8- حافظ نيا - jhgr.ut.ac.ir · 1391 نﺎﺘﺴﺑﺎﺗ ، 80 هرﺎﻤﺷ...

1391 تابستان، 80 ي شماره، هاي جغرافياي انساني پژوهش 139-154. صص

هاي ژئوپليتيكي همگرايي در جهان اسالم چالش

جغرافياي سياسي، دانشگاه تربيت مدرسگروه استاد ـ محمدرضا حافظ نيا دانشگاه فردوسي مشهد، جغرافياي سياسيگروه استاديار ـ ∗زرقانيدي ها سيد

20/7/1390: نهايي تأييد 17/11/1389: پذيرش مقاله

چكيدهي مردمـان آن پيـرو ديـن شود كه بيشينه هايي گفته مي اصطالح به سرزمين جهان اسالم به

جهان اسالم در حال حاضر سرزميني با تركيبي متنـوع از نظـر ويژگـي هـاي . باشند اسالملحاظ اشـتراك دينـي و منـابع اگرچه به. شود انساني و بسترها و شرائط طبيعي را شامل مي

هاي فراواني براي تبديل شدن بـه يـك قـدرت جهان اسالم داراي قابليت انساني و طبيعي،هـاي دليل وجود برخي عوامل و زمينه اي در عرصه نظام ژئوپليتيك جهاني است؛ اما به منطقه

هـاي مـذهبي، قـومي، بروز اختالف و واگرايي از جمله گسيختگي فضاي جغرافيايي، تفـاوت هـاي سياسـي و اقتصـادي، تعارضـات و وابسـتگي انديشه و نظام سياسي، عدم اسـتقالل

بـا تي امنيـ هاي سياسي ، وجود پيمانهاي برتر جهان اسالم سرزميني، رقابت داخلي قدرتمتأسفانه تاكنون از اين پتانسيل عظيم استفاده ... و اي هاي بزرگ و بازيگران فرامنطقه قدرت

هـايي چـون واگرايـي، عوامـل و زمينـه گفتني است در كنار عوامل . اي نشده است شايستههـاي اشتراكات ديني و تمدني، تجانس و همگوني سـاختاري و كـار كـردي، منـافع و نيـاز

تواند در جهت وحـدت و همگرايـي وجود دارند كه مي... مشترك، احساس تهديد مشترك و ـ تحليلـي اين مقاله تالش دارد تا با رويكردي توصيفي . جهان اسالم نقش مؤثّري ايفا كند

هاي ژئوپليتيكي همگرايي در جهان اسالم را مورد بررسي و تجزيه و تحليل ترين چالش مهم .قرار دهد

.وحدت، واگرايي، چالش ژئوپليتيكي، جهان اسالم همگرايي،: ها واژه كليد

مقدمه

ي هـا مسـتطيلي از كرانـه ي اصلي آن بـه شـكل كه بدنهاست ي وسيعي ها جهان اسالم از نظر جغرافيايي شامل سرزمينشـامل قسـمت در مجمـوع يابـد و مـي شرقي آسياي مركزي امتـداد غربي و شمال اقيانوس اطلس شروع شده و تا جنوب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ E-mail: [email protected] 09153063504: نويسنده مسئول ∗

1391، تابستان 80هاي جغرافياي انساني، شماره پژوهش 140

جهان اسالم در حـال حاضـر سـرزميني بـا تركيبـي . )56: 1387 صفوي،( شود مي آسيا و آفريقا و بخشي از اروپا ي عمدهه شـود و بـا مـي لع از نظر انساني و طبيعـي را شـام متنو ي مهـم ژئـوپليتيكي، ژئواسـتراتژيكي و هـا بـه توانمنـدي توجـ

. صه نظـام ژئوپليتيـك جهـاني اسـت ي فراواني براي تبديل شدن به يك قدرت در عرها قابليتژئواكونوميكي آن، داراي براي خود نقـش يـك قـدرت جهـاني را با همگرايي و وحدت تواند مي لحاظ سياسي جهان اسالم بهاعتقاد كارشناسان، به

تأسـيس كشورهاي اسالمي عضو از ناحيـه تعريـف و ي را فراهم آورد كه منافع كليهاي همينزتعريف نمايد و بدين ترتيب يي چـون اشـتراكات دينـي و ها در مسير وحدت جهان اسالم، عوامل و زمينه. حاصل آيد "كشورهاي اسالميي اتحاديه"

احسـاس تهديـد مشـترك وجـود دارنـد كـه ، مشتركي ها منافع و نياز، ني ساختاري و كاركرديتمدني، تجانس و همگوسري ت و همگرايي در جهان اسالم با يكدر مقابل، وحد. عنوان زمينه و بستر اصلي همگرايي، نقش ايفا كنند بهتوانند مي

مـذهبي، ايـدئولوژي سياسـي متعـارض، ـ هـاي قـومي عواملي چـون تفـاوت . رو است هي جدي نيز روبها موانع و چالشازجملـه ... ي برتـر جهـان اسـالم و هـا ، رقابـت داخلـي قـدرت جغرافيايي گسيختگي فضايياختالفات مرزي و سرزميني،

جهان اسالم را به چـالش كشـيده و فراينـد واگرايـي را در آن اي هترين مواردي هستند كه همگرايي و انسجام منطق مهمي بزرگ در تشديد اختالفات و تقويت واگرايـي در جهـان اسـالم انكارناپـذير ها نقش دخالت قدرت هالبتّ .كنند مي تشديدي بروز واگرايي را در جهان اسالم مورد بررسي و تجزيه و ها عوامل و زمينه ترين مهماين تحقيق در پي آن است تا . است

.تحليل قرار دهد

مباني نظري

بـه فراينـد .ها نسبت به يكديگر است دولت گزيني كشورها و يدور گرايي و رفتار جمع رناظر ببحث همگرايي و واگرايي نسبت به همديگر ملّي يها دولتدورگزيني به فرايند جدايي و و "همگرايي" ملّي يها دولتگي ـهمبست هم پيوستگي و

شود مي سياسي به فرآيندي اطالقهمگرايي در چارچوب فرهنگ علوم .)54: 1379 ،حافظ نيا( شود مي اطالق "واگرايي"كنند بـه مي پوشند و سعي مي اساسي خود چشم ي عمده وها كه در آن، جوامع از خواست و قدرت هدايت مستقل سياست

: 1387 صـفوي، ( واگـذار كننـد اي هگيري را به نهادهاي مركزي تاز دست يابند و تصميم ي مشترك و هماهنگها تصميمژئواكونوميـك و ژئواسـتراتژيك آميـزي ژئوپليتيـك، همگرايـي، درهـم " :همگرايي آمده اسـت در تعريفي ديگر از .)150

).69: 1387مجتهدزاده، ( "در مناطق گوناگون گيتي است ها تكشورها و ملّاز هـا عوامل بروز وتجلي اين پديده داليل و بهبسته نسبت به يكديگر، كشورهاهمگرايي در رفتار پديده واگرايي و

مانـد و مي همگرايي باقي پديده واگرايي و كننده باقي بمانند،به اين معنا كه اگر عوامل ايجاد .طبيعتي پويا برخوردار استـ به و همگرايي نيز از بين خواهد رفت برعكس با نبودن اين عوامل، ت اينكـه عوامـل ايجـاد كننـده در حـال تحـول و علّ

توانـد عـاملي بـراي همگرايـي مـي براي مثال يـك تهديـد مشـترك .شود مي لين پديده نيز دچار تحوا دگرگوني است، ،نيا حافظ( المللي گردهم آورد ي بينامنيتل قالب يك تشكّ در حد كند وبا هم متّ آنها را گردد و تلقّي كشورهاي تهديد شده

1379 :54(.

141 همگرايي در جهان اسالمهاي ژئوپليتيكي چالش

ي همگراييها زمينه عوامل وسوي يك مركز واحـد سـوق بهد قبلي گيري از مراكز متعد همگرايي بايستي تصميمنظران در روند به عقيده بيشتر صاحبي سياسي مسـتقل و جـدا از ها ها يا واحد آن دولت توان گفت، همگرايي فرايندي است كه طي مي داده شود و بدين لحاظ

اندن منـافع خـود از طريـق اكثر رسـ طور داوطلبانه و آگاهانه در اين جهت حركت نماينـد و بـراي بـه حـد بههم بايستي نظـر و از اهـداف مشـترك صـرف اي هجهت دسـتيابي بـه پـار ، و اعمال آن ملّيت اقل از قسمتي از حاكميحد همگرايي،

ي سياسي وها گرايش، احساسات شديد ناسيوناليستي ،ملّيي افراطي ها زايي چون وفاداري االمكان از عوامل اختالف يحتّـ ها كاسته و با گسترش همكاري ملّيپايبندي صرف به منافع فرهنگـي و ، تجـاري اقتصـادي، ، تكنيكـي ي،ي مختلف فنّ

).119: 1375 شـيخ حسـني، (سوي اتحاد ميان كشورهاي يك منطقه را فـراهم آورنـد بهثبات و گرايش ي سياسي زمينهو اقداماتي است كه بـراي ها واكنشكنش و شود كه شامل مي در نظر گرفته 1عنوان يك فرآيند بههمگرايي گاه ي مقوله

ازجملـه . وحـدت سياسـي اسـت 2يا محصول نهـايي وضعيتعنوان يك بهگيرد و گاه مي وحدت صورتي نيل به مرحلهبـه كـه كنـد، آميتـاي اتزيـوني اسـت مـي يا محصول نهايي نگـاه وضعيتعنوان يك بهكساني كه به موضوع همگرايي

تنها هنگامي وحدت دارد كه عناصر و ابزار خشونت براي برقراري نظم و كنترل را در سياسي ي وي، يك جامعهي عقيده .)150: 1387 صفوي،( اختيار داشته باشد

و ها وجود زمينهنيازمند اي، منطقه المللي و تشكل بين بندي و گروه پديدار شدن يك گيري فرايند همگرايي و شكل :است شرح زير بهعوامل خاصي است كه عمده آنها

، قوميـت نـژاد، مـذهب، ديـن و ايـدئولوژي، ه تاريخي،ربتج مانند زبان، تاريخي، ي مشترك فرهنگي،ها ويژگي -1 ؛رسوم مشترك آداب و خاندان و، خلـيج جزيـره، بهشـ ماننـد يكپارچـه برخورداري از واحدهاي جغرافيايي متمـايز و جغرافيايي و وحدت طبيعي و -2شـوراي همكـاري ، سازمان وحدت آفريقـا ، نفتا پاسيفيك، ي اتحاديه مانند ...قاره و بهش اقيانوس، دريا، قاره، فالت، جزيره،

؛)سارك، خزر(كشورهاي درياي سياه ي اتحاديه، خليج فارس

3- ؛ ...فرهنگي و، سياسي، اقتصادي، تيتهديد مشترك اعم از تهديد امني

؛...اوپك و، بازار مشترك اروپا ،) ها صنعتي( 8گروه :نقش مشترك مانند منافع و، عالئق -4

؛مانند آسه آن واكو، ي مختلفها هاي متقابل در زمينه وابستگي نيازها و -5

، گيرنـد مـي عهـده بهرهبري همگرايي را و تأسيسژئوپليتيك برتر كه نقش نيروهاي سياسي و ط وقدرت مسلّ -6 ؛...واي ههاي منطق قدرت، هاي جهاني قدرت، مانند كشورهاي استعمارگر

؛انند فدراسيون امارات متحده عربيسياسي رهبران كشورها م روابط عاطفي و -7

....ن اسالوي وتمد، ن اروپاييتمد، ن اسالميي تمدني مانند تمدها وابستگي -8

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1. Process 2. State End product


گيري فرايند همگرايـي و بر شكلاي هكنند عيينثير تتأ ،)تركيبي(صورت انفرادي يا جمعي بهعوامل مزبور و ها زمينهي هـا عوامـل و زمينـه تـرين مهـم ). 57: 1379 حافظ نيـا، (. دارنداي همنطق المللي و بين ي جهاني وها شدن تشكلپديدار .نشان داده شده است 1 ي شماره بخش در جهان اسالم در شكل وحدت

ي همگرايي و وحدت در جهان اسالمها عوامل و زمينه .1شكل

مدل از نگارندگان

گراييواي ها زمينه عوامل وعوامـل زيـر باعـث المللـي بيندر سطح . است توجهمورد المللي بين و ملّيفرا ،ملّيعوامل در همه سطوح و ها ين زمينها

:شود مي يختگي يك پديده همگراگس وگزيني جدايي ؛نبودن يكپارچگي جغرافيايي و گسيختگي فضايي و -1

؛فرهنگي تعارض وتضاد ، گسيختگي -2ـ كه باعث شـكل متوازنبرابر در الگوهاي نسبت بهوزن ژئوپليتيكي -3 از رقابـت بـين اعضـاي آن اي هگيـري گون

؛پاكستان در درون تشكل اكو يران وا ،رقابت تركيه مانند گردد، مي

؛همچون اختالفات ارضي و مرزي تي به يكديگراحساس تهديد امني تعارض منافع و يط خصمانه وشرا -4

؛تركشدن هدف مشترك يا تهديد مش محو -5


؛بپاشنداز هم توانند اعضاي تشكل ديگر را جذب كند آن را مي زيرا ؛ي رقيبها لتشكّ و نيروها وجود -6

حـافظ نيـا، ( تشـكل ي سياسـي اعضـاي ها نظام و ها ايدئولوژي، ها ل در سياستي بروز تحوها ي انگيزهگوناگون -71379 :58.(

.زير نشان داده شده است لقالب شكي واگرايي در جهان اسالم در ها عوامل و زمينه ترين مهم

ي واگرايي در جهان اسالمها عوامل و زمينه .2شكل

مدل از نگارندگان

روش تحقيق ـ و با مراجعـه اي ههمچنين اطالعات مورد نياز با استفاده از روش كتابخان. تحليلي است روش تحقيق اين مقاله توصيفي

ي واگرايـي را ها عوامل و زمينه ترين مهمهدف اين مقاله آن است تا . كتب و مقاالت گردآوري شده است به منابع معتبر، .اختصار مورد بررسي و تجزيه و تحليل قرار دهد در جهان اسالم به


ها بحث و يافته

تدريج وحدت يازدهم به زيادي ادامه داشت، ولي از قرن وحدت سياسي جهان اسالم تا قبل از قرن يازدهم ميالدي، تا حدابتداي تراژدي ژئوپليتيك جهان اسالم بود؛ زيرا عدم ،اين مرحله سياسي تضعيف و در نتيجه، وحدت ارضي گسسته شد و

تدريج با عوامـل جغرافيـايي پيونـد خـورد و موجـب ها به يي شد و اين شكافها وحدت بين مسلمانان، موجب بروز شكافل، كشورهاي استعمارگر براي آنكـه بتواننـد بـر منطقـه پس از جنگ جهاني او). 63 : 1387 تي،عزّ(تعميق اختالفات شد

ي اسالمي را به كشورهاي كوچـك تجزيـه ها ط باشند، با استفاده از اختالفات قومي و مذهبي، سرزمينجهان اسالم مسلّي استعمارگر غربي با ها دولت. شدند بدين ترتيب مسلمانان در اين منطقه، درگير يكسري اختالفات ارضي و قومي. كردندعـواملي كـه انسـجام تـرين مهمي كلّطور به. ي سلطه خود را بر منطقه تحكيم كردندها برداري از اين اختالفات، پايه بهره :اند از كنند عبارت مي فرايند واگرايي را در آن تشديد كشند و مي جهان اسالم را به چالشاي همنطق

نبودن يكپارچگي جغرافيايي و گسيختگي فضايي وگيـري تبـع آن عـدم شـكل بندي در قالـب جهـان اسـالم و بـه گيري گروه دليل براي عدم شكل ترين مهملين و شايد او

كـه قلمـرو جغرافيـايي طـوري گسيختگي فضايي و جغرافيايي و نبودن يكپارچگي سرزميني است؛ بـه اي ههمگرايي منطقت جمعجهان اسالم كه از اكثريتوان بـه يـازده منطقـه جغرافيـايي مي ت بيش از پنجاه درصد مسلمان برخوردار است راي

، شـمال شـرقي اروپاي جنـوب ،قفقاز و تركيه ،آسياي مركزي ،فالت ايران ، جنوب آسيا ،شرق آسيا جنوب شامل؛ محدودتر ي و منطقـه )245: 1379 حافظ نيـا، ( كردجزيره عربستان تقسيم شبه آفريقاي مركزي و ،غرب آفريقا آفريقا، شرق آفريقا،ا تشـكيل شود نيز خود از چندين منطقه ژئوپليتيـك مجـزّ مي ياد "مركز جهان اسالم" عنوان بااز آن خاورميانه كه عمدتاً

ه و عـدم پيوسـتگي و يكپـارچگي ي مسلمان در سه قـار ها بنابراين پراكندگي كشور ).440: 1387 مجتهدزاده،( شده استهـاي اقتصـادي، اجتمـاعي، فرهنگـي و ي شديدي در ويژگـي ها ه در اروپا وجود دارد باعث ايجاد تنوع و تفاوتسان ك آن

شـود مـي سياسي كشورهاي جهان اسالم شده است و اين عدم تجانس از موانع مهم همگرايي در جهان اسالم محسوبهـاي عامل در زمينه ايجاد يك اتحاديه يا هر نوع سـاختار مشـترك؛ وجـود تجـانس و ويژگـي ترين مهملين و چرا كه او

را ناشـي از اروپـا ي اتحاديـه موفّقيـت علـل تـرين مهمبتوان يكي از شايد. باشد مي مشترك در بين اعضاي آن مجموعههمـين را حاديه فراگير آسـيايي، گيري ات يكي از داليل عدم شكلهمچنين ي آن وها پيوستگي خاك و يكپارچگي كشور

.دانست مسئله

اسالم از دين ها تلقّيطرز ايدئولوژيكي و، هاي مذهبي تفاوتغيرسياسـي داراي از اسالم سياسـي و ها تلقّيطرز و ها برداشت ايدئولوژيكي و فكري، فرهنگي و ديدگاهاز ، دنياي اسالمدي علمي متعـد ي فكري، عقيدتي وها قطب واي هوجود مكاتب انديشما شاهد در حال حاضر باشد و مي گرا هويتي كثرت

پذيرنـد و مـي ديگـران را كمتـر صحيح از اسالم داشته و تلقّي كيد بر حقانيت خود وأت عموماًدر دنياي اسالم هستيم كه البتّه. نمايند مي كفر متهم برخي از آنها حتي ديگران را تا سر حد برجسته تاريخ تفكر اسالمي استاد، د اركونچنانكه محم ،


هايي خوانده شود، يعني ايدئولوژي ها تواند اسالم مي شود نبايد آيين اسالم را با آن چيزي كه مي يادآور، در دانشگاه سوربن فـوق فرهنگـي اسـت و فوق اجتمـاعي و ، تي فوق تاريخيلي واقعيزيرا او، دانند اشتباه گرفت مي كه خود را وابسته به آن

ي مختلف ها تانسان شناسي واقعي فرهنگي و، ، هر كدام بيشتر زاييده شرايط سياسيها يا ايدئولوژي ها يعني اسالم، دومي .)35: 1368 ايوالكست،( ي رهبران آنهاستها دلمشغولي اجتماعي و

انـد به هفتادوهشت قسـمت تقسـيم كـرده در فرع به هشت و در اصلعلماي علم مبحث اديان، مذاهب اسالمي را براين غير عالوه. )65: 1369 عارف،(... طايفه و 23طايفه، خوارج 20 طايفه، معتزله 4طايفه، اهل سنت 20جمله شيعه از

عنوان طريقت يا عرفان داخل عالم اسـالم شـده جمـع هند نيز به فالسفه قديم يونان و از مذاهب ديني، مسالك حكما وكـه هركـدام نيـز بـه ...از جمله قادريه، دفاعيه، كبرويـه، سـهرورديه و .نمايند مي طريق مذكور عمل كثيري از مسلمان به

طريقـت ايجـاد 178 در فـرع و 25 در صـال كه در مجموع در عـالم اسـالم طوري به .شود مي ا تقسيمچندين شعبه مجزّطريقـت را در كنـار 178حال هنگامي كه اين .)75 :همان(منسوخ شده است گرچه امروزه بسياري از آنها ،گرديده است

. كنيم مي گرايي رادر جهان اسالم مشاهده اوج اختالف و فرقه ،فرقه مذهبي قرار دهيم )هفتادوهشت يا(هفتادوسه در هـر صـورت ايـن . شـود مـي ي در اتحاد جهان اسالم و مسلمين محسوبيي مانع مهمگرا فرقه ب وبنابراين تحزّ

ـ ها سيماي واقعي اسالم را زيرنظر از اينكه يي صرفگرا فرقه تحزب و از پنـدارهاي نادرسـت پنهـان نگاهداشـت تـا اي هل ي بخـش مسـلمين را كـه ينيروهاي رهـا نمايد، مي جائيكه درك حقيقت اسالم براي هر انسان پژوهشگري بسيار مشكل

ـ بندي و صف وراه اختالفات در، صرف گردد، تزوير زور و و بايست در راه نجات مسلمانان از دست صاحبان زر مي ب تعصعنـوان نمونـه بـه . نگذاشت كه رسالت خود كه همانا وحدت جهان اسالم است را انجـام دهنـد كشي به هدر داد وبرادر و

ناشي از اختالف ي كه بين دو كشور مهم جهان اسالم يعني ايران و عربستان وجود دارد عمدتاًرقابت ايدئولوژيك و تضاد شود كه از مي ون محسوبكه دشمني با شيعيان از اصول اعتقادي وهابي طوري در اصول اعتقادي و مذهبي طرفين است به

شـيعيان ادامـه داشـته و گيري مذهبي سياسـي عليـه ت و موضعابن عبدالوهاب اين ضدي احمد ابن حنبل تا ابن تميمه و صلي آنها يك موضع ثابت و هميشگي بوده است و مـانعي مهـم در رسـيدن دو كشـور هاي ا رغم تغيير و تحول ديدگاه به

.)175: 1378 قي،موثّ(شود مي مهم جهان اسالم به يك توافق و همكاري در مسائل جهان اسالم محسوب

ي سياسيها انديشه ي قومي وها فاوتتي هـا صـورت واحـد كشور اسـالمي را بـه 51كه است ) ييگرا ملّي( طور مشخص ايدئولوژي سياسي ناسيوناليسم منظور به

يي گرا ملّيقرن نوزدهم، ي در ميانه. شود مي خاستگاه انديشه ناسيوناليسم اروپا محسوب. سياسي مستقلي ايجاد كرده استت شناخته شد و درنورديد، در سطح وسيعي به رسمي1848يي كه سر تاسر اروپا را در ها عنوان يك عنصر مهم در انقالب به

د تـاريخ در گيري مجـد ترين آيين سياسي شد كه در شكل دادن و شكل ابترين و جذّ قيي مبدل به موفّگرا ملّيبه زودي .)270: 1385 اندروهي وود،( ربودثّاز دويست سال مؤ ت متجاوزمد بسياري از نقاط جهان به

ي مختلف از جمله افتتاح مـدارس و ها با ابزار ورهبري آن، با قيادت ئي از سوي استعمار،گرا ملّيهاي نژادي و انديشهناشي از اختـراع ها گسترش آگاهي ؛)دانشگاه آمريكايي بيروت تأسيس( لبنان و سوريه ويژه در مصر، هاي جديد به دانشگاه


به مناطق ... وي قديم از جمله عثماني ها چاپ و نضج گرفتن فكر خود مختاري همزمان با فرو پاشي و تجزيه امپراطوري، فقط در ميان يك عده محدودي از روشنفكران خاورميانـه 1900گرچه افكار ناسيوناليستي تا قبل از .اسالمي كشيده شد

ثيرات آن زمـاني بـه اوج رسـيد كـه أولي با شروع قرن بيستم يك قدرت عمده سياسي به حساب آمده و ت، جريان داشتـ البتّه). 77: 1387 درايسدل،( مان ظهور كردندز هم... ايراني عرب، ناسيوناليسم ترك، ت ايـن اسـت كـه بسـياري از واقعي

نيز هيچ نوع اعتقادي بـه مكتـب اسـالم هيچ نوع ارتباط با اسالم نداشته و .عرب ي ترك ويگرا ملّيعناصر اصلي رهبران آنچنـان ، بودند كه از روسيه آمده بودنـد اغلب از يهوديان روسي يا از تركان غيرمسلماني ، يان تركگرا ملّيچون .نداشتند

كـه مخـالف وحـدت اسـالمي بودنـد نـژادي در كشـورهاي عربـي از مسـيحيان لبنـاني بودنـد ي ويگرا ملّيكه رهبران دور كشـورهاي ) ييگرا ملّي(پرستي تهاي استعمارگر با استفاده از اين افراد حصاري از ملّ قدرت. )26: 1369 الطائي، عطاء( و هـا ن فراعنـه در مصـر، فنيقـي تمـد :شـان از قبيـل ي قـديمي ها ندادن به تمد عظمت با زنده كردن و دهسالمي كشيا

رواج در ايـران و همچنـين بـا ها ها در كشورهاي عرب زبان، ايراني در تركيه، عرب ها توراني، سوريه در عراق و ها آشوريگـري، گـري، شـيخي كسـروي ، گـري گـري، بهـايي قاديـاني ماركسيسـم، فراماسـونري، :ي از قبيليها مذهب و ها مكتبجدال داخلي يكپارچگي آنـان انداختن جنگ و با راه به آتش اختالفات بين كشورهاي مسلمان دامن زده و ...گري و وهابي

.)439: 1372 قرباني،( زنند مي بر هم راـ ها اسـت فرهنگ ها و هر صورت جهان اسالم شامل يك پهنه وسيع از ملت در تـاريخي كـامالً هـاي هكـه از تجرب

توانـد مـي ترك يا فارس، عرب، هاي بزرگ قومي مانند اختالفات اساسي در طرز فكر بين گروه. متفاوتي برخوردار هستندت بيشتري نسبت بـه ياز اهم غالباً، بسته به موضوع مورد نظر، اين تقسيمات قومي .ي اصطكاك شودباعث سوءظن يا حتّ

ـ )238: 1387 تي،عزّ( در فرهنگ اسالمي برخوردارند بخش ابعاد وحدت و هـا ت؛ چرا كه بر اساس انديشه ناسيوناليسـم ملّكه ويژه هنگامي به. گيرند مي در تعارض قرار ها كنند كه با همسايه مي خاصي براي خود تعريف ملّيي آنان منافع ها دولتكـه اي گونه و بيگانه هراسي به خود بگيرد به) دوستي افراطي ميهن(اينده رنگ و بوي شووينيستي فزاي هگون يي بهگرا ملّي

شـمار آورد در آفرين بهي خطررا بيگانه، غيرقابل اعتماد و حتّ ها تبديل يا برتر خود شده ساير ملّ عي صفات بيت مدهر ملّ . گيرد مي تتبع آن فرايند واگرايي شد ها بيشتر شده و به صورت تعارض منافع و ديدگاه اين

ي سرزميني وسياسي ها تعارضتحـت سـلطه تـدريج بـه جهان اسالم عنوان اردوگاه بزرگ قدرت، مسلمانان و همزمان با فروپاشي امپراطوري عثماني، به

ي هـا تمـام سـرزمين كمـابيش و امپرياليستي اروپا درآمدند كه اين امر آخرين واژگوني معادله قدرت قـرون وسـطي بـود ـ ، از جنوب تا افريقاي ماوراي صحرا آسياي ميانه و الطارق و اندونزي گرفته تا جبلاسالمي، از ت اسـتعماري تحـت مالكي

ي اسـتعمارگر در تحديـد هـا دليل نقش مهم قـدرت به .)187: 1380تي،عزّ( هاي اروپايي قرار گرفت از قدرتاي همجموع ا بسياري از كشورهاي اسالمي در مسائل سـرزميني و ي اسالمي و تحميلي بودن بيشتر اين مرزهها كشور حدود مرزهاي

. مرزي با ديگري اختالف دارند

به ها ي مركزي و غربي جهان اسالم، مرزهايشان بر اثر توافق بين دولتها ي واقع در بخشها سوم كشور حدود يك


ي انگسـتان و هـا كشـور ص شـدند و تر از مركز آن تعيين و مشخّرزهاي قلمرو غربي جهان اسالم زودم. وجود آمده استت شناخته شد و از آنجا كه اكثـر ايـن به رسمي ها فرانسه و ايتاليا در ايجاد آن نقش داشته و پس از استقالل نيز همان مرز

ي شـده تـوجه بي مستقيم هستند و در ترسيم آنها به مسائل انساني، دفاعي و نظامي كامالً مرزها از نوع هندسي و به خطّوجـود دارد؛ زيـرا هـيچ يـك از آنهـا از وحـدت عمليـاتي الزم هـا گيري بين اين كشورهر لحظه امكان دربراين بنا، است

).176: 1387تي،عزّ( برخوردار نيستند

اختالفات مرزي كشورهاي شبه جزيره عربستان بر سر منابع هيدروكربني. 3شكل 102: 1386 زرقاني، :منبع

تـرين شـكل را بـه خـود بين كشورها در بخش مركزي جهـان اسـالم پيچيـده دادي مرزهاي سياسي و خطوط قراراقل چهار نوع اختالف مرزي بين كشورها شناسايي شده كه همـه آنهـا را در مباحث مرزي جغرافياي سياسي حد. گيرد مي

ص نكـردن شـخّ در مورد اختالفات مكاني مـرز كـه ناشـي از م مثالً .توان مشاهده نمود مي در مركز و غرب جهان اسالم


گذاري مرز كه از آنها براي عالمتـ ي گوناگون اسناد قانوني يا تغيير مكان عوارض طبيعيها يا از تفسيرمكان دقيق مرز جهان اسالم يعني جمهوري اسـالمي توان از اختالف مرزي دو كشور بزرگ و مهم مي شود، مي منبعثـ شود مي استفاده

همراه داشته و بهانه تجاوز عراق نام برد كه منازعات تاريخي را با خود به) العرب شطّ( اروند رود ايران و عراق در خصوصي فراواني را در جهـان اسـالم مشـاهده كـرد ازجملـه ها توان نمونه مي همچنين درمورد اختالفات ارضي. عليه ايران شد

عـاي عـاي عـراق در خصـوص كويـت، اد ي بوريمي و يا ادها عمان و ابوظبي بر سر واحد، اختالف بين عربستان سعوديسر انجام در مورد اختالفات ناشـي از منـابع و) ب -1384زاده، مجتهد( از اين موارد است ...ه جزيره وامارات نسبت به س

سوريه و عراق بـر سـر ، اختالف بين تركيه :نام برد اين موارد راتوان مي ممتد در دو سوي مرز و اختالفات عملكردي مرز اردن و اسـرائيل بـر سـر منـابع آب، و ، سـوريه ، رود اردن اختالف لبنـان ي برداري از آب فرات و همچنين در حوضه بهره

جزيره شكل سه، اختالفات كشورهاي شبه). 114-120: 1387 درايسدل،( ...اختالف مصر با سودان و اتيوپي در حوزه نيل .دهد مي نشانعربستان را در مناطق مرزي بر سر منابع هيدروكربني را

رود مـي شـمار عدم اتحاد جهـان اسـالم بـه براين وجود اختالفات مرزي و سرزميني نيز از عوامل مهم واگرايي وبناوبوي ايدئولوژيك و سياسي به خود بگيرد اختالفات تـداوم و عمـق بيشـتري پيـدا ويژه هنگامي كه اين اختالفات رنگ به

ي بدبيني و تـنش ها آميز اين اختالفات وجود نخواهد داشت بلكه زمينه مسالمتتنها امكان حل كرده كه در اين صورت نهي هـا ي عضو شوراي همكاري خلـيج فـارس معتقـد بـه وجـود زمينـه ها كه كشور عنوان مثال در حالي به. شود مي تشديد

انـد وجـود آورده هرا باي هبا هم بوده و بر اساس آن يك سازمان منطق ...دي از قبيل زبان، مذهب، اقتصاد ومشترك متعد، اسالمي محدود وجود اختالفات مرزي و سرزميني بارها باعث بـروز درگيـري و ـ اما باز در همين سازه ژئوپليتيكي عربيكه بـه 1371ف پاسگاه مرزي قطر در مهر حمله نيروهاي نظامي عربستان و تصرّ، قطع روابط كشورهاي عضو شده است

كه از از اين مورد استاي هنمون) 237: 1387، مجتهدزاده(ي همكاري خليج فارس انجاميد قطع روابط اين دو عضو شوراي هـا متزلزل بودن پايـه سوي ديگر از بين بردن وحدت بوده و از ت اختالفات مرزي در ايجاد تعارض وياهم يكسو بيانگر

انداز وحدت كـل دهد كه در آن صورت چشم مي وحدت را در يك بخش محدود از جهان اسالم با اشتراكات فراوان نشان .رسد مي تر به نظر جهان اسالم مبهم

ي سطح توسعه اقتصادي و اجتماعيها تفاوتاقتصـادي و اجتمـاعي در ي اخـتالف فاحشـي ميـان سـطح توسـعه ، ي اقتصـادي و اجتمـاعي ها با بررسي برخي شاخص

كشـورهاي ) لحاظ سطح درآمد سرانه از(ثروتمندترين فقيرترين وازجمله اينكه .توان مشاهده كرد مي كشورهاي اسالمي ترين و بـاالترين طـول عمـر در جهـان نيـز ينر دارد، كشورهاي اسالمي داراي پايجهان در گروه كشورهاي اسالمي قرا

اسـالمي يها ميان كشور ...ت وجمعي نرخ رشد درآمدهاي صادراتي و همچنين تفاوت شديد در درصد باسوادي، .باشند مي ت شـكاف درآمـدي و اقتصـادي بـين كشـورهاي اسـالمي براي نشان دادن شـد ).130: 1379 نواب،( خورد مي به چشم

درآمد سـرانه كشـورهاي اسـالمي از 2005بر طبق آمار سال ، سرانه اين كشورها اشاره كرد توان به آمار ميزان درآمد ميتـرين ديگر درآمـد سـرانه غنـي سخني به . ر استعربي متغي ي حدهمتّ دالر در امارات 20758در گينه بيسائو تا دالر133


.)70: 1379 خورشيدي،( باشد مي برابر فقيرترين كشور مسلمان 150مسلمان بيش از كشوراقتصادي باعث عدم تجـانس جهـان اسـالم شـده و ـ وجود همين اختالف شديد در درآمد و سطح توسعه اجتماعي

بهتر به دليل همين اختالف شديد نوع نگاه كشورهاي مسـلمان بيانيبه . كند مي ايجاد ها همكاريمانع بزرگي بر سر راه جهت اي همسلمان، همكاري را زمين ي فقيرها درحالي كه كشور. ي تجاري و اقتصادي تفاوت آشكاري داردها به همكاريمايند و هر دو دسته نيز منطق و داليل ويژه خودشـان ن مي پندارند، اغنياء به آن از زاويه منافع دوجانبه نگاه مي اخذ كمك

ولي در حال حاضر اين تفـاوت آشـكار ؛عمل آمده است ي جهت تقارب اين دو ديدگاه بههاي جد كوشش هرچند. را دارند ).74 :همان( گردد مي ت بر سر همكاري گسترده محسوبيمانعي با اهم ،)ناشي از تفاوت سطح توسعه(ها ديدگاه

اي هي منطقها قدرت رقابتيكسـاني بـوده و برتـري ديگـر نسـبت بهدي وجود دارد كه داراي وزن ژئوپليتيك ي قدرت متعدها در دنياي اسالم قطب

تـوان بـه كشـورهايي مـي عنوان نمونه به .كشند مي به چالش را همديگر كنند و مي را برنتابيده با همديگر رقابت ها قطبخـود را كـدام اشاره كرد كه هـر ...ا ندونزي، مالزي و پاكستان، تركيه، قزاقستان، ازبكستان، ايران، عربستان، مصر، مانند

اين امر از جمله داليل .ي نفوذي قائل هستند كه در حوزه نفوذ ساير كشورها تداخل داردها حوزه ،و براي خود برتر دانستهعنـوان مثـال از جملـه داليـل عـدم بـه ، باشـد مي وحدت كشورهاي مسلمان واي هي منطقها گيري همگرايي عدم شكلقدرتمنـد يا در منطقه خليج فارس رقابـت دو كشـور تركيه است ايران پاكستان واي هاكو رقابت سه قدرت منطق موفّقيت

مانعي بر سـر راه همكـاري و ايجـاد يـك اتحاديـه ،دانند مي لاو ي درجه ايران، عربستان كه هر دو خود را قدرت برتر وسـوريه و ، مصـر عـراق و ، عربسـتان ي مصر وها همچنين در دنياي عرب اختالفات و رقابت. شود مي محسوباي همنطقچه برسد به اينكه قادر ،وجود آورند اند در منطقه خود وحدت و همگرايي را به ي نتوانستهتوان نام برد كه حتّ مي را ...ومصر

.حد كنندباشند جهان اسالم را متّي مسلمان براي تصاحب اين مقـام ها فقدان وجود يك رهبري واحد در جهان اسالم و اختالف كشوراز سوي ديگر

فروپاشي امپراطوري عثماني نظام خالفت را كه رهبـري دنيـاي اسـالمي . ر بوده استثّؤنيز در تضعيف وحدت اسالمي مايـن . اي اهل سنت را رهبري نكرده استدنياي هاز آن زمان هيچ شخصيت شناخته شد. عهده داشت، نابود كرد سني را به

شايد نزديكترين معادل . دكرتكامل اسالم را فلج اقتدار و، همچون تخريب نظام پاپ در كليساي كاتوليك رومي، تواقعي تربيـت و ، االزهر مركزي براي فقه. رهبري دانشگاه االزهر در قاهره باشد، تبراي رهبري جهان اسالم در جامعه اهل سنّ

عملـي آن فراتـر از ي ولي محـدوده ، كند مي جديد در اسالم فتوا صادر حول مسايل مهم و بيشتر اسالمي بوده و آموزش بر اين اساس، جهـان . باشد مي يان متهمگرا مشروعيت از سوي اسالم زيرا به فقدان استقالل و، مرزهاي مصر نرفته است

رهبران مذهبي همـواره موجـب تضـعيف به نظر روحانيت وحقيقتي كه . اسالم هنوز فاقد يك رهبري رسمي جامع است .)221-222: 1387 تي،عزّ(وحدت اسالمي بوده است


اقتصادي جهان اسالم به آنها ، ي سياسيها ناشي از وابستگياي ههاي فرامنطق قدرت ي مداخله عربستان و آسياي مركزي و قفقاز از عدم مشروعيت سياسـي رنـج ي جزيره ويژه در شبه بيشتر كشورهاي جهان اسالم به

بيني به همسايگان مسلمان خود از سـوي ت خود از يكسو و بدبه ملّ ها دولتمردان اين كشور ياتكا عدم اعتماد و. برند مي. ل شوندجهاني متوسو اي ههاي فرامنطق ديگر باعث شده تا اين دولتمردان براي حفظ و بقاي رژيم سياسي خود به قدرت

گـر جهـاني هاي سـلطه و قدرت ها د دوجانبه و چندجانبه بين اين كشوري متعدها اين وابستگي سياسي باعث ايجاد پيمانـ هـا همـين محـدوديت . را بـه همـراه دارد هاييدبا خود تعه ها حادو اتّ ها شده است كه اين پيمان باعـث شـده هادو تعه

كه در طوري به ،صورت مستقل نداشته باشند به ي سياسي و اقتصادي راها گيري در زمينه مي مسلمان توان تصميها كشورمسـائل سر ي سياسي مختلفي را در پيش گرفته و برها مشي ّي جهان اسالم خطها رابطه با مسائل مختلف جهاني، كشور

متضاد گاهيي متفاوت و ها گيري موضععنوان مثال به. رسند سياسي مشترك، از جمله وحدت جهان اسالم به توافق نمييي از ايـن هـا نمونـه ... لبنـان و ه،افغانستان، حمله بـه غـزّ ، اشغال عراق ماننديي ها كشورهاي مسلمان در رابطه با بحران

استراتژيك مشترك ميان همه كشورهاي خلـيج اقتصادي و به عوامل جغرافيايي، توجهست يا در حاليكه با ها گيري موضعباشد اي مي هي كرانها ت منطقه خليج فارس، سيستمي با حضور همه كشورترين نظام براي پاسداري از امني منطقي فارس،

ويژه جمهوري و بهاي هدر منطقه خليج فارس بدون حضور تمامي كشورهاي كراناي همنطق حادو هرگونه ايجاد پيمان و اتّي هـا وجود پيمان. و محكوم به شكست است) 345: 1387 مجتهدزاده،( اسالمي ايران از منطق ژئوپليتيك برخوردار نبوده

كه به همـراه خـود حده ـ ويژه اياالت متّ و بهاي ههاي فرامنطق جانبه بين كشورهاي ساحلي خليج فارس با قدرتدو و چندبـراي ايجـاد )اسـالم مركزجهـان (مانع از وفاق كشورهاي منطقه ژئوپليتيك خليج فارس همراه داشته ـ داتي را نيز بهتعه

.تي شده استامنيـ سياسي يك پيمان همكاري و يا تشكيل يك اتحاديه اقتصادي يا

تـر همچنين در بعد اقتصادي نيز، وابستگي به كشورهاي قدرتمند اقتصادي جهان مانعي بر سر راه همكاري گستردهعنـوان يـك مجموعـه نفرانس اسالمي بـه ساختار توليدي كشورهاي عضو سازمان ك. شود مي شمردهكشورهاي اسالمي

)كيد بر صنايع استخراج و توليد نفتبيشتر با تأ(رصد د 5/36 صنايع درصد، 2/18است كه كشاورزي اي هگون به ،اقتصاديدهد كه ساختار توليد كشورهاي مي ها نشان اين نسبت. دهد مي درصد از كل توليد ناخالص آنها را تشكيل 3/45خدمات و

ي ها اكثر كشور .)237: 1379 آبادي، شاه(ط جهان شباهت دارد به ساختار توليد كشورهاي با در آمد پايين و متوساسالمي ي غربي وها توليدات و تكنولوژي برتر كشور، نيازمند امكانات شوند و مي محسوب رو به پيشرفتمسلمان جزء كشورهاي

ي هـا كه گاه ناشي از سابقه مستعمراتي اين كشورها و وجود پيونـد اين وابستگي اقتصادي . ي برتر جهاني هستندها قدرت كند كه مـانع از ايـن مي تحميل ها يي را بر اين كشورها دات و محدوديتنيز تعه است تي تجاري با كشورهاي صنعتيسنّ .بين كشورهاي جهان اسالم صورت گيرد... سياسي و ، شود كه همكاري گسترده و مداوم اقتصادي مي

ي جهاني در گذشته و حال زمينه را براي مداخله ها ي جهان اسالم به قدرتها ع دولتي متنوها جموع وابستگيدر مرقابـت و گسـترش اتكـا بـه كشـمكش، ثبـاتي، جهان اسالم فراهم كرده و بـي ي و تجزيه ها و جدايي ها و توسعه شكاف

.گردد مي هاي غير اسالمي را سبب دولت


تجاري عد اقتصادي وخصوص در ب هباي هدهنده درون منطقمؤثّر پيوندي ها سازوكارضعف يا فقدان ي اسـالمي ها روابط اقتصادي بين كشور ي ، توسعهشودتواند موجب تحكيم وحدت اسالمي مي ي كهيكي از عوامل مهم

و سود آوري هرگونه اتحاد گمركي و تجاري موكول به موفّقيت البتّه. استاي هي منطقها بندي و گروه ها در قالب اتحاديهـ ي ي مكمل باشند تا تقويت بنيهها اين است كه كشورهاي عضو داراي اقتصاد ص در توليدي هر يـك از آنـان بـه تخص

فعيـدي ي تولها اند، در غير اين صورت، يعني اگر كشورهايي با زمينه نصيب بوده از آن بي ديگرانيي منجر شود كه ها تاليآورند كه ضرورت حمايت هر كشـور از توليـد داخلـي مي ي رقيب را به وجودها اقتصاد ،مشابه وجود داشته باشند نسبت به

ي ها رو شده و بنابراين تشكيل اتحاديه هخودش همچنان باقي مانده و حركت در مسير كاهش موانع گمركي با مشكل روب يكي از موانع مهم و اساسي در گسترش همگرايي اقتصادي و .)32: 1379 ابوترابيان،( ماند مي ثمر اقتصادي بي گمركي و

عبـارت ديگـر بـه ،واند مكمل تجارت بقيه آنها باشـد تجاري كشورهاي اسالمي اين است كه تجارت كشورهاي اسالمي ليه، مـواد معـدني و خـام و او دهد كه اكثريت آنها توليد كننده كاالهاي مي ساختار شناسي توليد كشورهاي اسالمي نشان

ـ بـا اسـتثناهايي انـدك ـ صه تجارت كشورهاي اسالميدليل چنين ساختارهايي مشخّ و به هستند محصوالت كشاورزيبدين ترتيب به .)74: 1379 خورشيدي،( صدور مواد خام و معدني و ورود كاالهاي ساخته شده صنعتي و مواد غذايي است

ي تجـاري هـا طـرف وضـعيت طبيعي است كه با اين رقيب يكديگر است و ،جاي اينكه تجارت آنها مكمل يكديگر باشدمليـارد دالر 6/416 از 1997در سـال كـه مـثالً اي گونـه ي پيشرفته صنعتي باشند، بهها كشورهاي مسلمان بيشتر كشور

درصد 91 به تجارت درون گروهي اختصاص يافته و )درصد 9معادل (الر مليارد د 5/38صادرات كشورهاي اسالمي فقط همچنـين بـر اسـاس .)278: 1379 مزروقـي، ( صادرات كشورهاي اسالمي روانه بازارهاي خارج از منطقه گرديـده اسـت

ـ ( ه استدرصد رسيد 5/16 به 2009 حجم تجارت درون گروهي كشورهاي اسالمي در سال ها آخرين گزارش اق سايت اتدرصـد و در مقابـل 17عد اقتصادي ميزان همگرايي اقتصـادي حـدود عبارت بهتر در ب به). بازرگاني و صنايع معادن ايران

نقطه مقابـل نيـازي ، )ي اسالميها نسبت به كشور(يي تجارت گرا اين برون .درصد بوده است 83ميزان واگرايي اقتصادي ي صـنعتي بـا ها گذاري در طرح همچنين در مسئله سرمايه. اقتصادي دارنداست كه اين كشورها براي گسترش همكاري

بـا كشورهاي اسالمي هسـتند، گذاري در اينكه برخي از كشورهاي جهان اسالم داراي امكانات فراوان مالي براي سرمايهي، اقتصادي و اجتماعي ثباتي سياس هاي مذهبي، سياسي، نابساماني و بي دليل وجود برخي عوامل از جمله رقابت به تأسف،

دهند مي طوركلي عدم اطمينان از برگشت اصل يا سود سرمايه؛ اين كشورها ترجيح به ي مسلمان وها در بسياري از كشورلين نتيجـه ايـن امـر افـزايش كشورهاي صنعتي انجام دهند كه او بيشترگذاري خود را در خارج از دنياي اسالم و سرمايه

ان و كشورهاي صنعتي و وابستگي بيشتر جهان اسالم به كشورهاي خـارج از جهـان اسـالم ي مسلمها شكاف بين كشورـ بـالغ گذاري جهان عرب در خـارج از مرزهـايش كه سرمايه عنوان مثال در حالي به. است شـود، مـي ميليـارد دالر 800 رب

بوده ها نيز سطحي گذاري ين سرمايها اكثر رسد و مي ميليارد دالر 10ي عربي فقط به ها گذاري آنها در داخل كشور سرمايه .)274: همان(مهم نيست و

گذاري و چـه از نظـر سرمايه ي مناسب بيشتر كشورهاي اسالمي چه از نظرها دليل فقدان بسترها و زمينه بنابراين بهيكـي از موانـع اصـلي ايجـاد بـازار مشـترك رسـد مـي نظـر ي غيراسالمي دارند، بهها روابط تجاري بيشتري كه با كشور


آيد كـه كشـورها مي وجود هتواند ب مي كشورهاي اسالمي هم همين است؛ چراكه در صورتي يك اتحاد يه يا بازار مشتركبـه ي رقيـب بـوده و هـا ع توليد نداشته، داراي اقتصادطي كه كشورهاي اسالمي تنوهمديگر را تكميل كنند ولي در شراي

ي هـا زمينه ق نخواهد بود و به همين دليل يكي ازاي اسالم وابسته هستند، ايجاد بازار مشترك اسالم چندان موفّخارج از دني .شود مي واگرايي تبديل ي زمينه به) ي اقتصادي و تجاريها همكاري(ي اسالمي ها اصلي همگرايي و همكاري كشور

گيري نتيجه، هـم بـه لحـاظ كثـرت رسد كه نيروهاي واگرا هم به لحاظ قـدرت و مي نظر در تحليل نيروهاي واگرا در دنياي اسالم به

تـوان گفـت مي ي مناسب همگرايي،ها عبارت ديگر، با وجود زمينه به. كنند مي تر عملمراتب از نيروهاي همگرا كارآمد بهي و جـداي ، توليد كننده شكافي ها نيرو ترين مهم. رو است هي روبو موانع جد ها فرايند همگرايي در جهان اسالم با چالش

:ازاند عبارتواگرايي در بين ملل و دول اسالمي ؛نبودن يكپارچگي جغرافيايي و گسيختگي فضايي و -1 از دين اسالم؛ ها تلقّيطرز ايدئولوژيكي و، هاي مذهبي تفاوت -2 ؛ي سياسيها انديشه وي قومي ها تفاوت -3 سياسي؛ ي سرزميني وها تعارض -4 اقتصادي و اجتماعي؛ ي ي سطح توسعهها تفاوت -5 اي؛ هي منطقها رقابت قدرت -6 اقتصادي جهان اسالم به آنها؛، ي سياسيها ناشي از وابستگياي هي برون منطقها ها و دولت قدرت ي مداخله -7 .تجاري در بعد اقتصادي و ويژخ به اي هدرون منطق ي پيونددهنده مؤثّري ها سازوكارضعف يا فقدان -8

ت در يك سطح قرار ندارند، برخـي از عوامـل فـوق نقـش يعوامل فوق از نظر نقش و اهمبديهي است هر كدام از الزم بـه ذكـر اينكـه، در زمـاني كـه همگرايـي ي نكته. شوند مي اصلي و زيربنايي داشته و برخي ديگر روبنايي محسوب

عنـوان غربي به مقامات كشورهاي عمدتاًپردازان و اي، از سوي نظريه ي منطقهها و سازمان ها و تشكيل اتحاديهاي همنطقـ اقتصادي، سياسي، امني هايمقابله با تهديد برايناپذير ضرورتي اجتناب ي شـده اسـت و بـر ايـن اسـاس تي و نظامي تلقّ

نفتـا همانند اتحاديه اروپـا، (اي هي منطقها سازمان تأسيسدي نيز جهت تقويت همگرايي بين كشورها و ي متعدها تالشپيچد، نسـخه واگرايـي و مي كه غرب براي كشورهاي منطقه خاورميانه و جهان اسالماي هت گرفته است، نسخصور...) و

. ي مذهبي و قومي در جهان اسالم اسـت ها تسرزميني در قالب حمايت ظاهري و منافقانه از حقوق اقوام و اقلي ي تجزيهي اقتصادي، سياسي و فرهنگي، اجتمـاعي دارد و ها ر عرصهآنچه مسلم است دنياي امروز نياز مبرم به همگرايي و اتحاد د

اي، بايد جهان و جهاني كشانده است، در چنين چرخهاي هي دنيا را به سمت همگرايي منطقها تروند جهاني شدن نيز، ملّ .كنداسالم بيشتر از پيش بر همگرايي بين االسالمي تكيه

ت آنها، نيازمند انجام مطالعات جامع ييا كم كردن نقش و اهمبدون شك، برطرف كردن موانع وحدت و همگرايي و ي هـا اين امر باحمايـت البتّهبينانه است كه ي دقيق و واقعها و علمي از سوي انديشمندان جهان اسالم و تدوين استراتژي


تـر بـه سـرانجام زود ...ها و نهادهاي مسئول همچون سازمان كنفرانس اسالمي، تقريب مذاهب و مادي و معنوي سازمان. ي خوبي صورت گرفته استها تضعيف عوامل واگرايي و تقويت عوامل همگرايي تالش ي تاكنون در زمينه. خواهد رسيد

ي زيادي را بـراي همگرايـي در دنيـاي اسـالم ها در جهان اسالم، انديشمندان و مصلحان بزرگي در ادوار مختلف، تالش) ره( د عبده، اقبال الهوري و در قرن بيستم به امام خمينـي دجمال الدين، محمسيتوان به مي انجام دادند كه از آن جمله

. اشاره كرد

وحدت در جهان اسالم ي براي توسعه يياپيشنهادهايـدئولوژيك از متـون مشـترك ي فقهـي و ها ي فكري در جهان اسالم و تقريب برداشتها درك متقابل نحله -1 اسالمي؛ ؛ي جهان اسالمها بين كشوراي هتعامالت فرهنگي و گسترش ارتباط رسان ي توسعه -2طلب گر و سلطه هاي مداخله سازي هويت و نقش دولت ي فراگير تبليغاتي براي برجستهها تدوين و اجراي برنامه -3تهديـد مشـترك از عبارتي بسـتر سـازي بـراي درك ، به در امور جهان اسالم براي افزايش آگاهي مسلماناناي هفرامنطق

ي مشابه؛ها ي اسالمي و يا نهادها ي كشورها طريق سازمان خبرگزاريتقريـب مواضـع اسالمي براي حل و فصل اختالفات ارضـي و مـرزي و اي هايجاد يك نهاد داوري درون منطق -4 ؛طور مستقل ي اسالمي در چارچوب كنفرانس اسالمي يا بهها دولت

سياسـي، ، ارتباطي فني،، علمي، ي كاركردي اقتصاديها اسالمي در حوزه المللي بينگسترش نهادهاي مشترك -5 ؛در دو سطح دولتي و غيردولتي ...ونظامي ؛ق مشترك ملل اسالمييها و عال يا بازتوليد و بازتعريف ارزش ي منافع مشتركها و زمينه ها ي بسترشناساي -6درك متقابل ملل اسـالمي فضاي ايجادگوي درون تمدني و درون فرهنگي اسالمي و و گسترش الگوهاي گفت -7

از همديگر؛نظيـر ،)ده بزرگ( هاي جهان اسالم قطب ل وهاي تراز او ب از قدرتمركّاي همشترك درون منطق نهاد تأسيس -8

هـا و مواضـع ديدگاه منظور استقرار نهاد گراينده به مركز به، در جهان اسالم D8يا )كشورهاي صنعتي جهان( گروه هفت ؛نيجريه مصر، عربستان سعودي، تركيه، ازبكستان، ايران، پاكستان، مالزي، بزرگ اسالمي شامل اندونزي،هاي دولت

عنـوان پـل ارتبـاطي ها به يكديگر بـه نزديكي اين پيمان بين كشورهاي اسالمي واي هي منطقها تقويت پيمان -9 .تر در جهان اسالم هاي اقتصادي دسته جمعي در ابعاد گسترده جهت دستيابي به اهداف مشاركت

منابعAbotrabian, M. R., 2000, Theory of Economical Linkage between Islamic Countries,

Collection of Articles Conference of Economical Cooperations of between Islamic Countries, Tehran: Institute for Economical Studies.

Androhi, W., 2006, Introduction to Political Ideology, Translated by Mohammad Rafiee Mehrabadi, Institute for Political and International Studies, Tehran. (In Persian)


Aref, M., 2005, Gography of World Islam, Translated by Sedyge Soltanifar, Jahad

Daneshgahy Publication, Tehran. (In Persian) Ataey, A, 1990, Ideology of Nationalism, Translated by Aghyghy Bakshayeshy, Islamic

Publicity Organization Publication, Tehran. (In Persian) Draicdel, A., 2008, Political Geography of Middle East and North Africa, Translated by

Dore Mirhidar, Institute for Political and International Studies, Tehran. (In Persian) Ezaty, E., 1999, Political Geography of World Islam, Qom Publication, Qom. (In Persian) Ezaty, E., 2006, Geopolitics in Twentieth Century, Samt Publication, Tehran. (In Persian) Ezaty, E., 2009, Geopolitics, Samt Publication, Tehran. (In Persian) Ghorbany, Z., 1993, Reasons Promotionislam and Degeneration of Moslem, Islamic Cultural

Publication, Tehran. (In Persian) Hafeznia, M.R., 1998, Convergence and Problems in Persian Gulf, Collection of Articles 8st

International Conference of Persian Gulf, Institute for Political and International Studies, Tehran. (In Persian)

Hafeznia, M.R., 2000, The Principles of Sociopolitical Studies, Qom Publication. (In Persian) Ivlacost, 1989, Geopolitical Problems, Islam, Sea, Africa, Translated by Abbas Aghahi,

Islamic Culture Publication, Tehran. (In Persian) Khorshydy, G., 2000, Possibility of Common Islamic Market, Collection of Articles

Conference of Economical Cooperations of between Islamic Countries, Institute for Economical Studies, Tehran. (In Persian)

Mazroghy, H., 2000, Equipments of Exchange in the Islamic Countries, Collection of Articles Conference of Economical Cooperations of between Islamic Countries, Institute for Economical Studies, Tehran.

Mojtahedzadeh, P., 2005b, Persian Gulf, Boundaries and Countries, Attaee Publication, Tehran. (In Persian)

Mojtahedzadeh, P., 2008, Geopolitical Idea and Iranian Reality, Nee Publication, Tehran. (In Persian)

Moseghy, S.A., 1999, Contemporary Islamic Movements, Samt Publication, Tehran. (In Persian)

Navab, M., 2000, World Economic, Regionalism and Development, Collection of Articles Conference of Economical Cooperations of between Islamic Countries, Institute for economical Studies, Tehran. (In Persian)

Report of Iran Chamber of Commerce Industries & Mines, 2008. Safavy, Y., 2008, Unity of the Islamic World, Shakib Publication, Tehran. (In Persian) Shahabadi, A., 2000, Role of Foreign Direct Investment in Islamic Countries, Collection of

Articles Conference of Economical Cooperations of between Islamic Countries, Institute for Economical Studies, Tehran. (In Persian)

Shykhhasani, K., 1996, Eco an Regional Viewpoint, Institute for Political and International Studies, Tehran. (In Persian)

Zarghani, S.H., 2007, An Introduction to International Boundaries, Publication of University Military Scientific. (In Persian)

8- حافظ نيا - jhgr.ut.ac.ir · 1391 نﺎﺘﺴﺑﺎﺗ ، 80 هرﺎﻤﺷ...

Documents

Transcript of 8- حافظ نيا - jhgr.ut.ac.ir · 1391 نﺎﺘﺴﺑﺎﺗ ، 80 هرﺎﻤﺷ...