to νεο μουσειο τησακροπολησ

δια πυροσ και σιδηρου

ερση φιλιπποπουλου

to νεο μουσειο τησακροπολησ

δια πυροσ και σιδηρου

α θ η ν α 201 1

to νεο μουσειο τησ ακροπολησδια πυροσ και σιδηρουCopyright © 2011 Α. Παπασωτηρίου & ΣΙΑ Ο.Ε. – Έρση Φιλιπποπούλου

ISBN: 978-960-718-297-5

Aποκλειστικότητα για την ελληνική γλώσσα:

Λεωφ. Κηφισού 46Β104 42 ΑθήναΤηλ.: 210 3323300Fax: 210 3848254www.papasotiriou.gremail: publish@papasotiriou.gr

Υπεύθυνος έκδοσης: Παναγιώτης ΑσωνίτηςΣχεδιασμός έκδοσης: Άγγελος ΠαντελίδηςΦωτογραφία εξωφύλλου: Κατερίνα ΛαμπροπούλουΕκτύπωση: Π. Μπαλλίδης & ΣΙΑ Ο.Ε.Βιβλιοδεσία: Στάμου Εκδόσεις Γραφικές Τέχνες ΕΠΕΕπιμέλεια: Μάγδα Τικοπούλου

Με την επιφύλαξη παντός δικαιώματος. Δεν επιτρέπεται η αναπαραγωγή κανενός τμήματος αυτής της έκδοσης, σε οποιαδήποτε μορφή ή με τη χρήση ηλεκτρονικών ή μηχανικών μέσων, συμπεριλαμβανομένων συστημάτων αποθήκευσης και ανάκτησης πληροφοριών, χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη, παρά μόνο από επιμελητές ή βιβλιοκριτικούς, οι οποίοι μπορούν να αναφέρουν σύντομα αποσπάσματα σε εργασίες τους.

Στη μητέρα μου

Ευχαριστίες 9Πρόλογος. Από τον Άγγελο Δεληβορριά 13Εισαγωγή: Η γένεση ενός μουσείου – συμβόλου 19Χρονολόγιο 25

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟΟι πρώτες προσπάθειες, 1976-1977

1. Αγωνία για τις Καρυάτιδες 29 2. Με αφετηρία το παλαιό μουσείο επάνω στον Βράχο 393. Ακρόπολη. Μύθοι και Ιστορία 5.000 χρόνων 51 4. Αρχικές σκέψεις για το νέο μουσείο 79 5. Ο πρώτος αρχιτεκτονικός διαγωνισμός 866. Με κλασική αυστηρότητα ή με φως και θέα; 95

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΈνα βήμα εμπρός κι ένα πίσω, 1978-1981

7. Δύσκολες ισορροπίες 1058. Ο δεύτερος αρχιτεκτονικός διαγωνισμός 1119. Η ματαίωση 12110. Κι όμως, κάτι έμεινε… 123

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟΤο Mουσείο και τα Mάρμαρα, 1982-1993

11. Το όραμα της Μελίνας 12912. No proper place to put the Marbles! Ο πόλεμος της επικοινωνίας 13613. Μια νέα ζωή για το κτήριο Weiler 14014. Σε αναζήτηση κοινωνικής συναίνεσης 14415. Θέσεις - προθέσεις - αντιθέσεις 16216. Δρόμος μετ’ εμποδίων 17217. Ο διεθνής αρχιτεκτονικός διαγωνισμός 18018. Οι δυσκολίες της επόμενης μέρας 19519. Η ακύρωση του διεθνούς διαγωνισμού 201

περιε χομενα

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟΠροχωρώντας με νέες δομές, 1994-1999

20. Ο Ζυλ Ντασσέν συνεχίζει το όραμα της Μελίνας 20721. Στον λαβύρινθο των προβλημάτων 21422. Ακτίνα ελπίδας 22023. Συνεχίζοντας αταλάντευτα 228 24. Νέα ανατροπή 23425. Έτοιμο το έδαφος για μια καινούργια προσπάθεια 240

ΜΕΡΟΣ ΠΕΜΠΤΟΣτην τελική ευθεία, 2000-2009

26. Σε νέες βάσεις 24727. Ο τέταρτος διαγωνισμός 25328. Τα εγκυκλοπαιδικά μουσεία υψώνουν το δικό τους τείχος 28929. Η δύσκολη συνύπαρξη με τις επιτόπιες αρχαιότητες 29630. Η πρόοδος του έργου «εν θερμώ» 30031. Περνώντας μέσα από Συμπληγάδες, το μουσείο υψώνεται 30932. Η σύγκρουση του νέου με το παλαιό 32533. Τα γλυπτά κατεβαίνουν από τον Βράχο 33534. Σε οργανωτική μεταβατικότητα 34535. Το στήσιμο της έκθεσης 353

ΜΕΡΟΣ ΕΚΤΟΣτην «Ιθάκη»

36. Τρεις αρχές σχεδιασμού για το κτήριο 36737. Ο αρχιτέκτων μας ξεναγεί στο μουσείο 38538. Το μουσείο και η πόλη 39339. Η εμπειρία του επισκέπτη 40340. Η αρχιτεκτονική ως επιχείρημα 430Αντί επιλόγου: Κοιτάζοντας προς το μέλλον 439

Σημειώσεις 443Βιβλιογραφικά - Συντομογραφίες 467Δημιουργοί, Αρχεία και Πηγές εικονογραφικού υλικού 469Ευρετήριο Ονομάτων 470

9

Το βιβλίο τούτο κατέστη δυνατόν να γραφτεί και να εκδοθεί χάρη στη συμβολή πολλών προσώπων και φορέων. Ένα θερμό ευχαριστώ είναι το ελάχιστο που μπορώ να πω προς όλους όσοι με βοήθησαν, ξεκινώντας από τον αρχιτέκτονα Bernard Tschumi, τόσο για τις πληροφορίες και τις επεξηγήσεις που πολύ πρόθυμα μου έδωσε, όσο και για τα σχέδια και τις φωτογραφίες που μου παραχώρησε από το αρχείο του. Οι ευχαριστίες μου επεκτείνονται και στους Joel Rutten και Colin Spoelman της Bernard Tschumi Architects, τους οποίους βομβάρδιζα με τα ηλεκτρο-νικά μηνύματά μου.

Πολύτιμες μου φάνηκαν επίσης οι γνώσεις δύο αρχιτεκτόνων καθηγητών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, που και οι δύο έχουν αφιερώσει τη ζωή τους στα έργα της Ακρόπολης. Ο πρόεδρος της Επιτροπής Συντηρήσεως Μνημεί-ων Ακρόπολης Χαράλαμπος Μπούρας και ο αναστηλωτής του Παρθενώνα Μανώ-λης Κορρές μοιράστηκαν μαζί μου τις εμπειρίες τους από τη μακρά διαδρομή του νέου μουσείου, μου παραχώρησαν στοιχεία και επιπλέον, ο μεν πρώτος μου υπέδειξε βελτιώσεις στο κείμενο του κεφαλαίου 3, ο δε δεύτερος μου επέτρεψε να αναδημοσιεύσω σ' αυτό τα κατατοπιστικά σχέδιά του. Για τα κεφάλαια 2 και 39 προσέφυγα στην πείρα του επίτιμου διευθυντή Ακροπόλεως, αρχαιολόγου Πέτρου Καλλιγά. Είμαι ευγνώμων και προς τους τρεις, βεβαιώνω δε ότι όσα λάθη τυχόν απέμειναν είναι όλα δικά μου.

Κατά την αναζήτηση αρχειακού υλικού στις υπηρεσίες του υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού είχα τη συμπαράσταση πολλών συναδέλφων και φί-λων στη Διεύθυνση Μελετών Μουσείων και Πολιτιστικών Κτηρίων, στο Τμήμα

ΕυχαριστιΕσ

10

Δημοσίων Αρχαιολογικών Μουσείων και Συλλογών της Διεύθυνσης Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων, στην Α’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, στη Διεύθυνση Τεκμηρίωσης και Προστασίας των Πολιτιστικών Αγαθών, στην Επιτροπή Συντηρήσεως Μνημείων Ακρόπολης και στην Υπηρεσία Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης. Ιδιαίτερα ευχαριστώ θερμά τον Νίκο Λιβιεράτο και τον Θανάση Ράμμο, τη Σουζάνα Χούλια και την Παρή Καλαμαρά, τον Αλέκο Μάντη, τη Χριστίνα Βλασσοπούλου και τη Μαρία Γιαβή, την Έλενα Κόρκα, τη Χαρά Παπανικολάου, την Εύη Λεμπιδάκη και τον Γιάννη Αλεξόπουλο. Για τη συμβολή τους ευχαριστώ επίσης θερμά την Έβη Τουλούπα, την Αγλαΐα Αρχοντίδου, τη Μαρία Μπρούσκαρη, τον Αίαντα Βαζιργιαντζίκη και τον Κώστα Ζάμπα.

Από τους φορείς και ιδρύματα που μου παρείχαν άδειες, στοιχεία ή φω-τογραφίες, θα ήθελα να ευχαριστήσω το Ίδρυμα Μελίνα Μερκούρη, το Ίδρυμα Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής, το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, το Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών - Ίδρυμα Βούρου-Ευταξία, τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, το Τμήμα των Φωτογραφικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη, το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, την Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων και Αναπλάσεων ΑΕ, την Αττικό Μετρό Α.Ε., τον Σύλλογο Αρχιτεκτόνων Διπλωμα-τούχων Ανωτάτων Σχολών, τη Βιβλιοθήκη της Βουλής, το Τμήμα Αρχείου του Συμ-βουλίου της Επικρατείας, τα Αρχιτεκτονικά Θέματα και τον εκδότη τους Ορέστη Δουμάνη και, τέλος, το Βρετανικό Μουσείο. Με όποιο στέλεχος των φορέων αυτών κι αν επικοινώνησα, συνάντησα προθυμία και ταχύτατη εξυπηρέτηση.

Αισθάνομαι επίσης ευγνώμων προς όσους μου έδωσαν πληροφορίες, συμ-βουλές, φωτογραφίες ή με βοήθησαν με άλλους τρόπους: στον Ieoh Ming Pei και τη Nancy Robinson, στον Μιχάλη Φωτιάδη, στον Λεωνίδα Πάκα και την εταιρεία Άκτωρ ΑΤΕ, στον Νίκο Δαμαλίτη, στον Hugh Dutton, στον Lucio Passarelli, στον Τάσο Μπίρη, στην Παναγιώτα Δαβλάντη, στη Λιάνα Ποτηροπούλου, στον Αλέξαν-δρο και τη Δέσποινα Τομπάζη, στον Δημήτρη Φατούρο και τον Λόη Παπαδόπουλο, στον Χρίστο Ζουράρι, στον Πέτρο Τατούλη, στη Χαρά Κιοσσέ, στην Εύη Ράμμου, στον Σωτήρη Μουσούρη, στο Γραφείο Γ. Παπαδημητρίου, στον Γιώργο και τη Νίκα Μεγαλοκονόμου, στον Ντίμη Αργυρόπουλο, στη Μόνικα Βαγδούτη, στους Peter Mauss, Νίκο Δανιηλίδη και Κωνσταντίνα Λαμπροπούλου, καθώς και στον φίλο και τις δύο φίλες που θέλησαν να μείνουν ανώνυμοι.

Ένα μεγάλο ευχαριστώ χρωστώ στον διευθυντή του Μουσείου Μπενάκη και μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Οργανισμού Ανέγερσης Νέου Μουσείου Ακρόπολης Άγγελο Δεληβορριά, που δέχτηκε να προλογίσει το βιβλίο παρά το βα-ρυφορτωμένο πρόγραμμά του.

1 1

Ωστόσο, παρά τη βοήθεια όλων όσους ανέφερα, το βιβλίο δεν θα είχε εκδο-θεί χωρίς τη στήριξη του εκδοτικού οίκου Παπασωτηρίου και ιδίως του διευθυντή εκδόσεων Παναγιώτη Ασωνίτη. Τους ευχαριστώ θερμά, καθώς και τον Άγγελο Πα-ντελίδη, στον οποίο χρωστώ τον καλαίσθητο σχεδιασμό.

Το μεγαλύτερο όμως ευχαριστώ θα ήθελα να το απευθύνω στον σύζυγό μου Νίκο Μιχαηλίδη για την υπομονή του να με ακούει επί δυόμισι δεκαετίες να μιλώ για το νέο μουσείο!

12

13

προλογοσ

Για να ευοδωθούν οι συνεννοήσεις, προαπαιτούνται συχνά κουρα-στικοί διάλογοι. Αυτό ισχύει, εντούτοις, μόνο αν οι εμπλεκόμενοι στη διαδικασία της συνεννόησης επιθυμούν πραγματικά να επιλύσουν τα ανακύπτοντα προβλή-ματα. Αν έχουν δηλαδή συνειδητοποιήσει ότι ο διάλογος φωτίζει ακόμα και τις πιο στριφνές πτυχές τους, κατευθύνοντας ταυτόχρονα τις αντιτιθέμενες απόψεις σε πιο ελπιδοφόρα προσεγγιστικά πεδία. Οι συζητήσεις όσων συνδιαλέγονται διευκο-λύνουν όμως και γενικότερα τη διερεύνηση των αμφιλεγόμενων ζητημάτων. Γιατί προσανατολίζουν τη διεισδυτική διάθεση προς τις σκοτεινές ειδικότερα πλευρές τους, κινητοποιούν την ενεργό συμμετοχή περισσότερων συνομιλητών και επιβάλ-λουν, ως κοινή επιδίωξη, το αίτημα μιας αίσιας κατάληξης.

Από τα παραπάνω καταλαβαίνει κανείς γιατί δεν είναι λίγοι εκείνοι που προσμετρούν τους διαλόγους στις θεμελιώδεις αρχές των δημοκρατικών θεσμών, αντιπαρατάσσοντας τους μονόλογους των αυταρχικών συστημάτων με τις αφόρη-τες διακηρύξεις της εξουσίας και την εξ επιφοιτήσεως κατοχή της μονοπωλούμε-νης αλήθειας. Για να είναι, ωστόσο, γόνιμος ένας διάλογος, πρέπει να αρθρώνεται πάνω σε κάποιους κανόνες και να διέπεται από κάποιες αρχές. Κάτι που δυστυ-χώς δεν συμβαίνει στον τόπο της καταγωγής του, όπου και οι κανόνες αλλά και οι αρχές απαντούν με απελπιστική ανεπάρκεια. Το ίδιο ακριβώς θα έλεγα για τη γνώση των υπό συζήτηση θεμάτων και την υπευθυνότητα την οποία απαιτεί η αντιμετώπισή τους, ή για την αναζήτηση μιας απάντησης σε κρίσιμα ζητήματα και μιας διεξόδου σε δύσκολες περιστάσεις. Και βεβαίως για τη νοητική επάρκεια όσων συμμετέχουν στη δοκιμασία της αναζητούμενης λύσεως, την εντιμότητα της επιχειρηματολογίας και την ανεκτικότητα απέναντι στις καλοπροαίρετες εν-

14

στάσεις των άλλων, για την ευθύτητα, την ειλικρίνεια, τη νηφαλιότητα της επιχει-ρούμενης συνομιλίας.

Το νέο Μουσείο της Ακρόπολης, όπως εξάλλου και οτιδήποτε νέο είχε προτα-θεί κατά το παρελθόν, χωρίς να γίνει αντικείμενο ενός εποικοδομητικού διαλόγου, προκάλεσε οξύτατες αντιδράσεις. Πολλές από τις αντιδράσεις αυτές, τις οποίες δεν αναβάπτισε η λογική κάποιας συζήτησης, σχετίζονται ευθέως με τα απολύτως κα-τανοητά ιδιοκτησιακά συμφέροντα και τις μαχητικές διαμαρτυρίες των κατοίκων της περιοχής, που εναντιώθηκαν σθεναρά στην ιδέα των απαλλοτριώσεων. Τώρα πλέον η ατμόσφαιρα έχει οπωσδήποτε ηρεμήσει. Για να εκτιμηθούν, εντούτοις, σωστά τα γεγονότα εκείνης της περιόδου, καλό θα ήταν να ληφθεί υπόψη ότι όλη η γύρω περιοχή, από τις νότιες παρυφές του ιερού βράχου και τον ανύπαρκτο σή-μερα Ιλισό μέχρι τον ορεινό όγκο του Υμηττού, παρέμενε ελεύθερη και ακατοίκητη έως τη στροφή του 19ου αιώνα. Ότι ο τριτοκοσμικού χαρακτήρα συνοικισμός που αναπτύχθηκε έκτοτε εκεί, περιβάλλοντας όχι μόνο το οικόπεδο Μακρυγιάννη αλλά και τους παραπλήσιους αρχαιολογικούς χώρους, δεν οφείλεται παρά στην ασυγ-χώρητη αβελτηρία του νεοελληνικού κράτους και στη βουλιμία των υπηκόων του. Σχετικά με τις εξίσου έντονες αντιδράσεις που είχε προκαλέσει και η ανολοκλή-ρωτη πάντως απελευθέρωση του τετραγώνου από τα προϋπάρχοντα κτίσματα, θα έπρεπε ίσως να επισημανθεί ο ρόλος του φανατικού ενδιαφέροντος που επέδειξαν ορισμένοι υπέρμαχοι της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς. Οι οποίοι αγνοώ έως ποιο βαθμό μπορεί να συγκαταλέγονται σε όσους κατά τις προηγούμενες δεκαετί-ες και σε αγαστή συνέργεια με εργολάβους και πολιτικούς κατεδάφιζαν ανελέητα τη νεοκλασική Αθήνα. Στις παραπάνω αντιρρήσεις καλό θα ήταν, τέλος, να προστε-θούν και οι οξύτατες αντιδράσεις εκείνων που διαφωνούσαν ριζικά με την αρχιτε-κτονική του κτηρίου ή θεωρούσαν την επιλογή της θέσεως για την οικοδόμησή του εντελώς ακατάλληλη χωροταξικά.

Στην Ελλάδα ο καθένας διεκδικεί το αλάθητο των απόψεών του, καθώς και το δικαίωμα να διαφωνεί με τους πάντες και για τα πάντα. Απέναντι στην κρατούσα κατάσταση ο Οργανισμός που είχε συσταθεί για την ανέγερση του μουσείου επέ-δειξε μια εντυπωσιακά συμβιβαστική διάθεση, μια ανεκτικότητα, θα τολμούσα να πω. Όχι μόνο ενέδωσε στο να διατηρηθούν τα περισσότερα από τα οικοδομήματα που το περιβάλλουν, από τα εντελώς ασήμαντα της εκκλησιαστικής, κοσμικής ή ιστορικής δήθεν αξίας, έως τα θεωρηθέντα πιο σημαντικά, λόγω του μεγέθους τους κυρίως. Αλλά γιατί ανέχθηκε τους ακατάσχετα πολυλογούντες περί τα τοιαύτα, τις συνεχείς συνεδριάσεις και τα ατέρμονα συμβούλια, τις απανωτές επισκέψεις των ανακριτικών γραφείων και τα δικαστήρια, τον απλήρωτο χρόνο των μελών του Διοι-κητικού του Συμβουλίου, το αναμφισβήτητο γεγονός ότι κανείς δεν αναλογίστηκε την ταλαιπωρία τους μέχρις ότου ολοκληρωθούν οι οικοδομικές εργασίες, πάνω

15

απ’ όλα όμως την καθιερωμένη τσιγκουνιά της εξουσίας η οποία δυσκολεύεται να προφέρει ένα απλό ευχαριστώ. Οι επικριτές του έργου ήταν εύλογο να απασχο-ληθούν πολύ λιγότερο με την προϊστορία του και το περιπετειώδες μελετητικό, διοικητικό και γραφειοκρατικό παρελθόν του, με τις δαιδαλώδεις διαδρομές που διάνυσε στα κακοτράχαλα μονοπάτια της δημόσιας διοίκησης και στα καταθλιπτι-κά γρανάζια της πολιτικής.

Μετά από τριαντάχρονες εξουθενωτικές εμπειρίες το νέο Μουσείο της Ακρό-πολης έχει, ωστόσο, ολοκληρωθεί. Και παρ’ όλη την υποβάθμιση της περιοχής μέσα στην οποία είναι υποχρεωμένο να ζήσει, έχει ήδη αρχίσει να ακτινοβολεί τη ζωντάνια του πέρα από τα γεωγραφικά όρια του τόπου μας. Μπορεί να το περιτρι-γυρίζουν ασφυκτικά άθλιες πολυκατοικίες και αθλιότερα καταστήματα, καφενέδες και εστιατόρια, μαγαζιά για την εκτόνωση της τουριστικής διάθεσης και την τόνω-ση του τουριστικού πνεύματος με τα συναλλαγματικά του αντισταθμίσματα. Μπο-ρεί να μη διαθέτει τους απαραίτητους χώρους για τη στάθμευση των οχημάτων και την ανάσα των όγκων του. Τα πλήθη όμως των Ελλήνων και των ξένων επισκεπτών, οι νέοι και τα παιδιά που το πλημμυρίζουν του έχουν ήδη μεταγγίσει το ελιξίριο της ζωτικότητας που χρειάζεται κάθε ζωντανός οργανισμός. Πόσοι άραγε από τους παλιούς επικριτές του Νέου Μουσείου θα ήταν διατεθειμένοι σήμερα να αναγνωρί-σουν τη σημασία της υποδοχής του από το κοινό; Ότι ο βασικότερος ίσως από τους όρους που στήριξαν το σκεπτικό για την ανέγερσή του έχει εκπληρωθεί.

Κανείς από τους δυσανασχετούντες δεν αναρωτήθηκε επιπλέον για το πώς εκτίθενται τα αρχαία μέσα στις μουσειακές αίθουσες, για την ποσότητα και την ποιότητα της κοπιαστικής δουλειάς που απαίτησε η παρουσίασή τους. Πολύ λιγό-τερο για την εκ πρώτης όψεως αφανή επιστημονική προεργασία, τη συντελούμενη αθόρυβα στις αποθήκες και στα εργαστήρια, χάρη στην οποία ανανεώνεται η μορ-φή και η εικόνα πολλών ακόμα και από τα πιο γνωστά εκθέματα. Κανείς δεν προ-βληματίστηκε για το πώς εμπλουτίζονται συστηματικά οι μουσειακές συλλογές με νέα ευρήματα, που είτε είχαν διαφύγει από την προσοχή των παλαιότερων ερευ-νών είτε προέκυψαν με τις συγκολλήσεις πολλών απ’ όσα διάσπαρτα θραύσματα μαρμάρων έχουν εντωμεταξύ περισυλλεγεί. Η δουλειά βεβαίως αυτή δεν μπορεί να εννοηθεί ανεξάρτητα από το ευρύτατο πλέγμα των έργων της Επιτροπής για τη Συντήρηση των Μνημείων της Ακρόπολης, το χρονικό των οποίων θα απαιτούσε μια εξίσου εμπεριστατωμένη και αναλυτική καταγραφή. Για να μην απεραντολογώ όμως ασταμάτητα, θα υποστηρίξω και μάλιστα χωρίς κανέναν απολύτως ενδοια-σμό, πως ό,τι προσπάθησα να επισημάνω, εντελώς πρόχειρα βεβαίως, μπορεί ουσι-αστικά να χαρακτηριστεί ως η μόνη παραγωγική επένδυση που πραγματοποίησε μεταδικτατορικά το ελληνικό κράτος στο μέλλον του. Κυρίως όμως ότι όσα έχουν πραγματωθεί, συνεχίζοντας να αποδίδουν τους καρπούς τους, οφείλονται αποκλει-

16

στικά στον ψυχικό, πνευματικό και σωματικό κάματο ενός δυναμικού από ταγμέ-νους, εκτός τόπου και χρόνου, ανθρώπους.

Ζούμε σε μια χώρα και σε μια εποχή που, παρά τις επαγγελίες της, έχει την τάση να ξεχνά με ασυγχώρητη, θα έλεγα, ευκολία. Σε όσους μας υπενθυμί-ζουν πράγματα που δεν πρέπει να ξεχαστούν η ευγνωμοσύνη μας είναι μεγάλη. Αυτό ακριβώς κάνει η Έρση Φιλιπποπούλου, καταγράφοντας το ιστορικό του νέου Μουσείου της Ακρόπολης. Ενός από τα ελάχιστα, μεγάλης κλίμακας πολιτιστικά έργα της μεταπολεμικής περιόδου που, όπως προσφυώς επισημαίνει, «δεν στεγά-ζει μόνο γλυπτά, αλλά και ιδέες». Και το κάνει αναλυτικά και υπεύθυνα, προσεγγί-ζοντας τη μουσειακή περιπέτεια με την εξονυχιστική ακρίβεια της μεθόδου που εφαρμόζουν οι ερευνητές των ιστορικών φαινομένων, αλλά και με το χάρισμα μιας διεγερτικής αφηγηματικής ροής. Σαν ιστορικό φαινόμενο θα προσλάβουν την κα-ταγραφή αυτής της περιπέτειας και οι αναγνώστες. Η έμφυτη μάλιστα αισιοδοξία που με χαρακτηρίζει μου επιτρέπει να ελπίζω πως όσοι αναλάβουν μελλοντικά την ευθύνη της αναδιάρθρωσης των ελληνικών Υπηρεσιών θα πάρουν σοβαρά υπόψη τους τις επισημάνσεις της συγγραφέως. Είμαι άλλωστε βέβαιος ότι εκείνοι που απο-φασίζουν σήμερα να καταγράψουν και να εκδώσουν το απόσταγμα των εμπειριών τους, έχουν απόλυτη συναίσθηση ότι απευθύνονται ουσιαστικά στα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες του μέλλοντος.

Άγγελος ΔεληβορριάςΑθήνα, Μάρτιος 2011

17

18

19

Η γΕνΕσΗ Ενοσ μουσΕιου–συμβολου

Βιώνουμε τη ζωή προχωρώντας προς τα εμπρός,αλλά την κατανοούμε κοιτάζοντας προς τα πίσω Sοren Kierkegaard

«Αυτό δεν είναι μουσείο, είναι ο Μπεν Χουρ» είχε αναφωνήσει κάποτε αναστενάζοντας ο Ζυλ Ντασσέν. Μπεν Χουρ; Ποιά σχέση μπορεί να έχει το νέο Μουσείο της Ακρόπολης με μια κινηματογραφική υπερπαραγωγή του '59; Μην έχοντας τα ίδια βιώματα, δεν κατάλαβα αμέσως τον παραλληλισμό. Τον ρώτησα λοιπόν κι έμαθα ότι στον παλαιό κώδικα των σκηνοθετών του Χόλιγουντ, η παρο-μοίωση σήμαινε έργο πολύπλοκο, με πολλούς συντελεστές και ιδιαίτερες δυσκολί-ες στον συντονισμό τους.

Τώρα που ο Μπεν Χουρ των μουσείων ολοκληρώθηκε, μπορούμε να ρίξου-

με μια ματιά προς τα πίσω για να δούμε τον δρόμο που διανύσαμε μέχρι εδώ. Η δημιουργία του νέου μουσείου ήταν ένα πολυτάραχο ταξίδι. Σαν τον Οδυσσέα σε αναζήτηση της Ιθάκης του, η χώρα πέρασε μέσα από Συμπληγάδες και δίπλα από Σειρήνες, αντιμετώπισε δυσκολίες, έζησε εντάσεις και συγκρούσεις. Σαν τον ομη-ρικό ήρωα, έφτασε κοντά στην Ιθάκη, και μάλιστα όχι μία αλλά τέσσερις φορές, φύσηξαν όμως ενάντιοι άνεμοι, που ξαναγύρισαν το έργο στο μηδέν. Δεν χάσαμε ευτυχώς τον στόχο, χάσαμε όμως χρόνο. Ή όχι; «Πάντα στον νου σου νάχεις την Ιθά-κη / Το φθάσιμον εκεί είν’ ο προορισμός σου» συμβουλεύει τον σύγχρονο Οδυσσέα ο Αλεξανδρινός ποιητής, αλλά «να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος/ γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις».

εισ αγωγη

20

Από περιπέτειες και γνώσεις, άλλο τίποτα! Ο δρόμος παραήταν μακρύς! Χρειάστηκαν 33 ολόκληρα χρόνια για να γίνει αυτό το μουσείο, ενώ 9 μόνο για να κτιστεί ο Παρθενώνας! Το έργο υποστηρίχθηκε αλλά και πολεμήθηκε φανατικά όσο κανένα άλλο. Απασχόλησε τα δικαστήρια πάνω από εκατό φορές. Προκάλεσε πάσης φύσεως σχόλια, προτάσεις, αναλύσεις, αντιπαραθέσεις, κριτικές. Αυτό πια δεν ήταν ταξίδι, ήταν κοινωνικό έπος! Και τα έπη αξίζουν να καταγράφονται. Άλλω-στε, το ίδιο το ταξίδι είναι πλούτος, ανεξαρτήτως μάλιστα αποτελέσματος. «…Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα/ ήδη θα το κατάλαβες, οι Ιθάκες τι σημαίνουν» εξηγεί ο ποιητής, το ίδιο όπως και το αρχέτυπο, ο Όμηρος, είχε πει για τον ήρωά του στον τρίτο κιόλας στίχο της Οδύσσειας, ότι με την περιπέτειά του είχε γνωρίσει τον τρόπο του σκέπτεσθαι πολλών ανθρώπων.

Τη δημιουργία λοιπόν του εμβληματικού αυτού έργου, το χρονικό από το 1976 μέχρι το 2009 έρχεται να παρουσιάσει το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας. Τις ενέργειες, τις επιλογές, τις δικαιώσεις και τις απορρίψεις. Τις αντιρρήσεις. Τα πολεοδομικά, αρχιτεκτονικά και μουσειολογικά διλήμματα. Τις αρχαιολογικές και δικαστικές περιπέτειες. Τις νομικές υπερβάσεις. Τη σύνδεσή του με τη διεκδίκηση των γλυπτών του Παρθενώνα.

Ένας διαρκής αγώνας. Αν ζούσαν οι αρχαίοι Έλληνες, πιθανόν να μας τον ερ-

μήνευαν. Αγώνες μυθικούς αφηγούνται στον γλυπτό διάκοσμο των ναών της Ακρό-πολης. Ο αρχέγονος μύθος της σύγκρουσης ως γεννήτρας της ιστορίας έρχεται από τα βάθη των αιώνων και προσαρμόζεται αναλόγως στην κάθε εποχή. Έτσι και το μουσείο. Αναδύθηκε μέσα από ένα περιβάλλον όχι μόνο χωρικό, αλλά και κοινωνι-κό και πολιτικό. Σε έναν κόσμο που διαρκώς αλλάζει, σε μια Ελλάδα που ψάχνει να βρει τη θέση της σ’ αυτόν, οι περιπέτειες της δημιουργίας ενός τόσο σημαντικού δημόσιου κτηρίου αντανακλούν πολιτικές προτεραιότητες, κοινωνικές αντιφάσεις, δυνάμεις αλλά και δυσλειτουργίες της συλλογικής μας ζωής. Εξάλλου, οι κοινωνι-κές διεργασίες επηρεάζονται από την ιδεολογική χρήση του παρελθόντος, πόσο μάλλον όταν το παρελθόν αυτό δεν είναι κρυμμένο σε σκονισμένα βιβλία, αλλά βρίσκεται ακόμη μπροστά στα μάτια μας.

Τα έντονα συναισθήματα που γεννούσαν διαχρονικά στους Έλληνες τα μνη-μεία της Ακρόπολης εκφράζει ζωντανά ένας παλιός λαϊκός θρύλος. Μπορεί να μην έχει επιβεβαιωθεί ιστορικά, αλλά παραμένει βαθιά ριζωμένος στο εθνικό υποσυνείδητο. Λέγεται λοιπόν πως στον απελευθερωτικό αγώνα του 1821, όταν οι Τούρκοι στρατιώ-τες, κλεισμένοι στην Ακρόπολη, ξέμειναν από πολεμοφόδια και άρχισαν να καταστρέ-φουν τις κολόνες για να φτιάξουν βόλια με το μολύβι που εύρισκαν μέσα σ’ αυτές, οι Έλληνες τους έστειλαν πολεμοφόδια, κι ας γνώριζαν ότι μ’ αυτά θα τους σκότωναν οι εχθροί τους. Την ίδια περίοδο, ένας από τους πρωταγωνιστές του αγώνα συμπύκνωσε

εισ αγωγη

21

σε τρεις λέξεις την αξία των αρχαίων κειμηλίων για την ελληνική ψυχή. «Γι’ αυτά πολε-μήσαμε» είπε ο στρατηγός Μακρυγιάννης όταν μερικοί στρατιώτες του ανέφεραν την πρόθεσή τους να πουλήσουν σε ξένους δύο αρχαία αγάλματα. «Αυτά, και δέκα χιλιάδες τάλαρα να σας δώσουνε, να μην το καταδεχτείτε να βγουν από την πατρίδα μας».

«Γι’ αυτά πολεμήσαμε»… Δεν είναι λόγια ενός διανοούμενου εστέτ αυτά, ούτε ενός δημεγέρτη πολιτικού. Είναι ξέσπασμα ψυχής. Για τα πιο εμβληματικά λοιπόν από όλα τα τεκμήρια ενός πολιτισμού 5.000 χρόνων, αποφάσισε η σύγχρονη ελλη-νική πολιτεία να φτιάξει ένα νέο μουσείο. Ήταν φυσικό μια τέτοια προοπτική να προκαλεί ένταση. Το παράξενο θα ήταν αν η στέγαση μνημείων τόσο ιδεολογικά φορτισμένων γινόταν σε πνεύμα πλήρους σύμπνοιας και συναίνεσης! Και μάλιστα σε μια εποχή κρίσης των αξιών και έλλειψης συλλογικών οραμάτων.

Μα και η προσφυγή στη διεθνή εμπειρία δεν βοηθούσε ιδιαίτερα. Μου-σεία αρχαίας τέχνης μπορεί να υπάρχουν πολλά στον κόσμο, αλλά το μουσείο της Ακρόπολης ήταν ήδη από τη σύλληψή του ένα και μοναδικό. Δεν επρόκειτο να στεγάσει μια συλλογή με τη συνήθη έννοια του μουσειακού όρου, αφού κα-νένας συλλέκτης δεν επέλεξε τα έργα που εκτίθενται σ’ αυτό. Το περιεχόμενό του δεν αποκτήθηκε σε δημοπρασίες από κάποιο νεωτερικό αρχαιολάτρη, ούτε αποτέλεσε λάφυρο από μεγαλεία περασμένης αυτοκρατορίας. Ευλαβικά το ενα-πόθεσε, λίγα μέτρα πιο πέρα, η αρχαία «πόλις» που το δημιούργησε ειδικά για τον τόπο αυτόν, η δε σύγχρονη Ελλάδα το κληρονόμησε δια μέσου των αιώνων από αυτούς που το φιλοτέχνησαν. Μαζί, η αρχιτεκτονική και η γλυπτική της Ακρόπολης, εκφράζουν τη συλλογική συνείδηση πολιτών που έζησαν σε μια από τις πιο εκπληκτικές εποχές στην παγκόσμια ιστορία, μια εποχή που γέννησε την ελεύθερη σκέψη, τη φιλοσοφία, τη δημοκρατία. Δυσβάσταχτη η κληρονομιά, δύ-σκολη η κατανόηση του άυλου μέρους της, άγχος η διαχείριση των υλικών της τεκμηρίων.

Τις μουσειολογικές και αρχιτεκτονικές δυσκολίες επέτεινε η αδυναμία της ελληνικής πόλης να δεχτεί και να ενσωματώσει τη μεγάλη διάσταση. Η επί 30 χρόνια διαμάχη για τη χωροθέτηση του μουσείου όχι μόνο ταλαιπώρησε τους πάντες, όχι μόνο πόλωσε το κλίμα, αλλά αποπροσανατόλισε τον δημόσιο διάλο-γο από άλλα θέματα, ίσως πιο σημαντικά, όπως είναι η αμφιθυμική σχέση της νεότερης Ελλάδας τόσο με το παρελθόν της όσο και με το μέλλον της. Ακόμη κι έτσι όμως, το ταξίδι αυτό δεν έπαψε να αποτελεί –όπως άλλωστε και το μυθικό αρχέτυπο– ταξίδι προς την αυτογνωσία, όχι ατομική στην περίπτωσή μας αλλά κοινωνική.

Οι αντιξοότητες τύπωσαν εγγραφές στην ιστορία και ανέδειξαν τον πολιτικό χαρακτήρα του έργου – πολιτικό με την αριστοτέλεια έννοια. Ανατρέχοντας στα

22

γεγονότα, θα δούμε να ξεπροβάλλει στον πυρήνα τους το πολιτικό και πολιτισμι-κό υπόβαθρο που βρίσκεται σε στενή αιτιακή σχέση με ολόκληρη την πορεία της μεταπολιτευτικής Ελλάδας. Ακόμα κι αν παραβλέψουμε το ειδικό βάρος της Ακρό-πολης, κάθε μεγάλο τεχνικό έργο, ιδίως δημόσιο, αντανακλά το σύστημα και τις συνθήκες που το δημιούργησαν. Η ιστορία του είναι πάντα μια αλληλουχία επι-λογών και απορρίψεων. Στο αποτέλεσμα ανιχνεύονται οι αξίες και τα κίνητρα των ανθρώπων τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο.

Ενταγμένες σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, οι περιπέτειες του μουσείου μπορούν ευκολότερα να γίνουν κατανοητές. Τεράστιο ρόλο στις αποφάσεις έπαιξε η βραχυ-πρόθεσμη αντίληψη του εκάστοτε πολιτικού χρόνου, αποτέλεσμα εμπειρίας αιώ-νων θεσμικής αστάθειας και διάχυτης ανασφάλειας στο σταυροδρόμι τούτο των πολιτισμών και των κατακτητών. Πώς να επενδύσει ένα πολιτικό ή διοικητικό στέ-λεχος σε μια μακροπρόθεσμη και χωρίς αναταράξεις οργάνωση ενός πολύπλοκου έργου, όταν οι προσπάθειές του κινδυνεύουν ανά πάσα στιγμή να ακυρωθούν από μια αλλαγή των πολιτικών συσχετισμών; Αλλά και ο πολίτης από την πλευρά του γιατί να εμπιστευτεί το κράτος, όταν βλέπει πόσο συχνά αυτό αλλάζει γνώμη; Γιατί να μη θεωρήσει ότι μπορεί κι αυτός, επίσης ανά πάσα στιγμή, να επιβάλει τη δική του γνώμη –ιδιοτελή ή αλτρουιστική–, μετέχοντας σε ένα είδος πολιτικού αντάρτι-κου, που φέρνει μέσα από έναν παραμορφωτικό φακό μνήμες από την εποχή που το κράτος ταυτιζόταν με τον κατακτητή ή με τον δικτάτορα;

Η σχέση κράτους και πολίτη είναι, ακόμη και σήμερα, ανταγωνιστική στην Ελλάδα, σε βαθμό που οι κοινωνικές διεργασίες ταυτίζονται συνήθως με την έντο-νη αντιπαράθεση ομάδων ή ατόμων με την εκάστοτε εξουσία. Διάχυτη είναι ανά-μεσα στους πολίτες η καχυποψία απέναντι στις προθέσεις των κυβερνήσεών τους, σύμπτωμα μιας ευρύτερης σύγχυσης που προκαλείται από την ασάφεια των κανό-νων του παιχνιδιού. Η εκατέρωθεν δυσπιστία, σε συνδυασμό με την ασυνέχεια κατά τη λειτουργία των θεσμών, καλλιεργεί έναν συγκρουσιακό πολιτικό πολιτισμό που τορπιλίζει τις συμμετοχικές διαδικασίες, καταλήγει δε στην ταλάντωση ενός αόρα-του εθνικού εκκρεμούς ανάμεσα στην κρατική ακινητοποίηση και στην κρατική επιβολή. Σε αρκετά σημεία του βιβλίου θα συναντήσουμε αυτό το φαινόμενο. Το γεγονός δε ότι η μιντιακή εποχή μας από τη μία πλευρά δείχνει ιδιαίτερη προτίμη-ση στους διαμαρτυρόμενους –και μάλιστα με μια λογική απόλυτου σχετικισμού, με όλες τις γνώμες να προβάλλονται εξίσου– και από την άλλη ανταμείβει πολιτικά τη βραχυπρόθεσμα λυσιτελή αντιμετώπιση των προβλημάτων, είχε ως συνέπεια επανα-λαμβανόμενες μικρότερες ή μεγαλύτερες κρίσεις που εναλλάσσονταν με προσωρινά ανακουφιστικές «λύσεις». Σε κομβικά δε σημεία της ιστορίας μας, την καθοριστική επίδραση στις μετέπειτα εξελίξεις δεν είχαν οι πολιτικές αλλά οι δικαστικές αποφά-σεις, ιδίως του Συμβουλίου της Επικρατείας. Οι αποφάσεις του δεν ρύθμιζαν απλώς

εισ αγωγη

23

μια διοικητική διαφορά μεταξύ διαδίκων. Συχνά συμπύκνωναν κοινωνικές αντιθέ-σεις σε βαθύτερα θέματα προτεραιοτήτων και αρχών. Στο βάθος της εικόνας βρίσκε-ται πάντα το ευρύτερο πολιτικό περιβάλλον της χώρας και κάποιες αδρές πινελιές στο κείμενο θα βοηθήσουν, ελπίζω, στην αντίληψη της συνολικής εικόνας.

Χρειάζεται απόσταση για να δει κανείς καθαρά. Έχοντας ασχοληθεί με την ωρίμανση του έργου για αρκετά χρόνια, έζησα από κοντά κάποια από τα γεγονό-τα που αφηγούμαι. Η παρακολούθηση από τα παρασκήνια της ιστορίας που εξε-λισσόταν σε μια σκηνή με πολλούς θεατές ήταν άλλοτε συναρπαστική και άλλοτε απομυθοποιητική. Όμως, για να καλύψω ολόκληρο το διάστημα των 33 χρόνων και κατά το δυνατόν όλες τις σημαντικές ενέργειες, δεν περιορίστηκα ασφαλώς στις προσωπικές μου εμπειρίες. Προσέφυγα και σε μια αρκετά εκτεταμένη έρευνα που αποτυπώνεται στο υπόμνημα. Καταβλήθηκε κάθε προσπάθεια για να εξακρι-βωθεί η ορθότητα των στοιχείων που εκτίθενται και να μην παραληφθούν σημα-ντικά γεγονότα. Αν κάτι εκτιμήθηκε διαφορετικά, σίγουρα δεν έγινε εσκεμμένα. Περιγράφω, παραθέτω, σχολιάζω με σεβασμό χωρίς να υψώνω λάβαρο αυθεντίας. Μολονότι σε κάθε κείμενο εμφιλοχωρεί αναπόφευκτα η οπτική γωνία του συγγρα-φέα, προσπάθησα να δω το θέμα με αντικειμενική –όχι όμως και ψυχρή– ματιά, να αποφύγω τις βεβαιότητες που χαρακτήριζαν όλα αυτά τα χρόνια τον σχετικό με το μουσείο δημόσιο λόγο. Μόνο λαμβάνοντας υπόψη τα επιχειρήματα ένθεν και ένθεν μπορεί να γίνει κατανοητή η πολυτάραχη εξέλιξη του μεγάλου αυτού πολιτιστικού έργου.

Στις αναζητήσεις μου ξεκίνησα με στόχο την πληρότητα και ακρίβεια των στοιχείων, με έκπληξή μου όμως διαπίστωσα ότι η απόσταση του χρόνου είχε αλ-λάξει και την προοπτική. Εντοπίστηκαν συνάφειες, ερμηνεύτηκαν αντιρρήσεις, ενώ, μακριά από τον παραμορφωτικό φακό της επικαιρότητας, τα γεγονότα πήραν τις πραγματικές τους διαστάσεις. Στην πορεία μας θα συναντήσουμε πρόσωπα, πράξεις και ιδέες σε στενή σχέση με το μουσείο, ή μάλλον με το ταξίδι προς την υλοποίησή του. Οι τεχνοκρατικές αποφάσεις αναμειγνύονται με τα συναισθήματα, οι πολιτικές με τα πάθη.

Το βιβλίο αυτό λοιπόν πραγματεύεται το μουσείο της Ακρόπολης ως δημι-ούργημα της ελληνικής κοινωνίας. Ως εκ τούτου, δεν εμπίπτει στις κλασικές κατη-γορίες των βιβλίων τέχνης ή αρχιτεκτονικής. Το κείμενο διαρθρώνεται σε έξι μέρη, στα οποία συμπεριλαμβάνεται συνοπτικά και το ιστορικό βάθος του νέου μουσεί-ου, δηλαδή η ιστορία του παλαιού μουσείου και της Ακρόπολης. Τα πέντε πρώτα μέρη αντιστοιχούν στις πέντε μεγάλες προσπάθειες που έγιναν για την πραγμάτω-ση του σκοπού, με τα επιμέρους κεφάλαια να ακολουθούν τη ροή των γεγονότων. Στο έκτο παρουσιάζεται το μουσείο, όπως υλοποιήθηκε τελικά.

24

Οι πληροφορίες υφαίνονται με αφηγηματικό τρόπο στην πλοκή μιας ιστο-ρίας που ούτως ή άλλως μοιάζει με μυθιστόρημα. Ή μάλλον με βιογραφία, αν το μουσείο ήταν άνθρωπος. Τα έχει σχεδόν όλα: ένταση, συγκρούσεις, συγκίνηση, ανατροπές, χαρακτήρες, σασπένς! Τι δεν έχει; Μυθοπλασία. Τα πιο εξειδικευμέ-να στοιχεία παρατίθενται στις σημειώσεις που αναγράφονται όλες μαζί στο τέλος του βιβλίου, ώστε να μη διακόπτουν την ευχαρίστηση της ανάγνωσης και να μην κουράζουν τον αναγνώστη. Μακάρι να παρασυρθεί από το κείμενο και να νιώσει τις εναλλαγές καταστάσεων, αντιλήψεων και ταχυτήτων, να συμμετάσχει κι αυτός νοερά στο πολύχρονο ταξίδι.

Μπεν Χουρ των μουσείων, the making of …

εισ αγωγη

25