BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

•&œ

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HCM

NGUYỄN THỊ KIM ÁNH

LỊCH SỬ – VĂN HÓA

VÙNG ĐẤT BÌNH DƯƠNG TỪ ĐẦU

THẾ KỶ XVII ĐẾN GIỮA THẾ KỶ XIX

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – 2005

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO •&œ

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HCM

NGUYỄN THỊ KIM ÁNH

LỊCH SỬ – VĂN HÓA

VÙNG ĐẤT BÌNH DƯƠNG TỪ ĐẦU

THẾ KỶ XVII ĐẾN GIỮA THẾ KỶ XIX

Chuyên ngành : Lịch sử Việt Nam Mã số : 60.22.54

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC : PGS.TS NGUYỄN PHAN QUANG

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – 2005

Lôøi caûm ôn

Toâi xin chaân thaønh caùm ôn Ban Giaùm Hieäu tröôøng Ñaïi hoïc Sö Phaïm Thaønh phoá Hoà Chí

Minh, phoøng Khoa hoïc Coâng ngheä- Sau Ñaïi hoïc, quyù Thaày Coâ khoa Söû ñaõ giuùp ñôõ toâi trong suoát

quaù trình hoïc taäp vaø hoaøn thaønh luaän vaên.

Toâi xin ñaëc bieät toû loøng kính troïng, bieát ôn PGS.TS. Nguyeãn Phan Quang,Thaày ñaõ taän tình

chæ baûo vaø höôùng daãn cho toâi trong suoát quaù trình hoïc taäp, nghieân cöùu vaø thöïc hieän luaän vaên.

Toâi cuõng xin caùm ôn Ban Giaùm Hieäu tröôøng PTTH Bình Phuù vaø caùc ñoàng nghieäp ñaõ taïo

ñieàu kieän thuaän lôïi giuùp toâi hoaøn thaønh vieäc hoïc taäp vaø nghieân cöùu.

Toâi xin toû loøng bieát ôn ñoái vôùi gia ñình, caùc Thaày Coâ ñaõ töøng daïy doã vaø taát caû baïn beø ñaõ giuùp

ñôõ vaø ñoäng vieân toâi trong suoát quaù trình hoïc taäp vaø hoaøn thaønh luaän vaên naøy.

- 1 -

MÔÛ ÑAÀU

1. Lyù do choïn ñeà taøi :

Toâi sinh ra vaø lôùn leân ôû Bình Döông, moät tænh coù beà daøy lòch söû ngang baèng vôùi Saøi Goøn,

Bieân Hoøa (hôn 300 naêm). Bình Döông xöa tuy chæ laø vuøng phuï caän cuûa Traán Bieân vaø Phieân Traán

nhöng vò trí ñòa lyù gaàn nhau cho neân coù nhieàu neùt chung, nhaát laø ñeàu chòu aûnh höôûng cuûa vaên

hoùa Ñoàng Nai, moät neàn vaên hoùa ñaëc tröng cuûa Ñoâng Nam Boä.

Coù leõ do hoäi ñuû nhöõng ñieàu kieän treân, tuy Bình Döông xöa khoâng phaûi laø trung taâm kinh

teá – vaên hoùa cuûa Nam boä nhöng lòch söû vaø vaên hoùa Bình Döông cuõng raát ña daïng, phong phuù :

coù nhöõng neùt chung hoøa quyeän vaøo lòch söû – vaên hoùa phöông Nam nhöng cuõng coù nhöõng neùt

rieâng raát ñoäc ñaùo cuûa Bình Döông.

Lôùn leân hoïc cao hoïc ngaønh lòch söû vaø qua nhöõng naêm giaûng daïy vaø nghieân cöùu lòch söû, toâi

caøng ñam meâ khaùm phaù veà lòch söû – vaên hoùa Bình Döông : Bình Döông xöa nhö theá naøo? Baûn

ñoà haønh chính thay ñoåi qua caùc thôøi kyø ra sao? Neàn vaên hoùa vaø tính caùch con ngöôøi Bình Döông

coù gì ñaëc tröng, coù gì ñoäc ñaùo?

Taát caû caùc caâu hoûi treân thoâi thuùc toâi choïn ñeà taøi nghieân cöùu : “ Lòch söû – Vaên hoùa vuøng

ñaát Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX”.

Theo xu höôùng ngaøy nay, vieäc nghieân cöùu lòch söû töøng mieàn, töøng ñòa phöông ñoùng vai troø

quan troïng, goùp phaàn boå sung söû lieäu cho vieäc xaây döïng lòch söû cuûa caû mieàn Nam.

Vieäc nghieân cöùu lòch söû – vaên hoùa vuøng ñaát Bình Döông xöa coøn coù yù nghóa thöïc tieãn,

giuùp ñòa phöông coù chính saùch phuø hôïp, kòp thôøi baûo toàn vaên hoùa, hoaïch ñònh nhöõng giaûi phaùp,

ñònh höôùng phaùt trieån. Töø söï hieåu bieát saâu saéc veà lòch söû – vaên hoùa queâ höông mình theá heä treû

seõ yeâu queâ höông vaø coù yù thöùc giöõ gìn baûn saéc vaên hoùa cuûa ñòa phöông noùi rieâng cuõng nhö vaên

hoùa Nam Boä vaø vaên hoùa chung cuûa ñaát nöôùc.

- 2 -

Moät ñoùng goùp khaùc cuûa luaän vaên laø boå sung kieán thöùc lòch söû ñòa phöông giuùp toâi giaûng

daïy toát hôn, goùp theâm vaøi chi tieát vaøo quyeån Ñòa chí Bình Döông ñang ñöôïc bieân soaïn.

2. Ñoái töôïng vaø phaïm vò nghieân cöùu :

Ñoái töôïng nghieân cöùu laø lòch söû -vaên hoùa vuøng ñaát Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán

giöõa theá kyû XIX ñöôïc tieáp caän qua saùch, tö lieäu thöïc teá, vaên hoïc daân gian Bình Döông, nhöõng di

tích lòch söû – vaên hoùa...

Giôùi haïn cuûa luaän vaên veà khoâng gian laø vuøng ñaát hieän nay thuoäc ñòa baøn tænh Bình Döông,

troïng taâm cuûa luaän vaên laø töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX: quaù trình khaån hoang vaø

ñònh cö cuûa con ngöôøi, lòch söû hình thaønh tænh Bình Döông ngaøy nay gaén lieàn vôùi neàn vaên hoùa

ñöôïc hình thaønh töø ñieàu kieän ñòa lyù, lòch söû cuûa vuøng ñaát Bình Döông cho ñeán thôøi Nguyeãn (khi

bò caét cho thöïc daân Phaùp naêm 1861). Vì thôøi gian quaù roäng neân xin giôùi haïn chæ tìm hieåu hai lónh

vöïc lòch söû vaø vaên hoùa vuøng ñaát Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX.

3.Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà :

- Nguoàn thö tòch coå vieát veà giai ñoaïn lòch söû naøy raát phong phuù. Ñaàu tieân quyeån Phuû Bieân

taïp luïc cuûa Leâ Quyù Ñoân (1726 - 1783). Ñaây laø nguoàn thö tòch vieát vaøo thôøi ñieåm ñang dieãn ra

cuoäc khai khaån, môû roäng vuøng ñaát phía nam neân ta tìm thaáy nhöõng söû lieäu raát quyù veà caûnh quan,

moâi tröôøng thieân nhieân cuûa ñoàng baèng Nam Boä khi chöa khai phaù.

- Taùc phaåm Gia Ñònh thaønh thoâng chí cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc (1765 - 1825) ñöôïc vieát vaøo

ñaàu theá kyû XIX döôùi trieàu Gia Long (1802 - 1820) ghi cheùp tæ mæ veà quaù trình khai phaù môû mang

vuøng ñaát cöïc nam cuûa ñaát nöôùc.

- Boä Ñaïi Nam thöïc luïc bieân soaïn naêm 1821. Boä saùch ñöôïc vieát theo quan ñieåm chính

thoáng cuûa trieàu Nguyeãn theo loái bieân nieân. Nguoàn tö lieäu naøy coù theå cung caáp veà lòch söû Ñoàng

Nai – Gia Ñònh (Bình Döông xöa thuoäc hai vuøng naøy).

- 3 -

- Ñòa baï Gia Ñònh, ñòa baï Bieân Hoøa, ñòa baï Nam Kyø luïc tænh ñöôïc xaùc laäp naêm 1836 döôùi

trieàu Minh Meänh thöù 17. Ñaây laø nguoàn tö lieäu voâ cuøng quyù baùu giuùp toâi coù theå so saùnh, ñoái

chieáu nhöõng vaán ñeà ñaët ra trong quaù trình nghieân cöùu nhö ñòa danh, ruoäng ñaát...

- Ñaïi Nam nhaát thoáng chí laø boä saùch ñòa lyù – lòch söû ñöôïc bieân soaïn vaøo naêm Töï Ñöùc 29

(1875) hoaøn thaønh naêm 1881 : chia ra caùc muïc nhö ranh giôùi, hình theå, caùc huyeän phuû, chuøa

mieáu, nhaân vaät lòch söû. Ñieàu khoù khaên laø veà maët ñòa lyù –haønh chính tænh Bình Döông xöa khoâng

phaûi laøtænh Bình Döông ngaøy nay cho neân trong quaù trình nghieân cöùu phaûi tìm hieåu roõ nhöõng ñoåi

thay veà ñòa danh, töø ñoù xaùc ñònh ñòa baøn tænh Bình Döông ngaøy nay.

Hieän nay, nhieàu coâng trình nghieân cöùu veà lòch söû – vaên hoùa Bình Döông theá kyû XVII-

XIX ñöôïc coâng boá :

Thuû Daàu Moät – Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu cuûa Sôû VHTT Bình Döông bieân soaïn

1999- NXB Vaên Ngheä TP.HCM. Ñaây laø taäp taøi lieäu cuûa nhieàu taùc giaû vieát veà Bình Döông, tuy

coøn taûn maïn nhöng cuõng cung caáp khaù nhieàu tö lieäu veà nhieàu maët : lòch söû, vaên hoùa, con ngöôøi

Bình Döông vaø laø nguoàn taøi lieäu toâi tham khaûo khaù nhieàu. Moät thuaän lôïi nöõa laø ñòa chí tænh Bình

Döông ñang ñöôïc hoaøn thaønh.

Ngoaøi ra, Thö vieän tænh Bình Döông coøn taäp hôïp taát caû caùc baøi vieát veà Bình Döông ñaõ

ñöôïc ñaêng taûi treân caùc baùo. Taøi lieäu naøy ñöôïc ñaët teân Bình Döông – ñaát nöôùc – con ngöôøi (taäp

1) xuaát baûn naêm 2002, goàm 2 taäp, trong ñoù taäp 1 noùi veà lòch söû – vaên hoùa – con ngöôøi Bình

Döông...

Nhöõng luaän vaên thaïc só nghieân cöùu veà Bình Döông nhö : “Tìm hieåu veà thuû coâng myõ ngheä

goám söù Bình Döông” cuûa Nguyeãn Minh Giao, cuõng giuùp ích cho toâi moät phaàn naøo trong nghieân

cöùu.

Tuy vaäy, luaän vaên thaïc só lòch söû ñeà taøi “Lòch söû - vaên hoùa vuøng ñaát Bình Döông töø ñaàu

theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX ” khaùc caùc luaän vaên treân vì khoâng ñi saâu nghieân cöùu moät lónh

vöïc maø laø moät coâng trình khaùi quaùt toång hôïp veà lòch söû hình thaønh vaø vaên hoùa vuøng ñaát Bình

- 4 -

Döông. Ñaây laø ñieåm khaùc bieät cuûa luaän vaên; ñöông nhieân laø treân cô sôû keá thöøa nhöõng gì caùc nhaø

nghieân cöùu tröôùc ñaõ tìm hieåu ñöôïc.

Lòch söû khaån hoang mieàn Nam cuûa nhaø vaên Sôn Nam xuaát baûn 1973 taäp hôïp nhöõng baøi

vieát veà lòch söû cuûa Nam Boä trong ñoù coù nhöõng phaàn lieân quan tröïc tieáp ñeán Gia Ñònh – Ñoàng

Nai.

Ngoaøi ra coù theå keå theâm Goùp phaàn tìm hieåu vuøng ñaát Nam Boä caùc theá kyû XVII ,XVIII

,XIX cuûa Giaùo sö Huyønh Löùa v.v...

Trong caùc tö lieäu vieát veà Bình Döông, chöa coù tö lieäu naøo coù tính chaát toång hôïp khaùi quaùt

veà lòch söû-Vaên hoùa Bình Döông thôøi kyø coå –trung ñaïi maø chæ nghieân cöùu moät lónh vöïc nhö

nghaønh thuû coâng nghieäp (goám söù ), ngöôøi Hoa ôû Bình Döông hay ñeà taøi hieän ñaïi nhö tình hình

kinh teá-xaõ hoäi tænh Bình Döông töø sau khi taùch tænh… vì vaäy ñeà taøi : “Lòch söû-Vaên hoùa vuøng ñaát

Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX ” laàn ñaàu tieân coù tính khaùi quaùt, toång hôïp

veà Lòch söû-Vaên hoùa Bình Döông suoát ba theá kyû.

4. Nguoàn tö lieäu:

1) Nguoàn söû lieäu ñieàn daõ : ñieàn daõ ôû caùc ñeàn thôø , caùc chuøa , nhaø thôø hoï , caùc ñình laøng ,

nhaø xöa ,caùc di tích lòch söû , caùc laøng ngheà truyeàn thoáng, tham quan caùc vieän baûo taøng ôû Ñoàng

Nai vaø Bình Döông… ví duï nhö caùc ñình thôø Nguyeãn Höõõu Caûnh, Nguyeããn Tri Phöông, Vaên mieáu

Traán Bieân (Ñoàng Nai), chuøa Hoäi Khaùnh, chuøa Baø Thieân Haäu ( Bình Döông ) ñình Baø Luïa vaø caùc

ñình laøng khaùc ôû Bình Döông... Tham döï Leã hoäi Kyø Yeân, Leã hoäi Chuøa Baø Raèm thaùng gieâng.

Qua nghieân cöùu leã hoäi ta coù theå hieåu bieát veà Leã hoäi daân gian ôû Bình Döông, moái giao thoa vaên

hoùa cuûa caùc coäng ñoàng cö daân Vieät – Hoa.

2) Nguoàn söû lieäu thaønh vaên :

Thu thaäp tö lieäu töø caùc thö vieän ôû Thaønh phoá Hoà chí Minh, Thö vieän tænh Bình Döông.Ñaây

laø nguoàn söû lieäu töø caùc thö tòch coå, caùc coâng trình nghieân cöùu, caùc saùch chuyeân khaûo coù vai troø

quan troïng nhaát. Nhöõng baøi vieát trong baùo vaø taïp chí chuyeân ngaønh, nhöõng baùo caùo tham luaän

- 5 -

trong caùc cuoäc hoäi thaûo khoa hoïc... cuõng laø nguoàn taøi lieäu mang tính caäp nhaät cao ñöôïc söû duïng

trong luaän vaên naøy.

Moät soá tö lieäu thu thaäp trong quaù trình laøm tieåu luaän:

- Lòch söû khai phaù Bình Döông qua daân ca & Thô ca daân gian laøng Töông Bình Hieäp.

- Baøn veà vaán ñeà laøng – nöôùc – toäc – hoï trong noâng thoân Vieät Nam thôøi trung ñaïi.

- “Laøng sôn maøi” Töông Bình Hieäp.

- Ñình Töông Bình.

- Leã hoäi cuûa ngöôøi Hoa ôû Bình Döông.

5/Phöông phaùp nghieân cöùu :

1) Söû duïng phöông phaùp nghieân cöùu cuûa ngaønh hoïc laø phöông phaùp lòch söû, phöông phaùp

logic ñeå tìm moái lieân heä giöõa caùc söï kieän lòch söû, nhaèm neâu baät noäi dung coát loõi, baûn chaát cuûa söï

vaät, söï vieäc, coá gaéng trình baøy lòch söû nhö noù ñaõ töøng dieãn ra. Vôùi ñeà taøi treân, taùc giaû phaûi coá

gaéng toång hôïp, khaùi quaùt ñeå neâu ñöôïc moät soá neùt cô baûn, toång quaùt veà lòch söû – vaên hoùa Bình

Döông suoát gaàn 3 theá kyû.

2) Phöông phaùp lieân ngaønh : taùc giaû luaän vaên keát hôïp caùc loaïi taøi lieäu vaø keá thöøa thaønh

töïu nghieân cöùu cuûa caùc ngaønh : lòch söû, ñòa lyù, khaûo coå hoïc, vaên hoïc.

6. Nhöõng ñoùng goùp cuûa luaän vaên :

(6.1) Khaùi quaùt toång theå caùc lónh vöïc lòch söû hình thaønh vaø vaên hoùa Bình Döông caùc theá

kyû XVII- TK XIX : neâu coâng lao khaån hoang cuûa ngöôøi Vieät, quaù trình khai phaù vaø ñònh cö cuûa

con ngöôøi treân vuøng ñaát môùi, quaù trình xaùc laäp vaø bieán ñoåi thieát cheá haønh chính qua caùc thôøi kyø

lòch söû.

(6.2) Luaän vaên trình baøy veà vaên hoùa Bình Döông töø theá kyû XVII ñeán nöûa ñaàu TK XIX. Töø

ñoù giuùp ñoïc giaû hieåu bieát veà nhöõng ñaëc ñieåm chung cuûa vaên hoùa Ñoâng Nam Boä (vaên hoùa Ñoàng

- 6 -

Nai) vaø nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa Bình Döông,qua ñoù hieåu theâm veà moái giao löu vaên hoùa Vieät –

Hoa.

(6.3) Trong quaù trình giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà ñaët ra, döïa vaøo nguoàn thö tòch coå, caùc taøi

lieäu vieát veà vuøng naøy, moät soá tö lieäu truyeàn mieäng qua ñieàn daõ, keát quaû nghieân cöùu khaûo coå hoïc

trong nhöõng naêm gaàn ñaây, luaän vaên ñaõ caäp nhaät kieán thöùc veà vuøng ñaát Bình Döông ngaøy nay,

goùp phaàn laøm phong phuù nguoàn tö lieäu veà lòch söû vaø vaên hoùa thuoäc giai ñoaïn töø theá kyû XVII ñeán

nöûa ñaàu TK XIX (1698 - 1861).

(6.4) Vieäc tìm hieåu ñòa danh, so saùnh, ñoái chieáu ñòa danh Bình Döông xöa vaø nay cuõng laø

moät ñoùng goùp cuûa ñeà taøi.

(6.5) Luaän vaên coù tính khaùi quaùt, nhaèm giôùi thieäu vaøi neùt toång hôïp veà lòch söû hình thaønh

vaø vaên hoùa Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX. Luaän vaên coù theå giuùp caùc giaùo

vieân vaø hoïc sinh tham khaûo. Maët khaùc, ñaây cuõng laø nguoàn taøi lieäu phong phuù vaø ñaùng tin caäy

cho Sôû VHTT Bình Döông söû duïng trong hoaït ñoäng tuyeân truyeàn. Ñaây coøn laø nguoàn taøi lieäu ñôn

giaûn, deã hieåu, ngaén goïn, toång quaùt veà lòch söû – vaên hoùa Bình Döông, coù theå hoã trôï cho ngaønh du

lòch cuûa tænh nhaø.

Taøi lieäu coøn coù theå giuùp nhöõng ai ñeán Bình Döông hieåu veà Bình Döông hôn, ngöôøi Bình

Döông yeâu Bình Döông hôn.

7.Boá cuïc luaän vaên:

CHÖÔNG 1

KHAÙI QUAÙT LÒCH SÖÛ VUØNG ÑAÁT BÌNH DÖÔNG TÖØ KHI HÌNH THAØNH ÑEÁN ÑAÀU THEÁ

KYÛ XVII

CHÖÔNG 2

LÒCH SÖÛ -VAÊN HOÙA VUØNG ÑAÁT BÌNH DÖÔNG TÖØ ÑAÀU THEÁ KYÛ XVII ÑEÁN GIÖÕA THEÁ

KYÛ XIX

- 7 -

2.1 Lòch söû vuøng ñaát Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX

2.2Vaên hoùa Bình Döông theá kyû XVII-XIX

CHÖÔNG 1

KHAÙI QUAÙT LÒCH SÖÛ VUØNG ÑAÁT BÌNH DÖÔNG TÖØ KHI HÌNH THAØNH ÑEÁN ÑAÀU

THEÁ KYÛ XVII

1.1. Quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån vuøng ñaát thuoäc Bình Döông ngaøy nay:

Bình Döông laø moät tænh thuoäc mieàn Ñoâng Nam boä naèm töø 10052 ñeán 1202 ñoä vó baéc, coù

dieän tích 2716 km2, daân soá 716.427 ngöôøi. Phía Baéc giaùp tænh Bình Phöôùc, phía Nam giaùp Thaønh

phoá Hoà Chí Minh, phía Ñoâng giaùp tænh Ñoàng Nai, phía Taây giaùp tænh Taây Ninh.

Vuøng ñaát thuoäc Bình Döông ngaøy nay, xöa naèm ôû phía Nam cuûa maùi nam Tröôøng Sôn.

Theo caùc nhaø khoa hoïc thì caùch nay hôn 200 trieäu naêm, Bình Döông vaø caû mieàn Ñoâng Nam boä

noùi chung ñeàu chòu aûnh höôûng cuûa vaän ñoäng taân kieán taïo voû traùi ñaát, hình thaønh mieàn ñaát treû

Ñoâng Nam AÙ vaø daõy Tröôøng Sôn cuûa baùn ñaûo Ñoâng Döông. Vaøo nguyeân ñaïi Taân sinh, hoaït

ñoäng taân kieán taïo naøy dieãn ra maïnh meõ taïo thaønh moùng ñaù voâi xeáp thaønh töøng thôù, lôùp khaép

mieàn Ñoâng Nam A.Ù Do xaùo troän cuûa hoaït ñoäng kieán taïo voû traùi ñaát taïo neân caùc lôùp ñaù cheøn eùp

laãn nhau. Voû traùi ñaát phía Thaùi Bình Döông cuûa chaâu AÙ chuyeån ñoäng caém xuoáng phía döôùi, voû

luïc ñòa chaâu AÙ tröôït phía treân; nhö vaäy, daõy Tröôøng Sôn cuûa baùn ñaûo Ñoâng Döông vaø cuûa

Tröôøng Sôn Nam ñöôïc töø töø naâng leân.

Sang thôøi Neogen, caùc vaän ñoäng kieán taïo laïi coù xu höôùng dôøi xa vaø haï luùn, toaïc nöùt, bieån

Ñoâng xuaát hieän vaø quaàn ñaûo Philípin, Kalimantan daàn taùch khoûi baùn ñaûo Ñoâng Döông.

- 8 -

Cuøng vôùi hoaït ñoäng kieán taïo ñòa chaát naøy laïi dieãn ra caùc hoaït ñoäng phong hoùa, xaâm thöïc,

baøo moøn, röûa troâi, laéng ñoïng, tích tuï caùc vaät lieäu do soâng suoái baøo moøn laéng ñoïng taïi caùc boàn

truõng lôùn phuû leân hoaëc xen keõ vaøo caùc khe moùng ñaù. Ñoàng thôøi laïi coù caùc hoaït ñoäng cuûa nuùi löûa,

phun traøo caùc dung nham daïng bazan ôû phía Baéc traøn tôùi keát hôïp vôùi caùc vaät lieäu röûa troâi taïo

neân maùi Nam Tröôøng Sôn vôùi nhöõng theàm phuø sa coå thoaûi doác töø Baéc xuoáng Nam. Ngoaøi ra,

hoaït ñoäng tieán thoaùi cuûa bieån cuõng goùp phaàn taïo ra caùc theàm phuø sa cuûa maùi Nam Tröôøng Sôn.

ÔÛû kyû Pleistoxen (theo phaân ñònh ñòa chaát), luùc ñoù bieån ñang traøn ngaäp caùc tænh Taây Nam

Boä cuûa nöôùc ta, khieán cho caùc vaät lieäu röûa troâi do soâng suoái cuûa Bình Döông ñöa ra bò öù ñoïng

tích tuï boài laéng nôi cöûa soâng, hoaït ñoäng doøng chaûy giaûm daàn, caùc boài tích laéng ñoïng theâm caùc

lôùp traàm tích, ñeán khi bieån thoaùi hoùa lôùp traàm tích naøy ñeå laïi moät theàm phuø sa coå – moät daïng

hình raát ñaëc tröng treân ñaát Bình Döông.

Trong lòch söû haøng traêm trieäu naêm cuûa nam Tröôøng Sôn, coù nhieàu chu kyø bieån tieán vaø caû

bieån thoaùi vaø cuõng coù baáy nhieâu theàm phuø sa coå ñöôïc taïo neân. Ñeán löôït mình, caùc theàm phuø sa

coå laïi chòu taùc ñoäng cuûa caùc hoaït ñoäng xaâm thöïc, baøo moøn, caét xeû thaønh caùc thung luõng, caùc

soâng suoái, ñoù laø soâng Saøi Goøn, soâng Beù, soâng Ñoàng Nai ngaøy nay. Coøn caùc vaät lieäu baøo moøn röûa

troâi töø caùc theàm phuø sa coå laïi ñöôïc caùc soâng suoái vaän chuyeån ñeán caùc vuøng truõng thaáp khaùc laäp

neân caùc vuøng traàm tích, nhöõng baõi boài. Traûi qua thôøi gian nhöõng traàm tích naøy hoøa troän vaøo nhau

theo töøng thôù lôùp, phaàn naëng chìm xuoáng, phaàn nheï ôû phía treân roài laéng ñoïng ñoâng cöùng laïi. Ñoù

chính laø nhöõng baõi boài, nhöõng caùnh ñoàng phuø sa maøu môõ hoaëc nhöõng theàm soâng cuûa Bình

Döông ngaøy nay. Cuõng chính caùc hoaït ñoäng xaùo troän naøy ñaõ ñeå laïi thaønh phaàn caáu taïo cuûa ñaát

Bình Döông: nhöõng moû ñaù xaây döïng nhö moû ñaù Chaâu Thôùi, nhöõng baõi caùt soûi cuoäi keát nhö doïc

soâng Ñoàng Nai (Taân Uyeân), nhöõng moû cao lanh,ñaát söù,seùt traéng coù nguoàn goác phong hoùa nhö

Laùi Thieâu…

Hoaït ñoäng ñòa chaát ñeå laïi daïng ñòa hình phuø sa coå töông ñoái baèng phaúng hoaëc löôïn soùng

yeáu coù ñoä cao hôn vaøi chuïc meùt so vôùi ñoàng baèng duyeân haûi, coù neàn ñòa chaát oån ñònh khoâng bò

suït luùn thuaän lôïi cho giao thoâng vaän taûi vaø xaây döïng.

- 9 -

*Ñòa hình :

Bình Döông laø tænh ôû Ñoâng Nam boä, noái giöõa Tröôøng Sôn Nam vaø caùc tænh coøn laïi cuûa

Nam boä cho neân nhìn chung ñòa hình Bình Döông coù daïng thoaûi thaáp theo höôùng töø Baéc xuoáng

Nam, caùc ñoàng baèng möùc theo höôùng Ñoâng Taây. Vuøng thaáp ôû phía Nam vôùi ñoä trung bình 10 –

30 m. Vuøng cao ôû phía Baéc, cao ñoä trung bình 40 – 60 m.

Nhìn töø treân cao xuoáng ñòa hình Bình Döông töông ñoái baèng phaúng coù hieän töôïng boài thaáp

löôïn soùng yeáu ôû phía Baéc chuû yeáu laø daïng ñòa hình ôû nhöõng daõy ñaát phuø sa coå noái tieáp nhau vôùi

ñoä doác khoâng quaù 30 – 150. Caù bieät cuõng coù moät vaøi ñoài nuùi thaáp, nhoâ leân giöõa ñòa hình baèng

phaêûng nhö Chaâu Thôùi (huyeän Dó An), nuùi Tha La ôû Daàu Tieáng 203 m, daáu veát cuûa caùc hoaït

ñoäng nuùi löûa muoän.

Ñòa hình thoaûi, caùc con soâng chaûy qua tænh thöôøng laø trung löu hoaëc gaàn haï löu neân toác ñoä

doøng chaûy laø trung bình, loøng soâng môû roäng vaø löu löôïng khoâng lôùn. Coù 3 con soâng lôùn: soâng Beù

ôû phía Baéc vaø giöõa tænh, soâng Ñoàng Nai ôû phía Ñoâng, vaø soâng Saøi Goøn ôû phía Taây cuøng soâng

suoái phuï löu nhö soâng Thò Tính… (daøi khoaûng 800m baét nguoàn töø vuøng ñoài Caêm Xe qua Beán Caùt

roài hôïp löu vôùi soâng Saøi Goøn ôû ñaäp nöôùc OÂng Coä). Soâng naøy cung caáp nöôùc töôùi cho vuøng Daàu

Tieáng, Beán Caùt, Laùi Thieâu…

Ñi doïc töø phía Nam leân phía Baéc, theo ñoä cao coù theå thaáy caùc vuøng ñòa hình sau

ñaây:Vuøng thung luõng baõi boài(phaân boá doïc theo caùc con soâng), vuøng ñòa hình baèng phaúng( keá

tieáp theo vuøng thung luõng baõi boài), vuøng ñòa hình ñoài thaáp coù löôïn soùng yeáu(naèm treân neàn caùc

phuø sa coå chuû yeáu laø caùc ñoài thaáp).

Noùi toùm laïi ñòa hình Bình Döông töông ñoái baèng phaúng, neàn ñòa chaát oån ñònh vöõng chaéc,

vaéng haún caùc suoái saâu, soâng roäng, ñeøo cao nhö moät soá tænh khaùc neân raát thuaän tieän cho vieäc phaùt

trieån caùc coâng trình coâng nghieäp vaø giao thoâng vaän taûi.

*Khí haäu :

- 10 -

Khí haäu Bình Döông cuõng nhö toaøn mieàn Ñoâng Nam boä laø khí haäu nhieät ñôùi caän xích ñaïo:

naéng noùng,möa nhieàu vaø chia laøm hai muøa roõ reät: muøa möa vaø muøa khoâ. Toaøn vuøng ít coù baõo to,

luït lôùn cuõng nhö raát ít caùc dò thöôøng thôøi tieát nhöng so vôùi caùc tænh xung quanh nhaát laø so vôùi Taây

Nam boä coù chuùt dò bieät do ñaëc ñieåm ñòa hình :

Muøa möa ñeán sôùm hôn, löôïng möa cao hôn, cöôøng ñoä tia naéng vaø bieân ñoä nhieät ñoä cao

hôn.

Löôïng möa trung bình haøng naêm 1800 – 2000mm vaøo loaïi cao so vôùi caû nöôùc nhöng phaân

boá khoâng ñeàu qua caùc naêm vaø caùc vuøng trong tænh. Höôùng gioù trong muøa möa laø gioù höôùng Taây

Nam, Taây Taây Nam vaø Nam Taây Nam; coøn trong muøa khoâ laø höôùng Baéc, Taây Baéc vaø Ñoâng

Baéc.

*Taøi nguyeân-khoaùng saûn :

Bình Döông coù nguoàn nöôùc ngaàm tröõ löôïng lôùn. Nöôùc ngaàm laø moät daïng taøi nguyeân quí

giaù trong loøng ñaát cuûa Bình Döông. Noù giuùp cho theàm thöïc vaät treân maët ñaát ñöôïc toàn taïi xanh

toát ngay caû trong muøa naéng haïn, noù saïch seõ tinh khieát giuùp ích raát nhieàu cho ñôøi soáng sinh hoaït

cuûa nhaân daân trong tænh. Ngay töø xöa, oâng baø ta ñaõ bieát ñaøo gieáng khôi laáy nöùôc duøng.

Bình Döông coù tieàm naêng khoaùng saûn, ñaëc bieät laø khoaùng saûn phi kim loaïi: coù 9 loaïi

khoaùng saûn goàm cao lanh, ñaát seùt, ñaù xaây döïng (Andezit, Tufdaxit, Granit… ôû Chaâu Thôùi (coøn

goïi ñaù xanh Bieân Hoøa), caùt keát, cuoäi soûi, laterit vaø than buøn.

Ñaát seùt laø khoaùng saûn coå truyeàn cuûa ñòa phöông coù giaù trò kinh teá cao. Döïa vaøo nhieàu loaïi

ñaát khaùc nhau maø ngöôøi ta cho ra nhieàu loaïi saûn phaåm: seùt taïp laøm ngoùi, seùt toát hôn laøm caùc loaïi

saønh söù. Ñaát seùt ôû Bình Döông coù tröõ löôïng lôùn vaø chaát löôïng toát.

Cao lanh saønh söù theo öôùc tính tröõ löôïng 104 trieäu taán, phaân boá ñeàu khaép trong tænh ôû Taân

Uyeân, Beán Caùt, Thuaän An vaø thò xaõ Thuû Daàu Moät. Chaát löôïng toát coù theå saûn xuaát ñöôïc goám söù

vaø laøm phuï gia cho nhieàu ngaønh coâng nghieäp khaùc.

- 11 -

Seùt gaïch ngoùi tröõ löôïng lôùn (5trieäu taán) nung ôû nhieät ñoä 9500 – 10500 seõ cho ra loaïi gaïch

ngoùi coù ñoä chòu neùn cao gaàn baèng beâ toâng 100 – 300 kg/ cm3 maøu ñoû töôi.

Do lòch söû caáu taïo ñòa chaát ñaëc thuø veà ñòa hình, khí haäu, khoaùng saûn neân Bình Döông coù

ñaát ñai töông ñoái phì nhieâu vaø phong phuù veà chuûng loaïi:

Ñaát xaùm phuø sa coå: chieám phaàn lôùn ôû caùc huyeän Beán Caùt, Taân Uyeân. Thuaän An vaø thò xaõ

Thuû Daàu Moät thích hôïp vôùi caây aên quaû vaø caây coâng nghieäp.

Ñaát vaøng naâu treân phuø sa coå: taäp trung ôû Ñoâng Baéc Thò xaõ, Nam Beán Caùt, Taây Taân Uyeân.

Ñaát phuø sa phaân boá doïc thung luõng soâng Ñoàng Nai, soâng Saøi Goøn, soâng Thò Tính, ñaát coù

ñoä phì nhieâu cao, tyû leä muøn thöïc vaät lôùn thaám vaø giöõ nöôùc toát thích hôïp troàng luùùa, ngoâ, khoai…

Ñaát doác tuï: chuû yeáu doác tuï treân phuø sa coå ôû phía Baéc Taân Uyeân, baõi Beán Caùt.

Taøi nguyeân röøng: veà moái lôïi treân ñòa baøn Bình Döông xöa, luùa gaïo laø phuï vì ñaát troøâng

luùa nöôùc chöa thuaàn thuïc, saûn vaät töø nuùi röøng baùt ngaùt môùi laø quan troïng. Ñaëc bieät laø caùc loaïi

caây goã toát nhö caây sao coù tôùi 4 loaïi laø sao xanh, sao vaøng , sao chaân toâm, sao ñaù ñeàu xöùng laø

thöôïng phaåm, lôùn ñeán boán hay naêm vaây, cao traêm thöôùc, sôù thòt beàn chaët, duøng laøm ghe thuyeàn,

nhaø cöûa laø ñeä nhaát. Sao moïc thaønh röøng neân ngaøy nay coøn ñòa danh “ngaõ tö Sôû Sao” vì ngaøy xöa

nôi ñaây coù raát nhieàu caây sao. Caây goõ thôù thòt tím thaâm, chaát goã cöùng naëng, duøng laøm coät röôøng

vaø vaùn laø thöôïng phaåm. Caây huyønh ñaøn sôù thòt traéng maø thôm, choân döôùi ñaát khoâng muïc, duøng

laøm quan quaùch raát toát. Caây giaùng höông coù muøi thôm thöôøng ñöôïc duøng ñoùng gheá saloâng. Caây

trai goã beàn chaéc traêm naêm khoâng muïc, caây daàu ñöôïc daân gian duøng laøm ghe cheøo, khí vaät. Thaân

caây coù daàu, ngöôøi ta ñuïc hai ba loã nôi gaàn goác caây, roài ñoát löûa vaøo, nöôùc nhöïa chaûy ra thaønh daàu

(goïi laø daàu maõnh hoûa tuïc danh daàu raùi) cöù ñuùng kyø muùc laáy, daàu chaûy ra khoâng kieät. Moät naêm

toång coäng soá daàu coù hai trieäu caân, duøng ñeå treùt ghe thuyeàn, laøm ñeøn ñuoác ñöôïc nhieàu vieäc

lôïi.{24,tr.114}

1.2 Ñoâi neùt veà vaên hoùa tieàn söû ôû Bình Döông.

- 12 -

Di tích Vöôøn Duõ beân bôø phaûi soâng Ñoàng Nai (Taân Myõ – Taân Uyeân). Ngaønh khaûo coå ñaõ

thu thaäp nhieàu coâng cuï laø nhöõng hoøn cuoäi thaïch anh maøu traéng.Ñaây laø loaïi coâng cuï daïng nuùm

cuoäi.

Daùng hình vaø kyõ thuaät caùc coâng cuï ñaù Vöôøn Duõ raát gaàn guõi vôùi caùc coâng cuï ñaù thuoäc caùc

neàn vaên hoùa Sôn Vi, Hoøa Bình, thuoäc cuoái thôøi ñaù cuõ. Ñaây laø daáu veát cuï theå veà lôùp cö daân ñaàu

tieân khai phaù vuøng ñoàng baèng Nam boä thôøi aáy ( ngöôøi nguyeân thuûy soáng caùch nay treân 10.000

naêm)thuoäc cuoái thôøi ñaù cuõ-ñaàu thôøi ñaù môùi. Hoï soáng ngoaøi trôøi beân caùc soâng lôùn. Cuoäc soáng cuûa

lôùp cö daân aáy keùo daøi khoâng bao laâu thì moät bieán ñoäng lôùn xaûy ra do chaán ñoäng taân kieán taïo vaø

do hieän töôïng bieån tieán gaây neân. Nhieàu di tích cuûa hoï coù theå bò luùn saâu döôùi laøn ñaâùt chaâu thoå

soâng Cöûu Long hieän nay. Vöôøn Duõ laø di tích khoâng naèm trong vuøng suït luùn, neân coøn laïi ñöôïc

ñeán nay.

* Di tích Cuø Lao Ruøa – Goø Ñaù

Di tích Goø Ñaù (cuõng goïi laø Goø Chuøa) thuoäc ñòa phaän thoân Myõ Loäc vaø Taân Myõ huyeän Taân

Uyeân ñöôïc phaùt hieän vaøo cuoái theá kyû 19.Caùc coâng cuï vaät duïng coå xöa raûi raùc khaép maët caùc thöûa

ruoäng, goàm nhieàu maûnh vôõ ñoà ñöïng baèng goám thoâ, goám bieán maøu naâu, maøu ñoû, maøu vaøng, xaùm

ñen, xaùm saãm. Nhieàu coâng cuï baèng ñaù maøi nhaün coù hình nhöõng löôõi rìu, cuoác töù giaùc, löôõi ñuïc,

dao haùi, voøng tay…

Khaùc vôùi Goø Ñaù, di tích Cuø Lao Ruøa laïi phaân boá treân moät goø phuø sa coå khaù cao, saùt beân

bôø phaûi soâng Ñoàng Nai. Noäi haøm vaät chaát haàu nhö bao goàm nhöõng coâng cuï ñaù, ñoà goám, ñoàø trang

söùc. Ngoaøi ra trong khu di tích Cuø Lao Ruøa coøn tìm thaáy khuoân ñuùc rìu vaø caû löôõi rìu ñoàng, tuy

soá löôïng ít.

Theo caùc nhaø khaûo coå hoïc Vieät Nam thì di tích Cuø Lao Ruøa ñöôïc nhìn nhaän laø tieâu bieåu

cuûa moät moác phaùt trieån trong quùa trình hình thaønh vaên hoùa thôøi ñaïi kim khí ôû mieàn Ñoâng Nam

boä.

- 13 -

Coù theå noùi di tích Goø Ñaù, Cuø Lao Ruøa laø nhöõng di tích tieàn sô söû lôùn tieâu bieåu cuûa Nam

boä. Chuùng laø di toàn vaät chaát cuûa lôùp cö daân sinh soáng trong khoaûng thôøi gian töø nöûa ñaàu thieân

nieân kyû thöù hai ñeán nöûa ñaàu thieân nieân kyû thöù nhaát tröôùc coâng nguyeân. Baáy giôø hoï ñaõ laø cö daân

noâng nghieäp söû duïng rìu, cuoác, dao haùi, ñuïc, baøn maøi baèng ñaù ñeå laøm coâng cuï, duïng cuï laøm

ruoäng, cuoác raãy. Hoï ñaõ thaønh thaïo kyõ thuaät maøi ñaù, laøm ñoà trang söùc vaø coù theå ñaõ bieát ñeán kyõ

thuaät ñuùc luyeän kim loaïi ñoàng thau.

* Di tích Doác Chuøa:

Ñòa ñieåm khaûo coå hoïc Doác chuøa ôû xaõ Taân Myõ, huyeän Taân Uyeân, tænh Bình Döông.Di tích

ñöôïc phaùt hieän vaøo cuoái thaùng 6 – 1976 vaø ñaõ 3 laàn khai quaät vaøo caùc naêm 1976, 1977,

1978.Caùc nhaø khaûo coå ñaõ phaùt hieän ôû ñaây lôùp di tích cö truù daøy 0m50 – 1m70 vaø coøn tìm thaáy

nhieàu daáu veát than tro taäp trung thaønh töøng nhoùm vaø daáu veát cuûa moät caùi beáp löûa lôùn. Xung

quanh beáp löûa coøn laïi nhieàu hoøn ñaát nung, trong soá nhöõng hieän vaät thu ñöôïc trong di tích cö truù

coù nhieàu doïi se sôïi, hôn traêm coâng cuï, vaät duïng, ñoà trang söùc baèng ñoàng thau(nhöõng gæ ñoàng,

khuoân ñuùc, duøi ñoàng)… maø phaàn lôùn ñöôïc ñuùc taïi choã vôùi nhieàu loaïi baøn maøi, ñoàng thôøi cuõng laø

moät khu moä taùng coå coù gaàn 40 ngoâi moä coå vaø nhieàu di vaät khaûo coå goàm 1.627 hieän vaät baèng ñaù,

baèng goám, ñaát nung vaø baèng ñoàng, cuøng vôùi treân 25 vaïn maûnh goám coå.

Coù theå noùi coäng ñoàng ngöôøi cö nguï ôû ñaây – vôùi di tích Doác Chuøa, ñaõ traõi qua nhieàu ñôøi,

ñaõ thöïc thi nhieàu ngaønh ngheà khaùc nhau: ñuùc ñoàng, keùo sôïi, deät vaûi, laøm ñoà goám … Trong ñoù,

ngheà thuû coâng ñuùc ñoàng ñaõ ñaït tôùi trình ñoä cao. Hoï ñuùc nhieàu chuûng loaïi ñoà ñoàng (giaùo, lao,

qua, muõi phoùng, rìu) vaø caùc ñoà trang söùc tinh vi (voøng tay, voøng ñeo coù luïc laïc…) chaéc chaén. Saûn

phaåm ñoàng thau do hoï laøm ra ñöôïc giao löu roäng raõi ñeán caùc ñieåm cö daân khaùc treân vuøng ñaát

Nam Boä thôøi baáy giôø maø chæ soá nieân ñaïi C14 cho bieát vaøo khoaûng 3000 – 2500 naêm caùch ngaøy

nay.

Ta coù theå ñoaùn cö daân Doác Chuøa ñaõ sinh soáng ôû ñaây trong moät khoaûng thôøi gian daøi, caên

cöù vaøo hai lôùp ñaát vaên hoùa khaù daøy vaø khu moä khaù lôùn. Trong taàng vaên hoùa cuûa di tích cö truù ñaõ

- 14 -

phaùt hieän ñöôïc 40 ngoâi moä coå. Trong soá ñoù, coù 29 moä coù naám moä phía treân ñöôïc raûi ñaù vaø goám,

03 moä raûi goám, 05 moä ñaát… Coù 253 hieän vaät ñöôïc choân theo caùc moä goàm hieän vaät baèng ñaù,

baèng goám(baùt, noài, bình, chaäu) baèng ñoàng thau(qua,giaùo,duøi)… nhöng ñeàu bò ñaäp vôõ hoaëc beû gaõy

tröôùc khi choân.

Nhieàu saûn phaåm ñoà ñoàng Doác Chuøa ñaõ ñöôïc caùc nhaø khaûo coå hoïc tìm thaáy trong caùc di

tích vuøng haï löu soâng Ñoàâng Nai (Cuø Lao Phoá, Caùi Vaïn… ) xa hôn tôùi taän Phan Thieát- Bình Thuaän

(trong di tích moä chum Baøu Heøo). Maëët khaùc , ñeå coù nguyeân lieäu ñuùc cö daân Doác Chuøa phaûi nhaäp

quaëng ñoàng, thieác töø caùc moû ñoàng ôû mieàn trung löu soâng Meâ koâng. Bôûi vaäy maø coù khoâng ít

nhöõng saûn phaåm ôû Doác Chuøa coù bieåu hieän khaù gaàn guõi vôùi caùc saûn phaåm cuøng loaïi ôû caùc trung

taâm ñuùc ñoàng ôû Ñoâng Baéc Thaùi Lan, Ron-rok-tha-ban-chiang ôû Ñoâng Campuchia (Mlupeùo).

Vôùi moái quan heä giao thöông roäng lôùn ñoù, ñaát Bình Döông vaøo thôøi baáy giôø trôûû neân moät

ñieåm hoäi tuï lôùn cuûa vaên hoùa vaø daân cö . Di tích Doác Chuøa vôùi boä di vaät ñoàng thau ñaëc saéc,

phong phuù, ñöôïc coi laø tieâu bieåu cho neàn vaên hoùa ñoàng thau cuûa vuøng löu vöïc soâng Ñoàng Nai.

Khaûo coå Vieät Nam ñaõ ñaët teân cho neàn vaên hoùa aáy laø vaên hoùa Doác Chuøa, cuøng toàn taïi vaø phaùt

trieån vôiù vaên hoùa Ñoâng Sôn (mieàn Baéc).

Toùm laïi, Doác Chuøa laø moâït di chæ ña daïng vaø phong phuù, coù nhieàu yeáu toá vaên hoùa môùi, söï

hoäi tuï môùi veà kinh teá, kyõ thuaät. Ñòa ñieåm khaûo coå hoïc Doác Chuøa vöøa mang tính chaát ñieån hình

cuûa truyeàn thoáng vaên hoùa baûn ñòa cuûa cö daân coå vuøng ñoàng baèng Nam boä, ñoàng thôøi laïi coù

nhöõng ñaëc ñieåm vaên hoùa môùi coù theå laø do töø beân ngoaøi vaøo vaø taïo neân moät böôùc phaùt trieån môùi

“ñoät bieán”, trôû thaønh trung taâm phaùt trieån cuûa caùc ngheà thuû coâng luùc baáy giôø.

* Di tích Phuù Chaùnh (Taân Uyeân)

Khu di tích thuoäc hai xaõ Phuù Chaùnh, Vónh Taân huyeän Taân Uyeân, tænh Bình Döông.

Quaù trình phaùt hieän vaø nghieân cöùu:

Naêm 1995,1998 phaùt hieän troáng ñoàng cuøng vôùi moät chum goã. Trong chum goã coù moät soá

hieän vaät tuøy taùng nhö kieám goã, truïc deät, moät soá ñoà goám vaø moät göông ñoàng. Naêm 1999 taïi khu

- 15 -

naøy phaùt hieän theâm moät troáng ñoàng thöù ba. Laàn khai quaät naêm 2001 ñaõ mang laïi nhöõng tö lieäu

goùp phaàn lyù giaûi nhöõng vaán ñeà vaên hoùa, lòch söû cuûa khu di tích naøy noùi rieâng vaø lòch söû khai phaù

ñaát Bình Döông noùi chung.

Caáu taïo taàng vaên hoùa laø ñaát muøn ñen laãn nhieàu xaùc thöïc vaät, chöùa moä taùng chum goã vaø

nhieàu coïc saøn nhaø. Di vaät coù ñoà goám, ñoà goã lieân quan ñeán ngheà deïât, göông ñoàng thôøi Taây Haùn

(coù nieân ñaïi giöõa theá kyû 1 sau coâng nguyeân), troáng ñoàng Ñoâng Sôn. Troáng ñoàng Bình Phuù gaàn

thò xaõ Thuû Daàu Moät, phaùt hieän ngaøy 27/09/1934 nay löu giöõ taïi Baûo taøng Haûi Phoøng. Troáng

ñoàng Phuù Chaùnh ñöôïc phaùt hieän ñaàu tieân naêm 1945. Cho ñeán nay (2005) ñaõ tìm ñöôïc 4 troáng

ñoàng ôû Bình Döông. Caùc troáng ñoàng veà kích côõ vaø hoa vaên khaù gioáng nhau, ñeàu mang ñaëc tröng

cô baûn cuûa troáng ñoàng Ñoâng Sôn, thuoäc vaøo nhoùm troáng muoän, coù teân goïi “nhoùm troáng Phuù

Duy” vôùi nieân ñaïi ñöôïc öôùc tính vaøo khoaûng theá kyû III – I tröôùc coâng nguyeân.

ÔÛû Phuù Chaùnh, ngoaøi troáng ñoàng coøn thu thaäp moät di vaät baèng goã, ñöôïc ñoaùn ñònh coù khaû

naêng laø daáu tích coøn soùt laïi cuûa vaät bao hoäp khuoân ñuùc troáng. Neáu ñoaùn ñònh aáy trong töông lai

ñöôïc coi laø chính xaùc coù theå ghi nhaän moät hieän töôïng lòch söû laø: treân ñaát Bình Döông cö daân coå

sum hoäi taïi ñaây, song song vôùi söï phaùt trieån cuûa neàn vaên hoùa ñoàng thau taïi choã, ñoàng thôøi ñaõ coù

tieáp thu kyõ thuaät cuûa cö daân Vieät coå ñaõ töï ñuùc cho mình moät daïng troáng Ñoâng Sôn môùi, nhaèm

theå hieän moái quan heä gaén boù laâu ñôøi cuûa coäng ñoàng cö daân hai vuøng vaên minh soâng Hoàng vaø

soâng Ñoàng Nai (vuøng ñaát Bình Döông – Nam Boä).

Nhöõng hieän vaät tuøy taùng nhö chum goã, kieám goã, truïc deät, dao deät, ñoà goám (noài, baùt chaân

ñeá cao, voø) cho thaáy cö daân Phuù Chaùnh ñaõ coù söï phaùt trieån veà ngheà deät vaûi. Töø ñoù ta lieân töôûng

ñeán moät nhoùm cö daân soáng theo löu vöïc soâng Ñoàng Nai töø xa xöa ñeán nay – ñoù laø toäc ngöôøi Maï

coù truyeàn thoáng veà ngheà deät vaûi. Trôû veà xa xöa, ta lieân töôûng “ngöôøi Doác Chuøa”, moät cö daân ñaõ

phaùt trieån ngheà thuû coâng deät vaûi (di tích Doác Chuøa söu taàm ñöôïc 479 doïi xe sôïi…) Nhö vaäy coù

theå nhaän ñònh raèng ngheà xe sôïi, deät vaûi ñaõ ñöôïc hình thaønh töø laâu treân vunøg ñaát naøy (töø 500 –

700 naêm tröôùc coâng nguyeân). Theo dieän phaân boá cuûa khu di tích Phuù Chaùnh cho thaáy cö daân ñaõ

ñöôïc quaøân cö coù toå chöùc. Vôùi veát tích coïc goã, coù theå suy luaän cö daân Phuù Chaùnh xöa laø moät coäng

- 16 -

ñoàng daân toäc soáng treân nhaø saøn, canh taùc noâng nghieäp xe sôïi deät vaûi.Chaéc haún hoï ñaõ coù moät

cuoäc soáng khaù phaùt trieån vaø oån ñònh ngay trong toå chöùc qua caùc khu vöïc phaân boá coïc nhaø saøn.

Ngöôøi Vieät coå söû duïng moä huyeät ñaát, cö daân coå ôû Ñoâng Nam Boä vaø moät soá vuøng haûi ñaûo thì löu

laïi daøy ñaëc caùc moä voø. Nhöõng chieác chum goã vaø hieän vaät trong chum nhö caùc vaät tuøy taùng ôû

trong di tích Phuù Chaùnh cuõng cung caáp theâm moät phaàn tö lieäu quyù baùu veà taùng thöùc môùi cuûa moät

coäng ñoàng cö daân tieàn vaø sô söû. Ñaëc bieät laø troáng ñoàng gaén vôùi caùc moä taùng. Tuy coù nhieàu loaïi

hình moä taùng, nhöng caùi chung nhaát laø mang tính chaát “moä chum” khaù phoå bieán trong neàn vaên

hoùa Sa Huyønh, tieàn OÙc Eo.

Troáng ñoàng laø bieåu töôïng cuûa vaên minh Vieät coå. Taïi Nam Boä Vieät Nam ñaõ phaùt hieän moät

soá ôû Vuõng Taøu – Baø Ròa, Phuù Quoác, Loäc Taán (Bình Phöôùc) vaø coù 4 chieác trong di tích khaûo coå

hoïc Phuù Chaùnh. Vaên hoùa Ñoâng Sôn vôùi nhöõng thaønh töïu vöôït troäi cuûa mình ñaõ chuyeån dòch

nhöõng thaønh töïu cuûa mình qua con ñöôøng giao löu vaên hoùa hoaëc trao ñoåi thöông maõi.

Trong di tích Phuù Chaùnh, moä ñöôïc laøm töø chaát lieäu goã, cuøng vôùi troáng ñoàng laøm naép taïo

moät neùt caáu taïo moä taùng. Khoù coù theå noùi khaùc ñi veàdaáu aán ñaäm neùt cuûa vaên minh Vieät coå ôû

vuøng ñaát naøy trong lòch söû. Ngoaøi ra, moä chum goã coù phaûng phaát hình aûnh cuûa moä chum goám Sa

Huyønh, cuøng vôùi phong caùch choân theo moä taùng trong vaø ngoaøi chum.

Tö lieäu khaûo coå hoïc khoâng döøng laïi ôû ñoù. Trong quaù trình nghieân cöùu khaûo coå hoïc tieàn vaø

sô söû Nam Boä, chuùng ta ñaõ töøng coù nhöõng söu taäp quyù hieám nhö khuyeân tai hai ñaàu thuù, khuyeân

tai ba maãu, haït chuoãi caùc loaïi baèng ñaù Nephritie, Agte, Cornalian, thuûy tinh… coù nguoàn goác töø

vaên hoùa Sa Huyønh ñöôïc phaùt hieän töø nhöõng di tích Gioàng Pheät, Gioàng Caù Voà, suoái Choàn, Phuù

Hoøa… Vaø phaûi chaêng taùng thöùc cuûa khu di tích Phuù Chaùnh khaùêc hoïa ñaäm neùt hôn vaø laø moät maét

xích trong chuoãi phaùt trieån lieân tuïc caùc quan heä vaên hoùa giöõa hai vuøng Trung vaø Nam Boä ?

Söï nghieân cöùu caùc di chæ khaûo coå hoïc ôû Bình Döông ñaõ goùp phaàn giuùp chuùng ta hieåu bieát

ñaày ñuû hôn veà moät chaëng ñöôøng trong toaøn boä tieán trình lòch söû cuûa caùc coäng ñoàng cö daân coå

trong quaù trình khai phaù vuøng ñaát Nam Boä.

- 17 -

1.3. Cö daân Bình Döông theá kyû I ñeán ñaàu theá kyû XVII :

Qua caùc di tích khaûo coå hoïc nhö Vöôøn Duõ, Cuø Lao Ruøa, Goø Ñaù, Doác Chuøa ñaõ cho thaáây

caùch ñaây caû chuïc ngaøn naêm con ngöôøi nguyeân thuyû ñaõ sinh soáng vaø phaùt trieån treân ñòa baøn Bình

Döông. “Ngöôøi Vöôøn Duõ” (Taân Uyeân) laø lôùp cö daân ñaàu tieân khai phaù vuøng ñaát Ñoâng Nam Boä

noùi chung , Bình Döông noùi rieâng.

Vaøo thôøi kyø phaùt trieån cuûa xaõ hoäi nguyeân thuyû, treân ñaát Bình Döông coù di tích khaûo coå Cuø

Lao Ruøa, Goø Ñaù (Taân Uyeân). “…Ñoù laø nhöõng khu cö truù cuûa con ngöôøi tieàn söû vaøo thôøi kyø “haäu

kyø ñaù môùi – ñaàu ñoàng thau” vaøo loaïi lôùn nhaát cuûa Ñoâng Nam AÙ…” [14,tr.189].

Chuû nhaân cuûa noù laø nhöõng cö daân noâng nghieäp duøng rìu , cuoác ñeå laøm raãy, laø moät boä

phaän quan troïng cuûa cö daân xöù Ñoàng Nai – Ñoâng Nam Boä thôøi tieàn söû caùch nay 3000 – 4000

naêm.

Cuõng treân ñaát Bình Döông vaøo giai ñoaïn cöôøng thònh cuûa ngöôøi tieàn söû – thôøi ñaïi kim khí

caùch ngaøy nay khoaûng 3000 – 2500 naêm, caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän di tích Doác Chuøa

(Taân Uyeân) .“Ngöôøi Doác Chuøa” qua nhieàu theá heä ñaõ coù söï giao löu roäng raõi, ñaõ hoaït ñoäng “xuaát

nhaäp khaåu” (nhaäp nguyeân lieäu, xuaát saûn phaåm) ñeå phuïc vuï cho ngheà thuû coâng ñuùc ñoàng noåi

tieáng nhaát vuøng thôøi baáy giôø.

Toùm laïi, cö daân tieàn söû Bình Döông vôùi nhöõng möùc phaùt trieån treân ñaây laø moät boä phaän

chuû nhaân cuûa moät trong ba neàn vaên hoaù kim khí noåi tieáng ôû nöôùc ta laø vaên hoaù Ñoàng Nai (cuûa

Mieàn Nam), vaên hoaù Sa Huyønh, vaên hoaù Ñoâng Sôn. Ñoù laø lôùp cö daân ñaàu tieân cuûa Bình Döông

noùi rieâng vaø cuûa vuøng ñaát Nam boä noùi chung, caùch ngaøy nay khoaûng 4000 – 2500 naêm, khoaûng

tröôùc vaø sau coâng nguyeân, hoï ñaõ môû roäng quan heä vôùi nhieàu coäng ñoàng khaùc nhau trong khu vöïc

laân caän vì theá Bình Döông naèm treân truïc giao thoâng cuûa vaên hoaù (nhöõng di tích cuûa vaên hoaù Oùc

Eo xuaát hieän raát ít oûi ôû Bình Döông nhöng khoâng phaûi laø khoâng co.ù Baèng chöùng laø caùc choàng ñaù

mang hình kieán truùc ñeàn ñaøi Aán giaùo (VII – XIII), vaø baøn nghieàn pesani söû duïng trong nghi leã

thôø cuùng thuoäc daõy vaên hoaù Oùc Eo ñang ñöôïc tröng baøy ôû Baûo taøng Bình Döông).

- 18 -

Sau 5 – 6 theá kyû toàn taïi vaø phaùt trieån, nhöõng khu cö daân phoàn vinh cuûa vaên hoaù Oùc Eo bò

choân vuøi trong buøn laày chaâu thoå vaø ven bieån Nam Boä thì vuøng Ñoâng Nam Boä laïi nhanh choùng

phaùt trieån vôùi nhieàu lôùp cö daân hoãn hôïp.

Trong ñoù, vuøng trung löu vaø caû thöôïng löu Ñoàng Nai, truyeàn thoáng vaên hoaù tieàn söû muoän

baét ñaàu hoài phuïc trôû laïi vaø phaùt trieån trong söï hieän dieän cuûa moät soá cö daân baûn ñòa maø haäu dueä

cuûa hoï vaãn coøn sinh soáng ôû vuøng Ñoâng Nam Boä, Nam Taây Nguyeân cho ñeán taän hieän nay. Ñoù laø

nhöõng toäc ngöôøi Stieâng, Maï, Chaâu Ro … Theo ñòa chí Soâng Beù ngöôøi Stieâng laø cö daân baûn ñòa, töø

xa xöa hoï ñaõ cö truù treân vuøng ñaát goø cuûa löu vöïc soâng Ñoàng Nai , soâng Vaøm coû, soâng Saøi Goøn ,

veà sau ruùt daàn leân phía Baéc .Ngöôøi Stieâng coøn baûo löu giai thoaïi :toå tieân mình ñaõ töøng laøm chuû

moät vuøng roäng lôùn , saùt bieån .“…Qua nhöõng truyeän keå daân gian mang tính chaát hoài töôûng lòch söû

veà queâ höông toå tieân cuûa mình, caùc daân toäc baûn ñòa hieän ñang sinh soáng ôû mieàn Ñoâng Nam Boä

thöôøng cho bieát ñòa baøn sinh soáng xöa kia cuûa toå tieân hoï raát gaàn bieån, laø nhöõng vuøng ít nuùi non.

Nhoùm ngöôøi Ta-mun ôû soùc 5 xaõ Minh Hoaø vaø nhoùm ngöôøi Stieâng Budeh coøn noùi raèng caùch ñaây

khoâng laâu, oâng cha hoï coøn ôû vuøng Thuaän An…” [8,tr.63 ]

Truyeän coå cuûa ngöôøi Stieâng cuõng coù choã ñöùng trong kho taøng coå tích Vieät Nam .

1.4. Bình Döông thôøi khai phaù( tröôùc theá kyû XVI-ñaàu theá kyû XVII)

Vuøng ñaát nay laø Bình Döông cho ñeán cuoái theá kyû XVI ñaàu theá kyû XVII vaãn coøn laø vuøng

ñaát hoang daõ, röøng raäm lan traøn. Ñaây laø vuøng ñaát thuoäc löu vöïc soâng Phöôùc Long (Ñoàâng Nai) vaø

soâng Taân Bình (soâng Saøi Goøn).

Luùc baáy giôø treân vuøng ñaát meânh moâng naøy chæ coù moät ít löu daân thuoäc caùc thaønh phaàn

daân toäc S’tieâng, Maï… soáng treân nuùi ñoài röøng raäm. Daân soá ít oûi, kyõ thuaät saûn xuaát thaáp keùm, soáng

chuû yeáu döïa vaøo phaù röøng laøm nöông, tæa luùa theo phöông thöùc du canh du cö, keát hôïp vôùi haùi

löôïm vaø saên baét, soáng raûi raùc ñaây ñoù theo töøng buoân soùc caùch xa nhau. Ngoaïi tröø moät vaøi vuøng

ñaát cao ôû bìa röøng vaø moät soá goø ñoài, ñaïi boä phaän ñaát ñai coøn laïi ñeàu laø röøng raäm chöa heà ñöôïc

khai phaù. Chính vì leõ ñoù, maø cho ñeán giöõa theá kyû 18 Leâ Quyù Ñoân ñaõ ghi trong saùch “Phuû bieân

- 19 -

taïp luïc”: “ÔÛ phuû Gia Ñònh, ñaát Ñoàng Nai, töø caùc cöûa bieån Caàn Giôø, Loâi Laïp (Xoaøi Raïp), Cöûa

Ñaïi, Cöûa Tieåu trôû vaøo toaøn laø röøng raäm haøng ngaøn daëm” [28, tr.441].

Tröôùc theá kyû XVI, ngöôøi Vieät ñaõ di daân ñeán Mieàn Nam moät caùch töï phaùt , leû teû.Hoï ñi

thaønh töøng gia ñình hoaëc töøng nhoùm nhoû.Löu daân Vieät bao goàm nhieàu thaønh phaàn xaõ hoäi khaùc

nhau vaø lìa boû queâ höông vôùi nhieàu nguyeân nhaân khaùc nhau. Hoï laø nhöõng noâng daân ngheøo khoå

khoâng chòu ñöïng noåi cô cöïc laàm than choán queâ nhaø, laø nhöõng ngöôøi chaïy troán söï truy ñuoåi cuûa

chính quyeàn phong kieán, nhöõng ngöôøi troán lính, troán thueá, … nhìn chung laø vì böùc xuùc cuûa cuoäc

soáng maø baát chaáp nguy hieåm ñi tìm nôi nöông thaân, möu laäp cuoäc soáng môùi.Vì treøo ñeøo vöôït nuùi

theo ñöôøng boä, ñöôøng ñi raát gian lao, nguy hieåm, coù theå phaàn lôùn nhöõng noâng daân xieâu taùn vaøo

vuøng ñaát phöông Nam theo ñöôøng bieån baèng ghe thuyeàn vöôït qua nhieàu gioù baõo, löu daân ngöôøi

Vieät ñaët chaân ñeán mieàn ñaát xa laï. Hoï khoâng bieát ñaát naøy laø cuûa ai:

“Ñeán ñaây xöù sôû laï luøng

Con chim keâu cuõng sôï, con caù vuøng cuõng kinh”

Nhöõng löu daân ngöôøi Vieät ñeán Thuûy Chaân Laïp mang theo chieác röaï chaët caây, caùi phaûng

cheùm coû ñeå khai phaù ñaát hoang.Coâng cuï naøy duøng khai khaån caùc vuøng caäp ven soâng.

Leâ Quyù Ñoân vieát: Nhöõng ngöôøi di cö ra söùc chaët phaù caây coái, caét coû raäm vaø môû mang ñaát

ñai thaønh nhöõng vuøng ñaát baèng phaúng. Hoï ñaõ ñoå moà hoâi, coù khi ñoå caû maùu vaø nöôùc maét, chinh

phuïc thieân nhieân ñeå bieán vuøng ñaát hoang vu naøy thaønh moät nôi coù theå soáng ñöôïc. Hoï di daân ñeán

ñaây moät caùch töï phaùt töï ñoäng, taäp hôïp ngaøy caøng ñoâng thaønh xoùm thaønh laøng, töï quaûn lyù, töï baûo

veä… maõi veà sau trieàu dình Thuaän Hoùa môùi chính thöùc hoùa vieäc môû ñaát theo coâng thöùc löu daân ñi

khai phaù tröôùc, nhaø nöôùc laäp chính quyeàn sau…”.

- 20 -

CHÖÔNG 2

LÒCH SÖÛ -VAÊN HOÙA VUØNG ÑAÁT BÌNH DÖÔNG ÑAÀU THEÁ KYÛ XVII ÑEÁN GIÖÕA THEÁ

KYÛ XIX

2.1.VUØNG ÑAÁT BÌNH DÖÔNG ÑAÀU THEÁ KYÛ XVII ÑEÁN GIÖÕA THEÁ KYÛ XIX

2.1.1 Khai phaù vuøng ñaát Bình Döông theá kyû XVII-XVIII

2.1.1.1Vuøng ñaát Bình Döông thôøi khai phaù : (ñaàu theá kyû XVII- tröôùc naêm 1698):

Vaäy ngöôøi Vieät ñeán Nam boä töø luùc naøo? Coù ngöôøi cho laø trong thôøi gian xaûy ra chieán

tranh Trònh Nguyeãn trôû veà sau,chieán tranh laøm cho binh dòch vaø söu thueá ñeø naëng xuoáng ñaàu

daân Vieät.Coù ngöôøi laáy thôøi ñieåm 1658 trôû veà tröôùc laø naêm xaûy ra “söï kieän Moâ Xoaøi”. Theo

Trònh Hoaøi Ñöùc trong “Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí”, naêm 1658, quan quaân chuùa Nguyeãn chieám

ñoùng ôû Moãi Xuy (Moâ Xoaøi) thì ñaõ coù ngöôøi Vieät sinh soáng.

Trong “Ñaát Vieät trôøi Nam” oâng Thaùi vaên Kieåm khaúng ñònh löu daân ñaët chaân treân ñaát

naøy vaøo naêm 1623, vì leõ tôùi naêm naøy ñaõ coù ñoâng löu daân ngöôøi Vieät sinh soáng laøm aên, neân chuùa

Nguyeãn môùi ñaët ra traïm thu thueá.

Cuøng vôùi yù kieán naøy, trong baøi vieát “Söï chuyeån ñoåi chuû quyeàn cuûa vuøng Nam boä trong

caùc theá kyû XVI – XVIII” ñaêng trong “Kyû yeáu hoäi thaûo Nam boä vaø Nam Trung boä nhöõng vaán ñeà

lòch söû theá kyû XVII – XIX” cuûa Ñaïi hoïc Sö phaïm naêm 2002, thaïc syõ Phan Vaên Hoaøng coù vieát veà

söï kieän vua Jayajettha II cöôùi coâng chuùa Ngoïc Vaïn naêm 1620 vaø vì suûng aùi baø hoaøng haäu ngöôøi

Vieät naøy neân nhaø vua vuøng Thuûy chaân laïp ñaõ taïo moïi ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå ngöôøi Vieät ñöôïc

ñeán sinh soáng laøm aên treân laõnh thoå Thuûy Chaân Laïp, cho neân theá kyû XVI, moät soá ngöôøi Vieät ñaõ

rôøi queâ höông vaø sinh soáng taïi Barea (Baø Ròa), Kaâmpe’aâp Sreâkatiey (Bieân Hoøa), Kampong

Kreibei (Beán Ngheù), Preinokor (Saøi Goøn). Ban ñaàu laø di daân töï phaùt leû teû. Töø naêm 1620 trôû ñi

noù môùi ñöôïc ñaåy maïnh bôûi chính saùch “môû ñaát” cuûa trieàu ñình Thuaän Hoùa. Baøi vieát coøn noùi

theâm naêm 1623, chuùa Nguyeãn Phöôùc Nguyeân cöû moät söù boä sang Udong mang theo nhieàu taëng

- 21 -

vaät vua Jayajettha II chaáp thuaän ñeà nghò cuûa chuùa Nguyeãn laäp 2 traïm thu thueá ôû Kampong

Kraâbei (Beán Ngheù) vaø Prei Nokor (Saøi Goøn).

Chuùa Nguyeãn laäp phoù vöông Chaân Laïp, nhôø vaäy hai naêm sau ñöôïc söï ñoàng yù cuûa phoù

vöông Chaân Laïp, chuaù Nguyeãn laäp ñoàn binh ôû Taân Myõ. Caùc nha thöï cho caùc quan ôû Taân Thuaän

(Prei Nokor) che chôû cho löu daân, giöõ gìn an ninh traät töï.

Tröôùc khi Thoáng suaát Nguyeãn Höõu Caûnh vaøo thieát laäp cheá ñoä haønh chính taïi Saøi Goøn –

Ñoàng Nai ñaõ coù naêm ñôït di daân lôùn cuûa ngöôøi Vieät vaøo vuøng ñaát môùi naøy trong caùc naêm: 1620,

1623, 1674, 1680, 1693.

Naêm 1679, hai töôùng nhaø Minh laø Döông Ngaïn Ñòch vaø Traàn Thöôïng Xuyeân vôùi binh

thuyeàn cuûa Traàn Thöôïng Xuyeân cuøng phoù töôùng An Bình ñöôïc söï cho pheùp cuûa chuùa Nguyeãn

vaøo cöûa Caàn Giôø, ñeán ñoùng ôû Baøn Laân (nay thuoäc Bieân Hoøa).

Löu daân ngöôøi Vieät khi vaøo ñeán Ñoàng Nai – Gia Ñònh thì ñòa ñieåm döøng chaân ñaàu tieân

cuûa hoï, theo “Gia Ñònh thaønh thoâng chí”, laø vuøng Moãi Xuy (coøn goïi laø Moâ Xoaøi) – Baø Ròa vì

ñaây laø ñaát ñòa ñaàu naèm treân truïc giao thoâng ñöôøng boä töø Bình Thuaän vaøo Nam, laïi ôû giaùp bieån.

Roài töø Moâ Xoaøi – Baø Ròa hoï tieán daàn leân Ñoàng Nai (Bieân Hoøa) vôùi caùc ñieåm ñònh cö sôùm nhaát

laø: Baøn Laân, Beán Goã, Beán Caù, An Hoøa, Long Thaønh, Cuø Lao Phoá, Cuø Lao Ruøa( Taân Uyeân-Bình

Döông), Cuø Lao Taân Chaùnh, Cuø Lao Ngoâ, Cuø Lao Taân Trieàu…Vuøng ñaát maøu môõ, ñaát roäng ngöôøi

thöa naøy tuy höùa heïn nhieàu tieàm naêng nhöng coøn hoang daõ, lam sôn chöôùng khí vôùi bao nhieâu

hieåm hoaï luoân rình raäp ñoå xuoáng ñaàu ngöôøi. Ñoái vôùi nhöõng löu daân Vieät ñaàu tieân ñeán ñaây, cuoäc

vaät loänvôùi thieân nhieân khoâng deã daøng chuùt naøo. Nieàm khaéc khoaûi, lo aâu aáy coøn daáu aán trong ca

dao vaø daân ca thôøi ñoù:

“Ñoàng Nai ñòa theá haõi huøng

Döôùi soâng saáu loäi,treân gioàng coïp um”

Maëc duø theá, vôùi quyeát taâm cuûa mình, löu daân ngöôøi Vieät ñaõ vöôït qua taát caû, ra söùc khai

sôn phaù thaïch, laäp ruoäng döïng nhaø… vaø qua nhöõng caâu ca dao treân ta cuõng coù theå minh chöùng

- 22 -

theâm cho nguoàn söû lieäu vieát raèng: caùc gioàng ñaát hai beân bôø soâng Phöôùc Long (soâng Ñoàng Nai)

vaø caùc cuø lao: Cuø lao Phoá, cuø lao Ruøa (nay thuoäc huyeän Taân Uyeân – Bình Döông) …laø nhöõng nôi

saün nöôùc ngoït duøng cho sinh hoaït troàng tæa neân ngöôøi Vieät ñeán khai khaån sôùm nhaát.…Cuõng coù

moät boä phaän löu daân ngöôïïc soâng Bình Phöôùc (soâng Loøng Taøu) leân vuøng Saøi Goøn – Beán Ngheù vaø

vuøng ngaøy nay laø huyeän Thuaän An vaø Beán Caùt cuûa Bình Döông.

Theo nhaø vaên Sôn Nam, daân Vieät coù kinh nghieäm ñònh cö: nhaø cöûa neân caát nôi ñoàng

baèng, nhöng ñaát phaûi cao raùo, gaàn soâng raïch caøng toát, traùnh nôi nöôùc ñoïng, ao tuø “soâng saâu nöôùc

chaûy” laø nôi cuoäc ñaát lyù töôûng veà phong thuyû (taøi lôïi doài daøo) nhöng trong thöïc teá laø ngöøa ñöôïc

beänh taät, giao thoâng thuaän lôïi, coù nöôùc ñeå laøm ruoäng, coù nöôùc ñeå uoáng, neáu laø nôi nöôùc maën gaàn

bieån thì treân gioàng cao vaãn ñaøo gieáng ñöôïc. Ñoù laø nhöõng nguyeân nhaân taïi sao ban ñaàu ngöôøi

Vieät ñònh cö ôû ven soâng, raïch, ôû caùc gioàng vaø cuø lao. Veà sau hoï khaån hoang roäng ra ñeán caùc

vuøng ven röøng (vì ñòa hình khu vöïc Ñoâng Nam Boä chuû yeáu laø röøng) neân ñaây laø nguoàn lôïi voâ taän,

keát hôïp vôùi nguoàn tö lieäu thaønh vaên trong Gia Ñònh Thaønh Thoâng chí cheùp raèng vuøng ven nuùi

cuõng laø nôi ngöôøi Vieät choïn ôû sôùm bôûi nôi ñoù coù ñieàu kieän khai thaùc caùc nguoàn lôïi laâm saûn nhö

saên baén, khai thaùc goã, khai thaùc moû …

Tuy saùch Gia Ñònh Thaønh Thoâng chí khoâng neâu moät teân nuùi naøo ôû Bình Döông ngaøy nay,

nhöng chaéc chaén böôùc chaân löu daân Vieät cuõng ñaõ ñeán Bình Döông töø raát sôùm, vì vuøng ñaát thuoäc

Bình Döông xöa raát nhieàu röøng, ñaây laø nguoàn lôïi lôùn veà goã, saên baén, laâm saûn …Veà ñieàu naøy, taùc

giaû luaän vaên seõ phaân tích theâm trong phaàn vaên hoïc daân gian cuûa Bình Döông ñeå chöùng minh

nhaän xeùt treân.

Maët khaùc, vuøng ñaát Bình Döông xöa naèm giöõa hai con soâng lôùn: soâng Phöôùc Long vaø

soâng Taân Bình, nhö vaäy khoâng coù lyù naøo löu daân ñeán ñaát Ñoàng Nai – Gia Ñònh töø sôùm maø

khoâng coù maët ôû vuøng ñaát Bình Döông töø raát sôùm. Trong khi ñoù, Bình Döông coù nhieàu soâng raïch

raát tieän cho vieäc di daân baèng phöông tieän ghe, xuoàng. Töø nhöõng lyù do treân coù nhieàu nguoàn taøi

lieäu cuûa Bình Döông ngaøy nay khaúng ñònh löu daân Vieät ñeán Bình Döông sôùm khoâng thua gì

Ñoàng Nai, Saøi Goøn vaø cuï theå nhöõng nôi hoï ñeán sôùm nhaát laø vuøng Laùi Thieâu, Beán Caùt, ven soâng

- 23 -

Thò Tính … Theo taùc giaû luaän vaên, sôû dó caùc nguoàn söû lieäu ít nhaéc ñeán Bình Döông vì luùc naøy

Bình Döông chöa coù treân baûn ñoà, ñaây chæ laø vuøng ñaát phuï caän cuûa Ñoàng Nai vaø Gia Ñònh vaø hai

trung taâm vaên hoaù – kinh teá ban ñaàu cuûa Nam Boä ñöôïc hình thaønh ôû Ñoàng Nai vaø Gia Ñònh. Do

vaäy, tuy naèm treân moät ñòa baøn cuøng coù chieàu daøi lòch söû hôn 300 naêm, ñöôïc khai khaån vaø phaùt

hieän sôùm nhaát …, nhöng Bình Döông khoâng ñöôïc nhaéc ñeán nhieàu trong söû saùch. Ñaây laø nhaän xeùt

vaø laäp luaän rieâng cuûa taùc giaû.

Ngöôøi Vieät voán coù truyeàn thoáng laøm noâng nghieäp luùa nöôùc, vì vaäy hoï thöôøng choïn nôi

ñònh cö vaø khai khaån troàng troït ôû vuøng coù nguoàn nöôùc töôùi. Nhöõng vuøng ñaát ven soâng laø nôi ñaát

toát vaø thuaän lôïi cho vieäc caøy caáy.

ÔÛ nôi ñaát cao nhö vuøng ñaát töø Baø Ròa ñeán Thuû Daàu Moät, trong khoaûng cuoái theá kyû XVIII

raát phoå bieán vieäc laäp ruoäng doïc caùc con suoái. Ngöôøi ta ñaép bôø ñaát doïc theo bôø suoái vaø chaén

ngang doøng suoái ñeå khi nöôùc daâng leân seõ chaûy qua caùc keânh nhoû vaøo ruoäng luùa. Ngöôøi noâng daân

Vieät ñaõ coá gaéng lôïi duïng nhöõng ñieàu kieän thieân nhieân vaø caûi taïo theâm baèng nhöõng coâng trình

thuûy lôïi nhoû. Hoï böôùc ñaàu chinh phuïc thieân nhieân, bieán nhöõng vuøng ñaát khoâ khan hoaëc ngaäp luùn

thaønh ñoàng ruoäng. Vaøo theá kyû 17, 18 khu vöïc khai hoang tuy chöa roäng laém song ñaõ trôû thaønh

moät maïng löôùi nhöõng ñieåm coù cö daân nhoùm hoïp, nhaát laø ôû nhöõng vuøng ñöôïc khai phaù sôùm nhö

Baø Ròa, Bieân Hoøa, Gia Ñònh…

Baèng caùch thöùc khai thaùc vaø laøm thuûy lôïi nhö vaäy, nhöõng ngöôøi Vieät di cö ñaõ taêng cöôøng

khai phaù moät soá cuø lao ôû giöõa doøng caùc con soâng lôùn: “Ñaûo Ruøa ôû Bieân Hoøa coù daân cö caøy

caáy…”[60,tr.136] (nay laø Cuø Lao Ruøa thuoäc huyeän Taân Uyeân -tænh Bình Döông)”.

Baèng nhöõng noã löïc saùng taïo trong khai hoang môû ñaát, ngöôøi Vieät treân ñoàng baèng Nam boä

noùi chung vaø treân vuøng ñaát thuoäc Bình Döông xöa ñaõ taïo neân nhöõng vuøng canh taùc coù dieän tích

khaù lôùn, troàng döôïc nhieàu loaïi caây ngoaøi luùa…, laø cô sôû böôùc ñaàu cho vieäc môû roäng coâng cuoäc

khai thaùc sau naøy.

- 24 -

Sau hôn moät theá kyû di daân, rieâng taïi mieàn Ñoâng Nam boä ñaõ coù ñeán boán vaïn hoä (öôùc

chöøng 200.000 daân) sinh soáng treân moät ñòa baøn roäng hôn ngaøn daëm. Ngöôøi Vieät trôû thaønh ña soá

treân vuøng ñaát naøy. Töø theá kyû XV – XVIII cö daân Vieät ñaõ soáng hoøa bình beân caïnh cö daân baûn ñòa

vaø cuøng nhau khai hoang laäp nghieäp treân vuøng ñaát môùi.

Vaøo naêm 1698, theo leänh chuùa Nguyeãn, Leã Thaønh haàu Nguyeãn Höõu Caûnh ñaõ kinh löôïc

mieàn Gia Ñònh: Daân soá baây giôø ñöôïc hôn “4 vaïn hoä” bao goàm 3 nhoùm daân cö ngöôøi baûn ñòa

(goàm caùc daân toäc cö truù ôû ñaây töø tröôùc khi coù maët ngöôøi Vieät nhö S’tieâng, Maï…) ngöôøi Hoa vaø

ngöôøi Vieät, trong ñoù ngöôøi Vieät ñoâng ñaûo nhaát.

Nhoùm cö daân baûn ñòa coù phöông thöùc sinh soáng keát hôïp ngheàtroàng luùa vôùi khai thaùc caùc

nguoàn lôïi töï nhieân. Ngöôøi Vieät thaïo ngheà luùa nöôùc töø ngaøy xöa, neân laøm ruoäng saâu (thaûo ñieàn),

ngöôøi daân toäc laøm ruoäng cao (sôn ñieàn). Ngöôøi daân toäc töï yù ruùt daàn veà vuøng ñoài nuùi thích hôïp

vôùi kyõ thuaät laøm raãy, saên baén. Ñaàu theá kyû XVIII hoï coøn ôû quanh vuøng Goø Vaáp, Hoùc Moân, Thuû

Ñöùc, Laùi Thieâu, Thuû Daàu Moät roài thieân cö daàn leân phía Baéc. Theo “Lòch söû khaån hoang mieàn

Nam” cuûa nhaø vaên Sôn Nam töø tröôùc khi Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh vaøo kinh löôïc vaø toå

chöùc di daân khaån hoang mieàn Nam, ôû ñaây ñaõ coù ngöôøi Vieät soáng chung vôùi caùc daân toäc ít ngöôøi

khaùc (ngöôøi Cao Mieân) cuøng khai khaån ruoäng ñaát “…ngöôøi Cao Mieân theâm phuïc oai ñöùc cuûa

trieàu ñình ñem nhöôïng heát caû ñaát aáy roài ñi laùnh choã khaùc, khoâng daùm tranh trôû chuyeän gì…” [

50,tr 28 ].Nhö vaäy löu daân ngöôøi Vieät khi ñeán khaån hoang Mieàn Nam ñaõ chung soáng vôùi caùc cö

daân baûn ñòa vaø xaùc laäp chuû quyeàn treân vuøng ñaát môùi moät caùch hoøa bình .

Nhö ñoïan vaên treân, theo quan ñieåm cuûa nhaø vaên Sôn Nam vaø moät soá yù kieán cho raèng caùc

daân toäc nhoû ñoù ñeàu laø daân baûn ñòa, daàn daàn bò ñaåy lui leân röøng vaø nuùi ñoài tröôùc böôùc tieán vaên

minh ngöôøi Vieät. Söï thaät laø daân baûn ñòa quen soáng treân vuøng cao, laøm luùa raãy, saên baét laø chính.

Coøn ngöôøi Vieät ñaõ quen laøm luùa nöôùc laâu ñôøi, vaøo ñaây khaån hoang mang theo neàn vaên minh luùa

nöôùc cuûa toå tieân, soáng coù toå chöùc hôn ngöôøi ôû tröôùc. Hai lôùp ngöôøi baûn ñiaï vaø löu daân cuøng soáng

chung vôùi nhau. Khaùi nieäm veà nôi cö truù cuûa ñoàng baøo Thöôïng khi ngöôøi Vieät ñeán laäp nghieäp ôû

vuøng Baø Ròa – Ñoàng Nai ñaõ ñöôïc Phuû bieân taïp luïc ghi nhaän nhö: “…laïi cho thu nhaän ngöoøi Moïi

- 25 -

töø treân ñaàu nguoàn xuoáng…”Hôn moät theá kyû sau nhaø söû hoïc Phan Huy Chuù coù nhaéc laïi vieäc naøy

trong Lòch trieàu hieán chöông loïai chí :“…chuùa sai baét gaùi trai cuûa ngöôøi Moïi ôû ñaàu nguoàn ñöa ñi

baùn...” ñaõ xaùc nhaän nôi sinh soáng cuûa ngöôøi Maï vaø ngöôøi S’tieâng laø nôi ñaàu nguoàn, soâng suoái,

nôi nuùi non röøng raäm, vuøng cao.

Boä phaän ngöôøi Hoa ñeán vaøo theá kyû XVII do caùc quan laïi, binh lính nhaø Minh vöôït bieån

vaø ñöôïc chuùa Nguyeãn cho pheùp vaøo khai khaån Nam boä. Ôû Ñoâng Nam boä nhoùm Traàn Thöôïng

Xuyeân môû mang thöông maïi ôû Cuø Lao Phoá, Bieân Hoøa (Noâng Naïi ñaïi phoá), nhieàu ngöôøi Hoa

sôùm chuyeån sang con ñöôøng buoân baùn, toå chöùc phoá chôï.

Vaäy, ñaïi ña soá ngöôøi Vieät soáng baèng ngheà troàng luùa nöôùc. Söï khai phaù, bieán ñaát hoang

thaønh ruoäng vöôøn, laáy noâng nghieäp laøm goác laø ñoäng löïc chuû yeáu bieán ñoåi cô baûn boä maët hoang

vu cuûa ñoàng baèng Nam boä trong caùc theá kyû 17 -18 thaønh caùc ñoàng baèng saûn xuaát nhieàu luùa gaïo.

Luùa gaïo ñaõ sôùm trôû thaønh noâng saûn haøng hoùa quan troïng, goùp phaàn laøm cho hoaït ñoäng thöông

nghieäp cuûa vuøng naøy trôû neân phoàn thònh. Söï nghieäp khai phaù vuøng ñaát Nam boä vaø söï phoàn thònh

cuûa noù laø coâng lao chung cuûa caùc coäng ñoàng cö daân, trong ñoù ngöôøi Khô Me vaø ngöôøi Hoa ñaõ

goùp phaàn khaù quan troïng. Nhöng baèng phöông thöùc khai phaù ñaát hoang vu thaønh ruoäng vöôøn laøm

noâng nghieäp, ngöôøi Vieät toû ra coù öu theá hôn haún caùc thaønh phaàn cö daân khaùc. Hoï ñaõ theå hieän vai

troø chuû löïc trong coâng cuoäc khai phaù vaø thöïc söï trôû thaønh ngöôøi chuû nhaân chính cuûa vuøng naøy.

2.1.1.2 Nguyeãn Höõu Caûnh thieát laäp heä thoáng haønh chính vuøng ñaát xöa coù BD (töø 1698 veà

sau )

Tieán trình nhaäp cö cuûa löu daân ngöôøi Vieät vaøo Ñoàng Nai – Gia Ñònh dieãn ra lieân tuïc trong

suoát theá kyû XVII vaø ñeán cuoái theá kyû naøy thì daân soá ñaõ hôn 40.000 hoä, phaân boá gaàn nhö khaép

vuøng, maëc duø maät ñoä daân cö coøn töông ñoái thaáp. Ñoù chính laø cô sôû xaõ hoäi ñeå vaøo muøa xuaân naêm

Maäu Daàn (1698), chuùa Nguyeãn Phuùc Chu quyeát ñònh phaùi Thoáng suaát Chöôûng cô Leã Thaønh Haàu

Nguyeãn Höõu Caûnh vaøo thieát laäp heä thoáng quaûn lyù haønh chính vuøng naøy: “…Laáy ñaát Noâng Naïi

laøm Gia Ñònh phuû, laäp xöù Ñoàng Nai laøm huyeän Phöôùc Long, döïng dinh Traán Bieân, laäp xöù Saøi

- 26 -

Goøn laøm huyeän Taân Bình, döïng dinh Phieân Traán… Khi aáy ñaát ñai môû roäng caû ngaøn daëm,daân soá

nhieàu hôn 4 vaïn hoäälaïi chieâu moä nhöõng löu daân töø Boá Chaùnh (nay laø Quaûng Bình) trôû voâ Nam

ñeán ôû khaép nôi ñaët ra phöôøng, aáp, xaõ, thoân chia caét ñòa phaän, moïi ngöôøi phaân chieám ruoäng ñaát,

chuaån ñònh thueá ñinh ñieàn vaø laäp hoä tòch ñinh ñieàn…” [25,tr.12 ].

2.1.2. Ñòa lyù haønh chính tænh Bình Döông qua caùc theá kyû XVII-XIX

2.1.2.1 Toång Bình An-huyeän Phöôùc Long –dinh Traán Bieân töø 1698-1808 :

Thôøi kyø ban ñaàu, löu daân ngöôøi Vieät, ngöôøi Hoa soáng chuû yeáu ven soâng Ñoàng Nai, soâng

Saøi Goøn.Ngöôøi Vieät khai thaùc ruoäng nöôùc vaø hoa maøu baùm phía cöïc nam theo soâng Saøi Goøn vaø

caùc raïch nhö Laùi Thieâu, Buùng, Thò Tính :

“… Nhöõng ñòa ñieåm ñònh cö luùc ban ñaàu laø vuøng Baø Ròa, Ñoàng Moân, Long Khaùnh, Taân

Uyeân, nhöõng caùnh ñoàng ôû hai beân bôø soâng Ñoàng Nai gaàn Cuø Lao Phoá. Ñaát Traán Bieân luùc baáy

giôø aên ñeán Thuû Ñöùc, Gioàng OÂng Toá, vuøng Thuû Thieâm, Nhaø Beø; phía Taây thì aên qua vuøng Thuû

Daàu Moät, Laùi Thieâu…” [50,tr.35 ]

Hieän chuùng ta chöa coù ñuû tö lieäu ñeå hieåu bieát treân ñòa baøn ñoù ñaõ ñöôïc “chia caét ñòa

phaän” vaø “ñaët ra phöôøng, aáp, xaõ, thoân” cuï theå nhö theá naøo. Caáp toång cuõng vaäy, khoâng bieát ranh

giôùi chaéc chaén ôû ñaâu. Caøng veà sau, daân soá caøng phaùt trieån do sinh saûn töï nhieân vaø di daân boå

sung, hoï môû roäng ñòa baøn cö truù vaø khai thaùc veà phía Baéc.Tuy nhieân, tôùi naêm 1698, mieàn Ñoâng

Nam boä môùi trôû thaønh phuû huyeän chính thöùc cuûa Vieät Nam, ñuùng vôùi theá “daân laøng môû ñaát

tröôùc, nhaø nöôùc ñeán cai trò sau” söû ta ghi roõ: “…muøa xuaân naêm Maäu Daàn, ñôøi vua Hieån Toâng

Minh Hoaøng ñeá sai Thoáng suaát Chöôûng cô Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh sang kinh löôïc Cao

Mieân, laáy ñaát Noâng Naïi laøm Gia Ñònh phuû, laäp xöù Ñoàng Nai laøm huyeän Phöôùc Long, döïng dinh

Traán Bieân, laäp xöù Saøi Goøn laøm huyeän Taân Bình, döïng dinh Phieân Traán. Moãi dinh ñaët chöùc löu

thuû, caùc boä vaø kyù luïc ñeå quaûn trò. Khi aáy ñaát ñai môû roäng caû ngaøn daëm, daân soá nhieàu hôn 4 vaïn

hoä, laïi chieâu moä nhöõng löu daân töø Boá Chaùnh trôû veà Nam ñeán ôû khaép nôi, ñaët ra phöôøng, aáp, xaõ,

- 27 -

thoân, chia caét ñòa phaän, moïi ngöôøi phaân chieám ruoäng ñaát, chuaån ñònh thueá ñinh ñieàn vaø laäp boä

tòch ñinh ñieàn…”. [25,tr.12 ]

Vaäy laø khi aáy, phuû Gia Ñònh bao truøm leân khaép mieàn Ñoâng Nam boä. Soâng Saøi Goøn laøm

ranh giôùi giöõa hai huyeän taû ngaïn ñeán bieån Ñoâng laø huyeän Phöôùc Long, höõu ngaïn tôùi soâng Tieàn

laø huyeän Taân Bình. Bình Döông nay naèm ôû huyeän Phöôùc Long, ñaïi khaùi naèm giöõa soâng Saøi Goøn

vaø soâng Ñoàng Nai. Khi môùi laäp, dinh Traán Bieân laõnh moät huyeän laø Phöôùc Long goàm 4 toång laø

Taân Chaùnh (sau ñoåi thaønh Phöôùc Chaùnh), Bình An, Long Thaønh, Phöôùc An. Ñaïi boä phaän toång

Bình An luùc baáy giôø chính laø ñòa phaän hai tænh Bình Döông vaø Bình Phöôùc ngaøy nay. Ñòa phaän

tænh Bình Döông ngaøy nay naèm ôû phaàn ñaát phía döôùi cuûa toång Bình An.Ñaát vuøng naøy nhôø coù heä

thoáng keânh raïch thuaän lôïi cho vieäc töôùi tieâu neân thích hôïp vôùi vieäc troàng caây löông thöïc, caùc

loaïi caây hoï ñaäu, caây coâng nghieäp ngaén ngaøy. Ñaëc bieät vôùi ñaát phuø sa coå doïc soâng Saøi Goøn, soâng

Ñoàng Nai, raát thích hôïp cho nhieàu loaïi caây aên traùi ñaëc saûn. Ngoaøi ra, löôïng möa ôû vuøng naøy

töông ñoái ñieàu hoøa neân haàu heát caùc loaïi caây troøâng ñeàu phaùt trieån nhanh. Chính vì moâi tröôøng töï

nhieân cuûa ñaát Bình An khaù thuaän lôïi cho cuoäc soáng con ngöôøi cho neân ñaây cuõng laø nôi sôùm thu

huùt löu daân ñeán sinh cô laäp nghieäp. Sau moät theá kyû, Trònh Hoaøi Ñöùc môùi vieát: khi ñaàu ñaët traán

goïi laø Traán Bieân dinh laõnh moät huyeän 4 toång. Ñoù laø toång Taân Khaùnh sau ñoåi ra Phöôùc Chaùnh,

toång Long Thaønh, toång Phöôùc An, toâûng Bình An. Toång Bình An coù ñòa phaän khaù lôùn, ñoâng giaùp

soâng Beù vaø soâng Ñoàng Nai, taây giaùp soâng Saøi Goøn vaø soâng Thò Tính, nam goàm caû Gioàng OÂng

Toá, baéc saùt Campuchia. Ñòa baøn Bình Döông ngaøy nay, xöa thuoäc ñòa phaän toång Bình An ñoù.

Ñòa phaän toång Bình An coù 4 thuû chính laø: Thuû Thieâm, Thuû Ñöùc, Thuû Daàu Moät vaø Thuû

Baêng Boät. Quan troïng hôn caû laø Thuû Daàu Moät, nôi ñaây laø trung taâm cuûa toång Bình An vaø sau ñoù

laø lî sôû cuûa huyeän Bình An, nay laø thò xaõ Thuû Daàu Moät cuûa tænh Bình Döông.Sang theá kyû XVIII,

trong khi cuoäc Nam tieán tieáp tuïc maïnh meõ veà phía ñoàng baèng Soâng Cöûu Long, vuøng Ñoàng Nai

vaãn khoâng ngöøng phaùt trieån (vuøng ñaát hieän nay cuûa tænh Bình Döông luùc ñoù töông öùng vôùi laõnh

thoå cuûa Toång (huyeän sau naøy) Bình An, moät trong boán toång (huyeän sau naøy) cuûa huyeän Phöôùc

Long. Toång naøy baét ñaàu coù nhöõng xaõ thoân sung tuùc nhö Phuù Cöôøng, An Thaïnh…

- 28 -

2.1.2.2 Toång Bình Chaùnh – huyeän Bình An - phuû Phöôùc Long - tænh Bieân Hoøa (töø 1808 ñeán

khi Phaùp xaâm löôïc 1861)

Chæ trong voøng moät theá kyû töø sau ngaøy Nguyeãn Höõu Caûnh vaøo kinh löôïc (1698), vuøng ñaát

naøy coù böôùc phaùt trieån khaù nhanh veà kinh teá vaø xaõ hoäi. Chính vì vaäy maø naêm 1808, töùc naêm

Gia Long thöù baûy, huyeän Phöôùc Long ñöôïc naâng thaønh phuû.

Boán toång trong ñoù coù toång Bình An ñöôïc naâng leân huyeän vôùi huyeän lî ñaët taïi thoân Phuù

Cöôøng. Luùc ñoù huyeän coù hai toång laø toång Bình Chaùnh (vuøng Phuù Cöôøng) vaø toång An Thuûy,

bao goàm 119 xaõ. An Thuûy nay laø Thuû Ñöùc, Bình Chaùnh nay laø caùc huyeän Thuaän An, Beán

Caùt, Chaâu Thaønh, Bình Long.Thôøi Gia Long (1810) xuaát hieän vuøng quaàn cö ngöôøi Vieät

(khoâng kieåm keâ ngöôøi daân toäc):

1. Vuøng Chaùnh Löu, Beán Suùc.

2. Vuøng Beán Theá.

3. Laøng An Ñònh thôøi xöa môû roäng, theâm An Ñònh Taây Thoân, hieäp vôùi Taân An, nay goïi Taân

Ñònh. Taân An thôøi Gia Long sung tuùc, töø laøng coát loõi naøy môû theâm Taân An xaõ Nhò Giaùp,

Ñoâng Giaùp … moãi giaùp nhö moät aáp khaù to. Vuøng Beán Saén ñaõ coù maët.

4. Vuøng Chaùnh Phuù Hoaø vôùi xaõ Chaùnh An, Chaùnh Hoaø

5. Vuøng Phuù Lôïi môû ra vôùi Phuù Lôïi thoân Taây Giaùp.

6. Vuøng Taân Khaùnh, Bình Nhan. Bình Nhan laø coát loõi, môû ra Bình Nhan Ñoâng, Bình Nhan

Taây …

7. Vuøng Laùi Thieâu coù Taân Thôùi Ñoâng giaùp, Taây giaùp …

Trong nhieàu naêm lieân tieáp döôùi trieàu nhaø Nguyeãn, daân cö huyeän Bình An moãi ngaøy theâm

ñoâng, laøng xoùm ngaøy caøng nhieàu, sinh hoaït trôû neân nhoän nhòp. Phuù Cöôøng, Buùng, Laùi Thieâu

trôû neân nhöõng thò töù ñoâng ñuùc vaø taáp naäp. Ñaêïc bieät chôï Phuù Cöôøng luùc ñoù ñaõ laø moät trung

taâm khai thaùc laâm saûn quan troïng, doøng soâng luoân luoân ñaày chaät beø goã, treân bôø coù nhieàu

- 29 -

xöôûng ñoùng thuyeàn, beø hoaëc laøm caùc thöù ñoà goã.ÔÛ ñòa phaän Bình Döông, Ñaïi Nam nhaát thoáng

chí thôøi Töï Ñöùc ghi 3 chôï:

- Chôï Phuù Cöôøng ôû thoân Phuù Cöôøng (chôï Thuû Daàu Moät) keá beân lî sôû huyeän Bình An “xe

coä ghe thuyeàn taáp naäp ñoâng ñaûo”.

- Chôï Bình Nhan Thöôïng: chôï Caây Me (Bình Nhaâm).

- Chôï Taân Uyeân xaõ Taân An huyeän Phöôùc chính, tuïc goïi chôï Ñoàng Söù, coù cô quan cuûa tuaàn

Bình Lôïi ñoùng ôû ñaây, laø traïm kieåm soaùt, thaâu thueá saûn vaät töø treân röøng ñem xuoáng.Naêm 1823

laäp ñoàn Thò Tính. Naêm 1840 theâm ñoàn Lai Kheâ (coøn goïi laø ñoàn Chôn thaønh) ñeå giöõ an ninh.

- Soá giaùo daân coâng giaùo taêng nhanh. Giaùm muïc Lefevre, ngöôøi cai quaûn taát caû giaùo daân vaø

troâng coi vieäc truyeàn ñaïo taïi 6 tænh Nam phaàn, ñaõ choïn Laùi Thieâu laøm cô sôû truyeàn giaùo

vaøo naêm 1845.

Naêm 1851 töùc naêm Töï Ñöùc thöù tö, huyeän Ngaõi An ñöôïc saùp nhaäp vaøo huyeän Bình An,

khieán laõnh thoå cuûa huyeän nôùi roäng theâm veà phía Nam. Ñeán khi Phaùp chieám 3 tænh mieàn Ñoâng

(1861) huyeän Bình An ñaõ coù 9 toång, 89 xaõ vôùi moät soá daân vaøo khoaûng 100.000 ngöôøi.

Xeùt treân baûn ñoà thì chæ coù 5 toång cuûa huyeän Bình An luùc ñoù laø naèm trong laõnh thoå tænh

Bình Döông hieän nay. Ñoù laø caùc toång Bình Chaùnh (10 xaõ), Bình Thoï (9 xaõ), Bình Ñieàn (11 xaõ),

Bình Nhaâm (13 xaõ), vaø Bình Thieân (hay Thieän) coù 8 xaõ. Theâm vaøo ñoù toång Bình Thaïnh Thöôïng

goàm 10 xaõ, thuoäc huyeän Bình Long, phuû Taây Ninh, tænh Gia Ñònh, töông öùng vôùi laõnh thoå cuûa

quaän Phuù Hoøa vaø Hoùc Moân ngaøy nay (61 xaõ) (Ñaây laø taøi lieäu vieát tröôùc naêm 1975).

Nhö vaäy laø sau 110, naêm toång Bình An môùi ñöôïc naâng leân thaønh huyeän Bình An (1698 –

1808). Trong thôøi gian ñoù, ñòa lyùù lòch söû Nam Boä coù nhieàu thay ñoåi. Naêm 1708 Maïc Cöûu xin ñaát

Haø Tieân thuoäc veà chuùa Nguyeãn; naêm 1732, laäp Chaâu Ñònh Vieãn, döïng dinh Long Hoà naêm 1756,

Gia Ñònh cai quaûn theâm ñaát Soaøi Raïp vaø Taàm Boân (sau thaønh Tieàn Giangnaêm 1737, laäp theâm

caùc ñaïo Ñoâng Khaåu, Taân Chaâu, Chaâu Ñoác, roài Kieân Giang vaø Long Xuyeân. Vaäy laø trong voøng

- 30 -

hôn nöûa theá kyû (1698 – 1756) caùc chuùa Nguyeãn ñaõ ñaët xong chính quyeàn treân khaép ñòa baøn Nam

Boä.

Vaøo thôøi ñieåm ñaïc ñieàn laäp ñòa baï naêm 1836, Bieân Hoøa laø tænh thuoäc dieän ñaát roäng ngöôøi

thöa trong toång soá 31 tænh cuûa caû nöôùc luùc ñoù. Ñoàng Nai – Bieân Hoøa tuy laø nôi löu daân ñeân sinh

cô laäp nghieäp sôùm nhaát nhöng ñaát ñai ôû ñaây khoù khai khaån (röøng raäm, ñaát ñoài bazan chæ thích

hôïp cho loaïi caây coâng nghieäp daøi ngaøy nhö caây cao su chaúng haïn):… “ÔÛ tænh Bieân Hoøa, dieän tích

ñaát ñai khai phaù coøn ít hôn caùc tænh treân vaø do ñieàu kieän ñaát ñai ôû ñaây…” [41,tr.134,138].

Nhöng ñoù laø xeùt chung vôùi tænh Bieân Hoaø so saùnh vôùi caùc ñòa phöông khaùc trong caû nöôùc.

Coøn neáu chæ xeùt rieâng huyeän Bình An thì tình hình khoâng phaûi nhö vaäy. Trong soá 4 huyeän cuûa

tænh Bieân Hoøa, Bình An laø huyeän coù dieän tích thöïc canh lôùn nhaát.

STT Huyeän Dieän tích ño daïc Dieän tích thöïc canh

1 Bình An 6723.1.5.6 6119.6.14.4

2 Phöôùc Chaùnh 3435.7.3.7 3279.9.14.9

3 Long Thaønh 2425.0.2.7 2329.1.9.0

4 Phöôùc An 1729.4.3.3 1698.2.13.2

Nguoàn: Nguyeãn Ñình Ñaàu, nghieân cöùu ñòa baï trieàu Nguyeãn – Bieân Hoøa NXB TPHCM,

1994.

Trong dieän tích thöïc canh, neáu tính rieâng dieän tích laøm ruoäng (ñieàn canh) vaø dieän tích laøm

hoa maøu (thoå canh) thì Bình An cuõng chieám tæ leä cao nhaát. Veà dieän tích laøm ruoäng, toaøn tænh

Bieân Hoøa coù 11.109 m8s 14th7t thì rieâng Bình An coù tôùi 5.494 m4s 2th7t, chieám 49.46%.

Veà dieän tích troàng hoa maøu (thoå canh), toaøn tænh Bieân hoøa coù 2.317m 2s 6th8t thì rieâng

huyeän Bình An ñaõ coù tôùi 589m5s4th8t chieám 26.10%.Theo Lòch söû khaån hoang mieàn Nam , taùc

- 31 -

giaû Sôn Nam cuõng nhaán maïnh dieän tích troàng hoa maøu nhieàu nhaát cuûa tænh Bieân Hoøa coù Thuû daàu

Moät :”…noâng daân canh taùc caùc loaïi noâng saûn nhö mía, boâng, ñaäu phoäng… treân moät dieän tích khaù

quan troïng, nhaát laø ôû vuøng Baø Ròa, Thuû Daàu Moät…”[41,tr.134,138] .

Veà phöông thöùc canh taùc ruoäng luùa ôû Bieân Hoøa noùi chung, huyeän Bình An noùi rieâng,

Trònh Hoaøi Ñöùc cho bieát : ruoäng luùa luùc baáy giôø chia laøm hai loaïi sôn ñieàn vaø thaûo ñieàn. Sôn

ñieàn (ruoäng cao) luùc baét ñaàu khai khaån thì ñoán chaët caây coái, ñôïi cho khoâ ñaát laøm phaân tro, khi

möa xuoáng troàng luùa caáy caøy böøa, duøng löïc ít maø ñöôïc boäi lôïi. Trong ba naêm boán naêm thì ñoåi

laøm choã khaùc… laïi coù choã nguyeân ruoäng thaáp (thaûo ñieàn ) laø ruoäng luùnglaùc, buøn laày, luùc naéng

khoâ böùt neû nhö veõ mu ruøa, coù hang hoá saâu lôùn, ñôïi coù nöôùc möa ñaày ñuû ñaàm aám, nhieân haäu môùi

haï canh, maø traâu caøy phaûi löïa choïn con naøo coù söùc maïnh, moùng chaân cao môùi keùo ñöôïc.

“…Ruoäng caøy traâu ôû Phieân An, Bieân Hoøa moät hoäc luùa gioáng thaâu hoaïch ñöôïc 100

hoäc…”[19,tr.54].

Ruoäng luùa ôû Bieân Hoøa noùi chung, Bình An noùi rieâng coøn chia laøm hai loaïi theo thôøi vuï:

ruoäng sôùm thaùng 5 gieo maï, thaùng 6 caáy, thaùng 9 gaët; ruoäng muoän thaùng 6 gieo maï, thaùng 7 caáy,

thaùng 11 gaët. Trong huyeän Bình An, toång Bình Chaùnh coù ruoâïng sôùm, toång An Thuyû coù caû ruoäng

sôùm, ruoäng muoän. Ñoù laø thaønh quaû vieäc khai khaån vaø söï phaùt trieån cuûa neàn kinh teá.

Treân lónh vöïc xaõ hoäi, Bình An cuõng laø nôi coù daân soá taêng nhanh so vôùi caùc huyeän khaùc

trong tænh Bieân Hoøa. Theo soá lieäu qua cuoäc ñaïc ñieàn naêm 1836, dieän tích ñaát ôû toaøn traán Bieân

Hoøa laø 686 maãu 2 saøo 9 thöôùc 7 taác (chieám 4.86% toång dieän tích ñaát söû duïng) thì rieâng Bình An

ñaõ coù tôùi 543 maãu 9 saøo 2 thöôùc 3 taác, chieám 79.26% ñaát ôû cuûa toaøn tænh Bieân hoøa.

Nhö vaäy, qua caùc soá lieäu treân, ta thaáy Bình An laø nôi coù toác ñoä khai phaù nhanh nhaát vaø

quy moâ khai phaù sôùm nhaát so vôùi toaøn traán Bieân Hoøa. Trong thôøi kyø khai phaù thuoäc hai theá kyû

XVII, XVIII. Ñoù chính laø tieàn ñeà vöõng chaéc cho nhöõng böôùc phaùt trieån maïnh meõ tieáp theo cuûa

vuøng ñaát tieàm naêng naøy.

2.1.2.3 Bình Döông thôøi Phaùp thuoäc (Thuû Daàu Moät) (töø1861 ñeán 1910)

- 32 -

Töø naêm 1862: Bình Döông thuoäc phuû Phöôùc Long tænh Bieân Hoaø.

“…Theo nghò ñònh ngaøy 5/1/1876 Phaùp baõi boû luïc tænh chia caét Nam kyø thaønh 19 haït (

arrondissement)vaø 2 thaønh phoá Saøi Goøn vaø Chôï Lôùn…”[16,tr.91 ]

“… Haït thöù 20 naèm ôû giöõa 2 thaønh phoá Saøi Goøn vaø Chôï Lôùn , laäp ngaøy 13/12/1880, giaûi theå

12/1/1888…”[16,tr.94] .

Töø naêm 1869 khoâng duøng ñòa danh Bình An nöõa maø laø ñòa haït Thuû Daàu Moät. Ñòa

haït Thuû Daàu Moät goàm 10 toång.

Ngaøy 20/12/1889: haït Thuû Daàu Moät ñöôïc ñoåi thaønh tænh Thuû Daàu Moät.

· Theo taøi lieäu :Lòch söû tænh Bình Döông qua nieân giaùm vaø ñòa chí Thuû Daàu Moät cuûa thöïc

daân Phaùp (1910):

Ranh giôùi: tænh Thuû Daàu Moät phía Baéc giaùp Camphuchia, phía Nam vaø phía Taây giaùp

soâng Saøi Goøn vaø caùc tænh Gia Ñònh, Taây Ninh, phía ñoâng giaùp soâng Beù vaø tænh Bieân Hoaø.

Daân toäc: Ngöôøi Vieät Nam laø ña soá, ngöôøi Hoa, ngöôøi Aán, ngöôøi Khôme, Mnoâng, Laøo vaø

nhieàu boä laïc thieåu soá (ngöôøi moïi).

Giao thoâng: Thuû Daàu Moät caùch Saøi Goøn 29km. Ñöôøng thuoäc ñòa soá 2 vaø moät ñoaïn ñöôøng

ñi qua Vinh Binh noái lieàn Thuû Daàu Moät vôùi Saøi Goøn. Coù theå ñi töø Thuû Daàu Moät ñeán Bieân Hoaø

baèng xe khaùch coâng coäng moãi ngaøy 2 chuyeán. Moät con ñöôøng ñi qua Camphuchia qua Phuù

Höng, Quaûn Lôïi vaø Bình Sôn. Moät con ñöôøng töø Thuû Daàu Moät qua Taây Ninh, ngoaøi ra coøn nhieàu

ñöôøng boä khaùc toaû ñi khaép caùc ñòa phöông trong tænh.

Nhöõng con soâng quan troïng nhaát: Soâng Beù chaûy doïc theo ranh giôùi Bieân Hoaø treân 10km.

Soâng Saøi Goøn cuõng laø ranh giôùi töï nhieân vôùi caùc tænh Taây Ninh vaø Gia Ñònh treân chieàu daøi

200km, raïch Thò Tính laø moät phuï löu cuûa Soâng Beù.

Baûn ñoà hình theå: Thuû Daàu Moät ñöôïc meänh danh laø “coâng vieân cuûa Nam Kyø”: Thuû Daàu

Moät laø moät trong maáy tænh ñeïp vaø trong laønh nhaát Nam Kyø. Ñòa hình nhaáp nhoâ uoán löôïn, phía

- 33 -

Baéc tænh laø daõy nuùi Laáp voø baèng ñaù hoa cöông maøu xanh bieác vôùi saùu ñoaïn khaùc nhau, maø

nhöõng ngoïn chính ñöôïc goïi laø nuùi Tha La, nuùi Ba, nuùi Baø Söù, nuùi Laáp Voø (nay thuoäc tænh Bình

Phöôùc).

Thuû Daàu Moät chia laøm 2 phaàn roõ reät, phía Nam coù thoå nhöôõng vaø hình theå gioáng nhö caùc

mieàn khaùc ôû Nam Kyø vôùi ruoäng luùa vaø ñaát troàng mía. Phía Baéc laø ñoài nuùi thoai thoaûi naèm giöõa

soâng Saøi Goøn vaø soâng Beù (nay thuoäc tænh Bình Phöôùc). Raïch Thò Tính, moät chi nhaùnh cuûa soâng

Saøi Goøn, chaûy qua trung taâm tænh giöõa caûnh nuùi ñoài töôi maùt vôùi doøng nöôùc trong veo khaùc haún

doøng nöôùc ñuïc cuûa soâng Saøi Goøn. Toaøn tænh coù nhieàu maïch nöôùc ngaàm toát. Dinh toaø boá ñaõ duøng

nöôùc gieáng ngaàm daãn töø xoùm Böng Caûi veà.

Chôï Buùng vaø Laùi Thieâu truø phuù töø xöa vôùi ngaønh thuû coâng nghieäp ñoà goám vaø ñoà ñan maây

tre.

Ñöôøng soâng quanh co ñeïp nhö tranh veõ, giöõa ñoâi bôø xanh töôi vaø thuyeàn beø ñi soâng ñi

bieån chôû naëng goã caây, traùi caây, luùa gaïo vaø muoái aên.

Thuû Daàu Moät coù tieáng laø “tænh mieät vöôøn” nhaát Nam Kyø. Daân thaønh phoá Saøi Goøn maø

phaøân ñoâng ngöôøi Aâu raát thích ñeán ñaây nghæ ngôi, thaêm vieáng, aên uoáng ñaëc saûn…

Saûn vaät: luùa, ñaäu phoäng, thuoác laù, mía, traø, chaøm, ñai, caây yû töû (cheá thuoác nhuoäm). Ñaõ

thöû nghieäm troàng caøpheâ, cao su, caây gai…ñeàu cho keát quaû toát. Thuû Daàu Moät coù ñuû loaïi traùi caây.

Ruoäng luùa ôû Thuû Daàu Moät khoâng ñöôïc maøu môõ nhö caùc tænh mieàn Taây. Coù leõ vì loaïi ñaát

phuø sa ôû ñaây coù pha quaù nhieàu caùt. Buø laïi, ñaát troàng caây aên traùi laïi raát toát. Maêng cuït troàng trong

2 toång Bình Chaùnh vaø Bình Ñieàn coù tieáng ngon ngoït hôn khaép Nam Kyø. Ngöôøi daân tænh cuõng

troàng ñöôïc thöù traø haûo haïng vaø troàng ñöôïc raát nhieàu thôm (khoùm hay döùa). Coù nhöõng caùnh ñoàng

baùt ngaùt troàng mía beân bôø soâng Saøi Goøn vaø raïch Thò Tính. Ngöôøi ta cuõng troàng theâm nhieàu thöù:

ñaäu phoäng, khoai mì, döa, thuoác laù.

Veà laâm saûn, coù goã traéc vaø nhieàu loaïi goã quyù khaùc: caåm lai,veân veân, sao, bôiø bôiø, gaùo vaø

daàu. Thuû Daàu Moät thu ñöôïc moät nguoàn lôïi lôùn nhôø vieäc khai thaùc laâm saûn, khoâng phaûi chæ coù

- 34 -

vieäc baùn goã suùc – moät thò tröôøng raát lôùn maø coøn nhôø nhieàu phoù saûn nhö saùp, daàu, nhöïa thoâng,

maät ong, maây song, tre…

Ñoäng vaät hoang daõ: voi, teâ giaùc, boø röøng, gaáu … xöa kia trong tænh coù nhieàu hoå baùo nhöng

töø khi ñaët ra giaûi thöôûng cho nhöõng ngöôøi gieát ñöôïc hoå baùo vaø töø khi ñöôøng boä ñöôïc môû ra khaép

ngaû, thì hoå baùo maát daàn. Thoû röøng, soùc, lôïn loøi, choàn, höôu nai thì coøn raát nhieàu. Nhöõng gioáng coù

loâng vuõ nhö: coâng, tró, ña ña, cu, gaø röøng … cuõng coù nhieàu. Vuøng ñaàm laày thì coù chim moõ nhaùc,

coø, moøng, keùt. Khæ coù nhieàu gioáng khaùc nhau, coù gioáng raát lôùn. Nhím, ruøa, teâ teâ, nhieàu gioáng boø

saùt nhö: raén hoå mang … vaø döôùi nöôùc thì khoâng coù nhieàu loaïi laém, phoå bieán nhaát chæ coù caù roâ, caù

loùc, cua ñoàng.

Noâng nghieäp: traïi thí nghieäm OÂng Yeâm do sôû canh noâng phuï traùch nghieân cöùu thuaàn

gioáng caùc loaïi caây töø nôi khaùc ñöa tôùi vaø caûi thieän caùc loaïi caây truyeàn thoáng trong vuøng. Tieán

haønh nhöõng caùnh ñoàng troàng thöû caây cao su, caây caø pheâ, caây traø, caây ca cao, caùc gioáng thôm môùi

… chöa töøng ñöôïc troàng troït taïi Nam Kyø bao giôø.

Thuû Coâng nghieäp: coù nhieàu moû cao lanh, loø goám, loø ñöôøng.Caû tænh coù 40 loø goám saûn xuaát

ñuû loaïi: cheùn dóa, chum, voø vaù, ñoà goám trang trí.Trong tænh cuõng coù nhieàu loø ñöôøng, nhöng caùch

eùp mía vaø naáu ñöôøng coøn theo phöông thöùc coå truyeàn neân saûn phaåm chöa ñöôïc tinh khieát vaø

keùm giaù. Ngöôøi ta vaãn duøng nhöõng loõi eùp baèng goã vaø cho coái xay chaïy baèng söùc traâu (1910)

Tröôøng Kyõ Ngheä môùi ñöôïc khai tröông: tröôøng naøy goàm 4 boä moân laø ñieâu khaéc treân goã,

ñuùc myõ thuaät kim khí, theâu thuøa, khaûm xaø cöø vaø veõ. Nhaân cuoäc ñaáu xaûo lieân xöù taïi Bieân Hoaø

naêm 1909, tröôøng Myõ Ngheä (coøn goïi laø Kyõ ngheä,Baù Ngheä) Thuû Daàu Moät ñaõ nhaän ñöôïc moät

baèng khen danh dö.ï

Khoaùng saûn: thöù ñaù xanh meänh danh laø “ñaù Bieân Hoaø” coù raát nhieàu, duøng laøm ñöôøng vaø

xaây döïng nhaø cöûa caàu coáng.

Haønh chaùnh: toaøn tænh Thuû Daàu Moät chia laøm 12 toång (6 toång Vieät vaø 6 toång cuûa ngöôøi

caùc saéc toäc khaùc). Saùu toång Vieät laø : Bình chaùnh, Bình Dieàn,Bình Thieân,Bình Thoï, Bình Thaïnh

- 35 -

Thöôïng.Thuû Daàu Moät laø trung taâm thöông maïi lôùn, caùch Saøi Goøn 29km. Coù moät sôû thöông

chính, moät tröôøng tænh, moät tröôøng haøng toång, moät traïm böu chính.

Saùu toång coøn laïi caùch Thuû Daàu Moät 90km (ngaøy nay thuoäc tænh Bình Phöôùc)

Naêm 1888, tænh Thuû Daàu Moät bò giaûi theå nhaäp vaøo tænh Bieân Hoaø vì chöa ñuû khaû naêng töï

tuùc veà ngaân saùch (traû löông cho giaùo vieân, lính maõ taø).

Ngaøy 27/12/1892: Tænh Thuû Daàu Moät ñöôïc thaønh laäp trôû laïi vôùi ranh giôùi noùi chung ñöôïc

duy trì ñeán naêm 1945. Dieän tích ñöùng haøng thöù tö cuûa Nam Boä sau Bieân Hoaø, Baïc Lieâu, Raïch

Giaù, xaáp xæ vôùi Taây Ninh (4.723km2)

2.1.3. Ñòa danh Bình Döông:

2.1.3.1.Nguoàn goác ñòa danh Bình Döông:

Bình Döông laø teân goïi cuûa moät con soâng. Theo baûn ñoà cuûa Traàn Vaên Hoïc veõ Gia Ñònh

thaønh thaùng 4/1815, vaø moâ taû cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc trong Gia Ñònh thaønh thoâng chí (1820) thì

soâng Bình Döông ôû phía Nam traán Gia Ñònh. Ñoaïn soâng naøy nay ñaõ mang teân môùi laø raïch Beán

Ngheù.

Trong baøi baùo “Bình Döông gaén lieàn Saøi Goøn – Gia Ñònh” cuûa taùc giaû Nguyeãn Hieáu Hoïc

coù moät caùch giaûi thích khaùc veà teân goïi Bình Döông: nguyeân do choïn teân Bình Döông ñaët cho

vuøng ñaát noåi tieáng Saøi Goøn – Gia Ñònh haún khoâng chæ laø moät söï choïn löïa ngaãu nhieân. Ngoaøi

vieäc choïn moät caùi teân ñeïp, coù yù nghóa ñaët cho vuøng ñaát môùi vôùi mong öôùc ñöôïc bình an, thònh

vöôïng, coøn coù moät lyù giaûi khaùc ñaùng cho chuùng ta chuù yù. Ñoù coù theå laø söï chuyeån dòch töø teân goïi

thaân quen cuûa thoân laøng baûn quaùn theo böôùc chaân ngöôøi ñi khai hoang laäp nghieäp, vaãn coøn mang

chuùt töôûng voïng veà queâ cuõ vaø nhöõng öôùc mô höôùng ñeán töông lai vuøng ñaát môùi.

Cuøng moät caùch nhìn, trong saùch vieát veà “Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh vôùi cuoäc khai

saùng mieàn Nam Vieät Nam” cuoái theá kyû XVII, taùc giaû Nhö Hieân Nguyeãn Ngoïc Hieàn, haäu dueä

cuûa hoï Nguyeãn Höõu ñaõ vieát: “…veà phaàn cö daân ngöôøi Vieät ôû vuøng Gia Ñònh thuôû aáy: ña soá laø

ngöôøi töù xöù, nhöng nhieàu nhaát laø daân Quaûng Bình theo noái veát chaân kinh löôïc cuûa Thoáng suaát

- 36 -

Nguyeãn Höõu Caûnh thì nhaän thaáy nhieàu vuøng ñaát môùi khai saùng ñeàu ñöôïc gheùp chöõ Bình hoaëc

chöõ Taân vaøo ñaøng tröôùc hay ñaèng sau ñòa danh môùi ñaët teân nhö Bình Long vaø Taân Bình voán xuaát

xöù töø huyeän Taân Bình ôû tænh Quaûng Bình…” [34,tr.97]. Ta cuõng bieát Bình Döông vaø Taân Long laø

hai huyeän cuûa phuû Taân Bình, tænh Gia Ñònh thôøi aáy. Coù leõ sau ñoù, söï laép gheùp chuyeån dòch naøy

vaãn coøn tieáp dieãn, neân ta deã daøng tìm thaáy haøng loaït ñòa danh baét ñaàu baèng chöõ Bình vaø Taân

treân ñòa baøn mieàn Nam vaø ñaëc bieät ôû vuøng ñaát Bình Döông ngaøy nay nhö: Bình Hoøa, Bình

Chuaån, Bình Nhaâm,… Taân Ñònh, Taân Khaùnh,… Ngay trong moät tö lieäu coù noùi ñeán vieäc trieàu ñình

luùc baáy giôø ñaõ chæ duï cho caùc quaân neân laáy saùu chöõ An, Bình, Phuù, Phöôùc, Long vaø Taân ñeå ñaët

teân cho caùc vuøng ñaát môùi, ta vaãn thaáy coù teân cuûa hai chöõ Bình vaø Taân (“Bình An” vaø “môùi

meû”).

- 37 -

2.1.3.2 Ñòa danh Bình Döông qua caùc thôøi kyø lòch söû :

Qua moät soá coâng trình khaûo saùt veà ñòa baï, phaàn roái raém laø vieäc chia caét, taùch nhaäp, thay

ñoåi ñòa phaän ranh giôùi vuøng ñaát ñaày bieán ñoäng naøy qua nhieàu thôøi kyø khaùc nhau keùo theo söï

thay ñoåi veà dieän tích, daân soá. Tuy nhieân, caên cöù vaøo nhieàu nguoàn taøi lieäu ñaùng tin caäy, chuùng ta

coù theå bieát chaéc raèng: phaàøn lôùn cuûa tænh Bình Döông tröôùc 1975 vaø tænh Bình Döông vöøa ñöôïc

taùch ra 1996 ñeàu naèm treân ñòa phaän toång Bình An coù töø naêm 1698.

Ta thöû ñieåm laïi caùc söï kieän lòch söû quan troïng. Naêm 1698 Thoáng suaát Nguyeãn Höõu Kính

(hoaëc Caûnh) ñöôïc cöû vaøo Nam kinh lyù, laäp phuû Gia Ñònh goàm hai huyeän: Phöôùc Long (keå töø taû

ngaïn soâng Saøi Goøn ra bôø bieån Ñoâng) vaø Taân Bình (keå töø höõu ngaïn soâng Saøi Goøn tôùi soâng Vaøm

Coû Ñoâng).

Naêm 1808, Phöôùc Long ñöôïc ñöôïc ñoåi thaønh phuû goàm 4 huyeän: Bình An, Phöôùc Chaùnh,

Long Thaønh, Phöôùc An, Taân Bình cuõng thaønh phuû goàm 4 huyeän: Bình Döông, Taân Long, Thuaän

An, Phöôùc Loäc.

Phuû Phöôùc Long laø ñòa baøn cuûa dinh Traán Bieân, sau ñoåi ra thaønh tænh Bieân Hoøa. Phuû Taân

Bình laø ñòa baøn cuûa dinh Phieân Traán sau ñoåi ra tænh Gia Ñònh.

ÔÛ buoåi ñaàu khi môùi khai hoang laäp aáp, qui cheá haønh chính coøn loûng leûo, “ngöôøi hai

huyeän” ñöôïc pheùp sinh soáng laøm aên xen keõ nhau. Nhö ngöôøi huyeän Phöôùc Long coù theå sang laäp

nghieäp ôû huyeän Taân Bình. Vì theá trong huyeän Taân Bình coù toång Phöôùc Loäc. Vaø ngöôøi huyeän

Taân Bình sang laäp nghieäp beân huyeän Phöôùc Long, vì theá trong huyeän Phöôùc Long coù toång Bình

An. Sau naøy, Phöôùc Loäc vaø Bình An thaønh huyeän.

Huyeän Bình An vaø huyeän Bình Döông tuy thuoäc hai tænh khaùc nhau nhöng cuøng ôû hai beân

bôø soâng Saøi Goøn xöa goïi laø soâng Taân Bình neân coù nhieàu moái quan heä thaân thieát vaø hoï haøng. Chæ

caàn qua moät khuùc ñoø ngang laø trao ñoåi haøng hoùa vaø giao löu vaên hoùa ñöôïc ngay. Hai beân coøn

gaàn nhau hôn nöõa, veà phía Baéc huyeän Bình An, xöù Daàu Tieáng ôû ngay taû ngaïn soâng Saøi Goøn, keå

töø raïch Thò Tính tôùi bieân giôùi Campuchia ñöông thôøi thuoäc ñòa phaän huyeän Bình Döông. Ñoù laø

- 38 -

ñòa phaän toång Döông Hoøa Haï, moät trong saùu toång cuûa huyeän Bình Döông (Döông Hoøa Thöôïng,

Döông Hoøa Trung, Bình Trò Haï, Bình Trò Thöôïng, Bình Trò Trung).

Naêm 1832, toaøn Nam Boä chia ra 6 tænh.

Naêm 1834, goïi Nam kyø laø luïc tænh: Bieân Hoøa, Phieân An (töø 1836 caûi thaønh Gia Ñònh),

Ñònh Töôøng, Vónh Long, An Giang, Haø Tieân.

Naêm 1837, huyeän Bình An chia laøm 2 huyeän: Bình An (Thuû Daàu Moät) vaø Ngaõi An (Thuû

Ñöùc). Naêm 1841, huyeän Bình Döông chia ra 2 huyeän: Bình Döông (Saøi Goøn) vaø Bình Long (Hoùc

Moân, Cuû Chi).

Naêm 1859, Phaùp chieám Gia Ñònh. Sau khi khaùng chieán thaát baïi, trieàu ñình Hueá phaûi kyù

Hieäp öôùc 1862 roài Hoøa öôùc 1872. Phaùp chieám Nam kyø luïc tænh chia ra laøm 20 tænh môùi. Phaùp

chia caét laïi ñòa phaän vaø ñaët teân cho caùc tænh môùi laäp (goïi laø ñòa haït, Arrondissement), vuøng Thuû

Daàu Moät thuoäc huyeän Bình An ñöôïc chia laø haït Thuû Daàu Moät, sau ñoù goïi laø tænh Thuû Daàu Moät.

Döôùi thôøi Phaùp cai trò, hai beân bôø soâng Saøi Goøn laø hai tænh Gia Ñònh vaø Thuû Daàu Moät.

Tænh Gia Ñònh naèm beân höõu ngaïn, theâm quaän Thuû Ñöùc naèm beân taû ngaïn (nguyeân laø huyeän Ngaõi

An thuoäc tænh Bieân Hoøa). Tænh Thuû Daàu Moät naèm treân taû ngaïn vaø treân ñòa phaän huyeän Bình An

coäng theâm ñòa baøn toång Döông Hoøa Haï (töùc xöù Daàu Tieáng, nguyeân thuoäc Bình Döông phuû Taân

Bình, tænh Gia Ñònh).

Khoâng keå hai huyeän Bình Long (1841) vaø Ngaõi An (1837) sinh sau ñeû muoän, chæ toàn taïi

moät thôøi gian ngaén, thì hai huyeän Bình Döông (Gia Ñònh) vaø Bình An (Bieân Hoøa) ñaõ coù nhöõng

luùc thieát laäp ñòa phaän trao ñoåi nhau. Tình hình ñoù keùo daøi ñeán cuoäc caùch maïng thaùng Taùm 1945

vaø suoát thôøi khaùng chieán choáng Phaùp chín naêm ñeán hieäp ñònh Giônevô 1954.

Chính quyeàn Saøi Goøn khoâng chòu hieäp thöông thoáng nhaát, ngaøy 22-10-1956 ra saéc leänh

soá 143NV ñeå “thay ñoåi ñòa giôùi vaø teân ñoâ thaønh Saøi Goøn – Chôï Lôùn cuøng caùc tænh vaø tænh lò taïi

Vieät Nam”. Ñòa giôùi vaø ñòa danh caùc tænh thay ñoåi raát nhieàu. Tænh Bình Döông ñöôïc thieát laäp töø

ñoù, tænh lò ñöôïc ñaët taïi Thuû Daàu Moät nhöng ñoåi teân laø Phuù Cöôøng (trong ñòa phaän laøng naøy, xöa

- 39 -

coù Thuû sôû gaàn caây daàu lôùn nhaát). Tænh Bình Döông naèm giöõa caùc tænh Gia Ñònh, Long An, Taây

Ninh, Bình Long, Phöôùc Long, Long Khaùnh vaø Bieân Hoøa.

Tænh Bình Döông naêm 1956-1963 goàm caû hai quaän Trò Taâm vaø Cuû Chi nguyeân xöa laø ñaát

huyeän Bình Döông.

Naêm 1963-1975: chia moät phaàn quaän Cuû Chi cho tænh Haäu Nghóa, giöõ laïi moät phaàn goïi laø

quaän Phuù Hoøa.

Sau naêm 1975, tænh Haäu Nghóa bò xoùa soå. Ba tænh Bình Döông, Bình Long, Phöôùc Long

nhaäp laïi thaønh Soâng Beù.Ñòa chí Soâng Beù 1991, nhaø khaûo cöùu Nguyeãn Ñình Ñaàu tìm hieåu ñòa baï

naêm 1836 ñaõ noùi: “…treân ñòa baøn Soâng Beù (…) chæ coù 11 xaõ thuoäc tænh Bình Döông – Gia Ñònh

xöa, coøn laïi ñeàu thuoäc Bieân Hoøa…” [27,tr.204].

Ngaøy 06/11/1996 Quoác hoäi ra Nghò quyeát taùch tænh Soâng Beù:

“Tænh Soâng Beù… nay ñöôïc chia thaønh hai tænh Bình Döông vaø Bình Phöôùc”.

“…Tænh Bình Döông tuy ñaõ traû laïi phaàn ñaát cho Thaønh Phoá Hoà Chí Minh, song moät phaàn

ñaát cuûa huyeän Beán Caùt baây giôø (quaän Trò Taâm tröôùc naêm 1975 ñaõ töøng laø toång Döông Hoøa Haï

cuûa toång roài huyeän Bình Döông) ñöôïc thieát laäp töø naêm 1698, neân teân Bình Döông vaãn giöõ cho

tænh naøy cuõng laø hôïp lyù. Bình Döông – thanh bình nhö maët trôøi ban mai laø teân raát ñeïp ñeõ vaø coù yù

nghóa lòch söû nhö vaäy...”[20, tr.257]

* Ñòa danh Thuû Daàu Moät:

Ñòa danh Thuû Daàu Moät xuaát hieän töø luùc naøo?

Ñòa danh Thuû Daàu Moät ñaõ ñöôïc nhaéc ñeán töø tröôùc naêm 1808( khi huyeän Bình An coøn laø

toång Bình An thuoäc huyeän Phöôùc Long, dinh Traán Bieân ):Theo ñòa chí Soâng Beù thì caùc Thuû(ñoàn

binh) ñöôïc ñaët taïi nhöõng nôi xung yeáu ñeå giöõ an ninh vaø traät töï. Ñòa phaän toång Bình An coù 4 thuû

chính: Thuû Thieâm, Thuû ÑöÙc, Thuû Daàu Moät vaø Thuû Baêng Boät. Quan troïng hôn caû laø Thuû Daàu

Moät nôi ñaây laø trung taâm cuûa toång Bình An .

- 40 -

Naêm 1808 ( Gia Long thöù 7) , toång Bình An ñöôïc naâng leân huyeän Bình An thuoäc phuû

Phöôùc Long, tænh Bieân Hoøa, Thuû Daàu Moät laø lî sôû cuûa huyeän Bình An.Ñeán thôøi Minh Maïng sau

khi ño ñaïc ñòa baï Nam kyø (1836), vaøo naêm 1837 huyeän Bình An ñöôïc chia laøm 2 huyeän :huyeän

Bình An ( Thuû Daàu Moät) vaø huyeän Ngaõi An ( Thuû Ñöùc ).

Naêm 1871: sau khi chieám luoân caùc tænh mieàn Taây Nam ky,ø Phaùp chia caét toaøn boä Nam boä

thaønh caùc ñòa haït. Töø naêm 1869 khoâng duøng ñòa danh Bình An nöõa maø laø ñòa haït Thuû Daàu Moät.

Ñòa haït Thuû Daàu Moät chia thaønh 10 toång.

Caû haït coù 4 ñoàn binh ñaët taïi Thuû Daàu Moät, Beán Suùc, Thò Tính vaø Chôn Thaønh.

Töø ngaøy 20/12/1889: Haït Thuû Daàu Moät ñöôïc ñoåi thaønh tænh Thuû Daàu Moät.

Veà nguoàn goác ñòa danh Thuû Daàu Moät, ñòa chí Soâng Beù caên cöù vaøo taøi lieäu cuûa Phaùp ñeå

laïi (Ñòa chí tænh Thuû Daàu Moät naêm 1910) coù vieát:

“… Tænh Thuû Daàu Moät laáy teân töø moät ñoàn canh phoøng ñaët beân taû ngaïn soâng Saøi Goøn thuoäc

ñòa phaän huyeän Bình An thuoäc tænh Bieân Hoøa xöa…” [27,tr.211].

Nhöõng thuû (ñoàn) thöôøng laáy teân ngöôøi cai quaûn töø buoåi ñaàu maø ñaët (Thuû Ñöùc, Thuû Thieâm,

Thuû Thöøa) nhöng coù khi cuõng laáy neùt ñaëc tröng cuûa quang caûnh: Thuû Daàu Moät ngay ñoàn binh saùt

meù soâng, nôi coù caây daàu ñôn ñoäc, cao lôùn, töø xa deã nhaän ra. Caùc vò boâ laõo keå laïi: ÔÛ meù soâng

(ngang dinh chuû tænh) thôøi xöa, coù moät caây daàu lôùn, troùc goác sau côn baõo, ngoïn caây gaây caûn trôû

taän giöõa loøng soâng. Ngöôøi Phaùp phaûi huy ñoäng daân cö vuøng laân caän ñeán laøm xaâu ñeå giaûi toûa, goác

to “ñoâi ba ngöôøi oâm”. Ta thaáy caây daàu naøy coøn soáng sau khi Phaùp tôùi moät thôøi gian daøi .

Tænh Thuû Daàu Moät thôøi Phaùp ngaøy nay laø thò xaõ Thuû Daàu Moät, tænh Bình Döông.

Khoâng theå chuù yù giaûi thích ñöôïc heát caùc ñòa danh nhöng thoâng qua vaøi ñòa danh lôùn, naèm

trong caùc nhoùm phoå bieán cuûa ñòa danh Nam Boä, ta thaáy ñòa danh ôû Bình Döông ña soá laø nhoùm

ñòa danh coù nguoàn goác caùc vaät theå töï nhieân (ñòa danh ñöôïc caáu taïo baèng caùch keát hôïp teân cuûa

vaät theå töï nhieân vôùi moät danh töø chung khaùc hay moät tính töø, moät ngöõ) vaø vò trí lieân heä ñeán

- 41 -

ñöôøng giao thoâng, taäp hôïp daân cö … teân goïi caùc ñòa ñieåm raát moäc maïc, deã hieåu, bình daân … hieám

thaáy teân goïi Haùn – Vieät ôû caùc ñòa danh. Coù theå noùi ñaây laø neùt ñaëc tröng cuûa Nam Boä bôûi vì

nhöõng löu daân ñaàu tieân ñeán ñaây laø taàng lôùp bình daân ngheøo, ít hoïc cho neân khi ñeán vuøng ñaát

môùi, hoï thaáy söï kieän gì thì ñaët teân theo söï kieän aáy.Caùc ñòa danh ôû Bình Döông raát gaàn guõi, deã

hieåu, khaùc xa caùc töø ngöõ vaên hoa trong saùch vôû, khaùc xa neàn vaên hoaù khoa baûng cuûa trí thöùc

Nho giaùo ôû coá ñoâ Hueá vaø mieàn Baéc.

Caùc ñòa danh myõ mieàu söû duïng nhöõng töø Haùn – Vieät chæ xuaát hieän sau khi Leã Thaønh Haàu

Nguyeãn Höõu Caûnh Kinh löôïc söù (1698) ñöa ñaát Bieân Hoaø, Gia Ñònh, Ñoàng Nai vaø ñoàng baèng

soâng Cöûu Long vaøo baûn ñoà Vieät Nam. Ñeán giai ñoaïn naøy thì cö daân ngöôøi Vieät ôû Bieân Hoaø –

Gia Ñònh ñoâng nhaát laø daân Quaûng Bình theo böôùc chaân kinh löôïc cuûa oâng maø ñeán ñaây. Do ñoù,

nhieàu vuøng ñaát môùi khai hoaù ôû Ñoàng Nai – Gia Ñònh vaø ñoàng baèng Soâng Cöûu Long ñeàu coù ñòa

danh maø chöõ “Taân” hoaëc chöõ “Phöôùc” (Phuùc) ñi keøm (bôûøi chöõ “Taân” töø “Taân Bình” laø teân vuøng

ñaát Quaûng Bình qua nhieàu thôøi ñaïi. Chöõ “Phöôùc” laø chöõ ñaàu cuûa thoân Phöôùc Long, nôi choân

nhau caét roán cuûa Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh). Cuõng nhö vaäy, chöõ “Bình” ñöôïc ñöa daàn

vaøo phía Nam . Töø khi chính quyeàn nhaø Nguyeãn thieát laäp caùc ñôn vò haønh chính, quaân söï, trieàu

ñình ñaët ñòa danh baèng nhöõng töø Haùn –Vieät coù yù nghóa toát ñeïp cho vuøng ñaát môùi nhö: Phuù

(giaøu), Thaïnh (thònh), Bình, Ñònh (yeân oån), Taân (môùi), Myõ (ñeïp), Phöôùc (phuùc), Hoaø (thuaän

thaûo), Vónh (maõi maõi), Khaùnh (vui).

Ôû Bình Döông coù raát nhieàu ñòa danh vôùi yù nghóa toát ñeïp nhö ñaõ neâu ôû treân:Bình An, Bình

Chuaån, Taân Khaùnh,Taân Ñònh, Taân An, Phuù Cöôøng,Phuù Myõ,Phuù Lôïi,Phuù Long,Myõ Phöôùc,Myõ

Haûo, Minh Hoaø, Long Höng, Thôùi Hoaø...

Sau khi ñaùnh chieám 6 tænh Nam Kyø 1867,thöïc daân Phaùp chia luïc tænh ra 20 tænh môùi, Phaùp

chia caét laïi ñòa phaän vaø ñaët teân cho caù tænh môùi laäp(luùc ñaàu goïi laø ñòa haït, arrondissement):

- 42 -

“…Phaùp boû nhöõng myõ danh haønh chính cuõ (töø Haùn Vieät) maø duøng nhöõng tuïc danh nghe

vöøa thoâ vöøa laï tai nhö caùc tænh Chôï Lôùn, Goø Coâng, Baø Ròa, Beán Tre, Sa Ñeùc, Soùc Traêng, Baïc

Lieâu, Raïch Giaù …” [ 18, tr.57 ]Tieåu Giang bò Phaùp ñoåi thaønh Soâng Beù …

Theo söï suy ñoaùn cuûa taùc giaû luaän vaên, coù leõ ñaây laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân laøm

cho moät soá ñòa danh ôû Bình Döông trôû laïi noâm na, deã hieåu, maø theo caùch noùi cuûa cuï Nguyeãn

Ñình Ñaàu laø “tuïc danh” töùc laø khoâng duøng töø Haùn – Vieät (myõ töø) .

2.1. 4. Ñaëc ñieåm phaùt trieån cuûa Bình Döông trong vuøng Ñoàng Nai - Gia Ñònh

Theo söû lieäu cuûa Nguyeãn Cö Trinh – ngöôøi coù coâng ñaàu tieân döïng ñaát Gia Ñònh, thì ñaây laø

vuøng “sen taøn nôi aåm thaáp, khí haäu ñoäc ñòa, nhaùnh caây baàn gaõy rôi xuoáng buøn”. Tuy nhieân, oâng

Trònh Hoaøi Ñöùc khaúng ñònh ñaây laø vuøng coù ñòa cuoäc toát, phong thuûy toát. Coù leõ theá, hai chöõ Gia

Ñònh – Ñoàng Nai vaãn ñi song song vôùi nhau töø nhöõng ngaøy ñaàu.

Theo Gia Ñònh thaønh thoâng chí cuûa Trònh hoaøi Ñöùc ghi raèng tröôùc heát ngöôøi Vieät ñeán khai

hoang Moâ Xoaøi ( Baø Ròa sau naøy ), roài ñeán Ñoàng Nai;ñôït thöù hai môùi tôùi Gia ñònh( Saøi Goøn, Beán

Ngheù). Löu daân ñeán Moâ xoaøi vaø Ñoàng Nai töø bao giôø, chuùng ta chöa tìm ra nieân ñaïi, chæ bieát töø

tröôùc theá kyû XVI ñeán giöõa theá kyû XVII löu daân Vieät di daân khaån hoang töï do vaø töï quaûn ôû

Ñoàng Nai-Gia Ñònh keùo daøi khoaûng moät theá kyû.

Ñeán giöõa theá kyû XVII, treân caû khu vöïc roäng lôùn thuoäc löu vöïc soâng Phöôùc Long vaø caû

vuøng Saøi Goøn – Beán Ngheù ñaõ coù ngöôøi Vieät ñeán ñònh cö, hoï cuøng vôùi caùc daân toäc baûn ñòa khai

khaån moät vuøng ñaát ñai roäng lôùn.

Veà coâng lao khaån hoang, beân caïnh nhöõng löu daân Vieät vaø caùc daân toäc baûn ñòa phaûi keå

ñeán coâng lao cuûa ngöôøi Hoa. Naêm 1689: Traàn Thaéng Taøi (Traàn Thöôïng Xuyeân) vaø Döông Ngaïn

Ñòch laø di thaàn nhaø Minh khoâng phuïc nhaø Thanh, ñem binh bieàn vaø gia quyeán hôn 3000 ngöôøi

vaø chieán thuyeàn hôn 50 chieác sang xin chuùa Nguyeãn cho tò nanï. Hieàn Vöông cho pheùp hoï vaøo

mieàn Nam coù ngöôøi höôùng daãn. Chuaù Nguyeãn khaù saùng suoát, ngöôøi ta noùi oâng baén moät muõi teân

- 43 -

truùng hai ñích: moät laø loaïi boû moái haäu hoïa neáu cho hoï taù tuùc gaàn kinh ñoâ quaù, hai laø muôïn löïc

löôïng ngöôøi Hoa naøy vaøo khai khaån mieàn Nam luùc aáy coøn hoang sô.

Traàn Thöôïng Xuyeân (Traàn Thaéng Taøi) vaøo cuø lao Phoá (Ñoàng Nai) coøn Döông Ngaïn Ñòch

veà Myõ Tho.

Ngöôøi Hoa ñaõ chung söùc vôùi daân Vieät khai khaån vaø ñònh cö. Tuy nhieân vôùi löïc löôïng chæ

coù khoaûng 3000 ngöôøi maø chia laøm hai nôi thì coâng lao khaån hoang phaàn lôùn laø nhöõng löu daân

ngöôøi Vieät.

Naêm 1698: khi Nguyeãn Höõu Caûnh ñaët hai huyeän ñaàu tieân, thaønh quaû khaån hoang cuøng

Ñoàng Nai – Gia Ñònh ñaõ raát lôùn:…”Ñaát ñai môû roäng 1000 daëm, daân soá ñöôïc hôn 40.000

hoä”[25,tr.12].Ñuùng laø “löu daân ñi tröôùc, laøng nöôùc theo sau”.

Thaùng hai naêm Maäu Daàn (1698), chuùa Nguyeãn Phuùc Chu cöû Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu

Caûnh laøm kinh löôïc söùùùû. OÂng gheù vaøo Cuø Lao Phoá (Ñoàng Nai) quy tuï nhaân daân, khuyeán khích hoï

khai phaù ñaát hoang, song song vôùi vieäc khaån hoang, thoáng suaát Nguyeãn Höõu Caûnh thi haønh vieäc

chia ñaát, ñònh vuøng, mong sôùm ñöa daân chuùng vaøo an cö laïc nghieäp.

Veà haønh chính, OÂng chia phuû Gia Ñònh laøm hai huyeän: ñaát Ñoâng Phoá, laáy xöù Ñoàng Nai

laøm huyeän Phöôùc Long, döïng dinh Traán Bieân (Bieân Hoaø), laäp xöù Saøi Goøn laøm huyeän Taân Bình,

döïng dinh Phieân Traán.

Traán Bieân baøo goàm moät vuøng roäng raõi töø ranh Bình Thuaän ñeán taän Nhaø Beø.

Phieân Traán bao goàm Taân Bình ñeán phía Caàn Giuoäc, Caàn Ñöôùc, Taân An: (goàm tænh Taây

Ninh, Tp.HCM, Tieàn Giang, Long An … ngaøy nay)

Huyeän Phöôùc Long ôû phía soâng Saøi Goøn (goàm caùc tænh Ñoàng Nai, Bình Döông, Bình

Phöôùc, Baø Ròa – Vuõng Taøu, moät phaàn tænh Bình Thuaän, caùc quaän 2, quaän 9, Thuû Ñöùc TP.HCM

baây giôø)

- 44 -

Luùc naøy vuøng ñaát Bình Döông ngaøy nay thuoäc toång Bình An huyeän Phöôùc Long, dinh

Traán Bieân.

Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh laïi thieát laäp laøng – xaõ, xoùm aáp, laäp soå ñinh ñieàn, nhaäp

soå boä. OÂng laø ngöôøi khai cô: boá trí heä thoáng nhaø nöôùc treân vuøng ñaát môùi.

YÙù nghóa quan troïng nhaát cuûa vieäc laøm naøy laø ôû choã daân löu taùn ñöôïc thöøa nhaän laø thaàn

daân, ruoäng ñaát khai phaù ñöïôc vaøo soå boä chính thöùc, laøng maïc ñöôïc baûo veä nhö caùc laøng maïc

khaùc cuûa vöông quyeàn hoï Nguyeãn. Söï xaùc laäp cöông vöïc quoác gia veà maët phaùp lyù ñeå traùnh ít

nhaát nhöõng moái ñe doaï an toaøn töø beân kia bieân giôùi.

Thaät laø thieáu soùt khi noùi ñeán Nguyeãn Höõu Caûnh maø khoâng nhaéc ñeán coâng trình di daân

khai hoang xöù Ñoàng Nai vaø Nam boä. OÂng taâu vôùi chuùa Nguyeãn cho daân ôû Nguõ Quaûng (Quaûng

Bình, Quaûng Ñöùc, Quaûng Nam, Quaûng Trò, Quaûng Ngaõi) vaøo vuøng ñaát môùi ñeå khaån hoang.

Cuoäc di daân cuoái theá kyû XVII naøy dieãn ra kieân trì, coù traät töï, ñöôïc quan quaân thoáng suaát

lo toan taïo döïng cô ngôi. Theo leänh cuûa thoáng suaát, daân chuùng ñöôïc töï do khaån hoang tuyø vuøng,

tuyø söùc, tuyø ñieàu kieän thieân nhieân maø canh taùc.

Phuû Gia Ñònh ngaøy caøng khôûi saéc. Choán röøng hoang coû raäm quanh vuøng Ñoàng Nai, Beán

Ngheù chaúng bao laâu trôû thaønh vuøng ñaát môùi cuûa Ñaïi Vieät, ñaày sinh phuù. Dieän tích ñaát ñöôïc môû

roäng, truø phuù, daân soá gia taêng, saûn xuaát luùa gaïo noåi tieáng :

Côm Nai Ròa

Caù Rí Rang

Hoaëc:

Heát gaïo thì coù Ñoàng Nai

Heát cuûi thì coù Taân Saøi chôû voâ.

Luùa gaïo ôû Ñoàng Nai noåi tieáng ñaõ taïo neân söùc haáp daãn daân nôi khaùc ñeán xöù naøy:

“Ñoàng Nai gaïo traéng nhö voø.

- 45 -

Troán cha troán meï xuoáng ñoø theo anh”

Hay :

“Ñoàng Nai gaïo traéng nöôùc trong

Ai ñi ñeán ñoù thì khoâng muoán veà”

Cuø Lao Phoá phaùt trieån thaønh Noâng Naïi ñaïi phoá, vaøo theá kyû XVII.Ñaây laø thöông caûng noåi

tieáng cuûa Ñaøng trong, chæ sau Hoäi An. Moâ taû ñöôøng phoá cuûa Noâng Nai ñaïi phoá coù caâu:

Roàng chaàu xöù Hueá.

Ngöïa teá Ñoàng Nai.

Ñeán giöõa theá kyû XVIII, ñaát Gia Ñònh (töùc Nam Boä) chia laøm 3 dinh: Traán Bieân, Phieân

Traán, Long Hoà . Vuøng Haø Tieân xa xoâi ñaët laøm traán Haø Tieân.Ñeán naêm 1757 nhaø Nguyeãn ñaõ hoaøn

thaønh vieäc ñaët phuû huyeän vaø caét quan cai trò ôû Gia Ñònh( Nam Boä).

Vì vuøng ñaát thuoäc Bình Döông ngaøy nay (Bình An) xöa thuoäc huyeän Phöôùc Long, Traán

Bieân dinh, Phuû Gia Ñònh, taùc giaû luaän vaên xin nhaéc qua vaøi neùt veà Traán Bieân dinh. Xeùt veà teân

Traán Bieân khoâng theå khoâng noùi ñeán di tích lòch söû vaên hoaù ñöôïc xaây döïng vaøo theá kyû XVIII ôû

ñaát Ñoàng Nai naøy: Vaên mieáu Traán Bieân.

Vaên mieáu Traán Bieân:

Naêm thöù 25, ñôøi Hieån Toâng Nguyeãn Phuùc Chu : Aát Muøi (1715),vaên mieáu Traán Bieân ra

ñôøi .Vaên mieáu Traán Bieân hình thaønh sôùm nhaát ôû Nam Boä. Lyù do chuùa Nguyeãn Phuùc Chu sai

Traán thuû Traán Bieân laø Kyù luïc Phaïm Khaùnh Ñöùc löïa thoân Taân Laïi, toång Phöôùc Vinh (nay laø

phöôøng Böûu Long, Bieân Hoaø) ñeå xaây döïng vaên mieáu Traán Bieân vì khi ñoù Bieân Hoaø ñaõ laø nôi

daân cö oån ñònh, phaùt trieån nhieàu hôn vuøng khaùc. Vieäc xaây döïng vaên mieáu ñoái vôùi Chuùa Nguyeãn

coù yù nghóa nhö laø söï khaúng ñònh nhöõng giaù trò vaên hoaù vaø caû chính trò ôû moät vuøng ñaát môùi.

Theo thuaät phong thuyû cuûa ngöôøi xöa, nôi döïng vaên mieáu Traán Bieân laø choã ñaát toát. Saùch

Gia Ñònh Thaønh thoâng chí cheùp: “Phía Nam höôùng ñeán soâng Phöôùc, phía baéc döïa theo nuùi röøng,

- 46 -

nuùi soâng thanh tuù, coû caây töôi toát”. Coøn Ñaïi Nam nhaát Thoáng chí ghi roõ hôn: “Phía Nam troâng ra

soâng Phöôùc Giang, phía Baéc döïa vaøo nuùi Long Sôn, laø moät caûnh ñeïp nhaát ôû Traán Bieân”.

Naêm Giaùp Daàn (1794), Nguyeãn Aùnh sai Leã boä Nguyeãn Hoàng Ñoâ truøng tu, “giöõa laøm Ñaïi

thaønh ñieän vaø Ñaïi thaønh moân, phía Ñoâng laøm Thaàn Mieáu, phía Taây laøm Duïc Thaùnh töø, tröôùc

xaây töôøng ngang, phía taû coù cöûa Kim Thanh, phía höõu coù cöûa Ngoïc Chaán, chính giöõa saân tröôùc

döïng Khueâ Vaên Caùc treo troáng chuoâng, phía taû coù Suøng Vaên ñöôøng, phía höõu coù Duy Leã ñöôøng.

Chu vi boán maët ngoaøi xaây thaønh vuoâng, maët tieàn laøm cöûa Vaên Mieáu, phía taû phía höõu coù cöûa

Nghi Moân, röôøng coät chaïm troå, quy cheá tinh xaûo, ñoà thôø coù nhöõng thaàn baøi, khaùnh vaøng, ve cheùn

vaø ñoà phuû quyõ bieân ñaäu ñeàu chænh nhaõ tinh khieát”.

Laàn truøng tu thöù hai vaøo naêm Töï Ñöùc thöù 5 (Nhaâm Tyù, 1852). Luùc naøy, quy moâ cuûa Vaên

mieáu Traán Bieân lôùn hôn tröôùc: “Chính ñöôøng vaø tieàn ñöôøng ñeàu 5 gian, laïi döïng theâm 2 daõy taû

vu vaø höõu vu, moãi daõy 5 gian, ñeàn Khaûi Thaùnh chính ñöôøng vaø tieàn ñöôøng ñeàu 3 gian, moät toaø

cöûa giöõa 3 gian, moät toaø cöûa tröôùc moät gian, moät toaø kho ñoà thôø 3 gian, moät toaø Khueâ Vaên Caùc 2

taàng, ba gian hai chaùi: phía tröôùc, bieån “Ñaïi Thaønh ñieän” ñoåi laøm “Vaên Mieáu ñieän” vaø “Khaûi

Thaùnh Ñieän” ñoåi laøm “Khaûi Thaùnh töø”.

Nhö vaäy, ñeán thôøi Töï Ñöùc, Vaên mieáu Traán Bieân ñöôïc xaây döïng hoaøn chænh vaø to ñeïp

nhaát. Trong boä “Ñaïi nam Nhaát thoáng chí” cuûa Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, Vaên mieáu Traán Bieân

ñöôïc ghi cheùp ñaày ñuû vaø chi tieát nhaát so vôùi caùc vaên mieáu khaùc. Nhöõng laàn xaây döïng vaø truøng

tu, Vaên mieáu Traán Bieân ñeàu ñöôïc ñích thaân caùc quan laïi phuïng meänh caùc chuùa, caùc vua

(Nguyeãn Phuùc Chu, Gia Long, Töï Ñöùc) thöïc hieän.

Nhö nhöõng vaên mieáu khaùc, Vaên mieáu Traán Bieân thôø Khoång Töû, vò “khai saùng” cuûa Nho

giaùo vaø Nho hoïc. Vì theá, ngay töø buoåi ban ñaàu, vaên mieáu Traán Bieân tröôùc heát laø nôi toân vinh

nhöõng giaù trò cuûa neàn giaùo duïc Nho hoïc. Ñaàu ñôøi Trung Höng (1802), ñích thaân Chuùa Nguyeãn

ñeán vaên mieáu Traân Bieân ñeå haønh leã haøng naêm vaøo ngaøy ñinh muøa xuaân vaø muøa thu. Töø ñoù veà

sau (khi nhaø Nguyeãn ñaõ ñöôïc thieát laäp), khaâm maïng vua, quan Toång traán thaønh Gia Ñònh ñeán

- 47 -

haønh leã, cuøng vôùi Traán quan Bieân Hoaø vaø quan Ñoác hoïc ( vò quan xem vieäc hoïc ôû traán Bieân

Hoøa).Leä ñaët moãi kyø laø 50 leã lanh vaø 50 mieáu phuï.

ÔÛ Bieân Hoaø, beân caïnh vaên mieáu laø Tænh hoïc (tröôøng tænh Bieân Hoaø). Tröôøng hoïc lôùn cuûa

caû tænh naøy maõi ñeán ñôøi vua Minh Maïng môùi dôøi veà thoân Taân Laïi (phöôøng Hoaø Bình, Bieân

Hoaø). Cuõng vaøo thôøi Minh maïng, Tröôøng phuû Phöôùc Long ñöôïc thaønh laäp ôû thoân Bình Lôïi, toång

Phöôùc Vónh (nay laø huyeän Vónh Cöûu). Nhö vaäy,Vaên mieáu Traán Bieân ñoùng vai troø nhö moät trung

taâm vaên hoaù, giaùo duïc cuûa tænh Bieân Hoaø xöa. Bôûi vaäy, khi nhaäm chöùc naêm 1840, quan Boá

chaùnh tænh Bieân Hoaø Ngoâ Vaên Ñòch ñaõ heát lôøi ca ngôïi vaên mieáu Traán Bieân qua ñoâi lieãn:

“ Giang haùn dó traïc, thu döông dó boäc, haïo hoà baát nhaõ thöôïng,

Toân mieáu chi myõ, baù quan chi phuù, du giaû vi ngoân”

Giaù trò mang tính bieåu tröng veà vaên hoaù cuûa Vaên mieáu Traán Bieân khoâng chæ ñöôïc taàng lôùp

quan laïi vaø só phu phong kieán toân vinh. Nhaân daân Bieân Hoaø raát ngöôõng voïng vaø goïi baèng caùi teân

gaàn guõi hôn: “Vaên Thaùnh”. Cuõng chính vì nhöõng lyù do ñoù, naêm 1861 ngay sau khi chieám ñöôïc

tænh Bieân Hoaø, Phaùp ñaõ ñoát phaù vaên mieáu Traán Bieân. Trong hoaøn caûnh aáy, nhaân daân Bieân Hoaø

ñaõ leùn caát giaáu ñoâi lieãn cuûa quan Boá chaùnh Ngoâ Vaên Ñòch thuôû tröôùc, ñeå roài sau ñoù ñöa veà treo

taïi ñình Hieäp Höng, huyeän Taân Uyeân (nay thuoäc tænh Bình Döông).

Hieän nay,thaønh phoá Bieân Hoaø ñang taùi taïo vaên mieáu Traán Bieân, xem ñaây laø moät trong

nhöõng coâng trình vaên hoaù lôùn, nhaèm toân vinh nhöõng giaù trò vaên hoaù – giaùo duïc truyeàn thoáng.

Khu thôø phöôïng goàm coù: Nhaø thôø chính (ba gian, hai chaùi), Mieáu,Nhaø bia.Khu sinh hoaït

truyeàn thoáng goàm caùc coâng trình: Khueâ Vaên Caùc, Nhaø truyeàn thoáng, Bia truyeàn thoáng, Coång vaø

caùc coâng trình phuï.

Bia truyeàn thoáng coù baøi vaên khaùi quaùt veà truyeàn thoáng vaên hoaù, giaùo duïc cuûa Bieân Hoaø

xöa vaø nay. Taùc giaû luaän vaên ñaõ ñi ñieàn daõ ôû Vaên mieáu Traán Bieân vaø xin trích daãn vaøi caâu ñöôïc

khaéc treân Bia ôû Vaên mieáu Traán Bieân ghi laïi coâng cuoäc môû coõi vuøng Ñoàng Nai-Gia Ñònh :

- 48 -

Ñoaïn 1/ Töø môû coõi:

Mòt muø ñaát môùi, muoân daëm thaâm u

Thaêm thaúm queâ xöa, ngaøn naêm thöông nhôù

Ngöôøi ñoâng ñaát heïp : nôï aùo côm ñaønh phaûi xoâng pha

Röøng raäm ñaàm laày: vieäc khai phaù xieát bao gian khoå

Baõo doâng saám seùt: ñaõ laém tai öông

Raén reát huøm beo: coøn nhieàu hung döõ

Thaám bao huyeát haõn: ñaát khoâ caèn cuõng hoaù phì nhieâu

Traûi maáy suy tö: mieàn hoang daïi ñaõ thaønh truø phuù

Ruoäng ñoàng baùt ngaùt: gaïo traéng nöôùc trong

Nhaø cöûa khang trang: côm no aùo ñuû

Ñoaïn 2/ Döïng xaây vaên mieáu:

Töø Leã Thaønh Haàu xöng Kinh löôïc söù

OÅn ñònh bieân cöông, veä phoøng laõnh thoå

Ñi veà xa maõ: töng böøng dinh thöï Traán Bieân

Xuoâi ngöôïc ghe thuyeàn: roän raõ cuø lao Ñaïi Phoá

Xaây cao Vaên mieáu, tieáp thu thaønh töïu Baéc Nam

Môû roäng hoïc ñöôøng, khai thaùc tinh hoa kim coå

Ñaïo laøm ngöôøi: tích trí, tu nhaân

Pheùp giöõ nöôùc: suøng vaên, troïng voõ

Tinh thaàn Ñaïi Vieät toûa saùng nôi ñaây

- 49 -

Haøo khí Ñoàng Nai daâng cao töø ñoù…”

(Taùc giaû baøi vaên bia: Giaùo sö, Anh huøng lao ñoäng Vuõ Khieâu – vieát naêm 2002).

Cuø lao Phoá theo Gia Ñònh Thaønh thoâng chí cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc coøn coù teân Giaûn Phoá,

Ñoâng Phoá, Ñaïi phoá Chaâu, “bôûi cuø lao uoán mình khoanh duoãi nhö con cuø boâng giôõn nöôùc neân goïi

nhö vaäy”

Buoåi ñaàu khaån hoang, “ con cuø boâng giôõn nöôùc “ laø moät trong nhöõng nôi löu daân ngöôøi

Vieät ñònh cö sôùm nhaát .Chính vì leõ ñoù Cuø lao Phoá trôû thaønh xöù ñoâ hoäi : ngoaøi phoá xaù saàm

uaát,buoân baùn nhoän nhòp, ghe thuyeàn taáp naäp, nôi ñaây coøn noåi tieáng vì taäp trung raát nhieàu ñình,

chuøa coå,trong ñoù coù ñeàn thôø Thöôïng ñaúng thaàn Nguyeãn Höõu Caûnh-ngöôøi coù nhieàu coâng lao vôùi

ñaát nöôùc trong vieäc môû mang, chaán chænh bôø coõi phía Nam Toå quoác.

Ñeàn thôø Thöôïng ñaúng thaàn Nguyeãn Höõu Caûnh toïa laïc ôû xaõ Hieäp Hoaø, thaønh phoá Bieân

Hoaø. Ngoâi ñình ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng cuoái theá kyû XVII, töùc khoaûng sau thôøi gian Nguyeãn

Höõu Caûnh maát (1700). Tröôùc ñaây, di tích laø moät “mieáu voõ trang nghieâm” vaø ñöôïc caùc trieàu vua

Nguyeãn quan taâm. Khi Gia Long leân ngoâi ñaõ cho truøng tu, caét cöû 10 phu troâng coi, haøng naêm

ñeàu xuaát quyõ coâng teá leã vaøo ngaøy gioã. Ñeán naêm 1851, trieàu Töï Ñöùc caáp 400 quan tieàn ñeå di dôøi,

söûa chöõa. Kieán truùc noäi thaát cuûa di tích coøn ñöôïc baûo löu vôùi nhöõng coät lôùn vaø nhieàu hoaønh phi

ñaïi töï. Ñaëc bieät, caùc höông aùn, ngheä thuaät chaïm khaéc vôùi bao ñeà taøi daân gian sinh ñoäng. Taïi

ñình coøn löu giöõ boä aùo maõo töông truyeàn cuûa Ñöùc oâng thuôû sinh thôøi. Ngöôøi daân Bieân Hoaø toân

kính vò anh huøng Nguyeãn Höõu Caûnh neân caûi teân thoân töø Bình Hoaønh sang Bình Kính. Ngaøy gioã

oâng, ngöôøi daân caùc nôi ñeán döï, vieáng raát ñoâng ñaûo vaø khaéc ghi coâng lao löøng laãy cuûa OÂng :

“…Daân Nguõ Quaûng môû mang Luïc tænh, daøy coâng daøy ñöùc taïo non soâng”

Ñeàn thôø hieän nay ñöôïc xaây döïng trong moät khuoân vieân roäng goàm coù chaùnh ñieän, haäu

ñieän, nhaø bia…Caû khu ñeàn nhìn xuoáng soâng Ñoàng Nai maùt laønh. Thaáp thoaùng tröôùc ñeàn haøng

baèng laêng tím aån hieän sau haøng raøo. Trong khuoân vieân ñeàn coøn toàn taïi nhieàu caây söù coå thuï gôïi

- 50 -

leân veû coå kính cuûa ngoâi ñeàn. Ñeàn thôø ñöôïc xaây saùt meù soâng nhöng sau ñoù do traùnh suït lôû dôøi vaøo

vò trí nhö ngaøy nay (theo taøi lieäu Lòch söû khaån hoang mieàn Nam cuûa nhaø vaên Sôn Nam).

Ngaøy gioã cuûa Thöôïng ñaúng Thaàn laø ngaøy 15 thaùng 5 Aâm lòch. Con chaùu oâng töø Quaûng

Bình coù vaøo tham döï. Ngaøy 11 thaùng 11 Aâm lòch cuùng moät laàn nöõa.

Treân bia ôû ñeàn thôø Thöôïng ñaúng Thaàn Nguyeãn Höõu Caûnh coù ghi laïi nhieàu neùt veà vuøng

ñaát Ñoàng Nai xöa thôøi khaån hoang vaø qua ñoù ñeà cao coâng ñöùc cuûa oâng ñoái vôùi vuøng Traán Bieân

Dinh. (Trong ñoù coù vuøng ñaát maø ngaøy nay laø tænh Bình Döông). Vì theá, taùc giaû luaän vaên xin cheùp

laïi:

…”gieo haït moät hoäc thoùc gaët hôn traêm hoäc nhaát thoùc thì cau, côm Nai-Ròa, caù Rí Rang

tieáng ñoàn töù xöù.

… Cuø lao Phoá boán phöông tuï hoäi: cheû ñaù laùt ñöôøng, döïng laàu xaây phoá, taøu haûi döông mua

baùn chaät soâng, xöù ñoâ hoäi raèng Nam Trung khoâng ñaâu saùnh kòp.

Ngaøy laïi thaùng qua, naêm Maäu Daàn, tieát xuaân coøn aám, tieáng troáng chieâng quan quaân vaøo

ñeán:

Leã Thaønh Haàu caém göôm xuoáng ñaát, ñònh danh phuû Gia Ñònh töø ñaây, vaïch doïc xeû ngang

laäp thoân, laân, xoùm, aáp, xem ñòa cuoäc phaân thaønh hai huyeän.

Laáy Ñoàng Nai laøm huyeän Phöôùc Long, döïng dinh Traán, aùn ngöõ ñòa ñaàu vuøng ñaát môùi!

Ñaát coù teân, laøng thoân coù ñình, chuøa, mieáu, voõ: haùt xöôùng aâu ca quoác thaùi daân an, Vaên

Thaùnh mieáu roõ raøng, choán leàu tranh vaïch laù: eâ a chöõ nghóa thaùnh hieàn …

2.1.5 Cö daân Bình Döông qua caùc theá kyû XVII- XIX:

Bình Döông voán gaén lieàn vôùi Gia Ñònh –Ñoàng Nai xöa, töùc laø mieàn Ñoâng Nam Boä ngaøy

nay,cö daân Bình Döông laø moät boä phaän cö daân cuûa Ñoâng Nam Boä .Nhöng ñoàng thôøi trung taâm laø

thò xaõ Thuû Daàu Moät vôùi moät vuøng phuï caän beân bôø soâng Saøi Goøn coù nhöõng ñieàu kieän moâi tröôøng

- 51 -

sinh thaùi ñaëc bieät , cö daân Bình Döông coù nhöõng ñaëc ñieåm rieâng töø lòch söû hình thaønh ñeán kyõ

naêng ngheà nghieäp vaø loái haønh xöû trong cuoäc soáng cuûa mình .

2.1.5.1 Vaøo theá kyû XVI ñeán nöûa ñaàu theá kyû XIX lôùp cö daân ngöôøi Vieät töø mieàn Baéc,

mieàn Trung di daân ñeán vuøng Ñoâng Nam Boä. Bình Döông laø moät trong nhöõng nôi döøng chaân ñaàu

tieân cuûa löu daân Vieät cuøng vôùi nhöõng ñòa baøn khaùc nhö Moâ Xoaøi, Cuø lao Phoá, Beán Ngheù. Bình

Döông xöa , ñaëc bieät laø nhöõng vuøng xung quanh thò xaõ Thuû Daàu Moät laø vuøng giaùp soâng Ñoàng

Nai, soâng Saøi Goøn laø nhöõng nôi ñònh cö lyù töôûng thuûa ñaàu khai phaù.

Sau khi thieát laäp heä thoáng haønh chính vaø sau ñoù laø trieàu Nguyeãn ñaõ coù nhieàu chính saùch

khuyeán khích, thu huùt löu daân ñeán khai hoang laäp laøng vuøng Gia Ñònh – Ñoàng Nai. Trong boái

caûnh ñoù, Bình Döông cuõng nhanh choùng ñöôïc khai phaù. Theo nhaø nghieân cöùu ñòa baï Nguyeãn

Ñình Ñaàu thì vuøng Bình An (ñaát Bình Döông tröôùc ñaây) laø nôi coù nhieàu ruoäng ñaát nhaát cuûa tænh

(Bieân Hoaø)2, ñieàu ñoù cho pheùp ñoaùn ñònh ñaây laø vuøng coù ñoâng daân cö noâng nghieäp nhaát. Vaø

vuøng xung quanh Thuû Daàu Moät ngaøy nay nhö Phuù Cöôøng, Laùi Thieâu, Phuù Lôïi hay vuøng Taân

Khaùnh, Taân Uyeân, Cuø lao Ruøa laø nhöõng xoùm laøng ñoâng ñuùc cuûa Bình Döông töø thuôû ñaàu môû

nöôùc thôøi nhaø Nguyeãn.

2.1.5.2. Quaù trình ngöôøi Hoa ñeán Bình Döông :

Ñôït ñaàu laø nhöõng Hoa sang nöôùc ta naêm 1679 khi nhaø Thanh töø phía Baéc traøn xuoáng (thay

theá nhaø Minh), nhoùm ngöôøi do Traàn Thaéng Taøi laõnh ñaïo ñònh cö ôû Cuø lao Phoá (Bieân Hoøa) roài töø

ñaây hoï lan daàn leân vuøng Taân Uyeân, Laùi Thieâu, Choøm Sao, Baø Luïa (Thuû Daàu Moät / chöõ Haùn vieát

laø “Thoå Long Moäc”)... Ñoaùn ñònh naøy coù cô sôû lòch söû cuûa no,ù ñaëc bieät coù phaàn phuø hôïp vôùi thöïc

teá vì caùc ñòa ñieåm treân laø 4 vuøng tuï cö quan troïng cuûa coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû Bình Döông. Beân

caïnh ñoù coøn coù moät soá ngöôøi Thanh sang buoân baùn ôû nöôùc ta roài ôû laïi. Rieâng huyeän Bình An cuõ

(vuøng Thuû Daàu Moät khoâng keå Taân Uyeân) ñôøi Töï Ñöùc ghi hai bang ngöôøi Hoa. Ngöôøi Hoa luùc

2 Nguyeãn Ñình Ñaàu, quaù trình quaûn lyù söû duïng ñaát ñai cuûa Ñoàng Nai – Bieân hoaø - 1997

- 52 -

naøy laøm hoa maøu, ngheà chaùnh yeáu laø döïng loø ñöôøng, cöa vaùn, ñoùng ghe taûi (gheà goám chöa xuaát

hieän).

Qua ñieàu tra thöïc teá töø caùc gia ñình ngöôøi Hoa coá cöïu ôû vuøng Phuù Cöôøng – Thuû Daàu Moät,

ngöôøi ta thaáy raèng soá ngöôøi Hoa ñeán laäp nghieäp ôû ñaây coù leõ laø vaøo nöûa sau theá kyû XIX : haäu quaû

cuûa cuoäc chieán tranh nha phieán gaây tình traïng baát oån cho caû vuøng Ñoâng Nam Trung Hoa. Tieán só

Phan Xuaân Bieân cuõng coù yù kieán gioáng quan ñieåm treân :

“...Sau theá kyû XIX, cö daân Bình Döông ñaõ phaùt trieån nhanh hôn. Ñaëc bieät, trong thôøi kyø

naøy, coäng ñoàng ngöôøi Hoa di daân ñeán Bình Döông ngaøy moät ñoâng. Hoï ñeán ñaây töø Cuø lao Phoá –

Bieân Hoøa vaø töø Beán Ngheù – Gia Ñònh...” [8,tr.63 ]

Thaät vaäy, ña soá ngöôøi Hoa ñeán Bình Döông vaøo theá kyû XIX, vì lôùp ngöôøi Hoa Thanh Haø,

Minh Höông, neáu coù thì ñaõ bieán thaønh ngöôøi Vieät khoâng coøn daáu veát.

Nhöõng laøng goám cuûa ngöôøi Hoa xuaát hieän ôû vuøng Laùi Thieâu, Phuù Cöôøng, Taân Uyeân. Cho

ñeán nay, ngöôøi Hoa ôû Bình Döông vaãn taäp trung ôû moät soá vuøng “ñònh cö truyeàn thoáng” cuûa hoï

nhö thò xaõ Thuû Daàu Moâït, Laùi Thieâu – Thuaän An, Taân Uyeân.1

2.1.5.3 Töø khi tænh Thuû Daàu Moät ñöôïc thieát laäp thì daân cö ôû vuøng naøy ñaõ phaùt trieån nhanh

choùng. Nhieàu aáp, laøng môùi ñöôïc hình thaønh theo söï taêng tröôûng cuûa daân cö. Ñaëc bieät nhieàu laøng

ngheà treân ñaát Thuû Daàu Moät ñöôïc ra ñôøi, trong ñoù ñaùng chuù yù nhaát laø nhöõng laøng moäc vaø nhöõng

cô sôû saûn xuaát sôn maøi. Cö daân ngöôøi Vieät ôû mieàn Baéc, mieàn Trung voán coù tay ngheà kyõ thuaät

khaûm xaø cöø treân tuû thôø, gheá döïa, traøng kyû, höông aùn … ñaõ laàn löôït ñeán Bình Döông taïo neân

nhöõng ngheà ñoäc ñaùo vaø noåi tieáng cho Bình Döông; caùc laøng ngheà moäc ôû Chaùnh Nghóa, laøng sôn

maøi Töông Bình Hieäp .. laø caùc cuïm daân cö ñoäc ñaùo cuûa Bình Döông.

1 Hieän nay ôû Bình Döông coù khoaûng gaàn 20 ngaøn ngöôøi Hoa, taäp trung ôû thò xaõ Thuû Daàu Moät (gaàn 6 ngaøn), Thuaän An (treân 6 ngaøn), Taân Uyeân (khoaûng 2 ngaøn)

- 53 -

Coù theå noùi, Bình Döông ñöôïc nhö hoâm nay laø nhôø coâng söùc cuûa bao theá heä, bao lôùp daân

cö. Hoï laø daân töù xöù do nhieàu caûnh ngoä, nhieàu nguyeân nhaân khaùc ñöôïc doøng ñôøi xoâ ñaåy cuoän

chaûy veà ñaây, ñaõ teà töïu, hoaø hôïp vôùi nhau xaây döïng cô ñoà treân vuøng ñaát môùi.

2.1.6.Lòch söû caùc laøng ngheà thuû coâng truyeàn thoáng ôû Bình Döông :

* Nguyeân nhaân hình thaønh caùc ngheà thuû coâng myõ ngheä truyeàn thoáng:

Khi löu daân ngöôøi Vieät ñaët chaân vaøo vuøng ñaát Bình Döông,hoï phaûi baét tay saûn xuaát nhöõng

vaät duïng thieát yeáu ñeå ñaùp öùng nhu caàu ñôøi soáng haøng ngaøy.

Moät boä phaän khoâng nhoû löu daân laø thôï thuû coâng, coù nhieàu ngheà thuû coâng nguoàn goác töø

mieàn Baéc vaø Trung nhö moäc, sôn maøi, ñieâu khaéc goã.... Maët khaùc, ôû Ñoâng Nam Boä coù ñieàu kieän

thuaän lôïi ñeå phaùt trieån caùc ngheà thuû coâng vì Ñoâng Nam Boä xöa phaàn lôùn laø röøng giaø bao phuû.

Röøng ôû ñaây coù khoaûng 60 loaïi goã toát ñaëc bieät laø caùc loaïi goã quí nhö sao, traéc, caåm lai, giaùng

höông, mun... ñoù laø nhöõng nguyeân lieäu caàn thieát cho ngheà moäc gia duïng vaø cho vieäc xaây döïng

nhaø cöûa, ñoùng ghe,... vuøng Thuû Daàu Moät coù nhieàu moû ñaát seùt, cao lanh laø nguyeân lieäu haøng ñaàu

cuûa ngheà goám vaø saønh söù.

Vieäc xuaát hieän caùc cuïm cö daân mang tính chaát ñoâ thò – duø laø daïng sô khai – keùo theo söï

ra ñôøi cuûa caùc ngaønh ngheà thuû coâng laø taát yeáu.

* Söï ra ñôøi cuûa caùc laøng ngheà thuû coâng myõ ngheä truyeàn thoáng

Theo saùch Gia Ñònh thaønh thoâng chí, vaøo cuoái theá kyû XVIII ñaàu theá kyû XIX, ôû Bình

Döông ñaõ coù nhieàu ngaønh ngheà thuû coâng nhö moäc, ñieâu khaéc goã, ñoà goám, sôn maøi, ñan laùt...

Thuû Daàu Moät, naèm ngay treân bôø soâng Saøi Goøn vaø caùch thaønh phoá Hoà Chí Minh khoâng xa

laém ñaõ quy tuï nhieàu lôùp cö daân ñeán ñònh cö, taïo neân troïng ñieåm kinh teá saàm uaát. Ñaëc bieät nôi

ñaây ñaõ nhanh choùng taäp trung nhieàu ngheà thuû coâng truyeàn thoáng ñaëc saéc cuûa Bình Döông goàm :

- Ngaønh moäc- ñieâu khaéc goã

- Ngaønh sôn maøi

- 54 -

-Nghaønh goám söù

- Ngaønh veõ treân kính ( xuaát hieän ñaàu theá kyû XX ngoaøi phaïm vi luaän vaên neân khoâng trình

baøy ).

2.1.6.1 Ngaønh moäc-ñieâu khaéc goã :

Ngheà chaïm khaéc goã myõ ngheä ñaõ coù töø laâu ôû vuøng Thuû Daàu Moät, Laùi Thieâu.Ñaõ coù thôøi kyø

Thuû Daàu Moät ñöôïc meänh danh laø “…thuû ñoâ cuûa Nam boä veà nhaø cöûa, chuøa chieàn coå…”[32,tr.252].

Röøng mieàn Ñoâng cung caáp ñuû caùc loaïi goã quyù cho vieäc cheá taùc caùc loaïi duïng cuï gia ñình,

xaây nhaø, ñoùng thuyeàn... chaát löôïng goã toát vaø nguyeân khoái, khoâng gheùp, pha goã taïp... Laø vuøng

ñaát höùa cho ngheà thôï moäc, cö daân Baéc vaø Trung coù tay ngheà cao laàn löôït di daân vaøo Bình Döông

vaø mang theo kyõ thuaät khaûm xaø cöø treân tuû thôø, gheá döïa traøng kyû, höông aùn cuõng nhö hoaønh phi,

caâu ñoái. Ngheà ñieâu khaéc goã phaùt trieån ôû Bình Döông khaéc hoïa thò hieáu thaåm myõ cuûa cö daân

trong vuøng roài lan ra toaøn quoác, hình thaønh moät boä moân ñoäc ñaùo cuûa Bình Döông.

Moät soá laøng ngheà moäc-ñieâu khaéc goã truyeàn thoáng :

*Laøng ngheà An Nhaát Thuyeàn:

Theo hoài kyù cuûa Grammont, taïi laøng Phuù Cöôøng tröôùc naêm 1836 laø trung taâm cöa xeû goã,

ñoùng thuyeàn lôùn nhaát nhì ôû Nam Boä. Laøng naøy coù teân goïi An Nhaát, chuyeân ñoùng thuyeàn buoân,

ghe, xuoàng... cho caùc vuøng soâng nöôùc. Teân goïi laøng naøy theo kieåu daân gian (An : Bình An, Nhaát

: haïng nhaát) ñaõ chæ roõ söï sung tuùc, giaøu coù veà kinh teá laãn tay ngheà. Thô ca xöa coøn ghi : “Traïi

ghe traïi vaùn saün cuøng.Soâng saâu nöôùc chaûy ñieäp truøng baùn buoân. Nhaø kheùo caát toán baïc

muoân.Tieáng ñoàn thôï Thuû raùp khuoân kyõ caøng”. (Ngaøy nay, laøng An Nhaát Thuyeàn vaãn coøn toàn taïi

ngheà moäc coå truyeàn, hình thöùc cha truyeàn con noái haõy coøn. Vò trí laøng An Nhaát thuoäc phaïm vi xaõ

Hieäp Thaønh, caùch trung taâm thò xaõ Thuû Daàu Moät chöa ñaày 1 caây soá).

- 55 -

Laøng ngheà An Nhaát Thuyeàn chính laø chieác noâi ñaàu tieân cuûa caùc ngaønh ngheà moäc, ñieâu

khaéc cöa xeû, chaïm troå myõ thuaät taïo ñieàu kieän phaùt trieån khaép ñòa baøn tænh Bình Döông xöa. An

Nhaát Thuyeàn chuyeån hoùa, bieán daïng thaønh laøng ñieâu khaéc goã Phuù Thoï.

* Laøng ñieâu khaéc Phuù Thoï :

ÖÙng duïng ngheà ñieâu khaéc moäc daân gian, caùc ngheä nhaân ñaõ taäp trung taïi laøng Phuù Thoï

(Thuû Daàu Moät), caùch laøng An Nhaát Thuyeàn 3 caây soá, ñeå saûn xuaát ra caùc maët haøng mang tính myõ

thuaät hoaøn chænh. Ñòa phöông chí Thuû Daàu Moät (1901) xaùc ñònh raèng, laøng ngheà Phuù Thoï thoaït

ñaàu chæ vaøi möôi hoä laøm ngheà ñieâu khaéc, chaïm troå. Hoï taän duïng caùc loaïi goã quyù, taïo daùng caùc

loaïi töôïng toân giaùo, caùc maãu maõ ngheä thuaät thoâng duïng vôùi möùc ñoä tinh xaûo. Moâtíp daân gian

xuaát phaùt töø ngheà chaïm troå coå truyeàn cuûa cha oâng, keát hôïp vôùi caùc moâ típ phöông Taây môùi du

nhaäp, taïo neân moät daïng ngheà môùi heát söùc phong phuù, ña daïng.

Ngaøy nay, caùc “laøng ngheà” saûn xuaát ñoà goã vaø ñieâu khaéc goã taäp trung nhieàu nhaát ôû Phuù

Thoï, Chaùnh Nghóa. Saûn phaåm ña daïng : töø töôïng Phaät, ñaàu roàng, töôïng sö töû, caùc loaïi thuù... laøm

baèng goã quyù nhö mun, caåm lai, goõ, traéc... moät soá maãu maõ moâ phoûng theo caùc töôïng coå chaâu AÂu

nhö caùc veä nöõ, töôïng khoûa thaân... hoaëc salon, baøn, tuû... cuõng ñöôïc khaùch nöôùc ngoaøi öa chuoäng.

Tieâu bieåu cho taøi naêng cuûa ngheä thuaät chaïm khaéc goã Thuû Daàu Moät cuoái theá kyû XIX laø hai

anh em thôï Ñöôøng vaø thôï Pheøn. Tieáp theo ñoù laø caùc oâng Chaâu vaên Trí,Tröông Vaên Can, Nguyeãn

Vaên Ba (thöôøng goïi laø thaày Ba Ñieác), Nguyeãn Vaên Xuø, Saùu Nhoàng, Chín Trì... Hoï laø nhöõng

ngöôøi coù coâng ñaøo taïo caùc theá heä “thôï Thuû” cung caáp cho nhu caàu chaïm khaéc goã ôû Saøi Goøn –

Gia Ñònh – Chôï Lôùn vaø caû Nam Boä töø cuoái theá kyû XIX ñeán nöûa ñaàu theá kyû XX.

2.1.6.2 Sôn maøi :

* Nguoàn goác ngheà sôn maøi :

Tröôùc khi noùi veà laøng sôn maøi Töông Bình Hieäp ta neân ngöôïc doøng thôøi gian noùi ñoâi ñieàu

veà lòch söû sôn maøi ñaõ du nhaäp vaø phaùt trieån ôû Vieät Nam nhö theá naøo ?

- 56 -

Taùc giaû Nguyeãn Vónh Nguyeân trong baøi kyù söï :” Traèn troïc moät neùt xöa”(ñaêng treân taïp chí

Kieán thöùc ngaøy nay) coù vieát :

Ngheà sôn maøi coù goác gaùc töø Trung hoa xöa, löu truyeàn sang nöôùc ta töø theá kyû 15, thôøi Leâ

Nhaân Toâng, (1443-1460) nhôø coâng cuûa vò quan söù Traàn Löông coâng. Luùc baáy giôø ôû mieàn Baéc,

ngöôøi ta duøng sôn maøi ñeå khaûm, daùt treân caùc coät truï, baøn thôø ,chuøa chieàn, nôi cuùng teá trang

nghieâm, nhöõng hoaønh phi, höông aùn, töôïng thôø, hoaëc trang trí cung thaát caùc vua chuùa, quan laïi,

ñòa chuû giaøu coù…

Töông töï, cuoán :”Vieät Nam saéc höông xöa” taùc giaû Lyù khaéc Cung coù vieát:”…Theá kyû 16,

phoá Nam Ngö( Haø Noäi), laø phoá cuûa nhöõng ngöôøi laøm sôn maøi…” [10 , tr.107]

Theo tö lieäu lòch söû (Gia Ñònh thaønh thoâng chí cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc) thì ngheà laøm sôn maøi

ôû Thuû Daàu Moät do ngöôøi mieàn Baéc vaø mieàn Trung ñaõ mang vaøo trong quaù trình Nam tieán töø

theá kyû XVII.

* Lòch söû hình thaønh Laøng sôn maøi Töông Bình Hieäp:

Laøng sôn maøi Töông Bình Hieäp caùch thò xaõ Thuû Daàu Moät, tænh Bình Döông khoaûng 4

caây soá veà höôùng Taây Baéc, töø nhieàu theá kyû nay noåi tieáng khaép caû nöôùc, laø chieác noâi cuûa ngaønh

sôn maøi myõ thuaät ñòa phöông.

Theo Gia Ñònh Thaønh thoâng chí cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc; Töông Bình Hieäp xöa chæ laø moät

ngoâi laøng nhoû, chuyeân ngheà laøm tranh coå. Ñeán caùch laøng moät khoaûng xa, ngöôøi ta nghe tieáng

ñuïc ñeõo loác loác thaät vui tai. Nôi ñoù, nhaø nhaø ñeàu laøm ngheà cöa xeû, veõ tranh. Hoï cöa goã, vaùn,

thaønh töøng mieáng nhoû, hoaëc goït thaønh hình troøn, hình vuoâng ñuû caùc côõ, xong roài pheát leân ñoù moät

thöù sôn ñaëc coù maøu ñen oùng aùnh, ngoä nghónh... Nhöõng thöù tranh ñoù ñöôïc veõ theâm hình soâng

nöôùc, caây caûnh, con ngöôøi, trong thaät thích maét...

Do cuoäc di daân töø Baéc vaøo Nam, moät doøng ngöôøi xuoâi theo soâng Saøi Goøn ñeán laäp nghieäp

ôû huyeän Bình An (Thuû Daàu Moät) vaøo giöõa theá kyû XVIII.Ngöôøi Vieät Nam thôøi ñoù ñaõ sôùm nhaän

ra lôïi theá cuûa vuøng ñaát naøy ñeå döïng laøng ngheà thuû coâng ñaëc saéc naøy. Ñoù laø nguoàn nguyeân lieäu

- 57 -

quyù vaø döôøng nhö voâ taän cho ngheà laøm tranh sôn maøi (goã caùc loaïi) vôùi nhöõng vaät lieäu baèng goã

mít ñöôïc sôn leân baèng nhieàu lôùp daàu sôn Phuù Thoï(coøn goïi laø sôn ta)ï, ñöôïc sôn voâ maøi ra nhieàu

laàn taïo neân moät lôùp men ñen boùng.

Nhöõng ngheä nhaân môùi ñeán truyeàn ngheà cho daân ñòa phöông, keát hôïp vôùi nhöõng ngheä

nhaân saün coù cuûa laøng Töông Bình Hieäp. Ñaát Töông Bình Hieäp coù nhieàu ngheä nhaân haønh ngheà,

soá ñoâng taäp hôïp laïi vaø daàn daàn trôû thaønh moät laøng chuyeân ngheà sôn maøi, cha truyeàn con noái qua

nhieàu theá heä, taïo thaønh chieác noâi ngheä thuaät ñoäc ñaùo.

Ñeán ñaàu theá kyû XX, ngöôøi Phaùp môû tröôøng Baù Ngheä (1901) taïi Thuû Daàu Moät vaø môøi

nhöõng ngheä nhaân sôn maøi cuûa laøng naøy(oâng Naêm Nhöông vaø oâng saùu Coù) giaûng daïy. Do ñoù, töø

moät ngheà truyeàn thoáng coå xöa cuûa ñaát Töông Bình Hieäp coù tính caùch gia ñình, ñaõ ñöôïc phoå bieán

roäng hình thaønh “ Laøng sôn maøi “ Töông Bình Hieäp.

Ñænh cao cuûa ngheà sôn maøi Töông Bình Hieäp laø thôøi kyø töø naêm 1945 ñeán naêm 1975 vôùi söï

xuaát hieän cuûa xöôûng sôn maøi Thaønh Leã, do hai oâng Tröông Vaên Thaønh vaø Nguyeãn Vaên Leã

ngöôøi laøng Töông Bình Hieäp, hoïc tröôøng Baù Ngheä khôûi xöôùng.Ngoaøi xöôûng Thaønh Leã coøn coù

xöôûng cuûa Traàn Haø vôùi kyõ thuaät caån voû tröùng cuõng raát saùng taïo vaø noåi tieáng.Haøng sôn maøi ôû giai

ñoaïn naøy xuaát khaåu sang caùc nöôùc Taây AÂu vôùi trình ñoä myõ thuaät vaø ngheä thuaät ña daïng, phong

phuù. Ñoù laø thôøi kyø vaøng son nhaát cuûa sôn maøi Bình Döông .

Qua nhieàu thaêng traàm, ngaøy nay laøng sôn maøi Töông Bình Hieäp vaãn laø trung taâm sôn maøi

cuûa Bình Döông . Sôn maøi Bình Döông noåi tieáng trong caû nöôùc vaø laø moät maët haøng xuaát khaåu

quan troïng.

2.1.6.3 Ngheà goám: Thuû Daàu Moät, laø moät trong hai trung taâm saûn xuaát goám lôùn nhaát mieàn

Nam (trung taâm kia laø Ñoàng Nai).Vaäy ngheà goám xuaát hieän ôû Bình Döông khi naøo ? Theo nhaø

vaên Sôn Nam trong baøi vieát “Ngöôøi Bình Döông” trích trong mieàn Ñoâng Nam Boä – Lòch söû vaø

Phaùt trieån :thì loø goám Caây Mai giaûi theå, khi chænh trang vuøng Chôï Lôùn(vaøo khoaûng thaäp nieân 80

theá kyû XIX), ngheä nhaân vaø giôùi kinh doanh dôøi veà Laùi Thieâu, nôi coù raïch Laùi Thieâu thuaän lôïi

- 58 -

chuyeân chôû, ñoàng thôøi vuøng phuï caän (Taân Uyeân) coøn döï tröõ ñaát seùt. Söï thaät laø goám Caây Mai laø

goám cuûa ngöôøi Trung Quoác nhaäp cö vaøo Vieät Nam. Saûn phaåm goám Caây Mai ngaøy nay coøn löu

giöõ laø goám trang trí caùc ñình chuøa cuûa ngöôøi Hoa, mang ñaëc tröng goám Trung Quoác. Coøn goám

Laùi Thieâu vaø Thuû Daàu Moät cuûa Bình Döông chuû yeáu saûn xuaát ñoà gia duïng cho neân mang coát

caùch Vieät Nam. Coù theå thôøi kyø ñoù söï löu thoâng ñaõ raát thuaän tieän, vì theá ngöôøi Trung Quoác cuõng

nhö Vieät Nam bieát ñöôïc vuøng ñaát Bình Döông giaøu nguyeân lieäu cho ngaønh goám söù phaùt trieån,

cho neân ñaõ hoäi tuï veà vuøng Laùi Thieâu, Thuû Daàu Moät, Taân Uyeân môû loø goám.Nhö vaäy ngheà saûn

xuaát goám treân ñaát Bình Döông ñaõ töøng toàn taïi, nhöng ñeå trôû thaønh laøng ngheà vôùi quy moâ lôùn,

saûn xuaát ra saûn phaåm haøng hoùa thì phaûi coù söï goùp phaàn quan troïng cuûa vieäc du nhaäp ngheà goám

cuûa ngöôøi Hoa vaøo Bình Döông.

Ba laøng goám truyeàn thoáng ñaõ hình thaønh vaø phaùt trieån cho ñeán ngaøy nay goàm : Taân

Phöôùc Khaùnh (Taân Uyeân), Laùi Thieâu (Thuaän An) vaø Chaùnh Nghóa (TX.TDM).

* Laøng goám Taân Phöôùc Khaùnh (Taân Uyeân) :

Vaøo naêm 1867 moät ngoâi chuøa cuûa löu daân ngöôøi Hoa ñöôïc xaây döïng ôû Bình Döông. Goïi

laø chuøa nhöng thöïc ra ñoù laø caùi mieáu lôùn thôø baø Thieân Haäu Thaùnh Maãu. Trong ñoù ñoà cuùng ngaøy

khaùnh thaønh ngoâi chuøa Baø coù caùi lö höông vaø bình hoa baèng goám. Treân chieác bình hoa coù veõ

hình baùt tieân vaø coù in chöõ “Taân Khaùnh thoân”. Ñieàu naøy chöùng minh ngöôøi Hoa ñeán ñaây laäp loø

saûn xuaát goám khaù laâu tröôùc khi ngoâi chuøa Baø ñöôïc thaønh laäp. Theo moät soá vò cao nieân thì chuû

nhaân cuûa hai hieän vaät daâng cuùng chuøa Baø keå treân laø “chuù Maàu” goác Quaûng Ñoâng, chuû loø goám

hieäu Thaùi Xöông Hoøa nay vaãn toàn taïi, ñang saûn xuaát goám söù ôû Taân Phöôùc Khaùnh.

- 59 -

*Laøng goám söù Laùi Thieâu :

Theo nhaø nghieân cöùu Sôn Nam vaø qua yù kieán moät soá ngheä nhaân goám söù thì ngheà goám du

nhaäp vaøo Laùi Thieâu - Bình Döông vaøo cuoái theá kyû XIX do nhöõng ngöôøi Hoa theo chaân caùc ñoaøn

thuyeàn buoân vaøo vaø qua ñöôøng boä töø Moùng Caùi sang vuøng Gia Ñònh laäp nghieäp. Trong soá löu

daân ngöôøi Hoa ñoù coù nhöõng ngöôøi voán laø thôï goám, hoï thaáy vuøng Laùi Thieâu thuaän lôïi cho vieäc

saûn xuaát goám neân hoï ñònh cö vaø môû loø saûn xuaát goám. Caên cöù vaøo naêm thaønh laäp vaø truøng tu

chuøa Baø ôû Laùi Thieâu, ta ñoaùn ngheà goám ôû ñaây khôûi ñaàu töø naêm 1867 qua 1883, 1889 (2 laàn chuøa

truøng tu). Loø goám Laùi Thieâu hình thaønh vôùi quy moâ to, maët baèng ñoà soä gaàn gioáng nhö loø saønh söù

beân Trung Hoa.Moät soá hieäu loø noåi tieáng nhaát nhö Anh Kyù, Quaûng Thaùi Xöông, Kieán Xuaân, Lieân

Hieäp Thaønh töø xöa cho ñeán taän ngaøy nay vaãn coøn toàn taïi vaø laøm aên coù hieäu quaû.

Maõi cho ñeán nay, ñoà goám vaãn coøn ñöôïc chuoäng. Chôï Laùi Thieâu laø thò traán “thöùc suoát

ñeâm”. Doïc theo raïch Laùi Thieâu, haøng traêm ghe taûi lôùn nhoû, ñaäu vaøo beán chôø aên haøng, nhaát laø

dòp gaàn Teát.

* Laøng goám söù Chaùnh Nghóa (Thuû Daàu Moät) :

Laøng goám söù Chaùnh Nghóa xa xöa coøn goïi laø goám Baø Luïa thuoäc thoân Phuù Cöôøng, huyeän

Taân Bình (döôùi trieàu Nguyeãn). Döôùi thôøi Phaùp thuoäc, laøng goám naøy thuoäc laøng Phuù Cöôøng, tænh

Thuû Daàu Moät.Veà nguoàn goác vaø thôøi ñieåm hình thaønh laøng goám Chaùnh Nghóa cuõng coù 2 loaïi yù

kieán khaùc nhau :Loaïi yù kieán thöù nhaát maø ñaïi bieåu laø nhaø vaên, nhaø nghieân cöùu Sôn Nam, thì cho

raèng nguoàn goác goám Chaùnh Nghóa ñöôïc du nhaäp töø laøng goám Caây Mai (Gia Ñònh) vaø töø Laùi

Thieâu chuyeån leân, khoaûng thôøi gian giöõa theá kyû XIX. Loaïi yù kieán naøy chöa ñuû cô sôû chöùng

minh.

Loaïi yù kieán thöù hai : Caên cöù vaøo caùc chöùng tích cuï theå coøn laïi ôû laøng goám Chaùnh Nghóa,

thì cho raèng vaøo nhöõng naêm 1840 – 1850 taïi laøng Chaùnh Nghóa coù ba loø goám xuaát hieän ñaàu tieân

ôû ñaát naøy, ñeå sau ñoù ngheà goám daàn daàn ñònh hình phaùt trieån thaønh laøng ngheà ñoâng ñuùc cho ñeán

ngaøy nay.Coù theå ñieåm qua nhöõng loø goám raát xöa :Loø Kieán Xuaân xuaát hieän ôû Laùi Thieâu caùch ñaây

- 60 -

130 naêm,loøThaùi Xöông Hoøa ôû Taân Phöôùc Khaùnh (Taân Uyeân) cuûa chuù Maàu ñaõ cuùng cho chuøa Baø

Bình Döông moät lö höông vaø moät loï hoa vaøo naêm 1867, laøng Baø Luïa nay laø xaõ Chaùnh Nghóa, thò

xaõ Thuû Daàu Moät xöa coù oâng Vöông Löông goác ôû Phöôùc Kieán sang xaây loø goám ôû ñaây (daân ñòa

phöông goïi loø oâng Tía), nay coøn ñòa danh vaøm oâng Tía.

Qua xem xeùt nguoàn goác hình thaønh cuûa töøng laøng goám cho thaáy coù moät neùt chung nhaát veà

goám söù Bình Döông nhö coù cuøng thôøi gian xuaát hieän vaøo khoaûng giöõa theá kyû XIX, caùc chuû nhaân

laäp loø ña soá laø nhöõng löu daân ngöôøi Hoa.

Caùc laøng ngheà thuû coâng truyeàn thoáng goám söù ngaøy nay khoâng coøn nöõa, nhöng ngheà goám

söù vaãn tieáp tuïc phaùt trieån keát hôïp kinh nghieäm truyeàn thoáng vôùi coâng ngheä hieän ñaïi trôû thaønh

moät trong nhöõng maët haøng thuû coâng myõ ngheä noåi tieáng cuûa Bình Döông : (Goám söù Minh Long).

2.2. VAÊN HOÙA BÌNH DÖÔNG THEÁ KYÛ XVII- XIX

2.2.1.Boái caûnh lòch söû hình thaønh vaên hoùa Bình Döông :

Nam Boä laø vuøng ñaát môùi, do ñoù vieäc thöøa höôûng thaønh töïu vaên hoùa tröôùc ñoù laø taát yeáu

lòch söû. Tuy nhieân, töø theá kyû XVII – XVIII ñaát nöôùc ta bò chia caét cho neân löu daân ñeán Ñoàng Nai

– Gia Ñònh laø daân Thuaän –Quaûng. Ñieàu naøy chæ ra raèng vaên hoùa Thuaän –Quaûng laø nhöõng haït

gioáng ñaàu tieân ñöôïc gieo troàng taïi vuøng thoå ngôi môùi naøy. Ñaây laø ñaëc ñieåm do lòch söû quy ñònh.

Maët khaùc, löu daân Thuaän – Quaõng vaøo Ñoàng Nai – Gia Ñònh ña soá laø ngöôøi ngheøo neân

haønh trang vaên hoùa ñöôïc mang theo laø vaên hoùa daân gian, bao goàm caâu hoø, ñieäu lyù cuõng nhö loaïi

hình dieãn xöôùng, taäp tuïc sinh hoaït cuøng thieát cheá vaên hoùa tín ngöôõng töø laøng xaõ cuûa queâ höông

baûn quaùn. Nhö vaäy, vaên hoùa daân gian chieám tyû troïng lôùn trong buoåi ñaàu khai hoang vaø caû sau

naøy.

Ngoaøi hai ñaëc ñieåm treân, caàn löu yù ñeán cô caáu daân cö cuûa vuøng ñaát naøy.Cuoäc coäng cö cuûa

ngöôøi Hoa, ngöôøi Khô-me vaø caùc cö daân baûn ñòa khaùc cuõng daãn ñeán söï giao löu vaên hoùa tín

ngöôõng.Nhöõng ñieàu kieän lòch söû naøy laø nhöõng taùc nhaân quan troïng ñoái vôùi lòch söû vaên hoùa noùi

chung vaø söï bieán ñoåi caùc daïng thöùc tín ngöôõng.

- 61 -

Nhaø Beø nöôùc chaûy chia hai

Ai veà Gia Ñònh, Ñoàng Nai thì veà

Caùc laøng xaõ caäp con soâng naøy vaø caùc thuûy loä nhaùnh cuûa noù ñöôïc thaønh laäp sôùm .Nhöng do

ñaëc ñieåm töï nhieân coøn hoang vu, laïi tieáp giaùp vôùi khu vöïc cö truù cuûa caùc coäng ñoàng daân toäc ít

ngöôøi neân toác ñoä haùt trieån coù möùc ñoä.

Veà maët haønh chính, ñòa baøn tænh Bình Döông xöa kia laø toång Bình An thuoäc dinh Traán

Bieân, maëc duø noù ôû gaàn dinh Phieân An hôn. Noù naèm ngoaøi bìa cuûa hai vuøng ñoâ hoäi laø Cuø lao Phoá

(Bieân Hoøa) vaø Beán Ngheù (Saøi Goøn – Gia Ñònh). Do ñoù theå cheá chính thoáng cuûa nhaø Nguyeãn

khoâng ñaët ôû ñaây. Ñieàu naøy cho thaáy söï taùc ñoäng cuûa caùc chuaån möïc vaên hoùa chính thoáng thôøi

phong kieán khoâng aûnh höôûng tröïc tieáp vôùi möùc ñoä cao ñoái vôùi caùc coäng ñoàng cö daân ôû ñaây.

Toång Bình An, maõi 110 naêm sau (1698 - 1809) môùi ñöôïc naâng leân thaønh huyeän Bình An

vôùi hai toång Bình Chaùnh vaø An Thuûy.Ta thaáy caùc ñôn vò haønh chaùnh vuøng Bình Döông chæ môùi

hoaøn chænh vaøo nhöõng naêm ñaàu theá kyû XIX.

Tænh Bình Döông ( Thuaän An, Beán Caùt,Thò xaõ Thuû Daàu Moät,Taân Uyeân) laø phaàn ñaát cuûa

huyeän Bình An vaø huyeän Phöôùc Chaùnh( tænh Bieân Hoøa).Huyeän lî cuûa huyeän Bình An ñeán naêm

1802 môùi laäp vaø ñeán ñôøi Minh Maïng môùi laáy taây ñöôøng cuûa nha moân huyeän laøm hoïc xaù. Ñieàu

naøy cho thaáy chính quyeàn caáp huyeän ñöôïc thaønh laäp ôû ñaây khaù muoän vaø coâng vieäc giaùo duïc cuûa

cheá ñoä phong kieán ôû ñaây laïi caøng muoän hôn. Chính vì vaäy nhöõng chuaån möïc vaên hoùa chính

thoáng ñöôïc phoå caäp taïi ñaây khaù muoän. Noùi caùch khaùc, tö lieäu lòch söû naøy ñaõ chæ ra tyû troïng quan

yeáu cuûa caùc thaønh toá vaên hoùa daân gian trong cô caáu vaên hoùa cuûa vuøng ñaát naøy.

Löu daân ngöôøi Vieät töø mieàn Trung vaøo Nam tìm ñaát soáng voán coù nguoàn goác xaõ hoäi khaùc

nhau: Ña soá laø daân ngheøo ñi tìm ñaát soáng, daân voõ bieàn phieâu taùn, bò ñaøy… Neáu coù taàng lôùp cao

thì cuõng laø caùc quan voõ caáp thaáp, daân quaân ñoàn ñieàn theo leänh chuùa Nguyeãn vaøo Nam laøm

nhieäm vuï roài ôû laïi laäp nghieäp. Noùi chung hoï laø nhöõng ngöôøi bình daân, thích töï do phoùng khoaùng,

ñaày tinh thaàn haøo hieäp, ít bò raøng buoäc theo khuoân khoå phong kieán.

- 62 -

Theo Minh Ñieàu Höông Öôùc ban haønh naêm 1852, laøng lôùn goïi laø xaõ, phaûi khai thaùc ñöôïc

100 maãu trôû leân, coù 200 daân ñinh trôû leân. Laøng vöøa (Trung) goïi laø thoân, phaûi coù töø 50 ñinh ñeán

200 ñinh, khai thaùc ñöôïc 50 maãu trôû leân, laøng nhoû goïi laø aáp, coù töø 10 daân ñinh trôû leân, khai thaùc

töø 10 maãu trôû leân. Moãi laøng coù vaøi ba thoân, moãi thoân coù boán naêm aáp. Caùc daïng thöùc leã hoäi ngöôøi

Vieät ôû Bình Döông ñöôïc hình thaønh treân cô sôû caùc taäp tuïc truyeàn thoáng cuûa laøng xaõ Trung, Baéc

maø tröïc tieáp laø moâ hình thoân laøng Thuaän Quaõng ñöôïc caùc löu daân Vieät mang theo vaøo vuøng ñaát

môùi. Thieát cheá vaên hoùa tín ngöôõng ñình, chuøa, mieáu voõ cuûa thoân xaõ ñöôïc thaønh laäp trong quaù

trình khaån hoang laäp laøng.

Nhö vaäy moãi xaõ hay thoân coù moät ngoâi ñình.Ngoaøi ra moãi xaõ coù theå coù nhieàu ngoâi chuøa

nhöng trong soá ñoù chæ coù moät ngoâi chuøa coâng cuûa xaõ goïi laø “ chuøa laøng”.

Toùm laïi, Bình Döông vì nhöõng ñieàu kieän ñòa lyù, lòch söû, con ngöôøi... cho neân khoâng bò ñeø

naëng bôûi neàn vaên hoùa chính thoáng phong kieán. Ngöôïc laïi, neàn vaên hoùa aûnh höôûng maïnh meõ ñeán

vaên hoùa Bình Döông laïi laø neàn vaên hoùa daân gian truyeàn thoáng. Ñieàu naøy lyù giaûi ñöôïc vì sao ôû

Bình Döông coù raát nhieàu ñình chuøa, mieáu voõ vôùi nhöõng taäp tuïc vaø leã hoäi daân gian. Ngay caû vaên

hoïc daân gian cuõng coù söùc soáng maïnh meõ vaø voâ cuøng phong phuù ña daïng, ñaëc saéc ôû vuøng ñaát

naøy.

2.2.2. Tín ngöôõng-Leã hoäi daân gian:

2.2.2.1 Thôø cuùng toå tieân :

Nhôù nghóa meï, moïi ngöôøi cuõng ghi “Coâng cha nhö nuùi Thaùi Sôn” coi ngöôøi cha laø choã

döïa chaéc chaén nhaát trong gia ñình “Con coù cha nhö nhaø coù noùc”, vaø ai cuõng hieåu tröôùc nöõa coù

oâng, baø, cöù theá truy leân laø toå tieân.

Toå tieân “soáng” ôû theá giôùi beân kia nhöng vaãn theo doõi ñeå phuø hoä hay quôû traùch con chaùu,

do ñoù con chaùu phaûi thôø cuùng toå tieân, vaø ngaøy gioã ngöôøi thaân trong gia ñình, beân hình thöùc töôûng

nieäm laø moät sinh hoaït vaên hoùa ñeå moïi ngöôøi cuøng “uoáng nöôùc nhôù nguoàn”. Töø ñaáy, trong noäi

thaát cuûa ngoâi nhaø chính, gia ñình naøo cuõng daønh phía trong gian giöõa laøm khoâng gian thieâng ñeå

- 63 -

keâ baøn thôø toå tieân, vaø laáy vieäc chaêm soùc phaàn moä toå tieân laøm troïng, haøng naêm ñeàu coù taûo moä

vaøo cuoái naêm theo quan nieäm : “ Soáng coù nhaø, cheát coù moà”hoaëc vaøo ñaàu naêm nhö moät hoäi xuaân

: “Leã laø taûo moä, hoäi laø ñaïp thanh” (Kieàu). Môû roäng ra vôùi nhöõng ngöôøi cuøng huyeát thoáng laø hoï

haøng, thì moãi hoï ñeàu coù moät “nhaø thôø hoï” ñeå thôø nhöõng toå tieân chung cuûa caû doøng hoï.

Chính vieäc thôø toå tieân naøy ñaõ gaây cho moïi ngöôøi moät yù thöùc ñoaøn keát vaø troïng ñaïo hieáu

cuûa ngöôøi con, coøn bao haøm caû soáng sao cho saùng toå tieân vaø con chaùu sau naøy khoâng hoå theïn, coù

nghóa laø phaûi soáng coù ích cho xaõ hoäi.

Vôùi huyeàn thoaïi traêm tröùng, moïi con daân caû nöôùc ñeàu nhaän nhau laø anh em, töø ngaøn xöa

ñaõ coù chung cha Roàng meï Tieân, coù chung Quoác Toå laø vua Huøng vôùi Moä Toå ôû nuùi Hy Cöông ñeå

haøng naêm môû hoäi quy moâ teá leã do Nhaø nöôùc chuû trì vôùi lôøi nhaéc nhôû :

Duø ai ñi ngöôïc veà xuoâi

Nhôù ngaøy gioã toå moàng möôøi thaùng ba

“…Chính yù thöùc chung coäi nguoàn töø gia ñình ñeán hoï haøng vaø môû roäng ra caû nöôùc ñaõ deã

daøng coù ñöôïc söï ñoaøn keát daân toäc ñeå taïo thaønh söùc maïnh chieán thaéng moïi keû ngoaïi xaâm lôùn

maïnh, duø ñoù laø phong kieán phöông Baéc, laø thöïc daân vaø ñeá quoác phöông Taây. Vaø duø vaïn nhaát coù

ôû tình huoáng maát nöôùc, thì taïm thôøi chòu vong quoác chöùc khoâng theå vong baûn, vaø coøn goác, coøn

laøng thì choùng chaày nhaát ñònh seõ giaønh laïi ñöôïc nöôùc…”[61,tr.16].

Toå tieân luoân luoân coù baøn thôø trong nhaø ñeå phuø hoä cho con chaùu. Tôùi ngaøy gioã oâng baø,

ngaøy Teát, con chaùu aên maëc töôm taát, cöû chæ trang nghieâm, doïn loøng trong saïch, höôùng taâm linh

nguyeän soáng xöùng ñaùng vôùi beà treân. Khi ñeán nhaø nhauvaøo dòp Teát, vieäc ñaàu tieân moïi ngöôøi laøm

laø “thaép nhang möøng tuoåi oâng baø”, cho neân Teát coù tuïc leä 30 röôùc oâng baø veà aên Teát vôùi con chaùu.

Moãi böõa tröôùc khi aên ñeàu doïn cuùng treân baøn thôø... Nhaát laø khi con chaùu veà quaây quaàn beân baøn

thôø gia tieân vaø xem ñoù laø giôø phuùt thieâng lieâng töôûng nhôù ngöôøi ñaõ khuaát, ñoàng thôøi thaét chaët

theâm tình caûm cuûa nhöõng ngöôøi cuøng gia ñình, doøng hoï. Nhieàu gia ñình ôû Bình Döông coøn coù tuïc

- 64 -

leä ñôïi ñoâng ñuû con chaùu (ñaõ coù gia ñình rieâng, ôû nôi khaùc) veà thaêm nhaø (thôø töï) thì caû gia ñình

ruû nhau ñi vieáng moä ngöôøi thaân, ñem theo nhang, gioáng nhö veà thaêm ngöôøi ñoù vaäy.

Töø ñöùc tin aáy ñaõ goùp phaàn taïo theâm giaù trò nhaân vaên, ñaïo ñöùc truyeàn thoáng, baûo toàn vaø

phaùt huy baûn saéc daân toäc. Söï thôø cuùng toå tieân maùch baûo con chaùu luoân giöõ gìn ñaïo lyù, neà neáp gia

phong, soáng tình nghóa thöïc taâm, thuûy chung, yeâu gia ñình, yeâu laøng, yeâu nöôùc... saâu naëng “hoàn

queâ” moãi luùc ñi xa.

2.2.2.2 Ñình laøng vaø leã Kyø yeân

Moãi laøng hay thoân coù moät ngoâi ñình.Nhö vaäy, ñình laøng ñöôïc xaây nhaèm nhöõng muïc ñích

gì? Ñình laø nôi thôø Thaønh Hoaøng (ngöôøi coù coâng khaån hoang, hay laø ngöôøi laäp ra laøng ñoù, hoaëc

coù coâng to vôùi daân laøng khi cheát ñi ñöôïc daân laøng nhôù ôn thôø : Thaønh Hoaøng Boån Caûnh.Ña soá

ñình ôû Nam Boä Thaønh Hoaøng raát chung chung, khoâng roõ nguoàn goác danh taùnh, chæ moät soá ít laø

coù danh taùnh, coâng traïng tieåu söû roõ raøng vaø ñöôïc vua phong thaàn thôø taïi ñình). Ñình coù vai troø

nhö ngoâi nhaø laøng, laø nôi daân laøng hoäi heø, leã baùi. Thôøi nhaø Nguyeãn, ñình laøng Nam Boä coøn laø

truï sôû haønh chính cuûa ñòa phöông. Noùi roõ hôn höông chöùc laøm vieäc ôû “nhaø vuoâng” xaây döïng ôû

phía sau ñình. Nhaø vuoâng cuûa laøng ñöôïc phaân bieät vôùi nhaø vuoâng cuûa aáp neân ôû Bình Döông coù

ngöôøi goïi ñình laø “nhaø vuoâng caùi”.

Coù moät chöùc naêng khaùc cuûa ñình maø ít ai bieát ñeán, töø ñieån Haùn – Vieät cuûa Ñaøo Duy Anh

(1931) ñònh nghóa ñình laø : “Nhaø traïm cho ngöôøi ñi ñöôøng nghæ” {63,tr.7} . Khi vaøo khai khaån

mieàn Nam, chöùc naêng ñình traïm vaãn theo chaân löu daân vaøo ñaây : tieâu bieåu nhö ñình Töông Hieäp

(Böng Caàu) ngoaøi chöùc naêng thôø thaàn, hoäi laøng, kieâm luoân chöùc naêng ñình traïm “...Nhaø thôø

Töông Hieäp : ngöôøi Vieät Nam goïi laø Bung-cou caùch Thuû Daàu Moät 5 km... Ñaây laø ñieåm truù chaân

cuûa caùnh buoân traâu boø töø Laøo veà” [46,tr.70].

Theo taùc giaû Huyønh Ngoïc Traûng, ñình ñaûm nhieäm thôø haäu thaàn töø theá kyû XV. Nhöng

rieâng ôû Bình Döông treã hôn nhieàu vì khai hoang laäp laøng ôû Bình Döông cô baûn hoaøn taát töø cuoái

theá kyû XVIII. Ngaøy nay chuùng ta thaáy coøn nhieàu teân thoân xaõ thôøi ñoù qua caùi teân ñình nhö Ñieàu

- 65 -

Hoøa (aáp 2, xaõ Uyeân Höng, huyeän Taân Uyeân), Phuù Long (Laùi Thieâu). Töø ñoù ta suy luaän heä thoáng

ñình laøng ôû Bình Döông cuõng thaønh hình sau ñoù khoâng laâu, treã nhaát cuõng vaøo khoaûng thaäp nieân

ñaàu theá kyû XIX. Hieän nay taïi Bình Döông coøn nhieàu ñình mang daáu aán cuûa nhöõng laøng xaõ (theo

thoáng keâ naêm 1808, trong Gia Ñònh Thaønh thoâng chí cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc). Cuõng coù moät soá ñình

theo teân laøng khi vua Minh Maïng ra leänh laøm ñòa baï, töùc naêm 1836. Cuõng coù ñình theo teân laøng

cuûa giai ñoaïn sau, nhöng vaãn tröôùc khi thöïc daân Phaùp ñaët aùch ñoâ hoä.

So vôùi caùc ñòa phöông, ñình laøng ôû Bình Döông coù raát nhieàu danh xöng : coù nôi goïi laø

“ñình”, laø “mieáu”, laø “nhaø caùi vuoâng”, coù ngöôøi goïi ñình laø “ñình oâng”.

Ñaëc bieät ôû Bình Döông nhieàu ñình coù bieåu hieän chính thöùc laø “mieáu” (Töông An Mieáu ôû

xaõ Taân An, Thò xaõ Thuû Daàu Moät), hoaëc Phuù Long Linh Mieáu (Laùi Thieâu). ÔÛ thò xaõ Thuû Daàu

Moät : ñình Phuù Cöôøng, ñình Töông Hieäp chính thöùc duøng hai chöõ “linh töø” cuõng laø tröôøng hôïp

ñaëc bieät.

Cuoäc soáng cö daân Nam Boä gaén lieàn vôùi soâng nöôùc neân laøng xaõ thöôøng naèm doïc theo soâng

raïch lôùn. Ñình laø trung taâm vaên hoùa cuûa laøng xaõ neân thöôøng ñöôïc xaây döïng treân nhöõng goø cao

raùo, xung quanh coù phong caûnh ñeïp, tieän ñöôøng soâng hay ñöôøng boä. Ñeå taïo phong caûnh xung

quanh ñình ngöôøi ta hay troàng caùc loaïi caây vöøa coù theå laáy goã, vöøa cho boùng maùt nhö sao, daàu...

Theo nguyeân taéc, ñình thöôøng quay veà höôùng Nam, löng döïa vaøo höôùng Baéc, vì theo truyeàn

thoáng trôøi ôû phöông Baéc neân cöûa lôùn goïi laø “Nam Thieân Moân”. ÔÛ Bình Döông xöa daân cö thöa

thôùt neân quy moâ ngoâi ñình khieâm toán : chæ baèng goã laù, beân trong trang trí ñôn giaûn. Ña soá ñình

laøng ñöôïc truøng tu, taùi thieát vaøo ñaàu theá kyû XX. Coù moät soá nôi nhö Beán Theá (Beán Thueá), Baø

Luïa... ngoâi ñình trôû thaønh ñình “hoäi” thoaùt khoûi khuoân khoå ngoâi ñình “laøng” neân ñuû taøi löïc vaät

löïc ñeå xaây döïng quy moâ trang trí vaøng son röïc rôõ. Hoaëc daân ñòa phöông khaù giaû, truøng tu ñình

nhieàu laàn trôû neân to lôùn, ñeïp ñeõ : ñình Töông Bình ôû laøng sôn maøi Töông Bình Hieäp.

Ñình ôû Bình Döông laø moät quaàn theå goàm nhieàu ngoâi nhaø saép ñoïi: chaùnh taåm laø moät ngoâi

nhaø töù truï naèm phía trong, phía ngoaøi laø tieàn ñieän, ba gian hai chaùi, phía sau laø nhaø beáp. Nhöõng

- 66 -

ngoâi ñình töông ñoái lôùn, hai beân ñoâng lang vaø taây lang thöôøng coù theâm hai daõy nhaø khaùch. Ña soá

maët tieàn cuûa ngoâi ñình ñeàu xaây hai laàu chuoâng laàu troáng. Nhöng phía tröôùc khoâng coù voõ ca troáng

traûi nhö ñình ôû mieàn Taây.

Khi böôùc vaøo coång ñình Bình Döông chuùng ta thaáy moät taám bình phong aùn ngöõ. Treân taám

bình phong naøy ñaép noåi hay veõ hình long maõ ñoäi baùt quaùi hoaëc aán kieám, vì theo truyeàn thuyeát

thôøi Phuïc Hy laø thôøi thaùi bình thònh trò, treân soâng Hoaøng Haø xuaát hieän con long maõ. Vua Phuïc

Hy xem nhöõng vaïch treân löng con long maõ naøy ñeå laäp baùt quaùi tieân thieân. Do ñoù ñeàn mieáu thôø töï

thöôøng döïng hình aûnh con long maõ ñeå trang trí. Hôn nöõa, baùt quaùi tieân thieân laø khôûi nguyeân cuûa

kinh dòch, theo daân gian coù khaû naêng traán yeåm taø ma quyû mò. Coù moät soá ñình ôû Bình Döông aûnh

höôûng ñình ôû mieàn Taây, treân bình phong naøy trang trí ñoà aùn “Long Hoå hoäi” hoaëc “Thaàn Hoå”,

nguï yù chuùc aâm döông hoøa hôïp, möa thuaän gioù hoøa.

Ñaëc bieät ôû Bình Döông baøn thôø Thaàn Noâng thöôøng ôû goùc saân chöù khoâng döïa vaøo taám bình

phong ñaët giöõa saân ñình nhö ôû mieàn Taây.

Chaùnh taåm laø ngoâi nhaø trung taâm, xung quanh coù töôøng bao boïc, chæ môû cöûa khi teá leã hoäi

heø. Haøng ngaøy oâng töø giöõ ñình voâ queùt doïn, ñoát ñeøn, thaép nhang cuõng chæ heù moät caùnh cöûa nhoû

beân hoâng. Khi ñeán ngaøy leã Kyø Yeân coù tieát leã “Khai moân” roài môùi môû cöûa chaùnh taåm.

Trong chaùnh taåm, töø ngoaøi nhìn vaøo, beân höông aùn hoäi ñoàng coù ñoâi quy haïc ñöùng chaàu to

töôùng, töôïng tröng cho söï beàn vöõng. Hai beân coù baøy leãã boä côø loïng theo nghi tröôïng, xung quanh

coù nhieàu hoaønh phi, caâu ñoái chaïm troå tinh vi, sôn son theáp vaøng röïc rôõ. Taát caû hoaønh phi caâu ñoái

naøy noäi dung ñeàu chuùc tuïng sôn haø xaõ taéc hoaëc ca tuïng coâng ñöùc cuûa thaàn thaùnh. Sau nhieàu laàn

truøng tu, do vuøng ñaát Nam Boä ít chòu aûnh höôûng naëng neà cuûa yù thöùc heä phong kieán laïi coù neàn

kinh teá phaùt trieån cho neân ñình ôû Bình Döông ñeïp ñeõ hôn caùc ngoâi ñình ôû vuøng ngoaøi (ñình Phuù

Cöôøng, Beán Theá (Taân An), Phuù Long (laùi Thieâu), Töông Bình laø nhöõng ví duï). Ngoaøi ra, giai

ñoaïn truøng tu ñình laø thôøi kyø cuûa phong traøo Duy Taân, neân beân caïnh nhöõng neùt ñeïp truyeàn thoáng

coøn ñöôïc daëm theâm caùc hoa vaên hoïa tieát theo kyõ phaùp taïo hình cuûa myõ thuaät Taây phöông hay

- 67 -

Trung Hoa (coång ñình laø coång Tam Quan, treân noùc thöôøng coù gaén caëp roàng ngaäm hoûa chaâu, maët

tieàn caùc ñình thöôøng ñöôïc chaïm hình long, laân, quy, phuïng hay caùc ñieån tích Trung Hoa baèng

mieång cheùn).

Trong chaùnh taåm coù 5 baøn thôø :

- Giöõa chaùnh taåm, saùt vaùch haäu laø baøn thôø thaàn Thaønh Hoaøng, treân baøn thôø chæ coù chöõ

“thaàn”, tuïc leä naøy coù leõ aûnh höôûng tuïc thôø Phöôùc Ñöùc Chaùnh Thaàn (töùc Thoå Ñòa cuûa ngöôøi

Trung Hoa, töông ñöông vôùi thaàn Thaønh Hoaøng xaõ thoân cuûa Vieät Nam). Thaàn Thaønh Hoaøng laø

thaàn cai quaûn ñòa phöông, laø chuû nhaân cuûa ngoâi ñình neân ñöôïc thôø ôû baøn chính trung, baøn thôø

ñöôïc trang bò ñeïp ñeõ nhaát. Treân baøn thôø thöôøng ñeå moät coã ngai, treân ñaët moät chieác muõ thôø, moät

chieác baøi vò ghi danh hieäu myõ töï cuûa vò thaàn ñöôïc thôø. Chæ moät vaøi ñình thôø töôïng thaàn (neáu nhö

ñaây laø nhaân thaàn : Phan Thanh Giaûn...)

- Tröôùc baøn thôø chính trung laø höông aùn hoäi ñoàng, chính laø nôi thôø voïng taát caû caùc vò thaàn

linh vaø cuõng laø nôi baøy leã vaät cuûa daân laøng daân cuùng. Höông aùn hoäi ñoàng coøn laø nôi thôø sôn haø

xaõ taéc (yù nieäm coå, töông ñöông vôùi yù nieäm Toå quoác xuaát hieän sau naøy) neân xöa kia coøn laø nôi

thôø voïng hoaøng ñeá vôùi baøi vò coù doøng chöõ “Thöôïng chuùc ñöông kim hoaøng ñeá thaùnh thoï voâ

cöông”. Höông aùn hoäi ñoàng cuõng laø nôi thôø Ñoâ Thaønh hoaøng (Thaàn Thaønh hoaøng kinh ñoâ). Gaàn

ñaây caùc ñình thôø Chuû tòch Hoà Chí Minh nôi höông aùn naøy theo quan nieäm truyeàn thoáng laø toân

vinh ngöôøi ñöùng ñaàu quoác gia.

- Taû Ban vaø Höõu Ban laø caùc thaàn linh haàu caän Thaønh hoaøng.

- Tieàn Hieàn vaø Haäu Hieàn : Nhöõng ngöôøi coù coâng khai hoang, xin pheùp laäp laøng, luùc soáng

goïi laø Höông chöùc, khi cheát ñöôïc toân laøm “Tieàn hieàn khai khaån”, coøn ngöôøi coù coâng khai thò, tu

kieàu, boài loä ñöôïc toân laøm “Haäu hieàn khai cô”, ngöôøi môû roäng ñöôïc toân laøm “Haäu hieàn khai

canh”.

Moät soá ñình thôø Tieàn Hieàn vaø Haäu Hieàn trong chính taåm. Nhöng cuõng coù moät soá ñình thôø

Tieàn Hieàn vaø Haäu Hieàn ôû phía sau.

- 68 -

Töông töï, beân caïnh Tieàn Hieàn vaø Haäu Hieàn, coù moät soá ñình ôû Thuaän An thôø Tieàn Boái vaø

Haäu Boái (caùc baäc tieàn nhaân tröôùc sau) hoaëc coù nôi thôø Tieàn vaõng Höông chöùc, Binh ñinh Höõu

coâng.

Cuõng coù moät soá ñình ñaõ baøy ra caùc baøn thôø Thanh Long vaø Baïch Hoå (thôø trong nhieàu ñình

ôû Thuaän An), ñuùng ra ñaây chæ laø söï chuùc tuïng ñòa cuoäc toát laønh theo thuaät phong thuûy “taû Thanh

Long, höõu Baïch Hoå”.

- Ñoâng Hieán vaø Taây Hieán cuõng ñöôïc thôø (ñình Phuù Myõ – Thò xaõ Thuû Daàu Moät), ñuùng ra

ñaây chæ laø choã ñöùng cuûa hai vò phoù teá ôû phía Ñoâng vaø Taây (töùc taû höõu cuûa baøn thôø).

- Hai beân vaùch hoâng tieàn ñieän thöôøng coù hai baøn thôø Nhaïc sö vaø Leã sö (Toå Nhaïc vaø Toå

Leã). Baøi vò thöôøng ghi hai chöõ Tieân sö. Ñaây laø daïng thôø Toå sö ngheà nghieäp.

- Hai beân baøi vò Tieân sö coù baøi vò Ñònh Phöôùc Taùo Quaân (oâng Taùo) vaø Phöôùc Ñöùc Chaùnh

Thaàn (oâng Ñòa).

Vì thôø quaù nhieàu thaàn neân taùc giaû luaän vaên thöû ñeám ôû ñình Töông Bình thì thaáy coù tôùi baûy

daõy baøn thôø vaø taát caû 16 baøn thôø lôùn nhoû trong moät ñình.

Tröôùc saân ñình, baøn thôø Thaàn Noâng thöôøng ñaët moät goùc. Thaàn Noâng laø vò vua trong

huyeàn thoaïi lòch söû, coù coâng daïy daân caøy caáy, neân saùch vôû cuõ goïi laø Tieân Noâng. OÂng cuõng coù

coâng trong vieäc choïn laù caây, daïy daân bieát veà döôïc thaûo, ñöôïc xem laø Toå sö cuûa ngaønh Ñoâng y

döôïc. ÔÛ Nam Boä coù huyeàn thoaïi raèng Thaàn Noâng daïy con ngöôøi laøm nhaø tre laù moät maùi baèng,

nhöng khoâng ñaït so vôùi nhaø hai maùi doác nhö saùng kieán cuûa baø Cöûu Thieân. Do ñoù daân toân Cöûu

Thieân Huyeàn Nöõ laøm Toå ngaønh xaây döïng. Coøn Thaàn Noâng thì töùc giaän theà khoâng bao giôø ôû

trong nhaø laøm baèng “thöôùc naùch” cuûa ñaøn baø. Töø ñoù môùi coù tuïc Thaàn Noâng ôû ngoaøi trôøi, caù bieät

môùi coù tröôøng hôïp thôø Thaàn Noâng trong mieáu noùc baèng.

Thaàn Noâng laø ñoái töôïng chính ñöôïc teá leã trong ngaøy Caàu boâng, thöôøng toå chöùc vaøo muøa

thu, khi muøa maøng coù keát quaû (töùc giöõa thaùng taùm). Leã “Caàu boâng” coøn goïi laø “Caàu hoa”, “Kyø

Hueâ”...

- 69 -

Tröôùc saân ñình ôû Bình Döông thöôøng coù hai ngoâi mieáu :

* Mieáu thôø OÂng :

OÂng ñaây laø goïi taét “Thaàn Hoå” : laø bieåu töôïng cuûa ñaát ñai, nuùi, röøng, laø ñoái töôïng chính

ñöôïc cuùng teá trong ngaøy leã “Khai sôn” töùc leã “môû cöûa röøng” vaøo ngaøy muøng 7 thaùng gieâng. Leã

vaät cuùng Thaàn Hoå ngaøy khai sôn coù mieáng thòt, con gaø, traàu, röôïu...Taùc giaû luaän vaên ñaõ ñi ñieàn

daõ moät soá ñình ôû Bình Döông : ñình Beán Theá (Taân An), Töông Hoøa, Töông Bình, Töông Hieäp...

thaáy trong saân ñình taïc töôïng vaø coù baøn thôø oâng Hoå. Ñaây chính laø söï theå hieän tín ngöôõng xa xöa

cuûa daân Nam Boä thôøi khaån hoang : hoï phaûi ñaùnh nhau vôùi Hoå, gieát Hoå nhöng laïi sôï Hoå cho neân

laäp mieáu thôø, goïi laø “Thaàn”, laø “OÂng”, coù khi baàu “OÂng” leân chöùc vuï ñaàu laøng trong ñoäi nguõ

höông chöùc hoäi teà.Leã baàu “OÂng” ngaøy 16/2 neân coù leä cuùng “OÂng” vaøo ngaøy naøy.

* Mieáu Baø :

Song song vôùi ñình coù mieáu Baø (trong khuoân vieân saân ñình). Tuøy ñình maø ñoái töôïng thôø

khaùc nhau. Ví duï ñình Töông Hieäp coù mieáu thôø Nguõ Haønh Nöông Nöông, töùc laø bieåu töôïng cuûa

naêm yeáu toá cô baûn caáu taïo neân vaïn vaät : Kim, Moäc, Thuûy, Hoûa, Thoå. Taùc giaû luaän vaên coù tham

döï buoåi cuùng ñình Töông Hieäp, luùc aáy mieáu Baø cuõng môû cöûa cho baù taùnh vaøo thaép höông, ngoaøi

ra coøn coù ñoäi laân – sö – roàng vaø oâng Ñòa ñeán muùa tröôùc ñình vaø mieáu Baø. Ñình Töông Bình cuõng

coù mieáu Baø nhöng ôû ñaây laiï thôø baø Thieâu Haäu Thaùnh Maãu. Ngaøy 23/03 cuùng ôû mieáu Baø :

khoaûng 9 giôø saùng. Leã vaät goàm coù : moät con heo quay, ba boä tam seân, quaàn aùo giaáy, gaïo muoái,

giaáy tieàn vaøng baïc... boû leân taøu (taøu laøm baèng giaáy haøng maõ) thaû xuoáng soâng vaø khaán : “ñieàm

laønh ñem tôùi, ñieàm ruûi röôùc ñi”. Theo lôøi giaûi thích cuûa oâng töø giöõ ñình naøy, Baùc Hai Khuya (74

tuoåi), thì yù nghóa cuûa vieäc naøy laø ai toát Baø cho ôû laïi, coøn nhöõng ngöôøi khaùc(aâm binh) aên xong ñi

xa ñöøng ôû laïi quaáy phaù (thaû thuyeàn troâi ñi xa) Þ Coù phaûi ñaây laø daáu tích “vaên hoùa ñi thuyeàn”

cuûa löu daân Nam Boä xöa? Cuùng mieáu Baø ñoâi khi coù röôùc baø boùng ñoäi maâm vaøng, caùc oâng trong

ban nghi leã cuõng maëc leã phuïc. Cuùng xong, raõ thòt, caét ñaàu heo quay boû xuoáng thuyeàn, coøn laïi ñoà

- 70 -

cuùng doïn aên, ñaõi khaùch, neáu vaãn coøn thì phaân chia ñem veà cho heát. Ñình Töông Hoøa laïi thôø Linh

Sôn Thaùnh Maãu trong chaùnh ñieän.

Nhö vaäy, beân caïnh caùc vò thaàn thöôøng ñöôïc thôø trong ñình, ñaõ trình baøy trong phaàn caáu

truùc ñình, coù nhieàu vò thaàn khaùc ñaõ vaøo ñeán saân tieàn ñieän, hoaëc haäu ñieän nhö Quan Coâng, Chuùa

Ngoïc, Chuùa Xöù, Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ, Nguõ Haønh Nöông Nöông, Linh Sôn Thaùnh Maãu, Thieân

Haäu Thaùnh Maãu... Chính vì vaäy ñình laøng baây giôø laø truï sôû cuûa nhieàu thaàn linh maø noåi baät laø caùc

nöõ thaàn.

Tính chaát maãu heä trong tín ngöôõng Vieät Nam ñöôïc theå hieän qua vieäc thôø “Baø”, haøng naêm

ngoaøi leã hoäi cuùng ñình (cuùng OÂng) ñoàng thôøi cuõng tieán haønh leã hoäi cuùng mieáu, vía Baø... Maët

khaùc cuõng chöùng toû tín ngöôõng cuûa cö daân Bình Döông coù chòu aûnh höôûng cuûa ngöôøi Hoa, neân

daân ñòa phöông thöôøng laãn loän giöõa “ñình” vaø “mieáu” (thôø Baø Thieân Haäu) vaø nhieàu vò thaàn cuûa

ngöôøii Hoa ñöôïc thôø caùc mieáu ôûsaân ñình.

Caùc Thaønh Hoaøng do vua saéc phong thì ñaïi dieän cho thieân töû baûo hoä ñòa phöông. Muïc

ñích cuûa trieàu ñình phong kieán caáp saéc Thaønh Hoaøng cho caùc ñòa phöông laø xaùc nhaän uy quyeàn

cuûa trieàu ñình Trung öông ñoái vôùi ñòa phöông. ÔÛ Bình Döông coù nhieàu ñình coù treân 200 naêm lòch

söû :ñình Beán Thueá ( Taân An ), ñình Phuù Long ôû Laùi Thieâu xaây naêm 1842 , ñình Baø Luïa ñöôïc

xaây döïng vaøo cuoái thôøi Minh Maïng… nhöng giai ñoaïn ñaàu thôø phuùc thaàn, chöa ñöôïc trieàu ñình

saéc phong. Bình Döông vaø caùc nôi khaùc trong toaøn coõi Nam Kyø nhaän saéc ngaøy 29 thaùng 11 naêm

Töï Ñöùc thöù 5 (ñaàu 1853) (ñình Phuù Long).. . Vaøo naêm naøy hình nhö trieàu ñình nhaø Nguyeãn linh

caûm thöïc daân phöông Taây seõ xaâm löôïc vaø muoán tranh thuû nhaân taâm cuõng nhö muoán xaùc ñònh

chuû quyeàn ñaát ñai neân ñoàng loaït ban saéc thaàn. Hieän nay taïi Bình Döông chæ coøn non 30 ñaïo saéc.

Saéc phong ôû Bình Döông gioáng heät caùc ñaïo saéc khaùc ôû Bieân Hoøa (cuõ) vaø gioáng noäi dung saéc

phong thaàn Thaønh Hoaøng ôû Myõ Tho.

Vò thaàn chính ñöôïc thôø taïi ñình laø Thaønh Hoaøng Boån Caûnh. “Thaønh” laø thaønh luõy,

“Hoaøng” laø haøo luõy. Trong taâm thöùc cuûa ngöôøi daân ñòa phöông, thaàn Thaønh Hoaøng baûo veä daân

- 71 -

laøng, phuø hoä cho moïi ngöôøi ñöôïc an khang thònh vöôïng, laø ngöôøi coù coâng khai hoang laäp aáp...

Ña soá caùc ñình ôû Nam boä thöôøng laø thôø moät vò thaàn chung chung, khoâng roõ teân hoï, goïi laø “Thaønh

Hoaøng Boån Caûnh”. Ñoái vôùi ngöôøi bình daân, hoï muoán vò thaàn Thaønh Hoaøng cuûa mình phaûi laø moät

danh nhaân, sinh tieàn coù coâng vôùi laøng xoùm, ñòa phöông, moät ngöôøi phaûi coù hoï teân, cuï theå roõ

raøng. Töø ñoù, daân Bình Döông coù nôi ñaõ tìm caùch ñöa caùc danh nhaân vaøo ñình thôø, noùi cuï theå hôn

laø daân “phong”. Thí duï dinh oâng Ngaõi Thaéng ôû xaõ Bình An, huyeän Thuaän An ñaõ thôø Tröông

Coâng Caån vaø ngöôøi em. Tröông Coâng Caån laø moät danh nhaân ñòa phöông hieän coøn moà maû.

Tröông Coâng Caån thuoäc doøng hoï “theá gia voïng toäc”. OÂng Tröông Coâng Böôøng ñaõ ñöôïc hai vua

Minh Maïng – Thieäu Trò phong Ñaïi Phu Vieän Ngoaïi Lang. Vì nhaân daân ñöa oâng Tröông Coâng

Caån vaøo ñình thôø neân hieän nay ñình Ngaõi Thaéng vaãn thôø thaàn Thaønh Hoaøng vaø toå chöùc Leã Kyø

Yeân song song vôùi caùc nghi leã thôø cuùng vò nhaân thaàn naøy.Moät vò thaàn khaùc laø oâng Huyønh Coâng

Nhaãn, nhaân vaät xuaát hieän giöõa theá kyû XIX taïi Thuaän An. OÂng ñöôïc thôø cuùng trong moät ngoâi

mieáu, ngoaøi ra coøn ñöôïc ñöa vaøo thôø ôû ñình Phuù Hoäi, xaõ Vónh Phuù hoaëc naâng leân Huyønh Quoác

Sö thôø ôû ñình Phuù Hoøa (xaõ Hoøa Lôïi, huyeän Beán Caùt).

Tröôøng hôïp oâng Phan Thanh Giaûn (1796 - 1867), laøng Töông Bình coù saéc phong Thaønh

Hoaøng Boån Caûnh do vua Töï Ñöùc caáp. Khi thöïc daân Phaùp xaâm chieám, saéc phong naøy ñaõ maát. Do

lôøi taâu xin ñeà nghò cuûa höông chöùc hoäi teà, thaân haøo nhaân só vaø chaùu chaét cuûa oâng Phan Thanh

Giaûn, vua Khaûi Ñònh ñaõ saéc phong thaàn cho cuï Phan Thanh Giaûn (25/08/1924 – naêm Khaûi Ñònh

thöù 9) veà thôø ôû ñình Töông Bình. Vaäy ñình naøy vöøa thôø Thaønh Hoaøng Boån Caûnh vöøa thôø cuï

Phan Thanh Giaûn.Leã Kyø Yeân vaãn giöõ ngaøy 12 thaùng 10. Ngaøy gioã cuûa cuï Phan Thanh Giaûn,

ñình cuùng laàn nöõa nhöng nhoû hôn vì coù moät ñình khaùc cuõng thôø cuï ôû Vónh Long cuùng gioã cho cuï

ngaøy maát 05 thaùng 07.

Hai ngoâi ñình ñeïp,coå xöa vaø noåi tieáng nhaát Bình Döông ñöôïc coâng nhaän di tích lòch söû-

vaên hoùa caáp quoác gia laø ñình Phuù Long vaø ñình Baø Luïa. Ñình Phuù Long (Laùi Thieâu)ñöôïc xaây

naêm 1842, laø coâng trình kieán truùc, ñieâu khaéc coù giaù trò ngheä thuaät cao.Ñình Baø Luïa ñöôïc xem laø

ngoâi ñình coù kieán truùc ñeïp vaø coå kính nhaát nhì Nam Boä(xaây tröôùc khi Phaùp chieám Nam Boä naêm

- 72 -

1861, nhöng bò Phaùp phaù huûy, nhaân daân xaây laïi naêm 1890),töøng ñöôïc ngöôøi Phaùp vieát giôùi thieäu

trong boä Cochinchine 1930.

Haøng naêm, moãi ñình laøng ôû Bình Döông coù nhieàu ngaøy leã : caùc leã tieát töù thôøi : coù ngaøy

ñöa thaàn (25/12), röôùc thaàn (30/12), Nguyeân ñaùn (1/ gieâng), Ñoan ngoï (5/5), Khai sôn (7/1).Quan

troïng nhaát laø Leã Thöôïng Ñieàn vaø Haï Ñieàn. Leã Haï Ñieàn thöôøng toå chöùc vaøo ñaàu muøa möa vaø

thöôøng ba naêm laáy ngaøy Haï Ñieàn laø ngaøy Kyø yeân. Leã Thöôïng Ñieàn toå chöùc vaøo cuoái muøa möa.

ÔÛ Bình Döông thöôøng toå chöùc Leã Thöôïng Ñieàn vaøo khoaûng giöõa thaùng taùm (töùc laø leã Caàu boâng

(coøn goïi laø leã Caàu hoa, Kyø hueâ). Ñaïi khaùi caùc ñình trong tænh Bình Döông moãi naêm ñeàu coù moät

leã lôùn vaø moät leã phuï. Kyø Yeân nghóa laø caàu an, coù nôi goïi laø vía thaàn Thaønh Hoaøng.

Ñaây laø leã hoäi quan troïng nhaát trong naêm. Leã naøy keùo daøi moät ngaøy röôõi ñeán ba ngaøy.

Theo Trònh Hoaøi Ñöùc thì ngaøy giôø cuùng teá thuøy theo tuïc leä cuûa töøng laøng. Leã Kyø Yeân hay leã

Caàu boâng ñeàu nhaèm muïc ñích caàu “phong ñieàu vuõ thuaän” : muøa maøng boäi thu, “quoác thaùi daân

an” : laøng xoùm yeân vui, daân giaøu nöôùc maïnh.

Kyø Yeân thöôøng toå chöùc vaøo ngaøy raèm - 16 laø nhöõng ngaøy coù traêng ñeå daân laøng coù theå

tham döï suoát ñeâm, ra veà thuaän tieän. Trong nhöõng ngaøy naøy trieàu cöôøng cao, ghe xuoàng tôùi lui

cuõng tieän. Kyø Yeân thöôøng toå chöùc vaøo nhöõng thaùng giao muøa nhö thaùng 2, thaùng 4, thaùng 11... laø

thôøi ñieåm daân laøng raûnh roãi.

Chöông trình Leã Kyø Yeân taïi caùc ngoâi ñình ôû Bình Döông dieãn bieán nhö sau:

Leã Khai moân,leã Thænh saéc thaàn,Leã Tieàn hieàn-Chieán só-Cuùng mieáu,teá Tuùc yeát,teá Ñaøn

caû,leã Ñöa saéc.

- Chöng cheá : (coù nôi goïi laø chöng nghi) laø chöng traùi caây ña daïng vôùi ngheä thuaät ñaëc thuø :

duøng ñoà thaûo moäc, traùi caây, boâng... ñeå gôïïi hình roàng, phuïng, coïp...

- Ban ñeâm coù röôùc haùt boäi. Haùt boäi trong Leã Kyø Yeân mang tính nghi leã goàm 3 tieát muïc :

Khai chaàu ñaïi boäi, haùt tuoàng vaø toân vöông, hoài chaàu. Ngaøy xöa moãi naêm moãi coù röôùc haùt boäi,

- 73 -

ngaøy nay do baän roän neân leã hoäi Kyø Yeân (3 naêm môùi cuùng lôùn moät laàn ngöôøi ta môùi röôùc haùt

boäi). Nhöng cuùng ñình vaãn cuùng moãi naêm vaøo ngaøy 12/10/AÂm lòch.

- Tieát muïc ñaàu tieân mang tính nghi leã nhö taåy ueá, thöû troáng vaø ñaùnh ba hoài troáng khai

traøng. Tieát muïc cuoái mang tính chuùc tuïng, ngöôøi caàm chaàu thay maët thaàn, thay maët nhaân giaû

khen cheâ baèng tieáng troáng “Nghe troáng chieán cheát ñieáng caùi ñaàu, nghe troáng chaàu caùi ñaàu laùng

möôùt” laø taâm traïng cuûa daân laøng trong ngaøy Kyø Yeân.

* Leã vaät cuùng ñình :

- Höông, ñaêng, traø, quaû, röôïu, xoâi, nöôùc maém.

- Teá moät con heo soáng : cuùng thænh sanh : ñeå nguyeân con heo coøn soáng treân baøn leã vaät

thaép nhang thænh oâng roài ñem xuoáng choïc tieát, duøng caùi cheùn chung hoaëc ly nhoû ñöïng saün phaân

nöûa röôïu traéng höùng laáy gioït huyeát ñaàu tieân vaø moät ít loâng treân gaùy boû vaøo roài duøng giaáy tieàn

vaøng baïc bòt kín mieäng laïi ñem vaøo ñeå treân baøn chaùnh. Nghi leã naøy ñöôïc goïi laø “caùo saùt teá vaät”

töùc laø trình dieän ñaõ gieát heo laøm thòt roài, huyeát töôi toát chöùng minh con heo khoûe maïnh vaø saéc

loâng ñuùng con heo ñaõ trình dieän.

Sau khi ñaõ laøm heo xong, ngöôøi ta xeû thòt ra thaønh nhieàu mieáng goïi laø “tôï” thòt soáng, nhö

vaäy ñình Töông Bình coù 16 baøn thôø thì raõ ra thaønh 16 tôï taát caû.

Ñoù laø leã vaät cuûa Ban Trò söï lo vieäc cuùng teá. Coøn laïi, nhaân daân ai coù gì ñem ñeán cuùng naáy

: heo quay, vòt...

* Nghi leã cuùng teá :

- 6 ngöôøi trong nghi leã cuùng teá : coù uy tín, ñaïo ñöùc.

- Maëc aùo daøi ñoäi maõo, mang hia (leã phuïc).

- Caùc vò boài baùi, chaùnh baùi ñeàu coù aùo roäng xanh.

- 74 -

- Nhaïc leã troãi leân (theo nhaø vaên Sôn Nam nhaïc leã laø baûn : “Nghinh tieáp giaù” vôùi ba hoài

chính chaäp gioáng nhö ôû trieàu ñình khi laâm traøo nhaïc coâng cuõng troãi baøi naøy). Tuy vaäy

khoâng bieát ngaøy nay ngöôøi ta coù troãi leân ñuùng baøi nhaïc leã naøy hay khoâng .

- Caùc boâ laõo trong ban nghi leã ñaõ maëc leã phuïc caàm nhang, neán... kính caån haønh leã trong tieáng

troáng vaø nhaïc leã.

- Luùc cöû haønh, nhaân vieân chaáp söï chæ duøng ñoäng taùc, khoâng ñöôïc phaùt ngoân, cuõng nhö

ngöôøi ñi leã tha hoà xaù, laïy, khaán vaùi laâm raâm nhöng tuyeät ñoái khoâng ñöôïc phaùt ngoân.

- Hoïc troø leã nhöùt boä, nhöùt baùi, daâng hoa, daâng röôïu (4 tuaàn röôïu) (ñeán toái haùt boäi vaø hoïc

troø cuõng coù).

- Ñoïc vaên teá (ngaøy nay coù theâm phaàn chuùc tuïng chính quyeàn hieän taïi).

- Trong vaên teá noäi dung chính laø caàu nguyeän “quoác thaùi daân an”, caàu cho daân “an cö laäp

nghieäp”, möa thuaän gioù hoøa, laøm aên phaùt ñaït... Toùm laïi caàu Thaønh Hoaøng baûo trôï, phuø hoä cho

daân laøng.

Cuùng xong, ñem xuoáng nhaø beáp (coù nhaø aên ñaõi khaùch) daân laøng cuøng chung höôûng (coù

thô môøi caùc boâ laõo cuûa laøng laân caän ñeán döï vaø chung höôûng tieäc).

Leã Kyø Yeân (taïi ñình laøng) hay caùc leã cuùng teá (taïi caùc mieáu thôø phuùc thaàn) : ñeàu nhaèm

muïc ñích taïo dòp cho daân ñòa phöông ñeán leã baùi caàu laøng xoùm bình yeân, quoác gia thònh vöôïng.

Leã Caàu boâng coøn mang neùt ñaëc tröng cuûa noâng nghieäp. Leã Kyø Yeân cuùng teá Tieàn Hieàn – Haäu

Hieàn... bieåu thò tö töôûng uoáng nöôùc nhôù nguoàn, moät hình thöùc tri aân caùc baäc tieàn nhaân coù coâng

khai hoang boài ñaép cho ñòa phöông.

Leã hoäi laø dòp tröng baøy taøi ngheä, söï kheùo leùo cuûa daân chuùng. Chò em phuï nöõ thi taøi laøm

baùnh, thoåi xoâi (thoâng qua leã vaät daâng cuùng). Ñaây laø dòp caùc ngheä nhaân giôùi thieäu taøi chöng cheá

keát baèng hoa quaû, caây laù... ngaøy xöa hoäi laøng coøn toå chöùc caùc troø chôi daân gian, ñua ghe...

truyeàn thoáng hoäi laøng coøn toàn taïi ñeán ngaøy nay döôùi hình thöùc hoäi ñua thuyeàn moãi naêm nhaân dòp

- 75 -

Xuaân veà, Teát ñeán, nhaân daân coøn toå chöùc leã hoäi ñua thuyeàn treân beán Baïch Ñaèng taïo khoâng khí

vui töôi, caàu mong moät naêm môùi an khang thònh vöôïng cho moïi nhaø. Leã hoäi dieãn ra ôû aáp Thaïnh

Phöôùc, huyeän Taân Uyeân, vaøo hai buoåi chieàu muøng 4 vaø muøng 5 Teát. Moãi aáp coù moät ñoäi thuyeàn,

thuyeàn ñua daøi 12 m do nhöõng ngöôøi thôï gioûi trong vuøng laøm neân. Ngaøy hoäi dieãn ra töng böøng

naùo nhieät trong tieáng hoø reo coå vuõ, tieáng chieâng troáng roän raøng. Ngöôøi ta noùi raèng ñoäi thuyeàn

naøo thaéng thì naêm aáy nhaân daân laøm aên phaùt ñaït, muøa maøng boäi thu.

Ñaëc ñieåm cuûa leã hoäi ñình laøng ôû Bình Döông laø khoâng coù caûnh “chieáu treân, chieáu döôùi”,

cuõng khoâng coù caûnh : “mieáng thòt giöõa laøng baèng moät saøng xoù beáp”. Lyù do laø theo tuïc leä ôû Nam

Boä khi chöùc vuï cao ñöôïc phaàn nhieàu thì phaûi ñoùng goùp nhieàu. Hôn nöõa, ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu

bò ñoâ hoä, ñình laøng hoäi heø ñaõ khoâng coøn do chính quyeàn ñòa phöông tröïc tieáp quaûn lyù. Do ñoù,

nhöõng ngöôøi tham gia leã hoäi coù tính töï nguyeän vaø bình ñaúng, moïi ngöôøi ñeán cuùng baùi, aên uoáng

cuøng nhau gaén chaët hôn nöõa tình laøng nghóa xoùm.

2.2.2.3. Nhaø thôø Hoï – Gia phaû – Quan heä doøng toäc:

Nhaéc ñeán gia toäc, tröôùc heát phaûi noùi ñeán gia ñình. Thôøi phong kieán (theá kyû XVI - XIX),

gia ñình ôû Bình Döông cuõng gioáng nhö moïi mieàn ñaát nöôùc ôû Vieät Nam soáng nhieàu theá heä chung

moät maùi nhaø gioáng nhö “Töù ñaïi ñoàng ñöôøng” cuûa Trung Hoa. Trong gia ñình phaûi coù ngöôøi

quyeàn löïc cao nhaát cuõng laø gia tröôûng thöôøng laø cha, neáu cha khoâng coøn thì con trai tröôûng. Moät

doøng hoï trong gia ñình ñöôïc xaùc ñònh 9 ñôøi “cöûu huyeàn” (boán ñôøi tröôùc mình vaø boán ñôøi sau

mình maø daân gian goïi noâm na laø “9 hoï”).

Giöõa gia ñình coù baø con vôùi nhau laïi coù moái quan heä giöõa chi tröôûng vaø chi thöù. Vì vaäy,

ngöôøi ta ghi gia phaû moät doøng hoï goàm nhieàu theá heä vaø coøn baàu ngöôøi “toäc tröôûng” ñöùng ñaàu

doøng hoï, lo vieäc cuùng teá... thöôøng trong moät gia ñình chæ cuùng gioã 5 ñôøi trôû laïi, xa hôn 5 ñôøi

ngöôøi ta cuùng chung ôû moät nôi cho neân phaûi theâm “nhaø thôø Hoï”. Vì trong laøng coù nhieàu hoï khaùc

nhau neân cuõng coù nhieàu nhaø thôø Hoï. Ngöôøi thôø cuùng ôû nhaø thôø Hoï laø toäc tröôûng, vì vaäy moät

- 76 -

coâng quyõ hay phaàn ruoäng höông hoûa cuûa doøng hoï cuõng ñöôïc daønh rieâng cho chi phí vieäc teá töï ôû

nhaø thôø Hoï.

Caùc nhaø thôø Hoï khaùc laïi coù caùch cuùng khaùc nhau cuûa moãi doøng hoï töø leä cuùng ñeán phaåm

vaät, noäi dung tín ngöôõng vaø nghi thöùc cuùng.

Thöùc cuùng trong gioã Hoï haàu heát laø moùn aên daân daõ, moäc maïc, hoang sô, coù saün trong

ruoäng ñoàng khoâng toán hao tieàn baïc ñeå mua vaø cheá bieán raát ñôn giaûn (nöôùng, luoäc, caù khoâng chaët

boû kyø, vi, ñuoâi, rau moïc töï nhieân, (ví duï : chaùo aùm ® moùn chaùo naáu vôùi caù loùc khoâng chaët boû

kyø, vi, ñuoâi), caù loùc nöôùng trui, gaø luoäc, goûi caù, baép chuoái ñaäp daäp, oác luoäc, bí hay baàu luoäc),

hoaëc nhöõng thöùc aên truyeàn thoáng cuûa mieàn Trung (thòt phay, maém soáng, maém neâm...) doïn cuùng

ngoaøi saân baèng beï chuoái... theå hieän loái soáng coøn hoang daõ, thieáu thoán cuûa toå tieân buoåi ñaàu khaån

hoang.

Trong ñaùm gioã Hoï, vaät cuùng khaùc nhau giöõa caùc kieán hoï. Vì vaäy, noù ñöôïc xem nhö moät

kyù hieäu rieâng cuûa moãi doøng hoï, nhôø nhöõng kyù hieäu rieâng naøy (leã vaät cuùng trong ngaøy gioã Hoï)

maø moät soá ngöôøi tìm ñöôïc ngöôøi trong Hoï sau bao naêm löu laïc vaø traùnh ñöôïc vieäc ñaùng tieác xaûy

ra trong hoân nhaân giöõa nhöõng ngöôøi cuøng hoï haøng.

Ngaøy cuùng vaø caùch cuùng giöõa caùc Hoï cuõng khaùc nhau. Cuõng nhö vaät cuùng, nghi thöùc cuùng

cuõng hoaøn toaøn mang tính caùch rieâng tö cuûa töøng kieán hoï, neân moãi hoï ñeàu coù quy öôùc rieâng veà

ngaøy cuùng vaø caùch cuùng. Neân duø coù löu laïc xa queâ höông baûn quaùn ñeán ñaâu thì cuõng ñeán ngaøy

thaùng ñoù, vaät ñoù maø cuùng y nhö tröôùc, khoâng thay ñoåi. Thöôøng baøy bieän thöùc cuùng tröôùc saân treân

chieáu, ñeäm, laù sen, beï chuoái. Cuõng coù hoï cuùng trong nhaø (ôû Bình Döông cuùng trong nhaø), coù nôi

cuùng treân beø chuoái ñöôïc keát thaønh caùi ghe nhoû coù ñaày ñuû caùc boä phaän nhö baùnh laùi, coät buoàm...

thaû troâi soâng. (Hoaït caûnh naøy mang yù nghóa, ngaøy xöa toå tieân töø mieàn Trung, mieàn Baéc khoâng

ngaïi hieåm nguy vöôït bieån vaøo Nam tìm cuoäc soáng môùi. Nghi thöùc naøy coøn coù yù nghóa tieãn ñöa toå

tieân veà queâ cuõ baèng ñöôøng bieån (treân thuyeàn coù huõ nöôùc ngoït)).

- 77 -

Khi moïi thöù ñöôïc baøy bieän xong, gia chuû hoaëc tröôûng hoï khaên aùo chænh teà daâng höông, roùt

röôïu thaønh khaån khaán vaùi, coù hoï ñoïc caû vaên teá, sau cuøng ngöôøi chuû leã xaù hoaëc laïy ba boán laïy,

tieáp sau ñoù laø moïi ngöôøi trong nhaø hoaëc trong hoï laàn löôït theo thöù töï vai veá trong gia ñình ñeán

laïy.

ÔÛ Bình Döông ñaùm gioã Hoï raát ñôn giaûn, cuõng gioáng nhö ñaùm gioã thöôøng (neáu khoâng coù

nhaø thôø Hoï), chæ coù khaùc laø ngöôøi trong doøng hoï nhôù ngaøy maø veà duø xa xoâi ñeå duy trì moái lieân

heä doøng hoï, ghi theâm vaøo gia phaû thaønh vieân môùi hoaëc truy tìm theâm caùc chi nhaùnh cuûa doøng

hoï... Ví duï : Hoï Voõ ôû Xaõ Taân Ñònh – Beán Caùt ñaõ truy ñöôïc goác queâ laø ôû Quaõng Ngaõi vaø tìm ra

naêm chi hoï. Coù doøng hoï khaù giaû xaây haún nhaø thôø Hoï khang trang vaø khi cuùng cuõng khaù linh ñình

: nhaø thôø Hoï Phan (Töông Bình Hieäp – Thuû Daàu Moät), nhaø thôø Hoï Haø (ôû Böng caàu, xöa laø

Töông An thoân , Bình Thoå toång vaø Bình An huyeän thuoäc Traán Bieân dinh)ø thì nghi leã vaø leã vaät

cuùng khaù gioáng cuùng ñình:cuõng chöng nghi hoa traùi, nhang ñeøn, traø röôïu… Leã thænh sanh : (trình

voùc daùng, saéc loâng con heo leã vaät cuùng teá) leã vaät cuùng teá laø moät con heo soáng vaø caù loùc nguyeân

con nöôùng trui. Ngaøy cuùng tieân tröôùc khi gieát heo tröôûng toäc phaûi khieâng vaøo trình dieän tröôùc

baøn höông aùn ngoaïi ñeå khaán vaùi : “Hoâm nay ngaøy- thaùng – naêm ñaùo leä nhöït kî thöôøng nieân Nguõ

ñaïi Haø toâng ñöôøng kính daâng leã vaät , kænh caùo cuøng Tieân sö , Toå sö , Tam giaùo ñaïo sö , Cöûu

huyeàn thaát toå , Noäi ngoai töông teá , Cao cao chi toå , Vieãn vieãn chi toâng , Thuùc baù ñeä huynh , Coâ

nhi tyû muoäi , Höõu danh voâ vò , höõu vò voâ danh , ñoàng thaønh chieáu giaùm “.Caùo saùt teá vaät : ( Trình

daõ gieát heo laøm thòt roài , huyeát töôi toát chöùng minh khoûe maïnh vaø saéc loâng ñuùng con heo trình

dieän –töông töï nhö cuùng ñình , cuùng tieân baèng heo soáng vaø chaùo loøng roài caét ra 8 tôï (thòt

soáng)cuøng 3 con caù loùc nöôùng trui ñeå ngaøy hoâm sau cuùng chaùnh (22/2 AL).

Khi cheát, moái quan heä doøng toäc vaãn raát chaët cheõ:cuøng doøng hoï choân gaàn nhau : ví duï nhö

ôû laøng Töông Bình Hieäp coù: “Traàn gia chi moä”.

Nhaø thôø Hoï ôû Bình Döông khoâng nhieàu laém, vì laøng queâ Nam boä hình thaønh muoän thì tính

gia toäc tö töôûng phong kieán giaûm ñi, maët khaùc, ñaây laø nôi daân töù xöù ñoå veà “töù haûi giai huynh

ñeä”, hoï laø ngöôøi ñi khaån hoang, goàm nhieàu thaønh phaàn veà ñaây khai phaù thieân nhieân, laäp laøng

- 78 -

soáng chung, nöông töïa nhau maø soáng cho neân tình “loái xoùm” raát saâu naëng “toái löûa taét ñeøn coù

nhau”, “baùn baø con xa, mua laùng gieàng gaàn”...

Chính vì nhöõng lyù do treân maø söï raøng buoäc huyeát thoáng “moät gioït maùu ñaøo hôn ao nöôùc

laõ” cuûa ngöôøi daân mieàn Baéc, mieàn Trung khi vaøo ñeán Bình Döông thì vaãn coøn nhöng khoâng cao

laém. Nhaø thôø Hoï, ñaùm gioã Hoï... vaãn coøn nhöng roài nhöõng ngöôøi cuøng hoï laïi taûn maùc nhieàu nôi

khaùc nhau vaø söï töông trôï trong doøng hoï ít coù ñieàu kieän boäc loä, daân töù xöù ñoâi khi vaøo Nam Boä

ñôn thaân ñoäc maõ, thì ñaâu coù nhieàu doøng hoï ôû keà nhau ñeå laäp nhaø thôø? Truy gia phaû caøng khoù

hôn, vì löu daân boû xöù maø ñi, coù khi caûi teân ñoåi hoï (laø tuø phaïm hay troán traùnh vì lyù do chính trò

nhö daân Bình Ñònh laùnh naïn sau khi Taây Sôn suïp ñoå di cö vaøo Taân Khaùnh) thì laøm sao daùm ghi

gia phaû? Vaø coù khi hoï cuõng ñoåi roài (ña soá daân mieàn Nam theo hoï Nguyeãn vì ñaây laø hoï cuûa

vöông trieàu cuoái cuøng cuûa Vieät Nam).

Mieàn Ñoâng Nam Boä trong ñoù coù Bình Döông laø nôi löu daân ñeán tröôùc, cho neân nôi ñaây

vaãn coøn chòu aûnh höôûng cuûa tö töôûng phong kieán ôû mieàn Trung, mieàn Baéc: baèng chöùng laø ôû

mieàn Ñoâng (Bình Döông) coù nhieàu ñình chuøa coå xöa, nhieàu nhaø thôø Hoï, ñaùm gioã Hoï vaø phong

tuïc, loái soáng cö daân mieàn Ñoâng, caùc leã hoäi (cuùng ñình, chuøa) coøn khaù gaàn vôùi mieàn Baéc, mieàn

Trung .

Do aûnh höôûng cuûa Vaên hoaù ñi boä, cö daân mieàn Baéc soáng trong moät heä thoáng kheùp. Neáu

laáy luyõ tre bao boïc quanh laøng laøm ranh giôùi, thì ngöôøi mieàn Baéc am hieåu töôøng taän töøng ngoõ

ngaùch trong laøng, teân tuoåi cuûa töøng doøng toäc, ngaøy gioã cuûa moãi nhaø. ÔÛ ñaây coù toå chöùc noâng thoân

naëng neà veà huyeát thoáng do lòch söû cö truù laâu ñôøi, cö daân oån ñònh(caû hoï soáng trong moät laøng

thöôøng coù moái quan heä huyeát thoáng) :” Moät gioït maùu ñaøo hôn ao nöôùc laõ”.

Ngöôïc laïi, vôùi vaên hoùa ñi thuyeàn,laøng queâ Nam Boäcaáu truùc theo heä thoáng “môû”vaø khoâng

coù luõy tre laøng bao boïc(chæ coù luõy tre laøm ranh giôùi). Hoï naém baét thoâng tin do thuyeàn buoân mang

ñeán. Neáu gia ñình naøo ñoù ôû trong laøng maø coù cöôùi hoûi hay kî gioã thì hoï keùo nhau ñeán laøm giuùp

maø khoâng caàn chuû phaûi môøi, ñoâi khi boû caû vieäc ñoàng aùng. Laø nhöõng löu daân ña chuûng toäc (Vieät,

- 79 -

Khôme, Hoa, Chaêm...) hoï soáng nöông töïa vaøo tình baèng höõu vôùi caùch toå chöùc theo ñòa baøn cö truù

: “Baø con xa khoâng baèng laùng gieàng gaàn”.

Tính coäng ñoàng laøng xoùm raát cao, ñöùng thöù hai öu tieân khi choïn nôi cö truù : Nhaát caän thò,

Nhò caän laân, Tam caän giang, Töù caän loä, Nguõ caän ñieàn.

Laøng queâ Nam Boä khaù xa kinh ñoâ neân tính töï trò caøng cao, ít bò aûnh höôûng quyeàn löïc

chính quyeàn phong kieán trung öông : “Pheùp vua thua leä laøng”.

ÔÛ Nam Boä, toäc tröôûng laø ngöôøi lôùn tuoåi hoaëc coù ñöùc voïng hôn heát trong hoï chöù khoâng

theo nguyeân taéc ñích tröôûng nhö ôû Baéc Boä vaø Trung Boä.

Thaønh phaàn daân cö cuûa laøng Nam Boä hay bieán ñoäng (vì coù nhieàu mieàn chöa khai phaù),

vieäc toå chöùc thoân aáp theo caùc doøng keânh (nôi ñònh cö ñaàu tieân ôû Bình Döông laø doïc raïch Laùi

Thieâu, Buùng, Thuû Daàu Moät), caùc truïc giao thoâng thuaän tieän, caùch toå chöùc noâng thoân theo ñòa baøn

cö truù döïa treân quan heä haøng ngang, theo khoâng gian. Noù laø nguoàn goác cuûa tính daân chuû.

Ngöôøi Nam Boä coøn coù leä cuùng Ñaát, cuùng Coâ hoàn :

· Cuùng ñaát : Haàu nhö khaép Nam Boä (Bình Döông), trong caùc tuïc cuùng leã trong gia ñình

ñeàu coù moät maâm kieán Ñaát Ñai (Thöôøng laø baøn giöõa nhaø tröôùc tuû thôø). Ñoù laø vì löu daân Nam Boä

cuùng chuû thoå (tieàn chuû) ñaát naøy tröôùc khi löu daân ñeán ôû, vaø yù nghóa nöõa laø cuùng Ñaát Ñai : voïng

töôûng, caàu mong caùc vò thaàn lieân quan ñeán nhaø ôû, ñaát ruoäng... Vì vaäy, khi cuùng ñaát thì vaùi : Ñaái

Ñai Vieân Traïch, Thaønh Hoaøng Boån Caûnh, Tieàn Hieàn Khai Khaån, Haäu Hieàn Khai Cô. Coù leõ ñeå

taï ôn caùc vò thaàn phuø hoä, caùc tieàn hieàn khaån hoang... neân maâm Ñaát Ñai bao giôø cuõng coù côm.

· Cuùng thí vaø caàu an (cuùng Coâ hoàn) :

Vaøo ngaøy cuùng gioã hay baøy moät maâm ngoaøi saân hoaëc caùc ngaøy 16 AÂm lòch haøng thaùng,

nhaát laø thaùng 7 AÂm lòch... ngöôøi daân Bình Döông hay coù leä cuùng coâ hoàn... leã vaät baét buoäc luoân

luoân coù laø gaïo muoái, giaáy tieàn vaøng baïc... muïc ñích cuùng cho nhöõng ngöôøi cheát khoâng ñöôïc thaân

nhaân cuùng do cheát bôø, cheát buïi, khi phieâu baït luùc khai hoang... cuùng xong raûi gaïo muoái, ñoát giaáy

- 80 -

tieàn vaøng baïc, neùm baùnh cuùng, baùnh caáp, baùnh beûn (baùnh boø nhoû ñuû maøu)... duïng yù cho coâ hoàn

mang theo. Ngaøy nay cuùng xong, con nít ñeán giaät.

2.2.3 Caùc toân giaùo ôû Bình Döông:

Bình Döông coù caùc toân giaùo sau :Phaät giaùo,Thieân chuùa giaùo,Tin laønh,Cao Ñaøi, Hoøa

Haûo,Islam(ngöôøi Chaêm).

Hai toân giaùo coù chieàu daøi lòch söû laâu ñôøi vaø chieám soá löôïng tín ñoà cao nhaát ôû Bình Döông

laø Thieân Chuùa giaùo vaø Phaät giaùo.Vaû laïi giôùi haïn phaïm vi luaän vaên laø theá kyû XVII-XIX, caùc toân

giaùo khaùc chöa xuaát hieän, cho neân taùc giaû luaän vaên chæ ñi saâu tìm hieåu hai toân giaùo treân.

2.2.2.1. Thieân Chuùa giaùo

Taøi lieäu “Giaùo hoäi Coâng giaùo Vieät Nam nieân giaùm 2004” chöông 46 phaàn “Giaùo phaän

Phuù Cöôøng” coù vieát veà löôïc söû nguoàn goác vaø söï phaùt trieån cuûa Thieân Chuùa giaùo ôû Bình Döông :

Naêm 1744, cha Hilario Costa Hy, giaùo phaän Ñoâng Ñaøng Ngoaøi, laøm khaâm söù toøa thaùnh

kinh lyù Ñaøng Trong, Cambodia vaø Chaêm. Qua 10 phieân hoïp ñöôïc toùm laïi trong khoaûng 260

trang (khoå lôùn), cha Alvien Launay ghi laïi : “Taïi Lai-thiu (Laùi Thieâu), naêm 1747 coù 400 giaùo

höõu” [31,tr.811].Nhö vaäy, coù leõ caùc tín ñoà Ki-toâ chaïy troán nhaø Nguyeãn caám ñaïo (1617 - 1665)

ñaõ ñeán ñaây laøm aên sinh soáng . Thaùng 7 – 1789, Ñöùc cha Pigneau de Beùhaine (Baù Ña Loäc)

chuyeån chuûng vieän ôû Chantaburi (Thaùi Lan) veà Laùi Thieâu (chöøng 40 chuûng sinh) vaø cöû thöøa sai

Boisserand laøm giaùm ñoác. Theo nguoàn taøi lieäu naøy thì giaùo daân Thieân Chuùa giaùo ñaõ vaøo ñònh cö

ñaàu tieân ôû Laùi Thieâu tröôùc naêm 1747. So saùnh vôùi nguoàn söû lieäu khaùc laø Ñòa chí Soâng Beù (caên

cöù vaøo Ñòa chí tænh Thuû Daàu Moät do Phaùp thöïc hieän naêm 1910) thì cuõng raát hôïp lyù : Laùi Thieâu

vaø Buùng coøn laø nôi cö truù khaù an toaøn cuûa ngöôøi theo ñaïo Thieân Chuùa goác mieàn Trung hoaëc töø

Saøi Goøn vaø nhaø thôø cuûa Thieân Chuùa giaùo ñöôïc laäp ôû Laùi Thieâu naêm 1771 (do giaùm muïc Baù Ña

Loäc xaây, töông truyeàn ôû ñaây coù baøn thôø coå baèng goã laøm töø naêm 1771) . Neáu noùi giaùo daân ñaõ coù

maët ôû Laùi Thieâu tröôùc naêm 1747 thì hoaøn toaøn hôïp lyù. Nhöng giöõa hai nguoàn taøi lieäu naøy laïi coù

- 81 -

ñieåm khoâng truøng khôùp, ñoù laø nhaø thôø Laùi Thieâu do giaùm muïc Baù Ña Loäc xaây döïng chính xaùc laø

naêm naøo? Naêm 1771 hay 1789?

Vaäy, Thieân chuùa giaùo du nhaäp ñeán Bình Döông ôû Laùi Thieâu ñaàu tieân, sau ñoù lan nhanh

ñeán Buùng vaø Phuù cöôøng(nay laø thò xaõThuû Daàu Moät).Töø ba nôi ñaàu tieân ñoù, qua maáy theá kyû

,Thieân chuùa giaùo ñöôïc truyeàn baù roäng raõi vaø laø toân giaùo coù soá löôïng tín ñoà ñoâng nhaát ôû Bình

Döông.Nhöõng nôi giaùo daân Thieân chuùa soáng taäp trung ñoâng ñaûo ôû Bình Döông laø: Laùi

Thieâu,Thuû Daàu Moät, Taân Uyeân vaø BìnhLong(nay thuoäc Bình Phöôùc).

2.23.2 Phaät giaùo vaø caùc leã hoäi chuøa chieàn

* Söï du nhaäp cuûa Phaät giaùo vaøo vuøng ñaát Bình Döông :

Vuøng ñaát ñaàu tieân khaån hoang cuûa Traán Bieân coù Taân Uyeân, Laùi Thieâu, Thuû Daàu Moät

hieän nay thuoäc Bình Döông, ôû nhöõng vuøng ñaát naøy, Phaät giaùo coù maët töø raát sôùm do söï xuaát hieän

caùc taêng só ngöôøi Vieät, ngöôøi Hoa ñeán töø mieàn Trung.

Moät nguyeân nhaân khaùc laø do cö daân ñòa phöông theo Phaät giaùo vaø caùc di daân mang aûnh

höôûng saâu ñaäm Phaät giaùo töø queâ höông xöù sôû cuûa hoïcho neân khi ñaët chaân ñeán ñaâu hoï ñeàu laäp

am thôø Phaät ñeán ñoù, vöøa ñeå toân thôø lyù töôûng toân giaùo cuûa mình, vöøa ñeå caàu nguyeän ñöôïc bình an

treân maûnh ñaát hoï môùi khai hoang.

Nhöõng ngoâi chuøa ñaàu tieân ñöôïc xaây döïng taïi vuøng ñaát Bình Döông nhö chuøa nuùi Chaâu

Thôùi (Dó An) khoaûng vaøo cuoái theá kyû XVII (1681) (chuøa nuùi Chaâu Thôùi ngaøy nay xaây naêm

1954) do thieàn sö Khaùnh Long ñeán laäp thaûo am ñeå tu haønh. Song song vôùi vieäc xaây döïng chuøa

treân nuùi Chaâu Thôùi, vaøo naêm 1695 (AÁt Hôïi) taïi laøng Dö Khaùnh, Taân Uyeân (nay laø xaõ Thaïnh

Phöôùc, Taân Uyeân) coù moät gia ñình ñieàn chuû laø baø Phan Thò Khai (tuïc goïi laø baø Thao) boû tieàn ra

xaây döïng moät ngoâi chuøa. Ñeán naêm 1802, noäi chieán giöõa Taây sôn vaø Nguyeãn AÙnh keát thuùc, nöôùc

nhaø ñöôïc bình yeân, gia ñình baø Khai boû tieàn ñuùc moät töôïng Phaät A-di-ñaø baèng ñoàng trong tö theá

toïa thieàn cao moät meùt. Ñaây laø pho töôïng Phaät ñöôïc ñuùc sôùm nhaát taïi vuøng ñaát Bình Döông. Maõi

ñeán naêm 1806, hai vò thieàn sö laø Quaûng Cô – Minh Lyù vaø Baûo Chaâu – Minh Tònh, ñaõ ñöôïc daân

- 82 -

laøng cung thænh truï trì chuøa Baø Khai vaø töø ñoù chuøa ñöôïc mang teân Höng Long Töï. Sau chuøa nuùi

Chaâu Thôùi vaø chuøa Höng Long, taïi Thuû Daàu Moät, Phuù Cöôøng naèm ôû phía Taây cuûa dinh Traán

Bieân thuoäc huyeän Phöôùc Long. Vaøo naêm 1741 (Taân Daäu), naêm Caûnh Höng thöù 2 ñôøi vua Leâ

Hieån Toâng, thieàn sö Ñaïi Ngaïn treân böôùc ñöôøng vaân du ñeán ñaây laäp am tu haønh, truyeàn baù ñaïo

Phaät,quy y nhieàu tín ñoà vaø xaây döïng chuøa Hoäi Khaùnh.

Chuøa Hoäi Khaùnh laø chuøa coù thieàn sö ñeán sôùm nhaát ñeå xaây döïng vaø truyeàn baù chaùnh phaùp.

Trong khi ñoù, chuøa Chaâu Thôùi vaø Höng Long tuy ñöôïc xaây döïng khaù sôùm nhöng maõi sau naøy

môùi coù thieàn sö ñaët chaân ñeán.

Sau chuøa Hoäi Khaùnh, daân laøng goùp coâng xaây döïng nhöõng ngoâi chuøa khaùc khang trang nhö

chuøa Long Thoï ôû Chaùnh Nghóa (Thò xaõ Thuû Daàu Moät )(1756), chuøa Long Höng ôû Thôùi Hoøa-Beán

Caùt (1768), chuøa Thieân Toân ôû An Thaïnh Thuaän

An (1777) : ñaây laø ngoâi chuøa maø chuùa Nguyeãn treân ñöôøng boân taåu quaân Taây Sôn coù gheù aån naùu.

Sau khi thaéng Taây Sôn, Nguyeãn AÙnh leân ngoâi vaø saéc phong cho chuøa laø Saéc Töù Thieân Toân…

Ñieàu kieän lòch söû ñaõ thuaän lôïi cho dòp truyeàn baù ñaïo phaùp, xaây döïng chuøa ôû xöù Ñaøng

Trong. Töø ñaây, caùc vò thieàn sö tieáp tuïc ñaët chaân vaø xaây döïng nhieàu ngoâi chuøa ôû Bình Döông hôn

nöõa.

“…Caùc ngoâi chuøa ñöôïc xaây döïng ôû vuøng ñaát naøy töø nhöõng ngaøy ñaàu cuøng ñoaøn di daân laäp

nghieäp, ôû töøng ñòa phöông khaùc nhau chöùng toû Phaät giaùo ñaõ ñoùng vai troø giaûi quyeát taâm linh cho

ngöôøi daân an cö laäp nghieäp. Vôùi nieàm tin naøy, Phaät giaùo ôû ñaây ngaøy caøng phaùt trieån…” [30,tr.11-

14 ] .

Phaät giaùo ôû Bình Döông coøn xaâm nhaäp vaøo tín ngöôõng daân gian vaø caû nhöõng daïng thöùc tín

ngöôõng truyeàn thoáng Nho giaùo, Laõo giaùo. Theá neân, taïi ñaây coù nhieàu tín ñoà quy y theo giôùi coøn

theâm coù nhieàu gia ñình thôø Phaät, tam nguyeân töù quyù vaãn ñeán chuøa, maëc duø khoâng phaûi laø tín ñoà

Phaät giaùo. Rieâng veà chuøa chieàn ôû Bình Döông, coù ñuû heä phaùi Phaät giaùo Baéc toâng, Phaät giaùo

Nam toâng vaø Du taêng Khaát só.

- 83 -

* Leã hoäi chuøa chieàn :

Taùc giaû luaän vaên khoâng ñi saâu vaøo nghi leã Phaät giaùo , luaän vaên naøy chæ trình baøy veà

nhöõng leã hoäi chuøa chieàn nhöng mang neùt vaên hoùa cuûa Bình Döông maø thoâi. Leã hoäi naøy khoâng

daønh rieâng cho tín ñoà Phaät giaùo maø thu huùt ñoâng ñaûo daân chuùng tham gia :

- Raèm thaùng Gieâng (Thöôïng Nguyeân) : Vía Thieân Quan töù phöôùc – Thaàn Thieân Quan ban

phöôùc. Ngaøy naøy daân hay ñeán chuøa cuùng caàu phöôùc caàu thoï : “Ñi leã quanh naêm khoâng baèng raèm

thaùng gieâng”, aên côm chuøa, laáy loäc, noâ nöùc ruû nhau ñi coù tính chaát leã hoäi, tuy coù ngöôøi chöa haún

laø tín ñoä Phaät giaùo.

- Raèm thaùng Baûy (Trung Nguyeân) : Vía Ñòa Quan xaù toäi – Thaàn Ñòa Quan xaù toäi, chuøa

môû hoäi Vu Lan, laäp baøn thôø tuïng kinh caàu sieâu cho cöûu huyeàn thaát toå sieâu sinh tònh ñoä, daân

chuùng ñeán chuøa ñeå nghe kinh, thuyeát phaùp.

- Raèm thaùng Möôøi (Haï Nguyeân) : Vía Thuûy Quan giaûi aùch – Thaàn Thuûy Quan môû tai hoïa

: cuõng thu huùt ñoâng ñaûo quaàn chuùng.

Tam Nguyeân voán laø ba ngaøy leã cuûa Ñaïo giaùo. Nhöng ôû Nam Boä, nhaát laø ôû Bình Döông,

Phaät giaùo coi ba ngaøy raèm lôùn naøy laø ngaøy leã cuûa toân giaùo mình.

Phaät giaùo du nhaäp vaøo Bình Döông laâu ñôøi ngang baèng vôùi Saøi Goøn vaø Bieân Hoøa. Tieâu

bieåu laø chuøa coå ôû Bình Döông ñöôïc Boä Vaên Hoùa Thoâng Tin xeáp haïng di tích Lòch söû- Vaên hoùa

caáp quoác gia coù chuøa Hoäi Khaùnh(ñöôïc coâng nhaän naêm 1993) vaø chuøa nuùi Chaâu Thôùi ( naêm

1989).

* Chuøa Hoäi Khaùnh :

Chuøa Hoäi Khaùnh toïa laïc taïi trung taâm thò xaõ Thuû Daàu Moät, phöôøng Phuù Cöôøng. Chuøa

ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1741 (naêm Caûnh Höng thöù 2, ñôøi vua Leâ Hieån Toâng) do Ñaïi Ngaïn thieàn

sö khai sôn.Nguyeân thuûy, chuøa ñöôïc xaây döïng treân ñænh ñoài, thuoäc aáp Boäng Daàu, döôùi taùn caây

- 84 -

coå thuï xum xueâ. Naêm 1860 chuøa bò Phaùp ñoát chaùy, maõi ñeán naêm 1868 xaây döïng laïi chaân ñoài

caùch vò trí cuõ khoaûng 100m cho ñeán nay.

Ñeán chuøa, ñaàu tieân ta seõ gaëp coång tam quan ñaày uy nghi coå kính, chung quanh chuøa coù

nhöõng ngoâi thaùp cuûa caùc ñôøi sö truï trì ñaõ vieân tòch. Tröôùc saân chuøa laø nhöõng caây daàu soáng haøng

theá kyû laøm taêng theâm caûnh u tòch ôû choán thieàn moân. Caáu truùc cô baûn cuûa chuøa goàm boán gian nhaø

: tieàn ñieän, chaùnh ñieän, giaûng ñöôøng, ñoâng lang, taây lang.

Chaùnh ñieän vaø giaûng ñöôøng goàm 92 caây coät baèng goã quyù ñöôïc boá trí theo kieåu “saép ñoïi”

noái lieàn nhau, vôùi loái kieán truùc gheùp song song theo hình “truøng thaàn, truøng löông”, giaûng ñöôøng

laø moät ngoâi nhaø troå ñoøn doâng doïc ñaët thaúng goùc vôùi cuïm kieán truùc tieàn ñieän vaø chaùnh ñieän. Ñaây

laø moät “bieán taáu” ñaëc bieät trong giai ñieäu kieán truùc theo truyeàn thoáng cuûa xöù Nam Kyø, ñoàng thôøi

Ñoâng lang vaø Taây lang ñöôïc döïng hai beân hoâng giaûng ñöôøng caùch nhau moät khoaûng saân trong.

Caùc töôïng ñaït giaù trò ngheä thuaät veà ñieâu khaéc ñöôïc thôø trong chuøa nhö : boä töôïng Thaäp

Baùt La Haùn, Thaäp Ñieän Minh Vöông, Nguõ Hieàn, Hoä Phaùp... ñöôïc thöïc hieän vaøo cuoái theá kyû XIX

do caùc nhoùm thôï kyø cöïu cuûa ñaát Thuû. Ngoaøi nhöõng böùc töôïng ñoäc ñaùo treân, coøn coù nhöõng bao

lam theo khuoân ñoá vaø caét raùp thaúng goùc theå hieän söï kheùo leùo cuûa thuû phaùp chaïm teá kieåu vaø caùc

baøn thôø chaïm troå raát tinh vi. Ñaëc bieät, chuøa coøn boä Moäc baûn Kinh Tam Baûo ñöôïc khaéc vaøo naêm

1885, ñaây laø boä Moäc baûn in Kinh ra ñôøi khaù sôùm ôû vuøng ñaát naøy luùc baáy giôø.

Ngoaøi giaù trò ngheä thuaät ñieâu khaéc, chuøa Hoäi Khaùnh coøn ñeå laïi moät giaù trò vaên hoùa, vaên

chöông mang tính giaùo duïc taâm linh ñöôïc bieåu hieän qua caùc lieãn ñoái ôû chuøa. “Ñaëc bieät, chuøa Hoäi

Khaùnh coøn löu laïi caëp lieãn ñoái cuûa cuï Nguyeãn Sinh Saéc, thaân sinh chuû tòch Hoà Chí Minh”

[76,tr.61]khi cuï löu laïi ñaây ñaõ taëng cho chuøa Hoäi Khaùnh (1922).

Laø ngoâi coå töï coù giaù trò cao veà kieán truùc vaø ngheä thuaät, chuøa Hoäi Khaùnh ñaõ ñöôïc Phaùp

choïn laøm moâ hình ñeå ñöa sang Marseille trieån laõm cuøng vôùi ñình Baø Luïa.

* Chuøa nuùi Chaâu Thôùi :

- 85 -

Chaâu Thôùi sôn töï : Chuøa naèm choùt voùt treân ñænh nuùi vaø ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1662 töø

moät am tranh nhoû. Ñeán nay chuøa ñaõ ñöôïc toân taïo nhieàu laàn vaø traûi qua 12 ñôøi sö truï trì.

Giaù trò myõ thuaät ôû chuøa Chaâu Thôùi coøn ñang löu giöõ laø ba pho töôïng Phaät taïc baèng ñaù

caùch ñaây khoaûng 300 naêm. Ngoaøi ra, chuøa coøn coù pho töôïng Quan AÂm taïc baèng goã mít raát laâu

naêm vaø boä chieâng troáng (ñaïi hoàng chung) ñuùc taïi Hueá, naëng 1,5 taán vaø cao 2m. Chuøa cuõng coù

nhieàu kieåu maãu hoa vaên trang trí theo loái coå cuûa chuøa chieàn Vieät Nam döôùi baøn tay kheùo leùo

cuûa caùc ngheä nhaân.

2.23.3. Leã hoäi cuûa ngöôøi Hoa ôû Bình Döông :

Ña soá ngöôøi Hoa ôû Bình Döông theo Phaät giaùo vaø thôø thaàn. Trong baøi : “Böôùc ñaàu khaûo

saùt toân giaùo ôû Bình Döông”, thaïc só Nguyeãn Ñeä coù vieát :

“...Rieâng ñoái vôùi ngöôøi Hoa töø cuoái theá kyû XVII, khi ñöôïc chuùa Nguyeãn cho vaøo ñònh cö ôû

vuøng ñaát Bieân Hoøa, coù leõ trong soá hoï ñaõ coù moät soá nhaø sö vaø khaù nhieàu tín ñoà Phaät giaùo. Nhö

vaäy, Phaät giaùo cuûa hoï voán ñöôïc mang theo töø Trung Quoác. Nhöng cuõng nhö moät soá toân giaùo

khaùc, Phaät giaùo cuûa ngöôøi Hoa khoâng mang tính thuaàn nhaát, maø coù söï pha troän giöõa toân giaùo vaø

tín ngöôõng daân gian...” [22,tr.124 ].

Theo leã hoäi ngöôøi Hoa ôû Bình Döông coù hai doøng lôùn : ñoù laø leã hoäi chuøa oâng Boån cuûa

doøng Phöôùc Kieán vaø leã hoäi chuøa Baø cuûa boán bang ngöôøi Hoa.

*Leã hoäi chuøa Baø ôû Bình Döông :

- Di tích chuøa Baø Thieân Haâäu : ÔÛ Bình Döông coù ñeán 5 mieáu thôø Baø Thieân Haäu. Nhöng

ngoâi mieáu chính (goïi laø chuøa Baø) toïa laïc ôû thò xaõ Thuû Daàu Moät. Theo taøi lieäu löu laïi : vaøo naêm

1880, “Ban quaûn lyù” chuøa Baø ôû ñaây xin xaây theâm phaàn nhaø tuùc. Ñieàu naøy cho thaáy chuøa Baø

ñöôïc taïo döïng tröôùc naêm 1880. Ñoù laø ngoâi chuøa Baø cuõ, tröôùc kia ñöôïc xaây caát beân bôø raïch

Höông chuû Hieáu. Ñeán naêm 1923, chuøa Baø môùi ñöôïc dôøi veà vò trí hieän nay.

- 86 -

Ñoái töôïng thôø chính cuûa cô sôû tín ngöôõng naøy laø Thieân Haäu Thaùnh Maãu : thaàn tích cuûa Baø

ôû Nam Boä nhö sau :

“Thieân Haäu Thaùnh Maãu laø coâ gaùi hoï Laâm, queâ ôû Chaâu Mi, huyeän Boà Ñieàn, tænh Phöôùc

Kieán. Coâ sinh naêm 1104, maát naêm 1119, luùc môùi 16 tuoåi. Töông truyeàn gia ñình coâ soáng baèng

ngheà buoân baùn ñöôøng bieån. Coâ tu tieân ñaéc ñaïo, coù pheùp thaàn thoâng cao dieäu. Moät hoâm ñang

ngoài deät vaûi cuøng meï thì coâ thieáp ñi. Ngöôøi meï thaáy coâ “nguû gaät” neân lay ñoäng. Thöùc giaác coâ

baûo vôùi meï laø cha vaø anh bò baõo ñaùnh chìm ngoaøi khôi, coâ chæ kòp cöùu ngöôøi anh thì meï laøm coâ

hoaøn hoàn khoâng kòp cöùu ngöôøi cha. Ngöôøi coøn soáng soùt trôû veà keå laïi moïi vieäc xaûy ra ñuùng nhö

lôøi coâ keå. Söï linh hieån töø ñoù lan roäng daàn ra khaép nôi. Sau ngaøy coâ qua ñôøi 3 naêm, trieàu ñình nhaø

Toáng phong thaàn baûo hoä ngöôøi ñi bieån, roài caùc trieàu ñaïi sau gia taëng nhieàu myõ hieäu”.

Thieân Haäu Thaùnh Maãu laø thaàn baûo hoä nhöõng ngöôøi ñi bieån. Nhöng ôû Nam Boä, Baø coøn

ñöôïc coi laø thaàn baûo hoä cho nöõ giôùi, phuø hoä cho coâng vieäc laøm aên buoân baùn vaø trong chöøng möïc

khaù phoå bieán laø thaàn Taøi Loäc. Haøng naêm, vaøo ngaøy 23 thaùng 3 aâm lòch( vía sanh) vaø muøng 9

thaùng 9 aâm lòch ( vía töû) ñeàu laøm leã vía Baø.Nhöõng leã vaät daâng cuùng thaàn khoâng coù nhöõng quy

ñònh cuï theå maø hoaøn toaøn tuøy thuoäc ôû taám loøng, ñieàu kieän cuûa ngöôøi cuùng leã thöôøng laø baùnh,

traùi, hoa, höông, cau, heo quay, coù ngöôøi ñeán chuøa Baø caàu duyeân thì cuùng traàu cau, caëp ñeøn caày.

..coøn loaïi naøo, soá löôïng bao nhieâu khoâng quy ñònh chaët cheõ.

Leã hoäi chuøa Baø ôû Thuû Daàu Moät :

Leã hoäi chuøa Baø ôû Bình Döông laø moät leã hoäi truyeàn thoáng cuûa boán bang ngöôøi Hoa (

Quaõng Ñoâng, Trieàu Chaâu, Phuùc Kieán , Heï ). Leã hoäi Chuøa Baø Thieân Haäu ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy

raèm thaùng Gieâng( Teát Nguyeân Tieâu hay coøn goïi laø leã Thöôïng Nguyeân) cuûa chuøa Phaät laøm thaønh

moät leã hoäi mang ñaäm neùt vaên hoùa, tín ngöôõng daân gian Hoa-Vieät.Cöù moãi ñoä Xuaân veà vaøo dòp

raèm thaùng Gieâng aâm lòch haøng naêm, taïi chuøa Baø dieãn ra ngaøy hoäi lôùn thu huùt haøng chuïc ngaøn

ngöôøi Hoa, ngöôøi Vieät töø khaép nôi ñoå veà leã baùi, caàu phuùc loäc. Ñaëc bieät laø nhöõng ngöôøi buoân baùn

- 87 -

coù phong tuïc “vay tieàn” Baø ñeå laøm aên, naêm sau khaù giaû quay veà cuùng traû vaø vay soá tieàn

khaùc…Chuøa Baø thì nhieàu nôi coù, nhöng leã röôùc “coä Baø”(kieäu Baø) gaàn nhö chæ coù ôû Bình Döông.

· Leã röôùc kieäu Baø : Saùng 14 thaùng Gieâng leã baét ñaàu .Leã dieãn ra ñôn giaûn trong 15 ñeán 20

phuùt khoâng ñoïc vaên teá thaàn nhö nghi leã cuùng ñình cuûa ngöôøi Vieät, chæ khaán vaùi, sau ñoù baù taùnh

vaøo leã .Trong leã naøy coù tuïc :”Thænh loäc Baø”laø nhöõng caây nhang lôùn vaø nhöõng loàng ñeøn phaát giaáy

.Vieäc thænh ñeøn nhang mang yù nghóa ñem aùnh saùng vaø höông thôm töôïng tröng cho söï hanh

thoâng saùng suûa vaø danh giaù cuõng nhö may maén trong gia ñình .Ngoaøi ra theo leä haøng naêm chuøa

Baø coù saûn xuaát ñoä 15 loàng ñeøn lôùn ñeå cuùng Baø vaø soá ñeøn naøy ñöôïc ñöa ra ñaáu giaù , soá tieàn ñöôïc

ñöa vaøo quyõ cuûa chuøa .Khi chieác loàng ñeøn cuoái cuøng ñöôïc trao cho nhaø haûo taâm thì töø ngoaøi

coång mieáu caùc ñoaøn laân, ñoaøn muùa roàng laàn löôït ñi vaøo bieåu dieãn cuøng vôùi tieáng troáng , tieáng

chieâng môû maøn cho nghi thöùc röôùc kieäu Baø.

Leã röôùc kieäu coù söï tham gia khoaûng 2000 ngöôøi cuûa boán bang ngöôøi Hoa, 8 xe vaø 30 ñeán

60 ñoaøn laân sö roàng tham gia(tuøy töøng naêm).

Ñaùm röôùc môû ñaàu luùc 14 giôø hoaëc 15 giôø.

Ñieåm xuaát phaùt laø töø chuøa Baø, ñaùm röôùc ñi qua vaøi ñöôøng phoá chính ôû noäi oâ thò xaõ vôùi

doøng ngöôøi keùo daøi hôn caây soá,ñi ñaàu laø bang Phuùc kíeán,keá ñeán bang Heï, Trieàu chaâu, kieäu Baø,

bang Quaûng va øñi cuoái laø caùc ñoaøn ñòa phöông.Leã röôùc kieäu Baø coù yù nghóa voâ cuøng quan troïng

ñoái vôùi daân Bình Döông, hoï quan nieäm ñöôøng phoá naøo “coä Baø” ñi qua naêm aáy laøm aên phaùt ñaït

vì ñöôïc Baø “thaêm vieáng”. Hai beân phoá chôï Thuû Daàu Moät, nhaø naøo cuõng baøy baøn höông aùn ñeå

ngheânh ñoùn kieäu Baø.Leã vaät baøy treân baøn höông aùn goàm coù hoa, ñeøn caày, traùi caây, nhang, vaøng

maõ vaø moät loaïi baùnh gioáng nhö buùp sen.Khi ñaùm röôùc vöøa khôûi haønh ,ngöôøi ta thaép saùng nhang

,ñeøn treân baøn thieân vaø baøn höông aùn .

Ñi ñaàu ñaùm röôùc laø laø laù côø ñoû ghi chöõ :”Thieân Haäu Xuaát Du “,keá tieáp laø ñoaøn muùa haåu

bang Phuùc kieán vôùi chöùc naêng daãn ñaàu ñaùm röôùc vôùi nguï yù xua ñuoåi taø ma. Töøng ñoaøn coù baûng

ñeà teân , moãi ñoaøn thöôøng ñi ñaàu laø nhöõng böùc ñaïi töï ghi nhöõng lôøi caàu chuùc nhö:”Quoác thaùi daân

- 88 -

an “, “Thaùi bình thònh vöôïng” .Nhöõng xe chôû ngöôøi hoùa trang theo nhöõng ñieån tích cuûa Trung

Hoa nhö : Quan Coâng, Thaát Tieân, Tam Taïng thænh kinh, Phöôùc,Loäc, Thoï , Thaàn Taøi…xen keõ vôùi

muùa haåu, laân sö, roàng laàn löôït dieãu haønh . Theo ngöôøi Hoa, roàng vaøng laø ñem vaøng tôùi, roàng baïc

laø ñem baïc tôùi cho caùc gia ñình .Leã hoäi ñaày maøu saéc ,aâm thanh (nhaïc Hoa). Khaùch xem leã ñöùng

hai beân ñöôøøng,tay caàm nhang,hoï coá gaéng ñeán gaàn caùc xe ñeå ñöôïc thaàn Phuùc Loäc ban phuùc,hay

caùc coâ beù ngoài treân xe xaùch laüng hoa luoân doác nhöõng maûnh li ti ñuû maøu saéc raéc phuùc xuoáng

nguoøi ñöùng xem leã.Haåu, Laân, Roàng nhieàu ñeán noãi khoâng ñeám xueå,hình nhö taát caû caùc ñoaøn laân,

sö, roàng cuûa TP.HCM ñeàu quy tuï veà ñaây, ngheä thuaät muùa roàng ñaëc saéc, coù luùc ngöôøi muùa phaûi

nhaûy leân, naèm daøi ra maët ñöôøng hoaëc ngoài döïa löng vaøo nhau maø bieåu dieãn.Sau moät ñoaïn daøi

muùa laân, sö, roàng ñeán caùc coâ thieáu nöõ gaùnh hoa, gaùnh côø (caùc coâ ñöôïc tuyeån choïn phaûi laø ngöôøi

Hoa vaø xinh xaén, hoï maët ñoàng phuïc maøu saéc töôi thaém, toùc thaét bím nhö Ngoïc Nöõ, trang ñieåm

raát deã thöông).Gaàn cuoái môùi ñeán Coä Baø boán maùi hai taàng, loäng laãy vôùi hai maøu ñoû vaøng röïc rôõ

coù taùm ngöôøi khieâng. Ñöôïc khieâng Coä baø laø ñieàu ngöôøi ta tin coù nhieàu phöôùc loäc neân ñöôïc phaân

ñeàu cho boán bang.Sau Coä Baø laø ñoaøn laân cuûa ngöôøi Quaûng Ñoâng nhö ñeå hoä veä Baø vaø boán ñaïi

dieän cuûa boán bang ngöôøi Hoa. Voâ soá laân, roàng, haåu muùa vôùi aâm nhaïc Hoa hoøa quyeän taïo khoâng

khí leã hoäi vöøa thieâng lieâng, vöøa nhoän nhòp töôi vui.

Khoaûng 18 giôø chieàu, ñaùm röôùc quay veà laïi chuøa Baø, coä Baø vaøo ñeán saân thì troáng chuoâng,

pheøn la cuøng nhau gioùng leân töng böøng, roän raõ baùo hieäu leã hoäi ñaõ keát thuùc.

- Leã hoäi chuøa Baø raèm thaùng Gieâng ñaët troïng taâm vaøo vieäc thoûa maõn nhu caàu tín ngöôõng –

taâm linh cuûa quaàn chuùng. Maët khaùc, leã hoäi theå hieän söï hoøa nhaäp tín ngöôõng cuûa ngöôøi Hoa vaøo

tín ngöôõng daân gian cuûa ngöôøi Vieät, trôû thaønh moät neùt truyeàn thoáng vaên hoùa cuûa ngöôøi Bình

Döông ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc (Hoäi xuaân).

*Leã hoäi chuøa OÂng Boån :

Leã hoäi Chuøa OÂng Boån gaén lieàn vôùi nhöõng ngöôøi laøm ngheà loø cheùn mang noäi dung cuùng toå

ngheà goám, hoï coi troïng nôi nhaäp cö, hoï laäp chuøa laáy teân vò thaàn ñaát (OÂng Boån) noùi chung thôø

- 89 -

caùc vò phuùc thaàn phuø hoä ngheà nghieäp cho hoï. Huyeàn Thieân Thöôïng Ñeá, Quan AÂm Boà Taùt, Na

Tra Thaùi Töû vaø Nam Trieàu Ñaïi Ñeá voán khoâng ñöôïc thôø coá ñònh ôû moät ñòa phöông. Theo tuïc leä

phaûi luaân phieân caùc mieãu thôø ôû Thuû Daàu Moät, Buùng, Laùi Thieâu, Taân Phöôùc Khaùnh röôùc veà thôø

trong moät naêm vaø toå chöùc leã hoäi vaøo ngaøy 25/2 coù leã röôùc kieäu caùc vò thaàn, mang yù nghóa

Huyeàn Thieân Thöôïng Ñeá tuaàn du, suoát ñeâm, keùo daøi haøng chuïc caây soá . Troø dieãn coù haùt Hoà

Quaûng, muùa cuø (muùa laân)ø, muùa roàng, ñaëc bieät laø muùa haåu (xuaát phaùt töø ñieäu muùa maët naï cuûa

Ñaïo giaùo) thu huùt ñoâng ngöôøi.

Coù khi leã hoäi OÂng Boån taïi Bình Döông laø leã hoäi cuûa moät doøng hoï vaø tuøy thuoäc moãi vuøng,

moãi doøng hoï maø thôø OÂng Boån khaùc nhau.

2.2.3.4. Nhaän xeùt veà leã hoäi daân gian ôû Bình Döông :

Leã hoäi Bình Döông phong phuù, goàm caùc daïng tín ngöôõng sau : leã hoäi ñình, leã hoäi mieáu, leã

hoäi toå ngheà( caùc ngheà ñeàu coù cuùng toå:ví duï ngaøy cuùng toå sôn maøi laø 20 thaùng 12 aâm lòch)ä, leã hoäi

chuøa Phaät, leã hoäi cuûa ngöôøi Hoa, cho neân cô caáu leã hoäi mang tính chaát ña daân toäc – ña vaên

hoùa.Trong ñoù, leã hoäi ñình, chuøa, mieáu, voõ... laø daïng thöùc tín ngöôõng laøng xaõ, truyeàn thoáng cuûa

ngöôøi Vieät hình thaønh töø thôøi khai hoang ñeán nay.

Caùc tín ngöôõng – leã hoäi toå laø moät theå hoãn dung tín ngöôõng Vieät – Hoa. Theo ñoù, caùc ñoái

töôïng thôø töï coù nhieàu nguoàn goác khaùc nhau. Thaäm chí ôû chuøa Toå Thuû Daàu Moät coù caû Loã Ban,

Quan Coâng, caùc toå voâ danh, laïi coù caû Meï Xieâm, Meï Soùc, Thaäp Nhò Thaàn Taû (laø nguoàn goác cuûa

söï pha taïp Khô-me vaø Stieâng).

Tín ngöôõng – leã hoäi cuûa coäng ñoàng ngöôøi Hoa cuõng laø moät taäp hôïp ña daïng veà ñoái töôïng

thôø töï, thoûa maõn nhu caàu taâm linh cuûa nhieàu ñoái töôïng leã baùi khaùc nhau vaø haáp daãn ñoâng ñaûo

caùc thaønh phaàn döï hoäi.

Leã hoäi mang daáu aán thôøi khai hoang chæ coù leã hoäi mieáu Huyønh Coâng Nhaãn ôû Laùi Thieâu.

Leã hoäi naøy ñaët treân cô sôû thaàn tích veà moät anh huøng khai hoang vôùi coâng tích ñaùnh coïp, keá ñoù laø

tính truyeàn thoáng thöôïng voõ cuûa xöù sôû maø voõ thuaät töø laâu ñaõ danh tieáng : Taân Khaùnh – Baø Traø.

- 90 -

2.2.4. Vaên hoïc daân gian ôû Bình Döông: ( theá kyû XVII-XIX)

2.2.4.1. Truyeän keå daân gian :

Cuõng nhö nhöõng vuøng xa xoâi mieàn Ñoâng hoaëc phía Ñoàng Thaùp, U Minh, Caø Mau, ôû Thuû

Daàu Moät töøng phoå bieán nhieàu giai thoaïi veà ma röøng, chuyeän dò ñoan nöûa hö nöûa thaät, keå laïi cho

nhau ñeå giaûi trí, laàn hoài trôû thaønh “truyeän daân gian” ghi laïi nhöõng truyeän gaén boù vôùi laøng xoùm

thôøi môùi khaån hoang laäp aáp : Chuyeän “oââng chaèng nieân “ :

“ Ngaøy xöa coù ngöôøi trong laøng laøm ngheà saên baén raát gioûi ,oâng ñi vaøo röøng nhieàu ngaøy vaø

vaùc veà bao nhieâu laø thuù saên ñöôïc, ngöôøi ta ñoàn raèng oâng coù ngaõi ngaäm trong mieäng, khi vaøo

röøng tuyeät ñoái khoâng ñöôïc noùi , theá laø thuù röøng töï ñeán bò oâng baét ñem veà…Nhöng coù laàn oâng

queân môû mieäng laøm rôi maát cuïc ngaõi, theá laø oâng hoùa ñieân , cöôøi saèng saëc haøng thaùng daøi,raâu toùc

moïc daøi ra vaø ôû luoân trong röøng khoâng veà laøng soáng ñöôïc nöõa .Theá nhöng toái toái oâng vaãn nhôù

ñöôøng veà laøng vaø nhôù vôï con neân leùn veà ñaäp cöûa nhaø vaø goïi :

“ Chò truøm môû cöûa chò truøm

Thöông con nhôù vôï hít haø chu ui “

Theá nhöng vôï con oâng vaø daân laøng khoâng nhaän ra oâng nöõa neân sôï haõi ñaùnh ñuoåi oâng ñi

vaø khoâng môû cöûa. Cuoái cuøng oâng phaûi soáng haün trong röøng”.( söu taàm töø baø Traàn Thò Maêng –

59tuoåi –xaõ Töông Bình Hieäp-Thuû Daàu Moät-Bình Döông).

Coù leõ caâu chuyeän phaûn aùnh nhöõng ngaøy ñaàu cuûa löu daân ngöôøi Vieät, soáng ven röøng vaø

laøm ngheà thôï saên .

Giai thoaïi veà Coïp cuõng khaù nhieàu :

Thöôû xöa, hoài cuoái theá kyû XIX, ôû Laùi Thieâu Bình Nhaâm coøn röøng raäm, coïp thöôøng xuaát

hieän. Coù oâng Huyønh Coâng Nhaãn (coøn goïi laø Huyønh Coâng Thôùi) töông truyeàn coù pheùp thuaät giuùp

daân traùnh ñöôïc coïp. Sau khi oâng maát, nhieàu ngöôøi vaãn lui tôùi phaàn moä, neáu coù loøng thaønh cuùng

- 91 -

kieáng thì ñöôïc bình an (Theo Nguyeãn Lieâm Phong – Nam Kyø phong tuïc nhaân vaät dieãn ca – naêm

1909).

Cuõng coù giai thoaïi “Baø muï coïp” : Coïp meï sinh khoù, coïp choàng chaïy vaøo laøng coõng baø muï

ñôõ ñeû cho coïp vôï, roài coõng baø veà laøng, sau ñoù ñem moät con nai boû tröôùc saân nhaø baø muï ñeå ñeàn

ôn.

Töø xöa, ôû khaép mieàn Ñoâng, nhaân daân duøng kyõ thuaät laøm baãy haàm, ñaøo haàm thaät saâu, beân

döôùi ñeå con moài, thöôøng laø traâu boø, naép haàm duøng taám væ tre, nguïy trang kyõ, ñaäy laïi. Khi ñaùnh

hôi tìm moài, coïp bò rôi xuoáng haàm.Nhöng thoâng thöôøng laø “væ khaïi”. Moãi taám khaïi gioáng nhö

taám ñaêng, cao khoaûng 4 meùt, duøng cau giaø, cheû ra, roùc côõ 4 ngoùn tay, thui löûa cho cöùng deûo, keát

laïi nhö taám vaït giöôøng. Hay tin coïp xuaát hieän trong ñaùm röøng gaàn xoùm thì baùo ñoäng, ñaùnh moõ

ñeå daân laøng ñem ra töøng taám khaïi. Moãi taám coù 4 ngöôøi söû duïng, hoï coá raùp moái cho khaïi lieàn

nhau, khoanh vuøng, luùc ñaàu roäng, roài thu heïp daàn, trong khi coù vaøi ngöôøi gan daï hôn ñöùng beân

trong ñeå ñoán bôùt nhöõng caây nhoû, coù theå gaây chöôùng ngaïi. Voøng vaây cuûa khaïi thu heïp daàn. Bò

vaây, coïp baét ñaàu phaûn öùng, nhöng nhaûy khoâng cao hôn taám khaïi. Ngöôøi trong xoùm cöù ñaùnh moõ,

ñaùnh vaøo maâm thau ñeå khuûng boá tinh thaàn. Tôùi möùc choùt, duøng giaùo coù caùn daøi maø ñaâm, kyõ

thuaät naøy raát “chaéc aên”, ñaây laø dòp ñeå daân laøng trôû neân ñoaøn keát vôùi nhau hôn.

“Coïp Baøu Loøng, Voõ Toøng Taân Khaùnh” laø giai thoaïi haøo höùng cuûa Thuû Daàu Moät. Toùm

löôïc baøi ñaêng Taïp chí Phoå thoâng (Saøi Goøn, soá 79 ngaøy 01 thaùng 05 naêm 1962) cuûa Löu Linh Töû.

Taùc giaû baûo ñaûm laø chuyeän thaät xaûy ra naêm 1889 :

“Töø Thò xaõ Thuû Daàu Moät qua Beán Caùt leân Lai Kheâ, ñeán Ñoàng Soå, Baøu Loøng, sau ñoù ñeán

Chôn Thaønh, Hôùn Quaûn caùch Saøi Goøn khoaûng 80km. Daân ngheøo ñeán phaù röøng, ñoát raãy, laäp laøng.

Vuøng naøy “röøng thieâng nöôùc ñoäc” coïp thöôøng veà laøng baét boø, heo..., coïp veà giöõa ban ngaøy.

Daân laøng Baøu Loøng phaûi ñi môøi hai voõ só vuøng Taân Khaùnh laø oâng AÁt vaø oâng Giaù. Hai oâng

duøng roi tröôøng baèng caây maät caät, to nhö caùi cheùn uoáng röôïu thôøi xöa, goïi cheùn mun (baèng goã

- 92 -

mun). Voõ só vaø coïp ñaùnh nhau hoài laâu, coïp hoäc leân moät tieáng, nhaûy ra xa, ngoaøi khoaûng troáng,

naèm ngöûa ñöa boán chaân leân trôøi.

Theo tieáng loùng nhaø ngheà, ñoù laø mieáng voõ cuûa coïp nguy hieåm voâ cuøng, goïi theá “traâu

daèn”. Neáu noùng naûy, nhaûy tôùi caàm roi maø ñaùnh, coïp seõ duøng boán chaân maø keàm giöõ caây roi laïi.

Ngöôøi ñaùnh neáu caàm giöõ roi, saùt beân coïp thì bò moùc hoïng, cheát taïi choã. Coøn nhö buoâng roi maø

chaïy thì sao chaïy nhanh hôn coïp ñöôïc.

OÂng Giaù ñaõ coù kinh nghieäm, beøn ñöùng ra choáng roi cho khoûe. Hoài laâu, sau khi nghæ meät,

coïp vuøng daäy, tieáp tuïc chieán ñaáu. Laùt sau, coïp thaám meät laïi naèm ngöûa vôùi theá “traâu daèn” luùc

naõy. Quaû laø con coïp naøy giaø daën kinh nghieäm. OÂng Giaù choáng roi, roài coïp ñöùng daäy, hai beân

ñaùnh nhau maøn choùt. Boãng döng, coïp roáng moät tieáng lôùn, quay ñaàu chaïy. Nhöng lieàn sau ñoù laïi

roáng thaát thanh, naèm giaõy taïi choã. Coù oâng AÁt ñöùng beân caïnh. Soá laø luùc naõy, oâng AÁt bieát coïp saép

chaïy, oâng vuït chaïy ra ñaùnh chaën ñöôøng ruùt lui, coïp ñoái phoù khoâng kòp. Theá laø döùt ñieåm nhanh vaø

goïn.”

Taøi ngheä cuûa voõ só Taân Khaùnh goùp phaàn khoâng nhoû trong vieäc baûo veä ñoàng baøo, ñeå xoùm

laøng yeân oån laøm aên.

Coù phaûi chaêng nhöõng ngaøy laøm vieäc naëng nhoïc, ñoâi khi phaûi chieán ñaáu vôùi thieân nhieân,

daõ thuù ñeå sinh toàn..., hình thöùc thö giaõn cuûa ngöôøi daân Nam Boä buoåi ñaàu khaån hoang laø ngoài treân

bôø ruoäng, “luïi” con caù loùc nöôùng trui (baèng rôm) vôùi vaøi xò röôïu ñeá... taùn doùc cho vui. Vì vaäy,

chuyeän tieáu laâm ôû Nam Boä khaù phong phuù vaø coù ñaëc tröng rieâng cuûa noù : ñôn giaûn, deã hieåu,

phaûn aùnh ñôøi thöôøng nhöng laïi pha nhieàu yeáu toá haøi höôùc, cöôøng ñieäu quaù möùc (chuyeän Baùc Ba

Phi ôû mieàn Taây Nam Boä). Bình Döông cuõng khoâng phaûi laø ngoaïi leä. Xin keå vaøi chuyeän tieáu laâm

mang ñaäm chaát “Ñoâng Nam Boä” ôû Bình Döông :

- OÂng Truøm Pho ôû Kieán Ñieàn noåi danh “noùi doùc”. OÂng keå hoâm aáy cuøng ba ngöôøi baïn thaân

daét choù vaøo röøng, saên ñöôïc moät con meãn. Saün ñoùi buïng, oâng vaø caùc baïn laøm thòt meãn, boä ñoà

loøng neùm cho choù aên coøn xaùc thì loät da laáy thòt nöôùng luïi. Goùi muoái ôùt coù saün, môû ra ñeå treân caùt.

- 93 -

Caû boïn uoáng röôïu, aên hoài laâu gaàn heát con meãn, nguû moät giaác, chöøng thöùc daäy, xem laïi thì goùi

muoái ôùt coøn nguyeân vôùi mieáng laù chuoái, beân caïnh ñoù, caùt bò khoeùt moät loã to baèng... caùi thuùng.

Teù ra caû boïn say röôïu ñaõ chaám thòt meãn xuoáng caùt maø aên, töôûng laø chaám muoái.

Möôøi Coâng, ngöôøi ñoàng thôøi noåi danh moät caây tieáu laâm ôû Taân Long, Taân Khaùnh. Ngheà

chính cuûa oâng laø troàng thuoác vaø laøm chuùt ruoäng. OÂng keå raèng baø noäi oâng thôøi xa xöa, coù nuoâi

moät con cöôõng bieát noùi raønh reõ, chaøo khaùch quen, môøi khaùch roài, ra leänh cho ngöôøi ôû nhaø beáp

roùt nöôùc traø hoaëc raày choù, khoâng cho suûa dai. Xeá chieàu, cöôõng nhaéc nhôû ngöôøi nhaø vo gaïo, naáu

côm keûo trôøi toái. Moät hoâm, cöôõng bay ñi maát daïng, caû nhaø buoàn raàu, toán coâng tìm kieám nhöng

voâ ích. Gaàn nöûa naêm sau, boãng nhieân cöôõng trôû veà keâu : “Maù ôi, con veà neø! Maù maïnh gioûi

khoâng?”. Cöôõng ñaäu leân vai chuû nhaø maø noùi tieáp : “Con nhôù maù quaù!”. Baø chuû hoûi ñi ñaâu töø

maáy thaùng nay, cöôõng traû lôøi : “Con ñi laáy choàng, lôùn roài, phaûi kieám choàng”. Hoûi choàng ôû ñaâu?

Cöôõng ñaùp : “Choàng cuûa con laø cöôõng röøng, noù ñaäu ngoaøi kia, khoâng daùm voâ nhaø, sôï bò raày. Coù

ba ñöùa con cuûa con ñi theo nöõa, con taäp tuïi noù keâu maù baèng baø!”

2.2.4. 2 Daân ca – Thô ca daân gian

Do ñaëc ñieåm ñòa lyù vaø lòch söû di daân khaån hoang laäp nghieäp, ñaát Bình Döông ñaõ trôû thaønh

nôi hoäi tuï cuûa caùc luoàng daân ca caû nöôùc,laø ñaàu caàu chuyeån tieáp vaø thu nhaän daân ca mieàn Baéc

,daân ca mieàn Trung. Vaø töø löu vöïc soâng Tieàn soâng Haäu ,daân ca ñaõ doäi ngöôïc laïi ,taùc ñoäng ñeán

mieàn Ñoâng Nam Boä,trong ñoù coù Bình Döông.Vì theá daân ca Bình Döông vöøa mang ñaëc ñieåm

chung cuûa Nam Boä,vöøa theå hieän neùt ñaëc thuø tieâu bieåu cho loaïi hình vaên ngheä daân gian chæ coù

theå naûy sinh ôû maûnh ñaát Ñoâng Nam Boä. Traõi qua thôøi gian vaø nhieàu theá heä noái tieáp, caùc laøn ñieäu

daân ca vaø thô ca daân gian ñöôïc “Bình Döông hoùa” ít nhieàu, vaø trôû thaønh moät maûnh ñaát phong

phuù ña daïng vaø ñaëc saéc.

Daân ca vaø thô ca daân gian Bình Döông goàm 4 theå loaïi nhö : Haùt ñöa em, Lyù, Hoø vaø Noùi

thô – Noùi veø.

* Haùt ñöa em :

- 94 -

Khaép khu vöïc Nam Boä, haùt ru thöôøng ñöôïc goïi laø haùt ñöa em hoaëc haùt aàu ô ví daàu. Nhö

luaät ñònh, haùt ñöa em thöôøng hay môû ñaàu baèng nhöõng tieáng laùy ñöa hôi “ô aàu ô”, giai ñieäu döïa

vaøo loøng baûn ñaëc tröng maø ngoaøi ñaát Nam Boä ra, ta khoù baét gaëp chuùng xuaát hieän ôû baát kyø nôi

naøo.

Töø thöôû loït loøng, taâm hoàn ñöùa treû thaám baèng gioïng haùt aàu ô dòu daøng, voã veà trìu meán cuûa

oâng baø, cha meï vaø chò giöõa tröa heø oi böùc hay giöõa ñeâm khuya thanh vaéng : ñieäu haùt ñöa em hoøa

cuøng tieáng voõng keõo keït, cöù trieàn mieân ngaân nga heát caâu naøy sang caâu khaùc.

Phöông tieän ru laø chieác voõng, caùi noâi, caùnh tay, loàng ngöïc. Thôøi löôïng ru khoâng giôùi haïn,

moâi tröôøng dieãn xöôùng thaät roäng raõi : moïi luùc, moïi nôi. Laøn ñieäu haùt ru bao giôø cuõng thöïc hieän

chöùc naêng vaø yeâu caàu laø laøm sao cho ñöùa beù nghe buøi tai ñeå daàn daàn ñi vaøo giaác nguû muøi. Do

vaäy, saéc thaùi aâm nhaïc thöôøng hay thaâm traàm, du döông, eâm ñeàm, ngaân nga, ñaèm thaém, thieát tha.

Noäi dung lôøi haùt ñöa em thöôøng mang taâm söï cuûa ngöôøi haùt ru neân ñeà taøi raát phong phuù.

Lôøi ru döôøng nhö daønh cho ngöôøi ñang ru, hoaëc nhöõng ngöôøi ñang thöôûng thöùc, xa hôn nöõa laø

laøng xoùm laùng gieàng hoaëc nhaén göûi ngöôøi ñi vaéng.

Haùt ñöa em cuûa ngöôøi Vieät ôû Nam Boä noùi chung vaø ôû Bình Döông noùi rieâng khoâng coù

nhòp ñieäu khuùc chieát nhö caùc ñieäu lyù, maø haàu nhö ñöôïc dieãn ñaït töï do thoaûi maùi, vôùi nhòp buoâng

lôi, nhaët khoan tuøy höùng. Theå thô daân gian ñaõ töøng chi phoái vaø taïo thaønh caáu truùc aâm nhaïc cuûa

haùt ru.

Töø noäi dung caùc theå thô daân gian cuûa caùc baøi haùt ru, ta coù theå tìm hieåu ít nhieàu veàlòch söû

khaån hoang Bình Döông : ví duï nhö quang caûnh hoang sô thôøi khaån hoang Ñoâng Nam Boä:

“ Chieàu chieàu eùn lieäng dieàu bay

Caù loäi döôùi nöôùc, khæ ngoài treân caây “

Hay :

“ Chieàu chieàu vòt loäi coø bay

- 95 -

OÂng voi beû mía chaïy ngay voâ röøng

Voâ röøng böùt moät sôïi maây

Ñem veà thaét gioùng cho naøng ñi buoân

Ñi buoân khoâng loã thì lôøi

Ñi ra cho thaáy maët trôøi maët traêng”

(Haùt ru em –xaõTöông Bình Hieäp-Thuû Daàu Moät-Bình Döông-söu taàm töø cuï oângï Nguyeãn

vaên Trôn 83 tuoåi )

Caûnh röøng nuùi hoang sô cuûa Ñoâng Nam Boä vôùi nhöõng con vaät ñaëc tröng cuûa nuùi röøng: khæ,

voi vaø caây röøng hoang daõ: maây.Qua ñoaïn thô ta coù theå ñoaùn ñöôïc Bình Döông thôøi aáy coù nhieàu

röøng vaø moät soá löu daân ngöôøiVieät ñaàu tieân ñeán ñaây soáng ôû ven röøng,caây coái coøn khaù hoang sô.

Nhöõng ngheà thuû coâng vaø buoân baùn cuõng xuaát hieän khaù sôùm( “thaét gioùng”, “ñi buoân” ).

Moät loaïi hoa hoang daõ cuõng raát phoå bieán ôû röøng Bình Döông xöa:

“ Gioù ñöa gioù ñaåy boâng trang

Boâng buùp veà naøng, boâng nôû veà anh “

Boâng trang moïc khaù nhieàu ôû röøng mieàn Ñoâng, nguyeân sinh traéng hoaêïc ñoû, ñeïp vaø nôû beàn,

theâm loaïi maøu vaøng.Boâng buùp laø chuøm boâng nhaân taïo do nhaø trai möôùn thôï maõ”boâng” baèng

giaáy,theo hình daùng taùm ñoùa hoa sen coøn buùp. Dòp ñaùm hoûi, ngoaøi leã vaät traàu cau , traø röôïu, thôøi

xöa ñaøng trai coøn phaûi mang theo chuøm hoa buùp maøu ñoû naøy, ñeå ñaøng gaùi treo trong nhaø, laøm

daáu hieäu cho haøng xoùm bieát saép gaû con gaùi. Ñeán ngaøy cöôùi, nhaø trai laïi ñem chuøm boâng baèng

giaáy ñoû nhö laàn tröôùc, taùm hoa sen, nhöng laø hoa maõn khai. Phong tuïc naøy ngaøy nay ôû Bình

Döông khoâng coøn nöõa.

Töø theá kyû XVII veà sau, löu daân ngöôøi Vieät ñeán mieàn Ñoâng Nam Boä vôùi soá löôïng ñoâng,

hoï choïn nôi sinh soáng laø ven soâng, raïch vaø choïn ngheà troàng luùa laø chính, vì vaäy daân ca vaø thô ca

daân gian theå hieän raát roõ ñôøi soáng cuûa löu daân gaén lieàn vôùi ruoäng ñoàng vaø ngheà troàng luùa:

- 96 -

“ Caùi coø caùi vaïc caùi noâng

Sao maøy daäm luùa nhaø oâng hôû coø…

Hoaëc : ***

“ …Caùi nguû maøy nguû cho laâu

Meï maøy ñi caáy ruoäng saâu chöa veà”

***

“ Ngöôøi ta ñi caáy laáy coâng

Toâi nay ñi caáy coøn troâng nhieàu beà”

( Haùt ru em-xaõTöông Bình Hieäp-Thuû Daàu Moät –Bình Döông)

Veà sau, löu daân Vieät ôû Bình Döông coøn troàng nhieàu loaïi caây khaùc nhö caây aên quaû

maø phoå bieán nhaát ôû Ñoâng Nam Boä nhöø caây mít ñöôïc nhaéc ñeán trong nhöõng caâu thô noùi veà söï taàn

taûo cuûa ngöôøi phuï nöõ, maø nghóa ñen laø tuoåi xuaân cuûa thôøi con gaùi raát ngaén nguûi :

“ Coøn duyeân baùn nhaõn baùn hoàng

Heát duyeân baùn mít cho choàng gaëm xô

Gaëm xô roài laïi gaëm cuøi

Coøn ba caùi oác ñeå luøi cho con “

Loaïi traùi caây naøy coøn ñöôïc ví von cho loøng ngöôøi boäi baïc :

“ Hôõi ngöôøi aên mít boû xô

Aên caù boû lôø coù nhôù toâi chaêng?” ( Haùt ru em –Töông Bình Hieäp )

Khi ñaõ oån ñònh laøng xoùm, löu daân ngöôøi vieät troàng nhieàu loaïi rau ngoaøi luùa, phuï gia cho

böõa côm gia ñình, teân caùc loaïi rau naøy ñöôïc nhaéc ñeán qua caâu haùt theå hieän taâm söï ngöôøi ôû laïi

chòu nhieàu ñau khoå :

- 97 -

“ Gioù ñöa caây caûi veà trôøi

Rau raêm ôû laïi chòu ñôøi ñaéng cay “

Thaät vaäy,ôû trung taâm Thuû Daàu Moät coù moät ñòa danh laø “Böng caûi “ chaéc khi xöa troàng caûi

raát nhieàu .

Coù khi nhöõng caâu thô trong haùt ru laïi nhaéc ñeán moùn aên ñaëc saûn cuûa Bình Döông :

“Ñeøn naøo cao baèng ñeøn oâng Chaùnh

Coøn baùnh naøo traéng nhö baùnh boø boâng

Anh thöông em töø thuôû maù boàng

Baây giôø em lôùn em coù choàng boû anh!”

Nhöõng caâu thô nhö hôøn, nhö traùch, duøng ngheä thuaät so saùnh “cao cho baèng”, “traéng cho

baèng” ñeå noùi leân tình yeâu voâ bôø beán vaø nieàm tin, nieàm hy voïng ñaõ töø laâu ngöôøi con trai daønh

cho ngöôøi mình yeâu vaø caâu thô cuoái nghe naõo loøng nhö tieáng thôû daøi traùch moùc : “Baây giôø em

lôùn em coù choàng boû anh!”. Nhôø vaøo moùn aên ñaëc saûn cuûa vuøng ñaát Bình Döông:baùnh boø boâng maø

ta ñoaùn ñöôïc nhöõng caâu thô treân chaéc chaén xuaát xöù töø Bình Döông.

Moät theå loaïi khaùc cuûa daân ca Bình Döông laø : Lyù

- 98 -

* Lyù :

Lyù laø moät trong nhöõng theå loaïi aâm nhaïc daân gian vaãn thònh haønh trong sinh hoaït ñôøi soáng

tinh thaàn cuûa nhaân daân lao ñoäng töø Baéc chí Nam. ÔÛ Bình Döông, coù raát nhieàu ñieäu lyù.

Ñeà taøi cuûa lyù raát ña daïng vaø heát söùc bình dò : Caùc loaïi caây traùi voán thaân thuoäc ñeàu coù theå

trôû thaønh teân goïi cuûa nhöõng laøn ñieäu deã thöông, duyeân daùng. Töø caây oåi, caây böôûi, caây kheá, caây

mít... vaø caùc loaïi boâng : boâng sen, boâng suùng, boâng leâ, boâng löïu... Nhöõng moùn aên bình daân nhö

baùnh boø, baùnh ít, xoâi voø, chaùo côm, döa giaù... Töø loaøi “quyù toäc” nhö roàng, quy, phuïng, coâng...

ñeán con kieán, coùc, nhaùi, gaø vòt, ngöïa, traâu... Nhöõng con bay löôïn treân trôøi : chim quyeân, chim

nhaïn, keùt, saùo, quaï... ñeán nhöõng loaøi ôû döôùi nöôùc : cua, oác, löôn, sam...

Lyù cuõng khoâng queân noùi ñeán caùc vaät duïng haøng ngaøy vôùi con ngöôøi nhö:ñoøn xoùc, caùi

phaûng, coät choøi, ghe leâ, troáng chaàu... ÔÛ ñaây thaáy roõ daáu aán khaån hoang trong ñieäu lyù caùi phaûng

(duïng cuï quen thuoäc gaén boù vôùi löu daân khaån hoang), nhö vaäy ta coù theå truy tìm cöù lieäu lòch söû

qua vaên hoïc daân gian.

Lyù cuõng ñeà caäp ñeán caùc nhaân vaät : tieàu phu, oâng ñòa, oâng thoân, chuù cai, chuù cheät, naøng

daâu... vaø lyù cuõng phaûn aùnh phong tuïc taäp quaùn, leã nghi hoäi heø, chuøa chieàn nhö lyù caûnh chuøa, lyù

coång chuøa, lyù baûn ñôøn, lyù baäp booøng boong, lyù mieãu lyù ñình :

“Con gaø troáng coä

Naèm döïa baøn minh

Anh theà vôùi em

Beân nay laø mieãu

Beân kia laø ñình

Ñình kia thôøi mieãu noï cho linh

Ñöøng cho baïn cuõ tö tình vôùi ai”

(Lyù mieãu lyù ñình)

- 99 -

Tín ngöôõng daân gian coù söùc soáng raát maïnh ôû Bình Döông vaø vaên hoïc daân gian ñaõ laøm toát

nhieäm vuï cuûa mình : phaûn aùnh cuoäc soáng (phong tuïc taäp quaùn, hoäi heø...).

Lyù coøn mieâu taû sinh hoaït lao ñoäng thöôøng ngaøy : qua caàu, keâu ñoø, qua röøng, qua truoâng,

caáy luùa, caøy ruoäng, cheû tre, ñöông ñeäm v.v...

Vì vaäy, cö daân Bình Döông xöa, ngoaøi nhöõng ngheà chính laø laøm ruoäng, laøm thuû coâng, coøn

coù ngheà saên baén, kieám soáng baèng nhöõng saûn vaät cuûa röøng;hoï raát quen thuoäc vôùi caùc loaøi thuù

trong röøng. Ñieäu lyù qua röøng ngoä nghónh gioáng nhö moät böùc tranh moâ taû caùc loaøi thuù deã thöông

cuûa röøng Bình Döông xöa :

“Soùc keâu coâng muùa nai cöôøi

Con vöôïn thoaên thaét, ruøa bôi thoû quyø”

Noäi dung vaø laøn ñieäu lyù qua röøng thaät nhí nhaûnh vui töôi, caùc con thuù nhö ñang cöû ñoäng

vaø chuùng ñöôïc nhaân hoùa : “cöôøi”, “quyø’ cöù nhö laø treû thô ñang ñuøa giôõn. Nhö vaäy, ñaâu phaûi

trong taâm thöùc ngöôøi daân khaån hoang xöa luùc naøo cuõng sôï röøng thieâng daõ thuù... maø hoï cuõng yeâu

thích caùc con thuù deã thöông trong röøng ñoù chöù!

Coù leõ trong caùc theå loaïi daân ca vaø thô ca daân gian ôû Bình Döông, theå loaïi hoø ra ñôøi sôùm

nhaát vaø mang ñaäm daáu aán khaån hoang nhaát, vaäy hoø ra ñôøi khi naøo?

* Hoø : Theo hai nhaø nghieân cöùu aâm nhaïc thô ca daân gian Lö Nhaát Vuõ vaø Leâ Giang thì :

“…Theå loaïi hoø voán thònh haønh vaø phaùt trieån treân ñaát Bình Döông sôùm hôn so vôùi moät soá

vuøng ôû mieàn Taây Nam Boä. Coù theå töø cuoái theá kyû XVI vaø ñaàu theá kyû XVII, oâng baø ta rôøi mieàn

Trung vaøo ñaát Ñoàng Nai – Gia Ñònh ñeå khai phaù khaån hoang laäp nghieäp. Vaø dó nhieân, nhöõng di

daân thöôû aáy cuõng mang theo voán vaên hoùa truyeàn thoáng, trong ñoù coù nhieàu gioïng hoø…” [77,tr.52 ].

Coù theå noùi hoø coù söùc haáp daãn vaø quyeán ruõ laï thöôøng. Ngöôøi ta thöôøng gaây cuoäc hoø trong

caùc vaïn caáy treân ñoàng aùng, ngöôøi ta cheøo ghe ñuoåi theo ñaëng hoø ñoái ñaùp treân soâng raïch, ngöôøi ta

- 100 -

hoø thi beân coái xay luùa, hoø taâm tình beân coái giaõ gaïo, ngoài hoø beân che eùp mía, hoø “baét xaùc” trong

dòp hoø thi, hoø trong dòp cöôùi hoûi, möøng taân gia, gioã quaûy...

Lôøi hoø chöùa ñöïng noäi dung tröõ tình, bieåu hieän nhöõng moái quan heä tình yeâu trai gaùi, quan

heä hoân nhaân vaø gia ñình, ñeà cao caùch ñoái nhaân xöû theá, ruùt ra nhöõng kinh nghieäm ôû ñôøi.

ÔÛ mieàn Ñoâng Nam Boä noùi chung vaø Bình Döông noùi rieâng raát hieám coù nhöõng ñaùm ruoäng

cho “coø bay thaúng caùnh” vaø ôû mieàn Taây Nam Boä cuõng raát hieám coù nhöõng ruoäng goø, ruoäng

nöông, ruoäng böng, ruoäng trieàn.

Taïi Bình Döông, baø con hoø :

Ruoäng goø anh caáy luùa naøng Xe

Anh thaáy em coøn nhoû anh ve ñeå daønh

Ruoäng goø anh caáy luùa naøng Co

Em thöông anh thì thöông ñaïi ñöøng ñeå anh goø maát coâng

Chim quyeân sa xuoáng ruoäng trieàn

Anh sa lôøi noùi con baïn phieàn traêm naêm

Hình theå ñòa lyù, caûnh quan mieàn Ñoâng Nam Boä laø nhöõng röøng, nhöõng goø, nhöõng truoâng,

nhöõng traûng:

Hoài naøo gaùnh naëng tui chôø

Qua truoâng toâi ñôïi, baây giôø boû tui

Ve keâu reùo raét ñaàu truoâng

Lieäu beà thöông ñöôïc, thöông luoân cho tôùi giaø

Moät soá caâu hoø hueâ tình cuûa Bình Döông coù nhaéc ñeán moät vaøi ñòa danh cuûa mình cuõng laø

deã hieåu. ÔÛ mieät vöôøn Laùi Thieâu naèm doïc bôø soâng Saøi Goøn, gioïng hoø giao duyeân coøn ñoïng laïi :

Ngaõ ba An Thaïnh nöôùc hoài

- 101 -

Anh muoán qua phaân nhaân ngaõi gaëp hoài nöôùc vôi

Ñoàng hoà ngoaøi Buùng chæ ñuùng möôøi hai giôø

Anh bieåu em veà thay quaàn ñoåi aùo, ra ngaõ ba bôø gaëp anh

Noùi thô – noùi veø :

Töø theá kyû XVIII, truyeän thô Noâm ôû nöôùc ta ñaõ xuaát hieän, nhöng cho ñeán theá kyû XIX môùi

phaùt trieån röïc rôõ. Sau ñoù hình thöùc noùi thô Nam Boä môùi naûy nôû töùc laø khoaûng ñaàu theá kyû XX, laø

thôøi kyø thònh haønh truyeän thô quoác ngöõ.

Daáu aán khaån hoang ñöôïc tìm thaáy trong baøi thô theå loaïi caâu ñoá :

“ Moät meï maø chín möôøi con

Ngaøy ngaøy luoáng nhöõng leân non troâng choàng

Troâng choàng maø chaúng thaáy choàng

Gaêïp thaèng taøi caùn raát hung

Ñeø ñaàu caét coå loâi xoâng veà nhaø

Töôûng ñaâu mình ñuoïc vinh hoa

Hay ñaâu noù ñaùnh raêng gia ñôøi ñôøi “

Ñoá baøi thô treân noùi veà ngheà gì ?

Giaûi ñaùp :Ngheà caét coû tranh lôïp nhaø(Ñôït löu daân ñaàu tieân laø di daân töï do,soá löôïng ít, laäp

neân nhöõng xoùm ven röøng,leân nuùi caét coû tranh lôïp nhaø).

( söu taàm töø baø Traàn Thò Maêng –59 tuoåi –xaõ Töông Bình Hieäp-Thuû Daàu Moät-Bình

Döông)

Moät soá baøi veø mang roõ neùt ñaëc thuø cuûa ñaát Bình Döông (Thuû Daàu Moät thöôû naøo). Ñoù laø

veø : chôï Thuû ngaøy xöa, veø ñi chôï, veø caùc loaïi caàu, veø ñaäp ñaù, veø laøm cheùn, veø ñi Loäc Ninh laøm

möôùn, veø nöôùc luït Soâng Beù...

- 102 -

Trong hình thöùc noùi thô veø naøy, taùc giaû luaän vaên khoâng daãn chöùng nhieàu baøi thô – baøi veø

bôûi vì thôøi gian ra ñôøi loaïi hình vaên hoïc daân gian treân laø theá kyû XX so vôùi giôùi haïn thôøi gian cuûa

luaän vaên laø quaù xa (luaän vaên nghieân cöùu lòch söû – vaên hoùa Bình Döông theá kyû XVI ñeán giöõa theá

kyû XIX).

Toùm laïi : Qua coâng lao söu taàm cuûa ñoaøn nghieân cöùu daân ca vaø thô ca daân gian Bình

Döông (trong ñoù coù nhaïc só Löu Nhaát Vuõ vaø nhaø thô Leâ Giang), kho taøng vaên hoïc daân gian Bình

Döông ñaõ ñöôïc phaùt hieän vaø gìn giöõ, truyeàn baù roäng raõi treân caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi

chuùng. Hôn möôøi naêm qua, caùc laøn ñieäu daân ca vaø caùc baøi veø cuûa Bình Döông ñaõ toû roõ söùc soáng

cuûa mình, goùp maët vôùi ñôøi baèng nhöõng tieát muïc ñoäc ñaùo vaø haáp daãn... ñaõ gaët haùi nhieàu huy

chöông vaøng trong phong traøo vaên ngheä caû nöôùc. Ñoù laø:” Vôï choàng laøm bieáng” (lyù caây kheá, lyù

keâu ñoø vaø veø laøm bieáng), Thi taøi noùi doùc, Coâ vôï aên haøng, Veø caùc chôï, lyù qua röøng, lyù con coø, lyù

treøo ñeøo (Bình Döông queâ em), hoø caáy Taân Uyeân, hoø caáy Beán Caùt, hoø hueâ tình Thuaän An...

Daân ca vaø thô ca Bình Döông ñaõ vaø seõ goùp phaàn moät caùch xöùng ñaùng laøm cho dieän maïo

daân ca Nam Boä ngaøy caøng ñöôïc troïn veïn hôn, hoaøn chænh hôn vaø caân ñoái hôn.

2.2.5. Ngheä thuaät :

2.2.5.1 .Ngheä thuaät ñieâu khaéc goã:

* Ngheà Moäc vaø ngheä thuaät ñieâu khaéc

Goác gaùc cuûa ngheà moäc töø mieàn Trung. Chính nhöõng ngöôøi thôï di cö naøy vöøa haønh ngheà

vöøa truyeàn ngheà, ñaõ môû ra ngheà moäc ôû ñaây. Trong nhieàu cuoäc hoäi chôï ñöôïc toå chöùc ôû Haø Noäi,

Saøi Goøn vaøo cuoái theá kyû XIX ñaàu theá kyû XX, nhieàu baøn gheá, tuû, salong ñoùng baèng caùc loaïi danh

moäc coù chaïm troå tinh vi do caùc phöôøng thôï Saøi Goøn, Laùi Thieâu, Thuû Daàu Moät laøm ra, ñöôïc

khaùch haøng khaép nöôùc öa chuoäng.

Moät soá doøng thôï moäc ôû Nam Boä coù sôû tröôøng döïng ngoâi nhaø goã beà theá vaø trang trí goã

trong caùc coâng trình kieán truùc. Hieän nay ôû Thuû Daàu Moät coøn giöõ laïi nhöõng ngoâi nhaø goã khaù ñoà

soä, hoaøn toaøn taïo taùc baèng goã quyù, noái keát baèng caùc khôùp moäng, khoâng heà duøng ñinh saét, vôùi

- 103 -

haøng maáy chuïc caây coät baèng goã, baèng caêm xe, to hôn voøng tay oâm.Trong caùc ngoâi nhaø ñoù, treân

caùc caùnh cöûa, khuoân ñoá, bao lam, caùc coät ñeàu ñöôïc trang trí baèng caùc coâng trình myõ thuaät chaïm

troå tinh vi, vôùi haøng chuïc ñeà taøi truyeàn thoáng nhö Löôõng Long, Chaàu Nguyeät, Baùt Tieân, Nhò

Thaäp Töù Hieáu, Maãu Ñôn, Phuïng, Sen - Cua, Sen - Chaøi, Sen - Coø v.v...

Thuû Daàu Moät laø moät trong nhöõng ñòa phöông coù ngheà moäc vaø ngheà chaïm khaéc goã phaùt

trieån maïnh meõ nhaát ôû Nam Boä:“…caùch nay haøng traêm naêm, tuû thôø, baøn gheá, ñoà gia duïng coù

chaïm troå ñöôïc saûn xuaát haøng loaït töø vuøng naøy ñeå baùn roäng raõi khaép Nam Boä…”. [42,tr.158].

Naêm 1901, Phaùp ñaõ thaønh laäp Tröôøng Myõ ngheä Thöïc haønh Thuû Daàu Moät (coøn goïi laø

tröôøng Baù Ngheä) daïy ngheà moäc vì khoâng nhöõng ôû ñaây coù nhieàu goã quyù maø coøn coù saün moät löïc

löôïng ñoâng ñaûo thôï moäc vaø thôï chaïm khaéc goã daân gian coù tay ngheà cao.

Ngheä thuaät chaïm khaéc goã cuûa ngöôøi Vieät ôû Nam Boä coù nhöõng theå loaïi khaùc nhau: töôïng

troøn, chaïm loäng, phuø ñieâu.

- Ngheä thuaät laøm töôïng troøn: Do nhu caàu cuûa ñình chuøa veà töôïng thôø, nhieàu ngheä nhaân

chuyeån sang laøm töôïng ngöôøi ôû Nam Boä (trong ñoù coù Bình Döông), soá töôïng troøn cho ñeán nay

coøn ñöôïc löu giöõ, thôø phöôïng taïi caùc ñình, ñeàn, chuøa, chieàn, khaù phong phuù: ña soá laø töôïng Phaät,

töôïng Boà Taùt, töôïng Quan Coâng,töôïng Phöôùc Loäc Thoï v.v...Tieâu bieåu nhö chuøa Hoäi khaùnh, caùc

töôïng ñaït giaù trò ngheä thuaät veà ñieâu khaéc ñöôïc thôø trong chuøa nhö : boä töôïng Thaäp Baùt La Haùn,

Thaäp Ñieän Minh Vöông, Nguõ Hieàn, Hoä Phaùp... ñöôïc thöïc hieän vaøo cuoái theá kyû XIX do caùc

nhoùm thôï kyø cöïu cuûa ñaát Thuû ñaõ goùp phaàn xaây döïng chuøa vaø taïo neân nhöõng töôïng goã saéc neùt,

sinh ñoäng, ñaït tyû leä caân ñoái, tö theá ngoài trang nghieâm, neùt maët hieàn töø nhöng nghieâm nghò noùi

leân ñöôïc söï haøi hoøa giöõa tính chaát huyeàn bí nhöng ñaäm ñaø maøu saéc daân toäc.Ñieåm noåi baät nhaát

trong ngheä thuaät ñieâu khaéc cuûa Bình Döông laø ngheä thuaät taïc töôïng.

Theo nhaän xeùt cuûa nhieàu ngöôøi: caùc töôïng La Haùn ôû Nam Boä coù phong caùch khaùc bieät so

vôùi caùc vò La Haùn ôû caùc Chuøa phía Baéc: khoâng gaân guoác traàm tö maø laïi ñaãy ñaø, vui töôi hoàn

haäu. Beân caïnh töôïng ngöôøi, caùc ngheä nhaân coøn taïc töôïng caùc con laân, con roàng ôû ñaàu keøo, ñaàu

- 104 -

coät, hoaëc töôïng caùc con vaät maø caùc vò La Haùn, Boà Taùt thöôøng côõi: caùc con vaät thöôøng côõi raát

bình dò: traâu, boø, deâ.

- Chaïm loäng: laø theå loaïi ñaëc saéc nhaát trong ngheä thuaät chaïm khaéc goã cuûa nhöõng ngheä

nhaân ôû ñaây. Chaïm loäng thöôøng söû duïng taïo taùc caùc bao lam thaàn vong, bao lam baøn gheá, trang

thôø, rìa höông aùn ôû caùc ñình chuøa, bao lam cuûa nhaø ôû, dinh thöï, ñeàn mieáu. Moät soá ñoà ñaïc, baøn

gheá söû duïng trong thôø phöôïng hoaëc sinh hoaït haøng ngaøy cuõng ñöôïc chaïm loäng. Taùc phaåm chaïm

loäng thöôøng taäp trung vaøo maûng ñeà taøi truyeàn thoáng cuûa ngheä thuaät daân gian nhö :Baùt Tieân, Baùt

Böûu, Thaäp Baùt La Haùn, Mai Ñieåu, Truùc Töôùc, Töù Thôøi v.v... hay caùc ñeà taøi toân giaùo vaø cung

ñình.Tuy nhieân ngay trong nhöõng ñeà taøi truyeàn thoáng, caùc ngheä nhaân Nam Boä cuõng theå hieän

ñöôøng neùt cuûa con böôùm con chim, hay hoa laù vôùi nhieàu khaùc bieät, gaén vôùi khung caûnh thieân

nhieân ñaëc thuø cuûa Nam Boä. Caùc baøn thôø trong ñình Phuù Long(Laùi Thieâu) ñöôïc chaïm noåi hình

Phuùc, Loäc, Thoï, xung quanh ñöôïc trang trí chaïm thuûng vôùi ñeà taøi löôõng long trieàu nguyeät. Toaøn

boä coù chín bao lam ñeàu ñöôïc chaïm thuûng vôùi caùc ñeà taøi “töù quyù” (Mai, Lan, Cuùc, Truùc), caùc loaïi

traùi caây nhö chuoái, nho, hoa laù... hay caùc ñeà taøi nhö Baùt tieân quaù haûi, Long Haûi töôùng quaân...

Ñaëc bieät bao lam tröôùc voõ quy ñöôïc khaûm baèng saønh söù men xanh vôùi caùc ñeà taøi “Töù linh”

(Long, Laân, Quy, Phuïng), caûnh hoäi Baùt tieân.

Quan saùt ngheä thuaät chaïm loäng ôû ñaây, ta thaáy noåi baät leân hai phong caùch: phong caùch teá

kieåu vaø phong caùch maûng khoái.

Vôùi phong caùch teá kieåu, ngheä nhaân phaûi coù tay ngheà tinh xaûo, bôûi taùc phaåm ñöôïc chaïm,

ñuïc baèng nhöõng neùt raát thanh maûnh, nhieàu ñoaïn, nhieàu neùt chæ nhoû nhö coïng taêm. Nhöõng neùt

thanh nhoû ñoù laïi ñöôïc choàng leân nhau thaønh nhieàu lôùp nhieàu chuøm ñan xen keõ nhau. Nhöõng con

chim, con böôùm, caønh caây, khoùm hoa, buïi coû, chuøm nho... ñöôïc thöïc hieän baèng phong caùch naøy

thöôøng raát thanh tuù. Tieâu bieåu chuøa Hoäi khaùnh coù nhöõng bao lam nhö Töù Linh, Cöûu Long, Thaäp

Baùt La Haùn, daây nho, laù laät vaø hoa phuø dung... Keá tieáp laø Töù Thôøi oáp vaøo hai coät tröôùc chaùnh

ñieän. Ñaây laø neùt ñaëc tröng ñoäc ñaùo cuûa lôùp thôï kyø cöïu ôû ñaát Thuû ñaõ saùng taïo ra bao lam theo

- 105 -

khuoân ñoá vaø caét raùp thaúng goùc theå hieän söï kheùo leùo cuûa thuû phaùp chaïm teá kieåu. Ngoaøi ra, coøn coù

caùc baøn thôø chaïm troå raát tinh vi.

Vôùi phong caùch maûng khoái, hình töôïng söï vaät ñöôïc theå hieän baèng nhöõng neùt vaïm vôõ, chaéc

vaø khoûe. Ñoù laø nhöõng maûng lôùn thoaït nhìn coù veû raát thoâ sô. Ngöôøi ta thöôøng chaïm raát ít lôùp,

hoaëc chæ chaïm moät lôùp, taát caû chi tieát ñieàu ñöôïc phoâ baøy treân moät maët phaúng vôùi neùt ñuïc töï do,

phoùng khoaùng, boá cuïc thoaùng vaø khoâng gian taùc phaåm thöôøng roäng lôùn, bao la, mang tính hoaønh

traùng.Tuy nhieân cuõng coù nhieàu taùc phaåm hoøa hôïp caû hai phong caùch phía döôùi laø maûng khoái beân

treân laø teá kieåu, hoaëc ngöôïc laïi.Vôùi kyõ thuaät ña daïng, caùc ngheä nhaân chaïm loäng daân gian ôû Thuû

Daàu Moät ñaõ ñeå laïi cho ñôøi nhieàu taùc phaåm chaïm loäng raát coù giaù trò.

Phuø ñieâu (chaïm noåi) laø moät loaïi hình chaïm khaéc ñöôïc söû duïng ñeå trang trí caùc rìa cuûa baøn

höông aùn, hoaønh phi, lieãn ñoái, caùc coät caùi vaø beä töôïng troøn... Ñeà taøi chaïm noåi quen thuoäc laø:

Nho Soùc, Lan Ñieäp, Baùt Tieân, Thaäp Baùt La Haùn, Baùt Böõu, Töù Thôøi, Long Phuïng, Töù Linh....

nhöng chuû yeáu laø ñeå trang trí vieàn quanh cho caùc taùc phaåm trung taâm. Do ño,ù raát hieám taùc phaåm

chaïm noåi mang tính ngheä thuaät ñoäc laäp.

Beân caïnh caùc töôïng troøn vaø caùc taùc phaåm chaïm khaéc khaùc ñöôïc thöïc hieän treân caùc chaát

lieäu goã, ngheä nhaân daân gian Bình Döông coøn söû duïng caùc goác caây khoâ ñeå taïo hình, ñem laïi

nhöõng caûm xuùc thaåm myõ ñoäc ñaùo. Töø maûnh cuûa moät goác caây döøa hay goác caây coå thuï, ngöôøi

ngheä só daân gian baèng caùi nhìn löïa loïc tinh yù, baèng nhöõng ñöôøng uoán naén, caét tæa, hieäu chænh raát

chöøng möïc, ñaõ taïo neân taùc phaåm ñoäc ñaùo coù giaù trò thaåm myõ cao maø vaãn giöõ ñöôïc coát caùch töï

nhieân töø hình khoái ñeán ñöôøng neùt, caùch theá nguyeân sô cuûa noù.

Ngheä thuaät chaïm khaéc goã ôû Bình Döông noái tieáp ngheä thuaät ñieâu khaéc truyeàn thoáng cuûa

daân toäc. Qua caùc chaëng ñöôøng phaùt trieån ñaõ dung naïp theâm nhöõng tinh hoa töø caùc nguoàn khaùc –

kyõ xaûo ngheà nghieäp vaø ñeà taøi cuûa thôï Taøu, nhöõng quy taéc cuûa ngheà taïo hình phöông Taây – ñeå töï

mình ngaøy caøng hoaøn thieän hôn ñoàng thôøi töøng böôùc saùng laäp saéc thaùi ñoäc ñaùo cuûa ñòa phöông,

- 106 -

phaù vôõ caùc ñeà taøi caëp ñoâi coå ñieån vaø ñöa vaøo taùc phaåm caùc hình neùt hoàn haäu cuûa chim muoâng,

caây traùi mieàn Nam, laøm thoûa maõn taâm caûm cuûa ngöôøi daân vuøng ñaát môùi.

2.2.5.2. Ngheä thuaät goám söù

Goám söù laø moät trong caùc ngaønh thuû coâng noåi tieáng cuûa Bình Döông coù giaù trò ngheä thuaät

raát cao, nhaát laø khaâu taïo daùng, traùng men vaø veõ men goám.

Muoán cheá taùc moät saûn phaåm goám phaûi qua caùc khaâu laøm ñaát, taïo daùng, chaïm khaéc, traùng

men, nung saûn phaåm, hoaøn taát. Yeâu caàu veà myõ thuaät cao laø ôû khaâu taïo daùng : ngöôøi thôï phaûi vöøa

xoay baøn xoay, vöøa naën boùp baèng tay. Töø moät naém ñaát, chæ qua ñoâi baøn tay boùp naën maø taïo neân

nhöõng bình hoa, chaäu kieång... coù kích thöôùc, kieåu daùng, ñoä daøy moûng ñeàu nhau laø moät vieäc laøm

khoâng ñôn giaûn. Vì vaäy, nhöõng ngöôøi thôï taïo daùng baèng baøn xoay phaûi laø nhöõng ngheä nhaân.

Khaâu traùng men laø coâng ñoaïn laøm taêng veû ñeïp cuûa saûn phaåm. Lôùp men ñoùng vai troø baûo veä,

taêng theâm ñoä beàn vöõng cuûa saûn phaåm vaø laø hình thöùc trang trí laøm ñeïp saûn phaåm.

Caùch traùng men, trang trí goám theå hieän saéc thaùi rieâng cuûa chuû loø. Vì theá goám ôû Bình

Döông xuaát hieän nhieàu tröôøng phaùi :

- Tröôøng phaùi Quaûng Ñoâng: söû duïng men coù nhieàu maøu saéc, hoa vaên trang trí treân saûn

phaåm ñeïp, caùch ñieäu vaø trang nhaõ... Hoï chuyeân saûn xuaát caùc töôïng trang trí, caùc loaïi chaäu hoa,

ñoân voi caùc loaïi.

- Tröôøng phaùi Trieàu Chaâu : kyõ thuaät duøng baøn xoay vôùi nhöõng ngheä nhaân taïo daùng chieác

ñoäc bình, theâm nhöõng thôï chuyeân veõ raát nhanh : sôn thuûy, caây ña, con gaø, caây tuøng, con roàng...

thöôøng söû duïng men xanh traéng .Hoïsaûn xuaát nhöõng maët haøng caàn thieát cho ñôøi soáng haøng ngaøy :

cheùn, toâ, bình caém boâng, dóa…

- Tröôøng phaùi Phuùc Kieán : söû duïng men maøu ñen vaø maøu da löôn, hoa vaên trang trí ñôn

giaûn, caùch taïo hình saûn phaåm ña daïng, daùng ñeïp khaù sinh ñoäng, saûn xuaát caùc loaïi lu, huõ, khaïp,

chaäu…

- 107 -

Goám men nhieàu maøu ôû Laùi Thieâu vöøa mang daáu aán cuûa ngöôøi Hoa, ngöôøi Vieät. Saûn

phaåm thöôøng ñöôïc duøng caùc maøu veõ laø xanh lam, xanh luïc, ñoû tía, vaøng, naâu vaø ñen : kyõ thuaät

veõ döôùi men (underglaze) vaø kyõ thuaät veõ treân men (overglaze).

Tröôøng phaùi goám Quaûng Ñoâng maøu xanh ñoàng ñöôïc söû duïng nhö maøu men chính, ñoàng

thôøi cuõng laø maøu men goác duøng laøm neàn cho caùc maøu men khaùc nhö : xanh lam, xanh döông,

traéng, naâu... Ñoái vôùi saûn phaåm goám naøy, ngöôøi thôï goám khoâng duøng buùt loâng ñeå veõ hoa vaên maø

chæ toâ men vôùi kyõ thuaät khaéc chìm, khaéc chìm keát hôïp vôùi ñaép noåi hay vaên khaéc chìm, ñaép noåi

keát hôïp vôùi troå thuûng ñeå taïo hoa vaên, kyõ thuaät “doäi men” taïo neân ñoä noâng, saâu, ñaäm, nhaït

khoâng ñeàu nhau treân cuøng moät saûn phaåm, giöõa caùc maøu men coù söï chaûy nheï, hoøa quyeän vaøo

nhau taïo thaønh nhöõng maûng maøu lôùn ñaày maøu saéc, troâng nhö moät böùc tranh cuûa tröôøng phaùi aán

töôïng.

Hoa vaên trang trí treân goám men nhieàu maøu Laùi Thieâu phong phuù, ña daïng, thöôøng theo xu

höôùng ñoà aùn hoùa, ñöôøng neùt to, thoâ nhöng khoâng vì theá maø keùm trau chuoát, sinh ñoäng. Noäi dung

tranh veõ laáy hoa laù laøm theå chính, chieám soá löôïng nhieàu nhaát laø ñoà aùn hoa maãu ñôn ñöôïc boá cuïc

chaët cheõ. Maãu Ñôn vôùi chöõ Thoï, Maãu Ñôn Keâ (hoa maãu ñôn vôùi gaø troáng), Maãu Ñôn Ñieåu (hoa

maãu ñôn vôùi chim huùt maät). Ngoaøi ra, coøn coù caùc ñoà aùn :tuøng haïc, hoa lan, hoàng ñieäp (hoa hoàng

vôùi böôm böôùm), lyù ngö (caù cheùp) vaø veõ sôn thuûy phong caûnh höõu tình.

Ñeà taøi ñoäng vaät thöôøng ñöôïc veõ ôû traïng thaùi ñoäng. Chim thì bay löôïn vôùi theå hình no ñaày;

böôùm ñöôïc taïo daùng khaù sinh ñoäng ñuû caû ñaàu, caùnh, raâu; trong khi caù ñang ôû theå cong ñuoâi nhö

muoán nhaûy; haïc ñöùng moät chaân, ñaàu ngoaùi laïi phía sau. Ñaùng chuù yù nhaát laø hoa vaên gaø troáng

ñöôïc taïo daùng raát oai veä.

Beân caïnh caùc ñoà aùn hoa vaên hoa ñieåu, phong caûnh treân goám men nhieàu maøu Laùi Thieâu

coøn coù hoa vaên chöõ Haùn, danh töø chuyeân moân goïi laø minh vaên laø cöù lieäu quan troïng ñeå ta bieát

ñöôïc moät soá thoâng tin nhö : teân chuû nhaân hay teân loø saûn xuaát, teân xoùm, aáp, coâng duïng, hay lôøi

- 108 -

chuùc caùt töôøng thöôøng thaáy laø chöõ Thoï ñöôïc vieát treân caùc thoá theo loái trieän töï; hay treân oáng giaét

ñuõa coù ghi haøng chöõ “Baùch Töû Thieân Toân” (mong coù con chaùu ñaày ñaøn).

Khaùc vôùi goám Bieân Hoøa vaø caùc vuøng khaùc, goám men nhieàu maøu Laùi Thieâu haàu nhö

khoâng coù hoa vaên trang trí phuï nhö caùc ñöôøng vieàn, hoài vaên, vieàn chi... Ñaëc bieät ñeà taøi ngöôøi

haàu nhö thieáu vaéng.

Ngaøy nay goám söù Bình Döông ñaõ ñöôïc chuyeån ñoåi veà chaát löôïng saûn phaåm vaø kieåu daùng

myõ thuaät cao caáp laøm raïng danh Bình Döông cuõng nhö Vieät Nam treân thò tröôøng theá giôùi. Cô sôû

Minh Long I ñaõ nghieân cöùu nguoàn goác baûn saéc vaên hoùa Vieät Nam ñeå ñaàu tö vaøo saûn phaåm cuûa

mình nhö : hình theå hoa vaên troáng ñoàng Ngoïc Luõ, boä saéc toäc 54 daân toäc trong coäng ñoàng daân toäc

Vieät, caûnh sinh hoaït vaên hoùa coå..,goùp phaàn “thoåi” caùi hoàn cho saûn phaåm goám söù Minh Long I

mang neùt rieâng. Nghe ñaâu, caùc ñóa goám söù Minh Long coøn in ñöôïc caùc böùc tranh mang tính ngheä

thuaät cao nhö tranh cuûa hoïa só Nguyeãn Phan Chaùnh...

2.2.5.3. Ngheä thuaät sôn maøi :

Nhìn döôùi goùc ñoä myõ thuaät, veà ngheä thuaät taïo hình, sôn maøi ñoùng vai troø haøng ñaàu veà

chaát lieäu truyeàn thoáng trong neàn hoäi hoïa Vieät Nam. Ñoái vôùi theá giôùi, tranh sôn maøi Vieät Nam

cuõng ñöôïc ñaëc bieät chuù yù vì noù coù saéc thaùi rieâng bieät vaø bieåu hieän roõ tính daân toäc ñaäm neùt.

Sôn maøi truyeàn thoáng söû duïng sôn ta.Goïi laø sôn ta ñeå phaân bieät vôùi sôn daàu(coøn goïi sôn

Taây) sôn ta laø gì ?Sôn ta laø loaïi sôn thaûo moäc laáy töø nhöïa caây sôn …ÔÛ Vieät Nam caây sôn troàng

treân caùc ñoài Phuù Thoï cho loaïi nhöïa toát nhaát …duøng ñeå baûo quaûn vaø trang trí ñoà duøng thöôøng

ngaøy…

Nhöïa caây höùng veà, ñoå vaøo caùc “saûi” baèng tre ñan, ñaäy leân moät lôùp giaáy baûn. Nhöïa naøy

goïi laø sôn soáng, giöõ caøng laâu caøng toát. Qua nhieàu ngaøy, nhöïa bò maát nöôùc, leân men vaø laéng

ñoïng, taïo ra nhieàu lôùp sôn khaùc nhau goïi laø nhöõng tuoåi sôn. “ Lôùp treân cuøng maøu saãm laø loaïi toâtá

nhaát. Sôn chaát löôïng cao ñoå vaøo thuøng goã vaø duøng chaøy khuaáy trong 3 ngaøy lieàn. Sôn seõ trôû neân

trong hôn, coù maøu gioáng con giaùn neân goïi maøu caùnh giaùn. Noù seõ ñöôïc boùng leân khi troän theâm ít

- 109 -

nhöïa thoâng. Laïi ñoå nhöïa vaøo chaäu saønh vaø khuaáy baèng chaøy saéc, sôn seõ ngaõ maøu ñen

huyeàn.Caùc loaïi boät maøu bình thöôøng khi troän vôùi sôn bò sôn laøm :”ñen hoùa” hoaëc laøm xaùm xæn

laïi neân phaûi duøng loaïi boät maøu ñöôïc xöû lyù ñaëc bieät.Ngöôøi ta duøng vaøng vaø baïc thaät ôû daïng laù daùt

thaät moûng hoaëc ôû daïng boät mòn troän vaøo sôn.

ÔÛ nhöõng theá kyû tröôùc, nhöõng töôïng goã taïi caùc ñình, chuøa, mieáu ñöôïc sôn son theáp vaøng.

Nhöõng baøn thôø, caâu ñoá, hoaønh phi, ñoà thôø v.v... ñöôïc xöû lyù baèng sôn maøi vôùi nhöõng maøu saéc

loäng laãy vaø beàn chaéc.

Tranh sôn maøi ôû Töông Bình Hieäp töø vaøi theá kyû nay vaãn tuaân thuû theo ñuùng phöông phaùp

ngheä thuaät coå truyeàn. Haøng chuïc theá heä tieáp sau sôn maøi Töông Bình Hieäp vaãn thoâng duïng caùc

kyõ thuaät laøm tranh : sôn loäng, sôn maøi veõ chìm, sôn maøi veõ moûng, sôn maøi khoeùt truõng,sôn maøi

caån oác , sôn maøi caån tröùng. Töø caùc daïng sôn maøi noùi treân, ngöôøi ngheä nhaân, hoïa só Töông Bình

Hieäp tuøy theo möùc ñoä taøi naêng moâ phoûng vaø saùng taùc, hoï veõ caùc ñeà taøi ñeå taïo maãu cho tranh.

Caùi ñeïp ñöôïc khaéc hoïa leân tranh thöôøng mang maøu saéc daân gian theo kieåu taû thöïc. Ñoù laø hoa laù,

chim muoâng, traùi caây boán muøa, caùc con vaät (töù linh : long, laân, quy, phuïng), thieáu nöõ, phong

caûnh ñòa phöông, caùc chuû ñeà döïa theo tích truyeän (Vinh quy baùi toå, Ngö, tieàu. canh, muïc, Mai,

Lan, Cuùc, Truùc...)

Ngoaøi tranh sôn maøi thoâng duïng ra, keát hôïp vôùi ngheà ñieâu khaéc ôû ñòa phöông, caùc thôï sôn

maøi coøn theå hieän taøi naêng treân nhieàu taùc phaåm sôn maøi nhö caùc loaïi hoäp trang söùc, tuû cheø, tuû thôø

(caån oác xaø cöø), tun röôïu, salon, baøn aên theo caùc kieåu daùng phöông Taây ñöôïc nhieàu ngöôøi öa

chuoäng.

Ngaøy xöa, sôn maøi chæ coù hai maøu ñen vaø caùnh giaùn.Töø gaàn moät theá kyû laïi ñaây, sôn maøi

ñaõ ñöôïc giôùi hoïa só Vieät Nam tìm toøi, theâm vaøo nhöõng chaát lieäu phong phuù : nhieàu loaïi boät

maøu(xanh luïc), boät vaøng, boät baïc, vaøng laù, baïc laù, boät maøu thöïc vaät, voû trai, voû tröùng v.v...Thuû

Daàu Moät cuõng saûn sinh nhieàu hoïa só ngheä thuaät nhö:Löông Ñònh Nhôø(theá heä giaùo vieân ñaàu tieân

cuûa tröôøng Baù Ngheä),Traàn Nam, Ba Côø, Saùu Söûu , Hoà vaên Sa, Chaâu vaên Trí,Hoà Höûu Thuû,

- 110 -

Löông vaên Cang, Nguyeãn vaên Tuyeàn…,ngheä nhaân coøn duøng maøu ngoaïi nhaäp pha vôùi sôn ta ñeå

taïo neân caùc maøu xanh, lam ,tím.Vì vaäy,tranh sôn maøi ngaøy nay raát ña daïng vaø nhieàu maøu saéc

nhöng vieäc saûn xuaát sôn maøi mang tính chaát thöông maõi neân giaù trò ngheä thuaät cuõng vôi ñi ít

nhieàu.

2.2.6 Kieán truùc coå treân ñaát Bình Döông :

Giai ñoaïn phaùt trieån nhaát laø tröôùc khi Phaùp chieám ñaát Bình An. Nhöõng coâng trình kieán

truùc tröôùc khi Phaùp xaâm laêng, treân ñaát huyeän Bình An, phuû Phöôùc Long, traán Bieân Hoøa (Bình

Döông xöa) ñaõ coù : nhöõng coâng trình kieán truùc nhaø quy moâ vaø ñoäc ñaùo nhö chuøa Hoäi Khaùnh

(1741), ñình Baø Luïa... Nhaø ôû cuûa daân chuùng khu vöïc huyeän lî (Phuù Cöôøng) ñaõ coù nhieàu ngoâi

nhaø lôùn kieán truùc theo loái coå, phaàn nhieàu nhöõng ngoâi nhaø naøy laø cuûa nhöõng ngöôøi ñöùng ra chieâu

moä nhaân daân laäp ñoàn ñieàn vaø khu daân cö. Hoï ñaõ boû ñi khi Phaùp ñeán vaø giaëc chieám nhöõng ngoâi

nhaø naøy. Nhöõng ngoâi ñình vaø chuøa nhaø ñeïp xaây caát treân ngoïn ñoài Thuû Daàu Moät ñaõ bò lính Phaùp

phaù huûy. Trong giai ñoaïn naøy cuõng keå theâm nhöõng ngoâi nhaø lôùn xaây quanh chôï Phuù Cöôøng maø

hoài kyù cuûa vieân só quan Phaùp (töøng chæ huy ñoàn binh Thuû Daàu Moät nhöõng naêm 1861-1862

)Grammont coù ghi :

“...Nhöõng ngöôøi ñöùng ra chieâu moä löu daân ñöa hoï vaøo ñoäi nguõ caùc ñoàn ñieàn laø nhöõng

ngöôøi giaøu coù. Vì theá, hoï xaây döïng chung quanh chôï nhöõng ngoâi nhaø lôùn. ÔÛ Thuû Daàu Moät, haàu

heát nhöõng nhaø ôû ñöôøng phoá daøi ñeàu thuoäc vaøo ngöôøi ñöùng ñaàu ñoàn ñieàn. Vì nhöõng ngöôøi naøy

troán ñi khi ta (quaân Phaùp) tôùi neân taát caû nhöõng nhaø aáy ñeàu thuoäc vaøo Nhaø nöôùc...” (daãn theo

Phuù Cöôøng, Lòch söû vaên hoùa truyeàn thoáng).

Chaëng phaùt trieån thöù hai laø töø 1889, khi teân Thuû Daàu moät ñöôïc laáy ñaët cho tænh Thuû Daàu

Moät, cuøng Phuù Cöôøng ñöôïc xem laø lî sôû cuûa tænh thì söï phaùt trieån cuûa ñòa phöông hieän ra thaáy roõ

: töø vuøng Taân An ñeán phöôøng Phuù Cöôøng hieän coøn nhöõng ngoâi nhaø coå, caùc ngoâi nhaø gaàn nhö giöõ

ñöôïc nguyeân traïng cuûa thôøi môùi xaây döïng.

Nieân ñaïi nhaø coå Bình Döông treân 100 naêm.

- 111 -

Ñaëc ñieåm chung cuûa nhaø coå ôû Bình Döông laø ñeàu coù quy moâ to lôùn, moãi nhaø ñeàu chia

phaàn “noäi töï”, “ngoaïi khaùch” phaân minh. Nhaát laø phaàn trang trí noäi thaát vôùi nhöõng haïng muïc vaø

nhöõng ñöôøng neùt chaïm troå coâng phu, phong phuù, noù traùi haún vôùi nhöõng quy ñònh cuûa trieàu ñaïi

phong kieán laø nhaø daân thöôøng khoâng ñöôïc chaïm troå trang trí nhieàu nhö nhöõng nhaø cuûa quan laïi,

thaäm chí coù nhaø coøn xaây caát theo kieåu chöõ COÂNG, laø kieåu nhaø caám ngöôøi daân thöôøng, (nghóa laø

khoâng phaûi quan laïi), ñöôïc pheùp xaây caát. Ñieàu naøy cho thaáy quy moâ cuûa nhöõng ngoâi nhaø laø do

ñieàu kieän kinh teá cuûa gia ñình, coøn aûnh höôûng phaùp luaät cuûa cheá ñoä phong kieán trieàu Nguyeãn

khoâng aûnh höôûng maáy.Phaân loaïi nhaø theo hình thöùc kieán taïo :

· Ñaëc ñieåm loaïi nhaø chöõ Ñinh : Ñaây laø kieåu nhaø truyeàn thoáng. Nhaø kieåu chöõ ñinh ñieån

hình theo kieåu xöa laø ba gian hai chaùi.

· Loaïi nhaø thöù hai coù ôû Bình Döông laø loaïi nhaø chöõ Khaåu : loái naøy ít nôi coù, tröø nhöõng

chuøa, ñeàn, vì daân gian tin laø nhaø hình chöõ Khaåu seõ khoâng phaùt ñaït ñöôïc (Khaåu laø mieäng, mieäng

aên heát cuûa caûi). Tieâu bieåu nhaø oâng Nguyeãn Tri Quang ôû aáp Moät, xaõ Taân An, Thuû Daàu Moät.

· Loaïi nhaø chöõ Coâng :

Theo luaät leä phong kieán chæ coù quan laïi moãi ñöôïc pheùp caát nhaø theo hình chöõ Coâng, chöõ

Moân, nhöng ôû ñaây chaéc aûnh höôûng cuûa trieàu ñình phong kieán khoâng coøn nöõa vì ôû taän phöông

Nam, hai laø thôøi kyø kieán taïo nhaø naøy laø ñaàu theá kyû XX, döôùi thôøi Phaùp thuoäc.

Moät ñaëc ñieåm caàn löu yù nöõa laø nhöõng ngoâi nhaø coå ôû ñaây ñöôïc kieán truùc toaøn goã, moïi taøi

ngheä vaø söï kheùo leùo vôùi coâng phu tæ mæ cuûa ngheä thuaät ngöôøi Vieät ñaõ tha hoà thi thoá treân nhöõng

khoái goã. Ngheä nhaân kieán truùc ngaøy xöa döôøng nhö ít chuù troïng ñeán söï tieän duïng cuûa ngoâi nhaø

maø ngöôøi ta chuù yù ñeán giaù trò ngheä thuaät, ngöôøi ta o beá töøng ñöôøng cong cuûa caây trính, töøng neùt

chaïm cuûa caùi bao lam, hay laù dung ôû nhöõng vò keøo...

Loái kieán truùc nhaø ôû Vieät Nam noùi chung cuõng nhö ôû Bình Döông noùi rieâng ñeàu chòu aûnh

höôûng saâu ñaäm cuûa trieát lyù Nho giaùo coäng vôùi tinh thaàn ñaïo ñöùc, leã nghóa cuûa truyeàn thoáng daân

toäc. Chaúng haïn loái phaân bieät nam nöõ, ñeà cao vieäc thôø cuùng toå tieân, loái trang trí beân “chieâu” beân

- 112 -

“muïc”, höôùng nhaø thì chòu aûnh höôûng cuûa khoa phong thuûy, moät toång hôïp cuûa ñaïo giaùo vaø

thuyeát aâm döông, nguõ haønh... ñaëc bieät laø duøng chöõ Haùn vöøa ñeå trang trí, vöøa mang tính vaên hoïc,

ngheä thuaät vaø giaùo duïc raát ñoäc ñaùo.

Yeáu toá tinh thaàn cuûa nhöõng ngoâi nhaø coå Bình Döông :

- Tinh thaàn noåi baät nhaát theå hieän ôû nhöõng ngoâi nhaø coå laø loøng toân kính toå tieân, toân kính

nhöõng ngöôøi ñaõ khuaát, phaàn thôø phuïng chieám vò trí quan troïng ôû nhaø treân, noäi dung theå hieän ôû

nhöõng böùc thôø, nhöõng lieãn ñoái ñeà cao coâng ôn toå tieân, ñeà cao chöõ hieáu.

- Nhaø coå ôû Bình Döông coøn coù trang thôø : mang tinh thaàn tín ngöôõng daân gian : Taøi Thaàn,

Phöôùc Ñöùc Chaùnh Thaàn, Quan Thaùnh Ñeá Quaân…Hieän nay, Bình Döông coù 7 ngoâi nhaø coå : ngoâi

nhaø cuûa baùc só Traàn Coâng Vaøng, nhaø oâng Traàn Vaên Hoå (ñoác phuû Ñaåu), nhaø oâng Traàn Vaên Teà,

Nguyeãn Tri Quang (Taân An), Leâ Quang Ngoïc (Taân An), nhaø oâng Chaùnh Ñaèng ôû Taân Uyeân.

Xin chæ neâu tieâu bieåu nhaø cuï Traàn Coâng Vaøng laø laâu ñôøi hôn caû vaø coøn giöõ nguyeân veïn

keát caáu kieán truùc beân ngoaøi laãn phaàn trang trí noäi thaát beân trong.

Ngoâi nhaø naøy naèm ngang maët tieàn ñöôøng Ngoâ Tuøng Chaâu, soá 21, phöôøng Phuù Cöôøng, Thò

xaõ Thuû Daàu Moät. Nhaø do oâng Traàn Coâng Vaøng 82 tuoåi laø chaùu ñích toân 4 ñôøi cuûa doøng hoï laøm

chuû. Nhaø ñöôïc khôûi coâng xaây döïng khoaûng naêm Nhaâm Thìn (1835). Chuû coâng trình laø oâng Traàn

Coâng Ñoaøn, oâng toå 4 ñôøi cuûa oâng Traàn Coâng Vaøng ngaøy nay.

Nhaø xaây caát maát 4 naêm môùi xong, thieát keá theo hình chöõ nhaät goàm 8 caên hai chaùi (giôùi

nhaø ngheà goïi laø 8 coät, taùm daàm, taùm khuyeát), daøi 24m, ngang 22m, dieän tích söû duïng khoaûng

500 meùt vuoâng. Maùi lôïp ngoùi aâm döông, khaù thaáp so vôùi loái kieán truùc hieän nay nhöng luùc naøo

cuõng thoaùng maùt nhôø 4 phía ñeàu coù cöûa soå. Ngoài trong nhaø luùc naøo cuõng coù gioù maùt nheø nheï thoåi

qua. Neàn nhaø loùt gaïch Taøu. Vaät lieäu xaây döïng chuû yeáu laø caùc loaïi danh moäc quyù nhö sao, caåm

lai, goã mun, huyønh ñöôøng... Coù caû thaûy 6 haøng coät vôùi 48 caây. Giaøn keøo coät ñeàu ñöôïc chaïm troå

hình ñaàu roàng coù nhöõng con dôi baùm vaøo raát tinh vi. Nhöng ñaëc bieät hôn caû laø giaøn keøo coät ñeàu

ñöôïc vaøo moäng, toaøn boä kieán truùc khoâng toán moät caây ñinh!

- 113 -

Caùc vaät duïng sinh hoaït gia ñình hoaëc trang trí hình nhö coøn giöõ nguyeân veïn. Ñaùng chuù yù

laø 3 boä baøn gheá baønh töôïng khaûm oác xaø cöø vôùi maët baøn laø caùc phím ñaù caåm thaïch taøu, sôø vaøo

luùc naøo cuõng thaáy maùt tay. Boä baùt böûu (8 loaïi böûu boái) chöng giöõa nhaø. Quaû caån (ñoà duøng ñöïng

quaàn aùo coâ daâu luùc veà nhaø choàng). Noùn quai thao cuûa mieàn Baéc vaø raát nhieàu goám coå duøng ñeå

trang trí.

Ñaëc ñieåm cuûa nhaø coå Bình Döông :

-Nhaø coå Bình Döông vaãn coøn tieáp truyeàn thoáng cuûa kieåu thöùc kieán truùc nhaø goã cuûa daân

toäc, nhöng do ñieàu kieän thieân nhieân doài daøo caùc loaïi goã, ít coù baõo luït neân nhaø coå ôû ñaây xaây döïng

baèng goã vôùi quy moâ khaù lôùn, tieâu toán moät khoái löôïng goã ñaùng keå.

- Kieåu daùng nhaø ña soá laø kieåu chöõ Ñinh, tuy nhieân vaãn coøn kieåu nhaø chöõ Coâng, chöõ Khaåu.

Quy moâ trang trí noäi thaát leä thuoäc vaøo ñieàu kieän kinh teá gia ñình chöù khoâng raøng buoäc bôûi quy

ñònh cuûa trieàu ñình phong kieán. Nhaø coù ba gian, naêm gian, chuû nhaø khoâng phaûi laø quan laïi quyeàn

quyù, nhöng nhaø coù quy moâ roäng lôùn, trang trí chaïm troå coâng phu, loäng laãy.

- Haàu heát caùc ngoâi nhaø coøn laïi ñeán nay ñeàu ñöôïc xaây döïng vaøo nhöõng naêm 90 cuûa theá kyû

XIX, töùc thôøi vua Thaønh Thaùi, Duy Taân trôû veà sau.

- Veàmaët keát caáu kyõ thuaät thì qua caùc ngoâi nhaø coå ñaõ khaûo saùt treân cho thaáy neùt truyeàn

thoáng cuûa loaïi nhaø goã cuûa ta, baát kyø ôû Baéc, Trung, Nam ñeàu laáy boä khung söôøn nhaø laøm cô baûn

gaùnh chòu söùc naëng cuõng nhö choáng ñôõ maùi nhaø, ñaëc bieät caùc ngoâi nhaø coå ôû Bình Döông cuûa

ngöôøi Vieät ñeàu laø keát caáu nhaø “xuyeân trính” vôùi caây trính uoán löôïn, chaïy gôø, ôû ñuoâi keøo laïi gaén

nhöõng chieác laù dung chaïm noåi hình “Löôõng ñao hoài coá” khaù ñoäc ñaùo, khieán ta phaân bieät ñöôïc

vôùi nhaø ngöôøi Hoa cuøng soáng treân moät ñòa baøn.

- Veà maët kyõ thuaät : laép raùp caùc coät, keøo, xuyeân,trính hoaøn toaøn baèng hình thöùc ñuïc khoeùt

kheùo leùo, vôùi nhöõng con nieâm taøi tình, saùt khít, vöõng chaéc, khoâng duøng ñinh vaø ngöôøi ta coù theå

gôõ caû boä khung ñem ra raùp laïi ôû nôi khaùc deã daøng vaø nguyeân veïn.

- 114 -

Tieâu bieåu cho kieán truùc ñình coå ôû Bình Döông coù ñình Phuù Long ñöôïc xaây döïng theo kieán

truùc chöõ Tam, maët quay veà höôùng Nam, maùi lôïp ngoùi aâm döông, neàn gaïch Taøu coå kính. Ñình

goàm 3 toøa nhaø voõ ca (tieàn ñieän), voõ quy (trung ñieän vaø haäu ñieän). Phaàn maùi cuûa voõ ca trang trí

boán con laân ñöùng haøng ngang höôùng veà phía tröôùc, hai ñaàu hoài laø hai con roàng, tröôùc maët roàng

coù töôïng oâng Nhaät, baø Nguyeät. Phaàn maùi cuûa trung ñieän vaø haäu ñieän thì ñöôïc trang trí hoa vaên

caù hoùa long, löôõng long tranh chaâu, maët tröôùc cuûa ñoâng lang, taây lang ñöôïc ñaép noåi caûnh hoäi Baùt

tieân. Beân trong, treân maùi ôû voõ quy vaø haäu ñieän laø hai boä keøo chòu löïc, keát caáu theo kieåu thuyeàn,

hai beân haøng coät goàm saùu caây loaïi goã Goõ coù ñöôøng kính 40cm. Quan saùt toång theå ñình töø ngoaøi

vaøo trong, caùch trang trí vôùi caùc ñeà taøi noåi baät leân cung caùch ñaày quyeàn uy cuûa Roàng, söï trang

troïng cuûa Phuïng, maïnh meõ cuûa Laân vaø phuùc thoï cuûa nhöõng con Haïc, Ruøa. Ñaây laø neùt ñaëc tröng

cuûa ñình laøng Nam Boä, vôùi kieán truùc hoaønh traùng, ñaày maøu saéc daân gian theå hieän ñöôïc taøi naêng

cuûa caùc ngheä nhaân trong vuøng ñaát Thuû, ñeán nay vaãn ñöôïc gìn giöõ töông ñoái nguyeân veïn.

Ñình Baø Luïa ñöôïc xaây cuoái thôøi Minh Maïng, khi Phaùp chieám Thuû Daàu Moät ñaõ trieät haï

ngoâi ñình, naêm 1890 daân laøng xaây döïng laïi .Ñeán naêm 1931, oâng Georgette Naudin chuyeân gia

nghieân cöùu Vieän Baûo taøng Nam boä (Mus’ee de la Cochinchine) ñaõ ñeán vieáng thaêm ñình Baø Luïa

vaø vieát giôùi thieäu trong boä Cochinchine 1930 (trang 153). Luùc ñoù ñình Baø Luïa ñöôïc xem laø ngoâi

ñình coù kieán truùc ñeïp vaø coå kính nhaát nhì Nam Boä : vôùi nhöõng coät goã ñeïp vaø quyù, nhöõng maûng

hoa vaên gheùp baèng sôn maøi maøu hoàng, böùc hoaønh phi, caâu ñoái, chuoâng, khaùnh, nhöõng binh khí

coå ñeïp maø hieám... haáp daãn du khaùch ñeán thaêm.

Ñình vaø chuøa coå ôû Bình Döông ñeàu coù coång tam quan .Ngoâi chuøa coå nhaát laø chuøa Hoäi

Khaùnh; do thôï Thuû taïo taùc ñaõ noåi roõ tính hình khoái beà theá thay cho neùt chaïm troå trau chuoát tæ mæ

cuûa caùnh thôï mieàn Trung hay Baéc. Phaàn chính dieän (ñaïi baøo) coù 3 gian chính vaø 2 chaùi roäng,

maùi lôïp ngoùi oáng. Boán böùc töôøng chung quanh ñöôïc lôïp baèng vaùn... Ngaøy nay chuøa ñaõ ñöôïc

truøng tu. Ñaëc ñieåm caáu truùc cuûa chuøa coå ôû Bình Döông cuõng nhö chuøa coå cuûa Nam Boä laø moät

truïc doïc chia laøm 3 gian, ñöôïc boá trí theo kieåu “ saép ñoïi”: Gian ñaàu laø chaùnh ñieän ( thôø Phaät maët

tröôùc, maët sau thôø Toå) “tieàn Phaät, haäu Toå”.Gian thöù hai laø giaõng ñöôøng(nôi giaõng kinh), gian thöù

- 115 -

ba( coù theå taùch rôøi khoûi hai gian tröôùc baèng moät khoaûng saân coù hoøn non boä) laø Trai ñöôøng ( nôi

sinh hoaït cuûa caùc nhaø sö).Trong khi ñoù chuøa mieàn Baéc cuõng caáu truùc theo moät truïc doïc ,coù 3

gian : gian ñaàu laø giaõng ñöôøng , cuõng coù thôø Phaät, phía sau ñoái dieän nôi thôø Phaät laø thôø thaùnh “

tieàn Phaät, haäu Thaùnh”, gian giöõa laø nôi thaép höông,gian cuoái môùi laø chaùnh ñieän. (Goïi laø Tam

Baûo ).(Chuøa Hoäi khaùnh laø moät “bieán taáu” trong kieán truùc chuøa Nam Boä vì giaõng ñöôøng vuoâng

goùc vôùi chaùnh ñieän chöù khoâng naèm treân moät truïc doïc).

Ngoaøi söï noåi danh veà caùc coâng trình kieán truùc coå,Bình Döông coøn goùp phaàn ñoäc ñaùo cho

neàn vaên hoùa aåm thöïc phöông Nam vôùi nhöõng traùi caây vaø moùn aên ñaëc saûn:

2.2.7 Ñaëc saûn aåm thöïc :

2.2.7.1.Traùi caây ñaëc saûn :Tôùi vöôøn traùi caây Laùi Thieâu chöa aên Maêng cuït, cuõng töùc laø chöa

hieåu bieát theá naøo höông vò traùi caây Laùi Thieâu bôûi maêng cuït ôû ñaây ngoaøi saûn löôïng cao, coøn coù

moät vò thôm ngon ñaëc bieät maø Maêng cuït nôi khaùc khoâng theå naøo coù ñöôïc. Theo Melleret caây

Maêng cuït ñaàu tieân töø vuøng Maõ Lai ñöa ñeán Nam Boä troàng ôû Laùi Thieâu vaø ôû nhaø thôø hoï ñaïo Laùi

Thieâu (xaây naêm 1771) (Ñòa chí Soâng Beù).

Ñaàu theá kyû XIX, moät nhoùm nhaø noâng hoïc Phaùp ñaõ tôùi ñaát naøy troàng thöû nghieäm moät soá

traùi caây quyù vuøng nhieät ñôùi. Sau nhieàu naêm, nhöõng caây naøy phaùt trieån nhanh vaø cho saûn löôïng

nhieàu ñeán baát ngôø, ñaëc bieät laø Maêng cuït coù theâm muøi vò raát khaùc laï. Töø ñoù, ngöôøi noâng daân Laùi

Thieâu laäp vöôøn chuyeân canh. Hieän taiï, ôû ñaây ñöôïc coi laø vuøng coù dieän tích troàng Maêng cuït lôùn

nhaát Ñoâng Nam AÙ.

Maêng cuït coù teân khoa hoïc laø Mangou Stana. Traùi Maêng cuït coù lôùp voû daøy, maøu naâu ñoû.

Laáy muõi dao caét moät voøng quanh voû traùi, môû ra, beân trong coù töø 5 – 6 muùi traéng maøu söõa. AÊn

nhöõng traùi naøy, coù vò ngoït nhö ñöôøng caùt traéng, coù muøi thôm maùt nhö söõa öôùp laïnh. Ñaëc bieät laø

töø traùi Maêng cuït naøy, nhaø vöôøn coù theå bieán thaønh moùn goûi haáp daãn : ñoù laø nhöõng traùi coøn xanh,

xaét moûng troän vôùi toâm khoâ, thòt môõ, boùp chua ngoït. Vôùi moùn goûi naøy ngoài döôùi goác caây, nhaâm

nhi vaøi ba xò ñeá cuøng caây ñaøn kìm tình tang ñieäu lyù qua caàu, vui beân nhau saùng ñeâm khoâng meät.

- 116 -

Sau Maêng cuït, phaûi keå ñeán Saàu rieâng. Tuy dieän tích troàng ôû ñaây khoâng baèng Maêng cuït

nhöng noù laïi coù giaù trò vaøo baäc nhaát.

Caây Saàu rieâng nguyeân goác xöa laø moät loaïi caây moïc hoang ôû xöù Malaysia, ngöôøi baûn xöù

goïi laø Djofrian. Naêm 1890, moät linh muïc teân laø Memot tôùi giaûng ñaïo taïi hoï ñaïo Taân Quyù. Khi ôû

ñaây oâng ñaõ ñem nhöõng haït Saàu rieâng oâng mang töø Indonesia sang gieo troàng treân ñaát naøy. Caây

lôùn nhanh vaø cho traùi sau ñoù nhaân gioáng mang ñi troàng nhieàu nôi treân caû mieàn Nam. Traùi Saàu

rieâng coù voû raát cöùng vôùi nhieàu gai nhoïn, voû naøy chia traùi ra töø 3 – 5 muùi, moãi muùi chöùa töø 2 – 5

haït lôùn. Haït ñöôïc bao boïc bôûi moät lôùp cuøi (côm) daøy, maøu traéng ngaø hay vaøng lôït. Lôùp cuøi naøy,

khi aên caûm thaáy vò ngoït maùt cuûa ñöôøng pheøn, coù chaát beùo cuûa bô pho maùt vaø muøi thôm quyù phaùi

cuûa hoa phong lan Y Laêng coâng chuùa. Saàu rieâng cuõng laø moät höông lieäu ñaëc bieät cho caùc loaïi

nöôùc giaûi khaùt, baùnh, keïo, xoâi, kem...

Ngaøy nay, Saàu rieâng ñöôïc nhaân gioáng troàng ôû nhieàu nôi. Nhöng nhaéc tôùi Laùi Thieâu, nôi

ñaàu tieân troàng Saàu rieâng vaø gaén vôùi saàu rieâng, ngöôøi ta thaáy coù moät thoaùng baâng khuaâng hoaøi

nieäm nhôù veà caâu haùt choïc gheïo anh hoïc troø thöôû naøo cuûa coâ gaùi ñeïp Laùi Thieâu :

“Ghe anh muõi nhoû traùng löôøn

ÔÛ treân Gia Ñònh xuoáng vöôøn thaêm em

Cuøng em aên traùi Saàu rieâng

AÊn roài caûm thaáy moät nieàm vui chung”

Mít Toá nöõ ôû Laùi Thieâu cuõng ñöôïc nhieàu ngöôøi chuù yù. Ñoù laø moät loaïi mít traùi nhoû, muùi

khoâng dính xô. Chæ caàn xeû doïc moät tröôøng quanh voû traùi, böûa ra, xô seõ dính vaøo voû, coøn laïi laø

nhöõng muùi baùm chaët vaøo loõi gioáng nhö moät chuøm traùi chín, aên ngoït lòm, thôm phöùc, moät muøi

thôm pha troän vôùi mít maät vôùi muøi Saàu rieâng.

2.2.7.2. Moùn aên ñaëc saûn :

- 117 -

Baùnh beøo bì Myõ Lieân : khoâng chæ laø thöông hieäu noåi tieáng treân 100 naêm nay maø coøn trôû

thaønh nieàm töï haøo cuûa ngöôøi daân Bình Döông trong ngheä thuaät aåm thöïc. Quaùn naèm gaàn chôï

Buùng, khang trang saïch seõ. Du khaùch coù theå duøng baùnh beøo vôùi bì hoaëc chaû gioø chieân. Baùnh

ñöôïc laøm töø gaïo naøng Beät vaø phaûi laø loaïi gaïo luùa cuõ. Gaïo ngaâm trong nöôùc soâi 12 tieáng, xaû

nhieàu laàn, ñem xay nguyeãn, ñeå cho laéng roài môùi ñoå baùnh.

Nhöõng chieác baùnh beøo nhoû nhaén xeáp goïn treân dóa, nhaân ñaäu xanh, rau soáng caét nhoû cuøng

döa leo ñeå leân treân. Cuoái cuøng laø bì, cheùn nöôùc maém vôùi döa chua.. Nöôùc maém cuõng ñöôïc laøm

theo coâng thöùc ñaëc bieät ñeå khoâng maën quaù cuõng khoâng nhaït quaù. Baùnh beøo bì Myõ Lieân luoân laø

moùn aên ñöôïc nhôù ñeán tröôùc tieân moãi khi du khaùch coù dòp ñeán Bình Döông. Ngay caû nhöõng ngöôøi

ôû taän beân kia ñaïi döông cuõng muoán moät laàn ñöôïc thöôûng thöùc moùn ñaëc saûn naøy. Ñeå roài, khi ra ñi

höông vò cuûa Myõ Lieân nhö höông vò queâ nhaø thaân thöông luoân ñoïng maõi...

Ngoaøi ra, Bình Döông coøn noåi tieáng vôùi moùn gaø quay- xoâi phoàng:ñaây laømoùn aên ñoäc

quyeàn cuûa Nhaø haøng noåi Bình Döông. Gaø quay aên keøm vôùi xoâi phoàng.Xoâi ñöôïc chieân phoàng

troøn vo nhö traùi banh.Ñeán luùc nhaäp tieäc , xoâi ñöôïc ñöïng trong töøng caùi dóa ñem leân troâng thaät laø

ñeïp maét, tieáp vieân duøng keùo caét “ traùi banh “ ra töøng maûnh nhoû hình tam giaùc boû vaøo cheùn cho

thöïc khaùch, muøi thôm cuûa gaø quay quyeän vôùi vò ngoøn ngoït, beo beùo cuûa xoâi phoàng taïo aán töôïng

ñaëc bieät khieán thöïc khaùch khoâng bao giôø queân ñöôïc…Haøng naêm, trong caùc ngaøy hoäi hoaëc caùc

cuoäc thi “Aåm thöïc phöông Nam”ôû caùc khu du lòch, Bình Döông ñeàu coù tham gia vôùi caùc moùn:

baùnh beøo bì, gaø quay-xoâi phoàng…

Veà caùc loaïi baùnh thì ñaëc saûn cuûa Bình Döông laø Baùnh Boø Boâng, nhöõng caùi baùnh nho nhoû

xinh xinh traéng tinh vì trong nguyeân lieäu coù theâm loøng traéng tröùng,ñöôøng caùt traéng…”baùnh naøo

traéng cho baèng baùnh boø boâng “.Ngöôïc laïi , baùnh Thuaãn laïi chæ duøng loøng ñoû tröùng.Nhöõng caùi

baùnh Thuaãn vaøng öôm ñöôïc boïc treân giaáy ñoûthôøi xöa ñöôïc xeáp vaøo trong Quaû vaø laø leã khoâng

theå thieáu ñöôïc trong caùc sính leã ñaøng trai khi ñi ñoùn daâu.

- 118 -

Ngöôøi daân queâ Bình Döông chaân chaát, sieâng naêng coøn bieát taän duïng nhöõng saûn vaät maø

thieân nhieân ñaõ phuù cho vuøng ñaát naøy nhieàu hôn nhöõng vuøng ñaát khaùc nhö Mít, rau Môùp (moät

loaïi rau moïc ven caùc con raïch )…cheá bieán thaønh nhöõng moùn aên daân daõ quen thuoäc trong ñaùm gioã

hoaëc trong böõa côm gia ñình : moùn Mít Haàm vaø rau Môùp laøm chua.Ngöôøi Bình Döông xa queâ

soáng ôû vuøng thò töù laâu ngaøy chôït nghe theøm moät mieáng Mít Haàm meàm meàm vôùi nöôùc coát döøa

beùo beùo quyeän vôùi muøi thôm cuûa rau raêm, chuùt lôïn côïn cuûa ñaäu phoäng töôi giaõ nhuyeãn …hay vò

chua chua gioøn gioøn cuûa rau Môùp xaøo chaám caù chieân daàm nöôùc maém, maø chæ ôû Bình Döông môùi

ngon vaø reû ñeå aên cho “ñaõ”!

2.2.8 Tính caùch vaø truyeàn thoáng ngöôøi Bình Döông :

Vuøng ñaát Bình Döông ñöôïc thieân nhieân öu ñaõi vaø vôùi ñaëc ñieåm veà Lòch söû -Vaên hoùa cuûa

mình ñaõ hình thaønh neân tính caùch ngöôøi Bình Döông :Ngöôïc doøng lòch söû, chuùng ta bieát thaønh

phaàn daân löu taùn ñeán Bình Döông khoâng khaùc daân löu taùn noùi chung khaép Nam Boä : laø nhöõng

ngöôøi ngheøo maïo hieåm ñi tìm ñaát soáng, hoï laø nhöõng keû bò aùp böùc vaø choáng aùp böùc, sau naøy coù

theâm tuø nhaân vaø lính thuù, khi trieàu Taây Sôn suïp ñoå theâm daân Bình Ñònh traùnh hoïa Gia Long traû

thuø : laøng Taân Khaùnh coù theå coi nhö ñieån hình cuûa ñôït löu taùn ñaäm maøu saéc chính trò (haàu heát

queâ ôû Taây Bình Ñònh vaøo Nam ñaàu theá kyû XIX, caùt cöù vuøng röøng hieåm trôû vaø soáng ngoaøi voøng

phaùp luaät).Noùi chung hoï laø nhöõng ngöôøi bình daân, thích töï do phoùng khoaùng, ñaày tinh thaàn haøo

hieäp, ít bò raøng buoäc theo khuoân khoå phong kieán .

Thieân thôøi, ñòa lôïi coù aûnh höôûng hình thaønh ñaëc tính nhaân caùch, vaên hoùa con ngöôøi. Thieân

nhieân öu ñaõi, möa hoøa, gioù thuaän, ñaát ñai phì nhieâu, maøu môõ taïo ñieàu kieän laøm aên sinh soáng cho

con ngöôøi Bình Döông xöa. Röøng nuùi, cao nguyeân (phía Baéc) naâng taâm hoàn, con ngöôøi Bình

Döông cao roäng, khoaùng ñaõng, phaù sôn laâm (ngheà khai thaùc röøng) aûnh höôûng ñeán tính khí, tieát

thaùo, nhaân caùch, bieát ñaáu tranh khaéc phuïc moïi khoù khaên, gian khoå, yeâu töï do, chaùn gheùt baát

coâng ñaõ hình thaønh tính khaúng khaùi, cöông quyeát cuûa con ngöôøi Bình Döông. Ñoàng baèng phì

nhieâu, ñòa nhöôõng haøi hoøa, khí haäu an laønh (phía Nam), taïo taâm tính con ngöôøi vui veû, haøo saûng,

phoùng tuùng, thieân veà vaên hoùa, leã nghi. Caên cöù vaøo ñòa dö (Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Toaøn Ñoà ñôøi

- 119 -

Töï Ñöùc) Bình Döông xöa thuoäc traán Phieân An, naèm giöõa hai huyeän Taân Bình vaø Phöôùc Long

(daân cö truø maät, nhaø ngoùi, phoá chôï lieàn laïc, laø xöù phoàn hoa ñoâ hoäi cuûa ñaát Gia Ñònh caû nöôùc

khoâng ñaâu saùnh baèng) ñaõ minh chöùng ñaày söùc thuyeát phuïc.

Veà ñôøi soáng tinh thaàn, Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí coøn cheùp raèng ôû ñaát naøy xöa kia lyù hoïc

cuøng vaên chöông ñeàu thònh haønh toát ñeïp. Laáy ñoàn binh Thuû Daàu Moät xöa laøm ñòa giôùi trung taâm,

ta thaáy töï nhieân ñaõ hoaøn thieän hai chieác noâi vaên hoùa rieâng bieät trong cuøng moät ñòa phöông. Phía

Baéc toång Bình An keùo daøi ñeán höõu ngaïn soâng Ñoàng Nai vaø tieáp giaùp vôùi höõu ngaïn Soâng Beù hình

thaønh chieác noâi thöù nhaát ñaày tính chaát soâi ñoäng, döõ doäi. Con ngöôøi ôû ñaây : caùc toång Bình Höng,

Beán Caùt, Bình Thieän (Taân Khaùnh, Taân Long), Bình Chaùnh (Uyeân Höng, Thöôøng Taân, Ñaát

Cuoác), tieáp giaùp vôùi toång Phöôùc Leã (Phöôùc Hoøa, Phöôùc Vónh, höõu ngaïn soâng Beù) do ñieàu kieän

ñaáu tranh sinh toàn vôùi thieân nhieân quyeát lieät (khai hoang, khí haäu, ñôøi soáng) hình thaønh tính

maïnh meõ, quyeát ñoaùn, khí duõng, cô trí (laøng voõ Taân Phöôùc Khaùnh).

Rieâng truyeàn thoáng vaên chöông theo Trònh Hoaøi Ñöùc, laø yeáu toá phaùt trieån cao ôû söùc maïnh

tinh thaàn, söï saùng ñeïp thuoäc caùc lónh vöïc : khoa hoïc, kinh teá, coâng ngheä, ngheä thuaät... maø thieân

thôøi ñòa lôïi ñaõ maëc nhieân coâng nhaän. Tinh hoa cuûa laøng ngheà Töông Bình Hieäp, laøng ñieâu khaéc

Phuù Thoï, 3 laøng goám söù ôû Chaùnh Nghóa, Taân Phöôùc Khaùnh, Laùi Thieâu, söï haøi hoøa phong phuù

cuûa vöôøn caây Laùi Thieâu... toàn taïi vaø phaùt trieån suoát gaàn 300 naêm laø moät ví duï ñieån hình. Ñaëc

tröng nhaân hoøa ôû chieác noâi vaên hoùa thöù hai naøy raát ñoãi sinh ñoäng. Nhaân só, trí thöùc, ngheä nhaân

toûa saùng treân baàu trôøi ngheä thuaät, taøi naêng myõ thuaät (sôn maøi, goám söù, ñieâu khaéc), taøi naêng theå

duïc theå thao, vaên chöông (Huyønh Vaên Ngheä, Bình Nguyeân Loäc, Lö Nhaát Vuõ...), ca nhaïc taøi töû

(Thuû Daàu Moät, Thuaän An), söï noåi troäi khu vöïc naøy theå hieän khaù ñaäm neùt qua söùc soáng vaên hoùa,

noäi löïc phaùt trieån cuûa caùc ngaønh kinh teá, khoa hoïc, coâng ngheä hieän ñaïi.

Rieâng vuøng ñaát vaø con ngöôøi Bình Döông coù söï keát hôïp nhuaàn nguyeãn pha troän ñaëc tính

lyù hoïc vaø vaên chöông thaønh voán lieáng baûn saéc rieâng cuûa mình.

- 120 -

Sôùm bieát laøm thuû coâng (goám, moäc, sôn maøi) vì vaäy ngöôøi Bình Döông raát naêng ñoäng.

“…Ngoaøi soá ngöôøi soáng vôùi ngheà ruoäng raãy, khaù ñoâng ngöôøi Bình Döông soáng ngheà thuû coâng

nhôø vaäy maø lanh leï, baët thieäp, xuoáng Saøi Goøn chôi khoù phaân bieät ngöôøi tænh leû vôùi ngöôøi ñoâ

thò…” [55, tr.272 ].

Laáy Thuû Daàu Moät laøm trung taâm phaùt trieån, thò xaõ naèm treân soâng Saøi Goøn, phía thöôïng nguoàn.

Chính con soâng hieàn laønh naøy laø maïch maùu giao löu ñeå vaän taûi haøng hoùa vôùi khoái löôïng lôùn

xuoáng Saøi Goøn, Chôï Lôùn, ñi caùc tænh.

Veà Y phuïc : Caùc quan laïi maëc aùo “phi long”laø loaïi aùo thuïng daøi baèng gaám, roäng,

maøu thaãm hay tía, deät hoa vaên chöõ vaïn, phuùc, thoï, chaân ñi hia maøu ñen hoaëc xanh thaãm coù vieàn

traéng.Thö laïi thì maëc aùo daøi xuyeán ñen, khaên ñoùng xeáp baûy lôùp.Chöùc dòch trong laøng maëc aùo daøi

the, quaàn daøi.

Trang phuïc ngaøy leã, Teát cuûa ngöôøi Vieät ôû Bình Döông laø nhöõng boä trang phuïc mang

ñaäm phong caùch Baéc Haø. Nam maëc aùo daøi, quaàn traéng,khaên ñoùng ñen , mang guoác.Nöõ maëc aùo

daøi töù thaân, hai thaân sau noái lieàn ôû giöõa soáng löng, thaân tröôùc laø hai vaït aùo khoâng coù khuy. Khi

maëc, buoäc thaét hai vaït vaøo nhau,coù yeám che ngöïc.Ñeán theá kyû XIX, phuï nöõ cuõng maëc aùo

daøi(nhöng may roäng, khoâng nhaán eo vaø daøi chaám goùt), maëc quaàn traéng, mang guoác.

Cuõng gioáng nhö caùc vuøng khaùc cuûa Nam Boä, daân thöôøng ôû Bình Döông nam nöõ ñeàu maëc aùo ngaén coù caøi nuùt , tay aùo ngaén, aùo may lieàn ôû hai naùch.Ñaøn oâng duøng moät maûnh vaûi quaán töø thaét löng xuoáng, buoäc ngang roán, goïi laø khoá.Ñaøn baø, con gaùi maëc vaùy.Ñeán naêm 1828, vua Minh Meänh ra chieáu chæ caám phuï nöõ maëc vaùy, trang phuïc ngaøy thöôøng cuûa ngöôøi Vieät thay ñoåi.Vaùy khoá ñöôïc thay baèng quaàn daøi.Coù hai loaïi:Quaàn laù toïa coù oáng roäng vaø thaúng, ñaùy quaàn saâu, löng quaàn to baûn khi maëc buoäc daây thaû moái ngoaøi löng quaàn.Quaàn laù nem coù hai oáng roäng, coät baèng daây löng vaûi hai vaän löng, daøi ñeán coå hay goùt chaân, may xeáp lai.Khoaûng theá kyû XIX xuaát hieän boä aùo “baø ba”.Aùo baø ba coù theå xuaát phaùt töø chieác “aùo laù” lao ñoäng cuûa ngöôøi Vieät vaø aùo “xaù xaåu”may baèng vaûi buoàm ñen cuûa ngöôøi Hoa lao ñoäng ñoù laø kieåu aùo löûng, xeû giöõa, gaøi nuùt thaét.Boä” baø ba” goàm moät aùo ngaén vaø moät quaàn daøi, nam vaø nöõ ñeàu söû duïng.Coå aùo troøn khít vôùi voøng coå, tay aùo daøi ñeán coå tay coù ñoä roäng vöøa phaûi.Thaân aùo ôû phía sau nguyeân maûnh, phía tröôùc goàm hai vaït, giöõa caøi khuy, xeû taø ngaén ôû hai beân hoâng, kieåu aùo treân heïp, döôùi vaït roäng hôn

- 121 -

coù hai tuùi hình chöõ nhaät may ôû hai vaït aùo.Quaàn coù hai oáng roäng,coät daây löng guùt, daøi ñeán coå chaân.Vai vaét chieác khaên raèn truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Khô me.Ngöôøi ngheøo, ngöôøi lao ñoäng maëc aùo laù quaàn cuït(nöõ quaàn daøi) ñoäi noùn laù, ñi chaân khoâng.

- 122 -

KEÁT LUAÄN

1. Qua hai chöông :Khaùi quaùt lòch söû vuøng ñaát Bình Döông töø khi hình thaønh ñeán ñaàu theá

kyû XVII vaø Lòch söû -Vaên hoaù vuøng ñaát Bình Döông ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX, ta

thaáy vuøng ñaát xöa thuoäc tænh Bình Döông veà phaân chia haønh chaùnh ña phaàn thuoäc Bieân Hoøa, chæ

moät phaàn thuoäc Gia Ñònh. Tuy chæ laø vuøng phuï caän cuûa Bieân Hoøa – Gia Ñònh, nhöng vôùi vò trí

ñòa lyù raát gaàn Bieân Hoøa – Gia Ñònh, cho neân vuøng ñaát Bình Döông xöa coù beà daøy lòch söû – vaên

hoùa laâu ñôøi ngang baèng vôùi Bieân Hoøa - Gia Ñònh.Bình Döông laø moät trong nhöõng nôi löu daân

ngöôøi Vieät ñònh cö vaø khai phaù sôùm nhaát (leã kyû nieäm Bieân Hoøa - Saøi Goøn - Bình Döông 300

naêm), laø moät trong ba trung taâm goám myõ thuaät, kieán truùc coå vaø coù neàn vaên hoùa daân gian phaùt

trieån roäng raõi vaø ña daïng. Cuøng vôùi, Bieân Hoøa - Gia Ñònh, Bình Döông cuõng laø nôi Phaät giaùo du

nhaäp vaø ñöôïc truyeàn baù roäng raõi sôùm nhaát ôû mieàn Nam.

Noùi toùm laïi, beân caïnh Bieân Hoøa - Gia Ñònh, Bình Döông xöa laø moät trong ba vuøng ñaát coù

lòch söû hình thaønh vaø neàn vaên hoùa laâu ñôøi nhaát cuûa Nam Boä.

2. Tuy nhieân, lòch söû -vaên hoùa Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX vaãn

coù neùt ñoäc ñaùo rieâng bieät trong doøng lòch söû vaø neàn vaên hoùa chung cuûa Ñoâng Nam Boä - Nam Boä.

Ñoù laø söï phaùt trieån röïc rôõ cuûa ngheà thuû coâng myõ ngheä. Tay ngheà thôï Thuû xöa ñaõ noåi tieáng vaø ñeå

laïi nhieàu coâng trình kieán truùc coù giaù trò ngheä thuaät cao (nhaø coå, ñình, chuøa coå). Töø nhöõng laøng

ngheà thuû coâng coå truyeàn coøn toàn taïi ñeán ngaøy nay, ngaønh thuû coâng myõ ngheä cuûa Bình Döông trôû

neân ñaëc saéc vaø noåi tieáng trong caû nöôùc vôùi haøng thuû coâng myõ ngheä : Sôn maøi, Goám söù.Ñaëc bieät,

Sôn maøi ôû Bình Döông laø maët haøng xuaát khaåu noåi tieáng khoâng chæ thu huùt kieàu baøo ta ôû nöôùc

ngoaøi maø coøn laø maët haøng ñöôïc öa chuoäng cuûa nhieàu nöôùc treân Theá giôùi. Neùt ñoäc ñaùo khaùc cuûa

vaên hoùa Bình Döông laø hình thöùc leã hoäi daân gian raát phaùt trieån : leã hoäi chuøa Baø raèm thaùng Gieâng

thu huùt khoâng chæ daân Bình Döông maø coøn ñoâng ñaûo ngöôøi Vieät - ngöôøi Hoa ôû TP.HCM vaø caùc

tænh laân caän. Ñình chuøa coå vaø nhöõng thaéng caûnh coå xöa cuûa Bình Döông laø nôi tham quan lyù

töôûng cuûa du khaùch vaø coøn goùp phaàn ngoaïi caûnh cho caùc boä phim ñeà taøi laøng queâ Vieät Nam coå

- 123 -

xöa: phim Coå tích Vieät Nam, Luïc Vaân Tieân… quay ngoaïi caûnh ôû Bình Döông raát nhieàu, nhaát laø

ñình Taân An (Beán Theá) laøm boái caûnh cho nhieàu phim nhö coå tích hoaëc caùc phim coù boái caûnh

lòch söû. Moùn aên ñaëc saûn cuûa Bình Döông cuõng noåi tieáng ôû Nam Boä ( maêng cuït, saàu rieâng…)vaø

trong nhöõng ngaøy hoäi veà “AÅm thöïc phöông Nam”, Bình Döông coù maët vôùi moùn baùnh beøo bì, gaø

quay xoâi phoàng, baùnh boø boâng… raát aán töôïng. Nhö vaäy, vôùi lòch söû vaø vaên hoùa cuûa mình, Bình

Döông goùp phaàn khoâng nhoû laøm phong phuù vaø ñoäc ñaùo theâm neàn lòch söû – vaên hoùa mieàn Ñoâng

Nam Boä vaø vaên hoùa chung cuûa caû nöôùc Vieät Nam.

3. Luaän vaên:” Lòch söû –Vaên hoùa vuøng ñaát Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá

kyû XIX” coøn nhieàu haïn cheá (do phaïm vi ñeà taøi quaù roäng, thôøi gian daøi), coù theå luaän vaên coøn

thieáu moät vaøi khía caïnh naøo ñoù hoaëc khoâng ñi saâu vaøo chi tieát cuï theå ñöôïc (giôùi haïn trang vieát

theo quy ñònh luaän vaên). Nhöng vôùi söï nghieân cöùu nghieâm tuùc, taùc giaû luaän vaên ñaõ coá gaéng khaùi

quaùt, toång hôïp lòch söû vaø vaên hoùa Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX vôùi

nhöõng gì ñaëc tröng, tieâu bieåu nhaát. Song song, luaän vaên cuõng ñi saâu khai thaùc nhöõng maûng maø

baùo chí vaø nhöõng nhaø nghieân cöùu tröôùc chöa khai thaùc heát : ví duï nhö phaàn vaên hoïc daân gian (coù

moät soá truyeän keå daân gian, caâu ñoá, nhöõng baøi thô duøng ñeå haùt ru, taùc giaû luaän vaên töï söu taàm

ñöôïc vaø ñaây laø nguoàn tö lieäu tröôùc kia chöa töøng ñöôïc coâng boá) hoaëc moät soá phong tuïc taäp quaùn

cuûa ñòa phöông (nghi leã Thænh sanh : Caùo saùt teá vaät ,teá vaø raõ thòt heo soáng ra töøng “tôï” trong

cuùng ñình) maø caùc saùch vôû khaùc vieát veà cuùng ñình chöa nhaéc ñeán…

Baèng söï söu taàm vaø bieân soaïn laïi, luaän vaên “lòch söû -vaên hoùa Bình Döông töø ñaàu theá kyû

XVII ñeán giöõa theá kyû XIX” ñaõ goùp theâm söû lieäu laøm phong phuù Lòch söû – Vaên hoùa Bình

Döông.Trong töông lai, hy voïng ñeà taøi ñöôïc phaùt trieån theâm lónh vöïc Kinh teá-Chính trò-Quaân söï-

Ngoaïi giao ñeå hoaøn chænh toång theå dieän maïo vuøng ñaát Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa

theá kyû XIX.

4. Töø söï hieåu bieát veà Lòch söû – Vaên hoùa Bình Döông, caùc theá heä treû seõ bieát quyù troïng,

baûo toàn nhöõng di tích lòch söû, thích thuù tham gia caùc hình thöùc leã hoäi daân gian. Nhö vaäy vaên hoùa

daân gian ôû Bình Döông vaãn ñöôïc duy trì vaø phaùt huy trong thôøi ñaïi ngaøy nay.Trong thôøi môû cöûa,

- 124 -

vaên hoùa Bình Döông vaãn giöõ ñöôïc baûn saéc ñoäc ñaùo cuûa rieâng mình, vaãn khoâng maát ñi hoaëc bò lai

taïp vôùi caùc neàn vaên hoùa ngoaïi quoác. Ñieàu naøy raát quan troïng trong thôøi kyø Bình Döông thu huùt

ñaàu tö nöôùc ngoaøi, hoäi nhaäp vôùi vaên hoùa toaøn caàu.

5. Töø söï hieåu bieát veà tieán trình lòch söû hình thaønh vaø phaùt trieån, tính caùch truyeàn thoáng

con ngöôøi Bình Döông, caùc nhaø quaûn lyù coù theå ñeà ra caùc chính saùch phaùt trieån kinh teá – vaên hoùa

Bình Döông (döïa treân nhöõng öu ñieåm cuûa vuøng ñaát, lòch söû, con ngöôøi Bình Döông), chaúng haïn

vôùi truyeàn thoáng ngheà thuû coâng laâu ñôøi, cö daân Bình Döông raát naêng ñoäng vì töø xöa hoï ñaõ laøm

quen vôùi neàn kinh teá haøng hoùa (saûn xuaát vaø buoân baùn haøng thuû coâng). Vì vaäy ngöôøi Bình Döông

hoâm nay cuõng raát nhanh nhaïy vôùi neàn kinh teá thò tröôøng, thích nghi nhanh choùng vôùi phong caùch

laøm vieäc cuûa ngöôøi nöôùc ngoaøi, tieáp thu nhöõng thaønh töïu khoa hoïc kyõ thuaät tieân tieán.

Bình Döông ñöôïc nhö ngaøy hoâm nay coøn coù söï ñoùng goùp coâng lao khoâng nhoû cuûa giôùi

laõnh ñaïo tænh Bình Döông, raát naêng ñoäng vaø côûi môû, coù nhieàu chính saùch kòp thôøi vaø thích hôïp

ñaõ laøm Bình Döông phaùt trieån vôùi toác ñoä nhanh nhaát nöôùc.

Qua luaän vaên:” Lòch söû -Vaên hoùa Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX”

, toâi hieåu bieát saâu saéc hôn veà queâ höông mình, caûm thaáy yeâu vaø töï haøo veà queâ höông .Nhöng vì

khaû naêng cuûa taùc giaû luaän vaên coù haïn maø ñeà taøi thì quaù roäng lôùn , chaéc chaén luaän vaên coøn nhieàu

thieáu soùt, raát mong söï goùp yù vaø thoâng caûm cuûa quyù Thaày Coâ vaø taát caû nhöõng ñoïc giaû khaùc .Duø

sao ñi nöõa, hoaøn thaønh ñöôïc luaän vaên vieát veà chính queâ höông mình, laø taâm huyeát cuûa toâi ñöôïc

laøm moät chuùt gì ñoù cho queâ höông ./.

DANH MUÏC TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. Ñaøo Duy Anh (2000), Vieät Nam vaên hoùa söû cöông , NXB Vaên hoùa – Thoâng tin.

2. Nguyeãn Quang AÂn (2003), Vieät Nam nhöõng thay ñoåi ñòa danh vaø ñòa giôùi haønh chính (1945-

2002), NXB Thoâng taán.

3. Ban chæ ñaïo leã kyû nieäm 300 naêm vuøng ñaát Bieân Hoøa – Ñoàng Nai(1998) Bieân Hoøa – Ñoàng

Nai – 300 naêm hình thaønh vaø phaùt trieån, Nhaø xuaát baûn Ñoàng Nai.

4. Baùn nguyeät san Xöa vaø Nay(2002), Mieàn Ñoâng Nam Boä – Lòch söû vaø phaùt trieån, NXB

TP.HOÀ CHÍ MINH .

5. Nguyeãn Coâng Bình, Leâ Xuaân Dieäm, Maïc Ñöôøng(1990),Vaên hoùa vaø cö daân ñoàng baèng soâng

Cöûu Long, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi.

6. Nguyeãn Chí Beàn(2003),Vaên hoùa daân gian Vieät Nam nhöõng phaùc thaûo, NXB Vaên hoùa Thoâng

tin, Haø Noäi.

7. Thanh Ba bieân soaïn(1997),Nguyeãn Höõu Caûnh, chaân dung ngöôøi môû coõi, NXB Muõi Caø Mau.

8. Phan xuaân Bieân(1999), “Cö daân Bình Döông qua caùc thôøi kyø lòch söû”, Thuû Daàu Moät-Bình

Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM.

9. Ñaøo Linh Coân, Nguyeãn Duy Tyø(1993), Ñòa ñieåm khaûo coå hoïc Doác Chuøa, NXB Khoa hoïc Xaõ

hoäi, Haø Noäi.

10.Lyù khaéc Cung(1998),”Tranh sôn maøi Vieät Nam”, Vieät Nam saéc höông xöa,NXB Thanh Nieân.

11.Traàn Chaâu(1995), “Laøng sôn maøi Töông Bình Hieäp”, Soâng Beù di tích lòch söû vaø danh lam, Sôû

Vaên hoùa Thoâng tin –Baûo taøng tænh Soâng Beù.

12. Tröôøng Daân(1999),”Haøng döông,con ñöôøng ñeïp nhaát Bình Döông”, Thuû Daàu Moät-Bình

Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM.

13. Tröôøng Daân(1999),”Phaùc thaûo ñoâi neùt veà ñaëc tính vaên hoaù cuûa ngöôøi Bình Döông xöa”, Thuû

Daàu Moät-Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM.

14. Leâ Xuaân Dieäm(1991),Khaûo coå hoïc Ñoàng Nai_ Baûo taøng Ñoàng Nai, NXB Ñoàng Nai.

15. Nguyeãn Ñình Ñaàu(1994), Nghieân cöùu ñòa baï trieàu Nguyeãn – Gia Ñònh, NXB Thaønh phoá Hoà

Chí Minh.

16. Nguyeãn Ñình Ñaàu(1994),”Ñòa lyù lòch sö,û”Toång keát nghieân cöùu ñòa baï Nam Kyø luïc tænh,

NXB Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

17.. Nguyeãn Ñình Ñaàu(1994),Nghieân cöùu ñòa baï trieàu Nguyeãn –Bieân Hoøa, NXB Thaønh phoá Hoà

Chí Minh.

18. Nguyeãn Ñình Ñaàu(1999),” Ñòa lyù haønh chaùnh tænh Bình Döông qua caùc thôøi kyø”, Thuû Daàu

Moät-Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM.

19. Nguyeãn Ñình Ñaàu(1994),Cheá ñoä coâng ñieàn coâng thoå trong lòch söû khaån hoang laäp aáp ôû

Nam kyø luïc tænh,NXB Treû Tp.HCM.

20.Nguyeãn Ñình Ñaàu(2002),”Ñòa danh Bình Döông”, Mieàn Ñoâng Nam Boä lòch söû vaø phaùt trieån ,

TP.HCM.

21.Phan Thanh Ñaøo(2004),Nhaø coå Bình Döông,Hoäi vaên hoïc ngheä thuaät Bình Döông.

22. Nguyeãn Ñeä(1999),” Böôùc ñaàu khaûo saùt toân giaùo ôû Bình Döông”Thuû Daàu Moät-Bình Döông

ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM.

23. Huyønh Ngoïc Ñaùng(1999),Chính saùch cuûa chính quyeàn Ñaøng Trong ñoái vôùi ngöôøi Hoa, Luaän

vaên thaïc só lòch söû, Tröôøng khoa hoïc xaõ hoäi vaø Nhaân vaên TP. HCM.

24. Trònh Hoaøi Ñöùc(1972), Gia Ñònh thaønh thoâng chí (taäp haï), Nha vaên hoùa Phuû Quoác vuï khanh

ñaëc traùch vaên hoùa xuaát baûn, Saøi Goøn.

25. Trònh Hoaøi Ñöùc(1972), Gia Ñònh thaønh thoâng chí (taäp trung), Nha vaên hoùa Phuû Quoác vuï

khanh ñaëc traùch vaên hoùa xuaát baûn, Saøi Goøn.

26. Trònh Hoaøi Ñöùc(1972), Gia Ñònh thaønh thoâng chí (taäp trung vaø taäp haï), Nha vaên hoùa Phuû

Quoác vuï khanh ñaëc traùch vaên hoùa xuaát baûn, Saøi Goøn.

27. Traàn Baïch Ñaèng chuû bieân(1991),Ñòa chí tænh Soâng Beù, NXB Toång hôïp, Soâng Beù.

28. Leâ Quyù Ñoân(1955), Phuû Bieân taïp luïc, T2, QIV, Phuû Quoác vuï khanh ñaëcï traùch vaên hoùa xuaát

baûn, Saøi Goøn.

29. Nguyeãn Minh Giao, Tìm hieåu veà thuû coâng myõ ngheä goám söù Bình Döông,Luaän vaên thaïc só

lòch söû, Tröôøng khoa hoïc xaõ hoäi vaø Nhaân vaên TP. HCM.

30. Giaùo hoäi Phaät giaùo Vieät Nam(2002), Nhöõng ngoâi chuøa ôû Bình Döông quaù khöù vaø hieän taïi,

NXB Toân giaùo Haø Noäi.

31. Giaùo hoäi coâng giaùo Vieät Nam(2004), Giaùo phaän Phuù Cöôøng, chöông 46, NXB Toân giaùo Haø

Noäi.

32. Hoäi khoa hoïc Lòch söû thaønh phoá Hoà chí Minh(2004), Nam Boä ñaát vaø ngöôøi, (taäp 2) , NXB

Treû.

33. Hoäi vaên hoïc ngheä thuaät Bình Döông(1998), Myõ thuaät Bình Döông xöa vaø nay ,xí nghieäp in

Bình Döông .

34. Nhö Hieân, Nguyeãn Ngoïc Hieàn(1997),Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnhvôùi cuoäc khai

saùngmieàn Nam Vieät Nam cuoái theá kyû XVII, NXB Vaên hoïc, Haø Noäi.

35. Hoäi vaên hoïc ngheä thuaät(1998), Caùc hoïa só tröôøng Cao ñaúng Myõ thuaät Ñoâng Döông,NXB

Myõ thuaät, Haø Noäi.

36.Nguyeãn Hieáu Hoïc(1997),”Bình Döông gaén lieàn Saøi Goøn –Gia Ñònh”,Bình Döông moät theá kyû

xöa,(45), Hoäi khoa hoïc Lòch söû Vieät Nam .

37.Nguyeãn Höõu Hieáu(2004),”Cuùng vieäc leà-Moät tín ngöôõng mang ñaäm daáu aán thôøi khai hoang

cuûa löu daân Nam Boä”, Nam Boä Ñaát vaø Ngöôøi(taäp 2),NXB Treû,tr.203-318.

38. Tröông Vónh Kyù , Nguyeãn Ñình Ñaàu dòch(1997),Tieåu giaùo trình ñòa lyù Nam Kyø, NXB Treû.

39. Traàn Troïng Kim(2002),Vieät Nam söû löôïc , NXB Vaên hoùa thoâng tin .

40. Phan Khoang(2001),Vieät söû xöù Ñaøng Trong , NXB Vaên hoïc .

41. Huyønh Löùa(1987), Lòch söû khai phaù vuøng ñaát Nam Boä, NXB TP. Hoà Chí Minh.

42. Huyønh Löùa(2000),” Caùc ngheà thuû coâng myõ ngheä truyeàn thoáng vaø ngheä thuaât taïo hình daân

gian ôû Nam Boä”, Goùp phaàn tìm hieåu vuøng ñaát Nam Boä caùc theá kyû XVII , XVIII , XIX, NXB Khoa

hoïc Xaõ hoäi.

43.Huøynh Löùa(1999),”Phaùc thaûo vaøi neùt veà Bình Döông thôøi khai phaù”, Thuû Daàu Moät-Bình

Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM.

44.Vónh Loäc(1999),”Danh thaéng nuùi Chaâu Thôùi, suoái Loà OÀ” Thuû Daàu Moät-Bình Döông ñaát laønh

chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM.

45.Nguyeãn Phan Quang(1994),Coù moät neàn ñaïo lyù Vieät Nam , NXB Thaønh phoá HCM.

46.. Nguyeãn Phan Quang(1999),” Lòch söû tænh Bình Döông (qua nieân giaùm vaø ñòa chí tænh Thuû

Daàu Moät cuûa thöïc daân Phaùp)”,Thuû Daàu Moät-Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä

TP. HCM.

47. Ngoâ Vaên Quyù(2000),Nam Boä xöa vaø nay, NXB Treû TP.HCM.

48. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn(1969), Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, taäp II, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi,

Haø Noäi.

49 Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn(1962), Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, NXB Söû hoïc, Haø Noäi.

50.Sôn Nam(2004), Lòch söû khaån hoang mieàn Nam, NXB Treû, TP.HCM.

51. Sôn Nam(1997),Ñaát Gia Ñònh - Beán Ngheù xöa & Ngöôøi Saøi Goøn, NXB Treû.

52. Sôn Nam(1967),Noùi veà mieàn Nam, NXB Laù Boái.

53. Sôn Nam(1992),Vaên minh mieät vöôøn, NXB Vaên hoùa.

54. Sôn Nam(2004),Ñình Mieáu & Leã hoäi daân gian Mieàn Nam , NXB Treû.

55. Sôn Nam(1999), “Ngöôøi Bình Döông”,Thuû Daàu Moät - Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB

Vaên ngheä TP.HCM.

56. Sôn Nam(1999),” Truyeàn thoáng vaên hoùa”,Ñòa chí Soâng Beù, NXB Toång hôïp Soâng Beù.

57.Huøynh Ngoïc(1998),”Ñình Baø Luïa va øneùt ñeïp cuûa neàn vaên hoùa coå”, Vaên ngheä Bình

Döông,(soá 9),Bình Döông-Ñaát nöôùc-con ngöôøi (taäp 1).

58. Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Bình Döông(1999),Thuû Daàu Moät - Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu,

NXB Vaên ngheä TP.HCM.

59.. Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Bình Döông(1998),Kyû yeáu Hoäi thaûo khoa hoïc “Thuû Daàu Moät – Bình

Döông 300 naêm”, in taïi Xí nghieäp in Bình Döông .

60.Traàn Thò Thanh Thanh(2002),”Nhìn laïi vieäc khai phaù cuûa ngöôøi Vieät treân ñaát Gia Ñònh theá

kyû XVII-XVIII”,Kyû yeáu hoäi thaûo Nam Boä vaø Nam Trung boä nhöõng vaán ñeà lòch söû theá kyû XVII-

XIX.

61.Chu Quang Tröù(2001), Di saûn vaên hoùa daân toäc trong tín ngöôõng vaø toân giaùo ôû Vieät Nam,

NXB Myõ thuaät.

62. Ñaëng Thu(1994), Di daân cuûa ngöôøi Vieät töø theá kyû X – XIX, Trung taâm nghieân cöùu daân soá vaø

phaùt trieån, Haø Noäi.

63. Huyønh Ngoïc Traûng, Tröông Ngoïc Töôøng(1999), Ñình Nam Boä xöa vaø nay, NXB Ñoàng Nai.

64. Huyønh Quoác Thaéng(2003), Leã hoäi daân gian ôû Nam Boä, NXB Vaên hoùa – Thoâng tin, Haø Noäi.

65. Haø Vaên Taán(1998), Theo daáu caùc vaên hoùa coå , NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi.

66. Tröôøng Ñaïi hoïc sö phaïm Thaønh phoá Hoà chí Minh(2002), kyû yeáu Hoäi thaûo Ñaïi hoïc sö phaïm

TP. Hoà Chí Minh, Nam Boä vaø Nam Trung Boä nhöõng vaán ñeà lòch söû theá kyû XVII – XIX, in taïi

Thaønh phoá Hoà chí Minh.

67. Traàn Ngoïc Theâm(1999), Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam , NXB Giaùo duïc .

68. Trung taâm Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên thaønh phoá Hoà Chí Minh(1999),Löôïc söû 300 naêm

(1698 - 1998) Saøi Goøn – Thaønh phoá Hoà Chí Minh, NXB Treû.

69. Thö vieän Tænh Bình Döông(2002),Thö muïc toaøn vaên “Bình Döông ñaát nöôùc – con ngöôøi”

,Taäp1, thö vieän Bình Döông.

70. Trung taâm Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Quoác gia - Vieän Khoa hoïc Xaõ hoäi taïi thaønh phoá

Hoà Chí Minh(2000),Ñònh cö cuûa ngöôøi Hoa treân ñaát Nam Boä (töø theá kyû XVII ñeán naêm 1945),

NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi.

Trung taâm Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Quoác gia – Vieän söû hoïc,

71. Taïp chí Xöa vaø nay(1998),Nam Boä xöa, NXB Vaên hoùa daân toäc.

72. Taïp chí Xöa vaø nay(2003),Nam Boä xöa & Nay, NXB Thaønh phoá HCM.

73. Buøi Ñöùc Tònh(2002),” Moät soá nhaän xeùt veà ñòa danh ôû Nam Boä”,kyû yeáu hoäi thaûo Ñaïi hoïc sö

phaïm TP. Hoà Chí Minh, Nam Boä vaø Nam Trung Boä nhöõng vaán ñeà lòch söû theá kyû XVII – XIX, in

taïi Thaønh phoá Hoà chí Minh.

74. Buøi Ñöùc Tònh(1999), Löôïc khaûo ñòa danh Nam Boä,NXB Vaên ngheä TP. HCM.

75. Nguyeãn Ñöùc Tuaán(2004), “ Caùc ñeà taøi trang trí trong caùc di tích kieán truùc ngheä thuaät ôû Bình

Döông”,Nam Boä Ñaát vaø Ngöôøi,(taäp II), NXB Treû.

76. Thích Hueä Thoâng(2000), Sô thaûo Phaät giaùo Bình Döông,NXB Muûi Caø Mau.

77. Lö Nhaát Vuõ – Leâ Giang chuû bieân(2001),Daân ca vaø Thô ca Daân gian Bình Döông,Hoäi vaên

hoïc ngheä thuaät Bình Döông.

78. Vieät Nam-Ñaát nöôùc-Con ngöôøi(2004), Chaøo möøng quyù khaùch ñeán Bình Döông, NXB Thoâng

taán.

PHUÏ LUÏC Moät soá nhaän xeùt veà ñòa danh ôû Bình Döông:

Theo baøi vieát: “Moät soá nhaän xeùt veà ñòa danh ôû Nam boä cuûa Buøi Ñöùc Tònh” ñaêng trong

“Kyû yeáu hoäi thaûo Nam boä vaø Nam Trung boä nhöõng vaâùn ñeà lòch söû theá kyû XVII – XIX” – Tröôøng

Ñaïi hoïc Sö phaïm TPHCM – 2002.

Ñòa danh ôû Nam boä ñöôïc trình baøy theo 4 chuû ñeà:

- Caùc vaät theå töï nhieân, vò trí ñaëc bieät vaø ñôn vò haønh chaùnh quaân söï ñöôïc duøng ñeå caáu taïo

ñòa danh.

- Coäi nguoàn ngoân ngöõ cuûa caùc ñòa danh nhöõng dung hôïp bieán chuyeån ñòa danh

a/Caùc vaät theå töï nhieân- Vò trí ñaëc bieät vaø ñôn vò haønh chính quaân söï:

Caùc vaät theå töï nhieân thöôøng gaëp trong caùc ñòa danh (chæ choïn nhöõng ñòa danh coù ôûù ñòa baøn

Bình Döông ngaøy nay).

- Böng: töø goác Khôme “laøng”, chæ choã ñaát truõng giöõa moät caùnh ñoàng, muøa naéng thöôøng

khoâng coù nöôùc ñoïng, nhöng muøa möa thì ngaäp khaù saâu vaø coù caùc thöù laùc, ñöng moïc. Muøa nöôùc

böng thöôøng coù nhieàu caù ñoàng. Daân gian coù caâu: “gioù ñöa gioù ñaåy veà raãy aên coøng, veà böng aên

caù, veà gioàng aên döa”.

Ôû Bình Döông coù: Böng Caûi (thò xaõ Thuû Daàu Moät): vì laø vuøng ñaát thaáp giöõa caùnh ñoàng

troàng nhieàu caûi.

- Böng Caàu (xaõ Töông Bình Hieäp, caùch Thuû Daàu Moät 5 km) laø vuøng ñaát truõng ngaäp nöôùc

giöõa caùnh ñoàng cho neân phaûi baéc moät caây caàu ngang qua, treân caàu laø quoác loä 13 (nay laø Ñaïi loä

Bình Döông), nöôùc löu thoâng töø ruoäng beân naøy ñöôøng sang ruoäng beân kia ñöôøng nhôø oáng coáng

döôùi chaân caàu. Muøa möa ngöôøi ta coøn ngaên nöôùc laïi ñeå duøng vaøo muøa naéng xaû nöôùc ra töôùi

ruoäng. Ñòa danh naøy cuõng ñöôïc nhaéc ñeán trong taøi lieäu: “Lòch söû tænh Bình Döông” (qua nieân

giaùm vaø ñòa chí Thuû Daàu Moät cuûa thöïc daân Phaùp) cuûa PGS, TS Nguyeãn Phan Quang ghi:

“… nhaø thôø Töông Hieäp: ngöôøi Vieät Nam goïi laø Bung – Cou (Böng Caàu) caùch Thuû Daàu

Moät 5 km. coù 300 daân, moät tröôøng hoïc moät nhaø vieäc..”[46,tr.70 ]Caên cöù vaøo nhöõng caùch ñöôïc

moâ taû thì Bung – Cou chính laø Böng Caàu ngaøy nay. Treân thöïc teá coù ñoàng ruoäng, coù caàu, coù böng,

coù nöôùc chaûy, coù ñình thôø Töông Hieäp… hoaøn toaøn xaùc thöïc bôûi vì vuøng naøy chính laø nôi choân

rau caét roán cuûa taùc giaû luaän vaên.

Töông töï: moät ñòa danh khaùc naèm ôû xaõ Taân Ñònh, huyeän Beán Caùt, tænh Bình Döông: ñoù laø

Böng Ñæa. Theo caùch lyù giaûi treân thì coù leõ ñaây xöa laø vuøng ñaát truõng ngaäp nöôùc giöõa coù caùnh

ñoàng vaø coù nhieàu … ñæa.

- Cuø lao: coù leõ do Vieät hoùa tieáng daân toäc mieàn bieån Pulo: cuø lao laø coàn treû neân roäng lôùn,

coù nhieàu ngöôøi soáng treân ñoù. Cuø lao chæ rieâng duøng ñeå goïi nhöõng vuøng nöôùc vaây quanh ñaát lieàn

ôû giöõa. Cuø lao Ruøa: (Taân Uyeân, Bình Döông): laø vuøng ñaát nhoâ leân, coù ngöôøi sinh soáng, xung

quanh laø nöôùc, nhìn hình daïng gioáng con ruøa neân goïi laø Cuø Lao Ruøa.

- Goø: nhöõng maûnh ñaát cao, cao hôn nhöng heïp hôn gioàng. Moät soá teân goø veà sau ñaõ thaønh

teân goïi cuûa vuøng (Goø Döa, Goø Vaáp) ôû Bình Döông coù Goø Moái (Taân Ñònh, Beán Caùt), Goø Ñaäu

(Thò xaõ Thuû Daàu Moät)…

- Möông: ôû mieàn Taây Nam boä laø danh töø chæ nhöõng con raïch nhoû, ngaén vaø cuøn. Ôû moät soá

tænh: hai beân ñöôøng coù caùc möông taïo thaønh do vieäc laáy ñaát ñaép ñöôøng tröôùc khi raûi ñaù goïi laø

möông loä, coù khi roäng ñeán vaøi meùt (khu vöïc Laùi Thieâu, caàu Ngang: caàu baéc ngang qua möông

nöôùc). Caùc möông vöôøn ñuû roäng vaø möông boø aên ra soâng raïch coù theå duøng laøm ñöôøng nöôùc giao

thoâng. “Trong tænh Thuû Daàu Moät, beân phaûi con ñöôøng töø Bình Nhaâm ñeán Buùng coù ghe thuyeàn ñi

laïi nhö trong moät con raïch” [73,tr.184].

-Hoá: Choã ñaát truõng, muøa naéng khoâ raùo, nhöng muøa möa coù moâi nöôùc laáp xaáp (Hoá Baøo –

Cuû Chi). Bình Döông coù ñòa danh Hoá Le (xaõ Thôùi Hoøa-huyeän Beán caùt ) coù leõ laø vuøng ñaát truõng

xöa coù nhieàu maêng le.

-Maïch: Doøng nöôùc töø döôùi ñaát ñoå leân, nhoû thì coù theå höùng laïi trong moät caùi gieáng ñeå laáy

nöôùc uoáng vaø taém giaët, lôùn hôn coù theå chaûy ñi thaønh moät ngoïn suoái nhoû cung caáp nöôùc cho

nhieàu nhu caàu khaùc. “…Ôû vuøng Thuû Ñöùc Laùi Thieâu coù nhieàu maïch loaïi naøy..” [74,tr.20].

Ñaëc bieät, theo töø ngöõ ñòa phöông ôû Bình Döông ngöôøi ta goïi maïch nöôùc ngaàm töø döôùi ñaát

ñoå leân, ñöôïc höùng laïi trong moät caùi gieáng ñeå laáy nöôùc uoáng hoaëc taém giaët laø “moïi”. Ví duï: moïi

Thaày Thô, moïi Chôï…

-Raïch: Doøng nöôùc ñoå ra soâng nhöng nhoû hôn soâng: Raïch Baép (Beán Caùt – Bình Döông).

Chaéc ven raïch naøy xöa troàng nhieàu baép.

-Beán: Ban ñaàu laø choã thuyeàn gheù vaøo bôø, vì ñuû ñieàu kieän cho thuyeàn ñoã neân vieäc ñoã

thuyeàn ôû vò trí naøy coù tính caùch thöôøng xuyeân. Sau chæ choã nhieàu ghe thuyeàn thöôøng xuyeân ñoã

laïi do yeâu caàu chuyeân chôû. Beán: Ngoaøi caùch ñaët teân chung cho caùc loaïi vò trí giao thoâng, coøn coù

caùch ñaët teân rieâng bieät caên cöù vaøo loaïi haøng hoùa ñöôïc caát leân nhieàu nhaát ôû beán: Beán Coû, Beán

Cuûi ôû Thuû Daàu Moät, Beán suùc laø nôi buoân baùn nhöõng suùc goã :”… ôû taû ngaïn soâng Saøi Goøn ngöôïc

maát 3 giôø ñoàng hoà laø moät trung taâm buoân goã noåi tieáng … “[38,tr.71].Beán Caùt coù leõ naèm trong

tröôøng hôïp ñaët teân chung cho caùc loaïi vò trí giao thoâng”… Beán Caùt caùch Thuû Daàu Moät 22 km laø

moät trung taâm ôû giöõa röøng cuõng laø nôi tieáp noái con ñöôøng töø soâng Thò Tính vaø con ñöôøng töø

Kratie…”[46,tr.71]

Theá nhöng ñòa danh Beán Thueá (xaõ Taân An) Thuû Daàu Moät thì laïi deã giaûi thích.Ñòa chí

Soâng Beù vieát :”Töø thôøi Gia long thaáy ghi tuaàn An Lôïi phía Baéc chôï Thuû Daàu Moät nhaèm thu thueá

thuyeàn beø qua laïi “ Ñaây laø choã thuyeàn beø qua laïi phaûi vaøo bôø ñeå ñoùng thueá laâu daàn goïi laø

“Beán Thueá”, nhöng do caùch phaùt aâm cuûa ñòa phöông neân ngöôøi ta goïi laø Beán Theá, laâu daàn taïo

thaønh ñòa danh “Beán Theá”.

-Caàu ngang: laø caàu baéc ngang moät möông loä hay moät con soâng chaûy gaàn saùt loä vaø song

song vôùi loä; do ñoù caàu ngang naèm thaúng goùc vôùi ñöôøng caùi vaø ñaâm ngang ra ñöôøng caùi : “…treân

ñöôøng töø Laùi Thieâu ñi Thuû Daàu Moät, ôû khoaûng Bình Nhaâm coù moät Caàu Ngang vaø ôû ngay chôï

Buùng (ñuùng lyù laø Buùn, vieát sai chính taû, do phaùt aâm khoâng ñuùng cuûa ngöôøi Nam boä) laïi coù moät

Caàu Ngang nöõa khaù lôùn, caû hai ñeàu baéc qua möông loä saùt beân ñöôøng…” [74,tr.59]

Caàu Ngang ngaøy nay laø khu du lòch noåi tieáng cuûa Bình Döông (Laùi Thieâu).

b. Caùc vò trí lieân heä ñeán giao thoâng.

-Doác: choã ñaát leân cao. Doác ôû choã ñænh cao cuûa noù cuõng laø moät vò trí ñaùnh daáu treân truïc loä

(Doác Chuøa – Taân Uyeân) (Doác Ñình: ngay doác coù caùi ñình Töông Hieäp).

-Truoâng: “Ñöôøng xuyeân qua moät khu röøng, loái ñi coù saün nhöng hai beân treân ñaàu ngöôøi ñi

ñeàu coù nhöõng thaân caây vaø caønh laù bao phuû. Treân ñöôøng töø vuøng Dó An vaøo chieán khu Ñ coù

Truoâng Sim, xaõ Ñònh Phöôùc coù Truoâng Boøng Bong: xöa coù nhieàu daây boøng bong leo treân caây

röøng.

Ngaõ tö Sôû Sao: Vì xöa kia qua khoûi ngaõ tö laø röøng caây sao neân teân goïi ngaõ tö sôû sao (Sôû:

nhieàu, ví duï sôû cao su…)

c. Caùc vò trí taäp hôïp daân cö:

-Chôï: vò trí taäp hôïp nhieàu ngöôøi do nhu caàu mua vaø baùn tuï taäp vaøo nhöõng thôøi gian nhaát

ñònh. Chôï thöôøng mang teân ñòa phöông, coù khi teân ngöôøi saùng laäp chôï hay chuû chôï (ñoäc quyeàn

thaàu thueá chôï nhö chôï Laùi Thieâu).Moät caùch lyù giaûi khaùc (chæ laø moät giaû thuyeát): Coù moät oâng

thöông laùi ñaõ töï thieâu (neân goïi laø Laùi Thieâu).

Theo loaïi haøng ñöôïc mua baùn nhieàu nhaát (chôï Buùn) nhöng do phaùt aâm Nam boä thaønh chöõ

Buùng[74,tr.61].

Ñaây laø caùch lyù giaûi cuûa ñòa chí Soâng Beù.

-Xoùm: töø ñeå phaân bieät moät khu vöïc trong laøng (xaõ) hay ñòa phöông lôùn hôn, veà muïc tieâu

saûn xuaát, thöông maïi hay chæ ñôn thuaàn veà vò trí. (Xoùm Chuøa, Xoùm Beán ôû xaõTaân Ñònh-huyeän

Beán Caùt-Bình Döông). Xoùm Chuøa vì ôû ñoù coù chuøa coå. Coøn Xoùm Beán coù leõ gaàn beán soâng.

d. Caùc ñôn vò haønh chính, quaân söï.

-Dinh: Ñôn vò haønh chính vaø quaân söï thôøi caùc chuùa Nguyeãn. Moät dinh goàm moät huyeän

hay moät chaâu. Ví duï naêm 1698 Nguyeãn Höõu Caûnh ñaët Traán Bieân dinh chæ coù huyeän Phöôùc Long

(Bieân Hoøa) Phieân Traán dinh chæ coù huyeän Taân Bình.

-Traán: Ñeán thôøi Gia Long, do vieäc ñoåi Gia Ñònh traán ra Gia ñònh thaønh, dinh ñöôïc ñoåi

thaønh traán.

-Thuû: danh töø chæ ñoàn canh gaùc doïc theo caùc trieàn soâng vaø khaù phoå bieán ôû thôøi phong kieán

neân “Thuû” ñaõ ñi vaøo moät soá ñòa danh hieän nay haõy coøn thoâng duïng nhö Thuû Ngöõ, Thuû Thieâm,

Thuû Ñöùc (thuoäc TPHCM), Thuû Daàu Moät thuoäc tænh Bình Döông, Thuû Thöøa thuoäc tænh Long An,

Thuû Chieán Sai (ôû chôï Môùi) tænh An Giang. Ngöõ, Thieâm, Ñöùc coù leõ laø teân nhöõng vieân chöùc cai

quaûn caùc thuû naøy ñaõ giöõ chöùc vuï töø khi Thuû môùi ñöôïc thaønh laäp cho ñeán khi khoâng coøn taùc duïng.

e. Phaân chia ñòa danh theo nhoùm töï nhieân:

* Ñòa danh Daàu Tieáng:

Theo ñòa chí Soâng Beù thì Daàu Tieáng laø caây daàu noåi tieáng. Giai thoaïi veà caây daàu naøy ñöôïc

Trònh Hoaøi Ñöùc cheùp laïi trong muïc saûn vaâït cuûa ñaát Gia Ñònh: Thaùng 7 naêm 1780, Nguyeãn Aùnh

truyeàn cho quaân só ñoán caây ñeå ñoùng thuyeàn. ÔÛ röøng Quang Hoùa (hieåu laø vuøng Traûng Baøng) coù

moät caây sao (coù giai thoaïi laø daàu) laâu ñôøi, ban ngaøy thöôøng thaáy coù löûa saùng nhö hai caây ñeøn,

thaáy thì ham nhöng quaân só vöøa cheùm nhaùt röïa ñaàu tieân laø laäp töùc hoäc maùu cheát. Ai naáy hoaûng

sôï nhöng töôùng Ñoã Thaønh Nhôn beøn ñem leänh treân ñeán, baûo ai sôï seät thì bò xöû töû. Quaân só beøn

haï caây coå thuï noï. Coù tieáng noå to, nhöïa caây chaûy lai laùng nhö maùu ñoû. Goïi röøng Traûng Baøng, khu

vöïc roäng thì coù theå aên ñeán beân kia soâng, thuoäc vuøng Daàu Tieáng.

Caâu chuyeän treân lyù giaûi ñòa danh Daàu Tieáng cuõng khaù hôïp lyù. Qua giai thoaïi ñoù, neáu ta

löôït boû nhöõng yeáu toá thaàn thoaïi, hoang ñöôøng thì noù laïi mang tính hieän thöïc saâu saéc: phaûn aùnh

röøng giaø Ñoâng Nam Boä: ngheà ñoán röøng nguy hieåm, thôï ñoán röøng sôï nhaát nhöõng caây coù caây da

kyù sinh baùm vaøo, reã boá thaân caây chaèng chòt, khi ngaõ xuoáng caây bò vöôùng víu, laém khi ngaõ xuoáng

khoâng ñuùng höôùng döï kieán, gaây tai naïn cheát ngöôøi. Khi ñoán caây to maø coù caây con moïc keà beân,

neân ñeà phoøng vöôùng nhau.

Tuy nguy hieåm nhöng ngheà thôï saên, ñoán röøng, laøm cuûi … raát phoå bieán ôû mieàn Ñoâng xöa.

-Suoái Loà oà: nôi ñaây coù con suoái, treân bôø coù nhieàu caây tre loà oâ, goïi teân traïi thaønh loà oà neân

coù teân laø suoái Loà oà.

BAÛN ÑOÀ PHUÛ GIA ÑÒNH NAÊM 1698

BAÛN ÑOÀ PHUÛ PHÖÔÙC LONG NAÊM 1808

BAÛN ÑOÀ HAØNH CHAÙNH NAM KYØ LUÏC TÆNH NAÊM 1836

BAÛN ÑOÀ HAØNH CHAÙNH NAM KYØ THÔØI PHAÙP THUOÄC

BAÛN ÑOÀ HAØNH CHAÙNH BÌNH DÖÔNG NAÊM 1955 - 1959

BAÛN ÑOÀ HAØNH CHAÙNH BÌNH DÖÔNG NAÊM 1963

Caùc coâng cuï coù coâng naêng giuùp ngöôøi khai hoang môû ñaát : r ìu, röïa, phaûng Caùc coâng cuï coù coâng naêng giuùp ngöôøi khai hoang môû ñaát : r ìu, röïa, phaûng

Ñình Phuù Long (Laùi Thieâu) xaây naêm 1842

Chöng nghi trong cuùng ñình Töông Hieäp

Chuøa Hoäi Khaùnh Xaây Naêm 1741 (xaây döïng laïi naêm 1868)

Tranh sôn maøi laøm baèng chaát lieäu sôn ta “Quan traïng veà laøng”

MUÏC LUÏC

MÔÛ ÑAÀU

CHÖÔNG 17

KHAÙI QUAÙT LÒCH SÖÛ VUØNG ÑAÁT BÌNH DÖÔNG TÖØ KHI HÌNH THAØNH ÑEÁN

ÑAÀU THEÁ KYÛ XVII ...................................................................................... 7

1.1. Quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån vuøng ñaát thuoäc Bình Döông ngaøy nay: 7

1.2 Ñoâi neùt veà vaên hoùa tieàn söû ôû Bình Döông. ........................................ 11

1.3. Cö daân Bình Döông töø theá kyû I ñeán ñaàu theá kyû XVII: ..................... 17

1.4. Bình Döông thôøi khai phaù( tröôùc theá kyû XVI-ñaàu theá kyû XVII) ...... 18

CHÖÔNG 220

LÒCH SÖÛ –VAÊN HOÙA VUØNG ÑAÁT BÌNH DÖÔNG ÑAÀU THEÁ KYÛ XVII-ÑEÁN GIÖÕA

THEÁ KYÛ XIX ............................................................................................. 20

2.1VUØNG ÑAÁT BÌNH DÖÔNG ÑAÀU THEÁ KYÛ XVII ÑEÁN GIÖÕA THEÁ KYÛ XIX 20

2.1.1Khai phaù vuøng ñaát Bình Döông theá kyû XVII-XVIII ................... 20

2.1.2. Ñòa lyù haønh chính tænh Bình Döông qua caùc theá kyû XVII-XIX . 26

2.1.3. Ñòa danh Bình Döông: ................................................................ 35

2.1. 4. Ñaëc ñieåm phaùt trieån cuûa Bình Döông trong vuøng Ñoàng Nai - Gia Ñònh 42

2.1.5 Cö daân Bình Döông caùc theá kyû XVII- XIX: ............................... 50

2.1.6.Lòch söû caùc laøng ngheà thuû coâng truyeàn thoáng ôû Bình Döông : ... 53

2.2. VAÊN HOÙA BÌNH DÖÔNG THEÁ KYÛ XVII- XIX ............................. 60

2.2.1.Boái caûnh lòch söû hình thaønh vaên hoùa Bình Döông : .................... 60

2.2.2. Tín ngöôõng-Leã hoäi daân gian: ..................................................... 62

2.2.3 Caùc toân giaùo ôû Bình Döông:........................................................ 80

2.2.4. Vaên hoïc daân gian ôû Bình Döông: ( theá kyû XVII-XIX) .............. 90

2.2.5. Ngheä thuaät : .............................................................................. 102

2.2.6 Kieán truùc coå treân ñaát Bình Döông : ........................................... 110

2.2.7 Ñaëc saûn aåm thöïc : ..................................................................... 115

2.2.8 Tính caùch truyeàn thoáng ngöôøi Bình Döông : ............................. 118

KEÁT LUAÄN .................................................................................................... 122

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

PHUÏ LUÏC