กรุงธนบุรี - Pray's Thai Class · ต้องถอยทพั...
26
กรุงธนบุรี การเสียกรุงศรีอยุธยาครั ้งที่ ๒ เป็นการสูญเสียอย่างใหญ่หลวงทั ้งทางด ้านวัตถุและจิตใจ บ้านเมืองทั ้งปราสาทราชวัง วัดวาอาราม บ้านเรือนราษฎร อยู่ในสภาพย่อยยับ ไม่อาจบูรณะให้กลับคืนสู่สภาพเดิมได้เพราะได้ถูกพม่าเผาจนหมดสิ้น พระยาตาก (สิน) สามารถไล่พวกนายกองพม่าออกไปได้ในระยะเวลาเพียง ๗ เดือน หลังจากกู้เอกราชได้แล้ว พระยาตากคิดจะบูรณะกรุงศรีอยุธยา ให้กลับคืนสู่สภาพเดิม แต่สภาพกรุงศรีอยุธยาใขขณะนั ้นยากเกินกว่าจะบูรณะได ้ จึงได้อพยพผู้คนย้ายลงมาทางใต้ ตั ้งราชธานีใหม่ที่ เมืองธนบุรี และขนานนามราชธานีใหม่ว่า “ กรุงธนบุรีศรีมหาสมุทร” พระบรมสาทิสลักษณ์ที่มีผู ้อ้างว่านามาจากประเทศอิตาลี (ภาพจาก “ศิลปวัฒนธรรม” ปี ที่ ๗ ฉบับที่ ๒ ธันวาคม ๒๕๒๘ หน้า ๕๙ และ ๖๖) พระยาตาก มีชาติกาเนิดเป็นคนสามัญธรรมดา บิดาชื่อ นายไหฮอง เป็นนายอากรบ่อนเบี ้ย มีบรรดาศักดิ ์เป็นขุนพัฒน์ มารดาชื่อ นางนกเอี ้ยง สมเด็จพระเจ้าตากสินมีพระนามเดิมว่าอย่างไรไม่มีหลักฐานปรากฏ ทราบแต่ว่าพระนาม “สิน” นั ้นเป็นที่รู้จัก ภายหลัง เมื่อทรงเป็นบุตรบุญธรรมของพระยาจักรี อัครมหาเสนาบดีฝ ่ายพลเรือน ซึ ่งได้ตั ้งชื่อให้ว่า สิน เด็กชายสินได้รับการศึกษาเล่าเรียนระยะแรกกับพระอาจารย์ทองดี วัดโกษาวาส (บางท่านว่าเป็น วัดคลัง) จนกระทั่งอายุ ได้ 13 ปี ท่านอัครมหาเสนาบดีจึงพาเข้าไปถวายตัวเป็นมหาดเล็กในสมเด็จพระเจ้าอยูหัวบรมโกศ จนได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ ์เป็น หลวงยกกระบัตร (สิน) ครั ้นเมื่อเจ้าเมืองตากถึงแก่กรรม หลวงยกกบัตร (สิน) จึงได้รับแต่งตั ้งให้เป็นเจ้าเมืองตาก เป็นเหตุให้คนทั่วไป เรียกว่า พระยาตากสิน เมื่อพม่าล้อมกรุง ได้ถูกเรียกตัวเข้ามาป้องกันกรุงศรีอยุธยา พระยาตากช่วยรบพุ่งอย่างเข้มแข็ง จึงได้รับแต่งตั ้ง ให้เป็น พระยาวชิรปาการ เจ้าเมืองกาแพงเพชร แต่ยังไม่ทันได้รับตาแหน่ง ทางเมืองหลวงได้เรียกตัวเข้าช่วยป้องกันพระนครในการทา สงครามกับพม่า ขณะที่ทาการรบอยู่นั ้น พระยาตากเกิดความท ้อใจถึง ๓ ครั ้ง คือ ครั ้งแรกพระยาตากตีได ้ค่ายพม่า แต่ไม่มีกาลังหนุนจึง
Transcript of กรุงธนบุรี - Pray's Thai Class · ต้องถอยทพั...
กรงธนบร
การเสยกรงศรอยธยาครงท ๒ เปนการสญเสยอยางใหญหลวงทงทางดานวตถและจตใจ บานเมองทงปราสาทราชวง วดวาอาราม บานเรอนราษฎร อยในสภาพยอยยบ ไมอาจบรณะใหกลบคนสสภาพเดมไดเพราะไดถกพมาเผาจนหมดสน พระยาตาก(สน) สามารถไลพวกนายกองพมาออกไปไดในระยะเวลาเพยง ๗ เดอน หลงจากกเอกราชไดแลว พระยาตากคดจะบรณะกรงศรอยธยาใหกลบคนสสภาพเดม แตสภาพกรงศรอยธยาใขขณะนนยากเกนกวาจะบรณะได จงไดอพยพผคนยายลงมาทางใต ตงราชธานใหมท
เมองธนบร และขนานนามราชธานใหมวา “ กรงธนบรศรมหาสมทร” พระบรมสาทสลกษณทมผ อางวาน ามาจากประเทศอตาล
(ภาพจาก “ศลปวฒนธรรม” ปท ๗ ฉบบท ๒ ธนวาคม ๒๕๒๘ หนา ๕๙ และ ๖๖)
พระยาตาก มชาตก าเนดเปนคนสามญธรรมดา บดาชอ นายไหฮอง เปนนายอากรบอนเบย มบรรดาศกดเปนขนพฒน มารดาชอ นางนกเอยง สมเดจพระเจาตากสนมพระนามเดมวาอยางไรไมมหลกฐานปรากฏ ทราบแตวาพระนาม “สน” นนเปนทรจกภายหลง เมอทรงเปนบตรบญธรรมของพระยาจกร อครมหาเสนาบดฝายพลเรอน ซงไดตงชอใหวา สน เดกชายสนไดรบการศกษาเลาเรยนระยะแรกกบพระอาจารยทองด วดโกษาวาส (บางทานวาเปน วดคลง) จนกระทงอายได 13 ป ทานอครมหาเสนาบดจงพาเขาไปถวายตวเปนมหาดเลกในสมเดจพระเจาอยหวบรมโกศ จนไดรบพระราชทานบรรดาศกด เปนหลวงยกกระบตร (สน) ครนเมอเจาเมองตากถงแกกรรม หลวงยกกบตร (สน) จงไดรบแตงตงใหเปนเจาเมองตาก เปนเหตใหคนทวไปเรยกวา พระยาตากสน เมอพมาลอมกรง ไดถกเรยกตวเขามาปองกนกรงศรอยธยา พระยาตากชวยรบพงอยางเขมแขง จงไดรบแตงตงใหเปน พระยาวชรปาการ เจาเมองก าแพงเพชร แตยงไมทนไดรบต าแหนง ทางเมองหลวงไดเรยกตวเขาชวยปองกนพระนครในการท าสงครามกบพมา ขณะทท าการรบอยนน พระยาตากเกดความทอใจถง ๓ ครง คอ ครงแรกพระยาตากตไดคายพมา แตไมมก าลงหนนจง
ตองถอยทพ ครงท ๒ ถกเกณฑใหไปรบมอพมาทวดใหญกบพระยาเพชรบร พระยาตากเหนวาก าลงของพมาเหลอทจะเอาชนะได แตพระยาเพชรบรไมเหนดวยยกทพไปจนแพแกพมา พระยาตากจงถกตองขอหาวาทงใหพระยาเพชรบรเปนอนตราย และครงท ๓ เมอกอนเสยกรงเพยง ๓ เดอน พระยาตากยงปนใหญโดยไมไดขออนญาตจงถกภาคทณฑ พระยาตากเกดความทอใจในความออนแอของ พระเจาเอกทศ และเหนวากรงศรอยธยาจะตองเสยแกพมาอยางแนนอน จงไดรวบรวมพรรคพวกไดราว ๕๐๐ คน พรอมกบขนนางนายทหารผใหญตฝาวงลอมพมา โดยนายทหารและขนนางผใหญม พระเชยงเงน หลวงพรหมเสนา หลวงพชยราชา หลวงราชเสนา ขนอภยภกด และ หมนราชเสนหา พอค ามดกยกออกจากคายวดพชย ตฝาวงลอมพมาออกมา กองก าลงของพระยาตากปะทะกบทพพมาหลายครง ดงน ครงแรก รบกนทบานหนตรา แขวงอยธยา พมาแตกหนกลบไป ครงท ๒ พมาตามไปทนทบานโพธสงหาร แตถกพระยาตากตแตกกลบมา ครงท ๓ พระยาตากพกพลทบานพรานนก (แขวงนครนายก) แลวใหทหารไปหาเสบยง เกดปะทะกบทพพมาทลาดตระเวณมาจากบางคาง แขวงเมองปราจนบรเขาอยางไมรตว จงตงตวไมตด หนแตกกระจายกลบมาทางบานพรานนก พระยาตากไดเขาแกไขสถานการณไวไดและตขนาบทพพมาจนถอยรนกลบไป การรบจนมชยชนะในครงน ท าใหชาวบานพอใจเขามาเปนสมครพรรคพวกมากขน จากนนจงยกพลผานนครนายกไปทางบานกบแจะ ครงท ๔ พวกพมาทแตกไปจากบานพรานนก น าเรองรายงานนายทพทตงอยทปากน าเจาโล นายทพจงยกทพบก ทพเรอ ตดตามมาจนทนกนทดงศรมหาโพธ เขตปราจนบร พระยาตากมทหารนอยกวา จงใชอบายลวงพมาใหไลตามไปในทางแคบซงไดจดทหารและปนดกไว ทหารพมาบาดเจบลมตายเปนจ านวนมาก ตงแตนนมาพมาจงเลกตดตามกองก าลงของพระยาตากอกตอไป จากนนพระยาตากยกก าลงไปทางฉะเชงเทรา ชลบร ไดก าลงคนและก าลงอาวธเพมเตมอกมาก ทพพระยาตากเคลอนไปทางเมองระยอง ตงมนอยทวดลม ไดรบการตอนรบอยางดจากเจาเมองระยองและกรมการเมอง เพราะทางเมองระยองเหนวากองทพของพระยาตากมก าลงเหนอกกวา ในขณะเดยวกนกคบคดกนจะแอบยกพวกเขาปลนคายของพระยาตากเพราะเหนวาพระยาตากเปนกบฎตอกรงศรอยธยา พระยาตากไหวตวทนและทราบวากรมการเมองหลายคน เชน หลวงพล ขนวาเมอง ขนรามหมนซอง จะยกพวกลอบเขาปลนคาย พระยาตากสงสยพระยาระยองจะรวมดวย จงใหพระยาระยองอยในคายดบไฟในคายมดแลวซมรออย ขนวาเมองคมทหารลอบเขาไปจงถกพระยาตากปราบปรามอยางเดดขาด เมองระยองจงตกเปนของพระยาตากเมองแรก ในราวเดอน มกราคม พ.ศ. ๒๓๑๐ หลงจากนนพระยาตากจงแตงศภอกษรไปยงพระยาจนทบรเพอขอความชวยเหลอและรวมมอ เมองจนทบรหรอจนท-บรณในสมยนนเปนเมองใหญแถบชายทะเลทอดมสมบรณทงก าลงคนและเสบยงอาหาร ผคนมขวญและก าลงใจดเพราะยงไมถกโจมตจากพมา ภมประเทศกเหมาะในทางยทธศาสตร ดวยเหตนพระยาตากจงหมายเอาเมองจนทบรเปนศนยกลางในการรวบรวมผคนและอาวธเพอเปนก าลงส าคญในการกอบกเอกราชตอไป
เบองตนพระยาจนทบรสงเสบยงอาหารมาชวยแตโดยด ภายหลงเกดไมไววางใจพระยาตาก ประกอบกบขนรามหมน-ซอง กรมการเมองระยอง ซงหนไปหลงจากเขาปลนคายพระยาตากไมส าเรจ ไดไปตงคายอยเขตเมองแกลงซงเปนเมองขนของจนทบร พระยาตากทราบจงยกทพตามไปตพวกขนรามหมนซอง ขนรามหมอนซองพาพวกหนไปอาศยอยทเมองจนทบร พระยาตากเหนวาก าลงยงนอยไมพอจะหกเอาเมองจนทบร ระหวางนนกรงศรอยธยากเสยแกพมาในวนท ๗ เมษายน ๒๓๑๐ พระเจาตากจงตงตวเปนเจา ดวยเหตผลดงพระราชปรารภวา
“ เราจะตงตวขนเปนเจาใหคนทงหลายนบถอย าเกรง การทจะกอกแผนดนจงจะส าเรจไดโดยงาย ”
พระเจาตากทรงตดสนพระทยจะใชก าลงปราบหวเมองทางตะวนออก จงทรงยกทพไปชลบร ผต งตวเปนใหญอยทชลบรขณะนนคอ นายทองอยนกเลก ซงยอมออนนอมแตโดยด พระเจาตากจงทรงตงใหเปนพระยาอนราฐบร ปกครองเมองชลบรแลวทรงเลกทพกลบไประยอง
พระยาจนทบรเหนทพพระเจาตากเขมแขงขนทกทเกรงจะเปนภยแกตวจงออกอบายนมนตพระสงฆ ๔ รป ใหเปนทตมาเชญพระเจาตากไปจนทบร พระเจาตากทรงหลงเชอจงยกพลไปกบพระสงฆ เมอถงบางกระจะหวแหวน พระยาจนทบรใหหลวงปลดมาน าทพเขาเมอง แตมผแอบแจงพระเจาตากวาพระยาจนทบรคดไมซอ พระเจาตากจงทรงย งทพไวรมเมอง พระยาจนทบรใหขนพรหมธ-บาลออกมาพดจาเกลยกลอมใหเขาเมองแตพระเจาตากไมทรงตกลงดวย โดยอางวา ผนอยควรออกมาหาผใหญกวาและการตอนรบเหมอนเปนการเตรยมการตอส พระยาจนทบรจงรวาอบายแตกเสยแลวจงเตรยมการรบกบพระเจาตาก
พระเจาตากทรงเหนวากองทพจนทบรนนเขมแขง ทหารตองการก าลงใจอยางสง จงมรบสงวา เมอกนขาวเยนแลวใหทหารทกคนทบหมอขาวหมอแกงใหหมดมงไปกนขาวเชาในเมองจนทบร พอเวลาประมาณตสาม พระเจาตากทรงชางพงครบญชรใหยงปนสญญาณเขาปลนเมอง พลางขบชางเขาพงประตเมอง พวกชาวเมองจนทบรกระดมยงปนตอส นายทายชางเหนกระสนปนหนาแนน เกรงจะถกพระเจาตาก จงเกยวชางทนงใหถอย พระเจาตากตกพระทยยกของาวจะฟนแตนายทายชางกราบขอชวตไวแลวไสชางเขาพงประตเมอง ทหารกกรเขาเมองได พระยาจนทบรพาสมครพรรคพวกแตกหนไปเมองบนทายมาศ หลงจากนน พระเจาตากทรงยกทพไปตเมองตราด พอดลวงเขาฤดฝนจงใหพกรบหนมาตอเรอรบและรวบรวมศตราวธและก าลงคน พอพนฤดฝนจงยกทพมงไปอยธยา กอนยกทพใหประหารนายทองอยนกเลก หรอ พระยาอนราฐบร ซงถกราษฎรฟองวาเปนโจรพาพวกเขาปลนเรอเกบเอาทรพยสมบต แลวทรงแตงตงเจาเมองใหม จากนนกทรงเคลอนทพมาทางปากน าเจาพระยา ราวเดอน ๑๒ พทธศกราช ๒๓๑๐ เมอมาถงกรงธนบร นายทองอนซงรกษากรงธนบรไดรบแจงขาวไปยงสก แลวเรยกผคนขนรกษาปอมวชยประสทธเตรยมตอสเตมท กองทพกชาตของพระเจาตากสามารถตกรงธนบรได จบนายทองอนซงฝกใฝพมาไดจงทรงใหประหารชวตเสย แลวยกทพขนเหนอมงสอยธยา กองทพพระเจาตากสมารถตคายพมาแตกไดทกคาย ตรงกบวนท ๖ พฤศจกายน พ.ศ. ๒๓๑๐ ถอวาเปนวนทพระเจาตากทรงสามารถกเอกราชไดส าเรจ หลงจากเสยกรงใหแกพมาเมอ วนท ๗ เมษายน พ.ศ. ๒๓๑๐ รวมเวลาทไทยตกเปนของพมา ๗ เดอน เมอพระเจาตากทรงกเอกราชไดส าเรจไดโปรดใหขดพระบรมศพของพระเจาเอกทศขนมาถวายพระเพลงอยางสมพระ-เกยรต ประชาชนตางยอมรบพระเจาตากเปนพระเจาแผนดน ตอจากนนอกประมาณ ๑ ป จงทรงท าพธปราบดาภเษกขนเปนกษตรยในเดอนธนวาคม พ.ศ. ๒๓๑๑ ทรงพระนามวา “ สมเดจพระบรมราชาท ๔ ” หรอทคนทวไปเรยกพระนามวา “ สมเดจพระเจาตากสน ” หรอ “ สมเดจพระเจากรงธนบร ” เมอพระเจาตากทรงกอบกเอกราชไดแลว ไดทรงตงราชธานขนใหมทกรงธนบรเพราะกรงศรอยธยาพนาศยอยยบเกนกวาจะบรณะซอมแซมได ทรงขนานนามราชธานใหมวา “ กรงธนบรศรมหาสมทร ”
เหตผลทยายราชธาน
สาเหตทพระเจาตากไมทรงตงกรงศรอยธยาเปนราชธานอกเพราะ ๑. กรงศรอยธยาเสยหายมากยากแกการจะบรณะปฏสงขรณใหดดงเดมได ๒. กรงศรอยธยาเปนเมองใหญเกนกวาจะรกษาไวไดดวยก าลงคนจ านวนนอย ๓. ขาศกรจกภมประเทศของกรงศรอยธยาดแลว ๔. กรงศรอยธยาตงอยไกลจากปากแมน ามากเกนไป ไมสะดวกแกการตดตอคาขายกบตางชาตซงนบวนจะมเพมมากขน
เหตผลทสถาปนากรงธนบรเปนราชธาน
พระเจาตากทรงมพระราชวนจฉยทจะตงกรงธนบรเปนราชธานเพราะ ๑. กรงธบรเปนเมองเลกพอแกก าลงคนทจะรกษาไว ๒. ตงอยใกลปากอาวสะดวกแกการตดตอกบตางชาต ๓. กรงธนบรมปอมปราการพรอมอยแลว ๔. กรงธนบรตงอยในทน าลกใกลทะเล หากขาศกมแตทพบกไมมทพเรอสนบสนนกยากทจะตไดส าเรจ ๕. ถากรงธนบรเสยทแกขาศก กสามารถถอยไปตงมนอยทจนทบรไดโดยอาศยเสนทางเรอ ๖. กรงธนบรตงปดปากน า จงสามารถควบคมการล าเลยงเสบยงอาหารและอาวธตางๆทจะเลดลอดไปหวเมองทางเหนอทตงตว
เปนใหญได ๗. กรงธนบรตงอยไมไกลจากราชธานเดมมากนก จงเปนแหลงรวมคนและขวญของคนไดด
การรวมอาณาเขต
เมอกรงศรอยธยาเสยแกพมาเมอ ๗ เมษายน พ.ศ. ๒๓๑๐ นน บานเมองเกดความระส าระหายเดอดรอน โจรผรายชกชม การท ามาหากนของราษฎรฝดเคอง แผนดนวางกษตรยอนเปนแหลงยดเหนยวจตใจ จงเปนเหตใหบรรดาหวเมองใหญทอยหางไกลกรงศรอยธยาตงตวเปนใหญขน บรรดาบานเลกเมองนอยทออนแอและตองการหาทพงใหพนจากการถกรงแกขมเหงทงจากคนไทยดวยกน และจากพมาทคอยปลนทรพยสนและกวาดตอนผคนสงไปเมองพมา กเขามาออนนอมตอเมองใหญขอความคมครอง เมอพระเจาตากทรงตงกรงธนบรเปนราชธาน และทรงปราบดาภเษกขนเปนกษตรยแลวไดทรงเรมปราบปรามชมนมตางๆทตงตวเปนใหญตามล าดบดงน
๑. การปราบชมนมเจาเมองพษณโลก
พษณโลกเปนเมองใหญมความเจรญรองลงมาจากกรงศรอยธยา ทงยงเคยเปนเมองหลวงเมอสมยสมเดจพระบรมไตรโลกนาถ ฐานะของพษณโลกจงเปนเมองเอก เจาเมองพษณโลกในขณะนน คอ พระยาพษณโลก (เรอง) มอทธพลตงแตเขตเมองพชย (อตรดตถ) ถงนครสวรรค
พระเจากรงธนบรเสดจขนไปปราบชมนมพระยาพษณโลกกอนชมนมอน เพราะเปนชมนมใหญทเขมแขงมาก ถาปราบไดส าเรจชมนมอน ๆ กอาจจะมาอยในอ านาจโดยไมตองใชก าลง ดงนน พระองคจงทรงตดสนพระทยยกกองทพขนไปปราบชมนมพระยาพษณโลกเมอประมาณเดอนพฤศจกายน พ.ศ. ๒๓๑๑ โดยยกกองทพไปทางเรอ พระยาพษณโลกทราบขาวจงใหหลวงโกษา (ยง) ยกกองทพมาตงรบทต าบลเกยชย กองทพพระเจากรงธนบรไมทนรตวเพราะกองทพพระยาพษณโลกยกออกมาตงรบไกลกวาทพระองคคดจงมทนไดทรงระวง ท าใหทพของพระเจากรงธรบรเสยกระบวนและพระเจากรงธนบรถกปนยงทพระชงฆ (แขง) จงตองถอยทพกลบกรงธนบร
พระยาพษณโลกเหนวามชยตอพระเจากรงธนบรจงสถาปนาตวเองขนเปนเจา อยตอมาอก ๗ วนกถงแกพราลย พระอนทรอากรผเปนนองชายขนครองเมองแทน ตอมาเจาพระฝางไดยกก าลงมาตเมองพษณโลกไดและรวมเมองพษณโลกเขาไวในชมนมเจาพระฝาง มศนยกลางอยทเมอง สวางคบร
๒. การปราบชมนมเจาพมาย
เมอพระเจากรงธนบรทรงหายประชวรจากบาดแผลการถกยงทพษณโลกแลว ทรงมพระราชด ารทจะปราบชมนมเจาพมายซงมกรมหมนเทพพพธตงตวเปนใหญอย เพราะพระองคทรงเกรงวากรมหมนเทพพพธจะเกลยกลอมหวเมองลาว
มาเปนพวก ขณะนนกรมหมนเทพพพธมอ านาจปกครองอยทางบรเวณหวเมองดานตะวนออกเฉยงเหนอ ตลอดลงมาจนถงเมองสระบร ทศเหนอจดลานชาง ทศตะวนออกจดกมพชา
พระเจากรงธนบรทรงจดทพไปตเมองพมายในป พ.ศ. ๒๓๑๑ โดยจดเปน ๒ ทพ พระองคทรงคมไปเองทพหนง สวนอกทพหนงทรงมอบใหพระราชวรนทร (ทองดวง) และพระมหามนตร (บญมา) คมไป พระเจากรงธนบรทรงยกทพไปทางชองพระยาไฟ (ดงพญาเยน) อกทพหนงยกไปทางนครนายก ปราจนบร เมองพมายยกทพมาตงรบทดานจอหอและดานกระโทก ผลการรบปรากฏวา พระเจากรงธนบรทรงมชยชนะ กรมหมนเทพพพธหนไปเวยงจนทรแตถกขนชนะ กรมการเมองนครราชสมาจบได น าตวมาถวายพระเจากรงธนบร กรมหมนเทพพพธแสดงกรยากระดางกระเดองไมยอมออนนอม พระเจากรงธนบรจงโปรดใหประหาชวตเสย ๓. การปราบชมนมเจานครศรธรรมราช
เมอพระเจากรงธนบรทรงปราบกรมหมนเทพพพธไดแลว ในปรงขน พ.ศ. ๒๓๑๒ พระเจากรงธนบรไดทรงเตรยมการทจะปราบชมนมเจานครศรธรรมราชซงมพระปลด (หน) ตงตวเปนใหญ มอาณาเขตตงแตเมองชมพรจนถงเขตตอแดนหวเมองมลาย
การไปตเมองนครศรธรรมราชในครงนน พระเจากรงธนบรโปรดใหเจาพระยาจกร (หมด) เปนแมทพใหญ มพระยายมราช พระยาศรพพฒน พระยาเพชรบร เปนนายกองคมทพไปในเดอนเมษายน พ.ศ. ๑๒๑ ไดท าการสรบกนเปนสามารถจนพระยาศรพพฒนแลพพระยาเพชรบรตายในทรบ พระยาจกรและพระยายมราชเกดความแตกสามคคกน พระเจากรงธนบ รจงตองเสดจไปบญชาการทพเอง และปราบชมนมเจานครศรธรรมราชไดส าเรจ เจานคร (หน) หนไปพงพระยาตานศรสลตานทเมองปตตาน พระยาจกรจงยกทพตามไป พระยาตานศรสลตานกลวทพกรงธนบรจะรกราน จงมอบตวเจานครศรธรรมราชและพรรคพวกทลภยใหแกกองทพธนบร
ในครงแรกบรรดาขนนางของธนบรเหนสมควรใหประหารชวตเจานครเสย แตพระเจากรงธนบรไมทรงเหนดวย ทรงเหนวาการตงตวเปนใหญในขณะทบานเมองไมสงบสขไมใชความผดรายแรง และเจานครศรธรรมราชกไมใชขาราชการของพระองคกยอมจะตงตวเปนใหญได จงโปรดใหพระปลด (หน) ไปครองเมองนครศรธรรมราชตามเดม และยกฐานะเมองนครศรธรรมราชใหเปนเมองประเทศราชดวย ๔. การปราบชมนมเจาพระฝาง
พระเจากรงธนบรไดปราบชมนมเจาพระฝางเปนชมนมสดทาย หวหนาชมนมนเปนพระชอ เรอน เดมเคยศกษาพระธรรมวนยอยทกรงศรอยธยา ไดเปนทพระพากลเถระ พระราชาคณะฝายอรญวาส จ าพรรษาอยทวดอโยธยา แลวไดเลอนขนเปนสงฆราชาเจาคณะเมองสวางคบร ศกษาเลาเรยนทางวปสนาธระ มวชาอาคมแกกลาจนท าใหคนนบถอเปนจ านวนมาก ในทสดกไดตงตนเปนใหญขนทางสวางคบร สถาปนาตวเองขนเปนเจาทง ๆ ทอยในเพศบรรพชต มแมทพนายกองเปนพระสงฆทงสน คนทวไปเรยกวา เจาพระฝาง
ในป พ.ศ. ๒๓๑๑ เจาพระฝางไดตเอาเมองพษณโลกมาไวในครอบครอง รวมกนเปนชมนมใหญชมนมเดยวทางภาคเหนอ จากนนกไดขยายอทธพลลงมาทางใตถงเมองอทย ชยนาท ตอมาในป พ.ศ.๒๓๑๓ พระเจากรงธนบรไดทรงยกทพไปปราบเจาพระฝาง โดยพระองคทรงคมทพเรอ และโปรดใหพระยายมราชกบพระพชยราชาคมทพบกขนาบไปสองฟากแมน าเจาพระยา พระเจากรงธนบรทรงเขาตเมองพษณโลกซงหลวงโกษา (ยง) ครองอยไดส าเรจ และทรงคอยทพบกอย ๙ วน จากนนเดนทพตอไปนสวางคบรไดภายใน ๓ วน เจาพระฝางหนไปเชยงใหม
สมเดจพระเจากรงธนบรทรงปราบหวเมองตางๆ ทตงตนเปนใหญอยเปนเวลานานถง ๓ ป จงสามารถรวบรวมอาณาเขตทแบงแยกเหลานนคนกลมาเปนปกแผนไดดงเดม โดยมกรงธนบรเปนเมองหลวงของไทย
การปองกนพระราชอาณาจกร
ปญหาทส าคญยงตลอดรชสมยของสมเดจพระเจาตากสนมหาราช คอ การรกษาเอกราชของประเทศใหมนคงปลอดภย หลงจากสมเดจพระเจาตากสนมหาราชทรงรบชนะพมาทคายโพธสามตน และทรงกอบกเอกราชไดส าเรจ ไดตองท าการรบกบพมาอกหลายครงซงสวนใหญไทยเปนฝายชนะ การท าสงครามกบพมาครงส าคญ เชน ๑. การรบกบพมาทบางกง สมทรสงคราม พ.ศ. ๒๓๑๑ ผลปรากฏวาพมาแพเสยอาวธและเสบยงอาหาร และเรอเปนจ านวนมาก ๒. พมาตเมองสวรรคโลก พ.ศ. ๒๓๑๓ ผลปรากฏวาพมาไมสามารถตไทยได ๓. ไทยตเมองเชยงใหมครงท ๑ พ.ศ. ๒๓๑๓ สงครามครงนตอเนองจากสงครามครงท ๒ เมอสมเดจพระเจาตากสนมหาราชทรงยกทพขนไปชวยรกษาเมองสวรรคโลก ทรงเหนเปนโอกาสดทจะยดเมองเชยงใหมมาจากพมา แตไมส าเรจ ๔. พมาตเมองพชยครงท ๑ พ.ศ. ๒๓๑๕ แตไมส าเรจ ถกตแตกพายไป ๕. พมาตเมองพชยครงท ๒ พ.ศ. ๒๓๑๖ ผลปรากฏวาพมาพายแพไปท าใหเกดวรกรรมพระยาพชยดาบหกขน ๖. ไทยตเมองเชยงใหมครงท ๒ พ.ศ.๒๓๑๗ สามารถยดเชยงใหมเปนเมองขนได ๗. การรบกบพมาทบางแกว ราชบร พ.ศ. ๒๓๑๗ ผลปรากฏวาพมาแพเสยชวตและถกจบเปนเชลยเปนจ านวนมาก ๘. อะแซหวนก ตหวเมองเหนอ โดยเฉพาะพษณโลก พ.ศ. ๒๓๑๘ – ๒๓๑๙ สงครามครงนนบวาเปนสงครามครงใหญในสมยธนบร ผลปรากฏวาพมาแพถกจบเปนเชลยหลายหมนคน ๙ .พมาตเมองเชยงใหม พ.ศ. ๒๓๑๙ พมาไมสามารถตเมองเชยงใหมไดตองแตกพายไป แตหลงจากทพมาแตกทพกลบไปแลวสมเดจพระเจาตากสนมหาราชเหนวาเชยงใหมมผคนไมมากพอทจะรกษาเมอง จงอพยพผคนออกจากเมองและประกาศใหเปนเมองรางตงแตนนมา จนถงรชกาลพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก จงไดตงขนมาใหม
การขยายอาณาเขต
หลงจากทเหตการณภายในกรงธนบรสงบเรยบรอยแลว สมเดจพระเจาตากสนมหาราชจงเรมขยายอาณาเขตออกไปยงประเทศใกลเคยง ไดแก เขมรและลาว ๑. การขยายอ านาจไปยงเขมร ขณะนนดนแดนเขมรเกดการแกงแยงอ านาจกนระหวางพระรามราชา (นกองนน)กบพระนารายณราชา(นกองตน) พระนารายณราชาไปขอความชวยเหลอจากญวน พระรามราชาสไมไดหนมาขอความชวยเหลอจากไทย ครงแรกสมเดจพระเจาตากสนมหาราชสงพระราชสาสนไปยงพระนารายณราชาใหมาสวามภกด ตอไทย แตพระนารายณราชาไมยอม ดงนนจงทรงโปรดฯใหพระยาอภยรณฤทธ (ทองดวง) และพระยาอนชตราชา (บญมา) น าทพไปตเขมรใน พ.ศ. ๒๓๑๒ ขณะททพไทยตไดเมองเสยม-ราฐ พระตะบอง โพธสตว กบจะตเมองพทไธเพชร (บนทายเพชร) เขมรปลอยขาววาสมเดจพระเจาตากสนมหาราชสวรรคต พระยาอภย-รณฤทธและพระยาอนชตราชาจงยกทพกลบพ.ศ.๒๓๑๔ เมอสมเดจพระเจาตากสนมหาราชปราบชมนมตางๆ เรยบรอยแลว จงเสดจยกทพไปตเขมรอกครงและสามารถตเขมรไดส าเรจ ไดสถาปนาพระรามาชาขนครองเขมร สวนพระนารายณราชาหนไปพงญวน ตอมาไดมาสวามภกด ตอไทย สมเดจพระเจาตากสนมหาราชจงโปรดใหเปนพระมหาอปโยราช (วงหนา) (ต าแหนงพระมหาอปโยราช คอ ต าแหนง รชทายาทของกษตรยเขมร ซงเทยบเทาต าแหนงพระมหาอปราชของไทย) เหตการณในเขมรจงสงบลง ตอมาใน พ.ศ. ๒๓๒๓ เกดการกบฏในเขมร พวกกบฏจบพระรามราชาและพระนารายณราชาปลงพระชนมทงสองพระองค สมเดจพระเจาตากสนมหาราชโปรดใหสมเดจเจาพระยามหากษตรยศกและเจาพระยาสรสหไปปราบการจลาจลไดส าเรจ และโปรดเกลาฯ ใหนกองเองซงเปนโอรสของพระนารายณราชาไดขนครองราชสมบตแทน แตเนองจากยงทรงพระเยาว จงมฟาทะละหะ (ม) เปนผส าเรจราชการแทน เขมรจงหนไปพงญวนอกครงหนง สมเดจพระเจาตากสนมหาราชโปรดใหสมเดจเจาพระยามหากษตรยศกไป
ปราบเขมร ขณะทกองทพไทยจะรบกบเขมรอยนน กมขาววาทางกรงธนบรเกดจลาจลวนวาย ดวยสมเดจพระเจาตากสนมหาราชทรงเสยพระสต สมเดจเจาพระยามหากษตรยศกจงตองรบยกทพกลบ ๒. การขยายอ านาจไปลาว ในสมยกรงธนบรไทยไดท าศกขยายอ านาจไปยงลาว ๒ ครง คอ ๒.๑ การตเมองจ าปาศกด เพราะเจาเมองนางรองเกดขดใจกบเจาเมองนครราชสมา จงคดกบฏตอไทยไปขอขนกบเจาโอ (หรอเจาโอ) สมเดจพระเจาตากสนมหาราชจงโปรดใหเจาพระยาจกรไปปราบ จบเจาเมองนางรองประหารชวต ท าใหเมองจ าปาศกดและดนแดนลาวตอนลางอยภายใตอ านาจของไทย ใน พ.ศ.๒๓๑๙ สมเดจพระเจาตากสนมหาราชจงทรงแตงตงเจาพระยาจกร เปน “สมเดจเจาพระยามหากษตรยศกพลกมหมา ทกนคราระอาเดช นเรศราชสรยวงศ” นบวาเปนการพระราชทานยศใหแกขนนางสงทสดเทาทเคยมปรากฏมาในสมยนน ๒.๒ การตเวยงจนทน มสาเหตมาจากพระวอเสนาบดของเจาสรบญสารเกดววาทกบเจาครองนครเวยงจนทน พระวอจงหนเขามาอยทต าบลดอนมดแดง (ในจงหวดอบลราชธาน) ขอสวามภกด ตอสมเดจพระเจาตากสนมหาราช เจาสรบญ-สารไดสงกองทพมาปราบและจบพระวอฆาเสย ใน พ.ศ.๒๓๒๑ สมเดจพระเจาตากสนมาหาราชจงโปรดใหสมเดจเจาพระยามหากษตรยศก และเจาพระยาสรสหยกกองทพไปปราบ ขณะทไทยยกทพไป เจารมขาวเจาผครองเมองหลวงพระบางมาขอสวามภกด ตอไทยและสงกองทพมาชวยตเมองเวยงจนทนดวย เจาสรบญสารสไมไดจงหลบหนไป เจาพระยามหากษตรยศกจงไดอญเชญพระแกวมรกตพรอมทงพระบางมาไวทไทยดวย (สวนพระบางนน ตอมาไทยคนใหแกลาวในสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช)
ความเจรญทางดานตางๆ ในสมยธนบร และการตดตอกบตางประเทศ
ตลอดระยะเวลา ๑๕ ป ในรชสมยสมเดจพระเจาตากสนมหาราช พระองคทรงใชเวลาสวนใหญในการตอสปราบปรามปองกนและขยายอาณาเขตของประเทศจงไมคอยมเวลาจะทจะพฒนาประเทศทางดานอนมากนก แตถงกระนนพระองคกทรงพยายามสรางความเจรญใหแกประเทศในดานตางๆ ดงน
๑. ดานการปกครอง ลกษณะการปกครองของกรงธนบร ด าเนนรอยตามแบบแผนของสมยอยธยาตอนปลาย โดยแบงการปกครองออกเปน ๒ สวน คอ ๑.๑ การปกครองสวนกลางหรอราชธาน อยในความรบผดชอบของอครมหาเสนนาบดทง 2 ต าแหนง คอ
สมหกลาโหม มหนาทดแลรบผดชอบดแลหวเมองฝายใตและกจการฝายทหาร และ สมหนายก มหนาทดแลรบผดชอบดแลหวเมองฝายเหนอและกจการฝายพลเรอน
กบต าแหนงเสนาบดจตสดมภอก ๔ ต าแหนง คอ กรมเวยง กรมวง กรมคลง กรมนา กรมทง ๔ น มหนาท คอ ๑) กรมเวยง มหนาทปกครองทองท บงคบบญชาบานเมอง และรกษาความสงบเรยบรอยของบานเมอง ๒) กรมวง มหนาทรบเกยวกบราชส านก และพจารณาพพากษาคดความของราษฎร ๓) กรมคลง มหนาทรบจายและเกบรกษาพระราชทรพยทไดมาจากสวยอากร บงคบบญชากรมทาซงเกยวของกบการตดตอคาขายกบตางประเทศ และมหนาทเกยวกบพระคลงสนคาการคาส าเภาของหลวง ๔) กรมนา มหนาทดแลการท านา เกบขาวขนฉางหลวง และพจารณาคดความเกยวกบเรองโค กระบอและทนา
ค าวา “กรม” ในทนหมายความคลายกบ “กระทรวง”ในปจจบน
๑.๒ การปกครองสวนภมภาค แบงออกเปน ๑) การปกครองหวเมองชนในทอยรายรอบราชธาน เรยกวา เมองชนจตวา มผปกครองเรยกวา “ผรง” ปฏบตตามค าสงของเสนาบดจตสดมภในราชธาน ๒) การปกครองหวเมองภายในราชอาณาจกร เรยกวา หวเมองชนนอก หรอ เมองพระยามหานคร เปนเมองทอยนอกเขตราชธานออกไป แบงออกเปนเมองชนเอก โท ตร ๓) การปกครองหวเมองประเทศราช ทอยหางไกลออกไปถงชายแดน มอาณาเขตตดตอกบประเทศอน ตองสงเครองราชบรรณาการมาใหตามก าหนด ไดแก กมพชา ลาว เชยงใหม และนครศรอธรรมราช ๒. ดานกฎหมายและการศาล
กฎหมายและวธพจารณาคดความในศาลสมยธนบร ใชตามแบบสมยอยธยาเทาทมหลกฐานปรากฏอยมเพยงฉบบเดยว เกยวกบการสกเลก คอ การลงทะเบยนชายฉกรรจเพอรบใชในราชการ เรยกวา ไพรหลวง การสกเลกในสมยนนส าคญมาก เพราะเปนระยะเวลาของการปองกนและแผอ านาจเพอใหประเทศชาตมนคง สวนการศาลมกใชบานของเจานาย บานของตลาการ บางครงสมเดจพระเจาตากสนมหาราชกทรงเปนผพพากษาคดเอง และทรงใชศาลทหารและพระบรมราชโองการเปนกฎหมายใชในการตดสนคดความดวย ๓. ดานเศรษฐกจ
หลงจากเสยกรงศรอยธยาแกพมาแลว สภาพเศรษฐกจของไทยตกต ามากประชาชนยากจนอตคดฝดเคอง อาหารหายากและราคาแพง เนองจากในขณะทเกดศกสงครามผคนตางพากนหนเอาตวรอด การท าไรท านาตองหยดชะงกลง สมเดจพระเจาตากสนมหาราชทรงแกไขปญหาเฉพาะหนาในระยะทตงกรงธนบรใหมๆ ดวยการจายพระราชทรพยซอขาวจากพอคาตางประเทศในราคาสงเพอแจกจายประชาชน และชกชวนใหราษฎรกลบมาตงภมล าเนาอยตามเมองตางๆ ท ามาหากนดงแตกอน นอกจากนนสมเดจพระเจาตากสนมหาราชยงสงเสรมทางดานการคาขาย มการสงเรอส าเภาไปคาขายยงประเทศ อนเดยและประเทศใกลเคยง ส าหรบสงของทบรรทกเรอส าเภาหลวงไปขาย เชน ดบก พรกไทย ครง ขผง ไมหอม ฯลฯ และเมอขายสนคาหมดแลวกจะซอสนคาตางประเทศทตองการใชในประเทศ เชน ผาลายและถวยชามมาขายใหแกประชาชนอกตอหนง ซงการคาขายนเปนแบบเดยวกบสมยอยธยา คอ อยภายใตการดแลของพระคลงสนคา มการสงเสรมใหราษฎรท าการเพาะปลก ท าใหเศรษฐกจของประเทศคอยๆ ดขนตามล าดบ
๔. ดานสงคม
สงคมไทยสมยกรงธนบรมการควบคมอยางเขมงวดเพอเตรยมพรอมอยเสมอ เพราะมการท าศกกบพมาบอยครง มการสกเลขบอกชอสงกดมลนายและเมองไวทขอมอไพรหลวงทกคน ซงมหนาทรบใชราชการปละ ๖ เดอน โดยการมารบราชการ ๑ เดอน แลวหยดไปท ามาหากนของตนอก ๑ เดอนสลบกนไป เรยกวา “ การเขาเดอนออกเดอน ” ไพรหลวงอกพวกหนง เรยกวา “ ไพรสวย ” คอ ไพรหลวงทสงสงของแทนการใชแรงงานแกราชการ ซงเปนพวกทรบใชแตเฉพาะเจานายทเปนขนนาง ๕. ดานการศกษา
แมวาบานเมองจะอยในภาวะสงคราม แตสมเดจพระเจาตากสนมหาราชกทรงทะนบ ารงการศกษาอยเสมอ ศนยกลางการศกษาในสมยธนบรอยทวด เดกผชายเมอมอายพอสมควรพอแมมกเอาไปฝากกบพระ เมอมเวลาวางพระกจะสอนใหอานเขยน แบบเรยนทใชคอหนงสอ “ จนดามณ ” เมออานออกเขยนไดแลวกเรยน
- แตงรอยแกว โคลง ฉนท กาพย กลอน - ศกษาศพท เขมร บาล สนสกฤต วชาเลข - เรยนมาตราไทย ชง ตวง วด - มาตราเงนไทย - คดหนาไม (วธการค านวณหาจ านวนเนอไมเปนยก หรอเปนลกบาศก) - การศกษาดานอาชพ พอแมมอาชพอะไรกมกฝกใหลกหลานมอาชพตามตนเอง โดยฝกฝนตกทอดกนมาหลายชวอายคน เชน วชาชางและแกะสลก ชางปน ชางถม แพทยแผนโบราณ ฯลฯ สวนสตร ประเพณโบราณไมนยมใหเรยนหนงสอ มนอยคนทอานออกเขยนได เดกผหญงสวนมากจะถกฝกสอนใหดานการเยบปกถกรอย ท ากบขาว การจดบานเรอน และมารยาทของกลสตร ๖. ดานศาสนา
เมอครงเสยกรงศรอยธยาครงท ๒ สงส าคญตางๆ ในพระพทธศาสนาถกท าลายเสยหายมาก หลงจากทสมเดจพระเจาตากสนมหาราชทรงยายเมองหลวงมายงกรงธนบร พระองคไดฟนฟศาสนาขนใหมโดยช าระความบรสทธของพระสงฆ พระสงฆรปใดทประพฤตไมอยในพระวนยกใหสกออกไปเสย พระสงฆรปใดประพฤตอยในพระวนยทรงอาราธนาใหบวชเรยนตอไป นอกจากน พระองคทรงบรจาคพระราชทรพยสวนพระองคในการสรางพระอโบสถ วหาร เสาสนะ กฏสงฆและวดวาอารามตางๆ เชน วนบางยเหนอเหนอ (วดราชคฤห) วดบางยเรอใต (วดอนทาราม) วดบางหวาใหญ (วดระฆงโฆษตาราม) วดแจง (วดอรณราชวราราม) วดหงส (วดหงสรตนาราม) เปนตน นอกจากนเมอพระองคทราบวาพระไตรปฎกมอยทใดกทรงใหน ามาคดลอกเปนฉบบหลวงไวทกรงธนบรแลวสงตนฉบบกลบไปเกบไวทเดม ทรงใหชางจารพระไตรปฎกทงจบ ทส าคญทสดทรงใหอญเชญพระแกวมรกต มาประดษฐานทวดอรณราชวราราม ๗. ดานศลปะและวรรณกรรม
สมยกรงธนบรดานศลปะมไมคอยมากนกเพราะบานเมองอยในภาวะสงครามถงกระนนพระองคกทรงใหมการละเลนเพอเปนการบ ารงขวญประชาชนใหหายจากความหวาดกลว และลมความทกขยาก มขบวนแหอญเชญและสมโภชพระแกวมรกตเปนเวลา ๗ วน การประชนละครระหวางละครผหญงของเจานครศรธรรมราช และละครหลวง ผลงานทางดานวรรณกรรมในสมยนนมนอยและไมสสมบรณนก วรรณกรรมทมชอเสยง ไดแก - บทพระราชนพนธเรองรามเกยรตบางตอน - หลวงสรวชต (หน) ประพนธลลตเพชรมงกฏ และอเหนาค าฉนท - นายสวนมหาดเลก ประพนธโคลงยอพระเกยรตพระเจากรงธนบร การไปตดตอกบจนในปลายรชสมยท าใหมวรรณกรรมเกดขนอกเรองหนง คอ นราศพระยามหานภาพไปเมองจน หรอนราศเมองกวางตง สวนผลงานดานสถาปตยกรรมในสมยธนบร ไมมผลงานดเดนทพอจะอางถงได
การตดตอกบประเทศตะวนตก
ในสมยธนบรประเทศไทยมการตดตอกบประเทศตะวนตก ดงน ๑. ฮอลนดา ใน พ.ศ. ๒๓๑๓ ฮอลนดาจากเมองปตตาเวย (จาการตา) ซงเปนสถานการคาของฮอลนดา และแขกเมองตรงกานไดเขาเฝาสมเดจพระเจาตากสนมหาราช เพอถวายปนคาบศลา จ านวน ๒๒๐๐ กระบอก และถวายตนไมเงนตนไมทองดวย ๒. องกฤษ ใน พ.ศ.๒๓๑๙ กปตนฟรานซส ไลท ไดน าปนนกสบจ านวน ๑๔๐๐ กระบอกและสงของอนๆ เขามาถวายเพอเปนการสรางสมพนธไมตร ๓. โปรตเกส ใน พ.ศ. ๒๓๒๒ แขกมวรจากเมองสรต ซงเปนเมองขนของโปรตเกส น าสนคาเขามาคาขายในกรงธนบร และไทยไดสงส าเภาหลวงไปคาขายยงประเทศอนเดย
เหตการณตอนปลายสมยธนบร
ในปลายรชสมยของสมเดจพระเจาตากสนมหาราช พระราชพงศาวดารฉบบตางๆ บนทกไววา สมเดจพระเจาตากสนมหาราชทรงมพระสตฟนเฟอนไป เขาพระทยวาทรงบรรลโสดาบน และจะใหพระสงฆกราบไหวพระองคซงเปนคฤหสถ ราษฎรไดรบความเดอดรอนทวแผนดนจากขาราชการททจรตกดขขมเหงหาประโยชนสวนตว เปนเหตท าใหเกดจลาจลขนในกรงธนบร ราษฎรตางทงบานเรอนหนเขาปาไปเปนอนมาก ขณะเดยวกนกเกดกบฏขนทกรงศรอยธยา สมเดจพระเจาตากสนมหาราชทราบขาวกบฏ จงสงพระยาสรรคขนไปสอบสวน แตพระยาสรรคกลบไปเขาพวกกบฏ ยกพวกเขาปลนพระราชวงทกรงธนบร ในเดอนเมษายน ๒๓๒๔ บงคบใหสมเดจพระเจาตากสนมหาราชออกผนวชและคมพระองคไวทพระอโบสถวดอรณราชวราราม และพระยาสรรคกตงตนเปนผส าเรจราชการแผนดนแทน สวนสมเดจเจาพระยามหากษตรยศก ก าลงจะยกทพไปตเมองเสยมราฐ เมอทราบขาวเกดจลาจลในกรงธนบร จงรบยกทพกลบขณะนนเปนเดอนเมษายน ๒๓๒๕ เมอมาถงกรงธนบร พระองคไดซกถามเรองราวความยงยากทเกดขน จงใหประชมขาราชการ ปรากฏวาทประชมลงความเหนวาใหส าเรจโทษพระเจาตากสนมหาราช ขณะนนทรงมพระชนม ๔๘ พรรษา รวมเวลาครองราชย ๑๕ ป ในสมยรชกาลสมเดจพระเจาตากสนมหาราช พระองคทรงตรากตร าในการสรบ เพอรกษาและขยายของเขตแผนดนโดยมไดวางเวน จนสามารถขยายเปนอาณาจกรใหญในแหลมทองนได พระองคทรงเปนนกรบ มไดทรงมโอกาสแมแตจะเสวยสขสงบในบนปลายพระชนมชพ เพราะไดเกดกบฏพระยาสรรคขนกอน บานเมองวนวาย จนเปนเหตใหทรงถกส าเรจโทษดงทกรมหลวงนรนทรเทวบนทกไวในจดหมายเหตความทรงจ าของทานวา “เมอตนแผนดนเยนดวยพระบารม ชมพนชนผลจนมแทน ปลายแผนดนแสนรอนรมสมรากโคนโคนลมถมแผนดน ดวยสนพระบารมแตเพยงนน”
สรปเหตการณส าคญสมยสมเดจพระเจาตากสนมหาราช
ล าดบท พ.ศ. เหตการณส าคญตางๆ ทเกดขน
๑ พ.ศ. ๒๒๗๗ สมเดจพระเจาตากสนมหาราช ทรงพระราชสมภพ (สมยพระเจาอยหวบรมโกศ) บดาชอ ไหฮอง มารดาชอ นางนกเอยง มก าเนดเปนสามญชน เมอพระชนมายได ๔ วน เจาพระยาจกรขอไปเลยงเปนบตรบญธรรม
๒ พ.ศ. ๒๒๙๐ เมออายครบ ๑๓ พรรษา ไดถวายตวเปนมหาดเลกในพระบรมราชาธราชท ๓ หรอพระเจาอยหวบรมโกศ
๓ พ.ศ. ๒๒๙๘ เมออายครบ ๒๑ พรรษา ทรงผนวช ณ ส านกอาจารยทองด วดโกษาวาส เมอทรงลาสกขาแลวไดรบราชการในต าแหนงหาดเลกรายงานในกรมหาดเลกไทยและกรมวงศาลหลวง
๔ พ.ศ. ๒๓๐๑ ปตนรชกาลสมเดจพระสรยาศนอมรนทรหรอพระเจาเอกทศ ไดเปนพระยาเจาเมองตาก ตอมาเปนพระยาวชรปราการ เจาเมองก าแพงเพชร แตยงไมไดขนไปครอง
๕ พ.ศ. ๒๓๐๙ พระยาวชรปราการพาพรรคพวกไทย-จน ฝาวงลอมพมาออกจากรงศรอยธยาไปซองสมก าลงผคนและตระเตรยมก าลงทพทจนทบร
๖ พ.ศ. ๒๓๑๐ กรงศรอยธยาเสยแกพมาครงท ๒ แตสมเดจพระเจาตากสนมหาราชสามารถกอบกเอกราชคนมาไดในปเดยวกน และตงกรงธนบรเปนราชธานใหม
๗ พ.ศ. ๒๓๑๑ เรมปราบชมนมเจาพระยาพษณโลก แตไมส าเรจ ปราบชมนมเจาพมายส าเรจเปนชมนมแรก
๘ พ.ศ. ๒๓๑๒ ปราบชมนมเจานครศรธรรมราชส าเรจ ยกทพไปตเขมรครงแรกแตไมส าเรจ
๙ พ.ศ. ๒๓๑๓ รวบรวมประเทศไดเปนปกแผนมนคง ปราบชมนมเจาพระฝางส าเรจ ทรงพระราชนพนธบทละครรามเกยรต รบชนะพมาทสวรรคโลก และตเมองเชยงใหมครงท ๑ จดการปกครองและการศาสนาในหวเมองครงใหญ
๑๐ พ.ศ. ๒๓๑๔ ยกทพไปตเขมรครงท ๒ และสามารถปราบเขมรไวในอ านาจ นายสวนมหาดเลกแตงโคลงยอพระเกยรตพระเจากรงธนบร
๑๑ พ.ศ. ๒๓๑๕ พมายกทพมาตเมองพชย ครงท ๑ แตไมส าเรจ
๑๒ พ.ศ. ๒๓๑๖ รบชนะพมาทมาตเชยงใหม ครงท ๒ ท าใหเกดวรกรรมพระยาพชยดาบหก
๑๓ พ.ศ. ๒๓๑๗ รบชนะพมาทบางแกว ราชบร พมาถกจบและเสยชวตไปมายมาก ไทยตเมองเชยงใหมครงท ๒ ไดส าเรจ
๑๔ พ.ศ. ๒๓๑๘ พมายกทพใหญมาตหวเมองเหนอแตไมส าเรจ ถกจบเปนเชลยหลายหมนคน
๑๕ พ.ศ. ๒๓๑๙ พมายกทพมาตเมองเชยงใหมแตไมส าเรจ
๑๖ พ.ศ. ๒๓๒๑ โปรดเกลาฯใหสมเดจเจาพระยามหากษตรยศก กบเจาพระยาสรสหไปตเวยงจนทนและหลวงพระบาง ไดอญเชญพระแกวมรกตและพระบางมาไวทกรงธนบร
๑๗ พ.ศ. ๒๓๒๓ เกดจลาจลในเขมร โปรดใหสมเดจเจาพระยามหากษตรยศก เจาพระยาสรสห เจาฟากรมขนอนทรพทกษ พระองคเจาจย ยกทพไปตกรงกมพชา แตยงไมทนส าเรจกเกดจลาจลในกรงธนบรเสยกอน หลวงสรวชต(หน) แตงอเหนาค าฉนท
๑๘ พ.ศ. ๒๓๒๔ สงทพไปปราบจลาจลในเขมร
๑๙ พ.ศ. ๒๓๒๕ สมเดจพระเจาตากสนมหาราชสวรรคตเมอพระชนมายได ๔๘ พรรษา เมอวนท ๖ เมษายน พ.ศ. ๒๓๒๕ โดยถกประหารชวตดวยทอนไมจนทนดวยทรงมพระสตวปลาส รวมเวลาครองราชยทงหมด ๑๕ ปเศษ
กรงธนบร
การเสยกรงศรอยธยาครงท ๒ เปนการสญเสยอยางใหญหลวงทงทางดานวตถและจตใจ บานเมองทงปราสาทราชวง วดวาอาราม บานเรอนราษฎร อยในสภาพยอยยบ ไมอาจบรณะใหกลบคนสสภาพเดมไดเพราะไดถกพมาเผาจนหมดสน พระยาตาก(สน) สามารถไลพวกนายกองพมาออกไปไดในระยะเวลาเพยง ๗ เดอน หลงจากกเอกราชไดแลว พระยาตากคดจะบรณะกรงศรอยธยาใหกลบคนสสภาพเดม แตสภาพกรงศรอยธยาใขขณะนนยากเกนกวาจะบรณะได จงไดอพยพผคนยายลงมาทางใต ตงราชธานใหมท
เมองธนบร และขนานนามราชธานใหมวา “ กรงธนบรศรมหาสมทร” พระบรมสาทสลกษณทมผ อางวาน ามาจากประเทศอตาล
(ภาพจาก “ศลปวฒนธรรม” ปท ๗ ฉบบท ๒ ธนวาคม ๒๕๒๘ หนา ๕๙ และ ๖๖)
พระยาตาก มชาตก าเนดเปนคนสามญธรรมดา บดาชอ นายไหฮอง เปนนายอากรบอนเบย มบรรดาศกดเปนขนพฒน มารดาชอ นางนกเอยง สมเดจพระเจาตากสนมพระนามเดมวาอยางไรไมมหลกฐานปรากฏ ทราบแตวาพระนาม “สน” นนเปนทรจกภายหลง เมอทรงเปนบตรบญธรรมของพระยาจกร อครมหาเสนาบดฝายพลเรอน ซงไดตงชอใหวา สน เดกชายสนไดรบการศกษาเลาเรยนระยะแรกกบพระอาจารยทองด วดโกษาวาส (บางทานวาเปน วดคลง) จนกระทงอายได 13 ป ทานอครมหาเสนาบดจงพาเขาไปถวายตวเปนมหาดเลกในสมเดจพระเจาอยหวบรมโกศ จนไดรบพระราชทานบรรดาศกด เปนหลวงยกกระบตร (สน) ครนเมอเจาเมองตากถงแกกรรม หลวงยกกบตร (สน) จงไดรบแตงตงใหเปนเจาเมองตาก เปนเหตใหคนทวไปเรยกวา พระยาตากสน เมอพมาลอมกรง ไดถกเรยกตวเขามาปองกนกรงศรอยธยา พระยาตากชวยรบพงอยางเขมแขง จงไดรบแตงตงใหเปน พระยาวชรปาการ เจาเมองก าแพงเพชร แตยงไมทนไดรบต าแหนง ทางเมองหลวงไดเรยกตวเขาชวยปองกนพระนครในการท าสงครามกบพมา ขณะทท าการรบอยนน พระยาตากเกดความทอใจถง ๓ ครง คอ ครงแรกพระยาตากตไดคายพมา แตไมมก าลงหนนจงตองถอยทพ ครงท ๒ ถกเกณฑใหไปรบมอพมาทวดใหญกบพระยาเพชรบร พระยาตากเหนวาก าลงของพมาเหลอทจะเอาชนะได แตพระยาเพชรบรไมเหนดวยยกทพไปจนแพแกพมา พระยาตากจงถกตองขอหาวาทงใหพระยาเพชรบรเปนอนตราย และครงท ๓ เมอกอนเสยกรงเพยง ๓ เดอน พระยาตากยงปนใหญโดยไมไดขออนญาตจงถกภาคทณฑ พระยาตากเกดความทอใจในความออนแอของ พระเจาเอกทศ และเหนวากรงศรอยธยาจะตองเสยแกพมาอยางแนนอน จงไดรวบรวมพรรคพวกไดราว ๕๐๐ คน พรอมกบขนนางนายทหารผใหญตฝาวงลอมพมา โดยนายทหารและขนนางผใหญม พระเชยงเงน หลวงพรหมเสนา หลวงพชยราชา หลวงราชเสนา ขนอภยภกด และ หมนราชเสนหา พอค ามดกยกออกจากคายวดพชย ตฝาวงลอมพมาออกมา กองก าลงของพระยาตากปะทะกบทพพมาหลายครง ดงน ครงแรก รบกนทบานหนตรา แขวงอยธยา พมาแตกหนกลบไป ครงท ๒ พมาตามไปทนทบานโพธสงหาร แตถกพระยาตากตแตกกลบมา ครงท ๓ พระยาตากพกพลทบานพรานนก (แขวงนครนายก) แลวใหทหารไปหาเสบยง เกดปะทะกบทพพมาทลาดตระเวณมาจากบางคาง แขวงเมองปราจนบรเขาอยางไมรตว จงตงตวไมตด หนแตกกระจายกลบมาทางบานพรานนก พระยาตากไดเขาแกไขสถานการณไวไดและตขนาบทพพมาจนถอยรนกลบไป การรบจนมชยชนะในครงน ท าใหชาวบานพอใจเขามาเปนสมครพรรคพวกมากขน จากนนจงยกพลผานนครนายกไปทางบานกบแจะ ครงท ๔ พวกพมาทแตกไปจากบานพรานนก น าเรองรายงานนายทพทตงอยทปากน าเจาโล นายทพจงยกทพบก ทพเรอ ตดตามมาจนทนกนทดงศรมหาโพธ เขตปราจนบร พระยาตากมทหารนอยกวา จงใชอบายลวงพมาใหไลตามไปในทางแคบซงไดจดทหารและปนดกไว ทหารพมาบาดเจบลมตายเปนจ านวนมาก ตงแตนนมาพมาจงเลกตดตามกองก าลงของพระยาตากอกตอไป จากนนพระยาตากยกก าลงไปทางฉะเชงเทรา ชลบร ไดก าลงคนและก าลงอาวธเพมเตมอกมาก ทพพระยาตากเคลอนไปทางเมองระยอง ตงมนอยทวดลม ไดรบการตอนรบอยางดจากเจาเมองระยองและกรมการเมอง เพราะทางเมองระยองเหนวากองทพของพระยาตากมก าลงเหนอกกวา ในขณะเดยวกนกคบคดกนจะแอบยกพวกเขาปลนคายของพระยาตากเพราะเหนวาพระยาตากเปนกบฎตอกรงศรอยธยา พระยาตากไหวตวทนและทราบวากรมการเมองหลายคน เชน หลวงพล ขนวาเมอง ขนรามหมนซอง จะยกพวกลอบเขาปลนคาย พระยาตากสงสยพระยาระยองจะรวมดวย จงใหพระยาระยองอยในคายดบไฟในคายมดแลวซมรออย ขนวาเมองคมทหารลอบเขาไปจงถกพระยาตากปราบปรามอยางเดดขาด เมองระยองจงตกเปนของพระยาตากเมองแรก ในราวเดอน มกราคม พ.ศ. ๒๓๑๐ หลงจากนนพระยาตากจงแตงศภอกษรไปยงพระยาจนทบรเพอขอความชวยเหลอและรวมมอ เมองจนทบรหรอจนท-บรณในสมยนนเปนเมองใหญแถบชายทะเลทอดมสมบรณทงก าลงคนและเสบยงอาหาร ผคนมขวญและก าลงใจดเพราะยงไมถกโจมตจากพมา ภมประเทศกเหมาะในทางยทธศาสตร ดวยเหตนพระยาตากจงหมายเอาเมองจนทบรเปนศนยกลางในการรวบรวมผคนและอาวธเพอเปนก าลงส าคญในการกอบกเอกราชตอไป
เบองตนพระยาจนทบรสงเสบยงอาหารมาชวยแตโดยด ภายหลงเกดไมไววางใจพระยาตาก ประกอบกบขนรามหมน-ซอง กรมการเมองระยอง ซงหนไปหลงจากเขาปลนคายพระยาตากไมส าเรจ ไดไปตงคายอยเขตเมองแกลงซงเปนเมองขนของจนทบร พระยาตากทราบจงยกทพตามไปตพวกขนรามหมนซอง ขนรามหมอนซองพาพวกหนไปอาศยอยทเมองจนทบร พระยาตากเหนวาก าลงยงนอยไมพอจะหกเอาเมองจนทบร ระหวางนนกรงศรอยธยากเสยแกพมาในวนท ๗ เมษายน ๒๓๑๐ พระเจาตากจงตงตวเปนเจา ดวยเหตผลดงพระราชปรารภวา
“ เราจะตงตวขนเปนเจาใหคนทงหลายนบถอย าเกรง การทจะกอกแผนดนจงจะส าเรจไดโดยงาย ”
พระเจาตากทรงตดสนพระทยจะใชก าลงปราบหวเมองทางตะวนออก จงทรงยกทพไปชลบร ผต งตวเปนใหญอยทชลบรขณะนนคอ นายทองอยนกเลก ซงยอมออนนอมแตโดยด พระเจาตากจงทรงตงใหเปนพระยาอนราฐบร ปกครองเมองชลบรแลวทรงเลกทพกลบไประยอง
พระยาจนทบรเหนทพพระเจาตากเขมแขงขนทกทเกรงจะเปนภยแกตวจงออกอบายนมนตพระสงฆ ๔ รป ใหเปนทตมาเชญพระเจาตากไปจนทบร พระเจาตากทรงหลงเชอจงยกพลไปกบพระสงฆ เมอถงบางกระจะหวแหวน พระยาจนทบรใหหลวงปลดมาน าทพเขาเมอง แตมผแอบแจงพระเจาตากวาพระยาจนทบรคดไมซอ พระเจาตากจงทรงย งทพไวรมเมอง พระยาจนทบรใหขนพรหมธ-บาลออกมาพดจาเกลยกลอมใหเขาเมองแตพระเจาตากไมทรงตกลงดวย โดยอางวา ผนอยควรออกมาหาผใหญกวาและการตอนรบเหมอนเปนการเตรยมการตอส พระยาจนทบรจงรวาอบายแตกเสยแลวจงเตรยมการรบกบพระเจาตาก
พระเจาตากทรงเหนวากองทพจนทบรนนเขมแขง ทหารตองการก าลงใจอยางสง จงมรบสงวา เมอกนขาวเยนแลวใหทหารทกคนทบหมอขาวหมอแกงใหหมดมงไปกนขาวเชาในเมองจนทบร พอเวลาประมาณตสาม พระเจาตากทรงชางพงครบญชรใหยงปนสญญาณเขาปลนเมอง พลางขบชางเขาพงประตเมอง พวกชาวเมองจนทบรกระดมยงปนตอส นายทายชางเหนกระสนปนหนาแนน เกรงจะถกพระเจาตาก จงเกยวชางทนงใหถอย พระเจาตากตกพระทยยกของาวจะฟนแตนายทายชางกราบขอชวตไวแลวไสชางเขาพงประตเมอง ทหารกกรเขาเมองได พระยาจนทบรพาสมครพรรคพวกแตกหนไปเมองบนทายมาศ หลงจากนน พระเจาตากทรงยกทพไปตเมองตราด พอดลวงเขาฤดฝนจงใหพกรบหนมาตอเรอรบและรวบรวมศตราวธและก าลงคน พอพนฤดฝนจงยกทพมงไปอยธยา กอนยกทพใหประหารนายทองอยนกเลก หรอ พระยาอนราฐบร ซงถกราษฎรฟองวาเปนโจรพาพวกเขาปลนเรอเกบเอาทรพยสมบต แลวทรงแตงตงเจาเมองใหม จากนนกทรงเคลอนทพมาทางปากน าเจาพระยา ราวเดอน ๑๒ พทธศกราช ๒๓๑๐ เมอมาถงกรงธนบร นายทองอนซงรกษากรงธนบรไดรบแจงขาวไปยงสก แลวเรยกผคนขนรกษาปอมวชยประสทธเตรยมตอสเตมท กองทพกชาตของพระเจาตากสามารถตกรงธนบรได จบนายทองอนซงฝกใฝพมาไดจงทรงใหประหารชวตเสย แลวยกทพขนเหนอมงสอยธยา กองทพพระเจาตากสมารถตคายพมาแตกไดทกคาย ตรงกบวนท ๖ พฤศจกายน พ.ศ. ๒๓๑๐ ถอวาเปนวนทพระเจาตากทรงสามารถกเอกราชไดส าเรจ หลงจากเสยกรงใหแกพมาเมอ วนท ๗ เมษายน พ.ศ. ๒๓๑๐ รวมเวลาทไทยตกเปนของพมา ๗ เดอน เมอพระเจาตากทรงกเอกราชไดส าเรจไดโปรดใหขดพระบรมศพของพระเจาเอกทศขนมาถวายพระเพลงอยางสมพระ-เกยรต ประชาชนตางยอมรบพระเจาตากเปนพระเจาแผนดน ตอจากนนอกประมาณ ๑ ป จงทรงท าพธปราบดาภเษกขนเปนกษตรยในเดอนธนวาคม พ.ศ. ๒๓๑๑ ทรงพระนามวา “ สมเดจพระบรมราชาท ๔ ” หรอทคนทวไปเรยกพระนามวา “ สมเดจพระเจาตากสน ” หรอ “ สมเดจพระเจากรงธนบร ” เมอพระเจาตากทรงกอบกเอกราชไดแลว ไดทรงตงราชธานขนใหมทกรงธนบรเพราะกรงศรอยธยาพนาศยอยยบเกนกวาจะบรณะซอมแซมได ทรงขนานนามราชธานใหมวา “ กรงธนบรศรมหาสมทร ”
เหตผลทยายราชธาน
สาเหตทพระเจาตากไมทรงตงกรงศรอยธยาเปนราชธานอกเพราะ ๕. กรงศรอยธยาเสยหายมากยากแกการจะบรณะปฏสงขรณใหดดงเดมได ๖. กรงศรอยธยาเปนเมองใหญเกนกวาจะรกษาไวไดดวยก าลงคนจ านวนนอย ๗. ขาศกรจกภมประเทศของกรงศรอยธยาดแลว ๘. กรงศรอยธยาตงอยไกลจากปากแมน ามากเกนไป ไมสะดวกแกการตดตอคาขายกบตางชาตซงนบวนจะมเพมมากขน
เหตผลทสถาปนากรงธนบรเปนราชธาน
พระเจาตากทรงมพระราชวนจฉยทจะตงกรงธนบรเปนราชธานเพราะ ๘. กรงธบรเปนเมองเลกพอแกก าลงคนทจะรกษาไว ๙. ตงอยใกลปากอาวสะดวกแกการตดตอกบตางชาต ๑๐. กรงธนบรมปอมปราการพรอมอยแลว ๑๑. กรงธนบรตงอยในทน าลกใกลทะเล หากขาศกมแตทพบกไมมทพเรอสนบสนนกยากทจะตไดส าเรจ ๑๒. ถากรงธนบรเสยทแกขาศก กสามารถถอยไปตงมนอยทจนทบรไดโดยอาศยเสนทางเรอ ๑๓. กรงธนบรตงปดปากน า จงสามารถควบคมการล าเลยงเสบยงอาหารและอาวธตางๆทจะเลดลอดไปหวเมองทางเหนอทตงตว
เปนใหญได ๑๔. กรงธนบรตงอยไมไกลจากราชธานเดมมากนก จงเปนแหลงรวมคนและขวญของคนไดด
การรวมอาณาเขต
เมอกรงศรอยธยาเสยแกพมาเมอ ๗ เมษายน พ.ศ. ๒๓๑๐ นน บานเมองเกดความระส าระหายเดอดรอน โจรผรายชกชม การท ามาหากนของราษฎรฝดเคอง แผนดนวางกษตรยอนเปนแหลงยดเหนยวจตใจ จงเปนเหตใหบรรดาหวเมองใหญทอยหางไกลกรงศรอยธยาตงตวเปนใหญขน บรรดาบานเลกเมองนอยทออนแอและตองการหาทพงใหพนจากการถกรงแกขมเหงทงจากคนไทยดวยกน และจากพมาทคอยปลนทรพยสนและกวาดตอนผคนสงไปเมองพมา กเขามาออนนอมตอเมองใหญขอความคมครอง เมอพระเจาตากทรงตงกรงธนบรเปนราชธาน และทรงปราบดาภเษกขนเปนกษตรยแลวไดทรงเรมปราบปรามชมนมตางๆทตงตวเปนใหญตามล าดบดงน
๓. การปราบชมนมเจาเมองพษณโลก
พษณโลกเปนเมองใหญมความเจรญรองลงมาจากกรงศรอยธยา ทงยงเคยเปนเมองหลวงเมอสมยสมเดจพระบรมไตรโลกนาถ ฐานะของพษณโลกจงเปนเมองเอก เจาเมองพษณโลกในขณะนน คอ พระยาพษณโลก (เรอง) มอทธพลตงแตเขตเมองพชย (อตรดตถ) ถงนครสวรรค
พระเจากรงธนบรเสดจขนไปปราบชมนมพระยาพษณโลกกอนชมนมอน เพราะเปนชมนมใหญทเขมแขงมาก ถาปราบไดส าเรจชมนมอน ๆ กอาจจะมาอยในอ านาจโดยไมตองใชก าลง ดงนน พระองคจงทรงตดสนพระทยยกกองทพขนไปปราบชมนมพระยาพษณโลกเมอประมาณเดอนพฤศจกายน พ.ศ. ๒๓๑๑ โดยยกกองทพไปทางเรอ พระยาพษณโลกทราบขาวจงใหหลวงโกษา (ยง) ยกกองทพมาตงรบทต าบลเกยชย กองทพพระเจากรงธนบรไมทนรตวเพราะกองทพพระยาพษณโลกยกออกมาตงรบไกลกวาทพระองคคดจงมทนไดทรงระวง ท าใหทพของพระเจากรงธรบรเสยกระบวนและพระเจากรงธนบรถกปนยงทพระชงฆ (แขง) จงตองถอยทพกลบกรงธนบร
พระยาพษณโลกเหนวามชยตอพระเจากรงธนบรจงสถาปนาตวเองขนเปนเจา อยตอมาอก ๗ วนกถงแกพราลย พระอนทรอากรผเปนนองชายขนครองเมองแทน ตอมาเจาพระฝางไดยกก าลงมาตเมองพษณโลกไดและรวมเมองพษณโลกเขาไวในชมนมเจาพระฝาง มศนยกลางอยทเมอง สวางคบร
๔. การปราบชมนมเจาพมาย
เมอพระเจากรงธนบรทรงหายประชวรจากบาดแผลการถกยงทพษณโลกแลว ทรงมพระราชด ารทจะปราบชมนมเจาพมายซงมกรมหมนเทพพพธตงตวเปนใหญอย เพราะพระองคทรงเกรงวากรมหมนเทพพพธจะเกลยกลอมหวเมองลาวมาเปนพวก ขณะนนกรมหมนเทพพพธมอ านาจปกครองอยทางบรเวณหวเมองดานตะวนออกเฉยงเหนอ ตลอดลงมาจนถงเมองสระบร ทศเหนอจดลานชาง ทศตะวนออกจดกมพชา
พระเจากรงธนบรทรงจดทพไปตเมองพมายในป พ.ศ. ๒๓๑๑ โดยจดเปน ๒ ทพ พระองคทรงคมไปเองทพหนง สวนอกทพหนงทรงมอบใหพระราชวรนทร (ทองดวง) และพระมหามนตร (บญมา) คมไป พระเจากรงธนบรทรงยกทพไปทางชองพระยาไฟ (ดงพญาเยน) อกทพหนงยกไปทางนครนายก ปราจนบร เมองพมายยกทพมาตงรบทดานจอหอและดานกระโทก ผลการรบปรากฏวา พระเจากรงธนบรทรงมชยชนะ กรมหมนเทพพพธหนไปเวยงจนทรแตถกขนชนะ กรมการเมองนครราชสมาจบได น าตวมาถวายพระเจากรงธนบร กรมหมนเทพพพธแสดงกรยากระดางกระเดองไมยอมออนนอม พระเจากรงธนบรจงโปรดใหประหาชวตเสย ๓. การปราบชมนมเจานครศรธรรมราช
เมอพระเจากรงธนบรทรงปราบกรมหมนเทพพพธไดแลว ในปรงขน พ.ศ. ๒๓๑๒ พระเจากรงธนบรไดทรงเตรยมการทจะปราบชมนมเจานครศรธรรมราชซงมพระปลด (หน) ตงตวเปนใหญ มอาณาเขตตงแตเมองชมพรจนถงเขตตอแดนหวเมองมลาย
การไปตเมองนครศรธรรมราชในครงนน พระเจากรงธนบรโปรดใหเจาพระยาจกร (หมด) เปนแมทพใหญ มพระยายมราช พระยาศรพพฒน พระยาเพชรบร เปนนายกองคมทพไปในเดอนเมษายน พ.ศ. ๑๒๑ ไดท าการสรบกนเปนสามารถจนพระยาศรพพฒนแลพพระยาเพชรบรตายในทรบ พระยาจกรและพระยายมราชเกดความแตกสามคคกน พระเจากรงธนบ รจงตองเสดจไปบญชาการทพเอง และปราบชมนมเจานครศรธรรมราชไดส าเรจ เจานคร (หน) หนไปพงพระยาตานศรสลตานทเมองปตตาน พระยาจกรจงยกทพตามไป พระยาตานศรสลตานกลวทพกรงธนบรจะรกราน จงมอบตวเจานครศรธรรมราชและพรรคพวกทลภยใหแกกองทพธนบร
ในครงแรกบรรดาขนนางของธนบรเหนสมควรใหประหารชวตเจานครเสย แตพระเจากรงธนบรไมทรงเหนดวย ทรงเหนวาการตงตวเปนใหญในขณะทบานเมองไมสงบสขไมใชความผดรายแรง และเจานครศรธรรมราชกไมใชขาราชการของพระองคกยอมจะตงตวเปนใหญได จงโปรดใหพระปลด (หน) ไปครองเมองนครศรธรรมราชตามเดม และยกฐานะเมองนครศรธรรมราชใหเปนเมองประเทศราชดวย ๔. การปราบชมนมเจาพระฝาง
พระเจากรงธนบรไดปราบชมนมเจาพระฝางเปนชมนมสดทาย หวหนาชมนมนเปนพระชอ เรอน เดมเคยศกษาพระธรรมวนยอยทกรงศรอยธยา ไดเปนทพระพากลเถระ พระราชาคณะฝายอรญวาส จ าพรรษาอยทวดอโยธยา แลวไดเลอนขนเปนสงฆราชาเจาคณะเมองสวางคบร ศกษาเลาเรยนทางวปสนาธระ มวชาอาคมแกกลาจนท าใหคนนบถอเปนจ านวนมาก ในทสดกไดตงตนเปนใหญขนทางสวางคบร สถาปนาตวเองขนเปนเจาทง ๆ ทอยในเพศบรรพชต มแมทพนายกองเปนพระสงฆทงสน คนทวไปเรยกวา เจาพระฝาง
ในป พ.ศ. ๒๓๑๑ เจาพระฝางไดตเอาเมองพษณโลกมาไวในครอบครอง รวมกนเปนชมนมใหญชมนมเดยวทางภาคเหนอ จากนนกไดขยายอทธพลลงมาทางใตถงเมองอทย ชยนาท ตอมาในป พ.ศ.๒๓๑๓ พระเจากรงธนบรไดทรงยกทพไปปราบเจาพระฝาง โดยพระองคทรงคมทพเรอ และโปรดใหพระยายมราชกบพระพชยราชาคมทพบกขนาบไปสองฟากแมน าเจาพระยา พระเจากรงธนบรทรงเขาตเมองพษณโลกซงหลวงโกษา (ยง) ครองอยไดส าเรจ และทรงคอยทพบกอย ๙ วน จากนนเดนทพตอไปนสวางคบรไดภายใน ๓ วน เจาพระฝางหนไปเชยงใหม
สมเดจพระเจากรงธนบรทรงปราบหวเมองตางๆ ทตงตนเปนใหญอยเปนเวลานานถง ๓ ป จงสามารถรวบรวมอาณาเขตทแบงแยกเหลานนคนกลมาเปนปกแผนไดดงเดม โดยมกรงธนบรเปนเมองหลวงของไทย
การปองกนพระราชอาณาจกร
ปญหาทส าคญยงตลอดรชสมยของสมเดจพระเจาตากสนมหาราช คอ การรกษาเอกราชของประเทศใหมนคงปลอดภย หลงจากสมเดจพระเจาตากสนมหาราชทรงรบชนะพมาทคายโพธสามตน และทรงกอบกเอกราชไดส าเรจ ไดตองท าการรบกบพมาอกหลายครงซงสวนใหญไทยเปนฝายชนะ การท าสงครามกบพมาครงส าคญ เชน ๑. การรบกบพมาทบางกง สมทรสงคราม พ.ศ. ๒๓๑๑ ผลปรากฏวาพมาแพเสยอาวธและเสบยงอาหาร และเรอเปนจ านวนมาก ๒. พมาตเมองสวรรคโลก พ.ศ. ๒๓๑๓ ผลปรากฏวาพมาไมสามารถตไทยได ๓. ไทยตเมองเชยงใหมครงท ๑ พ.ศ. ๒๓๑๓ สงครามครงนตอเนองจากสงครามครงท ๒ เมอสมเดจพระเจาตากสนมหาราชทรงยกทพขนไปชวยรกษาเมองสวรรคโลก ทรงเหนเปนโอกาสดทจะยดเมองเชยงใหมมาจากพมา แตไมส าเรจ ๔. พมาตเมองพชยครงท ๑ พ.ศ. ๒๓๑๕ แตไมส าเรจ ถกตแตกพายไป ๕. พมาตเมองพชยครงท ๒ พ.ศ. ๒๓๑๖ ผลปรากฏวาพมาพายแพไปท าใหเกดวรกรรมพระยาพชยดาบหกขน ๖. ไทยตเมองเชยงใหมครงท ๒ พ.ศ.๒๓๑๗ สามารถยดเชยงใหมเปนเมองขนได ๗. การรบกบพมาทบางแกว ราชบร พ.ศ. ๒๓๑๗ ผลปรากฏวาพมาแพเสยชวตและถกจบเปนเชลยเปนจ านวนมาก ๘. อะแซหวนก ตหวเมองเหนอ โดยเฉพาะพษณโลก พ.ศ. ๒๓๑๘ – ๒๓๑๙ สงครามครงนนบวาเปนสงครามครงใหญในสมยธนบร ผลปรากฏวาพมาแพถกจบเปนเชลยหลายหมนคน ๙ .พมาตเมองเชยงใหม พ.ศ. ๒๓๑๙ พมาไมสามารถตเมองเชยงใหมไดตองแตกพายไป แตหลงจากทพมาแตกทพกลบไปแลวสมเดจพระเจาตากสนมหาราชเหนวาเชยงใหมมผคนไมมากพอทจะรกษาเมอง จงอพยพผคนออกจากเมองและประกาศใหเปนเมองรางตงแตนนมา จนถงรชกาลพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก จงไดตงขนมาใหม
การขยายอาณาเขต
หลงจากทเหตการณภายในกรงธนบรสงบเรยบรอยแลว สมเดจพระเจาตากสนมหาราชจงเรมขยายอาณาเขตออกไปยงประเทศใกลเคยง ไดแก เขมรและลาว ๑. การขยายอ านาจไปยงเขมร ขณะนนดนแดนเขมรเกดการแกงแยงอ านาจกนระหวางพระรามราชา (นกองนน)กบพระนารายณราชา(นกองตน) พระนารายณราชาไปขอความชวยเหลอจากญวน พระรามราชาสไมไดหนมาขอความชวยเหลอจากไทย ครงแรกสมเดจพระเจาตากสนมหาราชสงพระราชสาสนไปยงพระนารายณราชาใหมาสวามภกด ตอไทย แตพระนารายณราชาไมยอม ดงนนจงทรงโปรดฯใหพระยาอภยรณฤทธ (ทองดวง) และพระยาอนชตราชา (บญมา) น าทพไปตเขมรใน พ.ศ. ๒๓๑๒ ขณะททพไทยตไดเมองเสยม-ราฐ พระตะบอง โพธสตว กบจะตเมองพทไธเพชร (บนทายเพชร) เขมรปลอยขาววาสมเดจพระเจาตากสนมหาราชสวรรคต พระยาอภย-รณฤทธและพระยาอนชตราชาจงยกทพกลบพ.ศ.๒๓๑๔ เมอสมเดจพระเจาตากสนมหาราชปราบชมนมตางๆ เรยบรอยแลว จงเสดจยกทพไปตเขมรอกครงและสามารถตเขมรไดส าเรจ ไดสถาปนาพระรามาชาขนครองเขมร สวนพระนารายณราชาหนไปพงญวน ตอมาไดมาสวามภกด ตอไทย สมเดจพระเจาตากสนมหาราชจงโปรดใหเปนพระมหาอปโยราช (วงหนา) (ต าแหนงพระมหาอปโยราช คอ ต าแหนง รชทายาทของกษตรยเขมร ซงเทยบเทาต าแหนงพระมหาอปราชของไทย) เหตการณในเขมรจงสงบลง ตอมาใน พ.ศ. ๒๓๒๓ เกดการกบฏในเขมร พวกกบฏจบพระรามราชาและพระนารายณราชาปลงพระชนมทงสองพระองค สมเดจพระเจาตากสนมหาราชโปรดใหสมเดจเจาพระยามหากษตรยศกและเจาพระยาสรสหไปปราบการจลาจลไดส าเรจ และโปรดเกลาฯ ใหนกองเองซงเปนโอรสของพระนารายณราชาไดขนครองราชสมบตแทน แตเนองจากยงทรงพระเยาว จงมฟาทะละหะ (ม) เปนผส าเรจราชการแทน เขมรจงหนไปพงญวนอกครงหนง สมเดจพระเจาตากสนมหาราชโปรดใหสมเดจเจาพระยามหากษตรยศกไป
ปราบเขมร ขณะทกองทพไทยจะรบกบเขมรอยนน กมขาววาทางกรงธนบรเกดจลาจลวนวาย ดวยสมเดจพระเจาตากสนมหาราชทรงเสยพระสต สมเดจเจาพระยามหากษตรยศกจงตองรบยกทพกลบ ๒. การขยายอ านาจไปลาว ในสมยกรงธนบรไทยไดท าศกขยายอ านาจไปยงลาว ๒ ครง คอ ๒.๑ การตเมองจ าปาศกด เพราะเจาเมองนางรองเกดขดใจกบเจาเมองนครราชสมา จงคดกบฏตอไทยไปขอขนกบเจาโอ (หรอเจาโอ) สมเดจพระเจาตากสนมหาราชจงโปรดใหเจาพระยาจกรไปปราบ จบเจาเมองนางรองประหารชวต ท าใหเมองจ าปาศกดและดนแดนลาวตอนลางอยภายใตอ านาจของไทย ใน พ.ศ.๒๓๑๙ สมเดจพระเจาตากสนมหาราชจงทรงแตงตงเจาพระยาจกร เปน “สมเดจเจาพระยามหากษตรยศกพลกมหมา ทกนคราระอาเดช นเรศราชสรยวงศ” นบวาเปนการพระราชทานยศใหแกขนนางสงทสดเทาทเคยมปรากฏมาในสมยนน ๒.๒ การตเวยงจนทน มสาเหตมาจากพระวอเสนาบดของเจาสรบญสารเกดววาทกบเจาครองนครเวยงจนทน พระวอจงหนเขามาอยทต าบลดอนมดแดง (ในจงหวดอบลราชธาน) ขอสวามภกด ตอสมเดจพระเจาตากสนมหาราช เจาสรบญ-สารไดสงกองทพมาปราบและจบพระวอฆาเสย ใน พ.ศ.๒๓๒๑ สมเดจพระเจาตากสนมาหาราชจงโปรดใหสมเดจเจาพระยามหากษตรยศก และเจาพระยาสรสหยกกองทพไปปราบ ขณะทไทยยกทพไป เจารมขาวเจาผครองเมองหลวงพระบางมาขอสวามภกด ตอไทยและสงกองทพมาชวยตเมองเวยงจนทนดวย เจาสรบญสารสไมไดจงหลบหนไป เจาพระยามหากษตรยศกจงไดอญเชญพระแกวมรกตพรอมทงพระบางมาไวทไทยดวย (สวนพระบางนน ตอมาไทยคนใหแกลาวในสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช)
ความเจรญทางดานตางๆ ในสมยธนบร และการตดตอกบตางประเทศ
ตลอดระยะเวลา ๑๕ ป ในรชสมยสมเดจพระเจาตากสนมหาราช พระองคทรงใชเวลาสวนใหญในการตอสปราบปรามปองกนและขยายอาณาเขตของประเทศจงไมคอยมเวลาจะทจะพฒนาประเทศทางดานอนมากนก แตถงกระนนพระองคกทรงพยายามสรางความเจรญใหแกประเทศในดานตางๆ ดงน
๒. ดานการปกครอง ลกษณะการปกครองของกรงธนบร ด าเนนรอยตามแบบแผนของสมยอยธยาตอนปลาย โดยแบงการปกครองออกเปน ๒ สวน คอ ๑.๑ การปกครองสวนกลางหรอราชธาน อยในความรบผดชอบของอครมหาเสนนาบดทง 2 ต าแหนง คอ
สมหกลาโหม มหนาทดแลรบผดชอบดแลหวเมองฝายใตและกจการฝายทหาร และ สมหนายก มหนาทดแลรบผดชอบดแลหวเมองฝายเหนอและกจการฝายพลเรอน
กบต าแหนงเสนาบดจตสดมภอก ๔ ต าแหนง คอ กรมเวยง กรมวง กรมคลง กรมนา กรมทง ๔ น มหนาท คอ ๑) กรมเวยง มหนาทปกครองทองท บงคบบญชาบานเมอง และรกษาความสงบเรยบรอยของบานเมอง ๒) กรมวง มหนาทรบเกยวกบราชส านก และพจารณาพพากษาคดความของราษฎร ๓) กรมคลง มหนาทรบจายและเกบรกษาพระราชทรพยทไดมาจากสวยอากร บงคบบญชากรมทาซงเกยวของกบการตดตอคาขายกบตางประเทศ และมหนาทเกยวกบพระคลงสนคาการคาส าเภาของหลวง ๔) กรมนา มหนาทดแลการท านา เกบขาวขนฉางหลวง และพจารณาคดความเกยวกบเรองโค กระบอและทนา
ค าวา “กรม” ในทนหมายความคลายกบ “กระทรวง”ในปจจบน
๑.๒ การปกครองสวนภมภาค แบงออกเปน ๑) การปกครองหวเมองชนในทอยรายรอบราชธาน เรยกวา เมองชนจตวา มผปกครองเรยกวา “ผรง” ปฏบตตามค าสงของเสนาบดจตสดมภในราชธาน ๒) การปกครองหวเมองภายในราชอาณาจกร เรยกวา หวเมองชนนอก หรอ เมองพระยามหานคร เปนเมองทอยนอกเขตราชธานออกไป แบงออกเปนเมองชนเอก โท ตร ๓) การปกครองหวเมองประเทศราช ทอยหางไกลออกไปถงชายแดน มอาณาเขตตดตอกบประเทศอน ตองสงเครองราชบรรณาการมาใหตามก าหนด ไดแก กมพชา ลาว เชยงใหม และนครศรอธรรมราช ๒. ดานกฎหมายและการศาล
กฎหมายและวธพจารณาคดความในศาลสมยธนบร ใชตามแบบสมยอยธยาเทาทมหลกฐานปรากฏอยมเพยงฉบบเดยว เกยวกบการสกเลก คอ การลงทะเบยนชายฉกรรจเพอรบใชในราชการ เรยกวา ไพรหลวง การสกเลกในสมยนนส าคญมาก เพราะเปนระยะเวลาของการปองกนและแผอ านาจเพอใหประเทศชาตมนคง สวนการศาลมกใชบานของเจานาย บานของตลาการ บางครงสมเดจพระเจาตากสนมหาราชกทรงเปนผพพากษาคดเอง และทรงใชศาลทหารและพระบรมราชโองการเปนกฎหมายใชในการตดสนคดความดวย ๓. ดานเศรษฐกจ
หลงจากเสยกรงศรอยธยาแกพมาแลว สภาพเศรษฐกจของไทยตกต ามากประชาชนยากจนอตคดฝดเคอง อาหารหายากและราคาแพง เนองจากในขณะทเกดศกสงครามผคนตางพากนหนเอาตวรอด การท าไรท านาตองหยดชะงกลง สมเดจพระเจาตากสนมหาราชทรงแกไขปญหาเฉพาะหนาในระยะทตงกรงธนบรใหมๆ ดวยการจายพระราชทรพยซอขาวจากพอคาตางประเทศในราคาสงเพอแจกจายประชาชน และชกชวนใหราษฎรกลบมาตงภมล าเนาอยตามเมองตางๆ ท ามาหากนดงแตกอน นอกจากนนสมเดจพระเจาตากสนมหาราชยงสงเสรมทางดานการคาขาย มการสงเรอส าเภาไปคาขายยงประเทศ อนเดยและประเทศใกลเคยง ส าหรบสงของทบรรทกเรอส าเภาหลวงไปขาย เชน ดบก พรกไทย ครง ขผง ไมหอม ฯลฯ และเมอขายสนคาหมดแลวกจะซอสนคาตางประเทศทตองการใชในประเทศ เชน ผาลายและถวยชามมาขายใหแกประชาชนอกตอหนง ซงการคาขายนเปนแบบเดยวกบสมยอยธยา คอ อยภายใตการดแลของพระคลงสนคา มการสงเสรมใหราษฎรท าการเพาะปลก ท าใหเศรษฐกจของประเทศคอยๆ ดขนตามล าดบ
๔. ดานสงคม
สงคมไทยสมยกรงธนบรมการควบคมอยางเขมงวดเพอเตรยมพรอมอยเสมอ เพราะมการท าศกกบพมาบอยครง มการสกเลขบอกชอสงกดมลนายและเมองไวทขอมอไพรหลวงทกคน ซงมหนาทรบใชราชการปละ ๖ เดอน โดยการมารบราชการ ๑ เดอน แลวหยดไปท ามาหากนของตนอก ๑ เดอนสลบกนไป เรยกวา “ การเขาเดอนออกเดอน ” ไพรหลวงอกพวกหนง เรยกวา “ ไพรสวย ” คอ ไพรหลวงทสงสงของแทนการใชแรงงานแกราชการ ซงเปนพวกทรบใชแตเฉพาะเจานายทเปนขนนาง ๕. ดานการศกษา
แมวาบานเมองจะอยในภาวะสงคราม แตสมเดจพระเจาตากสนมหาราชกทรงทะนบ ารงการศกษาอยเสมอ ศนยกลางการศกษาในสมยธนบรอยทวด เดกผชายเมอมอายพอสมควรพอแมมกเอาไปฝากกบพระ เมอมเวลาวางพระกจะสอนใหอานเขยน แบบเรยนทใชคอหนงสอ “ จนดามณ ” เมออานออกเขยนไดแลวกเรยน
- แตงรอยแกว โคลง ฉนท กาพย กลอน - ศกษาศพท เขมร บาล สนสกฤต วชาเลข - เรยนมาตราไทย ชง ตวง วด - มาตราเงนไทย - คดหนาไม (วธการค านวณหาจ านวนเนอไมเปนยก หรอเปนลกบาศก) - การศกษาดานอาชพ พอแมมอาชพอะไรกมกฝกใหลกหลานมอาชพตามตนเอง โดยฝกฝนตกทอดกนมาหลายชวอายคน เชน วชาชางและแกะสลก ชางปน ชางถม แพทยแผนโบราณ ฯลฯ สวนสตร ประเพณโบราณไมนยมใหเรยนหนงสอ มนอยคนทอานออกเขยนได เดกผหญงสวนมากจะถกฝกสอนใหดานการเยบปกถกรอย ท ากบขาว การจดบานเรอน และมารยาทของกลสตร ๖. ดานศาสนา
เมอครงเสยกรงศรอยธยาครงท ๒ สงส าคญตางๆ ในพระพทธศาสนาถกท าลายเสยหายมาก หลงจากทสมเดจพระเจาตากสนมหาราชทรงยายเมองหลวงมายงกรงธนบร พระองคไดฟนฟศาสนาขนใหมโดยช าระความบรสทธของพระสงฆ พระสงฆรปใดทประพฤตไมอยในพระวนยกใหสกออกไปเสย พระสงฆรปใดประพฤตอยในพระวนยทรงอาราธนาใหบวชเรยนตอไป นอกจากน พระองคทรงบรจาคพระราชทรพยสวนพระองคในการสรางพระอโบสถ วหาร เสาสนะ กฏสงฆและวดวาอารามตางๆ เชน วนบางยเหนอเหนอ (วดราชคฤห) วดบางยเรอใต (วดอนทาราม) วดบางหวาใหญ (วดระฆงโฆษตาราม) วดแจง (วดอรณราชวราราม) วดหงส (วดหงสรตนาราม) เปนตน นอกจากนเมอพระองคทราบวาพระไตรปฎกมอยทใดกทรงใหน ามาคดลอกเปนฉบบหลวงไวทกรงธนบรแลวสงตนฉบบกลบไปเกบไวทเดม ทรงใหชางจารพระไตรปฎกทงจบ ทส าคญทสดทรงใหอญเชญพระแกวมรกต มาประดษฐานทวดอรณราชวราราม ๗. ดานศลปะและวรรณกรรม
สมยกรงธนบรดานศลปะมไมคอยมากนกเพราะบานเมองอยในภาวะสงครามถงกระนนพระองคกทรงใหมการละเลนเพอเปนการบ ารงขวญประชาชนใหหายจากความหวาดกลว และลมความทกขยาก มขบวนแหอญเชญและสมโภชพระแกวมรกตเปนเวลา ๗ วน การประชนละครระหวางละครผหญงของเจานครศรธรรมราช และละครหลวง ผลงานทางดานวรรณกรรมในสมยนนมนอยและไมสสมบรณนก วรรณกรรมทมชอเสยง ไดแก - บทพระราชนพนธเรองรามเกยรตบางตอน - หลวงสรวชต (หน) ประพนธลลตเพชรมงกฏ และอเหนาค าฉนท - นายสวนมหาดเลก ประพนธโคลงยอพระเกยรตพระเจากรงธนบร การไปตดตอกบจนในปลายรชสมยท าใหมวรรณกรรมเกดขนอกเรองหนง คอ นราศพระยามหานภาพไปเมองจน หรอนราศเมองกวางตง สวนผลงานดานสถาปตยกรรมในสมยธนบร ไมมผลงานดเดนทพอจะอางถงได
การตดตอกบประเทศตะวนตก
ในสมยธนบรประเทศไทยมการตดตอกบประเทศตะวนตก ดงน ๑. ฮอลนดา ใน พ.ศ. ๒๓๑๓ ฮอลนดาจากเมองปตตาเวย (จาการตา) ซงเปนสถานการคาของฮอลนดา และแขกเมองตรงกานไดเขาเฝาสมเดจพระเจาตากสนมหาราช เพอถวายปนคาบศลา จ านวน ๒๒๐๐ กระบอก และถวายตนไมเงนตนไมทองดวย ๒. องกฤษ ใน พ.ศ.๒๓๑๙ กปตนฟรานซส ไลท ไดน าปนนกสบจ านวน ๑๔๐๐ กระบอกและสงของอนๆ เขามาถวายเพอเปนการสรางสมพนธไมตร ๓. โปรตเกส ใน พ.ศ. ๒๓๒๒ แขกมวรจากเมองสรต ซงเปนเมองขนของโปรตเกส น าสนคาเขามาคาขายในกรงธนบร และไทยไดสงส าเภาหลวงไปคาขายยงประเทศอนเดย
เหตการณตอนปลายสมยธนบร
ในปลายรชสมยของสมเดจพระเจาตากสนมหาราช พระราชพงศาวดารฉบบตางๆ บนทกไววา สมเดจพระเจาตากสนมหาราชทรงมพระสตฟนเฟอนไป เขาพระทยวาทรงบรรลโสดาบน และจะใหพระสงฆกราบไหวพระองคซงเปนคฤหสถ ราษฎรไดรบความเดอดรอนทวแผนดนจากขาราชการททจรตกดขขมเหงหาประโยชนสวนตว เปนเหตท าใหเกดจลาจลขนในกรงธนบร ราษฎรตางทงบานเรอนหนเขาปาไปเปนอนมาก ขณะเดยวกนกเกดกบฏขนทกรงศรอยธยา สมเดจพระเจาตากสนมหาราชทราบขาวกบฏ จงสงพระยาสรรคขนไปสอบสวน แตพระยาสรรคกลบไปเขาพวกกบฏ ยกพวกเขาปลนพระราชวงทกรงธนบร ในเดอนเมษายน ๒๓๒๔ บงคบใหสมเดจพระเจาตากสนมหาราชออกผนวชและคมพระองคไวทพระอโบสถวดอรณราชวราราม และพระยาสรรคกตงตนเปนผส าเรจราชการแผนดนแทน สวนสมเดจเจาพระยามหากษตรยศก ก าลงจะยกทพไปตเมองเสยมราฐ เมอทราบขาวเกดจลาจลในกรงธนบร จงรบยกทพกลบขณะนนเปนเดอนเมษายน ๒๓๒๕ เมอมาถงกรงธนบร พระองคไดซกถามเรองราวความยงยากทเกดขน จงใหประชมขาราชการ ปรากฏวาทประชมลงความเหนวาใหส าเรจโทษพระเจาตากสนมหาราช ขณะนนทรงมพระชนม ๔๘ พรรษา รวมเวลาครองราชย ๑๕ ป ในสมยรชกาลสมเดจพระเจาตากสนมหาราช พระองคทรงตรากตร าในการสรบ เพอรกษาและขยายของเขตแผนดนโดยมไดวางเวน จนสามารถขยายเปนอาณาจกรใหญในแหลมทองนได พระองคทรงเปนนกรบ มไดทรงมโอกาสแมแตจะเสวยสขสงบในบนปลายพระชนมชพ เพราะไดเกดกบฏพระยาสรรคขนกอน บานเมองวนวาย จนเปนเหตใหทรงถกส าเรจโทษดงทกรมหลวงนรนทรเทวบนทกไวในจดหมายเหตความทรงจ าของทานวา “เมอตนแผนดนเยนดวยพระบารม ชมพนชนผลจนมแทน ปลายแผนดนแสนรอนรมสมรากโคนโคนลมถมแผนดน ดวยสนพระบารมแตเพยงนน”
สรปเหตการณส าคญสมยสมเดจพระเจาตากสนมหาราช
ล าดบท พ.ศ. เหตการณส าคญตางๆ ทเกดขน
๑ พ.ศ. ๒๒๗๗ สมเดจพระเจาตากสนมหาราช ทรงพระราชสมภพ (สมยพระเจาอยหวบรมโกศ) บดาชอ ไหฮอง มารดาชอ นางนกเอยง มก าเนดเปนสามญชน เมอพระชนมายได ๔ วน เจาพระยาจกรขอไปเลยงเปนบตรบญธรรม
๒ พ.ศ. ๒๒๙๐ เมออายครบ ๑๓ พรรษา ไดถวายตวเปนมหาดเลกในพระบรมราชาธราชท ๓ หรอพระเจาอยหวบรมโกศ
๓ พ.ศ. ๒๒๙๘ เมออายครบ ๒๑ พรรษา ทรงผนวช ณ ส านกอาจารยทองด วดโกษาวาส เมอทรงลาสกขาแลวไดรบราชการในต าแหนงหาดเลกรายงานในกรมหาดเลกไทยและกรมวงศาลหลวง
๔ พ.ศ. ๒๓๐๑ ปตนรชกาลสมเดจพระสรยาศนอมรนทรหรอพระเจาเอกทศ ไดเปนพระยาเจาเมองตาก ตอมาเปนพระยาวชรปราการ เจาเมองก าแพงเพชร แตยงไมไดขนไปครอง
๕ พ.ศ. ๒๓๐๙ พระยาวชรปราการพาพรรคพวกไทย-จน ฝาวงลอมพมาออกจากรงศรอยธยาไปซองสมก าลงผคนและตระเตรยมก าลงทพทจนทบร
๖ พ.ศ. ๒๓๑๐ กรงศรอยธยาเสยแกพมาครงท ๒ แตสมเดจพระเจาตากสนมหาราชสามารถกอบกเอกราชคนมาไดในปเดยวกน และตงกรงธนบรเปนราชธานใหม
๗ พ.ศ. ๒๓๑๑ เรมปราบชมนมเจาพระยาพษณโลก แตไมส าเรจ ปราบชมนมเจาพมายส าเรจเปนชมนมแรก
๘ พ.ศ. ๒๓๑๒ ปราบชมนมเจานครศรธรรมราชส าเรจ ยกทพไปตเขมรครงแรกแตไมส าเรจ
๙ พ.ศ. ๒๓๑๓ รวบรวมประเทศไดเปนปกแผนมนคง ปราบชมนมเจาพระฝางส าเรจ ทรงพระราชนพนธบทละครรามเกยรต รบชนะพมาทสวรรคโลก และตเมองเชยงใหมครงท ๑ จดการปกครองและการศาสนาในหวเมองครงใหญ
๑๐ พ.ศ. ๒๓๑๔ ยกทพไปตเขมรครงท ๒ และสามารถปราบเขมรไวในอ านาจ นายสวนมหาดเลกแตงโคลงยอพระเกยรตพระเจากรงธนบร
๑๑ พ.ศ. ๒๓๑๕ พมายกทพมาตเมองพชย ครงท ๑ แตไมส าเรจ
๑๒ พ.ศ. ๒๓๑๖ รบชนะพมาทมาตเชยงใหม ครงท ๒ ท าใหเกดวรกรรมพระยาพชยดาบหก
๑๓ พ.ศ. ๒๓๑๗ รบชนะพมาทบางแกว ราชบร พมาถกจบและเสยชวตไปมายมาก ไทยตเมองเชยงใหมครงท ๒ ไดส าเรจ
๑๔ พ.ศ. ๒๓๑๘ พมายกทพใหญมาตหวเมองเหนอแตไมส าเรจ ถกจบเปนเชลยหลายหมนคน
๑๕ พ.ศ. ๒๓๑๙ พมายกทพมาตเมองเชยงใหมแตไมส าเรจ
๑๖ พ.ศ. ๒๓๒๑ โปรดเกลาฯใหสมเดจเจาพระยามหากษตรยศก กบเจาพระยาสรสหไปตเวยงจนทนและหลวงพระบาง ไดอญเชญพระแกวมรกตและพระบางมาไวทกรงธนบร
๑๗ พ.ศ. ๒๓๒๓ เกดจลาจลในเขมร โปรดใหสมเดจเจาพระยามหากษตรยศก เจาพระยาสรสห เจาฟากรมขนอนทรพทกษ พระองคเจาจย ยกทพไปตกรงกมพชา แตยงไมทนส าเรจกเกดจลาจลในกรงธนบรเสยกอน หลวงสรวชต(หน) แตงอเหนาค าฉนท
๑๘ พ.ศ. ๒๓๒๔ สงทพไปปราบจลาจลในเขมร
๑๙ พ.ศ. ๒๓๒๕ สมเดจพระเจาตากสนมหาราชสวรรคตเมอพระชนมายได ๔๘ พรรษา เมอวนท ๖ เมษายน พ.ศ. ๒๓๒๕ โดยถกประหารชวตดวยทอนไมจนทนดวยทรงมพระสตวปลาส รวมเวลาครองราชยทงหมด ๑๕ ปเศษ
