HOÀ ÑAÉC DUY

ÑÒA DÖ CHÍ ÑAÁT VIEÄT NÖÔÙC NAM

QuyeånTHÖØA THIEÂN – HUEÁ

NHAØ XUAÁT BAÛN HOÄI NHAØ VAÊN

3

Lôøi noùi ñaàu

Ñòa lyù hoïc laø moät moân hoïc coù töø laâu ñôøi; quyeån Nam Baéc phieân giôùi ñòa ñoà ñöôïc xem laø quyeån saùch ñòa lyù ñaàu tieân cuûa nöôùc ta.

Döôùi thôøi Haäu Leâ, vua Leâ Thaùi Toâng ñaõ leänh cho Nguyeãn Traõi vieát saùch Ñòa Dö Chí. Sau khi Nguyeãn Traõi hoaøn thaønh xong Ñòa Dö Chí, Vua sai Nguyeãn Kieân Tuøng laøm Taäp chuù, Nguyeãn Thieân Tích laøm Caàn aùn, Lyù Töû Taán laøm Thoâng luaän, roài cho in khaéc vaøo boä Quoác Thuû Baûo Huaán Ñaïi Toaøn.

Veà sau, vua Leâ Thaùnh Toâng sai laøm saùch Thieân Haï Baûn Ñoà; ñeán ñôøi vua Leâ Duï Toâng, vua sai Trònh Cöông ñònh laïi bieân giôùi chaâu huyeän roài laøm ra saùch Taân Ñònh Baûn Ñoà; cuoái ñôøi vua Leâ Hieån Toâng, Leâ Nhöõ Ngoïc ñaõ vieát quyeån Thieân Nam Loä Ñoà Thö, Ngoâ Thì Syõ, Nguyeãn Nghieãm soaïn ra saùch Nam Quoác Vuõ Coáng.

Döôùi trieàu Taây Sôn coù saùch Caûnh Thònh Taân Ñoà.

4

Sau khi leân ngoâi, vua Gia Long leänh cho Leâ Quang Ñònh soaïn boä Nhaát Thoáng Ñòa Dö Chí.

Döôùi thôøi vua Minh Maïng, Phan Huy Chuù soaïn Dö Ñòa Chí.

Naêm 1841, vua Thieäu Trò sai soaïn saùch Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí. Döôùi trieàu vua Töï Ñöùc, Quoác Söû Quaùn soaïn ra Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí. Naêm 1849, vua Töï Ñöùc cho bieân soaïn Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí theo lôøi taâu cuûa Buøi Quyõ.

Naêm 1865, Quoác Söû Quaùn bieân soaïn boä saùch döïa treân boä Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Dö Ñoà.

Naêm 1882, boä Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí môùi hoaøn thaønh, Quoác Söû Quaùn daâng leân vua Töï Ñöùc xem vaø xin pheùp khaéc in; nhaø vua baét söûa kyõ laïi vaø laøm theâm taäp "Boå bieân".

Naêm 1883, vua Töï Ñöùc maát. Luùc aáy, trong trieàu lieân tieáp xaûy ra nhieàu vieäc baát oån vaø tieáp theo Kinh thaønh Hueá thaát thuû vaøo naêm 1885, taát caû taøi lieäu trong thö khoá gaàn nhö bò thaát laïc heát.

Naêm 1886, vua Ñoàng Khaùnh sai Hoaøng Höõu Xöùng vieát saùch Ñaïi Nam Quoác Cöông Giôùi Vuøng Bieân, goàm coù 7 quyeån. Sau ñoù, trieàu ñình sai Quoác Söû Quaùn bieân soaïn boä Ñoàng Khaùnh Ñòa Dö Chí, coù 27 quyeån vaø nhieàu baûn ñoà.

Naêm 1909, vua Duy Taân sai Quoác Söû Quaùn soaïn laïi boä Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí goïi laø boä

5

môùi vì giai ñoaïn tröôùc ñoù vua Töï Ñöùc ñaõ cho laøm vieäc naøy roài.

Veà ñòa chí ñòa phöông coù OÂ Chaâu Caän Luïc cuûa Döông Vaên An vieát naêm 1555, ghi cheùp veà nuùi soâng, thaønh trì, phong tuïc cuûa xöù Thuaän Hoùa (töùc laø Chaâu OÂ, Chaâu Lyù cuûa Chieâm Thaønh cuõ); Trònh Hoaøi Ñöùc soaïn saùch Gia Ñònh Thoáng Chí, Buøi Döông Lòch soaïn Ngheä An Chí…

Naêm 1910, Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí ñöôïc cho khaéc in, nhöng noäi dung haïn cheá chæ ñeà caäp ñeán ôû caùc tænh Trung Kyø. Trong boä saùch naøy, noäi dung töøng tænh ñöôïc vieát cuõng töông töï nhö boä saùch tröôùc, duø coù theâm bôùt vaøi muïc: Laêng moä thì nhaäp laãn vaøo Coå tích; Nhaân vaät thì theâm truyeän caùc hieáu töû. Ngoaøi ra, coù theâm caùc muïc môùi laø: Dòch traïm, Lyù loä vaø moãi tænh coù bieân soaïn theâm moät baûn ñoà. Nguyeân baûn boä saùch ñöôïc bieân soaïn khaù coâng phu döôùi trieàu vua Töï Ñöùc, coù 28 taäp vôùi 31 quyeån ñöôïc xem laø boä saùch ñaày ñuû nhaát veà ñòa phöông chí cho ñeán luùc naøy. Noäi dung moãi quyeån bieân soaïn veà moät tænh, bao goàm: Kinh sö (Hueá), phuû Thöøa Thieân, Haø Noäi, Höng Yeân, Sôn Taây, Höng Hoùa, Baéc Ninh, Quaûng Yeân, Tuyeân Quang, Cao Baèng, Laïng Sôn, Thaùi Nguyeân, Ninh Bình, Haûi Döông, Nam Ñònh, Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi, Quaûng Bình, Thanh Hoùa, Ngheä An, Bình Ñònh, Vónh Long, Gia Ñònh, Bieân Hoøa, An Giang, Ñònh Töôøng, Haø Tieân, Khaùnh Hoøa, Bình Thuaän, Phuù Yeân, vaø Phuï luïc ñeà caäp ñeán caùc nöôùc laân

6

caän: Campuchia, Thaùi Lan, Thuûy Xaù, Hoûa Xaù, Mieán Ñieän, Laøo.

Caáu truùc noäi dung moãi tænh ñöôïc trình baøy theo caùc ñeà muïc: 1) Phaân daõ (giôùi haïn theo caùc vò sao treân baàu trôøi), hieän nay chuùng toâi caûi bieân laïi baèng toïa ñoä; 2) Kieán trí dieân caùch (lòch söû thay ñoåi, taùch nhaäp); 3) Hình theá (vò trí ñòa dö); 4) Khí haäu (thôøi tieát, möa naéng); 5) Phong tuïc (tuïc leä, thoùi quen); 6) Thaønh trì; 7) Hoïc hieäu (tröôøng hoïc); 8) Hoä khaåu (daân soá); 9) Ñieàn phuù (thueá ruoäng); 10) Sôn xuyeân (nuùi soâng); 11) Coå tích (di tích lòch söû vaên hoùa); 12) Quan taán (cöûa aûi vaø ñoàn bieân phoøng); 15) Ñeâ uyeån (ñeâ ñieàu); 16) Laêng moä (moä vua, quan); 17) Töø mieáu (ñeàn mieáu); 18) Chuøa quaùn (chuøa, ñeàn, nhaø thôø); 19) Nhaân vaät (tieåu truyeän caùc danh nhaân); 20) Lieät nöõ (phuï nöõ taøi gioûi, coù coâng); 21) Tieân thích (caùc baäc chaân tu); 22) Thoå saûn (saûn vaät ñòa phöông); 23) Giang ñaïo (ñöôøng soâng); 24) Taân ñoä (beán ñoø).

Veà baûn dòch ra chöõ quoác ngöõ coù söï khaùc nhau giöõa mieàn Nam vaø mieàn Baéc:

– ÔÛ mieàn Nam, Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí ñaõ ñöôïc dòch ra tieáng Vieät laàn ñaàu bôûi AÙ Nam Traàn Tuaán Khaûi vaø Tu Trai Nguyeãn Taïo, ñaõ ñöôïc Nha Vaên hoùa thuoäc Boä Quoác gia Giaùo duïc Vieät Nam Coäng hoøa aán haønh naêm 1960.

– ÔÛ mieàn Baéc, boä saùch ñaõ ñöôïc oâng Phaïm Troïng Ñieàm phieân dòch, Ñaøo Duy Anh hieäu ñính

7

vaø ñöôïc Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc Xaõ hoäi aán haønh naêm 1970, 1971.

Khaùc vôùi lòch söû, haàu heát caùc saùch veà ñòa lyù thöôøng ñöôïc vieát baèng vaên xuoâi. Ñaïi Nam quoác söû dieãn ca cuûa Leâ Ngoâ Caùt vaø Phaïm Ñình Toaùi ñöôïc vieát döôùi daïng vaên vaàn. Rieâng veà ñòa lyù, chuùng toâi chöa thaáy moät taùc giaû naøo vieát ñòa lyù baèng vaên vaàn ngoaïi tröø moät soá baøi thô phong caûnh ñöôïc caùc tieàn boái vònh ngaâm maø thoâi.

Chính vì leõ aáy, ñeán thaùng 8/2013 chuùng toâi baét ñaàu quyeát ñònh soaïn boä ñòa lyù nöôùc ta döôùi daïng thô vôùi döï ñònh seõ vieát moãi tænh moät taäp; moãi taäp coù khoaûng töø 800 ñeán 1200 caâu thô song thaát luïc baùt. Boä Ñòa Dö Chí Ñaát Vieät Nöôùc Nam naøy seõ coù khoaûng 70 taäp, trong ñoù coù 63 taäp ñeà caäp ñeán 63 tænh, thaønh phoá caû nöôùc, caùc taäp coøn laïi seõ ñeà caäp veà caùc lónh vöïc cuï theå cuûa ñaát nöôùc: nuùi soâng, bieån ñaûo…

Döõ lieäu trong saùch ñöôïc caäp nhaät ñeán naêm 2013. Ñoàng thôøi, chuùng toâi seõ caäp nhaät vaø theâm vaøo caùc muïc maø saùch xöa chöa ñeà caäp ñeán nhö: beán phaø, saân bay, nhaø ga, beán xe, beán taøu, haûi caûng, ñöôøng cao toác, khu du lòch, khu coâng nghieäp, ñaäp thuûy ñieän, khu sinh thaùi, khu baûo toàn, haàm moû, taøi nguyeân khoaùng saûn, moû daàu, khaùch saïn, baõi taém…

Trong quaù trình bieân soaïn, taùc giaû ñaõ tham khaûo, söû duïng nhieàu tö lieäu, baøi vieát cuûa caùc cô

8

quan, caùc nhaø nghieân cöùu treân coång thoâng tin ñieän töû cuûa 63 tænh, thaønh phoá. Nhaân ñaây, taùc giaû xin chaân thaønh caûm ôn caùc cô quan, ban ngaønh ñaõ giuùp ñôõ, cung caáp tö lieäu giuùp taùc giaû hoaøn thaønh boä saùch naøy.

Vì saùch ñöôïc bieân soaïn bôûi moät ngöôøi cho neân khoù traùnh khoûi nhöõng khieám khuyeát, taùc giaû raát mong nhaän ñöôïc nhöõng yù kieán ñoùng goùp töø quyù baïn ñoïc ñeå saùch ñöôïc hoaøn thieän hôn trong nhöõng laàn taùi baûn sau ngoõ haàu goùp moät phaàn nhoû vaøo vieäc giaùo duïc giôùi treû töï haøo veà non soâng gaám voùc cuûa mình.

Mong öôùc thay!

TP. Hoà Chí Minh, tieát Thanh Minh, Xuaân Giaùp Ngoï 2014 Hoà Ñaéc Duy

9

COÁ ÑOÂ HUEÁ

Kinh ñoâ Hueá laø nôi giao ñieåm,Giöõa röøng nuùi vaø bieån hôïp veà.Hai mieàn Nam Baéc chaén che,Ñaát ñai cao raùo boán beà bình nguyeân.

Cöûa Thuaän An, Tö Hieàn ñöôøng thuûy,Nuùi Hoaønh Sôn, cöûa aûi Haûi Vaân,Nam Baéc ñoài nuùi chaén ngangÑòa linh nhaân kieät roõ raøng ñaát thieâng.

Phía maët tieàn, soâng Höông aùn ngöõ,Daõy Tröôøng Sôn naèm chaén sau löng,Moät vuøng ñaát thaät laï luøng,Roàng chaàu hoå phuïc, beân ñöôøng caùi quan.

Ñaát Vieät Thöôøng, Nhaät Nam thuôû tröôùc,Xöù Thuaän Quaûng, Laâm Quoác, Chieâm Thaønh,Töø Ñeøo Ngang, ñeán giaùp ranh.Taân Bình, Boá Chính, ñaát thaønh cuûa ta.

Naêm Thieân Thuaän, Champa, Chaân LaïpLieân keát nhau traán aùp Ngheä AnRoài khi Hoaøng ñeá Cheá Maân,Ñem Chaâu OÂ, Lyù caàu hoân laøm quaø.

10

Vua Anh Toâng ñoåi ra Thuaän HoùaRoài veà sau Chieâm phaù kinh thaønh.Nhieàu naêm trong caûnh chieán tranh,Ruoäng vöôøn xô xaùc, vaéng tanh ruøng mình.

Daân xieâu taùn, meänh trôøi thay ñoåi,Nöôùc laàm than, khoå noãi daân laønh,Ñeán thôøi Trònh – Nguyeãn phaân tranh,Ñaát ñai hoang hoùa, ñoàng thaønh baõi hoang.

Chuùa Nguyeãn Hoaøng laäp dinh coá thuû,Treân ñaát vuøng AÙi Töû phía Nam,Röøng raäm vôõ ñaát khai hoangÑöa daân laäp aáp môû mang daàn daàn.

Nguyeãn Phuùc Lan choïn gaàn theá ñaátLaäp cô ngôi, taïo döïng cô ñoà,Nôi naøy seõ ñaët kinh söXaây neân trieàu chính beân bôø soâng Höông.

Choán ñeá ñoâ, soâng Höông nuùi Ngöï,Nôi kinh kyø laøm choã vua quan,Thieát trieàu lo vieäc nöôùc nonXieån döông phong hoùa, chænh trang vöông trieàu.

Kinh thaønh Hueá, chu vi möôøi taùm (18 daëm),Rieâng chieàu cao, moät tröôïng leû naêm (1,5 tröôïng)Soâng saâu voøng kín quanh thaønh,Gaïch xaây thaønh luõy vaây quanh bôø haøo.

11

Loái ra vaøo noäi thaønh möôøi cöûa:Cöûa Theå Nhaân, Ñoâng Baéc, Taây Nam,Chính Ñoâng, Quaûng Ñöùc, Ñoâng Nam,Chinh Taây, chinh Baéc, Chính Nam, An Hoøa.

Ñeå ñi qua xaây caàu baèng ñaùMaët chính giöõa laø ngaõ Kyø Ñaøi,Treân thaønh hai daõy phaùo ñaøiBoán traêm xöôûng suùng vôùi vaøi ngaøn binh.

KIEÁN TRUÙC KINH THAØNH

Soâng Ngö Haø ñaøo quanh Thaønh Noäi,Coù vöôøn hoa, coàn noåi haøo saâuTreân bôø troàng coû, hoa ngaâuCoù caàu Vónh Lôïi theâm caàu Khaùnh Ninh.

Soâng Hoä Thaønh beân ngoaøi Thaønh NoäiCoáng Thuûy Quan laø loái ra soâng.Treân caàu coù daõy hoa troàngCoù nhaø che maùi döøng chaân cho ngöôøi.

Caàu Gia Hoäi laø nôi thò töùCaàu Baïch Yeán, Baïch Hoå, Kim LongThaùp chuoâng Thieân Muï beân soângÑoâ thaønh coù Caùc Thieân Döông Baûo Trì.

Nhaø chính quan loái ñi laëng leõHieân Ñoàng Laïc laém veû töông tö

12

Chung quanh thuûy ñaïo ao hoà,Ngaøn hoa, coû laï, lôø môø boùng traêng.

Ñeâm Hoaøng Thaønh nöûa vaàng traêng khuyeát,Cöûa Ngoï Moân, roài Duyeät Thò ÑöôøngPhaûng phaát thoang thoaûng muøi höôngBoùng naøng cung nöõ beân töôøng Voïng Laâu.

Cöûa Ngoï Moân coù laàu Nguõ PhuïngÑaøi Ñoàng Khuyeát ñaù döïng vöôøn hoaLong Trì, Ñan Beä Quang Hoøa.Trung taâm coù ñieän Thaùi Hoøa ngai vua.

Töû Caám Thaønh xaây töø naêm tröôùcPhía nam thaønh coù cöûa Ñaïi CungHöng Khaùnh naèm ôû phía ñoângTaây An phía baéc, tröôùc cung Kieàn Thaønh.

Tröôùc Kieàn Thaønh laø ñieän Caàn ChaùnhNôi nhaø vua thieát ñònh thöôøng trieàu,Phía taây Voõ Hieàn tieáp theoPhía ñoâng Ñoâng Caùc, haäu lieâu Kieàn Thaønh.

Cung Khoân Thaùi, Töôøng Minh, Gia ThoïÑieän Vaên Minh naèm ôû phía ñoângHoa vaên gaén caån laân roàngUy nghi quan cheá voâ cuøng nghieâm trang.

Haøng phoãng ñaù laø quan vaên voõHoà Thaùi Dòch sen nôû ngaøn hoa.

13

Coáng Taây Thaønh nöôùc chaûy quaÑeàn ñaøi cung khuyeát ngöôøi ta nhìn vaøo.

NGOAÏI THAØNH COÁ ÑOÂ HUEÁ

Buoåi bình minh xoân xao ñieàn thaùiÑaøn Nam Giao ôû xaõ Döông XuaânHình troøn ñeàn ñaép ba taàngDuøng trong ñaïi leã daâng höông cuùng trôøi.

Ñaøn Nam Giao beân ngoaøi thoâng moïc,Chu vi ñaøn: boán maët töôøng cao,Thaàn Ñoøn, thaàn Khoá phía sauTrai Cung Ñaïi Teá daâng caàu lôøi xin.

Ñaát ñaép neàn cho Ñaøn Xaõ Taéc,Laø ñaát thieâng khaép nöôùc ñöa veà.Töø vuøng vöïc thuûy sôn kheâÑaát maøu nguõ saéc chôû veà kinh sö.

Caây muø u, thoâng xanh quanh loái,Gioáng xoaøi vaøng moät goác ngöôøi oâm.Ñeán ngaøy teá leã ñaàu hoâmVua thaân haønh ñeán mang hoøm traàm höông.

Ñaøn Tieân Noâng beân phöôøng Yeân Traïch,Ruoäng Tòch Ñieàn hai maûnh ñaát thieâng,Phía ñoâng Quan Caùch daønh rieângGiao cho Phuû doaõn Thöøa Thieân coi ñaøn.

14

CAÁU TRUÙC HOAØNG THAØNH HUEÁ

Phía ñoâng nam laø nhaø Thaùi Mieáu,Thôø Thuûy Toå hoï Nguyeãn Gia MieâuThaàn Khaùm, cung phieán, phuø ñieâu.Cöïc kyø cung kính caùc trieàu tröôùc ñaây.

Ñieän Long Ñöùc ñöôïc xaây phía tröôùcÑieän Muïc Tö maáy böôùc höôùng taâyHöông traàm nghi nguùt khoùi bayCoù gian thôø phuïng hieàn taøi trieàu xöa,

Phía baéc beân trong khu Thaùi MieáuThôø Trieàu Toå mieáu hieäu Gia Long.Theá mieáu nhaø vua ôû trongÑeà teân Hoaøng Ñeá ghi coâng cuûa ngöôøi.

Saân tröôùc ñaøi, moät haøng Cöûu ÑænhChính giöõa laø Cao Ñænh uy nghiHoa vaên khaéc neùt laï kyøGiang sôn caåm tuù sôn kheâ daëm daøi.

Treân Cöûu Ñænh voâ vaøn söû lieäuÑöôïc khaéc hoïa nhieàu kieåu hoa vaên.Coû caây hoa laù chim muoângRöøng vaøng bieån baïc, ruoäng vöôøn phì nhieâu.

Ñuùc Cao Ñænh ngaøn caân beà theáNeùt ñieâu khaéc moãi veû moãi tinh

15

Nuùi non quan aûi kinh thaønhDi tích lòch söû treân vaønh Ñænh Cao.

Mieáu Phuïng Tieân naèm sau Höng MieáuNaèm trong vuøng Theá Mieáu Hoaøng Gia,Khaùm thôø baøy bieän nguy ngaMoät nôi caám kî vaøo ra phaûi trình.

Cung Khaùnh Ninh phía baéc soâng Ngöï,ÔÛ nôi ñaây xanh rôïp boùng caây,Thöôøng ngaøy vua vaãn ñeán ñaâyTaäp cung, taäp kieám, taäp caøy, laøm thô.

Cung Baûo Ñònh thaâm u tónh laëng,Laø nôi vua thö giaõn tónh taâmPhía trong coù ñieän Long AnCoù hoà Giao Thaùi, hai haøng phoãng quan.

Vua Thieäu Trò thöôøng sang ngaém caûnh,Cuøng baày toâi ngaâm vònh thô vaênHai möôi baøi taû caûnh quanCung khai phieân yeán maáy haøng aùn thô.

ÑEÀN MIEÁU BEÂN NGOAØI

Ngoaøi kinh thaønh mieáu thôø Lòch ÑaïiCoù khaùm thôø Thaàn Thaùi Tieân Vöông.

16

Töø Kinh Döông ñeán Huøng VöôngCaùc trieàu Leâ, Lyù, huaân thaàn ñôøi sau.

Xaõ An Ninh coù toøa Vaên Mieáu,ÔÛ keá beân Voõ Mieáu ba gian.Tröôùc saân laø cöûa Nghi MoânPhía ñoâng Quaûng Troïng, Taây Moân baûn trieàu.

Neàn vaên voõ chuùa yeâu vua troïngXieån döông daàn tích luõy saùch hay.Reøn göôm ñuùc suùng, khí taøiLaäp kho quaân cuï löïa ngöôøi tinh thoâng.

Taû soâng Höông laäp tröôøng Quaân Thuûy,Beán Ngöôn Ñình thuyeàn ngöï cuûa vuaDöôùi soâng ngöôøi baùn keû muaNgöôïc xuoâi maéc cöûi töø tröa ñeán chieàu.

SÔN LAÊNG

ÔÛ phía taây coù thuyeàn mieàn ngöôïcÑi Sôn Laêng, vöôït thaùc leân caoCoù laêng Tueä Tónh, quaàn haøoCoù laêng Tröôøng Thieäu doác cao ñeán gheành.

Laêng Thieân Thuï keá beân Cô ThaùnhLaêng Tröôøng Dieân ôû caïnh Xöông LaêngPhaàn nhieàu laêng taåm ôû vuøngÑeàu naèm trong nuùi, meù röøng giaùp soâng.

17

KIEÁN TRUÙC TRONG THAØNH

Goùc ñoâng baéc trong kinh thaønh HueáCoù Tònh Taâm naèm phía Bình ÑaøiCöûa Thu Nguyeät ôû höôùng taây.Ñoâng Hi höôùng baéc töôøng xaây quanh hoà.

ÔÛ trong hoà coù ba hoøn ñaûoÑaûo Boàng Lai, tieåu ñaûo Doanh ChaâuNoái lieàn baèng nhöõng chieác caàuDöôùi hoà Phöông Tröôïng coù laàu Tónh Taâm.

Caàu Luïc Lieãu, Nam Huaân gaùc goã.Ñieän Boàng Doanh coå ñoä ngaøn naêm,Caù daày gaëm coû suûi taêm.Laø nôi di döôõng tònh taâm tinh thaàn.

Nam kinh thaønh coù vöôøn Cô Haï.Coù ngaøn caây coû laï hoa thôm.Coù nhaø thuûy taï thaâm sôn.Coù laàu Thöôûng Thaéng loái moøn daïo quanh.

Hieân Thaän Nhaät gaùc xanh Quang Bieåu,Soùng Traïi Voõ laù lieãu nguû ñeâm.Boùng traêng ngaát ngöôõng tröôùc theàm,Haønh lang Khaû Nguyeät laøm meàm Haèng Nga.

Vöôøn thöôïng uyeån ngöôøi qua ngöï laõm.Coù nhieàu caây laø caûnh kyø hoa.

18

Ñình Quang Ñöùc, ngoõ Tieân Sa.Caûnh quan thanh thoaùt nhö laø coõi tieân.

COÂNG VIEÂN NGOAÏI THAØNH

Ngoõ Taây Söông quanh Kinh thaønh Hueá,Coù raát nhieàu saân queá danh vieânTöø Thaùnh phong ñeán Luïc vieânLaïi theâm Thuùy Myõ, Xuaân Vieân, Maäu Ñình

Nhöõng coâng trình vöôøn hoa xinh ñeïpVua laøm ra daønh ñeå cho daânVaøo chôi leã hoäi du xuaânTrai thanh gaùi lòch döøng chaân chuyeän troø.

Tröôùc Ngoï Moân coät côø cao vuùt,Côø Toå quoác tröôùc gioù tung bayLính canh traán giöõ ñeâm ngaøyHoàn thieâng ñaát nöôùc côø bay muoân ñôøi.

Treân Kyø Ñaøi coù laàu Voïng ÑaåuTöø treân cao nhìn thaáu khaép nôiÑaët ngöôøi canh gaùc baàu trôøiThaáy gì khaån caáp baùo ngay quan phoøng.

Tröôùc Kyø Ñaøi, Phuù Vaên laàu coåNgaøy xöa coù baûng goã ñeà teânXöôùng danh tieán só tröôùc theàmLaø nôi thi Hoäi, thi Ñình moãi naêm.

19

Laàu Taøng Thô phía nam Hoà TònhLaø nôi chính caát giöõ coâng vaên.Vaø nhieàu tö lieäu raát caànÑeå daønh tra cöùu deã daøng veà sau.

ÔÛ ngoaïi thaønh kinh sö coøn coùNhieàu haønh cung choã ôû cho vua.Khi ñi tuaàn thuù coâng duDöøng chaân ôû laïi, leân bôø nghæ ngôi.

Thöøa phuû haønh cung nôi ñaây caûnh ñeïp.Tröôùc baèng tranh, gaïch gheùp xaây theâm.Phía ñoâng chaèm phaù röøng chen.Chim muoâng cö truù ngaøy ñeâm bay veà.

Vua goïi teân Ñoâng Laâm Daät Ñieåu,Ngaøi laøm thô cho bieåu döïng bia.Coù khi ngaâm vònh ñeán khuyaThöôûng traø ñoâi cheùn caàm kyø so giaây.

Chieàu Höông Giang, thuyeàn xuoâi Thuaän TröïcCung Thuùy Vaân vaøng röïc aùnh traêngNgoaøi khôi soùng voã meânh mangNöûa ñeâm thöùc giaác boùng traêng tröôùc theàm.

Cung Thuaän An ru eâm giaác nguûTröôùc theàm lan lieãu ruû mô maøngXa nôi ñoâ hoäi ngai vaøngTöôûng mình laïc coõi ñòa ñaøng ôû ñaâu.

20

CUNG KHUYEÁT

Trong kinh thaønh ñình laâu phuû ñeäNhaø Phuùc Thieân cho keû cô haønCoøn nôi dinh thöï cuûa coângLaø nhaø löu truù coù phoøng nghæ ngôi.

Vieän Thaùi Y gaàn ngoâi Duyeät ThòNhaø Noäi Caùc naèm phía Taû VuTaäp Hieàn, Noäi Vuï, Höõu VuToân Nhôn, Cô Maät muø u maáy haøng.

Ñöôøng luïc boä laø nôi quy tuïSaùu boä ngaønh coät truï trieàu ñìnhBoä Coâng, Boä Hoä, Boä BinhBoä Leã, Boä Laïi, Boä Hình saùu nôi.

Caû saùu nôi, löïa ngöôøi boå nhieäm.Quan Thöôïng Thö ñieàu khieån ñöùng ñaàu.Tham tri, Tuaàn Vuõ ñöùng sau.Nhaân vieân, lính leä ngöôøi haàu maáy traêm.

Vieän Haøn Laâm gaàn Quoác söû quaùnHai nôi naøy khoa baûng laém ngöôøiHaøn Laâm naèm ôû phía taâyLaø nôi hoäi tuï nhaân taøi nöôùc ta.

ÔÛ gaàn beân Quan nha Vuõ khoáNhaø Taøo chính, Thaùi boäc, Hoàng loâ

21

Quan chöùc döøng ñeå chuyeån loGiuùp theâm caùc boä döï truø cho nhanh.

ÔÛ trong thaønh coù kho thuoác noåSôû Dieâm Tieâu chuû söï Boä HìnhTy Tröïc Tinh thuoäc Boä BinhLaø nôi hieåm yeáu caám binh canh chöøng.

Khu Tröôøng Thi ôû phöông Ninh BaécThí vieän coi vieäc pheùp taéc quan tröôøngVieän Giaùm khaûo, choã thi HöôngHaøng traêm só töû nhaäp tröôøng ñeán ñaây.

Ngoï Moân nôi gaàn Quoác Töû GiaùmÔÛ phía sau laø phoá xa nhaø daânSoâng Ngöï Haø, nhaø Teå SinhChung quanh chôï buùa daân sinh laém ngöôøi.

ÔÛ khaép nôi, nhaø traïm, beänh xaùCoù nhieàu nhaø Loan Giaù, Caåm YÑeàn Phong gioù thoåi Ngöng HiVe keâu, boùng ruû thaàm thì beân song.

ÔÛ ven soâng coù nhieàu ñeàn mieáuThôø caùc thaàn Soâng, Nuùi, Ñaù thieângThôø ngöôøi ñoät töû oan khieânThôø ngöôøi cheát ñuoái ñaém thuyeàn troâi soâng.

Thöôïng löu soâng Höông chuøa Thieân Muï,Laø ngoâi chuøa raát coå phía taây

22

Laàu Chuoâng, laàu Troáng, Phaät ñaøiThaáp treân naêm tröôïng maây vaøi taàng cao.

CHUØA QUAÙN

Chuøa Thaùnh Duyeân lao xao soùng voãDöôùi chaân chuøa maáy choã döøng chaânNuùi cao traêm baäc, Thuùy VaânDanh lam thaéng caûnh, khoùi traàm trong maây.

Chuøa Dieäu Ñeá boùng soi Gia HoäiSaân nhaø chuøa roäng raõi ñaày hoaHai beân töôïng Phaät maáy toøaLaàu Chuoâng, laàu Troáng thoaûng xa muøi thieàn.

ÔÛ Thöøa Thieân coù nhieàu chuøa quaùnChuøa Töôøng Vaân, Baùc Voïng Öu Ñieàm,Chuøa OÂng, Töø Hieáu, Kim TieânBaûo Sôn, Vieân Giaùc, Ñoâng Thuyeàn, Thieàn Laâm.

Chuøa Tueä Laâm, Dieân Thoï, Quaûng ÑöùcChuøa Haø Trung, Vaïn Phöôùc, Quoác AÂnTöø Ñaøm, Haûi Ñöùc, Khaùnh VaânTruùc Laâm, Dieäu Ñöùc, Hoàng AÂn, Baûo Hoaøng.

Chuøa Tònh Quang, Phöôùc Duyeân, Tueä VuõChuøa Coå Traùt, Tònh Phoå, Thieân HoøaÑöùc Sôn, Long Phuùc, Lieân HoaBaùo Quoác, Lieân Tònh thaät laø thieàn danh.

23

Neùt vaên hoùa cuûa neàn Phaät giaùoÔÛ kinh ñoâ laø choã coäi nguoànLaø nôi nhieàu loaïi phaùp moânThieàn sö Lieãu Quaùn, daáu coøn Thieân Thai.

Sö Dieäu Khoâng, moät ngöôøi traàm maëcToå Giaùc Nhieân tröôùc taùc nhieàu phoSö oâng Maät Hieån hoïc troøNgöôøi laø ñeä töû truyeàn taâm cuûa thaày.

Chuøa Töôøng Vaân coù ngaøi Tònh KhieátLaø Taêng Thoáng Phaät giaùo Vieät NamNgöôøi cha trong giôùi Giaø LamVoâ cuøng ñöùc haïnh nghieâm trang choán thieàn.

Chuøa Töø Ñaøm voán nguyeân Quoác töïHieän nay laø truï sôû Giaø LamLaø nôi Phaät hoïc trung taâmCoù ngaøi vò phaùp thieâu thaân vì ñôøi.

TÆNH THÖØA THIEÂN

VÒ TRÍ ÑÒA DÖ

Phía baéc Hueá giaùp ranh Quaûng TròCoøn phía nam giaùp tænh Quaûng NamGiaùp bieån veà phía ñoâng namPhía taây laø raëng Tröôøng Sôn giaùp Laøo.

24

Ñaát Thöøa Thieân thuoäc chaâu OÂ, LyùThôøi Anh Toâng, duï chæ ñaët teânChaâu Thuaän, chaâu Hoùa laø mieànLaø vuøng ñaát môùi thuoäc quyeàn nöôùc ta.

Baûy traêm naêm ñaõ qua thuôû tröôùc (1307)Vieäc thay ñoåi ñaát nöôùc ñeán nayThay da, ñoåi thòt töøng ngaøyRöøng hoang phoá thò, coû caây thaønh ñoàng.

Qua ñôøi Traàn, ñôøi Leâ, trieàu NguyeãnNeàn haønh chính bieán chuyeån thaät nhanhPhaân vuøng, ño ñaïc, veõ ranhÑaët teân quaän huyeän, thò thaønh phaân minh.

NUÙI NON – SOÂNG NGOØI

Nuùi Thöøa Thieân coù 70 ngoïnNuùi thaáp daàn cuoái daõy Tröôøng SônTruøng truøng, ñieäp ñieäp nuùi nonBaït ngaøn röøng thaúm, xanh rôøn laù caây.

Nuùi Ngöï Bình aùn ngay tröôùc maëtCöûa Ngoï Moân, phía tröôùc hoaøng cungNgöï Bình danh thaéng khaép vuøngMaây giaêng ñænh nuùi, moät röøng thoâng reo.

Nuùi Haûi Vaân, ñöôøng ñeøo vaùch ñaùVeà phía taây, xanh laù caây röøng

25

Beân ñoâng nöôùc bieån chaäp chuøngÔÛ treân ñænh nuùi, huøng quan xaây ñaøi.

Treân Haûi Vaân nhieàu caây goã quyùRöøng Caàu Hai coù loaïi traàm höôngNgaït ngaøo höông toûa dò thöôøngKim giao laù nhoû muøi höông thôm löøng.

Ñi thaät saâu vaøo röøng nuùi thaúmCuõng coù theå tìm gaëp kyø namDöôùi goác caây gioù ruïi taønMoât loaïi nhöïa quyù khoù tìm ñaâu ra.

Ngoaøi bieån xa, Thuùy Vaân, Linh ThaùiTreân nuùi naøy coù maùi chuøa hoangCoù haøng truï ñaù cuûa ChaêmChöa ngöôøi ñoïc ñöôïc chöõ Chaøm tôùi nay?

Nuùi Phuù Baøi, phía nam Höông ThuûyNuùi Löïu Baûo, nuùi UÙy, Truùc LaâmNuùi Khaûi Vaän, nuùi Döông LaêngNuùi Voi, nuùi Chuùa thaáp daàn höôùng ñoâng.

Ngoïn nuùi Roàng, nuùi cao Kim PhuïngSau nuùi naøy laø ñoäng ngöôøi ManChaäp chuøng cao thaáp caây röøngChín möôi ngoïn nuùi quanh vuøng Sôn Laêng.

Nuùi Cao Ñoâi, Baïch Maõ, nuùi ChaánNuùi Kim Long, Khaûi Vaân, Coå Noâng

26

Nuùi Thöông, Haûi Caùt, nuùi NoângNuùi Bao Vinh, nuùi Voïng, nuùi Coå Bi.

Ngoïn Kim Phuïng, loái ñi doác ñöùngVaùch nuùi cao, ñaù döïng leân trôøiLaø nôi danh thaéng tuyeät vôøiChieàu taø ñöùng ngaém loøng ngöôøi khoù queân.

Heä soâng ngoøi thaønh hình maïng löôùiNöôùc treân cao töø daõy Tröôøng SônÑoå veà vuøng phaù Tam GiangOÂ laâu, Taû traïch, Soâng Noâng, Soâng Boà.

Theo chieác ñoø ngöôïc doøng soâng ChaûyTöø beán Tuaån nöôùc reõ laøm haiSoâng Höông nöôùc hôïp nôi ñaâyChaûy veà Gia Hoäi, chôï Mai, beán Sình.

Soâng cöù chaûy, eâm ñeàm veà phaùQua Bao Vinh, reõ ngaõ Thanh TieânQua ñoàn Traán Haûi, coàn TieânXuoâi veà bieån caû cuûa mieàn Thuaän An.

Caû ngaøn naêm, doøng soâng khoâng ñoåiDoøng nöôùc trong; söông khoùi löng trôøiBeân bôø thaïch thaûo moïc ñaàyToûa höông thôm ngaùt höông bay cuoái doøng.

Con soâng Höông, con soâng huyeàn thoaïiMuøi nöôùc thôm taém goäi thôøi gian

27

Hoøa tan gioït ñoïng söông tanXöông boà thaïch thaûo cuoái nguoàn quanh co.

Soâng laø thô moäng mô laø soùngVoã thì thaàm gioù ñoäng laên taênBoùng ai thaáp thoaùng döôùi traêngCaâu hoø maùi ñaåy, chaïnh loøng tình ôi!

Soâng Chôï Mai gaàn soâng Chôï NoïHai soâng naøy veà ngaõ Thuaän AnCon soâng thuoäc huyeän Phuù VangMöông ngang daãn nöôùc caùnh ñoàng hai beân.

Soâng An Cöïu bôø nghieâng nöôùc chaûyTöø Caàu Ga cho ñeán Haø TrungDoøng soâng naéng ñuïc möa trongCon soâng nay ñaõ khoâng coøn nhö xöa.

Soâng Phuù Baøi vaøo muøa nöôùc luïtCaù treân nguoàn moãi luùc moãi nhieàuCaù daày, caù gaùy, caù meûoNgaïnh nguoàn caù dieác kho tieâu tuyeät vôøi!

ÔÛ phía taây coù soâng Thieân LoäcDoøng soâng naøy coù goác Tröôøng SônDoøng chaûy veà phía taây namLaém gheành, nhieàu thaùc baêng ngang caây röøng.

Soâng Baïch Yeán ôû vuøng Xöôùc DuõChaûy voøng veøo roài ñoå ra soâng

28

Maët sau cuûa ñaát Kim LongAn Hoøa ñieåm cuoái cuûa con soâng naøy.

Soâng Cao Ñoâi, Nam Ñoâng Phuù LoäcPhaùt nguyeân töø ôû soùc Cao ÑoâiVuøng naøy daân toäc Taø OÂiHieän ñang sinh soáng vuøng ñoài chung quanh.

Caùch kinh thaønh, phía nam Phuù LoäcSoâng Sö Loã naèm ôû ÖÙng ÑoâiÑeán Baøn Moân, soâng reõ haiChaûy veà ñaàm phaù Caàu Hai cuoái cuøng.

Soâng An Noâng vaø soâng Myõ ChaùnhSoâng Ñan Ñieàn doøng chaûy quanh coChaûy qua möôøi maáy beán ñoøMaáy ngaøn thöûa ruoäng ñang chôø nöôùc soâng.

Chi soâng Höông coù soâng Nhö YÙSoâng naøy thuoäc huyeän lî Phuù VangCon soâng nöôùc ñaõ bòt doøngCon soâng haáp hoái, ngoån ngang raùc thöøa.

Soâng Nga Sôn, thuôû xöa raát ñeïpPhaùt xuaát töø vuøng heïp cao nguyeânDuøng daèng soâng chaûy thaät eâmNöôùc soâng trong vaét, maây lieàn vôùi maây.

Soâng Ngöï Haø trong Kinh thaønh HueáTöø Keû Vaïn ñeán Haøm Teá phía ñoâng

29

Doøng chaûy töø soâng Kim LongChaûy voâ thaønh noäi noái doøng Ñoâng Ba.

ÑEØO DOÁC

Ñeøo Haûi Vaân, “Huøng quan ñeä nhaát”Bieät danh naøy quaû thaät khoâng ngoaKhaùch du lòch ñaõ ñi quaCuõng ñeàu taám taéc: quaû laø nhö teân.

Haûi Vaân quan mang teân cöûa aûiBôûi ngaøy xöa ranh giôùi hai beânChieâm Thaønh, Ñaïi Vieät, moãi mieànDöôùi chaân saùt bieån, phía treân maây taàng.

Ñeøo Phöôùc Töôïng ven ñöôøng quoác loäTreân ñænh ñeøo coøn choã daáu chaânChim keâu ai oaùn Huyeàn TraânLung linh boùng nguyeät chaäp chôøn höông xa.

Ñeøo Phuù Gia ñöôøng ra ngoaøi HueáDoác ngoaèn ngoeøo khoù theå nhìn xaPhía ñoâng laø bieån xa xaPhía taây vaùch nuùi, raùng taø muø söông.

Doác Töø Ñaûm: Ñoä cao thoai thoaûiÑi töø caàu leân tôùi ngaõ baNam Giao phía tröôùc xa xaPhía baéc thung luõng, ñi ra beán ñoø.

30

Doác Beán Ngöï, ñi leân, khoâng xuoángÑoä doác cao hôi ñöùng khoù ñiÑöôøng xe löûa, duø chaén cheVaãn coøn nguy hieåm cho xe chôû haøng.

Doác Nam Giao, khoâng baèng, nhöng thaúngÑeïp nhaát laø luùc naéng chieàu phaiGaùi Nam Giao ñeå toùc daøiDaùng ñi tha thöôùt nhôù hoaøi ngaøn naêm.

Doác Caâu Lim phía nam Long ThoïTreân doác coù mieáu coå laâu ñôøiNgaøy raèm, moàng Moät, nhieàu ngöôøiÑem höông cuùng vaùi, leã trai, cuùng thôø.

GOØ ÑOÁNG

AÙng maây bay treân goø Long ThoïNgöôøi ta thöôøng goïi “Ñòa truïc thieân quan”Laø nôi aùn giöõ cöûa quanTrong töø phía baéc, phía nam vuøng naøy.

Goø Döông Xuaân, baéc taây Höông ThuûyÑaøn Nam Giao naèm phía taây namNgaøy xöa coù phuû taây namHoâm nay chuøa Quaùn Giaø Lam thay roài.

Goø Linh Muï, coù ngoâi coå töïMaáy traêm naêm thuûa tröôùc vua Leâ

31

Laàu Chuoâng, laàu Troáng, haäu lieâuSaân sau loái tröôùc, lieãu nghieâng, traêng gaàn.

Chuoâng Linh Muï, tieáng ngaân theo gioùÑôøi thaêng traàm tieáng moõ thôøi gianHöông bay phaûng phaát muøi traàmDoøng soâng thaàm laëng tónh taâm loøng ngöôøi.

ÑAÀM PHAÙ

Phaù Tam Giang gaàn nôi cöûa bieånLaø moät vuøng noåi tieáng taøi nguyeânHôn traêm loaøi caù, loaøi chimToaøn loaøi ñaëc höõu khoù tìm ñaâu ra.

Ñaàm Caàu Hai ngoaøi xa nhieàu caùBôø phía taây: Ñaù Baïc, Haø TrungBôø ñoâng söông khoùi mòt muøngThaùnh Duyeân coå töï, giöõa vuøng nöôùc non.

Ñaàm An Gia, An Xuaân, Myõ AÙÑaàm Coå Ñaø veà phía ñoâng namÑaàm La Bích, ñaàm Thanh LamÑaàm Baùc Voïng, ñaàm Sam, An Truyeàn.

Ñaàm An Truyeàn laø nôi coù chôïChôï laøng Chuoàn, chôï môû saùng ñeâmNgöôøi buoân, keû baùn ñeàu quenRöôïu Chuoàn, baùnh khoaùi ñieåm theâm caù kình.

32

Con caù chình, ong höông, boáng theäCon caù dìa ñöôïc meõ caù töôiCaù chuoàn, cua bieån maáy loaøiCoù khi baét ñöôïc moät vaøi con to.

Qua thaùng baûy laø muøa caù ñoáiCon toâm raèn gioù thoåi thaùng baGioù eâm bieån laëng thuyeàn raSöông sa, gioù laëng, traêng giaø: möïc nang.

KEÂNH RAÏCH

Keânh La Kheâ tröôùc laêng Thieân ThuïNöôùc töø keânh, nöôùc ñoå ra soângVuøng ñoài, vuøng nuùi Ñònh MoânSuoái to, suoái nhoû, nöôùc gom töï nguoàn.

Keânh Chaâu EÂ coù nguoàn trong nuùiKeânh keùo daøi Chaâu Chöõ tôùi ñaâyVoøng quanh ñeán beán keânh naøyCuoái cuøng nöôùc ñoå vaøo ngay ñaàu nguoàn.

Keânh Laêng Xaù töø ñoàng An CöïuChaûy ngoaèn ngoeøo soâng cuõ Lôïi NoângTöôùi tieâu cho caû caùnh ñoàngCuûa vuøng Laêng Xaù, Phuù Löông, Thaàn Phuø.

33

NGUOÀN THAÙC

Nguoàn Sôn Boà coù ba möôi thaùcThaùc OÂng Thai, ba thaùc Sôn LongThaùc Rau, thaùc Taát, thaùc BaønThaùc Ao, thaùc Maï, thaùc Con, thaùc Baø.

Thaùc Lai Ñoâi, Ñaïi Coâ, Loäc CoácThaùc Kieàn Kieàn, Mang Moäc, thaùc NaêngThaùc Chieâu, thaùc Goái treân ngaønNhieàu nôi thaùc ñeïp, caûnh quan khoù tìm.

Nguoàn Taû Traïch im lìm chöôùng khíCoù nhieàu vò trí tuyeät vôøiHôn naêm möôi thaùc ñaù troàiThaùc Toå Sa, thaùc Traø Hoài, thaùc Thang.

Thaùc Cuø Moâng, thaùc Thuû, thaùc ÑaùThaùc Buïi Truùc, Choïi Caù, Ñình LinhThaùc Laáp, Chaâu Maõ, Sô ÑìnhThaùc Gaït Nai, thaùc Kòch, thaùc Kim… tuyeät vôøi.

Nguoàn OÂ Laâu, Bình Voâi, Thò ÑoácThaùc Beán Chim, Ñieån Moäc, thaùc DaøiThaùc Chæ Xaùc, thaùc Moäc BaøiÑeàu laø danh thaùc, nhieàu ngöôøi muoán xem.

Nguoàn Höõu Traïch, phaùt nguyeân töø raëngNuùi Tröôøng Sôn chaûy thaúng phía ñoâng

34

Nguoàn coù möôøi boán thaùc geànhMoät laø Thaùc Röôïu, Traø Töôøng, thaùc Tu.

Thaùc Gaø Loâi, thaùc Soâ, thaùc VieätThaùc Ba Lai, thaùc Nghóa, A LaêngThaùc Ruoäng, Thaùc Hieäp nöôùc trongVeà xuoâi nöôùc chaûy giöõa doøng hoa lau.

Thaùc My Y, nôi saâu nôi caïnÔÛ giöõa doøng nhöõng taûng ñaù xanhÑaàu nguoàn khe suoái Traø LinhDanh lam thaéng caûnh höõu tình khoù queân.

BAÕI BOÀI – COÀN NOÅI

ÔÛ Thöøa Thieân, baõi boài coàn noåiNhö coàn Heán, coàn Noåi Thanh TieânNhöõng nôi danh tieáng laøm neânGioáng baép thaät deûo, thaät meàm, thaät ngon.

Coàn Daõ Vieân con con nho nhoûLaø hoa vieân cuûa vò quaân vöôngNaèm gaàn ôû giöõa soâng HöôngNhaø vua mua laïi, laäp vöôøn troàng hoa.

Moät moùn quaø cuûa vua Töï ÑöùcDöïng cô ngôi laáy truùc laøm nhaøCaây coå thuï, rôïp ngaøn hoaLaøm nôi thö giaõn chieàu taø ngöï chôi.

35

Nôi baõi boài ngaøn hoa dò thaûoVua troàng theâm loaïi coû hieám hoiHang saâu, ñoäng thaúm laø nôiCho loaøi dò thaûo theâm töôi choán naøy.

Coàn Daõ Vieân, moät nôi thaéng caûnhVua ñeå daønh döôõng taùnh, tónh taâmHoa vieân aáy ñeïp voâ cuøngChöø ñaây coû moïc hoang taøn loái xöa.

Baõi Raùi Caù lôøi nhö huyeàn thoaïiMaûnh ñaát thieâng cho loaïi raùi soângAÊn no, taém maùt, phôi loângGaëp thuyeàn hoaøng ñeá Thaùnh Toâng ngang chaøo.

Naêm Minh Maïng vaøo ñaàu ñoâng giaùKhi nhaø vua ngöï giaù thaêm laêngRaùi caù tuï laïi moât ñaønRoài cuøng cuùi laïy, vua ban teân naøy.

Khu coàn Heán naèm nôi phoá chôïSeõ trôû thaønh ñaét ñoû mai sauNeân nhaïy caûm, bieát ñaàu töMoät hoøn ñaûo nhoû seõ thu nhieàu lôøi.

Nhö hieän nay, nhaân daân kham khoåDaân soá nhieàu khoâng choã nöông thaânÑa phaàn lao ñoäng tay chaânNeáu ñem taát caû cö daân tôùi vuøng.

36

Vuøng ôû môùi laø vuøng quy hoaïchCoù tröôøng hoïc taùch baïch khang trangDaân sinh phaûi tính roõ raøngTrieät ngay tham nhuõng, trieät ngaên cöûa quyeàn.

Hieän nay, thuyeàn ghe coøn vaán naïnRieâng baõi boài laøm caïn doøng soângPhaûi nhanh choùng, phaûi khôi thoângMay ra cöùu ñöôïc con soâng cheát daàn.

DAÂN SOÁ - HOÄ KHAÅU

Veà soá daân: coù treân moät trieäuMoät traêm ngaøn coøn thieáu vaøi traêm Giôùi tính thì nöõ hôn namNoâng thoân thaønh thò cuõng baèng ngang nhau.

TAØI NGUYEÂN KHOAÙNG SAÛN

Laõnh thoå Thöøa Thieân - xöù HueáCoù moät traêm hai möôi moû raát caoThan buøn tröõ löôïng doài daøoHieän ñang khai thaùc, ñöa vaøo kinh doanh.

Vuøng Phong Chöông coù traèm than toátSaûn xuaát ra phaân boùn tröù danhGiuùp cho caây luùa leân nhanhGiuùp cho ñoàng ruoäng töôi xanh muøa maøng.

37

Moû titan nhieàu nôi ñeàu coùLaáy ra töø ñoài caùt traéng phauBaát caàn di haïi veà sauÑoåi thay dieän maïo hoa maøu xaùc xô.

Caàn thaêm doø tuùi nöôùc döôùi ñaátNöôùc khoaùng noùng: huùt, caát ñeå duøngThanh Taân, Myõ An, A RoaøngSuoái, khe nöôùc noùng laø vuøng taøi nguyeân.

Nöôùc Thanh Taân taøi nguyeân voâ giaùÑöôïc ñoùng chai giaûi khaùt khaù ngonNöôùc khoaùng trong daõy Tröôøng SônA Roaøng cuõng ñöôïc ñoùng lon ñeå duøng.

Tröõ löôïng nöôùc voâ cuøng phong phuùChieám tyû troïng kinh teá khaù caoLaøm sao khai thaùc ñöa vaøoSaûn xuaát nhanh choùng thu vaøo deã khoâng.

Vôùi khoaøng saûn thuoäc doøng kim loaïiSaét, vaøng, chì, keõm, quaëng titanNhaát laø kim loaïi moû vaøngLaäp khu sô cheá cho vaøng thaønh thoi.

Khoaùng saûn coi: laø phi kim loaïiÑaù gabro, cuoäi soûi, kaolinÑaù voâi, granit deã tìmKhaép nôi ñeàu coù ñaøo tìm quang khai.

38

THOÅ SAÛN

ÔÛ phöông nam voán nhieàu thoå saûnTheo Cöông Muïc baûn thaûo soaïn raNam Baéc teân goïi khaùc xaÑeán khi tra cöùu coù laø deã ñaâu?

Ñoïc laïi saùch OÂ Chaâu Caän LuïcSaùch Vaân Ñaøi Loaïi Ngöõ Quyù Ñoân.Saùch xöa keå caû nghìn trangPhaân tích chuûng loaïi daøn trang deã laøm.

LOAÏI COÁC

Khoa saûn vaät phaân laøm loaïi coácNhieàu loaïi luùa thích moïc ruoäng saâuRöøng ruù choã thaáp choã caoLöïa gioøng luùa toát ñöa vaøo caáy gieo.

Luùa thaân ngaén caáy theo muøa gaëtCaáy thaùng Möôøi thì gaët thaùng BaLuùa moùng chim chính hieäu laøGaïo thôm saéc traéng, ngoïc ngaø trôøi cho.

Luùa thôm to, luùa de gaïo traéngÑoàng An Cöïu thoå saûn luùa naøyBaây giôø luùa ñaõ coøn hay?Hoûi ra thì muoän ngaøy nay chaúng coøn.

39

Gioáng luùa chieâm, thaân con maø cöùngVaøo thaùng Ba luùa ñöùng giöõa ñoàngLöïa vuøng ruoäng truõng maø troàngGaïo côm traêng traéng thôm ngon tuyeät vôøi.

Luùa deûo traéng boâng daøi gaïo traéngCôm thì meàm thoang thoaûng muøi höôngThaùng Ba luùa chín khaép ñoàngNoâng daân ñeàu thích vì troàng ít coâng.

Luùa ba traêng ruoäng cao ñeàu coùThaân thì thaáp, gaïo ñoû, côm ngonCaáy gieo ba thaùng khoâng hônÑoù laø gioáng luùa voâ cuøng lôïi noâng.

Gioáng luùa ñen daøy boâng haït nhoûCôm thì meàm haït thoùc troøn xoayThaùng Naêm ñi caáy chôø ngaøyThaùng Möôøi chöa tôùi gaët ngay veà duøng.

Caùc thöù luùa noâng daân hay caáyCoøn nhieàu luùa khaùc ngoaïi laiLuùa vaøng, luùa thoác, moùng tayLuùa saøi ñöôøng, chaøy chaøy boà loâ.

Luùa vuøng cao ñoäc nhaát voâ nhòCaây luùa cao gioáng quyù nöôùc taTöø khi gieo gaët chæ laøBoán möôi ngaøy chaün troå hoa ngaén ngaøy.

40

Gioáng luùa caâu cöùu ngay naïn ñoùiGiuùp nhaân loaïi khaép coõi theá gianNoâng Löông Quoác teá neân laømTìm ra gioáng quyù deã daøng giuùp daân.

Caây luùa eách thích daëm muøa haïGioáng luùa naøy caáy xaï ít loNaáu côm vò ñaäm aên noLaø caây löông thöïc ñeå laâu trong boà.

Thoùc Thöøa Thieân laø ñaàu löông thöïcÑaát Quaõng, Phong ñaõ heát khaån hoangTrong khi thoùc ôû mieàn NamDeã troàng, deã gaët noâng daân lôïi nhieàu.

LUÙA NEÁP

Luùa neáp duøng moãi khi rang coámCuõng coù khi caát röôïu naáu cheøDuøng vaøo dòp leã hoäi heøVieäc laøng, ñaùm cöôùi, vaøi voø röôïu thôm.

Loaïi neáp thôm, neáp vaèn, neáp buïtLuùa neáp voi, neáp cuùt, kyø laânNeáp coø, neáp caùi, neáp thanNeáp boâng hoa caûi coù vaèn raát thôm.

Luùa cho côm deûo dai neáp saùpThoùc hung hung thôm ngaùt höông nhu

41

Rang vaøng, giaõ nhoû phôi khoâDuøng laøm baùnh coám, cu ñô laøm quaø.

Neáp luïa, mô goïi laø neáp Hueá,Thoùc vaøng mô, deã caáy, deã troàng.Laáy men laøm röôïu ñoû hoàng,Hoàng ñaøo, danh töûu xieâu loøng vaên nhaân.

Luùa neáp Taây, hieám nôi caáy ñöôïcGioáng neáp naøy cuûa nöôùc Taây DöôngÑem veà gieo thöû maø troàngMoïc nhanh nhö thoåi ruoäng trong laøng Chuoàn.

Ruoäng laøng Chuoàn coù vaøi chuïc maãuÑem gieo thöû neáp moïc ra sao?Baát ngôø chæ coù maáy saøoMaø khi gaët haùi, neáp cao maáy laàn.

Ngöôøi noâng daân goïi teân neáp môùiLaø Döông Nhu, laáy thoåi laøm xoâiUÛ men laøm röôïu vaøi ngaøyDuøng nöôùc ôû gieáng beân ngoaøi Coàn Theo.

Ngoaøi Coàn Theo coù ba caùi gieángNöôùc ngoït löø noåi tieáng töø xöaÑem veà naáu röôïu tieán vuaVua khen nöùc nôû ban cho maáy ñoàng.

Röôïu laøng Chuoàn löøng danh saûn vaätGoïi laø danh töûu ñaát Thaàn Kinh

42

Röôïu ngon noåi tieáng kinh thaønhCoù muøi ñaàm phaù, rieâng daønh ngöôøi thaân.

Luùa neáp thôm noâng daân caùc tænhTuøy thoå nghi maø tính gieo troàngNeáp hoa vaøng, neáp luùa roàngNeáp soùc, neáp chuùc deã troàng, deã xay.

Saùch Vaân Ñaøi Loaïi Ngöõ coù ghiNeáp quaû vaûi roài neáp naøng haiNeáp maâm, neáp quaûng, neáp naiTheâm vaøo phuï luïc ñeå ngöôøi xem qua.

Neáp hoa daâu ra hoa thöa haïtNeáp ngheán coå thoùc gaïo thaân caoNeáp tho, neáp caåm ruoäng saâuLöïa gioáng traùnh ñöôïc raày naâu maø troàng.

LUÙA BAÉP

Ngöôøi Vieät ta voán öa luùa teûÑôïi taân nieân leã teá môùi duøngMaâm xoâi, cheùn röôïu chuùc möøngMöøng ngaøy luùa môùi, hoäi möøng ñaàu xuaân.

Caây luùa ma goïi laø baõi töûCaáy luùa naøy thuaän loaïi moïc hoang

43

Thaân haït gioáng luùa hay duøngDeã nhaàm, deã laãn vôùi cuøng luùa canh.

Haït luùa ma xaây thaønh ra boätLaø löông thöïc cöùu ñoùi maát muøaÔÛ trong Boá Chính Toaøn ThöÑem ra khuaáy boät, khoâng lo ñoùi loøng.

Caây luùa baép thuoäc gioøng ngöï maïchLaø gioáng caây thích moïc ven soângBaõi boài, coàn noåi, ñaát gioàngLaø nôi thích hôïp ñeå troàng loaïi treân.

Baép deã troàng choïn rieâng loaïi gioángGioáng hoät ñoû, hoät traéng, hoät vaøngBaép Coàn haït deûo laïi thômBaép röøng haït ñoû cöùng côm ít duøng.

CHEØ VAØ CAÙC LOAÏI ÑAÄU, HOÄT

Maáy loaïi cheø thöôøng duøng ôû HueáCheø haït sen, ñaäu ngöï, cheø keâCheø ñaäu xanh, ñaäu ñoû, cheø meøCheø baép, boät loïc væa heø caøng meâ.

Ñeán muøa heø, cheø baép Coàn HeánLaém du khaùch tìm ñeán aên xemAÊn xong coøn chöa ñaõ theømMang veà vaøi cheùn deã ñem laøm quaø.

44

Caây hoaøng löông thaân cao ñuoâi soùiHoät keâ vaøng haït nhoû deûo gheâMoàng naêm Ñoan Ngoï cheø keâAÊn chung baùnh traùng maõi meâ vò cheø.

Caây yù dó uû gheø laøm röôïuChaùo bo bo vò thuoác caûm haønLaù duøng naáu nöôùc raát thômLaø caây löông thöïc thay côm khi caàn.

Hoät meø vaøng, meø ñen, meø traéngLaáy haït vöøng laøm baùnh maø aênRang leân saáy boät khuaáy daànBaùnh maêng, baùnh traùng thöùc aên tuyeät vôøi.

Cao löông caây, khi daøi ruõ xuoángHaït troøn xoay, laù cuoáng maøu xanhCoù theå duøng haùi naáu canhGioáng töø Löôõng Quaûng, nöôùc mình nhaäp voâ.

Caây ñaäu xanh, oâ oâ luïc ñaäuLöïa hoät troøn ñeå naáu maø aênNaåy maàm laøm giaù aên nhanhLaø caây aên soáng vò thanh tuyeät vôøi.

Baùnh ñaäu xanh ñöôïc raây töø boätCheø ñaäu xanh vò ngoït maø thôm.Hoät naøy naáu chaùo raát ngonTroän chung vôùi gaïo laøm côm maø duøng.

45

Boät ñaäu xanh naáu chung vôùi neápThaønh xoâi voø aên vôùi thòt quayAÊn roài ngaãm nghó maø nhaiVoâ cuøng thuù vò ngaãm hoaøi khen ngon.

Haùi göông sen coøn non hoà TònhBoùc ñaøi ra aên soáng gioøn tanKhi sen hoät ñaõ hôi vaøngNaáu cheø boïc nhaõn, thuoäc haøng thöôïng löu.

Ñoà Ngöï Thieän coù sen hoà TònhVoán laø sen noåi tieáng kinh thaønhTim sen vò thuoác ñaõ ñaønhNhöùc ñaàu maát nguû nöôùc thanh an thaàn.

Caây ñaäu ñen, cao thaân laøm thuoácQuaû laø giaùp, laù hoaéc thaàn kyøCoù theå chöõa ñöôïc beänh phuøNo hôi ñaày buïng ñem ñi döï phoøng.

Caây ñaäu göôm goïi laø kieám ñaäuBoùc quaû ra ñeå naáu thòt gaøÑuùng muøa ñaäu nôû ra hoaHoa saéc maøu tím nhö laø caùnh sen.

Caây ñaäu quyeân, daây leo haït traéngLoaïi ñaäu naøy quaû thaúng maøu xanhNaáu cheø, traùng baùnh nöôùng nhanhLaø caây ñaäu quyù löøng danh nöôùc mình.

46

Caây ñaäu meøo moïc quanh bôø daäuCoù teân laø hoå ñaäu raát ngonCaây ra nhöõng haït troøn troønMoùn aên tuyeät dieäu ngon hôn thòt boø.

Naáu nöôùc tro vôùi hoät ñaäu coátHoät coù vaèn hay hoät maøu xanhKhi soâi theâm moät chuùt chanhÑöôøng pheøn naáu laïi nöôùc thanh tuyeät vôøi.

Cheø ñaäu coát trò bay muïn nhoïtNeáu theâm vaøo vaøi ñoït tía toâTan ñaøm, thoâng coå ñang khoâNhöõng ngöôi ñang beänh hay ho khaïc ñaøm.

Caây ñaäu ñoû thaân cao moät thöôùcBaûn thaûo ghi raèng vò thuoác raát hayLaù troøn hoa tím quaû daøiNaáu chöng caù cheùp cho ngöôøi nan y.

Caây ñaäu traéng moïc tì goác möôùpCaây ñaäu tuùi troàng tröôùc haøng baCaây ñaäu vaùn muøa nôû hoaChung quanh haøng giaäu thaät laø deã thöông.

Caây ñaäu töông ñaäu naønh moät loaïiSöõa ñaäu naønh laáy cuûi maø ñunHaït cho vaøo huõ laøm töôngVò ngon ñaëc bieät, muøi höông coøn hoaøi.

47

Caây hoï ñaäu coù vaøi chuïc gioángÔÛ Thöøa Thieân toång coäng hai möôiMuøa hoa ñaäu nôû khaép nôiOng say huùt nhuïy, böôùm bay khaép vöôøn.

Caây ñaäu phuïng moùn aên daân daõMoùn thòt hon theâm saû khoù queânEÙp daàu, baõ ñeå daønh rieângBoùn phaân caây caûnh, nuoâi chim chích choøe.

CAÙC LOAÏI RAU

Maáy loaïi rau, daân ghieàn aên soángRau caøng cua troän daám tuyeät vôøiRau khoai, rau muoáng, moàng tôiNaáu canh teùp baïc nhôù muøi queâ höông.

Caây baïc haø, möôùp höông, möôùp ngoïtQuaû möôùp ñaéng trò heát tieåu ñöôøngRau boà ngoùt vôùi loäc vöøngRau deàn toâm theû thôm löøng baùt canh.

Laù xanh xanh taàn oâ caûi cuùcLoaïi rau naøy aên soáng cuõng ngonHuùng saéc vaøng laù xanh nonTaàn oâ naáu vôùi naám rôm ngoït löø.

Rau deàn gai, tía toâ, rau maùRieâng rau maù, laáy laù maø xay

48

Rau maù, nöôùc luïc xanh xanhDuøng laøm giaûi khaùt ngon laønh giöõa tröa.

CAÂY COÙ MUØI

Loaïi thuoác Nam, ngöôøi xöa laøm thuoácQuaû mít non, laù loát, rau raêmNaáu chung ñeå coù moùn canhNgoù sen, boâng suùng troän thaønh goûi ngon.

Caây boàn boàn aên gioøn maùt mieängTaøu huû döøa aên gheùm thòt heoUoáng theâm chuùt röôïu mang theoVoâ cuøng haáp daãn giaøu ngheøo cuõng ham.

Ñoït khoai lang, ñoït baàu, ñoït bíNaáu ñoà chay theâm ít muoái rangAÊn vaøo caûm thaáy nheï nhaøngAn thaàn taâm theå thuoäc haøng muoái döa.

Caây choät nöa laøm döa maø chaámLaáy ruoác chaø cho daám ôùt voâAÊn roài nhôù coám haùi luChæ ngöôøi xöù Hueá hôïp gu moùn naøy.

Duø aên chay hay laø aên maënTreân maâm côm chaúng vaéng ñaäu khuoânCaét thaønh töøng mieáng hình vuoâng.Chao töông cuõng ñöôïc thòt baèm ñoän theâm.

49

ÔÙt cay cay toâm chieân vôùi môõCaù boáng theä kho toä tuyeät chieâuMaùi daàu xeù boùp muoái tieâuRöôïu Chuoàn canh caûi maáy nieâu côm ñaày.

Maáy laù ngoø, huùng gai, huùng queáVaøi teùp haønh, rau ngoå, rau thômRau son, xaø laùch, caûi xanhVaø theâm rau soáng ngon laønh böõa aên.

Laù thaèn thaên, ñaäu xanh laøm giaùLaøm ñoà chua, cuû kieäu phôi khoâCaø roát, ñu ñuû, traùi döaCho vaøo ít daám cho vöøa môùi aên.

RAU CUÛ, BÍ BAÀU

Trong nhaân gian cuû khoai, cuû saénLaø loaïi cuû coù saün trong nhaøKhoai moân laém thöù keâ raXích vu, thoå noaûn, quaû caø, saén daây.

Cuû khoai taây, caø chua, caø phaùoQuaû caø tím luûng laúng daùi deâThöùc aên daân daõ nhaø queâNöôùng xaøo daâm muoái lôû khi toái trôøi.

Cuû moân, khoai coù naêm saùu loaïiMoân xanh, moân daïi ñoäc haïi voâ cuøng

50

AÊn nhaàm coù theå maïng vongSaùp vaøng, moân ñoû laï luøng thaät ngon.

Cuû khoai lang nhoû con maø ngoïtCuû ñaäu, chaám muoái hoät maø aênÑôõ côn khaùt nöôùc giöõa ñöôøngPhôi khoâ, öôùp muoái aên daàn vôùi côm.

Haùi ñoït non daây baàu, daây bíRöûa saïch roài, luoäc chín sô sôTroän daàu, troän daám chuùt bôPhi haønh phi toûi thòt boø ñeå treân.

Muït maêng tre moïc leân trong buïiCaét ñem veà laáy cuûi maø ñunThaùi ra töøng sôïi maêng non,Maáy thìa môõ toûi xaøo xong aên lieàn.

Muoán cho thôm boû theâm ñaäu phoängRang cho vaøng maø troän môùi ngonSôïi maêng, ñaäu phoäng gioøn gioønMoùn naøy tuyeät nhaát böõa côm gia ñình.

Cuû bình tinh, moân, khoai, chuoái luoäcLaø thöù cuû naáu ñöôïc aên chôiKhoai töø, khoai tía, cuû maøiÑem ra ngoaøi chôï thieáu ngöôøi ñeán mua.

Ruoät vaøng au laø caây bí ñoûTraùi coù khía goït voû maø aên

51

Tính nhuaàn ích khí boå trungLaø caây löông thöïc thöôøng duøng naáu canh.

Caây bí ñao treân caønh döôùi laùCoù loâng tô ra quaû raát toLaøm möùt, laøm baùnh naáu nhöøAÊn nhaân trong haït ñeå tröø phuø chaân.

Caåm leä chi chín vaøng trong ruoätChính laø caây möôùp ñaéng saéc xanhSaùng maét boå khí ñaõ ñaønhTroän theâm daàu muoái laø thaønh goûi ngay.

Caây baàu sao khaùc loaøi vôùi bíQuaû baàu daøi, quaû bí troøn xoayKhi naøo quaû baèng coå tayPhôi khoâ, luoäc chín moùn chay thöôøng duøng.

Döa Baø Cai chaám chung vôùi ruoácTraùi döa chuoät baèng côõ ngoùn tayVaân xanh maø quaû laïi daøiHaùi xong aên soáng ngoït ngay môùi laø.

LOAÏI NAÁM

Loaïi naám voi goïi laø löông khuaånLaáy phaân voi chaát baån loaïi raUÛ baèng laù chuoái phôi quaBaûy ngaøy naám moïc, xaøo qua chuùt daàu.

52

Naám tai meøo coù teân moäc nhóSinh ra töø goã muïc caây daâuCaây hoøe, caây lieãu gaàm caàuNaáu chung thòt lôïn haàm laâu môùi meàm.

Naám muõ tieân coù teân naám ñaátLoaïi naám naøy quaû thaät danh yLoaïi naøy laø thuoác thaàn kyøTrò bay muïn nhoït baát kyø ôû ñaâu.

Naám cöùt traâu baõi phaân traâu moïcNgöôøi aên phaûi naám ñoäc loaïi naøyCöôøi cöôøi noùi maõi khoâng thoâiÑeán khi guïc cheát keâu trôøi khoå thaân.

Loaïi naám thoâng, naám traøm, naám moáiLoaïi naám rôm xaøo toûi ngon hônSaùnh bì moùn laï vaät ngonCanh gaø naáu vôùi naám höông tuyeät vôøi.

Naám moái moïc ôû nôi ñaát xoåiDöôùi buïi truùc, toå moái keá beânMuøa ñoâng khí ñaát boác leânÔÛ goø ñaát aáy moïc leân naám naøy.

LOAØI HOA

Caây baïch mai nhuïy thôm hoa traéngLoaøi mai vaøng thaân thaúng laù xanh

53

Ñeán muøa hoa nôû ñaày caønhLaø luùc Teát ñeán ñieàm laønh ñaàu naêm.

Hoa haûi ñöôøng phöông Nam saéc ñoûCaùnh hoa töôi, röïc rôõ voâ cuøngHoa naøy hôn caùnh phuø dungBuùp hoa heù nhuïy nhö nhung giöõa trôøi.

Hoa truùc ñaøo coù ñaøi naêm caùnhLaù heïp daøi gioáng daùng truùc xinhHoa ñaøo ñoû thaém tröõ tìnhXuaân quang khoe saéc, lan ñình daùng ai.

Caùnh hoa laøi toûa muøi thôm ngaùtÖôùp traø xanh thì thaät laø thômTraø laøi nay vaãn haõy coønTuoåi giaø thích löïa traø ngon môùi duøng.

Hoa phuø dung, hoa leâ, hoa buùtHoa töôøng vi, hoa cuùc, ngoïc lanHoa phöôïng, hoa hoøe, hoa xoanHaøm tieáu, thöôïc döôïc, ñieåu lan, hoa quyønh.

Hoa hueä traéng phöông tieân, trinh nöõHoa hoà ñieäp, hoa löïu, ngoïc anhVaøng lô, hoa ñoû treân caønhThaïch truùc, tam hôïp, troå hình hoa sen.

Vöôøn ngöï uyeån, nghìn hoa dò thaûoÑeâm Nguyeân tieâu môø aûo aùnh traêng

54

Söông khuya môø loái ñi quanhCung phi, myõ nöõ nghieâng mình thöôûng hoa.

LOAÏI QUAÛ

Môùi nhìn qua coù traêm loaïi quaûÑaát Thöøa Thieân quaû laï, quaû ngonQuaû xoaøi loaïi nhoû traùi troønQuaû baèng caùi cheùn ngoït ngon voâ cuøng.

Laù xoaøi non haùi ra aên ñöôïcNaêm naøo sai nhieàu quaû thì xuiMaát muøa luùa teû, luùa xoâiLuùa khoâng coù hoät, traéng tay ñoùi loøng.

Quaû leä chi thuoäc gioøng caây vaûiLoaïi caây naøy moïc traùi thaønh chuømHai ngaøy haùi xuoáng ñoåi höôngBa ngaøy ñoåi vò tìm phöông giöõ gìn.

Caây quaû na nôû hoa keát traùiCaây xuø xì naûy laù muøa xuaânMaõng caàu teân goïi trong daânCôm dai vò ngoït boäi phaàn höông thôm.

Quaû caây thôm goïi laø quaû döùaCoù teân laø Phöôïng leã loaïi ngonNöông vöôøn mieàn nuùi deã troàngThaùng naêm quaû chín ruoät vaøng vò thanh.

55

Caây nho xanh traùi naâu vò ngoïtRöôïu boà ñaøo suûi boït leân taêmQuaû nho haùi laáy maø daàmLeân men caát röôïu laøm haàm maø choân.

Quaû boøn bon caây cao vaøi tröôïngTraùi troøn troøn voû moûng thòt thômChua chua ngoït ngoït deã troàngCaây naøy thaáy coù ôû vuøng Sôn Laêng.

Quaû tam lang ôû vuøng Phuù LoäcThaùng naêm thôøi keát quaû ra hoaGaëp khi naïn ñoùi ngöôøi taLöïa ra quaû chín quaû giaø naáu aên.

Caây cuû naêng, sa keâ, cuû aáuQuaû mít naøi, quaû ôùt, hoà tieâuChoâm choâm, taàm ruoät, quaû ñaøoQuaû hoàng, maêng cuït, chuùc maøo haït sen.

Quaû traùm ñen, cau röøng, quaû mítChuoái söøng traâu, caây thò, quaû sungThanh traø, traùi böôûi cau boàngCoøn nhieàu quaû nöõa keå khoâng heát lôøi.

LOAÏI THAÛO

Tính sô qua vaøi traêm loaïi thaûo.Hoï daây leo deã moïc voâ cuøng

56

Ñöa ra vaøi loaïi chung chungKhaép nôi ñeàu coù treân röøng, döôùi soâng.

Caây saøi hoà moïc hoang sôn thaùiCaây hoaøng tinh, caây ngaûi, coû tranhCaây thuoác laù boà coâng anhCoû boàng boàng, coäng traøng sinh ñaäu raøng.

Lieãu aâm döông, löôõi boø, coû xöôùc.Voû voøi voi, gaø xöôùc, töø bi,Coû chæ thieân, boâng cu ly.Phôi khoâ tam thaát, caûi quy duøng daàn.

Caây rau muoáng, xaø saøng quaû daõ.Caây chaøng xay ra quaû coái xayCoû lau, coû söa, ôùt cayTía toâ, ñoït huùng höông bay khaép vuøng.

Rau ngoå nöôùc ôû vuøng nöôùc ngaäpCaây choät nöa nôi thaáp gioàng caoRau rìu, rau eûo, rau caâuNha ñam, coû cuù, muoàng traâu, xöông roàng.

Quaû thanh long, caây xanh quaû ñoûCaây löôõi roàng vaø cuû saén daâyHoät bìm bìm, coû moùng tayCaây gai, caây vaû, hoät xoay treân röøng.

Caây ñoït muøng, daây leo, quaû möôùpCaây moàng tôi, döa haáu maøu son

57

Loaøi döa haáu coù maøu vaøngDuøng laøm giaûi khaùt voâ cuøng thanh ngon.

LOAÏI MOÄC

Caây loaïi moäc duøng trong kieán truùcGoã caøng giaø moái moït khoâng aênRöøng Thöøa Thieân keå caû traêmTuøng baùch lim traéc goã traàm tröù danh.

Laù thoâng giaø maøu xanh ngoïc bieácNhöïa thoâng giaø hoå phaùch phuïc linhCaây naøy ôû nuùi Ngöï BìnhMoïc nhanh nhö thoåi bieán thaønh röøng xanh.

Caây traéc baùch coù caønh hai laùBeû laù non haùi quaû maø duøngTrò laønh taát caû veát thöôngLaø caây thuoác quyù boå taâm kieän tyø.

Caây hoaøng bì gioáng nhö caây böôûiCaây gaùo nöôùc ôû döôùi vöïc saâuGoã ñoàng, Nam Chöõ, thaàu ñaâuTre gai truùc nöùa tre taøu ñòa long.

Goã choø chæ, goã muoàng, caây queáGoã baèng laêng, caây kheá, traàm höôngGoã sao, goã mít, hoaøng ñaønCaây voøng vang, caây giaùng höông, ngoâ ñoàng.

58

Caây daàu raùi, caây boâng, caây moùcCaây sim tím coù goác boà ñeàCaây baøng, ñoã troïng, caây keøCaây xoâi, maêng cuït, laù cheø phôi khoâ.

Caây muø u, daàu chai, daàu raùiCaây thoát noát coù traùi con conBoà keát, nguõ traûo, caây sonTraùi caây döøa nöôùc, boøn bon treân röøng.

Goã kim giao treân röøng Baïch MaõCoù muøi thôm bay toûa raát xaTröôøng Sôn caây nôû nghìn hoaNuùi röøng leân tieáng nhaïc hoøa söông ñeâm.

Trong Thaønh Noäi coù loaøi caây laïBao baùp thaân moïc thaúng vöôn caoAnh Danh coù töï thuôû naøoHoa daây, quaû tróu ñoùn chaøo Chuùa Xuaân.

CAÙC LOAØI CHIM

Chim muoâng coù keàn keàn, tu huùCoù chích choøe, anh vuõ, hoïa miGaø sao, gaø aùc, gaø riChim khaùch, cun cuùt, chim di aùc laø.

Chim cheøo beûo, ña ña, vòt nöôùcChim boà chao, khoång töôùc, chim coâng

59

Chim quaï, chim saùo, boà noângBoà caâu, chim seû, chim nhoàng, con dôi.

Chim buø caét, thaéng chaøi, moû nhaùcChim goõ kieán, chim caét, coø maChim saâu, chim eùn bay quaUyeân öông, chim cuù laø ñaø treân khoâng.

Chim chaøng beø ven soâng môùi coùChim maët caét hung döõ voâ songNgoãng trôøi, hoang haïc ñaøo truøngCoù con chim laï nghìn truøng tôùi ñaây.

Chim hoïa mi vaãy ñuoâi hay hoùtNaøng boà noâng bay vuùt leân khoângVaønh khuyeân thích uoáng nöôùc trongChim quyeân xuoáng ñaát, chim hoàng bay cao.

Chim chaøo maøo roài chim boùi caùCon bìm bòp, chim quaï, boà caâuChim öng, cuù voï, chim saâuYeán oanh soát ruoät baéc caàu ñong ñöa.

CAÙC LOAØI THUÙ

Thuôû xa xöa trong röøng laém thuùRaëng Tröôøng Sôn thuù döõ raát nhieàuLaém loaøi hoå baùo, sôn mieâuSôn döông, teâ giaùc, loaøi cheo, voi röøng.

60

Loaøi hoå vaèn öa vuøng nuùi ñaùLoaøi hoå traéng hoang daõ nuùi caoLöng chöøng Baïch Maõ khoù vaøoGiang sôn cuûa chuùng, hang saâu khoù tìm.

Loaøi teâ giaùc coû meàm bôø suoáiTheøm thöùc aên quaû chuoái, caây röøngSôn teâ loaïi coù hai söøngNaëng vaøi ba taán da löng nhö ñoàng.

Gaáu trong röøng vöøa hung vöøa döõLoaøi gaáu choù laø thöù hung haêngGaáu ngöïa naëng ñeán traêm caânGaáu thích huùt maät laên ñuøng xuoáng caây.

Gaáu khi ñoùi muùt tay trong mieängBaøn tay gaáu noåi tieáng laø ngonMaät gaáu chöõa ñöôïc gaõy xöôngDa gaáu laøm aùo, aùo choaøng thôøi trang.

Thuù ôû hang thuoäc loaøi choàn caùoÔÛ bìa röøng nhieàu thoû, heo röøngLoaøi soùi töøng baày soáng chungVöôïn haàu, deâ nuùi, choàn höông, baïc maøy.

Gioáng raùi caù laø loaøi döôùi nöôùcCon sôn thaùi da möôùt maø trônLaën saâu caù baét deã daøngThòt ñaép vaøo choã veát thöông mau laønh.

61

LOAØI COÙ MAI

Con thaèn laèn, sôn xuyeân loaøi truùtSoáng ven röøng doïc nuùi Tröôøng SônLaø loaøi gaëm nhaám reã nonVaûy thaân laøm thuoác ñaïi hoaøng raát hay.

Con taéc keø, raén mai, raén luïcLoaøi maùi gaàm aån uùp döôùi caâyRaén hoå ñaát coù ñuoâi daøiLiu ñiu hoå löûa, raén hai ba moàng.

CAÙ TOÂM

Con caù gaùy theo doøng nöôùc luõCon caù meø ñuoâi ñoû xöông congCaù vöôït töø bieån vaøo soângSoáng vuøng nöôùc lôï, tìm toâm laøm moài.

Con caù möông soáng ven laïch nöôùcBôi töøng ñaøn loäi ngöôïc leân nguoànCaù hanh, caù dieác, caù chuoànCaø boø, caù nhaùm, caù hoàng Bieån Ñoâng.

Caù roâ ñoàng laáy mang caèn ngöôïcGaëp möa doâng theo nöôùc leân bôøCaù thu, caù nuïc, caù côøCaù theo doøng chaûy ven bôø kieám aên.

62

Loaøi caù maêng ôû vuøng ñaàm phaùÔÛ soâng ngoøi caù quaû thòt ngonCaù son soáng ôû thöôïng nguoànÔÛ nôi ñaàm phaù, thôøn bôn, caù dìa.

Caù soâng Höông ôû bìa meùp nöôùcÔÛ cöûa soâng caù vöôïc, caù chimTrong ñaàm coù caù lìm kìmCaù daày thaùc laùc, caù kim muõi daøi.

Caù loøng tong töøng ñaøn giôõn soùngCaù roâ phi thaáy ñoäng laën saâu,Saùt ñaùy coù caù raâu meøoLoaïi naøy sinh soáng ñi theo töøng baày.

Caù chuoàn bay thaùng tö thaùng baûyKhi möa doâng caù nhaûy leân bôøCaù chaøy, caù ñoái, caù côøCoù khi ñaày löôùi laøm khoâ ñeå daønh.

Döôùi luïc bình coù ñaøn caù loùcÔÛ cöûa soâng caù ngaùt, caù hanhGaàn bôø coù caù laønh canhNgoaøi khôi xa tít saéc xanh caù ngöø.

Loaïi caù thu laø con caù quyùBôi töøng ñaøn ôû tít ngoaøi khôiÑeå laâu maø thòt coøn töôiNaáu canh nöôùc ngoït nhieàu ngöôøi thích aên.

63

ÔÛ ngoaøi khôi coù con caù möïcCoù loaïi troøn, loaïi möïc coù nangLoaïi naøo nhuyeãn theå cuõng ngonMöïc côm doài thòt aên ngon voâ cuøng.

ÔÛ trong buøn coù con löôn, con leächCoù con chình, caù chaïch laù treTrong ñaàm coù loaïi caù heNhoû con thôm thòt ñem veà phôi khoâ.

Con ruøa ñen, caù roâ nöôùc lôïCaù boáng keøo soáng ôû döôùi soângBoáng döøa, boáng ñuïc, boáng boângÑem ñi kho maën, moùn ngon ôû ñoàng.

Con raïm ñoàng trong muøa möa luõToâm caøng xanh, toâm suù, toâm gaânToâm to thì coù toâm huømÔÛ trong raëng ñaù laáy truøn maø caâu.

Con caù naâu aên caây rong bieånBôûi cho neân ruoät ñaéng maø ngonKho xaêm xaép nöôùc ñaùy xoongHaønh tieâu ôùt ñoû baøy baøn doïn côm.

ÔÛ cöûa soâng ngheâu soø oác heánChuùng soáng thaønh töøng baõi ven bôøCoù naêm truùng ñöôïc muøa soøNgöôøi daân hí höûng thu voâ nhieàu tieàn.

64

Con naøng tieân, con coøng, cua nuùiNöûa ñeâm boø ra suoái tìm aênNhaát laø luùc coù muøa traêngLoaøi cua hay oùp chæ baèng nöûa con.

LOAØI COÂN TRUØNG

Loaøi coân truøng con taèm saâu nöôùcCon xeùn toùc, boï ngöïa, muoãi moøngToø voø, nheàn nheän, con ongCon saâu, con rít, ruoài ñoàng, con ve.

Con ruoài traâu vo ve khoù chòuLoaøi con naøy huùt maùu maø aênDeá côm, deá löûa, deá thanBaét veà taåm boät chieân gioøn môùi ngon.

Con thaày tu, con ñuoâng, saâu roïmCon boï xít treân ngoïn nhaõn loàngOng baàu huùt maät nhuïy boângMang veà trong toå, nhoäng con aên daàn.

CÔ QUAN HAØNH CHÍNH

ÔÛ Thöøa Thieân coù hôn 100 xaõVaø coù theâm 47 caáp phöôøngCoøn aáp, coøn xoùm, coøn laøngCuõng do chia nhoû ñòa baøn maø ra.

65

Neáu cho raèng: laøng laø ñôn vòThì cô caáu laøng laø neùt ñaët tröngNhìn vaøo baûn saéc cuûa laøngNoùi leân vaên hoùa raát chung moãi mieàn.

Huyeän Phong Ñieàn, Phuù Vang, Phuù LoäcHuyeän Höông Traø, Höông Thuûy, Nam ÑoângHuyeän A Löôùi ôû mieät nuùi röøngQuaûng Ñieàn, vuøng phaù Tam Giang cuoái cuøng.

ÔÛ Thöøa Thieân, cô quan haønh chínhGoàm coù boán boä phaän chuyeân moânUÛy ban, Tænh uûy, Hoäi ñoàngMaët traän Toå quoác Vieät Nam ñöùng ñaàu.

Moãi boä phaän chuyeân saâu rieâng bieätÑeå ñieàu haønh coâng vieäc cho daânThaønh phoá, huyeän lî caàn phaânCô quan thuoäc tænh, chuyeân ngaønh naèm sau.

Veà haønh chính, chia ra saùu huyeänHuyeän A löôùi keá huyeän Phong ÑieànPhuù Vang, Phuù Loäc, Quaûng ÑieànNam Ñoâng mieàn nuùi, cao nguyeân vuøng ñoài.

Coù theâm hai khoanh vuøng thò xaõNhöõng nôi naøy phoá xaù moïc leânMoät vuøng Höông Thuûy ñaët teânVuøng ñaát coøn laïi mang teân Höông Traø.

66

Vuøng thò xaõ mang teân Höông ThuûyTreân cung döøng truïc loä Baéc NamThöøa Thieân coù 47 phöôøngHai traêm thoân, xaõ coù ñöôøng giao lieân.

Tænh Thöøa Thieân coù saùu thò traánVuøng Höông Traø thò traán giaùp bieânSòa laø thò traán Quaûng ÑieànCoøn vuøng A Löôùi keá beân nöôùc Laøo.

Ñaát Thuaän An, Laêng Coâ thò traánÔÛ nôi naøy nhìn thaúng ra khôiBieån eâm, maây traéng treân trôøiVònh ñeïp noåi tieáng toáp 10 vinh danh.

Huyeän Quaûng Ñieàn ñaát vuøng phía baécThò traán Sòa naèm saùt trung taâmSoâng Boà doøng nöôùc uoán quanhQuaûng Coâng, Quaûng Phöôùc, Quaûng Thaønh, Quaûng An.

Veà phía ñoâng, Tam Giang laø phaùÔÛ vuøng naøy laém caù nhieàu toâmÑan Ñieàn töø thuôû khai hoangQueâ höông cuûa töôùng Ñaëng Dung ñôøi Traàn.

Thò traán Sòa voán nôi ñoâ hoäiRaát nhieàu ngöôøi tieáng noåi ñoàn xaNhaát Hueá, nhì Sòa quaû laøCa dao ñaõ noùi khoâng ngoa chuùt naøo.

67

Phong Ñieàn saùt vuøng cao A LöôùiPhía taây baéc Quaûng Trò, Haûi LaêngPhong Ñieàn thò traán ñoâng daânCoù nhieàu khoaùng saûn, than buøn khaép nôi.

Keâ khai möôøi chín ngaøn leû moätLaø daân soá caùc hoä gia ñìnhPhaàn nhieàu ñoä tuoåi thanh nieânSöùc trai löïc löôõng ngheà chuyeân ruoäng ñoàng.

Ngoaøi laâm tröôøng, ngheà noâng, thuûy saûnCoù theâm ngheà khai thaùc ñaù voâiHoïc troø ñi hoïc nhieàu ngöôøiThaønh danh ñoã ñaït, saùng ngôøi tieáng xöa.

Huyeän A Löôùi ngöôøi thöa, ñaát roängLaø vuøng ñaát döôùi raëng nuùi caoPhía taây giaùp vôùi nöôùc LaøoCoù hai möôi xaõ naèm saâu trong röøng.

Boán laêm ngaøn daân trong vuøng ñaát roängSoáng ôû nôi röøng raäm hoang vuSaéc daân goàm coù Cô TuVaân Kieàu raûi raùc, trung du nhieàu ngöôøi.

Ngöôøi Taø OÂi soáng thaønh boä toäcHoï laø ngöôøi daân toäc mieàn caoHaèng naêm leã hoäi ñaâm traâuVoâ cuøng vui veû, giuùp nhau heát loøng.

68

Huyeän Nam Ñoâng, taây nam thaønh phoáHuyeän naøy coù möôøi xaõ, ít daânCô Tu daân soá khaù ñoângCoù rieâng thò traán trong vuøng cho daân.

Vôùi soá daân: 24 ngaøn toaøn huyeänSoá ngöôøi Kinh, ngöôøi Thöôïng soáng chungTaïo ra xaõ hoäi hoøa ñoàngThanh bình thònh vöôïng heát loøng vì nhau.

Huyeän Phuù Loäc cöïc nam xöù HueáVeà tyû leä ñaát ít bieån nhieàuNuùi non baõi bieån, ñöôøng ñeøoHuyeän naøy quang caûnh thieân nhieân höõu tình.

Vuøng bieån xanh, Laêng Coâ, Phuù LoäcVuøng ñaùnh caù Vinh Loäc, Vinh GiangLoäc Trì, Loäc Thuûy, Vinh HöngVinh Hieån, Loäc Boån, caùt vaøng, röøng döông.

Laêng Coâ coù tieàm naêng du lòch,Laø muõi nhoïn kinh teá mai sauLaïi theâm moû caùt, röøng saâuTraàm höông, goã quyù tìm laâu ra nguoàn.

Khu vöïc Höông Traø ôû vuøng Töù HaïÑöôïc naâng leân thò xaõ môùi ñaâyThoáng keâ nieân giaùm naêm nayMoät moät ba boán hai möôi naêm ngöôøi.

69

Vuøng Höông Traø ñi qua truïc loäMoät A laø cöûa ngoõ ñi raQuaûng Bình, Thanh Hoùa, Sôn LaÑi toaøn mieàn baéc ñi qua tôùi Taøu.

ÔÛ vuøng saâu coù nhieàu saûn vaätXaõ Bình Ñieàn, Hoàng Tieán ñaát caoTaøi nguyeân, saûn vaät doài daøoCoù nguoàn nhaân löïc ngöôøi naøo cuõng hay.

Huyeän Phuù Vang ñoâng nhaát daân soáTính ñeán nay coù 179 ngaøn daânTröôùc ñaây ñaát cuûa ngöôøi ChaêmSau khi saùp nhaäp, nhaø Traàn ñoåi teân.

Röôïu laøng Chuoàn, baùnh canh Nam PhoåLaø ñaëc saûn cuûa moãi vuøng queâLaøng Traøi, nöôùc maém khoûi cheâThòt con heo moïi, aên veà khoù queân.

Thoân Myõ Khaùnh, Phuù Dieân cuûa huyeänCoù thaùp Chaøm phaùt hieän gaàn ñaâyLaø ngoâi coå thaùp caùt vuøiCaû nghìn naêm tröôùc, ngaøy nay môùi ñaøo.

Veà anh haøo coù Leâ Quang ÑònhHoà Ñaéc Di, thuû lónh thaàn yNguyeãn Chí Dieãu, thaät thaàn kyøLaø daân cuûa huyeän, loãi nghì danh thôm.

70

Thò traán môùi ôû vuøng Höông ThuûyVuøng naøy ñaây ñaát quyù hôn vaøngNhieàu khu coâng nghieäp môû mangKhu ñoâ thò môùi haïng sang ñang laøm.

Treân quoác loä coù laøm caàu vöôïtMoät coâng trình raát ñöôïc loøng daânCaàu xaây theo höôùng taây ñoângVoâ cuøng tieän lôïi cho daân ñi veà.

Vuøng naøy queâ trôû thaønh ñoâ thòBôûi vì ôû vò trí hanh thoângAnh taøi tuï hoäi ñoàng loøngMai sau taác ñaát taác vaøng coøn nguyeân.

MÔÛ MANG PHOÁ THÒ

Vôùi tieàm naêng taøi nguyeân voán coùVôùi con ngöôøi hieáu hoïc hieän nayThöøa Thieân coøn quyõ ñaát ñaiMôû mang chuyeän deã ngaøy mai keá thöøa.

Traêm naêm tröôùc coøn thöa phoá chôïÑeán baây giôø ñöôïc môû khaù nhieàuTöø thaønh thò ñeán thoân queâKhaép nôi ñeàu coù, coøn nhieàu hôn xöa.

ÔÛ thuôû xöa chöa coù ngaønh ñieänCoøn thôøi naøy ngaønh ñieän öu tieân

71

Saûn xuaát, kinh teá ra tieànPhaûi coù nguoàn ñieän duøng rieâng laøm ñaàu.

Ngaønh ñieän löïc yeâu caàu phaùt trieånÑöôøng daãn ñieän maïng löôùi khaép nôiTöø thaønh phoá ñeán xa xoâiGaàn nhö truøm heát ñaát naøy tænh ta.

Ngaønh ñieän löïc cuõng laø khaù toátÑöôøng Nam Baéc coù moät khoâng haiVöôït ngaøn caây soá ñöôøng daøiXaây nhieàu traïm aùp, ñaët ngöôøi troâng coi.

Ñaäp thuûy ñieän treân nguoàn Taû TraïchGoùp phaàn taêng ngaân saùch quoác giaGiuùp cho coâng nghieäp tænh nhaøSaûn xuaát oån ñònh baùn ra thò tröôøng.

Ngaønh ñieän löïc con ñöôøng phaùt trieånNhöng söï coá cuõng khieán chuùng taNeáu töø nguyeân töû laøm raXaûy ra tai naïn, thoâi thaø chôù neân.

Ñaäp thuûy ñieän laøm neàn phaûi chaécNeáu vôõ ñaäp nguy khoán voâ cuøngMaát maùt raát lôùn noùi chungKhoù buø laïi ñöôïc thöông vong loaïi naøy.

Loaïi phong ñieän hay trôøi nhieät ñieän Laø loaïi hình thöïc hieän töông lai

72

Ít gaây oâ nhieãm laâu daøiNeân chaêng suy xeùt sau naøy khoûi lo.

Phaûi ñònh hình baây giôø laäp töùcÑöøng chaàn chöø vuoät maát thôøi côAi maø ñi tröôùc nöôùc côøThaønh coâng chaéc chaén khoûi nhôø ngöôøi ta.

ÔÛ Quaûng Nam xa ta maáy böôùcMaø caàu ñöôøng phía tröôùc loái sauSaân bay cho ñeán beán taøuÑi vaøo quy hoaïch laøm giaøu cho daân.

Ñöôøng haøng khoâng saân bay tu söûaSeõ trôû thaønh ñieåm töïa mai sauChaân Maây vuøng bieån caûng saâuGiao thoâng môû roäng veà laâu veà daøi.

Ñöôøng hoûa xa noái daøi Nam - BaécPhaûi thieát keá ñöôøng saét roäng raTaøu cao toác, chaïy ñöôøng xaSaøi Goøn - Haø Noäi chaïy qua nöûa ngaøy.

Coøn hieän nay giao thoâng ñöôøng boäVaãn coøn voâ soá vieäc phaûi laømGiao thoâng trong xoùm, trong laøngGiao thoâng lieân xaõ deã daøng hay chöa?

Ñöôøng lieân tænh daây döa chöa ñöôïcCaàn phaûi laøm, laøm tröôùc thaät nhanh

73

Ñeå sôùm cho kòp hoaøn thaønhGiao thoâng Nam - Baéc loä trình ngaén hôn.

Cöûa Tö Hieàn, Thuaän An coøn caïnCaàn phaûi ñaøo veùt caùt mang ñiLaäp phöông döï aùn khaû thiGiao thöông ñöôøng bieån töùc thì môû mang.

DANH LAM THAÉNG CAÛNH

Ñeøo Haûi Vaân “Huøng Quan Ñeä Nhaát”Laø moät caûnh coù moät khoâng haiNgaønh du lòch phaûi trieån khaiTrôû thaønh ñieåm ñeán môøi ngöôøi tham quan.

Bieån Laêng Coâ, Caàu Hai, Baïch MaõLaø moät vuøng gom caû trôøi maâyBieån thì soùng nhoû suoát ngaøyNuùi thì choùt voùt, röøng caây nguùt ngaøn.

Suoái ñaù voi caûnh quan ngoaïn muïcDoøng suoái naøy uoán khuùc quanh coNöôùc trong vuõng caïn thaønh hoàLaø nôi bôi loäi daønh cho nhieàu ngöôøi.

Ñeøo Phöôùc Töôïng, Caàu Hai, Nam PhoåRaëng Tröôøng Sôn nhieàu choã thaâm uNuùi Truoài, Nöôùc Noùng, Nguõ HoàDanh lam thaéng caûnh coøn voâ soá laø.

74

Muõi Chaân Maây cuõng laø caûnh ñeïpBieån xanh rôøn soùng nheï nöôùc saâuDöôùi nuùi beán caûng cuûa taøuCaû ngaøn troïng taûi ra vaøo thöôøng xuyeân.

Bieån Caûnh Döông, thuùng thuyeàn laùc ñaùcRöøng döông xanh, baõi caùt traéng phauDu khaùch taém naéng phía sauÑaëc saûn giaûi khaùt nöôùc daâu nuùi Truoài.

Vuøng Ñaù Baïc beân naøy Quoác loäÑaàm Caàu Hai nhieàu choã ñaù nhoâHaø Trung, Baõi Ñaùp ven bôøBeân röøng beân bieån lôø môø nuùi xanh.

Ñaàm Caàu Hai nöôùc xanh nhieàu caùÑaây laø vuøng nöôùc lôï quanh naêmMoät vuøng sinh thaùi troïng taâmMoät vuøng ñaëc höõu tieáng taêm nhaát vuøng.

Con toâm raèn soáng vuøng nöôùc lôïCon chình hoa maø ôû trong hangCaù kình, caù vöôïc, caù hoàngLieät loaøi quyù hieám voâ cuøng khoù mua.

Thoân Löông Ñieàn gioù luøa töø nuùiÑoài Naêm Möôi gioù thoåi phía taâyChieán tröôøng xöa ôû vuøng naøyBia ghi coâng traïng ñeán nay vaãn coøn.

75

Qua xöù Noâng, Phuù Baøi, Höông ThuûyVuøng ñoài thaáp ôû phía taây namXa xa ñoài nuùi Nam ÑoângBaït ngaøn sim tím, ven röøng thoâng reo.

Gaïo Daï Leâ beân ñoàng Phuù ThöùNuùi Thaàn Phuø neùt cuõ ngaøy xöaBaây giôø khoâng bieát bao giôøMôùi cho toân taïo, thuôû xöa huy hoaøng.

Sau Thaàn Phuø, Nguõ Taây nuùi ñaùNôi Duy Taân, vua cuõ sa côVieät gian, quaân Phaùp ñang chôøBaét vua trôû laïi kinh ñoâ, ñi ñaøy.

Chuøa Thuyeàn Toân ôû ngay nôi ñoùLaø ngoâi chuøa raát coå trong vuøngThieàn sö Lieãu Quaùn khai sônCuõng laø danh thaéng giöõa röøng nuùi non.

Chuøa Vieân Thoâng, ngoâi Truùc Laâm töïÑoài Thieân An aùn ngöõ phía taâyDöông Xuaân ngoâi moä cuûa ngaøiThöôïng thö Boä Hoïc cuoái ñôøi Gia Mieâu.

Nuùi Ngöï Bình thoâng reo vi vuùtÑaøn Nam Giao nghi nguùt höông bayCuõng laø thaéng caûnh ngaøy nayNam thanh nöõ tuù laøm nôi heïn hoø.

76

Töø Haûi Vaân ñeán goø Thieân MuïTöø kinh thaønh ñeán choã sôn laêngNguy nga traùng leä voâ cuøngÑoù laø taøi saûn cuûa chung xöù mình.

Nôi danh lam, rieâng ngaønh du lòchPhaûi laøm sao kích thích ngöôøi xemTaïo ra daáu aán khoù queânAÂn caàn, hieáu khaùch öu tieân cho ngöôøi.

BAÕI BIEÅN

Bieån Laêng Coâ, Caàu Hai, nöôùc ngoïtBieån thaät hieàn, soùng boït khoâng caoThoaûi daøi bôø caùt traéng phauDaây leo hoa tím phuû maøu saéc xanh.

Bieån Caûnh Döông raát xinh maët nöôùcVuøng nöôùc saâu phía tröôùc ngoaøi xaCaùch bôø meùp nöôùc laø laøAn toaøn du khaùch ngöôøi giaø raát öa.

Nôi phuïc vuï vui ñuøa coøn ítNhöng bieån thì raát ñeïp hieám hoiHôn haún bieån ôû nhieàu nôiSoùng to, bôø doác khoù bôi, khoù naèm.

Tö Hieàn caùch Caûnh Döông phía döôùiBeân bôø kia laø nuùi Thuùy Vaân

77

Thaùnh Duyeân treân ñænh Thuùy VaânLaø ngoâi coå töï vaøo haøng Quoác aân.

Ngoïn Quy Sôn naèm nhoâ ra bieånDöôùi chaân nuùi baõi taém töï nhieânÔÛ ñaây caùt traéng muøi tieânCaùt thôm thoang thoaûng muøi sen giöõa ñoàng.

Treân ñænh nuùi trong loøng mieáu coåCuûa ngöôøi Chieâm töï thuôû ban sôTruï ñaù coù khaéc caâu thôÑeán nay chöa roõ caâu thô noùi gì.

Baõi Myõ Khaùnh neân thô tuyeät dieäuBaõi caùt vaøng, röøng lieãu maøu xanhÑoài caùt thoai thoaûi loái quanhBaõi thì cöïc saïch nöôùc xanh maét meøo.

Gaàn Myõ Khaùnh coøn nguyeân thaùp coåCuûa Chaêm pa khoâng roõ naêm naøoMöôøi hai theá kyû hay sao?Hay laø hôn nöõa ngaøy sau seõ baøn.

Caùch Thuaän An gaàn hai caây soáBaõi Hoøa Duaân môùi môû veà sauTöø naêm chín chín baét ñaàuXaây theâm quaùn saù cao laâu cöûa haøng.

Khaùch du lòch ngaøy caøng tìm ñeánVieäc kinh doanh phaùt trieån thaät nhanh

78

Moâi tröôøng oâ nhieãm chung quanhPhía trong raùc thaûi hoâi tanh boác muøi.

Baõi Thuaän An khoâng vui nhö tröôùcKhaùch vaøi ngöôøi daïo böôùc treân bôøBaõi thì choã caïn choã saâuLaïi theâm nöôùc xoaùy ngaäp ñaàu hieåm nguy.

Vì nguy hieåm ít ngöôøi daùm loäiSoùng thì cao, nöôùc xoaùy voâ cuøngBôi xa, nöôùc cuoán keùo ngangDeã sa vaøo choã huït chaân cheát chìm.

Baõi Vinh Thanh caùch ñoù moät ñoaïnMöôøi caây soá moät khoaûng khoâng xaMoät vuøng baõi bieån bao laCoù röøng döông lieãu, hoaøng sa neân ñoài.

Xuoáng An Lai, qua ñoø Ca CuùtBaõi Quang Thaùi naèm tuoát phía treânNöôùc trong baõi bieån laøi laøiMòn maøng caùt traéng traûi daøi ngoaøi xa.

Phaù Tam Giang quaû laø hieám coùKhaép caû vuøng Nam AÙ Bieån ÑoângÑeä nhaát danh thaéng trong vuøngLaø khu ñaëc höõu, noùi chung khoù tìm.

Phaù Tam Giang, traøm chim, Cöûa LaùcLaø röøng thieâng cuûa caùc loaøi chim

79

Ba tö heát thaûy loaøi chimCoøn nhieàu gioáng quyù khoù tìm ñaâu ra.

Vaøo Cöûa Laùc chæ xa vaøi daëmLaø vuøng truõng cuûa phaù Tam GiangChim trôøi di truù muøa ñoângNôi thoân Thuûy Nòu, Quaûng Coâng, Phong Ñieàn.

Baõi Phuø Du nôi chim truù aånVuøng coû laùc thöïc phaåm chim aênCho neân cöù ñeán tuaàn traêngVaøo muøa ñoâng giaù, laø naêm chim veà.

Soâng OÂ Laâu ñoå veà ñaàm phaùMang theo doøng nhieàu caù, phuø saLaøm giaøu cho xaõ Ñieån HoøaVuøng ñaát di truù, coø ma, vòt trôøi.

Phaù Tam Giang nhieàu loaøi thuûy saûnCaù boáng sao, caù ngaùt, caø daàyCaù naâu, caù ñoái, caù hoàiCaù ong, cua ñoû soáng nôi meù röøng.

Caù lìm kìm, caù chuoàn, boáng theäCaù ong chuoâm, cua bieån, toâm raèngChình hoa, caù trích, caù hoàngNhöõng loaøi caù hieám cuûa vuøng Tam Giang.

80

CAÀU ÑÖÔØNG

Caàu Thuaän An ñöôïc xaây kieân coáCaàu Tröôøng Tieàn töø thuôû Taây quaÔÛ vuøng Phuù Thöù, Trung HaøCaàu qua chôï Noï, caàu ra An Hoøa.

Caàu qua Ga, Töø Ñaøm, Beán NgöïCaàu qua laøng La Chöõ chôï dinhCaàu qua Gia Hoäi thaät xinhCaàu veà An Cöïu, Ngöï Bình phía nam.

Caàu Daõ Vieân khaùnh thaønh naêm ngoaùi (2012)Laø chieác caàu thuoäc loaïi deã thöôngVoïng laâu treân caùc cung ñöôøngGiaûm ñi thoâ keäch, beâ toâng döôùi gaàm.

Caàu Phuù Xuaân, caây caàu chieán löôïcCaàu ñöôïc xaây trong cuoäc chieán tranhCaàu xaây chæ ñöôïc ñeå daønhLöu thoâng cho thoaùng, chaïy nhanh ñi veà.

Caàu chôï Dinh, Baõi Daâu, Vyõ DaïNhöõng chieác caàu gaàn ngaõ ba soângVoøm caàu xaây daùng cong congChôï Mai chôï Noï qua soâng deã daøng.

Caàu Höông Löu baét sang Coàn HeánDöôùi chaân caàu coù beán ñoø xuoâi

81

Veà Thanh Tieân, ñeán Maäu TaøiNgöôïc leân Vyõ Daï gheù qua beân Coàn.

ÔÛ beân Coàn cheø baép, ñaäu vaùnCoù maáy quaùn baùnh traùng, cheø keâCôm heán, ôùt moïi cay xeøAÊn xong môùi thaáy cay teâ caû ngaøy.

Caàu Xöôùc Duû naèm nôi ñaàu nhaùnhLaáy nöôùc töø doøng chaûy soâng HöôngCaàu Huyeàn khoâng, caàu chôï ThoângGiuùp daân ñi laïi, löu thoâng deã daøng.

Moät chi soâng Höông: soâng Nhö YÙNaèm ôû treân Vyõ Daï, Döông XuaânÑaäp ñaù chaän cheát doøng soângÑoù laø saûn phaåm thöïc daân Phaùp laøm.

Caàu Nhö YÙ phía nam thaønh phoáÑöôøng qua caàu veà ngoõ Thuaän AnÑi veà mieät bieån ñaàm SamVeà thò traán môùi chænh trang ñang laøm.

Caàu Nhö YÙ, qua soâng chaïy thaúngÑöôøng daãn ñeán thò traán Phuù ÑaÑoù laø thuû phuû huyeän nhaøPhuù Vang huyeän thò seõ laø töông lai.

Maáy chieác caàu chieàu daøi khieâm toánTöø Gia Hoäi qua ñeán Ñoâng Ba

82

Hay töø An Cöïu baéc quaChöa ñaày traêm meùt, chaúng xa chuùt naøo.

Caàu Ñoâng Ba doác cao vöøa phaûiMôùi naêm roài ñôïi maõi môùi xaâyHy voïng ñeán heát naêm nayÑoâng Ba caàu môùi noái hai beân bôø.

Caàu Tröôøng Tieàn, 6 vaøi 12 nhòp Chieác caàu cuûa theá kyû tröôùc ñaâyBaây giôø coù nhöõng ñoåi thayKhoâng coøn duyeân daùng cuûa ngaøy xa xöa.

Thuôû thôøi xöa, Thaùnh Toâng Hoaøng ñeáLaøm caàu maây duøng ñeå sang soângÑeán khi quaân Phaùp xaâm laêngThì caàu ñöôïc ñuùc beâ toâng laøm daàm.

Caàu Tröôøng Tieàn chöùng nhaân lòch söûBöôùc thaêng traàm lòch söû xöa nayGiôø ñaây thaáp thoaùng aùo bayCon ñoø Thöøa Phuû nhôù hay queân roài?

Caàu Baïch Hoå phía taây thaønh phoáCho taøu haøng chuyeân chôû chaïy quaChieác caàu khoâng ñöôïc haøi hoøaLaøm maát veû ñeïp hieàn hoøa soâng Höông.

Caàu döôùi Truoài treân ñöôøng veà phoáCaàu Thöøa Löu xuoáng ngaõ Laêng Coâ

83

Caàu ra veà phía ngoaïi oâLaø caàu An Cöïu, caàu voâ noäi thaønh.

Caàu Phuû Cam, Thanh Lam, Phuù ThöùCaàu Phaùc Laùc thoân cuõ Nhì TaâyDöôùi vuøng ñaàm phaù Caàu HaiCoù nhieàu caàu nhoû, coáng daøi xe qua.

ÔÛ vuøng xa coù caây caàu ngoùiLaø caàu goã coù maùi beân treânHieän nay kieán truùc coøn nguyeânCuûa traêm naêm tröôùc, mang teân Thanh Toaøn.

Caàu ñi leân caùc vuøng mieàn nuùiNhö laø A Löôùi, A SaoHaàu nhö khaép caû vuøng caoDaây vaêng, caàu môùi, baéc cao giöõa trôøi.

ÔÛ noâng thoân nôi nôi ñeàu coùHeä caàu ñöôøng töông ñoái khaû quanCaàu tre vaét veûo ñoåi sangXi maêng, saét hoùa khang trang vöõng beàn.

Nhöõng chieác caàu vuøng ven thaønh phoáCaàu Phuù Loäc, An Loã, Vaân DöôngCaàu qua Töù Haï, Phuù LöôngCaàu veà Baûng Laõng doïc ñöôøng Tröôøng Sôn.

Caàu lieân xaõ, ñi qua ñi laïiCaàu xi maêng, noái laïi hai beân

84

Thaønh caàu tay vòn loái rieângBoä haønh, xe coä chia neàn maø ñi.

Ña soá caàu ñöôïc xem beà theáVaøo thôøi cuoái theá kyû hai möôiCaàu thoâng, ñöôøng suoát töông laiLaø ñieàu caên baûn laâu daøi daân sinh.

Nhöng nghó laïi maø buoàn naõo ruoätBeán ñoø xöa Ca Cuùt söû thiTam Giang caàu môùi laøm chiCöù teân Ca Cuùt daân ghi taïc loøng.

CHÔÏ BUÙA

Caùc ngoâi chôï ôû nôi thaønh phoáCoù ngoâi chôï tuoåi ñaõ traêm naêmChôï Gia Hoäi, chôï An VaânPhuø Leã, Nam Phoå, chôï laøng La Kheâ.

Chôï mieàn queâ ôû vuøng chôï NoïChôï An Hoøa, Long Thoï, Bao VinhChôï Mai, chôï Cuõ, chôï SìnhVaân Cuø coù chôï, Chôï Dinh, Keû Traøi.

Chôï Phuù Baøi, Loäc Sôn, chôï XeùpChôï choàm hoåm khoâng pheùp cöù ñoângChôï Tuaàn, chôï Sòa, Kim LongChôï Caù, Xöôùc Duõ, Chôï Thoâng, chôï Chuoàn.

85

Chôï Phuø Löông, Vaân Cuø, chôï CoángChôï Höông Caàn, Baùc Voïng, Thanh HaøChôï trong thaønh phoá Ñoâng BaNgöôøi mua keû baùn vaøo ra roän raøng.

Chôï Nam Giao, chôï phöôøng Thuaän LoäcChôï ñoâng voäi döôùi doác caàu LimChôï beán Ngöï, chôï ban ñeâmChôï Gia Laïc chæ ñoâng ñeâm giao thöøa.

ÔÛ thoân queâ, Laêng Coâ Loäc boånChôï Thöøa Löu naèm choã trung taâmChôï Nöôùc Ngoït, chôï Truùc LaâmÑoà chôi, vaûi voùc, giaù haøng vöøa mua.

Chôï Quaûng Ñieàn deã mua vöøa baùnÔÛ chôï Sòa, haûi saûn khaù nhieàuChôï A Löôùi baùn haït tieâuNam Ñoâng ñaëc saûn chuoái tieâu, hoät vöøng.

Chôï trong vuøng hay nôi thò traánChôï choàm hoåm cöù vaãn ñoâng vuiSieâu thò môùi môû naêm nayHaøng baøy chuûng loaïi kieåu naøy deã mua.

Vieäc thu mua raát laø khoa hoïcKieåu baøy haøng deã ñoïc, deã xemHaøng naøo cuõng ñöôïc daùn temChaát löôïng ñaûm baûo, neâu teân roõ nguoàn.

86

PHONG TUÏC TAÄP QUAÙN

Ngöôøi xöù Hueá coù nhieàu phong tuïcNhieàu taäp quaùn cuõng khaùc nhieàu nôiTieát xuaân, gaû cöôùi, ma chayToå tieân, gioã chaïp nhôù ngaøy Thanh Minh.

Ñeâm giao thöøa lung linh, phaùo noåÑoùa mai vaøng, sôùm nôû tröôùc theàmChaøo cha, chaøo meï, ngöôøi quenVôï con söûa soaïn, xuaát haønh caàu may.

Toái hai ba ngaøy ñöa oâng TaùoCuùng taát nieân muõ aùo chænh teàSau ñoù laïi cuùng toå ngheàCuùng quaân haønh khieån moïi beà lo toan.

Ñaát Gia Laïc ñaàu xuaân hoïp chôïNôi hoïp chôï laø ôû Phuù VangHaøng aên, thöùc uoáng trang hoaøngNhöõng phöôøng haùt boä, haùt rong noùi veø.

Tröôùc ngaøy cöôùi cöù theo nghi leãLeã vaán danh, ñaàu leã ñính hoânNghieäm xem hôïp tuoåi hay khoângChoïn ngaøy thaùng toát thaønh hoân roõ raøng.

Leã Thanh Minh khai quang taûo moäÑeå baø con, doøng hoï thaân quen

87

Treân vai vaùc cuoác, xaø bengBoâng hoa quaû phaåm, höông ñeøn ñem ra.

Leã gioã hoäi, ôû nhaø thôø HoïCuõng laø ngaøy cuùng nhôù toå tieânLaøm ngöôøi khoâng ai ñöôïc queânLaät trang gia phaû maø xem hoï haøng.

Tuïc nhuoäm raêng ngaøy nay ñaõ boûÑoát vaøng maõ, xe coä, tö trangNeân chaêng cuõng neân boû daànNhöõng ñieàu huû tuïc ña phaàn boû ñi.

Coù nhöõng tuïc queân ñi cuõng toátNhö moàng naêm, möôøi boán, hai baXuaát haønh chôù gaëp ñaøn baøPhong long laø ñeå phoøng xa: nhieãm truøng.

Ñeå caàu an khi con gaëp naïnNhö laø teù gieáng, tai naïn giao thoângHuù hoàn chín vía, giaûi phanKhi maéc quan saùt maø khoâng thöøa haønh.

Nhöõng tuïc naøy, taâm linh laø chínhGiaûi caêng thaúng cho ñöôïc tónh taâmSôï ngöôøi khuaát maët coõi aâmQuan tha ma baét, thaát thaàn sôï ma.

Leã ñaày thaùng traûi qua sinh nôûChôø ñeán kyø laøm leã thoâi noâi

88

Ñeán khi con bieát taäp ngoàiAÊn möøng sinh nhaät, môøi ngöôøi thaân quen.

HOÏ TOÄC

Daân ôû Hueá coù chöøng traêm hoïHoï Ñinh, Leâ, Lyù, Voõ, hoï DöôngHoï Ngoâ, hoï Nguyeãn, hoï HoaøngHoï Thaân, Haø Thuùc, hoï Ñoaûn, hoï Tröông.

Hoï Nguyeãn Khoa, hoï Vöông, hoï TrònhHoï Phan, hoï Maïc, Leâ Ñònh, Nguyeãn VinhHoï Traàn, hoï Trieäu, hoï QuyønhHoï Khuùc, hoï Ñaùi, Leâ Ñình, Phan Gia…

ÔÛ Hueá coù nhieàu danh gia voïng toäcKeå töø ñaàu Haø Thuùc, Nguyeãn KhoaKieán thöùc uyeân baùc kinh quaLaøm quan chính tröïc, thaät thaø vì daân.

Hoï Thaân Troïng, quaàn thaàn ñaùng kínhÑeå laøm göông cho lính trong quaânVaên chöông, coå hoïc, uyeân thaâmCoù hoï Hoà Ñaéc laøng Chuoàn noåi danh.

Vôùi daân laønh, hoï Ñoaøn, hoï VoõBaäc thöôïng sö keøo ñôõ cho daânChia côm seû aùo ñôõ ñaànCho daân khoûi laïnh, cô haøn lo toan.

89

Coù hoï Hoaøng, chaêm daân daïy hoïcTruyeàn kieán thöùc, chaêm boùn cho ngöôøiHoï Vaên, hoï Chaâu ôn trôøiLaém ngöôøi hoïc gioûi, moät thôøi löu danh.

Hoï Leâ Duy ôû An Ninh haïKhoa vaên chöông ñaõ quaù nhieàu ñôøi Löu danh muoân thuôû cho ñôøiCoù nhieàu danh só hieàn taøi ñeán nay.

Hoï Leâ Ñình, Phuø Löông laøng coùiCoù nhieàu ngöôøi hoïc ñoã raát caoCoù ngöôøi phoø maõ döôùi traøoNhaø vua Minh Maïng trao cho saùch vaøng.

Laøng An Truyeàn coù doøng Hoà Ñaéc,Ngöôøi thöôøng goïi: Ñeä nhaát danh yHoà Ñaéc Hoùa, Chaùnh ngöï yCoøn chaùu noäi Hoà Ñaéc Di thieân taøi.

Hoà Ñaéc Trung thì ai cuõng bieátGiöõ trung trinh keû só thôøi xöaLaø thaày daïy hoïc cho vuaThöôïng thö Boä Hoïc, giuùp vua laäp tröôøng.

Hoï Tröông Nhö, khieâm nhöôøng maø gioûiRa laøm quan tieáng noùi daân ngheChaùu con noåi tieáng ngheà reønCöûa nhaø hieáu ñeã ñaùng khen nhieàu beà.

90

VAÊN HOÙA PHI VAÄT THEÅ

ÔÛÛ vuøng queâ, Thöøa Thieân, xöù HueáCoù nhieàu ñoaøn vaên ngheä daân gianHoø veø, noùi loái, hoùa trangCa ngaâm, haùt boäi, haùt rong quanh laøng.

Hoø veø laø ñaëc tröng xöù HueáHoø chuyeån taûi, chuyeän keå xöa nayNgöôøi hoø thöôøng ñöùng döôùi caâyHay trong loàng chôï, ôû nôi ñoâng ngöôøi.

Hoø xöù Hueá coù ba theå loaïi:Hoø nghi leã, sinh hoaït, vui chôiHoø khoan, hoø huïi, hoø lôXay luùa, giaû gaïo, hoø oâ, baøi choøi.

Hoø queùt voâi, hoø ôi, ñaïp nöôùcHoø maùi nhì naõo nuoät voâ cuøngHoø caâu luïc baùt thöôøng duøngThaâm traàm da dieát, chaïnh loøng thieát tha.

Veø noùi loái nghe ra dí doûmRaát phong phuù dieãn caûm thaät vuiNoùi lui, noùi tôùi, noùi luiTreû con raát thích, voã tay vang trôøi.

91

Hoø ru em caû ñôøi coøn nhôùHoø giaõ gaïo, nhòp goõ coái xayGioïng hoø tha thieát thaät hayTình em nöùc nôû, maáy ngaøy chôø nhau.

Hoø lòch söû laéng saâu vaøo tríSuoát caû ñôøi caát kó trong timQuaân xaâm laêng, muoán nhaán chìmCaùi loaøi lang soùi ñaõ dìm daân ta.

Muoán keå ra kinh ñoâ thaát thuûThì coù veø thaát thuû kinh ñoâPhaùp lang, phaù naùt cô ñoàGieát ngaøn daân chuùng, boû tuø nhieàu hôn.

Hoø Muï Ñoäi coù nguoàn haøi höôùcPhaøm nhöõng ngöôøi noùi tröôùc queân sauBeán ñoø, loàng chôï chen nhauVaøo xem cho bieát, caâu naøo maø hay.

Hoø ñoái ñaùp loay hoay vui nhoänTha hoà cöôøi, choàm hoåm ngöôøi ngheLieàn anh, lieàn chò chia pheNhieàu caâu vaën veïo vöøa nghe vöøa cöôøi.

Hoø ñaùm ma, ngöôøi ngöôøi ñeàu khoùcTieáng hoø ô nghe thaáy ruøng mìnhCaâu hoø “Thaäp loaïi chuùng sinh”Nghe sao rôøn rôïn töôûng mình gaëp ma.

92

Hoø dieãn ca, loâ toâ baøi tôùiHoø loaïi naøy coù loái hoø rieângGioïng hoø vui veû töï nhieânNgöôøi nghe thích chí, quaêng tieàn thöôûng ngay.

VAÊN HOÙA AÅM THÖÏC

Moät truyeàn thoáng laâu ñôøi hieám coùKhi nghieân cöùu môùi roõ raøng raAÅm thöïc ñaâu phaûi chæ laøLoay hoay aên uoáng cho qua thaùng ngaøy.

Moùn aên Hueá trình baøy raát khaùcNhìn maân côm ñaõ thaáy muoán aênLaù haønh, ngoø rí, ôùt xanhLaïi theâm muùi toûi, vaét chanh cho vöøa.

Choïn moùn aên cho vöøa môùi doïnChoïn thöïc ñôn ít toán môùi hayNhìn ngöôøi khaùch ñaõ ñöôïc môøiÑeå xem, söùc khoûe khaùch môøi ra sao?

Ngöôøi coù tuoåi, moùn naøo aên ñöôïc?Choïn moùn gì aên tröôùc, aên sauMaâm côm ít thòt nhieàu rauThöïc ñôn thaät nheï, thuoäc laøu nghe con.

Thöïc ñôn Hueá cuõng coøn phaûi hoïcCaû haøng ngaøn, choïn moùn thaät ngon

93

Daønh cha, daønh meï, hay conÑoù laø chöõ hieáu vuoâng troøn con ôi!

Lôøi maï daïy cho con deã soángLaø vaên hoùa aåm thöïc queâ taÑoù laø lôøi daïy cuûa baøCoá maø giöõ laáy, neáp nhaø mai sau.

Ngheä thuaät cao theo muøa ñeå choïnVaøo ñaàu thu, neân choïn moùn gì?Böõa aên vaøo saùng hay khuyaThöïc khaùch côõ tuoåi aên gì deã tieâu.

Thöïc ñôn nhieàu thòt thaø chaát beùoKhoâng haøi hoøa, khoâng kheùo thì nguyTieäc xong ñöùng daäy ra veàTôùi nhaø ích buïng khoù tieâu maáy ngaøy.

Phuï nöõ Hueá maùt tay laøm beápLöïa thöïc ñôn giaûn dò maø ngonÑoù laø ngheä thuaät haõy coønMaáy traêm naêm tröôùc khaùc hôn xöù ngöôøi.

Tieäc cung ñình, hay ñoøi daân daõAÊn ñôøi thöôøng muoái saû, choät nöaThòt heo kho vôùi nöôùc döøaCaù côm kho maën, me chua teùp roøng.

Baùnh xöù Hueá voâ cuøng phong phuùÑaàu tieân laø baùnh uù, baùnh chöng

94

Baùnh khoaùi, boät loïc, baùnh thuøngBaùnh ñuùc Nam Phoå, Kim Long baùnh xeøo.

Baùnh tai meøo aên nghe raát laïLoaïi baùnh naäm, baùnh laù chaû toâmPhu theâ, baùnh ít baùnh rômÍt ñen, ít traéng muøi thôm khaép nhaø.

Baùnh hoûi vôùi thòt quay, rau soángBaùnh öôùt vôùi thòt nöôùng, döa leoChaám chung vôùi thöù nöôùc leøoVoâ cuøng haáp daãn, baùnh beøo cuõng ngon.

Mieáng khoai lang, goùi chung baùnh traùngTheâm rau muoáng ít coïng laù thômNöôùc chaám laø loaïi maém neâmBuøi buøi, söøng söïc ít tieàn maø ngon.

Keïo meø xöûng, moät lon ñaäu phuïngKeïo meø göông thôm phöùc muøi daâuKeïo cöùng thì ngaäm ñöôïc laâuCoøn nhö keïo deûo aên mau heát lieàn.

Baùnh chuoái chieân, maáy coâ, maáy caäuBieát choã naøo baùn daïo maø muaDoøn doøn ngoït ngoït chuoái cauChieân theâm chuùt löûa, maøu naâu chuoái giaø.

95

LINH TINH

Trong phoá thò, ngaân haøng maáy choãVaøi tieäm saùch, keä goã baøy haøngSaùch toaùn hoïc, saùch vaên chöôngCoù nhieàu hoïc cuï, coù haøng ñoà chôi.

Choã baûn ñoà, coù nôi saùch truyeänQuaày ngoaïi ngöõ, saùch truyeän tieáng AnhBaùo nhi ñoàng ôû chung quanhSaép xeáp thöù töï, tìm nhanh khoûi phieàn.

Vieäc chuyeån tieàn, ngaân haøng ñaûm nhaänChuyeän ruùt tieàn ñöa taän lieàn tayHeä thoáng vi tính hieän nayLaø phöông tieän chính laøm thay con ngöôøi.

Maùy vi tính coâng cuï thôøi thöôïngLaø phöông tieän, bieåu töôïng vaên minhHieän nay ôû taïi nöôùc mìnhTrôû thaønh coâng cuï ñieàu haønh chuyeân moân.

ÔÛ keá beân nhaø haøng khaùch saïnNhaø cao taàng san saùt chung quanhCoâng vieân thoaùng maùt caây xanhBôø soâng saïch ñeïp döôùi chaân phoá phöôøng.

Khu coâng vieân tröôùc tröôøng Quoác hoïcNhieàu taùc phaåm cuûa caùc ngheä nhaân

96

Thoåi hoàn vaøo ñaù hoùa thaânÑieâu khaéc kì dieäu, thì thaàm tieáng thô.

Caàu Daõ Vieân giaác mô cuûa nöôùcBöùc bình phong che tröôùc “Kyø quan”Caùi maø laøm xaáu soâng HöôngNhaén cho ai ñoù chænh trang phoá phöôøng.

Doøng soâng Höông uoán cong nhö muùaNöôùc thì thaàm aùo luïa naøng thôHoø ô ñoø doïc hoø ôÑoø ngang Thöøa Phuû maø mô suoát ñôøi.

Nöôùc soâng Höông thôm muøi thaïch thaûoCoû xöông boà maëc aùo thieân thanhChieàu vaøng chieàu naéng vaøng hanhMaøu xanh, xanh bieác, khoân ñaønh ngöôøi ôi.

Coù nhieàu nôi treân thaønh phoá HueáCoù chieác caàu khoâng ñeå laâu hônCon ñaäp ngaên nöôùc löu thoângHay chaêng phaù boû khai thoâng nöôùc vaøo.

Coù nhieàu nhaø ñoä cao vöôït möùcChe maát taàm, theå thöùc ñöôïc choVí raèng thieát keá khoâng ñoThoâi thì maëc keä lyù do giaûi trình.

Nha böu ñieän treân neàn ñaát cuõ,Coøn beà theá hôn caû luùc xöa

97

Ngaên naép, traät töï coù thöøaTröôùc saân ñuû roäng cuõng vöøa ñeå xe.

Nhaø tö lieäu treân thö vieän cuõChính laø nôi löu tröõ taøng thöLaø thö vieän cuûa ngaøy xöaKho taøng döõ lieäu coøn chöa coù ngöôøi…

Ga xe löûa cho ngöôøi sôn pheátMôùi truøng tu moät soá coâng trìnhNhaø ga chænh söûa phaân minhMua, thay thieát bò, coâng trình môùi toanh.

Heä thoáng xe phaûi caàn ñuoåi kòpTheo laùng gieàng, bí quyeát canh taânBaây giôø ñaát nöôùc ñang caànLaøm cho ruùt ngaén veà phaàn thôøi gian.

Phoøng haønh khaùch vaãn ñang coøn chaätKho ñeå haøng khaù maát thôøi gianNhaân vieân phuïc vuï aân caànTaøu ñi, taøu ñeán, ña phaàn ñuùng hôn.

Saân Phuù Baøi, xaây xong thôøi PhaùpCoù ñöôøng baêng ñeå ñaùp maùy bayHai caây soá baûy chieàu daøiBoán naêm meùt roäng coù hai haøng ñeøn.

Ñeå bay ñeâm, raát caàn chieáu saùngÑaøi khoâng löu vaø caûng haøng khoâng

98

Ñieàu haønh caån troïng khoâng löuLaø saân quoác teá trong vuøng AÙ Ñoâng.

Ngaønh du lòch cuõng caàn xem laïiÑeå laøm sao maø caûi tieán theâmVeù tham quan phaûi reû tieànNgöôøi daân baûn ñòa khoûi tieàn vaøo thaêm.

Vieäc cheøo keùo laøm phieàn du khaùchNhieàu nôi baøn noùi thaùch quaù ñaøChæ moät maø noùi ra baLaøm aên löøa ñaûo thaønh ra khaùch buoàn.

Coøn baùn buoân hay laø haøng quaùnMuoán mua gì ñeàu baùn ngheânh ngangÑoàng hoà, ñieän laïnh, nöõ trangNhaø saùch, maùy tính, tieäm vaøng, noâng cô.

Baùnh ga-toâ, baùnh bao, taïp hoùaKeïo meø xöûng baùnh traùi raát töôiThanh traø, mít öôùt, daâu truoàiTha hoà maø choïn chæ vaøi chuïc thoâi.

Quaùn buùn boø, cheø xoâi ñuû thöùBa möôi loaïi cheø khoâng ñuû khoâng muaKhaùch haøng khoù tính cuõng öaCheø keâ Nam Phoå, cheø tröa, cheø chieàu.

Gaùnh buùn rieâu, cheø baép Coàn HeánÑeå daønh tieàn coøn ñeán Nam Giao

99

Baùnh canh, boät loïc, xoâi voøTrôû lui An Cöïu muùc toâ chaùo loøng.

Baùn veä ñöôøng thöôïng vaøng haï caùmCaùm kieåu naøo, coù daùm thì aênDaân ghieàn aên vaët chaúng caànThaáy ngon laø ñöôïc, raàn raàn nhaøo voâ.

Neáu muoán voâ nhaø haøng sang troïngÔÛ nôi ñoù coù loïng daãn ñöôøngSa-loâng, gheá guï caûnh quanCöïc kì sang troïng, leã taân ñoùn chaøo.

Neáu thöïc ñôn ñöôïc khaùch ñaët tröôùcMuoán duøng chi cuõng ñöôïc coù ngayNem coâng chaû phuïng chình quayTieán vua: Anh vuõ, caø daày soâng Son.

Toâm huøm cöûa soâng Nhaät LeäCaù boáng theä ôû phaù Caàu HaiCaø dìa coù moät khoâng hai:Phong Ñieàn, Quaûng Ngaïn loaïi naøy vò thanh.

Côm cung ñình chæ loøe thieân haïCôm daân daõ môùi laï maø ngonAÊn xong caûm giaùc vaãn coønLöu höông, vò laï vaät ngon khoù tìm.

Muoán ñi tìm thì vaøo sieâu thòMuoán mua gì? Kim chæ hay son?

100

Quaày naøy baøy baùn aùo quaànQuaày kia thöïc phaåm chaúng caàn ñaâu xa.

Trong sieâu thò thòt thaø rau caùMaø baùn buoân giaù caû khoâng caoCho neân khaùch ñeán ra vaøoMua theo giaù caû khoûi hao khoûi phieàn.

Coù khu vöïc chæ chuyeân khaùch saïnNaèm trung taâm buoân baùn vui chôiMini khaùch saïn laø nôiCoù nhieàu du khaùch ôû chôi vaøi ngaøy.

Hueá töø ngaøy thay da, thòt ñoåiLaø tieàn ñeà khai loái môû mangÑeàn ñaøi, laêng taåm caûnh quangLaø khu du lòch, nhaát vuøng AÙ chaâu.

101

Muïc luïc Trang

* Lôøi noùi ñaàu .................................................................. 3– Coá ñoâ Hueá .................................................................. 9– Kieán truùc kinh thaønh .................................................. 11– Ngoaïi thaønh coá ñoâ Hueá ............................................ 13– Caáu truùc hoaøng thaønh Hueá ........................................ 14– Ñeàn mieáu beân ngoaøi .................................................. 15– Sôn laêng ..................................................................... 16– Kieán truùc trong thaønh ................................................ 17– Coâng vieân ngoaïi thaønh .............................................. 18– Cung Khuyeát ............................................................... 20– Chuøa Quaùn ................................................................. 22– Tænh Thöøa Thieân ....................................................... 23– Vò trí ñòa dö ................................................................ 23– Nuùi non - soâng ngoøi ................................................... 24– Ñeøøo doác ...................................................................... 29– Goø ñoáng ...................................................................... 30– Ñaàm phaù ..................................................................... 31– Keânh raïch ................................................................... 32– Nguoàn thaùc ................................................................. 33– Baõi boài - coàn noåi ........................................................ 34– Daân soá - hoä khaåu ....................................................... 36– Taøi nguyeân khoaùng saûn ............................................. 36– Thoå saûn ...................................................................... 38– Loaïi coác ...................................................................... 38– Luùa neáp ...................................................................... 40

102

– Luùa baép ....................................................................... 42– Cheø vaø caùc loaïi ñaäu, hoät ........................................... 43– Caùc loaïi rau ................................................................ 47– Caây coù muøi ................................................................. 48– Rau cuû, bí baàu ............................................................ 49– Loaøi naám .................................................................... 51– Loaøi hoa ...................................................................... 52– Loaïi quaû ...................................................................... 54– Loaïi thaûo .................................................................... 55– Loaïi moäc ..................................................................... 57– Caùc loaøi chim ............................................................. 58– Caùc loaøi thuù ................................................................ 59– Loaøi coù mai ................................................................ 61– Caù toâm ........................................................................ 61– Loaøi coân truøng ............................................................ 64– Cô quan haønh chính .................................................. 64– Môû mang phoá thò ....................................................... 70– Danh lam thaéng caûnh ................................................ 73– Baõi bieån ...................................................................... 76– Caàu ñöôøng .................................................................. 80– Chôï buùa ...................................................................... 84– Phong tuïc taäp quaùn ................................................... 86– Hoï toäc ......................................................................... 88– Vaên hoùa phi vaät theå .................................................. 90– Vaên hoùa aåm thöïc ....................................................... 92– Linh tinh ...............................................................95

ÑÒA DÖ CHÍ ÑAÁT VIEÄT NÖÔÙC NAMQUYEÅN

THÖØA THIEÂN – HUEÁHOÀ ÑAÉC DUY

NHAØ XUAÁT BAÛN HOÄI NHAØ VAÊN65 Nguyeãn Du – Haø NoäiTel & Fax: 04 – 38222135

Email: nhaxuatbanhoinhavan@yahoo.com.vn

CHI NHAÙNH MIEÀN TRUNG VAØ TAÂY NGUYEÂN42 Traàn Phuù – Ñaø Naüng

Tel: 0511 – 3849516.Email: nxbhnv.mientrungtaynguyen@gmail.com.

CHI NHAÙNH MIEÀN NAM371/16 Hai Baø Tröng, Quaän 3, TP.HCMTel & Fax: nxbhnv.saigon@gmail.com.

Chòu traùch nhieäm xuaát baûn:TRUNG TRUNG ÑÆNH

Bieân taäp:TRUNG DAÂN

Bìa vaø trình baøy:HOAØNG PHÖÔNG LIEÂN – MINH HIEÁU

Söûa baûn in:NGUYEÃN VAÊN XA

In laàn thöù I, soá löôïng 1.000 cuoán, khoå 14,5 x 20,4 cm taïi Coâng ty TNHH TM & DV BBG vaø In BBG Long Höng Thònh. Soá 87 Ñoâng Hoà, Phöôøng 4, Quaän 8, TP.HCM. Ñieän thoaïi: 0905007785 – 0909.584767. Giaáy ñaêng kí: 480-2014/CXB/12-15/HNV. Soá quyeát ñònh xuaát baûn cuûa Giaùm ñoác: 205/QÑ-NXBHNV kí ngaøy 18 thaùng 3 naêm 2014. In xong vaø noäp löu chieåu thaùng 5/2014. ISBN: 978/604/53/1287-2.