ilkbahardaya¤›fllarla birlikte yapraklan›rlar. Quercus sp. (Mefle), Fagus sp. (Kay›n), Populussp. (Kavak), Fraxinus sp. (Diflbudak), Alnus sp. (K›z›l a¤aç), Tilia sp. (Ihlamur) gi-bi cinsler ›l›man bölge genifl yaprakl› ormanlar›n›n elemanlar›ndan olup farkl›alanlarda fakl› türlerle temsil edilebilirler.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Akdeniz bölgesinin tipik bitki örtüsü olan maki sert yaprakl› herdem yeflil çal›-lardan oluflur. S›cak ve kurak yaz mevsimleri ile serin ve ya¤›fll› k›fl mevsimlerininkarakterize etti¤i Akdeniz iklim tipinin egemen oldu¤u bölgelerin bitki örtüsünüoluflturur. Bu bitki örtüsü Akdeniz çevresinde maki olarak isimlendirilmekle bera-ber yeryüzünde yay›l›fl gösterdi¤i di¤er alanlarda daha farkl› flekillerde adland›r›l›r.Olea europea (zeytin), Laurus nobilis (defne), Myrtus communis (Mersin), Arbutusunedo (Kocayemifl) ve Quercus sp. (mefle) türleri gibi çok çeflitli tür ülkemizdemakinin yap›s›na kat›lmaktad›r. Ayr›ca baflta Pinus brutia (K›z›lçam) olmak üzereJuniperus sp. (Ard›ç) ve Cupressus sp. (Servi) türleri gibi çeflitli kozalakl› a¤açlarbu ekosistemin elemanlar› aras›nda önemli yer tutar.

Tropikal Ya¤mur Ormanlar› Tropikal ya¤mur ormanlar› Yerkürenin ekvator kufla¤› çevresindeki alçak rak›ml›bölgelerde yer al›r. Bu bölgelerde yüksek s›cakl›klar ve ya¤›fl egemen olup mev-simsel farkl›l›klar göstermez. Ya¤›fl tüm y›la yay›l›r ve y›ll›k ya¤›fl miktar› 200-225cm de¤erlerine ulafl›r. Bu ormanlar küresel düzeydeki biyoçeflitlili¤in önemli birk›sm›n› bar›nd›rmakta ve yeryüzü iklimini etkilemektedir. Uzun boylu a¤açlar›nbulundu¤u bu ormanlarda tabakalaflma (Çok uzun boylu belirgin hâkim a¤açlartabakas›, Çat› tabakas›, Alt kat a¤aç tabakas›, Koyu gölge alt›nda yetiflen, iyi gelifl-memifl çal›lar ve genç a¤açlardan oluflan tabaka, Orman taban› tabakas›) görülür.T›rman›c› bitkiler, sar›l›c›l› bitkiler (Liyanlar) ve Epifit bitkiler gibi farkl› bitki form-lar›n› bar›nd›r›rlar. Bu ormanlardaki hayvan türlerinin ço¤u zeminin yukar›s›nda-ki tabakalarda yaflar. Örne¤in; ‹ngiliz Guiana’ s›nda memeli hayvan türlerinin%50’den fazlas› yaflamlar›n› a¤açlar üzerinde sürdürürler. Bunlara ek olarak a¤aç-lar üzerinde bukalemun, iguana, t›rman›c› y›lan, kurba¤a vb. türlerden oluflan birhayvan çeflitlili¤i vard›r.

Il›man Bölge Otlaklar› (Çay›rl›klar)Ya¤›fl bak›m›ndan çöller ve orman alanlar› aras›nda yer al›rlar. Ço¤unlukla çay›rla-r›n (bu¤daygiller familyas›na ait türlerin) egemen oldu¤u alanlar otlak olarak ta-n›mlan›r. Yeryüzünde karalar›n büyük bir k›sm›n› kaplayan otlaklar yüksek mik-tarda organik karbon depolamakla birlikte verimli tar›m alanlar›n› ve çeflitli hayvanpopulasyonlar›n› desteklemektedir. Orman alanlar› ile karfl›laflt›r›ld›klar›nda dahakurak habitatlar olmas›na karfl›n çöllerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda daha düzenli ya¤›fl al›r-lar. Otlaklar› oluflturan bitkiler kurakl›k, yang›n ve otçul hayvanlara karfl› çeflitliuyum mekanizmalar› gelifltirmifllerdir.

Tropikal Çay›rl›k ve SavanlarTropikal savanlar (da¤›n›k a¤açlar›n veya a¤aç kümelerinin yetiflti¤i çay›rl›klar) y›l-l›k 100-150 cm kadar ya¤›fl alan s›cak bölgelerde yer al›r. Ya¤›fllar y›l boyunca eflitda¤›lmaz y›lda bir iki kere nispeten uzun süren bir kurak dönem vard›r. En büyüktropikal savanlar Afrika’n›n orta ve do¤u k›s›mlar›nda bulunur. Güney Amerika veAvustralya’da da tropikal savan ve çay›rl›klar vard›r. Tropikal savanlarda yayg›nolan çay›r türleri Panicum, Andropogon, Pennisetum ve Imperata cinslerine aittürlerdir. A¤aç türleri ise tropikal ormanlar›n a¤aç türlerinden farkl› olup peyzajdada¤›n›k noktalar halinde yer al›rlar. Dikenli akasya türleri, a¤aç görünümlü sütle-¤enler ve palmiyeler önemli türlerindendir. Gerek a¤aç gerekse otsu bitkiler hemkurakl›¤a hem de yang›na karfl› dayan›kl› olmak zorundad›r.


Afrika savanlar›nda toynakl› memeli hayvanlar›n tür çeflidi çok yüksektir. De¤i-flik antilop türleri, zebra ve zürafalar bu ortamlarda büyük sürüler halinde yaflarlar.

ÇöllerSu çöl ortamlar›ndaki canl›l›¤› belirleyen en etkili s›n›rlay›c› faktördür. Bu neden-le çöl bitkileri su ile ilgili uyum özellikleri aç›s›ndan üç çeflit grupta incelenebilir-ler (1) Bir y›ll›k çöl bitkileri: Bu bitkiler nemin yeterli oldu¤u dönemlerde geliflirve tohum verirler. Böylelikle kurakl›ktan kaç›n›rlar. (2) Etli gövdeli bitkiler: Baz›çöl bitkileri de gövde ve yaprak dokular›nda su depolamak suretiyle kurakl›¤auyum sa¤larlar. Bu türlere Sukulent bitkiler ad› verilir. (3) Çöl çal›lar›: Topra¤ayak›n k›sa bir dip gövdesi ve bu dip gövdeden çatallanarak ç›kan dallara sahipbitkilerdir. Yapraklar küçük ve kal›nd›r ve uzun süren kurak dönemde dökülür-ler. Dünyan›n çeflitli bölgelerindeki çöl çal›lar› taksonomik olarak farkl› gruplardayer almalar›na karfl›n benzer görünüme sahiptirler. Çal›lar çöllerde seyrek ve dü-zenli olarak da¤›l›rlar. Bu sayede s›n›rl› olan su kayna¤› için bitkilerin aras›ndakirekabet dengelenmifl olur.

Bitkilerde oldu¤u gibi çöl hayvanlar› da su k›tl›¤›na karfl› uyum özellikleri ge-lifltirmifllerdir. Baz› böcek ve sürüngenler suyu geçirmeyen d›fl örtüleri ve kuru d›fl-k›lar› (ürikasit ve guanine) ile kurakl›¤a ön-uyum sa¤lam›fllard›r. Çöl böcekleriyüksek s›cakl›klarda bile su kayb›n› engelleyici maddelere ve su geçirmez yap›yasahiptir. Develerin vücut dokular› yüksek oranda su kayb›na, yüksek vücut s›cak-l›klar›na ve uzun süreli susuzluklara karfl› dayan›kl›d›r.

Su EkosistemleriYerküre üzerinde bulunan büyük ekosistemlerden birisidir. Yeryüzünün %71’likk›sm›n› olufltururlar. Sucul ekosistemler Tatl› su ve Deniz ekosistemleri olarak2’ye ayr›l›r.

Deniz ekosistemleri fiziksel ve kimyasal faktörler bak›m›ndan homojen özellik-ler tafl›r. Tatl› su ekosistemleri ise fiziksel ve kimyasal faktörler bak›m›ndan afl›r›de¤iflimler gösterebilir.

Deniz (Tuzlu Su) EkosistemiHidrosferin % 98’lik bölümünü oluflturan okyanus ve denizler yeryuvar› yüzeyininde % 71’lik bölümünü oluflturur. Denizsel ortamlar ortalama 4000 m. derinli¤e sa-hiptir. En derin k›sm› 12 000 m. ye kadar inmektedir.

Deniz ortam› ekolojik özellikleri bak›m›ndan Bentik ve Pelajik olmak üzereiki bölgeye ayr›l›r. Bentik Bölge, k›y› çizgisinden suyun en derin yerine kadarolan bütün dip k›s›mlardan, Pelajik bölge ise bentik bölgeyi de örten bütün sukütlesinden oluflur.

Bentik bölgede kayal›k bölgelerde baz› liken türleri ile eklem bacakl›lar, yu-muflakçalar ve derisi dikenli hayvanlar bulunur. Pelajik bölgede ise Fitoplankton,zooplankton gibi organizmalar ile bal›k, baz› sürüngen ve memeli gibi omurgal›larve mürekkep bal›¤›, ahtopot, karides, yengeç gibi baz› omurgas›z hayvanlar ya-flar. Bu hayvanlar›n suyun dip k›sm›yla bir iliflkisi yoktur.

Tuzlu su ortam› ›fl›¤›n dikey yöndeki da¤›l›fl›na ve buna ba¤l› olarak geliflen ay-d›nlanma durumuna göre Öfotik zon (ortalama 50 m. derinli¤e kadar ›fl›kl› taba-ka), Oligofotik zon (ortalama 500 m. derinli¤e kadar olan yar› ›fl›kl› tabaka) ve Afo-tik zon (500 m. derinlikten dibe kadar olan ›fl›k olmayan karanl›k tabaka) olmaküzere 3 bölgeye ayr›l›r.


Tatl› Su EkosistemiBunlar akarsular (dere, çay ve nehirler) ve durgun sular (göl, gölet ve barajlar)olmak üzere iki gruba ayr›l›rlar. Bu sular aras›nda daima bir geçifl gözlenir.

Akarsu EkosistemleriBir akarsuyun kayna¤› ile döküldü¤ü yere kadar olan bölümleri aras›nda ekolojikyönden farkl›klar vard›r. Bu nedenle bu bölgelerde yaflayan canl›larda farkl› fark-l›d›r. Genellikle kaynak yerlerinde stenök türer bask›nd›r. Bitkilerden so¤uk sular-da yaflayan baz› algler ile omurgas›z hayvanlardan yass› kurtlar, isopod, amfipodve böcek türleri gözlenir.

Durgun (Lentik) SularDurgun sular›n en önemli bölümünü göller oluflturur. Bu sular fiziksel ve kimya-sal yap›lar› bak›m›ndan büyük farkl›l›klar içerirler.

Göl EkosistemiGöller ekolojik özellikleri bak›m›ndan Bentik ve Limnetik (Pelajik) olmak üzereiki k›sma ayr›l›rlar. Bentik bölge k›y› çizgisinden gölün en derin bölgesine kadartüm dipleri içerir. Limnetik bölge ise göl çukurunu dolduran ve bentik bölgeyi ör-ten su kütlesinden oluflmufltur (fiekil 1.12).

Bentik BölgeBentik bölge derinlik ve içerdi¤i bitki türlerine göre 4 bölüme ayr›l›r.

• Supralittoral zon: Gölün su d›fl›nda kalan sahil k›sm›,• Littoral zon: 10 m. derinli¤e kadar olan bitkili dip k›s›m• Sublittoral zon: 10 m. den itibaren bitkilerin ortadan kalkt›¤› bölgeye ka-

dar olan dip k›s›m.• Derin zon: Bitkisiz derin k›s›mlar.

Limnetik BölgeGölün su kütlesi k›sm›d›r. Dikey yöndeki s›cakl›k farkl›laflmalar›na göre 3 taba-kaya ayr›l›r. Bu bölgede yaflayan organizmalar ekolojik özelliklerine göre 4 gru-ba ayr›l›rlar;

• Plankton: Pasif olarak yer de¤ifltiren organizmalara verilen add›r. Göllerdeyaflayan formlara algler, protozoonlar, Rotiferler ve krustaseler (Cladocera,Copepoda, Ostracoda) verilebilir.

• Nekton: Aktif olarak yer de¤ifltirebilen organizmalard›r. Özellikle çeflitli ba-l›k türleri ile temsil edilmifllerdir.

• Nöston: Yaflamlar›n› gölün zemin k›sm›nda sürdüren organizmalard›r. Bu fa-unan›n ço¤unlu¤unu çeflitli böcek gruplar› (Veliidae, Gerridae, Gyrinidae)oluflturur.

• Plöston: Göl sular›n›n yüzeyinde rüzgar etkisiyle yer de¤ifltirebilen orga-nizmalard›r.

Ülkemizde Akdeniz ve Ege bölgelerinde görebilece¤imiz bitki örtüsü nedir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

‹ ‹

2

Ortam ve ÇevreCanl› organizmalar›n yaflamsal ba¤larla ba¤l› olduklar›, etkilendikleri ve ayn› za-manda etkiledikleri mekân birimine ORTAM; bir canl›n›n veya canl› toplulu¤ununyaflam›n› sa¤layan ve onu sürekli etkisi alt›nda bulunduran süreçler, enerjiler vemaddesel varl›klar›n bütünlü¤üne ise ÇEVRE denir. K›sacas› çevre, belirli bir ya-flam mekân›nda etkili olan fiziksel, kimyasal ve biyolojik etmenler bütünlü¤üdür.

Habitat ve BiyotopBir organizman›n devaml› olarak yaflad›¤› ve ›srarla bulundu¤u yere HAB‹TAT;canl› varl›klar›n yaflam›n› sürdürebilmesi için uygun çevresel koflullara sahip orta-ma ise B‹YOTOP denir. Ço¤u kez, habitat ve biyotop kavramlar› birbirinin yerinekullan›lmaktad›r. Fakat, genelde habitat bir türe ait birey veya bireylerin yerleflti-¤i alan, biyotop ise bir kommunitenin yerleflti¤i alan olarak kabul edilir. Baflka birifade ile, habitat autekolojik (birey ekolojisi) biyotop ise sinekolojik (tür topluluk-lar› veya ekosistem ekolojisi) anlam›nda kullan›labilir. Habitat ve biyotoplar inor-ganik (kaya, toprak, su gibi) olabildi¤i gibi organik (parazit bitkinin veya hayva-n›n habitat›) de olabilir.

Bir bölgedeki habitatlar›n, tür ve türlerin tafl›d›¤› genlerin say› ve çeflitlilik durumu biyo-çeflitlilik olarak ifade edilir. Habitat, tür ve genlerin say› ve çeflidinin çok oldu¤u yerler bi-yolojik çeflitlilik aç›s›ndan zengin say›l›r.

BiyosönozBiyotop denilen mekan› iflgal eden ve özel bir kompozisyonu olan organizma gru-buna B‹YOSÖNOZ denir. Biyotop ile biyosönozun karfl›l›kl› iliflkileri ise ekosiste-mi meydana getirir.

Biyom, Biyosfer ve Ekosfer Yeryuvar›ndaki büyük iklim kuflaklar›na (›l›man, tropikal gibi) ba¤l› olarak olu-flan büyük canl› toplumuna B‹YOM denir. Biyomlar yeryuvar› üzerine yay›lm›flbitki ve hayvanlar›n oluflturdu¤u do¤al ekosistemlerdir. Canl› küre olarak da ad-land›r›lan B‹YOSFER, canl›lar›n litosfer (karasal kütle), atmosfer ve hidrosferdeoluflturdu¤u düflünülen tabaka olarak tan›mlanabilir. Bu tabaka yaklafl›k 20km’dir. Biyosferi oluflturan canl›lar ile bunlar›n cans›z çevresi EKOSFER ad› veri-len bütünü oluflturur.

Ekolojik Nifl (Nisch)Bir organizma veya populasyonun ekosistem içindeki ifllevini belirtir. Bir ormanyaflam›n› ele ald›¤›m›zda, her hayvan›n ormanda kendine özgü habitat› ve bu ha-bitatta özel bir yaflay›fl›yla davran›fl› vard›r. Hayvanlardan baz›lar› yapraklarda, ba-z›lar› meyvelerde, baz›lar› da di¤er hayvanlarla yaflar. Canl›lar›n aralar›ndaki reka-beti azaltmak için benimsedikleri bu davran›fl, beslenifl ve yaflay›fl tarzlar› canl›la-r›n Ekolojik Niflini oluflturur. E¤er ayn› ekolojik nifle sahip iki tür birlikte yaflama-ya zorlan›rsa bunlardan birisi ortamdan silinirken di¤eri yaflam›n› sürdürür. Buduruma örnek, GAUSE (1934)’un Paramecium sp. (terliksi hayvan) kültürünü ve-rebiliriz. ‹ki Paramecium türü ayr› kültür yap›ld›¤›nda her iki populasyon da nor-mal geliflim gösterir. Fakat kar›fl›k kültüre al›nd›¤›nda P. aurelia ortamda kal›rkenP. caudatum ortamdan silinir (fiekil 1.4).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Canl›lar, bulunduklar› ekosistemde aralar›ndaki rekabeti azaltmak için bir tak›mdavran›fllar gelifltirirler. Örne¤in, kufl türlerinden Phalacrocorax aritotelis ve Pha-lacrocorax carbo türleri ayn› biyotopta yaflarlar ve bal›klarla beslenirler. Ancak, ya-rarland›klar› bal›k türleri farkl› olup, P. aritotelis yüzey sular›ndaki bal›klarla bes-lenirken, P. carbo suyun daha derinine dalabilir ve dip bal›klar›yla beslenir. Baflkabir örnek vermek istersek, çam ormanlar›nda yaflayan kufllardan Dendrocia genu-suna ait farkl› türlerin, a¤ac›n farkl› k›s›mlar›nda yem arad›¤› gözlenmifltir.

Ekolojik Nifl (Nish) kavram› ile ilgili detayl› bilgileri E. P Odum ve G. W. Barret taraf›ndanyaz›lan, çevirisi Prof. Dr. Kanî IfiIK editörlü¤ünde yap›lan Ekolojinin Temel ‹lkeleri (Pal-me Yay›nc›l›k) adl› kitapta (Bölüm 7, ss. 311-313) bulabilirsiniz.

Ekolojik EtmenlerCanl› varl›klar› yaflam evrelerinin en az bir safhas›nda do¤rudan veya dolayl› flekil-de etkileyen ortam›n her eleman›na Ekolojik etmen (faktör) ya da Çevresel etmenad› verilmektedir. Ayr›ca ekolojik etmen ortam etmeni olarak da ifade edilmekte-dir. Ifl›k, s›cakl›k, nem, toprak çeflidi ile besin durumu gibi etmenler ekolojik et-menlerdir. Çevre etmenleri dört grup alt›nda toplanabilmektedir: I. Klimatik (iklim-sel), II. Fizyografik (Topografik, Yeryüzü flekli), III. Edafik (Toprak) ve IV. Biyotik(simbiyozis, parazitizm gibi) (fiekil 1.5).


200

150

100

50

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24

Günler

Popu

lasy

onbü

yükl

ü¤ü

200

150

100

50

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22

Saf Kültür

Günler

Popu

lasy

onbü

yükl

ü¤ü

Kar›fl›k Kültür

Saf Kültür

Kar›fl›k Kültür

P. caudatum

P. aurelia

24

fiekil 1.4

‹ki Parameciumtürünün (P.aurelia ve P.caudatum) saf vekar›fl›kkültüründekipopulasyonlar›ngeliflim e¤rileri

Kaynak: Gause,1932’e göre Odumve Barret, 2008(Türkçe ÇeviriKitab›, Editör,Kani Ifl›k, PalmeYay›nc›l›k)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bu kitapta de¤inemedi¤imiz edafik (toprak) ve biyotik faktörler konusu ile ilgili bilgileriProf. Dr. Sabri Gökmen’in Genel Ekoloji (Nobel Yay›n Da¤›t›m) kitab›nda (ss. 108-145)bulabilirsiniz.

Liebig’in Minimum Yasas› Canl›lar›n yaflayabilmesi için al›nmas› zorunlu besin maddelerinin en az›ndan mi-nimum miktarda al›nmas› gereklidir. Minimum kuram›, ilk kez 1840 y›l›nda bitki-lerin beslenmesinde baz› etmenlerin kaç›n›lmaz oldu¤unu belirtmek için Liebigtaraf›ndan ortaya at›lm›fl olup daha sonra tüm ekolojik etmenlere uygulanm›flt›r.Bu kurama göre, ortamdaki temel besin maddelerinden hangisi en az ise o azolan madde geliflim s›n›rlay›c›d›r ve bir alan›n verimlili¤i bu besin maddesi ile s›-n›rland›r›l›r. Di¤er besin maddeleri yeterli olsa bile canl›, ancak bu besin madde-si miktar› kadar di¤erlerinden faydalanabilir. F›ç› örne¤inde görüldü¤ü gibi (fiekil1.6), f›ç›daki su en k›sa ç›tadan yukar›ya ç›kamamaktad›r. Bu ç›ta ortamda en azolan besinin miktar›n› temsil etmektedir. fiekil 1.6’da gösterilen örnekteki s›n›rla-y›c› element fosfordur.

Daha sonraki çal›flmalar canl›lar›n eksik olan baz› elementlerin yerine ona ya-k›n di¤er elementleri alarak eksik maddenin eksikli¤ini giderebildi¤ini göstermifl-tir. Örne¤in Molluska’lar kabuklar› için gerekli olan kalsiyum yerine stronsiyum’ualabilirler. Gölgede yetiflen bitkiler, güneflte yetiflenlere göre daha az çinkoya ge-reksinim gösterirler. Buna göre çinko ayn› bitkinin gölgede yetiflen bireyleri içindaha az s›n›rlay›c›d›r.


fiekil 1.5

F‹ZYOGRAF‹K ETMENLER

‹KL‹MSEL ETMENLER

EDAF‹K ETMENLER

B‹YOT‹K ETMENLER

Bir canl›n›nçevresini oluflturanekolojik etmenler(Kocatafl, 1992’ egöre tekrarçizilmifltir).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tolerans Yasas›Canl›lar›n ortamsal (ekolojik, çevresel) etmenler için alt ve üst tolerans s›n›rlar› bu-lanmaktad›r. Buna SHELFORD (1913)’un tolerans yasas› denir. Canl›lar bu s›n›rlariçinde yaflamlar›n› sürdürürler (fiekil 1.7). Bu tolerans yasas›n›n baz› yard›mc› ku-rallar› vard›r. Bunlar:

a) Organizma bir faktör için genifl tolerans gösterirken, bir di¤eri için dar to-leransl›d›r.

b) Tolerans› tüm etmenlere genifl olan organizmalar genifl alanlara yay›l›rlar.c) Bir ekolojik etmene nazaran flartlar bir tür için optimum de¤ilse tolerans s›-

n›rlar› di¤er ekolojik etmenlere oranla indirgenebilir. Örne¤in, PENMAN(1956) toprak azotu s›n›rlay›c› oldu¤u zaman, otlar›n kurakl›¤a dayan›kl›l›¤›-n›n azalmakta oldu¤unu bildirmifltir.

d) Üreme periyodu, ortamsal etmenler s›n›rlay›c› oldu¤u zaman çok kritiktir.Organizmalar›n tolerans alan› ve dolay›s›yla ekolojik tolerans s›n›rlar› türden

türe de¤iflebilir. Örne¤in, Alabal›k yumurtas›n›n s›cakl›¤a karfl› tolerans› dar olma-s›na karfl›n, kurba¤a yumurtalar›n›nki daha genifltir. Benzer duruma bitkilerde derastlan›l›r (fiekil 1.8).


N P K

N P K

N P K

N Ca K P

fiekil 1.6

Liebig’inminimumkuram›n›n f›ç› vesütun grafikörnekleri ileaç›klanmas›.

F‹Z

YO

LOJ‹K

STR

ESA

LAN

I

TO

LER

AN

SSIZ

LIK

ALA

NI

OR

GA

N‹Z

MA

YO

K

OR

GA

N‹Z

MA

NA

D‹R

OPT‹MUM ALAN

POPU

LASY

ON

BÜY

ÜK

LÜ⁄

Ü BOLLU⁄UNEN FAZLA

OLDU⁄U ALAN

OR

GA

N‹Z

MA

NA

D‹R

OR

GA

N‹Z

MA

YO

K

F‹Z

YO

LOJ‹K

STR

ESA

LAN

I

TO

LER

AN

SSIZ

LIK

ALA

NI

POPU

LASY

ON

BÜY

ÜK

LÜ⁄

Ü

Tolerans›n en düflük s›n›r› Tolerans›n en yüksek s›n›r›

fiekil 1.7

Organizmalar›ntoleransalanlar›n›n flekilleaç›klanmas›(Kocatafl, 1992’egöre tekrarçizilmifltir.)

Canl›lar›n tolerans alanlar› içinde en iyi geliflebildikleri ve en verimli olduklar›alana OPT‹MUM ALAN; bu alan› belirleyen çevresel etmenlere OPT‹MUM ETMEN-LER denir. Bir canl›n›n dayanabildi¤i, ancak yaflam›n› güçlükle sürdürebildi¤i enelveriflsiz durumdaki etmen veya etmenlere SINIRLAYICI ETMEN denir. Buna gö-re yaflam› ve geliflimi s›n›rlayan etmen veya etmenlerin biri en düflük (minimum)di¤eri de en yüksek (maksimum) olmak üzere iki uç s›n›r› bulunmaktad›r. Her ikiuçta da canl›, yaflam›n› zorlukla devam ettirmekte olup, metabolik etkenlik en dü-flük düzeydedir ve buna ba¤l› olarak aksakl›klar meydana gelir.

Tolerans s›n›rlar›na, canl›n›n ekolojik tolerans›, ekolojik esnekli¤i isimleri deverilmektedir. Belli ekolojik etmenlerin de¤iflimleri sonucu özelleflmifl farkl› ortam-lara bir türün yerleflme yetene¤ine ise o türün EKOLOJ‹K VALANSI (Ekolojik Hofl-görülülü¤ü) denir. Canl› türleri ekolojik valanslar›na göre s›n›fland›r›lmaktad›r. Ba-z› türlerin ekolojik valanslar› dard›r ve bunlar belli oranda de¤iflim gösteren eko-lojik etmenlerin etkisi alt›nda yaflamlar›n› sürdürebilirler. Böyle türlere STENÖKTÜRLER denir. Baz› türler ise çok de¤iflken veya çok farkl› ortamlara yerleflme ye-tene¤indedirler, yani ekolojik valanslar› genifltir. Böyle türlere de EUR‹YÖK TÜR-LER denir. Ekolojik valans ortam etmenlerinden s›cakl›k, tuzluluk, oksijen, nem,besin, biyotop, derinlik, yükseklik gibi etmenlere göre isimlendirilmektedir:

Ekolojik valans› genifl olan canl›lar genifl alanlara yay›l›rlarken (EUR‹TOP TÜR-LER), dar olan türler ise dar alanlara yerleflirler (STENOTOP TÜRLER). Ancak baz›türler de vard›r ki özel biyotoplara ba¤lanm›fl olmakla beraber ayn› anda Euritopveya Stenotop olabilirler. Örne¤in, karasinek (Musca domestica) ve ayr›k otu(Cynodon dactylon) tafl›n›m kolayl›klar›, pasif giriflleri ve genifl ekofizyolojik uyumyetenekleri sayesinde pek çok bölge ve biyotopta yayg›n olarak bulunurlar.

Canl› türlerin ekolojik valanslar› hayat devrelerine göre de de¤iflir. Hayvanla-r›n üreme ve bitkilerin çiçeklenme ile çimlenme dönemlerinde ekolojik toleransazal›r. Örne¤in, bir Mangrove bitkisinde tohumlar tuza karfl› hassas olduklar›n-dan a¤ac›n üzerinde çimlendikten sonra habitata düflerler.

Canl›lar›n üreme dönemi s›n›rlay›c› faktörlere duyarl›l›k bak›m›ndan en kritik dönemdir.S›n›rlay›c› olmayan bir faktör ayn› canl› türü için üreme periyodunda s›n›rlay›c› olabilir.Di¤er bir ifade ile üreme periyodunda olan bireylerin tolerans aral›¤› üreme evresinde ol-mayan bireylerinkine göre daha dard›r.

Canl›lar, ço¤u kez tek bir etmenin etkisi alt›nda de¤il çeflitli etmenlerin karma-fl›k etkisi alt›ndad›rlar. S›cakl›k-Nem veya S›cakl›k-Ya¤›fl karada yaflayan canl›lar


fiekil 1.8

100755025Y

umur

tada

nÇ

›km

a(%

)

0 5 101520 25S›cakl›k (°C) YAfi NEML‹ KURAK

ALABALIKKURBA⁄A

Spha

gnum

sp.

Que

rcus

sp.

Fagu

ssp

.

Alabal›k kurba¤ayumurtalar› ilebaz› bitkilerin baz›ortamsal etmenleriçin toleranss›n›rlar› (Kocatafl,1992’ e göre tekrarçizilmifltir)

Mangrove: Tropikal tuzculveya tuzcul olmayanbatakl›k alanlarda yay›l›flgösteren a¤aç ve çal› türleriile bunlar›n oluflturduklar›ormand›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


için çok önemlidirler. Çöl ortam›nda nem ve s›cakl›k s›n›rlay›c› bir etmendir. E¤erçölde s›cakl›k en yüksek de¤erde ve nem de en düflük düzeyde ise bu ortamauyum sa¤lam›fl çöl bitkileri bile zarar görebilir. Burada iki etmen beraberce s›n›rla-y›c› bir rol oynamaktad›rlar.

HomeostasisOrganizmalar, fizyolojik özellikleri sayesinde iç koflullar›n› d›fl etmenlere göreayarlayarak çok de¤iflken yap›daki çevresel koflullarda yaflamlar›n sürdürebilmek-tedirler. Bunu fizyolojik etkenlikle oluflan art›k ürünleri ve daha önce vücutlar›naald›klar› maddeleri d›flar› atarak sa¤layabilmektedirler. Bu özelliklerinden dolay›tüm canl›lar tolerans s›n›rlar› içinde kendi kendilerini ortama göre ayarlama veonar›m gücüne sahiptirler. ‹flte, hücreden biyosfere kadar uzanan tüm sistemlerinbu gücüne HOMEOSTAS‹S denir.

Sinerjik Etki‹klimsel özellikteki çevresel etmenlerde oldu¤u gibi iki veya daha fazla say›dakikimyasal maddenin birlikte etkileri, bu maddelerin tek tek etkilerinin toplam›ndanfarkl› olur. Buna sinerjik etki denir. Örne¤in sigara ve kirli havan›n etkileri bronflithastal›¤›n›n artmas›na neden olmaktad›r. Organizmalar›n iki veya daha fazla say›-daki çevresel etmenlerin birlikte etkisine karfl› uyumlar›ndaki tolerans s›n›rlar›, buetmenlerin tek bafllar›na bulunduklar›ndaki etkilerine karfl› olan toleranslar›ndançok daha farkl› durum gösterir. Örne¤in, böceklerden Pocisima pedestris steno-term (s›cakl›k tolerans› dar) bir formdur. Bu böcek türü nemli iklimde kurak iklim-den çok daha stenoterm özellik göstermektedir.

Ekolojik ‹liflkiler (Aksiyon, Koaksiyon, Reaksiyon) Ekoloji biliminin temelini canl› varl›klar›n canl› ve cans›z çevreleriyle olan iliflkilerioluflturur. Canl›lar çevrelerinden etkilendikleri gibi çevrelerini de etkileyebilmekte-dirler. ‹flte bu iliflkiler aksiyon, koaksiyon ve reaksiyon fleklinde geliflmektedir.

Cans›z çevrenin canl›lar üzerine olan etkisine AKS‹YON denir. Aksiyon, cans›zbir etmen taraf›ndan do¤rudan yarat›labildi¤i gibi, bir çevresel etmenin di¤er birçevresel etmeni etkilemesi ile de olabilir. Ekolojik aksiyon iliflkisine, yüksek s›cak-l›ktan bitkilerin kurumas›, bitki besinlerinin topraktaki yetersizli¤i örnek verilebilir.

Canl›lar›n cans›z çevre üzerindeki etkileri REAKS‹YON olarak adland›r›lmaktad›r.Canl›lar çeflitli etkenlikleriyle yaflam sürdürdükleri ortam›n kimyasal ve fiziksel özel-liklerini de¤ifltirebilirler. Örne¤in, solucanlar topra¤› yutarak sindirim sistemlerindeufalarlar ve ayr›ca aktif olarak CaCO3 ilave ederler. Ayr›ca topraktaki organik bileflik-leri de etkileyerek topra¤›n hem fiziksel hem de kimyasal yap›s›n› etkilemifl olurlar.

Bir canl›n›n di¤er canl› üzerindeki etkisine KOAKS‹YON denir. Canl›lar aras›n-daki iliflkiler çok çeflitli olmakla beraber en yo¤un olan iliflki beslenme ve üremeamac›yla olan iliflkilerdir. Örne¤in, bir ot oburun bitkilerle veya et oburun av› ileolan iliflki koaksiyon iliflkisidir. Bazen bu iliflki her iki organizman›n yarar›na dageliflebilir. Örne¤in baklagillerin kökünde yaflayan ve serbest azotu (N2) ba¤layanbakteri ile (Rhizobium sp.) bitki aras›ndaki iliflki her iki canl› yarar›na olabilir.


‹KL‹MSEL ETMENLER

Ifl›k ve Ekolojik ÖnemiYeryüzündeki canl›lar›n yegâne enerji kayna¤› günefltir. Günefl enerjisi yeryüzüne›fl›n›m fleklinde (radyasyon) ulaflabilmektedir. Ifl›n›m fleklinde yeryüzüne ulaflanenerji de¤iflik enerjilere dönüflebilmektedir. Bunlardan en önemlisi fotosentez yo-luyla kimyasal enerjiye dönüflenidir. Di¤er büyük bir k›sm› ›s›ya dönüflür, bu dasuyun buharlaflmas›n› ve yeryüzünün ›s›nmas›n› sa¤lar.

Günefl dalga boyu s›f›r ile milyonlarca amgstrom (A°) olan ›fl›nlar yaymaktad›r.Ancak belli dalga boylar›na sahip ›fl›nlar yeryüzüne ulaflabilmektedir. Yaflam içingerekli enerjinin kayna¤›n› oluflturan görülebilir ›fl›¤›n da çok az miktar› yeryüzü-ne ulaflabilmektedir. K›sa dalgal› (ultra-viole, > 3900 A° dalga boyu) ›fl›nlar›n ço¤uatmosferin üst tabakalar›nda ozon (O3) tabakas› taraf›ndan absorblan›rken, uzundalga boylu ›fl›nlar (k›z›lötesi, < 7600 A° radyo dalgalar›) havadaki su buhar› veCO2 taraf›ndan tutulurlar. Görülebilen ›fl›k (3900-7600 A°: Mor 3900-4300 A°, Mavi4300-4700 A°, Mavi-Yeflil 4700-5000 A°, Yeflil 5000-5600 A°, Sar› 5600-6000 A°, veK›rm›z› 6000-7600 A°) fotosentez için aktif ›fl›k olup, fotosentezde en çok yaralan›-lan ›fl›k tayf› ise k›rm›z› (6000-7600 A°) ve mavi (4300-4700 A°) dalga boyudur.(fiekil 1.9). En az yararlan›lan ise yeflil (5000-5600 A°) ›fl›kt›r. Atmosferin d›fl yüze-yine gelen ›fl›n›m kuvveti 1.94 kal/cm2/dakika olup, buna günefl sabitesi (solarconstant) ad› verilir.

Atmosfere gelen ›fl›n›m›n yaklafl›k % 48 kadar› toprak, su ve su buhar› ile gazve tozlar taraf›ndan yans›t›l›r. Yeryüzüne ulaflan ›fl›k enerjisinin absorbsiyunu top-ra¤a nazaran sularda daha fazlad›r (fiekil 1.10). Topra¤a ulaflan ›fl›k enerjisinin ab-sorblanmas› toprak çeflidine göre de¤iflik oranlarda olmaktad›r. Örne¤in, topra¤aulaflan ›fl›k enerjisini koyu toprak % 90’›n›, kum % 60’›n› absorblamaktad›r.


fiekil 1.9

Artan Dalga Boyu

Artan Enerji

0.0001 nm 0.01 nm 10 nm 1000 nm 0.01 cm 1 cm 1 m 100 m

Gama Ifl›nlar› X Ifl›nlar› UltraViole

K›z›l Ötesi Radyo Dalgalar›

Radar TV FM AM

400 nm 500 nm 600 nm 700 nm

Ifl›k tayf› ve dalgaboylar› aç›s›ndankarfl›laflt›r›lmas›

Yeryüzüne ulaflan ›fl›k enerjisi enlem ve yüksekli¤e göre farkl›l›k gösterir. Yazmevsiminde kuzey yar›mküreye, güney yar›mküreden daha fazla enerji düfler. Di-¤er yandan yükseklik (rak›m) artt›kça yere ulaflan ›fl›k miktar› da artmaktad›r.

Yeryüzüne ulaflan ›fl›k ve ›fl›k enerjisinin miktar› yeryüzü flekline göre farkl›l›k-lar göstermektedir. fiekil 1.11’de görüldü¤ü gibi da¤lar›n güney yamaçlar›na enfazla ›fl›k düflmektedir. Bunu tepe düzlükleri takip ederken en az ›fl›k enerjisi da-¤›n kuzey yamaçlar›na düflmektedir. Yüksek yerlere ultra-viole ›fl›nlar daha fazladüflmektedir. Farkl› ›fl›k fliddetine maruz kalan yamaç ve düzlükler farkl› bitki ör-


TO

PRA

KT

AN

YA

NSI

MA

% 18 % 25 % 9 % 16

BULU

TT

AN

YA

NSI

MA

SUY

ÜZ

EY‹N

DEN

YA

NSI

MA

SUDA TUTULAN%70

TOZve

PARK‹KÜLLER

TOZve

PART‹KÜLLER

TOPRAKTAN TUTULAN%27

fiekil 1.10

Günefl enerjisininatmosfer veyeryüzündeabsorbsiyonu,yans›mas› veda¤›lmas›(Woodbury,1953’e göreyenidendüzenlenmifltir)

YÜKSEKDÜZLÜK

GÜNEYYAMACI

KUZEYYAMACI

fiekil 1.11

Farkl› yamaçlaradüflen ›fl›k miktar›ile bunlar›n nedenoldu¤u bitkiörtüsü.

tüsü ile kaplanm›flt›r. Da¤ yamaçlar›nda görülen farkl› ›fl›klanma ve bitki örtüsünüvadi yamaçlar›nda da görmekteyiz.

Ormanlarda görülen ›fl›k tabakalar›n› su ortamlar›nda da görmekteyiz. Sucul or-tam›n önemli bir bölümünü oluflturan denizel ortamda ›fl›¤›n vertikal (dikey) yön-deki yay›l›fl derecesine ba¤l› olarak üç zona ay›rt edilir:

i. Eufotik zon: Yüzeyden ortalama 50 m derinli¤e kadar olan zondur; foto-sentez için ›fl›k enerjisi ve mineral tuzlar bol olarak bulunur.

ii. Oligofotik zon: 50 metreden ortalama 500 metre derinli¤e kadar inen loflveya karanl›k zondur

iii. Afotik zon: Ortalama 500 metreden daha derin ve karanl›k zondur.Denizlerde görülen bu ›fl›k tabakalar› göllerde Littoral, Limnetik ve Derin

zon olarak an›lmaktad›r (fiekil 1.12).i. Littoral zon: Ifl›kl› olup zemini genellikle çiçekli bitkilerle örtülüdür.ii. Limnetik zon: Fotosentez için yeterli ›fl›k mevcuttur ve yeterli oksijen

bulunmaktad›r.iii. Derin zon: Fotosentez düzeyinin alt›nda yer al›r ve ancak çok derin göller-

de rastlan›r.

Ifl›k fliddeti, organizmalar üzerinde önemli etkiye sahiptir. Baz› organizmalardüflük ›fl›k fliddetinde yaflamlar›n› sürdürürken, baz›lar› yüksek ›fl›k fliddetine ge-reksinim duymaktad›rlar. Bu nedenle do¤an›n en lofl noktas›ndan en ayd›nl›k nok-tas›na kadar çeflitli canl›lar›n da¤›ld›klar›n› görebilmekteyiz. Ifl›k fliddetinin etkisinegöre bitkiler iki ana grup alt›nda toplanabilirler. Bunlardan fazla ›fl›k fliddetine ge-reksinim duyan bitkilere Heliofit (Günefl Bitkileri), az ›fl›¤a gereksinim duyanlarada Siyofit (Gölge Bitkileri) bitkiler denir.

Bitkilerin fotosentez, fotoperiyodizm, terleme, çimlenme ve çiçeklenme etken-likleri ›fl›k fliddetine ba¤l› olarak de¤iflmektedir. Örne¤in ›fl›k fliddeti ile fotosentezh›z› aras›nda bir uygunluk söz konusudur. Ifl›k fliddetinin belirli bir noktas›na ka-dar fotosentez h›z› da artmaktad›r. Fotosentezde net kazanc›n bafllad›¤›, yani foto-sentezle al›nan CO2 ile solunumla verilen CO2 miktar›n›n eflit oldu¤u ›fl›k fliddeti-ne Ifl›k Kompenzasyon Noktas› (Ifl›k Denge Noktas›) denir. Bu nokta gölge bit-kilerinde günefl bitkilerine göre daha düflüktür. Ayn› durumu ›fl›k optimum vemaksimum noktalar›nda da görmekteyiz.


fiekil 1.12

KarasalBitkiler Sudan Ç›k›k

BitkilerSuda Yüzen

Bitkiler

Littoral Zon Limnetik Zon

Suya

Bat›k

Bitk

iler

Bentik Zon

Göllerde ›fl›kfliddetine göretabakalanma

Ifl›k fliddeti yan›nda ›fl›k süresinin de organizmalar üzerinde etkisi bulunmakta-d›r. Organizmalar gün uzunlu¤una farkl› flekilde tepki göstermektedir. Organizma-lar›n geliflimlerini tamamlayabilmeleri için gün uzunlu¤una tabi olufllar› FOTOPE-R‹YOD‹ZM olarak ifade edilmektedir. Baz› bitkiler 15 saatten fazla gün uzunlu¤un-da çiçeklenirlerken (Uzun gün bitkileri; örne¤in Ispanak), baz› bitkiler 15 saattenaz gün uzunlu¤unda çiçeklenirlerken (K›sa gün bitkileri, örne¤in Tütün) baz› bit-kiler ise gün uzunlu¤undan etkilenmezler (Nötr bitkiler, örne¤in, Domates).

Fotoperiyodizm ve ›fl›k fliddeti bitkilerde oldu¤u gibi hayvanlar üzerinde deönemli etkiye sahiptir. Hayvanlarda fotoperiyodizmle oluflan biyolojik ritmler; üre-me periyodunu uygun mevsime rastlatmak ve uygun olmayan yaflam koflullar›ndadiapoz’a girmektir. Örne¤in gevifl getirenler üreme için k›sa günü tercih ederken,kemirici ve karnivorlar üreme için uzun günleri tercih ederler. Periyodik göçlerdede gün uzunlu¤unun rolü büyüktür. Baz› göçmen hayvan türleri s›cakl›k ne olur-sa olsun, ayn› tarihlerde göç ettikleri görülmüfltür. Bu göçlerde ›fl›k süresi etkili ol-maktad›r. Canl›larda fotoperiyodun etkisi sonucu oluflan di¤er bir mevsimsel olayDiapoz ad› verilen durgunluk evresidir. Canl›lar›n geliflmesinde izlenen bu dur-gunluk olay›ndan baflta ›fl›k olmak üzere di¤er iklimsel etmenlerin (kurakl›k, nem,s›cak-so¤uk gibi) sorumlu oldu¤u saptanm›flt›r. Diapoza giren bir canl› normal ko-flullar›n geri gelmesiyle geliflimini yeniden bafllat›r. Diapoz olay›n›n en yayg›n ola-rak böceklerde meydana geldi¤i saptanm›flt›r. Hayvanlar üzerinde fliddeti yüksek›fl›nlar›n önemli ekolojik etkiye sahip oldu¤u saptanm›flt›r. Örne¤in, ultra-viole›fl›nlar› sucul formlar›n solunumunu etkileyerek oksijen tüketimini artt›rd›klar› gö-rülmüfltür. Yüksek da¤lardaki böceklerin pigmentasyonu yüksekli¤e paralel ola-rak artar. Pigmentasyondaki bu art›fl yüksek yerlerdeki böceklerde ultra-viole ›fl›n-lar›n zararl› etkilerine karfl› koruyucu rol oynar.

Ifl›k fliddeti ve ›fl›k süresinden baflka ›fl›¤›n dalga boyu uzunlu¤u da organiz-malar üzerinde etkili olmaktad›r. Organizmalar belli dalga boylar›ndaki ›fl›¤auyum sa¤lam›fllard›r. Bunun d›fl›ndaki ›fl›k dalga boyu organizmaya zararl› etki-ler yapmaktad›r.

Ifl›k süresinin canl›lar üzerine etkisi nas›ld›r?

S›cakl›k ve Ekolojik Önemi‹klimsel etmenler grubuna giren en önemli etmenlerden birisi de s›cakl›kt›r. S›cak-l›k, atmosferdeki hava hareketlerinden, iklimsel de¤iflimlerin oluflmas›ndan vemevsimlerin belirmesinden birinci derecede sorumlu olan önemli bir etmendir. Bunedenle, canl›lar›n yaflam›nda ve yeryüzündeki da¤›l›fllar›nda etkin bir öneme sa-hiptir. S›cakl›k de¤iflimleri iklimlerin do¤mas›na ve yeryüzünde iklim kuflaklar›n›noluflmas›na sebep olmufltur. S›cakl›¤›n gerek mevsimsel gerekse bölgesel de¤iflim-leri önemli biyolojik sonuçlar ortaya ç›karm›flt›r. S›cakl›k de¤iflimleri sadece enle-me ba¤l› kalmay›p, ayn› enlemde ve ayn› zamanda da görülebilmektedir. Örne¤in,bir da¤›n dip k›sm›ndan doru¤a do¤ru ç›k›ld›kça s›cakl›k düflmektedir.

Sucul ortamdaki s›cakl›k de¤iflimleri bölgelere ve mevsimlere ba¤l› olmakla be-raber ortam›n tipine göre de önemli farkl›l›klar gösterir. ‹ç sular›n önemli bir bölü-münü oluflturan nehir sular›n›n s›cakl›¤› hava s›cakl›¤›n› izlemekle beraber daha azde¤iflim gösterir. Nehirlere kar›flan daha s›¤ sular (dere, çay gibi) k›fl aylar›nda ka-r›flt›klar› nehirden daha so¤uk, yaz aylar›nda ise biraz daha s›cakt›r. Akarsular›nkayna¤›n› oluflturan bölgelerde ise s›cakl›k tüm y›l boyunca sabit kal›r. ‹ç sulardans›¤ göllerde s›cakl›k genelde hava s›cakl›¤›n› izlemekle beraber, özellikle ›l›man


Diapoz: Canl›larda düzenliolarak ve tekrarlananflekilde ortaya ç›kan olumsuzçevre koflullar›nda büyümeve geliflmedeki gecikmedurumudur.

Pigmentasyon: Canl›lardagörülen renk de¤iflimidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

bölgelerdeki derin göllerde, s›cakl›k yönünden termik bir rejim söz konusudur. Bubölge göllerinin yüzey sular› k›fl›n donmufl iken, derinli¤e ba¤l› bir art›flla dip su-lar› yaklafl›k 4 °C’lik s›cakl›¤a sahiptirler. ‹lkbaharda hava s›cakl›¤›n›n artmas› so-nucu yüzeydeki buz tabakas›n›n erimesiyle oluflan so¤uk sular dibe do¤ru akma-ya bafllar ve sonuçta gölde kar›fl›k bir dolafl›m oluflur. Yaz mevsiminin gelmesiylefazla ›s›nan yüzey sular› daha az yo¤un olduklar›ndan so¤uk dip sular› üzerindebir tabaka meydana gelir. Üst sular so¤umaya bafllar ve dibe do¤ru akmaya bafllar(fiekil 1.13). Bunun sonucu olarak da göllerde yaz mevsiminde üç tabaka oluflur:Epilimnion (Yüzeysel) Tabakas›; Rüzgâr›n etkisinde olan, çalkant›l›, bol oksi-jenli, iyi ayd›nlat›lm›fl ve fitoplanktonca zengin tabakad›r. Termoklin (Metalim-nion, Geçifl) Tabakas›; S›cakl›¤›n ani olarak de¤iflti¤i tabakad›r. Hipolimnion(Dip) Tabakas›; S›cakl›¤›n sabit, sular› sakin, ›fl›¤›n olmad›¤› veya çok az oldu¤uve fitoplanktonun nadir görüldü¤ü tabakad›r (fiekil 1.14).

Bu k›s›mda ayr›nt›l› olarak de¤inemedi¤imiz sucul ortamdaki s›cakl›k de¤iflimlerini Prof.Dr. Nihat fiiflli’nin “Çevre Bilim Ekoloji” kitab›nda (ss. 180-186) bulabilirsiniz.

Deniz ve göllerde görülen s›cakl›k de¤iflimleri, toprak içinde de görülmektedir.Toprak s›cakl›¤› genellikle yüzeyde kazan›lan ve yitirilen ›s› aras›ndaki dengenin


fiekil 1.13Yüksek O

2kons.

Orta O2kons.

Düflük O2kons.

TERMOKL‹N

0 4 8 12

81624

Göl

deri

nli¤

i(m

)

0 4 8 12

81624

O2mg/L

Göl derinli¤i (m)

0 4 8 12

81624

Göl

deri

nli¤

i(m

) O2mg/L

Göl

deri

nli¤

i(m

)

O2mg/L

0 4 8 12

81624G

ölde

rinl

i¤i(

m)

4

‹LKBAHAR

4

SONBAHAR

4

22

YAZ

02

44

KIfi

O2mg/L

Il›man bölge deringöllerinde suhareketleri vetermiktabakalaflma

fiekil 1.14

SICAKLIK (°C)0 10 20 30

4

YAZ AYINDA MEYDANA GELENTERM‹K TABAKALANMA

EP‹L‹MN‹ON

METAL‹MN‹ON

H‹POL‹MN‹ON

Yaz mevsiminde birgölde meydanagelen s›cakl›ktabakalar›

Kaynak:(http://www.lakeaccess.org/ecology/lakeecologyprim4.html)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



bir sonucudur. Bir bölge topra¤›n›n s›cakl›¤› bu bölgenin günefllilik derecesine,hava hareketlerine, bitki örtüsüne, topra¤›n rengine, su içeri¤ine, fiziksel ve kim-yasal yap›s›na ba¤l› olarak de¤iflir. Sucul ortamlarda meydana gelen tabakalaflmatoprakta da meydana gelmektedir. K›fl aylar›nda topra¤›n üst yüzeyi en so¤uk, de-rine inildikçe s›cakl›k art›fl› görülür. Yaz mevsiminde ise toprak yüzeyinde s›cakl›ken yüksektir (fiekil 1.15).

Canl› varl›klar s›cakl›¤a olan toleranslar›na göre iki gruba ayr›labilirler: Steno-term ve Euriterm. Stenoterm formlar, dar s›cakl›k de¤iflimine uyum gösterirken,Euriterm formlar genifl s›cakl›k de¤iflimlerinde yaflayabilen ve genifl yay›l›fl ala-n›na sahip canl›lard›r. Stenoterm türlerden yüksek s›cakl›kta yaflayanlar StenotermTermofil (Megaterm: Politerm), düflük s›cakl›kta yaflayanlar da StenotermPsikrofil (Mikroterm. Oligoterm) olarak adland›r›lmaktad›r (fiekil 1.16).

Organizmalar›n co¤rafi da¤›l›fl s›n›rlar›n› belirleyen etmenlerin bafl›nda s›cakl›kgelmektedir. Örne¤in, Akdeniz bölgesi veya Tropik bölgeler incelenirse bu bölge-lere özgü birçok canl› türünün bulundu¤u görülür. Ayr›ca, baflta so¤ukkanl› hay-vanlar (vücut ›s›s› çevre s›cakl›¤›na uyum gösteren hayvanlar, sürüngenler gibi) ol-mak üzere, bitki ve hayvan türlerinin geliflme h›z› ve ömürleri ortam s›cakl›¤› ile il-gili olarak de¤iflir. Bitki ve hayvan türleri yaflam evrelerini tamamlayabilmeleri içinbelirli düzeyde s›cakl›k enerjisine gereksinim duyarlar. Örne¤in, so¤ukkanl› hay-vanlarda geliflme h›z› Tropik bölgelerde yaflayan temsilcilerinde daha çabuk olurve y›ll›k nesil say›s› da ›l›man bölgedeki akrabalar›ndan daha fazlad›r.


O fi M N M H T A E E K A O

20

15

10

5

0

SIC

AK

LIK

(°C

)

- 300 cm

- 90 cm- 30 cm

AYLAR

fiekil 1.15

Toprak derinli¤ineba¤l› olaraks›cakl›¤›n y›liçindeki de¤iflimi (Sacchi ve Testard,1971)

StenotermOligotermOptimumu

EutitermOptimumu

StenotermPolitermOptimumu

M‹N MAKS M‹N MAKS

SICAKLIK

AK

T‹F

GEL

‹fi‹M

fiekil 1.16

Stenoterm veEuriterm canl›formlar›ndas›cakl›¤a ba¤l›tolerans s›n›rlar›(Odum, 1971)

Organizmalar, uygun olmayan s›cakl›klara birçok davran›flla uyum sa¤layabil-mektedirler. Ekstrem s›cakl›k koflullar›na uyabilmek için, organizmalar tohum, kist,yumurta ve pupa gibi yap›lar olufltururlar. So¤uk mevsimi, bitki türlerinin baz›s› sa-dece tohum, toprak alt› gövdesi veya toprak üstü gövdesi ile, baz›lar› ise yaprak dö-kümü veya yapraklar›ndaki tüyler ve kal›n kutikula tabakas› sayesinde geçirebil-mektedir. S›cak koflullarda ise, örne¤in çöl flartlar›nda terlemeyi en aza indirmekiçin (su kayb›n› önlemek amac›yla) yapraklar›nda veya gövdelerinde morfolojikuyumlar gelifltirmektedirler (Örne¤in kaktüs türlerindeki i¤ne fleklini alm›fl yaprak-lar ile sukkulent gövde gibi). Hayvanlarda ise bu uyum; s›cakkanl› hayvanlarda s›-cakl›k-boy ve vücut örtüsü ile ilgilidir. So¤uk bölgelerde yaflayan memelilerin kal›nkürklü oluflu gibi. So¤ukkanl› omurgas›z hayvanlarda ise bu Siklomorfozis deni-len, yaz ve k›fl aylar›nda görülen morfolojik de¤ifliklikler fleklinde görülmektedir.

Canl›lar âlemi uygun olmayan s›cakl›k koflullar›n› fizyolojik uyumlarla da ge-çifltirebilirler. Fizyolojik uyum bir çeflit Akklimatasyon (iklime al›flma)’dan ibaret-tir. Ancak, bitki ve hayvanlar›n dayanabildi¤i en yüksek ve en düflük s›cakl›k de-recesi, akklimatasyon için gerekli zaman aral›¤›n›n bulunmas›n› gerektirir. Baz›türlerin dokular›nda donmay› engelleyen fizyolojik de¤ifliklikler gözlenir. Ozmo-tik bas›nc›n artmas›yla suyun donma noktas› normal durumun alt›na düfler. Uçs›cakl›klara uyum, dokulardaki su oranlar›n› düflürerek de gerçeklefltirilebilir. Ör-ne¤in, tohum, pupa, kist kuru haldedir ve donacak kadar su bulunmad›¤›ndandonmaktan kurtulurlar.

Ya¤›fl ve NemYa¤›fl, karasal organizmalar için son derece önemli olan su etmeninin kayna¤›n›oluflturmaktad›r. S›cakl›k etmeni ile birlikte yeryüzündeki bitki ve hayvan toplu-luklar›n›n yap›sal özelli¤ini, tür zenginli¤ini ve yaflamsal aktivitenin ritmini belirle-mede önemli role sahiptir. Havadaki su buhar›n›n gerekli meteorolojik koflullar ileyo¤unlaflarak atmosfer çökelleri halinde (kar, ya¤mur, sis, çi¤ gibi) yeryüzüne düfl-mesine ya¤›fl denir. Ya¤›fllar yan›nda iklimin belirlenmesinde nem tayini de zorun-ludur: Hava nemi iki flekilde ifade edilir:

Mutlak NemBirim hacimdeki havan›n içerdi¤i (1 m3) su buhar› miktar›n›n gram olarak ifadesidir.

Oransal (Nispi) NemBelli bir s›cakl›kta birim hacimdeki havan›n içerdi¤i su buhar›n›n ayn› s›cakl›k-taki havan›n doymufl su buhar› miktar›na oran›d›r. Nemin de¤erlendirilmesindeoransal nem esas al›nmaktad›r. Hava nemi Psikometre veya Higrometre ile öl-çülmektedir.

Havadaki su buhar› kayna¤›n› sucul (göl, nehir ve denizler) ve karasal ortam-da meydana gelen buharlaflmalar ile canl›lar›n terleme ve solunum olaylar› sonu-cu oluflan buharlaflma oluflturur. Özellikle canl›lar›n terleme yoluyla su kayb›n›kontrol etti¤i için s›cakl›k ve nem, beraberce yaflam› s›n›rlay›c› role sahiptirler.Canl›lar atmosfer nemine karfl› bir tak›m davran›fllar gelifltirmifllerdir. Bu sayedede¤iflik nem de¤erlerine karfl› uyum sa¤lam›fllard›r. Canl›larda görülen bu uyumsaldavran›fllar hem hayvanlar hem de bitkilerde görülebilmektedir. Hayvanlardakiuyumlar deri yap›s›, solunum organlar›n›n konumu ve davran›fltaki uyumlar flek-linde olabilmektedir. Derisi yar› geçirgen veya geçirgen olmayan hayvanlar, örne-¤in kufllar, memeliler, sürüngenler ve çeflitli böcek türleri kurak alanlarda yaflam-


Kutikula: Yapra¤›n hem althem de üst yüzeyinikaplayan epidermis, teks›ral› bir hücre katman›halindeki koruyucu birdokudur. Epidermishücrelerinin d›fl çeperlerikütikula denen ince, mumsubir maddeyle örtülüdür.Mumsu kütikula sugeçirmezdir, böylece yaprakyüzeyinden olacak su kayb›n›minimum seviyeye indirir.Kütikula, yapra¤›n üstyüzeyinde genelde dahakal›nd›r, bu nedenleyapraklar›n üst yüzeyi altyüzeyine oranla daha parlakgözükür.

Siklomorfizis: Ard›fl›knesiller boyunca birorganizman›n fenotipindemevsimsel de¤iflime ba¤l›olarak ortaya ç›kande¤iflikliklerdir.

lar›n› sürdürebilirler. Oysa derileri geçirgen olan kurba¤a, solucan gibi hayvanlarnemli yerlerden hiçbir zaman uzaklaflamazlar. Çöl flartlar›nda baz› hayvan türlerinemi nispeten yüksek, sabit olan yer alt› yuvalar›nda, baz› türler ise daima nemliolan karayosunlar› aras›nda yaflarlar.

Bitkilerde de neme karfl› çeflitli davran›fllar görülmektedir. Nemli havada yap-rak ve çiçekler son durumuna kadar aç›l›rken, düflük nemde yapraklar kapanarakyüzeylerini küçültürler ve böylece terlemeyi en aza indirirler. Baz› karayosunlar›n-da ise nem durumuna göre yapraklar›nda renk de¤ifliminin meydana geldi¤i görül-mektedir. Bu yosunlar doygun nem koflullar›nda yeflil renkte görünürken, nem dü-flünce renksiz bir görünüm kazan›rlar. Hava nemi canl›lar›n yaflam devresinin heraflamas›nda etkili olmakla beraber, yaflam›n baz› evrelerinde çok daha etkili olabil-mektedir. Baz› hayvan türlerinin ömürlerinin k›sal›¤› veya uzunlu¤u ortam nemineba¤l› olarak de¤iflebilir. Canl›lar›n da¤›l›fl›nda ve belli bölgelerde kümeleflmelerin-de hava neminin rolü büyüktür. Fakat bitkilerin da¤›l›fllar›nda hava neminin yan›n-da toprak neminin de (toprak suyunun) önemi büyüktür. Bitkiler kökleri ile ald›k-lar›n suyun bir k›sm›n› terleme ile kaybettikleri için bitki su iliflkilerinde kök siste-mi ile yaprak yap›s› çok büyük önem tafl›r. Hayvanlarda da hava nemi ile ortamsuyuna göre bir tak›m yap› ve davran›fllar görülmektedir. Buna göre, tüm canl› var-l›klar suya olan gereksinimlerine dayan›larak çeflitli ekolojik gruplarda incelenebi-lirler. Bunlar genel olarak akuatik, higrofil, mezofil ve kserofil formlard›r.

Akuatik (Hidrofil) Canl›larDevaml› suda yaflayan formlard›r. Bitkiler için Hidrofit, hayvanlar için Hidrokol te-rimi kullan›lmaktad›r. Hayvanlardan bal›k türleri ve suda yaflayan di¤er türler; bit-kilerden ise nilüfer (Nymphaea sp.), su mercime¤i (Lemna sp.) gibi di¤er suda ba-t›k veya yar› bat›k türler örnek verilebilir.

Higrofil (Higrobi) Canl›larSadece çok nemli karasal ortamlarda yaflayabilen organizmalard›r. Bitkilerin bu türformlar› Higrofit grubu alt›nda toplanmaktad›r. Hayvanlardan ergin Amphibia gru-bu ile karasal Gastropod’ lar›n ço¤u ve ma¤ara hayvanlar› bu gruba girmektedir.

Mezofil (Mezobi) Canl›larSuya, atmosferik neme olan gereksinimleri nispeten azalm›fl olan organizmalard›r.Mevsimsel nemlilik de¤iflimlerine dayanabilirler. Bu gruba dâhil bitkilere Mezofit,hayvanlara Mezokol ad› verilir. Bu gruba giren bitkiler yafl topraklar› severler. Ya-¤›fl›n y›l boyunca iyi ve devaml› oldu¤u bölgelerde iyi geliflirler (örne¤in, Ranun-culus ficaria). Çevremizde bulunan bitki ve hayvan türlerinin ço¤u bu grupta yeralmaktad›r.

Ksesofil (Kserobi) Canl›larKurak ortamlarda yaflayabilen organizmalar olup, çöllerde ve sahil kumsal›nda ya-y›l›fl gösteren türlerin ço¤u bu gruba girer. Organizmalar kurakç›l ortama uymakiçin bir tak›m yap›sal de¤iflikliklere u¤ram›fllard›r. Bu gruba giren bitkilere Kserofitdenir. Bitkilerdeki yap›sal de¤iflikli¤in en önemli özelli¤i, terlemeyi en aza indiriciamaca yönelik olup, bu yap›sal de¤ifliklikler aras›nda; yaprak yüzeylerinin mumsuve tüylü, bat›k ve küçük stoma, yapraklarda indirgenme, küçük hücreler ve hüc-releraras› boflluklar ve iyi geliflmifl palizat parankimas› say›labilir. Kserofit bitkilereörnek olarak Verbascum sp. (s›¤›rkuyru¤u), Opuntia sp. (Kaynanadili), Likenler


verilebilir. Bu gruba giren hayvan türleri ise Kserokol olarak adland›r›l›r. Hayvan-lar›n kurak koflullara karfl› gösterdikleri yap›sal de¤iflimler aras›nda en belirgini, sugeçirmeyen integüment (deri, zar, kabuk, gömlek) ve solunumda akci¤er yerinetrakenin bulunmas›d›r.

Ortam›n nemlilik derecesi ile ilgili olarak türlerin ekolojik valanslar›n› belirtmekamac›yla Stenohigrik ve Eurihigrik formlardan söz edilir. Hidrofil ve higrofil tür-ler Stenohigrik, mesofil türlerin ço¤u ise Eurihigrik formlard›r.

Rüzgâr ve Ekolojik ÖnemiS›cakl›k ve bas›nç farkl›l›klar› nedeniyle oluflan hava kütlesi hareketlerine rüz-gar denir. Atmosferdeki hava kütlesi hareketleri ile iklimler oluflur ve havan›niçerdi¤i gazlar› atmosferde dengeli bir flekilde da¤›l›m gösterir. Rüzgarlar›n eko-lojik etkisi esme yönüne, fliddetine ve esme mesafesine ba¤l› olarak de¤iflir.Rüzgar ya do¤rudan ya da dolayl› olarak canl›lar üzerinde olumlu ya da olum-suz etkilere sahiptir.

Rüzgâr›n Do¤rudan EtkisiA¤aç dallar›n› k›rmas›, fidanlar› sökmesi, hayvanlar›n bar›naklar›n› ve yuvalar›n›da¤›tmas› rüzgâr›n do¤rudan ve zararl› etkisidir. Bitkilerin polen ve tohumlar›n›nyay›lmas›n› sa¤lamas› ise rüzgâr›n yararl› etkisidir. Ayr›ca baz› böcek türlerinin yerde¤ifltirmesinde de rüzgâr›n etkili oldu¤u saptanm›flt›r.

Rüzgâr›n Dolayl› Etkisi Rüzgar›n organizmalar üzerindeki ekolojik etkilerinin ço¤u dolayl› etki fleklinde-dir. Bu dolayl› etkileri daha çok bitkiler üzerinde görmekteyiz ve bunlar› afla¤›da-ki flekilde s›ralayabiliriz:

• Kuruma: Rüzgâr bitkilerin yaprak çevresindeki nemli havay› sürükleyerekuzaklaflt›r›r ve bitkinin kurumas›na neden olur.

• Cücelik: Afl›r› h›zdaki rüzgâr, bitkinin normal geliflimini engelleyerek cücekalmas›na neden olur. Burada rüzgâr›n cüceleflmeye yol açmas›ndaki önem-li nedenlerden birisi, bitkinin tepe tomurcuklar›na zarar vererek yanal to-murcuklar›n egemenli¤ine yol açmakt›r.

• fiekil de¤iflimi (Deformasyon): Belli yönde esen rüzgârlar›n etkisinde kalangenç sürgünler, rüzgâr›n geldi¤i yönde geliflemezler. Bu nedenle a¤açlarasimetrik geliflim (bayrak oluflumu) gösterirler (fiekil 1.17).

• Rüzgâr erozyonu: Bu olay rüzgâr›n etkilerinden en tehlikelisidir. Rüzgârlatafl›nan kumlar daha ilerde bir yerde y›¤›n oluflturarak kumullar› oluflturur.Bu durum, erozyona ve çölleflmeye neden olur.

Rüzgâr, gerek toprakta gerekse bitkilerde buharlaflmay› h›zland›rarak su kay-b›na neden olur. Bu nedenle de bitkiler yeterli derecede fotosentez yap›p geli-flemezler. Dolay›s›yla rüzgârl› alanlarda organik madde üretimi (fotosentezlesa¤lanan) genelde düflük düzeyde kal›r. Rüzgâr›n hayvanlar üzerinde olumsuzetkileri bulunmaktad›r. Örne¤in, sivrisineklerin etkenliklerinin 13 km/saniye vedaha yüksek h›zla esen rüzgârda durdu¤u saptanm›flt›r. Ayr›ca, hafif rüzgârlarhayvanlar›n besin bulmas›nda, yön tayin etmelerinde ve koku almalar›nda ya-rarl› etkide de bulunmaktad›r.

Atmosfer bas›nc› ve yer çekiminin canl›lar üzerinde az veya çok oranda etkile-ri bulunmaktad›r. Yüksek da¤larda kan bas›nc›n›n dengelenemeyifli yan›nda oksi-jen azl›¤›n›n da da¤c›lar›n çok yükseklerde güçlük çekmelerine sebep olmaktad›r.


‹ntegüment: Zararlara karfl›vücudu koruyan örtüsistemidir.

Trake: Eklembacakl›lardabulunan özel solunumkanallar› ya da solunumborusudur.

Yükseklikle azalan atmosferik bas›nc›n omurgas›zlara ve so¤ukkanl› omurgal›lara,herhangi bir etkisinin varl›¤› saptanamam›flt›r. Baz› böcek türlerine (Diptera ve Ho-moptera türleri) 4000 m rak›m›n üzerindeki yükseklikte rastlan›lm›flt›r. S›cakkanl›hayvanlar›n azalan oksijen miktarlar›na karfl› duyarl›l›klar› yüksektir.


fiekil 1.17

Rüzgâr›n yönüneba¤l› olarakbitkilerinkazand›¤› özelflekiller.


Ekoloji terimini tan›mlay›p, ekolojinin konusu,

bölümleri ve di¤er bilim dallar› ile iliflkisini

aç›klamak

Ekoloji, canl›lar›n birbirleriyle ve çevreleriyle olaniliflkilerini inceleyen bilim dal›d›r. Organizma sis-temleri, populasyon sistemleri ve ekosistemlerekolojinin çal›flma konusunu olufltururlar. Ekolo-ji bilimi organizasyon basamaklar›na, ortam çefli-di veya habitata göre ve biyolojik anlamda bö-lümlere ayr›labilmektedir. Ayr›ca günümüzde Kir-lenme ekolojisi, Uzay ekolojisi ve Do¤al kaynak-lar ekolojisi gibi bölümler de geliflmektedir.

Ekolojinin temel kavramlar›n›, prensip ve yasa-

lar›n› aç›klamak

Ekolojinin temel kavramlar›ndan Ortam, Çevre,Biyotop, Habitat, Biyosönoz, Ekolojik Nifl, Kom-munite, Ekosistem vd. gibi kavramlar ile temelprensip ve yasalardan Liebig’in minimum yasas›ve Shelford’un tolerans yasas› verilmifltir.

Ekolojik iliflkileri aç›klamak

Ekolojik iliflkiler Aksiyon, Koaksiyon ve Reaksi-yon olmak üzere üç grupta incelenir. Cans›z çev-renin canl› üzerine etkisi aksiyon, canl› çevrenincans›z çevre üzerine etkisi reaksiyon canl›lar›ncanl›lar üzerine etkisi ise koaksiyon iliflkisidir.

Ekolojik etmen (ekolojik faktör) kavram›n› ta-

n›mlay›p, ekolojik etmenleri gruplamak

Canl› varl›klar› yaflam evrelerinin en az bir safha-s›nda do¤rudan veya dolayl› flekilde etkileyenortam›n her eleman›na Ekolojik etmen (faktör)yada Çevresel etmen ad› verilmektedir. Çevre et-menleri dört grup alt›nda toplanabilmektedir: I.Klimatik (iklimsel), II. Fizyografik (Topografik,Yeryüzü flekli), III. Edafik (Toprak) ve IV. Biyo-tik (simbiyozis, parazitizm gibi).

Ifl›k, s›cakl›k, nem-ya¤›fl ve rüzgâr gibi iklimsel

etmenlerin ekolojik olarak önemini aç›klamak.

Yeryüzündeki canl›lar›n yegâne enerji kayna¤›günefltir. Güneflten gelen ›fl›¤›n çok küçük birk›sm› yeryüzüne ulafl›r. Yeryüzüne ulaflan ›fl›kenerjisi enlem ve yüksekli¤e göre farkl›l›k göste-rir. Yaz mevsiminde kuzey yar›mküreye, güneyyar›mküreden daha fazla enerji düfler. Di¤er yan-dan yükseklik (rak›m) artt›kça yere ulaflan ›fl›kmiktar› da artmaktad›r. Sucul ortamlarda ›fl›klan-maya ba¤l› olarak tabakalaflma görülür. Ifl›k can-l›lar üzerine fliddeti, dalga boyu ve süresi vas›ta-s› ile etkilidir.S›cakl›k, atmosferdeki hava hareketlerinden, ik-limsel de¤iflimlerin oluflmas›ndan ve mevsimle-rin belirmesinden birinci derecede sorumlu olanönemli bir etmendir. Bu nedenle, canl›lar›n yafla-m›nda ve yeryüzündeki da¤›l›fllar›nda etkin biröneme sahiptir. S›cakl›k de¤iflimleri iklimlerindo¤mas›n› ve yeryüzünde iklim kuflaklar›n›noluflmas›na sebep olmufltur. S›cakl›¤›n gerekmevsimsel gerekse bölgesel de¤iflimleri önemlibiyolojik sonuçlar ortaya ç›karm›flt›r. S›cakl›k de-¤iflimleri sadece enleme ba¤l› kalmay›p, ayn› en-lemde ve ayn› zamanda da görülebilmektedir.Örne¤in, bir da¤›n dip k›sm›ndan doru¤a do¤ruç›k›ld›kça s›cakl›k düflmektedir. S›cakl›k de¤iflim-leri bölgelere ve mevsimlere ba¤l› olarak suculortamlarda da görülmektedir. Organizmalar uy-gun olmayan s›cakl›klara çeflitli davran›fllarlauyum sa¤layabilmektedirler. Karasal organizma-lar için son derece önemli olan su etmeninin kay-na¤›n› ya¤›flt›r. S›cakl›k etmeni ile birlikte yeryü-zündeki bitki ve hayvan topluluklar›n›n yap›salözelli¤ini, tür zenginli¤ini ve yaflamsal aktivite-nin ritmini belirlemede önemli role sahiptir. S›-cakl›k ve bas›nç farkl›l›klar› nedeniyle oluflan ha-va kütlesi hareketleri fleklinde tan›mlanan rüzgarda canl›lar› do¤rudan ve dolayl› olarak etkiler.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Canl›lar›n birbirleriyle ve çevreleriyle olan iliflkileri-ni inceleyen bilim dal› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Sosyolojib. Psikolojic. Ekolojid. Klimatolojie. Hiçbiri

2. Afla¤›dakilerden hangisi ekolojinin u¤rafl› alan›nagirer?

a. Organb. Populasyonc. Hücre d. Gen e. Doku

3. Afla¤›dakilerden hangisi ekolojik nifl kavram›n› ifadeeder?

a. Canl›lar›n kendilerine özgü beslenme, davran›flve yaflay›fl tarz›d›r.

b. Canl›lar›n üreme yetene¤idir. c. Canl›lar›n birbirlerine uyum sa¤lamas›d›r.d. Canl›lar›n besin için bir di¤er canl›ya ihtiyaç

duymas›d›r.e. Hiçbiri

4. Bir da¤›n vadisinde ladin, köknar, k›z›l çamlar vebunlar›n alt›nda e¤reltiler, kara yosunlar› ve likenlerdenoluflan bir bitki örtüsü bulunmaktad›r.Bu bitkilerin oluflturdu¤u toplulu¤u nas›l tan›mlar›z?

a. Kommunite b. Populasyon c. Ekosistem d. Biyosfer e. Habitat

5. Karasine¤in (Musca domestica) genifl alanlarda ya-y›lmas›n› sa¤layan temel özelli¤i hangisidir?

a. Ekolojik valans›n›n (Ekolojik hoflgörürlü¤ü) ge-nifl olmas›

b. Besin iste¤inin düflük olmas›c. Bireylerin aralar›ndaki iliflkid. Vücutlar›n›n küçük olmas›e. Hiçbiri

6. Afla¤›dakilerden hangisi bir reaksiyon iliflkisine ör-nek olarak verilemez?

a. Baklagiller familyas›ndaki bitkilerin topra¤›nazot miktar›n› artt›rmas›

b. Solucanlar›n topra¤› yutarak sindirim sistemle-rinde ufalamas› ve CaCO3 ilave etmesi

c. Topraktaki besleyici tuzlar›n varl›¤›nda bitkile-rin daha iyi geliflmesi

d. Fabrikalardan verilen at›k sular›n derelerdekia¤›r metal miktar›n› artt›rmas›

e. Hepsi

7. Ayn› ortamda yaflayan canl›lar›n birbirleriyle olaniliflkilerine ne denir?

a. Aksiyon b. Koaksiyon c. Reaksiyon d. Toleranse. Hiçbiri

8. Dünyada kutup bölgelerinde yada kutup bölgeleri-ne yak›n alanlarda bulunan biyom tipi afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Tundra b. Savan c. Step d. Taygae. Hiçbiri

9. Populasyonu oluflturan bireyin yaflam alan› afla¤›da-kilerden hangisidir?

a. Biyotop b. Çevre c. Biyosönöz d. Habitate. Hiçbiri

10. Denizsel ortamlarda ›fl›¤›n ulaflamad›¤› zon hangisidir?a. Eufotik zonb. Oligofotik zonc. Afotik zond. Littoral zone. Limnetik zon

Kendimizi S›nayal›m


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl ve Tarihçe” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl ve Tarihçe” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekolojide Temel Kavram-lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.



6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekolojik ‹liflkiler” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekolojik ‹liflkiler” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekosistemler “ konusunuyeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekolojide Temel Kavram-lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ifl›k ve Ekolojik Önemi” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Üreticiler ekosistemin ototrof canl›lar›d›r. Günefl ›fl›¤›n›ve çevrelerindeki inorganik bileflikleri kullanarak kendibesinlerini üretebilen yeflil bitkiler ve çeflitli mikroorga-nizmalar üreticileri olufltururlar. Üreticilerin bünyelerin-de biriktirdikleri bu enerji besin a¤› yoluyla ekosiste-min di¤er canl› ö¤elerine aktar›l›r.

S›ra Sizde 2

Ülkemizde Akdeniz ve Ege bölgesinin tipik bitki örtüsüsert yaprakl› herdem yeflil çal›lardan oluflan makidir.Maki s›cak ve kurak yaz mevsimleri ile serin ve ya¤›fll›k›fl mevsimlerinin karakterize etti¤i Akdeniz iklim tipi-nin egemen oldu¤u bölgelerin bitki örtüsünü oluflturur.Zeytin, Defne, Mersin, Kocayemifl, mefle türleri gibi çokçeflitli tür ülkemizde makinin yap›s›na kat›lmaktad›r.Ayr›ca baflta k›z›lçam olmak üzere ard›ç ve servi gibiçeflitli kozalakl› a¤açlar bu ekosistemin elemanlar› ara-s›nda önemli yer tutar.

S›ra Sizde 3

Ifl›k canl›lar üzerinde fliddeti vas›tas› ile etkili olmaklaberaber süresi ile de etkilidir. Organizmalar›n geliflimle-rini tamamlayabilmeleri için gün uzunlu¤una tabi olufl-lar› FOTOPER‹YOD‹ZM olarak ifade edilmektedir. Baz›bitkiler 15 saatten fazla gün uzunlu¤unda çiçeklenirler-ken (Uzun gün bitkileri; örne¤in Ispanak), baz› bitkile-ri 15 saatten az gün uzunlu¤unda çiçeklenirler(K›sa günbitkileri, örne¤in Tütün). Di¤er taraftan baz› bitkiler isegün uzunlu¤undan etkilenmezler (Nötr bitkiler, örne-¤in, Domates).Hayvanlarda fotoperiyodizmle oluflan biyolojik ritmler;üreme periyodunu uygun mevsime rastlatmak ve uy-gun olmayan yaflam koflullar›nda diapoz’a girmektir.Örne¤in gevifl getirenler üreme için k›sa günü tercihederken, kemirici ve karnivorlar üreme için uzun günle-ri tercih ederler. Periyodik göçlerde de gün uzunlu¤u-nun rolü büyüktür. Baz› göçmen hayvan türlerinin s›-cakl›k ne olursa olsun, ayn› tarihlerde göç ettikleri gö-rülmüfltür. Bu göçlerde ›fl›k süresi etkili olmaktad›r. Can-l›larda fotoperiyodun etkisi sonucu oluflan di¤er bir mev-simsel olay Diapoz ad› verilen durgunluk evresidir. Can-l›lar›n geliflmesinde izlenen bu durgunluk olay›ndan bafl-ta ›fl›k olmak üzere di¤er iklimsel etmenlerin (kurakl›k,nem, s›cak-so¤uk gibi) sorumlu oldu¤u saptanm›flt›r. Di-apoza giren bir canl› normal koflullar›n geri gelmesiylegeliflimini yeniden bafllat›r. Diapoz olay›n›n en yayg›nolarak böceklerde meydana geldi¤i saptanm›flt›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Allee, W.C., Emerson, A. E., Park, O, Park., T. veSchmidt, K.P. (1949). Principles of Animal Eco-

logy. Saunders, Philadelphia.Anonim, (2011). http://www.lakeaccess.org/eco-

logy/lakeecologyprim4.htmlBodenheimer, F.S., (1955). Précis d’écologie anima-

le. Payo, Paris.Clements, F.E. (1916). Plant Succession: An Anlysis

of the Development of Vegetation. Carnegie Ins-tute Publication. No: 242, Washington, D.C.

Dajoz, R. (1972). Precis d’ecologie, Dunod, ParisElton, C. (1927). Animal Ecology. Sidgwick and Jack-

son, London.Forbes, E. (1844). Report on the Mollusca and Radiata

of the Aegean Sea, and on their distribution, consi-dered as bearing on geology. Report of the Bri-

tish Association for the Advancement of Scien-

ce for 1843. pp. 129-193.Gause, G.F. (1932). Experimentol studies on the

struggle for exitence. Journal of experimentolBiologu 9: 389-402.

Gause, G.F. (1934). The struggle for existence. Willi-ams and Wilkins, Baltimore, M.D.

Graham, L.E, Graham, J.M., Wilcox, L.W. (2004). Bitki

Biyolojisi (Çeviri Editörü, K. Ifl›k) Palme Yay›nc›l›k,Ankara.

Haeckel, E. (1869). Über entwickelungsgang und

aufgabe der zoologie. Jenaische Zeitschrift für Me-dizin und Naturwissenschaft 5:353-370.

Kocatafl, A. (1992). Ekoloji, Çevre Biyolojisi. Ege Üni-versitesi Matbaas›, Bornova, ‹zmir.

Lack, D. (1954). The Natural Regulation of Animal

Numbers. Oxford University Press, New York.Liebig, J. Baron von. (1840). Organic Chemistry in its

Application to agriculture and physiology. Re-print,(1847), Chemistry in its application to agricul-

ture and physiology. L. Playfair, Ed. Philadelphia:T.B. Peterson.

Lotka, A.J. (1956). Elements of Mathematical Bio-

logy. Dover Publications, New York.Mobius, K. (1877). Die Auster und die Austernwirts-

chaft. Wiegundt, Hampel and Parey, Berlin.Odum E.P. (1963). Ecology. Holt, Rinehart and Wins-

ton, New York.Odum, E.P. and Odum, H.T. 1959. Fundamentals of

Ecology. W.B. Saunders, Philadelphia.

Odum E.P. (1971). Fundamentals of Ecology. 3. bask›.W.B. Samders.USA.

Penman, H. L. (1956). Evaporation. An introductory sur-vey. Neth. J. Agric. Sci: 4: 9-29.

Sacchi, C. F., and Testrad, F. (1971). Ecologie Animale-Organismes et Milieu. Doin, Paris.

Schwerdtfeger, F. (1963). Autokologie. Hamburg undBerlin: Paul Parey.

Shelford, R. (1913) Orthoptères. Blattides, Mantides etPhasmides. Mission du Service Géographique deL’Armée pour la Mesure d’un Arc de Méridien Equ-atorial en Amérique du Sud sous le contrôle scien-tifique de L’Académie des Sciences, 1899-1906. Vo-lume 10(1): 57-62, pl.3.

Thienemann, A.F. (1918). Untersuchungen über de Be-ziehung zwischen dem Sauerstoffgehalt des Was-sers und der Zusammensetzung der Fauna in nord-deutschen Seen. A. Hydrobiol. 12: 1 - 65.

Warming, J.E.B. (1909). Oecology of Plants: An Intro-

duction to the Study of Plant Communities. Ox-ford University Press.

Woodbury, A.M. (1953). Principles of General Eco-

logy. McGraw-Hill Book Company Inc. Toronto,s. 503.

Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Canl›lar›n hayat›n› yaflamsal nitelikte etkileyen iklim faktörlerini ve bu faktör-lerin bitkisel ve hayvansal üretimdeki önemini aç›klayabilecek,Bitkilerde fotosentez ve solunum etkinliklerinin özellikleri ile iklim faktörle-rini iliflkilendirilebilecek,Y›l ve gün içerisinde ›fl›k ve s›cakl›k faktörlerinde yaflanan de¤iflimlerdeki ne-denleri aç›klayabilecek,Ifl›k ve s›cakl›k parametrelerine iliflkin ekstrem de¤erlerin özellikle bitkilerüzerinde neden oldu¤u stres koflullar›n› ifade edebileceksiniz.

‹çindekiler

• Ifl›k• S›cakl›k• Atmosfer

• Rüzgar• Fotosentez• Solunum

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N


• ‹KL‹M FAKTÖRLER‹-TARIMSALÜRET‹M ‹L‹fiK‹LER‹

• IfiIK FAKTÖRÜ• SICAKLIK FAKTÖRÜ• ATMOSFER (HAVA)• RÜZGAR

‹klim Faktörleri veTar›msal Üretim ‹le‹liflkileri


‹KL‹M FAKTÖRLER‹-TARIMSAL ÜRET‹M ‹L‹fiK‹LER‹‹klim faktörleri, yaflayan tüm canl›lar›n hayati faliyetlerinin sürmesinde etkilidir. Bufaktörler içerisinde bitki ve hayvanlar›n büyüme ve geliflmeleri üzerinde en etkiliiklim faktörleri, ›fl›k, s›cakl›k, ya¤›fl veya su, hava ve rüzgar say›labilir. Bu faktör-ler, topo¤rafya ve toprak ile birlikte yaflayan canl›lar› büyük ölçüde etkilerler. Bubölümde ›fl›k, s›cakl›k, atmosfer ve rüzgar gibi 4 ana iklim faktörü teker teker ay-r›nt›lar› ile ele al›nm›flt›r.

IfiIK FAKTÖRÜ

Günefl Ifl›¤›n›n Özellikleri

Ifl›klanma Süresi ve Gün Uzunlu¤uEnlem derecelerine göre bölgelerin gün uzunluklar› çok de¤ifliktir. Ekvator çevre-sinde gün uzunlu¤u sabittir ve yaklafl›k olarak l2 saat kadard›r. Kutuplara do¤ru ç›-k›ld›kça gün uzunlu¤u k›sal›r veya uzar.

Ifl›k Yo¤unlu¤u ve EnerjisiBirim alana düflen günefl ›fl›nlar›n›n miktar› yo¤unlu¤u ifade eder ve de¤iflik birim-ler kullan›l›r. En çok kullan›lan birim lux’tür. Son y›llarda ›fl›k yo¤unlu¤u için Wattde¤eri kullan›lmaya bafllanm›flt›r.

Yeryüzüne düflen ›fl›¤›n yo¤unlu¤u bölgelere göre de¤iflmekle birlikte orta en-lem derecelerine düflen ortalama ›fl›k yo¤unlu¤u 200-300 W/m2 (=50.000 - 80.000lüx) kadard›r. Birim alana düflen ›fl›k yo¤unlu¤u, yörenin enlemine, mevsime, güniçerisindeki zamana, atmosferin süzme derecesine, yükseklik ve topografyaya gö-re de¤iflebilmektedir.

Genel olarak ›fl›k yo¤unlu¤u ekvatorda kutuplara göre, yaz aylar›nda k›fl ayla-r›na göre, ö¤le saatlerinde sabah ve akflam saatlerine göre, aç›k ve berrak havalar-da bulutlu ve kirli havalara göre daha yüksektir (Beard 1973).

Su yüzeyleri de ›fl›k yo¤unlu¤unu azalt›r. Genellikle uzun dalga boylu ›fl›k emi-lir, buna karfl›l›k k›sa dalga boylu ›fl›klar yans›r. Bu nedenle su yüzeyleri mavi-ye-flil renkte görülür. Hareketsiz su yüzeyi gelen ›fl›¤›n % 20- 25’ini, dalgal› su yüzey-leri ise % 50-70’ini yans›tt›¤› kabul edilir.

‹klim Faktörleri ve Tar›msalÜretim ‹le ‹liflkileri

Da¤lar›n yüksek kesimlerifazla miktarda Ultraviyole›fl›n› ald›¤› için bubölgelerde yetiflen bitkilerbodurlafl›r, bo¤um aralar›k›sal›r ve yapraklar›kal›nlafl›r.

Ifl›k yo¤unlu¤u kadar ›fl›k enerjisi de önemli bir özelliktir. Ifl›k enerjisi birimi, bi-rim alana düflen kalori de¤eri olarak (kal/cm2) ifade edilirdi. Son y›llarda ise ener-ji birimi, birim alana düflen Joule de¤eri (j/m2) olarak bildirilmektedir. Yeryüzünedüflen ortalama ›fl›k enerjisi miktar› 1-1.5 kal/cm2/dak veya 40-60 bin j/m2 kadar-d›r.

Daha önceki derslerde gördü¤ünüz fotoperiyot olay›n›n kültür bitkilerinin geliflimi ve ve-rim düzeyleri üzerindeki etkilerini unutmay›n›z. Uzun gün, k›sa gün ve nötr gün bitkilerideyimlerini hat›rlay›n›z.

Ifl›k ve FotosentezFotosentez yeflil bitkilerin CO2 ve suyu günefl enerjisi yard›m› ile klorofil pigmen-ti katalizörlü¤ü alt›nda indirgeyerek çeflitli organik maddelerin oluflturulmas› flek-linde tan›mlanabilir. Bu olayda esas itibari ile basit karbonhidrat molekülleri olufl-maktad›r. Genel olarak karbonhidrat sentezi afla¤›daki basit formül ile ifade edilir.

Ifl›k6CO2 + 6H20 ----------→ C6H1206 + 602

Klorofil (Glikoz)

Günefl enerjisi kloroplastlar›n içerisinde yer alan klorofil pigmentleri taraf›ndanemilir. Su molekülleri parçalanarak CO2 indirgenmesi için H ortaya ç›kar. Olaylarsonucunda glikoz molekülü oluflur. Fotosentez olay› s›ras›nda su molekülündenortaya ç›kan oksijen d›flar›ya verilir.

Bugün en az 6 klorofil çeflidinin bulundu¤u bilinmektedir. Bunlardan klorofila,b,c,d fotosentez yapan bitkilerde, di¤er ikisi de fotosentetik bakterilerde bulu-nur. Yeflil bitkilerde genel olarak klorofil a ve b yayg›nd›r.

Yeryüzüne ulaflan günefl enerjisinin çok küçük bir bölümü fotosentez için har-canmaktad›r. Etherington (l975)’a göre gelen enerjinin % 86’s› bitki ve toprak yü-zeyinden su buharlaflmas›, % l4’ü atmosferin ›s›nmas› ve yaklafl›k olarak % 1’i defotosentez için kullan›lmaktad›r. fieker kam›fl›, m›s›r gibi fotosentetik h›z› yüksekbitkiler günefl ›fl›¤›ndan daha yüksek oranda yararlan›rlarsa da bu oran % 2.5’unüzerine ç›kmaz.

Yap›lan tahminlere göre her y›l 500 milyon ton CO2 ile 4l0 milyar ton H20 fo-tosentez olay›nda yer alarak 34l milyar ton glikoz 364 milyar ton oksijen oluflmak-tad›r. Bu fotosentezin % 90’› gibi çok büyük bir bölümü okyanus ve göllerdeki algve di¤er mikroorganizmalar taraf›ndan yap›lmaktad›r. Denizlerde ve di¤er su yü-zeylerinde normal fotosentez derinli¤i 5 m en çok l5 m olarak kabul edilmekte-dir. Y›ll›k fotosentezin % 10’nu ise karasal yeflil bitkiler taraf›ndan gerçeklefltiril-mektedir.

Güneflten gelen ›fl›nlar çok farkl› bantlarda yer almaktad›rlar. Ancak fotosentezde etkinrol oynayan ›fl›k band› 400-700 nm aras›nda de¤iflen görülebilir ›fl›nlard›r. Bu ›fl›nlar›ndaçok az bir k›sm› fotosentezde gerçek etkiye sahiptir.

Esvet Aç›kgöz’ün Tar›msal Ekoloji (Bursa: Uluda¤ Üniv. Ziraat Fak Yay›nlar›, 1998) adl› ki-tab›nda “Günefl Ifl›¤›n›n Özellikleri” (ss. 6-9) bölümünde ›fl›k dalga boylar› hakk›nda de-tayl› bilgileri bulabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Fotosentez H›z›Fotosentez h›z›, bir saniyede l m2 yaprak alan›nda özümlenen mg olarak CO2 mik-tar›d›r ve mg /m2/san olarak belirtilir. Bitkilerde fotosentez h›z› türlere, çeflitlerehatta tek bitkilere kadar de¤iflmektedir.

Fotosentez h›z›n› birçok faktör etkileyebilmektedir. Bu faktörler içerisinde enönemlileri flunlard›r: Ifl›k yo¤unlu¤u ve kalitesi ile ›fl›klanma süresi; atmosferdekiCO2 miktar›; s›cakl›k; toprak suyu ve hava nemi ve bitkilerde klorofil miktar›d›r.

Genel olarak bitki için su ve bitki besin maddeleri yeterli ise fotosentez h›z›n›CO2 yo¤unlu¤u, s›cakl›k derecesi ve günefl ›fl›¤›n›n yo¤unlu¤u ve kalitesi etkile-mektedir. Say›lan faktörleri do¤al koflullarda kontrol etmek, fotosentez için opti-mum düzeylere getirmek son derece güçtür. Baz› koflullarda, örne¤in seralarda bufaktörler bir dereceye kadar kontrol alt›nda tutulabilmektedir. Do¤al koflullarda isebu faktörlerden en yüksek düzeylerde yararlanarak fotosentez h›z›n› art›rman›nyolu seçilmektedir.

Normal koflullarda havada 340 ppm (% 0.034) CO2 bulunur. Ancak, dünyadakifosil yak›tlar›n›n h›zl› tüketimi ve orman yang›nlar› ile bu oran artmaktad›r. Bugünbüyütme odalar›nda ve sera koflullar›nda atmosfer CO2 yönünden zenginlefltirile-bilmektedir. Genel olarak atmosferdeki CO2 oran›n›n % l2’ye kadar ç›kmas› verimart›fllar›na yol açmaktad›r. Yap›lan birçok çal›flmada CO2 oran›n›n yükseltilmesi ileseralarda belirgin bir verim art›fl› sa¤lanm›flt›r.

Solunum ve Net FotosentezSolunum (Respirasyon) karbonhidrat ve di¤er organik bilefliklerde biriken enerji-nin, hücre bölünmesi, protein metabolizmas›, protoplazma yap›s›n›n devam›, mi-neral madde adsorbsiyonu gibi çeflitli aktivitelerin sa¤lanmas› için serbest b›rak›l-mas›d›r. Solunum bir bak›ma fotosentezin tersi bir olay olup afla¤›daki genel for-mül ile idafe edilir.

C6H1206 + 6 02 -----→ 6 C02 + 6H20 + Enerji

Genel olarak fotosentez yolu ile oluflan karbonhidratlar›n l/3’ünün solunum iletüketildi¤i kabul edilir. Fotosentezle üretilen maddeler ile solunumla tüketilenmadde aras›ndaki fark net fotosentez olarak isimlendirilir.

Günefl ›fl›nlar›n›n solunuma etkisi s›cakl›k üzerinden dolayl› bir etkidir. Solu-num s›cakl›k ile birlikte artar, bu nedenle s›cakl›¤›n optimum derecelerde oldu¤uzamanlarda net fotosentez yüksektir. Ancak, s›cakl›k optimumun üzerinde yükse-lirse solunum artt›¤› için net fotosentez düfler. Bol güneflli ve s›cak bölgelerde fo-tosentez h›z› yüksek olmas›na karfl›n yüksek solunum nedeniyle net fotosentezoran›n›n daha az oldu¤u görülmektedir

Ifl›k yo¤unlu¤unu ve fotosentez h›z›n› etkileyen faktörler nelerdir?

Ifl›k Enerjisi Kullan›m Etkinli¤i ve Bitkisel ÜretimBugün günefl enerjisinden bitkilerin daha iyi yararlan›lmas› konusunda çok yo¤unçal›flmalar yap›lmaktad›r. Yeryüzüne ulaflan günefl enerjisinin küçük bir bölümübitkiler taraf›ndan kullan›lmaktad›r. Yap›lan tahminlere göre yeryüzüne ulaflan or-talama günefl enerjisi 500 kal cm2 gün2 (=2l milyar K cal. ha/gün) kadard›r. Buenerjinin % 45’i görünür ›fl›k bantlar›na aittir. Bunun da bitkiler taraf›ndan ancak %8.8’inin etkinlikle kullan›laca¤› kabul edilir. Fotosentezde üretilen karbonhidratla-

352. Ünite - ‹k l im Faktör ler i ve Tar ›msal Üret im ‹ le ‹ l iflk i ler i

Bitkiler karbonmetabolizmalar› aç›s›ndanC3, C4 ve CAM bitkileriolarak üç ana gruba ayr›l›r.Bu gruplar›n genelözelliklerini Bitki Fizyolojiderslerinde ayr›nt›l› olarakgöreceksiniz.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

r›n % 33’ü ise solunumda kullan›larak tüketilir. Bu nedenle, gelen günefl enerjisin-den teorik olarak bir hektarda bir günde 770 kg kuru madde üretilebilece¤i veya200 günlük bir büyüme periyodunda hektara 154 ton kuru madde üretilebilece¤ihesaplanmaktad›r. Oysa, bugün optimum gübreleme ve sulama ile 200 günlük biryetiflme döneminde yem bitkilerinden bir hektardan l8 ton kuru madde üretilebil-mektedir. Bu sonuç en verimli yem bitkilerinde bile teorik olarak beklenen veri-min ancak % l2’sini alabildi¤imizi göstermektedir (Mc Cloud ve Bula l982).

Teorik olarak günde 77 gr/m2 kuru madde üretimi olana¤› bulunmas›na karfl›-l›k yeryüzünde çeflitli ekosistemlerde üretilen organik madde miktar› çok düflük-tür. Örne¤in çöllerde bir günde her metrekarede üretilen kuru madde miktar› an-cak 0.5 gr kadard›r. Bu miktar k›raç meralarda, da¤ ormanlar›nda, baz› tar›msalalanlarda 0.5-3.0 gr, nemli bölge ormanlar›nda ve meralarda 3-l0 gr, ektansif tar›myap›lan aluviyal ovalarda l0-25 gr kadard›r (Odum, l963).

Yaprak Alan› indeksi ve Ifl›k TutumuYaprak yüzeyi, günefl ›fl›nlar›n›n büyük bölümünün absorbe edildi¤i en önemli bit-ki organlar›d›r. Bu nedenle yaprak alan› ile bitkinin verimi aras›nda yak›n bir ilifl-ki bulunmaktad›r. Yap›lan araflt›rmalarda, birim alanda bulunan yaprak alan›n›n,yapraklar›n diziliflinin, günefl ›fl›nlar› ile yapt›klar› aç› ve yapra¤›n yafl›n›n üretilenkuru madde ile yak›ndan iliflkili oldu¤u anlafl›lm›flt›r.

Birim toprak alan›nda bulunan yaprak alan› yaprak alan› indeksi (YA‹) olarakadland›r›l›r. Bu de¤erlendirmede yapraklar›n sadece bir yüzü dikkate al›n›r.

Yaprak alan› indeksi optimumdan az ise yani seyrek ekim yap›lm›flsa günefl ›fl›-¤› topra¤a kadar iner, yans›r ve kaybolur. E¤er yaprak alan› indeksi optimumdanyüksekse yani s›k ekim yap›lm›flsa yapraklar birbirini gölgeledikleri için alt yaprak-larda yeterli fotosentez yap›lamaz. Buna karfl›l›k solunum devam etti¤i için net üre-tim düfler. S›k ekimlerde nem fazlal›¤› ve havalanma eksikli¤i nedeni ile bitkiler k›-sa sürede sararmakta ve çürümektedir.

Bitkilerin bir y›lda üretti¤i toplam kuru madde verimi yaprak alan indeksine ba¤l› oldu¤ukadar ayn› zamanda yaprak alan ömrüyle de iliflkilidir. Genel olarak, bir bitki türününgeççi çeflidi erkenci çeflitlerine göre daha fazla kuru madde üretir.

CO2 Denge Noktas› Fotosentez ve solunum birbiri ile ters yöndeki kimyasal olaylard›r. Bitkinin büyü-me ve geliflmesi fotosentez ile solunum aras›ndaki farkl›l›¤a ba¤l›d›r. Fotosentezinyüksek, solunumun düflük olmas› halinde tüketim fazlas› karbonhidratlar bitkininbüyüme ve geliflmesinde kullan›l›r veya depolan›r. Genel olarak s›cakl›¤›n art›fl› ilebirlikte fotosentez artar. Ancak s›cakl›¤›n 20-25 °C’yi geçmesi halinde birçok ›l›manbölge bitkilerinde fotosentez h›z›nda bir art›fl olmaz. Ancak, s›cakl›k yükseldikçesolunum artar. Kapal› bir atmosfer ortam›nda bitkinin ald›¤› ve verdi¤i C02 mikta-r› eflitlenir. ‹flte bu noktaya CO2 denge noktas› ad› verilir. Bu noktada bitki büyü-mesi yani kuru madde art›fl› olmaz. Ancak bitki canl› kal›r. E¤er solunum artarsabitki daha önce üretti¤i ve depolad›¤› karbonhidratlar› kullanmaya bafllar ve bu-nun devam etmesi durumunda bitki ölür. C4 bitkilerinde CO2 denge noktas› 5 ppmoldu¤u halde C3 bitkilerinde yaklafl›k 50 ppm’de kalmaktad›r.


Tar›msal üretimde kullan›lanço¤u kültür bitkisi, en iyigeliflimlerini tam günefl›fl›¤›nda yaparlar. Bubitkilerin ço¤u, gölgeyehassast›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Düflük ve Yüksek Ifl›k Yo¤unlu¤unun Bitkiler Üzerine EtkileriBirçok bitkide fotosentez için optimum ›fl›k yo¤unlu¤u normal günefl ›fl›¤› yo¤un-lu¤undan daha azd›r. Optimum yo¤unluktan fazla veya az ›fl›k alan yerlerde yeti-flen bitkilerde baz› morfolojik ve fizyolojik de¤ifliklikler meydana gelir. Bu de¤iflik-likler flunlard›r:

• Bol ›fl›kta yetifltirilen bitkilerde gövde k›sal›r ve kal›nlafl›r. Hafif gölgede ye-tifltirilen bitkilerin bo¤um aralar› uzar, gövde ince ve zay›f olarak geliflir.Gölge yo¤unlaflt›¤› zaman da boy k›sal›r ve çok zay›flar. Bu¤daygillerde kar-defl say›s› azal›r. Saplarda kuru madde oran› düfler.

• Bol ›fl›kta yetifltirilen bitkilerin yapraklar› kal›nlafl›r. Sünger dokusu azal›r,kütiküla kal›nlafl›r, hücreleraras› boflluklar azal›r. Oysa, gölgede yetifltirilenbitkilerde yaprak ayas› genellikle büyür. Hücreleraras› boflluklar ve süngerdoku artar. Koyu gölgede yetifltirilen bitkilerde yaprak ayas›n›n büyük birbölümü sünger dokusudur.

• Güneflte yetifltirilen bitkilerde kökler daha fazla dallan›r ve kök/gövde ora-n› artar. Gölgede ise kökler zay›f geliflir ve kök/gövde oran› azal›r.

• Ifl›k yo¤unlu¤unun hücrelerdeki klorofil miktar›na etkisi de¤ifliktir. Birimalana düflen klorofil miktar› bol ›fl›kta yetifltirilen bitkilerde daha fazlad›r.Ancak birim a¤›rl›kta bulunan klorofil miktar› azal›r.

• Bol ›fl›kta yetifltirilen bitkilerde meyve oluflumu artmakta; meyvelerde renk,aroma, tad yükselmektedir.

• Yüksek ›fl›k yo¤unlu¤u bitkilerde çevre koflullar›na genel bir dayan›kl›l›kkazand›rmakta, bitki hastal›k ve zararl›lar›n›n geliflimi azalmaktad›r.

Çimlenme Üzerine Ifl›¤›n EtkisiÇimlenme üzerine ›fl›¤›n etkisi türlere göre de¤iflebilmektedir. Baz› türlerde ›fl›kçimlenme üzerine uyar›c› etki yaparken baz›lar›nda engelleyici olabilmektedir. Ya-p›lan araflt›rmalara göre 670 nm dalga boylu k›rm›z› ›fl›¤›n çimlenmeyi teflvik etme-sine karfl›l›k, 720 nm dalga boylu k›z›lötesi ›fl›¤›n engelleyici rol oynad›¤› bulun-mufltur. Ifl›¤›n çimlenme üzerine etkisi çok karmafl›kt›r ve genellikle di¤er çevrefaktörleri ile yak›ndan ilgilidir (Hughes ve Metcalfe, l972).

Çimlenme devresinde ›fl›¤›n etkisi yönünden bitkiler 4 ana grup alt›nda topla-n›rlar.

Çimlenme ‹çin Ifl›¤a ‹htiyaç Duyan BitkilerBu gruba s›¤›r kuyru¤u (Verbascum), biber otu (Lepidium), marul (Lactuca sati-va), çay›r salk›motu (Poa pratensis) gibi bitkiler girerler. Bu gruba giren bitkilerintaze tohumlar›n›n ›fl›k iste¤i daha fazlad›r. Tohumlar yaflland›kça ›fl›k iste¤i azal›r.Ayr›ca ›slat›lan tohumlar kurutulup ekilirse ›fl›k iste¤inin kalmad›¤› görülmüfltür(Hughes ve Metcalfe l972).

Ifl›¤›n Çimlenmeyi Teflvik Etti¤i BitkilerBu gruba giren bitkilerin tohumlar›n›n çimlenmesi için ›fl›k mutlak gerekli de¤ildir.Ancak ›fl›k çimlenmeyi teflvik eder ve tohumlar ›fl›k alt›nda daha iyi çimlenirler. Bugruba havuç (Daucus carota), tütün (Nicotiana tabacum) örnek olarak verilebilir.

Karanl›¤›n Çimlenmeyi Teflvik Etti¤i BitkilerK›r bromu (Bromus tectorum) ve zambakgiller (Liliaceae) familyas›ndan baz› bit-kilerin tohumlar› karanl›kta daha iyi çimlenmektedir.


Ifl›¤›n Çimlenmeyi Etkilemedi¤i BitkilerKültür bitkilerinin çok büyük bir bölümü bu gruba dahildir.

Kültür bitkilerinin hemen tamam›nda ›fl›¤›n tohum çimlenmesi üzerindeki etkisi yokturveya ihmal edilecek düzeydedir. Bu nedenle, kültür bitkilerinin ekiminde ›fl›k faktörü dik-kate al›nmaz.

Bitki tohumlar›nda çimlenme ile ›fl›k aras›ndaki iliflkiler bak›m›ndan kaç farkl› bitki gru-bu ortaya ç›kmaktad›r?

SICAKLIK FAKTÖRÜCanl›lar›n büyüme ve geliflmeleri üzerine en etkili iklim faktörlerinden birisi de s›-cakl›kt›r. Tüm canl›lardaki fizyolojik olaylarda s›cakl›k önemli bir rol oynar.

S›cakl›k ile yak›ndan ilgili bir kavramda ›s›d›r. Is› bir enerji fleklidir. Bir cisminmoleküllerinin hareket halinde bulunmas›ndan kaynaklanan bir kinetik enerji for-mudur. Is› enerjisi di¤er enerji flekillerine dönüfltürülebilir veya ›l›k bir yerden se-rin yere do¤ru tafl›nabilir. Do¤ada mutlak s›f›r noktas›nda (-273 °C) bulunan cisim-lerdeki moleküller hareket etmezler ve bir ›s› enerjisi tafl›mazlar. Bu s›cakl›¤›n üze-rindeki bütün cisimler bir ›s› enerjisine sahiptirler. Is› enerjisi birimi olarak genel-likle kalori (cal=kal.) veya son y›llarda oldu¤u gibi Joule kullan›l›r. Bir kalori 4.l85Joule’e eflittir. Yeryüzünün s›cakl›k kayna¤› günefl enerjisidir. Orta bir enlem dere-cesine günde 500-l000 kal/cm2 günefl enerjisi gelir. Bu enerjinin bir bölümü yans›-t›l›r. Bir bölümü ise düfltü¤ü yüzey taraf›ndan emilerek ›s› enerjisine dönüfltürülür.Bu nedenle günefl ›fl›nlar›n› daha çok emen yüzeyler daha fazla ›s›n›r. Günefltengelen enerji ile ilkönce toprak yüzeyi, daha sonra kondüksiyon ve konveksiyonyolu ile atmosfer ›s›n›r.

Tropik bölgelerde hava s›cakl›¤› ortalama 25 °C kadard›r ve y›l içerisinde çokaz de¤iflir. Ekvatordan kutuplara do¤ru gidildikçe mevsimler aras›nda ve gün içe-risinde s›cakl›k de¤iflimleri bafllar. Bu s›cakl›k de¤iflimleri, bir bölgede yetifltirilecekbitki ve hayvan türlerinin seçiminde önemli rol oynarlar.

Yüksek bitkilerde büyüme ve geliflme, 0-60 °C aras›ndaki s›cakl›klarda görülür.Bugün yayg›n olarak tar›m› yap›lan l50 kadar kültür bitkisinin s›cakl›k istekleri l0-40 °C aras›nda de¤iflmektedir. Birçok ›l›man kuflak bitkilerinde optimum s›cakl›k20-28 °C, tropik bitkilerde ise 30-35 °C kadard›r. Tar›msal bitkilerde 0 °C’nin alt›n-daki s›cakl›klarda biyolojik aktiviteye raslanmaz. 52 °C’nin yukar›s›nda ise aktiviteçok azal›r.

S›cakl›k tüm hayvanlar› da etkilemektedir. Hayvanlarda vücut s›cakl›¤›n›n esaskayna¤› yedikleri g›dalard›r. Yenilen besin maddelerinin bir bölümü genç hayvan-lar›n büyümesi ve geliflmesi, y›pranan dokular›n tamiri ve hareket için tüketilir. Tü-ketim fazlas› olan enerji vücut s›cakl›¤›n› sabit tutabilmek için d›flar› at›lmas› gerek-lidir. Çevre s›cakl›¤› çok yüksek ise vücuttaki fazla enerjiyi atabilmek için hayvan-lar büyük çaba sarfederler. Bu nedenle hayvan yetifltiricili¤inde çevre s›cakl›¤›önemli bir faktördür. Ayr›ca çevre s›cakl›¤› hayvansal ürünler ile, döl verimini, de-ri kalitesini büyük ölçüde etkiler. Evcil hayvanlar›n ço¤unda optimum çevre s›cak-l›¤› l5-25 °C aras›nda de¤iflmektedir (B›y›ko¤lu, l984).

S›cakl›¤›n böcekler ve hayvanlarla olan en belirgin iliflkileri nelerdir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Baz› alg, bakteri vemantarlar için öldürücüs›cakl›k 15-20 °C iken, baz›çiçek tozlar›, tohum, spor velikenlerde bu s›cakl›k 70-140 °C’ye kadar ç›kabilir.Kuru tohumlar 60-80 °C’debirkaç gün, kaynar suiçerisinde ise birkaç saatcanl› kalabilir.

‹lkel bitkiler çok de¤ifliks›cakl›klarda yaflayabilirler.Örne¤in kutuplarda yaflayanbaz› deniz ve kar algleri 0°C’nin alt›nda geliflebilir.Buna karfl›l›k, s›cak sulardayaflayan algler 77 °C, baz›mavi-yeflil algler ise 93-98°C’de canl› kalabilir.

Böceklerin geliflme h›zlar›nas›cakl›¤›n etkisi çok fazlad›r.Baz› böcekler çok düflüks›cakl›k derecelerindecanl›l›klar›n› koruyabilirler.Örne¤in -30 °C’de yaflayanböcekler oldu¤u gibi, ölüms›cakl›¤› ergin böceklerde -35 °C, larvalarda -50 °C’yekadar inebilir. Buna karfl›l›kbaz› tropik canl›lar 5-l0°C’lerde zarar görmeyebafllarlar ve 0 °C’deölebilirler.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S›cakl›¤› Etkileyen Temel Faktörler Günefl ›fl›nlar› ile s›cakl›k faktörü birbirine s›k› s›k›ya ba¤l›d›r. Onun için bir yeregelen günefl ›fl›nlar› üzerinde etkili olan her faktör s›cakl›k üzerinde de etkili ol-maktad›r. Bu nedenle gerek yeryüzünde, gerekse yeryüzüne yak›n atmosfer taba-kalar›nda s›cakl›k derecelerinin de¤iflimi, günefl enerjisinin absorbe edilen miktar›ve yerden radyasyonla verilen miktara ba¤l› olarak de¤iflmektedir. Bu miktarlarüzerinde ise birçok etken rol oynamaktad›r. Bunlar:

Enlem Derecesi ve Yamaç Bak›lar›Ekvatordan kutuplara do¤ru gidildikçe, s›cakl›k azal›r. Bunun nedeni, kutuplarado¤ru gidildikçe, gelen günefl ›fl›nlar›n›n gelifl aç›lar›n›n daralmas›d›r. Çünkü, aç›darald›kça ›fl›nlar›n atmosfer tabakalar› içindeki yollar› uzar ve bunun sonucundada çok daha fazla enerji kayb›na u¤rarlar. Yap›lan araflt›rmalara göre günefl ›fl›nla-r› atmosfere girmeden 2 k cal/cm2/dakika enerji vermektedir ve bu ›fl›nlar atmos-fere dik aç› ile gelirse yer yüzüne kadar bu enerjinin % 22’si kaybolur. Fakat bu›fl›nlar 50 derecelik aç› yapacak flekilde dar aç› ile atmosferden geçerlerse, yollar›bir evvelki duruma k›yasla 2 kat uzamakta ve toplam enerjinin % 99’u atmosfer ta-raf›ndan absorbe edilmektedir. Böylece günefl ›fl›nlar›n›n dik ve dike yak›n aç› ilegeldi¤i tropik ve subtropik bölgelerde s›cakl›k daha fazla olmaktad›r. Ayr›ca, ya-maçlar›n kutuplara bakan yüzleri, yani kuzey yar›m küresinde kuzeye, güney ya-r›mkürede güneye dönük yamaçlar di¤er yamaçlara k›yasla daha düflük s›cakl›¤asahip bulunmaktad›r. Bunun nedeni bu bak›larda günefllenme süresinin k›sa vegünefl ›fl›nlar›n›n e¤ik gelmesidir. Onun için yüksek da¤larda güney yöneylerdekitopra¤›n minimum s›cakl›¤› kuzey yöneylerin maksimum s›cakl›¤›ndan daha yük-sek olabilmektedir.

Yüksekli¤in EtkisiArazinin denizden yüksekli¤i artt›kça, s›cakl›k düflmektedir. Bunun nedeni, yük-sek olan yerlerde atmosfer tabakalar›n›n kal›nl›¤›n›n az olmas›d›r. Onun için bura-lara daha fazla ›fl›n enerjisi gelmesine karfl›n, karasal ›s› kayb› fliddetli oldu¤undanve ›s› kayb›na engel olacak atmosfer tabakalar› ve su buhar› az oldu¤undan s›cak-l›k düflük olur. Bu düflüfl dünyan›n çeflitli yerlerinde farkl› oldu¤u ve her 100 myükseklikte 0.40-0.55 °C aras›nda azald›¤› tespit edilmifltir.

Geceleri yüksek da¤larda ›s› kayb› yüksek oldu¤u için, yüksek da¤lar gece ça-buk so¤ur ve s›cakl›k önemli miktarda düfler. Onun içindir ki, yüksek da¤larda ku-zey ve güney bak›lar s›cakl›k bak›m›ndan baz› özellikler gösterir. Gündüzleri gü-ney bak›lar çok ›s›nd›¤›ndan, geceleri ise hem güney ve hem kuzey bak›lar ayn›derecede so¤uyaca¤›ndan, güney bak›larda gece ile gündüz aras›nda s›cakl›k fark-lar› büyük olur. Bu nedenle, yüksek da¤lar›n güney yamaçlar›na dona karfl› duyar-l› a¤aç türleri dikilmez.

Yükseklik faktörü bir çok çevre faktörü üzerinde etkili olmaktad›r. Yükseklik artt›kça or-tam›n s›cakl›k, ›fl›k, rüzgar h›z›, atmosferin kompozisyonu ve toprak oluflumunda önemlide¤iflimler ortaya ç›kmakta ve buna ba¤l› olarak canl›lar›n yaflam alanlar›nda k›s›tlamalarmeydana gelmektedir. Bu nedenle, yüksek rak›ml› alanlarda bitkisel ürünlerin verimleridüflüktür.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Atmosfer Tabakalar›n›n Kal›nl›¤› ve ‹çindeki Gazlar›n EtkisiKarasal alandan atmosfere yay›lan ›s› yüksek da¤lardaki ince tabakal› atmosfer ta-raf›ndan daha az oranda tutulabilmektedir. Halbuki, düflük yükseltilere sahip yer-ler üzerindeki atmosfer tabakalar›n›n kal›nl›¤› ve içindeki gazlar, özellikle su buha-r› ve karbondioksit çok oldu¤undan geceleri karalardan yay›lan ›s›y› yer yüzüneyak›n atmosfer tabakalar› absorbe eder ve böylece s›cakl›k atmosferin üst tabaka-lar›na do¤ru kaybolup gitmez. Bunun neticesinde de yer yüzünün ekstrem dere-cede ›s›n›p so¤umas› olay›n›n önüne geçilir. Hava nemi çok olan yerlerde gecele-ri bile bunalt›c› yaz s›cakl›¤›n›n hissedilmesi, nemli havan›n karasal ›s› kayb›n› çokyavafllatmas›ndan ileri gelmektedir.

S›cakl›k üzerinde atmosfer ve içindeki gazlar›n yapm›fl oldu¤u bu flekildekifrenleyici etki, s›cakl›k de¤erleri ile ›fl›k de¤erleri aras›nda baz› farklar›n oldu¤unugösterir. Örne¤in, gece ›fl›k hiç olmad›¤› halde yukar›da aç›klanan nedenlerle s›-cakl›k devam edebilmektedir. Onun içindir ki, ›fl›k de¤eri farkl› olan yerlerin s›cak-l›k de¤erleri ayn› veya birbirine yak›n olabilir.

Bitki Örtüsünün EtkisiBitki örtüsünün bulundu¤u yerlerde gerek havan›n, gerekse topra¤›n afl›r› ›s›nma-s›, ya da so¤umas› önlenmifl olur. Bir baflka deyiflle, bitki örtüsü olan yerlerde s›-cakl›k de¤iflmeleri aç›k alanlara oranla daha azd›r. Nitekim orman içinde ve ormand›fl›nda bitki örtüsü bulunmayan aç›k alanda yap›lan 15 y›ll›k ölçmelere göre,a¤ustos ay› s›cakl›k ortalamalar›n›n yüksek ç›kmas› bunu aç›kça göstermektedir.Bunun nedeni ise bitki örtüsü, gelen s›cakl›k enerjisinin bir k›sm›n› absorbe ederve ayr›ca, hava hareketine de engel olur.

Toprak Renginin EtkisiAç›k renkli topraklar günefl ›fl›nlar›n› yans›t›p, koyu renkli topraklar absorbe ettik-lerinden, koyu renkli topraklar, aç›k renkli topraklara k›yasla çok daha fazla ›s›n›r.Onun içindir ki, yang›n geçirmifl ormanlarda toprak yüzeylerindeki s›cakl›¤›n, yan-mayan aç›k renkli topraklardan 20 °C kadar fazla olabilece¤i araflt›rmalarla tespitedilmifltir. Yap›lan di¤er bir araflt›rmada hava s›cakl›¤›n›n 37.7 °C oldu¤u bir gün-de kömür siyah› bir renge sahip olan topra¤›n s›cakl›¤› 72 °C, günefllenme flartlar›ayn› olan gri bir topra¤›n 64 °C s›cakl›¤a sahip oldu¤u tespit edilmifltir.

Günün De¤iflik Saatlerinin ve Mevsimlerin EtkileriGünün de¤iflik saatlerine ve mevsimlere göre s›cakl›k de¤iflmektedir. Bunun nede-ni, gün içinde ve farkl› mevsimlerde günefl ›fl›nlar›n›n bazen e¤ik aç› ile, bazen dedik aç› ile gelmesidir. Ifl›nlar dik aç› ile geldi¤inde fazla ›fl›n enerjisi, e¤ik geldi¤in-de ise az ›fl›n enerjisi yer küremizin yüzüne eriflebilmektedir. Ifl›nlar›n mevsimselgelifl aç›lar›n›n de¤iflmesi nedeni ile yaz ve k›fl aras›ndaki s›cakl›klar aras›nda dafarklar oluflmaktad›r. Günün de¤iflik saatlerindeki s›cakl›k ve ›fl›k yo¤unlu¤u bitki-lerin içerdi¤i madde üzerine de etkili oldu¤u bilinmektedir.

Toprak Havas› ve Toprak Suyunun Etkisi Toprak içerisindeki hava boflluklar› ne kadar çok olursa, günefl ›fl›nlar›n›n topraktaraf›ndan tutulmas› o kadar fazla olur. Oysa, topra¤›n nemi ne kadar fazla ise ›s›n-mas› o kadar yavafl olur. Çünkü suyun özgül ›s›s›, topra¤›n özgül ›s›s›n›n 5 kat› ka-dard›r. Bunun d›fl›nda ›slak topraklar ›s›nd›kça içlerindeki su buharlafl›r, buharlafl-ma esnas›nda da bir miktar ›s› harcand›¤›ndan topra¤›n ›s›nmas› yavafl olur. Bun-


dan baflka k›rm›z› ötesi ›fl›nlar su taraf›ndan fazla oranda absorbe edilmekte, böy-lece daha derin toprak veya su tabakalar›n›n ›s›nmas›na engel olmaktad›r.K›sacas›,suyu bol olan topraklar hem geç ›s›n›r, hem de geç so¤urlar.

Kar Örtüsünün EtkisiE¤er donmufl bir toprak üzerine kar ya¤acak olursa, kar örtüsü topra¤›n daha de-rinlere do¤ru donmas›n› önler. Yani kar örtüsü içinde ve özellikle kar örtüsü alt›n-daki toprak yüzünde s›cakl›k de¤iflikli¤i kar örtüsü üstündeki hava s›cakl›¤›naoranla çok az olur.

S›cakl›¤› etkileyen temel faktörler nelerdir?

Çimlenme-S›cakl›k ‹liflkileri Tohumlar›n çimlenebilmeleri için gerekli olan faktörlerden birisi de s›cakl›kt›r. Ta-r›msal olarak üretimi yap›lan bitkilerde tohumlar›n çimlenebilmeleri için hava s›-cakl›¤›n›n en az 0 °C olmas› gerekir. Ancak, farkl› bitki tohumlar›n›n aras›nda çim-lenme için gerekli minimum, optimum ve maksimum s›cakl›k dereceleri yönündenbüyük farkl›l›klar bulunmaktad›r. Örne¤in bu¤day, arpa gibi tah›llarda minimumçimlenme s›cakl›¤› l-4 °C, m›s›r, çeltik, dar› gibi tah›llarda ise 8-l2 °C kadard›r. Ba-z› bitkilerin tohumlar› örne¤in bezelye, lahana, fi¤, yonca tohumlar›, 0 °C’nin he-men üzerindeki s›cakl›klarda çimlenebilmektedir.

Bitkilerde optimum çimlenme s›cakl›k dereceleri ise ›l›k mevsim bitkilerinde20-25 °C, s›cak mevsim bitkilerinde 25-35 °C aras›nda de¤iflmektedir.

Kültür bitkilerinin tohumlar› de¤iflik s›cakl›klarda çimlendikleri için ekim zamanlar›n›nbelirlenmesinde bu özellik dikkate al›n›r. Özellikle çimlenme için yüksek s›cakl›k isteyenbitkiler, ilkbahar›n geç dönemlerinde veya yaz aylar›nda ekilirler.

Fotosentez-S›cakl›k ‹liflkileri Ifl›k, karbondioksit ve di¤er elementler s›n›rlay›c› olmamak kofluluyla belli bir dü-zeye kadar s›cakl›k artt›kça bitkilerde fotosentez de artmaktad›r. S›cakl›¤›n bu et-kisi bitki türleri aras›nda önemli farkl›l›klar gösterir. Örne¤in, çam a¤açlar›nda -6°C’de fotosentezin cereyan edebilmesine karfl›n birçok tropikal bitkilerde 5 °C’ninalt›nda fotosentez durmaktad›r. Di¤er taraftan ›l›man iklim bölgelerinde yetiflenbirçok bitkide fotosentez için en uygun s›cakl›k 20-30 °C’dir. Fotosentezin, foto-kimyasal bölümü s›cakl›¤a ba¤l› olmad›¤› halde enzim faaliyetinin kontrolü alt›n-da olan biyokimyasal bölüm tamam›yla s›cakl›¤a ba¤l›d›r. Genel olarak gerek dü-flük gerekse yüksek s›cakl›klar›n etkileri bu s›cakl›klar›n derecelerine ve etki süre-lerine ba¤l› olarak de¤iflmektedir.

Solunum-S›cakl›k ‹liflkileri Genel olarak belirli s›n›rlar içinde s›cakl›¤›n art›fl› solunumu art›rmaktad›r. Bu s›n›r-lar›n alt ve üstündeki s›cakl›klar solunumu azalt›c› etki yapmaktad›r. Yüksek s›cak-l›kta zaman geçtikçe solunumun azalmas›n›n çeflitli nedenleri vard›r. Bu nedenler:(a) solunum sa¤layan enzimlerin etkinliklerini kaybetmesi, (b) oksijenin hücrelereyeterince h›zl› girememesi,(c) hücrelerde karbondioksit konsantrasyonunun solu-numu olumsuz yönde etkileyecek flekilde artmas›, (d) hücrelerde h›zl› solunumukarfl›layacak kadar besin maddelerinin bulunmamas›d›r.

Düflük s›cakl›klar›n etkisine gelince 0 °C’ye do¤ru yaklafl›ld›kça solunum gide-rek azalmakta ve etki süresi uzad›kça solunum durmaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Besin Maddelerinin Al›n›m›-S›cakl›k ‹liflkileri S›cakl›k art›fl› ile ilgili olarak mineral madde absorbsiyonu 40 °C’ye kadar artmak-ta ve sonra h›zla azalmaktad›r. ‹lkbaharda bitki geliflmesinin yavafl olmas› so¤uktopraktan daha az iyon absorbe edilmesi ile yak›ndan iliflkilidir. S›cakl›¤›n besinmaddelerinin al›n›m› üzerindeki etkisi mineral madde al›n›m›nda rol oynayan en-zimlerin faaliyetlerini engellemeleriyle ilgilidir. Ayr›ca, anyon ve katyonlar›n oran-lar› üzerinde de s›cakl›¤›n etkisi vard›r. Yap›lan çal›flmalarda düflük s›cakl›k flartla-r›nda anyonlar›n katyonlara göre daha az absorbe edildikleri tespit edilmifl, fakatnedenleri kesin anlafl›lamam›flt›r.

Su Al›m›-S›cakl›k ‹liflkileri Bitkilerin topraktan su absorbsiyonlar› üzerine s›cakl›¤›n önemli etkisi vard›r. Ge-nel olarak topra¤›n so¤umas› s›cak iklim bitkilerinin su absorbsiyonlar›n›n serin ik-lim bitkilerine göre daha fazla etkilemektedir. Toprak s›cakl›¤›n›n azalmas› ile bit-kilerin su absorbsiyonundaki azalma çeflitli nedenlere ba¤l›d›r. Bu nedenler: kökgeliflmesinin gerilemesi, topraktan köke yönelik su hareketindeki azalma, kökhücre zarlar›n›n geçirgenliklerindeki azalma, hücre protoplazmas›n›n geçirgenli-¤indeki azalma, suyun vizkositesinin artmas›, suyun su buhar bas›nc›ndaki azalma,kök hücrelerinin metabolik faaliyetlerindeki azalmad›r.

Optimumun üzerindeki s›cakl›klar da bitkilerin su absorbsiyonunu olumsuz et-kilemektedir. Yap›lan çal›flmalar, toprak s›cakl›¤› 30-35 °C’yi geçti¤i zaman limon,portakal ve greyfurtta su absorbsiyonunun azald›¤›n› göstermifltir.

TermoperiodizmBirçok bitki, büyüme ve geliflme devrelerinde, sabit s›cakl›k derecesinden çok al-ternatif olarak de¤iflen farkl› s›cakl›klardan hofllanmaktad›r. ‹flte bitkilerin günlüks›cakl›k de¤iflimlerine karfl› gösterdi¤i fizyolojik tepkiye termoperiyodizm denilir.

S›cak mevsim bitkilerinde, gece ile gündüz aras›ndaki s›cakl›k fark›n›n az olma-s› istenir. Buna karfl›l›k serin mevsim bitkilerinde gece s›cakl›¤›n›n düflük olmas›solunum kay›plar›n› azaltaca¤›ndan verim art›fl›na yolaçar (Genç, l976).

Büyüme Mevsimi ve Bitkilerin S›cakl›k ‹stekleri Kurak bölgelerde bitkilerin büyüme mevsimi uzunlu¤unu, elveriflli nem ve s›cak-l›k birlikte tayin eder. Buna karfl›l›k sulanabilir alanlarda büyüme mevsimi uzunlu-¤unu tek bafl›na s›cakl›k belirler (Refig, 1982). Her bitkinin büyümesi belirli s›cak-l›k dereceleri aras›nda gerçekleflir. Örne¤in bu¤day 5 °C’nin üzerindeki s›cakl›klar-da, çeltik l0 °C’de, m›s›r ise l5 °C’de büyümeye bafllar. Büyümenin s›n›rland›¤›maksimum s›cakl›klar da de¤ifliktir. Örne¤in bu¤dayda bu s›n›r 30 °C iken, çeltik-te 35 °C, m›s›rda 45 °C kadard›r.

Büyüme mevsiminin kesin olarak tan›m›n› yapmak zordur. En basit bir yolla,bitkinin büyüme ve geliflmesi için gerekli minimum s›cakl›k derecelerine ulafl›ld›¤›zaman ile bu geliflmelerini tamamlad›¤› zaman aras›nda kalan süre, büyüme mev-simi olarak tan›mlanabilir. Örne¤in m›s›r için hava s›cakl›¤›n›n l5 °C ‘ye ulaflt›¤› ilk-bahar tarihi ile l5 °C ‘ye düfltü¤ü ve bu nedenle büyüme geliflmenin son buldu¤usonbahar tarihi aras›ndaki devre m›s›r›n büyüme mevsimi olarak kabul edilir. An-cak bu devre s›cakl›k aç›s›ndan m›s›r tar›m› için uygun olmakla birlikte m›s›r tar›-m›n›n yap›labilmesi için su faktörünün de uygun olmas› gerekti¤i unutulmamal›d›r.

Minimum s›cakl›k iste¤i daha düflük olan bitkiler için ilkbahar›n son don tarihiile, sonbahar›n ilk don tarihleri aras›ndaki devre kabaca büyüme mevsimi olarak


kabul edilebilir. Bu grup bitkilerde, hava s›cakl›¤›n›n minimum s›cakl›ktan dahaafla¤›ya düflmesi bitkilerde devaml› bir zarar oluflturmaz.

Önceden de belirtildi¤i gibi her bitki belirli bir s›cakl›k derecesinin alt›ndaki veüzerindeki s›cakl›k derecelerinde büyüme ve geliflmelerini durdururlar. Büyümemevsimi boyunca bu minimum ve maksimum s›cakl›k de¤erleri aras›nda kalan s›-cakl›klar›n toplam› her bitki için belirli bir de¤ere ulaflmal›d›r. Bir bitkinin belirle-nen bölgede baflar› ile tar›m›n›n yap›labilmesi için büyüme mevsimi uzunlu¤ununyan›nda toplam s›cakl›k iste¤inin de karfl›lanmas› gerekir. Bu s›cakl›k toplam› iste-¤i türlere ve çeflitlere göre de¤iflebilmektedir. Örne¤in 5 °C’nin üzerindeki s›cak-l›klar›n toplam› ele al›nd›¤›nda 1000 °C baflar›l› bir tarla tar›m› için alt s›n›rd›r. Top-lam s›cakl›k de¤eri 1400 °C olan bir bölge erkenci patates, arpa, çavdar tar›m› için,1400-2000 °C tüm tah›llar›n yetifltirilmesi için, 2200 °C den fazla bir s›cakl›k topla-m› ise m›s›r, çeltik, soya, dar› gibi s›cakl›¤› seven bitkiler için uygun bir bölge ol-du¤u belirlenmifltir (Andiç l984).

Toplam s›cakl›k bitki yetifltiricili¤inde mutlak belirleyici bir de¤er tafl›maz. An-cak bölgede yetifltirilebilecek bitkilerin seçiminde bir kriter olarak kullan›labilir.

Toplam s›cakl›k iste¤i yüksek olan türler, genel olarak ortalama s›cakl›¤› yüksek ve uzunbüyüme mevsimine sahip yörelerde yetifltirilirler.

Yüksek ve Düflük S›cakl›klar›n Bitkiler Üzerindeki Etkileri

Yüksek S›cakl›¤›n Bitkiler Üzerindeki EtkileriBitkiler için zararl› olabilecek yüksek s›cakl›¤›n derecesini saptamak oldukça güç-tür. Bu derece, türler aras›nda de¤iflti¤i gibi bitki organlar›na ve geliflme devreleri-ne göre büyük farkl›l›klar gösterir. Örne¤in baz› alg, bakteri ve mantarlar için öl-dürücü s›cakl›k l5 °C iken, çiçek tozlar›, tohum, spor ve likenlerde bu s›cakl›k 70-l40 °C’ye kadar ç›kmaktad›r. S›cakl›¤›n 45-65 °C’ye ulaflmas› ise tar›msal bitkilerinço¤una zarar vermektedir (Levitt l972). Dinlenme halindeki dokular büyümekteolan dokulardan daha dayan›kl›d›r. Örne¤in, kuru tohumlar 60-80 °C’de birkaçgün, kaynar su içerisinde ise birkaç saat canl› kalabilmektedir.

Her bitki türünün normal büyüme ve geliflmesini sürdürebilmesi için istedi¤ioptimum s›cakl›k derecesi vard›r. Ifl›k, s›n›rlay›c› bir faktör de¤ilse fotosentez, s›-cakl›k ile yak›ndan iliflkilidir. S›cakl›¤›n belirli bir noktaya kadar artmas› fotosente-zi olumlu yönde etkiler. Ancak bu noktadan sonra; s›cakl›k bitkilerde olumsuz et-kilerde bulunmaya bafllarlar.

S›cakl›¤›n maksimum limite yaklaflmas› olgunlu¤u art›r›r. Bitkilerde, protein vemineral madde oranlar›n› yükseltir. Bu nedenle hasat öncesinde s›cakl›k art›fl› bit-kilerde kaliteyi yükseltir.

Bitkilerde yüksek s›cakl›¤›n olumsuz etkileri ço¤unlukla su eksikli¤i ile birliktegörülür. Bu nedenle iki faktörün olumsuz etkilerini birbirinden ay›rmak güçtür.Yüksek s›cakl›k bitkilerde birçok metabolik bozukluklara yol açar. Örne¤in yük-sek s›cakl›klarda enzimlerin çal›flma düzeni bozulur, meristematik dokularda hüc-re bölünmesi ve büyümesi yavafllar. Solunum artaca¤› için üretilen besin maddele-rinin büyük bir bölümü veya tamam› tüketilir. M›s›r, sorgum gibi bitkilerde bile be-lirli bir noktadan sonra s›cakl›k art›fl› büyümeyi engeller, döllenme bozukluklar›bafllar. S›cakl›¤›n yükselmesi toprak ve bitkilerden olan evaporasyonu ve trans-prasyonu art›r›r. Kurak bölgelerde, bitkiler için yetersiz olan su giderek tükenir.Bitkiler çal› fleklinde ve zay›f geliflir. Kök geliflmeleri durur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bitkiler için optimum büyüme ve geliflme s›cakl›¤›n› belirlemek güçtür. Genelolarak bitkiler vejatatif devrede çiçeklenme ve meyve tutma dönemlerinden dahadüflük s›cakl›k ister. Örne¤in serin iklim tah›llar›, çimlenme ve sürme dönemindedüflük, sapa kalkma döneminde orta, çiçeklenme döneminde yüksek s›cakl›k arzuederler. Ayn› flekilde patates de sürme, fide geliflimi, yumru üretimi devrelerindeorta, yumrular›n büyümesi ve hasat öncesi devrelerinde yüksek s›cakl›k ister. Birbitkinin vejetatif devresi için zararl› olabilecek kadar yüksek olan s›cakl›k derece-si ayn› bitkinin olgunlaflma devresi için optimum olabilir.

Bitkilerin yüksek s›cakl›klardan zarar görme derecesi s›cakl›kta kal›fl süresi ileyak›ndan iliflkilidir. Ço¤u bitki, k›sa süreler için yüksek s›cakl›¤a karfl› dayan›kl›l›kgösterir. Ancak uzun süreli yüksek s›cakl›klar bitkilerde büyük zarar yapar. Özel-likle s›cakl›k derecesinin yükselmesi bitkilerin k›sa sürede ölmelerine neden olur.Örne¤in 40 °C’de 25-50 saat canl› kalabilen flekerpancar› bitkileri 60 °C’de 0.7 da-kikada ölmektedir. Buna karfl›l›k bezelye bitkileri 55 °C’de 0.095 dakikada canl›l›k-lar›n› kaybetmektedirler.

Yüksek s›cakl›¤›n bitkiler üzerindeki olumsuz etkilerine, düflük s›cakl›¤›n olum-suz etkilerinden daha az rastlan›r. Tar›msal ürünlerin uyum gösteremedi¤i alanlar-da yetifltirilmesi halinde yüksek s›cakl›¤›n olumsuz etkileri daha çok görülmektedir.

Bitkiler üzerinde yüksek s›cakl›¤›n olumsuz etkileri çeflitli yollarla aç›klanmak-tad›r. Do¤rudan veya dolayl› olarak bitkileri ölüme kadar götüren nedenler flu fle-kilde grupland›r›labilir.

• Bitkilerde fotosentez belirli bir s›cakl›k derecesinde durur. Ancak solunumdevam eder. S›cakl›¤›n biraz daha yükselmesi durumunda bitkiler öncedendepolad›klar› yedek besin maddelerini kullanmaya bafllarlar. Uzun süreyüksek s›cakl›kta kalan bitkilerde besin maddeleri tükenir ve bitki ölür.

• Yüksek s›cakl›klarda bitki büyümesi için gerekli baz› ara maddeler sentezle-nemedi¤i gibi, bitki dokular›nda amonyak gibi baz› toksik maddeler oluflur.

• Yüksek s›cakl›klarda hücreler ve zarlarda bozulmalar bafllar. Protoplazma-daki proteinler, nükleik asitler parçalan›r, protein yap›lar› bozulur. Lipitlers›v›lafl›r. Özellikle ani s›cakl›k yükselmelerinde bu olaylar ile bitki k›sa za-manda ölür.

Yüksek s›cakl›ktan korunmak için bitkiler de¤iflik morfolojik de¤ifliklikler mey-dana getirmifllerdir. Bitkilerde en çok görülen morfolojik de¤ifliklikler flu flekildegrupland›r›labilir.

• Baz› bitkiler yüksek s›cakl›ktan korunmak için organlar›n›n etraf›n› yal›tkangörevi yapan tüy, pul, kabuk, mantar ve mum tabakalar› ile kaplarlar. Baz›succulent bitkilerde su tabakas› içerdeki organlar için bir koruyucu tabakarolünü üstlenmifltir.

• Birçok bitki de günefl ›fl›nlar›n› olabildi¤ince yans›tarak yüzeylerinin afl›r››s›nmalar›n› önlerler. Bu amaçla bitkiler aç›k renkli yapraklar olufltururlar.Yapraklar günefl ›fl›nlar› ile daha dar aç› yapacak flekilde dizilerek yans›tma-y› kolaylaflt›r›rlar.

• Bitkilerde su oran› artt›kça s›ca¤a dayan›kl›l›k azal›r. Bu nedenle bitkiler afl›-r› s›caklara dayanabilmek için fazla suyu atarak yo¤unluklar›n› art›r›rlar.

Yüksek S›cakl›k Tolerans› ve Mekanizmas› S›cakl›¤a tolerans bak›m›ndan bitkiler büyük farkl›l›klar gösterir. Baz› tip s›cakl›ktolerans›, yapraklar gibi terleyen organlarda geliflmifltir, ancak transprasyonla bir-kaç derecelik s›cakl›k düflüflü meydana gelebilir ve fazla miktarda su kayb›na ne-


den olabilir. Yüksek s›cakl›klara dayanan bitkiler bu flekilde davran›rlar çünkübunlar›n s›cakl›¤a dayanma veya tolere etmelerini sa¤layan içsel özellikleri vard›r.Çöl bitkileri yüksek s›cakl›klara dayanma özellikleri ile bilinirler. Kuraktan kaç›nankaktüs cinsine mensup bitkiler 60 °C’ye dayan›rlar. Yine atriplex cinsi bitkilerde 50ºC’ye dayanmaktad›r. Alg, mantar ve baz› bakteri gibi basit yap›l› bitkiler daha dayüksek s›cakl›klara dayanabilmektedirler. Volkanlarda oluflan s›cak su kaynakla-r›nda yaflayan organizmalar suyun kaynama noktas›na yak›n s›cakl›klarda yaflaya-bilmektedirler. Ancak, çöl flartlar›na adapte olmam›fl ya da özellik kazanmam›fl pekçok bitki 35-40 ºC s›cakl›klarda zarar görür veya ölürler (Bidwell, 1974).

Yüksek s›cakl›klar›n direkt etkisi proteinin yap›s›n› bozmada kendini gösterir.Ancak, yüksek s›cakl›kla birlikte bir yan etki olarak su kay›p miktar›nda da art›flolur. Bu nedenle, s›cakl›¤a dayan›mla ilgili birçok mekanizma gerçekte kura¤a da-yan›m mekanizmalar›d›r. Araflt›rmalarda kurakl›k ile s›cakl›k toleranslar› aras›ndatespit edilen yüksek seviyeli korelasyon fizyologlar› “s›cakl›k tolerans› için öne sü-rülen genel bir teorinin kurakl›k içinde geçerli olmas› gerekir” gibi bir yarg›ya gö-türmüfltür. Bu düflüncenin tersi de do¤rudur.

De¤iflik proteinlerin s›caklara dayan›mlar› farkl› oldu¤u için s›cakl›klara dayan›-m›n hücrelerdeki hassas enzimlerin dayan›kl›l›¤› ile ilgili oldu¤u düflünülebilir. Bu-nun do¤ru olup olmad›¤›, proteinlerin bozulan miktarlar›ndaki art›fl› karfl›lamaküzere enzimlerin üretim miktarlar›n› art›rm›fl olmalar› ile anlafl›lmaktad›r. ‹kinci biryöntem ise, var olan enzimler sekonder bir mekanizma ile kararl› duruma getirile-bilir veya organizman›n daha kararl› proteinler üretmesini sa¤layan mekanizmalargelifltirilebilir (Bidwell, 1974).

Mikroorganizmalarla yap›lan araflt›rmalarda, yüksek s›cakl›k art›fl› ile durmuflolan büyümenin basit bilefliklerin tatbiki ile yeniden bafllad›¤› tespit edilmifltir. Birçok organizma çok yüksek s›cakl›klarda askorbik asit veya di¤er vitamin uygula-malar› ile büyümelerini sürdürebilmektedirler. Bu maddeleri üreten sistemler s›-cakl›¤a karfl› di¤er sistemlere göre daha duyarl›d›r. Bu maddelerin uygulanmad›¤›organizmalar›n s›cakl›klar düflünce kendilerini daha çabuk toparlamalar› bu olaylailgili etkinin hücrelerdeki genetik yap› yerine metabolik sistemle ba¤lant›l› oldu¤u-nu göstermektedir. Bu olayda bafllang›çta sadece bir vaya iki enzimin etkilendi¤iizlenimi do¤maktad›r. S›cakl›k artt›kça durum giderek karmafl›k hal al›r ve birçoksistem etkilendi¤i için bitkinin kendini korumas› daha da zorlafl›r. Bu konuda yük-sek yap›l› bitkiler üzerinde mukayese edilebilir çok az say›da araflt›rma yap›lm›flt›r.Baz› bitki dokular›nda adenin uygulamalar›n›n s›cakl›k tolerans›n› art›rd›¤›na ilifl-kin kan›tlar bulunmaktad›r.

Denemelerin icra edildi¤i yerlerde elde edilen sonuçlar, yüksek s›cakl›klaraadapte olmufl bitkilerin yüksek s›cakl›klarda kararl› olan enzimler oluflturduklar›n›göstermektedir. Birçok enzimin s›cakl›¤a dayanma derecesinin bir bak›ma olufltuk-lar› s›cakl›k derecesine ba¤l› oldu¤u izlenimi do¤maktad›r. Bu nedenle, s›cakl›k to-lerans› bir ölçüde sonradan kazan›labilen bir durumdur. Bu olay, s›cakl›¤›n h›zl›,genifl s›n›rlar içinde fakat seyrek olarak de¤iflti¤i iklimlere maruz kalan bitkiler içinbir avantaj de¤ildir. Fakat çok yüksek s›cakl›klar›n hüküm sürdü¤ü iklimlerde ye-tiflen bitkiler için çok yararl› olmaktad›r.

Mevcut bilgiler, s›cakl›k tolerans›n›n baz› organizmalarda s›cakl›¤a fazla daya-n›kl› protein üretme kapasitelerinin bir sonucu oldu¤unu göstermektedir. Bu orga-nizmalar›n s›cakl›kta bozulan proteinleri h›zl› de¤ifltirme kapasiteleri de önemliolabilir. S›cakl›¤a dayan›kl› proteinlerin yap›s› veya bunlar›n dayan›kl›l›k kazand›-¤› mekanizmalar netleflmemifltir.


Yüksek s›cakl›klardan korunmak için bitkilerin gelifltirdi¤i morfolojik de¤ifliklikler nelerdir?

Düflük S›cakl›¤›n Bitkiler Üzerindeki EtkileriS›cakl›¤›n optimumdan daha afla¤›ya do¤ru inmesi ile birlikte bitki büyüme ve ge-liflmesi yavafllar. S›cakl›¤›n azalmas› ile önce metabolizma bozulur ve fotosentezürünlerinin tafl›nmas› zorlafl›r. Fotosentez ürünlerinin, yap›m yeri olan kloroplast-lardan büyüme noktalar›na do¤ru tafl›nmas› bafllang›çta yavafllar ve s›cakl›¤›n düfl-mesi sonucunda tafl›ma ifllemleri yap›lamaz. Optimum s›cakl›k alt s›n›r›n›n l5 °Ckadar oldu¤u birçok tropik ve suptropik bitkide s›cakl›¤›n bu derecenin alt›na in-mesi bafllang›çta büyüme ve geliflmenin zay›flamas›na yol açar. S›cakl›¤›n 5-l0°C’lere kadar inmesi büyük verim azalmalar›na neden olur. Birçok tropik ve sub-tropik bitki bu s›cakl›k derecesinin alt›nda zarar görme¤e bafllarlar. Örne¤in kah-ve, muz, flekerkam›fl›, pamuk, sorgum gibi bitkiler 0 °C’nin biraz üzerindeki s›cak-l›klarda büyük zarar görürler. Bu s›cakl›k derecelerinde bitkilerde herhangi birdonma olay› görülmez. Bitkilerin bu flekilde donma derecesinin üzerindeki s›cak-l›klarda zarar görmesine “üflüme zarar›” ad› verilir.

Il›man kuflakta yetiflen bitkilerde düflük s›cakl›¤›n olumsuz etkileri donma de-recesinin alt›ndaki s›cakl›klarda bafllar. Tarla bitkileri içerisinde ayçiçe¤i, soya,m›-s›r, bahçe bitkilerinden fasulye, domates, kabak gibi bitkiler ile turunçgil a¤açlar›0 °C’nin hemen alt›ndaki s›cakl›klarda zarar görürler. Buna karfl›l›k fi¤, haflhafl, as-pir, kolza gibi tarla bitkileri ile havuç ve turp gibi sebzeler so¤u¤a biraz daha da-yan›kl›d›rlar. Bu bitkiler k›sa süreli ve -l0 °C kadar düflük s›cakl›klarda canl›l›klar›-n› koruyabilirler. Bu¤day, çavdar gibi bitkiler ise -25, -30 °C’ye kadar dayanabil-mektedir. Turunçgil a¤açlar›n›n hafif so¤uklardan zarar›na karfl›n elma, armut, flef-tali ve f›nd›k a¤açlar› k›fl döneminde -30 °C’ye kadar dayanabilmektedir.

Özellikle karasal iklimin hüküm sürdü¤ü veya geçit iklimi görülen alanlarda so¤uk zarar›veya k›fl zarar› tar›msal üretimi etkileyen en önemli fakörlerden birisidir.

Bitkilerin so¤u¤a dayan›kl›l›klar› birçok faktör ile yak›ndan iliflkilidir. Bunlar:• Bitki Büyüme Devresi: Bitkiler büyümenin h›zl› oldu¤u ilk devrelerde so¤u-

¤a karfl› daha duyarl›d›rlar. Buna karfl›l›k büyümenin yavafllad›¤› veya dor-mant (uyku) haline girdi¤i devrelerde, bitkilerin so¤u¤a dayan›kl›l›k kazan-d›¤› görülmektedir.

• Bitki organlar›: Büyümenin h›zl› oldu¤u bitki doku ve organlar›nda zarar da-ha çok olmaktad›r. Örne¤in, genç sürgün uçlar›, çiçekler ve patlamakta olantomurcuklar so¤uklardan daha kolay etkilenmekte; gövde, odunlaflm›fl dal-lar, kök, yumru, rizom gibi organlar so¤uklardan daha az zarar görmektedir.

• S›cakl›k derecesi: Bitkilerin so¤uktan zarar görme oran› düflük s›cakl›k dere-cesi ile yak›ndan iliflkilidir. Daha önceden belirtildi¤i gibi her bitkinin daya-nabilece¤i düflük s›cakl›k derecesi bellidir. S›cakl›¤›n bu derecesinin alt›nainmesi durumunda so¤uk zararlar› bafllamaktad›r.

• S›cakl›¤›n düflme h›z›: Genel bir kural olarak, s›cakl›¤›n yavafl yavafl mini-muma inmesi durumunda bitkiler so¤u¤a daha çok dayanmaktad›r. S›cakl›-¤›n aniden ve h›zl› bir flekilde azalmas› bitkileri daha çok etkilemektedir.

• Düflük s›cakl›¤›n süresi: Bitkiler, düflük s›cakl›klar›n uzun süre devam etme-si halinde daha çok zarar görmektedir. Birçok bitki, k›sa süreli düflük s›cak-l›klara daha iyi dayanabilmekte ve fazla zarar görmemektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ülkemizde özellikle ilkbahargeç donlar›, yeni ekilenbitkilerde ve a¤açlar›n gençsürgünleri ile çiçeklerdebüyük zarar yapar. Bunedenle baz› y›llarda erkençiçek açan meyvea¤açlar›ndan ürünal›namaz.

• S›cakl›¤›n yükselme h›z›: S›cakl›k, minimumda belirli bir süre kald›ktansonra yeniden yükselmeye bafllar. Bitkilerde esas don zarar› bu devredegörülür. S›cakl›¤›n h›zla yükselmesi bitkilerde büyük zararlar meydana ge-tirir. Buna karfl›l›k s›cakl›¤›n yavafl yavafl yükselmesi zararlar› büyük ölçü-de hafifletir.

• Bitki morfolojisi: Bugüne kadar çeflitli bitkilerde, so¤u¤a dayan›kl›l›k ilemorfolojik karakterler aras›ndaki iliflkiler konusunda birçok araflt›rmalar ya-p›lm›flt›r. Bu çal›flmalarda; k›sa boylu, fide devresinde yavafl ve yat›k olarakbüyüyen, sonbaharda daha az toprak üstü organ› gelifltiren çeflitlerin so¤u-¤a daha fazla dayand›¤› görülmüfltür.

• Bitkinin kimyasal kompozisyonu: Bitki dokusundaki karbonhidrat fraksi-yonlar› ve azotlu bileflikler ile so¤u¤a dayan›kl›l›k aras›nda de¤iflik iliflkilerbulunmufltur. Çok y›ll›k veya k›fll›k bitkilerin depo organlar›ndaki yedek be-sin maddesi genellikle niflastad›r. K›fl boyunca niflasta flekere dönüflür vedokulardaki fleker oran› artar. Araflt›rmalar, ço¤u bitki dokular›ndaki flekeroran›, baz› hormonlar, ya¤lar ve de¤iflik organik bileflikler ile so¤u¤a daya-n›kl›l›k aras›nda iliflkilerin bulundu¤unu göstermifltir.

Tar›msal alanlarda düflük hava s›cakl›¤›n›n bitkileri olumsuz yönde etkiledi¤ive ilkönce çiçek, genç sürgün gibi so¤u¤a daha duyarl› olan organlar› daha sonrada tüm bitkiyi ölüme sürükledi¤i bilinmektedir. Bitkilerde görülen bu olumsuz et-kilerin kaynaklar› üzerinde yap›lan birçok araflt›rmada, ölüm nedeni kesin olarakayd›nlanmam›flt›r. Ancak bu konuda iki görüfl öne sürülmektedir.

• So¤ukla karfl› karfl›ya kalan hücreler protoplazmadaki suyu hücreler aras›boflluklara atarlar. Böylece hücre içi yo¤unlu¤unu art›ran hücreler so¤uklar-dan zarar görmezler. Ancak so¤u¤un devam etmesi durumunda, hücreleraras›nda donan su, hücre içerisinden su çekerek proteinlerin bozulmas›nave protoplazman›n koagüle olmas›na yolaçar. Bu duruma gelen bitki organ-lar› veya tüm bitki canl›l›¤›n› kaybeder.

• Ortam s›cakl›¤›n›n aniden ve h›zl› bir flekilde düflmesi durumunda, hücreiçerisindeki su donarak buz kristallerine dönüflür. Hacmi artan su hücre za-r›n› patlat›r, di¤er hücre organlar›na da zarar verir. Bu yolla bitkilerin ölüm-leri do¤ada daha az görülür.

K›fl aylar›nda bitkilere büyük zarar yapan olaylardan birisi de topra¤›n “buz ta-bakalar›” ile kaplanmas›d›r. Buz tabakalar› özellikle çok y›ll›k otsu bitkiler için za-rarl›d›r. Köktac› buz tabakas› ile örtülen bitkiler baflta CO2 olmak üzere solunumyan ürünlerini atmosfere veremez. Bitkilerin köktac› bölgesinde biriken solunumyan ürünleri bitkilere zarar verirler. Bu zararlar› önlemek için, buz tabakalar›n›nçok s›k görüldü¤ü bölgelerde an›z› yüksek b›rakmak gereklidir. Böylece buz çat-laklar› aras›ndan gaz al›flverifli olana¤› bulan bitkiler canl›l›klar›n› koruyabilirler(McCloud ve Bula 1982).

Düflük s›cakl›¤›n olumsuz etkileri yan›nda bitkilerin büyüme ve geliflmeleri içinolumlu etkilerde de bulunurlar. K›fll›k bitkilerin büyük bir bölümü çiçeklenip,meyve ba¤layabilmeleri için belirli bir süre so¤uk devreden geçmeleri gerekir. Ör-ne¤in bu¤day, arpa, çavdar gibi bitkilerin k›fll›k çeflitleri fide devrelerinde 4-8 haf-ta süre ile 0-5 °C’de kalmamas› durumunda vejetatif devreden generatif devreyegeçemezler. K›fll›k tip olarak adland›r›lan bu çeflitler yazl›k olarak ilkbaharda eki-lirse veya k›fllar› ›l›man geçen yerlerde yetifltirilirse gerekli so¤uklamay› alamad›k-lar› için sapa kalkamaz ve tane ürünü veremezler. Benzer flekilde baz› sebzeler ör-ne¤in lahana, ›spanak, karn›bahar gibi bitkilerde çiçeklenip meyve ba¤layabilme-


Fazla kar örtüsübulunmayan nemlitopraklarda üst tabakadonduktan sonra, topra¤›nalt tabakalar›ndan yukar›yasu çeker. Çekilen su buradadonar. Böylece belirli birtabakas› donan toprakta, birhacim genifllemesiolaca¤›ndan donan toprakkatman› kabar›r. Bukabarma s›ras›nda bitkiköklerini kopart›r, kökleraç›kta kal›r. Buna Donkesmesi denir.

Kültür bitkilerininvernalizasyon istekleri çokfarkl›d›r. Yazl›k bitkilerde buistek çok s›n›rl› iken, k›fll›kbitkilerin büyük bir bölümüçiçeklenip, meyveba¤layabilmeleri için uzunbir süre so¤uk devredengeçmeleri gereklidir.

leri için belirli bir süre so¤uk dönemden geçmeleri gerekir. A¤aç türlerinde tomur-cuklar›n sürebilmesi, normal çiçeklenme olay›n›n görülebilmesi için yine bir so¤ukdöneme gerek duyulur. ‹flte bitkilerin belirli bir süre düflük s›cakl›k iste¤ine “ver-nalizasyon” iste¤i denilmektedir.

Üflüme ve DonmaKurakl›k tolerans› gibi donmaya karfl› gösterilen tolerans çok boyutlu, karmafl›k birolayd›r. Çünkü pek çok bitki düflük s›cakl›klara maruz kald›ktan sonra dayanmaözelli¤i kazanmaktad›rlar. Düflük s›cakl›klar›n iki türlü etkisi vard›r. Birincisi; don-ma s›cakl›¤›n›n üzerindeki düflük s›cakl›klar›n bitki yaflam›nda meydana getirdi¤iolumsuz etkiler ve bitkilerin bunlara karfl› ald›¤› önlemlerdir. ‹kincisi de; donduru-cu derecede düflük s›cakl›klar›n ortaya koydu¤u öldürücü etkilerdir (Bidwell,1974).

Tropikal bitkiler üflütmeye karfl› çok duyarl›d›rlar. Donma derecesinin üzerin-deki düflük s›cakl›klar bu bitkilerde daha fazla zarar yapar. Bu bitkiler 12-13 ºC s›-cakl›klardan zarar görebilir ve 0-5 ºC aras›ndaki s›cakl›klarda ölebilirler. Ancak, bukoflullarda donma olay› meydana gelmez. Bu koflullardaki ölüm olaylar› proteinle-rin düflük s›cakl›klara (0-5 ºC) karfl› duyarl› olmas›ndan ileri gelmektedir. Bu bitki-lerin karfl›laflt›klar› sorunlar bünyelerindeki suyun donmas› ve içte buz oluflmas›n-dan kaynaklan›r. Pek çok ›l›man iklim ve arktik bitkiler üflütmeden dolay› ciddi za-rar görmezler. Bu bitkilerin karfl›laflt›¤› problemler bünyelerindeki suyun donmas›ve buzlar›n oluflmas› ile ortaya ç›kar. Nitekim suyunu kaybetmifl fakat canl›l›¤›n›koruyan tohumlar ve dokular donma ve çözünme olaylar›ndan zarar görmezler.Ancak, su ald›ktan sonra bu dokular donma zarar›na karfl› özel dayan›kl›l›k özel-liklerini kaybederler. Aktif büyüyen dokular dormant dokulara göre don zarar›nakarfl› daha duyarl›d›rlar. Dormant dokular›n bir k›sm› s›v› azot içinde -196 ºC’ye ka-dar dayanabilirler.

Hücre içi ve hücreler aras› suyun donmas› ile oluflan buz kristalleri don zarar›-n› iki kat›na ç›karabilir. Kristaller hassas zarlar› ve hücre organizasyonunu bozar-lar. Ayr›ca, buz oluflumu ile dokunun su içeri¤i azal›r ve dokularda kurakl›k etkisibelirir. Hücreler aras› boflluklarda bulunan suyun yüksek bir potansiyeli bulunur-ken, sitoplazma veya vakuoldeki suyun daha az potansiyeli vard›r. Bu nedenlekristaller öncelikle hücreler aras›nda oluflma e¤ilimi gösterir ve devam eden don-ma olay› ile bu alanlardaki kristalleflmeler artt›kça protoplast suyu d›flar› ç›kmayazorlan›r. Çözülme meydana gelince donmaya karfl› çok iyi dayanan bitkiler önce-den protoplastlar›ndan kaybetmifl olduklar› suyu hücreler ars› boflluklardan gerikazan›rlar. Dona dayan›ks›z bitkilerde su hücreler ars› bofluklarda kalma temayü-lü gösterir. Ayr›ca, bu bitkilerde protoplast içindeki su kolayca kristalleflir ve direktmekanik etki yapabilirler (Bidwell, 1974).

Donma olay›n›n bitkide ortaya ç›k›fl› ve zararlar› afla¤›daki s›ra ile olmaktad›r:1. Protoplast d›fl›nda buz kristallerinin oluflmas›2. Protoplast›n su kaybetmesi ve böylece yo¤unlu¤unun artmas›. S›cakl›k h›zl›

düflerse protoplast donabilir. E¤er s›cakl›k yavafl düflerse protoplast sadecesu kaybeder.

3. Protoplast içinde konsantrasyonu artan çözünen maddeler çökelirler. E¤eriyonize olan bileflikler çökelirse sonunda protoplast içi pH de¤eri de önem-li de¤iflme gösterir.

4. Eutectic (hücrenin donma noktas›) s›cakl›¤›n alt›nda (genellikle -35 ºC ile -40 ºC) dokulardaki suyun tamam› donar.


5. Zamanla küçük köfleli buz kristalleri daha düflük serbest yüzey enerjisi olanbüyük, küresel kristallere dönüflürler. Hücre komponentlerinin bozulmas›büyük mekanik zarar yapabilir. S›cakl›¤›n, yavafl yavafl düflmesi su kayb›n›nneden oldu¤u etkilerden daha fazla hasara neden olur, h›zl› s›cakl›k düflme-lerinde ise buz kristal oluflumunun zararl› etkisi daha büyük olabilmektedir.

Yavafl veya h›zl› donman›n gerçek etkileri bak›m›ndan bitkiler aras›nda çokfark vard›r. Normal tarla flartlar›nda nispeten yavafl bir donma meydana gelir ve za-rar afla¤›daki gibi ortaya ç›kar: Çözünen maddelerin konsantrasyon art›fl› ve çökel-mesi, pH de¤iflmeleri, hücre suyu azalmas›, hücre büzülmesi (plazmoliz) ve duyar-l› makromoleküllerin mekan da¤›l›fl›nda kritik azalmalar. Bu faktörlerin tümü veyaherhangi biri hücre ölümlerine neden olmaktad›r.

Dona Karfl› Dayanma TeorileriDonun etkilerini ve dona dayan›kl›l›k sistemlerini aç›klamak üzere birkaç teori ge-lifltirilmifltir. Bunlar afla¤›daki flekilde grupland›r›labilir: (1) proteinlerin düflük s›-cakl›klarda bozulmas›, (2) kuruman›n etkileri, (3) elektrolit konsantrasyon etkileri,(4) flekerlerin etkileri, (5) moleküllerin sterik etkileri ve (6) buz kristallerinin etki-leri (Bidwell, 1974).

Bozulmayan veya kurumaya karfl› dayan›kl› olan özel proteinlerin dona daya-n›kl› bitkilerde üretildi¤i veya yine bu bitkilerde RNA gibi faktörlerde meydana ge-len art›fllar›n bozulmalar› (denaturasyon) önledi¤i tezi ileri sürülmüfltür. Kurumakarfl›t› mekanizmalar özel hidrofilik proteinlerin oluflumunu kapsayabilir. Ya daelektrolitlerin konsantrasyon art›fllar› buz oluflumunun suyu dokulardan uzaklaflt›r-mas›n› engelleyebilir. Dona dayan›kl› dokular›n dayan›ks›z dokulara göre dahafazla fleker içerdi¤i gözlenmifltir. Bu nedenle dona dayan›kl›l›k mekanizmas›n›n fle-kerleri kapsad›¤› tezi ileri sürülmektedir. Ancak, dona dayan›kl›l›k ile fleker kon-santrasyonu aras›ndaki iliflki tam olarak saptanamam›flt›r.

Baz› araflt›r›c›lar da dokular› sükroz çözeltisine koyduklar›nda dona dayan›kl›-l›¤›n artt›¤›n› saptam›fllard›r. Ancak bu yöntemle tam dayan›kl›l›k baz› ön so¤ukla-ma muamelesi yap›ld›ktan sonra elde edilmifltir. Bu sistemde iki türlü etkinin oldu-¤u ileri sürülmektedir. Buradaki geliflmeler: (1) so¤uk muamelesi ile özel protein-lerin sentezlenmesi, (2) bu proteinlerin yüksek konsantrasyonlu flekerler taraf›n-dan kararl› yap›ya kavuflturulmalar› ve dona karfl› dayan›kl›l›¤› art›rmalar› (Bidwell,1974).

Kimi araflt›r›c›larda kuruyan hücrelerin büzülmesi ile protein moleküllerinin biraraya geldiklerini ve dayan›kl› bir özellik kazand›klar›n› ileri sürmüfllerdir. Böylebir geliflme sonucu proteinlerdeki S-S ba¤lar› kopar ve do¤al olmayan s›k›flmalarnedeniyle yeniden oluflum s›ras›nda do¤ru bir form oluflturamazlar. Bu olay prote-inlerin yap›s›n› bozar. Bu araflt›r›c›lara göre dona dayan›kl› bitkiler hidrofilik ba¤-lar› fazla olan proteinler üretir (bu tip proteinler ba¤lad›klar› suyu kolay kolay terketmezler) buna karfl›l›k daha az miktarda hidrofobik protein olufltururlar. Bir bafl-ka teze göre ise dona dayan›kl› bitkilerin hücre duvarlar›nda oluflan polisakkarit-ler buz kristallerinin oluflumunu engellemektedir.

Bu konu ile ilgili baflka spekülatif görüfllerde bulunmaktad›r. Bunlardan bir ta-nesi dona dayan›kl› bitkilerde hücre içi suyun özel bir flekil kazand›¤› ve bu flekil-deki suyun donmadan kalabildi¤i tarz›ndaki görüfltür. Bu görüflü kan›tlayan veri-ler henüz elde edilmemifltir. Ancak, son zamanlarda suyun fiziksel kimyas› üzerin-deki geliflmeler bu konuya aç›kl›k getirebilir (Bidwell, 1974).


Dona Dayan›kl›l›¤›n Kazan›lmas›Dona dayn›kl›l›k sistemi karmafl›kt›r ve iyi anlafl›lmam›flt›r. Birçok bitkide dayan›k-l›l›k fotoperiyotla ilgilidir. Baz› bitkiler ise maksimum dayan›kl›l›¤› gelifltirmek içinbirtak›m deneyimlere veya özel ön muamelelere gerek duyarlar. Birçok bitki dor-mansi periyoduna veya dayan›kl›l›k prosesinin bafllang›c›nda uygun bir fotoperi-yoda ihtiyaç gösterir. Ön teflvikten sonra bitki dondurucu olmayan düflük s›cakl›k-larda büyüme periyoduna gerek duyar. Kural olarak, düflük s›cakl›k fliddeti ve sü-resi beklenen dayan›kl›l›¤›n derecesini belirler (Bidwell, 1974).

Bitkiler dona dayan›kl›l›k gelifltirme koflullar›na kavufltuklar› dönemde yükseks›cakl›klara maruz kal›rlarsa dayan›kl›l›klar›n› kaybedebilirler. Birçok bitkideki da-yan›kl›l›k onlar› sadece düflük s›cakl›klardan korur ama donmaktan koruyamaz. ‹s-ter dayan›kl› olsunlar ister olmas›nlar bu bitkiler donarlarsa ölürler. Ancak, so¤u¤adayan›kl› birçok bitki daha düflük s›cakl›klara dayanabilirler (0 ºC’nin alt›nda), çün-kü bunlar›n donma noktalar› afla¤›ya çekilmifltir ve gerçekten daha düflük s›cakl›k-larda donarlar. Birkaç tane çok dayan›kl› bitki türü ancak çok düflük s›cakl›klara (0ºC’nin alt›nda) maruz b›rak›ld›ktan sonra maksimum düzeyde dayan›kl›l›k kazana-bilmifltir (Bidwell, 1974).

Yukar›daki aç›klamalardan anlafl›laca¤› gibi dona karfl› dayan›kl›l›k edinme sü-recinin belli aflamalar›nda enerjiye ve baz› metabolizma sistemlerine gerek duyu-lur. Çünkü, metabolik inhibitörlerin varl›¤› ya da dayan›m edinme s›ras›nda düflük›fl›k fliddetinden has›l olan k›smi açl›k derecesi dona dayan›m kazan›m›n› erteler yada önler. Ancak, burada gerek duyulan enerjinin, sürmekte olan dayan›kl›l›k reak-siyonlar› ile karfl›lanmas› gereken normal metabolik gereksinimin bir parças› m› yada temel veya özel bir enerji mi oldu¤u bilinmemektedir.

Bitkide don olay›n›n ortaya ç›k›fl› ve zararlar› hangi s›ra ile gerçekleflmektedir?

Necmettin ÇEL‹K ve Vesile BULUR’un Tarla Bitkileri Fizyolojisi (Bursa: Uluda¤ Üniv. ZiraatFak Yay›nlar›, 1998) adl› kitab›nda “Düflük S›cakl›k ve Donma Olay›” (ss. 18-20) bölümün-de donma olay› hakk›nda detayl› bilgileri bulabilirsiniz.

Ülkemizde düflük s›cakl›klar›n ya da donun tar›mda yapt›¤› tahribat oldukça büyüktür.Bitkilerin kendi savunma mekanizmalar› bir tarafa b›rak›l›rsa, bu konuda prati¤e aktar›-labilecek baz› uygulamalar bulunmaktad›r. Örne¤in; ürünlerin yetiflti¤i tarlalarda toprakyüzeyini sap, saman, di¤er bitki art›klar› ve ah›r gübresi gibi materyallerle örtmek, sis veduman oluflturmak, ya¤murlama, gübreleme vb. uygulamalarla olumlu sonuçlar al›nabil-mektedir.

ATMOSFER (HAVA)Atmosfer dünyam›z› çevreleyen bir gaz tabakas›d›r. Günefl ›fl›nlar› için bir filtre gö-revi gören hava, bitkiler için de bir yetiflme ortam›d›r. Atmosferin yüksekli¤e ba¤-l› olarak bilefliminin de¤iflmesine karfl›l›k, canl›lar›n yetiflme ortam›ndaki hava ha-cim olarak % 78 azot, % 21 oksijen, % 0.034 CO2 ve % 0.97 baflta Argon olmak üze-re di¤er gazlar› içermektedir.

Bunlar›n d›fl›nda bölgelere göre ve mevsime ba¤l› olarak hava içerisinde; subuhar›, toz, duman, toz parçac›klar›na ba¤l› olarak mikroorganizmalar, çiçek toz-lar› ve endüstri gazlar› bulunur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Atmosfer hem bünyesinde bulunan gazlar hem de hava hareketi ile canl›lar› et-kiler. Bitkiler için havada bulunan gazlardan en önemlileri CO2, oksijen ve di¤ergazlar içerisinde yer alan SO2, NH3, HN, O3’dur. CO2, bitkilerde görülen tüm me-tabolik reaksiyonlar›n bafllang›ç devrelerinde yer al›r. Havada bulunan CO2’in bafl-l›ca kaynaklar›; karbonat kayalar›n›n ayr›flmas›, yanma ve volkanik aktivitelerdir.Normal havada % 0.034 oran›nda (340 ppm) CO2 bulunur. Ancak bitkilerin büyü-me ve geliflmeleri üzerine önemli etkileri bulunan CO2 gaz›n›n oran› oldukça de-¤iflkendir. Endüstri ve yerleflim alanlar›nda CO2 miktar› oldukça yüksektir. Ormaniçi alanlar›nda organik maddelerin çürümesi nedeni ile CO2 oran› normalden da-ha fazlad›r. Organik topraklar da havaya devaml› olarak CO2 verdi¤i için bu top-raklar›n üst tabakalar›nda oldukça yüksek orand› CO2 bulunur. Gün içerisinde deCO2 miktar›nda de¤iflimler görülür. Normal olarak CO2 oran› gece artar, sabahakarfl› en yüksek düzeyine ulafl›r, daha sonra azalarak ö¤le zaman› en düflük düze-yine iner.

CO2’in bitki üretimi için önemine karfl›l›k havadaki CO2 oran› % l0’u afl›nca tok-sik, % 30-50’yi bulunca öldürücü etki yapar. Ancak bu etki, ço¤unlukla CO2 art›-fl›ndan çok, oksijen eksikli¤inden kaynaklan›r. Oksijen bitkiler için önemli bir ele-menttir. Bitki dokular›n›n % 45 kadar› oksijendir. Atmosferde bulunan oksijeninbafll›ca kayna¤› bitkilerdir. Bitkiler yapraklar› ile ald›klar› suyu fotosentez olayla-r›nda parçalayarak oksijeni atmosfere verirler. Oksijen özellikle kök bölgesinde,bitki besin maddelerinin al›m›nda önemli rol oynar. Bu nedenle toprak havas›nda-ki oksijen oran› çok önemlidir.

Atmosferde daha düflük oranlarda bulunan SO2, HF, NH3, CO, H2S, O3 gibigazlar canl›lar üzerinde olumsuz etkiler yaratmaktad›r.

RÜZGARRüzgar bir hava hareketidir. Hava kütlelerinin belirli yönlerdeki hareketleri, canl›-lar üzerinde de¤iflik etkilerde bulunurlar.

Rüzgar›n Bitkiler Üzerindeki EtkileriBitkiler rüzgardan mekanik ve fizyolojik olarak iki yönlü etkilenirler. Rüzgar›n me-kanik etkileri genellikle h›z ile yak›ndan iliflkilidir. Rüzgar h›z› 2-5 m/sn (7-8 km/s)aras›nda de¤iflti¤i zaman, bitkilerde herhangi bir mekanik zarar oluflturmaz. H›z l5- 20 m/sn’ye (50-60 km/s) ulaflt›¤› zaman ince dallar k›r›lmaya, tah›llar yatmaya,yaprak ve çiçekler dökülmeye bafllar. Rüzgar h›z› 30-40 m/sn (ll0-l50 km/s) oldu-¤unda a¤açlar devrilmeye bafllar, tüm tar›msal ürünlerde büyük mekanik zararlarmeydana getirir. H›z›n daha yükselmesi tüm hayat› felce u¤ratacak felaketlere yolaçar. H›zl› rüzgarlar özellikle kumlu alanlarda fidelerin sökülmesine, köklerin or-taya ç›kmas›na, sürükledi¤i ince toprak parçalar› ile fidelerin üstünün örtülmesine,hasat dönemine gelmifl tah›llarda tane dökümüne, m›s›r gibi bitkilerde saplar›n k›-r›lmas›na ve yatmas›na, a¤açlarda e¤ri büyümeye ve deformasyona neden olurlar.

Rüzgar›n en önemli olumsuz etkilerinden birisi de topraktan ve bitkilerdenolan terlemeyi art›rmalar›, fotosentezi olumsuz yönde etkilemeleridir. S›cak rüzgar-lar ortam s›cakl›¤›n› l0-20 °C, nisbi nemi ise % 5-l0 oran›nda düflürebilirler. Toprak-ta yeteri kadar su bulunsa bile, s›cak rüzgarlarla karfl›laflan bitkiler stomalar›n› ka-patarak fotosentez h›z›n› azalt›rlar. S›cak rüzgarlar›n devaml› esmesi durumundabitkiler kaybettikleri fazla miktardaki suyu topraktan sa¤layamad›klar› için k›sa sü-rede sarar›r ve ölürler. Ülkemizin birçok yöresinde “sam rüzgar›” ad› verilen bu s›-cak rüzgarlar bitkilerin çiçeklenme döneminde, döllenmeyi olumsuz yönde etki-


Dünyan›n özellikle AntilDenizi, Meksika Körfezi veHind Denizinde hayat› felçeden ve tar›msal üretimiengelleyen tehlikeli ve y›k›c›tropik f›rt›nalar Türkiye’degörülmez.

lerler. Baflaklar kurur, beyazlafl›r ve tohumlar geliflemezler. S›cak rüzgarlar dahageç devrelerde tanelerin büzülmesine ve çal›k tane elde edilmesine yol açarlar.

Rüzgar h›z› toprak yüzeyinden yükseldikçe artar. Bu nedenle uzun bitkilerdetransprasyon h›z› çok fazlad›r. Bitkiler kaybettikleri suyu karfl›lamak için h›zl› birflekilde su tafl›mak zorunda kal›rlar. Bu nedenle çok rüzgarl› yerlerde yetiflen bit-kiler k›sa ve ince kal›rlar. Baz› rüzgarl› bölgelerde l00 yafl›ndaki bitkilerin çal› flek-linde k›sa kald›klar› görülmüfltür. Ayn› flekilde kutuplarda, sö¤üt, k›z›la¤aç ve di-¤er a¤aç türleri donmufl toprakta terleme ile kaybettikleri suyu karfl›layamayacak-lar› için yere yat›k olarak geliflirler. Böylece rüzgar ile transprasyonun artmas›n›önlerler.

Tar›msal aç›dan, rüzgar›n birçok olumlu etkisi de vard›r. Herfleyden önce rüz-garlar yabanc› çiçek tozu ile tozlanan bitkilerde tozlaflmay› sa¤larlar. Ayr›ca birçokbitkinin tohumu rüzgarlar ile tafl›n›r ve di¤er bölgelere yay›l›rlar. Orta derecedeh›zl› rüzgarlar, bitki örtüsünün alt katmanlar›nda CO2’ce fakir havay› de¤ifltirirler.Durgun havalarda bitki örtüsünün alt katmanlar›nda CO2 oran› çok azal›r. Bu du-rumlarda fotosentez h›z› % 20 oran›nda azalabilmektedir.

Nem tafl›yan rüzgarlar önüne bir engel ç›kt›¤› zaman yükselmeye bafllarlar. Ha-va s›cakl›¤› her l00 m’de ortalama 0.6 °C düfltü¤ü için hava içersindeki nem yo¤un-lafl›r ve ya¤mur olarak yeryüzüne düfler. Bu nedenle da¤lar›n denize bakan yamaç-lar› bol ya¤mur al›rlar. Rüzgarlar›n nem tafl›yan hava kütlelerini tafl›mas› tar›msalaç›dan büyük önem tafl›r.

Kurak ve yar› kurak bölgelerde nemli ve serin rüzgarlar, ortam›n serinlemesinisa¤lar. Terlemeyi azaltarak suyun daha az kullan›m›n› sa¤lar. Bu nedenle nemli veserin rüzgarlar›n esti¤i bölgelerde bitkiler daha iyi geliflirler.

Il›k rüzgarlar›n tar›msal aç›dan baflka olumlu etkileri de bulunmaktad›r. Örne-¤in ›l›k rüzgarlar karlar›n kalkmas›na, otlaklar›n erken aç›lmas›na neden olurlar.Ayr›ca ›l›k ve kuru rüzgarlar tah›l yetifltiricili¤inde önemli bir sorun olan pas (Puc-cinia) hastal›¤›n›n geliflimini engellerler.

Rüzgar›n Hayvanlar Üzerindeki EtkileriRüzgarlar genel olarak küçük böcekleri olumsuz yönde etkilerler. Ço¤u böcek,rüzgarl› devreleri kuytu yerlerde geçirirler. S›cak rüzgarlar böcek populasyonlar›n-da büyük azalmalara yol açarlar.

Baz› küçük böcekler rüzgarlar ile çok uzak yerlere tafl›nabilece¤i gibi yeryü-zünden çok yükseklere de ç›kabilmektedir. Örne¤in Kuzey Afrika’da yaflayan ba-z› böceklerin rüzgarlar ile Kuzey Almanya’ya geldi¤i görülmüfltür. Baz› böceklerde rüzgarlar›n etkisi ile yeryüzünden 4500 m yüksekli¤e kadar ç›kabilmektedir(Kansu l965). Rüzgarlar, böceklerin kendilerine has kokular›n› tafl›yarak çiftleflmeve ço¤almalar›n› olumlu yönde etkilerler.

Evcil hayvanlara rüzgar›n do¤rudan bir etkisi görülmez. Çok s›cak havalardaesen ›l›k ve nemli rüzgarlar hayvanlarda olumlu etki yaparlar. Buna karfl›l›k so¤ukve nemli rüzgarlar k›fl aylar›nda büyük zararlara neden olabilirler. Bu nedenle aç›kah›r sisteminde ah›r›n aç›k olan ön taraf› güney, güneydo¤u veya güneybat› yön-lerine, kapal› olan taraf› ise kuzey tarafa verilmesine dikkat edilir (B›y›ko¤lu l984).

Rüzgarlar›n bitkiler üzerindeki etkileri nelerdir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7


Canl›lar›n hayat›n› yaflamsal nitelikte etkileyen

›fl›k, s›cakl›k, hava ve rüzgar gibi iklim faktörle-

rine iliflkin yeterli bilgi birikimini elde etmek, ve

bu faktörlerin bitkisel ve hayvansal üretimdeki

önemini aç›klamak

‹klim faktörleri yaflayan tüm canl›lar›n hayati fa-aliyetlerini sürdürmelerinde etkilidir. Bu faktör-ler içerisinde bitki ve hayvanlar›n büyüme ve ge-liflmeleri üzerinde ›fl›k, s›cakl›k, atmosfer ve rüz-gar önemli parametrelerdir. Bu faktörler topog-rafya ve toprak ile birlikte canl›lar› büyül ölçüdeetkiler. Bu parametrelerden ›fl›¤›n fotosentez aç›-s›ndan 3 temel özelli¤i öne ç›kmaktad›r. Bu özel-likler; ›fl›¤›n kalitesi, ›fl›klanma süresi ve ›fl›¤›nyo¤unlu¤udur. Bitkiler çimlenme, vejetatif ve ge-neratif geliflme gibi farkl› fenolojik dönemlerindeminimum, optimum ve maksimum s›cakl›k istek-leri aç›s›ndan farkl›l›klar göstermektedir. Bitkitürlerinin de bu de¤erler bak›m›ndan aralar›ndaönemli farkl›l›klar›n oldu¤u bilinmektedir. Genelolarak geliflme döneminde serin iklim bitki türle-ri 20-25 °C aras›nda normal geliflme gösterirken,s›cak iklim bitkileri 30-35 °C aras›nda normal ge-liflmelerini sürdürmektedirler. Canl›lar›n opti-mum s›cakl›k isteklerinin d›fl›ndaki s›cakl›klar ya-flamsal faaliyetlerini olumsuz yönde etkilemekte-dir. Günefl ›fl›nlar› için bir filtre görevi gören ha-va bitkiler için de bir yetiflme ortam›d›r. Canl›la-r›n yetiflme ortam›ndaki hava hacim olarak % 78azot, % 21 oksijen, % 0.034 CO2 ve % 0.97 bafltaArgon olmak üzere di¤er gazlar› içermektedir.Ayr›ca, hava içerisinde bölgelere ve mevsimleregöre de¤iflmek üzere su buhar›, toz, duman, mik-roorganizmalar, çiçek tozlar› ve endüstri gazlar›da bulunmaktad›r. Atmosfer tüm bu özellikleriile canl›lar üzerinde önemli etkilere sahiptir. Gü-nümüzde CO2’in bitkiler aç›s›ndan önemi ön pla-na ç›kmaya bafllam›flt›r. Fosil yak›tlar›n ve ormanyang›nlar›n›n atmosfere sald›¤› CO2 miktar› seraetkisi riskini art›rmaktad›r. Hava kütlelerinin be-lirli yönlerdeki hareketlerini simgeleyen rüzgar,canl›lar üzerinde de¤iflik etkilerde bulunmakta-d›r. Bir taraftan bitkilerde tozlaflma, üreme or-ganlar›n›n yay›lmas› vb. olumlu etkileri yan›ndadi¤er taraftan afl›r› h›zl› rüzgarlar tah›llar›n yat-mas›na, a¤açlar›n devrilmesine, yaprak ve çiçek-

lerin dökülmesine, bitkilerin kurumas›na nedenolarak büyük boyutlu mekanik zararlanmalarmeydana getirir.

Bitkilerde fotosentez ve solunum etkinliklerinin

özellikleri ile iklim faktörlerini iliflkilendirmek

Fotosentez bitkilerde klorofil pigmenti katalizör-lü¤ü alt›nda günefl enerjisini kullanarak karbon-dioksit ve suyu birlefltirip çeflitli organik bileflik-leri oluflturan bir sistemdir. Bu sistemde ›fl›k vekarbondioksitin önemi çok büyüktür. Ifl›¤›n yo-¤unlu¤u, kalitesi ve süresi ile karbondioksitinkonsantrasyonu fotosentez h›z›nda en etkili un-surlard›r. Di¤er taraftan s›cakl›¤›n fotosentez h›z›ile iliflkisini de unutmamak gerekir. Bitki popu-lasyonlar›nda yaprak alan indeksi ve ›fl›k tutumuaras›ndaki iliflkiler fotosentezin net kuru maddebirikimi aç›s›ndan çok önemlidir. Bitkilerin çeflit-li biyokimyasal faaliyerlerini devam ettirebilmekiçin fotosentezle ürettikleri karbonhidratlar› par-çalamalar› ve birtak›m yap›sal ve fonksiyonelmaddeler ile enerji üretmeleri gerekmektedir. As-l›nda bu olay solunum olarak adland›r›lmaktad›r.Solunum bir bak›ma fotosentezin tersi bir olay-d›r. Bir bitkinin bir günde fotosentezle olufltur-du¤u karbonhidratlar›n yaklafl›k 1/3’ü solunum-da kullan›lmaktad›r. Fotosentezle üretilen mad-deler ile solunum ile tüketilen maddeler aras›n-daki fark net fotosentez olarak isimlendirilir. So-lunumun s›cakl›kla s›k› bir iliflkisi vard›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


Y›l ve gün içersinde ›fl›k ve s›cakl›k faktörlerinde

yaflanan de¤iflimlerdeki nedenleri aç›klamak

Ifl›k ve s›cakl›k faktörleri mevsimlere ve gününsaatlerine ba¤l› olarak önemli de¤iflimler göster-mektedirler. Genel olarak, ›fl›k yo¤unlu¤u yazaylar›nda k›fl aylar›na göre, ö¤le saatlerinde sa-bah ve akflam saatlerine göre daha yüksektir. Di-¤er taraftan, günün çeflitli saatleri ve mevsimlerde s›cakl›k de¤erlerini de¤ifltirmektedir. Bununnedeni gün içinde ve farkl› mevsimlerde günefl›fl›nlar›n›n bazen e¤ik aç› ile, bazen de dik aç› ilegelmesidir. Ifl›nlar dik aç› ile geldi¤inde fazla ›fl›nenerjisi, e¤ik geldi¤inde ise az ›fl›n enerjisi yer-yüzne ulaflmaktad›r. Ifl›nlar›n mevsimsel gelifl aç›-lar›n›n de¤iflmesi ile de yaz ve k›fl aylar› aras›ndas›cakl›k farkl›l›klar› oluflmakta, yazlar› daha s›-cak, k›fllar ise daha so¤uk olmaktad›r.

Ifl›k ve s›cakl›k parametrelerine iliflkin ekstrem

de¤erlerin özellikle bitkiler üzerinde neden oldu-

¤u stres koflullar›n› ifade etmek

Optimum yo¤unluktan az ya da fazla ›fl›k alanyerlerde yetiflen bitkilerde baz› morfolojik ve fiz-yolojik de¤ifliklikler meydana gelmektedir. Bol›fl›kta yetiflen bitkilerde gövde k›sal›r, kütikulakal›nlafl›r, hücreler aras› bofluklar azal›r, köklerdaha fazla dallan›r, kök/gövde oran› artar, kloro-fil miktar› artar, meyve oluflumu artar, meyveler-de renk, aroma ve tat yükselir, bitkilerin daya-n›kl›l›¤› artar. Gölgede yetifltirilen bitkilerde isebo¤um aralar› uzar, gövde incelir, yaprak ayas›genifller, kökler zay›f geliflir ve kök/gövde oran›azal›r. Ifl›kta oldu¤u gibi s›cakl›kla ilgili ekstremde¤erler canl›lar üzerinde olumsuz etkiler yarat-maktad›r. Optimumun üzerindeki s›cakl›klar›nzararl› olabilecek de¤erini belirlemek oldukçazordur. Çünkü, bu de¤erler bitki türleri aras›ndafarkl›l›k gösterdi¤i gibi bir bitkinin organlar› vegeliflme devreleri aras›nda da büyük farkl›l›klarvard›r. Bitkilde yüksek scakl›¤›n olumsuz etkile-ri ço¤unlukla su eksikli¤i ile birlikte görülür. Bunedenle iki faktörün olumsuz etkilerini birbirin-den ay›rmak güçtür. Yüksek s›cakl›k bitkilerdebirçok metabolik bozukluklara yol açar. Bitkile-rin yüksek s›cakl›klardan zarar görme derecesi,s›cakl›kta kal›fl süresi ile yak›ndan iliflkilidir. Yük-sek s›cakl›¤›n bitkiler üzerindeki olumsuz etkile-rine düflük s›cakl›¤›n olumsuz etkilerinden dahaaz rastlan›r. Tar›msal ürünlerin uyum göstereme-

dikleri alanlarda yetifltirilmesi halinde yüksek s›-cakl›¤›n olumsuz etkileri daha çok görülmekte-dir. Yüksek s›cakl›klar›n ölümcül etkileri foto-sentez ve solunum olaylar›n›n durmas› ile ortayaç›kar. Hücreler ve zarlarda bozulmalar bafllar,protoplazmadaki proteinler, nükleik asitler par-çalan›r, protein yap›lar› bozulur ve lipitler s›v›la-fl›r. S›cakl›¤›n optimum de¤erlerin alt›nda ölüm-cül olmayan seviyelere düflmesi durumunda, bit-ki büyüme ve geliflmesi yavafllar, önce metabo-lizma bozulur ve fotosentez ürünlerinin tafl›nma-s› zorlafl›r. Bu olaya da üflüme zarar› denir. Oysa,s›cakl›klar›n afl›r› düflmesi bitkilerde ölümle so-nuçlan›r. Ancak, bitkiler donmaya karfl› belirliderecelerde dayanabilmek için baz› mekanizma-lar gelifltirmifllerdir. Donman›n etkisi; bitkinin bü-yüme devresine, bitki organlar›na, düflük s›cakl›-¤›n derecesine, süresine, düflük s›cakl›¤›n düflmeve yükselme h›z›na, bitki morfolojisine ve bitki-nin kimyasal kompozisyonuna ba¤l› olarak de-¤iflmektedir.

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Fotosentezle üretilen maddeler ile solunumla tüketi-len maddeler aras›ndaki farka ne ad verilir?

a. Fotosentez h›z›b. Net fotosentez c. CO2 denge noktas› d. Solunum e. Termoperiyodizm

2. Afla¤›dakilerden hangisi gölgede yetifltirilen bitkiler-de görülmez?

a. Bo¤um aralar› uzar, b. Kökler zay›f geliflir c. Yaprak ayas› genifller d. Kütikula kal›nlafl›r e. Kök/gövde oran› azal›r

3. Genel olarak fotosentez yoluyla oluflan karbonhid-ratlar›n % kaç›n›n solunum ile tüketildi¤i kabul edilir?

a. 1/2b. 1/4c. 1/6d. 1/7e. 1/3

4. Normal koflullarda havada kaç ppm CO2 bulunur?a. 340 ppmb. 0.034 ppmc. 700 ppmd. 150 ppme. 10 ppm

5. Birim toprak alan›nda bulunan yaprak alan› neyi ifa-de eder?

a. Bitki büyüme oran› b. Net asimilasyonc. Fotosentez d. CO2

e. Yaprak alan indeksi

6. Güneflten gelen enerjinin % kaç› fotosentez için kul-lan›lmaktad›r?

a. % 100 b. % 86 c. % 1d. % 39e. % 0.008

7. Afla¤›dakilerden hangisi s›cakl›¤› etkileyen bir faktörde¤ildir?

a. Enlem derecesi ve yamaç bak›lar›b. Ay ›fl›nlar›c. Yükseklikd. Kar örtüsüe. Bitki örtüsü

8. Afla¤›dakilerden hangisi rüzgâr›n olumlu ya da olum-suz etkilerinden biri de¤ildir?

a. Yabanc› döllenen bitkilerde tozlaflmay› sa¤la-mak

b. Tah›llarda yatmaya neden olmakc. Bitkilerin kurumas›na neden olmakd. Ifl›k yo¤unlu¤unu art›rmake. Karlar›n erimesini sa¤lamak

9. Bu¤day, arpa gibi tah›llarda minimum çimlenme s›-cakl›¤› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. -10 – -5 °C b. 1 – 4 °Cc. 8 – 12 °Cd. 15 – 30 °Ce. 40 – 45 °C

10. So¤uk zarar› bitki dokular›nda hangi s›ra ile gerçek-leflir? (En azdan en fazlaya do¤ru)

a. Sürgün ucu-Gövde-Yaprak-Çiçekb. Çiçek-Yaprak-Sürgün ucu-Gövdec. Yaprak-Sürgün ucu-Çiçek-Gövded. Yaprak-Gövde-Sürgün ucu-Çiçeke. Gövde-Sürgün ucu-Yaprak-Çiçek



1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ifl›k ve Fotosentez” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Ifl›k ve Fotosentez” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Ifl›k ve Fotosentez” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Atmosfer” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Ifl›k ve Fotosentez” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Ifl›k ve Fotosentez” konu-sunu yeniden özden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›cakl›¤› Etkileyen TemelFaktörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rüzgar” konusunu yenidengözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›cakl›k” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›cakl›k” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Birim alana düflen ›fl›k yo¤unlu¤u, yörenin enlemine,mevsime, gün içerisindeki zamana, atmosferin süzmederecesine, yükseklik ve topografyaya göre de¤iflebil-mektedir. Fotosentez h›z›n› birçok faktör etkileyebil-mektedir. Bu faktörler içerisinde en önemlileri flunlar-d›r: Ifl›k yo¤unlu¤u ve kalitesi ile ›fl›klanma süresi; at-mosferdeki CO2 miktar›; s›cakl›k; toprak suyu ve havanemi ve bitkilerde klorofil miktar›d›r.

S›ra Sizde 2

Bitki tohumlar› çimlenme dönemindeki ›fl›k istekeri ba-k›m›ndan

1. Çimlenme ‹çin Ifl›¤a ‹htiyaç Duyan Bitkiler2. Ifl›¤›n Çimlenmeyi Teflvik Etti¤i Bitkiler3. Karanl›¤›n Çimlenmeyi Teflvik Etti¤i Bitkiler4. Ifl›¤›n Çimlenmeyi Etkilemedi¤i Bitkiler

S›ra Sizde 3

Hayvan yetifltiricili¤inde çevre s›cakl›¤› önemli bir fak-tördür. Çevre s›cakl›¤› çok yüksek ise vücuttaki fazlaenerjiyi atabilmek için hayvanlar büyük çaba sarfeder-ler. Ayr›ca, çevre s›cakl›¤› hayvansal ürünler ile, döl ve-rimini, deri kalitesini büyük ölçüde etkiler. Evcil hay-vanlar›n ço¤unda optimum çevre s›cakl›¤› l5-25 °C ara-s›nda de¤iflmektedir. Di¤er taraftan böceklerde embri-yo, larva, pupa geliflme h›zlar›na s›cakl›¤›n etkisi çokfazlad›r. Genel olarak böcekler için optimum s›cakl›k26 °C kabul edilir. Baz› böcekler çok düflük s›cakl›k de-recelerinde canl›l›klar›n› koruyabilirler. Örne¤in -30°C’de yaflayan böcekler oldu¤u gibi, ölüm s›cakl›¤› er-gin böceklerde -35 °C, larvalarda -50 °C’ye kadar inebi-lir. Buna karfl›l›k baz› tropik canl›lar 5-l0 °C’lerde zarargörmeye bafllarlar ve 0 °C’de ölebilirler.

S›ra Sizde 4

S›cakl›¤› etkileyen temel faktörler: enlem derecesi veyamaç bak›lar›, yükseklik, atmosfer tabakalr›n›n kal›nl›-¤› ve içindeki gazlar, bitki örtüsü, toprak rengi, gününçeflitli saatleri ve mevsimler, toprak havas› ve suyu ilekar örtüsüdür.

S›ra Sizde 5

Yüksek s›cakl›ktan korunmak için bitkilerde en çok gö-rülen morfolojik de¤ifliklikler:

1. Baz› bitkiler yüksek s›cakl›ktan korunmak içinorganlar›n›n etraf›n› yal›tkan görevi yapan tüy,pul, kabuk, mantar ve mum tabakalar› ile kaplar-lar. Baz› succulent bitkilerde su tabakas› içerde-ki organlar için bir koruyucu tabaka rolünü üst-lenmifltir.

2. Birçok bitki de günefl ›fl›nlar›n› olabildi¤ince yan-s›tarak yüzeylerinin afl›r› ›s›nmalar›n› önlerler. Buamaçla bitkiler aç›k renkli yapraklar olufltururlar.Yapraklar günefl ›fl›nlar› ile daha dar aç› yapacakflekilde dizilerek yans›tmay› kolaylaflt›r›rlar.

3. Bitkilerde su oran› artt›kça s›ca¤a dayan›kl›l›kazal›r. Bu nedenle bitkiler afl›r› s›caklara daya-nabilmek için fazla suyu atarak yo¤unluklar›n›art›r›rlar.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 6

Donma olay›n›n bitkide ortaya ç›k›fl› ve zararlar› afla¤›-daki s›ra ile olmaktad›r:

1. Protoplast d›fl›nda buz kristallerinin oluflmas›2. Protoplast›n su kaybetmesi ve böylece yo¤unlu-

¤unun artmas›. S›cakl›k h›zl› düflerse protoplastdonabilir. E¤er s›cakl›k yavafl düflerse protoplastsadece su kaybeder.

3. Protoplast içinde konsantrasyonu artan çözünenmaddeler çökelirler. E¤er iyonize olan bilefliklerçökelirse sonunda protoplast içi pH de¤eri deönemli de¤iflme gösterir.

4. Eutectic (hücrenin donma noktas›) s›cakl›¤›n al-t›nda (genellikle -35 ºC ile -40 ºC) dokulardakisuyun tamam› donar.

5. Zamanla küçük köfleli buz kristalleri daha düflükserbest yüzey enerjisi olan büyük, küresel kris-tallere dönüflürler. Hücre komponentlerinin bo-zulmas› büyük mekanik zarar yapabilir. S›cakl›-¤›n, yavafl yavafl düflmesi su kayb›n›n neden ol-du¤u etkilerden daha fazla hasara neden olur,h›zl› s›cakl›k düflmelerinde ise buz kristal oluflu-munun zararl› etkisi daha büyük olabilmektedir.

S›ra Sizde 7

Hava kütlelerinin belirli yönlerdeki hareketlerini simge-leyen rüzgar, bitkiler üzerinde de¤iflik etkilerde bulun-maktad›r. Bir taraftan bitkilerde tozlaflma, üreme organ-lar›n›n yay›lmas› vb. olumlu etkileri yan›nda di¤er taraf-tan afl›r› h›zl› rüzgarlar tah›llar›n yatmas›na, a¤açlar›ndevrilmesine, yaprak ve çiçeklerin dökülmesine, bitki-lerin kurumas›na neden olarak büyük boyutlu mekanikzararlanmalar meydana getirir.

Andiç, C., (l984.) Tar›msal Ekoloji. A.Ü. Ziraat Fakül-tesi Yay.235 s.

Beard, J.B., (1973.) Turfgrass Science and Culture.

Prentice-Hall, Inc. Englewood Cliffs, N.J.B658 s. B›y›kl›o¤lu, K., (l984.) Hayvan-Çevre ‹liflkileri, Ders

Notlar›, Yay›nlanmam›fl, U.Ü. Ziraat Fakültesi, Bursa.B›dwell, R.G.S., (1974.) Plant Physiology. NewYork

Mc Millan Pulb. Comp. p. 643.Daubenmerie, R.F., (l959.) Plants and Environment.

John Wiley and Sons Inc. 422 s. Etherington, J.R., (l975.) Environment and Plant Eco-

logy. John Wiley and Sons Inc. 347 s. Genç, ‹., (l976.) Tarla Bitkileri Ekolojisi. Ç.Ü. Ziraat

Fakültesi Yay., 94 s.Hughes, H.D. ve D.S. Metcalfe, (l972.) Crop Producti-

on. Mc Millan Publ. Comp., 627 s.Kansu, ‹.A., (l965.) Böcek Ekolojisi ve Epidemiyoloji-

si, A.Ü. Ziraat Fakültesi Yay., 242, Ders Kitab› 81. Levitt, J., (l972.) Responses of Plants to Environmen-

tal Stresses. Academic Pres. P. 44-187. MC.Cloud, D.E. ve R.J. Bula, (l982.) Climatic Factors

in Forage Production. Forages, Third Ed. The Io-wa State University Pres, Ames, Iowa. P. 372-383.

Odum, E.P., (l963.) Ecology. Holt, Rinehart and Wins-ton Inc. 152 s.

Refig, M., (1982.) Crop Production Management in

the Agro-Ecological Regions of the near East

and North Africa. FAO Publ. Rome. 79 s.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Topra¤›n fiziksel ve kimyasal özelliklerini tan›mlayabilecek,Topra¤›n fiziksel ve kimyasal özelliklerinin bitki yetifltirme aç›s›ndan önemi-ni aç›klayabilecek,Toprak-bitki-su iliflkilerini aç›klayabilecek,Bitkisel üretimde önemli olan toprak nemi sabitelerini tan›mlayabilecek,Bitki su tüketimini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Toprak tekstürü • Toprak strüktürü • Toprak reaksiyonu • Toprak tuzlulu¤u • Organik madde

• Hava nemi• Doyma noktas›• Tarla kapasitesi• Kullan›labilir su tutma kapasitesi• Bitki su tüketimi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NNN


Bitki-Toprak-Su‹liflkileri

• TOPRAK• TOPRAK EROZYONU• SU• B‹TK‹-TOPRAK-SU ‹L‹fiK‹LER‹


TOPRAKToprak dünyam›z›n d›fl kabu¤unu kaplayan kayalar›n ve organik maddenin fizik-sel kimyasal ve biyolojik olarak parçalanmas› sonucu meydana gelen içerisindemakro ve mikro organizmalar› bar›nd›ran, bitkilerin büyüme ve geliflmeleri için ge-rekli su, hava ve besin elementlerini içeren ayn› zamanda bitkiler için durak göre-vi gören de¤iflken özellikli bir maddedir.

Toprak oluflumunda ana materyal, iklim, organizma, zaman ve topo¤rafya fak-törleri rol oynamaktad›r. Bu nedenle, dünya üzerinde yay›l›m gösteren topraklarheterojen ve 3 boyutlu nitelikte olup kat›, s›v› ve gaz olmak üzere 3 fazdan mey-dana gelmektedir. Oluflumunda rol oynayan faktörlerin etkisiyle, ana materyaldenfarkl› fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklere sahip olan topraklar gevflek ve de-¤iflik derinlik gösteren bir yap›dad›rlar.

Toprak bafll›ca 5 faktörün; ana kaya, topografya, iklim, organizma ve zaman etkisi ile olu-flur. Bu faktörlerin karfl›l›kl› iliflkisinin sonucu farkl› özelliklere sahip topraklar oluflur.

Karmafl›k özellik gösteren topraklardan, nitelik ve nicelik olarak en yüksekürün de¤erlerini alabilmek için sa¤lanmas› gereken optimum bitki gelifliminde, in-san etkisi ve ekolojik koflullar baflta olmak üzere di¤er pek çok faktör etkili olmak-tad›r. Dolay›s›yla, toprak verimlili¤ini sürekli k›lmak ve bu sayede artan nüfusunbeslenme ve bar›nma ihtiyac›n›n karfl›lanmas› için toprak, insan ve ekolojik faktör-ler aras›nda dengeli ve uyumlu iliflkinin sürdürülmesi gereklidir. fiayet bu dengeolumsuz yönde de¤iflirse, üretken ve canl› bir madde olan topra¤›n verimlilik özel-li¤inden insanlar›n yararlanma olana¤› s›n›rlan›r.

Topra¤›n sahip oldu¤u de¤iflik özellikler, tek veya birlikte olmak üzere toprakverimlili¤i üzerinde belirleyici etkiye sahip olarak bitki geliflimi ve ürün miktar›üzerine etkili olmaktad›r. Bu etkenlerin özelliklerinin ve birbirleriyle olan etkile-flimlerinin bilinmesiyle topraklar›n verimliliklerinin sürdürülmesi olanakl›d›r.

Ü.Alt›nbafl ve ark. ‘n›n Toprak Bilimi adl› kitab›nda (‹zmir; Ege Üniversitesi Ziraat Fakül-tesi Yay›nlar› No:557) topra¤›n oluflumu ve çeflitli özellikleri ile ilgili konularda ayr›nt›l›bilgiler bulabilirsiniz.

Bitki-Toprak-Su ‹liflkileri

Faz: De¤iflik durumlardanher biri.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Topra¤›n Fiziksel Özellikleri

Toprak Tekstürü (Doku, Bünye)Topra¤›n mineral k›sm› toprak kitlesinin en önemli ve de¤iflmeyen özelliklerini gös-teren bölümüdür ve tekstür (doku, bünye) olarak isimlendirilmektedir. Tekstürüntoprak özellikleri üzerindeki etkisinin de¤erlendirilebilmesi için öncelikle farkl› iri-likteki tanelerin miktar› bilinmelidir. Buna göre, birim toprak kitlesini oluflturanfarkl› boyutlardaki tanelerin oransal da¤›l›m› tekstür olarak isimlendirilmektedir.

Toprakta bulunan 2 mm’ den iri materyaller tafl (> 2cm) ve çak›l ( 2cm - 2 mm)olarak belirtilir ve topra¤›n inaktif k›sm›n› olufltururlar. Buna karfl›n 2 mm’ den da-ha küçük irilikteki tanelerden oluflan ve ince toprak olarak isimlendirilen fraksiyontopra¤›n verimlilik özellikleri üzerinde etkili olan aktif k›sm›d›r. Topraktaki tanele-rin iriliklerine göre da¤›l›mlar›n› içeren ve genel kabul gören s›n›fland›rma sistem-leri USDA (Amerika Birleflik Devletleri Tar›m Bakanl›¤›) ve ISSS (Uluslar aras› Top-rak Bilimi Derne¤i) taraf›ndan önerilmifltir (Çizelge 3.1).

Kum, mil ve kil de¤iflik oranlarda bir araya gelerek 12 farkl› tekstür s›n›f›na ay-r›lm›fllard›r. Hafif veya kaba bünyeli olarak isimlendirilen kumlu topraklar›n su tut-ma kapasitesi düflük, su geçirgenli¤i ve havalanmas› yüksek, besin elementlerincefakir, fiziksel özellikleri iyi, kimyasal özellikleri fena olan, erken ›s›nan, erken tavagelen ifllenmesi kolay topraklard›r. A¤›r veya ince bünyeli killi topraklar›n su tut-ma güçleri yüksek, suyu geçirmesi ve havalanmas› düflük, fiziksel özellikleri fena,kimyasal özellikleri iyi, çay›r mera arazisi olarak kullan›ma uygun olan topraklar-d›r. Buna karfl›n kum, mil ve kil fraksiyonlar›n›n yaklafl›k yak›n oranlarda ve bir-birlerinin özelliklerini de¤ifltirerek baflat olmayacak flekilde bir araya gelmesiyleoluflan, orta veya t›n bünyeli topraklar bitkisel üretim için en uygun topraklard›r.

Toprak Strüktürü (Yap›) Toprakta bitki geliflimiyle do¤rudan ilgili bir faktör olmas›na ra¤men bitki büyü-me ve gelifliminde etkin rol oynayan di¤er tüm özellikler üzerinde de strüktür et-kili olmaktad›r. Toprakta bulunan de¤iflik irilikteki teksel tanelerin kümeleflerek,belirli flekillerde birleflerek gruplar halinde dizilmelerine toprak strüktürü veyatoprak yap›s› denir.

Toprak tanelerinin kümeleflerek dizilmesiyle meydana gelen strüktür halindekiözellikleri, teksel toprak tanelerinin (kum, mil ve kil) bir araya gelmesiyle ortayaç›kan özelliklerinden tamam›yla farkl›d›r.


USDA ISSS

Fraksiyon Çap (mm) Fraksiyon Çap (mm)

Çok kaba kum 2.00 - 1.00 Kaba kum 2.00 - 0.2

Kaba kum 1.00 - 0.50 ‹nce kum 0.2 - 0.02

Orta kum 0.50 - 0.25 Mil (Silt) 0.02 - 0.002

‹nce kum 0.25 - 0.10 Kil < 0.002

Çok ince kum 0.10 - 0.05

Mil (Silt) 0.05-0.002

Kil < 0.002

Çizelge 3.1Topraklar›n farkl›tane boyutlar›nagöre s›n›fland›r›lmasistemi(Soil SurveyStaff, 1951)

Toprak verimlili¤inin ve bitkisel üretimin as›l faktörlerinden biri olan toprakstrüktürü toprakta hava-su dengesinin sa¤lanmas›, su geçirgenli¤i, suyun tutulma-s›, hava ve ›s› iletkenli¤ini kontrol etmesi, bitki besin elementlerinin al›nabilirlikdurumu, kök da¤›l›m› ve biyolojik aktivite gibi bitki büyüme ve geliflmesiyle ilgiliçok say›da özellik üzerinde etkilidir. Bununla birlikte, topraklar›n hacim a¤›rl›¤› veboflluklar hacmi gibi özelliklerinin yan› s›ra iyi bir strüktür derecesine sahip top-raklar›n strüktürsüz veya zay›f strüktürlü topraklara göre erozyona u¤rama derece-leri daha düflüktür. Besin elementleri içeri¤i yeterli olan fakat strüktürsüz özellikgösteren topraklarda, bitkisel ürün veriminin yeterli olmad›¤› ve uygulanan gübre-den beklenen karfl›l›¤›n al›namad›¤› görülmüfltür.

Toprak strüktürü topra¤a ve bitkiye yönelik olarak gerçekleflen do¤al ve yapayfaktörlerden etkilenmektedir. Toprak strüktürünün oluflturulmas›, iyilefltirilmesi vekorunmas› her zaman temel amaç olmal›d›r. Topra¤›n yeterli nem içeri¤inde ve uy-gun yöntemlerle ifllenmesi, minimum toprak iflleme yap›lmas›, toprak üzerinde ge-reksiz traktör vb. trafi¤ine izin verilmemesi, toprak strüktürü üzerine olumlu etkiyapan bitki türlerinin yetifltirilmesi ve nitelikleri uygun organik gübre kullan›m› gi-bi uygulamalar toprak strüktürünün oluflumu ve süreklili¤i üzerinde etkilidir. fie-killerine göre topraklarda görülen strüktür tipleri fiekil 3.1’ de sunulmufltur.

Teksel yap›daki topraklar ile strüktürel oluflumu sa¤lam olan topraklar aras›nda tar›msalaç›dan ve erozyonun etkinli¤i yönünden ne gibi farklar vard›r?

613. Ünite - Bi tk i-Toprak-Su ‹ l iflk i ler i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

fiekil 3.1

Strüktür Tipi Strüktür fiekilleri Özellikleri

Granüler(Gözenekli)

K›r›nt›(Furda, çok gözenekli)

Levha(Pul)

‹fllenen topraklar›n karakteristikyap›lar›d›r. Üst toprakta bulunur.Genellikle 2 cm’ den daha küçükyuvarlak flekillidirler.

Agregatlar yatay bir düzlemetraf›nda dizilmifllerdir.Topraklar›n her katman›ndagörülebilece¤i gibi genellikle A2horizonunda rastlan›r.

Alt toprakta (B horizonunda)rastlan›r. Kurak ve yar› kurakbölge topraklar›nda görülmektedirler.Agregatlar›n düfley eksenetraf›nda dizilmeleriyleoluflmufllard›r.

Prizma

Kolon

Köfleli Blok

Eksenleri yaklafl›k birbirine eflitve düzensiz alt› yüzeyli agregatlar›noluflturdu¤u yap› tipidir. En çok 10cm boyutundad›rlar.

Düzensiz Blok

Genellikle a¤›r bünyeli alttoprakta (B horizonunda)görülebilece¤i gibi nemlibölge topraklar›nda dahayayg›nd›r.

fiekillerine göretoprakta önemlistrüktür tipleri(Korkut, 1983).

Toprak Havas›Bitkilerin ve toprakta ço¤unluk organizma grubunu oluflturan hetetrof organizma-lar›n aktiviteleri sonucu oksijen tüketilirken karbondioksit üretilmektedir. Topra-¤›n hava veya oksijen içeri¤i biyolojik aktivite için oldukça önemli rol oynamas›nedeniyle toprak verimlili¤ini etkileyen oldukça önemli bir özelliktir.

Topraklar›n su ile dolu olan küçük (mikro) boflluklar›n d›fl›ndaki büyük (mak-ro) boflluklar›n tamam›nda hava bulunur. Toprak havas› ve atmosfer havas› aras›n-da gerçekleflen sürekli etkileflime ba¤l› olarak iki ortam aras›nda gaz de¤iflimi var-d›r. Toprak ve atmosfer havas›n›n gaz bileflimi benzer olmas›na karfl›n gazlar›noranlar› farkl›d›r. Atmosfer ve toprak havas›n›n ortalama bileflimi Çizelge 3.2’ denizlenmektedir. Topraktaki biyolojik aktivitenin bir sonucu olarak atmosfer havas›nagöre toprak havas›nda oksijen daha düflük, karbondioksit daha yüksek içerikte bu-lunur. Toprak havas› mevsimlere, biyolojik aktiviteye, gübreleme gibi tar›msal faali-yetlere, toprak nemine, tekstüre, strüktüre, toprak derinli¤ine ba¤l› olarak de¤iflir.Topraktaki biyolojik aktivite için toprak havas›n›n en fazla % 5 karbondioksit, endüflük % 10 oksijen içermesinin uygun oldu¤u kabul edilmektedir (Rowell, 1996).

Toprak havalanmas›n›n toprak verimlili¤i ve bitki yetifltirmeye olan olumlu et-kileri;

1. Yayg›n kök sistemi oluflumuna katk› sa¤lar2. Toprak mikro organizmalar›n›n aktivitelerini yükseltir3. Suyun ve bitki besin elementlerinin kökler taraf›ndan al›n›m›n› art›r›r4. Topraktaki fiziksel ve kimyasal olaylar›n h›z›n› belirler

Toprak S›cakl›¤›Toprak verimlili¤inin en önemli özelliklerinden biri olan toprak s›cakl›¤›, tohumunçimlenmesinden itibaren bitkinin büyüme ve geliflmesinin her evresinde etkilidir.Bununla birlikte, toprakta gerçekleflen çok say›da fiziksel, kimyasal ve biyolojikolaylarla iliflkilidir.

Toprak s›cakl›¤›n›n en önemli kayna¤›, günefl ›fl›nlar› olmakla beraber çok dü-flük miktarda da kimyasal ve mikrobiyolojik aktivite sonucu aç›¤a ç›kan ›s›d›r. Top-ra¤›n ›s›nmas›na; bitki örtüsü, yöney ve e¤im, toprak özellikleri, karalar›n ve sula-r›n da¤›l›m›, enlem derecesi, ve topo¤rafya etkili olmaktad›r.

Toprak s›cakl›¤› atmosfer s›cakl›¤› ile iliflkili olarak de¤iflim gösterdi¤inden ya-p›lacak uygulamalarla toprak s›cakl›¤›n› önemli ölçüde etkileyebilmek olanakl› de-¤ildir. Topraklar›n idaresine yönelik olmak üzere;

1. Malçlama2. Sulama ve drenaj3. Toprak yüzeyinin fiziksel özelliklerinin de¤ifltirilmesi, uygulamalar› (Baver

ve ark., 1972), topra¤›n s›cakl›¤›n›n kontrolü için yap›lacak ifllemler olarakbelirtilebilir.

Tohum çimlenmesi, bitkilerin büyüyüp geliflmesi, topraklar›n su ve hava içe-rikleri, besin elementlerinin yaray›fll›l›¤›, biyolojik aktivite, topraklar›n fiziksel vekimyasal özellikleri ve toprak oluflum olaylar› üzerine toprak s›cakl›¤›n›n önem-li etkileri vard›r.


Horizon: Toprak yüzeyindentoprak derinli¤ine do¤rutopraklar›n içerdi¤i,birbirleri üzerine s›ralanm›flve genelde birbirinden farkl›tabakalara denir.

Azot Oksijen Karbon dioksit

Atmosfer havas› 79.0 21.0 0.03

Toprak havas› 79.1 20.6 (18.0 - 21.0) 0.30 (0.1 - 5.0)

Çizelge 3.2Hacim yüzdesiolarak atmosfer vetoprak havas›n›nortalama bileflimi, %(Kohnke, 1968).

Malç: Toprak yüzeyindenbuharlaflmay› azaltmak,toprak s›cakl›¤›n›düzenlemek, yabanc› otsay›s›n› azaltmak veerozyonu kontrol etmek içinorganik, mineral ve sentetikkaynakl› çeflitli materyallerintopra¤›n yüzeyineserilmesiyle oluflturulantabakad›r. Yap›lan buiflleme ise malçlama denir.

Drenaj : Herhangi biralandan fazla yüzey veyayüzey alt› suyununboflalt›lmas›d›r.

Topraklar›n fiziksel, kimyasal ve biyolojik aktivitesi toprak s›cakl›¤› yeterli ol-du¤u sürece gerçekleflir. Toprak verimlili¤i ve bitkisel üretim için çok önemli olanbu olaylar›n kesintiye u¤ramadan devam ettirilmesi toprak s›cakl›¤›n›n uygun se-viyede sürdürülmesiyle olanakl›d›r.

Malçlama, sulama ve drenaj ile topra¤›n fiziksel özellikleri toprak s›cakl›¤›n› nas›l etkiler?

Topra¤›n Kimyasal Özellikleri

Toprak Reaksiyonu (pH)Topra¤›n verimlili¤ini belirleyen temel özelliklerden birisi de toprak reaksiyonu-dur ve pH birimi ile ifade edilir. Toprak çözeltisindeki H+ ve OH- iyonlar›n›n kon-santrasyonu topra¤›n asit veya alkalin olmas›n› belirler. Toprak reaksiyonunun ifa-de edilmesinde kolayl›k sa¤lamas› amac›yla kullan›lan ve logaritmik bir terim olanpH çözeltide bulunan H+ iyonlar›n›n negatif logaritmas› (pH = - log [H+]) veya ko-logaritmas›d›r.

Ortamda bulunan H+ ve OH- iyonlar› konsantrasyonu birbirine eflit ise reaksi-yon nötrdür ve pH 7’ dir. Çözeltideki H+ konsantrasyonu OH- konsantrasyonundanfazla ise reaksiyon asit ve pH < 7’ dir, OH- konsantrasyonu, H+ konsantrasyonun-dan daha fazla ise reaksiyon alkalin ve pH > 7’ dir. Görüldü¤ü üzere pH say›sal ola-rak azald›kça asitlik artmakta, say›sal olarak artt›kça asitlik azalmakta, ortam alkalinözellik kazanmaktad›r. Seyreltik çözeltilerin pH’ lar› 0 - 14 aras›nda de¤iflmektedir.

Toprakta aktif, potansi-yel ve toplam olmak üzere3 çeflit asitlik vard›r. Toprakçözeltisindeki H+ iyonlar›-n›n oluflturdu¤u asitli¤e ak-tif asitlik, kolloidler üzerin-de adsorbe edilmifl H+ iyon-lar› ise potansiyel asitlikolarak isimlendirilir. Aktifve potansiyel asitlik birliktetoplam asitli¤i olufltururlar.Potansiyel asitlik, aktif asit-li¤in binlerce kat› kadar bü-yüklü¤e sahiptir. Aktif vepotansiyel asitlik aras›ndabulunan dinamik dengeuyar›nca aktif asitlikteki H+

konsantrasyonundaki azal-maya ba¤l› olarak potansi-yel asitlikten toprak çözel-tisine H+ geçifli vard›r.

Toprak reaksiyonu, ya-¤›fl ve y›kanma miktar›, anamateryal ve ayr›flma dere-cesi, organik madde çeflidive miktar›, kimyasal gübreçeflidi ve mikrobiyel aktivi-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

fiekil 3.2

pH 4.0 4.5 5.0 5.5 6.0 6.5 7.0 7.5 8.0 8.5 9.0

Artan asitik Artan alkalilik

Azot

Fosfor

Potasyum

Kükürt

Kalsiyum

Magnezyum

Demir

Mangan

Bor

Bak›r

Çinko

Molibden

Bitki besinelementlerininyaray›fll›l›¤›n›n pHile iliflkisi(Truog,1947).

teye ba¤l› olarak oluflur. Toprak reaksiyonunun toprak verimlili¤i üzerindeki önem-li etkileri ise flunlard›r;

1. Bitki besin elementlerinin yaray›fll›l›¤›na etkisi2. Toprak mikro organizmalar›n›n aktiviteleri üzerine etkisi3. Bitkilerin büyüme, geliflme ve ürün miktarlar›na etkisi

Bitkilerin toprak reaksiyonuna tepkileri nas›l de¤iflir?

Toprak Tuzlulu¤uGenellikle kurak ve yar› kurak bölgelerde görülen ve daha çok üst katmanlar›ndabitki büyüme ve geliflimini engelleyecek miktarda tuz içeren topraklard›r. Ya¤›fll›bölgelerde, tuzlar topraktan fazla ya¤›fllarla y›kand›¤› için tuz birikimine rastlan-maz. Tuzlulaflma ekseriyetle, yeterli drenaj›n olmad›¤› koflullarda ortaya ç›kar. Ye-terli drenaj›n sa¤lanmas› tuz birikiminin engellenmesi amac›yla al›nacak önlemle-rin bafl›nda gelmektedir.

Topraklar›n tuz içeriklerini minerallerin ve organik maddenin ayr›flmas›, kimya-sal gübreler ve gübre art›klar› sonucunda biriken tuzlar oluflturur. Tuzlu topraklar-da ço¤unlukla katyonlardan potasyum (K+), sodyum (Na+), kalsiyum (Ca2+), mag-nezyum (Mg2+), anyonlardan bikarbonat (HCO-

3), klor (CI-), sülfat (SO2-4) ve kar-

bonat (CO2-3) en fazla bulunur. De¤iflik miktarlarda çözünebilir tuz içeren toprak-

lar, 100 g toprakta 150 mg’ ›n üzerinde çözünebilir tuz içerdi¤inde bitkilere zehiretkisi göstermeye bafllar. Topra¤›n elektriki iletkenli¤i (EC) de¤erinin ölçülmesiylede topra¤›n tuzluluk durumu ifade edilmekte, 4 mS cm-1’ den daha fazla elektrikiiletkenlik de¤eri gösteren tuzlu topraklar›n, fiziksel özellikleri fena olmay›p pH 8.5’in alt›ndad›r.

Tuzun bitkiler üzerinde oluflturdu¤u olumsuz etki, artan tuz içeri¤i kök ortam›-n›n osmotik bas›nc›n› artt›rd›¤› için su potansiyeli azalarak köklerin baflta su ol-mak üzere yeterli besin elementi al›m› engellenmektedir. Fizyolojik kurakl›¤aneden olan bu olay normal flartlarda bitkiye do¤ru olan su hareketi, tuzlu toprak-larda tersine gerçekleflerek ürün kayb›, solgunluk, büyüme ve geliflmedeki gerili¤iizleyen bitkinin ölmesiyle sonuçlan›r. Tuzlu topraklarda, toprak çözeltisindekiiyon dengesinin bozulmas›, bitki bünyesinde de iyon dengesinin de¤iflmesine ne-den olur ve B, Cl- vb. iyonlar›n zehir etkileri bitkide büyüme ve geliflmede gerile-meye neden olur. Topraktaki biyolojik aktivite tuz içeri¤inden olumsuz yönde et-kilenmektedir.

Topraklar›n tuz içeri¤inin s›n›r de¤erlerini aflmas› durumunda çimlenmekte olanfidelerin ölümü, bitkilerin küçük ve koyu yeflil yaprakl› olmalar› ve kök sistemleri-nin ölümü gerçekleflir. Ayr›ca, yaprak kenarlar›nda, tomurcuklarda ve büyüme böl-gelerinde sar›l›klar›n ve çürümelerin yan› s›ra bitkinin tamam›nda solma ve kuruma-lar görülür. Çizelge 3.3’ te topraklar›n tuz içerikleriyle bitki geliflimi aras›ndaki iliflki-ler verilmifltir.

Topraklarda tuz birikiminin önlenmesi için etkin bir drenaj›n sa¤land›¤› koflul-larda sulama yap›lmal›d›r. Sulamada kalitesi yüksek su kullan›lmal›d›r. Tuzlu top-raklar›n ›slah› için iyi drenajla birlikte yeterli y›kama yap›lmal›d›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Osmotik bas›nç: Çözeltideçözünmüfl madde miktar›n›gösterir.Fizyolojik kurakl›k:Toprakta yeterli subulunmas›na ra¤menbitkinin suyu alamamas›d›r.

Tuzlu topraklarda yetifltirilen bitkilerde ne gibi belirtiler görülür?

Organik Madde Topraklar›n verimlilik özelli¤i kazanmas›nda, organik madde içerikleri di¤er özellik-ler aras›nda en önemli bileflenlerden biridir. Organik madde topra¤›n fiziksel, kim-yasal ve biyolojik pek çok özelli¤i üzerinde etkili olarak toprak verimlili¤inin belir-lenmesinde çok önemli rol oynamaktad›r. Toprak organik maddesinin kayna¤›n›oluflturan bitkisel ve hayvansal dokular içinde bitkisel art›klar bafll›ca bölümüdür.

Toprak organik maddesini, toprakta bulunan bitkisel ve hayvansal organizma-lar›n belirli aflamalarda ayr›flm›fl ölü art›klar› veya bunlar›n canl› olanlar›n›n olufl-turdu¤u tüm karbon içeren maddelerin toprakta oluflturdu¤u bir yap›d›r. Hâlbukihumus, kendisini oluflturan bitkisel ve hayvansal kaynakl› dokular›n tan›namaya-cak flekilde parçalanmas›, ayr›flmas› ve de¤iflmesiyle meydana gelen oldukça daya-n›kl›, heterojen, koyu kahverengi ile siyah renkte, kolloidal özellikli ve amorf ya-p›l› bir maddedir. Humus, toprak organik maddesinin bir k›sm›n› oluflturmaktad›r.Toprak organik maddesi ile humus teriminin eflanlaml› olmad›¤› genel kabul gö-ren bir görüfltür.

Mineral yüzey topraklar›n organik madde içerikleri % 0.5 - 6 aras›nda de¤iflir. Düflükmiktarlar s›cak ve kurak, yüksek miktarlar serin ve ya¤›fll› iklim bölgesi topraklar›ndabulunur.

Topraklar›n organik madde içerikleri, toprak tekstürü, topo¤rafya, iklim, bitkiörtüsünün özellikleri, arazi kullanma flekli, drenaj, toprak reaksiyonu, topraktakibitki besin elementlerinin miktar› ve gübrelemeye ba¤l› olarak de¤ifliklik göster-mektedir. Organik maddenin topraklar›n fiziksel, kimyasal ve biyolojik özellikleri-ne etkileri afla¤›daki gibi özetlemifltir;

1. Toprak organik maddesinin topra¤›n fiziksel özelliklerine etkisi1.1. Topraklar›n uygun olmayan havalanma, su tutma ve ›s›nma özelliklerini

iyilefltirir1.2. Organik maddenin erozyon kontrolünde etkisi vard›r


Tuzluluk,

(EC, mS cm-1)

Toplam Tuz,

(%)De¤erlendirme

0 - 4

0 - 2

0.05 - 0.2

0.05 - 0.1 Tuz etkisi ço¤unlukla ihmal edilebilir.

2 - 4 0.1 - 0.2

Tuza çok duyarl› bitkilerin verimi s›n›rlanabilir

(Fasulyeler, meyve a¤açlar›) pratik olarak hiç-

bir bitki tuzdan zarar görmez.

4 - 8 0.2 - 0.4 Ço¤u bitkinin verimi s›n›rlan›r.

8 - 16 0.4 - 0.8

Sadece tuza dayan›kl› bitkilerden tatmin edici

verim al›nabilir (pamuk, kolza, fleker pancar›,

arpa, ço¤u çimler ve üç güller).

> 16 > 0.8Sadece birkaç tuza dayan›kl› bitkiden tatmin

edici verim al›nabilir.

Çizelge 3.3Topraklar›n tuziçerileri ile bitki veürün geliflimiaras›ndaki iliflki(Bernstein, 1970; Verhoeven, 1979).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Kolloid: Çok küçük boyututan›mlamaktad›r.

Kolloidal sistem: ‹çindekihareketli tanelerin kolloidalboyutlar aras›nda oldu¤ukar›fl›mlard›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1.3. Toprak strüktürünün oluflumu ve süreklili¤ini sa¤lar1.4. Toprak k›vam› üzerinde etkili olan organik madde özellikle killi toprakla-

r›n gevflek yap› kazanarak erken tava gelmesine ve kesek oluflturmalar›naengel olur.

2. Organik maddenin toprak kimyasal özelliklerine etkisi2.1. Topraklardaki bitki besin elementlerinin kayna¤›d›r2.2. Topraklar›n tamponlama kapasitesini art›r›r2.3. Organik madde topraklar›n katyon de¤iflim kapasitesini art›r›r2.4. Toprak organik maddesi topraktaki besin elementlerinin bitkilere olan ya-

ray›fll›l›¤›n› art›r›r3. Toprak organik maddesinin topra¤›n biyolojik özellikleri üzerine etkileri

Toprak organik maddesi besin ve enerji kayna¤› olmas›n›n yan›nda, topra-¤›n di¤er özelliklerini iyilefltirmesiyle uygun bir yaflam ortam› sa¤layaraktoprak canl›lar› üzerinde etkilidir. Toprakta iyi bir biyolojik aktivite, uygunmiktarda organik madde bulundurulmas›yla olanakl›d›r. Bu nedenle, orga-nik maddenin toprak canl›lar› üzerindeki etkileri en az di¤er toprak özellik-lerine olan etkileri kadar önemlidir.

Toprak Organizmalar›Toprakta yaflayan mikroskopla görülenden gözle görülen büyüklü¤e kadar çokçeflitli organizma, cans›z gibi görünen topraklara canl›l›k özelli¤i kazand›rmakta-d›r. Toprak organizmalar› toprakta gerçekleflen çok say›da de¤iflim ve dönüflümolay›na kat›larak topraklar›n verimlilik kabiliyetine vazgeçilmez katk›lar yapmakta-d›rlar. Topraklar›n üretkenlikleri yeterli ölçüde organizman›n tür zenginli¤i ve sa-y›s› ile yak›ndan ilgilidir. Topraktaki organizma aktivitesini toprak verimlili¤i içinen uygun seviyede sürdürebilmek, organizma say›s› yan›nda tür zenginli¤ini art›r›-c› faktörlerin düzenlenmesiyle olanakl›d›r.

Topraklarda mikroskobik bakterilerden solucanlara kadar farkl› büyüklükte canl›lar bu-lunur. Topraklarda say› ve tür zenginli¤i bak›m›ndan en fazla bulunan organizmalar s›ra-s›yla bakteriler, aktinomisetler ve mantarlard›r.

TOPRAK EROZYONUTar›msal üretimin temel faktörü olan toprak, sanayide ekonomik de¤eri oldukçaönemli olup, yaflam›n süreklili¤ini sa¤layan ekolojik dinamiklerin ortam›n› olufltur-maktad›r. Dünyadaki yaflam›n devam› için yerinde kullan›lmas› ve iyi korunmas›gerekmektedir.

Topra¤›n su, rüzgâr, yerçekimi, buzul ve dalgalar gibi do¤al etkenler ile yerle-rinden al›n›p tafl›narak di¤er bir yerde biriktirilmesine erozyon denir. Erozyon iletar›m arazilerinden besin elementleri ve organik maddece zengin toprak üst kat-manlar›n›n tafl›nmas› topra¤›n verim gücünün azalmas›na neden olmaktad›r. Bu-nunla birlikte, toprak strüktürünün da¤›lmas›na, toprak yüzeyinde de¤iflik büyük-lüklerde kanalc›klar aç›larak toprak yüzeyinin bozulmas›na ve toprakta biriktirile-cek suyun yüzey ak›fl›yla tar›m alanlar›ndan uzaklaflmas›na neden olur. Di¤er ta-raftan erozyon, barajlarda alüvyonlar›n birikerek kullan›m ömürlerinin azalmas›na,limanlar›n ve akarsu yataklar›n›n dolmas›na neden olarak su ürünleri yetifltiricili¤i-ni olumsuz yönde etkiler.

Do¤al faktörler, kültürel uygulamalar ve toprak idaresi ile toplumun kültür vegelir düzeyi erozyonun oluflumu ve yo¤unlu¤una etken faktörlerdir. Erozyonun


Tamponlama Kapasitesi :Tampon çözeltilerde asitveya alkaliye karfl› direnmegücüne denir. Tamponçözelti ise az miktarda asitveya alkali ilavesiyle pH s›pratik olarak de¤iflmeyençözeltilere denir.

Katyon De¤iflim Kapasitesi :Birim miktarda topra¤›nsahip oldu¤u negatifyüklerle tutabildi¤i toplamkatyon miktar›d›r. Birimi 100g toprakta miliekivalen ( me100 g-1 toprak)’ dir.

K›vam: Bir fleyin uygunlukdurumu

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fliddetinin azalt›lmas› veya önlenmesi çabalar›n›n bafl›nda, halk›n e¤itimine özengösterilerek, erozyon konusundaki toplum bilincinin ve duyarl›l›¤›n›n artmas›n›sa¤lamak olmal›d›r. Daha sonra sosyal planlamalar ve çeflitli kültürel önlemler uy-gulanarak su ve rüzgâr erozyonunun tar›m arazilerinde neden oldu¤u tahrip edicietkisinin önüne geçilmesi veya azalt›lmas› için gerekli tedbirlerin al›nmas› gerekir.

Erozyona karfl› topraklar›n korunmas›nda en etkili yöntem, toprak yüzeyinin bitki örtüsüile kaplanmas›d›r. Orman erozyona karfl› en etkili bitki örtüsüdür. Devaml› çay›r-meralarda erozyon kontrolünde etkili bitki örtüsüdür. Ç›plak, iyice ifllenerek toz haline gelmifle¤imli topraklar ise erozyona çok duyarl›d›r.

SUSu yaflam›n temel ögesidir. Yaflamsal olaylar›n tümüne do¤rudan yada dolayl› ola-rak etki eder. Bitkide besin maddelerinin al›m›, bunlar›n dokular içerisinde tafl›n-mas›, fotosentez ve benzeri olaylar su yard›m› ile gerçekleflir. Bitkilerde turgorolay›nda ve bitki s›cakl›¤›n›n düzenlenmesinde su etkin bir rol oynar. Ayn› flekildetohumlar›n çimlenmesi için su gerekli bir maddedir. Bitkilerin yan›nda ilkel canl›-lardan kültür hayvanlar›na kadar tüm canl›lar da suya ihtiyaç duyarlar. Hayvanlar-da da tüm hayati faaliyetlerin oluflumu su ile gerçekleflir. Canl›lar için gerekli olansu ekolojik aç›dan, üç alt bölüm alt›nda toplanabilir.

a. Hava nemib. Ya¤›flc. Toprak suyu

Hava Nemi Atmosferdeki nemin kayna¤›n›, büyük su kütlelerinden ve topraktan buharlaflan,bitkilerden terleme ile geçen su oluflturur. Ancak havada bulunan nemin en büyükkayna¤› büyük su yüzeyleridir. Bir bölgedeki hava nemi; s›cakl›k, rüzgar, yüksek-lik, yön, bitki örtüsü ve toprak suyu gibi bir çok faktöre ba¤l› olarak de¤iflir. Havanemi mutlak ve ba¤›l olmak üzere iki flekilde ifade edilebilir.

Mutlak nem; hava-su buhar› kar›fl›m›ndaki su buhar› kütlesinin (kg) kuru havakütlesine (kg) oran› olarak tan›mlan›r. Ba¤›l(nispi) nem ise nemli havadaki su bu-har› k›smi bas›nc›n›n, havay› ayn› s›cakl›kta nem bak›m›ndan doygun duruma geti-ren buhar bas›nc›na oran› olarak tan›mlan›r. Ba¤›l nem, havan›n doyma derecesininbir ölçüsüdür ve belirli bir s›cakl›k derecesinde 1 m3 havan›n tuttu¤u su buhar› mik-tar› olarak da tan›mlanabilir. Havan›n çeflitli s›cakl›k derecelerinde tutabilece¤i sumiktar› de¤ifliktir. Örne¤in, 1 m3 havan›n -20 oC’de sadece 1.10 gr su tutabilmesinekarfl›l›k, 35 oC’de ayn› hava 42.20 gr suyu tafl›yabilmektedir (Çizelge 3.4).

Çizelgeden görüldü¤ü gibi s›cakl›k art›kça havan›n tafl›yabilece¤i su buhar›miktar› yükselmektedir. Bu nedenle, ba¤›l nem yaz›n k›fltan, gündüz geceden da-ha yüksektir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Turgor : Bitki hücrelerininsaf suya konmas›yla içine sualarak, fliflmesi ve hücreninçeperine bas›nç yapmas›olay›na denir.

Ya¤›flYa¤›fl hava neminin yo¤unlaflarak s›v› veya kat› halde yeryüzüne düflmesidir. Ha-va neminin yo¤unlaflmas› s›cakl›¤›n düflmesine ba¤l›d›r. So¤uma ile birlikte hava-n›n su tutma kapasitesi azal›r ve bir s›cakl›k derecesinde orant›l› nem doyma nok-tas›na yani %100’e ulafl›r. Higroskopik parçac›klar bir çekirdek oluflturur. Bu çekir-dekler etraf›nda yo¤unlaflan hava nemi ya¤›fl olarak yeryüzüne iner. Havadaki ne-min yo¤unlaflt›¤› s›cakl›k derecesine göre su de¤iflik flekil ve büyüklüklerde yeredüfler. Yeryüzünde en çok görülen ya¤›fl flekilleri flunlard›r.

Bulut ve Sis: Bulutlar hava ak›nt›lar›nda as›l› durumda bulunan küçük su dam-lac›klar›ndan oluflmufltur. Genellikle yükseklerde bazen yeryüzünden 12-13 binmetre yükseklikte bulutlar meydana gelebilir. Sis de esas olarak bulutlara benzerancak yeryüzüne çok daha yak›nd›r. Su ihtiva eden hava kütlelerinin yeryüzüneyak›n yerlerde so¤umas› ile gerçekleflir. Il›k ve nemli hava kütleleri so¤uk bir yü-zey veya su kütlesi üzerinden geçerken so¤ur ve sis oluflur. Sis k›y› bölgelerindeçok s›k görülür. ‹ç bölgelerde ise genellikle çukur yerlerde ve vadilerde rastlan›r.

Çi¤ ve K›ra¤›: Çi¤ bitki ve toprak üzerinde görülen bir yo¤unlaflma fleklidir.Toprak yüzeyine yak›n olan yerlerde, havan›n orant›l› nemi çok yüksektir. Gecebitkilerin ve topra¤›n çabuk so¤umas› nedeni ile nem, buralarda yo¤unlafl›r. Bunaçi¤ denir. Bitki ve toprak yüzeyindeki s›cakl›k, 0 oC’ nin alt›na inmifl ise hava ne-minin yo¤unlaflma flekline k›ra¤› ad› verilir. Çi¤ ve k›ra¤›n›n oluflumu için aç›kgökyüzü, orta kuvvette rüzgar h›z› ve yüksek hava nemi gereklidir.

Ya¤mur: Hava neminin damlac›klar halinde ve s›v› olarak yeryüzüne düflmesi-dir. Yeryüzünde en çok görülen ya¤›fl fleklidir.

Kar: Hava neminin 0 oC’ nin alt›ndaki s›cakl›klarda kat› olarak yo¤unlaflmas› ileoluflur. Ya¤murdan sonra en s›k rastlanan ya¤›fl flekli kard›r.

Dolu: yüksek oranda nem ihtiva eden hava kütlelerinde s›cakl›¤›n aniden 0oC’nin alt›na düflmesi sonucu, nemin yuvarlak buz kütleleri halinde yo¤unlaflmas›ile oluflur. Genellikle ilkbahar ve yaz bafllar›nda görülür. Dolu yöresel zarar yapanbir ya¤›fl fleklidir. Ço¤unlukla zarar› bir kilometre eninde birkaç kilometre uzunlu-¤undaki bir fleritte görülür.

Belirtilen ya¤›fl flekillerinden sis bitki ve topraktan olan buharlaflmay› azaltt›¤›gibi, baz› ilkel bitkiler için gerekli suyu sa¤lar. Ancak bulut ve sis yeryüzüne dü-flen ›fl›nlar›n kalite ve yo¤unlu¤unu etkiler. Çok bulutlu ve sisli günlerde fotosen-tez h›z› azalabilir. Buna karfl›l›k radyasyonu önledi¤i için ani s›cakl›k düflmeleriniönler. Çi¤ bitkiler için yararl› bir ya¤›fl fleklidir. Yeterli ya¤›fl alamayan ancak de-

S›cakl›k (oC) Su Buhar› (gr)

-20 1.10

-10 2.38

0 4.85

5 6.80

10 9.39

15 12.85

20 17.33

25 23.04

30 30.60

35 42.20


Çizelge 3.4Çeflitli S›cakl›kDerecelerine Göre 1m3 Havan›nTutabilece¤i SuMiktarlar›

vaml› çi¤ düflen yerlerde bitkiler iyi bir flekilde geliflebilirler. Örne¤in Ölü Deniz’ingüneybat›s›nda Negev Çölü’nde y›ll›k ya¤›fl 10-28 cm olmas›na karfl›l›k yaz aylar›n-da bitki geliflebilmektedir. Oregon eyaletinde sis ve çi¤in 28 cm’lik ya¤›fla eflde¤ersu verdi¤i bulunmufltur. Ohia’da 6 y›ll›k bir dönemde çi¤in 23 cm ya¤›fla eflde¤ersu temin etti¤i tahmin edilmifltir. Ancak k›ra¤›n›n suyun donma derecesinin alt›n-da oluflmas› nedeniyle bir çok sebze k›ra¤›n›n oldu¤u günlerde büyük zarar görür-ler. Kar, bitkileri düflük s›cakl›klara karfl› koruyan bir yal›tkan görevi gördü¤ü içinkarasal iklimin hüküm sürdü¤ü bölgelerde büyük bir önemi vard›r. Ayr›ca eriyenkar bitkiler için yararl› suyun ya¤murdan sonra ikinci önemli bir kayna¤›n› olufltu-rur. Genel olarak 10 cm kal›nl›¤›ndaki bir kar tabakas› 1 cm su tabakas›na eflde¤erkabul edilir. Dolu ise yöresel olmas›na karfl›n tar›msal üretimde büyük zararlar ya-pan bir ya¤›fl fleklidir.

Dolu bitkilerin fide döneminde düfltü¤ünde fidelerin k›r›lmas›na ya da tahrip olmas›na, çi-çeklenme döneminde ortaya ç›kt›¤›nda çiçeklerin dökülmesine veya a¤›r zarar görmesinemeyve döneminde düfltü¤ünde ise meyvelerin dökülmesine veya zedelenerek ve tadlar›n›nbozularak pazar kalitesinin düflmesine neden olmaktad›r.

Toprak SuyuBitki yetifltiricili¤i için çok önemlidir. Toprak suyunun bitkiler üzerine etkileri top-rak-bitki-su iliflkileri kapsam›nda aç›klanm›flt›r.

TOPRAK-B‹TK‹-SU ‹L‹fiK‹LER‹Bitkisel yetifltiricili¤in en önemli uygulamalar›ndan biri, toprakta suyun uygun za-manda yeter miktarda bulunmas›na ba¤l›d›r. Suyun bitki kök bölgesinde azl›¤› ya-da çoklu¤u bitkisel yetifltiricili¤i önemli ölçüde s›n›rlar. Bu nedenle toprak-bitki-suiliflkilerinde bitkinin istedi¤i koflullar›n di¤er bir ifade ile bitki kök bölgesinde ha-va ve nem miktar›n›n dengelenmesi gerekir. Gereksinim duyulan koflullar›n yara-t›labilmesi ise sulama yönünden önemli toprak özelliklerinin bilinmesine ba¤l›-d›r(fiekil 3.3).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 3.3

A¤›rl›k simgesi Hacim simgesi

Gaz

S›v›

Kat›

W

Wg

Ww

Ws

Vs

Vw

Vg

Ve

V

Sulama yönündenönemli topraközellikleri

W =Toplam a¤›rl›k (yafl a¤›rl›k), g,Wg = Hava a¤›rl›¤›, g,Ww = Toprakta bulunan suyun a¤›rl›¤›, g,Ws = Topraktaki kat› madde a¤›rl›¤›, g,

V = Toprak örne¤inin hacmi, cm3,Vg = Hava hacmi, cm3,Vw= Toprakta bulunan suyun hacmi, cm3,Vs = Topraktaki kat› madde hacmi, cm3,Ve = Vg+ Vw = Toprak örne¤inin toplam gözenek (boflluk) hacmi, cm3.

Özgül A¤›rl›k:Boyutsuz bir kavramd›r. Belli bir hacimdeki kuru toprak a¤›rl›¤›-n›n, ayn› hacimde ve +4 oC’deki suyun a¤›rl›¤›na oran›d›r. Topraklar›n özgül a¤›r-l›klar› 2.65-2.75 aras›nda de¤iflir. Organik maddece zengin olan topraklarda bu de-¤er 2.40 ve alt›na inmekle birlikte hesaplamalarda özgül a¤›rl›k 2.65 al›nmaktad›r.

Gs = Topra¤›n özgül a¤›rl›¤›,γs = Topraktaki kat› k›sm›n hacim a¤›rl›¤›, g/cm3,γw = +4 °C s›cakl›ktaki ar› suyun hacim a¤›rl›¤›, g/ cm3,Ws = Topraktaki kat› madde a¤›rl›¤›, g veVs = Topraktaki kat› madde hacmi, cm3 tür.

Hacim a¤›rl›¤›(t): Hava ve su boflluklar› dahil, birim hacimdeki toprak kütlesi-nin a¤›rl›¤›d›r. Hacim a¤›rl›¤› ; toprak yap›s›, bünyesi ve s›k›flma derecesine ba¤l›olarak de¤iflir.

γt = Topra¤›n hacim a¤›rl›¤›, g/cm3,Ws = Topraktaki kat› madde a¤›rl›¤›, g,V = Toprak örne¤inin hacmi, cm3 tür.

Gözeneklilik (Porozite) : Toprak gözenek hacminin, toplam toprak hacmineoran›d›r. Gözeneklilik a¤›r bünyeli topraklarda % 50 - 65, hafif bünyeli topraklar-da %20 - 45 aras›nda de¤iflim gösterir.

n = Porozite, %,Ve = Toprak örne¤inin toplam boflluk hacmi, cm3,V = Toprak örne¤inin toplam hacmi, cm3.

Gözenek (boflluk) oran› : Toprak örne¤indeki boflluk hacminin, topraktaki kat›madde hacmine oran›n›n yüzde cinsinden ifadesidir. Gözenek oran› kümeli yap›-

n = 100V

Ve

γts=

W

V

G = =W / V

=W

V .ss

w

s s

w

s

s w

γγ γ γ


larda % 40 - 80, petek yap›larda % 60 - 150 ve organik yap›larda % 400 - 500 ara-s›nda de¤iflim gösterir.

e = Gözenek oran›, %,Ve = Toprak örne¤inin toplam boflluk hacmi, cm3 veVs = Topraktaki kat› madde hacmi, cm3.

Doyma derecesi (satürasyon) : Topraktaki su hacminin, toplam gözenek hac-mine oran›d›r. Teorik olarak doyma derecesi, gözeneklerin tamamen su ile doluoldu¤u, doymufl toprak koflullar›nda % 100 de¤erini almaktad›r.

S = Doyma derecesi, %,Vw= Toprakta bulunan suyun hacmi, cm3 veVe = Toplam gözenek hacmi, cm3 tür.

Bitkisel Yetifltiricili¤i S›n›rlamayacak ve Yeterli NeminBulunmas› Gereken Toprak Derinli¤iBir bitkinin geliflmesinde toprakta bulanan yeterli nem, bitkinin su gereksiniminikarfl›laman›n yan›nda afla¤›da s›ralanan öneme de sahiptir;

a. Su , içinde bütün biyokimyasal ve fizyolojik tepkimelerin geçti¤i bir ortamd›r,b. Bitki yap›s›ndaki tüm kolloidal karakterdeki tüm maddelerin fliflmesini sa¤lar,c. Organik ve inorganik maddeler için iyi bir çözücüdür (özellikle bitki besin

maddeleri için),d. Besin maddeleri ve çözülmüfl organik maddelerin bitkide tafl›nmas›n› sa¤lar,e. Birçok madde de¤iflim olaylar›nda (fotosentez, vs.) ve karbonhidratlar›n

sentezinde yap› eleman›d›r,f. Bitki ›s›s›n›n yükselmesini önler.Yukar›da say›lan bu önemli görevleri nedeniyle yeterli nenim varl›¤›n›n bulu-

naca¤› derinli¤in bilinmesi gerekir ve bu derinlik etkili kök derinli¤i olarak al›na-bilir. Etkili kök derinli¤i; bir bitkinin su ve besin maddelerinin %80’nini ald›¤› de-rinlik olarak tan›mlan›r. Etkili kök derinli¤i bitkiden bitkiye de¤iflim göstermeklebirlikte, ayn› bitki için yetifltirilen toprak ve uygulanan tar›msal faaliyetlere görede¤iflim gösterebilmektedir.

Genel olarak bitkiler, ihtiyaç duyduklar› suyun büyük bir bölümünü üst kat-mandan al›rlar. Afla¤›daki flekilde bitki kök bölgesinde su ve besin maddelerindenyararlanma oranlar› verilmifltir(fiekil 3.4).

S = 100V

Vw

e

e = 100V

Ve

s


fiekil 3.4

Al›nan nem yüzdesi

%80

%25

%25

%25%25

%40

%30

%20

%10

Etki

li kö

k de

rinl

i¤i

Bitki kök bölgesindesu ve besinmaddelerindenyararlanmaoranlar›.

Kök geliflimi üzerine topra¤›n su seviyesi nas›l bir etkide bulunur ?

Toprak NemiToprak nemi, kuru a¤›rl›k yüzdesi, hacim yüzdesi, derinlik ve tansiyon cinsindenolmak üzere dört biçimde ifade edilir.

Kuru a¤›rl›k yüzdesi cinsinden: Toprak örne¤inin yafl ve kuru a¤›rl›¤›ndan afla-¤›daki eflitlikle bulunur. Sulama yönünden kuru toprak 105 oC ve 24 saat bekletil-dikten sonra elde edilir.

Pw = Topra¤›n kuru a¤›rl›¤›n›n yüzdesi cinsinden nem miktar›, %,W = Toprak örne¤inin yafl a¤›rl›¤›, g veWs = Toprak örne¤inin kuru a¤›rl›¤›, g d›r.

Hacim yüzdesi cinsinden: Toprak neminin hacim yüzdesi cinsinden nemi, ku-ru a¤›rl›k yüzdesi cinsinden nemin ifade fleklinden yararlan›larak afla¤›daki eflitlik-le bulunur.

Pv = Pw . γt

Derinlik cinsinden: Derinlik cinsinden toprak neminin ifadesi ise hacim yüzde-si cinsinden nemin ifade fleklinden yararlan›larak afla¤›daki eflitlikle bulunur.

d = topraktaki su derinli¤i, cm,D = toprak derinli¤i yada bitkinin etkili kök derinli¤i, cm,γt = topra¤›n hacim a¤›rl›¤›’d›r.

Tansiyon cinsinden: Toprak tanecikleri, toprakta bulunan su moleküllerinikendilerine do¤ru çekerler. Bu çekim kuvveti su molekülünün toprak tanecikleri-ne olan mesafesi ile ters orant›l›d›r. Di¤er bir ifade ile toprak tanecikleri taraf›ndan

tutulma gücü, topraktaki nem miktar› azald›kçaartmaktad›r. Bu negatif bas›nç tansiyon terimi ileifade edildi¤inden , toprak nem tansiyonu denil-di¤inde; toprak zerreciklerinin suyu kendi yü-zeyleri etraf›nda tutma gücü anlafl›lmaktad›r vebirimi cm su sütunu (cmSS)’dir. Toprak neminiölçmede kullan›lan araçlara tansiyometre denilir(Foto¤raf 3.1).

Tansiyometrelerin ucunda geçirgen özelli¤esahip bir seramik uç bulunur. Bu seramik uç üze-ri kapakl›, içi saf su dolu fleffaf bir boruya ba¤l›-d›r. fieffaf borunun yan taraf›nda ise bir göstergedüzene¤i bulunmaktad›r. Toprak neminin izle-nece¤i derinli¤e yerlefltirilen tansiyometredentopra¤›n nem aç›¤›na ba¤l› olarak su al›nmayabaflland›¤›nda tansiyometrede oluflan vakumunetkisiyle gösterge yükselmeye bafllar. E¤er topra-

d = P . D

100 =

P

100 . . Dv w

tγ

P = 100 W - W

Ww S

S


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Foto¤raf 3.1

Toprak neminiölçmedekullan›lantansiyometre aleti

¤a su girifli olur ise bu koflulda tansiyometredeki oluflan vakum seramik uçtan su-yu tansiyometreye doldurur ve gösterge azalmaya bafllar.

Bitkisel Yetifltiricilikte Önemli Toprak Nemi SabiteleriBitkisel yetifltiricilikte önemli olan nem sabiteleri afla¤›daki fiekil 3.5’ de gösteril-mifltir. Burada bitkisel yetifltiricilikte önemli olan nem sabiteleri aç›klanacakt›r.

Doyma noktas›: Toprak tanecikleri aras›nda bulunan boflluklar›n su ile doluoldu¤u kofluldaki nem miktar›d›r. Buna bir anlamda drenaj noktas› da denilebilir.Bu koflulda bitki köklerinde yeterli bir havalanma sa¤lanamad›¤›ndan bo¤ulmayada hastal›klara ba¤l› bitki kay›plar› yada verim azal›fllar› ortaya ç›kar.

Tarla kapasitesi: Serbest drenaj koflullar›nda toprak taneciklerinin yerçekiminekarfl› tuttu¤u su miktar› olarak tan›mlanabilir. Bu durumdaki toprak nem tansiyonutoprak bünyesine ba¤l› olmak üzere 1/10-1/3 atm aras›nda de¤iflim gösterir.

Solma noktas›: Bitkilerin toprakta var olan nemden yararlanamad›¤› ve solma-ya bafllad›¤› andaki toprak nemi olarak tan›mlanabilir. Bu durumdaki toprak nemtansiyonu 15 atm dolay›ndad›r.

Kullan›labilir su tutma kapasitesi: Tarla kapasitesi ile solma noktas› aras›nda-ki toprak neminin ifadesidir. Bitkiler suyu topraktan en az enerji ile tarla kapasi-tesinde alabilirler ve kullan›labilir su miktar› azald›kça bitkilerin suyu almak içinharcayacaklar› enerji miktar› artar. Bu nedenle bitkisel yetifltiricilikte genel bir il-ke olarak kullan›labilir su tutma kapasitesinin %50’den daha fazla tüketilmesineizin verilmez. Çeflitli toprak bünye gruplar› için kullan›labilir su tutma kapasiteside¤erleri Çizelge 3.5’de verilmifltir

Baz› araflt›rmalarda toprakta su seviyesi tarla kapasitesinin % 50’sine düfltü¤ü zaman ya-p›lan sulamalardan en yüksek verim elde edilmifltir. Bu nedenle sulanabilir alanlarda tar-la kapasitesi ile solma noktas› aras›ndaki bir noktada sulaman›n yap›lmas› gerekir.


fiekil 3.5

DoymaS›zmaT.K

Yerçekimsel su

Kullan›labilirsu

Kapilarsu

S.N.

Yararlan›lmayansu

F›r›n Kuru

Higroskopiksu

Doyma (Saturasyon)

Tarla Kapasitesi

Kullan›labilir nem

Devaml› solma noktas›

Önemli topraknemi sabiteleri

Atm: Atmosfer bas›nc›d›r.Atmosferde bulunan gazmoleküllerinin a¤›rl›klar› vehareketleri nedeniyle hemkendi içerisinde hem deyeryüzünde bulunancisimlerin birim yüzeylerineuygulad›klar› dik kuvveteaç›k hava (atmosfer) bas›nc›denir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Toprakta Suyun HareketiToprakta suyun hareketi doymufl ve doymam›fl koflullarda farkl›l›k gösterir. Doy-mufl koflullarda suyun hareketi gözeneklerin suyla dolu oldu¤u koflulda gerçekle-flen ak›flt›r. Doymufl koflullarda su yanal hareketlili¤i son derece s›n›rl›d›r ve büyükölçüde yer çekiminin etkisi alt›ndad›r. Gözeneklerde suyun olmad›¤› koflullardasuyun toprak içindeki hareketine ise doymam›fl koflullarda hareket denilir. Bu ko-flullarda suyun düfley hareketlili¤i ile birlikte yanal hareketlili¤i de söz konusudur.Doymam›fl koflullarda suyun hareketi nem tansiyonu az olan yerden yüksek olanyere do¤rudur.

Doyma noktas›nda bulunan topraklarda su yukar›dan afla¤›ya do¤ru s›zmas›nakarfl›l›k tarla kapasitesindeki ile solma noktas› aras›nda bulunan topraklarda su dif-füzyon ile yanlara, kapilerite ile yukar›lara do¤ru hareket eder. Suyun topra¤›n altkatmanlar›ndan yukar›ya do¤ru hareketi tar›msal aç›dan önemlidir. Topra¤›n kuru-yan üst tabakalar›na, alt katmanlardan kapilerite ile yükselen sudan bitkiler yarar-lan›rlar. Kapilerite ile su yükselmesi toprak tekstürü ile yak›ndan iliflkilidir. ‹nce ya-p›l›, t›nl› ve killi topraklarda kapilerite ile su kaba bünyeli kumlu topraklardan da-ha çok yükselir.

Topra¤›n Su Alma H›z›Topra¤›n su alma h›z› (infiltrasyon) suyun belirli bir zamanda toprak içerisine dü-fley olarak girme h›z›d›r. Bir di¤er tan›m› ise birim zamanda birim alandan toprakiçerisine giren suyun hacmidir ve cm/h yada mm/h ile ifade edilir. Topra¤›n su al-ma h›z›na; topra¤›n bünyesi ve yap›s›, organik madde içeri¤i, var olan nemi, yü-zey üzerindeki su yükü, topra¤›n e¤im durumu, topra¤›n s›k›flma durumu ve bitkiörtüsü etkili olur. Genel olarak çeflitli toprak gruplar› için topra¤›n su alma h›z› de-¤erleri Çizelge 3.6’da verilmifltir.

Toprak Bünyesi Faydal› Su Tutma Kapasitesi (mm/m)

Kaba kum 45

‹nce kum 65

T›nl› kum 85

‹nce t›nl› kum 105-125

Siltli t›n 145-165

Siltli killi t›n 165-190

Killi t›n 165 190

A¤›r kil 145


Çizelge 3.5Çeflitli toprak bünyegruplar› içinkullan›labilir sututma kapasiteleri(mm/m)

Bitki-Su ‹liflkileri Topraktaki nemim azl›¤›na ba¤l› olarak bitkinin içsel dinamikleri, önemli de¤iflik-likler gösterir. Bitkinin toplam su gereksinimleri karfl›laflt›r›ld›¤›nda fotosentetik ifl-levler için kullan›lan su miktar› az olmas›na ra¤men fotosentez, önemli ölçüdeazalmaktad›r. Topraktaki nem eksikli¤inin fotosentez üzerindeki etkisi protoplaz-ma suyunun azalmas› (dehidratasyon) ve stomalar›n kapanmas›n›n bir etkisidir.Bunlara ek olarak fotosentez ürünü monosakaritlerin oran› azalmakta, polisakarit-lerin (selüloz ve hemiselüloz) a¤›rl›¤› artmaktad›r. Toprakta yeterli nemin varl›¤›-n›n asimilasyon üzerinde do¤rudan etkileri olarak; fotosentez olay›nda proteinmiktar›n›n art›r›lmas›, birim yaprakta ve bitkide klorofil miktar›n›n art›r›lmas› ve si-toplazman›n su içeri¤inin artt›r›lmas› say›labilir. Dolayl› etkileri olarak ise yaprak-lar›n büyümesi,yaprak aksam›n›n artmas› ve yaprak yaflam süresinin uzamas› etki-leri söz konusudur.

Baz› liken, yosun, alg ve benzeri bitkiler ihtiyaç duyduklar› suyu do¤rudan ha-va neminden karfl›layabilmektedir. Buna karfl›l›k kültür bitlileri ihtiyaç duyduklar›suyun büyük bir bölümünü kökleri ile topraktan al›rlar. Hava neminden bitkilerindo¤rudan yararlanma oran› düflüktür. Ancak orant›l› nemin yükseldi¤i, gerek top-raktan gerekse bitkilerden olan terlemeyi azaltt›¤› için kurak ve yar›kurak bölge-lerde suyun daha etkili kullan›m›n› sa¤lar. Orant›l› nemin düflük olmas› terlemeyiart›raca¤›ndan, suyun k›s›tl› oldu¤u yerlerde bitki üretimini olumsuz yönde etkiler.Stomalar›n› kapatan bitkilerde fotosentez h›z› azal›r, büyüme ve geliflme duraklar.Genel olarak %60-70 oran›nda orant›l› nem ço¤u kültür bitkisi için uygun olarakkabul edilir. %50-60 nem oran› ise baz› bitkiler örne¤in m›s›r ve flekerkam›fl› içinminimum olarak bilinmektedir. Hava orant›l› nemi bitkilerin büyüme ve geliflme-lerinin yan›nda bitki hastal›k ve zararl›lar›n›n azalmas›na ve ço¤almas›na etki yap-maktad›r. Örne¤in tah›llarda pas (Puccinis sp.) nemli y›llarda çok yay›lmaktad›r.Ayn› flekilde nohut tar›m›nda önemli bir sorun olan antraknoz (Ascochyte sp.) has-tal›¤›n›n yay›lmas› havan›n orant›l› nemi ile yak›ndan iliflkilidir. Pamuklarda beyazsinek ve afitlerin zarar› da ya¤›fll› y›llarda artmaktad›r.

Kurak ve yar›kurak bölgelerde ya¤›fl sular›, bitkiler için tek su kayna¤›d›r. Bubölgelerde ya¤›fl›n miktar› düflük oldu¤u gibi, büyük bölümü de bitki büyüme vegeliflmesi için s›cakl›¤›n k›s›tl› oldu¤u k›fl aylar›nda düflmektedir. ‹lkbahar ya¤›flla-r› ise karars›z ve da¤›l›fl› da bitkiler için uygun de¤ildir. Bu aylarda ya¤›fl›n büyükbir bölümü birkaç ya¤murlu gün içerisinde düflmektedir. Baz› devrelerde görülenhafif ya¤›fllar bitkiler için yararl› kabul edilmektedir.


Toprak grubuSu alma h›z› (mm/h)

S›n›rlar Ortalama

Kumlu 25-250 50

Kumlu-t›nl› 13-76 25

T›nl› 8-20 13

Killi-t›nl› 2.5-15 8

Siltli-killi 0.3-5 2.5

Killi 0.1-2 0.5

Çizelge 3.6Çeflitli toprak bünyegruplar› için sualma h›z› de¤erleri(mm/h)

Stoma: Stoma, aç›l›pkapanma özellikleri ilebitkideki terlemeyi ve gazde¤iflimini kontrol edencanl› yap›lard›r.

Kura¤a dayan›kl› bitkilerin özellikleri nelerdir ?

Kurak alanlarda ya¤›fllarda görülen küçük farkl›l›klar verimi büyük ölçüde etki-lemektedir. Örne¤in 250 mm ya¤›fl toplam›, bu¤day tar›m› için minimum kabuledilmektedir. 225 mm’lik bir ya¤›fl verimde büyük düflmelere yol açabilece¤i gibi300 mm ya¤›fl verimi iki kat art›rabilmektedir. Bu nedenle kurak ve yar›kurak böl-gelerde nadas uygulamalar› ile ürün y›l› için ya¤›fl sular›n›n biriktirilmesine çal›fl›l-maktad›r.

fiiddetli ya¤›fllar›n görüldü¤ü bölgelerdeki taban arazilerde su göllenmeleri birsorun olabilmektedir. Özellikle geçirgenli¤i zay›f, a¤›r taban topraklarda su birike-rek ekili bitkilere zarar vermektedir. Bu topraklardan su göllenen mevsimlerde ya-rarlanmak oldukça güçtür. Suyun uzun süre kald›¤› bölgelerde ancak çeltik tar›m›yap›labilmektedir. Bu topraklarda ürünün çeflitlendirilebilmesi için fazla suyun çe-flitli yöntemlerle uzaklaflt›r›lmas› gerekmektedir.

Topraklarda taban suyunun yüksekli¤i de bitki üretiminde büyük bir sorundur.Ço¤u bitki, taban suyu seviyesinin 1 m’nin alt›nda olmas›n› ister. ̈ Özellikle çok y›l-l›k bitkiler, yüksek taban suyundan büyük zarar görürler. Bu topraklara ekilen çoky›ll›k bitkiler k›sa zamanda seyrekleflir ve sonunda bitkiler tümüyle ölürler. Top-raktaki taban suyun seviyesi özellikle ya¤›fll› mevsimlerde pratik olarak toprak yü-zeyine kadar ulaflabilir. Bitkiler için zararl› olan su drenaj ile topraktan uzaklaflt›r›l-mal› ve bitkilere zarar vermeyecek kadar derinlere düflürülmelidir.

Bitki Su TüketimiBitkinin vejetatif aksam›ndan terleme (transpirasyon) ile gölgeledi¤i toprak yüze-yinden buharlaflma (evaporasyon) toplam› olarak tan›mlan›r ve genel bir ifade ola-rak evapotranspirasyon olarak an›l›r.

Terleme (transpirasyon) bitkilerin ald›¤› suyun, terleme ile tekrar havaya ulafl-mas›d›r. Topraktan al›nan suyun ancak %1-3’ü metabolizma faaliyetleri için kulla-n›l›r. Geriye kalan su terleme yolu ile at›l›r. Terleme olay› stomalar, stomalar kapa-l› iken kutiküla tabakas› ile yap›labilir. Kutiküla yolu ile olan terleme çok azd›r.Stomalar yolu ile olan terleme, tüm terlemenin %90’›ndan fazlas›n› oluflturur.

Bitkiler yapraklar› ile fazla miktarda suyu atmosfere verirler. Bu yolla havayaverilen su miktar› topraktan buharlaflan su miktar›ndan 20 kez daha fazlad›r. Bitki-ler terleme yolu ile serbest su yüzeyleri kadar bazen daha fazla suyu atmosfere ve-rebilmektedir.

Buharlaflma (evaporasyon) ise toprakta var olan nemin buharlaflarak havayaulaflmas›d›r.

Bitkilerin tükettikleri su miktarlar› bölgelere göre de¤iflebilmektedir. Özelliklehava s›cakl›¤› ve yetifltirme mevsimine ba¤l› olarak bitkilerin yetiflme dönemi bo-yunca tükettikleri su miktarlar› bölgelere göre de¤iflmektedir. Örne¤in, pamuk,bu¤day ve yonca bitkilerinin üç farkl› bölgede tükettikleri su miktarlar› incelendi-¤i zaman bu farklar aç›kça görülmektedir Bölgeler aras›ndaki farkl›l›klar yoncadadaha belirgindir. Adana bölgesinde y›l›n tüm aylar›nda büyümesine devam edenyonca toplam 1662 mm su tüketirken Kars ilimizde ayn› bitki ancak 646 mm su tü-ketmifltir. Su tüketimine paralel olarak, Kars ilinde y›lda 1-2 kez biçilen yoncan›n,Adana’da 7-8 kez biçildi¤i de unutulmamal›d›r. Baz› bitkilere iliflkin bitki su tüke-tim de¤erleri Çizelge 3.7’de verilmifltir.

.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Bitki su tüketimini etkileyen faktörleri iklim,toprak ve bitki olmak üzere üç anabafll›kta incelemek gerekir. ‹klim faktörleri içerisinde; solar radyasyon, s›cakl›k, havanemi, rüzgar, günefllenme süresi ve gündüz saatleri etkilidir. Toprak faktörlerindetopra¤›n nem içeri¤i, toprak ifllemesi ve bitki örtüsü etkili olur. Bitki faktörleri içeri-sinde ise bitkinin cinsi, geliflme devresi ve büyüme mevsimi uzunlu¤u say›labilir.

Bitki su tüketimi do¤rudan ölçme ya da iklim ve bitki verilerine ba¤l› olarakmodel yaklafl›mlar› ile belirlenir. Gerçek ölçme teknikleri uzun zaman ald›¤›ndanmodel yaklafl›mlar› ile belirlemek günümüzde daha yayg›nd›r. Model yaklafl›mlar›ile hesaplamalarda öncelikle referans bitki su tüketimi hesaplan›r, ard›ndan bu de-¤er bitki katsay›s› ile düzeltilerek gerçek bitki su tüketimi belirlenir. Bu yaklafl›mafla¤›daki eflitlikte gösterilmifltir.

ETc=kcxET0

ETc = gerçek bitki su tüketimini, mm/dönemkc = bitki katsay›s›n›,(boyutsuz)ET0 = referans bitki su tüketim, mm/dönem

Bitkilerin su tüketimleri aras›nda görülen farkl›l›klar bitkilerin karbon metabo-lizmalar› ile yak›ndan iliflkilidir. Genellikle birim kuru madde üretimi için C3 bitki-leri C4 bitkilerinden daha fazla su tüketirler (Çizelge 3.8).

• C4 bitkileri birim zaman içerisinde C3 bitkilerinden daha fazla organik mad-de üretirler.

• C4 bitkileri düflük CO2 oranlar›nda bile yüksek fotosentez h›z›na ulafl›rlar.Stomalar›n› çok az aç›k b›rakt›klar› için terleme en düflük düzeydedir.

Bitki Su tüketimi (mm)

fiEKER PANCARI 397

BÖRÜLCE 576

PAMUK 646

ÇELT‹K 710

AYÇ‹ÇE⁄‹-SOYA 744

YONCA 770

BEZELYE 788


Çizelge 3.7Baz› Bitkilerin SuTüketimleri

B‹TK‹LER Su tüketimi (mm)

C3 B‹TK‹LER‹

Çeltik 680

Çavdar 630

Yulaf 580

Bu¤day 540

Arpa 520

Patates 640

C4 B‹TK‹LER‹

M›s›r 370

Sorgum 300

Amaranthus 300

Purslane 280

Çizelge 3.8C3 ve C4 BitkilerindeSu Tüketimi

Bitkilerin su kullan›m etkinli¤i bölgelere göre de de¤iflmektedir. Örne¤in baz›tarla bitkilerinin 3 farkl› bölgedeki su kullan›m etkinlikleri afla¤›daki çizelgeden in-celendi¤inde bitkilerin su kullan›m etkinli¤inin bölgelere göre de¤iflti¤i kolaycaanlafl›labilir (Çizelge 3.9).

Bölgeler aras›nda görülen farkl›l›klar baz› faktörler ile yak›ndan iliflkilidir. Bufaktörler:

• Toprak Verimlili¤i : Genel olarak toprak verimlili¤i artt›kça 1 kg kuru mad-de üretimi için tüketilen su miktar› azal›r. Bu nedenle iyi bir gübreleme ilesu tüketimi azalt›labilir.

• Topraktaki Su Miktar› : Y›ll›k ya¤›fla ba¤l› olarak 1 kg kuru madde üretimiiçin tüketilen su miktar› de¤iflmektedir. Ya¤›fll› y›llarda su tüketimi artarken,kurak geçen y›llarda azalmaktad›r.

• Havan›n Orant›l› Nemi : Orant›l› nemin yüksek oldu¤u bölgelerde ve za-manlarda tüketilen su miktar› artmaktad›r.

• Hava S›cakl›¤› : Tüm bitkilerde s›cakl›¤›n optimumdan daha afla¤› veya da-ha yukar› ç›kmas› su kullan›m etkinli¤ini azaltmaktad›r.

• Bitki Sa¤l›¤› : Hastal›kl› bitkiler daha fazla su tükettikleri için su kullan›m et-kinlikleri azal›r.

Esvet Aç›kgöz’ün, Tar›msal Ekoloji (Bursa: Uluda¤ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yay›nlar›,1998) adl› kitab›ndaki “Su” (ss. 35-47) bölümünde bitkilerin su tüketimi konusuyla ilgilitemel bilgileri bulabilirsiniz.

Bitki Hindistan Almanya ABD

M›s›r 377 - 231

Yulaf 469 376 313

Bu¤day 554 338 375

Arpa 468 310 325

Bezelye 563 273 385


Çizelge 3.9Baz› TarlaBitkilerinin Farkl›Bölgelerdeki SuTüketimleri

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Topra¤›n fiziksel ve kimyasal özelliklerini tan›m-

lamak

Topra¤›n fiziksel özellikleri kapsam›nda topraktekstürü, toprak strüktürü, toprak havas› ve top-rak s›cakl›¤› incelenmektedir. Topra¤›n mineralk›sm› toprak kitlesinin en önemli ve de¤iflmeyenözelliklerini gösteren bölümüdür ve tekstür (do-ku, bünye) olarak isimlendirilmektedir. Birimtoprak kitlesini oluflturan farkl› boyutlardaki ta-nelerin oransal da¤›l›m› tekstür olarak adland›r›l-maktad›r. Kum, mil ve kil de¤iflik oranlarda biraraya gelerek 12 farkl› tekstür s›n›f›na ayr›lm›fl-lard›r. Toprakta bulunan de¤iflik irilikteki tekseltanelerin kümeleflerek, belirli flekillerde birlefle-rek gruplar halinde dizilmelerine toprak strüktü-rü veya toprak yap›s› denir. Toprak tanelerininkümeleflerek dizilmesiyle meydana gelen strük-tür halindeki özellikleri, teksel toprak tanelerinin(kum, mil ve kil) bir araya gelmesiyle ortaya ç›-kan özelliklerinden tamam›yla farkl›d›r. Toprak-lar›n su ile dolu olan küçük (mikro) boflluklar›nd›fl›ndaki büyük (makro) boflluklar›n tamam›ndahava bulunur. Toprak havas› ve atmosfer havas›aras›nda gerçekleflen sürekli etkileflime ba¤l› ola-rak iki ortam aras›nda gaz de¤iflimi vard›r. Top-rak havas› mevsimlere, biyolojik aktiviteye, güb-releme gibi tar›msal faaliyetlere, toprak nemine,tekstüre, strüktüre, toprak derinli¤ine ba¤l› ola-rak de¤iflir. Toprak verimlili¤inin en önemli özel-liklerinden biri olan toprak s›cakl›¤›, tohumunçimlenmesinden itibaren bitkinin büyüme ve ge-liflmesinin her evresinde etkilidir. Bununla birlik-te, toprakta gerçekleflen çok say›da fiziksel, kim-yasal ve biyolojik olaylarla iliflkilidir.Topra¤›n en önemli kimyasal özellikleri toprakreaksiyonu, toprak tuzlulu¤u ve organik madde-den oluflmaktad›r. Topra¤›n verimlili¤ini belirle-yen temel özelliklerden birisi de toprak reaksiyo-nudur ve pH birimi ile ifade edilir. Ortamda bu-lunan H+ ve OH- iyonlar› konsantrasyonu birbiri-ne eflit ise reaksiyon nötrdür ve pH 7’ dir. Çözel-tideki H+ konsantrasyonu OH- konsantrasyonun-dan fazla ise reaksiyon asit ve pH < 7’ dir, OH-

konsantrasyonu, H+ konsantrasyonundan dahafazla ise reaksiyon alkalin ve pH > 7’ dir. Görül-dü¤ü üzere pH say›sal olarak azald›kça asitlik art-

makta, say›sal olarak artt›kça asitlik azalmakta,ortam alkalin özellik kazanmaktad›r. Genelliklekurak ve yar› kurak bölgelerde görülen ve dahaçok üst katmanlar›nda bitki büyüme ve geliflimi-ni engelleyecek miktarda tuz içeren topraklaratuzlu toprak denir. Ya¤›fll› bölgelerde, tuzlar top-raktan fazla ya¤›fllarla y›kand›¤› için tuz birikimi-ne rastlanmaz. Tuzlulaflma ekseriyetle, yeterli dre-naj›n olmad›¤› koflullarda ortaya ç›kar. Yeterli dre-naj›n sa¤lanmas› tuz birikiminin engellenmesiamac›yla al›nacak önlemlerin bafl›nda gelmekte-dir. Topra¤›n organik maddesi, toprakta bulunanbitkisel ve hayvansal organizmalar›n belirli afla-malarda ayr›flm›fl ölü art›klar› veya bunlar›n canl›olanlar›n›n oluflturdu¤u tüm karbon içeren mad-delerin toprakta oluflturdu¤u bir yap›d›r.

Topra¤›n fiziksel ve kimyasal özelliklerinin bitki

yetifltirme aç›s›ndan önemini aç›klamak

Hafif veya kaba bünyeli olarak isimlendirilen kum-lu topraklar›n su tutma kapasitesi düflük, su geçir-genli¤i ve havalanmas› yüksek, besin elementle-rince fakir, fiziksel özellikleri iyi, kimyasal özellik-leri fena olan, erken ›s›nan, erken tava gelen, ifl-lenmesi kolay topraklard›r. A¤›r veya ince bünye-li killi topraklar›n su tutma güçleri yüksek, suyugeçirmesi ve havalanmas› düflük, fiziksel özellik-leri fena, kimyasal özellikleri iyi, çay›r mera arazi-si olarak kullan›ma uygun olan topraklard›r. Toprak verimlili¤inin ve bitkisel üretimin as›l fak-törlerinden biri olan toprak strüktürü topraktahava-su dengesinin sa¤lanmas›, su geçirgenli¤i,suyun tutulmas›, hava ve ›s› iletkenli¤ini kontroletmesi, bitki besin elementlerinin al›nabilirlik du-rumu, kök da¤›l›m› ve biyolojik aktivite gibi bit-ki büyüme ve geliflmesiyle ilgili çok say›da özel-lik üzerinde etkilidir. Tohumlar›n çimlenmesi, bitkilerin büyüyüp ge-liflmesi, topraklar›n su ve hava içerikleri, besinelementlerinin yaray›fll›l›¤›, biyolojik aktivite, top-raklar›n fiziksel ve kimyasal özellikleri ve toprakoluflum olaylar› üzerine toprak s›cakl›¤›n›n önem-li etkileri vard›r. Toprak reaksiyonu bitki besin elementlerinin ya-ray›fll›l›¤›na, toprak mikroorganizmalar›n›n akti-viteleri üzerine ve bitkilerin büyüme, geliflme veürün miktarlar›na olumlu etkide bulunur.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


Tuzun bitkiler üzerinde oluflturdu¤u olumsuz et-ki, artan tuz içeri¤i kök ortam›n›n osmotik bas›n-c›n› artt›rd›¤› için su potansiyeli azalarak kökle-rin baflta su olmak üzere yeterli besin elemential›m› engellenmektedir. Organik madde topra¤›n fiziksel, kimyasal ve bi-yolojik pek çok özelli¤i üzerinde etkili olaraktoprak verimlili¤inin artmas›nda çok önemli roloynamaktad›r.

Toprak-bitki-su iliflkilerini aç›klamak

Suyun bitki kök bölgesinde azl›¤› yada çoklu¤ubitkisel yetifltiricili¤i önemli ölçüde s›n›rlar. Bunedenle toprak-bitki-su iliflkilerinde bitkinin iste-di¤i koflullar›n di¤er bir ifade ile bitki kök bölge-sinde hava ve nem miktar›n›n dengelenmesi ge-rekir. Bir bitkinin geliflmesinde toprakta bulananyeterli nem, bitkinin su gereksinimini karfl›lama-n›n yan›nda afla¤›da s›ralanan öneme de sahiptir;• Su, içinde bütün biyokimyasal ve fizyolojik

tepkimelerin geçti¤i bir ortamd›r,• Bitki yap›s›ndaki tüm kolloidal karakterdeki

tüm maddelerin fliflmesini sa¤lar,• Organik ve inorganik maddeler için iyi bir çö-

zücüdür (özellikle bitki besin maddeleri için),• Besin maddeleri ve çözülmüfl organik madde-

lerin bitkide tafl›nmas›n› sa¤lar,• Birçok madde de¤iflim olaylar›nda (fotosen-

tez, vs.) ve karbonhidratlar›n sentezinde yap›eleman›d›r,

• Bitki ›s›s›n›n yükselmesini önler.Yukar›da say›lan bu önemli görevleri nedeniyleyeterli nenim varl›¤›n›n bulunaca¤› derinli¤in bi-linmesi gerekir ve bu derinlik etkili kök derinli¤iolarak al›nabilir. Etkili kök derinli¤i; bir bitkininsu ve besin maddelerinin %80’nini ald›¤› derinlikolarak tan›mlan›r. Etkili kök derinli¤i bitkidenbitkiye de¤iflim göstermekle birlikte, ayn› bitkiiçin yetifltirilen toprak ve uygulanan tar›msal fa-aliyetlere göre de¤iflim gösterebilmektedir. Ge-nel olarak bitkiler, ihtiyaç duyduklar› suyun bü-yük bir bölümünü üst katmandan al›rlar.

Bitkisel üretimde önemli olan toprak nemi sabi-

telerini tan›mlamak

Bitkisel üretimde önemli olan toprak nemi sabi-teleri doyma noktas›, tarla kapasitesi, solma nok-tas› ve kullan›labilir su tutma kapasitesidir.Doyma noktas›: Toprak tanecikleri aras›nda bu-lunan boflluklar›n su ile dolu oldu¤u kofluldakinem miktar›d›r. Buna bir anlamda drenaj nokta-s› da denilebilir. Tarla kapasitesi: Serbest drenaj koflullar›nda top-rak taneciklerinin yerçekimine karfl› tuttu¤u sumiktar› olarak tan›mlanabilir. Solma noktas›: Bitkilerin toprakta var olan nem-den yararlanamad›¤› ve solmaya bafllad›¤› anda-ki toprak nemi olarak tan›mlanabilir. Kullan›labilir su tutma kapasitesi: Tarla kapasi-tesi ile solma noktas› aras›ndaki toprak nemininifadesidir. Bitkiler suyu topraktan en az enerji iletarla kapasitesinde alabilirler ve kullan›labilir sumiktar› azald›kça bitkilerin suyu almak için har-cayacaklar› enerji miktar› artar.

Bitki su tüketimini aç›klamak

Bitkinin vejetatif aksam›ndan terleme (transpi-rasyon) ile gölgeledi¤i toprak yüzeyinden buhar-laflma (evaporasyon) toplam› olarak tan›mlan›rve genel bir ifade olarak evapotranspirasyon ola-rak an›l›r. Terleme (transpirasyon) bitkilerin ald›¤› suyun,terleme ile tekrar havaya ulaflmas›d›r. Topraktanal›nan suyun ancak %1-3’ü metabolizma faaliyet-leri için kullan›l›r. Geriye kalan su terleme yoluile at›l›r. Terleme olay› stomalar, stomalar kapal›iken kutiküla tabakas› ile yap›labilir. Kutiküla yo-lu ile olan terleme çok azd›r. Stomalar yolu ileolan terleme, tüm terlemenin %90’›ndan fazlas›n›oluflturur. Bitki su tüketimini etkileyen faktörleriiklim,toprak ve bitki olmak üzere üç ana bafll›k-ta incelemek gerekir. ‹klim faktörleri içerisinde;solar radyasyon, s›cakl›k, hava nemi, rüzgar, gü-nefllenme süresi ve gündüz saatleri etkilidir. Top-rak faktörlerinde topra¤›n nem içeri¤i, toprak ifl-lemesi ve bitki örtüsü etkili olur. Bitki faktörleriiçerisinde ise bitkinin cinsi, geliflme devresi vebüyüme mevsimi uzunlu¤u say›labilir.

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Tane boyutuna göre kilin üst s›n›r› nedir?a. < 0.002 b. > 0.002 c. < 0.2 d. > 0.2 e. < 0.02

2. Kil bünyeli topraklar›n fiziksel özellikleri aç›s›ndanafla¤›dakilerden hangisi do¤rudur?

a. Ortad›r b. Çok iyidir c. Fenad›r d. Mükemmeldir e. ‹yidir

3. Çay›r mera arazisi olmaya uygun olan topraklarhangi bünyeli topraklard›r?

a. Kum bünyelib. Kil bünyeli c. T›n bünyelid. Kireçlie. Kumlu t›n

4. Bünye özelliklerine göre bitkisel üretim için uygunbünyeli topraklar afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Kilb. Kumc. T›n d. Kireçlie. Kumlu kil

5. Toprak strüktürünün oluflturulmas›, iyilefltirilmesi vekorunmas› için afla¤›dakilerden hangisi yap›lmaz?

a. Yeterli nem içeri¤inde ve uygun yöntemlerletopra¤›n ifllenmesi

b. Çok say›da toprak ifllemesinin yap›lmas› c. Toprak üzerinde gereksiz traktör trafi¤ine izin

verilmemesid. Uygun bitki türlerinin yetifltirilmesie. Nitelikleri uygun organik gübre kullan›m›

6. Atmosfer havas›na göre toprak havas›ndaki gazlar›noran›n› etkileyen faktör afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Biyolojik aktivite b. Kilc. Tekstürd. Minerale. Strüktür

7. Afla¤›dakilerden hangisi topra¤›n su alma h›z› üzeri-ne etkili faktörlerden biri de¤ildir?

a. Topra¤›n bünyesi ve yap›s›b. Organik madde içeri¤ic. Topra¤›n e¤im durumud. Topra¤›n s›k›flma durumue. Topra¤›n porozite oran›

8. Afla¤›dakilerden hangisi bitki su tüketimini etkile-yen faktörlerden biri de¤ildir?

a. S›cakl›k b. Hava nemic. Topraktaki mikroorganizma yo¤unlu¤ud. Topra¤›n nem içeri¤ie. Bitkinin büyüme mevsimi uzunlu¤u

9. Bitkiler taraf›ndan al›nan suyun ne kadar› metabo-lizma faaliyetleri için kullan›lmaktad›r?

a. % 1-3b. % 10-12c. % 60d. % 90e. % 50

10. Afla¤›daki ya¤›fl flekillerinden hangisi bitkiler içinyararl›d›r?

a. Çi¤b. Doluc. K›ra¤›d. Afl›r› ya¤mure. Sis



1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toprak Tekstürü” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toprak Tekstürü” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toprak Tekstürü” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toprak Tekstürü” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toprak Strüktürü” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toprak Havas›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Topra¤›n Su Alma H›z›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitki Su Tüketimi” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitki Su Tüketimi” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ya¤›fl” konusunu yenidengözden geçiriniz.


Teksel yap›l› topraklarda yeterli besin elementi bulun-mas›, kalite ve kantite olarak yüksek miktarlarda verimal›nmas› için yeterli olmayabilir. Bir baflka anlat›mla, ha-va-su dengesi yeterli düzeylerde sa¤lanmayan tekseltopraklar›n verimlilikleri k›s›tl› olabilir. Ancak, strüktürelgeliflimi iyi olan topraklar için bu durum geçerli de¤ildir. Strüktürel oluflumu ve kararl›¤› yüksek olan toprakla-r›n, suyun da¤›t›c› etkisine karfl› kararl›¤› yüksek olaca-¤›ndan erozyona karfl› direnci de fazla olacakt›r.

S›ra Sizde 2

Malç olarak topra¤›n yüzeyine serilen çeflitli materyal-ler topra¤›n içine ald›¤› günefl enerjisi düzeyini, ›fl›may-la topraktan atmosfere do¤ru s›cakl›k kayb›n›, suyuntopra¤a giriflini ve topraktan buharlaflmay› etkilemekte-dir. Malçlamayla toprak s›cakl›¤›ndaki de¤iflim mevsim-lere göre farkl›l›k gösterir.

Su içeri¤i nedeniyle ›slak ve su tutan topraklar›n ›s› ka-pasitesi yüksektir. Bu nedenle yaz aylar›nda bitki geli-flimini olumsuz etkileyecek yüksek toprak s›cakl›¤›n›ndüflürülmesi için sulama yap›lmas› gerekmektedir. ‹lk-bahar aylar›nda tar›msal faaliyetlerin zaman›nda yap›la-bilmesi için topra¤›n ›s›nmas› oldukça önemlidir. Bu-nun için ilkbahar ya¤›fllar›yla toprakta biriken fazla sudrenajla uzaklaflt›r›lmal›d›r.Toprak yüzeyinin s›k›flmas› ve topra¤›n kuru durum-dayken sürülmesi topra¤›n alt katmanlar›na do¤ru ›s›n-mas›n› etkilemektedir. Di¤er taraftan ifllenen ve ifllen-meyen topraklar›n günlük s›cakl›k de¤iflimleri önemlioranda farkl›d›r.

S›ra Sizde 3

Toprak pH s›n›n bitki geliflimi üzerinde dolayl› etkisivard›r. Bu etki pH n›n bitki besin elementlerinin yara-y›fll›l›¤› gibi toprak koflullar›nda meydana getirdi¤i de-¤iflikliklerden ileri gelmektedir. Bununla birlikte, çeflitlibitkiler aras›nda optimum pH istekleri ve pH de¤iflim-lerine karfl› gösterdikleri tepkiler bak›m›ndan da farkl›-l›klar vard›r.

S›ra Sizde 4

Afl›r› tuz içeren topraklarda yetifltirilen bitkilerde, köksisteminin gelifliminde gerileme ve zararlanma, küçükve koyu yeflil yaprakl› bodur geliflim, yaprak kenarlar›boyunca sararma ve kahverengi doku oluflumu, tomur-cuk say›s›nda azalma, bitki gelifliminde gerileme ve du-raklama, sar›l›k görülen bitkinin tamam›n›n kurumas›belirtileri görülür.

S›ra Sizde 5

Genel olarak bitkilerin kök derinli¤i topra¤›n su seviye-siyle yak›ndan iliflkilidir. Topraktaki su derin katman-larda ise kökler suya ulaflabilmek için kök sistemleriniderin katmanlara kadar indirirler. Topraktaki su yüzeyeyak›n ise bitki kökleri derinlere inmez, k›sa kal›r. Bunedenle kura¤a dayan›kl› bitkiler derinlere inebilen çokgeliflmifl kök sistemine sahiptir.



S›ra Sizde 6

Bitkiler kurak koflullara dayanabilmek için baz› morfo-lojik ve fizyolojik önlemler al›rlar. Bu nedenle kura¤adayan›kl› bitkilerin özelliklerini morfolojik ve fizyolojiközellikler alt›nda toplamak gerekir. Kura¤a dayan›kl›bitkilerin;

1. Morfolojik özellikleri ;• Bitkilerde sürgün uzamas› ve kardefllenme azal›r.• Yaprak say›s› ve alan› azal›r. Yaprak hücreleri kü-

çülür. Yapraklar› tüylü ise tüylülük artar.• Yapraklarda kütikula tabakas› ve hücre duvar› ka-

l›nlafl›r. Hücreler aras› boflluklar ve stoma say›s›azal›r.

• Yaprak ayas› katlan›r ve yuvarlan›r. Üzeri mumsutabaka ile kaplan›r.

• Kök derinli¤i artar, kök/gövde oran› yükselir.2. Fizyolojik özellikleri;• Bitki köklerinin su emme gücü artar.• Erken çiçeklenir ve meyve ba¤lama oran› yükse-

lir.• Protein oran› azal›rken, karbonhidrat oran› artar.• Dokularda su oran› düfler, protoplazma yo¤unlu-

¤u fazlalafl›r.• Fotosentez h›z› azal›r.

Alt›nbafl, Ü., Çengel, M., Uysal, H. , Okur, B. , Okur,N. ,Kurucu, Y. ve Delibacak, S. (2004.) Toprak Bilimi.E.Ü. Ziraat Fakültesi Yay›nlar› No. 557. ‹zmir.

Baver, L.D., Gardner W.H. and Gardner, W.R. (1972.)Soil Physics. John Wiley and Sons Inc. New York.

Bernstein, L. (1970.) Salt Tolerance of Plants. Agri.Information Bull. 283. USDA.

Ergene, A. 1987. Toprak Biliminin Esaslar›. A.Ü. Ya-y›nlar› no: 635. Erzurum.

Güngör, Y. ve Y›ld›r›m, O.,(1987.) Tarla sulama sistem-

leri. A.Ü.Ziraat Fakültesi Yay›nlar› No:1022, Ankara.Kanber, R.,Çak›r, R. ve Tar›, A.F.,(2003.) Sulama ve

Drenaj Mühendisli¤i. T.C. Tar›m ve Köyiflleri Ba-kanl›¤›, Köy Hizmetleri Genel Md. Yay›n No:122Ankara.

Karaçal, ‹. 2008. Toprak Verimlili¤i. Nobel Yay›n Da-¤›t›m Tic. Ltd. fiti. Anlara

Karaman, R., A.R.Brohi A.R., Müftüo¤lu M., Öztafl T. veZengin M. (2007.) Sürdürülebilir Toprak Verim-

lili¤i. Koyulhisar Ziraat Odas› Kültür Yay›nlar› No:1.Detay Yay›nc›l›k. Ankara.

Kohnke, H. (1968.) Soil Physics. McGraw Hill BookCompany. New York, London.

Korkut, H. (1983.) Toprak (Tan›m›, Oluflumu, Özel-

likleri). Topraksu Genel Müdürlü¤ü Yay›nlar›. Ya-y›n no: 728. Ankara

Orta, H., (2009.) Rekreasyon Alanlar›nda Sulama,

Tekirda¤ Rowell, D.L. (1996.) Soil Science, Methods and App-

lications. Univ. of Reading, British Library Catalo-guing in Publication Data. U.K.

Saatç›, F. (1984.) Toprak ‹lmi. E.Ü. Ziraat fakültesi Tek-sir No: 85-1.

Soil Survey Staff. (1951.) Soil Survey Manuel. U.S. Go-verment Printing Office. Washington D.C. USA.

Truog, E. (1947.) US Department Agriculture Year-

book. 1941 - 47, pp. 566-76.Tunçay, H. (1983.) Toprak Fizi¤i. E.Ü. Ziraat Fakültesi

Teksir No: 76-1. ‹zmir.Verhoeven, B. (1979.) Salty Soils. Bak. Drainage prin-

ciples and applications. 1. Introductory sub-

jects. Publication 16-Vol. I. International Inst. ForLand Reclamation and Improvement ILRI P.O. Box6. Wageningen, The Netherlands.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Çay›r ve mera ekosistemlerini tan›mlayabilecek,Çevre faktörlerinin çay›r ve meralarda bitkisel üretimine etkilerini aç›klaya-bilecek,Çay›r ve mera bitki örtülerinin oluflum sürecini ifade edebilecek,Çay›r ve mera bitki örtülerinin bozulmas›na sebep olan faktörleri ve bozul-mada ortaya ç›kan aflamalar› s›ralayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Ekosistem• ‹klim• Bitki örtüsü• Besin zinciri

• Süksesyon• Doruk (klimaks)• Otlatma • ‹kincil süksesyon

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NN


• G‹R‹fi• MERA EKOS‹STEMLER‹N‹N YAPISI• MADDE ÇEV‹R‹M‹ VE ENERJ‹ AKIfiI• B‹TK‹ ÖRTÜSÜNÜN GEL‹fi‹M‹• B‹TK‹ ÖRTÜSÜNÜN OLUfiUM

AfiAMALARI• B‹TK‹ ÖRTÜLER‹NDE KARARLILIK• B‹TK‹ ÖRTÜLER‹N‹N BOZULMASI• BOZULAN B‹TK‹ ÖRTÜLER‹N‹N

YEN‹DEN GEL‹fi‹M‹

Çay›r ve MeraEkolojisi


G‹R‹fiDo¤al çay›r ve meralar ortam (iklim, toprak) ve kullanma (otlatma) faktörlerininetkisi alt›nda oluflmufl ve geliflmifl do¤al bitki örtüleridir. Bu alanlarda çok say›dave çeflitli bitki türleri yan›nda, de¤iflik cüsse ve özelliklere sahip fazla miktardahayvan ve mikroorganizma hayat bulmaktad›r. Bitkiler organik maddeyi üreterekekosistemde yaflam için mutlak gerekli olan enerji girdisi sa¤lamaktad›r. Ekosiste-min bütün canl› unsurlar› varl›klar›n› bitkiler taraf›ndan depolanan bu enerji ilesürdürürler. Çay›r mera ekosistemlerinin tüketici kademesini oluflturan hayvanlariçerisinde büyük hayvanlar yan›nda, küçük, hatta mikroskobik hayvanlar da bu-lunmaktad›r. Bütün hayvanlar bu alanlardan yaflamak ve nesillerini devam ettir-mek amac›yla yararlan›rlar. Ancak bunlar içerisinde çiftlik hayvanlar› (s›¤›r, koyun,keçi vb.) çok önemli bir yere sahiptir. Zira bitkiler taraf›ndan üretilen canl› kütle-nin büyük bir bölümü bu canl›lar taraf›ndan tüketilmektedir. Di¤er yandan bitki-sel ve hayvansal kökenli organik maddenin parçalanarak çay›r-mera ekosistemineyeniden kazan›lmas›na yard›mc› olan ayr›flt›r›c›lar (saprofit mikroorganizmalar),ekosistemde verimlili¤in sürdürülmesinde vazgeçilmez bir öneme sahiptirler. Budurum çay›r ve mera alanlar›nda ciddi boyutta girdi kullanmadan yeterli organikmadde üretiminin temin edilmesine yard›mc› olur. ‹nsan ise sistemi yöneten veyönlendiren konumu ile çay›r-meralar›n varl›klar› ve devaml›l›klar›n› sa¤layan birifllev üstlenmifltir. Dolay›s›yla çay›r mera ekolojisi, ekosistemin ifllevsel unsurlar›n›oluflturan canl› (üreticiler, tüketiciler, ayr›flt›r›c›lar, yönlendiriciler) ve cans›z (ik-lim, toprak, arazi yap›s›, yang›n vb.) faktörler aras›ndaki karfl›l›kl› etkileflimi, eko-sistem içerisindeki madde döngüsü ve enerji ak›fl›, otlayan hayvanlar›n buralardanyararlanma durumlar› ve etkileri ile bunun kârl› bir hayvanc›l›k aç›s›ndan önemi-ni ele almaktad›r.

MERA EKOS‹STEMLER‹N‹N YAPISIÇay›r-meralar çok say›da bitki ve hayvan türünden meydana geldikleri için, bualanlarda ele al›nan temel ekolojik birim ekosistemdir. Ekosistem, s›n›rlar› belirlinispeten tekdüze yap›ya sahip bir yerdeki canl› ve cans›z unsurlar›n birlikte mey-dana getirdikleri yaflam ortam›d›r. Çay›r-mera ekosistemlerinin temel unsurlar›n›,(a) cans›z ve (b) canl› faktörler meydana getirmektedir. Cans›z faktörlerin temeliniiklim ve toprak olufltururken, canl› faktörler (a) birincil üreticiler, (b) tüketiciler,(c) ayr›flt›r›c›lar ve (ç) yönlendiriciler olmak üzere dört gruba ayr›lmaktad›r.

Çay›r ve Mera Ekolojisi

Cans›z FaktörlerCanl›lar›n yaflam›n› etkileyen cans›z faktörler iklim, toprak, arazi yap›s›, yang›nfaktörleri ve yaflam ortam›n›n yap›s› gibi unsurlard›r.

‹klim: Bir yöredeki hava olaylar›n›n uzun y›llar ortalamas›n› ifade eden iklim,ekosistemin bütün unsurlar›n› do¤rudan ya da dolayl› olarak büyük oranda etki-lerken, di¤er faktörlerin iklim üzerine tesiri çok az veya s›n›rl›d›r. Bitkilerin büyü-mesi ve bölgelere göre da¤›l›m›nda havan›n bileflimi, hareketi ve rutubeti, ›fl›k, s›-cakl›k, ya¤mur vb. etkenler en önemli iklim faktörleridir.

Ifl›k: Bitki birliklerinin oluflumu ve geliflmesinde ›fl›¤›n etkisi büyüktür. Bu hu-susta özellikle ›fl›¤›n dalga boyu, süresi ve fliddeti önemlidir. Tohumun çimlenme-si, çiçeklenmenin bafllamas›, çiçeklenme süresi, gövde uzamas› gibi geliflme süreç-leri, bitkilerdeki ›fl›k al›c›lar› yoluyla k›rm›z›:uzak k›rm›z› ›fl›nlara tepki ile kontroledilir (McKenzie ve ark., 2005). Örne¤in baz› yem bitkisi (brom türleri) tohumlar›karanl›kta, baz›lar› (salk›motu türleri) ›fl›kta çimlenir. Morötesi ›fl›nlar çiçeklenme-nin daha erken bafllamas›na sebep olur. Baz› türlerde üreme gün uzunlu¤u ile bafl-lat›l›r. Efleyli üreme aflamas› kimi türlerde so¤uk bir dönem ya da gün uzunlu¤u veso¤uklanman›n birlikte etkisi ile uyar›l›r. Gölgelenen yerlerde otsu örtü daha az fo-tosentez yapar ve ot verimi azal›r. Örne¤in Finlandiya’da aç›k kültür meralar›n›norman alt› meralar›ndan 4-10 kat daha fazla et ve süt verdikleri, yer yer köknara¤açlar› ile gölgelenen yaylalarda verimin % 56 oran›nda azald›¤›, ‹sviçre’de buazalman›n % 21-54 düzeyinde oldu¤u bildirilmektedir (Tarman, 1972).

S›cakl›k: Canl›lar›n bütün metabolizma faaliyetleri belirli s›cakl›k derecelerin-de cereyan eder. S›cakl›k canl› bünyesindeki biyokimyasal tepkimelerde katalizörolan enzimlerin faaliyetini etkiler. Her bitki türünün geliflmesinde etkili olan en dü-flük, en uygun ve en yüksek s›cakl›k istekleri bulunur. Bitkiler s›cakl›k istekleri ba-k›m›ndan; (a) serin ve (b) s›cak mevsim bitkileri olarak grupland›r›l›r. Serin iklimbitki örtüleri, ürünlerinin ço¤unu y›l›n serin dönemlerinde (ilkbahar ve sonbahar)üretirler. S›cak iklim yem bitkileri ise s›cak dönemlerde (yaz aylar›nda) daha iyi ge-liflirler. Serin iklim bitkileri tohum çimlenmesi, çiçeklenmenin bafllamas› ve tomur-cuk patlamas› gibi geliflme süreçlerinden önce so¤uk bir dönem isterler. Bu süregenellikle 8°C’nin alt›ndaki s›cakl›klarda 3-12 haftad›r (McKenzie ve ark., 2005). Enyüksek fotosentez serin mevsim bitkilerinde 16-28°C, s›cak mevsim bitkilerinde ise24-36°C aras›ndaki s›cakl›klarda yap›l›r. Bu yüzden s›cakl›k meralarda genelde s›-n›rlay›c› bir faktör olmaz (Hall, 1990).

Serin mevsim bitkilerinin birço¤u için so¤uklama mutlak ihtiyaçt›r. Vernalizasyon olarakbilinen bu ihtiyaç karfl›lanmadan bitkilerde generatif geliflme ortaya ç›kmaz.

Atmosfer: Atmosfer (hava) dünyam›z› çevreleyen gaz tabakas›d›r. Bu gaz ta-bakas›n›n yeryüzüne yak›n k›s›mlar›nda azot, oksijen, karbondioksit, su buhar›,tozlar daha yüksek oranlarda toplanm›flt›r. Hidrojen, helyum ve di¤er asal gazlaratmosferin üst tabakalar›nda yo¤unlafl›r. Gaz tabakas› yeryüzünde gece-gündüz s›-cakl›k fark›n›n az olmas›n›, güneflten gelen özellikle k›sa dalga boylu ›fl›nlar›n tu-tulmas›n›, s›cakl›¤›n yeryüzünde yay›lmas›n› ve canl›lar›n O2 ve CO2 ihtiyaçlar›n›nkarfl›lanmas›n› sa¤lar. Atmosfer ekosistemlerin en önemli azot kayna¤›d›r ve hava-n›n % 78’i azottan oluflmaktad›r.

Di¤er taraftan hava hareketi fliddeti ve zaman›na ba¤l› olarak bitkileri olumluveya olumsuz etkiler. Genelde hafif esen rüzgarlar olumlu, sert esenler ise olum-suz etkilere sahiptir. Rüzgar bitkilerin etraf›ndaki CO2 aç›¤›n› kapat›r, baz› bitkile-rin (bilhassa bu¤daygillerin) tozlaflma ve yay›lmalar›na yard›mc› olur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Su: Su bitkilerde fizyolojik olaylar için ortam oluflturur, hidrojen kayna¤›d›r,maddelerin çözünmesini sa¤lar, bitki bünyesinde s›cakl›¤› düzenler, tohumlar›nçimlenmesini temin eder ve mikroorganizma faaliyetleri için gereklidir. Su merabitkilerinin geliflimi, üretimi ve yay›l›fl›n› belirleyen en temel faktörlerdendir. Dün-yada ve ülkemizde çay›r-meralar ço¤unlukla y›ll›k toplam ya¤›fl›n 250-1000 mmaras›nda oldu¤u kuflakta yay›lm›flt›r. Suyun k›t oldu¤u yerlerde meralar, bol oldu-¤u yerlerde ise çay›rlar yer almaktad›r. Örne¤in ülkemizde genifl alanlara sahipbozk›rlar suyu az yörelerde oluflmufl meralard›r. Suyun bollu¤u hem tür zenginli-¤ini hem de bitkilerde genifl yaprak alan› oluflumunu sa¤lar.

Hayat›n esas kayna¤› durumunda olan protoplazman›n canl›l›¤›n› korumas› venormal fizyolojik ifllevlerini yürütmesi belli oranda su içermesine ba¤l›d›r. Su bitki-yi turgor durumunda tutarak gözeneklerin aç›lmas›n› temin eder. Gözeneklerinaç›lmas› CO2’in giriflini düzenleyerek fotosentez faaliyetini devam ettirir. Suyunazalmas› sonucunda ise bitkiler terlemeyi azaltmak için gözeneklerini kapat›r. Gö-zeneklerin kapanmas› ile gaz al›flverifli azal›r veya durur. Yeterince CO2 alamayanbitkilerde fotosentez engellenerek büyüme ve geliflme yavafllar ve yem üretimiazal›r. Bu yüzden kurakl›¤a ba¤l› olarak fotosentezde % 50, hatta % 75 azalma,hatta fotosentezin hemen hemen tamamen durmas› söz konusu olabilir.

Bitkiler için gerekli suyun esas kayna¤› ya¤›flt›r. Ya¤›fl›n bitki yetifltiricili¤inde-ki etkisi düflüfl zaman›, miktar› ve fliddetine göre de¤iflir. Bitkiler su ihtiyaçlar›n›topraktan karfl›lar. ‹nce bünyeli (a¤›r veya killi) topraklar kaba bünyelilerden (ha-fif veya kumlu) daha fazla su tutar. Özellikle serin mevsim bu¤daygillerinin bas-k›n oldu¤u bozk›r meralar›n verimini bir önceki y›l›n sonbahar ya¤›fllar› belirler.Çünkü kurak geçen sonbaharda sürgün vermeden k›fla giren bu¤daygillerin erte-si y›l generatif sürgün say›s› ve buna ba¤l› olarak toplam ot üretimi ciddi flekildeazalmaktad›r (Koç, 2001).

Toprak: Toprak, çeflitli kaya ve minerallerin parçalanma ve ayr›flma ürünlerin-den oluflan, içerisinde genifl bir canl›lar alemi bar›nd›ran, bitkilere besin ve durakgörevi yapan bünyedir (Müftüo¤lu, 2005). Çay›r-meralar aç›s›ndan topra¤›n önemisu temin etme güvencesine ba¤l›d›r. Bu durum topra¤›n su tutma kapasitesi ile ilifl-kilidir. Organik madde su tutma kapasitesini yükselten önemli toprak k›sm›d›r. Top-rak hem canl› hem de cans›z unsurlardan meydana gelir. Topra¤›n çeflitli kimyasalve fiziksel özellikleri ekosistemlerin yap›, madde üretimi ve enerji ak›fl›n› etkiler.

Topra¤›n organik madde ve bitki besin elementlerince zenginli¤i, yeterli nemesahip olmas›, pH’s›n›n normal hudutlar› aflmamas›, orta bünyeli ve iyi bir yap›dabulunmas›, bitki köklerinin geliflimini s›n›rlamayacak ölçüde derin olmas›, çay›r-meralarda üretimi art›rarak ekosistem dinamizmini yüksek düzeyde tutar. Bitkilernormal büyüme ve geliflmeleri için ihtiyaç duyduklar› besin elementlerini gereklizamanda ve yeterince topraktan alabildiklerinde verimli olurlar. Topraklar›n besinelementleri eksikli¤i ço¤unlukla gübreleme ile giderilebilir.

Toprak nemi ve s›cakl›¤› birlikte “toprak iklimi” olarak ifade edilir. Toprak ikli-mi mera ekosistemlerindeki bütün toprak-bitki iliflkilerini etkiler. Köklenme derin-li¤i, su potansiyelleri, besin elementi al›m› ve da¤›l›m›, kök faaliyetinin görüldü¤üs›cakl›k aral›¤›ndaki elveriflli nemin miktar ve zaman› ile etkilenir. Mera bitkilerininçimlenme, yerleflme ve devaml›l›klar› toprak s›cakl›k ve nemine ba¤l›d›r.

Arazi Yap›s›: Bu faktörler ortamdaki iklim ve toprak faktörlerini etkilemek su-retiyle çay›r-mera ekosistemlerini dolayl› olarak etkilerler. Bu bafll›k içerisinde yük-seklik, e¤im ve bak› (yöney) ve co¤rafyaya ba¤l› faktörler yer almaktad›r.

874. Ünite - Çay› r ve Mera Ekolo j is i

Bozk›r: K›fllar›n so¤uk veya¤›fll›, yazlar›n s›cak vekurak geçti¤i yörelerdeortaya ç›kan otsu bitkilerinoluflturdu¤u do¤al bitkiörtüsüdür. Bozk›r Rusçakökenli step kelimesininTürkçe karfl›l›¤›d›r.

Yükseklik: Arazinin deniz seviyesinden yüksekli¤i baz› çevre faktörlerindeönemli de¤iflikliklere sebep olur. Yüksekli¤e ba¤l› olarak s›cakl›k her 180 m’de 1°Cveya 100 m’de 0,55°C düfler (Andiç, 1993). Özellikle da¤l›k kesimlerde her 1000m’lik yükseklik art›fl›na karfl›l›k, ortam›n s›cakl›¤›nda yaklafl›k olarak 10°C azalmaolmaktad›r (Cox ve Atkins, 1979).

Yükseklik art›fl› ile iklim faktörlerindeki olumsuzluklar›n artmas› (s›cakl›k azal-mas›, ›fl›klanma flartlar›n›n de¤iflimi, rüzgâr h›z›n›n artmas› vb.) otlak bitkilerininüretim gücünü düflürür. Örne¤in Yeni Zelanda’da her 100 m’lik yükseltiye karfl›l›kmeran›n üretiminde yaklafl›k 45 kg/da kuru madde azal›fl› tespit edilmifltir (McKen-zie ve ark., 2005). Yükseklik art›fl› ile otlatma mevsimi de k›sald›¤› için, bitki örtü-sü geç geliflip erken sonlanan yaylalar daha k›sa süre otlat›lmaktad›r.

E¤im: E¤im günefl ›fl›nlar›n›n gelifl aç›s›n› etkileyerek ortam›n s›cakl›k ve ›fl›kfliddeti ile toprak neminin de¤iflmesine sebep olur. E¤im özellikle ya¤›fl›n s›n›rlay›-c› faktör oldu¤u kurak bölgelerde tar›m ve mera arazilerinin hudutlar›n› belirleme-deki önemli ölçüttür. E¤imli alanlarda ya¤mur ve kar sular› daha az tutulur ve top-raklar daha çabuk kurur. Bu yüzden e¤im artt›kça genelde bitki ile kapl› alan aza-l›r. Erzurum’da merada e¤imin % 12-24’den % 35-44’e ç›kmas› durumunda ortala-ma bitki ile kapl› alan›n % 74,3’ten % 59,3’e düfltü¤ü kaydedilmifltir (Gökkufl veark., 1993). Erozyon kontrolü ve toprak koruma önlemleri al›nmak kayd›yla genel-likle tarla arazisi % 10, mera arazisi % 30 e¤im derecesine kadar ç›kabilmekte, %20’den fazla e¤imde otlatma bask›s› ve erozyon artmaktad›r. E¤imi % 60 ve üzerin-de olan yerler erozyona çok duyarl› oldu¤u için mera olarak kullan›lmay›p, doku-nulmadan do¤al halinde b›rak›lmal›d›r.

Bak›: Özellikle da¤l›k yörelerde bir yamac›n bakt›¤› yönü ifade etmektedir. Ba-k› bir yerdeki ›fl›klanma flartlar›n› etkilemek suretiyle, oradaki iklim ve topra¤›, bu-na ba¤l› olarak da bitki örtülerini etkilemektedir. Kuzey yar›m kürede bak›ya göredüflükten yükse¤e do¤ru s›cakl›k de¤iflimi kuzey > do¤u > bat› > güney fleklindes›ralanabilir. Burada en belirgin farkl›l›k kuzey ve güney yamaçlarda göze çarpar.Kuzey bak›lar daha az ›fl›k ald›¤› için s›cakl›k ve buharlaflma daha az, topraklar da-ha derin, nemli ve organik maddece zengindir. Güney yamaçlar ise daha çok ›fl›k-land›¤› için daha s›cak ve kurak, genelde daha zay›f, aç›k (seyrek) bitki örtülerioluflur. Bak›ya ba¤l› olarak ortaya ç›kan bitki örtüsündeki geliflme seyri mera otlat-ma planlar›n›n uygulanmas›nda da etkili olur. Bitki örtülerinin geliflmeye erkenbafllad›¤› güney ve bat› gibi daha s›cak kesimler ilkbaharda daha erken otlatma ol-gunlu¤una ulafl›r. Serin yamaçlarda ise yaz aylar›nda görülen kuruma geç dönemesarkaca¤› için daha kaliteli yem elde edilir (Koç ve ark., 2000). Ayn› nedenle baz›yörelerde güney ve bat› bak›lar k›fl meras› olarak de¤erlendirilebilir.

Konum: Konum yeryüzünde bir noktan›n enlem ve boylamlar›n yard›m›ylabulunan yeridir. Bir yörenin yeryüzündeki konumu, büyük su kütlelerine uzak ve-ya yak›n olmas› ve s›cak ve so¤uk su ak›nt›lar› gibi etkenler çay›r-mera bitki örtü-lerini de¤ifltirebilecek di¤er çevre faktörleridirler. Karadeniz Bölgesinde da¤lar›ndenize bakan yamaçlar›ndaki yüksekliklerde verimli meralara rastlan›rken, deniz-den gelen nemli rüzgârlardan yoksun güneye bakan taraflar›nda daha az verimli ‹çve Do¤u Anadolu’nun bozk›rlar› hakim konumdad›r.

Yang›n: Yang›n savanlar gibi baz› otlatma alanlar›nda daha etkili bir çevre fak-törüdür. Buralarda s›k s›k ç›kan periyodik yang›nlar, flora ve faunan›n oluflumunu,yap›s›n› ve üretimini de¤ifltirebilir. Buna karfl›l›k çal› ve a¤açlar›n bulunmad›¤› ve-ya çok seyrek olarak yer ald›¤› ›l›man kuflak meralar› ile nemli yerlerde oluflan ça-y›rlarda yang›nlara pek rastlan›lmaz. Genel olarak yang›nlar›n önemi ve etkinli¤iso¤uk ve kurak sahalarda az, nemli meralar ve savanlarda fazlad›r (Bailey, 1988).Bu aç›dan Orta Anadolu bozk›rlar› yang›n etkisine maruz kalmayan meralardand›r.


Yang›nlar›n fliddetine ba¤l› olarak bitki kat›n›n tamam› ile üst topra¤›n organikk›sm› yok olabilir. Bu de¤iflim özellikle ›fl›klanma, s›cakl›k, nem ve toprak erozyo-nunu olumsuz ve önemli derecede etkiler. Yang›n sonunda türler aras› rekabet de-¤iflir ve topraklar›n kimyasal, fiziksel ve biyolojik yap›s›nda geçici de¤iflimler görü-lür. Bilhassa çal› ve a¤aç formlu bitkilerin yayg›n ve yüksek boylu bu¤daygillerinbask›n oldu¤u meralarda yang›n bir mera ›slah yöntemi olarak ele al›nabilir.

Bir arazi parças›n›n co¤rafik konumu mera bitki örtülerine ne tür bir etkide bulunur?

Canl› FaktörlerCanl› çevreyi bitki, hayvan, mikroorganizma ve insan oluflturur. Besin üreticiler (otot-rof organizmalar) ve besin tüketiciler (heterotrof organizmalar) olmak üzere iki anagruba ayr›labilen canl›lar›n ekosistemdeki faaliyetleri afla¤›da k›saca aç›klanm›flt›r.

Üreticiler (Birincil üreticiler): Bunlar fotosentez yapabilen (ototrof) bitkiler-dir. Bu canl›lar günefl ›fl›¤›, CO2 ve suyu kullanarak ürettikleri fotosentez ürünlerisayesinde organik madde ve enerji ihtiyaçlar›n› karfl›larlar. Ekosistemin di¤er bü-tün canl›lar› bitkilerin ürettikleri organik maddeyi tüketerek hayatlar›n› devam et-tirirler. Dolay›s›yla merada hayvanlar›n kaba yem ihtiyaçlar›n› giderebilmeleri bit-kilerin sürekli ve yeterli organik madde üretmelerine ba¤l›d›r.

Tüketiciler (‹kincil üreticiler): Bitkisel organik maddeye ba¤›ml› olarak ya-flayan hayvanlard›r. Bunlar›n sadece ot ile beslenenlerine “otçul (herbivor)”, et ilebeslenenlerine “etçil (karnivor)” ve hem ot hem de etle beslenenlere de “hepçil(omnivor)” denmektedir. ‹nsanlar›n tüketti¤i sütün hemen hemen tamam›n›, etinise yar›dan ço¤unu üreten koyun, keçi ve s›¤›r gibi çiftlik hayvanlar›, yem ihtiyaç-lar›n›n ço¤unu do¤al meralardan karfl›larlar (Cook, 1980). Çay›r-mera ekosistemle-rinde bitkilere ba¤›ml› olarak yaflayan hayvanlar da üretim-tüketim iliflkileri sonu-cu bitki örtülerini olumlu ya da olumsuz yönde flekillendirirler. Özel davran›fllar›ile baz› bitkilerde tozlaflmaya, baz› bitki tohumlar›n›n da sindirim sistemlerindeçimlenebilme yetene¤i kazanabilmelerine yard›mc› olurlar. Topraklar›n besin ele-menti miktarlar›n› art›rarak bitki geliflimini teflvik ederler.

Ayr›flt›r›c›lar: Bitki ve hayvanlar›n d›flk› ve salg›lar› ile ölü organik art›klar›parçalayarak mineral elementleri yeniden madde çevrimine sokabilen mikroorga-nizmalar bu grupta yer al›r. Böylelikle ekosistemde verimlili¤in devam› sa¤lan›r.

Yönlendiriciler: Bu grupta insan yer al›r. Canl› faktörler içerisinde bulunma-s›na ra¤men, ekosistemler üzerindeki etkinli¤i ve çevreyi kendi ihtiyaçlar› için dü-zenleyebilme kabiliyetinde olmas›ndan dolay› insan ayr› ve en önemli etkendir.‹nsan bir yandan ekolojik faktör, di¤er taraftan da ekolojik faktörleri de¤ifltirebi-len, fikir üreten ve uygulayan biyolojik bir faktördür. ‹nsan çay›r mera bitki örtü-lerini de¤erlendiren di¤er canl›lar üzerinde do¤rudan yahut dolayl› olarak etkidebulunur. ‹fllenen ve ifllenmeden de¤erlendirilen topraklar ile canl›lar aras›ndakiiliflkilerin düzenlenmesini insan yönlendirir. ‹nsan çay›rlarda biçim zaman›, döne-mi ve s›kl›¤› ile su düzenini ayarlar. Meralarda otlayan hayvanlar› zaman, say›,cins ve da¤›l›m olarak kontrol eder. Gübre kullanmak suretiyle topra¤›n yap›s›n›ve verimlili¤ini etkiyebilir.

MADDE ÇEVR‹M‹ VE ENERJ‹ AKIfiIMadde çevrimi mera ekosistemlerinde çeflitli besin maddelerinin canl›lar ile cans›zçevre aras›nda düzenli dolafl›m›d›r. Bu sayede ilk üreticiler kademesinde üretilenorganik maddeler, çeflitli tüketici kademelerden sonra parçalay›c› ve ayr›flt›r›c›larvas›tas›yla toprak minerallerine kadar ayr›fl›rlar (fiekil 4.1).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Ekosistemlerde organizmalar›n birbirlerini tüketmeleri fleklindeki madde geçifliile birlikte bu organizmalar›n ihtiyaç duyduklar› enerji de aktar›l›r. Sistemler aras›n-daki dinamik yap› enerji sayesinde kurulur. Enerji her beslenme kademesinde çokönemli kay›plara u¤rar. Genel olarak bir beslenme kademesinden bir sonrakineenerjinin yaln›zca % 10’u aktar›l›r. Bu kay›plar daha ziyade solunum kay›plar› flek-linde ortaya ç›kar (fiekil 4.1).

Beslenme zincirinin sonlar›nda yer alan organizmalara, bafllang›çtakine göreçok az enerji kal›r. Bu zincirin sonunda bitkiler taraf›ndan al›narak kimyasal ener-jiye dönüfltürülen günefl enerjisi geriye dönüflümsüz olup tamamen tüketilir. Merabitkileri güneflten kazand›klar› enerjinin yaklafl›k % 80’ini köklerinin, % 20’sini detoprak üstü aksamlar›n›n geliflmesi için kullan›rlar (Stanton, 1988). Dolay›s›yla bubitkilerin depolad›¤› enerjinin çok az bir k›sm› hayvanlar›n tüketimine sunulur.Hayvanlar›n tüketimine sunulan enerjinin de sadece % 2-4’lük k›sm› hayvanda de-polan›r (Heitschmidt ve ark., 1990).

Besin elementi çevrimi ve enerji ak›fl› ile ilgili detayl› bilgiye Alt›n ve ark.’n›n Çay›r MeraIslah› (Alt›n, M., A. Gökkufl ve A. Koç, 2005. Çay›r Mera Islah›. T.C. G›da, Tar›m veHayvanc›l›k Bakanl›¤› Yay›nlar›) kitab›ndan ulaflabilirsiniz.

B‹TK‹ ÖRTÜSÜNÜN GEL‹fi‹M‹Belirli bir arazi parças› üzerinde yetiflen ve kendine has özellikleri olan bitki örtü-lerinin geliflim bafllang›c› topra¤› bulunmayan ç›plak alanda ortaya ç›kar. Dolay›-s›yla bitki örtüsünün geliflimi toprak oluflumu ile ayn› anda meydana gelir. Bu ge-liflimin tetikleyicisi ortam faktörlerindeki de¤iflimlerdir.

Yeryüzündeki bitki örtülerinde hiçbir zaman kararl› yap›ya rastlanmaz. Çevredemeydana gelen bir farkl›laflma, o alana uyum sa¤lam›fl bitki örtüsündeki de¤iflimle-ri de kaç›n›lmaz k›lar. Çünkü bitki topluluklar› mevcut çevre faktörleri alt›nda birbir-


E3

E2

ÜRET‹C‹LER

TÜKET‹C‹LER

SOLUNUMLA ENERJ‹ KAYBI

IfiIK

A

fiekil 4.1

Meraekosistemlerindemadde çevrimi. E:Etçiller (ikinciltüketici), A:Ayr›flt›r›c›lar. Herbeslenmekademesindekimadde miktar›karelerle ifadeedilmifltir.Karelerinbüyüklü¤ü maddebirikimininbüyüklü¤ünügöstermektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



leri ile yar›flarak belirli yap›sal özelliklere sahip topluluklar› olufltururlar. Çevre fak-törlerinde görülecek de¤iflimler, ayn› zamanda bitkilerin rekabet güçlerini de etkile-yece¤i için bitki toplulu¤unun yeni bir denge seviyesine do¤ru de¤iflimine yol açar.

Bitki topluluklar›nda görülen bu düzenli de¤iflime, yani bir bitki toplulu¤ununyerini daha iyi konumda di¤er birinin almas›na “süksesyon” denir. Böylece belirlibir ortamda iklim flartlar› de¤ifltikçe toprak etkilenmekte ve bitki toplulu¤u gelifl-mektedir. Sonunda o ortam›n çevre flartlar›na en uygun bir bitki örtüsü meydanagelir. Bu örtü “doruk bitki örtüsü = klimaks bitki örtüsü” diye adland›r›l›r. Dorukbitki örtüsü, belirli bir ortam›n toprak ve iklim flartlar› ile dengeli bir duruma gel-mifl, o iklimin tafl›yabilece¤i en yüksek vejetasyon formunu ifade eder. Doruk bit-ki örtüsünün dengesi, toprak ve özellikle iklimin etkisine tabi olup dinamiktir(Gençkan, 1985).

Süksesyon çevre faktörlerindeki (s›cakl›k, ya¤›fl gibi) de¤iflimlere ba¤l› olarakk›sa süreli dalgalanmalar göstererek düzenli bir de¤iflimle kararl› bir safhaya do¤-ru gidebildi¤i gibi (fiekil 4.2), insan etkisi (otlatma, biçim, gübreleme, tohumlamavb.) alt›nda da meydana gelebilir. Otlatma otlanan ve otlanmayan türlerin hayatçemberlerini etkilemek suretiyle tür de¤iflimlerine fliddetle tesir eder. Otlatma reji-minin de¤iflmesi, bitki toplulu¤u ve ekosistem kararl›l›¤›n›n yap› ve dinamiklerin-de önemli de¤iflimlere sebep olur (Navarro ve ark., 2006). Bilhassa elveriflsiz çev-relerde (çok kurak, so¤uk, tuzlu ve alkali ortamlar) do¤al süksesyon çok yavaflseyreder. Ortam faktörleri bitki geliflimi için elveriflli hale geldikçe h›zlan›r.

Süksesyon tür bileflimi ve bollu¤undaki de¤iflim fleklinde yavafl yavafl ortaya ç›-kar. Bitki süksesyonu topraktaki de¤iflimi de içine al›r. Çünkü bitki topluluklar›n-daki de¤iflimle toprak oluflumu ve çeflitli toprak özellikleri de¤iflir. Esasen bitkitopluluklar›ndaki de¤iflim de toprak oluflumuna ba¤l› olarak ortaya ç›kar. Sükses-yon sonucunda bitki örtüsü “doruk = klimaks” denen ortam faktörleri ile uyumluve kararl› bir safhaya ulafl›r. Bu aflamada bitki topluluklar› özellikle iklimdeki dal-galanmalara ba¤l› olarak k›sa süreli de¤iflimler göstermekle birlikte, temel yap›la-r›n› uzun süre devam ettirirler. Bitki topluluklar›nda oluflan de¤iflimler hayvan top-


fiekil 4.2

DO

⁄R

UY

A G

‹D‹fi

GEL‹fi‹M (SÜKSESYON) SÜRES‹

Seral Bitki Örtüsü DorukBitki Örtüsü

DORUK

Toprak Oluflumu

ZD

Z0

Çevrefaktörlerindekidalgalanmalaraba¤l› olarak kararl›bir safhaya (doruk)ulaflma e¤ilimigösteren birincilgeliflim (süksesyon).Zemin üzerindebitki örtüsügeliflirken, zemindetoprak oluflumugerçekleflmektedir.Z0: Gelifliminbafllang›c›, ZD:Doru¤a varmakiçin geçen zaman.

luluklar›nda da ortaya ç›kar. Süksesyon bafllang›ç noktalar›na ba¤l› olarak birincilve ikincil bitki örtüsü geliflimi ikiye ayr›lmaktad›r.

Birincil Bitki Örtüsü Geliflimi Birincil bitki örtüsü geliflimi ç›plak kaya, kumul veya s›¤ sular gibi bafllang›çta bit-kilerin bulunmad›¤› ortamlardan bafllar. Bu geliflim kara veya sulu ortamlardanbafllama durumuna göre birbirlerinden ayr› de¤iflik aflamalar gösterir ve geliflir.

Kurakç›l Bitki Örtüsü Geliflimi (Kurakç›l Süksesyon): Bu bitki örtüsü geli-flimi ç›plak kaya yüzeylerinde bafllar. Burada sorun ortamda yeterli suyun bulun-may›fl›d›r. Ç›plak kayalar üzerinde bafllayan ve sonunda olgun bir orman veya me-ra örtüsü meydana getiren bu kurak bitki örtüsü geliflimi, (a) liken, (b) yosun, (c)otsu ve (ç) doruk mera aflamalar›n› izler.

Likenler algler ile mantarlar›n karfl›l›kl› iflbirli¤i ile kurduklar› ortakl›kt›r. Alglermantarlara organik madde verirken, mantar miselleri de su ve mineral maddeleribiriktirerek alglere sunar. Hiç topra¤› dolay›s›yla nemi bulunmayan ç›plak kayalarüzerinde, ancak bu flartlara dayanabilen likenler yaflayabilir. Ya¤›fllardan sonra ›s-lanan ve nemli bir hale gelen kaya yüzeylerine konan liken sporlar› buralarda çim-lenir, h›zla ço¤al›r ve kayaya tutunurlar. Kurakl›¤a son derece dayan›kl› olan liken-ler, sadece nem bulduklar› dönemlerde ço¤alarak yaflamlar›n› sürdürürler. Liken-ler taraf›ndan ç›kar›lan CO2 ya¤›fll› zamanlarda kaya yüzeyinde tutulan su ile birle-flerek buralar› yavafl yavafl eriten ve parçalayan zay›f bir karbonik asit meydana ge-tirir. Bu eritme ifllemi devam ettikçe likenlerin ince kökçükleri (rizoit) de kayan›niçine girerek parçalanma iflini h›zland›r›r. Ya¤›fll› bölgelerdeki yumuflak kayalarüzerinde bafllayan ve devam eden bu aflama 50-75 y›l, kurak bölgelerde ise yüz-lerce y›l sürebilir. Bu arada ölen likenlerin parçalar› kayalar üzerinde çok ince top-rak kat›n›n oluflmas›na sebep olur.

Toprak oluflumu biraz geliflince likenlerin yerini yosunlar al›r. Yosunlar 4-5 cmkadar boylanabildikleri için saplar› aras›nda bir önceki evreye göre daha fazla top-rak birikir. Bu evrede kayalar›n parçalanmas› devam eder. Sonuçta toprak oluflu-mu, topra¤›n organik maddesi ve su tutma kapasitesi artar.

Yosunlar›n kal›nt›lar›n› tafl›yan, kayalar›n üzerinde ve çatlaklar›nda biriken top-rak, baz› k›sa ömürlü tek y›ll›k kurakç›l bitkilerin yetiflmesi için elveriflli bir ortamoluflturur. Buralara tafl›nan bitki tohumlar› çimlenerek ilk otsu örtüyü meydana ge-tirirler. Bu safhada bitki kökleri kayay› önemli ölçüde afl›nd›r›r. Böyle bir yaflamalan›nda yavafl yavafl daha uzun süre yaflayan tek y›ll›k bitkiler, hatta iki y›ll›k veçok y›ll›k di¤er otsu bitkiler yetiflmeye bafllar. Kayalar›n parçalanmas›, organikmadde ve bitki besin elementlerinin ço¤almas› sonucu ortamda bitki kök sistemidaha çok geliflir ve topra¤›n gölgelenmesi artar. Bu durumda buharlaflma ve s›cak-l›ktaki afl›r›l›klar azal›r, toprak nemi yükselir. Yaflam mekân› daha yüksek bir bitkigrubunun veya hayat formunun yetiflmesine elveriflli hale gelir.

Son aflamada toprak oluflumunun tamamlanmas› ile bitkiler h›zl› bir flekilde ge-liflir ve art›k bitki örtüsünün bilefliminde zamana ba¤l› de¤ifliklikler azal›r. Ancaktoprak oluflumu çok yavafl seyreden bir süreçtir. Bitki örtüsü geliflirken toprak olu-flumunu beklemek zorundad›r. Bu durum birincil bitki örtüsü gelifliminin çok uzunzaman diliminde ortaya ç›kmas›na yol açar. Bafllang›çta yer alan çok y›ll›k otsu tür-lerin yerini giderek iklim faktörlerinin yetiflmesine f›rsat tan›d›¤› baz› a¤aç türleriolmaya bafllar ve zamanla egemen duruma geçer veya otsu safhada kalarak verim-li ve de¤erli mera bitki örtüsü oluflur.

Bu düzeydeki bitki örtüsünün bilefliminde dengeli ve kararl› bir durum söz ko-nusu olur. Bölgenin iklim ve toprak flartlar› ile dengeli bir duruma gelmifl olan bubitki örtüsü, bölgenin “doruk orman” veya “doruk mera” örtüsünü ifade eder.


Sucul Bitki Örtüsü Geliflimi (Sucul Süksesyon): Suda bitki örtüsü geliflimien fazla 2 m derinlikteki durgun su yüzeylerinde bafllar. Bu tür bitki geliflimi sonu-cunda genellikle orman veya verimli çay›r örtüsü oluflur. Rutubet faktörü gere¤in-den fazla olan bu tür habitatlarda bafllayan sulu bitki örtüsü gelifliminin evreleri;(a) su içi, (b) yüzme, (c) batakl›k, (ç) kofal›k ve (d) doruk çay›r fleklindedir.

Derin olmayan göl ve göletlerde kök, gövde ve yapraklar› farkl›laflmam›fl ilkelbitkiler ile su yosunlar›, su içindeki bitki gelifliminin ilk aflamas›nda rol oynarlar.Bir yere tutunmadan su içerisinde yüzen elodya (Elodea), susümbülü (Potamoge-ton) ve superisi (Najas) gibi bitkiler su içi evresinin öncüleridirler. Bitkilerin ölü ar-t›klar›n›n zamanla göl veya göletin dibine çökmeleri uzun bir zaman içerisinde göltaban›n› yükseltir ve göl dibinde oluflan topra¤› besin maddeleri yönünden zengin-lefltirirler (fiekil 4.3).

Su derinli¤inin azalmas› sonucu kökü toprakla temas eden ve gövdesi su içeri-sinde yüzen bitkilerin yaflayabilecekleri bir ortam haz›rlanmaktad›r. Bu flartlardayaflayabilen nilüfer (Nymphaea) ve susümbülü gibi kökleriyle çamura tutunan kök-sapl› bitkiler zamanla bu ortama yerleflirler. Bunlar›n gövdesi su içerisinde, yaprak-lar›n›n önemli bir k›sm› su yüzeyindedir. Bitkilerin önce geliflmeleri sonra da ölme-leri sonucu göl veya gölet taban›nda daha fazla organik madde birikti¤i için zeminsu yüzeyine iyice yaklafl›r ve sonraki aflama için uygun bir ortam oluflur.

Su derinli¤inin azalmas› ve tabanda önemli miktarda toprak birikmesi sonucuburada saz (Phragmites), kedikuyru¤u (Typha) ve sandalye saz› (Scirpus) gibi ba-takl›k bitkileri yerleflmeye bafllar. Bu bitkiler bir taraftan göldeki suyu tüketerek,di¤er taraftan ölü art›klar› ile gölün taban›n› doldurarak ortam› daha çok kurutur-lar. Ancak belirli mevsimlerde toprak yüzeyinde su toplanan bir ortam oluflur. Son-ras›nda ise batakl›k bitkilerinin yerini ekfli çay›r otlar› al›rlar. Yetiflti¤i topra¤› za-manla kurutur, toprak yüzeyinde su toplanmas›n› önler ve taban suyunun derin-lerde birikmesini sa¤larlar.


fiekil 4.3

a b

c d

Sucul birincil bitkiörtüsü geliflimi. (a)Gölcüklerinçevreden gelentortu ve sudakibitkiler taraf›ndanüretilen organikmadde ile dolmas›,(b) gölcükte dahaçok materyalbirikti¤inden,s›¤laflan k›s›mlar›nyeni bitki örtüsütaraf›ndankaplanmas›, (c)alan›n daha çokkurumas›na ba¤l›olarak bu¤daygillerve odunsubitkilerin yerleflmesive (d) doruk bitkiörtüsününoluflmas› (Enger veark., 1989).

Taban suyu derinlere indikçe de¤erli genifl yaprakl› a¤açlar›n veya çay›r otla-r›n›n yetiflebilece¤i bir ortam oluflur. Toprak yeterince kurudu¤unda ekfli çay›r ot-lar›n›n yerini hayvanlar taraf›ndan sevilen tatl› çay›r otlar› (çay›r salk›motu, çay›ryuma¤›, çay›r kelpkuyru¤u, çay›r tilkikuyru¤u, melez üçgül, gazalboynuzu vb.)al›r. Bu tür yaflam alan›nda s›k ve uzun boylu türlerden oluflan biçmeye elverifllidoruk çay›r örtüsü meydana gelir.

‹klimin orman oluflumuna uygun oldu¤u yörelerde çay›r bitkilerinden sonra ve-ya onlarla birlikte suyu seven ve su tüketimi fazla olan sö¤üt (Salix) ve kavak (Po-pulus) türleri gibi genifl yaprakl› ve her y›l yapra¤›n› döken a¤açlar ortaya ç›kar.Zamanla bu a¤açlar›n ortam› gölgelemesi ve su seviyesinin düflmesi neticesindeyaflam ortam› de¤iflir. Bunun sonucunda karaa¤aç (Ulmus), diflbudak (Fraxinus)ve mefle (Quercus) gibi a¤açlar görünmeye bafllar.

Sucul ve kurakç›l süksesyon sonucu hangi otsu doruk bitki örtüleri oluflur?

‹kincil Bitki Örtüsü GeliflimiBirincil bitki örtüsü geliflimi sonucu oluflmufl bir bitki örtüsünün herhangi bir fak-törün etkisiyle tahrip edilmesinden sonra ortaya ç›kan yeniden geliflmeye “ikincilgeliflim (süksesyon)” ad› verilir. Bitki örtülerinin büyüme ve geliflmelerini engelle-yecek tarzda ortaya ç›kan çevre ve kullanma faktörleri, baz› türlerin normal hayatçemberlerini tamamlatmaz. Bu etkenlerin etkileme derecelerine ba¤l› olarak baz›bitkiler giderek zay›flar ve yerlerini daha alt konumdaki bitkilere b›rak›rlar. Buflartlarda yeni bitki topluluklar› oluflur.

Çay›r-mera topluluklar› özellikle zamans›z ve yanl›fl otlatma ile hatal› biçimlersonucunda önemli ölçüde tahrip olabilirler. Ayr›ca tarla açma veya çeflitli amaçlar-la bu alanlar›n sürülmesi büyük bir bozulmaya yol açar. Uzun süreli kurakl›klar,yang›n ve erozyon da bozulman›n önemli nedenlerindendir. Bütün bu olumsuz et-kiler bitki topluluklar›n›n daha alt bitki örtülerine dönmesine sebep olabilir. Bitkiörtülerinin bozulmas›na yol açan bu faktörlerin etkileri ortadan kalk›nca, bitki ör-tüleri yavafl yavafl kendilerini toparlayarak yeniden doru¤a yönelirler (fiekil 4.4).‹kincil bitki örtüsü geliflimi ortamda daha önceden teflekkül etmifl toprak bulundu-¤u için genellikle birincil bitki örtüsü gelifliminden daha h›zl› cereyan eder ve do-ru¤a yaklaflt›kça süksesyondaki de¤iflkenlik azal›r (Huschle ve Hironaka, 1980).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

A¤›rOtlatma

Doruk

‹kin

cil G

eliflim

Do¤ruOtlatma

DO

⁄R

UY

A G

‹D‹fi

GEL‹fi‹M (SÜKSESYON) SÜRES‹

fiekil 4.4

Doru¤a ulaflm›fl birbitki örtüsününa¤›r otlatma ilebozulmas› veotlatman›ndüzenlenerekmeran›n ikincilbitki örtüsü geliflimiile yeniden dorukduruma ulaflmas›.

A¤›r otlatma: Meran›n bitkiörtüsüne zarar vermedenotlayabilecek hayvan say›s›meran›n tafl›ma kapasitesiolarak tan›mlan›r. Busay›n›n üzerindeki say›dahayvan ile otlatma a¤›rotlatma olarak tan›mlan›r.Merada üretilen otunyar›s›n›n hayvanlar›notlamas›na müsaadeedilmesi, kalan yar›s›n›n dabitkinin ihtiyaçlar›n›karfl›lamas› için bitkideb›rak›lmas› normal tafl›makapasitesinde temelhedeftir.

Dünyada mera bitki örtülerindeki bozulman›n ana nedeni a¤›r otlatmad›r.

B‹TK‹ ÖRTÜSÜNÜN OLUfiUM AfiAMALARI Sürülerek ya da madencilik, yol yap›m› gibi faaliyetlerle do¤al bitki örtüsü tama-men tahrip edilen, ancak belirli ölçüde toprak tabakas›na sahip olan mera veya tar-la alanlar›nda göç, yerleflme (hayat bulma), istila, rekabet, tepkime ve kararl›l›kaflamalar›ndan sonra yeniden bitki örtüsü meydana gelir (Gençkan, 1985; Barbourve ark., 1987; Redente ve DePuit, 1988).

GöçBitki üreme organlar›n›n yerleflebilecekleri alana tafl›nmas›d›r. Üreme organlar›n›ngöçü ekim veya dikim fleklinde yapay olarak da sa¤lanabilir. Ancak bafllang›çtayerleflen bitki topluluklar› orada mevcut do¤al canl› ve cans›z vas›talarla göç ede-bilir. Göç bir bak›ma bitki türlerinin yaflam mekanlar›n› de¤ifltirmeleridir. Bitki ör-tüsünün geliflmesi s›ras›nda bitkilerin üreme organlar› çeflitli etki ve vas›talarla birbitki örtüsünden di¤erine ancak göç ile tafl›nabilir. Canl›lar›n ço¤almalar› üremeorganlar›yla oldu¤u için, göçte önemli olan bitkilerin üreme organlar›n›n tafl›nma-s›d›r. Mera hayvanlar›, rüzgâr, su, kufllar, böcekler, sincaplar, kargalar ve daha pekçok çeflitli canl› veya cans›z vas›talar bitkilerin tohumlar›n›, meyvelerini ya dayumru, so¤an, sülük, köksap vb. organlar›n› bir ortamdan bir baflka ortama tafl›-yarak orada yeni türlerin yer bulmalar›na yard›m ederler. Ç›plak bir alanda yenitürlerin görülmesi sadece etraftan göçle olmaz. Ayn› zamanda tahrip sonras›ndatoprakta kalan üreme organlar›n›n da katk›s› söz konusudur. Topraklar› tahripolan alanlarda, toprak kal›nt›s›nda bulunan tohum depolar›n›n yeni bitki örtüsüoluflumuna katk›s› büyüktür.

Yerleflme (Hayat Bulma)Çeflitli vas›talarla tafl›nan bitkilerin üreme organlar›, göç ettikleri ortamda uygunflartlar› bulduklar› zaman öncelikle çimlenerek veya tutunarak yeni bir bitki olufl-turma çabas› gösterirler. Ancak bir ortama tafl›nan bütün bitkilerin üreme organla-r›n›n tamam› yaflama imkân› bulamaz. Çevreye uyum sa¤layabilenler çimlenir, fideve olgun bitki meydana getirir ve üremeye bafllarlar. Bu olay bitkilerin yerleflmesive hayat bulmalar›d›r. Bir yerde çok y›ll›k türlerin tahribat› ile oluflan aç›kl›klar is-tilac› bir y›ll›klar taraf›ndan iflgal edilir. Tohumlama yap›lan bir toplulukta türlerinyerleflmesi büyük oranda yaln›zca istilac› türlerin yerleflmesine de¤il, ayn› zaman-da baflar›yla rekabet edebildi¤i çevre flartlar›n›n varl›¤›na da ba¤l›d›r.

‹stila Yeni ortama önce göç eden, daha sonra çimlenen ve hayat bulan bitkiler zamaniçinde buray› istila ederler. Etraf› kaplamalar› s›ras›nda, bir taraftan geliflir, bir taraf-tan da gruplaflma temayülü gösterirler. Bu olay bir popülâsyonda bireylerin yafla-d›klar› ortam›n farkl› yerlerinde y›¤›lmalar› fleklinde ortaya ç›kar.

RekabetRekabet s›n›rl› bir yaflam kayna¤› için iki canl›n›n bu kaynaklara ulaflmak amac›ylabirbirleri ile girdikleri mücadeledir. Bunun sonucunda taraflardan biri ortamdanuzaklafl›r. Bitki türlerinin ortam› istila etmesinden sonra rekabet bafllar. Gruplaflarakço¤alan bitkilerin ›fl›k, su ve besin maddeleri gibi ihtiyaçlar› çevreden karfl›lanama-

954. Ünite - Çay› r ve Mera Ekolo j is iS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



yacak kadar artar. Bu andan sonra aralar›nda bunlar›n yeterli miktarda temini ko-nusunda bir yar›flma bafllar. Bu yar›fl›n etkisi alt›nda kalan organizmalar, yani reka-bet sonucunda zay›f düflen bitkiler, ya k›sa boylu kal›p yeterli tohum üretemezlerya da tamamen ölerek yerlerini rekabet yönünden kuvvetli bitkilere terk ederler.

Genellikle bitkilerin yönetim uygulamalar›na tepkileri çok farkl›d›r. Örne¤inde¤iflen otlatma sistemleri türler aras›ndaki rekabeti de¤ifltirir. Buna ba¤l› olarakbitki örtüsünün bileflimi de¤iflir. Ayn› durum yabanc› bitki mücadelesi, yakma, biç-me ve tohumlama gibi ›slah uygulamalar› sonucunda da ortaya ç›kar.

TepkimeBir arazi parças› üzerinde geliflmeye bafllayan bitkiler, o andan itibaren çevreyi deetkilemeye ve de¤ifltirmeye bafllarlar. Bitki örtüsü s›klaflt›kça, önceleri yeterli ›fl›k-lanan toprak gittikçe artan ölçülerde gölgelenmeye bafllar. Bu durum toprak yüze-yindeki s›cakl›k dalgalanmalar›n› azalt›r. Ço¤alan bitkiler toprak nemini h›zla har-cayarak onu daha kuru bir hale getirirler. Ölen bitkilerin art›klar› topra¤› organikmadde ve besin elementleri yönünden zenginlefltirirler. Ayn› zamanda topra¤›nverimlili¤i ve su tutma kapasitesi artar. Böylece kuru ve verimsiz toprak zamanladaha nemli ve daha verimli hale gelir.

Yaflam mekân›nda bu flekilde meydana gelen ve ço¤u olumlu olan bu de¤iflik-likler, do¤al olarak bitki örtüsünün de de¤iflmesine sebep olur. Bitkiler topra¤› vegenellikle yetifltikleri çevreyi o kadar de¤ifltirirler ki, alana ilk gelip yerleflenlerdenbaz›lar› bu de¤iflen flartlarda art›k yaflayamaz ve geliflemezler. ‹flte bu flekilde bitkiörtüsünü oluflturan türlerin yaflam alan›n› de¤ifltirmeleri ile çevrede meydana ge-len de¤iflikliklere ve olaylara karfl› gösterdikleri davran›fla “tepkime” denmektedir.

Kararl›l›kBitki örtüleri gelifltikten sonra toprak ve iklim faktörlerindeki dalgalanmalar da gi-derek azal›r. Bu aflamada topraklar yeterli derinlik ve organik maddeye sahip olup,su ve besin elementi tutma kapasiteleri yükselmifltir. Gerek toprak iklimi gereksebitki muhitindeki iklimde sadece küçük de¤iflimler olur. Buna ba¤l› olarak da bit-ki örtülerindeki de¤iflimler azalarak daha kararl› bir yap› ortaya ç›kar.

B‹TK‹ ÖRTÜLER‹NDE KARARLILIKBitki örtülerinin geliflim süreci ekosistemleri dinamik bir denge durumuna do¤rugötürme e¤ilimindedir. Bu süreçte ekosistem yap›s›nda ve tür bileflimindeki de¤i-flimler azal›r, besin elementi döngüsü giderek s›klafl›r ve kay›plar› azal›r. Çünkübitki örtüsünün geliflimi ile birlikte ortam faktörlerindeki dalgalanmalar azal›r vebunun sonucunda doruk bitki örtüsü meydana gelir.

Doruk (Klimaks) Bitki ÖrtüsüBölgenin iklim ve toprak faktörleri ile uyum içerisinde geliflmifl ve bu geliflimini ta-mamlayarak kararl› bir dengeye eriflmifl bitki topluluklar›na “doruk bitki örtüsü”denir. Esasen tam anlam›yla kararl› bir aflamadan bahsetmek de zordur. Tür bilefli-minin de¤iflimi giderek azal›r, ancak asla durmaz. Bu yüzden klimaks ekolojistlertaraf›ndan farkl› flekillerde ele al›nm›flt›r. Bir k›s›m araflt›r›c›lar klimaks›n “kararl›”,baz›lar› ise çevre ile “dinamik denge”de oldu¤unu vurgulam›fllard›r. Doruk bitkiörtüsünün geliflimi oldukça yavafl bir süreç olup, esasen iklim faktörleri taraf›ndankontrol edilmektedir.


Doruk topluluklar kendi kendilerini yenileme yetene¤ine sahiptirler ve enerjiyönünden dengededirler. Geliflen topluluklar büyük miktarlarda yeni maddeler(enerji kazanc›) biriktirme e¤iliminde olduklar› halde, doruk topluluklar sistemegiren madde ve enerji kadar madde ve enerjiye sahiptirler. Bu topluluklarda çoksay›da organizma bulunur ve geliflen topluluklar›ndaki organizmalar aras›nda çokyönlü iliflkiler söz konusudur. Geliflme aflamalar›ndaki topluluklarla k›yasland›¤›n-da, doruktaki topluluklarda genellikle enerji etkinli¤i ve karmafl›kl›¤› artar.

Doruk Bitki Örtülerinin BileflimiDoruk bitki örtüsünü oluflturan bitkiler otlanmaya karfl› tepkileri dikkate al›narak,(a) azal›c›, (b) ço¤al›c› ve (c) istilac› bitkiler olmak üzere üç grupta toplanmaktad›r.

Azal›c› Bitkiler: Bunlar bitki örtülerinin en lezzetli ve otlanmaya karfl› en has-sas olan klimaks türlerdir. Otlatma bask›s› artt›kça bu türlerin kompozisyondakioranlar› devaml› olarak azal›r. Dolay›s›yla hayvanlar otlarken öncelikle ve ço¤un-lukla bu türleri tercih ederler. Özellikle seçici otlanman›n varl›¤›nda, ideal merakapasitelerinde dahi otlatma bask›s› azal›c› türler üzerinde yo¤unlafl›r. Otlatma flid-detinin artmas› ile birlikte bitki örtüsünde bu türler yavafl yavafl azalarak meradabozulma meydana gelir.

Ço¤al›c› Bitkiler: Lezzet bak›m›ndan ikinci s›rada olduklar› için, orta seviyeliotlatma flartlar›nda miktarlar› artan ya da mevcut durumlar›n› koruyabilen türleri-dir. Otlatma bask›s› artt›kça veya mera örtüleri orta duruma do¤ru ilerledikçe butürler de azal›r.

‹stilac› Bitkiler: Doruk topluluklarda bulunmayan, bitki örtüleri bozuldukça aza-l›c› ve ço¤al›c› türlerden boflalan yerlere yerleflen, lezzetsiz ve yabanc› ot özelli¤inde-ki türlerdir. Orta ve daha afla¤› durum s›n›f›ndaki mera örtülerinde yayg›nd›rlar.

Bitki Örtülerinin Durum S›n›f›Mera durumu, meran›n doruk konumdan uzaklaflma derecesini ifade eder. Bunagöre mera örtüleri “çok iyi”, “iyi”, “orta” ve “zay›f” olmak üzere dört durum s›n›-f›na ayr›lmaktad›r. Bu s›n›flar bitki örtüsündeki azal›c›, ço¤al›c› ve istilac› türlerinda¤›l›m›na göre belirlenmektedir (Çizelge 4.1). Azal›c› bitkiler doruk bitki örtüle-rinin gerçek türleridir. Ço¤al›c› bitkiler bu bitki topluluklar›nda ancak belirli oran-larda bulunurlar. ‹stilac› türler ise doruk topluluklarda bulunmazlar. Doruk türle-rin hesab›nda bitki örtüsündeki azal›c› türlerin tamam› ile ço¤al›c›lar›n en çok %20’si ele al›nmaktad›r.

Meralardaki otlatma yo¤unlu¤u artt›kça vejetasyondaki lezzetli ve buna karfl›l›kotlanmaya hassas olan iyi mera bitkilerinin oran› azalarak, yerlerini doruk bitki ör-tüsünde bulunmayan bitkiler almaya bafllar. Böylece mera durumu giderek zay›flarve bitki örtüsünü oluflturan bitkiler hayvanlar›n ihtiyaçlar›n› karfl›layamaz hale gelir.


Otlatma fliddeti: Meradaüretilen otun otlatma iletüketilen k›sm›n› tarif eder.Üretilen otun %50’sininotlat›lmas› “normal”, az›“hafif”, fazlas› “a¤›r”otlatma fliddetini tarif eder.

Doruk Türlerin Yüzdesi Mera Durum S›n›f›

76 - 100 Çok iyi

51 - 75 ‹yi

26 - 50 Orta

0 - 25 Zay›f

Çizelge 4.1Bitki örtüsündekidoruk türlerinoranlar›na göremera durum s›n›flar›(Dyksterhuis, 1949).

B‹TK‹ ÖRTÜLER‹N‹N BOZULMASIDoruk bitki örtüsü çevre flartlar›nda herhangi bir de¤ifliklik olmad›kça mevcut du-rumunu uzun y›llar devam ettirebilir. Ancak çevrede meydana gelen bir de¤iflim,beraberinde bitki bileflimini de etkileyerek örtünün de¤iflmesine yol açar. Y›ll›k ya-¤›fl miktar›nda görülebilecek bir azalman›n birkaç y›l art arda sürmesi, baz› türle-rin su ihtiyaçlar›n› yeterince karfl›layamamas›na, yeterli büyüme ve geliflme göste-rememesine ve sonuçta bitki örtüsünden çekilmelerine neden olabilir. Bu süreçteyavafl yavafl bitki bilefliminde daha kurak ortamlara uyum sa¤lam›fl türler görülme-ye bafllar. ‹klimdeki de¤iflimlerin yan›nda doruk bitki örtüsünün hatal› kullan›m›da bozulmaya yol açar. Çevre ve kullanma faktörlerinin olumsuz etkileri artt›kça,doruk topluluklardaki de¤iflim de h›zlanarak bitki bileflimi o ölçüde bozulur.

Bitki Örtüsünün Bozulma SebepleriMera bitki örtüleri pek çok sebebe ba¤l› olarak bozulabilir. Bu faktörler (a) otlat-ma, (b) kurakl›k, (c) yabanc› bitki istilas›, (ç) yakma, (d) sürme ve (e) sosyo-eko-nomik yap› bafll›klar›nda toplanabilir.

Otlatma: Çay›r ve mera bitkileri ilkbahardaki büyüme bafllang›c›nda otlat›lma-ya karfl› duyarl›d›rlar. Mera topraklar› da genelde ›slakt›r. Bitkiler daha öncekimevsimde depolanm›fl olan yedek besin maddeleri ile büyümelerini sürdürürkenerken otlatma bu büyüme ve geliflmeyi do¤al olarak aksat›r. Geliflme ve büyüme-leri aksayan bitkilerin rekabet güçleri zay›flar ve üremeleri zorlafl›r. Ayr›ca erkenotlatma toprak yap›s›n›n bozulmas›na sebep olarak bitkilerin kök geliflmesiniolumsuz etkiler. Sonbaharda geç yap›lan otlatmalar da bitkilerin k›fla zay›f girme-lerine yol açarak k›fl so¤uklar›ndan zarar görmelerine ve ilkbaharda geç ve zay›fgeliflmelerine sebep olur.

Otlatman›n kapasitenin üzerinde ve kontrolsüz yap›lmas› doruk topluluklardanuzaklaflmaya yol açar. Hatta baz› hallerde normal kapasitede otlatmada bile, hay-vanlar›n seçici otlamalar›ndan dolay› lezzetli bitkilerin bir k›sm› afl›r› tüketilebilir.Meran›n tafl›yabilece¤inden daha fazla hayvanla otlanmas›na a¤›r otlatma denir.Bitkilerinin yeflil yapraklar› fotosentez alan› olup organik maddenin üretildi¤i k›-s›md›r. Hayvanlar aç›s›ndan bitkilerin en de¤erli k›s›mlar› ise yeflil yapraklar›d›r.Bitkilerin yeterli yem üretebilmeleri için yüksek miktarda yeflil yaprak alan›na sa-hip olmalar› gerekir. A¤›r ve sürekli otlatmalarda bitkiler kendilerini yenileyemez-ler. A¤›r otlanan bitkilerin fotosentez yüzeyi afl›r› derecede azalarak, organik mad-de üretimi düfler. Dolay›s›yla bitkilerin toprak üstü ve toprak alt› organlar› yeterin-ce beslenemez ve bitkiler normal geliflmeden yoksun kal›r. S›k s›k tekrarlanan a¤›rotlatmalar ise bitkilerde yedek besin maddelerini tüketerek, elveriflsiz flartlardan(afl›r› kurakl›k, s›cak, so¤uk, vb.) çok çabuk zarar görmesine neden olur.

Elveriflsiz ‹klim: A¤›r veya erken otlatman›n zarar verici etkileriyle gücünü yi-tiren mera bitkileri, d›fl etkilere karfl› daha duyarl› ve dayan›ks›z olurlar. Bu du-rumdaki ço¤u bitki yaz aylar›n›n afl›r› kurakl›¤›na ve k›fl aylar›n›n fliddetli so¤uk-lar›na dayanamaz. Hatta afl›r› kurakta bitki örtüsündeki olumsuz de¤iflimler afl›r›otlatman›n sebep oldu¤undan daha y›k›c› olabilir (Hart ve Norton, 1988; Van Roo-yen ve ark., 1990). Bundan dolay› zay›flat›lm›fl baz› çay›r-mera bitkileri kurak veso¤uk dönemlere dayanamay›p yok olunca, yerlerini bu flartlara dayan›kl› olan ya-banc› bitkiler al›r.

Yabanc› Bitki ‹stilas›: Bitki örtüsünün yabanc› türleri dünyadaki bütün bitkibirliklerinde bulunur. En iyi durumdaki meralarda dahi bu bitkilere rastlanabilir.Ancak bunlar doruk vejetasyonlar›n do¤al türleri olmay›p bitki örtülerinin bozul-


Erken otlatma:Bitki örtüsünün otlatmaolgunlu¤una ulaflmadanotlat›lmas›d›r. Meralardabu¤daygiller sapa kalkmayabafllad›ktan sonra otlatmaolgunlu¤una ulafl›r.

mas› ölçüsünde ortama gelip yerleflirler. Yabanc› bitkiler afl›r› kullan›m ve olumsuzçevre flartlar›na doruk türlerden daha dayan›kl›d›rlar. Zor flartlarda bile tohum üre-tebilirler, lezzetlilikleri düflük veya zehirli olup hayvanlar taraf›ndan ya hiç otlan-maz ya da çok az otlan›rlar. Dolay›s›yla otlatman›n iyi düzenlenemedi¤i ve çevrefaktörlerinin bitki geliflmesi için uygun olmad›¤› durumlarda lezzetli türlerin yerle-rini yabanc› bitkiler almaya bafllar. Bitki örtüsünde belirli oranlara ulaflt›ktan son-ra, mevcut kullan›m ve çevre faktörlerine daha dayan›kl› olduklar› için doruk tür-lerin bitki örtüsünden çekilmelerini h›zland›r›rlar.

Yang›n: Yang›n ortamdaki organik art›¤› ve canl›lar› yok eder. Yakma özellik-le meralarda otlanmam›fl bitki kal›nt›lar›n›n yok edilmesi, otlanmaya engel olan ça-l›lar ile dikenli veya yem de¤eri olmayan bitkilerin, hatta çeflitli hastal›k ve zararl›-lara yatakl›k yapan türlerin ortamdan uzaklaflt›r›lmalar› amac›yla merada uygula-nan bir ifllemdir. Kontrollü bir flekilde uyguland›¤›nda yakma yararl› bir ›slah yön-temi olabilmektedir. Kontrolsüz olarak insanlar veya di¤er çevre olaylar› (y›ld›r›mdüflmesi, organik maddenin k›z›flmas› vb.) sonucunda da yang›nlar ç›kabilir. Kon-trolsüz, özellikle zamans›z, yang›nlardan mera bitki örtüsü önemli derecede zarargörür ve bitki örtüsünün bozulmas›na sebep olabilir.

Sürme: Bir çok toprak ifllemeli tar›m alanlar›n›n kayna¤›n› çay›r-mera ve or-manlar gibi do¤al bitki örtüleri teflkil etmektedir. Sürme sonucunda mera bitki ör-tüsü tamamen tahrip edildi¤i için bütün bitkiler kaybolur. Tarla olarak kullan›mla-r› devam etti¤i süre içerisinde de bu türlerin buralara yerleflmeleri mümkün ola-maz. Ancak bu alanlar terk edildikten sonra, yo¤un bir flekilde otlat›lmad›¤› durum-larda, ikincil geliflim sonucu bitki örtüsü yavafl yavafl doru¤a do¤ru ilerleyebilir.

Sosyo-Ekonomik Yap›: Ülkemizde do¤al meralar köy orta mal› durumunda-d›r. Bu özellikleri nedeniyle uzun süreden beri meralardan yararlanmada kontrolzorlaflmakta, üreticiler istedikleri zamanda, istedikleri miktarda hayvan ile istedik-leri flekilde meralar› otlatmaktad›rlar. Bu bafl›bofl kullan›m bugün meralar›m›z›nbozulmas›ndaki temel sebeplerdendir.

Bitki Örtüsünün Bozulma Aflamalar›Yukar›da aç›klanan faktörlere ba¤l› olarak mera bitki örtüleri çeflitli aflamalarla do-ruk yap›lar›n› yitirirler. Bozulma aflamalar› bitki örtüsünün yap›s›na, kullanma fak-törlerine ve bulundu¤u yerin ekolojik özelliklerine göre de¤iflir.

Dünya ve ülkemizdeki meralar›n bozulmas›nda ilk s›ray› bilinçsiz otlatma almak-tad›r. Bu yüzden meralar›n bozulma aflamalar›nda kontrolsüz otlatmalar sonucu mey-dana gelen bozulmalar esas al›nm›flt›r. Otlatmaya ba¤l› olarak meralar›n bozulmas›birbirinden ayr›labilen befl aflamada gerçekleflir (Stoddart ve ark., 1975; Bak›r, 1987).

Doruk Türlerin H›rpalanmas›: Lezzetli olmalar› nedeniyle hayvanlar›n terci-hen otlad›klar› doruk bitki türleri, a¤›r otlatma alt›nda öncelikle fizyolojik bak›m-dan zay›flarlar. Devaml› a¤›r otlatma durumunda ise zamanla bu türler büyümegüçlerini yitirirler ve yem üretim kapasiteleri düfler. Bozulman›n bu dönemindeönemli mera türlerinin y›ll›k büyümeleri azal›r, bitkiler daha k›sa boylu ve zay›f ka-l›rlar. Bu arada ço¤u bitkilerde üreme faaliyetleri azal›r veya tamamen durur. Bu-nun sonucunda bitki örtüsü içinde art›k bu türlere ait fidelerin bulunamad›¤› göz-lenir. Meradaki çal›lar da daha çok dallan›r ve k›rp›lm›fl gibi bir görüntü al›rlar.

Kompozisyon De¤iflikli¤i: Lezzetli bitkilerin fizyolojik güçlerinin azalmas›n-dan sonra, bozulman›n devam etti¤i durumlarda iyi mera bitkileri giderek yokolurlar. Türlerin yok olufl nedenleri, (a) fotosentezin azalmas› sonucunda özümle-me ürünlerinin yetersizli¤i ve (b) a¤›r otlatmaya daha dayan›kl› olan bitkilerin re-


kabet güçlerinin üstünlü¤üdür. Normal olarak bitkilerde do¤al yafllanma ile üremefaaliyeti azalmaktad›r. Ancak a¤›r otlatma da bitkilerin yok olmalar›na yol açmak-tad›r. Bu durumda önce hayvanlar taraf›ndan en çok tercih edilen ve otlatma za-rarlar›na karfl› en duyarl› türlerin (azal›c› bitkiler) oranlar› azal›r. Buna karfl›l›k da-ha az lezzetli ve otlanmaya dayan›kl› olan ço¤al›c› türler artar (fiekil 4.5). Bu türbitki örtüsünde lezzetli bitkilerin azalmas› sonucunda hayvanlar daha az tercih et-tikleri türleri de a¤›r bir flekilde otlamak zorunda kal›rlar. Azalan türlerin fizikselh›rpalanmalar›n›n devam› onlar›n ölümüne yol açar. Bu ölümün bafll›ca sebepleri;(a) fotosentezin azalmas›na ba¤l› açl›k ölümü, (b) otlatmaya dayan›kl› türlerin re-kabeti, (c) üreme faaliyetinin olmay›fl› ve (ç) kurakl›kt›r.

Yeni Türlerin ‹stilas›: A¤›r otlat›lan bitki örtüsünün botanik kompozisyonun-da meydana gelen de¤iflmeden sonra, bu alanda bulunmayan ya da çok az bulu-nan yeni türler yay›lmaya bafllar. Bu yeni türler (ilk istilac›lar) çabuk yay›labilen biry›ll›klard›r. Bu yabanc› türler hayvanlar taraf›ndan istenerek otlanmad›klar› için ha-yat devrelerini normal bir flekilde tamamlar ve her y›l fazla miktarda tohum üretirve dökerler. Bu tür alanlarda önce tek y›ll›k türler, daha sonra çok y›ll›k ot ve ça-l› formundaki yabanc› bitkiler ortam› istila ederler. Tek y›ll›k istilac› türlerin bir k›s-m› vejetatif geliflmenin bafllang›c›nda k›sa bir süre için hayvanlar taraf›ndan istek-le otlanabilir. Çok y›ll›k istilac› türler ise otlatma bak›m›ndan fazla bir de¤er tafl›-maz. Yabanc› ot sorunu genellikle gelifli güzel otlatma sonunda ortaya ç›kar ve bo-zulmay› daha çok h›zland›r›r.

Nitelikli Bitkilerin Kaybolmas›: Hatal› otlatma devam ettikçe yem de¤eri üs-tün mera bitkileri (azal›c›lar) ile yem de¤eri ikinci derecede olan bitkiler (ço¤al›c›-lar) ya tamamen ya da büyük oranda kaybolurlar. Buna karfl›l›k yabanc› bitkilerço¤alarak zamanla tüm alan› istila ederler. Otlayan hayvanlar›n ço¤unlukta bulun-duklar› yerlerde süratle kaybolan bu türler, sadece otlanmayan yerlerde ve diken-li bitkilerin korumas›nda yaflayabilirler. Ülkemiz do¤al meralar›n›n ço¤unlu¤undamaalesef bu dönem egemen durumdad›r. Bu aflamada doruk türler tamamen bitkiörtüsünden çekilir.


Çok ‹yi ‹yi Orta Zay›f BozulmuflMera Durumu

100

80

60

40

20

0

Bit

ki K

om

po

zisy

on

u (

%)

Otlatma Yo¤unlu¤u

Azal›c›lar

Ço¤al›c›la

r

‹stila

c›lar

fiekil 4.5

Otlatmayo¤unlu¤una ba¤l›olarak meralar›nzay›flamas› ve busüreç içerisindeazal›c›, ço¤al›c› veistilac› türlerinde¤iflimi. Bozulmuflkesim meraözelli¤ini yitirmiflolup, bitkilerin zoryetiflebildi¤i ç›plakalanlard›r.

‹stilac› Bitkilerin Azalmas›: A¤›r otlatman›n devam›nda, belirli bir dönem-den sonra yabanc› bitkiler de azalmaya bafllar. Bu azalma, (a) merada otlayanhayvanlar›n istilac› türlerden baflka yem bulamamas› sebebiyle otlatman›n bu bit-kiler üzerinde yo¤unlaflmas› ve (b) giderek ç›plaklaflan alanda erozyon sonucutopraklar›n önemli oranda kaybolmas› ile bitkilerin yeterince su ve besin elemen-ti bulamamalar›d›r. Sonunda mera tamamen bozularak ürün vermeyen arazi ko-numuna gelmektedir.

Dünyada mera bitki örtülerinin bozulmas›nda hangi faktör en önemli role sahiptir?

BOZULMUfi MERALARDA YEN‹DEN B‹TK‹ ÖRTÜSÜGEL‹fi‹M‹ (‹K‹NC‹L SÜKSESYON)Çeflitli faktörlerin etkisi ile bitki örtüleri bozulmufl meralarda bozulmaya yol açanfaktörlerin ortadan kalkmas› ile birlikte mevcut bitkilerde bir toparlanma bafllar.Bitkiler giderek daha büyük cüsselere sahip olur ve yavafl yavafl hayat devrelerinitamamlayarak tohum olufltururlar. Tohum oluflumuyla birlikte kök, köksap, sülük,so¤an gibi efleysiz üreme organlar› geliflir. Salk›m, baflak ve kömeç gibi çiçek top-luluklar› daha çok görülür. Bu üreme organlar› etrafa yay›larak bitki say›s› artar.Bununla birlikte bitki örtüsünün topra¤› örtüfl derecesi yükselir.

Bozulan bitki örtülerinin ikincil geliflme (sekonder süksesyon) ile yeniden doru-¤a varmas› için geçmesi gereken süre; (a) bozulma sonras›nda kalan üst toprak mik-tar›na, (b) iklime, özellikle ya¤›fl ve s›cakl›¤a ve (c) bitki örtüsünde bulunan doruktür miktar›na ba¤l›d›r.

Toprak Miktar›: Bozulan bitki örtüsü alt›nda kalan toprak miktar› doru¤a ulafl-ma süresini belirleyen en önemli etkendir. Bozulmufl ve verim gücünü kaybetmifltopraklar üzerinde hiçbir zaman iyi bitki örtüleri oluflamaz. E¤er toprak tabakas›az, topraklar verimsiz ve topraklar›n fiziksel, kimyasal ve biyolojik özellikleri arzu-lanan bitkilerin geliflmeleri için uygun de¤ilse, bu ortamlarda asla doruk topluluk-lara rastlanmaz. Doruk bitki örtülerinin teflekkül edebilmesi için topraklar›n da bit-ki örtüleri gibi geliflerek olgun toprak haline gelmesi gerekir.

Ülkemizde meralar›n bozulmas›n›n en önemli iki sebebi; (a) a¤›r ve erken ot-latma ile (b) meralar›n sürülerek tarlaya dönüfltürülmesidir. Sürülüp terk edilenmeralarda e¤ime ba¤l› olarak önemli toprak kay›plar› olur. Buralar›n yeniden eskihaline dönüflmesi oldukça zordur. Nitekim Erzurum’da tarla olarak kullan›ld›ktansonra terk edilen meralarda topraklar 20-25 y›l geçmesine ra¤men erozyona karfl›do¤al meralar kadar dirençli hale gelememifltir (Gökkufl, 1994).

‹klim Özellikleri: Kurakl›k bitki geliflmesini s›n›rlayan en önemli etkendir. Ku-rak dönemlerde bitkiler gere¤i kadar büyüyemedikleri için üremelerini tam olarakyerine getiremezler. Kendilerini yenileme f›rsat› bulamayan bitkiler, ancak çokuzun zaman içerisinde ço¤alabilirler. Dolay›s›yla kurak iklimlerde dinlendirilenmeralarda klimaks bitkilerin ço¤alarak doruk bitki örtüsüne ulaflmalar› için uzunzaman dilimlerinin geçmesi gerekir. Örne¤in 450 mm ya¤›fl alan Erzurum’da sürü-len bir meran›n tarla olarak kullan›l›p vazgeçilmesinden sonraki 2-3 y›lda ortaya ç›-kan öncü türler 15 sene boyunca yo¤unlu¤unu korumufl, 25 y›ldan sonra oranlar›düflmeye bafllam›flt›r (Gökkufl ve Koç, 1996). Kurakl›k gibi di¤er afl›r› iklim faktör-leri (afl›r› s›cak ve so¤uklar gibi) de doru¤a ulaflmay› önemli ölçüde geciktirebilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Bitki Örtüsünün Yap›s›: Bozulan meradaki doruk türlerin oran› süksesyonseyrinde etkilidir. Bozulma s›ras›nda iyi mera bitkilerinin büyük ço¤unlu¤u kay-boldu¤unda, bunlar›n süksesyon yolu içerisinde yer alabilmeleri baflka bitki örtü-lerinden göç etmelerine ba¤l›d›r. Göç eden bitkilerin yerleflmeleri, ço¤almalar›, or-tam› istila etmeleri ve rakip tür konumuna gelmeleri için de uzun zaman gerekir.Bu bak›mdan arzulanan bitkilerin oran› % 10’un alt›na düflen alanlarda sadece din-lendirme ile meralar›n ›slah› mümkün olmamaktad›r. Oysa bozulan merada belirlisay›da (örne¤in % 25 ve üzerinde) iyi mera bitkisinin bulunmas›, bu türlerin dahak›sa sürede toparlanmas›n› ve zirveye ulaflmas›n› sa¤lar. Bitki örtüsündeki doruktür oran›n›n % 50 ve üzerinde olmas› durumunda ise klimaksa olan gidifl çok da-ha h›zl› olmaktad›r.

Hangi durumlarda ikincil süksesyon h›zl› seyreder.

Mera Ekoloji konusunda daha ayr›nt›l› bilgiye Alt›n ve ark.’n›n Çay›r ve Mera Yönetimi I.Cilt (Alt›n, M., A. Gökkufl ve A. Koç, 2011. Çay›r ve Mera Yönetimi I. Cilt. T.C. G›da, Tar›mve Hayvanc›l›k Bakanl›¤› Yay›nlar›) kitab›ndan ulaflabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Çay›r ve Mera Ekosistemlerini tan›mlamakÇay›r ve mera bitki örtüleri iklim, toprak ve kul-lan›m faktörlerinin etkisi alt›nda oluflmufl do¤albitki örtüleridir. Buralarda gerçekleflen bitkiselüretim baflta çiftlik hayvanlar› olmak üzere otçulhayvanlar›n önemli besin kayna¤›d›r. Çay›r vemera bitki örtüleri çok say›da tür taraf›ndan mey-dana getirilir. Bu kaba yem kaynaklar›n›n etkinkullan›m› ve bu ekosistemlerin devaml›l›¤› aç›-s›ndan do¤ru kullan›m planlamalar›n›n yap›lma-s› hayati role sahiptir.

Çevre Faktörlerinin Çay›r ve Meralarda BitkiselÜretime Etkilerini aç›klamakMeralar çiftlik hayvanlar›n›n beslenmesindeönemli bir yere sahiptir. Çay›r ve mera bitki örtü-leri çok say›da bitki türü taraf›ndan meydana ge-tirilir ve buralarda üretim birçok çevre faktörünündenetimi alt›ndad›r. Mera bitki örtülerinin bilefle-ni ve üretimi iklim faktörleri (özellikle ya¤›fl ve s›-cakl›k), topra¤›n bileflenlerinin da¤›l›m› (fizikselve kimyasal yap›), mikroorganizma aktivitesi vearazi yap›s› (rak›m, e¤im, bak›, konum) taraf›n-dan kontrol edilir. Mera bitki örtülerinin verimlili-¤inin devaml›l›¤›nda yönlendirici konumundakiinsan›n yapaca¤› planlamalar hayati role sahiptir.

Çay›r ve Mera Bitki Örtülerinin Oluflum Süreciniifade etmekÇay›r ve mera bitki topluluklar› uzun bir sükses-yon seyri sonucu ortaya ç›kar. Birincil sükses-yonda yetiflme ortam› haz›r olmad›¤› için uzunbir zaman dilimine ihtiyaç vard›r. Birincil sükses-yon kaya üzerinden bafllarsa kurakç›l süksesyonolarak tan›mlan›r ve sonuçta doruk (klimaks) me-ra ortaya ç›karken, su içinden bafllayan sükses-yon sucul süksesyon olarak tan›mlan›r ve sonuç-ta doruk (klimaks) çay›r bitki örtüsü ortaya ç›kar.Her hangi bir sebeple bozulan çay›r veya merabitki örtülerinin kaplad›¤› alanlarda tahrip edicifaktörün etkisi ortadan kalkt›ktan sonra sükses-yon yeniden bafllar ve bu geliflim seyri ikincilsüksesyon olarak tan›mlan›r. Bu aflamada toprakvar oldu¤u için süreç birincil süksesyona göreçok daha h›zl›d›r. Toprak ve iklim flartlar› uygun-sa ikincil süksesyon h›zlan›r. Bu konuda bozulanalanda kalan arzulanan bitkilerin ço¤alma mater-yali miktar› da sürece etki eder.

Çay›r ve Mera Bitki Örtülerinin Bozulmas›na Se-

bep Olan Faktörler ve Bozulmada Ortaya Ç›kan

Aflamalar › s›ralamak

Mera bitki örtüsündeki türler azal›c›, ço¤al›c› veistilac› olarak s›n›fland›r›l›r. Azal›c› bitkiler hay-vanlar›n severek tüketti¤i bol ot üretme gücünesahip olan ve mera bitki örtüsünde yer almas› ar-zu edilen bitkilerdir. Ço¤al›c› bitkiler hayvanlar›naz tercih etti¤i veya üretim gücü düflük bitkiler-dir ve mera bitki örtüsünde çok fazla bulunmas›arzu edilmez. ‹stilac› bitkiler ise varl›¤› ile mera-daki arzulanan bitkiler veya hayvan sa¤l›¤›naolumsuz etkide bulunan bitkilerdir ve mera bitkiörtüsünde bulunmas› arzulanmaz. Afl›r› otlatma,erken otlatma gibi olumsuz flartlar merada bitkiörtüsünde azal›c› bitkilerin oran›n›n azalmas›na,istilac›lar›n ise artmas›na sebep olur. Mera bitkiörtüsünün bozulmas›na sebep olan faktörleri; a)otlatma (kontrolsüz), b) kurakl›k, c) yakma, d)sürme ve e) sosyo-ekonomik yap› bafll›klar› al-t›nda toplamak mümkündür. Mera bitki örtüle-rindeki bozulma aflamalar›n› ise; a) doruk bitkitürlerinin h›rpalanmas›, b) kompozisyon de¤iflik-li¤i, c) yeni türlerin istilas›, d) nitelikli türlerinkaybolmas› ve e) istilac› bitkilerin azalmas› flek-linde bir s›ra takip eder.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Mera bitki örtülerinde yer alan serin mevsim bitkile-ri afla¤›daki s›cakl›k aral›klar›ndan hangisinde en iyi fo-tosentez yapabilme yetene¤ine sahip olurlar?

a. 0-10 °Cb. 10-15 °Cc. 16-28 °Cd. 30-35 °Ce. 35 °C’den fazla

2. Kuzey yar›m kürede kurak bölge meralar›nda güneybak›l› yamaçlarda neden bitkisel üretim düflüktür?

a. Verim düflük de¤ildir. ‹fade yanl›flt›r.b. Fazla ›fl›klanmadan dolay› kurakl›k daha flid-

detlidir.c. Fazla ›fl›k fotosentezi engeller.d. Bitkiler aras›nda ›fl›k rekabeti fazlad›r.e. Bitki örtüsü s›k oldu¤u için su ve besin elemen-

ti yönünden rekabet fazlad›r.

3. Hangi yöneylerde bitki örtüleri daha erken otlatmaolgunlu¤una ulafl›r.

a. Kuzeyb. Do¤uc. Güney ve bat›d. Do¤u ve kuzeye. Zirve

4. Mera bitki örtülerinin güneflten kazand›klar› enerji-nin ne kadar› mera otunu de¤erlendiren hayvanlar›nbünyesinde depolan›r?

a. % 2-4b. % 5-10c. % 10-12d. % 12-15e. % 15-20

5. Bitki örtüsünden yoksun bir arazi parças› üzerindesüksesyon seyri sonucu oluflan ve bulundu¤u ortam›nçevre faktörleri ile denge oluflturan bitki örtüsünü ta-n›mlamak için hangi ifade kullan›l›r?

a. Seral bitki örtüsüb. Do¤al bitki örtüsüc. Doruk (klimaks) bitki örtüsüd. Mera bitki örtüsüe. Çay›r bitki örtüsü

6. ‹kincil süksesyon neyi ifade eder?a. Süksesyonun ara kademelerinden birisinib. Süksesyonun son aflamas›n›c. Bitki örtüsü ile birlikte topra¤›n geliflme sürecinid. Bitki örtüsünün doruk aflamas›na ulaflmas›n›e. Her hangi bir sebeple bitki örtüsü tahrip olan

alanda yeniden bitki örtüsü geliflmesi sürecini

7. Afla¤›dakilerden hangisi mera bitki örtülerinin bo-zulmas›na sebep olan faktörler aras›nda gösterilmez?

a. Kurakl›kb. Sürmec. Yakmad. Rüzgare. Yabanc› bitki istilas›

8. A¤›r otlatma ifadesi afla¤›daki tan›mlardan hangisiiçin geçerlidir?

a. ‹ri cüsseli hayvanlar ile otlatmab. Büyükbafl hayvanlar ile otlatmac. Sürü halinde otlatmad. Merada otlat›labilecek hayvandan daha fazla

hayvan ile otlatmae. Kar›fl›k sürü ile otlatma

9. Azal›c› bitki tan›m› afla¤›dakilerden hangisi için kul-lan›l›r?

a. Yüksek üretim gücüne sahip ve hayvanlar tara-f›ndan sevilerek yenilen bitkiler için

b. Az ot üreten fakat hayvanlar›n severek yedi¤ibitkiler için

c. Hayvanlar›n otlamad›¤› bitkiler içind. Hayvanlarda zehirlenmeye sebep olan bitkiler

içine. Çal›lar için

10. Afl›r› otlatma sonucu fizyolojik olarak h›rpalananbitkilerde afla¤›daki özelliklerden hangisi görülmez?

a. Yem üretim gücünde azalmab. Bitki boyunda k›salmac. Üreme faaliyetlerinde azalmad. Çal›larda afl›r› dallanmae. Bol yaprak ve çiçek üretme



1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹klim” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹klim” konusunu yenidengözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹klim” konusunu yenidengözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Madde Çevrimi ve EnerjiAk›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Birincil Bitki Örtüsü Gelifli-mi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹kincil Bitki Örtüsü Gelifli-mi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitki Örtüsünün BozulmaSebepleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitki Örtüsünün BozulmaSebepleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Doruk Bitki Örtülerinin Bi-leflimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitki Örtüsünün BozulmaAflamalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Bir arazinin co¤rafik konumu iklim elemanlar›n› etkile-yerek bitki örtüsünün tür bilefleni ve üretimini etkiler.Genellikle artan rak›m ile birlikte azalan s›cakl›k tür bi-lefleninde serin mevsim bitkilerini hakim duruma geti-rir. Azalan nemlilik (ya¤›fl) ise kurakç›l bitkilerin art›fl›-na ve üretimde düflüfle sebep olur. Ayr›ca azalan nem-lili¤e ba¤l› olarak seyrekleflen bitki örtüsü erozyon ris-kini art›r›r.

S›ra Sizde 2

Sucul süksesyon sonucu çay›r, kurakç›l süksesyon so-nucu mera bitki örtüleri oluflur.

S›ra Sizde 3

Bilinçsiz ve afl›r› otlatma dünyada mera bitki örtülerininbozulmas›nda en etkili faktördür.

S›ra Sizde 4

Uygun toprak, yeterli ya¤›fl ve ço¤alma materyali bulu-nan yerlerde ikincil süksesyon h›zl› seyreder.



Andiç, C., (1993). Tar›msal Ekoloji. Atatürk Ü. ZiraatFak. Ders Notlar› No: 106, 300s.

Bailey, A.W., (1988). Understanding fire ecology forrange management. In Vegetation Science Applica-tions For Rangeland Analysis and Management (Ed.:P.T. Tueller), Kluwer Academic Publisher, 527-558.

Bak›r, Ö., (1987). Çay›r-Mera Amenajman›. Ankara Üni.Ziraat Fak. Yay. No: 992, Ders Kitab› No: 292, Anka-ra, 362s.

Barbour, M.G., J.H. Burk and W.D. Pitts, (1987). Terres-trial Plant Ecology (Second Ed.). The Benja-min/Cummings Pub. Comp., Inc., 634p.

Cook, C.W., (1980). The role of ruminants in rangeecosystems. Proc. Grazing Management Systems forSouthwest Rangelands Symp., April, 1-2, 1980, Al-buquerque, New Mexico, USA, 11-16.

Cox, G.W. and M.D. Atkins, (1979). Agricultural Eco-logy. W.H Freeman & Co., 731p.

Dyksterhuis, E.J., (1949). Condition and managementof rangeland based on quantitative ecology. J. Ran-ge Manage., 2: 104-115.

Enger, E.D., J.R. Kormelink, B.F. Smith and R.J. Smith,(1989). Environmental Science, The Study of Inter-relationships (Third Ed.). WM. C. Brown Publishers,Dubuque, Iowa, 540p.

Gençkan, M.S., (1985). Çay›r-Mera Kültürü Amenajman›Islah›. Ege Üni. Ziraat Fak. Yay. No: 483, 654s.

Gökkufl, A., M. Avc›, A. Ayd›n, A. Mermer ve Z. Ulutafl,(1993). Yükseklik, E¤im ve Yöneyin Mera Vejetas-yonlar›na Etkileri. Do¤u Anadolu Tar›msal Arafl.Enst. Yay. No: 13, AÜZF Ofset Tesisi, Erzurum, 33s.

Gökkufl, A., (1994). Sürülüp Terkedilen Alanlarda Se-konder Suksesyon. Atatürk Üni. Yay.: 787, ZiraatFak. Yay. No: 321, Arafl. Serisi:197, 61s.

Gökkufl, A. ve A. Koç, (1996). Sürülen meralarda bitkiörtüsü-toprak iliflkisi. Tar›m-Çevre ‹liflkileri Sempoz-yumu “Do¤al Kaynaklar›n Sürdürülebilir Kullan›m›”,13-15 May›s 1996, Mersin, 336-344.

Hall, A.E., (1990). Physiological ecology of crops in re-lation to light, water, and temperature. In Agroeco-logy (Eds.: C.R. Carroll, J.H. Vandermeer, P. Rosset),McGraw-Hill Publ. Comp., Inc., 191-234.

Hart, R.H. and B.E. Norton, (1988). Grazing manage-ment and vegetation response. In Vegetation Scien-ce Applications for Rangeland Analysis and Mana-gement (Ed.: P.T. Tueller), Kluwer Academic Pub-lishers, 493-525.

Heitschmidt, R.K., J.R. Conner, S.K. Canon, W.E. Pinc-hak, J.W. Walker and S.L. Dowhower, (1990).Cow/calf production and economic returns fromyearlong continuous, deferred rotation and rotatio-nal grazing treatments. J. Prod. Agric., 3: 92-99.

Huschle, G. and M. Hironaka, (1980). Classification andordination of plant communities. J. Range Manage.,33: 179-182.

Koç, A., A. Gökkufl, A. Bako¤lu ve A. Özaslan, (2000).Erzurum’da Palandöken da¤› meralar›n›n farkl› lo-kasyonlar›ndan al›nan ot örneklerinde baz› kimya-sal özelliklerin otlatma sezonundaki de¤iflimi. Int.Animal Nutrition Cong., 4-6 September, 2000, Ispar-ta, Turkey, p. 471-478.

Koç, A., (2001). Autumn and spring drought periods af-fect vegetation on high elevation rangelands of Tur-key. J. Range Manage., 54: 622-627.

McKenzie, B.A., P.D. Kemp, D.J. Moot, C. Matthew andR.J. Lucas, (2005). Environmental effects on plantgrowth and development. In New Zealand Pastureand Crop Science (Eds.: J. White, J. Hodgson), Ox-ford Univ. Press, 29-44.

Müftüo¤lu, N.M., (2005). Toprak Bilimi Terimleri. Ha-sad Yay›nc›l›k Ltd. fiti., ‹stanbul, 64 s.

Navarro, T., C.L. Alados and B. Cabezudo, (2006). Chan-ges in plant functional types in response to goatand sheep grazing in two semi-arid shrublands ofSE Spain. J. Arid Environment, 64: 298-322.

Redente, E.F. and E.J. DePuit, (1988). Reclamation ofdrastically disturbed rangelands. In Vegetation Sci-ence Applications for Rangeland Analysis and Ma-nagement (Ed.: P.T. Tueller), Handbook of Vegeta-tion Science: 14, Kluwer Academic Publishers, Net-herlands, 559-584.

Stanton, N.L., (1988). The underground in grassland.Annual Review of Ecology and Systematics, 19: 573-589.

Stoddart, L.A., A.D. Smith and T.W. Box, (1975). RangeManagement (Third Ed.). McGraw-Hill Book Com-pany, 532p.

Tarman, Ö., (1972). Yembitkileri, Çay›r ve Mera Kültü-rü, (Cilt:1) Genel Esaslar. Ankara Üni. Ziraat Fak.Yay.: 464, Ders Kitab›: 157, 192s.

Van Rooyen, N., D. Bezuidenhout, G.K. Theron and J.du P. Bothma, (1990). Monitoring of the vegetationaround artificial watering points (windmills) in theKalahari Gemsbok National Park. Koedoe, 33: 63-88.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Bölgelerimizin baz› önemli iklim parametrelerini aç›klayabilecek,Türkiye’nin iklim bölgelerini genel özellikleri ve konumu itibariyle tan›mla-yabilecek,Bu iklim bölgelerinin mevsimlere göre s›cakl›k, oransal nem ve ya¤›fl de¤i-flimlerini aç›klayabilecek,Bu bölgelerin genel bitki örtüsü ve tar›msal yap›s›n› tan›mlayabilecek,Çeflitli bölgelerin tar›msal faaliyetler aç›s›ndan kritik iklim de¤erlerini aç›kla-yabileceksiniz.

‹çindekiler

• Sahil iklimi• Sahil ard› iklimi• Geçit iklimi

• Ortalama s›cakl›k• Ya¤›fl rejimi• Oransal nem

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N

NN


‹klim ve EkolojikTar›m Bölgelerimiz

• TÜRK‹YE’N‹N ‹KL‹M BÖLGELER‹ VETARIMSAL YAPI

• TÜRK‹YE ‹KL‹M‹ VE TARIMSAL YAPI


TÜRK‹YE’N‹N ‹KL‹M BÖLGELER‹ VE TARIMSAL YAPI Türkiye’nin üç taraf›n›n denizlerle çevrili bir yar›mada olmas›, Karadeniz ve Akde-niz boyunca k›y›ya paralel yüksek s›rada¤lar›n uzanmas› k›y› fleridiyle iç kesimleraras›nda iklim, do¤al bitki örtüsü ve tar›msal faaliyetler aç›s›ndan büyük farkl›l›k-lar yaratm›flt›r. Bu nedenle, Türkiye’nin kesin s›n›rlar ile iklim ve tar›msal bölgele-re ayr›lmas›n› zorlaflt›rm›flt›r.

Bölgelerimizin Baz› Önemli ‹klim ParametreleriBaz› yerli ve yabanc› kaynaklarda Türkiye üç-befl civar›nda ana iklim bölgesine ay-r›lmakla birlikte, her bölge içerisinde iklim özellikleri birbirinden farkl› iklim ada-c›klar› görmek mümkündür. Co¤rafik olarak birbirine çok yak›n alanlarda bileözellikle yeryüzü flekillerine göre iklim farkl›l›klar› görülebilmektedir. Afla¤›da ikiönemli iklim de¤erinin de¤iflik co¤rafik bölgelerden al›nan flehir örnekleri aras›n-daki farkl›l›klar› incelenmifltir.

S›cakl›k S›cakl›k de¤erleri dünyan›n de¤iflik iklim bölgelerinde çok büyük s›n›rlar içerisin-de de¤iflebilmektedir. Örne¤in bugüne kadar dünyada en düflük s›cakl›k -89.6 °Cderece ile Antarktika Vostok istasyonunda ölçülmüfltür. Buna karfl›l›k, en yükseks›cakl›k gölgede 58 °C olarak Libya El-Azizia’da belirlenmifltir.

Ülkemizde ortalama s›cakl›k de¤erleri mevsimler aras›nda büyük oranda de¤ifl-mekle beraber, bu denli afl›r› s›n›rlar görülmez. Mevsimsel s›cakl›k de¤iflimleri Ka-radeniz bölgesinde en düflük düzeye inerken ‹ç, Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’daen yüksek noktalara ç›kmaktad›r. K›fl aylar›nda ortalama s›cakl›k ‹ç ve özellikleDo¤u Anadolu’da 0 °C’nin alt›na inmektedir. Bu aylarda s›cakl›k baz› y›llarda çokdüflük de¤erlere ulaflabilmektedir. Devlet Meteoroloji ‹flleri kay›tlar›na göre Ülke-mizde en düflük s›cakl›k derecesi 9 Ocak 1990 tarihinde -46.4 °C ile Van-Çald›-ran’da tespit edilmifltir. Bunun yan›nda, Kars’ta -30.4 °C, Sivas’ta -34.6 °C, Erzu-rum’da -37.0 °C, A¤r›’da -45.6 °C gibi çok düflük s›cakl›klar da görülmüfltür. Ülke-mizde en yüksek s›cakl›k derecelerine ise genellikle Güneydo¤u Anadolu Bölge-sinde rastlanmaktad›r. Yaz aylar›nda ortalama s›cakl›k fianl›urfa ilinde 3l °C ‘yeulaflmaktad›r. Devlet Meteoroloji ‹flleri kay›tlar›na göre, bugüne kadar en yüksekhava s›cakl›¤› 48.8°C ile Mardin-Kocatepe istasyonunda belirlenmifltir. Bu de¤ereek olarak, 46.5 °C ile Adana, 46.2 °C ile Diyarbak›r, 46.5 °C ile fianl›urfa ve 47.6 °Cile Ceylanp›nar-fianl›urfa’da yüksek s›cakl›k de¤erleri tespit edilmifltir.

‹klim ve Ekolojik Tar›mBölgelerimiz

Kültür bitkilerinde optimum büyüme ve geliflme s›cakl›klar› bitkilerin devrele-rine göre de¤iflmektedir. Ancak ortalama s›cakl›¤›n 5 °C ve l0 °C’den fazla oldu¤ugünlerin say›s› birçok kültür bitkisinin tar›m› için kaba bir ölçü olabilir. ÜlkemizinAkdeniz, Ege ve Karadeniz bölgelerinde ortalama s›cakl›¤›n 5 °C’den fazla olangün say›s›n›n 300 günü geçmesine karfl›l›k bu süre Do¤u Anadolu’da 200 güne ka-dar inmektedir. Ayn› durum l0 °C’den fazla olan günler say›s› için de görülmekte-dir. Anamur ilçemizde ortalama s›cakl›¤›n 5 °C ve l0 °C’den fazla oldu¤u günlerinsay›s› 364 ve 345 gün olarak tespit edilirken, bu de¤erler Sar›kam›fl’ta l7l ve l09 günolarak bulunmufltur. Bu verilerden Akdeniz Bölgesinin hemen tüm kültür bitkileriiçin çok uzun bir büyüme mevsimine sahip oldu¤u, buna karfl›l›k Do¤u Anado-lu’da büyüme mevsiminin çok k›sald›¤› anlafl›lmaktad›r.

Tar›msal aç›dan toprak s›cakl›¤› da hava s›cakl›¤› kadar önemlidir. Toprak s›cakl›¤› her-fleyden önce tohumlar›n çimlenmesi üzerine etkilidir. Bununla birlikte bitki besin madde-lerinin eriyebilirli¤i, bitkiler taraf›ndan al›nabilirli¤i ve kök geliflimi üzerine de toprak s›-cakl›¤› etkide bulunur.

Hava s›cakl›¤›na etki eden faktörler nelerdir ?

Ya¤›flDünyan›n de¤iflik iklim bölgelerinde, çok genifl s›n›rlar aras›nda de¤iflen ya¤›fl de-¤erlerine rastlanmaktad›r. Örne¤in, bugüne kadar y›ll›k en yüksek toplam ya¤›fl26467 mm ile Cherrapunji- Hindistan’da, en düflük ya¤›fl ise 0.8 mm ile Arica-fiili’debelirlenmifltir.

Türkiye ya¤›fl aç›s›ndan çok çeflitlilik göstermektedir. Genel olarak k›y›lar›m›z1000 mm nin üzerinde ya¤›fl al›r. Rize bölgemizde ya¤›fl 2300 mm ye kadar ulafl›r.Buna karfl›l›k Orta Anadolu bölgemizin birçok yöresi sadece 300 mm civar›nda ya-¤›fl al›r. Ülkemizde bugüne kadar belirlenen y›ll›k en yüksek toplam ya¤›fla 4045.3mm ile Rize’de, en düflük toplam ya¤›fl ise 114.5 mm ile I¤d›r’da rastlanm›flt›r. Y›l-l›k ya¤›fl toplam› kadar fliddetli ya¤›fl rakamlar› da ilginç de¤erlere ulaflmaktad›r.Türkiye’de bugüne kadar gerçekleflen fliddetli ya¤›fllar incelendi¤inde k›sa sürelifliddetli ya¤›fllar›n Hopa’da, saatlik ve günlük ya¤›fllar›n ise Antalya ve Marmaris’teoldu¤u görülmektedir. Örne¤in Hopa’da 5 dakika içerisinde 51 mm ya¤mur inmifl-tir. Antalya ve Marmaris’te 12 saatte s›ras› ile 410 ve 428 mm ya¤mur düflmüfltür.Günlük en yüksek ya¤›fl ise 469.9 mm ile Kemer-Antalya’da belirlenmifltir. OrtaAnadolu bölgemizin birçok yöresinde y›ll›k ya¤›fl›n 300-350 mm oldu¤u hat›rlan›r-sa bu ya¤›fllar›n fliddeti daha iyi anlafl›labilir.

Türkiye’de, y›ll›k toplam ortalama ya¤›fl miktar› 2500 mm ile 250 mm aras›ndade¤iflmekle beraber afl›r› dalgalanmalar fazlaca görülmez. Kuzey Anadolu Da¤lar›ile Toros S›rada¤lar› deniz etkilerinin iç kesimlere girmesini engeller. Bu nedenle,ya¤›fllar›n ço¤u da¤lar›n denize bakan yamaçlar›na düflerken iç kesimler fazla ya-¤›fl alamaz. Do¤u ve Bat› Karadeniz bölümleri ile Akdeniz Bölgesinin denizlere ba-kan yamaçlar› 1000 mm kadar ya¤›fl al›rlar. En fazla ya¤›fl alan yöre Rize ve çevre-sidir (2300 mm kadar). Ege, Marmara, Orta Karadeniz, Do¤u Anadolu ve ‹ç Ana-dolu’nun kuzey kesimleri orta derecede ya¤›fll›d›r (500 mm-1000 mm aras›). Bunakarfl›l›k ‹ç Anadolu ve Güneydo¤u Anadolu 500 mm nin alt›nda ya¤›fl al›rlar. En azya¤›fl alan yörelerimiz ise Tuz Gölü çevresi ile I¤d›r Ovas›d›r (250 mm). Ortalamaya¤›fl de¤erleri incelendi¤inde ülkemizin en kurak bölgelerinin ‹ç Anadolu’nun gü-neyi ile Güneydo¤u Anadolu bölgesi, en nemli ise Karadeniz bölgesinin oldu¤uanlafl›lmaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Yüksek s›cakl›k su eksikli¤i ile birlikte kurakl›¤a neden olmaktad›r. Ülkemizde özellikleyaz aylar›nda s›cakl›¤›n çok yüksek ve ya¤›fl›n çok yetersiz oldu¤u Güneydo¤u Anadolu Böl-gesi ve ‹ç Anadolu’nun özellikle orta ve güney kesimlerinde kurakl›k nedeniyle tar›msalüretim çok zor koflullarda yap›lmaktad›r. Y›ll›k ya¤›fl›n her y›l ürün almaya yeterli olmad›-¤› ‹ç Anadolu’nun orta ve güney kesimlerinde sulanmayan alanlarda nadas uygulan›r. Na-das y›l›nda toprakta biriktirilen nem, ekim y›l›nda bitki taraf›ndan kullan›l›r.

Bölgelerimizin ya¤›fl ve s›cakl›k de¤iflimleri ile ilgili detayl› bilgileri Gürbüz M›zrak’›nTürkiye ‹klim Bölgeleri ve Haritas› (Ankara: Orta Anadolu Bölge Zirai Araflt›rma EnstitüsüTarla Bitkileri Islah› Bölümü. Teknik yay›nlar›, 1983) adl› kitab›nda bulabilirsiniz.

TÜRK‹YE ‹KL‹M‹ VE TARIMSAL YAPI

‹klimi Etkileyen FaktörlerTürkiye’nin, gölleri ve adalar› dâhil, kaplad›¤› gerçek alan 814578 km2, izdüflümüalan› ise 783562 km2’dir. Bu iki yüzölçümü aras›ndaki fark›n büyüklü¤ü, arazininda¤l›k ve engebeli olmas›ndan kaynaklan›r. Ortalama yüksekli¤i 1132 metre olanÜlkemizin yar›s›ndan fazlas›n›n yükseltisi 1000 metreyi aflan alanlard›r. Yaklafl›küçte biri orta yükseklikteki ovalar, yaylalar ve da¤larla; %10’u da alçak alanlarlakapl›d›r. Alçak alanlar bitkisel üretim için uygun iken, yüksek ve genifl düzlüklerinoluflturdu¤u yaylalar hayvansal üretime önemli katk›lar sa¤lar.

Yükselti, genel olarak bat›dan do¤uya do¤ru artmaktad›r. Ege k›y›lar›ndan bafl-lanarak, ‹ç Bat› Anadolu bölümüne gelindi¤inde ortalama 1000 metreye varan yük-selti, ‹ç Anadolu’nun do¤usunda 1200 metreye ulafl›r. Do¤uya do¤ru artan yüksel-ti, Do¤u Anadolu platolar›nda 2000-2500 metreye ç›kmaktad›r. Yükseltinin bat›-dan-do¤uya do¤ru artmas›na ba¤l› olarak, s›cakl›k düfler; so¤uk, donlu ve karl›günlerin say›s› artar; tar›msal ürün deseni de¤iflir ve hasatlar gecikir. Ülkemizde,da¤lar›n genifl yer kaplamas› ve engebeli alanlar›n fazlal›¤›; k›sa mesafelerde iklimflartlar›nda büyük de¤iflmelere, bitki örtüsü çeflitlili¤inin artmas›na, tar›m alanlar›-n›n daralmas›na, erozyonun ve heyelanlar›n fazla olmas›na neden olur.

Ülkemizde bat›dan do¤uya do¤ru artan yükselti nedeniyle oluflan so¤uk iklim tar›msalürün deseninde nas›l bir de¤ifliklik ortaya ç›kart›r?

Türkiye, ülke olarak ›l›man kuflak ile subtropikal kuflak aras›nda yer al›r. Ülke-mizin üç taraf›n›n denizlerle çevrili olmas›, da¤lar›n uzan›fl› ve yeryüzü flekillerininçeflitlilik göstermesi, farkl› özellikte iklim tiplerinin do¤mas›na yol açm›flt›r. Yurdu-muzun k›y› bölgelerinde denizlerin etkisiyle daha ›l›man iklim özellikleri görülür.Kuzey Anadolu s›rada¤lar› ve Toros Da¤lar› denizin ›l›man etkilerinin iç kesimleregirmesini engeller. Bu nedenle, iç kesimlerde sert karasal iklim özellikleri görülür.Ülkemizde, iklim faktörleri, topografya, tar›msal yap›, do¤al bitki örtüsü gibi de¤i-flik kriterler aç›s›ndan birbirine çok yak›n bölgelerimiz aras›nda bile büyük farkl›-l›klar bulunmaktad›r. Ayr›ca ülkemizde do¤al engebeler nedeni ile birçok iklimadac›¤› (=mikroklima) oluflmaktad›r.

Ülkemizde iklim, çok k›sa mesafelerde bile önemli de¤ifliklikler gösterir. ‹lkba-har bafllang›c›nda birbirine çok yak›n olan Antalya merkezde denize girilirken, Ke-pez’de hava ›l›maya, Elmal›’da serinlemeye bafllar. Hatta Antalya merkeze 50 kmmesafedeki Sakl›kent’te kayak yap›labilir. ‹klimin çeflitli oluflu de¤iflik bitki türleri-

1115. Ünite - ‹k l im ve Ekolo j ik Tar ›m Bölgeler imizS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Erozyon: rüzgar ve su gibido¤al faktörlerle topraklar›nafl›n›p tafl›nmas› olay›d›r.

Heyelan: Zemini kaya veyayapay dolgu malzemesindenoluflan bir yamac›nyerçekimi, e¤im, su vebenzeri di¤er kuvvetlerinetkisiyle afla¤› ve d›fla do¤ruhareketidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Mikroklima: Bir bölgeningenel iklim özelliklerindenfarkl› olarak yöresel iklimkoflullar›n›n hüküm sürdü¤üküçük iklim adac›klar›d›r.

nin ve hayvan ›rklar›n›n yetifltirilmesine imkân verir, turizm yönünden büyük avan-tajlar sa¤lar. Fakat her ayr› iklim tipi için bar›nmada, ›s›nmada, ulafl›mda, bitki vehayvan yetifltiricili¤inde uygun materyal ve yöntemlerin bulunmas›, yo¤un çal›flmave araflt›rmay› gerektirmektedir.

Co¤rafi bölgelerimiz; kendi içlerinde yeryüzü flekilleri, iklim, do¤al bitki örtüsüve tar›msal faaliyetler yönünden farkl› yöreleri bulundurmaktad›r. Örne¤in EgeBölgesi içinde gösterilen ‹zmir ve Afyon illeri birbirinden oldukça farkl›d›r. Farkl›co¤rafik bölgelerde kalan baz› iller de birbirlerine kendi bölgelerindeki di¤er iller-den daha fazla benzerlik göstermektedirler. Örne¤in Ege Bölgesindeki Afyon ili,ayn› bölgede bulunan ‹zmir’den daha çok ‹ç Anadolu Bölgesindeki Eskiflehir’ebenzerlik göstermektedir.

Türkiye ‹statistik Kurumu, Ülkemizi tar›msal faaliyetler bak›m›ndan 9 bölgeyeay›rmakta ve tar›m istatistiklerinin verilmesinde bu bölgeleri esas almaktad›r. Co¤-rafi Bölgelerdeki gibi bu s›n›flamada da ayn› tar›m bölgelerine giren baz› iller veyöreler aras›nda büyük farkl›l›klar bulunmaktad›r (Örne¤in 7. Bölgedeki Rize veBayburt, 8. Bölgedeki Amasya ve Sivas, 4. Bölgedeki Elmal›/Antalya ve Antalyamerkez, 6. Bölgedeki fianl›urfa ve Van örneklerinde oldu¤u gibi). Son y›llarda busorunu ortadan kald›rmak, Türkiye iklim bölgelerini ve buna ba¤l› olarak tar›msalbölgeleri belirlemek amac› ile birçok çal›flma yap›lm›flt›r. Bu çal›flmalarda, de¤iflikparametreler ile yap›lan s›n›flamalarda, Türkiye’nin çok de¤iflik iklim adac›klar›nave tar›m bölgelerine ayr›labilece¤i anlafl›lm›flt›r. M›zrak (2011), Devlet Meteoroloji‹flleri Genel Müdürlü¤ünün yurt düzeyindeki 264 rasat istasyonuna ait çok y›ll›kayl›k ya¤›fl, s›cakl›k ve nispi nem ortalamalar›ndan yararlan›larak 10.080 nokta içinüretilen verilerle Türkiye’de befl ana iklim tipi ve 19 alt iklim tipi tespit etmifltir (fie-kil 5.1 ve 5.2). Bu iklim tiplerine ba¤l› olarak yörelerin tar›msal yap›lar› da büyükölçüde de¤iflmektedir.

Bu ve daha önceki (M›zrak 1983, 1990) çal›flmalarda belirlenen ana iklim ve altiklim tipleri ile bölgelerin tar›msal yap›lar› afla¤›da özetlenmifltir.

Karadeniz ‹klimiBu ana iklim tipinin yay›lma alan›; bat›dan itibaren Trakya ve Güney Marmara’y›içine alarak, Ordu iline kadar olan bölgede sahilden iç kesimlere do¤ru genifller,daha do¤uya do¤ru gidildikçe deniz sahiline s›k›fl›r. Genifllik olarak Ülke yüz ölçü-münün yaklafl›k % 17.3’lük alan›n› kapsar. Yay›lma alan›nda topografya çeflitliolup; ovalar, vadiler ve yüksek da¤lar iç içe girerler.

Karadeniz ‹kliminin yay›ld›¤› alan, Ülkemizde buluflan üç bitki co¤rafya bölgesin-den biri olan Avrupa-Sibirya Bölgesi’ne dahildir. Do¤al bitki örtüsü, bu bölgenin özel-liklerini tafl›r. Çam (Pinus), göknar (Abies), ladin(Picea), ›hlamur (Tilia) gibi ormana¤açlar›; erik (Prunus), kiraz (Cerasus), armut (Pyrus) gibi meyve türleri, kardelen(Galanthus), çi¤dem türleri (Colchicum) ve güney otu (Origanum) gibi t›bbi ve aro-matik bitkiler ile baz› önemli mera bitkilerini bar›nd›r›r. Samsun, Tokat ve Amasya ek-seni baz› meyve cins ve türleri ile fasulye, mercimek, bakla ve baklagil yem bitkileriiçin gen merkezidir. Yine Trakya; ekmeklik, makarnal›k bu¤daylar ile kavun, mer-cimek, nohut ve üçgüllerin gen merkezi kabul edilir (Karagöz ve ark. 2011).

Yükseltinin düflük oldu¤u yöreler genifl yaprakl› a¤açlar ve yer yer herdem ye-flil çal›larla kapl›d›r. Yüksekti artt›kça, ibreli a¤açlar gözükmeye bafllar ve bunlar›noran› daha da yükseklerde bask›n duruma geçer. Orman kufla¤›n›n üzerinde da¤-lar›n zirvelerine yak›n yaylalarda verimli çay›rl›klar vard›r. Bitkisel çeflitlilik, bölge-nin do¤usunda fazlad›r, ancak bat›ya do¤ru gidildikçe azal›r.


Gen Merkezi: Bitki türlerininilk yaflamaya bafllad›¤› veen fazla yay›l›fl gösterdi¤iyerlere gen merkezi denir.

Karadeniz ‹klimi, k›sa mesafelerde de¤iflkenlikler gösterir ve “Karadeniz Sahil‹klimi”, “Karadeniz Sahil Ard› ‹klimi”, “ Karadeniz Geçit ‹klimi” ve “Marmara ‹kli-mi” olmak üzere 4 alt iklim tipine ayr›l›r.

Karadeniz iklim bölgesini di¤er iklim bölgelerinden ay›ran en belirgin özelli¤i nedir ?

1135. Ünite - ‹k l im ve Ekolo j ik Tar ›m Bölgeler imiz

fiekil 5.1

Karadeniz ‹klimi Akdeniz ‹klimi Orta Anadolu ‹klimi Do¤u Anadolu ‹klimi Güneydo¤u

Türkiye ‹klim Bölgeleri Haritas› - 5 Ana Bölge

fiekil 5.2

Karadeniz SahilKaradeniz ‹klimi

Karadeniz Sahil Ard›Karadeniz GeçitMarmara

Akdeniz ‹klimiAkdeniz SahilAkdeniz Sahil Ard›Akdeniz Geçit

Orta Anadolu ‹klimiOrta Anadolu Çana¤›Orta Anadolu Yaylas›Orta Anadolu Bat› GeçitOrta Anadolu Kuzey Geçit

Do¤u Anadolu 1Do¤u Anadolu 2

Do¤u Anadolu 3Do¤u Anadolu 4

Güneydo¤u Anadolu 1

Güneydo¤u Anadolu 2Güneydo¤u Anadolu 3Güneydo¤u Anadolu Geçit

Orta Anadolu ‹klimi Güyeydo¤u Anadolu

Türkiye ‹klim Bölgeleri Haritas› - 19 Alt Bölge

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Kaynak: G.M›zrak, ‹klim Paketi 4

Karadeniz Sahil ‹klimiBu iklim tipinin yay›lma alan›, Karadeniz sahilinde Rize’den Trakya’ya kadar olandar bir bölgeye s›k›flm›flt›r. Sahilden itibaren yükseltinin artmaya bafllad›¤› da¤eteklerine kadar uzan›r. Ortalama yükseklik 462 metre olup, kaplad›¤› alan Türki-ye yüzölçümünün yaklafl›k % 4.6’s› kadard›r.

Yaz ile k›fl aras›ndaki s›cakl›k fark› fazla de¤ildir. Yazlar nispeten serin, k›fllarise ›l›man geçer. Her mevsimi ya¤›fll› olup su s›k›nt›s› görülmez. Do¤al bitki örtü-sünü, genellikle genifl yaprakl› nemli ormanlar oluflturur. Ortalama y›ll›k toplamya¤›fl 842 mm olup yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay› % 19 dur. Y›ll›k or-talama nispi nem % 73 civar›ndad›r.

Bölgenin, Tirebolu/Trabzon’dan do¤usu çay plantasyonlar› ile kapl›d›r. Buradaçaya alternatif ürün olarak kivi yetifltiricili¤i giderek yayg›nlaflmaktad›r. Yetifltiricili-¤i yap›lan di¤er önemli meyveler kestane, armut, elma, f›nd›k ve mandalindir. Ti-rebolu’dan itibaren bat›da ise ovalarda a¤›rl›kl› olarak tarla ürünlerinden tütün, fle-kerpancar›, m›s›r, bu¤day, ayçiçe¤i, kolza, patates ve kuru fasulye yetifltiricili¤i ya-p›lmaktad›r. Bu alt bölgenin tamam›nda sebze olarak domates, h›yar, biber, p›rasa,lahana, turp, marul ve maydanoz; yem bitkisi olarak silajl›k m›s›r, yonca, korungave fi¤; hayvansal ürünlerden ise süt, k›rm›z› et, yumurta ve deri üretilmektedir.

Karadeniz Sahil Ard› ‹klimiBu iklim tipinin yay›lma alan›, Karadeniz Sahil ‹klimi bölgesinin hemen ard›nda,genellikle buna paralel uzanan dar bir flerittir. K›y›da da¤lar›n sahile bakan etek veyamaçlar›n›, iç kesimlerde ise K›z›l›rmak, Yeflil›rmak ve Çoruh havzalar›n›n sahil-den içerlere do¤ru derinleflen k›s›mlar›n› kapsar. Ortalama yükseklik 607 metreolup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k % 3,1’i kadard›r. Do¤al bitkiörtüsünü, genifl yaprakl› ormanlar yan›nda i¤ne yaprakl› ormanlar da oluflturur.

Karadeniz Sahil ‹klimine göre genelde daha so¤uk; k›fl, yaz ve sonbahar mev-simleri daha az ya¤›fll›d›r. Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl› 583 mm, yaz ya¤›fllar›n›n y›l-l›k toplam içindeki pay› ise % 19 dur. Y›ll›k ortalama nispi nem % 69 civar›ndad›r.

Karadeniz sahiline bakan yamaçlarda f›nd›k yetifltiricili¤i, yüksek alanlarda ar›-c›l›k, hayvanc›l›k ve a¤›rl›kl› olarak geçimlik tar›m yap›l›r. Havzalarda çeflitli tarla,sebze ve meyve ürünleri yetifltirilir. Baflta f›nd›k olmak üzere yetifltiricili¤i yap›lanönemli meyveler elma, kivi, armut, incir, ceviz, kestane, dut ve kirazd›r. Tarlaürünlerinden patates, m›s›r, bu¤day, arpa ve kuru fasulye yayg›n olarak yetifltiril-mektedir. Önem s›ralar›na göre sebzelerden fasulye, lahana, domates, h›yar, p›ra-sa ve marul; yem bitkisi olarak silajl›k m›s›r, fi¤, yonca ve korunga; hayvansalürünlerden ise bal, süt, k›rm›z› et, yumurta, balmumu ve deri üretilmektedir.

Karadeniz Geçit ‹klimiKaradeniz Geçit ‹klimi’nin yay›lma alan›; Karadeniz Sahil Ard› ile ‹ç Anadolu veDo¤u Anadolu bölgeleri aras›nda yer al›r; Karabük, Kastamonu ve Sinop illerininyüksek alanlar›nda içerlere do¤ru derinleflir. Ortalama yükseklik 1281 metre olup,kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k % 4,8’i kadard›r.

Do¤al bitki örtüsü; genifl yaprakl› ve i¤ne yaprakl› ormanlar ile mera alanlar›-d›r. Karadeniz ‹klim tipleri içinde en so¤uk olan›d›r. Ya¤›fl rejimi di¤er Karadeniz‹klimi tiplerinden farkl›d›r. En ya¤›fll› mevsim ilkbahar olup, k›fl›n daha az ya¤›flal›r. Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl 527 mm, yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindekipay› ise % 23 dür. Y›ll›k ortalama nispi nem % 70 civar›ndad›r.


Ya¤›fl rejimi: Ya¤›fl›n y›liçinde günlere, aylara vemevsimlere da¤›l›fl›na ya¤›flrejimi denir.

Nehir havzalar› ve bunlar›n çevrelerinde oluflmufl verimli alüviyal ovalar tar›m-sal faaliyete uygundur. Yüksek kesimlerinde ise ifllemeli tar›ma uygun alanlar azolup daha çok hayvanc›l›k yap›l›r.

Yetifltiricili¤i yap›lan önemli meyveler elma, erik, kay›s›, kiraz, armut, ceviz, f›n-d›k, kestane ve üzümdür. Tarla ürünlerinden bu¤day, patates, flekerpancar›, arpa,çeltik, fasulye ve m›s›r yayg›n olarak yetifltirilmektedir. Sebzelerden baflta sar›msakolmak üzere, domates, fasulye, h›yar, so¤an, biber, lahana, marul ve ›spanak; yembitkisi olarak silajl›k m›s›r, fi¤, yonca ve korunga; hayvansal ürünlerden ise önems›ras›na göre süt, k›rm›z› et, yumurta bal, deri ve balmumu üretilmektedir.

Marmara ‹klimiBu iklim tipinin yay›lma alan›; Trakya’da Edirne’nin güneyi ve Tekirda¤ illeri ile Gü-ney Marmara’da Çanakkale ili ve Bursa’n›n kuzeyini kapsar. Ortalama yükseklik 193metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k % 4,8’i kadard›r. Do¤albitki örtüsünü, alçak kesimlerde Akdeniz kökenli bitkiler ve çay›rlar, yüksek kesim-lerin kuzeye bakan yamaçlar›nda ise genifl yaprakl› nemli ormanlar oluflturmaktad›r.

Karadeniz ‹klim tipleri içinde en s›cak olan›d›r. En ya¤›fll› mevsim k›flt›r. Ortalamay›ll›k toplam ya¤›fl 626 mm, yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay› ise % 11 dir.Y›ll›k ortalama nispi nem % 71 civar›ndad›r. Bu alt bölge içinde yer alan Tekirda¤, Ça-nakkale ve Bursa illerinde iklim bak›m›ndan az da olsa farkl›l›klar gözükmektedir.

Marmara ‹kliminin yay›ld›¤› alan, Ülkemizin en verimli topraklar›n›n bulundu-¤u ovalar› ihtiva eder. Tarla ve ba¤-bahçe tar›m› yayg›n, kültür hayvanc›l›¤› olduk-ça geliflmifltir. Güney Marmara, Ülkemizde kaliteli sofral›k zeytin yetifltiricili¤i içinen uygun ekolojiye sahiptir.

Tarla ürünlerinden bu¤day, ayçiçe¤i, arpa, çeltik, fasulye, yulaf, m›s›r ve nohutyayg›n olarak yetifltirilmektedir. Yetifltiricili¤i yap›lan önemli meyveler zeytin, el-ma, fleftali, üzüm, kiraz, badem, ceviz, armut, kestane ve incirdir. Sebzelerden, do-mates, biber, karpuz, kavun, fasulye, h›yar, so¤an, lahana ve bamya; yem bitkisiolarak silajl›k m›s›r, fi¤ ve yonca; hayvansal ürünlerden ise önem s›ras›na göre süt,k›rm›z› et, beyaz et, yumurta, bal, deri, yapa¤› ve ipek kozas› üretilmektedir.

Akdeniz ‹klimiBu iklimin kaplad›¤› alan; Akdeniz sahili boyunca bat›ya do¤ru uzan›r. Çukurova,Göksu havzas› ve Antalya ovalar› bölgelerinde iç kesimlere do¤ru genifller; Mu¤la,Ayd›n ve ‹zmir illerinin sahil bölgeleri ile bunlara ait Büyük Menderes, KüçükMenderes, Gediz ve Bak›r Çay› ›rmaklar›n›n havzalar›n› ve sulad›¤› ovalar› kapsar.Akdeniz ‹klimi; yazlar› s›cak ve kurak, k›fllar› ›l›k ve ya¤›fll›d›r. K›y› kufla¤›nda karya¤›fl› ve don olaylar› nadir olarak görülür.

Do¤al bitki örtüsü olarak k›y›ya yak›n yerlerde k›z›lçam, k›y›dan uzaklaflt›kçave yükseklerde i¤ne yaprakl› karaçam, sedir ve köknar ormanlar›ndan oluflur. De-rin toprakl› alanlarda ormanlar hakimken; bunlar›n tahrip edildi¤i yerlerde herdem yeflil olan makiler oluflmufltur. Birçok yerde de makiler de tahrip edilmiflolup, yerlerini frigana alm›flt›r.

Bu iklim tipinin yay›ld›¤› alan; Türkiye’nin orman a¤açlar› ve otsu bitkileri ba-k›m›ndan en önemli bölgelerindendir. Nohut, t›bbi ve aromatik bitkiler, defne, ka-pari ve yumrulu bitkiler aç›s›ndan zengindir. Bölge ayn› zamanda a¤aç türlerincede önemlidir. S›cakl›k ve ›fl›k iste¤i yüksek, kurakl›¤a dayan›kl› olan K›z›lçam bafl-ta olmak üzere, Toros sediri, Toros göknar›, kay›n, ard›ç ve zeytin bölgenin tipika¤aç türlerini olufltururlar.


Frigana: Bodur ve kurakç›lbitkilerin oluflturdu¤uvejetasyon tipidir.

Akdeniz ‹klimi; “Akdeniz Sahil ‹klimi”, “Akdeniz Sahil Ard› ‹klimi” ve “AkdenizGeçit ‹klimi” olmak üzere 3 tipe ayr›labilir.

Akdeniz Sahil ‹klimiBu iklim tipi; Hatay, Adana, Mersin, Antalya ve Mu¤la illerinin dar sahil fleritleri bo-yunca uzan›r; Çukurova ve Antalya ovas›nda bir miktar içerlere do¤ru genifller. Bubölgelerin ovalar›n› kapsar. S›n›rlar› sahilden itibaren yükseltinin artmaya bafllad›-¤› da¤ etekleridir. Ortalama yükseklik 176 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yü-zölçümünün yaklafl›k % 5,6’s› kadard›r.

K›fllar ›l›man geçmesine ra¤men, yaz-k›fl s›cakl›k fark› fazlad›r. Ortalama y›ll›ktoplam ya¤›fl 816 mm olup ya¤›fllar›n ço¤u k›fl mevsiminde olur. Yaz ya¤›fllar›n›ny›ll›k toplam içindeki pay› % 3,4 dür. Y›ll›k ortalama nispi nem % 64 civar›ndad›r.

Do¤al bitki örtüsü k›z›lçam olup bunun tahrip edildi¤i yerlerde her dem yeflilolan makiler oluflmufltur. Bölge, turunçgil alan›d›r. Ayr›ca sera sebzecili¤i çok yay-g›nd›r. Tarla ürünü olarak bu¤day ve pamuk birinci ürün m›s›r ise ikinci ürün ola-rak yayg›n yetifltirilmektedir.

Meyvelerden muz, portakal, limon, mandalin, fleftali, çilek, nar, keçiboynuzu,zeytin ve anason yayg›n olarak yetifltirilmektedir. Yetifltiricili¤i yap›lan önemli seb-zeler domates, h›yar, biber, patl›can, karpuz, kavun, mantar, kabak, fasulye, kar-nabahar, so¤an, lahana, marul ve kerevizdir. Tarla bitkilerinden m›s›r, bu¤day, pa-muk, patates ve yerf›st›¤›; yem bitkisi olarak silajl›k m›s›r, yonca ve fi¤; hayvansalürünlerden ise önem s›ralar›na göre süt, k›rm›z› et, bal, yumurta, deri, yapa¤› vebal mumu üretilmektedir.

Akdeniz Sahil Ard› ‹klimiBu iklim tipi; Akdeniz Sahil ‹kliminin s›n›r›ndan bafllay›p buna paralel olarak uzan-makta; Marafl ili ile Ege Bölgesinde Büyük Menderes, Küçük Menderes ve Gedizhavzalar›nda iç kesimlere do¤ru genifllemektedir. Ortalama yükseklik 370 metreolup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k % 4.2’si kadard›r.

S›cakl›klar, Akdeniz Sahil ‹klimi’ne göre biraz daha düflüktür. Ortalama y›ll›ktoplam ya¤›fl 638 mm olup, ya¤›fllar›n ço¤u k›fl mevsiminde olur. Yaz ya¤›fllar›-n›n y›ll›k toplam içindeki pay› ise % 3 dür. Y›ll›k ortalama nispi nem % 62 civa-r›ndad›r.

Bu iklim tipinin yay›lma alan› içinde yer alan ve Ege Bölgesi’nin Büyük Men-deres havzas›, dünyan›n en uygun incir ekolojisidir. Bu havzada ayn› zamanda ka-liteli pamuk üretilir. Yine Turgutlu-Salihli ovalar› çekirdeksiz üzüm yetifltiricili¤iiçin ideal alanlard›r.

Meyvelerden baflta geleneksek ihraç ürünlerimiz olan zeytin, kuru incir ve ku-ru üzüm olmak üzere mandalin, fleftali, çilek, kestane, ceviz ve badem yayg›n ola-rak yetifltirilmektedir. Yetifltiricili¤i yap›lan önemli sebzeler domates, karpuz, bi-ber, patl›can, karnabahar, kavun, p›rasa, lahana, so¤an, marul ve ›spanakt›r. Tarlabitkilerinden pamuk, m›s›r, bu¤day, yerf›st›¤›, arpa ve tütün; yem bitkisi olarak si-lajl›k m›s›r, yonca ve fi¤; hayvansal ürünlerden ise önem s›ralar›na göre süt, k›rm›-z› et, beyaz et, yumurta, bal, deri, yapa¤› ve bal mumu üretilmektedir.

Akdeniz Geçit ‹klimiBu iklim tipi; Akdeniz Sahil Ard› ‹kliminin s›n›rlar›ndan, yükseltinin artt›¤› yerler-den bafllar, iç bölgelerdeki iklim gruplar›yla s›n›r teflkil eder. Ortalama yükseklik759 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k % 6’s› kadard›r.


S›cakl›klar, Akdeniz Sahil Ard› ‹klimi’nden daha düflük olup, ya¤›fl ve nispi nemrejimleri büyük ölçüde bu iklime benzerlik gösterir. Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl649 mm olup ya¤›fllar›n ço¤u k›fl mevsiminde düfler. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplamiçindeki pay› % 5,3 dür. Y›ll›k ortalama nispi nem % 62 civar›ndad›r.

Meyvelerden üzüm, ceviz, elma, armut, erik, kiraz, kestane ve badem yayg›nolarak yetifltirilmektedir. Yetifltiricili¤i yap›lan önemli sebzeler domates, biber, h›-yar, kavun, karpuz, fasulye, maydanoz, sar›msak, kabak, lahana, karnabahar, so-¤an, p›rasa, havuç ve ›spanakt›r. Tarla bitkilerinden bu¤day, çeltik, tütün, arpa, ay-çiçe¤i, nohut, patates, fasulye, m›s›r ve flekerpancar›; yem bitkisi olarak silajl›k m›-s›r, fi¤ ve yonca; hayvansal ürünlerden ise önem s›ras›na göre beyaz et, süt, k›rm›-z› et, yumurta, bal, deri ve yapa¤› üretilmektedir.

Akdeniz sahil iklimi ile Karadeniz sahil iklimi aras›ndaki en belirgin farkl›l›klar nelerdir?Bu iklim farkl›l›klar›n›n tar›msal faaliyetlere yans›mas› nas›ld›r ?

Orta Anadolu ‹klimiBu iklimin yay›ld›¤› alan; ‹ç Anadolu Bölgesinin çukur alanlar›, platolar› ile geçit-lerini kapsar. Orta Anadolu ‹klimi’nin yazlar› s›cak ve k›fllar› so¤uktur. So¤u¤unfliddeti yaylalarda ve yüksek da¤l›k alanlarda artar.

Do¤al bitki örtüsü, -yaz kurakl›¤›ndan dolay›- alçak k›s›mlarda bozk›rlar-dan, yüksek kesimlerde ise kuru ormanlardan oluflur. Orta Anadolu ‹klimi yay›l-ma alan›, Ülkemizde buluflan üç bitki co¤rafyas›ndan biri olan ‹ran-Turan Bölge-si’ne dahildir. Bu merkezin do¤al bitki örtüsü; (1) d›fl alanlarda, geçmiflte orman-l›k olan genifl çal› ve küçük çapta orman kal›nt›lar› ile (2) iç k›s›mlarda Tuz Gölümerkezli, genifl a¤açs›z gerçek steptir. Geven afl›r› otlat›lm›fl meralar›n tipik bitkisidurumundad›r. Kuzey ve güneyindeki geçit bölgeleri endemizm bak›m›ndan zen-gin durumdad›r. Seyrek de olsa karaa¤aç, karaçam ve sar›çam ormanlar›na rastla-mak mümkündür. Gül, adaçay›, laden ve di¤er birçok çal› ve otsu bitki türleri böl-genin do¤al bitki örtüsünü oluflturur. Tuz Gölü civar› bitki çeflitlili¤i ve endemiktürler bak›m›ndan çok zengindir. Kayseri ve civar› elma, badem, armut, di¤er baz›meyve türleri ile asma, mercimek, nohut, yonca ve korungan›n gen merkezidir.

Bu iklim tipinin yay›ld›¤› alan kaliteli ekmeklik ve makarnal›k bu¤day üretimi-ne uygun ekolojilere sahiptir. Tah›l tar›m› yayg›nd›r. Sulanan alanlar›nda ba¤-bah-çe, flekerpancar›, m›s›r, yonca ve ayçiçe¤i tar›m› yap›l›r. Meralar›; k›sa otlatma mev-simli ve düflük verimli olup daha çok küçükbafl yetifltiricili¤ine uygundur.

Orta Anadolu ‹klimi s›ras› ile “Orta Anadolu Çana¤› ‹klimi”, “ Orta AnadoluYaylas› ‹klimi”, “Orta Anadolu Bat› Geçit ‹klimi” ve “Orta Anadolu Kuzey Geçit ‹k-limi” olarak dört alt tipe sahiptir.

Orta Anadolu Çana¤› ‹klimiBu iklim tipi; Orta Anadolu’nun Sakarya ve K›z›l›rmak havzalar› ile di¤er alçakalanlar›n› kapsar. Ortalama yüksekli¤i 928 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yü-zölçümünün yaklafl›k % 5,9’u kadard›r.

Yaz-k›fl s›cakl›k fark› fazlad›r. Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl 417 mm olup ya¤›fl-lar›n ço¤u k›fl ve ilkbahar mevsimlerinde olur. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam için-deki pay› % 12,7 dir. Y›ll›k ortalama nispi nem % 62 civar›ndad›r.

Do¤al bitki örtüsü alçak k›s›mlarda bozk›rlardan, yüksek kesimlerde ise kuruve seyrek ormanlardan oluflur. Bölgede tarla bitkilerinden ekmeklik ve makarna-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Kurakl›k: Bir bölgede nemmiktar›n›n geçicidengesizli¤indenkaynaklanan su k›tl›¤›olarak tan›mlanabilen do¤albir iklim olay›d›r.

Endemizm: Bir bitki türünündar bir bölgede s›n›rlanm›flhalde bulunmas›d›r.

l›k bu¤day, arpa, patates, flekerpancar›, nohut, fasulye, mercimek, ayçiçe¤i ve hafl-hafl›n genifl alanlarda tar›m› yap›lmaktad›r. Meyvelerden elma, armut, erik, kay›s›,kiraz, viflne, badem ve ceviz; sebzelerden domates, biber, fasulye, so¤an, sar›m-sak, kavun, karpuz, p›rasa, havuç, lahana, marul ve ›spanak; yem bitkisi olarak si-lajl›k m›s›r, fi¤ ve yonca; hayvansal ürünlerden ise önem s›ras›na göre süt, k›rm›z›et, beyaz et, yumurta, bal, yapa¤› ve deri yayg›n olarak üretilmektedir.

Orta Anadolu Yaylas› ‹klimiBu iklim tipi; Orta Anadolu’nun platolar›n› kapsar. Ortalama yükseklik 1166 met-re olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k % 11.8’i kadard›r.

Yaz-k›fl s›cakl›k fark› fazlad›r. Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl 372 mm olup ya¤›fl-lar›n ço¤u ilkbahar mevsiminde düfler. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay›% 12,1 dir. Y›ll›k ortalama nispi nem % 62 civar›ndad›r. I¤d›r ile di¤er iki il aras›n-da farkl›l›klar vard›r. I¤d›r’da k›fllar daha so¤uk ve kurak; ilkbahar, yaz ve sonba-har mevsimleri daha s›cakt›r. K›fl so¤uk olmas›na ra¤men, di¤er mevsimlerde s›-cakl›klar yüksek oldu¤undan, tek y›ll›k ürünlerden pamuk gibi fazla s›cakl›k top-lam› isteyenler bile yetifltirilebilmekte; ancak narenciye gibi so¤u¤a hassas çok y›l-l›k ürünler k›fltan zarar görmektedir.

Do¤al bitki örtüsü alçak k›s›mlarda bozk›rlardan, yüksek kesimlerde ise kuruormanlardan oluflur. Bölge, tah›l alan›d›r. Ayr›ca nohut ve mercimek yetifltiricili¤iyap›l›r. Sulanan yörelerde flekerpancar›, sebze, m›s›r ve yonca yetifltiricili¤i yap›l-maktad›r. Üretilen önemli ürünler bak›m›ndan Orta Anadolu Çana¤› ‹klimininkinebenzerlik gösterir.

Orta Anadolu Bat› Geçit ‹klimiBu iklim tipi; Marmara ile Akdeniz Geçit iklimlerine komflu yöreleri ve Göller Böl-gesini kapsar. Ortalama yükseklik 1293 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzöl-çümünün yaklafl›k % 5,9’u kadard›r.

Yaz-k›fl s›cakl›k fark› fazlad›r. Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl 599 mm olup ya¤›fl-lar›n ço¤u k›fl mevsiminde olur. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay› % 8,7dir. Y›ll›k ortalama nispi nem % 62 kadard›r.

Do¤al bitki örtüsü, yüksek kesimlerde kuru ormanlardan, alçak k›s›mlardabozk›rlardan oluflur. Bölgede tarla bitkilerinden ekmeklik ve makarnal›k bu¤day,arpa, patates, flekerpancar›, nohut, fasulye ve haflhafl genifl alanlarda yetifltirilmek-tedir. Meyvelerden elma, kiraz, üzüm, erik, ceviz, fleftali, armut, badem ve ayva;sebzelerden domates, fasulye, biber, kavun, karpuz, havuç, patates, so¤an, marul,lahana ve ›spanak; yem bitkisi olarak fi¤, silajl›k m›s›r ve yonca; hayvansal ürün-lerden ise önem s›ras›na göre süt, k›rm›z› et, yumurta ve bal yayg›n olarak üretil-mektedir.

Orta Anadolu Kuzey Geçit ‹klimiBu iklim tipi; Bilecik, Bolu, Ankara, Çank›r›, Çorum, Amasya ve Tokat illerinin Ka-radeniz Geçit ‹klimi’ne s›n›r yöreleri ile Kütahya, Eskiflehir ve Yozgat illerinin baz›kesimlerini kapsar. Ortalama yüksekli¤i 1068 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiyeyüzölçümünün yaklafl›k % 7,3’ü kadard›r.

Yaz-k›fl s›cakl›k fark› fazlad›r. Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl 438 mm olup ya¤›fl-lar›n ço¤u ilkbahar mevsiminde olur. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay› %15,8 dir. Y›ll›k ortalama nispi nem % 66 civar›ndad›r. Tokat ili, di¤erlerine göre da-ha ›l›man ve ya¤›fll› bir k›fl mevsimine sahiptir.


Arazi engebeli olup, yüksek kesimlerinde ifllemeli tar›ma uygun alanlar azd›r.Tar›msal faaliyet aç›s›ndan a¤›rl›kl› olarak hayvanc›l›k ve geçimlik tar›m yap›l›r.

Yetifltiricili¤i yap›lan önemli meyveler elma, erik, kay›s›, kiraz ve armuttur. Tar-la ürünlerinden bu¤day, patates, flekerpancar›, arpa ve fasulye yayg›n olarak yetifl-tirilmektedir. Sebzelerden sar›msak, domates, fasulye, h›yar, so¤an, biber, lahana,marul ve ›spanak; yem bitkisi olarak fi¤, yonca ve korunga; hayvansal ürünlerdenise önemlilik s›ras›na göre süt, et, yumurta ve bal üretilmektedir.

Esvet Aç›kgöz’ün Tar›msal Ekoloji (Bursa: Uluda¤ Üniv. Ziraat Fak Yay›nlar›, 1998) adl› ki-tab›nda “Bölgelerin Tar›msal Yap›s›” (ss. 74-78) bölümünde Türkiye’nin iklim bölgeleri-nin tar›msal yap›s› hakk›nda detayl› bilgileri bulabilirsiniz.

Do¤u Anadolu ‹klimiBu iklimin yay›ld›¤› alan; I¤d›r, Malatya ve Elaz›¤ illerine ait baz› yöreler hariç tümDo¤u Anadolu Bölgesi ile Tokat, Sivas ve Kayseri illerinin yüksek bölgelerini kapsa-maktad›r. Bu bölgede k›fl mevsimi oldukça so¤uk ve uzun, yaz› ise serin ve k›sa ge-çer. So¤uk dönem boyunca bölge kar alt›ndad›r ve don olay› s›k görülür. Ya¤›fllar y›liçine da¤›lm›fl olup, en ya¤›fll› mevsim ilkbahard›r, en kurak mevsim ise yazd›r.

Do¤u Anadolu Bölgesi co¤rafi s›n›rlar› içinde yer alan I¤d›r ili iklim bak›m›ndan, bu böl-geden farkl›l›k gösterir ve tar›msal aç›dan çok önemli bir mikroklimad›r.

Arazi engebeli ve yükselti çok de¤iflken oldu¤undan, s›cakl›klar k›sa mesafeler-de bile büyük farkl›l›klar gösterir. Dar vadiler ›s›n›rken, civarlar›ndaki da¤lar›n zir-veleri karla kapl›d›r. Yükselti farkl›l›¤›na ba¤l› olarak meralar›n otlatma olgunlu¤u-na gelme safhalar› da farkl› olmaktad›r. Yak›n zamana kadar hayvanlar›n meradanyararlanma süresini uzatmak için küçükbaflta göçer hayvanc›l›k baflar›yla yap›lm›fl,bu dönemde Türkiye et ihracatç›s› olmufltur. Bu sistemde; erken ›s›nan ve merala-r›n erken otlatma safhas›na geldi¤i bölgelerde, otlatma erken bafllat›lm›fl, buralardayeterli ot kalmad›¤›nda hayvanlar di¤er uygun safhadaki meralara götürülmüfllerdir.

Do¤al bitki örtüsü, yüksek rak›ml› yerlerde çay›rlardan, düflük rak›ml› yerlerdeise bozk›rlardan ve bunlar›n çevresindeki yüksek kesimlerde kuru ormanlardanoluflur. Bu iklim tipinin yay›lma alan›; çay›r ve mera bitkileri bak›m›ndan çok zen-gin olup birçok cins ve türün gen merkezi durumundad›r. A¤r› civar›; elma, kay›-s›, viflne, kiraz, kavun, baklagil ve yem bitkileri gen merkezidir.

Do¤u Anadolu ‹klimi “Do¤u Anadolu-1”. “Do¤u Anadolu-2”, “Do¤u Anadolu-3” ve “ Do¤u Anadolu-4” iklimi olmak üzere dört alt tipe sahiptir.

Do¤u Anadolu-1 ‹klimiBu iklim tipi; Kars ve Ardahan illeri ile Erzurum, Bayburt ve A¤r›’n›n bu illere kom-flu yüksek yörelerini; Artvin, Rize ve Trabzon’un da¤l›k alanlar›n› kapsar. Ortalamayüksekli¤i 2316 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k %4,3’ü kadard›r.

Ülkemizin en so¤uk k›fllar›n›n hüküm sürdü¤ü iklim tipidir. Ortalama y›ll›k top-lam ya¤›fl 548 mm olup ya¤›fllar›n ço¤u ilkbahar mevsiminde düfler. Yaz ya¤›fllar›n›ny›ll›k toplam içindeki pay› % 29.4, y›ll›k ortalama nispi nem ise % 69 civar›ndad›r.

Do¤al bitki örtüsü, yaylalarda çay›rlardan, da¤larda ise i¤ne yaprakl› a¤açlardanoluflur. Arazi engebeli olup, yüksek kesimlerinde ifllemeli tar›ma uygun alanlar az-d›r. Tar›msal faaliyet olarak hayvanc›l›k yayg›nd›r. Tarla ürünlerinden ekmeklik


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Geçimlilik Tar›m: Eldeedilen ürünlerin tamam›nayak›n›n çiftçiler veailelerince tüketilipdepoland›¤› ve geriyekalanlar›n ise sat›ld›¤›tar›msal üretim fleklidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



bu¤day, arpa ve patates yetifltirilmektedir. ‹klim meyve ve sebze yetifltiricili¤i içinoldukça so¤uktur. Genifl yaylalar›nda k›sa süren yaz mevsiminde hayvan otlat›l›r veot hasad› yap›l›r. Yem bitkisi olarak fi¤, korunga ve yonca; hayvansal ürünlerdenise ekonomik de¤erlerine göre s›ras›yla süt, k›rm›z› et, bal ve yapa¤› üretilmektedir.

Do¤u Anadolu-2 ‹klimiBu iklim tipi; Gümüflhane ve Bayburt illerini, A¤r› ve Erzurum illerinin alçak yöre-lerini (Murat, Karasu ve Aras havzalar›), Van ve Erzincan illerinin baz› kesimlerini;Sivas, Kayseri, Malatya ve Kahramanmarafl illerinin yüksek alanlar›n› kapsar. Orta-lama yüksekli¤i 1748 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k% 12.8’i kadard›r.

Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl 463 mm olup ya¤›fllar›n ço¤u ilkbahar mevsimin-de düfler. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay› % 12.7, y›ll›k ortalama nispinem ise % 64 civar›ndad›r.

Do¤al bitki örtüsü, bozk›rd›r. Arazi engebeli ve yüksek kesimlerinde ifllemelitar›ma uygun alanlar azd›r. Buralarda tar›msal faaliyet olarak hayvanc›l›k ve geçim-lik tar›m yap›l›r.

Tarla ürünlerinden ekmeklik bu¤day, arpa, patates, fasulye ve flekerpancar› ye-tifltirilmektedir. Meyvelerden elma, armut, kiraz, viflne, dut ve ceviz; sebzelerdendomates, h›yar, fasulye ve lahana yetifltirilir. Yem bitkisi olarak fi¤, yonca ve silaj-l›k m›s›r; hayvansal ürünlerden ise ekonomik de¤erlerine göre s›ras›yla süt, k›rm›-z› et, bal, yumurta ve yapa¤› üretilmektedir.

Do¤u Anadolu-3 ‹klimiBu iklim tipi; Erzurum ilinin güneyi ile Erzincan ve Van illerinin yüksek alanlar›n›kapsar. Ortalama yüksekli¤i 2342 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümü-nün yaklafl›k % 5.2’si kadard›r.

Do¤u Anadolu-1’den sonra Ülkemizin en so¤uk k›fllar›n›n hüküm sürdü¤ü iklimtipidir. Ortalama s›cakl›klar; en so¤uk ay olan Ocak’ta -10°C kadard›r. Y›ll›k toplamya¤›fl 527 mm dir. Ya¤›fllar›n ço¤u ilkbahar mevsiminde olup, yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›ktoplam içindeki pay› % 11,2 dir. Y›ll›k ortalama nispi nem % 63 civar›ndad›r.

Do¤al bitki örtüsü, yaylalarda çay›rlardan, da¤larda ise i¤ne yaprakl› a¤açlar-dan oluflur. Arazi engebeli olup, yüksek kesimlerinde ifllemeli tar›ma uygun alan-lar azd›r. Tar›msal faaliyet olarak genellikle hayvanc›l›k ve geçimlik tar›m yap›l›r.

Tarla ürünlerinden ekmeklik bu¤day, arpa, patates ve fasulye yetifltirilmektedir.‹klim meyve ve sebze yetifltiricili¤i için oldukça so¤uktur. Genifl yaylalar›nda k›sasüren otlatma mevsiminde hayvan otlat›l›r ve ot hasad› yap›l›r. Yem bitkisi olarakyonca, korunga ve fi¤; hayvansal ürünlerden ise ekonomik de¤erlerine göre s›ra-s›yla süt, k›rm›z› et, bal, yumurta, yapa¤› ve deri üretilmektedir.

Do¤u Anadolu-4 ‹klimiBu iklim tipi; Hakkari, Bitlis ve Mufl illeri ile Bingöl ve Tunceli’nin yüksek alanla-r›n› kapsar. Ortalama yüksekli¤i 1820 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçü-münün yaklafl›k % 4.9’u kadard›r.

Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl 701 mm olup ya¤›fllar›n ço¤u ilkbahar mevsimin-de düfler. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay› % 5, y›ll›k ortalama nispi nemise % 60 civar›ndad›r. Bitlis, di¤er iki ilden ya¤›fl ve s›cakl›k rejimi bak›m›ndan fark-l›l›k göstermektedir.


Do¤al bitki örtüsü, yaylalarda çay›rlardan, da¤larda ise i¤ne yaprakl› a¤açlar-dan oluflur. Arazi engebeli olup, yüksek kesimlerinde ifllemeli tar›ma uygun alan-lar azd›r. Tar›msal faaliyet aç›s›ndan a¤›rl›kl› olarak hayvanc›l›k yap›l›r.

Tarla ürünlerinden ekmeklik bu¤day, arpa, nohut, fasulye, flekerpancar› ve ay-çiçe¤i; sebzelerden domates, h›yar, lahana ve fasulye; meyvelerden elma ve ceviz;yem bitkisi olarak yonca ve fi¤ yetifltirilmektedir. Hayvansal ürünlerden ise süt, ya-pa¤›, bal, yumurta ve k›rm›z› et üretilmektedir.

Güneydo¤u Anadolu ‹klimiBu iklimin yay›ld›¤› alan; Güneydo¤u Anadolu Bölgesi ile Malatya ve Elaz›¤ illeri-nin ovalar›n› kapsamaktad›r. Yaz mevsimi çok s›cak, kurak, nispi nem oran› düflükve uzun; k›fl mevsimi ›l›man, nadiren so¤uk ve k›sad›r. Bölge genifl ovalarla kapl›-d›r. Güneydo¤u Anadolu Projesiyle sulanan alanlar›n›n artmas› tar›msal üretimdeçeflitlili¤i art›rm›flt›r.

Do¤al bitki örtüsü, düflük rak›ml› düzlüklerde c›l›z bozk›rlar ve kurakl›¤a daya-n›kl› çal›lardan oluflur. Karacada¤ ve di¤er yüksek alanlar›; bu¤day, sak›z kaba¤›,karpuz, kavun, salatal›k, asma, fasulya, mercimek, nohut, bakla ve yem bitkileri-nin gen merkezidir.

Güneydo¤u Anadolu ‹klimi dört alt tipe sahiptir. Bunlar s›ras› ile “Güneydo¤uAnadolu-1”, “Güneydo¤u Anadolu-2”, “Güneydo¤u Anadolu-3” ve “Güneydo¤uAnadolu Geçit ‹klimi” olmak üzere s›ralanabilir.

Güneydo¤u Anadolu-1 ‹klimiBu iklim tipi; Kilis, Gaziantep, Ad›yaman ve Mardin illerinin ovalar› ile fianl›urfa ili-ni kapsar. Ortalama yüksekli¤i 570 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümü-nün yaklafl›k % 3,5’i kadard›r.

Ülkemizin en s›cak ve kurak yazlar›n›n hüküm sürdü¤ü iklim tipidir. Ortalamas›cakl›k, en s›cak ay olan Temmuz’da 30.6 °C dir. Baz› y›llar k›fl aylar›nda s›cakl›k-lar s›f›r›n alt›na düflebilmekte, bu nedenle narenciye gibi çok y›ll›k meyveler içinrisk arz etmektedir. Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl 453 mm olup ya¤›fllar›n ço¤u k›flmevsiminde düfler. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay› % 1.3’tür. Y›ll›k or-talama olarak % 55 olan nispi nem Temmuz ay›nda % 36’ya kadar düflmektedir.

Antepf›st›¤›, üzüm, erik, kay›s›, nar, ceviz, k›rm›z› biber ve kimyon yayg›n ola-rak yetifltirilmektedir. Yetifltiricili¤i yap›lan önemli sebzeler karpuz, biber, doma-tes, patl›can, kavun, so¤an, sar›msak ve h›yard›r. Tarla bitkilerinden pamuk, bu¤-day, arpa, mercimek, m›s›r, çeltik, nohut ve susam; yem bitkilerinden silajl›k m›s›r,fi¤, burçak ve yonca; hayvansal ürünlerden ise önemlerine göre süt, k›rm›z› et, yu-murta, yapa¤›, bal ve deri üretilmektedir.

Güneydo¤u Anadolu-2 ‹klimiBu iklim tipi; Diyarbak›r, Batman ve Siirt illerinin ovalar› ile Ad›yaman ve Mardinillerinin k›smen yüksek alanlar›n› kapsar. Ortalama yüksekli¤i 812 metre olup,kaplad›¤› alan Türkiye yüzölçümünün yaklafl›k % 3,4’ü kadard›r.

Ortalama s›cakl›k, en s›cak ay olan Temmuz’da 29.8°C kadard›r. Y›ll›k toplamya¤›fl 618 mm olup ya¤›fllar›n ço¤u k›fl mevsiminde düfler. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›ktoplam içindeki pay› % 1,6 d›r. Y›ll›k ortalama olarak % 54 olan nispi nem Tem-muz ay›nda % 31’e kadar düflmektedir

Meyvelerden üzüm, badem, ceviz, Antepf›st›¤›, dut, elma, armut, erik, kay›s›,incir ve nar yayg›n olarak yetifltirilmektedir. Yetifltiricili¤i yap›lan önemli sebzeler


karpuz, biber, domates, patl›can, kavun, so¤an, sar›msak ve h›yard›r. Tarla bitkile-rinden bu¤day, pamuk, arpa, mercimek, nohut, m›s›r, çeltik ve ayçiçe¤i; yem bit-kilerinden fi¤, silajl›k m›s›r, yonca ve burçak; hayvansal ürünlerden ise k›rm›z› et,süt, bal, deri, yumurta, yapa¤› ve balmumu üretilmektedir.

Ortalama s›cakl›¤›n yüksek ve nispi nemin düflük oldu¤u Güneydo¤u Anadolu Bölgesindetopraktan olan buharlaflma (Evaporasyon) çok yüksek de¤erlere ulaflmaktad›r. Buna kar-fl›l›k, ya¤›fl›n fazla oldu¤u Karadeniz Bölgesinde evaporasyon de¤erleri çok azalmaktad›r.

Güneydo¤u Anadolu-3 ‹klimiBu iklim tipi; Malatya ve Elaz›¤ illerinin ovalar› ile bu yöredeki baraj göllerinin çev-relerini kapsar. Ortalama yüksekli¤i 1210 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiye yü-zölçümünün yaklafl›k % 2,2’si kadard›r.

Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl 539 mm olup ya¤›fllar›n ço¤u k›fl mevsiminde dü-fler. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay› % 4.1 dir. Y›ll›k ortalama olarak %56 olan nispi nem Temmuz ay›nda % 37’ye kadar düflmektedir.

Meyvelerden kay›s›, üzüm, elma, ceviz, dut, armut, kiraz ve Antepf›st›¤› yayg›nolarak yetifltirilmektedir. Yetifltiricili¤i yap›lan önemli sebzeler domates, kavun, h›-yar, karpuz, biber, patl›can, so¤an ve ›spanakt›r. Tarla bitkilerinden bu¤day, arpa,flekerpancar›, mercimek ve nohut; yem bitkilerinden fi¤, silajl›k m›s›r ve yonca;hayvansal ürünlerden ise süt, k›rm›z› et, beyaz et, bal, yumurta, deri ve yapa¤› üre-tilmektedir.

Güneydo¤u Anadolu Geçit ‹klimiBu iklim tipi; Kahramanmarafl, Ad›yaman, Diyarbak›r, Siirt ve fi›rnak illerinin da¤-l›k yörelerini kapsar. Ortalama yüksekli¤i 1119 metre olup, kaplad›¤› alan Türkiyeyüzölçümünün yaklafl›k % 2,1’i kadard›r.

Ortalama y›ll›k toplam ya¤›fl 725 mm olup ya¤›fllar›n ço¤u k›fl mevsiminde dü-fler. Yaz ya¤›fllar›n›n y›ll›k toplam içindeki pay› % 2,2 dir. Y›ll›k ortalama olarak %56 olan nispi nem Temmuz ay›nda %37’ye kadar düflmektedir.

Arazi engebeli olup tar›m alanlar› oldukça azd›r. Daha çok hayvanc›l›k ve ge-çimlik tar›m yap›lmaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Bölgelerimizin baz› önemli iklim parametrele-

rini aç›klamak

S›cakl›k, ya¤›fl ve nispi nem gibi önemli iklim pa-rametreleri bölgelerin iklim durumu hakk›ndabilgi verir. Ülkemizde mevsimsel s›cakl›k de¤i-flimleri Karadeniz bölgesinde en düflük düzeyeinerken ‹ç, Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’da enyüksek noktalara ç›kmaktad›r. Türkiye ya¤›fl aç›-s›ndan çok çeflitlilik göstermektedir. Genel ola-rak k›y›lar›m›z 1000 mm nin üzerinde ya¤›fl al›r.Rize bölgemizde ya¤›fl 2300 mm ye kadar ulafl›r.Buna karfl›l›k Orta Anadolu bölgemizin birçokyöresi sadece 300 mm civar›nda ya¤›fl al›r. Do¤uve Bat› Karadeniz bölümleri ile Akdeniz Bölgesi-nin denizlere bakan yamaçlar› 1000 mm kadarya¤›fl al›rlar. En fazla ya¤›fl alan yöre Rize ve çev-residir (2300 mm kadar). Buna karfl›l›k ‹ç Anado-lu ve Güneydo¤u Anadolu 500 mm nin alt›ndaya¤›fl al›rlar. En az ya¤›fl alan yörelerimiz ise TuzGölü çevresi ile I¤d›r Ovas›d›r (250 mm).

Türkiye’nin iklim bölgelerini genel özellikleri ve

konumu itibariyle tan›mlamak

Türkiye’de befl ana iklim tipi ve 19 alt iklim tipitespit edilmifltir. Karadeniz iklim tipinin yay›lmaalan›; bat›dan itibaren Trakya ve Güney Marma-ra’y› içine alarak, Ordu iline kadar olan bölgedesahilden iç kesimlere do¤ru genifller. Yazlar nis-peten serin, k›fllar ise ›l›man geçer. Akdeniz ikli-mi; Akdeniz sahili boyunca bat›ya do¤ru uzan›r.Çukurova, Göksu havzas› ve Antalya ovalar› böl-gelerinde iç kesimlere do¤ru genifller; Mu¤la, Ay-d›n ve ‹zmir illerinin sahil bölgelerini kapsar. Ak-deniz ‹klimi; yazlar› s›cak ve kurak, k›fllar› ›l›k veya¤›fll›d›r. Orta Anadolu iklimi; ‹ç Anadolu Böl-gesinin çukur alanlar›, platolar› ile geçitlerini kap-

sar. Orta Anadolu ‹klimi’nin yazlar› s›cak ve k›fl-lar› so¤uktur. So¤u¤un fliddeti yaylalarda ve yük-sek da¤l›k alanlarda artar. Do¤u Anadolu iklimi;I¤d›r, Malatya ve Elaz›¤ illerine ait baz› yörelerhariç tüm Do¤u Anadolu Bölgesi ile Tokat, Sivasve Kayseri illerinin yüksek bölgelerini kapsamak-tad›r. Bu bölgede k›fl mevsimi oldukça so¤uk veuzun, yaz› ise serin ve k›sa geçer. Güneydo¤uAnadolu iklimi; Güneydo¤u Anadolu Bölgesi ileMalatya ve Elaz›¤ illerinin ovalar›n› kapsamakta-d›r. Yaz mevsimi çok s›cak, kurak, nispi nem ora-n› düflük ve uzun; k›fl mevsimi ›l›man, nadirenso¤uk ve k›sad›r.

Bu iklim bölgelerinin mevsimlere göre s›cakl›k ve

ya¤›fl de¤iflimlerini aç›klamak

Karadeniz ikliminde yaz-k›fl s›cakl›k fark› dahaazd›r. Ya¤›fl›n yeterli ve düzenli da¤›l›fl› nedeniy-le su s›k›nt›s› çekilmez. Akdeniz ikliminde yaz-k›fl s›cakl›k fark› vard›r. Ya¤›fl›n mevsimlere göreda¤›l›fl› düzensizdir. K›y› kufla¤›nda kar ya¤›fl› vedon olaylar› nadir olarak görülür. Orta Anadoluikliminde yaz-k›fl s›cakl›k fark› fazlad›r ve genel-likle ya¤›fl yetersizdir.Do¤u Anadolu iklimindeso¤uk dönem boyunca bölge kar alt›ndad›r vedon olay› s›k görülür. Ya¤›fllar y›l içine da¤›lm›flolup, en ya¤›fll› mevsim ilkbahard›r, en kurakmevsim ise yazd›r. Güneydo¤u Anadolu iklimi-nin ya¤›fl› yetersiz olup, özellikle yaz aylar› çokkurakt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Bu bölgelerin genel bitki örtüsü ve tar›msal yap›-

s›n› tan›mlamak

Karadeniz bölgesinde yükseltinin düflük oldu¤uyöreler genifl yaprakl› a¤açlar ve yer yer herdemyeflil çal›larla kapl›d›r. Yükselti artt›kça, ibrelia¤açlar gözükmeye bafllar ve bunlar›n oran› da-ha da yükseklerde bask›n duruma geçer. Bölge-nin tar›m alanlar›nda çay, f›nd›k, kestane, m›s›r,patates, tütün, flekerpancar› yetifltirilen bafll›caürünlerdir. Akdeniz bölgesinde do¤al bitki örtü-sü olarak k›y›ya yak›n yerlerde k›z›lçam, k›y›danuzaklaflt›kça ve yükseklerde i¤ne yaprakl› kara-çam, sedir ve köknar ormanlar›ndan ve makilik-lerden oluflur. Tar›m alanlar›nda muz, portakal,limon, mandalin, zeytin, m›s›r, pamuk, karpuz,yerf›st›¤› gibi ürünler yayg›n olarak yetifltirilir.Orta Anadolu bölgesinde step bitki örtüsü yay-g›n olarak görülür. Bölgede tah›l tar›m› yayg›n-d›r. Sulanan alanlar›nda ba¤-bahçe, flekerpanca-r›, m›s›r, yonca ve ayçiçe¤i tar›m› yap›l›r. Do¤uAnadolu bölgesinin do¤al bitki örtüsü, yüksekrak›ml› yerlerde çay›rlardan, düflük rak›ml› yer-lerde ise bozk›rlardan ve bunlar›n çevresindekiyüksek kesimlerde kuru ormanlardan oluflur.Bölgede tar›msal faaliyet olarak hayvanc›l›k yay-g›nd›r. Tarla ürünlerinden ekmeklik bu¤day, ar-pa ve patates yetifltirilmektedir. ‹klim meyve vesebze yetifltiricili¤i için oldukça so¤uktur. Gü-neydo¤u Anadolu bölgesinin do¤al bitki örtüsüdüflük rak›ml› düzlüklerde c›l›z bozk›rlar ve ku-rakl›¤a dayan›kl› çal›lardan oluflur. Antepf›st›¤›,üzüm, erik, kay›s›, nar, ceviz, k›rm›z› biber vekimyon yayg›n olarak yetifltirilmektedir. Yetifltiri-cili¤i yap›lan önemli sebzeler karpuz, biber, do-mates, patl›can, kavun, so¤an, sar›msak ve h›yar-d›r. Tarla bitkilerinden pamuk, bu¤day, arpa,mercimek, m›s›r, çeltik, nohut ve susam; yem bit-kilerinden silajl›k m›s›r, fi¤, burçak ve yonca üre-tilmektedir.

Çeflitli bölgelerin tar›msal faaliyetler aç›s›ndan

kritik iklim de¤erlerini aç›klamak

Tar›m alanlar›nda ortalama s›cakl›¤›n 5 °C ve l0°C’den fazla oldu¤u günlerin say›s› birçok kültürbitkisinin tar›m› için kaba bir ölçü olabilir. Ülke-mizin Akdeniz, Ege ve Karadeniz bölgelerindeortalama s›cakl›¤›n 5 °C’den fazla olan gün say›-s›n›n 300 günü geçmesine karfl›l›k bu süre Do¤uAnadolu’da 200 güne kadar inmektedir. Ayn› du-rum l0 °C’den fazla olan günler say›s› içinde gö-rülmektedir. Do¤u Anadolu bölgesinde bir çokürünün yetiflmesi için büyüme mevsimi yeterlide¤ildir. Tar›msal üretim aç›s›ndan bir bölgeninald›¤› y›ll›k ya¤›fl miktar› ve ya¤›fl›n mevsimleregöre da¤›l›fl› çok önemlidir. Ortalama ya¤›fl de-¤erleri incelendi¤inde ülkemizin en kurak bölge-lerinin ‹ç Anadolu’nun kuzey ve güney yöreleriile Güneydo¤u Anadolu bölgeleri, en nemli iseKaradeniz bölgesi oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Ku-rakl›k nedeniyle ‹ç Anadolu ve Güneydo¤u Ana-dolu bölgelerinde step bir bitki örtüsü yayg›nd›r.K›fl mevsiminin en so¤uk ve karl› oldu¤u bölgeDo¤u Anadolu, yaz mevsiminin en s›cak ve ku-rak oldu¤u bölge Güneydo¤u Anadolu ve yaz ilek›fl mevsimi aras›ndaki s›cakl›k fark› en az olanbölge Karadenizdir.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›daki faktörlerden hangisi hava s›cakl›¤›n› etki-lemez?

a. Toprakb. Enlemc. Yükseklikd. Yöne. Mevsim ve gün içerisindeki zaman

2. Afla¤›dakilerden hangi iklim tipinde ilkbahar ayla-r›nda düflen ya¤›fl miktar› k›fl aylar›nda düflen ya¤›fl mik-tar›ndan daha yüksektir?

a. Orta Anadolu Bat› Geçit ‹klimi b. Karadeniz geçit iklimic. Akdeniz sahil iklimid. Akdeniz geçit iklimie. Güneydo¤u Anadolu-1 iklimi

3. Afla¤›daki hangi iklim tipinde yaz aylar›na ait nispinem en düflük düzeydedir?

a. Karadeniz geçit iklimib. Akdeniz sahil ard› iklimic. Orta Anadolu yaylas› iklimid. Do¤u Anadolu-3 iklimie. Güneydo¤u Anadolu-2 iklimi

4. Afla¤›daki illerden hangisinde turfanda sebze tar›m›yayg›nd›r?

a. Karsb. Erzurumc. Hakkarid. Antalyae. Sivas

5. Afla¤›daki iklim tiplerinden hangisi dünyan›n en uy-gun incir ekolojisi olmas› yan›nda, kaliteli pamuk ve yi-ne kaliteli çekirdeksiz üzüm yetifltirildi¤i bölgeleri kap-samaktad›r?

a. Akdeniz sahil iklimi b. Karadeniz sahil ard› iklimic. Akdeniz sahil ard› iklimid. Orta Anadolu Kuzey Geçit iklimie. Güneydo¤u Anadolu-2 iklimi

6. Afla¤›daki bölgelerden hangisi büyüme mevsimi enk›sa olan bölgedir?

a. Akdeniz bölgesib. Karadeniz bölgesic. Do¤u Anadolu bölgesid. Marmara bölgesie. Güneydo¤u Anadolu bölgesi

7. Ülkemizde en kaliteli sofral›k zeytin üretimi için uy-gun ekolojiye sahip bölge afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Güneydo¤u Anadolu b. Güney Marmarac. Orta Anadolu Kuzey Geçitd. Karadeniz Sahil e. Do¤u Anadolu

8. Afla¤›daki iklim tiplerinden hangisinde yaz-k›fl s›-cakl›k fark› en azd›r ?

a. Do¤u Anadolu-1 iklimib. Akdeniz sahil ard› iklimic. Orta Anadolu yaylas› iklimid. Orta Anadolu çana¤› iklimie. Karadeniz sahil iklimi

9. Afla¤›daki illerden hangisi tar›msal aç›dan önemli birmikroklimad›r?

a. Samsunb. I¤d›rc. Bursad. Kayserie. Uflak

10. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’nin en kurak böl-gesidir?

a. Marmarab. Egec. Karadenizd. Güneydo¤u Anadolue. Akdeniz



1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bölgelerimizin Baz› Önem-li ‹klim Parametreleri” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹klimi Etkileyen Faktörler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹klimi Etkileyen Faktörler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹klimi Etkileyen Faktörler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹klimi Etkileyen Faktörler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹klimi Etkileyen Faktörler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.


8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹klimi Etkileyen Faktörler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.


10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bölgelerimizin Baz› Önem-li ‹klim Parametreleri” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

S›ra Sizde 1 Bölgenin enlem derecesi, yükseklik, yön, mevsim vegün içerisindeki zaman hava s›cakl›¤› üzerine etkide bu-lunur. Bilindi¤i gibi ekvatordan kutuplara do¤ru gidil-dikçe ortalama hava s›cakl›¤› düfler. Ayr›ca her 100 met-re yükseldikçe hava s›cakl›¤› 0.6 °C civar›nda düflmekte-dir. Güney, güneybat› ve güneydo¤u yönleri baflta ku-zey olmak üzere di¤er yönlerden daha s›cakt›r. Mevsim-ler içerisinde yaz mevsimi, gün içerisinde de ö¤le saat-leri (14.00) s›cakl›¤›n daha yüksek oldu¤u zamanlard›r.

S›ra Sizde 2 Bat›dan do¤uya do¤ru yükseltinin artmas›na ba¤l› ola-rak ortaya ç›kan so¤uk iklim, artan donlu ve karl› günsay›s› nedeniyle tar›msal ürün çeflitlili¤i azal›r. Bat› vegüney bölgelerimizde s›cakl›k iste¤i yüksek olan bitkile-rin yerini do¤u bölgelerimizde düflük s›cakl›kta yetiflebi-len ve so¤u¤a dayan›kl› bitkiler almaya bafllar. Ayr›cado¤u bölgelerimizde yazl›k ürünler için büyüme mevsi-mi k›sa oldu¤undan daha çok k›sa vejetasyon süresinesahip olan yazl›k ürünlerin yetifltirilmesi tercih edilir. Bunedenle, Do¤u Anadolu Bölgesinin ana ürün deseninitarla bitkilerinden ekmeklik bu¤day, arpa ve patates,yem bitkilerinden yonca, korunga ve fi¤ oluflturur.

S›ra Sizde 3Bu bölgede ya¤›fl miktar›n›n yeterli ve ya¤›fl›n mevsim-lere göre da¤›l›fl›n›n düzenli olmas› bu bölgeyi di¤erbölgelerden ay›ran en belirgin iklim farkl›l›¤›d›r. Bufarkl›l›k bölgenin do¤al floras›na da yans›m›fl olup, ye-terli ve düzenli ya¤›fl nedeniyle özellikle bölgenin do-¤usunda çok zengin bir bitki örtüsü oluflmufltur.

S›ra Sizde 4 ‹ki iklim bölgesi aras›ndaki en belirgin ayr›cal›k ya¤›flrejimlerinde görülen farkl›l›kt›r. Karadeniz sahil iklimin-de yeterli ve mevsimlere göre düzenli ya¤›fl kaydedil-mektedir. Akdeniz sahil ikliminde de toplam ya¤›fl ye-terli olmas›na ra¤men ya¤›fl›n mevsimlere göre da¤›l›fl›düzensizdir. Yaz aylar› kurak geçer. Karadeniz sahil ik-liminde yaz-k›fl s›cakl›k fark› fazla de¤ildir. Yazlar serink›fllar ›l›man geçer. Akdeniz sahil kufla¤›nda ise yaz-k›fls›cakl›k fark› fazlad›r. K›fllar ›l›man olmas›na ra¤menyaz aylar› çok s›cakt›r. Karadeniz sahil kufla¤›nda nemiseven ve nispeten düflük s›cakl›ktan hofllanan bitkileryetifltirilir. Örne¤in çay, f›nd›k, kestane, patates, fleker-pancar›, lahana, m›s›r, ayçiçe¤i, tütün bafll›ca ürünleri-dir. Akdeniz sahil kufla¤›nda ise s›cakl›k iste¤i fazla olanbitkiler örne¤in muz, portakal, mandalin, limon, zeytin,pamuk, susam, yerf›st›¤› gibi bitkiler yetifltirilir.



Aç›kgöz, E. (1998). Tar›msal Ekoloji. U.Ü. Ziraat Fak.Ders Notlar› No: 8, 81 s. II. Bask›, Bursa.

Anonim, (2005.) Tar›m ‹statistikleri. T.C. Baflbakanl›kDevlet ‹statistik Enstitüsü.

Anonim, 2011. Devlet Meteoroloji ‹flleri Genel Mü-dürlü¤ü web sayfas›. http://www.dmi.gov.tr/FILES/genel/sss/hidrometeorloji.pdf vehttp:// www.meteorhaber.com/egitici-icerik-

ler/meteoroloji/en-dusuk-ve-en-yuksek-deger-

ler.html Ankara.Anonim, (1978.) Türkiye Arazi Varl›¤›. T. C. Köyiflleri

ve Kooperatifler Bakanl›¤› Topraksu Gn. Md. ToprakEtüdleri ve Haritalama Dairesi Baflkanl›¤›. Ankara

Karagöz, A. N. Zencirci, A. Tan T. Taflk›n, H. Köksal, M.Sürek, C. Toker ve K. Özbek (2010) Bitki Genetik

Kaynaklar›n›n Korunmas› ve Kullan›m›. TürkiyeZiraat Müh. VII. Teknik Kong. 11-15 Ocak 2010TMMOB Ziraat Müh. Odas› www.zmo.org.tr

M›zrak, G. (1983.) Türkiye ‹klim Bölgeleri Ve Harita-

s›. Orta Anadolu Bölge Zirai Araflt›rma EnstitüsüTarla Bitkileri Islah› Bölümü. Teknik yay›nlar no: 2,genel yay›nlar no: 52. Ankara

M›zrak, G. (1988.) Agroecological Zones of Turkey

and Their Importance in Wheat Research. In

Winter Cereals and Food Legumes In Mounta-

ins Areas. ICARDA-136 En, Aleppo, Syria.M›zrak, G. (1990.) Bu¤day Çeflit Verim Denemelerin

Kurulaca¤› Optimum Lokasyonlar›n ‹statistik

Metotlarla Belirlenmesi. Doktora Tezi. A. Ü. FenBilimleri Enstitüsü, A. Ü. Ziraat Fakültesi, Genetikve ‹statistik Kürsüsü. Ankara

M›zrak, G. (2011). ‹klim Paketi 4. Bilgisayar Yaz›l›m›,Ankara.

fiensoy, S. M. Demircan, Y. Ulup›nar ve I. Balta. Türkiye

‹klimi. DM‹ web sitesi.fiensoy, S. ve Y. Ulup›nar ‹klim S›n›fland›rmalar›.

DM‹ web sitesi.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Çevre, insan-çevre iliflkisini ve kirlenme kavramlar›n› tan›mlayabilecek,Türkiye’de yap›lan ilk çevre çal›flmalar›n›n neler oldu¤unu aç›klayabilecek,Çevre faktörlerinin neler olabildi¤ini s›ralayabilecek,‹nsanlar taraf›ndan çevre üzerinde oluflturulan etkileri ve sonuçlar›n› de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Çevre• Kirlenme• Enerji• Tar›m

• Su• Toprak• Hava

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


• G‹R‹fi• ÇEVRE NED‹R?• ÇEVRE FAKTÖRLER‹ • TÜRK‹YE’DE ÇEVREYE YÖNEL‹K

‹LK ÇALIfiMALAR• ÇEVREDE (EKOS‹STEMLERDE)

DO⁄AL DENGELER‹N BOZULMASI • ÇEVREDE DO⁄AL DENGELER‹N

BOZULMASININDE⁄ERLEND‹R‹LMES‹

Çevre BilgisineGirifl


G‹R‹fi‹nsano¤lu çevresiyle ve çevresindeki di¤er canl›larla uyum içinde yaflarken de¤i-flen yaflam koflullar› nedeniyle yaflant›s›nda de¤ifliklik yapmak zorunda kalm›flt›r.‹nsanlar ilerleyen süreçte de¤iflen yaflam koflullar›na uyum sa¤lamak için yarat›c›zekâlar› sayesinde do¤ay› daha çok kullanmay› ö¤renmifllerdir. Çeflitli hayvan vebitkilerden daha fazla yararlanma yollar›n› benimsemifllerdir. Günümüzden 60 000y›l önce bilinçli olarak orman yang›nlar› ç›kararak topraktan yararlanmak isteme-leri, insanl›¤›n tar›m›n bafllang›c› olarak görülmektedir. Ünlü düflünür ve bilim in-san› Aristo, bugünkü Balt›k bölgesi ve Asya k›tas›n›n güneyindeki orman alanlar›-n›n tahribat›n›n, o zamanlar ‹stanbul gibi büyük ve merkezi yerleflim birimlerindebaflta gemi yap›m› ve kereste gereksinimini sa¤lamak üzere yap›ld›¤›n› anlatm›flt›r.Aristo, Güney Do¤u Anadolu’nun önemli bir k›sm› (Dicle ve F›rat bölgesi) ve Su-riye, Irak ve ‹ran gibi ülkelerin bulundu¤u alan›n, s›k a¤açl› ormanl›k bir bölge ol-du¤unu ve Milat’tan sonra 750 senelerinde tahribattan sonra bölgenin verimsiz,kullan›m› imkans›z çöl alanlar›na dönüfltü¤ünü belirtmifltir. ‹nsanlar›n yerleflmele-rinden önce ‹talya ile Yunanistan’›n Akdeniz bölgelerinin de genifl ormanl›k vea¤açl›k alanlara sahip oldu¤u söylenmektedir. Bugün ise bu bölgeler en kurak veçorak alanlar aras›ndad›r. ‹nsanlar bulunduklar› ortamlardaki do¤al kaynaklar› bi-linçsizce (veya art›k bilerek) ve afl›r› bir flekil ve h›zda tüketerek, tahrip hatta yoketmifllerdir. ‹nsanlar›n do¤al varl›klara ve do¤al dengeye yapt›klar› bilinçsiz müda-hale sonucunda yaflamsal düzeyde önemli baz› sorunlar ortaya ç›km›flt›r. Ekono-mik, teknolojik, ekolojik, sosyal, politik ve çevresel nitelikli olan bu sorunlar›nbafll›calar› açl›k, susuzluk, çevre kirlenmesi, biyolojik çeflitlilik ile toprak ve su kay-naklar›n›n, do¤al bitki örtüsünün yok edilmesi, ozon tabakas›n›n delinmesi, küre-sel ›s›nma ve iklim de¤iflikli¤i gibi süreçlerdir. Dünyada, h›zl› nüfus art›fl› ve tekno-lojik geliflmelere ba¤l› olarak, insanlar›n yaflam düzeylerini s›n›rs›z ve sürekli yük-seltme istekleri do¤al kaynaklar›n afl›r› miktarda tüketilmesine ve bunun sonucun-da da bu süreçlerin oluflmas›na neden olmufltur. Gerçeklefltirilen ekonomik kalk›n-ma canl›lar›n yaflam temellerini yok ederek insanlar›n bu refahdan yararlanmas›naengel olmaya bafllam›flt›r.

ÇEVRE NED‹R? Çevre etraf›m›zdaki her fleydir. Çevre iliflki halinde oldu¤umuz canl› ve cans›z (ha-va, su, toprak ve enerji) her fleyi içerir. Birçok teknolojik ve bilimsel avantaja sa-

Çevre Bilgisine Girifl

hip olsak da yaflayabilmek ve sa¤l›kl› kalmak için hava, su, besin ve enerji olufltu-ran çevreye ba¤l›y›z. Sonuç olarak çevrenin bir parças›y›z ve ondan ayr› de¤iliz.

Güncel hayatta çevre tan›m› farkl› flekillerde yap›lmaktad›r. Çevre farkl› tan›m-lamalara göre; içinde yaflan›lan bir ortam veya yaflan›lan gezegen, dünyad›r. Ay-r›ca canl›n›n etraf›nda bulunan aland›r. Ancak bilimsel anlamdaki tan›mlama daise, bir organizman›n etraf›ndaki biyolojik, kimyasal ve fiziksel aland›r veya Ne-bel ve Wright’a (1996) göre söz konusu bir populasyonun veya organizman›netraf›ndaki bütün unsurlar ve k›saca her fleyin bir bütünü olarak tan›mlan›r. Ta-n›mda en önemli nokta, çevrenin canl› organizma kadar onun etraf›nda bulunanve onu dolayl› veya dolays›z etkileyen her türlü cans›z yap›y› da içeri¤ine dâhiletmesi ve böylece canl› ve cans›z sistem içinde çevreyi ele almas›d›r. Sonuçtaçevre; insanlar ve di¤er canl›lar›n yaflamlar› boyunca yaflamsal faaliyet ve iliflki-lerini sürdürdükleri, etkileflim içinde bulunduklar› fiziksel, biyolojik, sosyal, eko-nomik ve kültürel ortamd›r.

‹nsan do¤an›n bir parças› oldu¤undan yaflant›s› da do¤a ile sistemli bir flekildeetkileflim içindedir. Bir bireyin yapt›¤› her fley çevreyi etkiler, çünkü çevreyi olufl-turan unsurlar birbirine ba¤l›d›r ve iç içedir (fiekil 6.1).

Bu çevre ise atom, molekül ve hüc-relerin en küçük parçalar› dahil, ev-rende bulunan tüm canl› ve cans›z var-l›klar› kapsar. Evrenin yaln›zca çok kü-çük ve ba¤›ml› bir parças›n› oluflturanve biyosfer, litosfer, hidrosfer ve at-mosfer bölgeleriyle tan›mlanan dün-yam›zda, uzay›n yerküremizi çevrele-yen hava katmanlar› (troposfer, tropo-poz, stratosfer, strotopoz, mezosfer,mezopoz, termosfer), su rezervleri(deniz, göl, nehir ve barajlar gibi yü-zeysel sularla, içme ve kullanma sula-r› ve s›cak su kaynaklar›), toprak ve

arazi tar›m alanlar›, bu ortamlar› di¤er tüm canl› ve cans›z varl›klarla ve yap›larlapaylaflan insano¤lu için çevreyi ve ekolojik sistemi oluflturur.

‹nsano¤lunun dünyadaki hakimiyeti göz önüne al›nd›¤›nda çevre ile olan ilifl-kisi genel olarak insan- atmosfer; insan- litosfer; insan- hidrosfer; insan- biyos-fer olarak de¤erlendirilebilir.

Atmosfer, litosfer, hidrosfer ve biyosfer ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için yararl› bir kaynak ola-rak Hava ve ‹klim adl› kitaba bakabilirsiniz (Watt, F. ve Wilson, F.(2010). Çeviri: GökhanBar›fl Ba¤c›, Tübitak, Ankara).

‹nsan›n yaflam› bütün bu bileflenler ile ba¤lant›l›d›r ve bileflenler insan›n çevre-sini oluflturmaktad›r (fiekil 6.2).


Populasyon: Belli birbölgede yaflayan, ayn›türden bireylerden oluflantopluluk.

çevre

organizma do¤a

fiekil 6.1

Organizma-do¤a-çevre iliflkisi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Atmosfer: Tafl küre ve suküreyi d›fltan saran gazküre.

Litosfer: Tafl küre.

Hidrosfer: Su küre.

Biyosfer: Fiziksel çevreolarak da adland›r›lanlitosfer, hidrosfer veatmosferde canl› varl›klar›nyaflamlar›n› sürdürdü¤ükesim.

Çevreden en çok yararlanan bizler oldu¤umuza göre çevreyi en çok kirleten yinebizleriz. Çevreyi kirleterek kendi varl›¤›m›z› yok etmeye çal›flmaktay›z, denilebilir.

Bilinçsiz kullan›lan her fley gibi temiz ve sa¤l›kl› tutulmayan çevre de bizlerezarar verir. Bu nedenle çevre denince akl›m›za önce yaflama hakk› gelmelidir. ‹n-san›n en temel hakk› olan yaflama hakk›, canl› ya da cans›z tüm varl›klar› sa¤l›k-l›, temiz ve güzel tutarak, dünyan›n ömrünü uzatarak, gelecek kuflaklara b›rak›-lan de¤erli bir mirast›r. Çevresinden ayr› düflünülemeyen insan, ancak do¤al ya-p›s› bozulmam›fl ve kirletilmemifl havay›, suyu, topra¤› ve g›day› iyi de¤erlendire-bildi¤i bir ortamda sa¤l›kl› yaflayabilir. Çevre sa¤l›¤›n›n bozulmas› ve çevre kirlili-¤i, do¤al kaynaklar›m›z›n ve biyolojik zenginliklerimizin tükenmesi riskini do¤ur-mufltur. Do¤ada bulunmayan, yap›lar› giderek karmafl›klaflan ve kolayca bozul-mayan ürünlerin ortaya ç›kmas›, besin zincirine zararl› maddelerin kar›flmas›, ya-pay ürünlerin oluflturdu¤u at›k miktar›n›n giderek ço¤almas› ekolojik dengeyi bü-yük ölçüde bozmufltur.

Çevre kalitesinin bozulmas›n› önleyici/önerici önlemler;• Etkin çevre politikalar›, yasal düzenlemeler, etkin planlama,• Etkin kaynak kullan›m›,• Çevresel etki de¤erlendirmesinin amaca uygun flekilde uygulanmas›,• Teknolojik araflt›rma-gelifltirme çal›flmalar›na önem verme,• Çevreyi kirletmeyen, aksine koruyan ve gelifltiren yöntemlerin uygulanmas›

olarak say›labilir.

Çevre Bilimlerinde Dünya ModelleriÇevre biliminin tan›m›n› yapmadan önce “çevre” tan›m›n› düflünelim. Fark etti¤i-niz gibi güncel hayatta ve bilimsel anlamda “çevre” tan›m› farkl› flekillerde yap›l-maktad›r. Asl›nda tan›mlar birbirlerini tamamlar flekildedir. Çevre, biyoloji (canl›bilimi) ve onun bir alt dal› olan ekoloji bilim dallar›n›n yafland›¤› veya bulundu¤uortamd›r. Çevre bilimi; bir organizman›n etraf›ndaki biyolojik, fiziksel ve kimya-

1316. Ünite - Çevre Bi lg is ine Gi r ifl

fiekil 6.2

Atmosfer(hava)

Hidrosfer(su)

Litosfer(yeryüzü)

Hidrosfer(su)

Litosfer(yeryüzü)

Biyosfer

‹nsan-çevre iliflkisi

Çevre Kirlili¤i: Çevrenindo¤al yap›s› ve bileflimininbozulmas›n›, de¤iflmesini veböylece insanlar›n olumsuzyönde etkilenmesini çevrekirlenmesi olaraktan›mlayabiliriz.

Ekolojik Denge: ‹nsan vedi¤er canl›lar›n varl›k vegeliflmelerini do¤alyap›lar›na uygun bir flekildesürdürebilmeleri için gerekliolan flartlar›n bütünü.

sal alan› oluflturan, her türlü canl› veya cans›z ö¤elerle olan iliflkisini inceleyen uy-gulamal› ve disiplinler aras› bir bilim dal›d›r. Çevre bilimi ekoloji, ziraat, ormanc›-l›k, sistembilim, fizik, kimya, t›p, mühendislik, ekonomi gibi çeflitli temel ve sosyalbilim dallar›n› da içine al›r. Ayn› zamanda günlük yaflant›m›z›n içinde de yer al›r.Di¤er bilim dallar›ndan sonra ortaya ç›km›fl olmas›na ra¤men çevre bilimi, sadeceülkesel de¤il küresel ba¤lamda ekonomiye ve politikaya nas›l yön verilmesi gerek-ti¤ini ortaya koyan bir güç halini alm›flt›r. Çevre bilimi bazen ekoloji bilim dal› ileayn› anlamda kullan›lmaktad›r. Ancak iki terimi ay›rt etmek önemlidir. Ekoloji can-l›larla etraf›nda bulunan di¤er bütün canl› cans›z varl›klar›n iliflkilerini içine al›rkençevre bilimi ise ekolojinin inceledi¤i ortam› ele almaktad›r. Çevre bilimlerinde eko-lojik yaklafl›m›n üstünlük kazanmas›, ancak 1960’l› y›llarda ortaya ç›kan bir olay-d›r. ‹nsan toplumlar› ve do¤a iliflkilerine önem veren ekologlar, çevre bilimleriningeliflmesini büyük ölçüde etkilediler. Ekoloji, insan ekolojisi ve çevre bilimleri ço-¤u kez birbirlerine kar›flt›r›lan konular olduklar› için bu üç konunun iliflkilerinibafltan belirlemede yarar vard›r. Ekoloji biyolojinin bir dal›d›r. Ekolojik kavramlaryaln›zca bilimsel nitelikteyken çevre sorunlar›n›n getirdi¤i bask›lar sonucu güncel-lik kazanarak popüler kültüre yans›maya bafllam›flt›r. Bu nedenler ile ekolojik bi-linçlenme artm›fl, insan do¤an›n bir parças› oldu¤unu ve onunla sistemli bir etkile-flim içinde oldu¤unu kavramaya bafllam›flt›r.

Organizman›n cans›z çevresinde fiziksel ve kimyasal ö¤eler bir araya gelerekbir etkenler bileflkesi olufltururlar. Toprak buna güzel bir örnektir. Birbiri ile etki-leflim içinde olan ba¤›ml› ö¤elerin oluflturdu¤u bütüne sistem ad› verilmektedir.Sistem modellerinin çevre sorunlar›na uygulanmas›n›n güzel bir örne¤i Meadowsvd. (1972) ‘nin Büyümenin S›n›rlar› adl› çal›flmalar›d›r. “Ekolojik modellerdenesinlenerek yap›lan bu çal›flmada, ekolojide standart olarak ele al›nan bitki ve hay-van gruplar› iliflkilerinden çok daha karmafl›k bir sistem incelenmifltir” (K›fllal›o¤luve Berkes, 2001). Modellenen sistem içinde insanlar ve tüm do¤al kaynaklar›yla(toprak, su, jeotermal kaynaklar, madenler, günefl, rüzgâr, endemik bitkiler, or-manlar, do¤al gaz, petrol, otlaklar, sulak alanlar, tar›m ürünleri, bal›klar) dünyan›nkendisi yer alm›flt›r. Modelde befl temel ö¤e tan›mlanm›flt›r:

1. Dünya nüfusu,2. Kifli bafl›na düflen g›da üretimi,3. Kifli bafl›na düflen sanayi üretimi,4. Madenler gibi yenilenemez nitelikteki do¤al kaynaklar›n stoku,5. Çevre kirlenmesi. Bu befl ö¤enin de¤erleri ve de¤iflimlerine ait 1900 y›l›ndan 1970 y›l›na kadar

olan verileri de¤erlendiren araflt›rmac›lar, bu noktadan hareket ederek ve 1970 y›-l›nda dünyada bu konulardaki mevcut e¤ilimleri esas alarak, önümüzdeki y›llardane gibi de¤iflimler olabilece¤ini tahmin etmeye çal›flm›fllard›r. ‹leriki y›llarda nüfus,tar›m, sanayi, kaynaklar ve kirlenme konular›nda e¤ilimlerin 1970 y›l›ndaki ile ay-n› flekilde devam etmesi halinde elde ettikleri sonuçlar, fiekil 6.3’de ‘’Standart Dün-ya Modeli’’olarak gösterilmifltir. Bu modele göre, dünya nüfusu, kifli bafl›na g›da vesanayi üretimi ve çevre kirlenmesi y›ldan y›la sürekli artmakta; tükenebilir nitelik-teki do¤al kaynaklar ise azalmaktayd›. Çeflitli do¤al kaynaklar›n sanayide ve gide-rek artan dünya nüfusunu beslemek için gerekli maddelerin yap›m›nda kullan›la-rak tüketilmesi sonucu, daha 2000 y›l›na var›lmadan büyük sorunlar ortaya ç›k›yor-du. Do¤al kaynaklar elbette birdenbire tükenmiyordu ancak maliyet fiyatlar› gide-rek artmaktayd›. Bir yandan da düflük kaliteli cevherlerin ifllenmesi sonucu, çevrekirlili¤i art›fl göstermekteydi. Kifli bafl›na düflen sanayi üretiminin yavafllay›p dur-


mas› ile birlikte sanayi ürünlerine ba¤l› olarak tar›mdaki art›fl da duruyordu. De-vam eden nüfus art›fl›, kalan do¤al kaynaklar›n daha h›zl› tüketilmesi, kifli bafl›nadüflen tar›m ve sanayi üretiminin daha da azalmas›na neden oluyordu. Ancak, ta-r›m ve sanayi üretiminin iyice düflüp, kirlili¤in büyük çapta ölümlere neden olacakderecede artmas› sonucu, dünya nüfusu da bir noktadan sonra h›zla azal›yordu.Araflt›rmac›lar, modellerine koyduklar› çeflitli varsay›mlar› de¤ifltirerek standartdünya modelinden baflka, pek çok sonuç üretmifllerdir. Örne¤in, do¤al kaynakla-r›n tüm dünyadaki stokunun bilinenin çok üstünde varsay›lmas› halinde nüfus ar-t›fl›, tar›m ve sanayi üretimi daha yüksek düzeylere ulaflabilmekteydi. Ancak bu du-rumda afl›r› kalabal›k ve afl›r› kullan›mdan ortaya ç›kan erozyon sorunlar› nede-niyle tar›m üretimi düflüyor; bunun yan› s›ra insan sa¤l›¤›n› etkileyen çevre kirlen-mesi de daha yüksek düzeylere vararak, nüfusu do¤rudan etkiler duruma geliyor-du. Bu modelden sonra yap›lan dünya modeli çal›flmalar›n›n say›s› 10’u geçmifltir.Meadows ekibinin proje sonuçlar› ise 1972 y›l›ndan bu yana bilimsel çevrelerdehala tart›flma konusu olmaktad›r. (K›fllal›o¤lu ve Berkes, 2001).


Erozyon: Ya¤›fl sular› verüzgârla topra¤›n afl›nd›r›l›p,tafl›nmas› ve baflka yerlerdebiriktirilmesi sürecidir.

fiekil 6.3

– Standart Dünya Modeli –

NüfusTükenir Kaynaklar

Kifli Bafl›na G›da

Kifli Bafl›na SanayiÜretimi

Kirlenme

– Dengeli Dünya Modeli –

Tükenir Kaynaklar

Kifli Bafl›naG›da Kifli Bafl›na

Sanayi Üretimi

NüfusKirlenme2100

1900

Büyümenins›n›rlar›modellerininsonuçlar›(Meadows vd.,1972)

ÇEVRE FAKTÖRLER‹Canl›lar yaflamlar›n› sürdürebilmek için uygun bir ortama ihtiyaç duyarlar. Hercanl› için etkili ve özel bir çevre vard›r. Çevrenin yap›s› ve fonksiyonu onu olufltu-ran faktörlere ba¤l›d›r. Her organizma yaflamakta oldu¤u ortamda iklim, toprak,kimyasal ve biyotik faktörlerin ayn› anda ve de¤iflik seviyelerde etkisi alt›ndad›r.Çevre faktörleri canl›lar› de¤iflik flekillerde etkiler. Her fleyden önce ortama uyumsa¤layamayan türlerin ölümüne neden olur veya onlar› baflka bölgelere göç etme-ye zorlar. Di¤er taraftan türlerin üreme gücü ve ölüm oranlar›n› farkl› flekilde etki-leyerek ortamdaki popülasyonlar›n yo¤unlu¤unu belirler veya metabolik ve mor-folojik yap›lar›nda de¤ifliklikler meydana getirerek adaptasyon yeteneklerini gelifl-tirir. Organizmalar› yaflamlar› boyunca do¤rudan veya dolayl› olarak etkileyen çev-re faktörleri, klasik s›n›fland›rmaya göre abiyotik (cans›z) ve biyotik (canl›) fak-törler olmak üzere iki grup alt›nda incelenmektedir.

Çevreyi oluflturan unsurlar›n bafl›nda abiyotik faktörler gelir. Abiyotik faktörlerfiziksel ve kimyasal faktörler olarak iki bölümde incelenir. Fiziksel ö¤eleri, iklim vetoprak faktörleri; kimyasal ö¤eleri ise organik ve inorganik maddeler oluflturur.Çevreyi oluflturan madde, enerji ve süreçler çevre faktörleri olarak tan›mlan›r. Bufaktörler dört gruba ayr›l›r:

1. ‹klim faktörleri (s›cakl›k, nem, hava hareketleri, ›fl›k), 2. Fizyo¤rafik faktörler (yeryüzü flekli, denizden yükseklik, enlem vb.), 3. Edafik faktörler (toprak faktörleri), 4. Biyotik faktörler (mikroorganizma, bitki, hayvan, insan varl›klar› ve aktiviteleri).‹klim, karasal ekosistemlerde organizmalar›n yaflam›n› etkileyen en önemli çev-

re faktörüdür. Yeryüzünde herhangi bir alan üzerinde uzun süre cereyan eden at-mosfer olaylar›n›n ortalama karekterine iklim denir. S›cakl›k, ya¤›fl, rüzgâr, havanemi, bas›nç ve bunlar›n gün ve y›l içindeki de¤iflimleri bir bölgede iklimin olufl-mas›nda etkili olan faktörlerdir. ‹klim bir bölgede bitki örtüsünden tar›msal faali-yetlere kadar pek çok olay› etkiler. Geliflen teknolojiler ve insanlar›n davran›fllar›do¤al çevre yan›nda bir de yapay çevrenin oluflmas›na neden olmufltur. Do¤al çev-re, canl›lar›n hayatlar› boyunca iliflkilerini sürdürdükleri fiziki ve biyolojik ortam-d›r. Yapay çevre ise, insan faaliyetleri ile do¤al kaynaklar kullan›larak oluflturulançevredir. Hava, su ve toprak bu çevrenin fiziki unsurlar›n›; bitkiler üretici, hayvan-lar tüketici, mikroorganizmalar da daha çok ayr›flt›r›c› olarak biyolojik unsurlar›n›olufltururlar. Çevrede, canl›lar›n fiziki ve biyolojik unsurlarla olan iliflkileri onlar›nsa¤l›kl› geliflmesine olanak veriyorsa do¤al denge mümkün oldu¤u kadar korun-makta, tersi durumlarda ise bu denge bozulmaktad›r. Çevrenin düzeni, daha çokantropolojik (insan kaynakl›) etkenlerden dolay› bozulmaktad›r. Bu düzenin bo-zulmas› uzun y›llardan beri devam etmektedir. Ancak kalk›nmaya dayal› geliflme-lerden dolay› son y›llarda çok h›zlanm›flt›r. Do¤al koflullar›n etkisi ile geliflim gös-teren, ekolojik etkileflimlerin çevre faktörlerine do¤rudan ba¤l› oldu¤u sistemlerdo¤al ekosistemlerdir. Özelli¤ini koruyan ve insan müdahalesi bulunmayan or-man veya çay›r sistemleri örnek olarak verilebilir. ‹nsan aktivitesinin kontrol etti¤isistemler besin elementi ve su girdisi, madde döngüsü gibi özellikler yönündendo¤al ekosistemlerden farkl›l›k gösterir.


Abiyotik faktör: Ekosisteminbiyotop (toprak) bölümünüoluflturur.

Biyotik faktör: Birekosistemde bulunan vebirbirlerinin hayat›n›do¤rudan ya da dolayl›olarak etkileyen canl›varl›klar›n hepsine birdendenir.

Ekosistem: Dünya üzerindekiçeflitli canl›lar›n,çevrelerindeki di¤er canl›larve cans›z ö¤eler ile karfl›l›kl›iliflki ve etkileflimler kurarakoluflturduklar› yaflamdünyalar›na denir.

TÜRK‹YE’DE ÇEVREYE YÖNEL‹K ‹LK ÇALIfiMALAR Çevre bilimi konular› Türkiye’de y›llard›r ifllenmektedir. Tübitak’›n haz›rlad›¤› ‘Tür-kiye Çevre Sorunlar› Bibliyografyas›’na göre, 1960’a kadar olan y›llarda, bafll›ca ya-y›n faaliyetlerinin dört konuda oldu¤u göze çarpmaktad›r:

1. Çevre sa¤l›¤› ve koruyucu hekimlik,2. Deniz bilimleri, 3. Tar›msal mücadele ve tar›m ilaçlar›, 4. fiehircilik. Bu dört konunun da ülkemizdeki bilimsel kayna¤› 1940’l› y›llara kadar uzan-

maktad›r. Yine 1940’l› y›llarda Türkiye’de görevli Alman tar›m profesörü, ilk kezTürkiye’de toprak erozyonunu konu alan bir bilimsel eser yay›nlam›flt›r. Ülkemizinbafll›ca havzalar›nda erozyon etütleri yap›lm›fl, 1957’de ilk kez Ziraat Fakültelerin-de toprak-su koruma e¤itimine bafllanm›flt›r. Su kirlili¤i sorunlar› ilk kez ‹stan-bul’da Haliç ile ilgili olarak ortaya ç›km›fl, Haliç’ten sonra 1960’l› y›llar›n ortalar›n-dan bafllayarak, ‹zmir ve ‹zmit Körfezleri; 1970’li y›llarda da Mersin, ‹skenderun veEdremit Körfezleri, artan bir biçimde kirlenmeye bafllam›flt›r. 1970’li y›llarda Por-suk, Simav, Ankara ve Sakarya nehirleri ile Sapanca ve Tuz Göllerinde kirlenmesaptanm›flt›r. Sular›m›z›n kirlenmesine paralel olarak, su ürünlerinde pestisit ve ci-va gibi a¤›r metallerin birikimi sorunu ortaya ç›km›flt›r.

Bu arada, Çukurova gibi tar›m bölgelerimizde topraklar›n ve yer alt› sular›n›n,gübre ve pestisitlerle kirlendi¤ine ait belirtiler bulunmufltur.

A¤›r metallerin bafll›ca kaynaklar› sizce neler olabilir?

Hava kirlili¤i sorunlar›, ilk kez 1960’l› y›llar›n bafl›nda, Murgul Bak›r ‹flletme-si’nin sald›¤› gazlar›n yaratt›¤› zararlar ve Ankara havas›n›n belirgin bir biçimde kir-lenmeye bafllamas› ile ortaya ç›km›flt›r. Hava kirlenmesine Erzurum, Kayseri, Eski-flehir, Konya, Malatya, Gaziantep, Zonguldak, ‹zmit ve ‹stanbul kentlerinde de gi-derek artan boyutlarda rastlanm›flt›r. Bütün y›l boyunca devam eden hava kirlili¤i-nin kaynaklar› aras›nda endüstri iflletmeleri bulunmaktad›r. Çevre konular›n›nTürk kamuoyundaki öncüleri biyolog ve co¤rafyac›lar de¤il de ormanc›lar ve zira-atç›lar olmufltur. Ço¤u Türk çevre bilimcisi için bafll›ca çevre sorunlar› a¤açland›r-ma ve erozyon kontrolü ile ilgilidir. Ormanc›lar›n çevre konusundaki önderli¤i, bi-limsel kaynaklarda da kendini göstermektedir. Bu konuda temel eserler, Asaf Ir-mak’›n Orman Ekolojisi (1970) ve Necmettin Çepel’in Orman Ekolojisi (1983) adl›kitaplar›d›r. Çevre kirlili¤i ile ilgili eserler aras›nda, M. Mirabo¤lu’ nun Ormanlar›nHava Kirlili¤ini Önleyici Etkisi (1977) adl› çal›flmas› bulunmaktad›r. Orman ve di-¤er bitkiler ile ilgili, genifl kapsaml› bir eser de Münir Öztürk’ün derledi¤i, Gelifl-mifl ve Geliflmekte Olan Ülkelerde Bitkiler ve Kirleticiler (1989) adl› konferans›nkitab›d›r. Do¤an Kantarc›’n›n Türkiye’de Arazi Yetenek S›n›flar› ile Arazi Kullan›-m›n›n Bölgesel Durumu (1983) adl› eseri, çevre planlamas› dal›n›n kapsam›na gi-rer. Çevre planlamas›nda amaç, bir bölgeyi topra¤›n en uygun kullan›m›na görede¤erlendirmektir.

Örne¤in, Çukurova’da en de¤erli tar›m alanlar›nda, sanayinin yay›lmas› ak›lc›bir kullan›m de¤ildir. Ayn› flekilde orman ve otlak olarak kalmas› gereken ve tar›-ma uygun olmayan, örne¤in erozyona duyarl› alanlar›n tar›ma aç›lmas› uzun vade-de yarar de¤il, zarar getirmektedir. Ülke topraklar› bilimsel olarak yetenek s›n›fla-r›na ayr›ld›¤› zaman, topra¤›n nerelerde kapasitesinin üstünde veya alt›nda kulla-


Pestisit: Bitki hastal›k vezararl›lara karfl› kullan›lanilaçlar›n genel ad›d›r.

A¤›r metal: Özgül a¤›rl›klar›yaklafl›k 5g/cm3 ve bude¤erin üzerinde olanmetaller a¤›r metal (gümüfl,arsenik, kadmiyum, bak›r,demir, civa, nikel, kurflun,çinko gibi) olarakadland›r›lmaktad›r. Do¤ada60 adet a¤›r metalbulunmaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Çevre planlama: Çevrebiliminin birkaç disiplininibir araya getiren bir bilimdal›d›r.

n›ld›¤›n› saptayabilmek için rasyonel bir temel haz›rlanm›fl olmaktad›r. Bulgularagöre, Türkiye’de tar›m arazisinin potansiyel s›n›rlar›n›n çok d›fl›na taflt›¤›, orman veotlak arazisi aleyhine geniflledi¤i anlafl›lmaktad›r. ‹lhan Akalan’›n Toprak ve SuMuhafazas› kitab›nda belirtti¤i gibi erozyon önleme ve toprak koruma konular›; zi-raatç›lar›, ormanc›lar ve di¤er do¤ac›larla birlikte ilgilendiren sorunlard›r. Tar›mc›-l›k bir anlamda uygulamal› ekoloji say›labilir. Türkiye gibi bir tar›m ülkesinde eko-lojinin, tar›m›n önemli yan dallar›ndan biri olmas› beklenir. Tar›mda ekolojininönemli oldu¤u alanlardan biri de, tar›m zararl›lar›yla mücadele konusudur. ‹. AkifKansu’nun Böcek Ekolojisi ve Epidemiyolojisi (1965) adl› eseri, ekoloji sözcü¤üdaha yayg›nlaflmadan yaz›lm›fl olmas› bak›m›ndan ilginçtir. Do¤a koruma konula-r›nda, Tansu Gürp›nar’›n “Yabani Bitkilerimiz” (1978) adl› eseri, çevre ve ekolojiiçeri¤i en güçlü olan›d›r. Bu kitapta temel ekoloji kavramlar›, do¤a korunmas›na,özellikle Anadolu’nun bitki örtüsünün korunmas›na uygulanmaktad›r. Do¤a koru-ma konusu yaln›zca türlerin korunmas› konusunu de¤il, daha genifl anlam›yla bi-yolojik çeflitlilik ve do¤al alanlar›n korunmas› konular›n› içine almaya bafllam›flt›r.K›fllal›o¤lu ve Berkes’in “Biyolojik Çeflitlilik” (1987) adl› kitab›, do¤a koruma ko-nular›na bir bütünsel yaklafl›m›n örneklerindendir. Biyolojik çeflitlili¤in ne oldu¤u-nu, dünya ve Türkiye’de nas›l bir önem tafl›d›¤›n› aç›klar.

ÇEVREDE (EKOS‹STEMLERDE) DO⁄AL DENGELER‹NBOZULMASIYeryüzünde canl›lar›n var oldu¤u andan itibaren çok çeflitli yaflam ortamlar› olufl-mufltur. Oluflan yaflam ortamlar› çok büyük biyolojik sistemleri kapsamaktad›r. Buyaflam ortamlar›nda hava, su, kaya gibi cans›z do¤al varl›klar ile insan, hayvan, bit-ki ve mikroorganizma gibi canl›lar yer almaktad›r. Bunlar sistemin yap›s›n› olufltur-maktad›rlar. Bunlar aras›ndaki çok çeflitli iliflki ve etkileflimlerden do¤an süreçlerise, bu sistemin ifllevleri olarak nitelendirilmektedir. Çevre faktörleri bafll›¤› alt›ndada belirtildi¤i gibi ekosistem, dünya üzerindeki çeflitli canl›lar›n, çevrelerindeki di-¤er canl›lar ve cans›z ö¤eler ile karfl›l›kl› iliflkiler ve etkileflimler kurarak olufltur-duklar› yaflam dünyalar›na denmektedir. Orman ekosistemi, su ekosistemi, toprakekosistemi, çay›r ekosistemi, okyanus ekosistemi vb. ekosistemler için tipik örnek-lerdir. K›saca ekosistem (do¤al sistem), dünya üzerindeki say›s›z yaflam ortamlar›n-dan herhangi birini niteleyen bir terimdir, kavramd›r. Bu yaflam dünyalar›n›n “sis-tem” niteli¤i tafl›d›¤› adlar›ndan anlafl›ld›¤› gibi sistem sözcü¤ü ile ifade edilmesisistem kavram›n›n, anlam›n› tam olarak kapsamalar›ndan kaynaklanmaktad›r. Çün-kü sistem en iyi tan›mlama ile flu flekilde ifade edilmektedir. “Sistem, bir bütünoluflturan ve bu bütünün çal›flmas›n› birlikte sa¤layan ö¤eler ve süreçler toplulu-¤udur” Bu anlamda “Orman Ekosistemi”nin ö¤eleri; a¤açlar, di¤er bitkiler, kufllarvb. dir. Toprak, a¤aç köklerine su ve besin maddesi verir, dallar›n üzerinde bulu-nan yapraklar fotosentez olay›n› gerçeklefltirir. Yaprak, dal ve kabuk gibi madde-ler zamanla topra¤a düflerek toprak organizmalar›na besin kayna¤› oldu¤u gibi ay-n› zamanda topra¤a organik gübre sa¤lamaktad›r. Böylece sistem çal›flarak ifllevle-rini yerine getirmifl olur. E¤er bir sistem hiçbir flekilde sorun yaratmadan çal›fl›yor-sa bu sistem dengededir, denir. Yukar›da aç›klanan orman ekosistemi normal ola-rak odun hammaddesi üretme ifllevini yerine getiriyorsa, bu orman “ do¤al denge-ye sahip” veya “ekolojik denge”de olan bir ormand›r. E¤er hava kirlili¤i veya a¤aç-larda böcek hastal›klar› var ise yapraklar solup dökülüyorsa, sistemin bir ö¤esi


Biyolojik çeflitlilik:Ekosistemlerin, türlerin,genlerin ve bunlararas›ndaki iliflkilerintamam›.

olan a¤aç ifllevini yerine getiremiyorsa orman ekosisteminin bütün ifllevleri durur.Bu durumda “ekolojik denge” veya “do¤al denge” bozulmufl demektir. ‹nsanlar›ndo¤ay› kontrol alt›na alma ve do¤al kaynaklardan daha fazla yararlanma istekleri-nin gittikçe artmas› “ekolojik denge bozulmas›” sorununu ortaya ç›karmaktad›r.

Do¤al Dengelerin Bozulmas› Süreçleri ve Sonuçlar›‹nsano¤lu binlerce y›l önce do¤al çevreyle bütünleflmifltir. Geçimini toplay›c›l›k veavc›l›kla sürdürdü¤ü dönemde bu faaliyetleri nedeniyle biyosferde pek az de¤ifl-meye neden olmufltur.

‹nsano¤lu do¤ay› kontrol alt›na almak için atefli kullanmay› ö¤rendi¤inde yavaflbir de¤iflim bafllam›flt›r. Orman örtüsünün büyük bölümleri yok edilmifl; geliflmesüreci içinde yollar, yerleflim alanlar›, kasabalar ve limanlar dünyan›n do¤al görü-nümünü iflgal etmifltir. Fosil enerjinin (kömür, petrol) kullan›lmaya bafllanmas›ylabirlikte süreç çok h›zlanm›flt›r: Tar›msal üretim artm›fl, sanayi yayg›nlaflm›fl, nüfusart›fl› sürekli olarak artan flehirleflmeye neden olmufltur. Aniden h›zlanan bu faali-yetleri, biriken at›klar nedeniyle çevrenin bozulmas› izlemifl; sanayinin yan ürün-leri havan›n, topra¤›n ve suyun kirlenmesine neden olmufl; gürültü dayan›lmaz bo-yutlara ulaflm›fl; öte yandan hem do¤al görünümün estetik de¤eri, hem de insan-lar›n bunu kavrama kapasitesi azalm›flt›r. Dünya üzerinde insan faaliyetleri artt›k-ça yaflam kalitesinin de düfltü¤ü görülmektedir. Nüfus yo¤unlu¤unun artmas› veinsanlar aras› rekabet, sürekli büyüyen bask›lar›n ortaya ç›kmas›na neden olmufl,do¤al çevrede yap›lan de¤ifliklikler yaflam› olumsuz yönde etkilemifltir. Fakat ayn›zamanda, ekonomik faaliyetin ve teknik ilerlemelerin, çevredeki bozulmalar› dü-zeltici ve çevreyi koruyucu katk›s›n›n da fark›na var›lm›flt›r. Do¤adan k›sa vadeliamaçlarla yararlanma yoluna gidilmesi, özensiz teknoloji (etki de¤erlendirmesi ya-p›lmaks›z›n kurulan büyük barajlar, kal›c› tuzlanmaya neden olan büyük sulamaprojeleri vb.), çarp›t›lm›fl ekonomiler, sa¤l›ks›z piyasa iflleyifli, dengesiz de¤iflimiliflkileri ve e¤itimsizlik gibi faktörler çevre üzerinde olumsuz bir etki yapm›flt›r.Çevredeki bozulma gözle görülür bir düzeye ulaflt›¤›nda, art›k ç›k›fl› olmayan birnoktaya (verimsiz topraklar, erozyon, nehir havzalar›n› ay›ran setlerin bozulmas›,çölleflme, tuzlanma) gelinmifltir.

Do¤al kaynaklar›m›z üzerine olan bask›lar neler olabilir?

Çevre üzerinde, dünyan›n art›k bir bütün oluflturdu¤u, dolay›s›yla da tüm ülke-lerin gelece¤inin birbirlerine ba¤›ml› oldu¤u kabul görmektedir. On iki bin y›l ka-dar önce insan, do¤ay› küçük çapta de¤ifltirmeye bafllam›fl ve ondan sonraki bir-kaç bin y›l içinde tar›m ve hayvanc›l›k geliflmifltir. Tar›m ve hayvanc›l›¤›n dünyaüzerinde yay›lmas›, insanl›k tarihinde çok önemli bir noktad›r. Bu zamana kadarmevcut bitki ve hayvanlar› di¤er tüketicilerle paylaflan insan; ilk kez çevresini,kendisini daha iyi besleyebilecek flekilde de¤ifltirmeye bafllam›flt›r. Do¤al bitkiselüretime ba¤›ml› kalmay›p, yiyece¤i bitki ve hayvanlar› yavafl yavafl kendi denetimialt›na almaya bafllam›flt›r. Tar›m farkl› toplumlarda de¤iflik zamanlarda geliflerekfarkl› ürün yetifltirilmesine neden olmufltur. Her yeni kuflak kendinden önceki ku-fla¤›n bulduklar›ndan yararlanarak tar›m›n geliflmesine katk›da bulunmufltur. ‹nsantoplumlar›nda tar›m›n hayati bir yeri bulunmaktad›r. Tar›m tarihindeki geliflmeler;avc›l›ktan tar›mc›l›¤a, ilkel tar›mc›l›ktan geliflmifl tar›mc›l›¤a geçifl, artan nüfusu


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

besleme zorunlulu¤undan do¤mufltur. Tar›m›n önemine karfl›l›k bugün bütün dün-yada tar›mla u¤raflan nüfusun oran› azalmaktad›r. Ancak az geliflmifl ülkelerde, nü-fusun yar›s›ndan fazlas› tar›mla u¤raflmaktad›r. Geliflmifl baz› ülkelerde ise nüfusunancak %5 ile %10’u tar›mla u¤raflmaktad›r. Nüfusun tar›mdan sanayiye ve k›rsalalanlardan flehirlere kaymas› e¤itim, sosyal ve ekonomik kalk›nma ile ilgilidir. Eko-lojik düflünce özellikle son çeyrek yüzy›lda güncellik kazanm›fl, insan-toplum-çev-re etkileflimini oluflturan fiziksel, kimyasal ve sosyal iliflkiler yuma¤›n› tan›mlamakve düzenlemek için destekleyici bir nitelik kazanm›flt›r.

DO⁄AL DENGELER‹N BOZULMASININ DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹Tar›m iktisatç›lar› tar›mda enerji girdilerinden söz ederler. Antropolog Roy Rappo-port’un Tar›mc› Bir Toplumda Enerji Ak›m› (1971) adl› yaz›s› ve bu konudaki kitab›,enerji yaklafl›m›n›n insan toplumlar›na uygulanmas›n›n ilk ve bafll›ca örneklerinden-dir. Rappoport çal›flmas›nda Yeni Gine da¤lar›nda yaflayan ve odundan baflka hiçbiryak›t enerjisi kullanmayan ilkel bir tar›m toplumunun günlük yaflam›n›n tüm enerjidökümünü ç›karm›flt›r. Çapa yapmak, a¤aç kesmek, çit yapmak gibi u¤rafllar›n herbiri için kullan›lan enerji miktar›n› ayr› hesaplayarak; yetifltirilen fleker kam›fl›, muzve di¤er ürünlerdeki enerji ile karfl›laflt›rm›fl; bu ilkel tar›mc›lar›n harcad›klar› her ki-lokalori karfl›l›¤›nda 16 kilokalori karfl›l›¤› ürün ald›klar›n› göstermifltir. Oysa çeflitlienerji girdileri (ya da destek enerji) kullanan ça¤dafl tar›mc› toplumlarda, harcananbirim enerji bafl›na al›nan ürün hiçbir toplumda bu kadar yüksek de¤ildi. Ancak, bubulgular “ilkel tar›ma dönelim’’anlam›nda yorumlanmamal›d›r. Önerilen yaklafl›mla,tüm tar›m çeflitlerinde enerji girdi-ç›kt› oran› dikkate al›narak, makineleflme ve di¤erenerji girdilerinin yarar ve zararlar› incelenebilir (K›fllal›o¤lu ve Berkes, 2001).

Örne¤in, Karadeniz Bölgesi’ndeki çay yetifltiricili¤inde, emek-yo¤un yöntemle-rin kullan›ld›¤› tar›mda Rappoport’un yaklafl›m› iyi uygulanabilir. Buna karfl›n, ‹çAnadolu’nun tah›l üretiminde kullan›lan makineler ve sanayi gübresi, yüksek ener-ji maliyetine ra¤men gereklidir. Emek-yo¤un yöntemlere dönülmesi söz konusuolamaz. Howard ve Elizabeth Odum’un ‹nsan ve Do¤an›n Enerji Temeli (1981) ad-l› kitab›nda enerji olmadan hiçbir do¤al olay›n var olamayaca¤›, dolay›s›yla evren-de her fleyin enerji aç›s›ndan incelenmesi gerekti¤ini ve bu yaklafl›m›n tüm do¤ailiflkilerini aç›klayacak güçte oldu¤unu savunmaktad›rlar. Bütün ekolojik döngüle-rin günefl enerjisi ile yürüdü¤ü, örne¤in yedi¤imiz her fleyin temelde günefl enerji-sini kullanan bitkiler taraf›ndan fotosentez yoluyla ortaya ç›kar›ld›¤› düflünülürse,Odum’lar›n sav›n›n birinci k›sm›n› yads›mak olanaks›zd›r. Ancak tüm do¤a ve in-san iliflkilerinin enerji aç›s›ndan incelenmesi gerekti¤i sav› ayn› derecede kuvvetlide¤ildir. Enerji yaklafl›m›, birçok yaklafl›mdan yaln›zca bir tanesidir. Barry Commo-ner, Gücün Yoksullu¤u (1976) adl› kitab›nda, giderek daha pahal›laflan petrol, kö-mür, do¤al gaz, uranyum gibi tüketilebilir (yenilenemez) nitelikteki do¤al kaynak-lara ba¤›ml› olmam›z›n uzun süreçte enflasyona neden olaca¤›n›, bu tür enerji kay-naklar›na ba¤›ml› kalan, örne¤in tüm tafl›mac›l›¤›n› petrol kullanan tafl›tlara dayan-d›ran ülkelerin gelece¤inin çok karanl›k oldu¤unu rakamlarla belirtmektedir. Eko-nomi, yenilenemez nitelikteki do¤al kaynaklar yerine, günefl enerjisi ve türevlerine(rüzgar, hidroelektrik, deniz-termik, biyogaz gibi) dayand›r›lmal›d›r. Bunlar tüketi-lemeyen (yenilenebilir nitelikteki) enerji çeflitleridir ve enflasyonun k›s›r döngü-süne neden olamazlar. Ancak, günefl enerjisi ve türevlerinin kullan›lmas› toplum veekonomik iliflkilerde de¤ifliklikler gerektirmektedir (K›fllal›o¤lu ve Berkes, 2001).


Örne¤in, günefl ve rüzgâr enerjileri büyük yat›r›mlar gerektirmeden, yerel ola-rak üretilip tüketilebilir. Toplumlar böylece, do¤al kaynaklar› kendilerinden dahazengin bölgelere ba¤›ml› olmaktan kurtulup, kendi kendilerine yeterli duruma ge-lebilirler. Bunu bilen petrol ve nükleer enerji flirketleri, günefl enerjisi ve türevleri-nin ekonomik olabilmesi için gerekli araflt›rma ve gelifltirme çabalar›n›, Commo-ner’e göre, bilerek engellemektedirler. Örne¤in, günefl enerjisi ile çal›flan fotovol-taik pillerin gelifltirilmesi Washington’da büyük flirketlerin kulis çal›flmalar›yla ön-lenmifl, araflt›rma-gelifltirme fonlar›n›n büyük k›sm› fosil yak›t ve nükleer sanayidallar› taraf›ndan kapat›lm›flt›r. Commoner ve Pimentel’ler klasik ekonomik yakla-fl›mlar› elefltirerek, tar›mda rand›man kavram›n›n “ birim emek bafl›na üretim’’ ye-rine ‘’birim enerji girdisi bafl›na üretim’’ olarak de¤iflmesi gerekti¤ini savunmakta-d›rlar. Uzun süreçte ülkeler ç›kar yolu, do¤a taraf›ndan paras›z sa¤lanan enerji vegübreye dönmekte bulacaklard›r. Örne¤in, pahal› ve de¤erli do¤al gaz›, azotlugübre yap›m›nda kullanmak yerine, ekolojik tar›m yöntemlerine (azot gereksinme-sini yonca gibi baklagiller ekimiyle sa¤lamak, vb.) yöneleceklerdir. Eskiden beribilinen bu yöntemler, 1960’l› y›llarda petrol ve do¤al gaz›n çok ucuz olmas› nede-niyle giderek terk edilmiflti. Oysa 1980’li y›llarda ileri teknolojik yöntemler yerineekolojik yöntemlere dönmek yeniden ekonomik olmufltur. Enerji yaklafl›m› bitkive hayvan ekolojisinin dar çerçevesinden art›k ç›km›fl, uygulamal› ekolojiye, çevrebilimlerine mal olmufltur (K›fllal›o¤lu ve Berkes, 2001).

Enerji Kaynaklar› SorunuÇevre aç›s›ndan yenilenebilir nitelikte enerji kaynaklar›n›n avantajlar›, hem uzunvadede kullan›labilmeleri, hem de do¤ay› nispeten az etkilemeleridir. Nükleerenerji ise, özellikle nükleer at›klar nedeniyle, çevre aç›s›ndan sak›ncal› bir tekno-lojidir. Ayn› zamanda pahal›d›r. Enerji uzman› H.T. Odum’a göre, bafll›ca seçenek-ler aras›nda en düflük enerji verimi nükleer enerjiden al›nmaktad›r. Termik santral-lerin yaratt›¤› bafll›ca çevre sorunu; insan sa¤l›¤›n›, bitkilerin büyümesini engelle-yen ve asit ya¤muruna neden olan kükürt dioksit (SO2) gaz›n›n çevreye eklenme-sidir. Hidroelektrik enerji yenilenebilir nitelikte oldu¤u halde, büyük barajlar›n ya-p›m› önemli çevresel sorunlar yaratmaktad›r (K›fllal›o¤lu ve Berkes, 2001).

Enerji ihtiyac›m›z› karfl›layan termik santraller sizce tar›m alanlar›n› etkiler mi?

“Çevrecilerin bu konudaki önerileri, barajlar›n küçük çapta olmas› ve tek birbüyük baraj olmas› yerine, ayn› nehir üzerinde bir dizi küçük baraj kurulmas›d›r.Nitekim ‹spanya ve Bulgaristan gibi Avrupa ülkelerinde ve özellikle ‹skandinav-ya’da uygulanan yaklafl›m bu yöndedir. 1960-1975 y›llar› aras›nda dünyan›n en bü-yük barajlar›n› kuran fakir Afrika ülkeleri, bu büyük barajlar›n gerektirdi¤i tekno-lojiyi kendileri üretemedikleri için çok büyük d›fl borçlara girmifllerdir. Fizikçi veenerji uzman› Lowins’e (1977) göre, yeni bir nükleer veya termik santral kurulma-s›na karar vermeden önce, çeflitli seçenekler dikkatle incelenmelidir. Böyle bir se-çimden önce düflünülmesi gereken noktalar flöyle özetlenebilir:

• Eldeki enerji tasarrufu olanaklar› tamam›yla kullan›lmakta m›d›r?• Bina yap›m› ve flehir planlamas›nda ›s›tma gereksinmesini azaltacak önlem-

ler al›nm›fl m›d›r?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

• Çeflitli sanayi dallar›nda kullan›lan teknolojilerde enerji verimi yeterinceyüksek düzeyde midir?

• Sanayiden ç›kan at›k ›s›dan (co-generation) yaralan›lmakta m›d›r?• Günefl, rüzgâr, küçük barajlar yoluyla elektrik üretim potansiyelinden yarar-

lan›lmakta m›d›r?”“Bütün bu sorular›n yan›t› “evet’’ ise, ancak o zaman yeni bir santral kurulmas›

düflünülebilir. Eldeki enerjiyi daha ekonomik bir flekilde kullanmak, yeni enerjikaynaklar› aramaktan daha verimli olur. Günefl enerjisi teknikleriyle ve bina yap›-m›nda yal›t›m kullanma yoluyla, ›l›man bölgelerde hiç ›s›tma gerektirmeyecek bi-nalar yapmak olas›d›r ve böyle binalar yap›lmaktad›r. Az yal›t›m masraf›yla, büyükyak›t tasarrufu sa¤lanabildi¤ini keflfeden pek çok ülke, bina yap›m›nda yal›t›mstandartlar› uygulamaktad›rlar. Enerji planlamas› denilen yeni bir planlama dal›ndakonut ve flehir tasar›mlar› yolu ile enerji kullan›m›n›n azalt›lmas› olanaklar› ince-lenmektedir. Pek çok Bat› ülkesinde ulusal enerji politikas› 1970’li y›llarda yenidenyönlendirilmifltir. Bat› ülkelerinde günefl enerjisi gibi konulara ayr›lan bütçe on ikikat; enerji israf›n› önleme giriflimlerine ayr›lan bütçe üç kat artm›flt›r. Capra (1982),nükleer enerji için “geçmiflin enerji kayna¤›’’; günefl enerjisi için de “gelece¤inenerji kayna¤›’’ deyimlerini kullanmaktad›r” (K›fllal›o¤lu ve Berkes, 2001).

Temeli günefl enerjisine dayanan enerji kaynaklar›n› k›saca s›ralayal›m.

Ülkeler, uzun vadede tükenmeyecek, y›llar boyu sürdürülebilir enerji kaynak-lar› aray›fllar› içindedir. ‹sveç’ten baflka, Danimarka ve Yunanistan da yenilenebilirnitelikteki enerji kaynaklar›na ve enerji verimine a¤›rl›k veren ülkeler aras›ndad›r.Bu arada Çernobil gibi Fukuflima kazas› da enerji politikalar›n› etkilemifltir. Nükle-er enerji üretiminde, birim fiyatlar› san›ld›¤› gibi düflmeyip, yüksek kalmas›n›n üze-rine bir de kaza riski eklenince, pek çok ülke yeni sipariflleri iptal etmekle kalma-y›p, infla halinde olan baz› nükleer santralleri bile yar›m b›rakma yolunu seçmifltir.Nükleer enerjinin gelece¤i çok tart›flmal›d›r ve parlak görülmemektedir. Enerji aç›-s›ndan daha verimli çal›flan elektrik veya dizel trenleri, otobüsler, metrolar, flehirhatt› vapurlar› dururken, ‹stanbul’un flehir ulafl›m›n›n 1950-1960’tan bu yana büyükölçüde otomobillere ba¤l› bir duruma gelmifl olmas›, enerji politikas› aç›s›ndan bü-yük bir yanl›fll›kt›r. Ancak, elektri¤e dayal› toplu tafl›mac›l›k önerilirken de gözönüne al›nacak nokta, elektrik üretiminde de kay›plar oldu¤udur. Örne¤in, kö-mür, linyit veya petrole dayal› termik santrallerin enerji verimi % 35 kadard›r. Do-lay›s›yla, bir termik santralde yak›lan linyitin ifl yapabilme gücünün üçte biri elek-tri¤e dönüflürken, üçte ikisi de ›s› olarak do¤aya yay›lmaktad›r. Buna ›s› kirlenme-si veya termal kirlenme ad› verilir. Oysa su gücünden elektrik üretilmesinde bunabenzer kay›plar yoktur. Dolay›s›yla, elektrik üretiminin öncelikle hidroelektrikenerjiye dayand›r›lmas› mant›kl› görülmektedir. Sanayi devrine girildi¤inden beri,giderek artan ölçülerde kömür, petrol gibi fosil yak›tlar kullan›lm›fl, bunun sonucuolarak atmosfere bol miktarda karbondioksit (CO2) eklenmifltir. Fosil yak›t kullan›-m›ndan baflka, yeryüzündeki orman örtüsünün azalmas› da karbondioksit art›fl›naneden olmufltur.

Hava kirlili¤i, atmosferdeki de¤iflmeler, dünya bitki örtüsünün tahribi hep bir-birleriyle iliflkilidir. Ülkemizde 1950-1960 döneminde tar›mda art›fl› sa¤lamak için,tar›m alanlar›n›n geniflletilmesi yöntemi kullan›lm›flt›. Ancak, makineleflmifl tar›ma


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

aç›lan bu topraklar›n yetenekleri d›fl›nda kullan›lmalar› sonucu, birkaç y›l iyi ürünal›nd›ktan sonra ortaya büyük erozyon sorunlar› ç›km›flt›r. Türkiye’de erozyon birdereceye kadar kontrol alt›na al›nd›¤› halde hala çözümlenmifl de¤ildir. Daha son-raki y›llarda, tar›m politikas› de¤iflmifl, vas›flar› uygun olmayan topra¤› tar›ma aç-mak yerine; gübre, tar›m ilaçlar› ve sulama girdileriyle tar›m› entansiflefltirme, yanibirim alan bafl›na üretimi art›rma yoluna gidilmifltir. Bu yaklafl›m daha iyi sonuçlarvermifl, ülkenin toplam üretimi artm›flt›r. Nüfus art›fl›n›n yüksek olmas›na karfl›n,besin ürünlerinin art›fl› da yüksek olmufltur. Ancak, bu art›fl sa¤lan›rken enerji gir-dileri artt›¤› gibi üretimin maliyeti de yükselmifltir. Görüldü¤ü gibi, tar›m politika-s›, bir yandan enerji politikas›yla yak›ndan iliflkilidir, bir yandan da o ülkenin nü-fus politikas›yla ilintilidir. Nüfus artt›kça ya tar›m üretimi artacakt›r, ya da ülke nü-fusunun tüketti¤i besinin kalitesi düflecektir. Tar›m üretimini daha da artt›rmak, an-cak kullan›lan destek enerjiyi büyük miktarda artt›rmakla mümkün olabilir. Bu daüretim maliyetinin giderek yükselmesine neden olacak, ülke halk›, bitkisel besinkaynaklar›na daha ba¤›ml› hale gelecektir. Üretim art›kça, d›flar›dan al›nacak pet-role ba¤›ml›l›k da artacakt›r. Di¤er taraftan baflar›l› bir aile planlamas›, tüm ülke in-sanlar› için yiyebilecekleri besinin kalitesini ve genel olarak yaflam kalitesini olum-lu bir biçimde etkileyecektir. Yüksek teknolojili modern dünyam›zda, ekonominin,hatta varl›¤›m›z›n tamamen yerkürenin do¤al sistemlerine ve kaynaklar›na ba¤›m-l› oldu¤unu unutmamak çok kolay. Tar›ma uygun bir çevre için yerkürenin iklimsistemine, içme suyu için su döngüsüne, kayalar›n yerküreyi biyolojik aç›dan böy-lesine verimli bir gezegen haline getiren topra¤a dönüflebilmesi için uzun süreli je-olojik süreçlere ba¤›ml›y›z (K›fllal›o¤lu ve Berkes, 2001).

Su K›tl›¤› SorunuDünyam›z, büyük ölçüde fark edilemeyen, yak›n tarihli say›labilecek ve h›zla ar-tan su k›tl›¤›na do¤ru gitmektedir. Bu s›k›nt›n›n ço¤u, aküferlerdeki suyun afl›r›miktarda pompalanmas›ndan kaynakland›¤› için, durum ancak kuyular kurudu-¤unda anlafl›labilecektir. Bu küresel k›tl›k, son 50 y›l içinde talebin üç kat artma-s›ndan kaynaklanmaktad›r. Milyonlarca sulama kuyusunun kaz›lmas›, yer alt› kay-naklar›ndan yeniden dolum h›z›n›n üstünde su çekilmesine yol açmaktad›r. Hükü-metler aküferlerdeki su için, sürdürülebilir su tüketimi sa¤layacak miktarda pom-palanmas› konusunda bir s›n›rlama getirmedikleri için en büyük üç tah›l üreticisiÇin, Hindistan ve ABD’de de dahil olmak üzere, dünya insanlar›n›n yar›s›ndan faz-las›n›n yaflad›¤› ülkelerde yer alt› su seviyeleri düflmektedir. Su güvenli¤ini yokeden bu al›fl›lm›fl nedenlerin d›fl›nda, iklim de¤iflikli¤i de su kaynaklar›n› etkile-mektedir. Artan s›cakl›klar buharlaflma oranlar›n› artt›rmakta; ya¤›fl sistemlerini de-¤ifltirmekte ve kurak mevsimde nehirleri besleyen buzullar› eritmektedir. Buzullareridikçe y›l boyu verimli olan nehirler mevsimlik nehirlere dönüflmekte ve hem suhem de g›da güvenli¤ini tehlikeye atmaktad›r. Yerküremizin iklim sistemi ile sudöngüsü iç içe geçti¤i için, iklimdeki tüm de¤ifliklikler, su döngüsünü de de¤ifltir-mektedir. Su s›k›nt›s›n› daha net bir flekilde gösteren durumlar, nehirlerin ve göl-lerin yok olmas›d›r. Çeflitli nehirlerin afla¤› ve yukar› kesimlerinde yaflayanlar›n sutalepleri nedeniyle, ülkeler kendi içlerinde ya da birbirleriyle, su k›tl›¤›na yönelikayr› politikalar gelifltirmektedir. Uluslararas› tah›l ticareti sonucunda, su s›k›nt›s› ar-t›k ülkelerin s›n›rlar›n› aflm›flt›r. Su kaynaklar›n›, kapasitesinin ötesinde kullanma-ya çal›flan ülkeler, tar›mda kullan›lan suyu kentlerin ve sanayinin artan gereksinim-


lerini karfl›lamak üzere aktar›rken, tar›msal üretim kapasitesindeki kayb› telafi et-mek için de tah›l ithal etmektedirler. Su ve g›da aras›nda çok güçlü bir ba¤ vard›r.Herkes günde ortalama 4 litre su içmektedir. Her gün tüketti¤imiz besinlerin üre-timi için ise en az 2000 litre (yani günlük do¤rudan tüketimin 500 kat›) su gerek-mektedir. Bu da toplam su tüketiminin % 70’inin neden sulamaya ayr›ld›¤›n› aç›k-lamaktad›r. Geriye kalan suyun % 20’si sanayide, % 10’u da konutlarda kullan›l-maktad›r. Her üç kategoride su talebi artt›kça, sektörler aras›ndaki rekabet de art-makta ve bu mücadeleyi neredeyse hep tar›m kaybetmektedir. Pek çok insan dün-yam›z›n gelecekte su s›k›nt›s› yaflayaca¤›n›n fark›nda ama bunun ayn› zamandabesin s›k›nt›s› anlam›na da gelece¤ini herkes görebilmifl de¤ildir.

Tar›m kesiminde sulama suyu kullan›m›nda uygun ve tasarruflu sulama teknik-lerinin gelifltirilmesi ve uygulanmas› tar›m sektöründe su verimlili¤ini art›rma çare-lerindendir. Su tasarrufu sa¤layan sulama teknolojileri “damla sulama”, ya¤murlamasulama”, “›slatma sulama”, “küçük ölçekli sulama” vb. yöntemleri kapsamaktad›r.

Damla sulama ‹srail’de gelifltirilmifl su tasarrufu sa¤layan bir sulama yöntemidir.Bu yöntemin kullan›lmas›yla ‹srail’de sulama suyu giderinden %30-70 aras›nda ta-sarruf sa¤land›¤› ve rekoltenin %20-90 aras›nda artt›¤› belirlenmifltir. Damla sulamaile buharlaflma ve s›zma yoluyla meydana gelen %40-50 aras›ndaki su kayb›n›nönüne geçilmektedir. Ayr›ca topraklar›n tuzlaflma ve çoraklaflma yoluyla nitelikle-rinin bozulmalar›n›n önüne geçilerek ürün veriminin azalmas› da önlenmektedir.

Toprak özelliklerine ve bulundu¤u bölgenin ekolojik koflullar›na uygun toprakiflleme aletleri ve yöntemlerinin seçilmesi, uygun toprak iflleme zaman›n›n belir-lenmesi, dolayl› olarak suyun verimlili¤ini artt›ran yaklafl›mlard›r.

Teraslar yapmak suretiyle toprak kayb› önlenir ve yamaç topraklar›n›n bu yol-la suyu daha çok tutmas› sa¤lan›r. Ya¤mur suyunu düfltü¤ü yerde tutmak büyükbir ekolojik önem tafl›maktad›r.

Daha küçük ölçekli projelerle, s›¤ kuyular, ucuz maliyetli pompalar, uygun top-rak iflleme gibi baz› önlemlerle su tasarrufu sa¤lanabilir. Baz› geleneksel tar›m yön-temlerinin gelifltirilmesiyle de sulamadan tar›msal üretim potansiyeli artt›r›labilir.

Rüzgâr perdeleri yap›larak, rüzgâr›n kurutucu etkisine engel olmak, kurakl›¤adayan›kl› bitki tar›m› yapmak suretiyle de sulu tar›mdan kuru tar›ma geçme tekni-¤i ile de su verimlili¤i artt›r›labilir. Çok su isteyen bitki türü yerine, ayn› sulama ileiki kat ürün veren bitki türleriyle tar›m yaparak ayn› amaca ulafl›labilir.

Sulama donan›mlar›nda su kaç›rma ve ziyan etme hatalar› düzeltilerek su ve-rimlili¤ine katk›da bulunulabilir.

Su tasarrufu sa¤layacak yasal düzenlemeler yaparak mevcut sular›n en verimliflekilde kullan›lmas›n› sa¤lamak için bilgilendirme ve bilinçlendirme için çaba har-canmal›d›r. Tüketimi azalt›c› önlemler paketi haz›rlanmal›d›r. Su fiyat› politikas› be-lirlenmeli, yer alt› sular›n›n temiz kalmas›n› sa¤layacak önlemler al›nmal› ve ya¤›flsular›n›n yer alt› sular›n› beslemesini sa¤layacak bir yerleflim ve inflaat plan› - prog-ram› haz›rlanmal›d›r. Hükümetler, özellikle yeni kurulan fabrikalar›n bafllang›çtageri dönüflüm mekanizmalar›n›n ifllenmesini sa¤layacak yasal önlemler almal›d›rlar.

Afl›r› Otlatma SorunuYerküredeki karalar›n onda biri ekili alanlardan oluflmaktad›r. Otlaklar (yani ekinyetifltirilemeyecek kadar kurak, e¤imli ya da verimsiz olan alanlar), ekili alanlar›ndört kat› büyüklü¤ünde alan kaplamaktad›r. Dünyadaki karasal yüzeyin beflte iki-sine yay›lan ve büyük bölümü yar›-kurak olan otlaklar, toplam 3.3 milyar büyük-bafl hayvan, koyun ve keçiyi beslemektedir. Afrika’daki pek çok ülkede g›da ve


istihdam, hayvan yetifltiricili¤ine ba¤›ml›d›r. Ortado¤u, Orta Asya, Mo¤olistan vekuzeybat› Çin için de ayn› durum geçerlidir. Bu k›rsal toplumlardaki arazilerin ço-¤u ortak kullan›ld›¤› için, afl›r› otlatmay› engellemek de zor olmaktad›r. Geliflmek-te olan ülkelerin hemen hemen tamam›ndaki yem ihtiyac›, art›k otlaklar›n ve di-¤er ot kaynaklar›n›n sürdürülebilir verimini aflm›flt›r. Afl›r› otlatma nedeniyle top-raklar›n bozulmas›, hayvanc›l›ktaki verimin azalmas›yla ciddi bir ekonomik s›k›n-t› yarat›lm›flt›r. Afl›r› otlatman›n ilk aflamalar›nda ödenmesi gerekli bedeller, top-rak veriminin düflmesiyle ortaya ç›kmaktad›r. Fakat bu süreç devam ettikçe bitkiörtüsü yok olmaktad›r. Bu da erozyona yol açmakta ve sonunda geriye çorak top-raklar ya da çöller kalmaktad›r. Belirli bir noktadan sonra, hayvan say›s›n›n art-mas›, biyolojik aç›dan verimli alanlar› ve dolay›s›yla, yerkürenin uygarl›¤› sürdü-rebilme kapasitesini azaltmaktad›r. Verimli topraklar›n, afl›r› kulan›m ve kötü yö-netim nedeniyle çorak arazilere dönüflmesi anlam›na gelen çölleflme ne yaz›k kiçok yayg›n görülmektedir.

Çölleflmenin ilk aflamalar›nda, topra¤›n ince parçac›klar› rüzgârla savrularak,toz f›rt›nalar›n› yaratmaktad›r. Bu ince parçac›klar tamamen yok olduktan sonra,daha iri parçalar da (kum) yerel toz f›rt›nalar›yla birlikte savrulmaktad›r. Dünya nü-fusunun toplam 5 milyar›n› bar›nd›ran Afrika ve Asya, büyük ölçekli çölleflme so-runlar› yaflamaktad›r. Savrulan kumlar otlaklar› kaplayarak, hayvanlar› açl›ktan öl-me noktas›na getirmifl, yoksul köylülerin geçim kaynaklar›n› da ellerinden alm›fl-t›r. Pek çok ülkede, çölleflmeye neden olan afl›r› otlatma, topra¤› afl›r› sürme ve or-manlar› yok etme uygulamalar›, insan ve hayvan nüfuslar› artt›kça ço¤almaktad›r.

Çevre Sa¤l›¤› Sorunlar› Baz› maddelerin çevre sorunlar› yaratmalar›n›n temel nedenini, ekolojik döngüle-rin bozulmas›nda aramak gerekmektedir. Ekolojik aç›dan, çevre sa¤l›¤› büyük öl-çüde insan›n ekolojik döngülere etkisiyle ilgili bir konudur. Ankara hava kirlili¤i-nin önemli etmenlerinden biri olan kükürtlü linyit, elbette ki bu yak›t, topra¤›n al-t›nda kald›¤› sürece bir sorun yaratmamaktad›r. Ama topraktan ç›kart›l›p, büyükölçüde kullan›ld›¤› yerlerde hem yerel çevre sorunlar›, hem de insan sa¤l›¤›yla il-gili sorunlar yaratmaktad›r. Benzer flekilde c›va ve kadmiyum gibi madenler, sana-yide kullan›m amac›yla yeralt›ndan ç›kart›l›p, insanlar›n yo¤un olarak yaflad›klar›bölgelere tafl›nmasalar, ancak ender durumlarda çevre sa¤l›¤›yla ilgili sorunlar ya-ratabilirler. Çünkü do¤al çevrede c›va ve kadmiyum var olmakla birlikte, miktarla-r› önemsenmeyecek kadar azd›r. Ancak, tüm çevre sa¤l›¤› sorunlar› çevrede do¤alolarak az miktarlarda bulunan sa¤l›¤a zararl› maddelerin insan arac›l›¤›yla miktar-lar›n›n artt›r›lmas›ndan kaynaklanmaz. Pek çok çevre sa¤l›¤› sorunu da yapay (sen-tetik) maddelerin zararl› etkileri; insanlar›n do¤adan kopmas›ndan kaynaklananbeslenme bozukluklar› ve kentsel yaflam biçimi ile ilgili fiziksel faaliyet azl›¤› ve si-gara gibi insanlar›n bilerek sürdürdükleri al›flkanl›klarla da ilgilidir. Çevredeki veyiyeceklerdeki çeflitli kimyasal maddelere karfl› küçük yafllarda bafllayan alerjiler,orta yafllarda kronik solunum yolu hastal›klar›; daha ileri yafllarda da yavafl geliflipölümle sonuçlanan kalp ve kanser hastal›klar› dizisi oldukça s›k rastlanan bir gö-rüntüdür. Ortalama yaflam süresi çok artm›fl olmas›na ra¤men çevre ile ilgili kro-nik hastal›klar›n yayg›nl›¤› nedeniyle, bu ülkelerde hastal›¤›n toplumsal maliyetiçok yükselmifltir. Bir çevresel etkenin neden oldu¤u her ölüm, ard›nda çok dahafazla say›da kronik hastal›k, genel sa¤l›k bozukluklar› ve daha hafif düzeyde say›-s›z fizyolojik etkileri saklamaktad›r.


Çölleflme: Do¤al iklimde¤iflimleri, ya da insan›ndo¤ay› tahrib etmesisonucunda meydana gelenkurak bölgelerin, çölkoflullar›n› tafl›yanekosistemlere dönüflmesisürecidir (Lean, 1995).


Çevre, insan-çevre iliflkisini ve kirlenme kavram-lar›n› tan›mlamakÇevre, bir organizman›n etraf›ndaki biyolojik,kimyasal ve fiziksel aland›r. Nebel ve Wright’a(1996) göre ‘söz konusu bir popülasyonun veyaorganizman›n etraf›ndaki bütün unsurlar ve k›sa-ca her fleyin bir bütünü’ olarak tan›mlan›r. Bu ta-n›mda önemli nokta, çevrenin canl› organizmaile birlikte canl› organizmay› dolayl› ya da dolay-s›z etkileyen bütün cans›z yap›y› da içeri¤ine dâ-hil ederek çevreyi canl› ve cans›z bir sistem ola-rak ele almas›d›r. ‹nsanlar, bulunduklar› ortam-lardaki do¤al kaynaklar› bilinçsizce ve gereksiz-ce afl›r› bir flekilde ve h›zda tüketmekte, tahripetmekte ve hatta yok etmektedirler. Do¤al kay-naklar›m›z› sanki bitmeyecekmifl gibi hoyratçakullanmaktay›z. Bunlar›n sonucunda da yapt›k-lar›m›z›n etkilerinin tekrar bize geri dönmesinekarfl› da tepki koymaktay›z. Çevre üzerindekiolumsuz etkilerimize bakt›¤›m›zda insano¤lunun,çevre ve do¤a için en tehlikeli canl› oldu¤u gö-rülmektedir. ‹nsan nereye yerleflirse orada çevrekatliam› ve tahribat› kaç›n›lmaz olmufltur. Çevrekirlili¤i, ço¤unlukla insanlar taraf›ndan oluflturu-lan ve bütün canl› ve cans›z kaynaklar üzerindeolumsuz sonuçlar meydana getiren her türlü bo-zulmad›r. Kirlili¤in esas› insan ve onun yaratt›¤›olumsuz koflullard›r. Çevre kirlili¤i, temeli ve ne-deni ne olursa olsun, etkisini insan›n olmad›¤›yerlerde de göstermektedir.

Türkiye’de yap›lan ilk çevre çal›flmalar›n›n neleroldu¤unu aç›klamakTürkiye’de çevre konular›nda yap›lm›fl araflt›rma,bilimsel kitap ve çeflitli yay›nlar bulunmaktad›r.Ülkemizdeki çevre çal›flmalar›n›n 1940’l› y›llardabafllad›¤› bilimsel kaynaklara göre belirlenmifltir.Yine 1940’l› y›llarda Türkiye’de görevli Alman ta-r›m profesörü, ilk kez Türkiye’de toprak erozyo-nunu konu alan bir bilimsel eser yay›nlam›flt›r.Ülkemizde erozyon etütleri yap›lm›fl, 1957’de ilkkez Ziraat Fakültelerinde toprak-su koruma e¤i-timine bafllanm›flt›r. Su kirlili¤i sorunlar› ilk kez‹stanbul’da Haliç ile ilgili olarak ortaya ç›km›flt›r.Haliç’ten sonra, ‹zmir ve ‹zmit Körfezleri; 1970’liy›llarda da Mersin, ‹skenderun ve Edremit Kör-fezleri, artan bir biçimde kirlenmeye bafllam›flt›r.1970’li y›llarda Porsuk, Simav, Ankara ve Sakar-

ya nehirleri ile Sapanca ve Tuz Göllerinde kir-lenme saptanm›flt›r. Çukurova gibi tar›m bölgele-rimizde topraklar›n ve yer alt› sular›n›n, gübre vepestisitlerle kirlendi¤ine ait belirtiler bulunmufl-tur. Hava kirlili¤i sorunlar›, ilk kez 1960’l› y›llar›nbafl›nda, Murgul Bak›r ‹flletmesi ile bafllam›fl veErzurum, Kayseri, Eskiflehir, Konya, Malatya, Ga-ziantep, Zonguldak, ‹zmit ve ‹stanbul kentlerin-de de giderek artan boyutlarda saptanm›flt›r.

Çevre faktörlerinin neler olabildi¤ini s›ralamakÇevreyi oluflturan madde, enerji ve süreçler dörtgruba ayr›lmakta ve bunlar çevre faktörleri ola-rak tan›mlanmaktad›rlar.1. ‹klim faktörleri (s›cakl›k, nem, hava hareket-

leri, ›fl›k), 2. Fizyo¤rafik faktörler (yeryüzü flekli, denizden

yükseklik, enlem vb.), 3. Edafik faktörler (toprak faktörleri), 4. Biyotik faktörler (mikroorganizma, bitki, hay-

van, insan varl›klar› ve aktiviteleri) dir.

‹nsanlar taraf›ndan çevre üzerinde oluflturulanetkileri ve sonuçlar›n› de¤erlendirmek‹nsan do¤an›n bir parças› oldu¤undan yaflant›s›da do¤a ile sistemli bir flekilde etkileflim içinde-dir. Teknolojik ve ekonomik geliflmelerin h›z-lanmas› ile ayn› zamanda geriye dönüflsüz bi-çimde tahrip edilen do¤al kaynaklar›m›z›n dah›zla tükenmesine ve kirlenmesine, yeryüzününbiyolojik zenginliklerinin yok olmas›na nedenolmaktad›r. Dünyada do¤al kaynaklar›m›z s›n›r-l›d›r. Do¤al dengeyi düflünmeden kar amac›ylado¤al kaynaklardan yararlanma bilgi eksikli¤in-den kaynaklanmaktad›r. ‹nsano¤lu taraf›ndanüretilemeyen, sürekli tüketilen ve kentleflme, sa-nayi ve tar›m faaliyetleri, beslenme zincirine ze-hirli maddeler katarken yer alt› sular›na da kirle-tici maddeleri aktarmaktad›r. Ormanlar›n yokedilmesi veya düflük verimli tar›m alanlar›na dö-nüfltürülmesi ve çölleflme sonucunda yaflanançevre felaketleri gelece¤imiz için önlemlerinal›nmas› gere¤ini zorunlu k›lm›flt›r. Küresel ›s›n-ma ve ozon tabakas›n›n delinmesi çevre kalitesiile ilgilenme zorunlulu¤u oluflturmaktad›r. Do-¤al dengelerin bozulmas›n›n önlenmesindeönemli faktör insan faktörüdür. Dünyadaki nü-fus art›fl› flehirleflme, sanayileflme ve geliflen tek-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


nolojiye ba¤l› olarak giderek artan enerji talebikarfl›s›nda, enerji arz ve talebinin dünya co¤raf-yas›ndaki heterojen da¤›lmas›ndan kaynaklananrisklerin yönetiminde etkinlik, özellikle enerjiarz›nda güvenirlik gereksinimi ön plana ç›kmak-tad›r. Bu da ülkelerin d›fla ba¤›ml›l›¤›n› azalta-cak verimli ve sürdürülebilir nitelikli yeni enerjikaynaklar›n›n ve teknolojilerin bulunmas›n›, ge-lifltirilmesini ve kullan›m›nda yayg›nl›¤›n art›r›l-mas›n› zorunlu k›lmaktad›r. Çevremiz gelecekkuflaklara b›rakaca¤›m›z bir miras oldu¤una gö-re, toplumlar›n do¤al kaynaklar› ve yapay ürün-leri daha bilinçli, kontrollü ve planl› olarak tü-ketmesi ve üretmesi gere¤i ortaya ç›km›flt›r.S›n›rl› kaynaklara sahip dünyan›n nimetlerinipaylaflan insan say›s› artt›kça, ortaya ç›kan eko-

lojik sorunlar›, basit önlemlerle çözme olana¤›yoktur. Ortak gelece¤imiz, ekolojik ilkelere da-yal› bir ekonomik sistemin uygulanmas› gere¤iniortaya ç›karm›fl bulunmaktad›r. Canl›lar›n yaflam koflullar›nda, uzun vadeli veciddi bir tehdit söz konusu ise, bu durumda eko-lojik yapt›r›mlar ekonomik uygulamalar›n karfl›-s›nda öncelik kazan›r. Ekonomik refah her za-man arzu edilen sosyal bir yaflam sa¤layamaz.Canl›lar›n yaflam temellerini yok eden bir eko-nomik kalk›nma, toplumun bu refahtan yarar-lanmas›na engel olur. Yaflanabilir bir dünya için,çevreye zarar vermeyen sosyolojik, teknolojikve ekonomik geliflme temel ilke olarak kabuledilmelidir.

Fukuflima Daiçi nükleer santrali. Nükleer kazalar insanlar ve tüm di¤er canl›lar için bir felakettir.

Kaynak: www.akademikozggurluk.com/dunya-2-cernobil-fac

Uçmuyorsa kufllar, ölüyorsa bal›klar, nas›l yaflar insanlar ?

Kaynak: www.cevreci.wordpress.com


1. “Bir organizman›n veya organizmalar toplulu¤ununyaflam›n› sa¤layan ve bu organizmay› sürekli olarak et-kisi alt›nda tutan süreçlerin, enerjilerin ve maddeselvarl›klar›n bütünüdür” tan›mlamas› afla¤›daki hangi kav-ram› tan›mlar?

a. Tar›mb. Hasatc. Çevred. Sisteme. Ekoloji

2. ‹klim de¤iflikli¤inin su kaynaklar› üzerindeki bask›-s›n› afla¤›dakilerden hangisi ifade etmez?

a. Artan s›cakl›klar buharlaflma oranlar›n› art›r›rb. Ya¤›fl sistemlerini de¤ifltirir c. Kurak mevsimde nehirleri besleyen buzullar› eritird. Buzullar eridikçe y›l boyu mevsimlik olan nehir-

ler verimli nehirlere dönüflür e. Hem su hem de g›da güvenli¤ini tehlikeye sokar

3. Çölleflmeyi artt›ran temel neden afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Hayvan nüfuslar›n›n azalmas› b. Topra¤›n afl›r› sürülmemesi c. Afl›r› otlatma yap›lmas› d. ‹nsan nüfuslar›n›n azalmas›e. Ormanl›k alanlar›n artt›r›lmas›

4. Dünyada insan nüfusunun artmas› sonucunda afla-¤›dakilerden hangisi gerçekleflemez?

a. Tar›m üretimi artar b. Besin kalitesi düflerc. Destek enerji düflerd. Üretim maliyeti artare. Su tüketimi artar

5. Afla¤›dakilerden hangisi litosferi tan›mlar?a. Su küreb. Hava kürec. Tafl küred. Cans›z küree. Eko küre

6. Afla¤›dakilerden hangisi çevre faktörleri kapsam›ndayer almaz?

a. ‹klim faktörleri b. Fizyo¤rafik faktörler c. Edafik faktörler d. Biyokimyasal faktörlere. Biyotik faktörler

7. Afla¤›dakilerden hangisi yenilenebilen enerji kay-naklar› aras›nda yer al›r?

a. Fosil yak›t b. Kömürc. Petrold. Günefl enerjisie. Do¤al gaz

8. Afl›r› otlatman›n ilk aflamalar›nda ortaya ç›kan sonuçafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Bitki ortam›n›n var olmas›b. Tropikal ya¤mur ormanlar›n›n yok olmas›c. Erozyona neden olmas› d. Toprak veriminin düflmesie. Çölleflmenin ortaya ç›kmas›

9. Bugünkü çevre sorunlar›n› bafllatan temel nedenafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Ekolojik dengenin bozulmas›b. H›zl› nüfus art›fl›c. Teknolojilerin geliflmesid. ‹çme sular›n›n kirlenmesie. Do¤al kaynaklar›n tükenmesi

10. Afla¤›dakilerden hangisi günefl enerjisinin türevleriolmayanlar aras›ndad›r?

a. Rüzgar b. Hidroelektrik c. Biyogaz d. Alkol e. Do¤al gaz



1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Nedir?” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Su K›tl›¤› Sorunu” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Dengelerin Bozul-mas› Süreçleri ve Sonuçlar›” konusunu yenidengözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Dengelerin Bozul-mas› Süreçleri ve Sonuçlar›” konusunu yenidengözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Nedir?” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Dengelerin Bozul-mas› Süreçleri ve Sonuçlar›” konusunu yenidengözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Dengelerin Bozul-mas› Süreçleri ve Sonuçlar›” konusunu yeniden-gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Afl›r› Otlatma Sorunu”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Dengelerin Bozul-mas›n›n De¤erlendirilmesi” konusunu yenidengözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Dengelerin Bozul-mas›n›n De¤erlendirilmesi” konusunu yenidengözden geçiriniz.


Topra¤› oluflturan ana kayaçlar, mineral gübreler, pes-tisitler, kanalizasyon at›k maddeleri, kentsel at›k mad-deler, at›k sular, madencilik ve motorlu araçlar›n egzozgazlar›d›r.

S›ra Sizde 2

Verimsiz topraklar, erozyon, nehir havzalar›n› ay›ransetlerin bozulmas›, çölleflme, tuzlanma, göllerin küçül-mesi, sulak alanlar›n yok olmas›, tar›mda sulama içingerekli suyun bulunamamas›, sanayide ve kentlerin ço-¤unlu¤unda su k›tl›¤› yaflanmas›, akarsular›n denize ula-flamamas›, do¤al iklim de¤iflmesidir.

S›ra Sizde 3

Termik santrallerin yaratt›¤› bafll›ca çevre sorunu; insansa¤l›¤›n›, bitkilerin büyümesini engelleyen ve asit ya¤-muruna neden olan kükürt dioksit gaz›n›n çevreye ek-lenmesidir. %1-3 kükürt kapsayan kömür ve petrolüntermik santrallerde yak›lmas› sonucu büyük miktardakükürt dioksit atmosfere kar›flmaktad›r. ‹lave olarak bü-yük miktarda kül partikülleri, florürler, a¤›r metal tozla-r› ve bir k›s›m kanserojen nitelikli organik solvent bu-harlar› atmosfere verilmektedir. Bunlar kat›, s›v› ve gazhalindeki çeflitli kirleticiler hava hareketleriyle uzunmesafelere tafl›nabilme niteli¤indedirler. Bu maddelerbelirli bir süre sonra toprak ve su yap›s›na girer ve buortamlardaki çevre koflullar›n›n de¤iflmesine nedenolurlar. Yüksek kükürt dioksit, tek çenekli bitkilerdeyaprak uç k›sm›nda a¤arma daha sonra bitkide genelpörsüme oluflturur. Çift çenekli bitki yapraklar›nda ön-ce k›rm›z›, sar› ve kahverengi lekeler belirir, sonra yap-raklar k›vr›larak kurur ve dökülürler. Kükürt oksitlersülfürik aside dönüflerek çevreyi etkilerler. Termik san-trallerden kaynaklanan toprak kirlenmesi, sonucundatopra¤›n verimlili¤i azalacak, uygun de¤er toprak özel-likleri bozulacakt›r. Ayn› zamanda toprak kirlili¤i top-rak canl›lar›n›n ifllevlerini engelledi¤i gibi bir süre son-ra da canl›lar›n ölmesine neden olacakt›r.

S›ra Sizde 4

Kömür, petrol ve do¤algaz, milyonlarca y›l önce depo-lanm›fl günefl enerjisinden baflka bir fley de¤ildir. Odundahil, çeflitli flekillerdeki biyokütle enerjisi, bitki ve hay-vanlarda k›sa süreli depolanm›fl günefl enerjisidir. Lin-yit, k›smen fosilleflmifl, ama tam kömürleflmemifl olangünefl enerjisidir. Biyokütle enerjisinin aksine kendikendini yenilemez. Akarsulardan elde edilen enerji, gü-neflin döndürdü¤ü su döngüleri ile ortaya ç›kar. Dola-y›s›yla, su döngüsü sa¤l›kl› kald›¤› ölçüde hidroelektrikenerjisinin potansiyeli gerçekleflir; kendi kendini yeni-ler. Günefl enerjisinin neden oldu¤u hava ak›mlar›ndanrüzgâr enerjisi ortaya ç›kar. Deniz dalgalar›ndan eldeedilen enerji de rüzgâr enerjisi ile ilgilidir. Güneflin de-niz sular›n› ›s›tmas›yla da, deniz termal enerjisi potansi-yeli ortaya ç›km›fl olur. Günefle ba¤l› olmayan üç ener-ji kayna¤› bulunmaktad›r. Nükleer ve jeotermal enerjiile daha çok Ay’›n çekiminden kaynaklanan, denizler-deki gel-git enerjisi.



Akalan, ‹. (1974). Toprak ve Su Muhafazas›, Ankara.Capra, F. (1982). The Turning Point. Simon and

Schuster, New York.Churchman, CW. (1968). The Systems Approach, New

York.Commoner, B. (1976). The Poverty of Power. Energy

and the Economic Crisis. Knopf, New York.Çankaya Belediyesi.(2007). El Broflürü Çevre, Ankara.Çepel, N. (1983). Genel Ekoloji. ‹stanbul Üniversitesi

Orman Fakültesi Yay›nlar›, No. 3140/337, ‹stanbul.Çepel, N. (1992). Do¤a, Çevre, Ekoloji ve ‹nsanl›¤›n

Ekolojik Sorunlar›. Alt›n Kitaplar, ‹stanbul.Çepel, N. (2003). Ekolojik Sorunlar ve Çözümleri.

TÜB‹TAK Popüler Bilim Kitaplar›, 180, Ankara.Çiçek, A. (2006). Çevre Sa¤l›¤›, Eskiflehir.Flavin, C. (1987). Reassessing Nuclear Power, New

York.Flavin, C. (1988). Creating a Sustainable Energy

Future, New York.Gökmen, S. (2007). Genel Ekoloji, Ankara.Gürp›nar, T.(1978). Yabani Bitkilerimiz, ‹stanbul.Haktan›r, K. ve Arcak, S. (1998). Çevre Kirlili¤i. Ankara

Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yay›n No.1503, Ankara.http://www.cevreorman.gov.tr.Jaeger, J. (1988). The Changing Atmosphere, Toronto.Kansu, ‹.A. (1965). Böcek Ekolojisi ve Epidemiyolojisi,

Ankara.Kantarc›, M.D. (1983). Türkiye’de Arazi Yetenek S›-

n›flar› ile Arazi Kullan›m›n›n Bölgesel Duru-

mu. ‹.Ü. Orman Fakültesi Yay›nlar›, No. 3153/350,‹stanbul.

K›fllal›o¤lu, M. ve Berkes, F. (1987). Biyolojik Çeflitli-

lik, Ankara.K›fllal›o¤lu, M. ve Berkes, F. (2001). Ekoloji ve Çevre

Bilimleri, ‹stanbul.K›fllal›o¤lu, M. ve Berkes, F. (2009). Çevre ve Ekoloji,

‹stanbul.Külköylüo¤lu, O. (2006). Çevre ve Çevre (‹nsan-Do-

¤a ‹liflkisi). Abant ‹zzet Baysal Üniversitesi Bas›me-vi, Bolu.

Lean, G. (1995). Down to Earth, Center for our

Commen Future, TEMA VAKFI Yay›n› No.9,‹stanbul.

Lovins, A.B. (1977). Soft Energy Paths, Cambridge.Mayerabich, K.M. and Schefold, B. (1986). Die

Grenzender Atomwitschaft, Münich.

Meadows, DH., Meadows, DL., Randers, J. ve Behrens,WW. (1972). Limits to Growth. Universe, NewYork.

Miller, G.T. and Spoolman, S. (2008). Environmental

Science, Canada.Mirabo¤lu, M. (1977). Orman›n Hava Kirlili¤ini Ön-

leyici Etkisi, ‹stanbul.Nebel, J.B. and Wright, R.T. (1996). Environmental

Science, USA.Obeng, L.E. (1977). Should Dams be Built? The Volta

Lake Example, New York.Odum, HT. and Odum, EC. (1981). Energy Basis for

Man and Nature, New York.Öztürk, M. (2004). Pil/Akü Kullan›m› ve At›k Piller

ile Akülerin Zararlar›, Ankara.Pimentel, D. and Pimentel, M. (1979). Food Energy

and Society. Arnold, London.Rappoport, R.A. (1971). The Flow of Energy in an

Agricultural Society, New York.Spence, C. (2007). Küresel Is›nma, Sagl›kl› Bir Dün-

ya ‹çin Çözümler, Çev. Selin Gönen ve SerkanA¤ar, ‹stanbul.

Stobaugh, R. and Yergin, D. (1983). Energy Future,

New York. Türkiye Çevre Sorunlar› Vakf›.(1986). Sanayi ve Çevre

Konferans›, Ankara.Türkiye Çevre Vakf›.(1995). Türkiye’nin Çevre So-

runlar›’ 95, Ankara.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Çevre kirlili¤ini tan›mlayabilecek ve neden olan etmenleri özetleyebilecek,Hava kirlili¤ine neden olan etmenleri ve etkilerini s›ralayabilecek,Su kirlili¤ine neden olan etmenleri ve etkilerini s›ralayabilecek,Toprak kirli¤ine neden olan etmenleri ve etkilerini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Çevre kirlili¤i• Hava kirlili¤i

• Su kirlili¤i• Toprak kirlili¤i

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


• G‹R‹fi• ÇEVRE K‹RL‹L‹⁄‹• HAVA K‹RL‹L‹⁄‹• SU K‹RL‹L‹⁄‹• TOPRAK K‹RL‹L‹⁄‹


Çevre Kirlili¤ininOrtaya Ç›kmas›ndaEtken TemelFaktörler

G‹R‹fi‹nsanlar›n nüfuslar›n›n h›zla artmas›, yüksek yaflam standartlar›nda ve lüks içindeyaflama çabalar› nedeniyle do¤al kaynaklar›n afl›r› tüketimi, buna karfl›l›k do¤alkaynaklar›n s›n›rl› olmas› ve belli bir tafl›ma kapasitesinin bulunmas› çevre sorun-lar›n›n ortaya ç›kmas›ndaki temel etkenlerdir.

Do¤a dinamik bir sistemdir ve sürekli kendini yeniler. Do¤al döngü içinde olu-flan at›klar do¤an›n kendi içinde ayr›flt›r›larak sisteme dahil edilir. Insanlar yaflam-lar›n› do¤an›n dengesine müdahale edecek flekilde sürdürmeye bafllad›klar›ndanberi bu sistem üzerinde oluflan bask› bugün ülkeleri tedbir almak için bir araya ge-tirecek kadar yaflam› tehdit eder hale gelmifltir.

Çevre sorunlar› kirlilikle bafllar. Neden kirlilik oluflur? ‹nsan ve endüstri faaliyet-lerinden ileri gelen kirlili¤i saymazsak, do¤ada meydana gelen hiç bir tepkime%100 oluflmaz. Örne¤in benzinin yanmas›; yanma s›ras›nda afla¤›daki tepkimemeydana gelir

Hidrokarbonlar + Atmosferdeki oksijen (O2) → Karbondioksit + Su(hidrojen ve karbon)

Aç›¤a ç›kan enerjinin bir k›sm› motoru çal›flt›r›r. Kalan enerji ›s› olarak sal›n›r.Benzinin içindeki karbon atmosferdeki oksijenle tepkimeye girer ve karbondioksitoluflur (sera gaz›). Hidrojen de, atmosferdeki oksijenle tepkimeye girer ve su olu-flur. Bu at›k ürünler araban›n egsoz borusundan d›flar› at›l›r. Dolay›s›yla yanma ilebenzinin içindeki maddeler yok olmaz. Bunlar kirletici maddeler haline gelir. Çün-kü madde yoktan var olmaz, vardan yok olmaz. Bu arada benzinle tepkimeye gi-ren oksijende korunmufl olur.

Oksijenin yeteri kadar çok olmamas› halinde hidrokarbonlar›n tamam› yanmazve polisiklik aromatik karbonlar (PAH), organik buharlar ve is gibi tam yanmam›flürünler aç›¤a ç›kar.

‹nsan vücudu içinde benzer durum geçerlidir. Vücudumuz ald›¤›m›z g›dan›n%100’ünü kullanmaz. Örne¤in g›dan›n içindeki lifli k›s›m sindirim sisteminde ayr›fl-t›r›lamaz ve vücuttan d›flar› at›l›r. Yine benzer flekilde besin molekülleri kan yoluylaorganlara tafl›n›r. Organlar bu besinin hepsini kullanmaz ve kalan k›s›m idrarla d›fla-r› at›l›r. ‹ster do¤al ister insan faaliyetleri sonucu meydana gelsin her bir tepkime so-nucunda kirlilik oluflturan at›klar ve fazla enerji aç›¤a ç›kar. Özellikle iyi planlanma-m›fl, yetersiz tekniklerin kullan›ld›¤› sistemlerde kirlilik ve at›k miktar› fazlad›r.

Çevre Kirlili¤inin OrtayaÇ›kmas›nda Etken

Temel Faktörler

Benzin hidrokarbonlar(hidrojen ve karbon içerenbileflikler) ve iz miktardakidi¤er maddelerden oluflur.

Polisiklik aromatikkarbonlar: Üç veya dahafazla benzen halkas›ndanoluflan ve genellikle fosilyak›tlar›n yans›mas›ylaortaya ç›kan, kanserojenorganik moleküller s›n›f›d›r.

Hangi maddeler kirlilik oluflturur? Do¤a veya insan kaynakl› olsun hemen he-men bütün kimyasallar, maddeler, materyaller kirleticidir. Kirleticiler hareket eder.Bulunduklar› yerde nadiren kal›rlar. Ülkelerde böyle düflünerek çevre ile ilgili ken-di yönetmeliklerini koyarlar. Ancak kirleticiler hava, su ve toprak arac›l›¤› ile hare-ket ederler, hatta g›dalara bulafl›rlar. Genel olarak kirleticinin etkisi kirlilik kayna¤›-n›n yak›n›nda çok daha fazla olmas›na ra¤men tafl›nma ile uzak alanlar› da etkileye-bilirler. Örne¤in ‹sviçre’de Rhine nehrine kar›flan kimyasallar nehir taraf›ndan tafl›-narak Fransa ve Almanya’da bal›k ölümlerine neden olmufltur. Günümüzde Çin’dekömür yak›lmas› nedeniyle oluflan kirlilik Japonya’y› olumsuz yönde etkilemektedir.

Baz› kirleticilerin tafl›nmas›nda “çekirge etkisi” ad› verilen özel bir terim kulla-n›lmaktad›r. Örne¤in DDT adl› tar›msal ilaç, kullan›ld›¤›nda buharlafl›r ve rüzgarlatafl›n›r. Serin hava ile karfl›lafl›nca yo¤unlaflarak yere ulafl›r. Bu madde do¤aya ya-banc› yani sentetik bir madde oldu¤u için mikroorganizmalar taraf›ndan ayr›flma-ya u¤ramaz. Hava ›l›n›nca tekrar buharlaflarak hareketine devam eder. DDT’nin buflekilde Kuzey kutbuna ulaflt›¤› ancak so¤uk dolay›s›yla buharlaflamad›¤› ve orada-ki besin zincirine kar›flt›¤› belirlenmifltir.

Geçmifl yüzy›llarda teknoloji ve bilimin bu günkü kadar geliflmemifl olmas› ne-deniyle insanlar›n k›tl›k, hastal›k gibi olaylarla nüfus art›fl› s›n›rl› kal›yordu. Dahasonra ilaçlar›n bulunmas›, çeflitli kaynaklar›n keflfedilip kullan›lmaya bafllanmas›y-la hem insan nüfusu hemde tüketim artmaya bafllad›. Bugün insan nüfusunun çev-re kirlili¤ine olan etkisi %10 düzeyindedir. O halde en büyük etken afl›r› tüketim-dir. Geliflmifl ülkelere bakt›¤›m›zda, kifli bafl›na tüketimin (petrol, g›da vb), en çokAmerika Birleflik Devletleri’nde oldu¤u görülmektedir. Al›nacak önlemlerin bafl›n-da afl›r› tüketimin önlenmesi, kaynaklar›n ak›lc› ve yararl› bir flekilde kullan›lmas›ve geri dönüflümü olan materyallerden yap›lan her türlü cihazlar›n kullan›lmas›n›nyayg›nlaflt›r›lmas› say›labilir.

ÇEVRE K‹RL‹L‹⁄‹Çevre sorunlar›n›n en bafl›nda kirlilik gelmektedir. Kirlili¤in tan›m› konusunda bi-lim dallar›na göre farkl› de¤erlendirmeler bulunmaktad›r. Kirlilik, insan yaflam›n-daki de¤erlerde giriflim yaratan veya toksik etki yapan, besin zincirine kar›flan, tür-lerin geliflme oran›n› de¤ifltirerek çevreyi olumsuz etkileyen veya de¤ifltiren mad-de veya etkidir. Kirlenmenin etkisi afla¤›da verilen zararlar fleklinde özetlenebilir:

1. Hava, su ve besin maddelerinde bulunan kimyasal veya radyoaktif madde-lerin insan sa¤l›¤›na zarar vermesi,

2. Bitkiler, hayvanlar, tar›m ürünleri, toprak ve su kaynaklar›n›n zarar görmesi,3. Duman, kimyasal gazlar, toz, kül, gürültü gibi nedenlerle çevrenin zarar

görmesi, do¤al görünümünün bozulmas›,4. Etkisi hemen görülmeyen kirleticilerin uzun sürede kanser gibi hastal›klara

neden olmas›.

Kirleticilerin Kayna¤› ve ÇeflitleriÇevre kirlili¤i afla¤›da belirtilen nedenlerden kaynaklanmaktad›r:

1. Do¤an›n yap›s›nda bulunan maddeler (azot oksitler, nitrat, nitrit, asbest, a¤›rmetaller, hidrokarbonlar vb.),

2. Do¤ada bulunan ve ancak insanlar›n ifllemesiyle de¤iflime u¤rayan veyamiktar› artan maddeler (kanalizasyon at›klar›, gübreler, fosil yak›tlar›n yan-ma ürünleri, hidrokarbonlar, petrokimyasal ürünler vb.),

3. ‹nsanlar taraf›ndan üretilen sentetik maddeler (tar›msal ilaçlar, sentetik poli-merler, petrokimyasal ürünler vb.),


Diklorodifeniltrikloroetan(DDT), II. Dünya Savafl›ndansonra sivrisineklerlemücadele için kullan›lan,sonradan çok zehirli oldu¤uve ortamda çok uzun sürekalmas›ndan dolay›kullan›m› yasaklanan böcekilac›.

Kirlenme Ortamlar›Toprak, su ve hava yaflad›¤›m›z çevreyi oluflturur. Bu ortamlar birbiriyle sürekli te-mas halindedir. Kirleticiler kar›flt›klar› ortamda kal›fl sürelerine ve ortam koflullar›-na ba¤l› olarak farkl› etkiler olufltururlar. Bu etkiler fiziksel, kimyasal ve biyolojikolabilir. Kirlili¤in oluflumu genel olarak üç al›c› ortam olan hava, su ve topraktameydana gelir. Bunun yan› s›ra gürültü kirlili¤i, görüntü kirlili¤i gibi al›c› ortam he-deflemeyen kirlilik çeflitleri de bulunmaktad›r. Bu bölümde hava, su ve toprak kir-lili¤i üzerinde durulacakt›r.

HAVA K‹RL‹L‹⁄‹ Havan›n bilefliminde afla¤›da verilen gazlar bulunmaktad›r ve bu bileflimdeki hava te-miz olarak kabul edilmektedir. Asl›nda bu ideal bir yaklafl›md›r. Dünya Sa¤l›k Örgü-tü (WHO) hava kirlili¤ini, havan›n içinde insan sa¤l›¤›na zarar verecek orandamaddelerin bulunmas› fleklinde tan›mlamaktad›r. Bu maddeler çeflitli olmakla birlik-te daha çok genifl alanlara h›zla yay›lan gazlard›r. O halde hava kirlili¤i, herhangibir maddenin çevrede olumsuz etki yapacak düzeyde havada bulunmas› fleklinde ta-n›mlanabilir. Bu maddelerin hissedilir bir etki yaratmas› ve herhangi bir canl› veyacans›z varl›kta bu etkinin gözlenmesi gerekir. Havan›n bilefliminde bulunan gazlar:

• Azot - %78,• Oksijen - %21,• Karbondioksit - %.0310,• Di¤er gazlar - %.069,

- kripton, ksenon, argon - metan - kükürt dioksittir.

Atmosferdeki kirleticiler, orman yang›nlar›n›n dumanlar› veya volkan faaliyetle-ri sonucu sal›nan incecik kül zerrecikleri, batakl›klardan sal›nan hidrojen sülfür,metan gibi gazlar, polenler gibi do¤al kirleticilerdir. ‹nsanlar›n evsel veya endüstri-yel faaliyetler için kulland›klar› fosil yak›tlar , tafl›tlardan ç›kan gazlar ise insan kay-nakl› kirleticileri oluflturur. Hava kirlili¤i, arazi yap›s› düz alanlar de¤ilde daha çokçukur fleklinde olan ve rüzgar almayan alanlarda oluflmaktad›r.

Hava Kirlili¤ine Neden Olan Etmenler

Fosil Yak›tlarDünyada kömür, petrol gibi fosil yak›tlar enerji kayna¤› olarak yo¤un bir flekildekullan›lmaktad›r. Baz› ülkelerde enerji kayna¤› olarak alternatif kaynaklar›n kulla-n›m›n›n gündeme gelmesine ra¤men 2035 y›l›na kadar dünyada kullan›lacak ener-ji kaynaklar›n›n bafl›nda hala petrol ve kömürün yer ald›¤›, do¤al gaz›n kömürdensonra geldi¤i ve yenilenebilir enerji kaynaklar›n›n oran›n›n ise oldukça düflük ol-du¤u yap›lan projeksiyonlarda görülmektedir. Fosil yak›tlar›n yanmalar› s›ras›ndakarbondioksit (CO2) ve kükürt dioksit (SO2) gibi gazlar›n aç›¤a ç›kmas› hava kirli-li¤ine neden olmaktad›r. Hava kirlili¤i geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin özel-likle büyük kentlerinde görülen önemli bir sorundur. Kalabal›k nüfus, yo¤un tafl›ttrafi¤i, kente yak›n fabrikalar enerji kayna¤› kullan›m›n› artt›rmaktad›r.

Ankara’da 1970-1978 y›llar› aras›nda görülen hava kirlili¤i, fuel oil ve linyit kay-nakl›d›r. Havada saptanan kükürt dioksit miktar› Dünya Sa¤l›k Örgütünün 150mikrogram/m3 olarak belirledi¤i standard›n iki kat›ndan daha fazla 366 mikrog-ram/m3 olarak saptanm›flt›r. Kükürt oran› düflük kömür kullan›m› ile birlikte kirli-lik azalm›flt›r. Asl›nda kirlili¤in kayna¤› kükürt olmakla beraber Ankara’n›n çana¤a

1537. Ünite - Çevre K i r l i l i¤ in in Ortaya Ç›kmas›nda Etken Temel Faktör ler

benzeyen arazi yap›s› da buna neden olmaktad›r. Kirli hava yükselerek kendini ye-nileyememektedir. Kentteki yeflil alanlar› artt›rmak al›nacak önlemlerden birisidir.

Tafl›tlardan Sal›nan EmisyonlarTafl›tlar benzin veya mazotla çal›fl›rlar. Tafl›tlar hava kirlili¤inin %80’inden daha faz-las›ndan sorumludur. Tafl›tlardan, lokomotiflerden, uçaklardan vb. sal›nan kirleti-ciler karbon monoksit (CO), yanmam›fl hidrokarbonlar ve azot oksit (NOx)’tir.Yüzlerce, binlerce ton hidrokarbon ve karbonmonoksit günlük olarak havaya sal›-n›r. Metropol flehirlerde bu durum aç›k bir flekilde belirgindir. Standartlara görebenzinli bir araban›n kilometre bafl›na 2.5 gram hidrokarbon ve 25 gram karbon-monoksit sald›¤› bilinmektedir. Hergün trafi¤e binlerce arac›n ç›kt›¤› düflünülürsehava kirlili¤inin kolay kolay önüne geçilemeyece¤i aç›kt›r. Bu nedenle toplu tafl›-ma araçlar›n› kullanman›n gereklili¤i ortadad›r. Amerika Birleflik Devletlerinde ta-fl›t kullan›m› ve buna ba¤l› olarak çeflitli kirletici gazlar›n sal›n›m› di¤er ülkelere gö-re daha fazlad›r. Avrupa ülkelerinde toplumun hem toplu tafl›m araçlar›n› kullan-ma hem de al›flverifllerini yürüme mesafesindeki yerlerde yapmalar›ndan dolay› ta-fl›tlardan sal›n›m daha az olmaktad›r. Hatta baz› ülkelerde ifl yerine gitmek yerineiflleri evden idare etmek oldukça yayg›nlaflm›flt›r. Ülkemizde de metro a¤›n› müm-kün oldu¤unca yaymak, toplu tafl›m› teflvik etmek gerekmektedir.

Endüstri At›klar›Ka¤›t fabrikalar›, petrol rafinerileri, gübre fabrikalar›, çelik endüstrisi, elektrik santral-leri gibi sanayi kurulufllar›n›n faaliyetleri hava kirlili¤inin temel kayna¤›d›r. Hava kir-lili¤ine neden olan ve endüstriden kaynaklanan yayg›n kirleticiler kükürtdioksit (SO2),karbonmonoksit (CO), karbondioksit (CO2), hidrojen sülfür (H2S), hidrokarbonlar vebunlar›n yan› s›ra toz, duman ve istir. Kimya endüstrisi faaliyetlerinden hidroklorikasit (HCl), klorür (Cl), azot (N), bak›r (Cu), çinko (Zn), kurflun (Pb) ve arsenik oksit-ler (AS2O3), tekstil fabrikalar›ndan pamuk tozu, pestisit fabrikalar›ndan zehirli mad-deler havaya sal›n›r. G›da iflletmeleri etrafa hofl olmayan kokular yayarlar. Kazalar so-nucu endüstri iflletmelerinden etrafa yay›lan zehirli gazlar insan yaflam›n› tehdit eder.

Tar›msal FaaliyetlerTar›mda zararl›lar› yok etmek için kullan›lan tar›msal ilaçlar›n püskürtülmeleri ha-va kirlili¤ine neden olur. ‹nsan ve hayvanlar taraf›ndan solunmalar› durumundaciddi sa¤l›k durumlar› ortaya ç›kar.

SavafllarSavafl s›ras›nda kullan›lan ve çeflitli kimyasal maddelerden oluflan patlay›c›lar ze-hirli gazlar›n havaya yay›lmas›na neden olur. Yay›ld›¤› alan›n ekolojisini büyük öl-çüde tahrip eder. Nükleer patlamalar havada radyoaktif kirlili¤e yol açar. II. Dün-ya savafl› s›ras›nda Japonya’n›n Hiroflima ve Nagasaki kentlerine at›lan atom bom-balar›n›n yapt›¤› etki en belirgin örneklerdir.

Yayg›n Hava KirleticilerHava kirlili¤ini oluflturan kirleticiler gaz ve zerrecikler halinde bulunur. Azot ve kü-kürt gaz halinde, zerreler halindeki kirleticiler ise kat› veya s›v› haldedir. Büyük par-çac›klar kolayca çökelirken, küçük toz tanecikleri havada uzun süre as›l› kal›r. Bu ta-neler delme, k›rma, ö¤ütme, kar›flt›rma gibi ifllemler sonucunda atmosfere yay›l›rlar.

http://www.rshm.saglik. gov.tr/ hki/pdf/hava.pdf


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Karbondioksit• Geçen yüzy›lda havan›n CO2 içeri¤inin %20 artt›¤› belirlenmifltir,• CO2 gaz› bafl a¤r›s› ve bulant›ya neden olur. Karbondioksitin havadaki ora-

n›n›n artmas› ile sera etkisi oluflur ve atmosferdeki s›cakl›k artar. Bunun so-nucunda kutuplardaki buzlar›n erimesi, okyanuslar›n seviyesinin yükselme-si ve k›y›lar› sular›n basmas› olas›d›r.

Karbonmonoksit• Renksiz ve kokusuz bir gazd›r,• Çok zehirli bir gazd›r, tamamen yanmam›fl yak›ttan ortaya ç›kar,• ‹nsanlar taraf›ndan solundu¤unda kandaki hemoglobin ile birleflir ve kan›n

oksijen tafl›ma kapasitesini düflürür. Bu durum halsizli¤e, görmenin azalma-s›na ve ölüme yol açar.

Azot Oksitler• Bu gazlar azot monoksit (NO) ve azot dioksit (NO2)’dir,• Tafl›tlardan ve kimya endüstrisi faaliyetleri sonucu sal›nan at›k gazlard›r. Ya-

nan herhangi bir materyalden de sal›nabilir,• Azot monoksit düflük deriflimlerde zarars›z olmas›na ra¤men yüksek deri-

flimlerde zararl›d›r ve kan›n oksijen tafl›ma kapasitesini düflürür,• Azot dioksit, fotokimyasal sisli duman (smog) oluflumunda rol oynar.

Sülfür Oksitler• Kükürt içeren kömür ve petrol ürünlerinin yanmas› sonucu aç›¤a ç›kan kü-

kürt dioksit (SO2) ve sülfit (SO3) gazlar›d›r. Kükürt dioksit su ile birleflincesülfüroz asit oluflur. Sülfit ile su molekülleri birleflince sülfürik asit oluflur.Her iki bileflik asit ya¤murlar›n›n oluflmas›na neden olur,

• Bu gazlar ya¤mur veya kar ile birlikte asit ya¤murlar›n› olufltururlar veya asitçökelmesi ile çökelirler,

• Binalara, giyeceklere, bitki ve hayvanlara zarar verir. Kükürt dioksitin yük-sek deriflimleri bitkilerde kloroza (yapraklar›n sararmas›na), plazmolize yolaçar, metabolik faaliyetleri engeller.

Fotokimyasal Oksidanlar• Birincil kirleticilerle yani azot oksitler ve hidrokarbonlar aras›ndaki fotokim-

yasal tepkimeler sonucu oluflurlar,• Azot oksitler gün ›fl›¤›nda yanmam›fl hidrokarbonlarla peroksi asit nitrat

(PAN), ozon, aldehit gibi baz› kompleks organik bileflikleri oluflturur.

Hidrokarbonlar• Karbon ve hidrojenden oluflan bilefliklerdir. Tafl›tlardaki yak›tlar›n tam yan-

mamas› sonucunda ortaya ç›kar,• Hidrokarbonlar yukar›da da belirtildi¤i gibi azot oksitlerle oldukça zehirli

bir madde olan PAN’› olufltururlar. Akci¤er ve deride rahats›zl›k yarat›r.

As›l› Partiküler Madde• Endüstri ve tafl›tlardan sal›nan ince, kat› veya s›v› halde olan taneciklerdir.

Bu tanecikler havan›n içinde as›l› kalacak kadar küçük boyutlardad›r,


• Yanan kömürlerin is ve uçucu külleri, baz› metalurjik ifllemler sonucu orta-ya ç›kan kurflun (Pb), krom (Cr), nikel (Ni), kadmiyum (Cd) ve çinko (Zn)içeren metal tuzlar›, dokuma sanayinden sal›nan pamuk tozlar›, bitkiler üze-rine püskürtülen tar›m ilaçlar›, toprak iflleme sonucu havaya kar›flan tozlarhavadaki partiküler maddeleri oluflturur,

• Boyutlar› çok küçük olan bu maddeler akci¤erlerin kendini temizlemesiniengelleyerek solunum hastal›klar›na neden olur. Bu tür parçac›klar e¤erkurflun içeriyorsa, kurflunla ilgili endüsride çal›flan insanlarda zehirlenmele-re yol açabilir.

Aerosoller• Aerosoller buhar fleklinde havaya sal›nan kimyasallard›r,• Jet uçaklar›ndan sal›nan florokarbonlarda (florin içeren karbon bileflikleri)

bu gruba girmektedir,• Aerosoller ozon tabakas›n› yok etmektedirler. Ozon tabakas›n›n incelmesi

sonucu zararl› mor ötesi ›fl›nlar yeryüzüne ulaflarak deriye zarar vermekte vederi kanserine yol açmaktad›r.

Radyoaktif Maddeler• Radyoaktif maddelerden radyasyon yay›l›rken alfa, beta parçac›klar› ve ga-

ma ›fl›nlar› etrafa yay›l›r,• Bunlar nükleer patlamalar, nükleer silahlar›n kullan›m› s›ras›nda havaya sa-

l›n›r. Bu maddeler sa¤l›k için son derece zararl›d›r.

Floritler • Florit içeren kayaçlar ve mineraller ›s›t›ld›klar›nda son derece zehirli olan

hidrojen florür gaz› salarlar;• Bu gaz çiftlik hayvanlar› ve inekler için son derece zehirlidir.

Yukar›da Verilen Kirleticilerin ‹nsanlar Üzerine Etkileri1. Ozon mukoza membranlar›nda kurulu¤a neden olur, görme azal›r, bafl a¤-

r›s› yapar ve akci¤erde kanama ve ödem oluflur,2. Ozon genetik yap›y› de¤ifltirir,3. Kükürt dioksit a¤›z kurulu¤u, bo¤azda, gözlerde yanma ve solunum sistemi

hastal›klar›na yol açar,4. SO3, CO ve NO2 kan ak›fl›na diffüze eder ve oksijen tafl›n›m›n› azalt›r. Kar-

bonmonoksit kalp ve solunum sistemine zarar verir. Hidrokarbonlar ve di-¤er kirleticiler karsinojenler gibi hareket eder ve çeflitli kanser hastal›klar›nayol açar,

5. Tozlar bronflit, ast›m gibi solunum hastal›klar›na neden olur,6. Sigara içmek akci¤erlerde kanserin bafll›ca nedenidir.

Bitkiler Üzerine Etkileri1. Kükürt dioksit bitki yapraklar›nda kloroza (sararma) yol açar, hücre ve do-

kularda ölüme neden olur,2. Florürler ve PAN marul ve ›spanak gibi genifl yaprakl› sebzelere zarar verir,3. Azot oksitler ve florürler verimi azalt›rlar,4. Hidrokarbonlar yapraklar ve çiçekler üzerine olumsuz etki yapar.


5. Duman ve tozlar yaprak yüzeylerini kaplar ve bitkilerin fotosentez yapma-s›n› engeller,

6. Ozon tah›llara, meyvelere ve pamuk bitkisine zarar verir.

Hava Kirlili¤inin KontrolüHava kirlili¤inin kontrolünde belirlenen istasyonlarda sürekli izlemeler yap›l›r. Or-man ve Su ‹flleri Bakanl›¤›’n›n “Is›nmadan Kaynaklanan Hava Kirlili¤inin KontrolYönetmeli¤i” ve “Endüstri Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirlili¤i Kontrol Yönet-meli¤i” bulunmaktad›r.

Bu yönetmeliklere www2.cevreorman.gov.tr internet eriflimi ile ulaflabilirsiniz.

Hava kirlili¤inin kontrolünde afla¤›da belirtilen önlemlerin al›nmas› önerilir:• Yer seviyesindeki kirlili¤i azaltmak için binalarda bacalar›n mümkün oldu-

¤unca yüksek yap›lmas›, ›s› izolasyonunun sa¤lanmas›,• Yak›t seçiminde kükürt içeri¤i düflük, ›s› de¤eri yüksek yak›tlar›n kullan›lmas›,• Tafl›tlarda kurflun içeri¤i düflük benzin kullan›lmas›, motorlar›n bak›m›n›n

sa¤lanmas›, eksozlardaki kirleticilerin en düflük seviyeye indirilmesi,• Kirlilik kontrol yönetmeli¤inin aynen uygulanmas›,• Çevreyi havadar tutmak için yol kenarlar›na, nehir kenarlar›na, parklara ve

aç›k alanlara a¤aç dikilmesi,• Nüfus art›fl› kirlili¤in temelini oluflturan nedenlerden birisi oldu¤u için, kent-

ler planlan›rken göz önüne al›nmas›d›r. Kent planlamas›n›n binalar›n ve katseviyesinin hakim rüzgar yönünü engellenmeyecek flekilde yap›lmas›,

• Nükleer denemelerin s›n›rland›r›lmas› gereklidir.Ülkemizden hava kirlili¤ine ait görüntüler Foto¤raf 7.1’de verilmifltir.

SU K‹RL‹L‹⁄‹Su yaflam›n vazgeçilmez temel kayna¤›d›r. Yeryüzündeki sular sürekli hareket ha-lindedir. Güneflin etkisiyle okyanuslardan, denizlerden, göllerden sular buharlafla-rak atmosfere yükselir ve troposferde birikerek bulutlar› oluflturur. Bulutlar rüzgâ-r›n etkisiyle hareket eder, so¤uk bir bölgeye rastlay›nca ya¤mur, kar veya dolufleklinde yeniden yeryüzüne iner. Yeryüzüne inen bu ya¤›fl sular›, akarsularla gölve denizlere tafl›n›r. Akarsular, göller ve denizlerdeki su, bir süre sonra buharlafla-rak tekrar atmosfere yükselir. Suyun bu flekilde devaml› olarak yer de¤ifltirmesinesuyun do¤al döngüsü denir (fiekil 7.1).


Foto¤raf 7.1

Hava kirlili¤i(soldan sa¤aAzot Sanayi;Demir ÇelikFabrikas›;TermikSantral)(Atabey,E. 2011.MTA)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Su insanlar›n ve di¤er canl›lar›n metabolik faaliyetleri için mutlak gereklidir. Di-¤er yandan evsel at›klar›n uzaklaflt›r›lmas›nda, elektrik santrallerinde so¤utma iflle-minde, çeflitli endüstri kollar›ndan ç›kan at›klar›n uzaklaflt›r›lmas›nda kullan›lmak-tad›r. Bütün bu ifllemler s›ras›nda at›k maddeler su kaynaklar›na kar›fl›r. Ülkemiz-de tar›mda kullan›lan su miktar› %72, endüstride %16, kullanma ve içme suyu ola-rak %12’dir. Do¤al sular içinde çözünmüfl ve ask› halinde baz› maddeleri içerir.Akarsular karalardan ald›klar› maddeleri deniz ve okyanuslara kadar tafl›rlar. Su-yun do¤al olarak içerdi¤i maddeler kirlilik etmeni olarak say›lmazlar.

Su yap› olarak renksiz, kokusuz ve saydam bir s›v›d›r. Suyun fiziksel özellikleris›cakl›k, bulan›kl›k, renk, tad ve koku göstergeleri ile belirlenir. ‹çme suyunun s›cak-l›¤›n›n 7-12°C aras›nda, ne s›cak ne so¤uk olmas› istenir. Su ürünleri yetifltiricili¤in-de de bal›klar›n çeflitlerine göre su s›cakl›¤› istekleri farkl› olmaktad›r. Bulan›kl›k, iç-me ve kullanma suyunda istenmeyen bir özelliktir. Suyun renkli olmas› içerisindeyabanc› maddelerin çözünmüfl oldu¤unu gösterir. Sular›n içinde metan, hidrojensülfür gibi gazlar›n bulunmas› kötü koku oluflumuna, demirli, sülfatl› bilefliklerin bu-lunmas› suyun tad›n›n de¤iflmesine neden olur. Suyun kimyasal özelliklerinden enönemlisi olan pH de¤eri yabanc› maddelerin suyun içinde çözünüp çözünmemesiile do¤rudan iliflkilidir. Yüzeysel veya yeralt›ndan sa¤lanan sularda salg›n hastal›koluflturan mikroplar›n belirlenmesi suyun bakteriyolojik özelliklerini belirler.

Su Kirlili¤inin Kaynaklar›Su kirlili¤inin kaynaklar› fiekil 7.2’de gösterilmektedir.

1. Evsel at›klar: Evsel at›klar grubuna g›da art›klar›, sentetik deterjanlar, temiz-lik malzemeleri ve su bazl› boyalar girer. Organik yap›daki bu kirleticiler su-lardaki çözünmüfl oksijeni tüketerek kirlenmeye neden olurlar.

2. Endüstriyel at›klar: Bunlar iflletme yak›n›ndaki nehir veya derelere deflarjedilen endüstri kirli sular›d›r. Tekstil, fleker, gübre, ilaç, lastik, ka¤›t ve tümkimyasal madde üreten fabrikalar, maden iflletmeleri hepsi kimyasal kirlilikolufltururlar. Bu at›klar ço¤unlukla kurflun, kadmiyum, civa, arsenik gibi a¤›rmetal içerirler.


DenizYeralt› suyu

Süzülme

Derine s›zma

Deniz üzerine ya¤›fl

Buharlaflma

Terleme

Göl

Buharlaflma-Terleme

Kar örtüsü Kara üzerine Ya¤›flYüzeysel ak›fl

Tutulma

fiekil 7.1

Su döngüsü(Akp›nar, K. 2005)

3. Kimyasal gübreler: Yüksek verim elde etmek için gübre kullan›m› zorunlu-luk haline gelmifltir. Afl›r› nitratl› gübre kullan›m›, nitrat›n y›kanarak yer alt›sular›na kar›flmas›na ve su kaynaklar›n›n kirlenmesine neden olmaktad›r. ‹ç-me suyu kaynaklar›na kar›flmas› halinde önemli sa¤l›k sorunlar›na yol aç-maktad›r.

4. Tar›msal ilaçlar: Tar›msal ilaçlar klorlu hidrokarbonlar›, organofosfatlar›,metal tuzlar›n›, karbonatlar›, asetik asit türevlerini içermektedir. Bu neden-le tar›msal ilaçlar›n ço¤u parçalanabilir özellikte de¤ildir. Bu maddeler g›-da zincirine geçerek ya¤l› dokularda birikir ve önemli sa¤l›k sorunlar›nayol açar.

5. Termal kirlilik: Elektrik ve nükleer santralleri termal kirlili¤in ana kaynakla-r›n› olufltururlar. Bu santrallarda so¤utma amac›yla kullan›lan sular ›s›n›r ve›s›s› yüksek sular su kaynaklar› ile temas etti¤inde bal›klar›n ve di¤er su can-l›lar›n›n ölümüne neden olur.

6. Zararl› organizmalar: Evsel ve flehirsel at›klar zararl› mikroorganizmalar içe-rebilir. Bunlar› protozoa, solucan yumurtalar›, bakteri gibi zararl› organizma-lar oluflturur. E¤er bu organizmalar su kaynaklar›na kar›fl›r ve tüketilirse ti-fo, dizanteri, kolera, tüberküloz gibi hastal›klara neden olur.

7. Mineral ya¤lar (makina ya¤lar›): Çeflitli tafl›tlardan mazot, ya¤ gibi maddele-rin bir flekilde akarsulara bulaflmas›, buradan yeralt› sular›na veya denizlerekadar tafl›nmas› mümkündür.

8. Yeralt› suyu kirlili¤i: Büyük flehirlerin ve endüstriyel alanlar›n yeralt› sular›art›k saf ve güvenilir de¤ildir. Yeralt› sular›n›n kirlilik kaynaklar› sehir at›k-lar›, s›z›nt›lar, endüstriyel s›v› at›klar, septik tanklar, gübreler, çöpler, tar›m-sal ilaçlar vb. dir.


fiekil 7.2

Yerleflim Merkezi

Ya¤mur Suyu

Sanayi

AlgBitkilerS›z›nt›

Akuferde Depolama

YERALTI SUYU

Tortu

Bal›k Çiftlikleri

Yem

Yüzeyden Kar›flanTatl› Su Bal›kÇiftlikleri

Ticari ve HayvansalGübre

Atmosferik Çöküntü

AmonyakVolabilizasyonu

At›k Gaz

At›k Gaz

At›k Gaz

Su Kirlili¤ine nedenolan kaynaklar(http://www.ekoloji)

9. Deniz suyu kirlili¤i: Kirlenmifl akarsular içindeki maddeleri sonunda ulaflt›k-lar› yerler olan denizler ve okyanuslara kadar tafl›rlar. Dolay›s›yla bu yerlerdo¤al ve insan kaynakl› kirleticilerin deposu haline gelir. Okyanuslar, deniz-ler petrol tankerlerinin kazalar› veya denizden petrol ç›karan petrol plat-formlar›ndaki kazalar nedeniyle kirlenmektedir. Di¤er kirleticiler sanayi tipiya¤lar, petrol ürünleri, deterjanlar, at›k çamurlar ve radyoaktif at›klard›r.

Su Kirleticilerinin Etkileri Temel etkiler flunlard›r:

1. Civa (Hg), arsenik (As) ve kurflun (Pb) bileflikleri zehirlidir. Civa, suya kar›fl-t›¤› zaman sucul bitkiler taraf›ndan al›n›r ve g›da zincirine kat›l›r. Kurflunmetabolizman›n bozulmas›, genetik bozukluklar›n ve kans›zl›¤›n ortaya ç›k-mas› gibi birçok sa¤l›k sorunlar›na neden olur.

2. Kadmiyum (Cd) böbrek ve karaci¤ere zarar verir. 3. Nitrat (NO3) ve fosfatlar (PO4) oksijen tüketen alg gibi organizmalar›n or-

tamda ço¤almas›na (ötrofikasyona) neden olur ve bu durum bal›klar›n vedi¤er sucul canl›lar›n ölümüne yol açar.

4. At›k sular›n içindeki boyalar ve baz› bileflikler suyun renginin de¤iflmesineneden olur.

5. Sabun, deterjan gibi temizlik malzemeleri sularda köpük oluflumuna yolaçar.

6. Endüstriyel at›k sular kokuya ve kötü tada neden olan demir, klorür, fenol,mangan, ya¤lar, hidrokarbonlar, amonyak, alg ve mikroorganizmalar içerir.

7. DDT gibi tar›msal ilaçlar›n su sistemine ulaflt›ktan sonra küçük bal›klar›n bes-lendi¤i mikroorganizmalarca al›nmas›, buradan küçük bal›klar› yiyen dahabüyük bal›klara, buradan da kufllara ve insanlara geçmesi söz konusudur.

Su Kirlili¤inin Kontrolü1. Tar›msal alanlarda hayvanlar›n su içtikleri yerler di¤er faaliyetlerin yap›ld›¤›

su kaynaklar›ndan ayr› tutulmal›d›r.2. Tar›msal ilaç ve gübre kullan›m› bilinçli yap›lmal›, ilaçl› malzemeler özenle

ve farkl› yerlerde temizlenmelidir. Do¤ada biyolojik olarak çabuk ve kolayparçalanabilen tar›msal ilaçlar tercih edilmelidir.

3. Kanalizasyon sistemi bulunmayan yerlerde septik tanklar evlerde yer alma-l›d›r.

4. Nehir ve göllerde kirlenmenin önlenmesi için sabun ve deterjan kullan›m›-n› gerektirecek y›kanma, çamafl›r y›kama, oto y›kama gibi ifllemler yap›lma-mal›d›r.

5. Evsel ve endüstriyel at›klar ar›tma ifllemlerinden geçirilmelidir.Suyu kirleten kaynaklar oluflumlar›na göre noktasal ve yayg›n kirletici (Nokta-

sal olmayan) kaynaklar olmak üzere ikiye ayr›l›r. Örne¤in bir kanalizasyonun ç›k›fla¤z› noktasal kaynak olarak de¤erlendirilir ve at›ksu ar›tma tesislerinin kurulmas›y-la ar›t›lmas› mümkündür. Yayg›n kaynaklara örnek olarak tar›msal faaliyetlerdenyay›lan gübrelerin bileflenleri veya tar›msal ilaçlar verilebilir. Genifl alanlara yay›l-ma özelli¤i nedeniyle bu tür kirleticilerin kullan›m›nda önceden planlama yapmak,toprak ve su özelliklerini göz önüne almak gerekir.

Baz› ülkelerde kanalizasyon at›k sular› ar›t›mdan sonra pamuk yetifltirilmesi gi-bi tar›msal faaliyetlerde kullan›lmaktad›r.


Ötrofikasyon: Sular›n besinmaddelerince özellikle azotve/veya fosfor bilefliklerince;alg ve daha yüksek yap›l›bitkilerin üremesinih›zland›racak, böylecesudaki canl›lar›n dengesinibozacak ve su kalitesindeistenmeyen bozulmalara yolaçacak flekildezenginleflmesi.

Su kirli¤inin kontrolü için Orman ve Su ‹flleri Bakanl›¤› taraf›ndan 2004 y›l›ndahaz›rlanan “Su Kirlili¤i Kontrolü Yönetmeli¤i” bulunmaktad›r. Bu yönetmelikteamaç “Ülkenin yeralt› ve yerüstü su kaynaklar› potansiyelinin korunmas› ve en iyibir biçimde kullan›m›n›n sa¤lanmas› için, su kirlenmesinin önlenmesini sürdürüle-bilir kalk›nma hedefleriyle uyumlu bir flekilde gerçeklefltirmek üzere gerekli olanhukuki ve teknik esaslar› belirlemektir” fleklindedir.

Bu Yönetmelik su ortamlar›n›n kalite s›n›fland›rmalar› ve kullan›m amaçlar›n›,su kalitesinin korunmas›na iliflkin planlama esaslar› ve yasaklar›n›, at›k sular›n bo-flalt›m ilkelerini ve boflalt›m izni esaslar›n›, at›ksu altyap› tesisleri ile ilgili esaslar›ve su kirlili¤inin önlenmesi amac›yla yap›lacak izleme ve denetleme usul ve esas-lar›n› kapsamaktad›r.

Su Kirlili¤i Kontrolü Yönetmeli¤i ile ilgili detayl› bilgilere http://www2.cevreorman.gov.tr/ya-sa/y/25687.doc web sayfas›ndan ulaflabilirsiniz.

Su Ortamlar›n›n Kalite S›n›fland›r›lmas›na göre k›taiçi yüzeysel sular›n›n kalite-lerine göre yap›lan s›n›flama afla¤›da verilmifltir (Çizelge 7.1). Bir su kayna¤›n›n bus›n›flardan herhangi birine dahil edilebilmesi için bütün parametre de¤erleri, o s›-n›f için verilen parametre de¤erleriyle uyum halinde bulunmal›d›r.

At›k Sular›n Ar›t›lmas›

Evsel ve Kentsel At›k Sular›n Ar›t›lmas›Kullan›lm›fl sular kanallarda toplan›r ve bertaraf edilmek üzere bir al›c› ortama ve-rilir. Çevre kirlenmesi sorunlar›n› önlemek için bu tür sular›n al›c› ortama verilme-den önce ar›t›lmalar› gerekir. Günümüzde oldukça geliflmifl ar›tma teknikleri kul-lan›lmaktad›r.

Su Kalite Kullan›m alanlar›

S›n›f I Yüksek kaliteli su Yaln›z dezenfeksiyon ile içme suyu temini,

Rekreasyonel amaçlar (yüzme gibi vücut temas› gerektirenler

dahil),

Alabal›k üretimi,

Hayvan üretimi ve çiftlik ihtiyac›,

Di¤er amaçlar.

S›n›f II Az kirlenmifl su ‹leri veya uygun bir ar›tma ile içme suyu temini,

Rekreasyonel amaçlar,

Alabal›k d›fl›nda bal›k üretimi,

Teknik Usuller Tebli¤i’nde verilmifl olan sulama suyu kalite

kriterlerini sa¤lamak flart›yla sulama suyu olarak,

S›n›f I d›fl›ndaki di¤er bütün kullan›mlar.

S›n›f III Kirlenmifl su G›da, tekstil gibi kaliteli su gerektiren endüstriler hariç olmak

üzere uygun bir ar›tmadan sonra endüstriyel su temininde

kullan›labilir.

S›n›f IV Çok kirlenmifl su S›n›f III için verilen kalite parametrelerinden daha düflük

kalitede olan ve üst kalite s›n›f›na iyilefltirilerek kullan›labilecek

yüzeysel sulard›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Çizelge 7.1K›taiçi yüzeysular›n›n kalites›n›fland›rmas›

Birincil ifllem: Çöktürme, yüzdürme ve filtre etme gibi fiziksel ifllemleri içine al-d›¤› için fiziksel ar›tma olarak adland›r›l›r. At›k sular belli büyüklükteki parçalar›ay›klamak için ›zgaralardan geçirilir, kum ›zgaralar›na al›narak organik madde ilebirlikte bulunan kumlar›n çökelmesi sa¤lan›r. Sonra çökelti havuzlar›na al›nan subekletilerek çökelen maddelerden ayr›m› sa¤lan›r. Bu havuzlar›n taban›nda biri-ken çamurun uzaklaflt›r›lmas› su içeri¤inin ve kokusunun fazla olmas› nedeniylezordur. Buraya kadar olan iflleme fiziksel ifllem de denir.

‹kincil ifllem: ‹lk ifllemden sonra at›k çamurlar havaland›rma tanklar›na gönde-rilir, burada hava ile kar›fl›m sa¤lan›r. Organik maddenin mikroorganizmalar tara-f›ndan ayr›flt›r›lmas› için gerekli oksijen miktar›na biyolojik oksijen ihtiyac› (BO‹)ad› verilir. Organik maddenin basit bilefliklere ayr›flt›r›ld›¤› bu aflamaya biyolojikar›tma denir. Daha sonra bakterileri uzaklaflt›rmak için klorlama yap›l›r.

Üçüncül ifllem: Daha ileri olan bu ifllemde biyolojik ar›tmadan geçen su içinde-ki azot, fosfor gibi maddeleri uzaklaflt›rmak için iyon de¤ifltiricilerden geçirilir da-ha sonra akarsu veya göllere verilir. At›k çamularda yak›larak veya kurutulduktansonra kullan›lmayan alanlara doldurularak bertaraf edilir.

At›k ar›tma ile ilgili yönetmelikleri www. atikyonetimi.cevreorman.gov.tr internet adresin-den takip edilebilirsiniz.

Endüstriyel At›k Sular›n Ar›t›lmas›Burada uygulanan ifllemler asit ve bazlar›n nötralize edilmesini, zehirli bilefliklerinuzaklaflt›r›lmas›n›, kolloidal maddelerin, metalik bilefliklerin çökeltilmesini içerir.Termal kirlili¤in giderilmesi at›k sular›n s›cakl›¤›n›n azalt›lmas› fleklindedir. Bu türkirleticilerin ar›t›lmas› s›ras›nda ihtiyaç duyulan oksijen miktar›na kimyasal oksijenihtiyac› (KO‹) denir.

Ar›tma sonras› sular g›da niteli¤i tafl›mayan pamuk gibi tar›msal ürünlerin su-lanmas›nda kullan›lmaktad›r. At›k çamurlar ise a¤›r metal içeri¤i yüksek ve endüs-tri at›klar›ndan elde edilmiflse yak›lmaktad›r.

Ülkemizden maden at›klar›n›n oluflturdu¤u su kirlili¤ine ait görüntüler Foto¤raf7.2’de gösterilmifltir.

TOPRAK K‹RL‹L‹⁄‹Toprak, hava ve su gibi yaflam›n temel unsurlar›ndan birisidir. Toprak oluflumuçok yavaflt›r dolay›s›yla toprak yenilenemeyen kaynaklar aras›nda yer al›r. Bu ne-denle toprak kirlili¤i kontrolü ve bu konudaki çal›flmalar son derece önemlidir.Topra¤›n verimlili¤ini azaltan herhangi bir madde “kirletici” olarak adland›r›l›r.

Orman ve Tabii Kaynaklar Bakanl›¤› “Toprak Kirlili¤inin Kontrolü ve NoktasalKaynakl› Kirlenmifl Sahalara Dair Yönetmelik” ç›karm›flt›r. Bu Yönetmeli¤in amac›;


Foto¤raf 7.2

Madenat›klar›n›noluflturdu¤usu kirlili¤i(Atabey,E.2011. MTA)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



al›c› ortam olarak topra¤›n kirlenmesinin önlenmesi, kirlenmenin mevcut oldu¤uveya olmas› muhtemel sahalar› ve sektörleri tespit etmek, kirlenmifl topraklar›n vesahalar›n temizlenmesi ve izlenmesi esaslar›n› sürdürülebilir kalk›nma hedefleriyleuyumlu bir flekilde belirlemektir.

Toprak Kirlili¤inin Kaynaklar›Toprak al›c› bir ortam oldu¤u için kirletici kaynaklar› oldukça çeflitlidir. Kirletici-ler kaynaklar›na göre; tar›msal, kentsel, endüstriyel, atmosfer ve di¤erleri olarakayr›labilir (fiekil 7.3). Bu kaynaklardan aç›¤a ç›kan at›k maddeler hava, su ve top-rak gibi temel üç al›c› ortam› etkilerler. Bu kirleticilerin oranlar›n›n artmas›, canl›-lar›n besin zincirine (su, g›da) dahil olmalar› sonucunda zehirlenme ve ölümlermeydana gelebilir.

Baz› maddeler topraklar›n fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerini olum-suz yönde etkileyerek verimlili¤ini azalt›rlar. Bu maddelerin kaynaklar› afla¤›daverilmifltir:

1. Verimi artt›rmak için topra¤a ilave edilen kimyasal ve tar›msal zararl›lar› yoketmek için kullan›lan bitkiye veya topra¤a uygulanan tar›msal ilaçlar,

2. Endüstriyel at›klar,3. Radyoaktif kirlilik,4. Evsel ve kentsel at›klar.

Tar›msal KirlilikTar›msal faaliyetler sonucu ortaya ç›kan toprak kirlili¤inin kaynaklar›n› kimyasalgübreler ve tar›msal ilaçlar oluflturur. Ayr›ca tar›m makinelerinden kazara dökülenya¤lar ve mazot da kirlilik oluflturur.


fiekil 7.3

Patlamalar,Zehirli gazlar

Endüstriyelkazalar

Rüzgarlatafl›nan

kirleticiler

Asitçökelmeler

K‹RL‹L‹K KAYNAKLARI

Tar›msal Kentsel Endüstriyel Atmosfer Di¤er

Kimyasal gübreTar›msal ilaç

Mazotbulaflmas›

Elektriksantralleri,

Kül

Gazlar,A¤›r metaller

Madencilik,A¤›r metaller

Metalurjiendüstrisi

Kimya veelektronikendüstrisi

Ulafl›m, Fosilyak›t yanma

ürünleri,Asit birikintileri

fiehir at›klar›,Organik kirleticiler,At›k depolamadan

s›z›nt›lar

Kirlilikkaynaklar› vezararl› etkenler

Kimyasal gübrelerin yanl›fl ve afl›r› miktarlarda topra¤a uygulanmas› zamanlatopra¤›n fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerinin bozulmas›na yol açmaktad›r.Topra¤›n pH’s›nda meydana gelen de¤iflim toprak mikroorganizmalar›n›n yaflam-lar›n› ve besin maddelerinin al›nabilirli¤ini olumsuz yönde etkilemektedir. Fosfor-lu gübrelerin kullan›m›ndan ortama sal›nan arsenik, kadmiyum, mangan, çinko, ta-vuk gübresinden bulaflan çinko, arsenik ve bak›r gibi a¤›r metaller toprakta a¤›rmetal kirlili¤ine neden olur. Bitki-hayvan-insan beslenme zincirinde bu metallerzehirlenmelere, insanlar›n vücutlar›nda birikime yol açar. Fosforlu gübrelerin yü-zey ak›fllar›yla çeflitli su kaynaklar›na tafl›nmalar› sonucu ortamda fosfor deriflimiyükselir. Yine ayn› durum azotlu gübreler için de geçerlidir. Fazla azotlu gübre ilegübrelenmifl yapraklar› yenen marul ve ›spanak gibi bitkilerinde insan sa¤l›¤›nazararl› nitrat ve nitrit birikimleri olmaktad›r.

Tar›msal ilaçlar organik yap›dad›r. Çeflitli formüllerde ve adlarda tar›msal ilaçlarbulunmaktad›r. ‹dealde bir tar›m ilac›n›n hedef zararl›y› yok ettikten sonra ortamdaparçalanarak hemen yok olmas› istenir. Son y›llardaki geliflmelerle parçalanma sü-resi daha k›sa olan tar›msal ilaçlar üretilmifltir. Bu maddeler kendini oluflturan altmaddelere ayr›l›r. Bu ilaçlar içinde 1 ay, 1 y›l ve daha uzun sürede ayr›flan ilaçlarbulunmaktad›r. Tar›msal ilaçlar›n canl›lar üzerine olumsuz etkisi hemen belli olma-d›¤› için kullan›m›na izin verilen ilaçlar›n zararlar› ortaya ç›kt›kça kullan›m› yasak-lanmaktad›r. Örne¤in DDT’nin ortamda parçalanmad›¤›n›n anlafl›lmas› çok uzun birsüre alm›flt›r. Bu maddeyi tamamen ayr›flt›racak mikroorganizmalara do¤ada rastla-n›lmam›flt›r. Tar›msal ilaçlar topraklarda bulunan ve verimlilik için önemli olan ba-z› mikroorganizmalar›n, solucanlar›n zarar görmesine neden olur.

Tar›msal ilaçlar topraklarda kil mineralleri ve organik madde taraf›ndan tutula-bilir. Tar›msal ilaçlar›n yap›s› anyonik, katyonik, moleküler halde olabilir. Toprak-ta tutulmalar› topra¤›n ve ilac›n özelli¤ine göre de¤iflir. Toprakta tutulan ilaçlar›nayr›flma ürünleri daha sonra yavaflca sal›narak bir sonra ekilen ürüne zarar verebi-lir. Toprakta tutulmas› düflük olanlar ise topraktan y›kanarak yer alt› suyuna bula-flabilir. Yine dikkatsiz kullan›m, ilaç kutular›n›n dere, göl kenarlar›nda y›kanmas›birçok bal›k ve kuflun zehirlenmesine yol açabilir. Kimyasal tar›msal ilaçlara karfl›-l›k alternatif olarak biyolojik mücadele yap›labilir. Hastal›klara karfl› dayan›kl› bit-ki türleri seçilebilir. Böcekleri çeken kimyasallar kullan›labilir. Bu nedenle organiktar›m uygulamalar› son y›llarda ülkemizde h›zla art›fl göstermifltir.

Toprak, kirli sular›n süzülerek temizlenmesinde rol oynayan do¤al bir kaynakt›r. Butemizleme iflleminde topra¤›n hangi bileflenleri rol oynar?

Endüstriyel KirlilikKimya endüstrisine ait fabrikalar, metal iflleyen endüstri kollar›, petrol rafinerileri,elektrik santralleri, plastik endüstrisi, büyük çaptaki hayvan çiftlikleri endüstriyelkaynakl› kirleticileri olufltururlar. Buralardan kaynaklanan a¤›r metal, plastik, organikmadde gibi çeflitli kirletici tipleri topraklar›n kirlenmesine neden olmaktad›r.

Plastik ürünlerin çeflitli kullan›m sahas› olmas› ve yo¤un olarak kullan›lmas›plastik at›klar› önemli kirleticiler s›n›f›na sokmaktad›r. Çünkü plastik at›klar top-rakta uzun y›llar kalmakta, ayr›flmas› çok uzun y›llar almaktad›r. Ayr›ca PVC (poli-vinil karbon) fliflelerin üretimi s›ras›nda flifle içinde kalan ve kanserojen etkisi olangaz halindeki klor bileflenleri dolum s›ras›nda suya dahil olmaktad›r.

Elektrik santrallerinin bacalar›ndan ç›kan kükürtdioksit ya¤mur suyu ile birle-flerek asit ya¤murlar›n› oluflur. Asit ya¤murlar› bitkilerin ve a¤açlar›n yapraklar›n›n


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

yanmas›na neden olur. Özellikle elektrik santrallerine yak›n yerde bulunan i¤nea¤açl› ormanlarda yanma ve kuruma belirgindir. Asit ya¤murlar› toprak pH’s›n›nasitleflmesine neden olur. Binalar›n d›fl›nda binalarda afl›nd›r›c› etki gösterir. Yineelektrik santrallerinde kömürün yanmas› sonucu oluflan uçucu küller a¤›r metaliçerikleri nedeniyle toprakta birikti¤inde kirlilik oluflturmaktad›r.

Madencilikte topraklar›n kaz›larak alt›ndan madenlerin ç›kar›lmas› s›ras›ndaüstteki verimli topraklar kayba u¤rar. Kaz›lan topraklar yap›s›n› kaybetmifl bir fle-kilde maden çevresine y›¤›l›r. Madenin ifllenmesi s›ras›nda aç›¤a ç›kan kat› veya s›-v› at›klar rüzgar veya sular›n vas›tas›yla tafl›narak topra¤a bulafl›rlar. Yer alt› suyu-na kar›flan at›klar zehirlenmeye neden olur. Aç›k madencilik iflletmelerinde büyükçukurlar oluflur. Arazi yap›s› bozuldu¤u gibi buralarda ya¤mur sular› birikerek ma-dene ait at›klar çözünür ve zehirli su birikintileri oluflur. Orman ve Tabii KaynaklarBakanl›¤› 2010 y›l›nda “Madencilik Faaliyetleri ‹le Bozulan Arazilerin Do¤aya Ye-niden Kazand›r›lmas› Yönetmeli¤i” ç›karm›flt›r. Bu Yönetmeli¤in amac›; madenci-lik faaliyetleri, malzeme ve toprak temini için arazide yap›lan kaz›lar, dökümler vedo¤aya b›rak›lan at›klarla bozulan do¤al yap›n›n yeniden kazan›lmas›na iliflkinusul ve esaslar› belirlemektir.

Radyoaktif At›klarBu at›klar askeri silahlar›n üretimi, madencilik, elektrik üretimi, t›bbi ifllemler so-nucu oluflan ve radyoaktif madde içeren at›klard›r. Bu radyoaktif maddelerin her-birinin farkl› yar›lanma ömürleri bulunmaktad›r.

Radyoaktif maddelerin azalmas› bu maddelerin alfa, beta ve gama ›fl›nlar› yay-mas› fleklindedir. Nükleer kazalar veya nükleer silahlardan yay›lan radyoaktif mad-deler su ve rüzgarla tafl›n›r. Topraklar ya s›z›nt›lar ya da depolama yoluyla bu mad-delerce kirlenir. Topra¤›n kumlu veya killi bünyede olmas› kirlenmeyi farkl› etki-ler. Killi topraklarda daha fazla tutulma olmaktad›r. Topra¤›n üst katman›na çöke-len radyoaktif maddeler bitkilere, bitkilerden de insan vücuduna geçebilir.

Bu tür at›klar toprak alt›na depolanma fleklinde veya radyoaktif ›fl›nlar› geçir-meyen kapal› ortamlarda muhafaza edilir. Radyoaktif at›klar›n yok edilmesi sonderece zordur. Hatta y›llar önce Karadeniz k›y›lar›na vuran yüzlerce variller içinderadyaktif madde at›¤› oldu¤u saptanm›fl ama hangi ülkeden geldi¤i anlafl›lamam›fl-t›r. Bu variller geçici olarak bir depoda toplanm›flt›r.

Evsel ve Kentsel At›k Kirlili¤iÇöplerin gelifligüzel toprak ortam›na verilmesi sonucu içindeki a¤›r metaller, mik-roorganizmalar topra¤a geçer. Bu çöplerden hastal›k yay›l›r. Özellikle kara sinek-ler en bilinen hastal›k tafl›y›c›lard›r. Günümüzde büyük flehirlerde çöpler için de-¤erlendirme tesisleri kurulmufltur. Baz› maddelerin geri dönüflümü sa¤lan›rken ba-z›lar› da yak›larak elektrik enerjisi elde edilmektedir.

Çöp depolama alanlar›n›n seçimi, topraklar›n kil minerali yap›lar›, kil yüzdesi,boflluk oran›, nem tutma gibi özelliklere göre yap›lmal›d›r. Plastik gibi toprakta ay-r›flmas› son derece güç at›k maddeler kayna¤›nda ayr›lmal›d›r.

Ar›tma tesisi çamurlar›n›n tar›mda kullan›lmas› oldukça risk tafl›maktad›r. Çün-kü at›k sular›n ve at›k sular› ar›tan ar›tma tesislerinin iflletme özellikleri çok farkl›-d›r. Dolay›s›yla ç›kan at›k çamurlar›nda özellikleri farkl› olmaktad›r. Bu at›klar en-düstri at›klar› baflta olmak üzere a¤›r metal içerirler. Bu çamurlar topra¤a uygulan-d›¤›nda bitkilerin a¤›r metal al›mlar› çeflitlerine göre farkl›l›k gösterir. Baz›lar› kök-lerinde, baz›lar› yapraklar›nda veya meyvelerinde a¤›r metalleri biriktirebilir.


Yar›lanma ömrü: Genelolarak azalmakta olan birmaddenin bafllang›çtakimiktar›n›n yar›s›na düflmesiiçin gereken zaman.

A¤›r metal biriktiren bitki türlerini araflt›r›n›z ve bitki türünün biriktirdi¤i a¤›r metalegöre bir örnek veriniz.

Orman ve Su ‹flleri Bakanl›¤› ç›kard›¤› “Kat› At›klar›n Kontrolü Yönetmeli¤i” ilear›tma çamurlar›n›n kullan›m›n› s›n›rlam›flt›r. Bu Yönetmelik, evsel ve kentsel at›ksular›n ar›t›lmas› sonucu ortaya ç›kan ar›tma çamurlar›n›n topra¤a, bitkiye, hayva-na ve insana zarar vermeyecek flekilde, toprakta kontrollü kullan›m›na iliflkin tek-nik ve idari esaslar› kapsamaktad›r.

At›k Yönetimi ile ilgili detayl› bilgilere http://www.atikyonetimi. cevreorman.gov.tr/ yonet-melikler. htm. Web sayfas›ndan ulaflabilirsiniz.

Çizelge 7.2’de Kat› At›k Yönetmeli¤ine göre toprakta bulunmas› gereken a¤›rmetal s›n›r de¤erleri verilmifltir.

Ar›tma çamurlar›nda bulunan azot miktar› düflük fosfor miktar› ise yüksektir.Düflük azottan bitki tam olarak faydalanamaz. Di¤er yandan bu at›klar›n tuz kap-sam›n›n oldukça yüksek olmas›, a¤›r metal içermesi tar›msal amaçla kullan›m›ndadikkat edilmesi gereklili¤ini ortaya koymaktad›r. Topraktaki yaflayan canl›lar ar›t-ma çamurlar›n›n etkisiyle nem, hava, pH gibi toprak özelliklerinin bozulmas› so-nucu olumsuz etkilenirler.

A¤›r Metal EtkisiYukar›da say›lan kaynaklardan sal›nan a¤›r metaller az veya çok miktarda insanlarave di¤er canl›lara toksik maddelerdir. Topraklarda bu metallerin bir k›sm› do¤al ola-rak bulunur. Topra¤› oluflturan ana materyalin yap›s›nda e¤er a¤›r metal bulunuyor-sa toprak bu metali içerir. Örne¤in Püskürük ana materyalden, özellikle bazaltlardanoluflan topraklarda çinko mikro elementinin miktar› baflka topraklara göre yüksekoranda bulunmaktad›r.

‹nsan kaynakl› kirlenmelerde ise d›flar›dan topra¤a a¤›r metal bulaflmas› olur.Topraklarda a¤›r metaller toplam ve bitkiler taraf›ndan al›nabilir formda bulunur.Al›nabilir formda olan miktar toplam miktardan oldukça düflüktür. Çizelge 7.2’deverilen a¤›r metalleri kapsayan materyallerin gelifligüzel araziye verilmesi veya de-polanmas› bu topraklarda zehir etkisine neden olmaktad›r. Tarla ve bahçe bitkile-

A¤›r Metal (Toplam)

6≤pH<7

mg kg-1 *F›r›n Kuru

Toprak

pH≥7

mg kg-1 F›r›n Kuru

Toprak

Kurflun 70 100

Kadmiyum 1 1,5

Krom 60 100

Bak›r 50 100

Nikel 50 70

Çinko 150 200

Civa 0,5 1


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Çizelge 7.2Topraktaki A¤›rMetal S›n›r De¤erleri

*F›r›n kuru toprak 105°C de kurutma f›r›n›nda nemi uçurulmufl toprak.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

ri a¤›r metallere karfl› son derece duyarl›d›r. A¤›r metaller bitkilerde zehirlenmeyeyol açar, bitkiler geliflemez ve ürün al›namaz.

Kirlenmifl Topraklar›n Temizlenmesi Toprak Kirlili¤i Yönetmeli¤inde Toprak kirlili¤inin önlenmesi ve giderilmesine ilifl-kin ilkeler flunlard›r:

1. Toprak kirlili¤inin kayna¤›nda önlenmesi esast›r. 2. Her türlü at›k ve art›¤›, topra¤a zarar verecek flekilde, Çevre Kanunu ve ilgili

mevzuatta belirlenen standartlara ve yöntemlere ayk›r› olarak do¤rudan ve do-layl› biçimde topra¤a vermek, depolamak gibi faaliyetlerde bulunmak yasakt›r.

3. Kirli toprak temiz toprak ile kar›flt›r›lamaz. 4. Tehlikeli maddelerin kullan›ld›¤›, depoland›¤›, üretildi¤i faaliyetler ya da te-

sisler ile at›klar›n üretildi¤i, bertaraf veya geri kazan›m›n›n yap›ld›¤› tesisler-de, kaza ihtimali göz önüne al›narak, toprak kirlenmesine engel olacak ted-birler al›n›r.

Kirlenmifl topraklar› ›slah etmek için farkl› yöntemler uygulanmaktad›r. Toprak›slah›, ekosistemin dengesini bozan kirleticilerin baz› bitki, mikroorganizma veyaçözücü kullan›larak yok edilmesi veya uzaklaflt›r›lmas›d›r. Bu yöntemlerden tek bi-rini uygulamak yerine yerine birkaç yöntemi kullanmak daha etkili olmaktad›r.

Bu yöntemlerden örnekler afla¤›da verilmifltir;Bitkisel iyilefltirme (fitoremediasyon): Baz› bitkilerin metalleri bünyelerine ala-

rak biriktirdikleri ve bu metallerden zarar görmedikleri anlafl›lm›flt›r. Bu bitkiler se-çilerek farkl› a¤›r metal biriktirmelerine göre kirlenmifl topraklarda yetifltirilmekte-dir. Bu bitkiler yak›larak içindeki a¤›r metaller konsantre haline getirilmekte vemetal elde edilmektedir.

Mikroorganizmalar yolu ile iyilefltirme (biyoremediasyon): Petrol ya¤lar›n›ntopraklara bulaflmas› halinde ya¤lar› ayr›flt›rma yetene¤inde olan Arthrobacter,Pseudomonas gibi mikroorganizmalar kullan›l›r. Bu mikroorganizmalar topra¤aafl›lan›r. Aktivitelerini artt›rmak için ortama azotlu ve fosforlu gübre ilave edilerekhem popülasyonlar›n›n artmas› hemde beslenmeleri sa¤lan›r.

Toprak y›kama: Y›kama ile topraktan uzaklaflt›r›lmas› mümkün olan tuz gibi za-rarl› maddelerin giderilmesinde kullan›lmaktad›r. Belli derinlikteki toprakta bulunantuz miktar›na göre tuzu çözecek su miktar› hesaplanarak topraklara verilmektedir. Ba-z› yöntemlerde arazi su alt›nda bir süre b›rak›larak tuzun çözünmesi sa¤lanmaktad›r.

Bütün bu ifllemler oldukça zaman al›c› ve masrafl›d›r. Bu nedenle mümkün ol-du¤unca topraklar›m›z› kirletmeden kullanmak sürüdürülebilirlik aç›s›ndan büyükönem tafl›maktad›r.

Maden ç›karma ve çöplerin depolanmas›n›n oluflturdu¤u toprak kirlili¤ine aitgörüntüler Foto¤raf 7.3’de verilmifltir.


Foto¤raf 7.3

Toprakkirlili¤i(Atabey, A.2011, MTA).


Çevre kirlili¤ini tan›mlamak ve neden olan et-

menleri özetlemek;

Çevre sorunlar› kirlilikle bafllar. Neden kirlilikoluflur? ‹nsan ve endüstri faaliyetlerinden ileri ge-len kirlili¤i saymazsak, do¤ada meydana gelenhiç bir tepkime %100 oluflmaz. Örne¤in benzininyanmas›; yanma s›ras›nda afla¤›daki tepkimemeydana gelir.Hidrokarbonlar + Atmosferdeki oksijen (O2) → Kar-bondioksit + Su (hidrojen ve karbon)Aç›¤a ç›kan enerjinin bir k›sm› motoru çal›flt›r›r.Kalan enerji ›s› olarak sal›n›r. Benzinin içindeki,karbon atmosferdeki oksijenle tepkimeye girerve karbondioksit oluflur (sera gaz›). Hidrojen de,atmosferdeki oksijenle tepkimeye girer ve su olu-flur. Bu at›k ürünler araban›n egsoz borusundand›flar› at›l›r. Dolay›s›yla yanma ile benzinin için-deki maddeler yok olmaz. Bunlar kirletici mad-deler haline gelir. Bu arada benzinle tepkimeyegiren oksijende korunmufl olur. Kirleticiler neler-dir? Do¤ada bulunan maddeler (azot oksitler, a¤›rmetaller gibi), do¤ada bulunan ancak insanlar›nifllemesiyle de¤iflime u¤rayan veya miktar› artanmaddeler (kanalizasyon at›klar›, fosil yak›tlar›nyanma ürünleri gibi) ve insanlar taraf›ndan üreti-len sentetik maddeler (tar›msal ilaçlar gibi) çevrekirlili¤ine neden olurlar.

Hava kirlili¤ine neden olan etmenleri ve etkileri-

ni s›ralamak;

Hava kirlili¤i, “havan›n içinde insan sa¤l›¤›na za-rar verecek oranda maddelerin bulunmas›” flek-linde tan›mlanmaktad›r. Bu maddeler çeflitli ol-makla birlikte daha çok genifl alanlara h›zla yay›-lan gazlard›r. Hava kirlili¤ine neden olan etmen-ler flu flekilde s›ralanabilir;1. Fosil yak›tlar: Yanmalar› s›ras›nda karbondi-

oksit (CO2) ve kükürt dioksit (SO2) gibi gaz-lar›n aç›¤a ç›kmas›. Hava kirlili¤i geliflmifl vegeliflmekte olan ülkelerin özellikle büyükkentlerinde görülen önemli bir sorundur.

2. Tafl›tlardan sal›nan emisyonlar: Hava kirlili¤i-nin %80’inden daha fazlas›ndan sorumludur.Tafl›tlardan, lokomotiflerden, uçaklardan vb.sal›nan kirleticiler karbon monoksit (CO),yanmam›fl hidrokarbonlar ve azot oksitler(NO2).

3. Endüstri at›klar›: Ka¤›t fabrikalar›, petrol rafi-nerileri, gübre fabrikalar›, çelik endüstrisi,elektrik santralleri gibi sanayi kurulufllar›n›nfaaliyetleri sonucu aç›¤a ç›kan at›klar; kükürt-dioksit (SO2), karbonmonoksit (CO), karbon-dioksit (CO2), hidrojen sülfür (H2S), hidrokar-bonlar ve bunlar›n yan› s›ra toz, duman ve is.

4. Tar›msal faaliyetler: Tar›msal ilaçlar›n püskür-tülmeleri sonucu yay›lan zehirli organik bile-flikler.

5. Savafllar: Silahlar, patlay›c›lardan yay›lan ze-hirli gazlar. Nükleer patlamalar havada rad-yoaktif kirlili¤e yol açar.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


Su kirlili¤ine neden olan etmenleri ve etkilerini

s›ralamak;

Su canl›lar›n metabolik faaliyetleri için mutlakgereklidir. Su, evsel at›klar›n uzaklaflt›r›lmas›nda,elektrik santrallerinde so¤utma iflleminde, çeflitliendüstri kollar›ndan ç›kan at›klar›n uzaklaflt›r›l-mas›nda kullan›lmaktad›r. Suyun renkli olmas›içerisinde yabanc› maddelerin çözünmüfl oldu-¤unu gösterir. Sular›n içinde metan, Hidrojen Sül-für gibi gazlar›n bulunmas› kötü koku oluflumu-na, demirli, sülfatl› bilefliklerin bulunmas› suyuntad›n›n de¤iflmesine neden olur. Kirlilik kaynak-lar› flu flekilde s›ralanabilir;1. Evsel at›klar: G›da art›klar›, sentetik deterjan-

lar, temizlik malzemeleri ve su bazl› boyalar.2. Endüstriyel at›klar: Nehir veya derelere deflarj

edilen endüstri kirli sular›d›r. Tekstil, fleker,gübre, ilaç, lastik, ka¤›t ve tüm kimyasal mad-de üreten fabrikalar›n at›klar›. Bu at›klar ço-¤unlukla kurflun, kadmiyum, civa, arsenik gi-bi a¤›r metal içerirler.

3. Tar›msal kaynakl› kirleticiler: Afl›r› nitratl› güb-re kullan›m›, nitrat›n y›kanarak yer alt› sular›-na kar›flmas›. ‹çme suyu kaynaklar›na kar›fl-mas› halinde önemli sa¤l›k sorunlar›na nedenolmaktad›r.

4. Tar›msal ilaçlar: Tar›msal ilaçlar klorlu hidro-karbonlar›, organofosfatlar›, metal tuzlar›n›,karbonatlar›, asetik asit türevlerini içerirler.Tar›msal ilaçlar›n ço¤u sentetik oldu¤u içinparçalanabilir özellikte de¤ildir.

5. Termal kirlilik: Elektrik ve nükleer santraller-de so¤utma amac›yla kullan›lan sular.

6. Zararl› organizmalar: Evsel ve flehirsel at›kla-r›n içerdi¤i protozoa, solucan yumurtalar›,bakteri gibi zararl› organizmalar.

7. Mineral ya¤lar: Mazot, ya¤ gibi maddeler.

Toprak kirli¤ine neden olan etmenleri ve etkileri-

ni aç›klamak;

Topra¤›n verimlili¤ini azaltan herhangi bir mad-de “kirletici” olarak adland›r›l›r.1. Tar›msal kirlilik: Kimyasal gübreler, çiftlik

gübreleri ve tar›msal ilaçlar, tar›m makinele-rinden kazara dökülen ya¤lar ve mazot. Ta-r›msal ilaçlar topraklarda kil mineralleri ve or-ganik madde taraf›ndan tutulabilir. Topraktatutulan ilaçlar›n ayr›flma ürünleri daha sonrayavaflca sal›narak bir sonra ekilen ürüne za-rar verebilir. Toprakta tutulmas› düflük olan-lar ise topraktan y›kanarak yer alt› suyuna bu-laflabilir.

2. Endüstriyel kirlilik: Kimya endüstrisi, metaliflleyen endüstri kollar›, petrol rafinerileri,elektrik santralleri, plastik endüstrisi, büyükçaptaki hayvan çiftlikleri. Buralardan kaynak-lanan a¤›r metal, plastik, organik madde gibiçeflitli kirletici tipleri. Elektrik santrallerininbacalar›ndan ç›kan küküt dioksit ya¤mur su-yu ile birleflerek asit ya¤murlar› oluflur. Asitya¤murlar› bitkilerin ve a¤açlar›n yapraklar›-n›n yanmas›na neden olur.

3. Radyoaktif at›k kirlili¤i: Bu at›klar askeri si-lahlar›n üretimi, madencilik, elektrik üretimi,t›bbi ifllemler sonucu oluflan ve radyoaktifmadde içeren at›klard›r.

4. Evsel ve kentsel at›k kirlili¤i: Ön iflleme tabitutulmadan topraklara depolanan organikmadde, plastik, cam, a¤›r metal içeren evselat›klar. Kirlenmifl topraklar› temizlemek ol-dukça zor ve masrafl› bir ifltir, tamamen te-mizlenmesi mümkün de¤ildir. Do¤al kaynak-lar›m›z› kirlenmekten korumak insanl›¤›n enbüyük görevidir.

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›da verilen bilefliklerden hangileri suyla birle-flince asit ya¤murlar› oluflur?

a. Karbondioksit ve ozonb. Karbonmonoksit ve hidrojen c. Kükürtdioksit ve sülfitd. Karbondioksit ve nitrite. Oksijen ve kükürtdioksit

2. Afla¤›dakilerden hangisi temel kirletici etmenlerdende¤ildir?

a. Tafl›tlarb. Benzinc. Odun Sobas›d. Smoge. Elektrik Santralleri

3. Egzozlardan sal›nan ve insanlar›n kan›nda oksijenintafl›nmas›n› engelleyen gaz hangisidir?

a. Karbondioksitb. Ozonc. Kükürtdioksitd. Sise. Karbonmonoksit

4. Ötrosfikasyona afla¤›dakilerden hangisi neden olur?a. Besin maddelerib. Ya¤larc. Tar›msal ilaçlard. A¤›r metallere. Hidrokarbonlar

5. Su tüketimi afla¤›dakilerden hangisinde en fazlad›r?

a. Endüstrib. Tar›mc. Turizmd. Enerji santrallerie. ‹çme ve kullanma

6. Benzin istasyonundan dereye s›zan benzinin bal›k-lar›n ölümüne neden olmas›, kirlilik türlerinden hangi-sine örnektir?

a. Is›sal kirlilikb. Hidrokarbon kirlili¤ic. Noktasal olmayan kirlilikd. Noktasal kirlilike. Radyoaktif kirlilik

7. Biyolojik oksijen ihtiyac› at›k sularda neyin göster-gesidir?

a. Çözünmüfl Oksijeninb. Bulan›kl›¤›nc. Tuzlulu¤und. Organik maddenine. Çökelmenin

8. At›k çamurlar›n topra¤a uygulanmas›n› s›n›rlayan enönemli faktörler nelerdir?

a. A¤›r metal ve patojen içerikleri b. A¤›r metal ve su içerikleric. A¤›r metal ve besin maddesi içeriklerid. Azot ve fosfor içeriklerie. Patojen ve organik madde içerikleri

9. Kirlenmifl topraklar›n mikroorganizma kullan›larakiyilefltirilmesine ne ad verilir?

a. Kimyasal iyilefltirmeb. Fiziksel iyilefltirmec. Mikrobiyal iyilefltirmed. Biyolojik iyilefltirmee. Bitkisel iyilefltirme

10. Afla¤›dakilerden hangisi toprakta en güç ayr›flanat›kt›r?

a. Ka¤›tb. Bu¤day saman›c. Plastikd. Bitki art›klar›e. Teneke



1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hava Kirlili¤i” konusunuyeniden gözden geçiriniz

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hava Kirlili¤i” konusunuyeniden gözden geçiriniz

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Hava Kirlili¤i” konusunuyeniden gözden geçiriniz

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Su Kirlili¤i” konusunu yeni-den gözden geçiriniz

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Su Kirlili¤i” konusunu yeni-den gözden geçiriniz

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Su Kirlili¤i” konusunu yeni-den gözden geçiriniz

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Su Kirlili¤i” konusunu yeni-den gözden geçiriniz

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toprak Kirlili¤i” konusunuyeniden gözden geçiriniz

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toprak Kirlili¤i” konusunuyeniden gözden geçiriniz

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toprak Kirlili¤i” konusunuyeniden gözden geçiriniz


Topra¤›n bilefliminde bulunan ve yüksek iyon de¤iflimiözellikleri olan organik madde ve baz› kil tipleri suyuniçindeki kirletici maddeleri filtre eder.

S›ra Sizde 2

Örne¤in Astragallus sp L. Geven bitkisi önemli bir anti-oksidan olan selenyum elementini bünyesinde biriktirir.

Akp›nar, K. (2005). Dünyada ve Türkiye’de Suyun

Kullan›m› ve Gelece¤imiz ‹çin Önemi. Yalova.Atabey, E. (2010). Türkiye’de ‹nsan Kaynakl› (An-

tropojenik) Unsurlar ve Çevresel Etkileri. MTA.Ankara.

Bozyi¤it, R. ve Karaaslan, T. (1998). Çevre Bilgisi. An-kara.

Çepel, N. (2003). Ekolojik Sorunlar ve Çözümleri,

Ankara. Haktan›r, K. ve Arcak, S. 1998. Çevre Kirlili¤i. Ankara.Hill, M. K. (2004). Understanding Environmental

Pollution. Cambridge University Press. http://www.rshm.saglik.gov.tr/hki/pdf/hava.pdfKarpuzcu, M. 2010. Çevre Kirlenmesi ve Kontrolü.

‹stanbul.K›fllal›o¤lu, M. ve Berkes, F. (2001). Ekoloji ve Çevre

Bilimleri. ‹stanbulK›fllal›o¤lu, M. ve Berkes, F. (2009). Çevre ve Ekoloji,

‹stanbul.Singh, Y.K. (2006). Environmental Science. Darya-

ganj, Delhi, India.Uslu, O. ve Türkman, A. (1987). Su Kirlili¤i ve Kontro-

lü. Ankara.Williams, L. (2005). Environmental Science Demysti-

fied. Blacklick, OH, USA.

Yararlan›lan KaynaklarKendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Küresel çevre sorunlar›na neden olan etmenleri s›ralayabilecek,Küresel iklim de¤iflikli¤inin olas› etkilerini de¤erlendirebilecek,Ozon tabakas›n›n canl›lar için önemini belirtebilecek,Nüfus art›fl›n›n neden oldu¤u sorunlar› aç›klayabilecek,Biyolojik çeflitlili¤e yönelik tehditleri ve sonuçlar›n› irdeleyebilecek ve çözü-müne yönelik görüflleri oluflturabileceksiniz.

‹çindekiler

• ‹klim de¤iflikli¤i • Küresel ›s›nma • Ozon tabakas›

• Biyoçeflitlilik• Nüfus art›fl›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


• G‹R‹fi• KÜRESEL ISINMA VE ‹KL‹M

DE⁄‹fi‹KL‹⁄‹• OZON TABAKASININ ‹NCELMES‹• NÜFUS ARTIfiI • B‹YOLOJ‹K ÇEfi‹TL‹L‹⁄‹N

AZALMASI

Küresel ÇevreSorunlar›


G‹R‹fiYeryüzünde oluflan çevre sorunlar›n›n boyutlar› geçen yüzy›ldan beri h›zla artmakta-d›r. Deprem, tsunami gibi olaylar do¤al olarak meydana gelen ve çevre felaketine yolaçan olaylard›r. Bir k›s›m çevre olaylar› ise insan kaynakl›d›r. ‹nsanlar›n çeflitli faali-yetleri sonucu ortaya ç›kan baz› maddeler çeflitli çevre sorunlar›na neden olmaktad›r.

Çevre kirlenmesi olaylar›n›n zararlar›, olufltuklar› flehir ya da bölgede s›n›rl› kal-may›p, bir noktadan sonra su-hava ve toprak döngüsüne kat›l›r. Örne¤in, 2011 y›-l›nda, Japonya’n›n Fukuflima-Daiçi Nükleer santralinde depreme ba¤l› olarak mey-dana gelen kaza sonucu nükleer s›z›nt›lar hava, su ve toprak gibi do¤al kaynakla-r› k›sa sürede etkilemifltir. Tar›msal ürünlerde saptanan radyasyon nedeniyle di¤erülkeler Japonya’dan yapt›klar› ithalat› hemen kesmifllerdir. Her ne kadar bu sorunJaponya’da ortaya ç›km›fl ise de kendi s›n›rlar› içinde kalmayarak önce bölgesel da-ha sonra da di¤er k›talara ulaflan radyasyon nedeniyle küresel boyut kazanm›flt›r.

Yine 1986’da Ukrayna’da (Eski Sovyetler Birli¤i) meydana gelen Çernobil nük-leer kazas› Türkiye’nin Karadeniz ve Marmara bölgesini, Kuzey ve Bat› Avrupa ül-kelerini hava hareketleriyle yay›lan radyasyon nedeniyle olumsuz yönde etkilemifl-tir. ‹nsanlar›n hem üretim hem de tüketimde afl›r› davranmalar› do¤al kaynaklardaazalmaya buna karfl›l›k aç›¤a ç›kan at›k oranlar›nda artmaya neden olmaktad›r.At›klar›n oluflturdu¤u kirlilik sorunlar› sadece o ülkeleri de¤il çeflitli do¤al unsur-larla yay›larak komflu ülkeleri de etkilemektedir.

Bu flekilde ülke s›n›r›n› aflan kirlilikler uluslararas› anlamda sorun yaratt›¤› içintüm ülkelerin bir araya gelerek küresel boyutta de¤erlendirme gereklili¤i ortayaç›km›flt›r. Bu amaçla dönem dönem ülkeler aras› düzenlenen toplant›larda sorun-lar ve çözüm önerileri tart›fl›lmaktad›r. Bu toplant›larda al›nan kararlara ra¤men ge-liflmifl ülkeler uygulamaya geçiflte yavafl davranmaktad›rlar.

Küresel çevre sorunlar›n›n ortaya ç›kmas›ndaki di¤er önemli nedenlerden biri-si de dünyadaki h›zl› nüfus art›fl› ve afl›r› tüketimdir. Dünyadaki insan nüfusu art-t›kça kentleflme ve endüstrileflme de artmaktad›r. ‹nsano¤lu, ihtiyaçlar›n› karfl›la-mak için kaynaklar› sonuna kadar kullanmaya devam ettikçe çevrenin do¤al den-gesini sürdürebilmesi mümkün de¤ildir.

Do¤ada, yaflam süresi tamamlanan her madde kendini oluflturan yap› maddele-rine parçalan›r ve tekrar do¤aya döner. Binlerce y›ld›r insanlar›n yaflad›¤› topraklarakat›lan organik kal›nt›lar mikroorganizmalar taraf›ndan ayr›flt›r›lmasayd› dünya bu-gün katmanlar halinde at›klar içeren bir çöplü¤e dönüflmüfl olacakt›. ‹nsanlar›n sü-

Küresel Çevre Sorunlar›

rekli artan üretim ve tüketim faaliyetleri sonucu oluflan at›klar›n gidece¤i yer do¤a-d›r. Do¤a dengesini korumak için bu at›klar› bir dereceye kadar giderebilmekte an-cak at›klar›n boyutlar›n›n do¤an›n kapasitesini aflmas› durumunda bu at›klar y›¤›l-makta ve çeflitli sorunlar oluflturmaktad›r. Çeflitli kaynaklar›n ifllenmesinden ortayaç›kan ve farkl› yap›da olan bu at›klar (radyoaktif at›klar›, maden at›klar› gibi) yeryü-zü için büyük sorun oluflturmaktad›r. Do¤an›n kendisinde bulunmayan ancak insan-lar taraf›ndan sentetik olarak üretilen maddelerin ayr›flmas› ise son derece zordur.

Çevre sorunlar›n›n bir k›sm› dünya çap›nda etkili olurken bir k›sm› da dünyan›nbaz› bölgelerinde etkili olan ve uluslararas› düzeyde önem kazanan sorunlard›r.

Dünya çap›nda etkili olan sorunlar;• Küresel ›s›nma ve ‹klim de¤iflikli¤i,• Ozon tabakas›n›n incelmesi,• Tropikal ormanlar›n tahribi,• H›zl› nüfus art›fl› ve buna ba¤l› olarak ortaya ç›kan kaynak yetersizli¤i,• Biyolojik çeflitlili¤in yok olmas› gibi sorunlard›r.

KÜRESEL ISINMA VE ‹KL‹M DE⁄‹fi‹KL‹⁄‹‹nsanlar ça¤lardan beri yaflad›klar› ortam›n iklim koflullar›na uyum sa¤layarak ya-flamlar›n› sürdürmüfllerdir. Örne¤in, Avusturalya yerlileri (Aborjinler) s›cak ve ku-rak iklim koflullar›nda yaflamaktad›rlar. Ancak buraya Kuzey Avrupa gibi so¤uk venemli ülkelerden göç eden insanlar oradaki modern yaflama uyum sa¤lamakla bir-likte do¤al yap›lar›n›n farkl›l›¤› nedeniyle iklime uyum sa¤lama yönünden sorun-lar yaflamaktad›rlar. Bunlardan birisi de yayg›n olarak görülen cilt kanseridir. Buinsanlar›n aç›k renkli ve ince tenli olmalar› bu k›taya dik gelen günefl ›fl›nlar›ndandaha fazla etkilenmelerine neden olmaktad›r.

Yerküredeki yaflam güneflten gelen enerjiye ba¤l›d›r. Dünyaya ulaflan günefl ener-jisinin yaklafl›k yüzde 70’i, yeryüzü taraf›ndan tekrar uzaya gönderilir. Ancak baz› k›-sa dalga boylu ›fl›nlar, sera gazlar› taraf›ndan tutularak atmosferin ›s›nmas›n› sa¤lar(fiekil 8.1). Sera etkisi olarak tan›mlanan bu olay asl›nda dünyadaki yaflam ortam›n›oluflturan ve dünyan›n yeterince s›cak olmas›n› sa¤layan do¤al bir süreçtir. Ancak in-sanlar›n faaliyetleri sonucu atmosfere sal›nan sera gazlar›n›n yeryüzü ile atmosfer ara-s›nda bu dengeyi bozdu¤u ve küresel ›s›nmaya neden oldu¤u bugün art›k bilimselolarak kan›tlanm›flt›r. Atmosfer s›cakl›¤›n›n 0.7 ile 0.8 °C aras›nda artt›¤› ileri sürül-mekte ise de s›cakl›¤›n 19. yüzy›la göre 0.6±0.2 °C artt›¤›, bu art›fl›n yar›s›n›n son 25y›lda gerçekleflti¤i bildirilmektedir. Bu olay küresel ›s›nmad›r. Asl›nda bu art›fl yerkü-re için çok küçük gibi görünebilir. Küresel s›cakl›klar›n 2-3 °C’den daha fazla artma-s› kutuplardaki buzullar›n erimesine neden olabilir. Bu durum okyanuslar›n su sevi-yelerinin yükselmesine, k›y›lar›n su bask›n›na u¤ramas›na hatta sular alt›nda kalma-s›na yol açar. Ya¤mur deseninin de de¤iflebilece¤i ve yeryüzünün çeflitli bölgelerin-deki tar›msal alanlar›n ve üretimin de bundan etkilenece¤i belirtilmektedir.

IPCC (Uluslararas› ‹klim De¤iflikli¤i Paneli) 2007 y›l› raporunda, insanlar›n da-ha önceki y›llarda küresel ›s›nman›n % 70’inden sorumlu oldu¤u belirtilirken bu-gün art›k bu oran›n % 90 oldu¤u belirtilmektedir. Karbondioksit ve ›s›y› tutan di-¤er gazlar›n miktar›ndaki art›fl, atmosferin ›s›s›n›n yükselmesine sebep olmaktad›r.fiekil 8.2’ de görüldü¤ü gibi dünya da 1751-2007 y›llar› ars›ndaki CO2 sal›n›m›0’dan 8000 milyon m3/y›l karbon düzeyine ulaflm›flt›r.

Yeryüzüne gelen ›fl›nlar›n büyük bir k›sm› yüzeyden yans›r. K›sa dalga güneflenerjisi, yani ›fl›k, yeryüzüne çarp›nca uzun dalga ›s› enerjisine dönüflür. Bu ›s›


Küresel ›s›nma:Atmosferdeki karbondioksitmiktar›n›n artmas› ileyeryüzünde sera etkisininoluflmas› ve yeryüzününs›cakl›¤›n›n artmas› olay›.

Sera etkisi: Is› enerjisininkarbon dioksit gibi gazlartaraf›ndan emilipatmosferde al›konmas›ylaortaya ç›kan ›s› art›fl›.

enerjisinin bir k›sm› atmosferdeki karbondioksit taraf›ndan emilir ve yeryüzüne ge-ri yans›t›l›r. Bu olaya camlarla kapl› bitki seralar›n›n günefl ›fl›nlar›yla ›s›nmas›nabenzemesinden dolay› “sera etkisi”denir.

‹nsanlar›n yaflamlar›n› sürdürdükleri alanda meydana gelen deprem, su bask›n-lar›, kurakl›k vb. gibi do¤al olaylar baz› medeniyetlerin yok olmas›na ya da yenimedeniyetlerin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Geçmiflten gelen bu tecrübelergünümüz insan›n› geliflen teknolojiyi kullanarak küresel iklim de¤iflimi hakk›ndabilgi sahibi olmaya ve olabilecek olaylar karfl›s›nda haz›rl›kl› olmaya yöneltmifltir.

Yeryüzünde bulunan çeflitli iklim tiplerinde zaman zaman çeflitli düzeylerdede¤iflimler meydana gelmektedir. Bugün meydana gelen iklim de¤ifliklikleri insan-l›k tarihi boyunca yerkürenin farkl› dönemlerinde yaflanm›flt›r ve yaflanmaya dadevam edecektir. Atmosferde meydana gelen de¤iflim e¤er küçük ve yavafl ise yer-küre bu de¤iflime uyum sa¤lar. De¤iflim büyük ve h›zl› ise yerküre bu durumauyum sa¤lamak için farkl› bir tepki gösterir ve s›cakl›k h›zl› bir flekilde yükselir.

Ülkemizde CO2 eflde¤eri olarak 2008 y›l› toplam sera gaz› sal›n›m› 1990 y›l›nagöre % 96 art›fl ile 366,5 Mt CO2 eflde¤erine yükselmifltir. 2005 y›l› toplam sera ga-z› sal›n›m› (1990 y›l›n› 100 varsayarak) 176,4 Mt CO2 iken 2008 y›l›nda 196 Mt CO2olarak hesaplanm›flt›r. Kifli bafl› CO2 sal›n›m› miktar› ise 2008 y›l›nda 4,18 ton’ dur.Karbondioksit ile birlikte küresel ›s›nma üzerinde önemli ölçüde etkisi olan seragazlar›ndan bir di¤eri ise kloroflorokarbonlar (CFC)’ d›r. Çizelge 8.1’de görüldü-¤ü gibi CFC gazlar›n›n katk› oran› % 22’dir.

Küresel ›s›nmaya yol açan gazlardan bir di¤eri de metand›r. Atmosferdeki oran›-n›n karbondioksite göre çok düflük olmas›na ra¤men metan moleküllerinin ›s› tutmayetene¤i, karbondioksit molekülünün 20 kat›d›r. Sera gazlar›na katk› oran› % 14’dür.Daha çok tar›msal ve hayvansal faaliyetler sonucu aç›¤a ç›kar. Hayvanlar›n otla bes-lenmeleri nedeniyle sindirim s›ras›nda oluflan metan gaz› d›flar› sal›n›r. Yo¤un olarakhayvanc›l›¤›n yap›ld›¤› alanlarda metan gaz› fazla miktarda bulunur.

1758. Ünite - Küresel Çevre Sorunlar ›

Küresel iklim de¤iflikli¤i:Fosil yak›tlar›n kullan›lmas›ve ormanlar›n yok edilmesigibi nedenlerle baflta CO2olmak üzere artan seragazlar›n›n (su buhar›,metan, azot gazlar› vb)atmosferdeki havan›nbileflimini de¤ifltirmesi.

Sera gazlar›: Karbondioksit(CO2), su buhar›, metan(CH4), nitroz oksit (N2O),kloroflorokarbonlar (CFC).

fiekil 8.1

Is›n›n bir k›sm› uzaya dönerUzay

Atmosfer

Is›n›n bir k›sm›sera gazlar› taraf›ndantutularak yeryüzüne

geri dönerGünefl ›fl›nlar›

yeryüzünü ›s›t›rYeryüzü

Bulut

Günefl

Günefltenyeryüzüne ulaflan›fl›nlar›n hareketi

Metan: Renksiz ve kokusuzbir gazd›r (CH4).

Baz› bilim insanlar› küresel ›s›nman›n % 10-15’lik bölümünden atmosferdekimetan›n sorumlu oldu¤unu ileri sürmektedirler. Metan›n atmosferde kal›fl süresi de10 y›l kadard›r. Metan ölen bitki ve hayvanlar›n topraktaki anaerobik ayr›flmas› so-nucunda mikroorganizmalarca aç›¤a ç›kar›lmaktad›r.

Sera

gazlar›

Katk›

oran› (%)

Y›ll›k art›fl

oran› (%) Sal›n›m kaynaklar›

CO2 50-60 0,3-0,5 • Kömür, petrol, do¤al gaz gibi fosil yak›tlar›n›n yak›lmas›,

• Tropikal ormanlar›n yok edilmesi.

CFC 22,0 4,0-5,0 • Sprey kutular›ndaki aerosoller,

• Buzdolaplar›ndaki so¤utucu maddeler,

• Özellikle elektronik sanayide kullan›lan temizleme maddeleri,

• Klima sistemleri,

• Sert ve yumuflak köpük üretimi.

CH4 14,0 1,0 • Pirinç tarlalar›,

• Büyükbafl hayvanlar›n beslenme tarz›,

• Biyokütlenin yak›lmas›,

• Çöp toplama alanlar›,

• Do¤al gaz boru hatlar›ndaki kaçaklar,

• Kömür madenleri.

O3 7,0 0,5 • Trafik,

• Termik santrallerdeki yanma olaylar›,

• Tropikal ormanlar›n yok olmas›.

N20 4,0 0,2 • Tar›mda kimyasal gübre kullan›m›,

• Fosil yak›tlar.


9000

8000

7000

6000

5000

4000

3000

2000

1000

0

1751

1765

1779

1793

1807

1821

1835

1849

1863

1877

1891

1905

1919

1933

1947

1961

1975

1989

2003

Mily

on m

etre

küp/

Kar

bon

CO yay›l›m› 1751-20072

fiekil 8.2

Karbondioksitsal›n›m›n›n 1751-2007 y›llar›aras›ndakimiktarlar› (milyonm3 C/y›l)

Kaynak:http://cdiac.ornl.gov/trends/emis/overview_2007.html

Çizelge 8.1Antropojen (insankaynakl›) seragazlar›, katk› oran›ve sal›n›mkaynaklar›

Bu nedenle y›l›n belli dönemi su alt›nda olan, pirinç tarlalar›nda, batakl›k böl-gelerde ve çöplüklerde metan gaz› fazla miktarda bulunur. Do¤al gaz›n da %50-90’› metand›r. Petrol, do¤al gaz ve maden ç›karma çal›flmalar› s›ras›nda metan›nç›kt›¤› da bilinmektedir. Günümüzde atmosferdeki metan oran›n›n 18. yüzy›ldaki-nin 2,5 kat› kadar oldu¤u hesaplanm›flt›r. Di¤er yandan orman ve meralar›n tar›malanlar›na dönüfltürülmesi s›ras›nda küresel ›s›nma ile organik madde ayr›flmas›h›zland›¤› için ileride bu art›fl›n daha da fazla olaca¤› tahmin edilmektedir.

Ülkemizde Hükümetleraras› ‹klim De¤iflikli¤i Paneli (IPCC) Rehberine göre2008 y›l›nda Ulusal düzeyde sera gaz› sal›n›mlar› hesaplanm›flt›r. Envanter sonuç-lar›na göre, 2008 y›l›nda toplam sera gaz› sal›n›m› CO2 eflde¤eri olarak 366,5 mil-yon ton (Mt) olarak tahmin edilmifltir. 2008 y›l› sal›n›mlar›nda CO2 eflde¤eri olaraksal›n›mlar› afla¤›daki flekilde s›ralanabilir:

%76 enerji kaynakl› sal›n›mlar,%9 at›k bertaraf›,%8 endüstriyel ifllemler,%7 tar›msal faaliyetler.Arazi kullan›m› ve arazi kullan›m de¤iflimlerinden kaynaklanan sal›n›mlar he-

saplamalara dahil edilmemifltir (Çizelge 8.2 ve 8.3).

Sal›n›m envanteri, enerji, endüstriyel ifllemler, tar›msal faaliyetler ve at›k berta-raf›ndan kaynaklanan, do¤rudan sera gazlar› olan karbondioksit (CO2), metan(CH4), nitroz oksit (N2O) ve CFC gazlar› ile dolayl› sera gazlar› azot oksitler(NOx), metan d›fl› uçucu organik bileflikler ve karbon monoksit (CO) sal›n›mlar›-n› kapsamaktad›r. Sentetik ve hayvansal gübre kullan›m›, azot tutan bitkiler, ta-r›msal at›k ve at›k su faaliyetlerinden kaynaklanan sal›n›m 1990-2008 y›llar› içinülkemizde ilk defa hesaplanm›flt›r. Türkiye’de, 2008 y›l› CO2 sal›n›m›nda 1990 y›-l›na göre, enerji sektöründe % 114, endüstriyel ifllemlerde ise % 79 art›fl gözlen-mifltir.

Sonuç olarak ‹klim de¤iflikli¤i tar›m alanlar›n›n ve otlaklar›n azalmas›na, çöllefl-meye, hayvanc›l›kta gerilemeye neden olarak yaflamsal olarak da g›da üretiminiolumsuz etkilemektedir. Zamanla bu etkilerin zarar›n›n artaca¤› belirtilmektedir.

Emisyon/y›l 1990 1995 2000 2005 2008

CO2 141,36 173,90 225,43 259,61 297,12

CH4 33,50 46,87 53,30 52,35 54,29

N2O 11,57 16,22 16,62 14,18 11,57

CFC gazlar› 0,60 0,52 1,66 3,73 3,51

Toplam 187,03 237,51 297,01 329,87 366,50


Çizelge 8.2Toplam seragaz›emisyonlar› (milyonton CO2 eflde¤eri)

1990 1995 2000 2005 2008

Enerji 132,13 160,79 212,55 241,75 277,71

Endüstriyel ‹fllemler 15,44 24,21 24,37 28,75 29,83

Tar›msal Faaliyetler 29,78 28,68 27,37 25,84 25,04

At›k 9,68 23,83 32,72 33,52 33,92

Toplam 187,03 237,51 297,01 329,87 366,50

1990 y›l›na göre art›fl (%) - 26,99 58,80 76,37 95,95

Çizelge 8.3Sektörlere göretoplam seragaz›sal›n›mlar› (milyonton CO2 eflde¤eri)

Küresel ›s›nma ve iklim de¤iflikli¤i nedeniyle hastal›klarda art›fl olaca¤› tahminedilmektedir. Do¤al kaynaklar›n kirlenmesi (su, hava, toprak gibi) sonucu alerji,s›tma ve bulafl›c› hastal›klar›n ortaya ç›kabilece¤i tahmin edilmektedir.

‹stanbul Teknik Üniversitesi Avrasya Yerbilimleri Enstitüsü taraf›ndan, Ormanve Su ‹flleri Bakanl›¤›n›n iste¤i üzerine, haz›rlanan küresel ›s›nman›n 2070-2100 y›l-lar› aras›nda Türkiye üzerindeki etkilerine iliflkin ve en kötü durumu göz önünealan bir senaryoya göre küresel ›s›nman›n ayn› flekilde devam etti¤i farz edildi¤in-de 2070’te Türkiye genelinde s›cakl›klar›n 6 °C kadar yükselece¤i, Karadeniz Böl-gesi d›fl›nda ya¤›fllar›n iyice azalaca¤› belirtilmektedir. Bu flekilde ekosistem de¤i-flince, birçok canl› türünün yok olma tehlikesiyle karfl› karfl›ya kalaca¤› bildirilenraporda, küresel ›s›nmayla mücadele konusunda, öncelikle, sera gazlar›n›n yay›l›-m›n›n azalt›lmas› gerekti¤i vurgulanmaktad›r.

Küresel ›s›nmaya karfl› al›nabilecek genel önlemler:• Yenilenebilir enerji kaynaklar›n›n kullan›lmas›,Fosil yak›ttan sa¤lanan enerji kullan›m›n›n azalt›lmas› ve biyokütle, rüzgar, jeo-

termal, günefl enerjisi gibi temiz ve yenilenebilir enerji kaynaklar›n›n kullan›lmas›-n›n yayg›nlaflt›r›lmas›,

• Temel sektörlerde (çimento, ulafl›m, çelik vb) enerji verimlili¤inin artt›r›lmas›,• Her türlü do¤al kayna¤›n (su, toprak, maden gibi) afl›r› tüketiminin engel-

lenmesi,• Dünya nüfusunun dengeli bir flekilde artmas›n›n sa¤lanmas›n›n güç oldu¤u

göz önüne al›n›rsa, kifli bafl›na düflen karbon tüketiminin azalt›lmas›n›nsa¤lanmas›,

Örne¤in bir Amerikan vatandafl›n›n günlük karbon tüketimi, 19 Hintlinin tüket-ti¤i karbon miktar›na denk düflmektedir. Gerek beslenme gerekse ulafl›m gibi fa-aliyetler sonucu harcanan karbon miktar› geliflmifl ülkelerde geliflmekte olan ülke-lere göre daha fazlad›r.

• Ormanl›k alanlar›n yok edilmesi ve tar›m alanlar›na dönüflümünün engel-lenmesi,

Ormanlar›n yok edilerek ekolojik dengenin bozulmas›n›n engellenmesi. Y›llar-d›r ormanl›k alanlarda var olan ekolojik dengenin yeni oluflturulan ormanl›k alan-larda oluflmas› uzun süre alacakt›r.

• Tar›m alanlar›nda uygun ekim, sürüm gibi tekniklerin kullan›lmas› ile kar-bondioksit sal›n›m›n›n azalt›lmas›,

• ‹klim de¤iflikli¤ine uyum sa¤lanmas›.‹nsanlar› iklim de¤iflikli¤i konusunda bilinçlendirmek, sa¤l›k üzerine olas› etki-

si konusunda gerekli önlemleri almalar›n› sa¤lamakt›r.

Siz yukar›daki önlemlere baflka neler ekleyebilirsiniz?

OZON TABAKASININ ‹NCELMES‹Ozon tabakas› atmosferin üst k›sm›nda bulunan ve bir örtü gibi güneflten gelen ul-traviyole ›fl›nlar›n›n (UV) zararl› bölümünü geçirmeyen bir tabakad›r. Günefl ener-jisinin % 9’unu oluflturan ultraviyole (morötesi) ›fl›nlar›n ozon tabakas› sayesinde %2-4’nün yeryüzüne ulaflmas› sa¤lanmaktad›r. Bu tabaka özellikle, oksijenle birliktegüneflten gelen ultraviyole ›fl›nlar›n›n büyük bir k›sm›n› stratosfer tabakas› içerisin-de tutar. Bu bölgedeki ozonun özelli¤i; tüm canl› varl›klar›, do¤al kaynaklar› ve ta-r›msal ürünleri olumsuz yönde etkileyen ultraviole ›fl›nlar›n›n (UVB: Bu ›fl›n insan-lar için di¤er ultraviyole ›fl›nlardan daha tehlikelidir) yer yüzeyine kadar ulaflmas›-n› önleyerek ›s› enerjisine dönüfltürmesidir (fiekil 8.3). Bu etki ile yeryüzü fazla


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

›s›nmaktan ve bu ›fl›nlar›n yak›c› etkisinden korunur. Bu do¤al bir olayd›r ve insan-lar›n, bitkilerin, hayvanlar›n yaflamlar› bu flekilde koruma alt›ndad›r.

Koruyucu ozon tabakas› sayesinde yeryüzüne gelen UV ›fl›nlar›, insan tenininesmerleflmesi, D vitamini oluflumu, bitkilerin ›fl›¤a yönelmesi ve baz› hormonlar›nifllevsel olmas›nda rol al›r. Bakterilerin bulundu¤u ortamlar›n sterilizasyonunda ba-z› dalga boylar›ndaki ›fl›nlar kullan›lmaktad›r. Bu amaçla ultraviyole lambalar›ndanyaralan›l›r. Atmosferdeki ozonun yaklafl›k % 90'› yeryüzünden itibaren 10-40 kmaras›nda ozon kat› olarak stratosfer tabakas›nda bulunur. Ozon burada do¤al ola-rak üretilir. Ozon yo¤unlu¤unun ultraviyole ›fl›nlar›n› tutma görevini yapamayacakkadar azalmas›, "ozon tabakas›n›n incelmesi" olarak adland›r›lmaktad›r.

Baz› araflt›r›c›lar, ozon tabakas›ndaki ozon azalmas›n›n ozon deli¤i fleklinde de-¤ilde ozon tabakas›ndaki incelme olarak ifade edilmesinin daha do¤ru oldu¤unubelirtmektedirler. Troposferde bulunan ve yaklafl›k yerden 10 kilometre kadaryüksekte bulunan ve atmosferdeki toplam ozonun %10’ unu oluflturan ozon ise in-sanlar›n çeflitli faaliyetleri sonucu oluflan ozondur. Bitki ve hayvanlar›n canl› doku-lar›na çeflitli zararlar› bulunmaktad›r. Ozon tabakas›n›n incelmesi sonucunda; UVradyasyonu artmakta ve insanlar›n ba¤›fl›kl›k sistemleri zarar görmekte, görme bo-zuklu¤una ve deri kanserine yol açmaktad›r.

Di¤er yandan UV ›fl›nlar› sulara ulaflt›¤›nda planktonlar›n ölmesine neden olur.Planktonlar balinalar›n ve di¤er bal›klar›n g›das›d›r. Ozon tabakas›n›n etkisi azal-d›kça okyanuslardaki karbon depolamada azalmaya bafllayacakt›r. Okyanuslardakiplanktonlar oldukça faza miktarda atmosferik karbonu bünyelerine al›rlar. Ultravi-yole ›fl›nlar›n›n artmas›yla planktonlar›n bu faaliyetleri bir hayli azalacak ve kar-bondioksitin önemli bir miktar› atmosferde kalacakt›r. Okyanuslarda tutulan kar-bondioksitin % 10 oran›nda azalmas› ayn› miktardaki karbondioksitin fosil yak›tlar-la ortama sal›nmas›na eflde¤erdir. Benzer durum UV ›fl›nlar›n›n artmas›yla yeflil bit-kiler içinde görülecektir. Ço¤u bitki ve a¤açlarda büyüme yavafllayacak ve bitkilerfazla büyümeyecektir. Artan UV ›fl›nlar› nedeniyle döllenme engellenecektir.


fiekil 8.3

Yeryüzü

Ozon Tabakas›

Ozon tabakas›n›nultraviyole ›fl›nlar›engellemesi

Ozon: Renksiz, keskin kokulubir gaz olan ozon bir oksijenbilefli¤idir ( O3).

Plankton: Okyanus vedenizlerde yaflayan besinzincirinin temelini oluflturanmikroskobik canl›lar.

Ultraviyole ›fl›nlar›n›n zararl› etkilerinin en önemlisi kal›t›m bozukluklar›na yol aç-mas›d›r. Canl›lar›n DNA’lar›nda (deoksiribonükleik asit) bozulma meydana getirerekgen de¤iflimi yoluyla mutasyonun ortaya ç›kmas›na neden olmaktad›r. Di¤er canl›largibi bitkilerinde bozulan DNA’lar› sonucu fotosentez engellenecek, geliflme süreçlerietkilenecektir. Bitki çeflitleri ve miktarlar› gittikçe azalacakt›r. Tar›msal ve sucul sis-temler bozulacakt›r. Temel g›da maddelerinden bu¤day, pirinç gibi tah›llar hem iklimde¤iflikli¤inin hemde ozon tabakas›n›n olumsuz etkisi ile yak›c› günefl ›fl›nlar›na kar-fl› koyamayacak ve kavrulacaklard›r. Daha az g›da ile insan yaflam› olumsuz etkilene-cektir. Deneyler g›da üretiminin, dünyaya ulaflan ultraviyole ›fl›nlar›nda her %1'lik ar-t›flla %1 oran›nda azalabilece¤ini göstermektedir. Yeryüzünde ozonun miktar› art›kçacanl›lar taraf›ndan solunmaya bafllanmas› sa¤l›k için son derece zararl› olacakt›r.

Baz› gazlar özellikle kloro-floro-karbonlar (CFC) ozon kat›na zarar vermekte-dir. Bu gazlar endüstriyel faaliyetler sonucu aç›¤a ç›kan gazlard›r. Bilgisayarlar›nmikro ifllemcilerinin yap›m›nda çözücü kimyasal madde olarak, baz› spreylerde iti-ci olarak kullan›lmaktad›r. Ayn› zamanda buzdolaplar›, klimalar ve yang›n söndü-rücülerin içlerinde yer almaktad›r. Asl›nda bu gazlar inert gazlard›r, zehirli ve ya-n›c› de¤illerdir. Ancak inert olmalar› bunlar›n atmosferde ayr›flmalar› için geçen za-man› (yar› ömür) 100 y›la kadar yükseltmektedir. Ço¤u ülke bu gazlar›n kullan›m›-n› durdurmufltur. Ço¤u araflt›r›c›lar bu gazlar›n kullan›ld›¤› eski sistemlerin art›kkullan›lmamas›n› önermektedirler.

Ozon tabakas›ndaki incelme daha çok güney kutbunda gözlenmektedir. Bilim in-sanlar› 1979 y›l›nda Antartika’da ozon tabakas›nda incelme oluflmaya bafllad›¤›n› kefl-fetmifllerdir. Antartika buzlarla kapl›d›r, buz tabakas›n›n kal›nl›¤› 1,5 ile 4,5 km aras›n-da bulunur. Dünyadaki buzlar›n %90’› (yaklafl›k 30 milyon m3), Antartika’da bulunurve bu buzlar, dünyadaki temiz sular›n %70’ini içerir. Buz tabakas› Günefl’ten gelen›fl›nlar›n %80-85’ini geri yans›t›r, Antartika’n›n bu kadar so¤uk olmas›n›n esas nedenibudur. Buradan Antartika’n›n so¤utma etkisiyle dünya iklim sistemini dengede tutanbir sistem oldu¤u ve dünya için önemi anlafl›lmaktad›r. Bu so¤utma etkisinin dünya-da farkl› tip rüzgarlar›n oluflumunda önemli bir yeri vard›r. Ozon tabakas›n›n incel-mesinin kutuplarda görülmesinin nedeni, düflük s›cakl›klar nedeniyle kutuplarda olu-flan fizikokimyasal tepkilerin farkl› olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Kutuplara kadarulaflan klor ve brom molekülleri ozon moleküllerini daha kolay parçalayarak yap›s›-n› bozmaktad›r. Volkanik patlamalarda atmosfere klor bileflikleri salmaktad›r.

Ozon bütün y›l boyunca ekvator kufla¤› üzerindeki stratosfer tabakas›nda üre-tilmekte, hava hareketleri ile buradan kutuplara do¤ru tafl›nmaktad›r. Stratosferde-ki ozonun azalmas› %3-5 aras›ndad›r ve bu oran her y›l artmaktad›r. Ozon sal›n›-m› mevsimsel olarak de¤ifliklik göstermektedir, k›fl ve bahar aylar›nda ozon azal-mas› yaza göre daha fazlad›r. Kuzey yar›kürede bu mevsimsel farkl›l›klar daha faz-la olmakla birlikte ozon kayb› güney yar›kürede daha fazlad›r.

Sera gazlar› aras›nda say›lan ozon kirleticilerin etkisiyle oluflur, atmosferdekiozon ise do¤al olarak oluflur. Aralar›nda ba¤ bulunmakla birlikte bu iki ayr› kavra-m› kar›flt›rmamak gerekir. Günümüzde ‘Dünya Meteoroloji Kuruluflu’ ozon tabaka-s› ile sorunlarla ilgilinen bir kurulufl olarak, ozon tabakas›n›n yok olmas› ile ilgiliaç›klama ve tart›flmalarda lider bir rol üstlenmifltir.

Ozon tabakas›n›n incelmesi sonucu dünyaya ulaflan mor ötesi ›fl›nlar flehirler-deki endüstri kurulufllar›n›n, tafl›tlar›n, deflarj at›klar›n›n ve çöp y›¤›nlar›n›n kötükokular yaymas›na neden olabilir. Di¤er yandan ultraviyole ›fl›nlar› plastik gibi ma-teryallerin kolayca bozunmas›na yol açar. Binalarda kullan›lan PVC’den yap›lmakaplamalar, pencere ve kap› çerçeveleri, borular vb h›zla ayr›flmaya u¤rar.



NÜFUS ARTIfiI‹nsano¤lu avc›l›ktan yerleflik yaflama geçince hayvansal kaynakl› beslenme düzeni de-¤iflmifl ve bitkisel ürünler tüketmeye bafllam›flt›r. Bitkisel üretimle beslenme etobur bes-lenmeye göre daha fazla kiflinin beslenmesini sa¤lar. Dolay›s›yla insanlar›n nüfusu buflekilde artmaya bafllam›flt›r. Bat› Avrupa’da 18 yüzy›lda, modern tar›m uygulamalar› ilebirlikte fosil yak›tla çal›flan makinelerin kullan›lmas› üretimi artt›rm›fl, ortam›n insanlar›tafl›ma gücüne katk› yapmas›na yol açm›flt›r. Avrupa’da meydana gelen nüfus art›fl› da-ha sonra kad›n nüfusun çal›flmaya bafllamas›, evlenme yafl›n›n artmas› gibi nedenlerleazalmaya bafllam›flt›r. Yafll›lar›n devlet taraf›ndan bak›m›n›n karfl›lanmas› buna karfl›ndo¤um oran›n›n azalmas› dengeyi genç nüfus yönünden olumsuz etkilemifltir.

Dünyada do¤al kaynaklar üzerinde oluflan afl›r› bask› toplum sa¤l›¤›n›, sosyalve ekonomik geliflimi tehdit eder hale gelmifltir. Uzmanlar dünyan›n birçok yerin-de görülen su k›tl›¤›, verimli topraklar›n bozunmas›, ormanlar›n yok edilmesi, ha-va ve su kirlili¤i, k›y›lar›n bozunmas› gibi sorunlara çözüm bulunmad›kça insanla-r› iyi bir yaflam›n beklemedi¤ini belirtmektedirler. Bugünün ihtiyaçlar›n› karfl›la-mak için do¤ay› sömürmek gelece¤in ihtiyaçlar›n› karfl›layacak kaynaklar› yok et-mek demektir. Geliflmifl ülkelerde baz› kaynaklar, yenilenebilece¤inden çok dahah›zl› tüketilmektedir. Geliflmekte olan ülkelerde ise h›zla artan nüfus için yaflamstandartlar›n›n gelifltirilmesi gerekmektedir. Dünyaya flöyle bir bakt›¤›m›zda sony›llardaki durum afla¤›da verildi¤i flekilde özetlenebilir:

Toplum sa¤l›¤›: Geliflmekte olan ülkelerde kirli ve mikroplu sular›n kullan›m›ile her y›l 12 milyondan fazla kifli ölmektedir. Hava kirlili¤i nedeniyle ölenlerin sa-y›s› yaklafl›k 3 milyonu bulmaktad›r. Yine a¤›r metaller, zehirli at›klar kanser gibisa¤l›k sorunlar›na neden olmaktad›r.

G›da: Dünya g›da örgütü (FAO), 105 geliflmifl ülkenin 64’ünde nüfusun, g›daüretiminin artt›r›lmas›na oranla çok daha h›zl› artt›¤›n› aç›klam›flt›r. Nüfusun bask›-s›yla dünyada yaklafl›k 2 milyar hektar tar›m arazisi ya kullan›lamaz haldedir ya dafabrika, ev yap›m› gibi tar›m d›fl› amaçlar için kullan›lm›flt›r.

Temiz su: Temiz su kaynaklar› s›n›rs›z de¤ildir. Nüfus artt›kça kifli bafl›na har-canan su tüketimi de artmaktad›r. Yap›lan bir tahminde 2025 y›l›nda, 48 ülkede 3milyar insan›n susuzlukla karfl› karfl›ya kalaca¤› belirtilmektedir.

K›y›lar ve okyanuslar: K›y›sal ekosistemlerin büyük bir k›sm› insanlar›n yerleflimalan›na dönüfltürmesi nedeniyle yo¤un nüfus bask›s› alt›na girmifltir. Nükleer dene-meler, tanker kazalar›, at›k deflarj› denizlerde kirlili¤in artmas›na neden olmaktad›r.Okyanuslarda ve denizlerde afl›r› avlanma bal›klar›n tür ve say›s›n› azaltmaktad›r.

Ormanlar: Dünyadaki do¤al ormanlar gittikçe azalmakta, her y›l 16 milyonhektar ormanl›k alan yok edilmektedir. Ormanlar›n insanlar için oksijen kayna¤›olmas›, ekonomik getirileri arka plana itilmektedir. Di¤er yandan biyologlar insanaktivitelerinin karbon, azot ve fosfor gibi besin döngülerini olumsuz etkiledikleri-ni, ormanlar›n azalmas›yla dengenin bozuldu¤unu belirtmektedirler.

Biyoçeflitlili¤in azalmas›: ‹nsanlar›n bask›s›yla binlerce hayvan ve bitki türüazalarak her üç çeflitten ikisi yok olmaktad›r. ‹nsanlar için hem g›da hem de t›bbide¤eri olan bitkilerin yaflam ortamlar› bilinçsizce yok edilmektedir.

Yaflanabilecek bir gelecek için sürdürülebilir yaflam koflullar›n›n sa¤lanmas› ge-rekmektedir. Burada sürdürülebilirli¤in amac›, bugünün geliflmifl yaflam koflullar›-n› sa¤larken gelecek kuflaklar› da düflünmektir. Günümüzde h›zla artan dünya nü-fusu, k›rsal alanlardan büyük flehirlere göç ile ortaya ç›kan plans›z flehirleflme, do-¤al kaynaklar›n afl›r› tüketimi insanlar›n ileride ekolojik bir felakete davetiye ç›ka-rabilece¤ini göstermektedir.

Nüfus art›fl›n›n azalmas› ile yaflam standartlar›n›n geliflmesi sa¤lanabilir. Gelifl-mifl ülkelerin bir k›sm›nda nüfus art›fl› son derece azalm›flt›r. Buna karfl›l›k bu ül-kelerde enerji, g›da gibi kaynak tüketimi son derece yüksektir. Geliflmekte olan ül-kelerde ise nüfus h›zla artmakta, geliflen yaflam düzeylerine ba¤l› olarak tüketim-de artmaktad›r. Dünyadaki her bir birey yüksek yaflam standartlar›nda yaflamahakk›na sahiptir. Buna karfl›n her birey ortalama Amerikal› veya Bat› Avrupa’l› gi-bi yaflamaya bafllarsa do¤al kaynaklara olan talep varolan›n çok üstünde olacakt›r.Nüfus art›fl› azald›kça ülkeler sürdürülebilir yaflam koflullar›n› sa¤lamak için e¤itim,sa¤l›k gibi alanlara daha fazla yat›r›m yapabileceklerdir.

Dünyada y›ll›k nüfus art›fl› 1960’larda % 2 iken 2000’lerde yaklafl›k % 1.4 olmufl-tur. Birleflmifl milletlerin y›ll›k nüfus art›fl› tahmini 1990’ larda 90 milyon iken sonzamanlarda 78 milyon civar›ndad›r. Dünya nüfusundaki art›fl inceledi¤inde Avrupanüfusunun 21. yüzy›lda % 13’den %7’ye düflece¤i, Sahra’n›n alt›nda yer alan Afri-ka ülkelerinde ise %10’dan %17’ye yükselece¤i, di¤er bölgelerde ise bugün ilebenzer bir durumun görülece¤i tahmin edilmektedir. Ülkemizde y›ll›k nüfus art›fl›h›z› yaklafl›k %2 seviyesindedir.

Her bir ülke, toplumun deste¤iyle nüfus için belli bir art›fl h›z›n› dengelemeyibaflar›rsa sürdürülebilir bir yaflam için gerekli koflullar sa¤lanm›fl olur. ‹nsan faali-yetlerinin çevre üzerine etkilerini ölçmek kolay de¤ildir. Bununla birlikte birkaçyaklafl›m kullan›lmaktad›r:

Çevresel kaynaklar›n ekonomik de¤erinin hesaplanmas›: Bu yaklafl›m temiz su, te-miz hava, okyanus yaflam›, orman, sulak alanlar gibi do¤al kaynaklara ekonomik birde¤er biçmek üzerinedir. Yap›lan bir araflt›rmada ekosistemin hizmetlerinin ve ürün-lerinin toplam de¤eri 33 trilyon $/y›l olarak hesaplanm›flt›r ki bu de¤er küresel eko-nomi için hesaplanan 29 trilyon $/y›l’dan (1998) daha fazlad›r. Ülkeler olaya ekono-mik aç›dan bu flekilde yaklaflt›klar› takdirde do¤aya olan bak›fl aç›lar› da de¤iflecektir.

Tafl›ma Kapasitesi: Di¤er bir yaklafl›mda tafl›ma kapasitesidir. Bu terim yeryüzütaraf›ndan beslenebilecek insan say›s›n› ifade etmektedir. Dünyada nüfus artt›kçakalabal›k artacak ve kaynaklar tükenecektir. Peki dünya için insan nüfusu say›s› ençok ne olmal›d›r? Bu teorik limit hakk›nda tart›flmalar hala sürmektedir. Kimi arafl-t›r›c› g›da ve su kaynaklar›n› göz önüne al›rken baz›lar› da teknoloji, tüketim dü-zeyi gibi faktörleri ele almaktad›r. Baz›lar› ise insan say›s›ndan çok do¤al kaynak-lar›n tüketilmeden sürdürülebilir bir flekilde ak›ll›ca kullan›lmas› ve yönetilmesininçok daha önemli oldu¤u vurgulamaktad›r.

Ülkemizde genç nüfus oldukça fazlad›r ve bu genç nüfusun ifle ihtiyac› vard›r.Küresel ›s›nmaya karfl› önlem almak için gelifltirilen yeni teknolojiler bu gençleriçin iyi bir ifl sahas› yaratabilir. Örne¤in: binalar›n izolasyonu, günefl enerjisini kul-lanan araç ve gereçlerin üretimi, rüzgar enerjisi sektörü vb.

‹klim de¤ifliklikli¤i insanlar› birçok yeni s›k›nt›yla karfl› karfl›ya b›rakacakt›r. Bir-çok aile, birey özellikle dünyan›n yoksul bölgelerinde bu s›k›nt›lar› daha çabukhissetmeye bafllayacakt›r. Bireylerin, topluluklar›n ve ülkelerin iklim de¤iflikli¤itehdidine karfl› hassasiyetini azaltmak için özellikle beslenme yönünden uygunstratejilerin gelifltirilmesi gerekmektedir. En basit örnek olarak yetiflme dönemi k›-sa olan, h›zla büyüyen tah›llar›n seçilmesi ve yetifltirilmesi verilebilir.

‹klim de¤iflikli¤ine karfl› al›nabilecek önlemlerden birisi de insanlar›n tüketimeve paraya olan düflkünlüklerinden çok yaflamdaki de¤erleri anlamalar› ve öncelik-lerini belirlemelerini sa¤layacak ortam yaratmakt›r.


Nüfus Art›fl› ve KentleflmeEkonomik zorluklar, tar›msal faaliyetle geçinen küçük toprak sahiplerini doyura-mamakta ve büyük flehirlere göçe neden olmaktad›r. Büyük flehirlerdeki yaflammaliyetine harcanan kaynaklar k›rsal kesime göre çok daha fazlad›r.

Kentlerin insan kaynakl› sera gazlar›n›n yay›lmas›ndaki pay› yaklafl›k % 40 ci-var›ndad›r. Kentlerdeki sera gazlar› sal›n›mlar›n›n ana kaynaklar›, sanayide, ula-fl›mda, binalarda ve at›k ayr›flt›r›lmas›nda kullan›lan enerjidir. Büyük ve kalabal›kflehirlerde en önemli sera gaz› kayna¤› ulafl›md›r. Dünyada bu tür yo¤unluk genel-likle geliflmifl ülkelerin baflkentlerinde görülmektedir. Zira geliflmekte olan veya azgeliflmifl ülkelerde yetersiz gelir yüzünden enerji harcamalar› son derece düflüktür.

H›zla artan flehirleflme, yaflam flartlar›n›n iyilefltirilmesi yan›nda çevrenin korun-mas› gereklili¤ini de gözler önüne sermektedir. Geliflmekte olan ülkelerde büyükflehirlerin nüfusu h›zla artmaktad›r. fiehirler büyüdükçe çevre üzerine olan etki da-ha da artmaktad›r. Bugün art›k nüfusu 10 milyonun üzerinde olan flehirler megaflehir olarak adland›r›lmaktad›r. ‹stanbul’da bu flehirlerden biridir. Dünyada 2015’temega flehir say›s›n›n 23 civar›nda olaca¤› tahmin edilmektedir. Bu flehirlerde k›rsalkesimlerden gelen büyük ço¤unlu¤un gecekondularda ve iyi olmayan yaflam ko-flullar› alt›nda yaflad›klar› bilinmektedir. Buna ra¤men göçler devam etmektedir.Bu flehirlerdeki üretim yetersiz kalmaktad›r. Kentsel ve evsel at›klar fazla oldu¤uiçin baflka yerlere gönderilme zorunlulu¤u ortaya ç›kmaktad›r.

Bu flehirlerde toplu tafl›m›n gelifltirilmesi, su kaynaklar›n›n korunmas›, çöplerinve at›klar›n yeniden kullan›m›n›n sa¤lanmas› gibi uygulamalar teflvik edilmelidir.

B‹YOLOJ‹K ÇEfi‹TL‹L‹⁄‹N AZALMASIBiyolojik çeflitlilik veya biyoçeflitlilik, “genetik farkl›l›klara sahip canl› türlerdenoluflan, de¤iflik ifllevlere sahip, çeflitli ekosistemlere da¤›lm›fl bulunan, say› ve türbak›m›ndan zengin canl›lar toplumunun oluflturdu¤u yaflam dünyalar›d›r”.

Biyoçeflitlilik genel anlamda, alandaki genlerin, türlerin, ekolojik sistemlerin veekolojik olaylar›n bir bütünüdür. Bir ekosistemdeki biyoçeflitlilik afla¤›da verilenk›s›mlardan oluflmaktad›r:

1. Genetik çeflitlilik,2. Tür çeflitlili¤i,3. Ekosistem çeflitlili¤i,4. Ekolojik olaylar.Bir ülkedeki tüm bitki ve hayvan türleri; bunlar aras›nda özellikle tar›m, hay-

vanc›l›k, ormanc›l›k, bal›kç›l›k, t›p-eczac›l›k ve sanayi alanlar›nda kullan›lan tür-ler, hem o ülkenin hem de dünyan›n biyolojik zenginliklerinden say›l›r. Ayr›ca sa-dece bu türler de¤il, bu türlerin de¤iflik çeflitleri yabani akrabalar› da önemlidir.Çünkü yerel çeflitler ve yabani türler, ›slah çal›flmalar›nda kullan›l›r. Anadolu’nunbiyolojik zenginliklerinin tar›m bitkileriyle s›n›rl› oldu¤unu düflünmek yanl›fl olur.Yurdumuzda hayvanc›l›k, bal›kç›l›k, ormanc›l›k, t›p-eczac›l›k ve sanayi aç›s›ndanönem tafl›yan pek çok tür ve çeflit vard›r. Ülkemizde do¤al ekolojik koflullarauyum sa¤lam›fl yerel s›¤›r, koyun, keçi, at ve kümes hayvan› çeflitleri; yabani ko-yun ve keçi türleri mevcuttur. Befl çam türü, en az 30 mefle türü bulunmaktad›r.Ülkemizde t›p ve ecza sanayi için ise gülya¤›, kitre zamk›, kökboya, afyon, safran,anason ve meyankökü say›labilir. Dünyan›n di¤er ülkelerinde tükenmifl veya nes-li azalm›fl kelaynak kufllar›, dev deniz kaplumba¤alar›, Akdeniz foku ülkemizdehala bulunmaktad›r.


Genetik farkl›l›k: Ayn›türden olan bireylerinyarat›l›fl, davran›fl, d›flgörünüm ve içsel özelliklerbak›m›ndan çeflitlili¤iniifade eder.

Tür: Bir canl›lar toplumunuoluflturan bireylerin,büyüklük, flekil, renk vebenzeri özelliklerbak›m›ndan, önemlifarkl›l›klar göstermeyen vebütün önemli görünümkarakteristikleri birbirineuyan bireyler, ayn› türdensay›l›r.

Yerküredeki biyolojik çeflitlili¤e yönelik en büyük tehditlerden birisi, tropikalya¤mur ormanlar›n›n yok olmas›d›r. Amazon ya¤mur ormanlar›n› tar›msal alan olufl-turmak için yok etmek büyük genetik bilgi havuzlar›ndan birini yok etmek demek-tir. Artan s›cakl›k, kimyasal kirlilik ya da egzotik türlerin farkl› ortamlara tafl›nmas›gibi do¤al ortam de¤ifliklikleri de hem bitki hem de hayvan türlerini yok edebilmek-tedir. ‹nsan nüfusu artt›kça, yeryüzündeki türlerin say›s› azalmaktad›r.

Bugün bitki ve hayvan çeflitlili¤inin karfl›s›ndaki en h›zla yükselen tehditlerdenbirisi, tar›m›n ola¤and›fl› yay›lmas›; s›¤›r otlatmak, soya fasulyesi ekmek ve son dö-nemde de etanol üretmek üzere flekerkam›fl› yetifltirmek için arazilerin bitki örtü-sünden ar›nd›r›ld›¤› bir sürecin yaflanmas›d›r.

Dünya genelinde görülen ama ço¤unlukla hafife al›nan bir baflka tehdit ise, ye-rel yaflam alanlar›n› ve topluluklar› de¤ifltirerek yerli türlerin neslini tüketebilen ya-banc› türlerin getirilmesidir. Bu tür bitkiler h›zla geliflerek ve yerel bitkilerin besin-lerine ortak olarak onlar›n geliflmelerini engellemektedir. Bu türler zamanla kaybo-lurken yeni dünyada yaflam çeflitlili¤ini korumak için araziler ay›rmak, bunlar› çitleçevirmek, isimlerini de park ya da koruma alan› koymak yeterli de¤ildir. Bu çabala-r›n baflar›l› olmas› için iklimi ve nüfusu istikrara kavuflturmak da gerekmektedir.

Biyolojik Çeflitlili¤in Önemi ve Yararlar›Bir ekosistemde bitkiler ve toprak mikroorganizmalar›na ait biyolojik zenginlik nekadar çok olursa ekolojik çevrimlerde o derece güçlü ve sürekli güvence alt›ndacereyan edebilirler. Toprak ekosisteminde bitki köklerinde havan›n serbest azo-tunu ba¤layan bakteriler ve organik maddeleri ayr›flt›ran, azot minerilizasyonu ya-pan, toprak canl›lar›na ait biyolojik zenginlik olmaz ise yaflamsal düzeyde olanazot döngüsü gerçekleflemez.

Ekosistemdeki bitkisel ve hayvansal canl› türlerin zenginli¤i son derece önem-lidir. Örne¤in hiç ifllevi yokmufl gibi görünen bitkiler ve hayvanlar, gelece¤in has-tal›klar› için yap›lacak ilaçlar›n temel kayna¤› olabilir. Bu olas›l›k biyolojik zengin-liklerin içinde sakl›d›r.

Biyoçeflitlili¤in ekonomiye katk›lar›, besin maddesi, ilaç hammaddeleri, sanayihammaddeleri, turizm gelirleri için çok büyük boyutlara ulaflmaktad›r.

Bütün bitki türlerinin hemen hemen üçte biri yenilen besinlerdir. Bu türlerinmeyveleri, yumru kökleri, kabuklu meyveleri, tohumlar›, kök ve gövdeleri, bitki-sel besin maddeleri olarak tüm besinlerimizin %78’ini oluflturur. Atalar›m›z, hay-vanlar› ve bal›klar› avlayarak besin ihtiyaçlar›n› sa¤lam›fllar yabani sebze ve mey-veleri de toplayarak yaflamlar›n› sürdürmüfllerdir. Bu de¤iflik hayvan ve bitkilerne kadar zenginse, ilkel toplumlar›n beslenme sorunlar› da o derece az olmufltur.

Dünyan›n baz› k›rsal bölgelerinde, köylülerin ya¤›fll› mevsim boyunca tükettik-leri besin maddelerinin yar›s›ndan ço¤unu, ormanlardan ve tarla kenarlar›ndantoplanan yabani otlar oluflturmaktad›r.

Geleneksel ekin çeflitleri, küresel besin güvenli¤i aç›s›ndan vazgeçilemez biyo-lojik çeflitliliklerdir. Çünkü bunlardan binlerce farkl› genetik özelli¤e sahip çeflitlergelifltirilmifltir. Bu zengin gen kaynaklar›ndan yararlanarak, ça¤dafl tar›mda yüksekverimli ekin türlerini ortaya ç›karm›flt›r. Bu da biyoçeflitlili¤in, besin maddesi vegen kayna¤› olarak de¤erinin yüksek oldu¤unu göstermektedir.

Bitkisel kaynakl› ilaçlar, kalp hastal›klar›, lösemi, lenf kanseri, glokom, amiplidizanteri gibi birçok ciddi hastal›¤›n tedavisinde kullan›lmaktad›r. FAO’nun tah-


minlerine göre, 4-6 bin tür t›bbi bitkinin uluslararas› ticareti yap›lmaktad›r. Bu tica-retin %30’unun Çin’in elinde oldu¤u bildirilmektedir.

Biyolojik çeflitlili¤in sanayi ve kullan›m eflyalar› için sa¤lad›¤› ekonomik de¤e-re gelince, tar›msal sanayi ürünlerinden birço¤unun hammaddesi bitkisel kaynak-l›d›r. Pamuk, keten, kenevir, ayçiçe¤i, susam, s›¤la, defne, mantar, reçine, çeflitliboyalar gibi maddeler bunlar›n tipik örnekleridir. Do¤u Amazon Havzas›ndaki Ba-bassu palmiyeleri, evde kullan›lan sepet, torba, uyku hama¤›, av arac› gibi ev efl-yas›n›n yap›m›nda da kullan›lmaktad›r. Ülkemizin özgün biyoçeflitlili¤ini simgele-yen kasnak meflesi, Anadolu sa¤l› a¤ac›, meyan kökü, defne gibi bitkiler de yük-sek ekonomik de¤er tafl›maktad›r. Milli parklar, Akdeniz foku, deniz kaplumba¤a-lar› da turizme gelir sa¤layan ekonomik de¤ere sahip biyolojik çeflitliliktir. Keres-telik a¤aç, uçucu ya¤ üretiminde kullan›lan 42 tür bitki, küresel çapta büyük eko-nomik de¤erlere sahip, bitkisel biyolojik çeflitlili¤i oluflturmaktad›r.

Biyolojik çeflitlili¤i koruman›n en önemli nedenlerinden biri, gelecekte dünyanüfusunu doyurmak için gerekli besin kaynaklar›n› garanti alt›na almakt›r. Biz ta-r›m bilimciler, geçmiflte geleneksel olarak kullan›lm›fl ancak sonradan terk edilmiflbaz› çeflitlerin günümüz biyoteknolojisinden yararlan›larak yeniden gözden geçi-rilmesi gerekti¤ine inanmaktay›z.

Biyolojik Zenginliklerin Tahribi ve Azalmas›Biyolojik çeflitlilik, 3.2 milyar y›ldan beri devam eden evrim sürecinin bir sonucu-dur. Türlerin kaybolmas› ve azalmas› her zaman do¤al evrim sürecinin bir parças›olmufltur. fiimdiye kadar dünyaya gelmifl ve yaflam›fl canl› tür nesillerinin %99’ununherhangi bir flekilde yok oldu¤u bilinmektedir.

‹nsanlar›n biyoçeflitlili¤e verdikleri zarar›n büyüklü¤ü hiç günümüzdeki kadarolmam›flt›r. Binlerce hektar ormanlar›n a¤açlar›n›n kesilmesi, yak›lmas› ve bu alan-lar›n tar›m alanlar›na dönüfltürülmesi, di¤er binlerce hektar›n inflaatlarla betonlafl-mas› ve asfalt yollar›n yap›lmas›, nehirlerin kanallar haline getirilmesi ve nehirlerüzerine barajlar yap›lmas›, deniz kenarlar›nda alçak yerlerin doldurulmas›, liman-lara çevrilmesi gibi insan faaliyetleri popülasyonlar›n, türlerin ve tüm ekosisteminzarar görmesine ve yok olmas›na neden olmufltur. Di¤er yandan do¤al felaketler-de biyoçeflitlili¤in kaybolmas›nda rol oynamaktad›r. Dünyada keflfedilmemifl türle-rin ortaya ç›k›fl› kaybolan türlerden çok daha azd›r.

Biyolojik çeflitlili¤in tahribi ve azalmas›n›n di¤er nedenleri ise dünyadaki h›zl›nüfus art›fl›, uluslar aras› kereste ticareti, e¤itimsizlik ve bilinçsizliktir.

Biyolojik çeflitlili¤i koruyabilmenin temel ilkeleri ise biyolojik çeflitlili¤in de¤e-rinin uzun vadeli olarak düflünülmesi, k›sa dönemli maddi hesaplar›n yap›lmadan,köklü, uzun vadeli önlemler düflünülmesidir. Do¤al kaynak stoklar› tüketilmeden,onlardan dengeli bir flekilde ve içindeki ekosistemin ekolojik dengeleri göz önün-de bulundurularak yararlanma yaflama geçirilmelidir. Milli parklar, do¤ay› korumaalanlar›, av hayvanlar› üretim ve stoklama merkezleri, tabiat parklar› gibi korunakalanlar› ayr›lmal› ve bunlar s›k› denetim alt›nda bulundurulmal›d›r.

Türlerin afl›r› derecede sömürülmesinin önüne geçmek için yasal ve sosyolojikönlemler vakit geçirilmeden al›nmal› ve uygulanmalar› sa¤lanmal›d›r. Do¤al varl›kla-r› koruma kültürünü art›rmak için, çevre e¤itimi standartlar›n› belirleyerek, bu e¤itimyayg›nlaflt›r›lmal›d›r. Tüketim kültürünün yerine geçecek daha az maddeci, daha bi-linçli ve bilgili bir yaflam biçimi yaratacak çevre ahlak› yarat›lmaya çal›fl›lmal›d›r.

Biyoçeflitlili¤in di¤er önemli ö¤elerinden biri olan tropikal ormanlar›n yok ol-mas› da önemli küresel sorunlardan birini oluflturmaktad›r.


Tropikal ormanlar›n yok edilmesi, arabalar›n, kamyonlar›n, uçaklar›n, gemi-lerin ve trenlerin CO2 sal›n›mlar›ndan daha fazla küresel ›s›nma kirlili¤i olufltur-maktad›r. Tropikal orman a¤açlar› di¤er bütün yeflil bitkiler gibi karbondioksital›r ve oksijen verirler. Bunun tersine solunum olay› ile karbondioksit verirlerama bu fotosentez ile ald›klar› karbondioksitten daha düflük miktarlardad›r. So-lunum sonucu d›flar› at›lan karbondioksitin geri kalan› bitkide depolan›r ve bit-kinin büyümesini sa¤lar.

Depolanan bu karbon ya a¤açlar›n kesilmesi ya da orman›n bozunmas›yla vea¤açlar›n kesilip çürümesi veya yak›lmas› ile havaya karbondioksit olarak sal›n›r.Karbondioksit küresel ›s›nman›n temel kayna¤› oldu¤una göre, tropikal ormans›z-laflma küresel ›s›nma için önemli bir etkendir. Sadece ormanlar›n yok olmas›n› en-gellemek küresel ›s›nma sorununu tek bafl›na çözmeyecektir. Di¤er sal›n›mlar›ndaacilen kesilmesi gereklidir. Ormanlar›n yok edilmesini azaltmak küresel ›s›nmay›azaltacak bir metoddan çok daha fazla etkindir. Tropikal ormanlar birçok eflsizhayvan ve bitki türleri için bir ortamd›r, evdir. Çeflitli hayvanlar e¤er bu ormanlarkorunmazsa yok olma tehlikesiyle karfl› karfl›yad›r. Yine bu ormanlar geliflmekteolan ülke insanlar› için çok önemli g›da, ilaç ve temiz su kayna¤›d›r.

Yeryüzünde orman ekosistemleri çeflitlilik, düzen ve denge aç›s›ndan en sa¤-l›kl› ekosistem çeflidini oluflturmaktad›r. Di¤er ekositemlerden ba¤›ms›zd›r. Tropi-kal ormanlar bölgesel ya¤›fllar› düzenler, hem taflk›nlar› hemde kurakl›¤› önler.Tropikal ormanlar›n yok edilmesinin önlenmesinin sadece küresel ›s›nmaya karfl›de¤il biyoçeflitlili¤in korunmas› ve süreklili¤inin sa¤lanmas›na da etkisi vard›r. Biryerde ormanlar› yok edip oradaki oluflan dengeyi bozarsan›z, baflka yerde olufltur-du¤unuz ormanlarda bu dengenin sa¤lanmas› o kadar kolay olmaz.

Tropikal Ormanlar›n Yok Edilmesinin NedenleriTropikal ormalar›n yok edilmesinin birkaç genel nedeni vard›r. Tropikal ormanlar-da a¤açlar kesilir veya yak›l›r, daha sonra o arazi tar›msal ürün yetifltirmek veyahayvan otlatmak için kullan›l›r. Ticari kütük ya da tomruk a¤aç kesiminin en bü-yük nedenidir. Normalde bu alanlar›n kullan›m›ndan kazan›lan para çok düflüktür.Ülkemizdeki orman köylülerinin gelirlerinin düflük olmas› gibi.

Sal›n›mlar› azaltmaya yönelik çal›flan bilim insanlar› geliflmekte olan ülkelerdeormanlar› yok etmek yerine korumay› teflvik eden bir dizi politikay› desteklemek-te ve burada yaflayan insanlara para ödenebilece¤ini belirtmektedir. E¤er bu po-litikalar baflar›l› olursa geliflmekte olan ülkelerde yaflayan insanlar ormanlar› ko-ruyarak onlar› yok etmekten daha fazla para kazanabileceklerdir. Bu maliyet en-düstrileflmifl ülkelerde küresel ›s›nmay› önleme maliyetinden, ton bafl›na muhak-kak daha az olacakt›r.



Küresel Çevre Sorunlar›na neden olan etmenleri

s›ralamak;

Çevre sorunlar› do¤al (deprem, sel gibi) ve insankaynakl› olmak üzere (sera gaz› sal›n›mlar›) ikiayr› grupta incelenir. Çevre sorunlar›n›n bir k›s-m› dünya çap›nda etkili olurken bir k›sm› da dün-yan›n baz› bölgelerinde etkili olan ve uluslarara-s› düzeyde önem kazanan sorunlard›r. Küreselolarak adland›r›lan bu sorunlar›n bafl›nda ‘küre-sel ›s›nma’ gelmektedir. Küresel ›s›nma, atmosferdeki karbondioksit mik-tar›n›n artmas› ile yeryüzünde sera etkisinin olufl-mas› ve yeryüzünün s›cakl›¤›n›n artmas› olay›d›r.Yeryüzüne gelen ›fl›nlar›n büyük bir k›sm› yü-zeyden yans›r. Yerküredeki yaflam güneflten ge-len enerjiye ba¤l›d›r. Dünyaya ulaflan günefl ener-jisinin yaklafl›k yüzde 70’i, yeryüzü taraf›ndantekrar uzaya gönderilir. Ancak baz› k›sa dalgaboylu ›fl›nlar, sera gazlar› taraf›ndan tutularak at-mosferin ›s›nmas›n› sa¤lar. Sera etkisi olarak ta-n›mlanan bu olay asl›nda dünyadaki yaflam orta-m›n› oluflturan ve dünyan›n yeterince s›cak ol-mas›n› sa¤layan do¤al bir süreçtir.

Küresel ‹klim de¤iflikli¤inin olas› etkilerini de¤er-

lendirmek;

Küresel iklim de¤iflikli¤i ise fosil yak›tlar›n kulla-n›lmas› ve ormanlar›n yok edilmesi gibi neden-lerle baflta CO2 olmak üzere artan sera gazlar›n›n(su buhar›, metan, azot gazlar› vb) atmosferdekihavan›n bileflimini de¤ifltirmesidir. ‹nsanlar›n fa-aliyetleri sonucu atmosfere sal›nan sera gazlar›-n›n yeryüzü ile atmosfer aras›ndaki dengeyi boz-du¤u ve küresel ›s›nmaya neden oldu¤u bugünart›k bilimsel olarak kan›tlanm›flt›r. Atmosfer s›-cakl›¤›n›n 0.7 ile 0.8 °C aras›nda artt›¤› ileri sü-rülmekte ise de s›cakl›¤›n 19. Yüzy›la göre 0.6±0.2°C artt›¤› bu art›fl›n yar›s›n›n son 25 y›lda gerçek-leflti¤i bildirilmektedir. Bu olay küresel ›s›nma-d›r. Asl›nda bu art›fl yerküre için çok küçük gibigözükebilir. Küresel s›cakl›klar›n 2-3 °C’den da-ha fazla artmas› kutuplardaki buzullar›n erimesi-ne neden olabilir. Bu durum okyanuslar›n su se-viyelerinin yükselmesine, k›y›lar›n su bask›n›nau¤ramas›na hatta sular alt›nda kalmas›na yol açar.Ya¤mur deseni de de¤iflebilir ve yeryüzünün çe-

flitli bölgelerindeki tar›msal alanlar ve üretim bun-dan etkilenir. Sera gazlar›: Karbondioksit (CO2),su buhar›, metan (CH4), nitroz oksit (N2O), klo-roflorokarbonlard›r (CFC).Yenilenebilir enerji kaynaklar›n›n kullan›lmas›,temel sektörlerde (çimento, ulafl›m, çelik vb)enerji verimlili¤ini artt›rmas›, do¤al kaynaklar›nafl›r› tüketiminin engellenmesi, dünya nüfusunundengeli bir flekilde artmas›n›n sa¤lanmas›, or-manl›k alanlar›n yok edilmesi ve tar›m alanlar›nadönüflümünün engellenmesi, tar›m alanlar›ndauygun ekim, sürüm gibi tekniklerin kullan›lmas›,insanlar›n iklim de¤iflikli¤ine karfl› uyum sa¤la-mas› için yap›lacak çal›flmalar, iklim de¤iflikli¤i-ne karfl› al›nabilecek önlemleri kapsamaktad›r.

Ozon tabakas›n›n canl›lar için önemini belirt-

mek;

Bir oksijen bilefli¤i olan ozon (O3), renksiz vekeskin kokulu bir gazd›r. Ozon tabakas› atmos-ferin üst k›sm›nda bulunan ve bir örtü gibi gü-neflten gelen ultraviyole ›fl›nlar›n›n (UV) zararl›bölümünü geçirmeyen bir tabakad›r. Bu bölge-deki ozonun özelli¤i; tüm canl› varl›klar›, do¤alkaynaklar› ve tar›msal ürünleri olumsuz yöndeetkileyen ultraviole ›fl›nlar›n›n (UVB: Bu ›fl›n in-sanlar için di¤er ultraviyole ›fl›nlardan daha teh-likelidir) yer yüzeyine kadar ulaflmas›n› önleye-rek ›s› enerjisine dönüfltürmesidir. Troposferdebulunan ve yaklafl›k yerden 10 kilometre kadaryüksekte bulunan ve atmosferdeki toplam ozo-nun %10’ unu oluflturan ozon ise insanlar›n çe-flitli faaliyetleri sonucu oluflan ozondur. Bitki vehayvanlar›n canl› dokular›na çeflitli zararlar› bu-lunmaktad›r. Ozon tabakas›n›n incelmesi sonu-cunda; UV radyasyonu artmakta ve insanlar›n ba-¤›fl›kl›k sistemleri zarar görmekte, görme bozuk-lu¤una ve deri kanserine yol açmaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Nüfus art›fl›n›n neden oldu¤u sorunlar› aç›kla-

mak;

Dünyada do¤al kaynaklar üzerinde oluflan afl›r›bask› toplum sa¤l›¤›n›, sosyal ve ekonomik geli-flimi tehdit eder hale gelmifltir. Geliflmifl ülkeler-de baz› kaynaklar, yenilenebilece¤inden çok da-ha h›zl› tüketilmektedir. Geliflmekte olan ülkeler-de ise h›zla artan nüfus için yaflam standartlar›-n›n gelifltirilmesi gerekmektedir.‹nsan faaliyetlerinin çevre üzerine etkilerini ölç-mek kolay de¤ildir. Çevrenin ekonomik de¤eriaç›s›ndan ve dünyan›n nüfusu tafl›mas› üzerineyaklafl›mlar mevcuttur. Baz› araflt›r›c›lar insan sa-y›s›ndan çok do¤al kaynaklar›n tüketilmeden sür-dürülebilir bir flekilde ak›ll›ca kullan›lmas› ve yö-netilmesinin çok daha önemli oldu¤u vurgula-maktad›r. Geliflmekte olan ülkelerde büyük fle-hirlerin nüfusu h›zla artmaktad›r. Bugün art›k nü-fusu 10 milyonun üzerinde olan flehirler megaflehir olarak adland›r›lmaktad›r. ‹stanbul’da buflehirlerden biridir. Kentlerin insan kaynakl› seragazlar›n›n yay›lmas›ndaki pay› yaklafl›k % 40 ci-var›ndad›r. Bu flehirlerde toplu tafl›m›n gelifltiril-mesi, su kaynaklar›n›n korunmas›, çöplerin veat›klar›n yeniden kullan›m›n›n sa¤lanmas› gibiuygulamalar teflvik edilmelidir.

Biyolojik Çeflitlili¤e yönelik tehditleri ve sonuçla-

r›n› irdelemek ve çözümüne yönelik görüfller

oluflturmak;

Biyolojik çeflitlilik veya biyoçeflitlilik, genetikfarkl›l›klara sahip canl› türlerden oluflan, de¤iflikifllevlere sahip, çeflitli ekosistemlere da¤›lm›fl bu-lunan, say› ve tür bak›m›ndan zengin canl›lartoplumunun oluflturdu¤u yaflam dünyalar›d›r.Geleneksel ekin çeflitleri, küresel besin güvenli-¤i aç›s›ndan vazgeçilemez biyolojik çeflitlilikler-dir. Çünkü bunlardan binlerce farkl› genetik özel-li¤e sahip çeflitler gelifltirilmifltir. Bu zengin genkaynaklar›ndan yararlanarak, ça¤dafl tar›mdayüksek verimli ekin türlerini ortaya ç›karm›flt›r.Bu da biyoçeflitlili¤in, besin maddesi ve gen kay-na¤› olarak de¤erinin yüksek oldu¤unu göster-mektedir. Biyoçeflitlili¤in di¤er önemli ö¤elerin-den bir olan tropikal ormanlar›n yok olmas› daönemli küresel sorunlardan birini oluflturmakta-d›r. Tropikal ormanlar›n yok edilmesi, arabala-r›n, kamyonlar›n, uçaklar›n, gemilerin ve trenle-rin CO2 sal›n›mlar›ndan daha fazla küresel ›s›n-ma kirlili¤i oluflturmaktad›r.Biyolojik çeflitlili¤i koruyabilmenin temel ilkeleriise, biyolojik çeflitlili¤in de¤erinin uzun vadeliolarak düflünülmesi, k›sa dönemli maddi hesap-lar›n yap›lmadan, köklü, uzun vadeli önlemlerdüflünülmesidir. Do¤al kaynak stoklar› tüketil-meden, onlardan dengeli bir flekilde ve içindekiekosistemin ekolojik dengeleri göz önünde bu-lundurularak yararlanma yaflama geçirilmelidir.Milli parklar, do¤ay› koruma alanlar›, av hayvan-lar› üretim ve stoklama merkezleri, tabiat parkla-r› gibi korunak alanlar› ayr›lmal› ve bunlar s›k›denetim alt›nda bulundurulmal›d›r.

4NA M A Ç

5NA M A Ç



1. Afla¤›dakilerden hangisi karbondioksit ile s›cakl›karas›ndaki iliflkiyi gösterir?

a. Karbondioksit miktar› artt›kça s›cakl›k de¤iflmez.b. S›cakl›k artt›kça karbondioksit miktar› azal›r.c. Karbondioksit miktar› artt›kça s›cakl›k düfler.d. Karbondioksit miktar› artt›kça s›cakl›k yükselir.e. Karbondioksit ile s›cakl›k aras›nda bir iliflki

yoktur.

2. Güneflten gelen zararl› ›fl›nlar› önleyen gaz›n ad›nedir?

a. Karbonmonoksitb. Azotc. Ozond. Karbondioksite. Oksijen

3. Küresel ›s›nmaya neden olan en birincil etmen han-gisidir?

a. Fosil yak›tlar›n kullan›lmas›b. Araba kullan›m›c. Ormanlar›n yok edilmesid. Uçak yolculuklar›n›n artmas›e. Afl›r› nüfus art›fl›

4. Afla¤›dakilerden hangisi fosil yak›t de¤ildir?

a. Do¤al gazb. Kömür c. Petrold. Biyodizele. Benzin

5. Biyoçeflitlilik ne demektir?a. Bir ekosistemde bulunan hayvanlar›n say›s›d›rb. Bir ekosistemdeki bulunan bitkilerin türüdürc. Tropikal ormanlarda bulunan bitkilerdird. Genetik yap›s› de¤ifltirilmifl bitki ve hayvanlard›re. Bitki ve hayvan türlerinin ve çeflitlerinin say›ca

zenginli¤idir.

6. Afla¤›dakilerden hangisi biyoçeflitlili¤i tehdit edenen önemli nedendir?

a. Turizmb. Habitat›n yok olmas› c. H›zl› nüfus art›fl›d. Ormanlar›n yok edilmesie. Kirlilik

7. Afla¤›dakilerden hangisi zararl› ozon gaz›n› olufltu-rur?

a. Atmosferdeki ozonb. Troposferdeki ozonc. Deterjanlardaki ozond. Havadaki ozone. Litosferdeki ozon

8. Afla¤›dakilerden hangisi iklim de¤iflikli¤i sonucu or-taya ç›kmas› beklenen hastal›kt›r?

a. Veremb. Kanserc. S›tma d. Afl›r› terlemee. Romatizma

9. ‹nsanlar›n hangi davran›fllar› iklim de¤iflikli¤ini artt›-ran faktörlerden biridir?

a. Afl›r› tüketimb. Çok çal›flmac. Gezmed. E¤itime. E¤lence

10. Yerel bitkilerin en önemli özelli¤i nedir?a. ‹nsanlara g›da sa¤lamas›b. Yem olarak kullan›lmas›c. Hastal›klara dayan›kl› olmas› d. Belli bir yörede yetiflmesie. Genetik yap›s›n›n de¤iflmifl olmas›


1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küresel Is›nma ve ‹klim De-¤iflikli¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ozon Tabakas›n›n ‹ncel-mesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küresel Is›nma ve ‹klim De-¤iflikli¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küresel Is›nma ve ‹klim De-¤iflikli¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyolojik Çeflitlilik” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyolojik Çeflitlilik” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ozon Tabakas›n›n ‹ncel-mesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nüfus Art›fl›” konusunu ye-niden gözden geçiriniz

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nüfus Art›fl›” konusunu ye-niden gözden geçiriniz

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyolojik Çeflitlilik” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz


Arabalar›n ve evlerin boyutlar›n›n küçültülmesi, büyükaraba ve evler yerine küçük, fazla enerji kullan›m›n› ge-rektirmeyen tiplerin yap›lmas› ve kullan›lmas›.

Akalan, ‹. (1986). Toprak Bilgisi, Ankara. Aksay, C., Keteno¤lu, S.O. ve Kurt, L. (2005). Küresel

Is›nma ve ‹klim De¤iflikli¤i, Konya.Baykal, T. (2010). Küreselleflme ve Bafll›ca Küresel

Çevre Kirlilikleri, Mevzuat Dergisi, Ankara Çepel, N. (2003). Ekolojik Sorunlar ve Çözümleri,

Ankara. Çepel, N ve Ergün, C. (2011). Temel Çevre Sorunlar›,

www.tema.org.tr/Sayfalar/CevreKutuphanesi/Pdf/.../EM Konu12.pdf

Ç›nar, Ö. (2008). Çevre Kirlili¤i ve Kontrolü, Ankara. Demir, A. (2011). Küresel ‹klim De¤iflikli¤inin Biyo-

lojik Çeflitlilik ve Ekosistem Kaynaklar› Üzeri-

ne Etkisi, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergi-ler/47/1155/ 13590.pdf.

Hinrichsen, D. and Robey, B. (2000). Population and

the Environment: The Global Challenge,

Population Reports, Series M, No. 15. Baltimore,Johns Hopkins University. USA.

http://derman.science.ankara.edu.tr/ogrenci_tezleri/baris/kuresel_isinma.pdf

http://www.dmi.gov.tr/2006/arastirma/arastirma-ozonozontabakasi.aspx

IPCC Fourth Assessment Report (2007). Climate Change

2007. http:// www. ipcc.ch/ publications_and_data /publications_and_data_reports.shtml

http://www.genbilim.com/content/view/2730Karpuzcu, M. (2010). Çevre Kirlenmesi ve Kontrolü,

‹stanbulK›fllal›o¤lu, M. ve Berkes, F. (2001). Ekoloji ve Çevre

Bilimleri, ‹stanbulK›fllal›o¤lu, M. ve Berkes, F. (2009). Çevre ve Ekoloji,

‹stanbul.Tekbafl, F., Vaizo¤lu, S., Ogur, R. ve Güler, Ç. (2005).

Küresel Is›nma, ‹klim De¤iflikli¤i ve Sa¤l›k Etki-

leri, AnkaraTEMA. Dünyan›n Durumu 2009. (2009). ‹fl Bankas›

Kültür Yay›nlar›.Tuxill, J. and Bright, C. (1998). TEMA, Dünyan›n Du-

rumu Raporu 1998. Çeviri ‹dil Eser, ‹stanbul.http://www.dsi.gov.tr/iklim/dokumanlar/iklim_degisik

ligi_ve_saglik.pdfhttp://www.tuik.gov.tr eriflim.2011http://www.cleanglobe.org/pdf/22.pdfZuckerman, B. and Jefferson, D. (1996). Human

Population and The Environmental Crisis,

England.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Çevre sorunlar›n›n neler olduklar›n› tan›mlayabilecek, nedenlerini irdeleye-bilecek ve çözümüne yönelik görüflleri oluflturabilecek,Ülkemizin taraf oldu¤u uluslar aras› çevre sözleflmelerini sayabilecek ve çev-resel de¤erlendirme yönüyle aç›klayabilecek,Sürdürülebilir kalk›nma kavram›n› tan›mlayabilecek ve çevre ile olan iliflkisi-ni ifade edebilecek,Ülkemizin çevre mevzuat›n›n›n temelini aç›klayabilecek,Korunan alan kavram›n› ve ülkemizdeki korunan alanlar› tan›mlayabile-ceksiniz.

‹çindekiler

• Çevre sorunlar› • Çevre sorunlar›n›n çeflitleri • Çevre sorunlar›n›n nedenleri • Çevre sorunlar›na çözüm

önerileri

• Çevre sözleflmeleri• Sürdürülebilir kalk›nma• Çevre mevzuat›• Korunan alan

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

NN


Çevre Sorunlar›naÇözüm Aray›fllar›

• ÇEVRE SORUNLARI, NEDENLER‹VE ÇÖZÜM ARAYIfiLARI

• ULUSLAR ARASI SÖZLEfiMELER • SÜRDÜRÜLEB‹L‹R KALKINMA VE

ÇEVREN‹N ÖNEM‹ • ÇEVRE MEVZUATI ‹LE ‹LG‹L‹ BAZI

TEMEL B‹LG‹LER• ÜLKEM‹ZDE KORUNAN ALANLAR


ÇEVRE SORUNLARINA ÇÖZÜM ARAYIfiLARI‹nsano¤lunun yerleflik düzene geçerek çevresindeki do¤al kaynaklar› daha fazla kul-lanmaya bafllamas› çevre sorunlar›n›n da ortaya ç›k›fl›n›n bafllang›c› say›labilir. Ancakortaya ç›kan bu sorunlar›n insano¤luna zarar vermesi ve do¤al yap›y› bozmaya bafl-lamas› ve bunlar›n bir sorun olarak alg›lanarak çözüm aray›fllar›na yönelinmesi 20.yüzy›la rastlamaktad›r. ‹nsano¤lunun yaflad›¤› dünyay› kendi arzular› do¤rultusundaflekillendirmesi ve diledi¤ince kullanmas› ve ona egemen olma arzusu son 30-40 y›l-dan beri artan nüfus yo¤unlu¤una ve teknolojideki geliflmelere de ba¤l› olarak çev-resel sorunlar› gündemin ön s›ralar›na tafl›m›flt›r. Buchwald (1980) isimli araflt›r›c› en-düstri devriminden sonra çevre sorunlar›n›n art›fl›n›; dünyadaki h›zl› nufüs art›fl›, in-sano¤lunun bilgi düzeyinin yükselmesi ve buna ba¤l› araflt›rmalar›n artmas› yine bil-gi düzeyinin art›fl›na paralel olarak teknolojide h›zl› ilerlemeler ve endüstriyel üreti-min artmas› ve bütün bunlar›n sonucu olarak çevrenin kirletilmesi ve ›s› de¤iflimle-ri, canl›lara ait do¤al yaflam ortamlar›n›n yok edilmesinin çevresel sorunlar›n h›zlaartmas›na neden oldu¤unu belirtmifltir.Art›k günümüzde çevre sorunlar› bölgesel ve-ya ülkesel sorunlar olmaktan ç›karak uluslar aras› sorun niteli¤i kazanm›flt›r.

Çevre Sorunlar›n›n NedenleriÇevre sorunlar› bir de¤il birden çok nedenden kaynaklanmaktad›r. Bu sorunlar›n ba-fl›nda daha önce de de¤inildi¤i gibi h›zl› nüfus art›fl› gelmekte ve bunu teknolojidekigeliflmeler, endüstrileflme, düzensiz ve h›zl› kentleflme, tar›msal üretimde daha fazlaverim elde etmek için çok de¤iflik ve do¤aya zararl› girdilerin yo¤un bir flekilde kul-lan›m›, ulafl›m olanaklar›n›n art›fl›na paralel olarak artan araç say›lar› ve bunlara ener-ji temin etmek için gelifltirilen yöntemler, insanl›¤›n ve ülkelerin h›zla silahlanmas› veülkeler aras› savafl hali nedeniyle savafl araflt›rmalar›na ve bu silahlar›n denemesineyo¤unluk verilmesi say›labilir. Örnek: dünyadaki nüfus art›fl› ve kentleflme ile ilgiliolarak son 2 as›rdan beridir dünya nufüsunun h›zla artmas› yerküre üzerindeki birimalanda yaflayan insan say›s›n›n da artmas›na yol açm›flt›r. Çevre sorunlar›n›n bu süreçiçerisinde h›zla artmas›n›n da ana nedeni nüfusdaki art›flt›r. Özellikle az geliflmifl ve-ya geliflmekte olan ülkelerde nüfus art›fl h›z› daha da fazlad›r. 2010 y›l› itibariyle dün-ya nüfusu yaklafl›k 6.852.472.823 olarak tahmin edilmektedir (Çizelge 9.1).

Dünya nüfus art›fl›, çeflitli ülkelerin yüzölçümleri ve nüfus yo¤unluklar› hakk›ndaki detay-l› bilgilere bu web sayfas›ndan ulaflabilirsiniz. http://geography.about.com/od/obtainpo-pulationdata/a/worldpopulation.htm

Çevre Sorunlar›na ÇözümAray›fllar›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Artan nüfusa paralel olarak insanlar›n do¤al al›c› ortamlara b›rakt›¤› at›k mikta-r› h›zla artmakta ve bunlar›n mineralize olarak do¤al döngüye dâhil olmalar› çokdüflük bir h›zla gerçekleflti¤inden ve gelen miktar mineralize olan miktardan fazlaoldu¤undan do¤ada bir birikim söz konusu olmaktad›r. At›klar do¤al yani organikolabildikleri gibi inorganik formda da olabilmekte ve bunlar›n çok düflük dozlar›bile canl› yaflam›n› olumsuz etkiliyebilmektedir. Bazen do¤al ortamlarda zarars›zhalde bulunan bu maddeler do¤al ortamlar›ndan bir flekilde d›flar›ya ç›kar›ld›kla-r›nda çevreye ve do¤aya zarar verir konuma geçebilmektedirler.


Ülke Nüfus Alan (km2) Yo¤unluk

(km2 bafl›na)

Ülke Nüfus Alan (km2) Yo¤unluk

(km2 bafl›na)

Dünya 6.615.750.000 134.682.000 49 Kenya 34.255.720 580.367 59

Monako 35.253 1,95 23.660 Meksika 107.029.400 1.958.201 55

Singapur 4.325.539 683 6.333 BAE 4.495.823 83.600 54

Vatikan 783 0,44 1,780 Beyaz Rusya 9.755.106 207.600 47

Bahreyn 726.617 694 1.047 Afganistan 29.863.010 652.090 46

Bangladefl 141.822.300 143.998 985 Panama 3.231.502 75.517 43

Tayvan 22.894.384 35.980 636 ‹ran 69.515.210 1.648.195 42

Filistin 3.702.212 6.020 615 Tanzanya 38.328.810 945.087 41

Hollanda 16.299.170 41.528 392 Kolombiya 45.600.240 1.138.914 40

Japonya 128.084.700 377.873 339 Letonya 2.306.988 64.600 36

Hindistan 1.103.371.000 3.287.263 336 Kamerun 16.321.860 475.442 34

Filipinler 83.054.480 300.000 277 ABD 298.212.900 9.629.091 31

‹ngiltere 59.667.840 242.900 246 Venezüella 26.749.110 912.050 29

Almanya 82.689.210 357.022 232 K›rg›zistan 5.263.794 199.900 26

Pakistan 157.935.100 796.095 198 Kongo 57.548.740 2.344.858 25

‹talya 58.092.740 301.318 193 Brezilya 186.404.900 8.514.877 22

Lüksemburg 464.904 2.586 180 fiili 16.295.100 756.096 22

Nijerya 131.529.700 923.768 142 ‹sveç 9.041.262 449.964 20,0

Çin 1.315.844.000 9.596.961 137 Uruguay 3.463.197 175.016 19,8

Çek Cumh. 10.219.600 78.866 130 Finlandiya 5.249.060 338.145 15,5

Polonya 38.529.560 312.685 123 Cezayir 32.853.800 2.381.741 13,8

Fransa 60.495.540 551.500 110 Angola 15.941.390 1.246.700 12,8

Arnavutluk 3.129.678 28.748 109 Norveç 4.620.275 385.155 12,0

Malavi 12.883.940 118.484 109 Kongoi 3.998.904 342.000 11,7

Suriye 19.043.380 185.180 103 S. Arabistan 24.573.100 2.149.690 11,4

Azerbaycan 8.410.801 86.600 97 Nijer 13.956.980 1.267.000 11,0

Türkiye 70.586.256 783.562 90 Türkmenistan 4.833.266 488.100 9,9

Yunanistan 11.119.890 131.957 84 Rusya 143.201.600 17.098.242 8,4

Malezya 25.347.370 329.847 77 Kazakistan 14.825.110 2.724.900 5,4

Bosna-H. 3.907.074 51.197 76 Libya 5.853.452 1.759.540 3,3

M›s›r 74.032.880 1.001.449 74 Kanada 32.268.240 9.970.610 3,2

Fas 31.478.460 446.550 70 ‹zlanda 294.561 103.000 2,9

Irak 28.807.190 438.317 66 Avustralya 20.155.130 7.741.220 2,6

Gürcistan 4.474.404 69.700 64 Mo¤olistan 2.646.487 1.564.116 1,7

Tunus 10.102.470 163.610 62 Bat› Sahra 341.421 266.000 1,3

Özbekistan 26.593.120 447.400 59 Grönland 56.916 2.175.600 0,026

Çizelge 9.1Ülkelerin km2’de nüfus yo¤unluklar›

Kaynak: (tr.wikipedia.org/wiki/dünya nüfusu,2010)

Ülkemizdeki çevre sorunlar›n› önem s›ras›na göre nas›l s›ralayabilirsiniz?

ULUSLAR ARASI SÖZLEfiMELERTürkiye’nin taraf oldu¤u uluslararas› çevre sözleflmelerinin tamam› çevremizi ko-rumaya, do¤al ve canl› yaflam›n› sürdürülebilir k›lmaya yönelik olan bu sözleflmeve protokoller ülkemiz taraf›ndan da onaylanm›flt›r. (www.tema.org.tr/sayfalar/cev-rekutuphanesi/pdf/..../sozlesmeler.pdf) Örne¤in Kyoto protokolü (11 Aral›k1997) ile küresel ›s›nma ve iklim de¤iflikli¤i konusunda mücadeleyi sa¤lamaya yö-nelik uluslararas› tek çerçeve Birleflmifl Milletler ‹klim De¤iflikli¤i Çerçeve Sözlefl-mesi içinde imzalanm›flt›r. Bu protokolü imzalayan ülkeler, karbon dioksit ve seraetkisine neden olan di¤er befl gaz›n sal›n›m›n› azaltmaya veya bunu yapam›yorlar-sa sal›n›m ticareti yoluyla haklar›n› artt›rmaya söz vermifllerdir. Protokol, antlaflma-y› imzalayan ülkelerin atmosfere sald›klar› karbon miktar›n› 1990 y›l›ndaki düzey-lere düflürmelerini öngörmektedir. 1997’de imzalanan protokol, 2005’te yürürlü¤egirebilmifltir. Çünkü protokolün yürürlü¤e girebilmesi için, onaylayan ülkelerin1990’daki emisyonlar›n›n (atmosfere sald›klar› karbon miktar›n›n) yeryüzündekitoplam emisyonun %55’ini bulmas› gerekmekteydi ve bu orana ancak 8.y›l›n so-nunda Rusya’n›n kat›l›m›yla ulafl›labilmifltir. Kyoto Protokolü flu anda yeryüzünde-ki 160 ülkeyi ve sera gaz› sal›n›mlar›n›n %55’inden fazlas›n› içermektedir. KyotoProtokolü ile devreye girecek önlemler pahal› yat›r›mlar› gerekli k›lmaktad›r. Söz-leflmeye göre; Atmosfere sal›nan sera gaz› miktar› %5’e çekilecek, endüstriden,motorlu tafl›tlardan, ›s›tmadan kaynaklanan sera gaz› miktar›n› azaltmaya yönelikmevzuat yeniden düzenlenecek, daha az enerji ile ›s›nma, daha az enerji tüketenaraçlarla uzun yol alma, daha az enerji tüketen teknoloji sistemlerini endüstriyeuyarlama sa¤lanacak, ulafl›mda, çöp depolamada çevrecilik temel ilke olacak, at-mosfere b›rak›lan metan ve karbon dioksit oran›n›n düflürülmesi için alternatifenerji kaynaklar›na yönelinecek, fosil yak›tlar yerine örne¤in bio dizel yak›t kulla-n›lacak, çimento, demir-çelik ve kireç fabrikalar› gibi yüksek enerji tüketen ifllet-melerde at›k ifllemleri yeniden düzenlenecek, termik santrallerde daha az karbonç›kartan sistemler, teknolojiler devreye sokulacak, günefl enerjisinin önü aç›lacak,nükleer enerjide karbon s›f›r oldu¤u için dünyada bu enerji ön plana ç›kar›lacak,fazla yak›t tüketen ve fazla karbon üretenden daha fazla vergi al›nacakt›r. KyotoProtokolündeki amaç, atmosferdeki sera gaz› yo¤unlu¤unun, iklime tehlikeli etkiyapmayacak seviyelerde dengede kalmas›n› sa¤lamakt›r. Protokolün anahatlar›-na bakacak olursak:

1. Sanayileflmifl 38 ülke, sera gaz› emisyonlar›n› ortalama %5 indirerek, bunla-r› 2008-2012 y›llar› aras›nda 1990 seviyelerinin alt›na çekecekler. Avrupa Bir-li¤i ülkelerinin indirim oranlar› %8, ABD’ninki %7 ve Japonya’n›nki %6 ola-rak belirlenmifltir.

2. K›s›tlanmas› istenen gazlar: özellikle fosil yak›tlardan ç›kan karbon dioksit,metan, ve nitroz oksit; ozon tabakas›n› deldi¤i için yasaklanan kloroflorkar-bonlar›n yerine ikame edilen üç halokarbondur.

3. Emisyonlar›n› yeteri kadar indiremeyen ülkeler, emisyonlar›n› öngörülen se-viyelerin alt›na çekebilen ülkelerle anlaflarak, onlar›n fazla kotalar›n› sat›nalabileceklerdir.

4. K›s›tlamalara uymayanlar için kullan›lacak yapt›r›mlar gelecekteki bir taraf-lar toplant›s›nda kararlaflt›r›lacak.

1959. Ünite - Çevre Sorunlar ›na Çözüm Aray ›fl lar ›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

5. Kalk›nmakta olan ülkelerin, özellikle Çin ve Hindistan'›n, gönüllü k›s›tlamahedefleri koymalar› istenmifltir

6. Protokol, dünya karbon dioksit emisyonlar›n›n %55’inden sorumlu olan 55ülkenin onaylamas› ile yürürlü¤e girecektir. Türkiye daha önceki çerçeveanlaflmay› imzalamad›¤› için Kyoto toplant›s›na gözlemci olarak kat›lm›flt›r.Türkiye'nin süreç d›fl› kalmas›n›n çok geçerli nedenleri vard›. Bu anlaflmaçerçevesinde Türkiye, OECD üyesi oldu¤u için, sanayileflmifl ülkeler s›n›f›-na sokuldu¤undan ve sera gazlar› emisyonunda dünyada 80. s›rada oldu-¤umuz için bu s›n›fland›rma ülkemiz taraf›ndan kabul edilmemifltir. Acabaneden bütün ülkeler iklim de¤iflikli¤i anlaflmas›na sahip ç›kmad›lar? diyesorulabilir. Neden, uygulama flans› çok parlak görünmeyen bir protokol,birçok çekiflmeden sonra, zorla kabul edildi? Çünkü emisyonlar› azaltmakiçin at›lacak ad›mlar›n heybetli maliyetler ortaya ç›karmas› ve oy kayb›nayol açmas› beklenmekteydi. ABD’de üretim kayb›ndan do¤acak maliyetiny›lda 100 milyar dolar civar›nda olaca¤› söyleniyordu. Küresel ‹klim Koalis-yonu, ABD demir-çelik, enerji ve kömür flirketlerinden oluflan bir grup,protokolün kabulünü engellemek için milyonlarca dolara mal olan bir kam-panya yürüttü. Dünya Metoroloji Kuruluflu'na (WMO) göre, atmosferdekigazlar›n dengesini bozduk ve bozmaya devam ediyoruz. Hem sera gazlar›– karbon dioksit (CO2), metan (CH4) ve azot oksit (N2O) - hem de su bu-har› atmosferde art›yor. Sadece sonuncusunun art›fl› insan eylemlerindenkaynaklanm›yor. Atmosferin %78'i azot ve %21'i oksijendir. Sera gazlar›n›nmiktar› ise %0,1 düzeyindedir. E¤er yeryüzünü battaniye gibi saran seragazlar›n›n etkisi olmasayd›, dünyam›z flu anda 30°C derece daha so¤ukolurdu. Yani bu gazlar belli bir miktarda yararl›, ama denge bozulup, sözkonusu gazlar belli bir seviyeyi aflt›klar› zaman küresel ›s›nmaya neden ol-maktad›rlar. Endüstri döneminin bafllamas›ndan sonra, fosil yak›tlar nede-niyle büyük miktarlarda CO2 üretildi. Ormanlar›n tahribi sonucu da bu gaz-lar›n do¤al olarak emilmesi iyice azald›. Hayvanc›l›k ve tar›m daha çok me-tan gaz› ve nitroz oksit emisyonuna yol açmaktad›r. E¤er gaz emisyonlar›artmaya devam ederse, atmosferdeki CO2 miktar› 1750 y›l›ndan bu yanaikiye katlanm›fl olacak, 2100 y›l›na kadar ise üçe katlanaca¤› düflünülmek-tedir. Dünyam›z son 600 y›l›n en s›cak dönemini yafl›yor ve son yüzy›ldagezegenimiz 0,3 °C derece ile 0,6 °C derece aras› ›s›narak deniz seviyesi de10–25 cm kadar yükselmifl bulunmaktad›r.

Hükümetler aras› ‹klim De¤iflikli¤i Paneli, 1990 ile 2010 y›llar› aras›nda 1.4 °Cile 5.8 °C aras› s›cakl›k art›fl› tahmin etmektedir. Tahminlere göre, baflar›l› bir fle-kilde uygulanmas› durumunda Kyoto Protokolü bu art›fl› 0.02 °C ile 0.28 °C ara-s›nda düflürebilecektir. Kyoto Protokolü savunucular› bu protokolün amaca ulafl-mak için ilk ad›m oldu¤unu ve amaca ulafl›ncaya kadar hedeflerin de¤ifltirilece¤i-ni belirtmektedirler.

Kyoto protokolü ile ilgili detayl› bilgilere bu web sayfas›ndan ulaflabilirsinizhttp://iklim.cob.gov.tr/iklim/Files/REC|_unfccc.pdf

Ülkemizin imzalayarak onaylad›¤› di¤er uluslar aras› çevre sözleflmeleri vek›saca içerikleri flu flekildedir (www.tema.org).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Paris Dünya Kültürel ve Do¤al Miras›n›n Korunmas›na Dair Sözleflme:Kültürel ve do¤al miras›n herhangi bir parças›n›n bozulmas›n›n veya yok olmas›-n›n, bütün dünya milletlerinin miras› için zararl› bir yoksullaflt›rma oluflturaca¤›n›varsayarak, daimi bir temel üzerine ve modern bilimsel yöntemlere uygun olarak,istisnai de¤erdeki kültürel ve do¤al miras›n topluca korunmas›na yönelik bir sis-tem kuran yeni hükümlerin sözleflme biçiminde kabulünün zorunlu oldu¤unu ifa-de etmektedir.

Granada Avrupa Mimari Miras›n›n Korunmas› Sözleflmesi: Avrupa Kon-seyi üye devletler taraf›ndan imzalanan bu sözleflme, mimari miras›n, Avrupa kül-tür miras›n›n zenginli¤i ve çeflitlerinin eflsiz bir ifadesi, geçmiflimizin de¤er biçil-mez bir tan›¤› oldu¤unu ve bütün Avrupal›lar›n bir ortak miras›n› oluflturdu¤unukabul ederek, mimari miras›n tan›mlanmas›, korunacak varl›klar›n tespiti, yasal ko-ruma ifllemleri, koruma politikalar› ve yasal yapt›r›mlar› belirlemektedir.

Bern Avrupa’n›n Yaban Hayat› ve Yaflama Ortamlar›n› Koruma Sözlefl-mesi (Bern Sözleflmesi): Yabani flora ve faunay› ve bunlar›n yaflama ortamlar›n›muhafaza etmek ve kesin olarak koruma alt›na al›nan flora ve fauna türleri ve ya-saklanan av metot ve araçlar› ile di¤er yasak iflletme flekillerini içermektedir.

Özellikle Su Kufllar› Yaflama Ortam› Olarak Uluslararas› Öneme SahipSulak Alanlar Sözleflmesi (RAMSAR Sözleflmesi): 1971 y›l›nda ‹ran’›n Ramsarkentinde kabul edilen bu sözleflme, özellikle su kufllar›n›n yaflama ve üreme alan-lar› için büyük öneme sahiptir.

Denizlerin Gemiler Taraf›ndan Kirletilmenin Önlenmesine Ait Söz-leflme (MARPOL Sözleflmesi): Sözleflmede petrol ve zararl› maddelerle deniz-lerin kas›tl› olarak kirlenmesinin ortadan kald›r›lmas› ve bu maddelerin bir ka-za neticesinde denize boflalt›m›n› en aza indirmek ve dünya denizlerini koru-mak öngörülmektedir.

Viyana Ozon Tabakas›n›n Korunmas› Sözleflmesi: Geliflmekte olan ülkele-rin ihtiyaçlar›n› ve özel koflullar›n› göz önünde bulundurarak, ozon tabakas›n› be-fleri faaliyetlerin yol açt›¤› de¤iflikliklerden korumak için al›nacak önlemlerin ulus-lararas› iflbirli¤ini ve ilgili bilimsel görüfllere dayanmas› gerekti¤i kabul edilmifltir.

Montreal Ozon Tabakas›n› ‹ncelten Maddeler Protokolü: Viyana sözlefl-mesine ek olan Protokol’de ozon tabakas›n› incelten maddelerin tan›mlanmas› veyay›lmalar›n›n azalt›lmas› ve kontrol alt›na al›nmas› hedeflenmektedir.

Basel Tehlikeli At›klar›n S›n›rlar ötesi Tafl›n›m›n›n ve Bertaraf›n›n Kontro-lüne ‹liflkin Sözleflme: Tehlikeli at›klarla di¤er at›klar›n giderek artan oluflumunu vebunlar›n s›n›r ötesi tafl›n›m›n›n insan sa¤l›¤› ve çevre için bir tehdit oluflturdu¤unu ka-bul ederek ve bu tehlikelerden korunman›n en etkin yolunun at›klar›n oluflumunu;miktar ve tehlike potansiyeli aç›s›ndan asgari düzeye indirmek için düzenlenmifltir.

Barselona Akdeniz’in Kirlenmesine Karfl› Sözleflme (Barselona Sözlefl-mesi): Akdeniz ortak bir miras kabul edilerek bu konudaki mevcut uluslararas›sözleflmelerinin, deniz kirlenmesinin bütün boyutlar›n› ve kaynaklar›n› kapsama-d›¤›n› ve Akdeniz bölgesinin özel ihtiyaçlar›na cevap vermedi¤ini belirterek, “gü-nümüzdeki ve gelecekteki nesillerin istifadesi için korunmas›n›” hedeflemektedir.

Washington Nesli Tehlikede Olan Yabani Bitki ve Hayvan Türlerinin Ti-caretinin Düzenlemesine Dair Sözleflme (CITES Sözleflmesi): CITES, dünya-n›n küresel yabani bitki ve hayvan ticaretini kontrol eden veya engelleyen en bü-yük uluslararas› sözleflmesidir. Sözleflmeyi yüzden fazla ülke onaylam›flt›r. Dünya-n›n en etkin ve baflar›l› do¤al varl›klar› koruma sözleflmesidir.


Bükrefl Karadeniz’in Kirlenmesine Karfl› Korunmas› Sözleflmesi ve Pro-tokolleri: Karadeniz’in deniz çevresinin korunmas›, canl› kaynaklar›n›n muhafa-zas› ve kirlenmeye karfl› korunmas›n› hedeflemektedir. Karadeniz’in do¤al kaynak-lar›n›n ve sundu¤u imkânlar›n›n öncelikle Karadeniz ülkelerinin ortak çabalar› ilekorunmas› gerekti¤ini belirten sözleflme, Karadeniz’de deniz çevresinin kirlili¤ininbaflta nehirler yoluyla olmak üzere Avrupa’da bulunan di¤er ülkelerdeki kara kö-kenli kirleticilerden de kaynakland›¤›n› vurgulamaktad›r.

Biyolojik Çeflitlilik Sözleflmesi (Rio Konferans›): Brezilya- Rio de Janierokentinde gerçeklefltirilen ve dünyan›n en büyük çevre konferans› olarak bilinen1992 Birleflmifl Milletler Çevre ve Kalk›nma Konferans›’ndan ç›kan üç ana sözlefl-meden biri olan Biyolojik Çeflitlilik Sözleflmesi’nin amac›: “‹lgili hükümleri uyar›n-ca takip edilecek amaçlar›, biyolojik çeflitlili¤in korunmas›; bu çeflitlili¤in unsurla-r›n›n sürdürülebilir kullan›m›; genetik kaynaklar ve teknoloji üzerinde sahip olu-nan bütün haklar› dikkate almak kayd›yla, bu kaynaklara gere¤ince eriflimin ve il-gili teknolojilerin gere¤ince transferinin sa¤lanmas› ve uygun finansman›n tedarikide dahil olmak üzere, genetik kaynaklar›n kullan›m›ndan do¤an yararlar›n adilpaylafl›m›d›r.”

Afrika’da Ciddi Kurakl›k ve/veya Çölleflmeye Maruz Ülkelerde Çölleflmeile Mücadele için Birleflmifl Milletler Sözleflmesi (UNCDD): Rio Konferans›’n›nüç sözleflmesinden biri olan Çölleflmeyle Mücadele Sözleflmesini Türkiye 1998 y›-l›nda onayland›. Sözleflme, çölleflme ve kurakl›k sorunlar›n küresel bir nitelik tafl›-d›¤›n›, dünyan›n bütün bölgelerini etkiledi¤ini ve çölleflmeyle mücadele ve/veyakurakl›¤›n etkilerini hafifletmek için uluslararas› toplulu¤un ortak eylemini öngö-rüyor. Türkiye, Yunanistan, Portekiz, ‹spanya ve ‹talya’yla birlikte, ayn› bölge ko-flullar›n› paylaflt›¤› için, sözleflmede yeralmaktad›r.

Birleflmifl Milletler Çölleflme ile Mücadele Sözleflmesi: Çölleflmeye karfl› ilkuluslararas› planl› mücadele 1968-74 seneleri aras›nda Sahel Çölü’nde meydana gel-mifl ve 20.000 kiflinin ve milyonlarca bafl hayvan›n ölmesine neden olan kurakl›k veaçl›k olaylar›ndan sonra bafllam›flt›r. Birleflmifl Milletler Sudan-Sahel Bürosu, Bat› Af-rika’daki kurakl›k tehlikesi alt›nda bulunan dokuz devlete yard›m amac›yla 1973 se-nesinde kurulmufltur. Sa¤lanan destek Büyük Sahra’n›n güneyinde ve Ekvator’unkuzeyinde yer alan 22 devleti kapsayacak bir büyüklü¤e ulaflm›flt›r. Uluslararas› Ta-r›msal Kalk›nma Fonu (International Fund for Agricultural Development) çok zara-ra neden olan baflka bir kurakl›¤› takiben 1985 senesinde Kurakl›k ve ÇölleflmedenEtkilenen Sahra’n›n Güneyindeki Ülkeler için Özel Program›’n› (Special Program forSub Saharan Countries Affected by Drought and Desertification) devreye sokmufl-tur. Fon, 400 milyon dolarl›k yard›m sa¤lam›fl ve di¤er kurulufllardan elde edilen350 milyon dolarl›k bir destek sayesinde 25 ülkedeki 45 projeye kaynak sa¤lam›fl-t›r. Birleflmifl Milletler, küresel anlamda yap›lan Çölleflme Konferans›’nda (UN Con-ference ›n Desertification) bu konuyu bütün dünyan›n ekonomik, sosyal ve çevreyap›s›n› de¤ifltirebilecek bir sorun olarak tan›tm›flt›r. Bunun bir sonucu olarak hemilgili ülkelerin sorunlar›n› çözebilmesine yard›mc› olmak, hem de uluslararas› kuru-lufllardan yard›m alabilmelerini temin etmek amac›yla baz› kurallar ve önerilerdenoluflan Çölleflme ile Mücadele Plan› (Plan of Action to Combat Desertification) or-taya ç›km›flt›r. Antlaflman›n bafllang›ç bölümünde Çölleflme ile Mücadele Plan›’n›nuygulamas› ba¤lam›nda devletlerin ve uluslararas› kurulufllar›n çölleflme ile müca-dele ve kurakl›¤›n etkilerini azaltma konular›ndaki geçmifl çabalar› ve deneyimlerigözönüne al›nmaktad›r. Fakat ayn› zamanda, bu çabalara ra¤men kayda de¤er birgeliflme sa¤lanamad›¤› vurgulanmaktad›r. Buna ilaveten “sürdürülebilir kalk›nma


çerçevesinde bütün seviyelerde yeni ve daha etkin bir yaklafl›m›n gerekli oldu¤u-nu” vurgulamaktad›r. En sorunlu bölge olan Afrika’ya öncelik verilmektedir. Antlafl-ma, çölleflme ve kurakl›¤›n etkisini azaltmak için al›nacak önlemlerin tek bafllar›nadüflünülüp ele al›nmas› gerekti¤ini ve kalk›nma projelerinin bir parças› olarak de-¤erlendirilmelerinin gereklili¤ini bafltan ortaya koymaktad›r. Sözleflmede “çölleflmeve kurakl›k sürecinin fiziksel, biyolojik ve sosyo-ekonomik yönleri ile ilgili bütün-leflmifl bir yaklafl›m›n” önemini vurgulanmaktad›r.

Kal›c› Organik Kimyasallar (Pops) Yasaklan›yor‹nsan ve di¤er canl›lar›n sa¤l›¤›na zarar verdikleri bilimsel olarak kan›tlanm›fl kim-yasallar›n kullan›m›n›n giderek azalt›lmas› ve zaman içinde tamamen yasaklanma-s›n› öngören yeni bir uluslararas› sözleflmenin tasla¤› 10 Aral›k 2000 tarihinde 122ülkenin temsilcisi taraf›ndan Güney Afrika’n›n Johannesburg kentinde kabul edil-di. Sözleflmenin haz›rlanmas› Birleflmifl Milletler Çevre Program› (UNEP) öncülü-¤ünde yap›ld›. Sözleflme ilk etapta 12 tehlikeli kimyasal›n kullan›m›n› küresel ola-rak önce azaltacak ve sonra yasaklayacakd›. Kal›c› Organik Kimyasallar veya ingi-lizce isminin bafl harfleri ile k›saca POPS olarak bilinen bu kimyasallar içinde ha-flere ilaçlar›, sanayi kimyasallar› ve yanma ile ortaya ç›kan dioksin ve furan bulun-maktad›r. Haflere ilaçlar› aras›ndaki DDT s›tma hastal›¤›n›n yay›lmas›n› önleyecekekonomik ve geçerli alternatifler bulunana kadar yasak listesinin d›fl›nda b›rak›la-cakt›r. DDT’ nin flimdilik muaf tutulmas›n› Dünya Sa¤l›k Örgütü talep etmifltir. Ya-saklanacak di¤er haflere ilaçlar› aras›nda chlordane, endrin, mirex ve toxaphenesay›labilir. Bu maddelerin ço¤unun kullan›m› geliflmifl ülkelerde daha önce yasak-lanm›flt›. Fakat üretimleri ve kalk›nmakta olan ülkelere ihracatlar› sürüyordu. Bukimyasallar do¤aya kar›flt›ktan sonra kolay kolay yok olmuyorlar ve dünyan›n birucundan öbürüne hava ak›mlar› ile tafl›n›yorlar. ‹nsanlar dahil canl›lar›n ya¤ taba-kalar›nda depolanan kimyasallar besin zincirine kar›fl›yor ve kanser gibi bir tak›mtehlikeli hastal›klara yol açabiliyorlar. Ayr›ca, bu maddeler canl›lar›n endokrin sis-temlerini bozarak k›s›rl›¤a ve di¤er hormonal kökenli hastal›klara neden oluyorlar.Sözleflmenin uygulanmas› için ilk etapta 150 milyon ABD dolarl›k bir harcama ya-p›lmas› öngörülmüfltür ve para kayna¤› olarak GEF (Küresel Çevre Fonu) belirlen-mifltir. K›s›tlama ve yasaklamalarla birlikte baz› sanayi süreçlerinin ve at›k yakmasistemlerinin de de¤iflmesi gerekecektir. Ülkemizde kat› at›k yakma sistemlerineyeni geçmekte olan belediyelerimizin sözleflmeye uygun teknoloji sat›n al›p alma-d›klar›n›n özenle incelemeleri gerekecektir. ‹leride baflka kimyasallar›n da zararla-r› bilimsel olarak kan›tlan›rsa, onlar da yasaklar listesine al›nacakt›r.

‹klim De¤iflikli¤i Antlaflmas›Birleflmifl Milletler iklim de¤iflikli¤i çerçeve sözleflmesi 9 May›s 1992’de New-York’da Kyoto protokolünden önce imzalanm›flt›r. Ancak 1994 tarihinde yürürle¤egirebilen Birleflmifl Milletler iklim de¤iflikli¤i çerçeve sözleflmesi, Rio sözleflmeleriolarak da adland›r›lan “Biyolojik Çeflitlilik ve Çölleflme ile Mücadele” sözleflmesi ilebirlikte sürdürülebilir kalk›nman›n en önemli yap›tafllar› olarak say›lmaktad›r.

Stockholm ve Rio BildirgeleriBu bildirgeler günümüzde çevreye nas›l yaklaflmak gerekti¤ini uluslararas› boyut-ta yönlendiren dokümanlard›r. 1972’de ‹sveç-Stockholm’da ‹nsan Çevresi Konfe-rans›n›n bafllad›¤› gün olan 5 Haziran, o günden beri Dünya Çevre Günü olarakbirçok ülkede kutlanmaktad›r. 20 y›l sonra, bu kez Brezilya-Rio’ da gerçeklefltirilen


Birleflmifl Milletler Çevre ve Kalk›nma Konferans›nda hem yeni bir bildirge aç›klan-m›fl, hem de çevre konular›n›n ve sorunlar›n›n yönetimine gelecekte ›fl›k tutacakGündem 21 kabül edilmifltir.

Stockholm Çevre Bildirgesi5-16 Haziran 1972’de Stockholm’da toplanan Birleflmifl Milletler ‹nsan Çevresi Kon-ferans›, insan çevresinin korunmas› ve güçlendirilmesi için flu hususlar› ilan etmifltir:

1. ‹nsan hem çevresi taraf›ndan oluflturulur hem de çevresini biçimlendirir. Buçevre, insano¤lunun fiziksel gereksinmelerini karfl›lad›¤› gibi, entellektüel,ahlaki, sosyal ve manevi geliflmesi için de insana olanak sa¤lar. ‹nsan çevre-sinin iki boyutu da yani hem do¤al olan hem insan eliyle yap›lm›fl olan bafl-ta yaflam hakk› olmak üzere temel insan haklar›ndan yararlanmak için mutla-ka gereklidir.

2. ‹nsan çevresinin korunmas› ve gelifltirilmesi dünyam›z›n her yerinde insanla-r›n refah›n› ve kalk›nmas›n› etkileyen önemli bir konudur, bütün insanlar›nözlemi ve bütün hükumetlerin görevidir.

3. ‹nsan devaml› olarak deneyimlerini biriktirir. Her zaman keflfetmek, icat et-mek, yaratmak, ilerlemek peflindedir. Günümüzde insan›n çevresini de¤iflti-rebilme kapasitesi, e¤er ak›ll›ca kullan›l›rsa, bütün insanlara kalk›nman›nmeyvelerini sunabilir ve onlar›n yaflam kalitelerini yükseltebilir.

4. Geliflmekte olan ülkelerde çevre sorunlar›n›n ço¤u geri kalm›fll›¤›n sonuçlar›-d›r. Milyonlarca insan do¤ru dürüst bir yaflam için gerekli asgari düzeyin al-t›nda yaflamaktad›r. Yeterli yiyecek, giyecek ve bar›nakdan, e¤itim, sa¤l›k vetemizlik imkânlar›ndan yoksundurlar. Bunun için, geliflmekte olan ülkeler ça-balar›n› kalk›nmaya yönlendirmeli, ama bunu yaparken önceliklerini iyi be-lirlemeli, çevrelerini korumal› ve iyilefltirilmelidir.

5. Nüfusun do¤al art›fl› çevrenin korunmas›nda devaml› olarak sorun yaratmak-tad›r. Bu sorunlarla bafletmek için gerekli politikalar oluflturulmal› ve önlem-ler al›nmal›d›r. Dünyadaki en de¤erli varl›k insand›r. Sosyal ilerlemeyi iten,bilim ve teknolojiyi gelifltiren ve eme¤iyle çevreyi de¤ifltiren insand›r. Bilim-sel, teknolojik ve sosyal ilerlemeler ve üretimdeki art›fllarla insan›n çevresiniiyilefltirme kapasitesi de her geçen gün artmaktad›r.

6. Günümüzde yaflayanlar ve gelecek kuflaklar için çevreyi savunmak ve iyilefl-tirmek kaç›n›lamaz ve dünya genelinde ekonomik kalk›nma ve bar›fl›n tesi-siyle paralel olarak varmaya çal›flaca¤›m›z bir hedeftir.

7. Bu hedefe var›lmas› için tüm vatandafllar, topluluklar ve kurulufllar sorumlu-luk almal› ve ortak amaç u¤runa eflit bir biçimde gayret göstermelidirler. Kal-k›nmakta olan ülkelerin çevre sorumluluklar›n› yerine getirmeleri için gerek-li kaynaklar›n yarat›lmas›nda uluslararas› iflbirli¤i gerekecektir.

Bu bildirge kapsam›nda yer alan ilkeler aras›nda; 1. Özgürlük, eflitlik ve kaliteli bir çevrede onurlu ve yeterli yaflam flartlar› sa¤-

lanm›fl olarak yaflamak insanlar›n temel haklar›d›r. ‹nsan, ayn› zamanda, bu-günkü ve gelecek kuflaklar için çevreyi koruma ve iyilifltirmenin ciddi sorum-lulu¤unu da tafl›r.

2. Dünyan›n hava, su, toprak, bitki ve di¤er canl›lar gibi do¤al kaynaklar› veözellikle do¤al ekosistemlerin özgün örnekleri, bugünkü ve gelecek kuflaklariçin gerekti¤i flekilde yönetilerek korunmal›d›r.


3. Yerküremizin hayati kaynaklar› yenileyebilme kapasitesi korunmal› ve ge-rekti¤i biçimde iyilefltirilmeli ve restore edilmelidir.

4. fiu anda birtak›m olumsuz faktörlerin etkisiyle tehlikeye düflmüfl olando¤al hayat› ve habitat›n› korumak ve ak›ll›ca yönetmek insan›n özel birsorumlulu¤udur.

5. Dünyan›n yenilenemeyen kaynaklar› birgün tükenmelerini önleyecek bi-çimde kullan›lmal› ve bunlar›n yararlar›n› bütün insanl›¤›n paylaflmas›sa¤lanmal›d›r.

6. Zararl› etkilerini, yok edilemiyece¤i oranda ›s›n›n ve zehirli maddelerin çev-reye yay›lmas›n›, ekosistemlerin onar›lamaz bir biçimde tahrip olmas›na yolaçmadan durdurulmal›d›r.

7. Devletler, insan sa¤l›¤›na, canl› kaynaklara ve deniz yarat›klar›na zarar ve-ren deniz kirlili¤ini önlemek için her türlü önlemi alacaklard›r.

8. Ekonomik ve sosyal kalk›nma insana iyi bir yaflam ve çal›flma ortam› sa¤la-ma ve dünyam›zda yaflam kalitesini yükseltecek flartlar› haz›rlama yönün-den kesinlikle gereklidir.

9. Geri kalm›fll›ktan kaynaklanan eksiklikler ve do¤al afetler ciddi sorunlar ya-ratmaktad›r ve bu durum ancak önemli miktarda mali ve teknik yard›mlageliflmekte olan ülkelerin kalk›nma çabalar›n› destekleyerek giderilebilir.

10.Geliflmekte olan ülkelerin çevre idaresi için fiyat istikrar›na ve ihraç mallar›olan ana madde ve hammadelerden yeterli gelir sa¤lamaya ihtiyaçlar› vard›r.Onun için, fiyat politikalar›nda ekonomik faktörler kadar ekolojik süreçlerde göz önünde bulundurulmal›d›r

11. Bütün devletlerin çevre politikalar› geliflmekte olan ülkelerin bugünkü vegelecekteki kalk›nma potaansiyelini güçlendirmeli ve herkes için daha kali-teli yaflam koflullar› sa¤lanmas›na engel olmamal›d›r.

12. Çevreyi korumak ve iyilefltirmek için al›nacak önlemlere kaynak ay›r›rken,geliflmekte olan ülkelerin özel durumlar›, gereksinimleri ve kalk›nma plan-lar›na alacaklar› çevre koruma önlemlerinin maliyetleri göz önünde tutulma-l› ve talepleri halinde mali ve teknik destek sa¤lanmal›d›r.

13.Kaynaklar›n daha rasyonel kullan›m› ve böylece çevrenin iyilefltirilmesiiçin, devletler kalk›nma planlar›nda entegre ve eflgüdümlü bir sistem uy-gulamal›d›rlar.

14. Rasyonal planlama; kalk›nma planlar›yla çevre koruma planlar› aras›nda ç›-kabilecek uyumsuzluklar› yoketmek için mutlak gereklidir.

15. ‹nsan yerleflimleri ve kentleflmenin çevre üzerine olumsuz etkilerini kald›ra-cak ve herkes için azami sosyal, ekonomik ve çevresel yarar sa¤layacak bi-çimde planlama yap›lmal›d›r.

16.H›zl› nüfus art›fl›n›n veya yüksek nüfus birikiminin veya düflük nüfusun çev-reye ve kalk›nmaya olumsuz etkisi olaca¤› yerlerde, temel insan haklar›nasayg›l› ve devletlerin uygun buldu¤u demografik politikalar uygulanmal›d›r.

17. Çevre kalitesini art›rmak için planlama, idare ve denetleme görevlerini üst-lenecek uygun ulusal kurumlar›n oluflturulmas› gerekir.

18. Bilim ve teknoloji, ekonomik ve sosyal kalk›nmaya katk›lar› çerçevesinde,çevre için riskli olan durumlar›n belirlenmesi, bunlardan kaç›n›lmas› ve de-netlenmeleri için ve insanl›¤›n ortak yarar› yönünde kullan›lmal›d›r.

19. Çevrenin korunmas› ve iyilefltirilmesi için kiflilerin, kurumlar›n ve toplulukla-r›n ayd›nlat›lmas› ve davran›fllar›n›n bu amaca uygun hale getirilmesi gerekir.


20. Çevre sorunlar› konusunda hem ulusal hem çok uluslu bilimsel araflt›rma vegelifltirme bütün ülkelerde, özellikle de geliflmekte olan ülkelerde, teflvikedilmelidir.

21. Birleflmifl Milletler Kurulufl Senedi ve uluslararas› hukuk kurallar›na göre, ül-keler hakimiyet haklar›n› kullanarak kendi kaynaklar›n› kullan›r ve çevrepolitikalar›n› belirlerler. Ancak, devletler bu eylemleri s›ras›nda kendi haki-miyet s›n›rlar› d›fl›ndaki bölgelerin ve ülkelerin çevresine zarar vermeme so-rumlulu¤unu da tafl›rlar.

22.Devletler kendi s›n›rlar› d›fl›ndaki devlet ve bölgelere verdikleri çevre zarar›ve kirlilikden dolay› sorumlu tutulmalar› ve tazminat ödemeleri için ulusla-raras› hukukun gerekti¤i flekilde geniflletilmesi için iflbirli¤i yapacaklard›r.

23.Ulusal veya uluslararas› alanda kabul gören standardlara ters düflmemekkayd› ile her ülkede geçerli olan de¤erler sistemi ve standartlar›n; geliflmiflülkelere uygun olmakla birlikte geliflmekte olan ülkelere uygun olmamas›veya çok yüksek sosyal bedel getiriyor olmas› göz önünde tutulacakt›r.

24. Çevrenin korunmas› ve gelifltirilmesi için gereken uluslararas› konular, bü-yük/küçük ülke veya baflka bir ay›r›m yap›lmadan eflit ve bütün ülkeler ta-raf›ndan bir iflbirli¤i ruhu içinde ele al›nmal›d›r.

25.Uluslararas› örgütlerin çevrenin korunmas› ve iyilefltirilmesinde etkili, eflgü-dümlü ve dinamik bir rol oynayabilmeleri için devletler gereken önlemlerialacaklard›r.

26. ‹nsan ve çevresi nükleer silahlar›n ve di¤er toplu imha araçlar›n›n etkisindenkorunmal›d›r.

Kalk›nma ve Çevre Konusunda Rio Bildirgesi (1992)3-14 Haziran 1992’de Rio de Janeiro’da toplanan Birleflmifl Milletler (BM) Çevre veKalk›nma Konferans›, 16 Haziran 1972 de Stockholm’de, BM ‹nsan Çevresi Konfe-rans›nca kabul edilen bildirgeyi onaylayarak ve onu gelifltirmeyi amaçlayarak, dev-letler, toplumlar›n anahtar sektörleri ve insanlar aras›nda iflbirli¤i olanaklar› yarata-rak, yeni ve eflitlikçi bir küresel ortakl›k kurma hedefi ile herkesin ç›karlar›na say-g›l› uluslar aras› antlaflmalar için çal›flarak afla¤›daki iki maddeyi ilan etmifltir.

1. ‹nsanlar sürdürülebilir kalk›nma çabalar›n›n merkezini olufltururlar. ‹n-sanlar›n do¤a ile armoni içinde sa¤l›kl› ve verimli bir yaflam sahibi olmakhaklar›d›r.

2. Birleflmifl Milletler Kurulufl Senedi ve uluslararas› hukuk kurallar›na göre, ül-keler egemenlik haklar› çerçevesinde kendi do¤al kaynaklar›n› kullan›r veçevre politikalar›n› olufltururlar. Ancak, devletler bu eylemleri s›ras›nda ken-di egemenlik s›n›rlar› d›fl›ndaki bölgelerin ve ülkelerin çevresine zarar ver-meme sorumlulu¤unu da tafl›rlar.

SÜRDÜRÜLEB‹L‹R KALKINMA VE ÇEVREN‹N ÖNEM‹Dünya son 20 y›lda hem sosyal, hem ekonomik, hem de çevresel aç›dan radikalbiçimde de¤iflmifltir. Küresel nüfus artarak 1,7 milyardan 7 milyara yaklaflm›flt›r.Nüfus art›fl› ve ekonomik büyüme do¤al kaynaklara olan talebi ve dolay›s›yla do-¤al kaynaklar üzerindeki bask›y› artt›rm›flt›r. Su kaynaklar›, ormanlar, bal›kç›l›k,arazi kullan›m› da dahil olmak üzere do¤al kaynaklar›n sürdürülebilir olmayankullan›m›, bireysel geçim kaynaklar›n› tehdit edebildi¤i gibi yerel, ulusal ve ulus-lararas› ekonomileri de tehdit eder duruma gelmifltir. Sürdürülebilir kalk›nma,insan ile do¤a aras›nda denge kurarak do¤al kaynaklar› tüketmeden, gelecek ne-


sillerin ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›na ve kalk›nmas›na olanak sa¤layan, bugü-nün ve gelece¤in yaflam›n› ve kalk›nmas›n› programlama anlam›n› tafl›maktad›r.Sürdürülebilir kalk›nma sosyal, ekolojik, ekonomik, mekansal ve kültürel boyut-lar› olan bir kavramd›r. Yoksul ülkelerde, do¤al kaynaklar temel geçim ve yaflamkaynaklar› haline gelmifltir. Do¤al sermaye, düflük gelirli ülkelerin zenginli¤inin%26’s›n› oluflturmaktad›r. Geliflmekte olan ülkelerde hastal›klar›n %20’si çevreselrisklerle iliflkilidir. Hane içi hava kirlili¤inin sebep oldu¤u solunum yetmezli¤i ço-cuk ölümlerinin sebepleri aras›ndad›r. Di¤er hastal›klar aras›nda solunum yetmez-li¤iyle iliflkilendirilen zatürre befl yafl alt› çocuk ölümlerine en çok sebep olan has-tal›kt›r. Güvenilir olmayan su kullan›m›, zay›f sa¤l›k ve hijyen koflullar› dünyadaçocuk ölümlerinin ikinci ve en büyük sebebidir. Örne¤in, ishalden dolay› y›lda1,8 milyon çocuk hayat›n› kaybetmektedir. Do¤al kaynaklar›n sürdürülebilir kul-lan›m› bu bak›mdan yoksullu¤u, hastal›klar› ve çocuk ölümlerini azaltmaya katk›-da bulunacak ve anne sa¤l›¤›n› iyilefltirerek cinsiyet eflitli¤ini ve evrensel ö¤retimidestekleyecektir. Bu husus, Birleflmifl Milletler Biny›l Bildirgesi’nde de “Tüm in-sanl›¤›, özellikle çocuklar›m›z› ve torunlar›m›z›, insan eliyle geri dönülmez biçim-de bozulmufl ve kaynaklar› art›k ihtiyaçlar› karfl›lamaya yetmeyecek ölçüde azal-m›fl bir dünyada yaflama tehdidinden kurtarmak için hiçbir çabay› esirgeyemeyiz.”fleklinde belirtilmiflti. Biny›l Bildirgesi, Birleflmifl Milletler Çevre ve Kalk›nma Kon-ferans›’nda (UNCED) kararlaflt›r›lan sürdürülebilir kalk›nma ilkelerini, Gündem21’de belirlenenler dahil olmak üzere, desteklemeyi karar alt›na alm›flt›r. Sürdürü-lebilir kalk›nma kavram› ekolojik denge ile ekonomik büyümeyi birlikte ele alan,hem do¤al kaynaklar›n etkin kullan›m›n› sa¤layan ve çevresel kaliteye önem ve-ren ve hem de gelecek kuflaklar›n kendi ihtiyaçlar›n› karfl›layabilmelerini tehlike-ye sokmaks›z›n bugünkü kuflaklar›n ihtiyaçlar›n› karfl›layabilen bir modeldir. Sür-dürülebilir Kalk›nma “bugünün gereksinimlerini, gelecek kuflaklar›n gereksinim-lerini karfl›lama yetene¤inden ödün vermeden karfl›layan kalk›nma” olarak datan›mlanmaktad›r. Bu tan›m çerçevesinde, sürdürülebilir kalk›nma ekonomik,sosyal ve çevresel olmak üzere üç boyutta ele al›nmal›d›r. Ülkemizde, Sürdürüle-bilir Kalk›nma kavram›n›n çevreye dayal› oldu¤u gerçe¤i kabul edilerek, ulusalstratejiler, hedefler ve uygulamalar bu gerçekten hareketle biçimlendirilmelidir.Bir ülkede kalk›nman›n sa¤lanabilmesi ekolojik, ekonomik ve sosyal sürdürülebi-lirli¤in sa¤lanmas›yla gerçekleflecektir.

Çevre ve sürdürülebilir Kalk›nma Tematik Paneli. Vizyon 2023 Ankara, 2003, Vizyon ve Ön-görü Raporu. Kitapta ülkemiz ve dünyadaki çevre sorunlar› ve kontrolü ile bunlar›n sürdürü-lebilir çevre ile iliflkileri verilmektedir. Detayl› bilgi için yararl› bir kaynak olarak kitaba ba-kabilirsiniz. (http://www.tubitak.gov.tr/tubitak_content_files/vizyon2023/csk/EK-16.pdf)

Sürdürülebilir tar›m sizce ne anlama gelmektedir?

Sürdürülebilir kalk›nma yaklafl›m›nda sosyal ve ekonomik politikalar, do¤alkaynaklar›n yönetimi, çevrenin korunmas› ve gelecek nesillerin ihtiyaçlar› ad› al-t›nda dört ana konu beraberce ele al›nmaktad›r. Günümüz dünyas›nda küresellefl-me hareketlerinden dolay› bir ülkenin/firman›n gerçeklefltirdi¤i faaliyetten di¤erle-rinin dolayl› veya dolays›z etkilenmesi kaç›n›lmazd›r. Baflka bir ifade ile çevreselaç›dan bak›ld›¤›nda endüstrileflmifl ülkelerin veya çevreye duyarl› olmayan ifllet-melerin ortaya ç›kard›¤› at›klar›n do¤ada yay›larak ülke ve ulus fark› gözetmeden


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

bütün insanl›¤› ve do¤al yaflam› tehdit etti¤i görülmektedir. Üretilen mallar›n üre-tim maliyetini düflürmek pahas›na dayan›kl›l›¤›n›n ve kullan›m ömürlerinin azalt›l-mas› ve insanlar› tüketim ç›lg›nl›¤›na iten lüks ekonomik istekler günümüzde çev-renin nas›l sistemli bir flekilde yok edildi¤ininin göstergeleridir. Bunlardan dolay›sürdürülebilir kalk›nma stratejisinin çevre ile uyumlu kalk›nma politikalar›yla des-teklenmesi gerekmektedir. Ancak, özellikle az geliflmifl ülkelerin, bu süreci büyükekonomik-politik s›k›nt›lara katlanarak ve çok uzun zaman yaratarak sa¤lamas›mümkün olacakt›r. Çünkü bu ülkelerde sürdürülebilir kalk›nma için uygulanmas›gereken politikalar, ekonomik, sosyal ve siyasi gerçekler ile çeliflmektedirler. Özel-likle az geliflmifl ülkelerdeki en önemli sorun olan sermaye eksikli¤i, kurumsal altyap› ve politik uyum ile çevre hakk›nda bilgi ve deneyim eksikli¤i, politika uygu-lamalar›na karfl› güvensizlik, kaynak ve eflgüdüm yetersizli¤i gibi sorunlar gözlem-lenmektedir. Ayr›ca potansiyel çevre sorunlar›n›n bilinmemesi, net politik önlem-leri gelifltirmede, zaman, mekan, yöntem belirlemedeki zorluk ve kamuoyunun ka-t›l›m›n›n s›n›rl› olmas› mevcut uygulaman›n sorunlar›d›r. Bu nedenle sürdürülebilirkalk›nma politika tasar›m›n›n baflar›l› olmas› için beraberinde baz› koflullar›n bu-lunmas› gerekmektedir. Bunlar aras›nda; büyümenin dinamiklefltirilmesi ve kalite-sinin de¤ifltirilmesi, temel insan gereksinmelerinin sa¤lanmas› ve ülkeler için sür-dürülebilir bir nüfus düzeyinin garanti alt›na al›nmas›, do¤al kaynaklar›n sürdürü-lebilirli¤inin sa¤lanmas›, do¤al çevrenin sürdürülebilirli¤inin sa¤lanmas›, kurumsalaltyap›n›n ve politikalar aras› uyumun sa¤lanmas›, etkin bir para politikas›n›n uy-gulanmas›n›n sa¤lanmas›, sosyal sürdürülebilirli¤in sa¤lanmas›, siyasal iktidarlar›nrolü, bilimde ve teknolojide iyileflmelerin sa¤lanmas›, toplumun e¤itilerek bilinç-lendirilmesi ve befleri sermaye kat›l›m›n›n artt›r›lmas›, finansal sürdürülebilirli¤insa¤lanmas›, çevresel politikalar ile ekonomik ve sosyal politikalar aras› uyumunsa¤lanmas›, sürdürülebilirlikte uygulanan politikalar›n performans ölçümünün ya-p›lmas›, uygulamas› ve sonuçlar›n›n de¤erlendirilmesi konusunda uygun göstergeseçiminin belirlenmesi say›labilir.Sürdürülebilir bir kalk›nman›n sa¤lanmas› sözkonusu bu faktörlerin tamam›n›n gerçekleflmesiyle mümkün olabilecektir. Bu fak-törlerin tamam›n›n ayn› anda gerçekleflmesi de her ülke için mümkün görülme-mektedir. Çünkü sürdürülebilir kalk›nman›n gerçekleflmesini engelleyen pek çokfaktör bulunmaktad›r. Bunlar aras›nda, tüketim ve üretimdeki kal›plar›n de¤ifltiril-mesinin zorlu¤u, do¤al kaynaklar›n do¤ru stratejilerle yönetilememesi, ulusal veuluslararas› boyutlarda gelir da¤›l›m›ndaki eflitsizlik ve bunun refah, güvenlik vedenge için tehdit unsuru oluflturmas›, tükenen kaynaklar›n iklimsel de¤iflimlere se-bep olmas› ve özellikle fakir ülkelerde karfl›lafl›lan birçok hastal›¤›n bafll›ca nede-ni haline gelmesi ve bunun sonucu kötüleflen çevresel koflullar›, küreselleflme ilegelen yeniliklerin ve kazanc›n ülkeler aras›ndaki düzensiz da¤›l›m›, ulusal ekono-milerdeki yabanc› sermaye yetersizli¤i veya d›fl yard›mlar›n etkin kullan›lmamas›,ulus devlet anlay›fl›na gelen küresel tehditler sürdürülebilir kalk›nman›n önündekibafll›ca engellerdir. Sürdürülebilir kalk›nma yönünde olumlu ad›mlar›n at›labilme-si ancak bilginin verimli, etkin ve yayg›n olarak iletilmesiyle mümkündür. Çevre veSürdürülebilir Kalk›nma Paneli çal›flmas› sonucunda, teknolojik faaliyet konular›s›ralamas›nda ilk s›ray› temiz üretim teknolojilerinin gelifltirilmesi ve yay-g›nlaflt›r›lmas› alm›flt›r. ‹kinci öncelik çevre dostu enerji kaynaklar›n›ngelifltirilerek yayg›nlaflt›r›lmas›d›r. Mevcut enerji kaynaklar›n›n giderekazalmas› dikkatleri alternatif enerji kaynaklar›n›n kullan›m›na yönelikteknolojilerin gelifltirilmesine yöneltmektedir. Çevresel hedeflere ulaflmada


baflar›n›n esaslar› olarak tan›mlanacak yukar›da sözü edilen unsurlar, teknolojikgeliflmelerin hayata geçirilebilmesi için gerekli itici güçlerdir. Bu unsurlar afla¤›daözetlenmektedir: (Tübitak Vizyon, 2023.2011).

Çevre E¤itimiE¤itim düzeyi ve yap›sal özellikleri nedeniyle bugün Türk toplumu çevresindenkopuk yaflamaktad›r. Kendi mülkiyeti d›fl›nda, bireylerin çevreye ilgisiz kald›klar›görülmektedir. Bunun sebebi bu konudaki görgü ve e¤itim eksikli¤idir, önümüz-deki en k›sa sürede çevreye yönelik e¤itim sorunu çözülmeli ve toplumun temizçevre olgusunu anlamas›, benimsemesi ve istemesi sa¤lanmal›d›r. Bu soruna okulöncesi e¤itim, ilkö¤retim düzeyindeki e¤itim, mesleki e¤itim ve meslek sonras›e¤itim ile çözüm bulunmal› ve her birey e¤itilmifl olmal›d›r. Bu e¤itimlerin siviltoplum kurulufllar› ve siyasetçiler düzeyinde de gerçeklefltirilmesi sa¤lanmal›d›r.

DenetimÇevreyi ilgilendiren tüm faaliyetler do¤ru ve gerçekçi veriler ile tan›mlanmad›¤› veyapt›r›mlara esas teflkil edecek flekilde denetlenmedi¤i sürece, daha kabul edilebi-lir herhangi bir çevresel hedefe ulaflmada teknolojik esasl› olmas›n›n öngörülmesigerçekçi ve yeterli olmayacakt›r. Türkiye’nin k›sa sürede çevresel denetim politi-kas›n› tan›mlamas› ve bunu gerçekçi olarak uygulamas› gereklidir. Bu nedenle cid-di kurallar›n uygulanmad›¤› Türkiye’de gerçek bir çevresel denetim sa¤lanamaz.Buradaki en önemli zaaf, kamu kesiminin denetimden muaf oldu¤u bir önyarg›n›nak›llarda var olmas›d›r. Örne¤in Büyükflehir Belediyeleri uygulamada ya kendikendilerini denetliyor görünmekte ya da bu denetimden kendilerini muaf tutmak-tad›rlar. Çevre d›fl›ndaki hiç bir sektörde bu tür bir uygulama yoktur.

FinansmanTürkiye’de halen kirleten öder kural› geçerlidir. Bu uygulama ile tüm çevre finans-manlar›n›n kayna¤› kirletici taraf›ndan derhal temin edilebilecek durumdad›r. Buyöntem hava kirleticiler için zor olmakla birlikte, kat› at›k, su ve at›ksu alanlar›n›flekillendirebilecek bir yaklafl›m olup, bu alanlarda kolayca uygulanabilmektedir.Uygulaman›n yasal çerçevesi yanl›fl oldu¤undan, amaç do¤ru tan›mlanmad›¤›n-dan, su ve at›ksu faturalar› ile gerçek maliyetlerin daha fazlas› para al›nmas›na ra¤-men, elde edilen gelir ne yaz›k ki yat›r›mlarda kullan›lmamaktad›r. Bu konuda k›-sa vadede etkili önlemler al›nabilmesi için farkl› modellerinin (yapifllet-devret,uzun vadeli kredilendirme gibi) ortaya konulmas› gereklidir.

Araflt›rma-GelifltirmeTürkiye’de karfl›lafl›lan en önemli sorunlardan biri araflt›rma ve gelifltirme çal›flma-lar›n›n yeterince desteklenmemesidir. Bu konudaki öncelikler belirlenerek araflt›r-ma sistemlerinin daha iyi yönlendirilmesine imkan tan›nmal›d›r. Araflt›rma ve ge-lifltirme çal›flmalar›na yeterli kaynaklar›n ayr›lmas› sa¤lanmal›, kamu deste¤i olma-l› ve araflt›rmada özel yat›r›mlara yer verilmelidir. Çevre ve endüstri iliflkisi destek-lenerek farkl› sektörler aras› araflt›rma olanaklar› yarat›lmal›d›r.

Yasal Çerçeve ve ÖrgütlenmeTürkiye, çevre konusunun direk Anayasas›nda yer ald›¤› az say›daki ülkelerden bi-risidir. Yürürlükteki Çevre Kanunu ve ilgili yönetmelikleri ile çevreyi ilgilendiren


birçok alandaki faaliyet yasal olarak kontrol alt›na al›nm›fl olmas›na ra¤men, birbi-ri ile iç içe geçmifl sorumluluk kargaflas› nedeniyle uygulamada birçok sorun ya-flanmaktad›r. Bu konuda geliflmifl ülkelerdeki örgütlenme örneklerinden yararlan›-labilir. Türkiye’nin hassas ekosistemleri olarak h›zl› nüfus art›fl›, artan gelir ve ener-ji tüketimi önemli bask› unsurlar›d›r. Artan kentleflme ve turizmdeki geliflmelerdenkaynaklanan yo¤un kalk›nma çabalar› ise di¤er bir bask› unsuru olarak karfl›m›zaç›kmaktad›r. Akdeniz Havzas›’nda yer alan Türkiye, Birleflmifl Milletler ‹klim De¤i-flikli¤i Çerçeve Sözleflmesi (UNFCCC) kapsam›nda yap›lan öngörülere göre, iklimde¤iflikli¤ine karfl› yüksek derecede hassas bölgeler içinde yer almaktad›r. 1991 y›-l›ndan bu yana Türkiye’nin befl y›ll›k kalk›nma planlar›nda çevresel stratejiler yeralmaktad›r. Bugün Türkiye’de 9. Befl Y›ll›k Kalk›nma Plan› (2007-2013) uygulan-maktad›r. UNDP, “Sürdürülebilir Kalk›nma için Ulusal Uygulama Plan›”n›n özenlehaz›rlanmas› ve koordinasyonunda Ulusal Sürdürülebilir Kalk›nma Komisyonu’nadestek vermeye ve ayn› zamanda toplum düzeyinde sürdürülebilir kalk›nma ilke-lerinin uygulanmas›na yard›mc› olmaktad›r. UNDP’nin çevre yönetimi ve sürdürü-lebilir kalk›nma konusunda bugüne kadarki çal›flmalar›, hükümet yetkililerininenerji ve çevre gelifliminde planlama yapma ve entegre yaklafl›mlar uygulama ka-pasitelerini art›rmaya odaklanm›flt›r. UNDP, toplumlar›n temiz içme suyuna erifli-minin art›r›lmas›n› sa¤lamak ve do¤al kaynak olan suyun ak›ll›ca kullan›m› hakk›n-da bilinçli bir ortamda gerek endüstriyel, gerekse gündelik ev ihtiyaçlar›nda kulla-n›lan su kaynaklar›n›n sürdürülebilirli¤ini sa¤lamaya yönelik giriflimleri de destek-lemektedir. UNDP; ulusal, uluslararas›, hükümet, sivil toplum örgütleri, akademis-yenler ve özel sektör ortaklar›yla iflbirli¤i yaparak biyolojik çeflitlili¤in sürdürülme-si, enerji verimlili¤inin teflvik edilmesi ve do¤al kaynaklar›n korunmas›, tar›m, ba-l›kç›l›k, ormanlar ve enerjinin sürdürülebilir yönetimi, iklim de¤iflikli¤i ve sürdürü-lebilir olmayan kalk›nmayla ilgili tehlikelere yönelik stratejiler oluflturma ve uygu-lama konusunda da destek vermeyi sürdürmektedir. UNDP, çeflitli projelerdeOrman ve Su ‹flleri Bakanl›¤›, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl›¤›, Ulaflt›rma Ba-kanl›¤›, G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤›, Sanayi ve Ticaret Bakanl›¤›, DevletPlanlama Teflkilat›, DS‹ Genel Müdürlü¤ü, Elektrik ‹flleri Etüt ‹daresi Genel Müdür-lü¤ü gibi birçok bakanl›k, kamu kurum/kuruluflu ve belediyelerle birlikte çal›fl-maktad›r. Çevre ve sürdürülebilir kalk›nma için öncelikli alanlar aras›nda;Sürdürülebilir Kalk›nma , Su Yönetimi , Enerji , Toprak yönetimi , Biyolojik Çeflit-lilik , Kimyasallar ve ‹klim De¤iflikli¤i bulunmaktad›r.

ÇEVRE MEVZUATI ‹LE ‹LG‹L‹ BAZI TEMEL B‹LG‹LER 2872 kanun numaras› ve 09.08.1983 tarihinde kabul edilen ve 11.8.1983 tarih, 18132say›l› Resmi Gazetede yay›nlanan Çevre Kanununun amac›, bütün canl›lar›n ortakvarl›¤› olan çevrenin, sürdürülebilir çevre ve sürdürülebilir kalk›nma ilkeleri do¤rul-tusunda korunmas›n› sa¤lamakt›r. (www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k.5491.html).BuKanunda geçen terimlerden; Çevre: Canl›lar›n yaflamlar› boyunca iliflkilerini sür-dürdükleri ve karfl›l›kl› olarak etkileflim içinde bulunduklar› biyolojik, fiziksel, sos-yal, ekonomik ve kültürel ortamd›r. Çevre korunmas›: Çevresel de¤erlerin ve eko-lojik dengenin tahribini, bozulmas›n› ve yok olmas›n› önlemeye, mevcut bozulma-lar› gidermeye, çevreyi iyilefltirmeye ve gelifltirmeye, çevre kirlili¤ini önlemeye yö-nelik çal›flmalar›n bütünüdür. Çevre kirlili¤i: Çevrenin do¤al yap›s› ve bileflimininbozulmas›n›, de¤iflmesini ve böylece insanlar›n olumsuz yönde etkilenmesidir. Sür-dürülebilir çevre: Gelecek kuflaklar›n ihtiyaç duyaca¤› kaynaklar›n varl›¤›n› ve ka-


litesini tehlikeye atmadan, hem bugünün hem de gelecek kuflaklar›n çevresini olufl-turan tüm çevresel de¤erlerin her alanda (sosyal, ekonomik, fizikî vb.) ›slah›, ko-runmas› ve gelifltirilmesi sürecini ifade eder. Sürdürülebilir kalk›nma: Bugünküve gelecek kuflaklar›n, sa¤l›kl› bir çevrede yaflamas›n› güvence alt›na alan çevresel,ekonomik ve sosyal hedefler aras›nda denge kurulmas› esas›na dayal› kalk›nma vegeliflmeyi anlat›r. Al›c› ortam: Hava, su, toprak ortamlar› ile bu ortamlarla iliflkiliekosistemleri ifade eder. Do¤al varl›k: Bütün bitki, hayvan, mikroorganizmalar ilebunlar›n yaflama ortamlar›d›r. Do¤al kaynak: Hava, su, toprak ve do¤ada bulunancans›z varl›klard›r. Kirleten: Faaliyetleri s›ras›nda veya sonras›nda do¤rudan veyadolayl› olarak çevre kirlili¤ine, ekolojik dengenin ve çevrenin bozulmas›na nedenolan gerçek ve tüzel kifliler. Ekosistem: Dünya üzerindeki çeflitli canl›lar›n çevre-lerindeki di¤er canl›lar ve cans›z ögeler ile karfl›l›kl› iliflki ve etkileflimler kurarakoluflturduklar› yaflam dünyalar›. At›ksu: Evsel, endüstriyel, tar›msal ve di¤er kulla-n›mlar sonucunda kirlenmifl veya özellikleri k›smen veya tamamen de¤iflmifl sular.At›ksu altyap› tesisleri: Evsel ve/veya endüstriyel at›ksular› toplayan kanalizasyonsistemi ile at›ksular›n ar›t›ld›¤› ve al›c› ortama verilmesinin sa¤land›¤› sistem ve te-sislerin tamam›. Ar›tma tesisi: Her türlü faaliyet sonucu oluflan kat›, s›v› ve gaz ha-lindeki at›klar›n yönetmeliklerde belirlenen standartlar› sa¤layacak flekilde ar›t›ld›¤›tesisler. Ekolojik denge: ‹nsan ve di¤er canl›lar›n varl›k ve geliflmelerini do¤al ya-p›lar›na uygun bir flekilde sürdürebilmeleri için gerekli olan flartlar›n bütünü. Sulakalan: Do¤al veya yapay, devaml› veya geçici, sular› durgun veya ak›nt›l›, tatl›, ac›veya tuzlu, denizlerin gelgit hareketlerinin çekilme devresinde alt› metreyi geçme-yen derinlikleri kapsayan, baflta su kufllar› olmak üzere canl›lar›n yaflama ortam›olarak önem tafl›yan bütün sular, batakl›k, sazl›k ve turbiyeler ile bu alanlar›n k›y›kenar çizgisinden itibaren kara taraf›na do¤ru ekolojik aç›dan sulak alan kalan yer-leridir. Biyolojik çeflitlilik: Ekosistemlerin, türlerin, genlerin ve bunlar aras›ndakiiliflkilerin tamam›. At›k: Herhangi bir faaliyet sonucunda oluflan, çevreye at›lan ve-ya b›rak›lan her türlü madde. Kat› at›k: Üreticisi taraf›ndan at›lmak istenen ve top-lumun huzuru ile özellikle çevrenin korunmas› bak›m›ndan, düzenli bir flekilde ber-taraf edilmesi gereken kat› at›k maddeleri. Evsel kat› at›k: Tehlikeli ve zararl› at›kkapsam›na girmeyen konut, sanayi, iflyeri, piknik alanlar› gibi yerlerden gelen kat›at›klar›. Tehlikeli at›k: Fiziksel, kimyasal ve/veya biyolojik yönden olumsuz etkiyaparak ekolojik denge ile insan ve di¤er canl›lar›n do¤al yap›lar›n›n bozulmas›naneden olan at›klar ve bu at›klarla kirlenmifl maddeler. Tehlikeli kimyasallar: Fi-ziksel, kimyasal ve/veya biyolojik yönden olumsuz etki yaparak ekolojik denge ileinsan ve di¤er canl›lar›n do¤al yap›lar›n›n bozulmas›na neden olan her türlü kimya-sal madde ve ürünleri. Kirli balast: Duran veya seyir halindeki tankerden, gemi-den veya di¤er deniz araçlar›ndan su üzerine b›rak›ld›¤›nda; su üstünde veya biti-flik sahil hatt›nda petrol, petrol türevi veya ya¤ izlerinin görülmesine neden olan ve-ya su üstünde ya da su alt›nda renk de¤iflikli¤i oluflturan veya ask›da kat› mad-de/emülsiyon halinde maddelerin birikmesine yol açan balast suyu. Çevresel etkide¤erlendirmesi: Gerçeklefltirilmesi plânlanan faaliyetlerin çevreye olabilecekolumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenmesinde, olumsuz yöndeki etkilerin önlen-mesi ya da çevreye zarar vermeyecek ölçüde en aza indirilmesi için al›nacak önlem-lerin, seçilen yer ile teknoloji alternatiflerinin belirlenerek de¤erlendirilmesinde vefaaliyetlerin uygulanmas›n›n izlenmesi ve kontrolünde sürdürülecek çal›flmalar.Proje tan›t›m dosyas›: Gerçekleflmesi plânlanan projenin yerini, özelliklerini, ola-


s› olumsuz etkilerini ve öngörülen önlemleri içeren, projeyi genel boyutlar› ile tan›-tan bilgi ve belgeleri içeren dosya. Stratejik çevresel de¤erlendirme: Onay zo-runlulu¤u olan plân ya da program›n onay›ndan önce plânlama veya programlamasürecinin bafllang›c›ndan itibaren, çevresel de¤erlerin plân ve programa entegreedilmesini sa¤lamak, plân ya da program›n olas› çevresel etkilerini en aza indirmekve karar vericilere yard›mc› olmak üzere kat›l›mc› bir yaklafl›mla sürdürülen ve ya-z›l› bir raporu da içeren çevresel de¤erlendirme çal›flmalar›. Çevre yönetimi: ‹da-rî, teknik, hukukî, politik, ekonomik, sosyal ve kültürel araçlar› kullanarak do¤al veyapay çevre unsurlar›n›n sürdürülebilir kullan›m›n› ve geliflmesini sa¤lamak üzereyerel, bölgesel, ulusal ve küresel düzeyde belirlenen politika ve stratejilerin uygu-lanmas›. Çevre yönetim birimi/Çevre görevlisi: Bu Kanun ve Kanuna göre yü-rürlü¤e konulan düzenlemeler uyar›nca denetime tâbi tesislerin faaliyetlerinin mev-zuata uygunlu¤unu, al›nan tedbirlerin etkili olarak uygulan›p uygulanmad›¤›n› de-¤erlendiren, tesis içi y›ll›k denetim programlar› düzenleyen birim ya da görevli.Çevre gönüllüsü: Bakanl›kça, uygun niteliklere sahip kifliler aras›ndan seçilen veKanuna göre yürürlü¤e konulan düzenlemelere ayk›r› faaliyetleri Bakanl›¤a ilet-mekle görevli ve yetkili kifli. Hassas alan: Ötrofikasyon riski yüksek olan ve Ba-kanl›kça belirlenecek k›y› ve iç su alanlar›. Çevreye iliflkin bilgi: Su, hava, toprak,bitki ve hayvan varl›¤› ile bunlar› olumsuz olarak etkileyen veya etkileme ihtimalibulunan faaliyetler ve al›nan idarî ve teknik önlemlere iliflkin olarak mevcut bulu-nan her türlü yaz›l›, sözlü veya görüntülü bilgi veya veri. ‹fl termin plân›: At›ksuve evsel nitelikli kat› at›k kaynaklar›n›n yönetmelikte belirtilen al›c› ortam deflarjstandartlar›n› sa¤lamak için yapmalar› gereken at›ksu ar›tma tesisi ve/veya kanali-zasyon gibi altyap› tesisleri ile kat› at›k bertaraf tesislerinin gerçeklefltirilmesi süre-cinde yer alan yer seçimi, proje, ihale, inflaat, iflletmeye alma gibi ifllerin zamanla-mas›n› gösteren plân. Risk de¤erlendirmesi: Belirli kimyasal madde ya da mad-delerin potansiyel tehlikelerinin belirlenmesi ve sonuçlar›n›n hesaplanmas› yönün-de kullan›lan yöntemler bütünü. ‹yonlaflt›r›c› olmayan radyasyon: ‹yonlaflmayaneden olmayan elektromanyetik dalgalar. Elektromanyetik alan: Elektrik ve man-yetik alan bileflenleri olan dalgalar›n oluflturdu¤u alan. Koku: ‹nsanda koku almaduygusunu harekete geçiren ve kokunun alg›lanmas›na neden olan uçucu madde-lerin yaratt›¤› etki. Hava kalitesi: ‹nsan ve çevresi üzerine etki eden hava kirlili¤i-nin göstergesi olan, çevre havas›nda mevcut hava kirleticilerin artan miktar›yla aza-lan kaliteleri. Bakanl›k: Orman ve Su ‹flleri Bakanl›¤›n›, ifade eder.

ÜLKEM‹ZDE KORUNAN ALANLARÜlkemizin de taraf oldu¤u Biyolojik Çeflitlilik Sözleflmesi (BÇS) kapsam›nda koru-nan alanlarla ilgili bir uygulama program› taraf ülkelerce de kabul edilmifltir. “Ko-runan Alanlar ‹fl Program›” ad›yla an›lan bu program flimdiye kadar uluslararas›toplumca kabul edilmifl en kapsaml› taahhütleri içermektedir. (www.wwf.org.tr).Program›n genel hedefi, biyolojik çeflitlilik kayb›n› hep birlikte azaltacak etkin yö-netilen ve ekolojik temsile dayanan korunan alanlar sistemlerinin” oluflturulmas›ve sürdürülmesidir. Bu büyük hedefe, karasal alanlarda 2010, deniz alanlar›nda ise2012 y›l›na kadar ulafl›lmas› hedeflenmifltir. Bu hedefe eriflebilmek için bir diziamaç, hedef ve eylem belirlenmifltir. Korunan Alanlar ‹fl Program›’n›n tam anlam›y-la yerine getirilebilmesi için, dünya çap›nda bir iflbirli¤i gereklidir. Ülkeler, buprogram› kabul ederek belirlenmifl hedeflere belirli bir takvim çerçevesinde ulafl-


mak için uluslararas› düzeyde iflbirli¤i konusunda hemfikir olduklar›n› göstermifl-lerdir. Korunan Alanlar ‹fl Program›, bütün konular›n sistematik bir flekilde masayayat›r›l›p, önceliklendirilmesini, çözüm yollar›n›n gelifltirilmesini, elde edilen dene-yimlerin ülkeler ve korunan alanlar aras›nda etkili bir flekilde paylafl›larak korunanalanlarda biyoçeflitlili¤in daha fazla temsil edilmesini ve daha az harcamayla dahaetkili yönetilmesini hedeflemektedir. Aralar›nda WWF-Do¤al Hayat› Koruma Fede-rasyonu ‘nun da bulundu¤u yedi uluslararas› kurulufl; Bird Life Int, (Dünya kuflla-r› koruma kurumu) Conservation Int, (Uluslararas› koruma) FFI-Flora and faunaInt. (Uluslararas› flora ve fauna) TNC-the nature concervancy, (Do¤al hayat› koru-ma derne¤i) WCS-world solar challenge, (Dünya Günefl enerjisini kullanma yar›fl›)WRI-world resources institute (Dünya kaynaklar› enstitüsü) sözkonusu program›nulusal ve uluslararas› düzeyde uygulanmas›na katk›da bulunmak için IUCN (theInternational Union for Conservation of Nature= Dünya do¤a ve do¤al kaynaklar›koruma birli¤i) ile birlikte çal›flarak, korunan alanlardan sorumlu resmi kuruluflla-ra yard›mc› olacak k›lavuzlar gelifltirmifllerdir. Bu kapsamda sözleflmeye taraf ülke-ler; korunan alanlarla ilgili çeflitli kurum ve kurulufllar aras›nda koordinasyon ve ifl-birli¤ini gelifltirmek; ulusal mevzuata ve ulusal biyoçeflitlilik stratejisine uygun ola-rak, KA‹P (Korunan Alanlar ‹fl Program›)’n›n hem karasal hem de denizel alanlar-da uygulanmas›na yard›mc› olmak; KA‹P konusunda fark›ndal›¤› artt›rmak ve biriletiflim stratejisi gelifltirmek; Program›n uygulanmas›ndaki ilerlemeyi takip etmekve bununla ilgili ulusal raporlar›n haz›rlanmas›na yard›mc› olmak; Program›n dahaiyi uygulanabilmesi için teknik kapasitenin gelifltirilmesini desteklemek; Yenilikçimali mekanizmalar dahil, KA‹P’in uygulanmas›na yönelik, hukuksal engelleri vebilgi boflluklar›n› belirlemek ve koflullar›n daha elveriflli hale getirilmesini sa¤la-mak için; KA‹P’in ulusal düzeyde uygulanmas›n› desteklemek üzere, ilgili resmikurulufllar, uzmanlar, sivil toplum örgütleri, vb temsilcilerin kat›l›m›yla ulusal çal›fl-ma gruplar› oluflturmaya davet edilmektedir. WWF-Türkiye, ilk ad›m olarak, ülke-mizdeki korunan alan yöneticileri aras›nda fark›ndal›k yaratmak üzere, BÇS Sekre-teryas› ve UNEP taraf›ndan haz›rlanm›fl olan “Korunan Alanlar ‹fl Program› K›lavu-zu”nu Türkçe’ye çevirip, ilgi gruplar›na da¤›t›m›n› sa¤lam›flt›r. Do¤a Koruma veMilli Parklar Genel Müdürlü¤üyle iflbirli¤i içinde gerçeklefltirilen çal›fltayla KA‹P’teTürkiye için öncelikli hedefler ve faaliyetler belirlenmifl ve milli parklar ve tabiatparklar›n›n h›zl› de¤erlendirmesi yap›larak, KA‹P’in uygulanmas›n› izlemek üzerebir Ulusal Çal›flma Grubu oluflturulmufltur. Ülkemizde korunan alanlar aras›nda;Bafa Gölü; Ayd›n ve Mu¤la s›n›rlar› içinde yer alan Bafa Gölü, Ege Bölgesi’nin enbüyük do¤al gölüdür. Gölü, sarp kayal›klar, orman ve makiliklerle kapl› tepeler veBeflparmak Da¤lar› çevrelemektedir. E¤irdir Gölü; Türkiye’nin ikinci en büyük tat-l› su kayna¤› olan E¤irdir Gölü Isparta ili s›n›rlar› içinde yer almakta ve Göller Böl-gesi’ nin do¤al zenginliklerinin bafl›nda gelmektedir. Konya Kapal› Havzas›; Kon-ya ili s›n›rlar›nda yer alan Konya Kapal› Havzas›, zengin biyolojik çeflitlili¤iyleWWF taraf›ndan dünya çap›nda belirlenmifl 200 önemli bölgeden birisidir. Akya-tan Kumsal›; Adana ili, Karatafl ilçesi s›n›rlar› içinde yer alan Akyatan kumsal›, Mil-li Parklar Genel Müdürlü¤ü’nce 1987 y›l›nda Yaban Hayat› Koruma ve Üretme sa-has› ilan edilmifltir. Ç›ral›; Antalya il s›n›rlar› içinde yer alan Ç›ral›, bitki örtüsü,hayvanlar, jeolojik oluflumlar ve arkeolojik kal›nt›lar aç›s›ndan oldukça zengin birk›y› yerleflimidir. Küre Da¤lar›; Türkiye’nin ma¤ara ve kanyonlar aç›s›ndan en zen-gin yerlerinden biri olarak kabul edilen Küre Da¤lar›, Bart›n Çay›’ndan K›z›l›rmak’a


kadar 300 km boyunca uzanmaktad›r. Kafl-Kekova; Antalya ‹li s›n›rlar› içinde yeralan Kafl, Antalya’dan Fethiye’ye kadar uzanan k›y› fleridinde yer alan bir liman ka-sabas›d›r.Tarihi eser ve do¤al güzellikler bak›m›ndan oldukça zengin olan Kafl,gün geçtikçe daha çok ra¤bet gören trekking, da¤c›l›k ve dal›fl gibi do¤a etkinlik-leri için de say›s›z olanaklar sa¤lamaktad›r. Do¤u Karadeniz; Türkiye’deki 26 suhavzas›ndan biri olan Do¤u Karadeniz Havzas›; Melet, Pazar, Harflit çaylar› ile ‹kiz-dere, F›rt›na gibi Karadeniz’e akan akarsular› ve alt havzalar›n› içeren kritik birekosistemdir.

wwf.org.tr ve did.cevreorman.gov.tr Bu web sayfalar›nda çevre mevzuat›n›n bütün detayla-r› ve yine ülkemizdeki korunan alanlar ve özellikleri kapsaml› olarak yer almaktad›r.

Tarihi sit alan› ve do¤al korunan alanlar aras›ndaki fark sizce ne olabilir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3


Çevre sorunlar›n›n neler olduklar›n› tan›mlaya-

bilecek, nedenlerini irdeleyebilecek ve çözümüne

yönelik görüflleri oluflturmak

Göçebe yaflam›n› b›rakarak art›k yerleflik yaflamageçen insanlar çevrelerindeki do¤al kaynaklar›daha fazla kullanmaya bafllay›nca çevre sorunla-r› da ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. ‹nsanlar›n yer-küreye egemen olma arzusu son 30-40 y›ldan be-ridir artan nüfus yo¤unlu¤una ve teknolojidekigeliflmelere de ba¤l› olarak çevresel sorunlar›gündemin ön s›ralar›na tafl›m›flt›r. Art›k günü-müzde çevre sorunlar› bölgesel veya ülkesel so-runlar olmaktan ç›karak küresel (uluslar aras›)sorun niteli¤i kazanm›flt›r. Çevre sorunlar›n›n ba-fl›nda h›zl› nüfus art›fl› gelmekte ve bunu tekno-lojideki geliflmeler, endüstrileflme, düzensiz veh›zl› kentleflme, tar›msal üretimde daha fazla ve-rim elde etmek için çok de¤iflik ve do¤aya zarar-l› girdilerin yo¤un bir flekilde kullan›m›, artanaraç say›lar› ve bunlara enerji temin etmek içingelifltirilen yöntemler, silahlanma, savafllar ve si-lahlar›n denemesine yo¤unluk verilmesi say›labi-lir. Artan nüfusa paralel olarak insanlar›n do¤alal›c› ortamlara b›rakt›¤› at›k miktar› h›zla artmak-ta ve bunlar›n mineralize olarak do¤al döngüyedâhil olmalar› çok düflük bir h›zla gerçekleflti¤in-den ve gelen miktar mineralize olan miktardanfazla oldu¤undan do¤ada bir birikim söz konusuolmaktad›r.

Ülkemizin taraf oldu¤u uluslar aras› çevre sözlefl-

melerini saymak ve çevresel de¤erlendirme yönüy-

le aç›klamak

Çevresel sorunlar›n küresel düzeyde çözümü-ne yard›mc› olmak amac›yla ülkemiz de birçokuluslararas› çevre sözleflmesine dahil olmufl-tur. Bütün bu giriflimlerin amac› yaflanabilir vegelecek kuflaklara temiz olarak b›rak›lacak birçevre içindir.

Sürdürülebilir kalk›nma kavram›n› tan›mlayabi-

lecek ve çevre ile olan iliflkisini ifade etmek

Yaflanabilir bir çevre amac›na yönelik olarak se-çilen sürdürülebilir kalk›nma modeli, bugününgereksinimlerini, gelecek kuflaklar›n gereksinim-lerini karfl›lama yetene¤inden ödün vermedenkarfl›layan kalk›nma fleklidir.

Ülkemizin çevre mevzuat›n›n›n temelini aç›k-

lamak

11.8.1983 tarih, 18132 say›l› Resmi Gazetede ya-y›nlanan Çevre Kanununun amac›, bütün canl›-lar›n ortak varl›¤› olan çevrenin, sürdürülebilirçevre ve sürdürülebilir kalk›nma ilkeleri do¤rul-tusunda korunmas›n› sa¤lamakt›r.

Korunan alan kavram›n› ve ülkemizdeki koru-

nan alanlar› tan›mlamak

Ülkemizin de taraf oldu¤u Biyolojik Çeflitlilik Söz-leflmesi kapsam›nda korunan alanlarla ilgili biruygulama program› taraf ülkelerce de kabul edil-mifltir. Bu antlaflma çerçevesinde ülkemizde Ba-fa Gölü ,E¤irdir Gölü, Konya Kapal› Havzas› ,Akyatan Kumsal› , Antalya-Ç›ral›, Küre Da¤lar› ,Kafl - Kekova ve Do¤u Karadeniz koruma alanla-r› olarak belirlenmifltir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Ramsar sözleflmesi hangi konu ile iliflkilidir?a. Sulak alanlarb. Petrol kirlili¤ic. Hava kirlili¤id. Çölleflmeyle mücadelee. Nesli tehlikedeki hayvanlar

2. Küresel ›s›nma ve iklim de¤iflikli¤i hangi protokolünana temas›d›r?

a. Stokholmb. Baselc. Kyotod. Parise. Ramsar

3. Avrupa kültür miras›n›n korunmas›na yönelik söz-leflme hangisidir?

a. Parisb. Granadac. Bernd. Marpole. Viyana

4. Kalk›nmakta olan ülkeler ve özellikle Çin ve Hindis-tan’dan gönüllü k›s›tlama hedefleri koymalar›n› isteyenprotokolün konusu nedir?

a. ‹klimb. Kal›c› organik kimyasallarc. Kalk›nma ve çevred. Tehlikeli at›ke. Su kufllar›

5. Atmosfer havas›n›n azot gaz› oran› % kaç düzeyle-rindedir?

a. 21b. 50c. 78d. 94e. 64

6. Do¤al kaynaklar› etkin kullanan ve çevreye önemveren model hangisidir?

a. Sürdürülebilir kalk›nma modelib. Do¤al kalk›nma modelic. Küresel kalk›nma modelid. Klasik kalk›nma modelie. Ekolojik kalk›nma modeli

7. ‹nsan ve di¤er canl›lar›n yaflam ve geliflmelerini do-¤al yap›lar›na uygun sürdürebilmeleri için gerekli flart-lar›n bütününe ne ad verilir?

a. Çevreb. Ekolojik dengec. Biyolojik çeflitlilikd. Sürdürülebilir kalk›nmae. Ekosistem

8. Gerçeklefltirilmesi düflünülen projelerin çevreye ola-bilecek olumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenmesi veolumsuzluklar›n çevreye en az zarar verir hale getiril-mesi için al›nacak önlemleri ve teknolojileri belirleyençal›flmalara ne ad verilir?

a. Çevresel etki de¤erlendirmesib. Proje tan›t›m dosyas› c. Stratejik çevre de¤erlendirmed. Çevre yönetimie. ‹fl termin plan›

9. Afla¤›dakilerden hangisi ülkemizdeki korunanalanlardand›r?

a. Van Gölüb. Bafa Gölüc. Tuz Gölüd. Mogan Gölüe. Hazar Gölü

10. Korunan alanlar ifl program›n›n genel hedefi nedir?a. Topraklar›n korunmas›n› sa¤lamakb. Su ve havan›n kirlenmesini önlemekc. Hava kirlili¤ini en aza indirgemekd. Biyolojik çeflitlilik kayb›n› azaltmake. Fazla pestisit ve gübre kullan›m›n› önlemek




1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uluslar Aras› Sözleflmeler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uluslar Aras› Sözleflmeler-den Kyoto protokolü” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uluslar Aras› Sözleflmeler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uluslar Aras› Sözleflmeler-den ‹klim De¤iflikli¤i Antlaflmas›” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uluslar Aras› Sözleflmeler “konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uluslar Aras› Sözleflmeler-den ‹klim De¤iflikli¤i Antlaflmas›” konusunu ye-niden gözden geçiriniz

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Mevzuat› ‹le ‹lgiliBaz› Temel Bilgiler” konusunu yeniden göz-den geçiriniz

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Mevzuat› ‹le ‹lgili Ba-z› Temel Bilgiler” konusundaki terimleri yeni-den gözden geçiriniz

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ülkemizde Korunan Alan-lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ülkemizde Korunan Alan-lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz

S›ra Sizde 1

Ülkemizin en önemli çevre sorunlar› aras›nda su kirlili-¤i, toprak kirlili¤i, düzensiz arazi kullan›m›, hava kirlili-¤i, kentleflme, orman alanlar›n›n h›zla tahrip edilmesi,gürültü kirlili¤i, görüntü kirlili¤ini sayabiliriz. H›zla ar-tan nüfus ve endüstrileflme nedeniyle tar›m topraklar›endüstri alanlar›na b›rak›l›rken bunlar›n at›klar›ndanhava, su ve topraklar kirlenmekte do¤al yaflam zarargörmektedir.

S›ra Sizde 2

Ekilebilir alanlar› s›n›rl› olan yerkürede insan nüfusuh›zla artt›¤›ndan yiyecek ve suya ihtiyaç da h›zla art-maktad›r. Tar›msal üretimi artt›rman›n tek yolu birimalandan daha çok ürün almak vce çevredeki di¤er can-l›lara ait do¤al yaflam alanlar›n› tahrip etmekten geç-mektedir. Afl›r› toprak iflleme, bilinçsiz gübreleme, afl›r›sulama, afl›r› otlatma vb. yanl›fl uygulamalar tar›mdasürdürülebilirlik kavram›n› da yok etmekte ve bir nok-tada tar›msal üretimdeki verim art›fl› da durmaktad›r.Bu nedenle için sürekli artan dünya nüfusunun g›dagereksinmelerini uygun maliyetlerde yeterli ve kaliteliolarak üretmek, çevrenin ve do¤al tar›m kaynaklar›n›nkorunmas›n› gelifltirecek sistem ve uygulamalar› ön pla-na ç›karmak için sürdürülebilir tar›m tar›m ad› verilenalternatif yolun tercih edilmesi gerekmektedir.

S›ra Sizde 3

Tarihi sit alan› denildi¤inde tarih öncesinden günümü-ze kadar gelen ve çeflitli uygarl›klar›n ürünü olan, sözkonusu devirlere ait sosyal, ekonomik, mimarive ben-zeri özellikleri yans›tan kent ve kent kal›nt›lar› ile önem-li tarihi olaylar›n meydana geldi¤i yerleri ifade eder.Oysa do¤al koruma alan› denildi¤inde do¤al çevreninkoruma ve inceleme amaçlar›yla korundu¤u alanlard›r.Bu alanlar, bilim ve e¤itim bak›m›ndan önem tafl›yan,nadir bulunan, tehlikeye maruz kalan ve kaybolmayayüz tutmufl ekosistemler, türler ve do¤al olaylar›n olufl-turdu¤u farkl› örnekleri içeren ve kesinlikle korunmas›gerekli olan, bilimsel ve e¤itsel amaçl› ayr›lm›fl do¤aparçalar›d›r.


Alagöz, M. (2007). Sürdürebilir Kalk›nma ve Çevre

Faktörüne Teorik Bir Bak›fl, Konya.Beyhan, E. (2008). www.yerelsiyaset.org

Buchwald, K. (1980). Umwelt und Gesellschaft zwisc-

hen Wachstum und Gleichgewitch. Buc-

hald/Engelhardt handbuch für Planung, Gestal-tung und Schutz der Umwelt Band 4.BLV,1-32,Munchen.

Bölgesel Çevre Merkezi (REC). (2006). “Birleflmifl

Milletler ‹klim De¤iflikli¤i Çerçeve Sözleflmesi

ve Kyoto Protokolü” Ankara http://iklim.cob.gov.tr/iklim/Files/REC_unfecc.pdf

Dulupçu, M.A. (2004). “Sürdürülebilir Kalk›nma Po-

litikas›na Yönelik Geliflmeler” http://www.dtm.gov.tr/ead/dtderg›/Ocak2001/politika.Htm

http://www.tema.org.tr/sayfalar/cevrekutuphanesi/pdf/..../sozlesmeler.pdf.http://www.wwf.org.trDo¤al Hayat› Koruma Vakf› (2011) wwf. org.tr

Fisuno¤lu, H.M. (1997). “Tar›msal Üretim, Nüfus ve

Çevre”, Nüfus, Çevre ve Kalk›nma Konferans›,

T.Ç.V. Kas›m, Ankara.

Gürlük, S. (2001). “Dünyada ve Türkiye’de K›rsal

Kalk›nma Politikalar› ve Sürdürülebilir Kalk›n-

ma”, Uluda¤ Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi DergisiCilt: 19, Say›: 4, Aral›k, Bursa.

Marmara Araflt›rma Merkezi, (2004). “Sürdürülebilir

Kalk›nma ‹çin Bilgi ve ‹letiflim”,

http://www.mam.gov.tr/enstituler/escae/projeler/tartisbel1.doc

Tübitak Vizyon 2023 Panel ‹çin Notlar, (2011).http://www.tubitak.gov.tr/tubitak_content_fi-les/vizyon2023/csk/EK-16.pdf

Resmi Gazete (1983). Çevre Kanunu Say›: 18132, An-kara.www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5491.html

UNDP, (2011).United Nations Development Program-me (Birleflmifl Milletler Kalk›nma Program›),www.undp.org.tr

UNEP, (2007). United Nations Environment ProgrammeGlobal Environment Outlook, GEO4, Environ-ment for Development.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Çevre planlamas›nda kullan›lan araçlardan biri olan ÇED’nin nas›l ortaya ç›k-t›¤›n› özetleyebilecek,Çevresel Etki De¤erlendirmesi (ÇED) kavram›n› tan›mlayabilecek,Planlanan bir faaliyetin veya projenin çevre üzerinde yapaca¤› etkilerin ince-lenmesi için kullan›lan ÇED’nin aflamalar›n› s›ralayabilecek ve çevresel de-¤erlendirme yönüyle aç›klayabilecek, Çevresel Etki De¤erlendirmesi çal›flmalar›n›n paralelinde gündeme gelenstratejik çevresel de¤erlendirme sürecini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Çevre planlamas›• Kalk›nma• Çevre koruma• Stratejik çevresel de¤erlendirme

• Çevre kalitesi • ÇED• ÖNÇED

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NN

N


Çevresel EtkiDe¤erlendirmesi

• G‹R‹fi• ÇEVRESEL ETK‹ DE⁄ERLEND‹RMES‹

(ÇED) KAVRAMI VE ÇED TANIMI • ÇEVRESEL ETK‹ DE⁄ERLEND‹RMES‹

ÇALIfiMASININ AfiAMALARI• ÇED ÇALIfiMALARINDA

KULLANILAN YÖNTEMLER• STRATEJ‹K ÇEVRESEL

DE⁄ERLEND‹RME NED‹R?


G‹R‹fiÜlkemizde plan ve proje de¤erlendirmede projelerin teknik, ekonomik ve politikyönlerine a¤›rl›k verilmesi geçmiflte oldu¤u gibi bugünde geçerlili¤ini korumakta-d›r. Projenin gerçekleflmesiyle ortaya ç›kabilecek çevre-sa¤l›k-sosyal etkilerinolumsuz olmas› durumunda al›nmas› gerekli önlemler dikkate al›nm›fl görünse bi-le çok kapaml› araflt›rmalara dayand›r›lmad›¤› ve bunun sonucunda da ülkemizindo¤al kaynaklar›n›n teker teker elden ç›kt›¤› belirlenmektedir. Do¤al kaynaklar›-m›z›n en önemlilerinden olan içme suyu kaynaklar›m›z ve topraklar›m›z tehlikelibir biçimde kirlenmekte, tar›msal arazilerimiz yok olmakta, orman varl›¤›m›z gide-rek azalmakta ve en önemlisi, halk›m›z her geçen gün sa¤l›ks›z bir toplum halinegelmektedir. ‹nsanlar›n daha sa¤l›kl› bir gelece¤e ve sürdürülebilir kalk›nmayaileryebilmeleri için belirli kurulufl ve iflletmelerin çevreye verecekleri zarar› en azaindirmek amac›yla zorunlu hale gelen “Çevresel Etki De¤erlendirme (ÇED) Raporu”haz›rlama yükümlülü¤ü oldukça önemli bir geliflmedir. Çevresel Etki De¤erlendir-mesinin amac›, öngörülen bir geliflmenin yol açabilece¤i olumsuz çevre ve sa¤l›ketkilerinin önceden tespit edilip gerekli önlemlerin al›nmas›n› sa¤lamakt›r. Böylebir de¤erlendirme, bir faaliyetin fiziksel, biyolojik, ekolojik ve sosyo-ekonomik et-kilerinin kapsam ve fliddetlerinin uzman kiflilerce ve bilimsel yöntemler kullan›la-rak belirlenmesi ve olumsuz etkilerin giderilmesi için gerekli önlemlerin ortayakonmas› gibi çeflitli bileflenlerden oluflur.

Yüksek ekonomik yaflam düzeyine sahip olmak isteyen toplumumuz gittikçeartan nüfusu ile daha fazla üretmeye ve tüketmeye bafllayacakt›r. Artan üretim vetüketim çevremize büyük bask›lar getirecektir. Gerekli önlemler zaman›nda al›n-mad›¤›nda kirlenme önemli boyutlara ulaflacakt›r. Böylece salt ekonomik göster-geler aç›s›ndan iyileflmifl gibi görünen yaflam standartlar›, sa¤l›kl› çevreden yoksuninsanlar için anlam›n› yitirecektir. Ülkemizde yaflam ve çevre kalitesi birinci dere-cede hedef haline gelecektir. Çevre kirlenmesinin uzun vadede ekonomik kay›p-lara da neden oldu¤u ekonomistlerce kabul edilmifltir. Günümüzde herhangi birfaaliyetin ve gerçeklefltirilmesi istenen bir projenin gelecekte oluflturabilece¤i han-gi çevresel etkileri meydana getirebilece¤i belirlenebilmektedir. Çevresel bozulma-lar, ihmaller ve konu üzerinde yeterli araflt›rma yap›lmamas›ndan kaynaklanmak-tad›r. Bu nedenle günümüz ve gelece¤in yöneticilerine çok büyük sorumluluklardüflmektedir. Sanayileflme evrimini tamamlam›fl ve geliflme aflamalar›nda sanayiötesi “bilgi toplumu” evresine ulaflm›fl pek çok toplumda gelecekteki geliflmelerin

Çevresel EtkiDe¤erlendirmesi

önceden tahmini ile gerekli önlemlerin zaman›nda al›narak bu geliflmelerin kontro-lü ve istenen flekilde yönlendirilmeleri, bu tür toplumlar›n en önemli özelliklerin-den birini oluflturmaktad›r (Uslu, 1993).

ÇED, proje de¤erlendirilmelerinde kullan›lan bilimsel bir uygulamad›r. ÇED’ninbilimsel anlamda ilk geliflimi proje de¤erlendirme yöntemlerinden olan Mali-yet/Fayda Analizi kapsam›nda olmufltur. “ÇED, önceleri Maliyet/ Fayda Analizine“ek” bir boyut olarak kabul edilmifl ve bu analizde ifllenmesi güç baz› potansiyeletkileri hesaba katmak üzere gelifltirilmifltir. Ancak daha sonra Maliyet/Fayda Ana-lizi, ÇED’nin genifl çat›s› alt›nda kalm›fl ve onun bir bölümü haline gelmifltir.ÇED’ni dünyada ilk yasallaflt›ran ülke ABD’dir. ABD kongresinde 1969 sonundakabul edilip Ocak 1970’de yürürlü¤e konan “Ulusal Çevre Politikas› Yasas›” ileÇED, proje de¤erlendirilmeleri s›ras›nda çevresel etkilerin irdelenmesinde uygu-lanmak üzere yasal olarak zorunlu duruma getirilmifltir. Çok k›sa bir süre içerisin-de de geliflmifl ve geliflmekte olan ay›r›m› olmaks›z›n pek çok ülkede ÇED uygu-lamalar›na geçilmifltir. ÇED günümüzde, uluslararas› kurulufllar›n ba¤lay›c› kararmetinlerinde yer alan, finans örgütlerinin destekleyecekleri projelerin de¤erlendir-mesinde arad›klar› koflullardan olan çevre yönetimi ile ilgili baflta gelen uygulamaalanlar›ndand›r. Uluslararas› kurulufllar›n ve finans örgütlerinin alm›fl olduklar› bukararlar, bu kurulufllara üye ülkelerin ve finans deste¤i almak isteyenlerin ÇED uy-gulamalar›n› özellikle 1980 sonras›nda zorunlu olarak da h›zland›rm›flt›r(Özer,1986).

11 A¤ustos 1983 tarih ve 18132 say›l› Resmi Gazetede yay›nlanarak yürürlü¤egiren “Çevre Kanunu”nun 10. maddesi, “Gerçeklefltirmeyi planlad›klar› faaliyetlerisonucu çevre sorunlar›na yol açabilecek kurum, kurulufl ve iflletmeler bir ÇevreselEtki De¤erlendirme Raporu haz›rlarlar. Bu raporda çevreye yap›labilecek tüm etki-ler göz önünde bulundurularak, çevre kirlenmesine neden olabilecek at›k ve art›k-lar›n nas›l zarars›z hale getirilebilece¤i ve bu hususta al›nacak önlemler belirtilir.Çevresel Etki De¤erlendirme Raporu’nun, hangi tip projelerde istenece¤i, ihtivaedece¤i hususlar ve hangi makamca onaylanaca¤›na dair esaslar yönetmelikle be-lirlenir.” hükmü ile Türkiye’de ilk defa olarak, bir faaliyetin gerçekleflmesinden ön-ce bu faaliyetin yol açabilece¤i olumsuz etkilerin belirlenmesini ve gerekli önlem-lerin al›nmas›n› yasal bir temele oturtmufltur. Bu madde, ÇED uygulamalar›n›n ge-nel kapsam› bak›m›ndan eksik kalan yönleri (zarars›z hale getirilmesi öngörülenetkinin yaln›zca kirlilik s›n›rl› b›rak›lmas›, ÇED raporunun proje hakk›nda al›nacakuygulama kararlar›nda esas al›nmas› koflulunun öngörülmemesi, projenin uygu-lanma aflamas›nda ÇED Raporunu esas alan Proje-Sonras›-Denetimlere yer veril-memesi gibi) bulunmakla birlikte, Ülkemizde ÇED’ni yasal bir zorunluluk halinegetirmesi bak›m›ndan önem tafl›maktad›r. 10’uncu maddenin ikinci f›kras›nda ön-görülen ve Çevre Kanunu’ndan on y›l sonra 7 fiubat 1993’de yürürlü¤e konan ÇEDYönetmeli¤i ile bu eksikliklerin bir k›sm› giderilmekle birlikte, ÇED’nin ülkemizkoflullar›nda uygulanabilirli¤inin sa¤lanmas› bak›m›ndan çok önemli hatalar yap›l-m›flt›r. Bu nedenle ÇED Yönetmeli¤i 1997 ve 2003 y›llar›nda revize edilmifltir. Çev-resel Etki De¤erlendirmesi, do¤al ve çevresel kaynaklarla, ekonomik de¤erlerinaktif bir biçimde kullan›m›n› amaçlayan bir mekanizmad›r. Bu nedenle bir çevre-sel etki de¤erlendirmesi çal›flmas›, ilke olarak, bütünleflik bir yaklafl›mla ele al›n-mal›d›r; çünkü çevre karmafl›k bir bütündür ve bu bütünü meydana getiren ö¤eleraras›nda çok yak›n etkileflimler mevcuttur.


ÇEVRESEL ETK‹ DE⁄ERLEND‹RMES‹ (ÇED) KAVRAMIVE ÇED TANIMI “Çevresel Etki De¤erlendirilmesi için bugüne kadar pek çok tan›mlama yap›lm›fl-t›r. Kesin tan›mlar›n kat› s›n›rlamalar getirebildi¤i gibi genellikle de geliflmeyi en-gelledi¤i kabul görülmektedir. Bu nedenle ÇED tan›m›ndan önce ÇED kavram›n›nana özelliklerini özetlersek;

• ÇED, planlanan bir faaliyetin çevre üzerinde yapaca¤› etkilerin incelenmesiiçin kullan›lan yöntemlerdir. Bu ba¤lamda “çevre” insan›n yaflad›¤› do¤al veyapay çevre olarak en genifl anlam›yla kullan›lmaktad›r. Böylece planlananfaaliyetin türüne ve kapsam›na göre, ÇED çal›flmalar› iklim, bitki ve hayvanpopülasyonlar›, toprak erozyonu, toprak, su ve hava ortamlar›n›n fiziksel,biyolojik, sosyal ve ekonomik çevresinin birbirinden çok farkl› bileflenlerinikapsam›na alabilir. Somut bir ÇED çal›flmas›nda, yukar›da say›lan faktörler-den hangilerinin incelenece¤i, planlanan faaliyetin türüne ve bu faaliyetingerçekleflece¤i ortama ba¤›ml›d›r.

• ÇED, bir geliflme program› veya projesi için ortaya konabilecek çeflitli seçe-nekler aras›nda k›yaslama ve seçim yapmak için uygulanan bir yaklafl›md›r.Planlanan faaliyetin ne olaca¤› konusunda karar verildikten ve kesin proje-ler gelifltirildikten sonra ÇED yap›lmaz. ÇED planlaman›n daha ilk aflamala-r›nda uygulanmas› gereken bir yöntemdir. Geliflme plan› kapsam›nda orta-ya konacak seçeneklerin olumlu ve olumsuz ekonomik ve çevresel sonuç-lar› ÇED çerçevesi içinde irdelenir. Olumsuz çevresel etkilerin giderilmesiveya azalt›lmas› için gerekli harcamalar, ekonomik yararlar›n hangi çevreselyükler pahas›na elde edildikleri ortaya konur. Böylece mümkün olan tümseçenekler aras›nda çevresel aç›dan tutarl› ve ekonomik aç›dan yararl› olançözümler bulunmaya çal›fl›l›r.

• ÇED, gelecek için yap›lan öngörülere dayan›r. ‹ncelenen tüm seçeneklerinyarataca¤› çevresel etkilerin ÇED s›ras›nda kestirilmesi gerekir. Çevre bilim-leri ve teknolojisi ile ekolojinin günümüzde ulaflt›¤› bilgi düzeyi ve bu bilgi-lerden hareketle kurulan bilgisayar modelleri, bu tür kestirimlerin yap›lma-s›n› büyük ölçüde kolaylaflt›rmaktad›r. Öte yandan sosyal etkilerin de¤erlen-dirilmesinde veya çeflitli sa¤l›k risklerinin hesaplanmas›nda bu tür somutyaklafl›mlar henüz mevcut de¤ildir; bu tür kestirimler daha niteliksel düzey-lerde kalmaktad›r. Bir ÇED çal›flmas› çerçevesinde yap›lan kestirimler hangitürden olursa olsun, bunlar›n hangi yöntemlerle elde edildikleri ve güven s›-n›rlar› aç›kça belirtilmelidir.

• ÇED yaklafl›m›, gelecekteki proje ve faaliyetlerin irdelenmesinde, ekonomikfayda ve masraflarla çevresel olgular›n ortak bir çerçeve içinde de¤erlendi-rilmesini sa¤lar. Böylece, karar aflamas›nda herhangi bir seçene¤in ileridedo¤uraca¤› olumsuz çevresel etkilerin gözden kaçmas› önlenmifl olur. Eko-nomik ve çevresel unsurlar›n ayn› döküman içinde de¤erlendirilmifl olmas›,yetkili mercilerin karar vermesini kolaylaflt›r›r. Bu de¤erlendirmelerin birbi-rinden ba¤›ms›z olarak yap›lm›fl olmas› halinde, karar merciinin ekonomikveya çevresel olgulara tek yönlü olarak bakarak, sa¤l›kl› bir karara varama-mas› riski mevcuttur.

Sonuç olarak, ÇED kesin projelendirme ve planlama kararlar›n›n oluflturuldu-¤u son aflama de¤ildir. Bir ÇED çal›flmas›, karar mercilerine, kararlar›n› sa¤l›kl› birflekilde verebilmeleri için seçenek üreten ve bu seçeneklerin olumlu ve olumsuzyönlerini sergileyen bir yaklafl›md›r. Bu nedenle, bir ÇED çal›flmas› kendi içindetutarl› bir öneriler listesiyle bir yaklafl›md›r. Kesin karar› ÇED çal›flmas›n› yapanlarde¤il yetkili ve sorumlu merciler verirler” (Uslu, 1993).

21910. Ünite - Çevresel Etk i De¤er lendirmesi

ÇED, gerçeklefltirilmesi planlanan faaliyetlerin çevreye olabilecek olumlu ya daolumsuz etkilerinin belirlenmesinde olumsuz yöndeki etkilerin önlenmesi veya za-rar vermeyecek ölçüde en aza indirilmesi için al›nacak önlemlerin, seçilen yer veteknoloji alternatiflerinin saptanarak de¤erlendirilmesinde ve faaliyetlerin uygula-mada izlenmesi ve denetlenmesinde sürdürülecek çal›flmalard›r. Planlanan faaliye-tin türüne ve kapsam›na göre ÇED çal›flmalar›; iklim, bitki ve hayvan popülasyon-lar›, toprak erozyonu, hava-su-toprak kirlenmesi, toplum sa¤l›¤›, kentleflme, istih-dam vb. birçok unsuru kapsam›na al›r. Somut bir ÇED çal›flmas›nda, tan›mlanan bu

faktörlerden hangilerinin incelenece¤i planlanan faaliyet türüneve faaliyet ortam›na ba¤l›d›r. ÇED yöntemlerinin uygulanmas›nakarfl› olanlar›n en yayg›n olarak ortaya att›klar› iddialardan birisi,ÇED’in kalk›nmay› engelledi¤idir. Bu iddia çeflitli formülasyonla-ra bürünerek karfl›m›za ç›kmaktad›r. En hafif olarak “ÇED kalk›n-ma hamleleri için bürokratik bir ayak ba¤›d›r” fleklinde ortayaat›ld›¤› gibi; “ÇED geliflmekte olan ülkelerin fakirlikten ve ba¤›m-l›l›ktan kurtulmalar›n› engellemek için sanayileflmifl ülkeler tara-f›ndan haince icat edilmifl yeni bir hiledir” fleklindeki radikal ifa-delere de rastlanabilmektedir. ÇED, güçlü bir planlama aletidirve iyi kullan›ld›¤› zaman, karar yetkisine sahip olanlar›n ülkeleriyarar›na çok daha etkili kararlar alabilmelerini sa¤layabilir. “Çün-kü ÇED geliflmeyi engellemek veya geciktirmek için de¤il; kalk›n-man›n insan, toplum, çevre ve ekonomi aç›s›ndan genifl zamanperspektifleri içinde en sa¤l›kl› biçimde gerçekleflmesi amac›ylaortaya konmufl bir yaklafl›md›r” (Uslu, 1993).

ÇEVRESEL ETK‹ DE⁄ERLEND‹RMES‹ÇALIfiMASININ AfiAMALARIPlanlanan bir faaliyetin çevresel etkilerinin de¤erlendirilebilmesiiçin yap›lacak olan çal›flmalar›n sistematik, objektif ve disiplinleraras› özellikler tafl›mas› gereklidir. Çal›flmalar›n sistematik olmas›koflulu, çevrenin fiziksel, biyolojik, kültürel ve sosyo-ekonomikbileflenlerine muhtemel etkilerin eksiksiz, düzenli ve bilimsel ti-tizlikle belirlenmesini sa¤lar. Objektif olma özelli¤i, en baflta yi-nelenebilirlik ö¤esini içerir. ‹ki ayr› grup birbirinden ba¤›ms›zolarak ve ayn› bilgi baz›ndan hareketle, birbirine yak›n, k›yasla-nabilir ve yinelenebilir sonuçlar elde edebilmelidir. Çal›flman›ndisiplinler aras› bir grupla gerçeklefltirilmesi gere¤i ise konununçok yönlü ve çok boyutlu oluflu nedeniyledir. Disiplinler aras› birçal›flma, de¤erlendirmenin eksiksiz olarak yap›lmas›n› sa¤lar.Planlanan bir faaliyetin çevresel etkilerinin de¤erlendirilmesi çe-flitli aflamalardan oluflur. Bu aflamalar de¤iflik uygulay›c›lar tara-f›ndan farkl› biçimlerde formüle edilmekle beraber, genelde birmant›ksal dizi olufltururlar. Söz konusu aflamalar genelde ard›fl›kolarak gerçekleflmekle beraber, çal›flman›n herhangi bir nokta-s›nda geriye dönerek bir önceki ad›mdaki de¤erlendirmeleri tek-rar gözden geçirme gere¤i ortaya ç›kabilir (Uslu, 1993). fiekil10.1’de bir ÇED çal›flmas› için faaliyetler dizisi gösterilmektedir.

Bir ÇED çal›flmas› afla¤›daki ad›mlardan oluflur:


fiekil 10.1

Problemin tan›mlanmas›

Eleme

Kapsamlaflt›rma

Hali haz›r durum

Veri toplama ve ölçüm

Etkinliklerin niceliksel kestirimi

Modelleme ve sistem analizi

Gerekli çevre koruma

önlemlerinin belirlenmesi

Alternatiflerin

de¤erlendirilmesi ve öneriler

ÇED raporunun haz›rlanmas›

ve

sunulmas›

Karar verme süreci

EK ÇED ve revize ÇED

çal›flmalar›

Proje sonras› denetim

ÇED Çal›flmas›n›n Aflamalar›

• Haz›rl›k çal›flmalar› ve problemin tan›m›,• Eleme,• Kapsam ve etkilerin belirlenmesi,• Çevrenin mevcut durumunun belirlenmesi,• Çevresel etkilerin niceliksel kestirimi ve de¤erlendirilmesi,• Gerekli çevre koruma önlemlerinin belirlenmesi,• Proje alternatiflerinin de¤erlendirilmesi ve önerilerin haz›rlanmas›,• Çevresel etki de¤erlendirme raporunun haz›rlanmas›,• Karar verme süreci,• Proje sonras› izleme ve de¤erlendirme.

Haz›rl›k Çal›flmalar› ve Problemin Tan›mlanmas›ÇED raporu çoklu disiplinli ve uzman bir grubun çal›flmas› sonunda ortaya ç›kar.Çal›flmalar bafllang›çta çok iyi planlanmal›d›r (fiekil 10.2).

Karar Merciinin veya Mercilerin BelirlenmesiPlanlanan proje veya faaliyetler konusunda k›smen veya tamamen karar ve izinverme yetkisi genellikle birden fazla kurulufla yasal olarak verilmifltir. Birbirleriyleçeliflen veya birbirleriyle uyum içinde olmayan amaçlar› temsil eden kurulufllararas›nda fikir ayr›cal›klar› olmas› ülkemiz koflullar›nda s›kça rastlanmaktad›r. Bunedenle bafllang›çta son karar›n hangi kurum ve kurulufllar taraf›ndan verilece¤i-nin bilinmesi, hem çal›flmalar›n yönlendirilmesinde hem de yetki sahibi kuruluflunfikirlerinin al›nmas› ile yap›lan çal›flmalar›n bofla ç›kmas›n› engellemektedir.


fiekil 10.2

HAZIRLIK ÇALIfiMALARI ANAHATLARI

KARAR MERC‹‹N‹N VEYA MERC‹LER‹NBEL‹RLENMES‹

PROJE KOORD‹NATÖRÜNÜN SEÇ‹M‹

ÇALIfiMA PLANININ YAPILMASI

PLANLANAN FAAL‹YET‹N VESEÇENEKLER‹N TANIMLANMASI

KONUYA ‹L‹fiK‹N YASAL VE TEKN‹KDÜZENLEMELER‹N BEL‹RLENMES‹

Haz›rl›kÇal›flmalar›Anahatlar›

Proje Koordinatörünün SeçimiHaz›rl›k çal›flmalar›nda proje koordinatörü, ÇED çal›flmas›n› son karar mercii ad›-na sorumlu olarak projeyi yürütür. Proje koordinatörünün görevi, ÇED çal›flmas›-n›n öngörülen sürede, öngörülen bütçeyle tamamlanmas›n› sa¤lanmaktad›r. Çal›fl-ma sonuçlar›n› kolayca de¤erlendirilebilecek flekilde son karar› verecek merciiyesunar. ÇED’nde en önemli husus de¤iflik meslek gruplar›ndan gelen de¤erlendir-melerin homojen ve eksiksiz olarak haz›rlanmas›d›r. Toplanan bilgilerin-verilerin,proje hakk›nda verilecek karar›n kolaylaflt›r›lmas›n› sa¤l›yacak flekilde sentezlen-mesi için ayr› bir bilgi birikiminin ve deneyiminin olmas›n› gerektirmektedir.

Çal›flma Plan›n›n Yap›lmas›ÇED çal›flma plan›nda, çal›flma grubunun belirlenmesi ve ifl bölümü yap›lmas› ge-rekmektedir. Çevre yönetiminde önemli bir yeri olan ÇED’nin uygulamalar›n›n bi-linçli, deneyimli ve iyi yönlendirilen teknik kadrolar ile gerçeklefltirilmelidir. Proje-de çal›flacak kadronun, projeyle ilgili tüm bileflenleri çevrenin tüm göstergeleriyleba¤daflt›rabilen mesleklerden oluflmas› gereklidir. ÇED çal›flmas›na katk›da bulu-nabilecek uzmanl›k dallar› Çizelge 10.1’de verilmifltir (Uslu, 1993).

Ülkelerin gelece¤ini etkileyen temel kararlar›n verilmesinde önemli bir yer tu-tan ÇED çal›flmalar›n›n, özellikle yerli uzman ve yönetici kadrolar›n sorumlulu¤un-da gerçeklefltrilmesi gereklidir.

ÇEVRESEL ETK‹ DE⁄ERLEND‹RMES‹

B‹YOT‹K ÇEVRE SOSYO-EKONOM‹K ÇEVRE AB‹YOT‹K ÇEVRE

FLORA VE FAUNA SOSYAL ÇEVRE EKONOM‹K

ÇEVRE

L‹TOSFER H‹DROSFER ATMOSFER

Ekolog Sosyolog Ekonomist Jeoteknik

Mühendisi

Su kirlili¤i Uzman› Hava kirlili¤i

Mühendisi

Biyolog Sosyal Planlamac› fiehir Planc›s› ‹nflaat Mühendisi Çevre Mühendisi Çevre Mühendisi

Mikrobiyolog Mimar Bölge Planc›s› Jeoloji Mühendisi ‹nflaat Mühendisi Sistem Analisti

Hidrobiyolog Peyzaj Planc›s› Ulafl›m Planc›s› Jeofizik Mühendisi Sistem Analisti Meteorolog

Zoolog Tar›msal

Ekonomist

Jeolog Su kimyas› Uzman›

Sistematik Uzman› ‹statistikçi Pedelog Hidrolog

Sistem Analisti Ziraat Mühendisi Hidrojeolog

Hidro-jeo-fizikçi


Çizelge 10.1ÇED Çal›flmas›na katk›da Bulunabilecek uzmanl›k Dallar› (Uslu, 1993).

Not: ÇED çal›flmas› yap›lacak olan faaliyete göre çizelgede baz› meslek gruplar›n›n katk›s› olabilece¤i gibi olmaya-bilir de ancak Çizelge 10.1’de bulunmayan di¤er meslek gruplar›n›n da katk›s› olabilir.

Planlanan Faaliyetin ve Seçeneklerin Tan›mlanmas›Farkl› projelerin çevreye de etkileri farkl› olmaktad›r. Bu nedenle ÇED çal›flmas›-n›n haz›rlanmas›nda ve yap›lmas›nda planlanan faaliyetin ve seçeneklerin neler ol-du¤u, ayr›nt›l› ve yanl›fl anlamalara imkân vermeyecek netlikle ortaya konmal›d›r.Faaliyetin tan›mlanmas› proje koordinatörü taraf›ndan yap›lmal› ve karar mercii ileuyumluluk sa¤lanmal›d›r. Bir proje için seçenekler üretilmeli ve önceden belirlen-mifl ölçütlere uygun olarak incelenmeli ve en iyi seçenek gerçeklefltirilmelidir. Pro-je seçenekleri incelenirken teknik ve ekonomik ölçütlere ÇED çevresel unsurlar›da dâhil etmektedir. Seçenekler üretilirken yans›z ve tarafs›z olmak önemlidir. Pro-jeden ekonomik aç›dan ç›kar bekleyenlere ÇED çal›flmas› yapt›r›lmamal›d›r. Seçe-neklerin belirlenmesinde ÇED çal›flmas›n›n zamanlamas› da önem tafl›maktad›r. Er-ken aflamada yap›lan ÇED çal›flmalar› çevresel aç›dan olumsuz olabilecek çal›flma-lar› önceden belirleyerek kolayl›kla elemine edebilmektedir. ÇED çal›flmas›n›n er-ken yap›lmas›, makro düzeyde önemli ekonomik yararlar sa¤layabilme potansiye-line sahiptir. Planlanan faaliyetle ilgili teknik flartname, norm ve ölçütler ile bu fa-aliyetin çevreye yapaca¤› etkilere iliflkin yasal düzenleme ve standartlar›n derlen-mesidir. Ayr›ca arazi ve toprak kullan›m›, enerji ve su kullan›m›na iliflkin yasal dü-zenlemelerin bilinmesinde yarar vard›r. Planlanan faaliyetin hem ÇED çal›flmas›çerçevesinde, projenin daha sonraki uygulama aflamas›nda, mevcut yasal düzenle-melerle çeliflkilere düflmemesi sa¤lanm›fl olur. Çok büyük projelerden örne¤in, is-timlâk sorunlar›, do¤al ve tarihi sit alanlar›n›n bulunmas› veya ayn› bölgede baflkakurulufllar taraf›ndan yap›lan planlamalar›n bilinmemesi nedeniyle, gecikmeler ol-mas› veya projeden tamamen vazgeçilme durumunun ortaya ç›kmas› mümkündür(Uslu, 1993).

Eleme Aflamas›Pek çok ülkede hangi faaliyetler için ÇED uygulanaca¤› yönetmeliklerle belirlen-mifltir. Fakat uygulanan ölçütler ülkelere göre farkl›l›k göstermektedir. Baz› ülke-lerde büyüklükleri, yat›r›m bedelleri veya enerji gereksinimini aflan projeler içinÇED istenebilmektedir. Fakat bu tür ölçütlerin, proje ve faaliyetlerinin çevre ile ilifl-kisini ortaya ç›karmaya yeterli olmad›¤› ve projelerin ekolojik boyutlar›n› belirtme-di¤i için, baz› ülkeler tamamen ekolojik ölçütleri projeler uygulamaktad›rlar. Bunedenle de bu ülkelerde ekolojik bask›lar›n yo¤unlu¤u ÇED yap›lmas›n› öngör-mektedir. Hangi faliyetler için ÇED istenece¤ine, proje ve faaliyetin gerçekleflece-¤i çevresel-ekolojik ortam ve proje tipi göz önüne al›narak karar verilmelidir. Bu-nun içinde uzun bir sürece ihtiyaç duyulmaktad›r (fiekil 10.3).


fiekil 10.3

ÇEDRAPORU

Hangi projeler içinhaz›rlanmal›d›r?

Kapsam› ne olmal›d›r?

ÇED Raporu HangiProjeler içinHaz›rlanmal›d›r?

Kaynak: Özer veark. 1996

Bir proje hakk›nda ÇED raporunun haz›rlanmas›na gerek olup olmad›¤›n› be-lirlemek ve bunun için daha önce aç›klanan ÖNEML‹ ETK‹ k›stas› esas al›n›r. Bukonuda genel olarak üç grup faaliyet tipi belirlenmifltir. Bu gruplar:

• Birinci grup: Faaliyet tipinin özelli¤i nedeniyle çevresel etkilerinin önemliolaca¤› önceden bilinenler: Baz› faaliyetlerin özellikleri ve/veya büyüklük-leri nedeniyle çevresel etkilerinin önemli olaca¤› önceden bilinmektedir.Örne¤in, termik santraller, otoyollar, ham petrol rafinerileri, petrokimyakompleksleri, demir-çelik fabrikalar›, metrolar, ticaret limanlar›, nükleersantraller, radyoaktif, toksik ve tehlikeli at›klar›n uzaklaflt›r›lmas›, çöp yak-ma tesisleri, belli bir ölçe¤in üstündeki barajlar, toplu konutlar, turizm tesis-leri, deniz ve hava limanlar›, gibi çok farkl› tiplerdeki faaliyetler bu gruba gi-rer. Bu faaliyetlerle ilgili projelere ÇED raporunun haz›rlanaca¤› kesindir.

• ‹kinci grup: Çevresel etkilerinin önemli olup olmayaca¤› proje haz›rlanma-dan önce bilinmeyenler: Baz› faaliyet tipleri (tar›msal sulama tesisleri, hay-vanc›l›k dâhil çeflitli g›da üretimi tesisleri, toprak iflleme, madencili¤in-kim-ya sanayinin çeflitli kollar›, tekstil, dericilik, a¤aç iflleri sanayi, belli bir ölçe-¤in alt›ndaki barajlar, deniz ve havalimanlar›, turistik tesisler, toplu konutlarve di¤er benzeri faaliyet tipleri) için ÇED raporu haz›rlanmas›n›n gerekipgerekmedi¤ini belirlemek, proje haz›rlanmadan önce olanakl› olmamakta-d›r. Bu durumda, proje konusu faaliyetin çevresel etkilerinin önemli olupolmayaca¤›n›n ÇED’ne, özgü bilimsel yöntemlerle belirlenmesi gerekir. Bugrup faaliyetler için bilimsel yöntemler kullan›larak yap›lan çal›flmaya ÇEDÖN ARAfiTIRMASI (ÖN ÇED) ad› verilir.

• Üçüncü grup: Yukar›da belirtilen ilk iki grup kapsam›na girmeyen faali-yetler: Baz› faaliyetler özellikleri ve /veya büyüklükleri nedeniyle yukar›dabelirtilen iki gruba da girmezler. Dolay›s›yla bunlara ÇED raporu uygulana-cak faaliyetler listesinde yer verilmez. Ancak bu faaliyetlerin çevresel etki-lerinin tümüyle önemsiz oldu¤unu varsaymak do¤ru de¤ildir. Di¤er yerleriçin hiçbir önemli etkisi bulunmayan bu faaliyetlerin baz› hassas yörelerdeaz›msanmayacak ölçülerde önemli etkileri olabilir. Örne¤in, d›fl etkilerekarfl› son derece duyarl› su kufllar›n›n üreme ve yaflama ortamlar›nda, kuflgözlem faaliyetlerinin, motorlu su ve kara tafl›tlar›n› kullan›m›n›n belli birmesafeden daha yak›n olmamas›, sulak alanlarda biyolojik aç›dan hassasdengeyi sa¤layan sazl›klar›n kesimlerinin bu dengeyi bozacak flekilde ya-p›lmamas›, baz› hassas endemik bitki türlerinin bulundu¤u alanlarda pik-nik ve di¤er rekreaktif faaliyetlerin s›n›rland›r›lmas› ya da yasaklanmas› ge-rekebilir. Yaln›zca faaliyetin kendi özellikleri de¤il, çevresel faktörlerdedikkate al›nd›¤› zaman HASSAS YÖRELER için üçüncü grup faaliyetleri ÇEDuygulanacaklar kapsam›na almak gerekli olmaktad›r. Bunun için mutlakaÇED raporu haz›rlanmas› gerekmez, bu amaçla uygulanacak ÖNÇED yeter-li olabilir. ÇED Raporunun kapsam› faaliyet tipine özgü, özelliklere görefarkl› olacakt›r. Termik santral ve otoyol yap›m faaliyetlerinin özelliklerininbirbirinden farkl› olmas› ayr› ayr› özel formatlar›n haz›rlanmas› gere¤inioluflturmaktad›r.

Proje ve faaliyet için ÖNÇED çal›flmas›, eleme aflamas›nda karfl›lafl›labilecekgüçlükleri ortadan kald›rmak için yap›lmal›d›r. Böylece bir proje ve faaliyet içinÇED’nin gerekli olup olmad›¤› fiekil 10.4’de gösterildi¤i biçimde belirlenebilir.


ÖNÇED uygulamalar›nda h›zl›, pratik ve kolay yöntemler kullan›larak proje vefaaliyetlerin gecikmesi önlenebilir. Önemli çevresel etkilere neden olabilecek pro-je ve faaliyetlerle, hiçbir flekilde olumsuz çevresel etkiye neden olmayacak projeve faaliyetleri ilk aflama olan eleme aflamas›nda belirlemek oldukça kolay olacak-t›r. Proje ve faaliyetlerde en önemli olan güçlük, çevresel ve ekolojik aç›dan belir-sizlik arz edenlerdir. Bundan dolay› da ÖNÇED uygulamalar›nda bu tür projelerdedaha ayr›nt›l› bir çal›flmaya ihtiyaç duyulacakt›r. Yap›lan ÖNÇED çal›flmas› ile ve-riler ve bilgiler önceden sa¤l›kl› bir biçimde belirlenmektedir. Veri eksikli¤i saptan-d›¤›nda derhal veri toplama ve ölçüm programlar› bafllat›lmal›d›r (Uslu,1993).

Kapsam ve Etkilerin BelirlenmesiBu aflama, ÇED çal›flmas›n›n s›n›rlar›n›n çizilmesini amaçlar. ÇED çal›flmas›n›n s›-n›rlar›n›n erken bir aflamada belirlenmesi, çal›flman›n uygun bir süre ve bütçe iletamamlanmas›n› sa¤layan en önemli hususlardan biridir. Bu s›n›rlar iki aflamadabelirlenmektedir. Birinci aflama, planlanan faaliyetin çevreye yapabilece¤i tüm ola-s› etkilerin saptanmas›d›r. Bu aflamada proje koordinatörü ve çal›flma grubunun di-¤er elemanlar›n›n konu üzerindeki tecrübeleri büyük önem tafl›r. De¤erlendirile-cek proje veya faaliyetin çeflitli alternatiflerinin çevresel etkilerinin neler olaca¤›,bu aflamada ortaya konur. Genelde proje anahatlar›, daha genel ve üst düzeydeal›nan kararlarla belirlenmifl olur. Genel kalk›nma planlar›n›n belirlenmesinde üstdüzeyde çevresel de¤erlendirmeler yapmak (ÜSTÇED) ve çevresel politikalar› sap-


fiekil 10.4

Proje veya faaliyet

ÖNÇED

ÇED gereksiz

Uygulama

ÇED gerekli

ÇED

Önlemler

Uygulama

ÇED Çal›flmas›ndaEleme Aflamalar›

tamak, uzun vadeli geliflmelerde ülke çap›nda çevresel ve ekolojik aç›dan uygunyönlendirmeleri sa¤lamak aç›s›ndan büyük önem tafl›maktad›r.

Çevresel etkilerin belirlenmesi s›ras›nda daha önce benzer projelere iliflkin ya-p›lm›fl olan ÇED çal›flmalar›ndan da yararlanmak mümkündür.

Örne¤in Amerika Atom Enerjisi Komisyonu, nükleer güç santrallar›n›n çevreseletkilerinin belirlenmesi kapsam›nda;

• Proje alan› ve topo¤rafyas›,• Bölgesel nüfus yap›s›, arazi ve su kullan›m›,• Bölgedeki tarihi, kültürel, do¤al ve estetik de¤erler,• Jeoloji,• Hidroloji,• Meteoroloji,• Ekoloji,• Mevcut radyasyon seviyeleri,ana bafll›klar› alt›nda çal›flmalar yap›lmas›n› önermektedir. Amerika Federal

Enerji Komisyonu ise do¤al gaz boru hatlar› için yap›lan ÇED çal›flmas›nda;• Yörenin özellikleri ve arazi kullan›m›,• Türler ve ekosistemler,• Sosyo-ekonomik faktörler,• Atmosferik ve sucul ortamlar,• Çevrenin istisnai özellikleri, ana gruplar›nda çal›flmalar yap›lmas›n› uygun bulmaktad›r. Barajlar konusunda

ise afla¤›daki sistematik ortaya konulmufltur;• Arazi ve verim kayb›n›n tesbiti,• Mevcut yap›lar›n, arkeolojik ve tarihi sit alanlar›n›n kayb›,• Yaban hayvanlar›n›n yaflam ortam› kayb›,• Estetik kalitedeki de¤iflimler,• Do¤al akarsu mecralar›n›n yok olmas›n›n getirdi¤i sonuçlar,• Baraj haznesinin oluflturaca¤› etkiler,• Baraj haznesinin neden olaca¤› su kalite de¤iflimleri,• Baraj yap›s›n›n neden olaca¤› etkiler,• Dolu ve dip savaklarla, su alma yap›lar›n›n etkileri,• Mansaptaki de¤iflimler,• Yeralt› suyuna etkiler,• Baraj su seviyesi de¤ifliminin etkileri.Hava alanlar› için oluflabilecek etkileri insan çevresi ve do¤al çevre üzerine ol-

mak üzere afla¤›daki sistematik çerçevede özetlenmifltir;1. ‹nsan çevresine olan etkiler;

- Tafl›nmazlara olan etkiler,- Estetik ve görsel etkiler,- Yerleflim bölgelerine olan etkiler,- Kamu hizmetlerine etkiler,- ‹skân yerlerindeki zorunlu de¤iflimler,- Gürültü etkileri,- Havaalan› konumu, uçufl konileri, güvenlik sorunlar›,- Havaalan›n›n planlanan kullan›m kapasitesinin etkileri,- ‹fl piyasas›na etkiler,- Sosyo-psikolojik etkiler.


2. Do¤al çevreye olan etkiler;- Proje alan›ndaki yaban hayat›,- Su kirlenmesi,- Ormanlar,- Mevcut binalar ve kullan›mlar,- Hava kirlenmesi,- Erozyon,- Genel çevreyle ilgili etkiler.

Yukar›da belirtilen proje örneklerinin ötesinde ÇED çal›flmas› kapsam›n›n belir-lenmesi için daha genel yaklafl›mlar mevcuttur (Uslu, 1993).

Çevrenin Mevcut Durumunun BelirlenmesiHangi çevresel parametrelerin yap›lan ÇED çal›flmas› kapsam›nda önem tafl›d›¤› veözellikle izlenmesi gerekti¤i, bir önceki kapsam ve etkilerin belirlenmesi aflamas›n-da yaklafl›k olarak ortaya ç›km›fl olmaktad›r. Ölçüm ve veri toplama çal›flmalar›n-da çevresel parametrelerin iki ana özelli¤inin dikkate al›nmas› gerekir. Bunlar do-¤al de¤iflimler ve rastgele unsurlar›n etkileridir. Çevresel parametrelerin rastgele et-kiler alt›ndaki de¤iflimlerinin de¤erlendirme ve yorumunda istatistiksel yöntemle-rin kullan›lmas› zorunlu ölçümlerin istatistiksel aç›dan anlaml› örnekler olufltura-cak say› ve s›kl›kta yap›lmas›d›r. Ölçümlerin de¤erlendirilmesinde matematiksel is-tatistik ve zaman serileri analizi yöntemlerinden yararlan›lmal›d›r. Çevre yönetimive planlamas›nda ölçüm, önemli uygulama araçlar›ndan birisidir. Çevreden eldeedilecek verilerin sa¤l›kl› ve güvenilir olmas› gereklidir. Bunun için ölçüm prog-ramlar› dikkatli ve genifl kapsaml› bir biçimde haz›rlanmal›d›r. Ölçülen verileringüvenirli¤i, büyük ölçüde ölçümleri yapan kiflinin deneyim ve bilgisine ba¤›ml›d›r.Bu nedenle çevresel ölçümlerin numune alma aflamas›ndan bafllayarak uzman ki-flilerce yap›lmas› sa¤lanmal›d›r (Uslu,1993).

Çevresel Etkilerin Niceliksel Kestirimi ve De¤erlendirilmesiDaha önceki aflamalarda belirlenen kapsam ve birinci derecede önem tafl›yan vedetayl› incelemeye de¤er görülen etkiler çerçevesinde, her bir etkinin çevre üze-rindeki olumlu ve olumsuz sonuçlar›n›n objektif ve niceliksel bir biçimde de¤er-lendirilmesi, bu aflamadaki çal›flmalar›n ana hatlar›n› oluflturur. ÇED, temelde ya-sal-idari mekanizman›n bir unsurudur. ÇED’in nihai amac›, herhangi bir faaliyetve/veya projeye izin verilip verilmeyece¤inin; e¤er verilecekse hangi koflullar al-t›nda verilece¤inin belirlenmesidir. Bu çerçeve içerisinde etki kestirim ve de¤erlen-dirmesi, oldukça teknik bir çal›flma aflamas›n› oluflturur. De¤erlendirmeyi yapacakteknik uzmanlar›n ÇED’in nihai amac›n› gözden kaç›rmamalar› gerekir. Çevre bi-limleri ve ekoloji dallar›nda ülkemizde önümüzdeki y›llarda yap›lacak araflt›rmalar,mümkün oldu¤unca niceliksellefltirmeye yönelik olmal›d›r. Bir ÇED çal›flmas›ndaçabalar› önemli etkiler üzerinde yo¤unlaflt›rmak, gerek çal›flman›n verilen zamanve bütçe k›s›tlar› içinde bitirilebilmesi aç›s›ndan büyük önem tafl›r. Niceliksellefltir-me aflamas›n›n en önemli arac› matematiksel modellerdir. Planlanan proje ve faali-yetlerin karmafl›k çevresel sistemler üzerinde yapaca¤› etkilerin matamatiksel mo-deller olmaks›z›n belirlenmesi mümkün de¤ildir. Matematiksel modellerin ÇED ça-l›flmalar›nda bilgisizce kullan›lmamas› gere¤inin alt›n› çizerek vurgulmak gerekir.Bilgisayarda say› üreten her pro¤ram bir matematiksel model de¤ildir. ÇED’de kul-lan›lacak matematiksel modellerin uzman gruplarca haz›rlanm›fl, verdikleri sonuç-lar›n do¤rulu¤unun kan›tlanm›fl, ölçümlemelerinin yeterli veri kümeleriyle yap›l-


m›fl olmalar› gereklidir. Matematiksel modellerle sadece kestirimler, öngörüler vebenzeflimler yap›labilir. Bu kestirimler gerçe¤in kendisi de¤il, en iyi flartlar alt›nda,bir kestirimidir. Modellerin bir di¤er avantaj› da, çevresel-ekolojik sistemlerde fi-ziksel de¤iflimler yaratmadan, çeflitli etkilerin neden olabilece¤i sonuçlar›n hesap-lanmas›na olanak tan›malar›d›r. Gelecekte olas› çevresel etkilerin öngörülmesiÇED’nin temel amac›n› oluflturmaktad›r (Uslu,1993).

Gerekli Çevre Koruma Önlemlerin Belirlenmesi‹nsan faaliyetlerinin çevreye olumsuz etkilerini tümüyle ortadan kald›rmak müm-kün de¤ildir. Bunun iki nedeni vard›r. Birinci neden, çevre korumada uygulananteknolojik önlemlerin de (örne¤in at›k su ar›tma tesisleri, çöp bertaraf tesisleri, ha-va kirlili¤ini önlemek için partikül tutmada kullan›lan elektro filtreler vb.) birer ye-ni faaliyet olmalar› ve bu özellikleri ile çevreye yeni bask›lar getirmeleridir. Örne-¤in bir su ortam›ndaki çevresel-ekolojik bozulmalar› önlemek için tasarlanan birat›k su ar›tma tesisi belirli bir alan iflgal eder, iyi çal›flt›r›lmazsa koku, sinek gibi so-runlar yaratabilir, hava körükleri kullan›yorsa gürültü ç›kar›r, ar›tma tesisinden ç›-kan ve ar›tma çamuru denilen son kal›nt›lar›n uzaklaflt›r›larak çevrede depolanma-lar› gereklidir. En önemlisi ar›tma tesisleri enerji tüketir. Bu enerji ihtiyac›n›n sa¤-lanmas› için de Termik- Nükleer santral kurulur ve çevreyi kirletir. Böylece zincir-leme çevresel sorunlar devam eder. Çevre koruma önlemlerinin neden mutlak birkoruma sa¤lamad›¤›n›n ikinci nedeni ise, teknolojik önlemlerin do¤a yasalar›nauygun olarak çal›flmalar› ve termodinami¤in birinci ve ikinci yasalar›n›n bize ö¤-retti¤i gibi, do¤adaki hiçbir sürecin kay›ps›z olmamas›d›r. ÇED çal›flmas›n›n bir ön-ceki aflamas› olan etkilerin niceliksel kestirimi ve de¤erlendirilmesi, baz› önemlibozulmalara iflaret ediyorsa, bu bozulmalar›n fliddetini azaltacak önlemlerin düflü-nülmesi gerekir.

Proje Alternatiflerinin De¤erlendirilmesi ve ÖnerilerinHaz›rlanmas›ÇED çal›flmas›n›n en önemli aflamas› çevresel aç›dan tek tek de¤erlendirilmifl olanproje alternatiflerinin k›yaslanmas› ve ortak bir temelde de¤erlendirilmesidir. Buaflamada her proje alternatifinin çevresel kay›plar› ve kazançlar›, mümkünse eko-nomik fayda ve masraflar› ile birlikte ele al›narak en iyi çözümlerin bulunmas›amaçlan›r. Çevresel kay›plar ve kazançlar ekonomik terimlerle ifade edilebiliyorsabu yaklafl›m kolayca sonuca götürecektir. Böylece karar mercilerinin önüne çokaç›k bir tablo sunmak mümkün olacakt›r. Çevresel faktörlerin ekonomik de¤erle-re dönüfltürülmesinin sa¤layaca¤› en önemli yarar, bu hesab› politikac›lar›n da,çevre konusunda yeterli bilgi sahibi olmasalar bile, anlayabilmeleridir. Ancak ÇEDçal›flmalar›nda sonuca gitmek, birkaç istisnan›n d›fl›nda, bu kadar kolay olmamak-tad›r. Çünkü çevresel etkilerin pek ço¤unu parasal olarak ifade etmek çok zordur.Proje alternatiflerinin k›yaslanmas›ndan sonra çal›flma ekibi karar merciine sunul-mak üzere önerilerini haz›rlar. Bu önerilerin sistematik bir biçimde kaleme al›nma-s› proje koordinatörünün görevidir.

ÇED Raporunun Haz›rlanmas›Çeflitli proje alternatifleri k›yasland›ktan ve öneriler oluflturulduktan sonra s›ra, tümçal›flmalar›n bir rapor flekline getirilmesidir. Raporun haz›rlanmas›nda dikkat edi-lecek en önemli husus, bu doküman›n kolayca anlafl›labilir bir dilde yaz›lm›fl ol-


mas› ve çal›flman›n yap›lmas› s›ras›nda kullan›lm›fl olan genifl kapsaml› teknik- bi-limsel yaklafl›mlar›n ayr›nt›lar› ile bo¤ulmamas›d›r. Raporda karar verici kifli veyakurulufla, incelenen proje veya faaliyetin çevre üzerindeki etkilerinin neler olaca-¤›, çeflitli alternatiflerin yarar ve zararlar› ve al›nmas› gerekli önlemler mant›ksal birsilsile içinde aç›k ve seçik bir biçimde anlat›lmal›d›r. Kullan›lan ölçütler, de¤er yar-g›lar› ve varsay›mlar kesinlikle belirtilmeli ve sonuçlar mümkün oldu¤unca grafik,flekil ve tablolar halinde özetlenmelidir. ÇED raporunun haz›rlanmas›, emek, za-man ve para gerektiren bir ifltir. ÇED raporu haz›rlama, bu ifli yapabilecek yetene-¤e sahip kurulufllarca üstlenilir. Proje sahibi kurulufl, e¤er bu yeterlili¤e sahip ise,ÇED raporunu kendisi haz›rlayabilir. Bir ÇED raporunun son flekli verilmeden ön-ce, tart›flmaya aç›lmas›nda ve bu tart›flmadan elde edilen bilgi ve öneriler son ola-rak gözden geçirilerek kesinlefltirilmelidir. Bu amaçla ilk aflamada haz›rlanan önrapor afla¤›daki unsurlar› içermelidir (Uslu,1993):

• Planlanan faaliyet ve projenin tan›t›lmas›,• Faaliyet ve projenin amaçlar›,• Faaliyet ve projenin gerçekleflece¤i çevresel ortam,• Toprak ve arazi kullan›m›, imar planlar›, kalk›nma planlar› ve bölge için ge-

çerli olan standart ve yönetmeliklerle planlanan faaliyet ve projenin iliflkileri,• Muhtemel çevresel etkilerin belirlenmesi,• Alternatif proje ve faaliyetlerin belirlenmesi,• Önlenmesi mümkün olmayacak çevresel etkilerin saptanmas›,• Etkilenen çevrenin flimdiki ve k›sa vadedeki kullan›m›; uzun vadeli kullan›m

planlar› ve etkilerin bu aç›dan k›sa ve uzun vadeli de¤erlendirilmesi,• Geri dönüflü mümkün olmayan çevresel etkilerin belirlenmesi,• Planlanan faaliyet veya projenin di¤er hangi olumsuz etkilere ve ç›kar çat›fl-

malar›na neden olaca¤›n›n belirlenmesi,• Al›nmas› gerekli görülen önlemler ve bu önlemlerin yaklafl›k maliyetlerinin

kestirimi. Önrapor haz›rland›ktan sonra tart›flmaya aç›l›r. Bu tart›flma, ilgili kamu kurulufl-

lar›n›n, yerel yönetimlerin, proje etki s›n›rlar› içinde kalan kamuoyu, meslek kuru-lufllar›, sanayi ve ticaret odalar›n›n görüfllerinin al›nmas› fleklinde olabilir. Elde edi-len görüfller do¤rultusunda gerekirse raporun düzeltmesi yap›l›r ve karar merciinesunulur. ÇED raporunun yaz›lmas› proje koordinatörünün görevidir.

Karar Verme SüreciKarar aflamas›nda son karar›n genellikle ÇED raporunun do¤rultusunda verildi¤ive raporda çevresel aç›dan olumsuz oldu¤u aç›kca belirtilen proje alternatiflerininkarar mercii taraf›ndan da kabul edilmedi¤i görülmektedir. Karar merciinin, rapor-daki s›ralamada çevresel aç›dan en iyi durumda olmayan alternatiflerden biri üze-rinde de karar vermesi mümkündür. Bu aflamada ekonomik ve çevresel faktörle-rin yan› s›ra, politik karar mekanizmalar› da olaylar›n ak›fl›n› etkilemeye bafllarlar.Bu olguyla karfl›lafl›nca kötümser olmamak gerekir.

Proje Sonras› ‹zleme ve De¤erlendirme• ÇED çal›flmas› kapsam›nda belirlenen etkiler öngörülere, tahminlere ve bilgi-

sayar modellerine dayanmaktad›r. Bu tahminlerin do¤rulu¤unun projenin ger-çekleflmesinden sonra yap›lacak ölçüm ve izleme çal›flmalar›yla irdelenmesi;

• Gelecekte yap›lacak ÇED çal›flmalar›na ›fl›k tutmak,• ÇED konusunda yeni yöntemlerin gelifltirilmesine yard›mc› olmak,


• ÇED çal›flmas›n› yapan grubun, ileride sonuçlar› irdelenece¤inin bilincindeolarak daha titiz çal›flmas›n› sa¤lamak gibi avantajlar içerir.

• ÇED’in son ve sürekli aflamas›, faaliyetlerin izlenmesi ve denetimi olmal›d›r.Bu aflamada özellikle;

• ÇED çal›flmas›nda öngörülen etkilerin gerçekten tahmin edilen kapsamdafliddetle, zamanda ve tahmin edilen istatistiksel yap›da gerçekleflip gerçek-leflmedi¤i,

• ÇED çal›flmas›nda dikkate al›nmam›fl veya gözden kaçm›fl olan etkilerin varolup olmad›¤›,

• Al›nm›fl olan önlemlerin yeterli olup olmad›¤› gibi hususlar aç›kl›¤a kavufl-turulur.

‹zleme ve denetim, yat›r›m karar› al›nmas› ile bafllar; inflaat ve gerçek iflletmesüresince devam eder. ÇED raporu bir izleme ve denetim pro¤ram› önerisini deiçermeli ve gelecekte bu çal›flmalar› yapacak olanlara ›fl›k tutmal›d›r.

Çevre duyarl› fiziksel planlamay› uygulanabilir k›lman›n en önemli koflulu neler olabilir?

ÇED ÇALIfiMALARINDA KULLANILAN YÖNTEMLER ÇED sürecinde kullan›lan yöntem ve teknikler iki grupta toplanabilir, bunlar;

1. Yaln›zca ÇED’ne özgü olarak gelifltirilen yöntemler ve teknikler,2. ÇED’nin çok disiplinli olma özelli¤ine ba¤l› olarak farkl› disiplinlere ait olup

ÇED uygulamalar›nda kullan›lan yöntemler ve tekniklerdir.ÇED ön araflt›rmas› yapacaklar›n ve ÇED raporu haz›rlayacaklar›n (1) no’lu

yöntem ve teknikleri tam olarak biliyor olmalar› gerekir. ÇED’nin bu teknik çal›fl-malar›na grup eleman› olarak kat›lacaklar ise, (2) no’lu yöntem ve tekniklerdenkendi meslek alanlar›yla ilgili olanlar›n› iyi bilmelidirler, bu çal›flmalara kat›lan di-¤er mesleklerden grup elemanlar›n›n kulland›klar› yöntem ve teknikler hakk›ndaayr›nt›l› olmasa da genel bir bilgiye sahip olmal›d›rlar. Çevre Mühendisleri d›fl›nda-ki di¤er meslek elemanlar› ö¤renimleri s›ras›nda ÇED’ne özgü yöntemler ve tek-nikler hakk›nda e¤itim almal›d›rlar. ÇED yaln›zca çevre mühendisli¤i meslek alan›-na ait bir uygulama de¤ildir. ÇED, tam anlam›yla bir uzmanl›k alan›d›r. Kesinliklebu alanda yeterli bilgiye sahip olmayanlar›n yürütebilece¤i bir ifl de¤ildir. ÇED yö-netmeli¤inin 3’üncü maddesine kesinlikle önkoflul konulmal›d›r.

ÇED’ne özgü yöntemler;• Üst üste bindirme (örtmeler yöntemi), • Kontrol listeleri,• Etkileflim matrisleri,• A¤/sistem diyagramlar›.ÇED’ne özgü teknikler;• Matematiksel model uygulamalar›,• Veri toplama ve de¤erlendirme,• Yorumlama çal›flmalar›ndan meydana gelmektedir.ÇED için kullan›lan yöntemlerin nitelikleri:• Kapsam›n geniflli¤i,• Elastiklik,• Ay›r›c›l›k,• Nesnellik,• Uzmanl›k,• Düzey,


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

• Kriterlerin tan›mlanmas›,• Kestirimlerin somutlu¤u ve niceliksellik,• Bütünleflik yaklafl›m,• Seçicilikdir.

Örtmeler Yöntemi‹ncelenen bölgenin çeflitli özelliklerini içeren (topografya, ekoloji, hidroloji, yerle-flimler, tar›msal kullan›m, endüstriyel kullan›m, estetik vb.) haritalar üst üste bindi-rilerek ortak de¤erlendirmeye tabii tutulurlar. Haritalar›n üst üste konmas›yla ortakbileflik de¤erlendirme mümkün olur. Yöntem bu flekliyle basit olmakla beraber in-celenecek parametre say›s› üst üste de¤erlendirilebilecek harita say›s› ile s›n›rl›d›r.12’den fazla çevresel parametrenin de¤erlendirilmesi fiziksel olarak mümkün de-¤ildir (fiekil 10.5).

Güçlü¤ü aflabilmek için iki çözüm:1. Birbiriyle yak›n iliflkili olan parametrelerin birleflik etkilerinin tek bir harita-

da gösterilmesiyle de¤erlendirilecek harita say›s›n›n azalt›lmas›,Örnek, tar›msal aç›dan önemli olan geçirgenlik, toprak yap›s›, bitki-besin du-

rumlar› tek bir toprak kalitesi haritas›nda birlefltirilebilir. 2. Örtmeler yönteminin bilgisayara uyarlanmas›d›r.‹ncelenecek bölge yatay ve düfley çizgilerle çok say›da karelere ayr›lmakta bilgisa-

yar olanaklar›yla sonsuz say›da çevresel parametre ortaklafla de¤erlendirilebilmektedir.


fiekil 10.5

Nihai çevresel kabul edilebilirlik haritas›

Ekolojik haritas›

Hidrolojik haritas›

Meteorolojik haritas›

Hava kalitesi haritas›

Toprak ve bitki örtüsü haritas›

Arazi kullan›m› haritas›

Estetik ve kültürel unsurlar haritas›

Demo¤rafik haritas›

Toplumsal emniyet haritas›

Topografik haritas›

ÖrtmelerYöntemineÖrnek

Kontrol Listesi YöntemiÇok çeflitli çevresel parametreleri içeren, incelenen proje ve faaliyetin çevresel pa-rametreler üzerindeki etkilerinin de¤erlendirilmesine olanak tan›yan yöntemdir.Yöntemin en önemli avantaj›, herhangi bir etkinin gözden kaç›r›lmas› olas›l›¤›n›nazalt›lmas›d›r.

Kontrol listeleri verdikleri bilgilere göre:• Basit kontrol listeleri,• Ayr›nt›l› kontrol listeleri,• Derecelendirmeli veya s›ralamal› kontrol listeleri,• A¤›rl›kl›-derecelendirmeli kontrol listeleri fleklinde s›n›fland›r›l›r.Basit kontrol listeleriHerhangi bir faaliyetten do¤abilecek etkileri sistematik bir flekilde de¤erlendir-

meyi sa¤layacak çevresel faktörler s›ralamaktad›r.• Özel bilgilerin ve yap›lacak ölçümlerin neler oldu¤u,• Bu ölçümlerin hangi yöntemle yap›lmas› gerekti¤i,• Olas› etkilerin neler olabilece¤i,• Etkilerin önemi ve kapsam› hakk›nda hiçbir bilgi vermemesi de dezavantaj-

lar› olarak bilinmektedir.Ayr›nt›l› kontrol listeleri

• De¤erlendirilmek istenen çevresel faktörler dikkate al›nmakta,• De¤erlendirme s›ras›nda hangi ölçümlerin yap›lmas› gerekti¤i,• Etki belirlemesinde dikkat edilecek hususlar,• Hangi faktörlerin ve etkilerin özel öneme sahip oldu¤u bilgiler dikkate

al›n›r.Derecelendirmeli veya s›ralamal› kontrol listeleriHer bir çevresel parametreye say›sal veya alfabetik de¤er verilerek bu paramet-

re üzerinde oluflacak etkiler niceliksellefltirilmeye çal›fl›l›r.Derecelendirme;• Say›sal veya alfabetik de¤er verme, • Bir referans alternatifiyle k›yaslama,• De¤erlendirme yönergelerine uyarak derecelendirme,• Lineer derecelendirme,• Fonksiyonel derecelendirme,• Çift k›yaslamalar, flekillerde yap›labilir.A¤›rl›kl›-derecelendirmeli kontrol listeleriÇeflitli çevresel parametrelerin birbirinden farkl› olan ba¤›l önemlerini dikkate

alabilmek için a¤›rl›kl›- derecelendirmeli kontrol listeleri gelifltirilmifltir.Matris yönteminin de çeflitli alternatifleri gelifltirilmifltir. A¤/sistem diya¤ramlar›

yaklafl›m›, kontrol listeleri ve etkileflim matrisleri yöntemlerinde görülen baz› eksiklik-lerin giderilmesi amac›yla gelifltirilmifltir. Bu yöntem belirli faaliyetlerin belirli sonuç-lar do¤urabilece¤i noktas›ndan (sebep-sonuç yaklafl›m›ndan) hareket etmektedir.

ÇED Raporu Genel Format›Bafll›k sayfas›• Proje sahibinin ad›, adresi, telefonu, faks numaras›,• ÇED raporunu haz›rlayan kuruluflun ad›, adresi, telefonu, faks numaras›,• Projenin ad›, raporun haz›rlan›fl tarihi,• Proje için seçilen yerin ve alternatif yer seçimlerinin ad›, mevkisi, birden faz-

la il veya ilçede yer al›yorsa bunlar› tan›mlayan yörenin ad›.


‹çindekiler listesiBölüm I:Projenin tan›m› ve amac› (proje konusu faaliyetin tan›m›, ömrü, hizmet amaç-

lar›, pazar veya hizmet alanlar› ve bu alan içerisinde ekonomik ve sosyal yöndenülke, bölge ve/veya il ölçe¤inde önem ve gereklilikleri).

Bölüm II:• Proje için seçilen yerin konumu, • Faaliyet yer seçimi (ilgili valilik veya belediye taraf›ndan do¤rulu¤u onan-

m›fl olan yerin onayl› Çevre Düzeni Plan› veya ‹mar Plan› s›n›rlar› içindeise bu plan üzerinde, de¤il ise mevcut arazi kullan›m haritas› üzerindegösterimi),

• Proje kapsam›ndaki faaliyet ünitelerinin konusu (bütün idari ve sosyal üni-telerin, teknik alt yap› ünitelerinin varsa di¤er ünitelerin proje alan› içinde-ki konumlar›n›n vaziyet plan› üzerinde gösterimi, bunlar için belirlenen ka-pal› ve aç›k alan büyüklükleri, binalar›n kat adetleri ve yükseklikleri).

Bölüm III:• Projenin ekonomik ve sosyal boyutlar›. Bölüm IV:• Proje için seçilen yerin çevresel özellikleri:Fiziksel ve biyolojik çevrenin özellikleri ve do¤al kaynaklar›n kullan›m›;• Meteorolojik ve iklimsel özellikler,• Jeolojik özellikler(fiziko-kimyasal özellikler, tektonik hareketler, mineral

kaynaklar, heyelan, benzersiz oluflumlar, ç›¤, sel, kaya düflmesi vb.), • Hidrojeolojik özellikler (yer alt› su seviyeleri, halen mevcut her türlü derin,

artezyen v.b. kuyu, emniyetli çekim de¤eri, suyun fiziksel, kimyasal, bakte-riyolojik özellikleri; yer alt› suyunun mevcut ve planlanan kullan›m›),

• Toprak özellikleri ve kullan›m durumu (toprak yap›s›, arazi kullan›m kabili-yeti s›n›flamas›, tafl›ma kapasitesi, yamaç stabilitesi, kayganl›k, erozyon, top-rak iflleri için kullan›m›, do¤al bitki örtüsü olarak kullan›lan mera-çay›r vb.),

• Tar›m alanlar› ( tar›msal geliflim proje alanlar›, sulu ve kuru tar›m arazileri-nin büyüklü¤ü, ürün desenleri ve bunlar›n y›ll›k üretim miktarlar› ile birimalan itibariyle verimi, kullan›lan tar›m ilaçlar› ve miktarlar›, ürünlerin ülke ta-r›m›ndaki yeri ve ekonomik de¤eri),

• Hidrolojik özellikler (yüzeysel su kaynaklar›ndan deniz göl, dalyan, akarsuve di¤er sulak alanlar›n fiziksel, kimyasal, bakteriyolojik ve ekolojik özellik-leri, bu kapsamda akarsular›n debisi ve mevsimlik de¤iflimleri, taflk›nlar,göllerin derinli¤i ve hacmi, mevsimlik de¤iflimleri, su toplama havzas›, oli-gotrofik, mezotrofik, ötrofik, distrofik olarak s›n›fland›r›lmas›, sedimentas-yon, drenaj, tüm su kaynaklar›n›n k›y› ekosistemleri),

• Yüzeysel su kaynaklar›n›n mevcut ve planlanan kullan›m› (içme, kullanma,sulama suyu, elektrik üretimi, baraj, gölet, su ürünlerinde ürün çeflidi veüretim miktarlar›, su yolu ulafl›m› tesisleri, turizm, termal ve jeotermal sukaynaklar›, koruma alanlar›, orman alanlar›, flora ve fauna, hayvanc›l›k, ma-denler ve fosil yak›t kaynaklar›, peyzaj de¤eri yüksek yerler ve rekreasyonalanlar›, devletin yetkili organlar›n›n hüküm ve tasarrufu alt›nda bulunanaraziler, bölgenin mevcut kirlilik yükü, di¤er özellikler).


Bölüm V: Projenin çevre üzerine etkileri ve al›nacak önlemler,• Arazinin haz›rlanmas›, inflaat ve tesis aflamas›ndaki faaliyetler, fiziksel ve bi-

yolojik çevre üzerine etkileri ve al›nacak önlemler,• Projenin iflletme aflamas›ndaki faaliyetler, fiziksel ve biyolojik çevre üzerine

etkileri ve al›nacak önlemler,• Projenin sosyo-ekonomik çevre üzerine etkileri.Bölüm VI:• ‹flletme faaliyete kapand›ktan sonra olabilecek ve süren etkiler ve bu etkile-

re karfl› al›nacak önlemlerBölüm VII:• Projenin alternatifleriBölüm VIII:• Sonuçlar• Ekler• Notlar ve kaynaklar

ÇED Yönetmeli¤i ile ilgili detayl› bilgilere http://www2.cevreorman.gov.tr/yasa/y/26939.docweb sayfas›ndan ulaflabilirsiniz.

ÇED raporlar›n›n haz›rlanmas›nda temel amaç sizce ne olabilir?

STRATEJ‹K ÇEVRESEL DE⁄ERLEND‹RME NED‹R?Temmuz 2004’de AB Stratejik Çevresel De¤erlendirme (SÇD) Direktifi (20001/42),hem plan ve programlar›n gelifltirilmesindeki hem de bu plan ve programlar hak-k›nda karar verme sürecindeki potansiyel çevresel etkileri dikkate alma hedefinisa¤lamak için yürürlü¤e girmifltir. Direktif, çevre üzerinde plan› önemli etkilere sa-hip tüm düzenleyici plan ve programlara uygulanmas›n› amaçlamaktad›r. Plan veprogramlara ait etkilerin sistematik bir süreci için temel gerekçelerin ana hatlar›n›belirlemektedir. Temel çevresel bilgilerin toplanmas›n› ve sunumunu, plan veprogram alternatiflerinin çevresel etkilerine göre gelifltirilmesini ve karfl›laflt›r›lma-s›n› ve halk›n ilgili kamu kurulufllar›n›n SÇD sürecindeki dan›fl›lmalar›n› belirtmek-tedir.

SÇD yönetmeli¤i, tam anlam›yla uyguland›¤› zaman, daha iyi bilgilendirilmifl vedaha genifl biçimde destek bulmufl planlama kararlar›n›n üretilmesine yard›mc›olacakt›r. Bu s›ras›yla, çevre için daha üst seviyede koruma ve daha sürdürülebilirbir kalk›nma sa¤layacakt›r.

Türkiye, AB SÇD Direktifi gerekliliklerini kendi ulusal mevzuat›na uyarlam›flt›r.Bu sürecin sonucu olarak Taslak Türk SÇD Yönetmeli¤i oluflturulmufltur.

Taslak Yönetmeli¤in Uygulama Kapsam›Taslak yönetmelik resmi ve idari planlara uygulanmaktad›r. Yönetmelik bunlar›;ulusal, bölgesel veya yerel seviyede kamu kuruluflu taraf›ndan haz›rlanmas› ve/ve-ya onaylanmas› söz konusu olan veya TBMM veya Bakanlar Kurulu’nun onay› içinbir kamu kuruluflu taraf›ndan haz›rlanan ve yönetmelik mevzuat veya idari koflu-lun gerek duydu¤u plan ve programlar olarak tan›mlamaktad›r. Yani SÇD yönet-meli¤i, örne¤in, sektörel sanayi kuruluflu taraf›ndan gelifltirilen zorunlu olmayanbir plana uygulanmaz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Taslak SÇD Yönetmeli¤i ayr›ca tar›m, ormanc›l›k, bal›kç›l›k, enerji, sanayi, ulafl-t›rma, at›k yönetimi, su yönetimi, haberleflme, turizm, kentsel ve k›rsal planlamaveya arazi kullan›m› için haz›rlanacak plan ve programlara SÇD Yönetmeli¤ininuyguland›¤›n› belirtmektedir. SÇD ayr›ca çevre üzerinde olas› önemli etkilere yolaçabilecek baz› plan ve program de¤iflikliklerine de uygulanmal›d›r. SÇD, sadeceulusal savunma, sivil savunma, do¤al afetlerle mücadele veya mali ve bütçe planve programlar için zorunlu de¤ildir.

Eleme Aflamas›Elemenin amac›, bir plan veya program›n SÇD konusu olup olmayaca¤›na kararvermektir. Eleme SÇD sürecindeki ilk basamakt›r ve bu süreç, çevresel öneminplanlama sürecinin en erken aflamas›na dâhil edilmesini sa¤lamak için plan veyaprogram›n gelifltirilmesi bafllar bafllamaz çal›flt›r›lmal›d›r.

Orman ve Su ‹flleri Bakanl›¤› SÇD yönetmeli¤indeki EK’I de yer almayan planveya programlar›n SÇD’ ye konu olup olmayaca¤›na karar verir. Yetkili kurum,plan ve program için taslak yönetmelikte alt› çizilen eleme sürecini belgeleyerekbir dosya haz›rlamal› ve Orman ve Su ‹flleri Bakanl›¤›’na sunmal›d›r. Bakanl›k ele-me karar› hakk›nda kamuoyunu bilgilendirmelidir.

Türkiye’de SÇD ile ilgili detayl› bilgilere ve EK’lere “Türkiye’de Stratejik Çevresel De¤er-lendirme Pratik El Kitab›, TC Orman ve Tabii Kaynaklar Bakanl›¤›, 2005, Ankara“ el kita-b›ndan ulaflabilirsiniz.

Taslak yönetmelikte aç›klanan eleme süreci üç aflamadan oluflmaktad›r:1. Ön eleme: Taslak SÇD yönetmeli¤indeki EK I’de listelenmifl plan ve prog-

ramlar›n kontrolünü içerir.2. Hassas alanlar: E¤er plan ve program SÇD Yönetmeli¤indeki EK I’de yer al-

m›yorsa veya mevcut plan veya programlar üzerinde de¤ifliklik söz konusuise bir sonraki aflama, plan veya program›n hassas alan üzerinde do¤rudanetkisi olup olmad›¤›n› de¤erlendirmektir. Hassas alanlar EK IV’ de listelen-mifltir. Bu alanlar, ulusal veya uluslar aras› antlaflmalara göre korunmas› ge-reken alanlard›r. Baz› hassas alanlar; Milli Parklar, Ulusal Koruma Alanlar›,Yaban Hayat› Koruma Sahalar› ve Yaban Hayvan› Yerlefltirme Alanlar›, SuÜrünleri ‹stihsal ve Üreme Sahalar›, Hassas Kirlenme Bölgeleri, vb.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Hassas BölgeA B

C D

Çevresel Etki Alan›

fiekil 10.6

Hassas Alan ileÖnerilen Planveya ProgramAras›ndaki ‹liflki

Hassas alan ile örtüfltü¤ünde (durum A);Hassas alana temas etti¤inde (durum B);Hassas alan›n d›fl›nda ancak yak›n oldu¤unda hassas alan üzerinde olumsuzetkiler beklenebilir. Plan ve program›n çevresel etki alan› (örne¤in; akustikbölge, yükselen su seviye bölgesi) hassas alan› etkilemektedir (durum C).Durum A söz konusu oldu¤unda, SÇD gereklidir. B, C ve D durumlar› halin-de hassas alan üzerinde dolayl› etkiler muhtemeldir ve eleme konu konu ya-p›lmal›d›r.

3. Bireysel (plan veya program baz›nda) eleme: Her bir plan veya program ve-ya de¤ifliklik, çevre üzerinde muhtemel önemli etkileri olup olmad›¤›n› gör-mek için tek tek incelenir. Beklenen çevresel etkilerin sistematik bir ön ana-lizi gerekmektedir. Basit bir inceleme sonunda önemli etkilerin beklenmesisonucu ortaya ç›karsa plan veya proje için SÇD gerekecektir. Yap›lan ince-leme önemli bir etki olmad›¤›n› belirtirse, o zaman SÇD’ ye gerek bulunma-maktad›r.

Format Oluflturma ve Problem AnaliziBu aflamada yetkili kurum sadece SÇD’nin ilk aflamalar› için de¤il ayr›ca planlamasürecinin kendisi için de gerekli olan ilk bilgileri düzenler. Bu planlama format›n›nbir doküman›n›, plan ve program›n kaplad›¤› alandaki mevcut durumun genel birözetini ve e¤ilim ve problemlerin bir analizini içerir.

• ‹lgili di¤er plan veya programlar›n belirlenmesi,Çevresel amaçlar›n belirlenmesi ve çevresel belirleyicilerin gelifltirilmesi: EKI, çevresel amaçlar›n ve belirleyicilerin ideal olarak projeden etkilenen taraf-larla istiflare ederek nas›l tasarlanabilece¤inin aç›klamaktad›r.

• Temel bilgilerin toplanmas›: EK II, temel bilgilerin nas›l toplanaca¤›n› ve su-nulaca¤›n› aç›klamaktad›r.

Kapsam Belirleme• Kapsam belirleme amac›: Kapsam belirlemenin hedefi SÇD raporunun kap-

sam›n› belirlemektir: hangi alternatiflerin ve etki türlerinin de¤erlendirilece-¤i, bunlar›n nas›l de¤erlendirilece¤i, planlama aflamas›n› yeterli bilgilendir-mek için de¤erlendirmenin hangi seviyede yap›laca¤› ve SÇD sürecinde na-s›l bir dan›flman›n olaca¤›d›r. Kapsam belirleme yetkili kurumun sorumlulu-¤u alt›ndad›r, ancak Orman ve Su ‹flleri Bakanl›¤› ve halk gibi di¤er kurum-lara kapsam belirleme sürecinde mutlaka dan›fl›lmal›d›r. Kapsam belirlemedöküman› için tavsiye edilen bir çerçeve EK III’te verilmifltir.

• Önemli etkilerin belirlenmesi: Çevresel flartlarda büyük bir de¤iflim olacakm›?,Yeni özellikler mevcut çevre ile ölçek d›fl›nda kalacak m›?, Etki, alandanadir mi olacak veya özellikle karmafl›k m› olacak?, Etki genifl bir alana ya-y›lacak m›?, S›n›r afl›r› potansiyel bir etki olacak m›?, Bir çok insan etkilene-cek mi?, Di¤er türlerin (flora, fauna, ticaretler, tesisler) birçok al›c› ortam› et-kilenecek mi?, De¤erli veya nadir özellikler veya kaynaklar etkilenecek mi?,Çevresel standartlar› ihlal edecek bir risk var m›?, Koruma alanlar›n›n, böl-gelerinin, özelliklerinin etkilenme riski olacak m›?, Etkinin ortaya ç›kma ola-s›l›¤› yüksek mi?, Etki uzun zaman devam edecek mi?, Etkinin geçici olma-s›ndan ziyade kal›c› m› olacak?, Etkinin periyodik olmas›ndan ziyade sürek-li mi olacak?, E¤er periyodik ise seyrek olmas›ndan ziyade s›k s›k m› ola-


cak?, Etki geri dönüflsüz mü olacak?, Etkiden kaç›nmak, azaltmak veya onar-mak veya telafi etmek zor mu olacak?

• Alternatiflerin belirlenmesi: Öne sürülen alternatifler, mant›kl›, gerçekçi, uy-gun ve ulusal politikalar ve çevresel standartlara göre olmal›d›r. Alternatiflerayr›ca, her birinin farkl› çevresel yarg›lar›n› vurgulayacak kadar belirgin ol-mal›d›r ki stratejik seviyede anlaml› karfl›laflt›rmalar yap›labilinsin. Süreç es-nas›nda ele al›nan alternatifler belgelendirilmeli ve bunlar›n neden daha faz-la ileriye götürüldü¤ü veya götürülmedi¤i belirtilmelidir.

SÇD Kapsam› Üzerinde Dan›flmaYetkili kurumun gönüllü olarak çabalayaca¤› toplum ve projeden etkilenen ta-raflar›n kat›l›m›n›n yan› s›ra, yetkili kurumun kapsam belirleme aflamas› s›ras›n-da halk›n kat›l›m› toplant›lar› düzenlemesi zorunludur. Orman ve Tabii KaynaklarBakanl›¤› temsilcisi veya temsilcileri halk›n kat›l›m› toplant›lar›nda yer almal›-d›r. ‹lave olarak, ilgili kurum ve kurulufllar›n temsilcileri ve halk davet edilme-lidir. Bunlar:

• Üniversite temsilcileri,• Araflt›rma ve uzman enstitüleri,• Meslek odalar›,• Çal›flma birimler,• Dernekler ve Sivil toplum kurulufllar› • Halk.

Etkilerin De¤erlendirilmesiDe¤erlendirme aflamas›nda, yetkili kurum bu çevresel etkileri analiz etmeli ve ölç-melidir. Olumsuz etkilerin muhtemel oldu¤u yerlerde, etkileri azaltma imkânlar›dikkate al›nmal›d›r. EK V, ikincil, kümülatif ve sinerjik etkilerin tan›mlar›n› aç›kla-maktad›r.

• Plan veya program etkilerinin analizi,• Olumsuz etkilerin azalt›lmas›,• Etkilerin ölçülmesi ve alternatiflerin karfl›laflt›r›lmas›,• Bilgi boflluklar› ve belirsizlikleri,• Taslak SÇD raporunun haz›rlanmas›.

Kalite KontrolSÇD iflleminde iki adet kalite kontrol mekanizmas› bulunmaktad›r. ‹lki SÇD rapo-runun halka dan›fl›lmas› ile gözden geçirmek ikinci kalite kontrol mekanizmas› iseOrman ve Su ‹flleri Bakanl›¤› taraf›ndan yap›lan gözden geçirmedir. Bakanl›¤›n,SÇD raporunun kalitesinin yüksek olmas›n› ve SÇD sürecinin kusursuz ifllemesinisa¤lamas›na yard›mc› olmak amac›yla bu k›lavuzdaki EK VII’de Kalite Güvencekontrol listesi verilmifltir.

Karar Verme ve Bilgilerin Haz›rlanmas›SÇD’nin esas amac›, bu plan ve programlar hakk›nda karar verme s›ras›nda potan-siyel çevresel etkilerin göz önünde bulundurulmas›n› sa¤lamakt›r.


‹zleme‹zleme, plan veya program›n uygulanmas› halinde gerçekleflecek çevresel etkile-rin, öngörülen etkilerle karfl›laflt›rmas›na imkân sa¤lar. ‹zleme ayr›ca, de¤erlendir-me bilgilerindeki belirsizlikle de ilgilenmek için kullan›fll› bir yoldur.

• ‹zleme için amaç ve metotlar›n gelifltirilmesi,• Olumsuz etkilere karfl› tepki.

SÇD ve Dan›flmaTaslak yönetmelik içeri¤indeki dan›flma, Orman ve Su ‹flleri Bakanl›¤›, ilgili kuru-lufllar ve de halk› içermektedir. Halk olarak, bir veya birden fazla gerçek veya tü-zel kiflileri ve dernekleri, kurulufllar› veya gruplar› tan›mlamaktad›r. Halk, konu ileilgili bireyler ve ayr›ca sivil toplum kurulufllar› ve meslek odalar› taraf›ndan temsiledilebilir. SÇD sürecinde, halkla dan›flma içinde bulunman›n önemli olmas›n›n bir-kaç nedeni vard›r:

• Yerel halk, yerel uzmanl›k ve bilgi sa¤layabilir,• Halk›n kat›l›m› önemli konular›n ve endiflelerin belirlenmesinde yard›mc›

olabilir,• Yerel halk ve ilgili gruplar, göz önünde bulundurulmas› için ilave alternatif-

ler önerebilir,• Halk›n kat›l›m› daha sonra ortaya ç›kabilecek olas› çeliflkilerin önlenmesini

sa¤lar,• Halk›n kat›l›m› SÇD sürecinin aç›kl›¤›n› temin eder ve bu da geri dönüflüm

aç›s›ndan SÇD karar verme iflleminin güvenilirli¤ini ve plan veya programiçin halk deste¤ini artt›r›r.

• Dan›flma için gerekenler,• Pratik dan›flma yönleri.

Stratejik Çevresel De¤erlendirme Direktifi Planlama yetkilileri için rehber; Avrupa Direktifi2001/42/EC’nin uygulanmas› hakk›nda pratik rehber http://www.odpm.gov.uk/stellent/groups/odpm_planning/documents/page/odpm_plan_026670.pdf internet adresindendaha fazla SÇD bilgisine ulaflabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



23910. Ünite - Çevresel Etk i De¤er lendirmesifie

kil

10.7

SÇD

RA

POR

UN

UN

HA

ZIR

LAN

MA

SI H

‹ÇB‹

RfiE

YY

API

LAM

AM

ASI

ÇEV

RES

EL E

TK

‹LER

TA

SLA

K S

ÇD

RA

POR

U

DA

NIfi

MA

(K

APS

AM

BEL‹

RLE

ME

TO

PLA

NT

ISI)

YET

K‹L

‹ KU

RU

MÇ

EVR

E V

E fiE

H‹R

C‹L

‹K B

AK

AN

LI⁄

I‹L

G‹L

‹ KU

RU

MLA

R/K

UR

ULU

fiLA

RST

K, H

ALK

N‹H

A‹ K

APS

AM

BEL

‹RLE

ME

DÖ

KÜ

MA

NI

TA

SLA

K K

APS

AM

BEL‹

RLE

ME

DÖ

KÜ

MA

NI

N‹H

A‹ S

ÇD

RA

POR

UN

UN

HA

ZIR

LAN

MA

SIV

EBA

KA

NLI

⁄A

SU

NU

MU

PLA

N V

E PR

OG

RA

MH

AK

KIN

DA

N‹H

A‹ K

AR

AR

‹ZLE

ME

SÇD

KA

L‹T

EK

ON

TR

OL

KA

RA

RV

ERM

E

‹ZLE

ME

KA

L‹T

E K

ON

TR

OL

HA

LKIN

KA

TIL

IMI

TO

PLA

NT

ISIN

DA

GÖ

ZLE

MC

‹

HA

LKIN

KA

TIL

IMI

TO

PLA

NT

ISIN

DA

GÖ

ZLE

MC

‹

KA

RA

R(E

K I

ve E

K II

)B‹

LG‹L

END

‹RM

E

DA

NIfi

MA

(K

APS

AM

BEL‹

RLE

ME

‹Ç‹N

HA

LKIN

KA

TIL

IMI)

DA

NIfi

MA

(H

ALK

INK

AT

ILIM

IT

OPL

AN

TIS

I)

Leja

nd

Zor

unlu

faal

iyet

‹ste

¤e b

a¤l›

faal

iyet

ELEM

E

KA

PSA

MBE

L‹R

LEM

E

B‹LG

‹LEN

D‹R

ME

DA

NIfi

MA

(K

APS

AM

BEL‹

RLE

ME)

DA

NIfi

MA

(H

ALK

INK

AT

ILIM

IT

OPL

AN

TIS

I)

B‹LG

‹LEN

D‹R

ME

B‹LG

‹LEN

D‹R

ME

B‹LG

‹LEN

D‹R

ME

Tasl

ak S

ÇD

Yön

etm

eli¤

ine

Gör

e SÇ

D S

üre

ci A

k›m

fiem

as› (

Türk

iye’

de S

ÇD

Pra

tik

El K

itab

›, 20

05)


Çevre planlamas›nda kullan›lan araçlardan biri

olan ÇED’nin nas›l ortaya ç›kt›¤›n› özetlemek;

Geliflmekte olan ülkelerdeki nüfus art›fl› ve bu-

nun etken oldu¤u h›zl› geliflme politikalar› bir

yandan ciddi kaynak tüketim özelli¤i gösterirken

di¤er taraftan biyolojik sistemde marjinalleflme

niteliklerinin ortaya ç›kmas›na etken olmaktad›r.

Endüstri yat›r›mlar›n›n, ulafl›m ve enerji a¤lar›-

n›n, tar›m, orman ve çay›r sistemlerinin, su kay-

naklar›n›n gelifltirilmesinde gereksinilen bütün-

leyici planlama gereksinimi gittikçe daha gerek-

sinilir, hatta daha zorlay›c› duruma gelmektedir.

Bu nitelik dünya ülkelerinin pek ço¤unda sonra-

dan iyilefltirilen ve onaran çevre politikalar› yeri-

ne önceden tahmin eden ve önleyen çevre poli-

tikalar›n›n a¤›rl›k kazanmas›na neden olmufltur.

Çevre Etkileflim De¤erlendirmesi çal›flmalar› bu

kavram de¤iflimlerinin bir ürünü olarak ortaya

ç›km›flt›r. Çevrenin günümüzde biyolojiden hu-

kuka, mimarl›ktan siyaset bilimine, mühendislik-

ten sosyolojiye, t›ptan ekonomiye kadar bütün

bilim dallar›n›n konusu oldu¤u art›k bilinmekte-

dir. Çok disiplinli çal›flma alan› olan bölge bilimi

de bütün bu di¤er bilim dallar› ile iliflkilidir. Do-

lay›s›yla, bölge analizleri ve planlamada çevre

boyutuyla ilgili kullan›lacak yöntem ve teknikle-

ri, bütün bu di¤er bilim dallar›nda geliflmelerle

zenginlefltirme olana¤› vard›r. 1970’ten bafllaya-

rak gelifltirilmifl olan bilimsel uygulama alanla-

r›ndan biri Çevresel Etki De¤erlendirmesidir.

Çevresel Etki De¤erlendirmesi (ÇED) kavram›n›

tan›mlamak;

ÇED, gerçeklefltirilmesi planlanan faaliyetlerin

çevreye olabilecek olumlu ya da olumsuz etkile-

rinin belirlenmesinde olumsuz yöndeki etkilerin

önlenmesi veya zarar vermeyecek ölçüde en aza

indirilmesi için al›nacak önlemlerin, seçilen yer

ve teknoloji alternatiflerinin saptanarak de¤er-

lendirilmesinde ve faaliyetlerin uygulamada iz-

lenmesi ve denetlenmesinde sürdürülecek çal›fl-

malard›r. ÇED planlanan bir faaliyetin çevre üze-

rinde yapaca¤› etkilerin incelenmesi için kullan›-

lan bir yöntemler silsilesidir. Bu kapsamda çev-

re, insan›n yaflad›¤› do¤al ve yapay çevre olarak

en genifl anlam› ile kullan›lmaktad›r. Böylece

planlanan faaliyetin türüne ve kapsam›na göre

ÇED çal›flmalar›; iklim, bitki ve hayvan popülas-

yonlar›, toprak erozyonu, hava-su-toprak kirlen-

mesi, toplum sa¤l›¤›, kentleflme, istihdam vb. bir-

çok unsuru kapsam›na alabilir.

Planlanan bir faaliyetin veya projenin çevre

üzerinde yapaca¤› etkilerin incelenmesi için

kullan›lan ÇED’nin aflamalar›n› s›ralamak ve

çevresel de¤erlendirme yönüyle aç›klamak;

Planlanan faaliyetin çevresel etkilerinin de¤er-

lendirilmesi için yap›lacak çal›flmalar›n sistema-

tik, objektif ve disiplinler aras› olmas› gerekmek-

tedir. Bir ÇED çal›flmas› flu aflamalardan oluflur:• Haz›rl›k çal›flmalar›,• Eleme,• Kapsam ve etkilerinin belirlenmesi,• Çevresel etkilerin belirlenmesi,• Çevresel etkilerin niceliksel kestirimi ve de-

¤erlendirilmesi,• Gerekli çevresel önlemlerin belirlenmesi,• Proje alternatiflerinin de¤erlendirilmesi ve

önerilerin haz›rlanmas›,• ÇED raporunun haz›rlanmas›,• Proje sonras› izleme ve de¤erlendirme.

Projenin çevreye olan tesirleri atmosfere, su or-

tam›na ve topra¤a verilen at›klar›n incelenmesi

ile tariflenir. Resmi merciler taraf›ndan konul-

mufl olan standartlara uygunluk gösterilmelidir.

Çevre tesirlerinin de¤erlendirilmesi için ilk yap›-

lacak ifl çevre envanterinin haz›rlanmas›d›r. Plan-

lanan projeden etkilenecek çevre parametreleri

kaydedilmelidir. Genel olarak; arazi flekli, to-

pografya ve yerleflme, bitki örtüsü, toprak teks-

türü ve jeoloji, su kalitesi, yaban hayat›, iklim,

hava kalitesi, gürültü, sosyo-ekonomik düflün-

celer, arkeolojik ve tarihi bölgeler fleklinde tan-

zim edilebilir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Çevresel Etki De¤erlendirmesi çal›flmalar›n›n pa-

ralelinde gündeme gelen stratejik çevresel de¤er-

lendirme sürecini aç›klamak.

Son y›llarda çevresel etki de¤erlendirmesi çal›fl-

malar›n›n paralelinde gündeme gelen stratejik

çevresel de¤erlendirme (SÇD) süreci, “onaya ta-

bi plan ya da program›n onay›ndan önce (plan-

lama veya programlama sürecinin bafllang›c›n-

dan itibaren), çevresel de¤erlerin plan ve prog-

rama entegre edilmesini sa¤lamak, plan ya da

program›n olas› çevresel etkilerini en aza indir-

mek ve karar vericilere yard›mc› olmak üzere ka-

t›l›mc› bir yaklafl›mla sürdürülen ve yaz›l› bir ra-

poru da içeren çevresel de¤erlendirme çal›flma-

lar›n›” içermektedir. Özetle SÇD, bir plan ya da

program için yap›lan ÇED uygulamas›d›r. AB stra-

tejik Çevresel De¤erlendirme Direktifi (20001/42)

2004 y›l›n›n temmuz ay›nda yürürlü¤e girmifltir.

SÇD raporu; kendi format›nda ve sunumunda

aç›k ve k›sad›r, basit, net bir dil kullanmakta ve

teknik terim kullanmaktan kaç›nmakta veya bun-

lar› aç›klamaktad›r, uygun oldu¤u yerlerde hari-

ta ve di¤er görsel flekilleri kullanmaktad›r, kulla-

n›lan metodolojiyi aç›klamaktad›r, kime dan›fl›l-

d›¤›n› ve hangi dan›flma metotlar›n›n kullan›ld›-

¤›n› aç›klamaktad›r, uzman görüfllerini ve düflün-

ce konular›n› da içeren bilgi kaynaklar›n› belirt-

mektedir, SÇD’nin tüm yaklafl›m›n›, plan›n amaç-

lar›n›, göz önünde bulunduran önemli seçenek-

leri ve SÇD sonucu plana yans›yan her bir de¤i-

flikli¤i kapsayan teknik olmayan bir özet içer-

mektedir.

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi ÇED aflamalar›ndan biri de-

¤ildir?

a. Çevre ekonomisib. Kapsamlaflt›rmac. Elemed. ‹zlemee. Alternatiflerin karfl›laflt›r›lmas›

2. Ülkemizde ÇED yönetmeli¤i hangi tarihte yürürlü¤ekonmufltur?

a. 11 fiubat 1978b. 7 fiubat 1993c. 6 Mart 1995d. 9 fiubat 1980e. 13 May›s 1997

3. ÇED raporlar›n›n haz›rl›¤›n› kimlerin yüklenmesi ge-nel bir kurald›r?

a. Proje sahiplerininb. Üniversitelerinc. Orman ve Tabii Kaynaklar Bakanl›¤›n›nd. G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤›n›ne. Sivil Toplum Kurulufllar›n

4. ÇED raporu haz›rl›k çal›flmalar› afla¤›daki unsurlar-dan hangisini kapsamaz?

a. Proje koordinatörünün seçiminib. Çal›flma plan›n›n yap›lmas›n›c. Planlanan faaliyetin ve seçeneklerin tan›mlan-

mas›n›d. Karar merciinin veya mercilerinin belirlenmesinie. Proje sonras› izleme ve de¤erlendirmesini

5. Faaliyetin kendi özellikleri de¤il, çevresel faktörler-de dikkate al›nd›¤› zaman hangi faaliyet grubunu ÇEDuygulanacaklar kapsam›na almak gerekli olur?

a. Hassas yörelerb. Termik santrallerc. Tekstil endüstrisid. Toplu konutlare. G›da sanayi

6. ÖNÇED uygulamalar›nda proje ve faaliyetlerin gecik-mesini önlemek için hangi yöntemler kullan›lmal›d›r?

a. H›zl› - pratik- kolayb. Zor- çevreci-ekolojikc. H›zl›- çevreci- pratikd. Zor- h›zl›- ekolojike. Kolay- pratik- teknik

7. Bir ÇED çal›flmas›na katk›da bulunabilecek ZiraatMühendisi hangi uzmanl›k dal›nda yer al›r?

a. Biyotik çevreb. Sosya-ekonomik çevrec. Abiyotik çevred. Fiziki çevree. Do¤al çevre

8. ‹lk haz›rlanan ve incelenip de¤erlendirmeye sunu-lan ÇED raporuna ne ad verilir?

a. ÖN ÇED raporub. Taslak ÇED raporuc. Nihai ÇED raporud. Revize ÇED raporue. Taslak SÇD raporu

9. ÇED’ni dünyada ilk yasallaflt›ran ülke afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. ‹ngiltereb. Almanyac. ABDd. Fransae. ‹talya

10. ÇED raporlar›n›n haz›rl›¤›nda temel amaç nedir?a. Kalk›nma ile çevre aras›nda denge kurmak.b. Bilimsel teknik ve yöntemleri izlemekc. Yasal düzenlemeler ve sorunlar› belirtmek.d. Yerel otoriteye kolayl›k sa¤lamak.e. Veri toplama ve ölçümlendirmek.



1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevresel Etki De¤erlendir-mesi Çal›flmas›n›n Aflamalar›” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yenidengözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “ÇED raporunun Haz›rlan-mas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Haz›rl›k çal›flmalar› ve prob-lemin tan›mlanmas›” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “ÇED eleme aflamas›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “ÇED eleme aflamas›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flma plan›n›n yap›lma-s›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eleme aflamas›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yenidengözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “ÇED raporunun haz›rlan-mas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Çevre duyarl› fiziksel planlamay› uygulanabilir k›lma-n›n önemli koflullar›, bilimsel geliflmeleri kaydedebil-mek için yasal ve yönetsel düzenlemeleri yapmak, budüzenlemelerin uygulanabilirli¤ini sa¤lamak için kay-nak, teknik donan›m, yetiflmifl eleman, çevre duyarl›l›-¤›n›n devlet kurulufllar› da dahil ülkemizde tam olarakyerleflmesi, çevre mevzuat›n›n kent ve belde ölçeklerin-de yerel yönetimlerce uygulanabilirli¤i arazi kullan›mplanlamas›yla iliflkili olarak ele al›nd›¤›nda yer seçimle-rinde planlama ölçütleri ile çevre mevzuat›nda öngörü-len çevre standartlar›na uygunluk kriterlerinin esas al›n-mas›, yönetimde merkeziyetçilikten ç›k›p yerel yöne-timlerin güçlendirilerek ve daha fazla sorumluluk veril-mesi ve bir di¤er önemli koflulu ise çevresel etkileri ba-k›m›ndan önemli tesisler için belirlenen at›k standartla-r›na uygunlu¤un sa¤lanabilmesidir. Bu da çevre tekno-lojisinin kullan›lmas›yla yak›ndan ilgilidir. Bu tip tesis-ler bu standartlar› karfl›layamayacak olurlarsa, çevre du-yarl› fiziksel planlamay› haz›rlam›fl olman›n uygulana-bilirli¤i azal›r.

S›ra Sizde 2

ÇED raporlar›n›n haz›rlanmas›nda temel amaç, kalk›n-ma ile çevre aras›nda denge kurmakt›r. Bunun anlam›,projenin ekonomik getirisinin çevresel etkilerinin kon-trolü yoluyla artt›r›lmas›d›r. Önemli çevresel etkileriolan projelerin kalk›nmaya olan ekonomik katk›lar›n›nartt›r›lmas›n› çevreyi koruyarak sa¤lamas›d›r. Dolay›s›y-la ÇED, sürdürülebilir kalk›nma hedeflerine tümüyleuygun düflmektedir. Rio Bildirgesinin 17’nci ilkesi de“ÇED, ulusal bir araç olarak, çevre üzerine önemli olum-suz etkisi olmas› muhtemel öneri faaliyetler için kulla-n›lacakt›r ve yetkili ulusal merciinin karar›na tabidir”.



Ameco Environmental Services, Witteveen+Bos ve TÇT.(2005). Stratejik Çevresel De¤erlendirme Pratik

El Kitab›, Ankara. Haktan›r, K. ve Arcak, S. (1998). Çevre Kirlili¤i,

Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yay›nNo.1503, Ankara.

Ortalana, L. (1997). Environmental Regulation and

Impact Assessment, New York.Özer, A.Ö. (1996). Planc› Gözüyle Kalk›nma, Çevre

ve Çevresel Etki De¤erlendirmesi, Çevresel EtkiDe¤erlendirmesinin K›sa Bir Tan›t›m›- Nedir? NeDe¤ildir? Planlama Mesle¤i ‹le ‹liflkisi Nas›ld›r?,TMMOB fiehir Planc›lar› Odas›, Ankara.

Özer, A.Ö., Arapkirlio¤lu, K. ve Erol, C. (1996). Planc›

Gözüyle Kalk›nma, Çevre ve Çevresel Etki

De¤erlendirmesi, TMMOB fiehir Planc›lar› Odas›,Ankara.

Uslu, O. (1993). Çevresel Etki De¤erlendirmesi,

Türkiye Çevre Vakf› Yay›n›, Ankara.


245Sözlük

AAbiyotik: Ekosistemin su, hava, ›fl›k ve besin maddeleri gibi

cans›z bileflenleri

Abiyotik faktör: Ekosistemin biyotop (toprak) bölümü

A¤›r metal: Özgül a¤›rl›klar› yaklafl›k 5g/cm3 ve bu de¤erin

üzerinde olan metaller

Alternatif ürün: Bir bölgede yetifltirilen tar›msal ürünlerin

yerine ikame edilecek ürünler

Alüviyal ovalar: Akarsular›n getirdi¤i y›¤›nt›larla oluflmufl

düzlükler

Asimilasyon: Bir organizman›n ald›¤› besini organik hale ge-

tirerek kendine mal etmesi, özümsemesi

At›k su: Evsel, endüstriyel, tar›msal ve di¤er kullan›mlar so-

nucunda kirlenmifl veya özellikleri k›smen veya tama-

men de¤iflmifl sular

Atm: Atmosferde bulunan gaz moleküllerinin a¤›rl›klar› ve

hareketleri nedeniyle hem kendi içerisinde hem de yer-

yüzünde bulunan cisimlerin birim yüzeylerine uygula-

d›klar› dik kuvvete aç›k hava (atmosfer) bas›nc›

Atmosfer: Tafl küre ve su küreyi d›fltan saran gaz küre

BBenzin: Hidrokarbonlar ve iz miktardaki di¤er maddelerden

oluflan madde

Bitki co¤rafya bölgesi: Do¤al bitki örtüsü bak›m›ndan ben-

zerlik gösteren büyük bölgeler

Biyolojik çeflitlilik: Ekosistemlerin, türlerin, genlerin ve bun-

lar aras›ndaki iliflkilerin tamam›

Biyosfer: Fiziksel çevre olarak da adland›r›lan litosfer, hid-

rosfer atmosferde canl› varl›klar›n yaflamlar›n› sürdürdü-

¤ü kesim

Biyotik: Ekosistemin canl› bileflenleri ile ilgili

Biyotik faktör: Bir ekosistemde bulunan ve birbirlerinin ha-

yat›n› do¤rudan ya da dolayl› olarak etkileyen canl› var-

l›klar›n hepsi

Botanik: Biyolojinin bitkileri inceleyen dal›

Büyüme mevsimi: Bir y›ll›k bir sürede, bitkilerin uyanmas›,

canlanmas› ve geliflmesine olanak tan›yacak kadar ye-

terli s›cakl›¤a ulafl›lan dönem

C-ÇCO2 denge noktas›: Kapal› bir atmosfer ortam›nda bitkinin

ald›¤› ve verdi¤i C02 miktar›n›n eflitlendi¤i nokta

ÇED: Geliflmeyi engellemek veya geciktirmek için de¤il; kal-

k›nman›n insan, toplum, çevre ve ekonomi aç›s›ndan

genifl zaman perspektifleri içinde en sa¤l›kl› bir biçimde

gerçekleflmesi amac›yla ortaya konmufl bir yaklafl›m

Çevre: Canl›lar›n yaflamlar› boyunca iliflkilerini sürdürdükleri

ve karfl›l›kl› olarak etkileflim içinde bulunduklar› biyolo-

jik, fiziksel, sosyal, ekonomik ve kültürel ortam

Çevre bilimi: Bir organizman›n etraf›ndaki biyolojik, fiziksel

ve kimyasal alan› oluflturan, her türlü canl› veya cans›z

ö¤elerle olan iliflkisini inceleyen uygulamal› ve disiplin-

ler aras› bir bilim dal›

Çevre kirlili¤i: Çevrede meydana gelen ve canl›lar›n sa¤l›¤›-

n›, çevresel de¤erleri ve ekolojik dengeyi bozabilecek

her türlü olumsuz etki

Çevre korunmas›: Çevresel de¤erlerin ve ekolojik dengenin

tahribini, bozulmas›n› ve yok olmas›n› önlemeye, mev-

cut bozulmalar› gidermeye, çevreyi iyilefltirmeye ve ge-

lifltirmeye, çevre kirlili¤ini önlemeye yönelik çal›flmala-

r›n bütünü

Çevre planlama: Çevre biliminin birkaç disiplinini bir araya

getiren bir bilim dal›

Çölleflme: Do¤al iklim de¤iflimleri, ya da insan›n do¤ay›

tahrip etmesi sonucunda meydana gelen kurak bölge-

leri, çöl koflullar›n› tafl›yan ekosistemlere dönüflme sü-

reci

DDDT (Diklorodifeniltrikloroetan): II. Dünya Savafl›ndan

sonra sivrisineklerle mücadele için kullan›lan, sonradan

çok zehirli oldu¤u ve ortamda çok uzun süre kalmas›n-

dan dolay› kullan›m› yasaklanan böcek ilac›

Diapoz: Hayvan›n aktif olmad›¤› evre

Do¤al bitki örtüsü: Herhangi bir yerin iklim, toprak, arazi

yap›s› ve di¤er özelliklerinin meydana getirdi¤i, karakte-

rini yans›tan bitki örtüsü

Drenaj: Herhangi bir alandan fazla yüzey veya yüzey alt› su-

yunun boflalt›lmas›

E-FEdafik: Topra¤a ait.

Ekoloji: Canl›lar›n birbirleriyle ve çevrelerindeki cans›z var-

l›klarla iliflkilerini inceleyen bilim dal›

Ekolojik denge: ‹nsan ve di¤er canl›lar›n varl›k ve geliflme-

lerini do¤al yap›lar›na uygun bir flekilde sürdürebilmele-

ri için gerekli olan flartlar›n bütünü

Ekolojik faktörler: Canl› organizmay› yaflam›n›n herhangi bir

evresinde dolayl› ya da do¤rudan etkileyen faktörler

Ekosistem: Canl›lar›n kendi aralar›nda ve cans›z çevreleriyle

iliflkilerini bir düzen içinde yürüttükleri biyolojik, fizik-

sel ve kimyasal sistem

Endemizm: Bir bitki, türünün dar bir bölgede s›n›rlanm›fl

halde bulunmas›

Sözlük


Erozyon: Ya¤›fl sular› ve rüzgârla topra¤›n afl›nd›r›l›p, tafl›n-

mas› ve baflka yerlerde biriktirilmesi süreci

Fizyolojik kurakl›k: Toprakta yeterli su bulunmas›na ra¤-

men bitkinin suyu alamamas›

Frigana: Bodur ve kurakç›l bitkilerin oluflturdu¤u vejetasyon

tipi

Fotosentez: Yeflil bitkilerin CO2 ve suyu günefl enerjisi yard›-

m› ile klorofil pigmenti katalizörlü¤ü alt›nda indirgeye-

rek çeflitli organik maddelerin oluflturulmas›

Fotosentez h›z›: Bir saniyede l m2 yaprak alan›nda özümle-

nen mg olarak CO2 miktar›

GGeçimlik tar›m: Çiftçilerin ticari de¤il, kendi ihtiyaçlar› için

üretim yapt›klar› tar›m flekli

Gen merkezi: Bitki türlerinin ilk yaflamaya bafllad›¤› ve en

fazla yay›l›fl gösterdi¤i yerler

Genetik farkl›l›k: Ayn› türden olan bireylerin yarat›l›fl, dav-

ran›fl, d›fl görünüm ve içsel özellikler bak›m›ndan çeflitli-

li¤i

Günlük ya¤›fl: Bir gün içinde düflen ya¤›fl

HHerdem yeflil çal›lar: Yaz-k›fl devaml› yeflil kalan, yaprakla-

r›n› dökmeyen çal›lar

Herbivor (otçul): Bitkisel maddeleri tüketerek beslenen canl›.

Heterotrof organizma: ‹norganik maddelerden kendi besinini

kendi üretemeyen ve enerji kayna¤› olarak di¤er canl›la-

r›, onlar›n at›k ve art›klar›n› tüketen canl›

Heyelan: Zemini kaya veya yapay dolgu malzemesinden olu-

flan bir yamac›n yerçekimi, e¤im, su ve benzeri di¤er

kuvvetlerin etkisiyle afla¤› ve d›fla do¤ru hareketi

Hidrosfer: Su küre

Horizon: Toprak yüzeyinden toprak derinli¤ine do¤ru top-

raklar›n içerdi¤i, birbirleri üzerine s›ralanm›fl ve genelde

birbirinden farkl› tabakalar

Humus: Toprak üzerindeki bitkilerin yok olarak toprak alt›na

geçmesi ve uzun y›llar beklemesiyle oluflan organik madde

‹‹breli a¤açlar: Çam, ladin, köknar gibi i¤ne yaprakl› a¤açlar

‹klim: Yeryüzünde herhangi bir alan üzerinde uzun süre ce-

reyan eden atmosfer olaylar›n›n ortalama karakteri

‹klim bölgesi: Benzer iklime sahip yörelerin oluflturdu¤u

bölge

‹klim Parametreleri: Ya¤›fl, s›cakl›k, nispi nem, rüzgar gibi

iklim özellikleri için kullan›lan tan›m

KKarnivor (etçil): Hayvansal maddeleri tüketerek beslenen

canl›

Katyon De¤iflim Kapasitesi: Birim miktarda topra¤›n sahip

oldu¤u negatif yüklerle tutabildi¤i toplam katyon mik-

tar›

Kirlenme: Hava, su ve topra¤›n özelliklerinin insan faaliyet-

leriyle istenmeyen flekilde de¤iflmesi

Kurakl›k: Bir bölgede nem miktar›n›n geçici dengesizli¤in-

den kaynaklanan su k›tl›¤› olarak tan›mlanabilen do¤al

bir iklim olay›

Kültür bitkileri: Ba¤-bahçe, tarla ve yem bitkisi tar›m›nda in-

sanlar taraf›ndan yetifltiricili yap›lan ve ekonomik de¤eri

olan bitkiler

Küresel ›s›nma: Atmosferdeki karbondioksit miktar›n›n art-

mas› ile yeryüzünde sera etkisinin oluflmas› ve yeryüzü-

nün s›cakl›¤›n›n artmas›

Küresel iklim de¤iflikli¤i: Fosil yak›tlar›n kullan›lmas› ve or-

manlar›n yok edilmesi gibi nedenlerle baflta karbondiok-

sit olmak üzere artan sera gazlar›n›n atmosferdeki hava-

n›n bileflimini de¤ifltirmesi

Kyoto protokolü: Japonya-Kyoto’da imzalanan küresel ›s›n-

ma ve iklim de¤iflikli¤i konusunda mücadeleyi sa¤lama-

ya yönelik uluslararas› antlaflma

LLitosfer: Tafl küre

MMalç: Toprak yüzeyinden buharlaflmay› azaltmak, toprak s›-

cakl›¤›n› düzenlemek, yabanc› ot say›s›n› azaltmak ve

erozyonu kontrol etmek için organik, mineral ve sente-

tik kaynakl› çeflitli materyallerin topra¤›n yüzeyine seril-

mesiyle oluflturulan tabaka

Metan (CH4): Renksiz ve kokusuz bir gaz

Mikroklima: Bir bölgenin genel iklim özelliklerinden farkl›

olarak yöresel iklim koflullar›n›n hüküm sürdü¤ü küçük

iklim odac›klar›

NNadas: ‹ç Anadolu Bölgemizin sulanmayan ve ya¤›fl›n her y›l

ürün almaya yeterli olmad›¤› alanlar›nda tarlalar›n bir y›l

nadasa b›rak›l›p, takip eden y›lda ekim yap›lmas›

Net fotosentez: Fotosentezle üretilen maddeler ile solunum-

la tüketilen madde aras›ndaki fark

O-ÖOptimum büyüme ve geliflme s›cakl›klar›: Bitkilerde bü-

yüme ve geliflme için en uygun s›cakl›klar

247Sözlük

Osmotik bas›nç: Çözeltide çözünmüfl madde miktar›

Ototrof: Kendi besinini kendi üreten

Ozmotik bas›nç: Hücrenin sahip oldu¤u sitoplazma yo¤un-

lu¤undan kaynaklanan emme kuvveti

Ozon(O3): Renksiz, keskin kokulu bir gaz olan ozon bir ok-

sijen bilefli¤i

Ötröfikasyon: Sular›n besin maddelerince özellikle azot

ve/veya fosfor bilefliklerince, alg ve daha yüksek yap›l›

bitkilerin üremesini h›zland›racak, böylece sudaki canl›-

lar›n dengesini bozacak ve su kalitesinde istenmeyen

bozulmalara yol açacak flekilde zenginleflmesi

PParazit: Di¤er bir canl›n›n (konakç›) üzerinde veya içinde ya-

flayan ve besinini ondan sa¤layan canl›

Parazitizm: ‹ki tür aras›nda görülen ve türlerden biri (parazit)

yarar sa¤larken di¤erinin zarar gördü¤ü etkileflim biçimi

Patoloji: Hastal›klarla u¤raflan bilim dal›

Pedoloji: Topra¤› bütün yönleriyle ele alan bilim dal›

Pestisit: Bitki hastal›k ve zararl›lara karfl› kullan›lan ilaçlar›n

genel ad›

Pigmentasyon: Dokulardaki renklenme

Plankton: Okyanus ve denizlerde besin zincirinin temelini

oluflturan küçük su hayvansal veya bitkisel canl›lar

Plato: Yayla, yükseklerdeki düzlükler

Popülasyon: Belli bir bölgede yaflayan, ayn› türden bireyler-

den oluflan topluluk

SSera etkisi: Is› enerjisinin karbondioksit gibi gazlar taraf›ndan

emilip atmosferde al›konmas›yla ortaya ç›kan s›cakl›k

art›fl›

Sera gazlar›: Karbondioksit, su buhar›, metan, nitroz oksit,

kloroflorokarbonlar

S›rada¤lar: Ortak özellikler gösteren, aralar›nda uzunlamas›-

na vadilerin bulundu¤u da¤lar dizisi

Simbiyozis (Ortak yaflam): Yak›n bir ekolojik birliktelik çer-

çevesinde karfl›l›kl› yarar sa¤layarak iki farkl› türün bir-

likte yaflamas›

Sistem: Birbiri ile etkileflim içinde olan ba¤›ml› ö¤elerin olufl-

turdu¤u bütün

Solunum: Karbonhidrat ve di¤er organik bilefliklerde biriken

enerjinin, hücre bölünmesi, protein metabolizmas›, pro-

toplazma yap›s›n›n devam›, mineral madde adsorbsiyo-

nu gibi çeflitli aktivitelerin sa¤lanmas› için serbest b›ra-

k›lmas›

Stoma: Stoma, aç›l›p kapanma özellikleri ile bitkideki terle-

meyi ve gaz de¤iflimini kontrol eden canl› yap›lar

Stratejik çevresel de¤erlendirme: Bir plan ya da program

için yap›lan ÇED uygulamas›

Sulusepken: Ya¤mur ve kar›n kar›fl›m›

Sürdürülebilir çevre: Gelecek kuflaklar›n ihtiyaç duyaca¤›

kaynaklar›n varl›¤›n› ve kalitesini tehlikeye atmadan,

hem bugünün hem de gelecek kuflaklar›n çevresini olufl-

turan tüm çevresel de¤erlerin her alanda (sosyal, ekono-

mik, fizikî vb.) ›slah›, korunmas› ve gelifltirilmesi süreci

Sürdürülebilir kalk›nma: Bugünkü ve gelecek kuflaklar›n,

sa¤l›kl› bir çevrede yaflamas›n› güvence alt›na alan çev-

resel, ekonomik ve sosyal hedefler aras›nda denge ku-

rulmas› esas›na dayal› kalk›nma ve geliflme modeli

TTaksonomi: Canl›lar›n s›n›fland›r›lmas›, bu s›n›fland›rmada

kullan›lan kural ve prensipler

Tamponlama kapasitesi: Tampon çözeltilerde asit veya al-

kaliye karfl› direnme gücü

Tar›msal faaliyetler: Bitkisel ve hayvansal ürün yetifltirme,

bu ürünleri pazara haz›rlama ve pazarlama faaliyetleri-

nin tümü

Tar›msal yap›: K›rsal bölgelerde insanla toprak aras›nda,

özellikle iflletme koflullar› ve iyelik bak›m›ndan var olan

iliflkilerin tümü

Tar›msal ürün deseni: Bir bölgede ekonomik olarak yetiflti-

rilebilecek ba¤-bahçe ve tarla ürünlerin çeflitlili¤i

Termoperiodizm: Bitkilerin günlük s›cakl›k de¤iflimlerine

karfl› gösterdi¤i fizyolojik tepki

T›bbi ve aromatik bitkiler: ‹laç, baharat ve boya gibi ürün-

lerin ham maddesini üretmekte yararlan›lan bitkiler

Topo¤rafya: Bir arazi yüzeyinin tabii veya suni ayr›nt›lar›n›n

meydana getirdi¤i flekil

Turgor: bitki hücrelerinin saf suya konmas›yla içine su ala-

rak, fliflmesi ve hücrenin çeperine bas›nç yapmas› olay›

Tür: Bir canl›lar toplulu¤unu oluflturan bireylerin, büyüklük,

flekil, renk ve benzeri özellikler bak›m›ndan, önemli fark-

l›l›klar göstermeyen ve bütün önemli görünüm karakte-

ristikleri birbirine uyan bireyler

ÜÜflüme zarar›: Bitkilerin donma derecesinin üzerindeki s›-

cakl›klarda zarar görmesi

YYa¤›fl rejimi: Ya¤›fl›n y›l içinde günlere, aylara ve mevsimle-

re da¤›l›fl›

Yaprak alan› indeksi: Birim toprak alan›nda bulunan yap-

rak alan›

Yar›lanma ömrü: Genel olarak azalmakta olan bir maddenin

bafltaki miktar›n yar›s›na düflmesi için gereken zaman

249Diz in

AAbiyotik 6, 134

Abiyotik faktör 134

Absorbsiyon 18, 42

Aç›k madencilik 165

Aerosol 156, 176

Afit 75

Afotik zon 9, 19

A¤›r metal 135, 152, 158, 162, 164-169, 181

Akklimatasyon 23

Aksiyon 16, 27

Akuatik 24

Aküfer 141

Alg 6, 10, 34, 38, 43, 45, 75, 92, 160

Al›c› ortam 153, 161, 162, 194, 207, 208, 211, 236

Alternatif ürün 114

Alüviyal ovalar 115

Amorf 65

Anatomi 5

Anyon 42, 64, 164

Arazi kullan›m› 135, 177, 202, 226, 229, 235

Arsenik 135, 154, 158, 160, 164, 169

Asbest 152

Asit ya¤murlar› 155, 164, 165, 169

Askorbik asit 45

Afl›r› otlatma 98, 103, 142, 143

At›k bertaraf› 177

At›k çamurlar 160, 162, 165

At›k ›s› 140

Atmosfer 11, 17, 20, 23-27, 33-36, 38-40, 47, 50, 51, 53, 62,

67, 76, 79, 86, 130, 134, 140, 151, 153-155, 157, 163, 168,

174-180, 187, 195, 196, 226, 240

Autekoloji 4, 5, 11

Az kirlenmifl su 161

BBa¤›l (nispi) nem 67

Bakteri 6, 16, 34, 43, 45, 66, 158, 159, 162, 169, 179, 184, 233

Barselona sözleflmesi 197

Bentik 9, 10

Bern sözleflmesi 197

Besin elementi 64, 80, 87, 89, 90, 96, 101, 134

Besin zinciri 131, 152, 163, 199

Birey ekolojisi 5, 11

Birincil ifllem 162

Bitki büyüme devresi 46

Bitki co¤rafya bölgesi 112

Bitki örtüsü 7, 8, 10, 18, 19, 22, 40, 52, 62, 65, 67, 74, 77, 80,

88, 90-103, 109, 111, 112, 114-121, 124, 129, 134, 136,

140, 143, 184, 209, 233, 240

Bitki su tüketimi 76, 77, 80

Bitkisel çeflitlilik 112

Bitkisel iyilefltirme 170

Biyogaz 138

Biyokütle 178

Biyolojik aktivite 38, 61-66, 79

Biyolojik ar›tma 162

Biyolojik çeflitlilik 129, 136, 183-185, 188, 198, 199, 206-208,

211

Biyolojik iyilefltirme 167

Biyolojik ritmler 20

Biyom 7, 11

Biyoremediasyon 167

Biyosfer 11, 16, 130, 137

Biyosönoz 3, 11, 27

Biyotik 12, 27, 134, 144

Biyotik faktör 134, 144

Biyotop 11, 12, 15, 27, 134

Bozk›r 87, 88, 117-121, 124

Büyüme mevsimi 7, 42, 43, 77, 80, 110, 124

Büyümenin s›n›rlar› 132

C-ÇC3 bitkileri 36, 77

C4 bitkileri 36, 77

CAM bitkileri 35

CITES sözleflmesi 197

Civa 135, 158, 160, 166, 169

CO2 denge noktas› 36

Co¤rafik bölgeler 109, 112

Colchicum 112

Cücelik 25

Çay›r-mera 67, 85, 87-89, 94, 98, 99

ÇED raporu 218, 221, 224, 229, 230, 232, 240

ÇED yönetmeli¤i 218, 230, 234

Çekim kuvveti 72

Çernobil 140, 173

Çevre 3- 6, 8, 11, 12, 16, 20-22, 24, 25, 27, 33, 37-39, 84, 88-

91, 93-96, 98, 99, 103, 110, 115, 122-124, 128-139, 141,

143, 144, 145, 150-153, 157, 161, 162, 165-168, 172-174,

178, 182, 183, 185-188, 192-196, 198-211, 216-223, 225-

230, 233 238, 240

Çevre bilimi 131, 132, 135

Çevre gönüllüsü 208

Dizin


Çevre kalitesi 131, 144, 201, 216, 217

Çevre kanunu 167, 205, 206, 211, 218

Çevre kirlili¤i 131, 132, 135, 144, 150, 152, 168, 206, 207

Çevre politikalar› 131, 201, 202, 240

Çevre sa¤l›¤› 131, 135, 143

Çevre sorunlar› 5, 132, 135, 143, 151, 152, 168, 172-174, 187,

192, 193, 195, 200, 202- 204, 211, 218

Çevre yönetimi 206, 208, 218, 222, 227

Çevresel etki de¤erlendirmesi 131, 207, 216-218, 240, 241

Çiçek tozu 52

Çi¤ 23, 68, 69

Çimlenme 15, 19, 37, 38, 41, 44, 53, 79, 86, 87, 110

Çökelti havuzlar› 162

Çöktürme 162

Çölleflme 25, 137, 143, 144, 177, 198, 199

Çölleflmeyle mücadele 198

DDalga boyu 17, 20, 27, 86

Deformasyon 25, 51

Dehidratasyon 75

Denaturasyon 49

Deniz ekosistemleri 9

Deprem 173, 175, 187

Deri 23-25, 38, 114-118, 120-122, 156, 179, 187

Derin zon 10, 19

Deterjan 158, 160, 169

Diapoz 20

Diffüzyon 74

Dikey 9, 10, 19

Dip tabakas› 21

Do¤a 3-6, 19, 27, 130, 132, 136, 138, 144, 151, 152, 174, 202,

209, 210, 228

Do¤al bitki örtüsü 87, 95, 109, 111-121, 124, 129, 233

Do¤al denge 4, 129, 134, 136, 137, 144, 173

Do¤al engebeler 111

Do¤al kaynaklar 4, 27, 129, 131-134, 137-139, 144, 151, 169,

173, 178, 181, 182, 187, 188, 193, 198, 200, 202-204, 206,

209, 211, 217, 233

Do¤al sistem 136, 141

Dolu 68, 69, 157, 226

Don zarar› 47, 48

Dona dayan›kl›l›k 49, 50

Donma 23, 41, 46, 48-50, 54, 69

Dormansi periyodu 50

Doyma noktas› 58, 68, 73, 74, 80

Döllenme 43, 51, 179

Drenaj 62-65, 73, 76, 79, 80, 233

Durgun sular 10

Dünya modeli 132, 133

Dünya nüfusu 132, 133, 143, 178, 181, 182, 185, 187, 193

EEdafik 12, 13, 27, 134, 144

Ekoloji 2- 6, 9-13, 16, 34, 78, 102, 119, 131, 132, 136, 227

Ekolojik denge 131, 136, 137, 178, 185, 188, 203, 206, 207

Ekolojik dinamikler 66

Ekolojik döngü 138, 143

Ekolojik nifl 3, 11, 12, 27

Ekolojik valans 15, 25

Ekosfer 11

Ekosistem 4, 6-12, 27, 36, 85-87, 89-91, 96, 103, 134, 136,

137, 143, 167, 178, 181-186, 188, 200, 206, 207, 210, 226,

233

Ekosistem ekolojisi 4, 6, 11

Ektansif tar›m 36

Elektriki iletkenlik 64

Elektromanyetik alan 208

Eleme 224, 225, 235, 236

Emisyon 154, 168, 195, 196

Endemizm 117

Endüstri gazlar› 50, 53

Endüstriyel at›klar 158, 160, 163, 169

Enerji 3, 17, 18, 27, 34, 38, 39, 50, 53, 66, 73, 80, 85, 87, 90,

97, 130, 134, 138-140, 151, 153, 168, 177, 178, 183, 187,

193, 195, 204, 206, 211

Enzim 41, 42, 43, 45, 86

Epifit 8

Epilimnion 21

Erozyon 25, 61, 62, 65-67, 88, 89, 94, 101, 111, 133, 135-137,

141, 143, 144, 219, 220, 227, 233, 240

Etçil 89

Etkili kök derinli¤i 71, 72, 80

Eufotik zon 19

Eurihigrik 25

Euriterm 22

Evaporasyon 43, 76, 80, 122

Evsel at›k 158, 169, 183

FFaaliyet 119-121, 124, 130, 143, 204-207, 220, 224, 227-229,

233

Fauna 10, 88, 197, 209, 233, 236

Fitoplankton 9, 21

Fiziksel ar›tma 162

Fizyo¤rafik 134, 144

Fizyolojik etki 143

Flora 88, 197, 209, 233, 236

251Diz in

Florür 156

Fosil enerji 137

Fosil yak›t 35, 53, 139, 140, 152, 153, 168, 178, 179, 181, 187,

195, 196, 233

Fotokimyasal 41, 155

Fotoperiyodizm 19, 20

Fotoperiyot 50

Fotosentez 17, 19, 25, 34-37, 41-46, 51-53, 67, 68, 71, 75, 80,

86, 87, 89, 98-100, 136, 138, 157, 180, 186

Fotosentez h›z› 19, 35, 36, 51-53, 68, 75, 77

Fraksiyon 47, 60

Frigana 115

Fukuflima 140, 173

GGeçimlik tar›m 114, 119, 120, 122

Geçit iklimi 113-118, 121, 122

Gel-git 147

Gel-git enerjisi 147

Geliflme devresi 77, 80

Gen merkezi 112, 117, 119, 121

Generatif devre 47

Genetik farkl›l›k 183, 188

Genifl yaprakl› ormanlar 7, 114

Geri dönüflüm 142, 152, 165, 238

Göçer hayvanc›l›k 119

Göl ekosistemi 10

Gölge bitkileri 19

Gözeneklilik 70

Guanine 9

Gübre 36, 50, 61-65, 78, 79, 87, 89, 91, 135, 136, 138, 139,

141, 144, 152, 154, 158-160, 163, 164, 167-169, 176, 177

Gül 65, 117

Gün uzunlu¤u 20, 33, 86

Günefl bitkileri 19

Günefl sabitesi 17

Günefllenme süresi 39, 77, 80

Günlük ya¤›fl 110

Gürültü 137, 152, 153, 226, 228, 240

Gürültü kirlili¤i 153

HHabitat 4, 8, 11, 27, 93, 201

Hacim a¤›rl›¤› 61, 70, 72

Halk 5, 67, 141, 151, 217, 234, 236-238

Hassas alan 208, 235, 236

Hassas yöreler 224

Hava 20-25, 27, 33, 35, 38, 40-43, 47, 50-53, 58, 59, 61, 62, 67-

70, 73, 75-80, 86, 109-111, 130, 134-136, 140, 143, 144,

150, 152-154, 157, 162, 168, 173, 180, 181, 199, 203, 205,

208, 219, 222, 224, 226-228, 240

Hava hareketi 40, 51, 86

Hava kirlili¤i 135, 136, 140, 143, 144, 150, 153, 154, 157, 168,

181, 203, 208, 222, 228

Hava kütlesi 25, 27, 67

Hava nemi 23, 24, 35, 40, 58, 67, 68, 75, 77, 80, 134

Heliofit 19

Hemoglobin 155

Herbivor 6

Herdem yeflil çal›lar 8, 112, 124

Hetetrof organizma 62

Heyelan 111, 233

H›zl› nüfus art›fl› 129, 173, 174, 185, 193, 201, 206, 211

Hidroelektrik enerji 139, 140

Hidrojen 86, 87, 151, 153-156, 158, 168

Hidrojen florür 156

Hidrojen sülfür 153, 154, 158, 168, 169

Hidrokarbon 151, 152, 154-156, 159, 160, 168, 169

Hidroloji 226, 231, 233

Hidrosfer 9, 11, 130

Higrofil 24, 25

Hipolimnion 21

Homeostasis 16

Hormon 47, 179, 199

Hücre 16, 24, 35, 37, 41-45, 47, 48, 49, 54, 130, 156

Hücre bölünmesi 35, 43

I-‹Il›k mevsim bitkileri 41

Imar 229

Infiltrasyon 74

Integüment 25

Is› 17, 21, 22, 34, 38-41, 44, 60-62, 65, 71, 79, 80, 112, 119,

129, 139, 140, 144, 151, 156, 157, 159, 168, 174-179, 182,

186-188, 193, 195, 196, 201_

Ifl›k 5, 9, 17, 18, 19, 20, 27, 33-35, 37-40, 50, 53, 54, 86, 88, 89,

95, 96, 115, 134, 144, 174, 200, 229, 230

Ifl›k enerjisi 17, 18, 19, 27, 34

Ifl›k tayf› 17

Ifl›k tutumu 53

Ifl›k yo¤unlu¤u 33, 37, 40, 54

Ifl›klanma süresi 35, 53

Ifl›n›m 17

‹breli a¤açlar 112, 124

‹¤ne yaprakl› a¤açlar 7, 119, 120, 121

‹klim 7, 8, 11, 12, 16, 20, 23, 25, 27, 33, 38, 41, 42, 44-46, 48,

53, 59, 65, 69, 77, 80, 85-88, 91, 92, 96, 101, 103, 109-

124, 129, 134, 141, 174, 175, 178, 180, 182, 184, 187, 195,

196, 199, 204, 206, 219, 220, 233, 240

‹klim adac›klar› 109, 112

‹klim bölgesi 65, 109, 113


‹klim de¤iflikli¤i 129, 141, 178, 180, 182, 187, 195, 196, 199,

206

‹klim faktörleri 33, 38, 53, 86, 88, 92, 96, 101, 103, 111

‹klime al›flma 23

JJeotermal 132, 178, 233

Jeotermal enerji 147

KKadmiyum 135, 143, 156, 158, 160, 164, 166, 169

Kal›c› organik kimyasallar 199

Kalite kontrol 237

Kapilerite 74

Kar 38, 41, 47, 69, 88, 115, 119, 123, 144, 155, 157

Karaçam 115, 117, 124

Karasal iklim 46, 69, 111

Karbondioksit 40, 41, 53, 62, 86, 140, 151, 153-155, 168, 174,

175, 177-179, 186, 187

Karbondioksit sal›n›m› 176, 178

Karbonmonoksit 154-156, 168

Karnivor 6, 20, 89

Kat› at›k 166, 199, 205, 207, 208

Katyon 42, 64, 66, 164

Kayaç 156

Kentsel at›k 161, 163, 165, 166, 169

K›ra¤› 68, 69

K›sa gün bitkileri 20

Kil mineralleri 164, 169

Kimyasal oksijen ihtiyac› 162

Kirlenme 4, 27, 128, 129, 131-133, 135, 137, 140, 144, 152,

153, 158-161, 163-167, 169, 173, 178, 197, 198, 217, 218,

220, 227, 235, 240

Kirlenmifl su 161

Kirli balast 207

Kirlilik sorunlar› 173

Kist 23

Klorofil miktar› 35, 37, 54, 75

Kloroz 155, 156

Koaksiyon 2, 16, 27

Kolloidal madde 162

Kologaritma 63

Kommunite 3, 4, 6, 11, 27

Kommunite ekolojisi 6

Kondüksiyon 38

Konveksiyon 38

Kömür 40, 137, 138, 140, 152, 153, 156, 165, 176, 196

Krom 156, 166

Kserofil 24

Kurak 8, 9, 14, 16, 20, 23-25, 42, 43, 45, 48, 52, 64, 65, 75, 76,

78, 79, 87, 88, 91, 92, 94, 98, 100, 101, 103, 110, 111, 115,

117-119, 121, 123, 124, 129, 141-143, 174, 175, 186, 198,

199

Kurakl›k 8, 9, 20, 45, 48, 64, 94, 98, 100, 101, 103, 111, 117,

124, 175, 198, 199

Kurflun 135, 154, 156-158, 160, 169

Kuru madde oran› 37

Kuru madde üretimi 36, 77, 78

Kutiküla 76, 80

Kükürt dioksit 139, 153, 155, 156, 168

Kül 153

Kültür bitkileri 34, 38, 41, 47, 110

Kültürel önlemler 67

Küresel ›s›nma 129, 144, 172, 174-178, 182, 186-188, 195,

196

Kütiküla 37

Kyoto protokolü 195, 196, 199

LLentik 10

Liken 7, 9, 24, 38, 43, 75, 92

Limnetik 10, 19

Lipit 44, 54

Litosfer 11, 130

Littoral zon 10, 19

Liyan 8

Logaritma 63

MMadde döngüsü 134

Madenler 132, 143, 165, 176, 233

Maki 7, 8, 115, 116, 124

Mangrove 15

Marpol sözleflmesi 197

Matematiksel model 227, 228, 230

Mera 36, 60, 67, 79, 85-90, 92, 94, 95, 97, 98-103, 112, 114,

117, 119, 177, 233

Meslek odalar› 237, 238

Metabolik 15, 42, 43, 45, 50, 54, 134, 155, 158, 169

Metal tuzlar› 156, 159, 169

Metalimnion 21

Mezofil 24

Mikroklima 111, 119

Mikroorganizma 34, 45, 50, 53, 79, 85, 87, 89, 103, 134, 136,

144, 152, 159, 160, 162, 164, 165, 167, 173, 176, 184, 207

Milli parklar 185, 188, 209, 235

Mineral madde 35, 42, 43, 92

Minimum s›cakl›k 42, 43

253Diz in

Mor ötesi ›fl›n 156, 180

Morfoloji 5, 47, 54

Mutlak nem 23, 67

NNadas 76, 111

Nar 121

Nekton 10

Nem 16, 23, 24, 36, 42, 52, 61, 67-69, 72-77, 80, 89, 92, 112-

123, 165

Net fotosentez 35, 53

Nikel 156

Nispi nem 112, 114-123

Niflasta 47

Nitrat 152, 155, 159, 160, 164, 169

Nitrit 152, 164

Noktasal kaynak 160, 162

Nöston 10

Nötr gün bitkileri 34

Nükleer denemeler 157, 181

Nükleer enerji 139, 140, 195

Nükleer silah 156, 165, 202

Nükleik asit 44, 54

O-ÖObjektif olma 220

Oligofotik zon 9, 19

Optimum s›cakl›k 38, 43, 46, 53

Oransal nem 23, 108

Organik bileflikler 6, 16, 35, 47, 53, 155, 177

Organik madde 25, 34, 36, 51, 59, 63-66, 70, 71, 74, 77, 79,

80, 85, 87-89, 92, 93, 96, 98, 99, 134, 162, 164, 169, 177,

184

Organik tar›m 164

Organizma 4, 6, 9-11, 14, 16, 19, 20, 22-25, 45, 59, 62, 64-66,

79, 85, 89, 90, 96, 97, 130-132, 134, 136, 159, 160, 162,

164, 165, 167, 169, 173, 176, 184

Organofosfat 159, 169

Orman ekosistemi 136, 137

Orman kufla¤› 112

Ortalama s›cakl›k 108, 109, 120, 121

Ortam 4-7, 9, 11-13, 15, 16, 19-22, 24, 25, 27, 36, 39, 47, 50-

53, 62, 63, 66, 71, 79, 80, 85-88, 90-96, 98-103, 129-132,

134, 136, 144, 153, 160-162, 164, 165, 167, 174, 179, 181,

182, 184, 186, 187, 193, 194, 197, 201, 206-208, 211, 219,

220, 223, 224, 226, 228, 229, 236, 240

Osmotik bas›nç 64

Ototrof 6, 89

Ozon tabakas› 129, 144, 156, 172, 174, 178-180, 187, 195, 197

Öfotik zon 9

Ön eleme 235

Ötrofikasyon 160, 208

Özgül a¤›rl›k 70, 135

PPamuk 46, 65, 75-77, 116, 118, 121, 122, 124, 154, 156, 157,

160, 162, 185

Parazitizm 12, 27

Patates 43, 44, 77, 114-120, 124

Patoloji 5

Pedoloji 5

Pelajik 9, 10

Permafrost 7

Pestisit 135, 144, 154

Petrokimyasal ürünler 152

Petrol 132, 137-141, 152-155, 160, 164, 167-169, 176, 177, 197,

207, 224

Ph 48, 49, 63, 64, 79, 87, 158, 164-166

Pigmentasyon 20

Plan 67, 88, 103, 131, 135, 139-142, 145, 151, 157, 160, 161,

181, 195, 198, 201, 206, 216-219, 221, 223, 225-230, 233-

238, 240, 241

Plankton 179

Plantasyon 114

Plato 111, 117, 118, 123

Plazmoliz 49, 155

Plöston 10

Polisakarit 75

Populasyon 4, 6, 8, 11, 12, 27, 52, 53, 130

Populasyon ekolojisi 6

Protein 35, 43-45, 47-49, 54, 75

Protoplazma 35, 42, 44, 47, 54, 75, 87

Psikometre 23

Pupa 23

RRadyoaktif at›klar 160, 165, 174

Ramsar Sözleflmesi 197

Reaksiyon 2, 16, 27, 50, 51, 58, 63-65, 79

Rio konferans› 198

Risk de¤erlendirmesi 208

Rna 49

Rüzgar 10, 25, 27, 32, 33, 39, 51, 52, 67, 68, 77, 80, 86, 111,

138, 152, 153, 157, 165, 178, 180, 182

Rüzgâr erozyonu 25, 67


SSal›n›m envanteri 177

Sam rüzgar› 51

Savan 8, 88

Sera etkisi 53, 155, 174, 175, 187, 195

Sera gaz› 151, 168, 175, 177, 183, 187, 195

S›cak mevsim bitkileri 41, 42, 86

S›cakkanl› hayvanlar 23, 26

S›cakl›k 2, 5, 7, 9, 10, 12, 15, 16, 20-23, 25, 27, 32, 33, 35, 36,

38-50, 53, 54, 67-70, 77, 80, 86-88, 91, 96, 103, 108, 109,

111, 112, 114-121, 123, 124, 134, 144, 155, 158, 174, 175,

178, 180, 184, 187, 196

S›n›rlay›c› faktör 7, 9, 15, 88

Siklomorfozis 23

Simbiyozis 12, 27

Sinekoloji 4, 6, 11

Sinerjik etki 16, 237

Sis 50, 68, 69

Sistem 45, 130, 132, 136, 144, 151, 180, 197, 201, 207

Sitoplazma 48, 75

Siyofit 19

So¤ukkanl› hayvanlar 22

Solar radyasyon 77, 80

Solma noktas› 73, 74, 80

Solunum 19, 20, 23, 25, 35, 36, 41, 42, 44, 47, 53, 90, 143,

156, 186, 203

Sözleflme 192, 195-199, 206, 208, 209, 211

Stenohigrik 25

Stenoterm 16, 22

Stenoterm psikrofil 22

Stenoterm termofil 22

Stenök türler 15

Step 4, 87, 117, 124

Stoma 24, 51, 75, 76, 80

Stratosfer 130, 178-180

Su 3, 4, 6, 7, 9-13, 17, 19-25, 27, 33-36, 39-45, 47-54, 58, 60-

80, 86-89, 92-96, 98, 101, 103, 111, 114, 115, 117, 118,

121, 123, 124, 129-132, 134-137, 140-142, 144, 151-153,

155, 157-169, 173-175, 177, 179-183, 186-188, 196, 197,

200, 202, 203, 205-210, 217, 219, 223, 224, 226, 228, 233,

235, 236, 240

Su bask›n› 174, 175, 187

Su buhar› 17, 23, 67, 68, 86, 175, 187, 196

Su ekosistemleri 7, 9, 10

Su k›tl›¤› 9, 117, 141, 181

Su kirlili¤i 135, 144, 150, 158-162, 169, 181

Su kullan›m etkinli¤i 78

Su rezervleri 130

Su tüketimi 58, 76-78, 80, 94, 141, 142, 181

Sublittoral zon 10

Succulent bitki 44

Sucul sistem 180

Sukulent 9

Sulak alan 132, 182, 197, 207, 224, 233

Sünger doku 37

Sürdürülebilir enerji 140

Sürdürülebilir kalk›nma 161, 163, 192, 198, 199, 202-204,

206, 207, 211, 217

Sürdürülebilirlik 204

TTaksonomi 5, 9

Tar›m 5, 8, 36, 38, 41-44, 47, 50-52, 60, 61, 66, 67, 74-76, 78,

88, 90, 99, 102, 108, 109-112, 114, 115, 117-122, 129, 130,

132, 133, 135-142, 144, 152, 154, 158-160, 163, 164, 166,

168, 169, 173-175, 177, 178, 180, 181, 183-188, 196, 203,

206, 207, 217, 224, 231, 233, 240

Tar›m ilaçlar› 135, 141, 156, 233

Tar›m politikas› 141

Tar›msal at›k 177

Tar›msal faaliyetler 62, 71, 79, 80, 108, 109, 112, 117, 124,

134, 154, 160, 163, 168, 177

Tar›msal mücadele 135

Tar›msal üretim 36, 46, 51, 66, 69, 111, 121, 124, 137, 142,

193, 211

Tar›msal ürün deseni 111

Tarla kapasitesi 73, 74, 80

Taslak yönetmelik 234, 235, 238

Tatl› su ekosistemleri 9

Tayga 7

Tehlikeli at›k 197, 207, 224

Termal kirlilik 159, 169

Termik santral 139, 140, 157, 176, 195, 224

Termoklin 21

Termoperiyodizm 42

Tohum 9, 15, 23, 25, 37, 38, 41, 43, 52, 62, 67, 79, 86, 89, 91,

92, 95, 96, 99-101, 110, 184

Toksik etki 152

Toksik madde 44, 166

Tolerans 14-16, 22, 27, 44, 45, 48

Tolerans aral›¤› 15

Toplam s›cakl›k iste¤i 43

Topografya 33, 53, 59, 111, 112, 231, 240

Toprak 5-7, 11, 12-17, 21, 22-27, 34-43, 47, 50-53, 59-98, 101,

103, 110, 115, 122, 129, 130-137, 141-144, 152, 153, 156,

160-169, 173, 176, 178, 181, 183, 184, 200, 206, 207, 208,

217, 219, 220, 223, 224, 229, 231, 233, 240

255Diz in

Toprak havas› 79

Toprak idaresi 66

Toprak iflleme 61, 77, 80, 99, 142, 156, 224

Toprak kirlili¤i 153, 162, 163, 167

Toprak reaksiyonu 63-79

Toprak rengi 40

Toprak suyu 24, 40, 67, 69

Toprak tuzlulu¤u 64, 79

Toprak y›kama 167

Toprak-su koruma 135, 144

Toynak 9

Toz 17, 43, 50, 52, 53, 67, 86, 89, 143, 152, 154, 156, 157, 159,

168

Trake 25

Transpirasyon 76, 80

Transprasyon 43, 44, 52

Tropik bitkiler 38

Tropik bölge 22, 38, 39

Tropikal ormanlar 8, 174, 186, 188

Troposfer 130, 157, 179, 187

Tundra 7

Tuz gölü 110, 117, 123

Tuzlanma 137

U-ÜUltraviyole ›fl›n 178-180, 187

Ulusal enerji 140

Uzun gün bitkileri 20

Ürikasit 9

Üflüme zarar› 46, 54

VVejatatif devre 44

Vernalizasyon 48, 86

Vertikal 19

Vitamin 45, 179

Vizkosite 42

YYa¤›fl rejimi 114

Ya¤mur 8, 23, 52, 68, 69, 75, 86, 88, 110, 139, 142, 155, 157,

164, 165, 169, 174, 184, 187

Yamaç 18, 19, 39, 52, 88, 110, 114, 115, 123, 142, 233

Yamaç bak›lar› 39

Yaprak alan ömrü 36

Yaprak alan› indeksi 36

Yar›lanma ömrü 165

Yaylalar 86, 88, 111, 112, 117, 119, 120, 121, 123

Yedek besin maddesi 47

Yenilenebilir 138-140, 153, 178, 187

Yenilenemez 132, 138

Yer alt› su 135, 141, 142, 144, 159, 164, 165, 169, 233

Yerel halk 238

Yerküre 7, 8, 130, 141-143, 174, 175, 184, 187, 193, 201, 211

Yosun 7, 24, 75, 92, 93

Yüksek kaliteli su 161

Yüksek s›cakl›k tolerans› 44

Yükseklik 15, 18, 26, 27, 33, 39, 67, 68, 87, 88, 111, 114-116,

118, 134, 144, 233

Yükselti 40, 88, 111, 112, 114, 116, 119, 124

Yüzdürme 162

Yüzeysel tabaka 21

ZZooloji 5

EKOLOJ‹ VE ÇEVRE B‹LG‹S‹ -...

Documents

Transcript of EKOLOJ‹ VE ÇEVRE B‹LG‹S‹ -...