(ﯽﺸﻫوﮋﭘ -ﯽﻤﻠﻋ) -...

)پژوهشی-علمی(

)25پیاپی (اولشمارة، هفتمسال ،دورة جدید، پنجاه و یکمسال 1394بهار

نشریات علمی کشور، مورخ ی اعتباراساس رأي یکصدوسیزدهمین جلسۀ کمیسیون بررسربحایز شرایط دریافت »دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان«مجلۀ 19/12/1374

طبق نامه مدیر کل پژوهشی وزارت علوم تحقیقات و . پژوهشی شناخته شد_درجۀ علمی جازه این مجله به صورت چهار مجله تخصصی ا6/6/87مورخ 4441/3فناوري به شمارة

اساس نامه بر. یکی از این چهار مجله است» تاریخیهاي پژوهش«انتشار یافت که فصلنامۀ .است» پژوهشی_علمی «مذکور این فصلنامه با حفظ سابقه داراي درجه

:شودایه میی زیر نماین نشریه در پایگاه اطالعاتhttp://uijs.ui.ac.ir:سامانه نشریات دانشگاه اصفهان

www.magiran.comبانک اطالعات نشریات کشور www.sid.irجهاد دانشگاهی پایگاه اطالعات علمی

ISC (www.srlst.com(پایگاه استنادي علوم جهان اسالم

)ISC(از پایگاه استنادي علوم جهان اسالم ) IF(داراي ضریب تأثیر http://ulrichsweb.serialsolutions.com )المللی نشریات ادواريراهنماي بین(پایگاه اولریخ

تاریخیهاي پژوهشمجله)پژوهشی- علمی(

1394بهار ) 25پیاپی(اول، شمارة هفتمدورة جدید، سال ، پنجاه و یکمسال اصفهان سانی دانشگاهنادانشکدة ادبیات و علوم:صاحب امتیازاصغر منتظرالقائمدکتر : مدیر مسؤول

مرتضی نورائیدکتر : سردبیر: ت تحریریهئهی

تاریخ اسالماستاد دانشگاه تربیت مدرسونددکتر صادق آئینهتاریخ ایران دوره اسالمیاستاد دانشگاه تبریزدکتر داوود اصفهانیانتاریخ اسالماد دانشگاه لبناناستپرفسور رضوان السیدتاریخ ایران دوره اسالمیدانشیار دانشگاه اصفهاندکتر فریدون الهیاري

تاریخ اسالماستاد دانشگاه لبنانپرفسور ابراهیم بیضونتاریخ ایران دوره اسالمیاستاد دانشگاه شهید بهشتیدکتر الهیار خلعتبريتاریخ ایران دوره اسالمیه اصفهاندانشگااستادنژاددکتر مرتضی دهقانتاریخ ایران دوره اسالمیدانشیار دانشگاه اصفهاننیريدکتر لقمان دهقان

تاریخ ایران معاصرپژوهشگر تاریخاستاد ویلم فلورتاریخ ایران معاصردانشیار دانشگاه دورهامپ لوفت. دکتر ج

تاریخ ایران دوره اسالمیاستاد دانشگاه اصفهانبادياصغر محمودآدکتر سیدتاریخ اسالمدانشیار دانشگاه اصفهان دکتر اصغر منتظرالقائم

تاریخ ایران معاصراستاد دانشگاه اصفهاندکتر مرتضی نورائیرضا نیکبخت: مدیر اجرایی

اعظم طغیانی:آراییصفحهنعیمه فقیهیان : و مترجم انگلیسیویراستارالهام لطفی :فارسییراستارو1394آبان : سال انتشارچاپخانۀ دانشگاه اصفهان :چاپ و صحافیدانشگاه اصفهان :ناشر

دانشگاه اصفهانيتحقیقات و فناوربا همکاري حوزة معاونت

.راي نویسندگان است و مجله در این زمینه مسؤولیتی نداردآمقاالت نمودار

،تاریخیهاي پژوهشانسانی، دفتر مجلهاصفهان، دانشکده ادبیات و علومصفهان، خیابان هزارجریب، دانشگاها: نشانی0311- 7933151: دورنگار0311- 7933097: تلفن-81744کد پستی

[email protected]: پست الکترونیکیhttp://uijs.ui.ac.ir/jhr: سایت مجله

و شرایط پذیرش آنراهنماي تدوین مقالهتاریخیهاي پژوهشمجلۀدر

را حوزة تاریخینظران هاي پژوهشی صاحباسالمی، تازهیمنظور رشد و گسترش فرهنگ ایرانبهتاریخیهاي پژوهشفصلنامه :یط زیر را دارا باشدبنابراین مقاالت ارسالی باید شرا. مندان قرار گیردعالقهر دسترسکند تا دمنتشر می

شرایط علمی:الفهاي نویسنده یا نویسندگان و نتیجه کاوشتحلیلی ،)Original research(مقاله باید داراي اصالت و نوآوري .1

.باشد.منابع معتبر و اصیل نیز استفاده شده باشددر نگارش مقاله باید روش تحقیق علمی رعایت شود و از . 2

شود و در صورت داشتن شرایط الزم، براي سی و ارزیابی میرت تحریریه برئینخست در ه،پس از دریافتمقاله:توضیحشود و در ت تحریریه مطرح میشده در هیئو امتیازات کسبنتایجهاي داوران پس از وصول دیدگاه. گرددداوران ارسال می

.گیردرت کسب امتیازات کافی و پذیرش آن، در نوبت چاپ قرار میصوشرایط نگارش:ب.اصول فصاحت و بالغت در آن رعایت شودمقاله باید از جهت نگارش ساختاري محکم و استوار داشته باشد و .1.عنوان مقاله باید کوتاه و گویا باشد.2لمسؤتلفن هذکر شمار(ذکرشود ) email(نشانی محل کار و نشانی اینترنتی با درجه علمی،هنام مؤلف یا مؤلفان همرا. 3

.)مکاتبات در برگ ضمیمه نیز الزم است.باشد) کلمه200تا 150(چکیده فارسی حداکثر پانزده سطر .4.کلید واژه فارسی حداکثر شش کلمه باشد.55000حداقل (اي ورود به مبحث اصلی آماده سازد ننده را برکه خواچنانشد؛ مقاله باید داراي مقدمه روشن و دقیق با.6

.)کلمه10000کلمه و حداکثر .تحقیق از شرایط مقاله استنۀبیان پیشی.7.طور روشن تحلیل شوداصلی مقاله باید موضوع بهدر متن.8.دقیق باشدمقاله باید داراي نتیجه.9

.باشد)کلمه200تا 150(چکیده انگلیسی حداکثر پانزده سطر .10.کلید واژه انگلیسی حداکثر شش کلمه باشد.11.نام نویسنده و درجه علمی و محل کار به التین ذکر شود.12شفیعی (:مثال. در میان پرانتز آورده شودصفحه: خانوادگی نویسنده، سال انتشارذکر ناماساس متن باید برارجاعات.13

.)304: 1370کدکنی، :و مآخذ پایانی باید به ترتیب زیر ذکر شودمنابع.14

کتاب: الف.نام ناشر، نوبت چاپ:نام کتاب، نام مترجم یا مصحح، شهر محل نشر.)سال انتشار(.، نام)شهرت(خانوادگی نام

نشریه: ب.)ص تا صاز(نام نشریه، شمارة دوره، صفحات مقاله »عنوان مقاله«.)سال انتشار(.، نام)شهرت(خانوادگی ناممجموعه مقاالت: جنام :نام گردآورنده یا ویراستار، نام مجموعه مقاالت، محل نشر،»درون گیومه«عنوان مقاله .)سال انتشار(.خانوادگی، نامنام

.)از ص تا ص( ناشر، شماره صفحات مقاله هاي اینترنتیسایت: د

.م و نشانی اینترنتی به صورت ایتالیک، نا»عنوان موضوع«.)آخرین تاریخ(.خانوادگی، نامناملوح فشرده: هـ.نام ناشر:عنوان، نام لوح فشرده، محل نشر.)سال انتشار(.ادگی، نامخانونام.سطر تنظیم شود23صفحه و هر صفحه در 25مقاله باید حداکثر .15به سامانه نشریات صورت الکترونیکی بایستی بهبراي ارسال مقاالت . گرددالکترونیکی دریافت میکامالصورتمقاالت به.16

صورت بهاز طریق سامانه نام و مقاله در سامانه ثبت. مراجعه شودhttp://uijs.ui.ac.ir/jhrدانشگاه اصفهان به آدرس .الکترونیکی ارسال شود

.شودت خارجی بالفاصله پس از فارسی آن داخل پرانتز در متن مقاله ذکر اسامی خاص و اصطالحات التین و ترکیبا.17.نامه باید تایید استاد راهنما را همراه داشته باشدمقاالت مستخرج از پایان. 18.شودانده نمیبرگردمقاالت ارسالی .19.مقاله نباید در هیچ مجله یا همایشی ارائه شده باشد.20

.همچنین ویراستاري آن آزاد استو یا نپذیرفتن مقاله یرفتنمجله در پذ: 1یادآوري .نویسنده باید هنگام ارسال مقاله متن زیر را تایپ و همراه مقاله ارسال نماید: 2یادآوري

باسمه تعالیتاریخیهاي سردبیر فصلنامه پژوهش

م کننویسنده مقاله تعهد میاینجانب ، آن را براي هیچ مجله یا تاریخیهاي پژوهشفصلنامۀت تحریریه تا زمان اعالم نتیجه ازسوي هیئ

.همایشی ارسال نکنم

امضاتاریخ

)ژوهشیپ- علمی (هاي تاریخی مشاوران علمی مجله پژوهش1394بهار ، )25پیاپی (اول، شماره هفتمسال ،دوره جدید، پنجاه و یکمسال

مدرس دانشگاه فرهنگیان اصفهاندکتر مهدي ابولحسنی

دانشیار دانشگاه فردوسی مشهددکتر محمدتقی ایمان پور

استادیار دانشگاه آزاد نجف آباد اصفهاندکتر فیض اله بوشاسب

استادیار دانشگاه محقق اردبیلیدکتر فرهاد پوریانژاد

استادیار دانشگاه اصفهاناندکتر مصطفی پیرمرادی

استادیار دانشگاه آزاد نجف آباد اصفهاندکتر ناصر جدیدي

دانشیار دانشگاه اصفهاندکتر محمدعلی چلونگر

دانشیار دانشگاه شیرازدکتر حمید حاجیان پور

پژوهشگر تاریخ معاصردکتر عبدالمهدي رجایی

قزوین) ره(لمللی امام خمینیاستادیار دانشگاه بین ادکتر عبدالرفیع رحیمی

استادیار دانشگاه شیرازدکتر محمدعلی رنجبر

استادیار دانشگاه اصفهاندکتر بهمن زینلی

پژوهشگر تاریخ معاصردکتر سیدمحمود سادات بیدگلی

استادیار دانشگاه اصفهاندکتر اسماعیل سنگاري

دانشیار دانشگاه تبریزدکتر مقصودعلی صادقی

استادیار دانشگاه اصفهاناکبر عباسیدکتر علی

استادیار دانشگاه اصفهاندکتر مسعود کثیري

دانشیار دانشگاه اصفهاندکتر علی اکبر کجباف

استاد دانشگاه اصفهاندکتر سیداصغر محمودآبادي

استاد دانشگاه اصفهاندکتر اصغر منتظرالقائم

استاد دانشگاه اصفهاندکتر مرتضی نورایی

دانشگاه اصفهانتاریخی هاي پژوهشمجله1394بهار –)25پیاپی (اولشمارة- هفتمسال -دورة جدید -پنجاه و یکمسال

فهرست مطالبــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

ق.ه1209- 1296(شالبافی کرمان در دوره قاجار(..........................................................................................رضا صحت منش- علی بیگدلی

18 -1

ق906- 984(م دولت صفویه نقش شاملوها در تأسیس و تداو(................................................................فروغ بازگیر- جهانبخش ثواقب

48 -19

بررسی استقرارهاي دهستان رستاق بر اساس اسناد مکتوب و داده هاي باستان شناسی.............................................اهللا میردهقان اشکذريسید فضل-هیم زارعیمحمد ابرا

62 -49

دینیرویکرديباگیري نخستین بنیادهاي جهانی شدن در عصر هخامنشیشکل.......................................علیرضا کرباسی-اسماعیل سنگاري

84 -63

جایگاه علمی زنان در تاریخ نگاري مسلمین................................................................................................حسین عزیزي

102 -85

ایران استبداديشهر نآرما.............................................................................................................................سارا رکنی-ك الدانیصفورا تر

120 -103

هـاي درسـی تـاریخ جنبش مشروطه در کتاب روایت تحلیل گفتمان..................................................امین تریان-حمید آزاد

140 -121

)ق.ه1209- 1296(شالبافی کرمان در دوره قاجار

**رضا صحت منش-علی بیگدلی

چکیده ترین کاالهاي صادراتی این و پشم و شال کرمان از مهم داي دار شالبافی و بافت منسوجات پشمی در کرمان سابقه دیرینه

.و کرمان مهمتـرین منطقـه شـالبافی در ایـران بـود این صنعت در دوره قاجار شکوفا شد . شهرتا قبل از دوره قاجار بود شد پشم و کـرك مرغـوبی بخش مهمی از رشد این حرفه ناشی از محیط جغرافیایی کرمان و نواحی آن بود که باعث می

گسترش این حرفه جمعیت انبوهی از شالبافان و بافندگان را پدیـد آورد کـه تقریبـا دوسـوم . آید دستدر این منطقه به شرایط نامناسب زیـستی و .هاي اعتراضی در اواخر قاجاران شدنددادند و منشأ حرکتشهر کرمان را تشکیل می جمعیت

بهداشتی، فقدان قوانین حمایتی، نداشتن شورا و صنف، شکاف طبقاتی و اجتماعی کرمان، مهمترین مشکالت ایـن قـشر در اواخـر . هایی مستقیم و غیرمستقیم بروز دهند واکنش داشت تا نسبت به این شرایط نامناسب که آنها را وامی عظیم بود

پژوهش حاضر در پـی آن اسـت کـه شـالبافی و از این رو، . شدشالبافی گزینرونق گرفت و جای فرشبافیدوره قاجار، ی تحلیل-بافندگی در کرمان دوره قاجار و شرایط اقتصادي، اجتماعی و سیاسی مؤثر بر بافندگان را بر پایه روش توصیفی

.ها و آثار جدید بررسی کندو با استفاده از منابع تاریخ محلی کرمان، سفرنامه

واژه هاي کلیديپشم، شالبافان، فرشبافان، کرمان، قاجار

استاد تاریخ دانشگاه شهید بهشتی[email protected]@Gmail.com) لوؤنویسنده مس(دانشجوي دکتري تاریخ ایران دانشگاه شیراز **

16/2/94: تاریخ پذیرش16/6/93:تاریخ وصول

)پژوهشی-علمی(هاي تاریخیپژوهشدانشگاه اصفهان- انسانی دانشکده ادبیات و علوم

هفتمدورة جدید، سال ، پنجاه و یکمسال 18-1ص،1394بهار ، )25پیاپی (اولشمارة

1394بهار ،)25پیاپی(اول، شمارة هفتمدورة جدید، سال ،پنجاه و یکمسال هاي تاریخی،پژوهش/2

مقدمهشالبافی در هند و ایران از رونق چـشمگیري برخـوردار

در هند، کشمیر مهمترین منطقه شالبافی بـود . بوده است ــران هــم دو من طقــه خراســان و کرمــان کــانون و در ای

هـاي دور تـا دوره در کرمـان از گذشـته .شالبافی بودند هـاي گیـري فعالیـت معاصر، بستر مناسبی بـراي شـکل

فرشبافی و . کارگاهی و صنایع دستی وجود داشته است بودنـد کـه در شالبافی از جمله صنایع دستی پرارزشـی

هزاره شالبافی حداقل از یک . این سرزمین سر برآوردند قبل از دوره قاجار در کرمان حرفه پررونقی بود؛ امـا در دوره قاجار به اوج شکوفایی و بالندگی رسید و جمعیت عظیمی از بافندگان شال شـکل گرفـت کـه در برخـی از

شـال بـه . اندمنابع تا دوسوم جمعیت کرمان هم ذکر شده شـد و تبـدیل کاالیی مهم در تجـارت و اقتـصاد کرمـان

در برهه زمـانی دهـه آخـر قـرن سـیزدهم، در شالبافاندر شورش نان و . اي بودند اعتراضات عمده کرمان منشأ

درگیري شیخی و متشرعه حضور فعالی داشتند و پـاي از ایـن رو، سـؤال .ها بودنـد ثابت اعتراضات و تحصن

گیـري و اصلی ایـن اسـت کـه چـه عـواملی بـه شـکل ر شـد و گسترش شالبافی در کرمـان دوره قاجـار منجـ

علت حضور آنها در صحنه اجتماع کرمان و اعتراضـات بـا اسـتناد بـه منـابع تـاریخ ،ها چه بود؟ بر این پایـه آن

هاي جدیـد فرضـیه ها و پزوهش محلی کرمان، سفرنامه پژوهش با رهیـافتی تـاریخی بـه بوتـه نقـد و بررسـی

تا علـت گذاشته شده و تحقیق پیش رو در پی آن است شر عظـیم شـالباف و فرشـباف را در سربرآوردن این قـ

صحنه اجتماعی کرمان و از این رهگـذر حـضور فعـال .دکنآنان را در تحوالت اجتماعی این شهر بررسی

اقتصاد کارگاهی در کرمـان گویايجا که بافندگی از آن هـا شـدند و ظهـور آن ها کارگر محـسوب مـی بود و آن

ن از دهنـده تغییـر و تحـوالت اقتـصادي و فـرارفت نشان

کشاورزي به اقتصادي کارگاهی و صنعتی بود، پژوهش تواند بر شرایط زیستی و معیشتی کـارگران و حاضر می

روابط موجود بین کارگر و کارفرما در مرحله ظهور این .قشر پرتو افکند

پیشینه شالبافیشالبافی از صنایعی اسـت کـه در جغرافیـاي ایـران بـه

ــبه وجــود ــه ش ــران ب ــد و از ای ــال آم ــد انتق ــاره هن قظــاهرا شــال بــه معنــاي ). 393: 1387عطــائی، (یافــت

که یکی از امراي همایون به نام میرزا حیـدر در پتوستهند، هنگام دریافت دو تخته پتو آنهـا را شـال نامیـد و

زیـرا ایـن امیـر از اهـالی این نام روي آنها بـاقی مانـد؛ گفتندکاشغر بود که آنها پتو را به زبان کاشغري شال می

).395: 1387عطائی، (هـاي دور یکی از مراکز مهم بافنـدگی ایـران از گذشـته

کرمان است که نواحی آن از دیرباز به صنایع بافندگی و پرداختند و این صنایع حداقل از یـک هـزاره پشمی می

بم یکـی از .قبل از قاجاران در کرمان برقرار بوده است هـاي پارچـه شهرهایی بود که در قـرن چهـارم هجـري

العاده بـادوام کرد که فوق اي و نخی زیبایی تولید می پنبهبخـش مهمـی از . و براي چند سال قابل نگهداري بـود

.کردنــدلبــاس ســالطین را بافنــدگان در بــم تهیــه مــی هـا و منـسوجات تهیـه شـده در بـم نـه تنهـا در پارچه

رفت؛ بلکه بخش مهمـی بازارهاي داخلی به فروش می ابـن حوقـل، (شـد راق و مصر هم صـادر مـی از آن به ع

از دیگر نواحیی که بافنـدگی در آن سـابقه ). 77: 1345طوالنی دارد، راین از توابع کرمان و ناحیه زرنـد اسـت

هایی شـبیه بـه بـم و بـا کیفیـت عـالی تولیـد که پارچه مؤلــف (شــدکردنــد و بخــش مهــم آن صــادر مــیمــی

اصطخري، ؛ 688: 1361؛ مقدسی، 370: 1372ناشناخته،1347 :144.(

٣/)قهـ1209- 1296(شالباقی کرمان در دوره قاجار

بارتولد در مورد پیشینه شالبافی و قالیبافی در بـم و کرمـان بــافتن ) قــرن دهــم مــیالدي(در آن زمــان... «: نویــسدمــیهاي کرمان که تا به امروز معروف است، در بم تمرکز شال

هـاي کرمـان، در ایـن زمـان، عـالوه بـر شـال .... یافته بود نویـسان جغرافـی . ی دارند هاي کرمان نیز اشتهار خاص قالی

کننـد؛ ولـی قرن دهم میالدي از قالیبافان کرمان ذکري نمی این طرز صنعت بافنـدگی در قـرن چهـاردهم مـیالدي در

).198: 1308بارتولد، (»زمان تیمور دائر بودــز از کارهــاي دســتباف ــزي نی مارکوپولو،جهــانگرد ونی

و هـاي ابریـشمی کنـد؛ از پارچـه باشکوه کرمان یاد می حریر که به دست دختران و زنان کرمانی و با ظرافت و

هاي زیبایی که انـسان شده، از پرده زیبایی بسیار تهیه می باستانی پـاریزي از ). 55: 1390میلیونه،(کندرا جادو می

این گفتار نتیجه گرفت کـه مقـصود مـارکوپولو از ایـن باســتانی (کرمــانی اســتهــا، قــالی، شــال و پتــويواژه

).92: 1384پاریزي،

رونق شالبافی در دوره قاجارــل ــا قت ــداي دوره قاجــار و ب هــاي مهیــب و عــامدر ابت

هـم هایی که سـپاه آغامحمـدخان بـه بـار آورد، ویرانیبهـره رمـان و هـم پـرورش گوسـفند از آن بـی اهالی ک

نماندند و نتیجه این شد که تجارت پشم در کرمـان بـه در واقـع، ).1388:361گریـوز، (کلی مختل و نابود شد

و ) م1722-1499/ق.ه905-1135(از اواخــر صــفویه و ) م1747-1735/ق.ه1148-1160(بعد از نـادر دوره

و نیز در ) م1794-1749/ق.ه1209-1163(آغاز زندیان یـران بـه طـور هاي سلسله قاجار، صـنایع ا آغازین سال

خـصوص، متـأثر از نـاامنی ایـن کلی و صنایع پشمی به اما با تثبیـت دولـت قاجـار ؛نداشتچندانی ادوار رونق

بـه اوج شـکوفایی و رفتـه ، رفته و تجارت پشم شالبافیتـرین صـنعت و شالبافی به پررونق بالندگی خود رسید

هـاي د که عالوه برجنبـه شکرمان در دوره قاجار تبدیل

اقتصادي و تجـاري، از جنبـه سیاسـی و اجتمـاعی هـم خــصوصدر ایــن باســتانی پــاریزي . مهــم بــودبــسیار

شالبافان یک طبقه اجتماعی مهم را تـشکیل « :نویسدمیدادند، و طبقات بازاري ثروتمند کرمان بیشتر تجار شال

اکثریت مـردم شـهر اند و البته، طبقه عامه و و قالی بوده هـا هـا و قالیبـاف نیز گروه عظیم بافنده؛ یعنـی شـالباف

)150: 85باستانی پاریزي، (».بودندگزارش کیت ابوت در نیمه قرن نـوزدهم، کرمـان بنا به

نفـر 25000ق، .ه1266-1267/م 1849-1850در سال کارگـاه 220کارگـاه شـالبافی، 2200جمعیت داشـت،

9کارگاه که متعلـق بـه 325بافی؛ به غیر از حدود پشمبـه نظـر ).413: 1362عیسوي، (روستاي اطراف آن بود

اي بـراي یگاه ویـژه رسد براي رونق شالبافی باید جا میهاي امیرکبیر قائـل بـود؛ زیـرا ایـن برهـه دوره حمایت

رغم حمایت خاص بهاز امیر و پسصدارت او بود؛ اما و شـد شاه از این صنعت، از اعتبار و رونـق آن کاسـته

ــتگاه ــداد دس ــشمگیري تع ــاهش چ ــالبافی ک ــاي ش هاین حرفـه در دو دهـه ).211: 1375خانیکوف، (داشت

شـالبافی در اواخـر . حسوسی را نـشان داد بعدي رشد م م که سال تألیف 1874/ق.ه1291قرن سیزدهم؛ یعنی در

بود، در اوج رونـق خـود قـرار جغرافیاي وزیري کتاب داشت؛ دوازده هزار دستگاه شالبافی که حداقل بیست و چهار هزار نفـر از جمعیـت چهـل و یـک هـزار نفـري

: 1385ري، وزیـ (ها مشغول بـه کـار بودنـد کرمان درآن اگر افرادي که در سـایر مـشاغل شـالبافی ).121و 115

کردند، به بیست و چهـار هـزار نفـر در بـاال فعالیت می افزوده شود، این نتیجه حاصل خواهد شد که تقریبـا بـیش

هـاي از دوسوم جمعیت کرمان در زمینه شـالبافی و حرفـه در این زمـان بیـشترین حجـم . مرتبط با آن فعالیت داشتند

صادرات کرمان را نیز انـواع و اقـسام شـال و منـسوجات ).119: 1385وزیري، (اددمیپشمی تشکیل

از یـک سـو حـاکی از ،هاي شـالبافی تعداد زیاد دستگاه


رونق این صنعت در کرمان دوره قاجار بود و از سـوي گیـري کارخانـه و تمرکز و شکل دهنده عدم دیگر، نشان

تولیـد هنـوز بـه . بـود در نتیجه، عدم انباشـت سـرمایه صورت کارگاهی و پراکنده بـود، بیـشتر جنبـه مـصرف داخلی داشت و کمتر رقابتی و براي صـادرات خـارجی

نکته مهم دیگري که در مـورد ایـن جمعیـت بایـد . بوددسـت اطفـال اکثر بـه « توجه داشت، این است که شال

و از ) 234: 1336سـایکس، ( » شـد خردسال بافتـه مـی زنان نیز با کار خود کـرك و پـشم را تهیـه طرف دیگر،

) نــساجان(کردنــد و بــه شــالبافان و جوالهــان مــیاز این رو، بـه نظـر ). 166: 1385وزیري، (فروختندمیرسد باید این جمعیت عظیم را در چارچوب نظریـه می

تقسیم کار اجتمـاعی و همبـستگی ناشـی از آن فهـم و در مرحلـه جامعـه ایـران و کرمـان هنـوز . تبیین نمـود

اي روسـتایی بـود کـه کرد و جامعـه کشاورزي سیر می ــه ــین جامع ــستگی چن ــی از همب ــوانین آن ناش اي و ق

از برخـی که منـشأ آن اشـتراك همبستگی مکانیکی بود حاالت وجدان در میان کلیه اعضاي یک جامعـه اسـت

بــالطبع در چنــین ). 89-133، 1359دورکــیم، : ك.ر(کار اجتمـاعی بـه وجـود اي نوع خاصی از تقسیم جامعه

آمده بود که افراد خانواده خود را ملزم به حفـظ خـانواده هــاي خــود دانــستند و هــر کــدام در حیطــه توانــاییمــی

کارهـاي سـخت . گرفتنـد هایی را به دوش می مسؤولیتکشاورزي و دامداري بر عهده پدر قرار گرفته بود و مادر

بـه خانواده ضمن انجام وظـایف مـادري و همـسرداري کرد و فرزندان نیز به نـسبت اقتصاد خانواده نیز کمک می

. کردندتوانایی و نیروي خود در این امر مشارکت میــد ــد ســال بع ــأمور )ق1297/م1879(چن ــر م ــک نف ، ی

انگلیسی که براي ایجاد خط تلگراف به کرمان رفت، از کاهش شالبافان گزارش داد و تعداد آنها را پانزده هـزار

ــر ــر ک ــر ذک ــی(دنف ــایکس .)1362:205، تلگرافچ س، تعـداد )146: 1363رابینو، (گذار کنسولگري کرمان پایه

هاي شالبافی کرمان را سه هزار دسـتگاه نوشـت دستگاه: 1336سـایکس، (که باز هـم از آنهـا کاسـته شـده بـود

ها و تعـداد شـالبافان را بایـد این کاهش دستگاه .)235در این . زیابی کرد ثیر تجارت جهانی و داخلی ار أتتحت

دوره، کاشت تریـاك رونـق گرفـت و از طـرف دیگـر، داران و تجـار نیـز سـرمایه خـود را در تجـارت سرمایه

فرش به کار انداختند؛ زیرا تقاضـاي بیـشتري بـراي آن -1333./م1850-1914هـاي بـین سـال .وجود داشـت

بـه ق ابریشم و منسوجات در زمینـه صـادرات .ه1267عوض، پنبه خام و فرش جـاي سقوط کرد و در شدت

درصـد 23اي و پشمی از منسوجات پنبه . تها را گرف آندرصــد در 1ق، بــه .ه1267/م1850صــادرات در ســال

ــال .ه1298/م1880 ــه در س ــید ک .م1912-1913ق رسایـن . درصد را نـشان داد 1ق نیز همین .ه1332-1331/

از نوع منسوجات در زمینه واردات هم کاهش داشـت و 5ق بــه .ه1267./م1850اردات در ســال درصــد و23

کـاهش ق.ه1331-1332/م1912-1913درصد در سال ــت ــاي آن .یافـ ــه جـ ــ بـ ــا فـ ــال هـ ــه در سـ رش کـ

ــود، در ق صفر.ه1267./م1850 ــشان داده ب ــد را ن درصــال ــادرات را 4ق .ه1298/م1880س درصــد حجــم ص

ــا ــود و در س ــرده ب ــغال ک -1332/م1912-1913ل اشز نظـر حجـم و ارزش درصد رسید و ا 12ق به .ه1331

بـر ).205-206: 1362عیـسوي، (رقم بسیار باالیی بـود ــال ــستان در س ــانی انگل ــناد پارلم ــاس اس -1905اس

درصـد 92/94ق، فرش کرمـان .ه1322-1323./م1904کاالهاي صـادراتی کرمـان بـه هنـد و اروپـا را تـشکیل

درصد صـادرات کرمـان /. 28حالی که پشم نیز داد؛ در میدر ). 399: 1390کمـالی، (را تشکیل داده بود به این مناطق

هاي بعدي هم مهمتـرین محـصول صـادراتی کرمـان سالشال هم در این برهه صنعت رو به زوالـی بـود . فرش بود

).167: 1392کمالی، (شدکه بیشتر به عثمانی صادر میهـاي یکی دیگر از علل رکود شالبافی را باید در تعرفـه

٥/)قهـ1209- 1296(شالباقی کرمان در دوره قاجار

ق1320ارداد گمرکـی بـر اسـاس قـر . گمرکی دانـست م مابین دولتـین ایـران و روس، صـادرات قـالی 1902/

پشمی، پشم و پارچه پشمی، و واردات پـشم آزاد بـوده است و براي واردات بر قالی پشمی و پارچه به ترتیب، ــود ــده ب ــسته ش ــرك ب ــق گم ــران ح ــشت ق ــه و ه س

به همین علت، پشم انبوهی به ). 40: 1384زاده، جمال(خـصوص بـه روسـیه، هنـد و ایی و بـه ورهاي اروپ کش

) 33: 1384جمـالزاده، (شدانگلستان و عثمانی صادر می گـشت و و به صورت کاالي پـشمی بـه کـشور بـازمی .صنایع پشمی داخلی از این رویه ضربه خورد

علل رونق شالبافی در دوره قاجاریکی از علل اصلی رشـد ایـن صـنعت در دوره قاجـار،

ها در ر اعم و شالبافی بود که قرن پیشینه بافندگی به طو هـا کرمان پیشه اهالی بود و بدین ترتیـب، تجربـه سـال

از علـل دیگـر . به رونق آن در دوره قاجار انجامید کار،گسترش و رشد این صنعت، مرغوبیـت مـاده اولیـه آن؛ یعنی کرك و پشم بود که تحت تأثیر آب و هـواي ایـن

ناشـی از محـیط مرغوبیـت پـشم را تاورنیه.منطقه بود طبیعی کرمان و علفزارهـاي ایـن ناحیـه دانـسته اسـت

ــه، ( ــز، .)1336:111تاورنی ــار نی ــسندگان دوره قاج نویکرمان را از نظر اقلیمی مناسـب کـار بافنـدگی و آب و ــسیار مــؤثر ــه را در لطافــت جــنس ب هــواي ایــن ناحی

ــد کــه هــیچ نقطــهادانــسته ــا آن را ن ــوان رقابــت ب اي تمرغوبیت پشم کرمان ).235: 36ایکس، س(است نداشته

ها و نمایندگان آنهـا شـیفته انگلیسیاي بود که به اندازه پشم اسپانیا که قبال مورد آن شدند و این محصول را بر

گریـوز، (دادنـد ها واقع شده بـود، تـرجیح مـی توجه آن 1388 :367.(

روي آوردن به صنایع دسـتی، تجـاري و کارگـاهی بـه اص کرمـان بـوده کـه ایـن فعالیـت علت جغرافیاي خـ

ــاري و ــیتج ــاهی را م ــت کارگ ــراي فعالی ــده و ب طلبی

به همـین جهـت، . کشاورزي چندان مساعد نبوده است باستانی پاریزي یکی از علل رشد این صنعت را، کارگر ارزان به علت کمبود کارهاي زراعتـی و صـنعتی دیگـر

ر از بـاالت «: نویـسد ترین علت مـی داند و در ذکر مهم میکه اساس آن بر مبناي است همه، مسئله اقتصاد کویري

استفاده از حداقل مواد اولیه و مصالح با حداکثر کـار و »نیــروي انــسانی بــود و نتیجــه آن مرغوبیــت کاالســت

.)152-1385:151باستانی پاریزي، (بــسیاري از حکــام کرمــان؛ از جملــه طهماســب میــرزا

، کیــومرث.)م1854-1851/ق1268-1271(مؤیدالدولــهاولالملک، وکیل )م1860-1859/ق1276-1277(میرزا

ــل) م1867-1860/ق1284-1277( ــکووکیـ دومالملـدر ترقــــی صــــنعت ) م1878-1868/ق1295-1285(

اهمیــت صــنعت دهنــدهکــه نــشان،شــالبافی کوشــیدنددر مـورد . بـود شالبافی نزد کارگزاران حکومت قاجاري

شال « : نویسدمیانیالملک اول احمدي کرم دوره وکیل اي ترقی کـرد کـه رونـق بـازار کـشمیر کرمان به درجه

)154: 1386احمدي کرمانی، (».بشکستمهمــی در امیرکبیــر بــا حمایــت صــنایع داخلــی نقــش

هـاي سیاست.بافی داشت صنعت شال پیشرفت چشمگیر حمایتی امیرکبیر از صنایع داخلی در رونق این صـنعت

رمان چنان تـأثیري داشـت هاي تولیدي ک و کیفیت شال اي شـال هـم در تـشخیص ایـن کـاال از که تجار حرفه

شدند و آن را بـا کاالي مشابه کشمیري دچار مشکل می وقـایع اتفاقیـه، دهـم (گرفتنـد نمونه کشمیري اشتباه می

ــادي ــت ).1: 1267االول جم ــورد حمای ــستوفی در م ممیـرزا [نظـام امیر« :نویـسد امیرکبیر از صنعت شالبافی می

در تشویق صنایع بذل جهـد نمـود و ] خان امیرکبیر تقیهاي کشمیري ترقی داد، شال هاي کرمانی را به پایه شال

ین صنعت نشد، بـه حـال ا و چون بعد از او تشویقی از روي شــال ترمــه » امیــري«ولــی اســم ؛ســابق برگــشت

ــد ــانی مانـ ــستوفی، ( »کرمـ ــا ).1:74، ج 1377مـ بـ


میري در ایران کساد شد و هاي او بازار شال کش حمایتکه نام خود را از نـام امیرکبیـر گرفتـه -هاي امیري شالــود ــع دادن -ب ــاد و مواق ــت و در اعی ــاي آن را گرف ج

).457: 1362عیـسوي، (شدخلعت، شال امیري اعطا می دادن شـال بـه بزرگـان، میرزا آقاخان نوري هم با هدیـه

کوشید وزرا، سران عشایر و اقوام، در رونق این صنعت ناصرالدین شـاه هـم از ). 184: 1385باستانی پاریزي، (

یک طرف با خرید و هدیه دادن شـال و دسـتورالعملی که در این باب صادر کرد، به ترقی این صـنعت کمـک

از ،)2:922، ج 1372روزنامه دولت علیـه ایـران، (کردخواسـتار توجـه و مراقبـت از صـناعات و ،سوي دیگر

شالبافی، فرشبافی، پشم و :، نظیر محصوالت مهم کرمان یت آنها افـزایش یابـد؛ تریاك کرمان شد تا کیفیت و کم

اي که سـبب رقابـت در بـازار و جلـب مـشتري گونهبه.)232: 1385باستانی پاریزي، (گردد

نواحی مختلف ایالت کرمـان نیـز در پدیـد آمـدن ایـن جیرفت یکی از این نواحی . صنعت و رشد آن مؤثر بود

که با برخورداري از شرایط مناسب جغرافیـایی و است جـا رونـق هاي حاصلخیز زنـدگی عـشایري در آن زمین

داشت و کمپانی هند شرقی هم کرك و پشم این ناحیـه را پسندیده و در شمار اقالم صادراتی به هنـد در آورده

نویـسنده ناشناسـی در دوره ). 216: 1385وزیري، (بودــی ــت م ــاره جیرف ــار در ب ــسدنقاج ــاو «: وی ــافع گ من

کم شال کرمان کـه کیف و وگوسفندش زیاد از اندازه و نظیـر پـشمینه کـشمیر اصـل مـاده آن نظیر اسـت و بیمؤلـف ناشـناخته، (»اسـت ) جیرفت(بارزجبال ]کرك[

هاي شالبافی و حومه کرمان نیز کارگاه در ). 393: 1385اي هـم در کـار هاي مرتبط بدان رونق داشت؛ عده حرفه

کردند و مواد اولیه ایـن رت کرك و پشم فعالیت می تجاــی ــراهم م ــنعت را ف ــدص ــري، ( کردن ؛ 174: 1385وزی

).413: 1362عیسوي، هـاي ها، شـال ها و حمایتبدین ترتیب و با این ظرفیت

داراي اشکال و نقوش مختلـف و « زیبایی تولید شد که : 1336سایکس، (بود » بهتر از همه آنها نقش گل و بوته

شبیه جنس کـشمیري و در نرمـی از آن هـم « و ) 234ــالیتر ــرزن، (»ع ــهولت از « و) 625: 2، ج1373ک ــه س ب

ــل ــالی کــشمیري و حــاج خلی ــاس ع ــل اجن خــانی قاب.)81: 1384زاده، جمال(»تشخیص نبود

رونق فرشبافیصنعت شالبافی که پیشینه طـوالنی در کرمـان داشـت و

ار بـود، از در قرن سـیزدهم از رونـق بـسزایی برخـورد اوایل قرن چهاردهم هجري قمري رو به افول گذاشـت و موقعیت برتر خود را به فرشبافی داد و پشم و ابریشم

هاي مرغوب به کار رفـت مرغوب کرمان در بافت قالی فرش کرمانی را از لحـاظ نفاسـت و . وشهرت پیدا کرد

و العاده اعال و ممتـاز دانـسته آمیزي فوق ظرافت و رنگ انــددنیــا معرفــی کــردهتــرین صــنایع ظریفــهیساز نفــ

ایـران چنـد نـوع قـالی عمـل ).233: 1336سایکس، (اي، پشمی، ابریشمی، پنبه و پـشم، پـشم و پنبه: آوردمی

هاي پشمی باالترین ارزش را داشـتند ابریشم؛ ولی قالی و تقریبا تمام صادرات ایران از حیث قـالی و قالیچـه از

تـرین نـوع جا که کرمـان مرغـوب این نوع بود و از آن پشم را داشت، بهترین نوع قـالی نیـز در کرمـان تولیـد

و از طرف دیگر، باالترین قیمت فـرش هـم در شد،می).20: 1384زاده، جمال(انگلستان از آن فرش کرمان بود

ـ ترقـی صـنعت فرشـبافی تحـت رونق و ثیر تجـارت أتق داد داران را به سمت این صـنعت سـو جهانی، سرمایه

و تجار سایر شهرها و نیز تجـار خـارجی هـم در ایـن زمینه فعالیت کردند و به مرور صـنعت شـالبافی رونـق

از « : نویسدوزیري در این باره می . خود را از دست داد سنه هزار و سیصد و پانزده تا چهـار، پـنج سـال حرفـه قالیبافی در کرمان به طوري ترقی کرد و رونـق گرفـت

ی این مملکت از اعیان وخوانین و اعـالی و که تمام اهال

٧/)قهـ1209- 1296(شالباقی کرمان در دوره قاجار

اواسط و ادانی و غیره، هر کس استطاعت و تـوانی و ده تومان در خود دید، یک دستگاه و بیـشتر بـراي جلـب

بـافی هاي شالبافی به قـالی اغلب دستگاه . منافع باز نمود بسیاري از مردم ترقی کرده صاحب مکنت و . شدمبدل

تد کرمان و معامالت مـردم ثروت شدند و تمام داد و س غیـره منحـصر بـه خریـد و آن سامان از تجار تـرك و

ــود ــالی ب ــروش ق ــري، (»...ف در ســال ) 115: 1385وزیدر بسیاري از نـواحی کرمـان؛ از جملـه راور، . ق1321

هـاي قالیبـافی دایـر و از رونـق هروز و سرآسیا کارگاه ).186-188: 1361الملک، افضل(برخوردار بود

در صـنعت فـرش گـذاري م گرایش و سرمایه بخش مه ثیر تقاضاي خارجی بود و حتـی باعـث جـذب أتتحت

:نویسدعیسوي در این مورد می. سرمایه هم شدق نفوذ رو به رشد فرش ایـران .ه1287./م1870در دهه

در اروپا و ایاالت متحد آمریکا به تقاضـاي آن در بـازار روسی و آلمانی در داران بریتانیایی، سرمایه. بسیار افزود

هــا و گــذاري کردنــد و کارخانــهایــن صــنعت ســرمایههاي بزرگی که گاه صدها کارگر داشتند، در ایران کارگاه

تجار ایرانی تبریزي و جاهاي دیگـر نیـز . به کار افتادند هاي بزرگی تأسیس کردنـد؛ امـا در واقـع حجـم کارگاه

نها را عظیم تولید مربوط به مراکز سنتی بود که سرمایه آ میـزان تولیـد . کردنـد مین می أنیز معموال کسبه و تجار ت

بسیار باال رفت و صادرات چند برابـر شـد؛ چنانکـه در ق به حدود یک میلیون لیره یـا تقریبـا .ه1333./م1914

: 1388عیـسوي، (یک هشتم کل صـادرات ایـران رسـید 499-498.(

ــرزا ــسین می ــنعت از دوره عبدالح ــن ص ــان ای در کرمبزرگتـــرین . ترقـــی کـــرد) ق1309-1312(افرمانفرمـــ

داران و تجـار هـم حکـام و کارخانـه گـذاران و سرمایهو البته، ) 226: 1386احمدي کرمانی، (شاهزادگان بودند

اي از بافنـدگی و فرشـبافی در روستاها که بخش عمـده شد، اربابـان و زمینـداران بـزرگ ایـن در آنجا انجام می

-63: 1362عیسوي، ( نددادفعالیت سودآور را انجام می نقش مهم را در حیات اقتصادي تجار و بازرگانـان ). 62

ها طبقـات دادند که بخش مهمی از آن عمده تشکیل می پـا بیـشتر نقـش متنفذ و شاهزادگان بودند و تجار خرده

هـاي میـان شـهر و روسـتا و ایـاالت مجـاور را واسطهـ . داشتند ه سـال تعداد این اربابان و تجار ثروتمند سال ب

الملک از نمونه بارز این تجار بهجت . در حال ازدیاد بود تـا «: عیسوي در باره او نوشـته اسـت . حکام کرمان بود

الملـک بـه حاال هیچ یک از حکام کرمـان مثـل بهجـت وي تمـام ....چنین ثروت عظیمی دسـت نیافتـه اسـت

گندم، جو، نخود، عدس، پنبه، پشم، -تولیدات محلی را -نیز بذر خـشخاش و کـشتزارهاي آن را کره و غیره و

کـرد و در فـصل ضبط کـرده و در انبارهـا احتکـار مـی »فروخــتهــا را مــیزمــستان بــه ســه برابــر قیمــت آن

.)63: 1362عیسوي، (ق.ه1323(در اواخر دوران قاجـار و قبـل از مـشروطه

پیشه بافندگی هنوز شغل اکثریت مردم کرمان ) م1905/دیگر منحـصر بـه شـالبافی نبـود؛ بود؛ با این تفاوت که

بلکه از جمعیت نزدیـک بـه صـدهزار نفـري کرمـان و نفــري شــهر کرمــان، بیــشتر آنهــا در 000/60حومــه و

ــافی، قالیچــه و مــشاغل پارچــه ــافی، شــالبافی، قالیب ... بدرصد جمعیت شهر 78شغول بودند و بافندگان تقریبا م

: 1386میرزا رضا مهنـدس، (کرمان را تشکیل داده بودند ).16: ق1323آباد، مکتوب از بهرام؛139

پشم و شال در تجارت ایران و کرمانتا قبل از دوره قاجار، مهمترین محصول تجاري کرمـان

کمپانی هند . پشم بود که تقاضاي خارجی زیادي داشت شرقی انگلیس از دوره صفوي و بعد در قـرن هجـدهم

ردن هـا بـراي بـه دسـت آو رقابت شدیدي را با هلندي گـذاري راه انـداخت و بـاالترین سـرمایه بـه پشم کرمان

ممکــن را در پــشم کرمــان انجــام داد؛ حتــی در مواقــع


ها و تلـف شـدن توانستند بر اثر خرابی اگر نمی ،کمیابیگوسفندان پشم کافی به دست آورند، با پرداخت قیمت

ـ بـه . کردنـد مین مـی أگزاف پشم مـورد نیـاز خـود را تیگانـه «شد که پشم کرمان توصیه می نمایندگان کمپانی

خصوص پشم سرخ را پـیش ؛ به »قلم تجارتی آن منطقه ــان، از ــه پــشم کــافی در کرم ــد و عــدم تهی ــد کنن خری

گریـوز، (هاي نماینـدگان کمپـانی انگلیـسی بـود نگرانیقـسمت اعظـم در دوره قاجار هـم ). 346-347: 1388

بـه ،پشم کرمان که قیمتش به شدت در حال ترقی بـود عیـسوي، (شـد صورت مواد خام بـه هنـد فروختـه مـی

1362 :416(.تـرین کاالهـاي در میان مهم ، با این حال، عالوه بر پشم

شـد تولیدي و صادراتی ایران که در کرمـان تولیـد مـی خـورد فرش، انواع شال و انواع قالیچـه بـه چـشم مـی

در جدول صـادرات ایـران هـم ). 132: 1362عیسوي، (تومـان در 000/300ق فرش با .ه1307./م1889در سال

000/35رتبه سوم صادرات ایران قرار داشت، شـال بـا د و ادتومـــان جایگـــاه بیـــست و دوم را نـــشان مـــی

تومان بـه همـراه چهـار 000/100محصوالت پشمی با در ایـن . در جایگـاه نهـم قـرار داشـتند محصول دیگـر

تومــان در مقــام اول و 000/900/1تریــاك بــا ،جــدولتومـان در رتبـه دوم قـرار 000/300/1شم خـام بـا ابری

چـه ایــن آمــار در اگر).665: 2، ج1373کــرزن، (دارنـد هاي اوج گرفتن فرش و سیر نزولی شـالبافی تهیـه سال

ــا ایــن همــه از اهمیــت و جایگــاه ــا ب شــده اســت؛ اممنسوجات و کاالهاي پـشمی در صـادرات ایـران خبـر

ان هـم دهد و بخش مهمـی از فـرش صـادراتی ایـر میبیشترین حجم تجارت کاالهاي .هاي پشمی بودند فرش

هـاي با دولـت شد،پشمی ایران و آنچه در کرمان تولید می در همـین زمینـه، بیـشترین . انگلیس، روس و عثمانی بـود

- 1328هــاي صــادرات پــشم ایــران نیــز بــین ســال به ترتیب به روسیه، هندوسـتان، . م1910- 1907/ق.ه1325

).33: 1384زاده، جمال( بودعثمانی و انگلیس ها نه تنها منسوجات پشمی ایران را خریـداري انگلیسی

هاي ابریشمی و کردند؛ بلکه بیشترین واردات پارچه نمیبهترین نوع محصول شـال . پشمی به ایران را نیز داشتند

شـد و تهیه مـی هم در کشمیر و در مستعمرات انگلیس از همـان .شـد یپشم کرمان براي تولید آن خریداري مـ

قرن هفدهم که آنها متقاضی پشم کرمان بودنـد، ثـروت اصلی بریتانیا در ایران از طریق صدور کاالي پشمی بـه

آمد و حتی به نمایندگان کمپـانی دسـتور داده دست می شده بود براي افزایش مصرف پارچه بریتانیـایی تـالش

گـذاري در کنند و این جزو وظایف آنها بود که سـرمایه هاي پشمی کـه بـه بخش اعظم پارچه . شم را باال ببرند پ

: 1388گریـوز، (شـد رسید، به ایـران صـادر مـی هند می در اواخر قرن نوزدهم و در دوره قاجار هـم ).348-347

هــاي ابریــشمی و پــشمی انگلـــیس واردات پارچــه تومان و در صدر واردات بـه ایـران قـرار 000/800/1با

).668: 2، ج1373کرزن، (داشتو در این میان، بیشترین صادرات شال ایران به عثمـانی

: 1336سـایکس، (گرفـت به مقصد استانبول صورت می بخـش مهمـی از تجـارت ).415: 1362عیسوي، ؛ 234

شال هم با مناطقی چون ماوراءالنهر و ترکستان صورت عـالوه بـر . گرفت که در حوزه روسیه قـرار داشـتند میریـدار ایـن کـاال بودنـد ها، کشورهاي عربـی هـم خ آن.)115: 1385وزیري، (

کشورهاي اروپایی نیز دستی در تولید شـال و تجـارت در همین روزها که در کرمان توسعه شـالبافی .آن داشتند

هـاي مورد توجه قرارگرفته بـود، در اروپـا نیـز کارگـاه در فرانـسه تقاضـا . بافی بسیار مهـم راه افتـاده بـود شال

ري گمرك زیاد وضـع کننـد، در کردند براي شال کشمی : 1385باسـتانی پـاریزي، (شدانگلیس هم شال تولید می

حاج سیاح، یکـی از ایرانیـانی کـه از اروپـا ). 18-217ــدن کــرده و ســفرنامه اي فــراهم آورده اســت، از دی

٩/)قهـ1209- 1296(شالباقی کرمان در دوره قاجار

هاي شالبافی در شهر کلمار و بال سـوئیس نـام کارخانهتولیـد شـال برد که شبیه به آسیا؛ ولی بسیار منظم به می

ــی ــدم ــیاح، (پرداختن ــاج س در ).241و 239: 1363حهـاي تولیـدي اروپـایی کـه بـه هایی همـین شـال برهه

صورت انبوه و با کیفیت پایین تهیـه و بـا قیمتـی ارزان باعث رکود صـنعت شـالبافی ایـران شد،روانه بازار می

.)211: 1375خانیکوف، (شدمان و کاالهاي ترین مسیر بازرگانی و تجارت که کر مهم

توانست صـادر شـود، بـین بنـدرعباس و تولیدي آن می ها از طریق دو راه یـزد و خراسان برقرار بود که کاروان

: 1362عیـسوي، (کرمان با ایـن منـاطق ارتبـاط داشـتند تـر از راه تر و ارزان هر چند که جاده کرمان کوتاه ).112

کـه تري داشـت و بـا ایـن ولی یزد بازار شلوغ یزد بود؛ تجـار اغلـب شـد، عوارض بیشتري در یزد دریافت می

توانـستند اجنـاس ها می آن.کردنداین راه را انتخاب می حمـل و . جا به فـروش برسـانند راحتی در آن خود را به

عیـسوي، (تـر از راه کرمـان بـود نقل از این راه نیز سهل اجناس روسـیه از طریـق همـین راه وارد ). 187: 1362

شد و اجناس انگلیسی نیز از همین طریق یاین ایاالت م با این حال، مـسیر . رفتبه ایاالت سر راه و خراسان می

دادند از ایـن کرمان برقرار بود و بعضی تجار ترجیح می مسیر کاالي خود را حمـل کننـد و یکـی از مـسیرهاي حمل پشم، شال و کاالي پشمی و تجارت با انگلیس و

,Abbott(هند بود 1855: باید توجه داشـت . )34-35که در خطوط جنوبی ایران، انگلیس بالمنازع به تجارت

پرداخت و تجارت انگلیس و هنـد بیـشتر از طریـق میبندرعباس، کرمان، یزد و خراسـان و بـالعکس صـورت

گرفت و طبیعتـا در ایـن مراکـز و بازارهـا کاالهـاي میبیشتري از انگلستان کـه اکثـر آن هـم پارچـه پـشمی و

.رسیداي بود، به فروش میپنبهمهمترین مسیر تجارت فـرش کرمـان نیـز از راه خلـیج فارس بود و قسمت اعظم صـادرات فـرش بـه روسـیه

رفت و نیز به ترکیه تـا آزادانـه بـه ایـاالت متحـده، میعیـسوي، (انگلیس، فرانسه و سایر ممالک صـادر گـردد

و خریداران اصـلی آن طبقـات ممتـاز در ) 469: 1362).77: 1384زاده، جمال( تان و آمریکا بودندانگلس

اوضــاع سیاســی کرمــان در دوره قاجــار و مقــارن اعتراض شالبافان

حملـه کارآمدن قاجاران در ایران به طور رسمی از رويبـار به کرمان و به شـکلی مـصیبت امحمدخان قاجار غآ

یکـی از بالیـاي عظـیم . براي مردم کرمـان، آغـاز شـد در ایـن دوره در شـهر کرمـان واقـع انسانی و اجتماعی

هزار جفت چشم از 35000به دستور آغامحمدخان . شدو قتـل ) 297: 1، ج 1373کرزن، (مردم کرمان در آوردند

: 1380ملکـم، (ادامه داشـت عام اهالی کرمان تا سه روز و میزان خرابی و محمدخانآغاشدت عمل سپاه ).557

نـدي از نابودي کرمان به حـدي بـود کـه کرمـان تـا چ .هرگونه تأسیسات و خدمات مدنی عاري گردید

سـاله از روي کـار آمـدن قاجارهـا در 87در یک دوره ــالبافان در 1794/ق.ه1209 ــات ش ــان اعتراض ــا پای م تم، بیست و سه نفر در کرمان حکومـت 1878/ق.ه1296

خـان و فـضلعلی (کردند که از آن میـان دو نفـر از آنهـا از چهار نفر .ت داشتند دو دوره حکوم ) آقاخان محالتی

نفر مـابقی 19سال و 44درمجموع به مدت ،این حکام ا سـال ر 44سـال از ایـن 25. سال حکومت کردنـد 43

از ) خـان خان و عباسـقلی ابراهیم(افراد خاندان ابراهیمی سال هم پدر و 19م، و 1827-1803/ق.ه1243تا 1218

محمـد اسـماعیل خـان و مرتـضی (الملـک پسر وکیـل م 1296-1860/ق.ه1296تـــا 1277از ) انخـــقلـــی

نگاهی بـه ). 874-873: 1364وزیري، (حکومت کردند د کـه کـر فهرست این اسامی و افراد مـشخص خواهـد

قریب به اتفـاق آنهـا از نزدیکـان و وابـستگان خانـدان بیش از دو سوم این افراد تنهـا فرزنـدان و . قاجار بودند


از دامادهـا و شـاه بودنـد و مـابقی هـم نوادگان فتحعلی احمـدي : ك.ر(نزدیکان فتحعلی شاه و قاجـاران بودنـد

خانـدان قاجـار نـه تنهـا در ). 151-73: 1386کرمانی، کردند؛ بلکه در ایاالتی نظیر کرمـان و ایران حکومت می

اي خـانوادگی بـه احتماال در سایر ایاالت ایران به شیوه پرداختند و نوعی قاجـاري کـردن ایـران از حکومت می

.شدسوي این خاندان اجرا میطول مدت حکومت این افراد باعث شد که دو خانـدان

گذاري شود که خانـدان ابراهیمـی حکومتگر کرمان پایه ق1218-1240(خـــان ظهیرالدولـــه از دوره ابـــراهیم

گذاري شد و خاندان دوم معـروف پایه )م1803ـ1824/خـــان وکیلـــی از دوره محمداســـماعیلبـــه خانـــدان

صاحب قـدرت )م1867-1860./ق1277-1284(نوريیـابی خانـدان دوم رقابـت شـدیدي در از قدرت . شدند

میان آنها درگرفـت کـه در دوره قاجاریـه و بعـد از آن، منشأ تحوالت سیاسـی، اجتمـاعی و مـذهبی در تـاریخ

. کرمان شدوره قاجـار از ابتـداي د -مهمترین دوره حکومت کرمان

ــا ــراهیم-م1878/ق.ه1296ت ــهخــاندوره اب ظهیرالدولعموزاده پادشاه قاجار، )م1803ـ1824/ق1240-1218(

تـرین حکومـت کرمـان در بود که طوالنی فتحعلی شاه او از همان ابتداي ورود بـه کرمـان . دوره قاجار هم بود

ماندگی و ویرانـی نگاري با مرکز و گالیه از عقب با نامه از معافیت مالیاتی برخوردار شـد و مبلغـی نیـز از شهر

عمران و آبـادي شـهر دریافـت کـرد برايخزانه دولت کرمان که از حمله آغامحمـدخان ).263: 1389همت، (

دیده بود و بـه شـهري از هـم گـسیخته از آسیب بسیار نظر اقتـصادي و اجتمـاعی تبـدیل شـده بـود، در دوره

سـال بـه 22او در این خان سروسامانی یافت و ابراهیمــهر ــادي ش ــران و آب ــاريزد ودســت عم ــاي خرابک ه

یافــت، بــسیاري از آغامحمــدخان تــا حــدودي تــرمیم ــراهیم ــدامات اب ــصاد و اق ــاي اقت ــت احی ــان در جه خ

کشاورزي بود و در این زمینه او عالوه بر بناي مدرسـه حمــام و بــازار، امــالك پردرآمــدي احــداث نمــود و و

از آنجا که حکومت . ز به وجود آورد هاي زیادي نی قناتقاجار تازه تأسیس بـود، ایـن دوره طـوالنی بـه همـراه اقدامات مذکور، کرمان را در اختیار ایـن خانـدان قـرار

ها طول کشید تا در میان طبقه حاکمه کرمـان داد و سال نکته مهم این جاست . خاندانی به رقابت با آنان برخیزد

خان، هر کدام مت ابراهیم که به علت دوره طوالنی حکو حکومت والیتـی از کرمـان را ،از فرزندان و نوادگان او

در اختیار داشت وحکومت والیـات کوچـک و بـزرگ ایالت کرمان صاحب ها در آن.کرمان در اختیار آنها بود

ملک زیادي شدند و قدرت زیـادي بـه دسـت آوردنـد ن به این ترتیـب، خانـدا ).178: 2535باستانی پاریزي، (

ابراهیمی به قدرتمندترین خاندان کرمان در دوره قاجار تبدیل شد و از نظر مذهبی هم رویـه خـالف در پـیش

خان بـه نـام محمـدکریم یکی از پسران ابراهیم . گرفتنداحمـدي کرمـانی، (خان بنیانگـذار مـذهب شـیخیه شـد

ها بزرگترین اقلیت جامعه کرمـان در آن .)1376: 1386کـه در رده ) متشرعه(پس از شیعیاندوره قاجار بودند و

هزار 120/49از جمعیت . اول بودند، شیخیه قرار داشتند نفر را شیخیه تـشکیل داده 6000نفري کرمان در حدود

از جنبه اقتـصادي نکتـه ). 228: 1336سایکس، (بودندمهم در مـورد شـیخیه ایـن بـود کـه بـه لحـاظ پایگـاه

ات مرفـه کرمـان خانوادگی، آنها از همان ابتدا جزو طبق آمدند و با داشتن امالك وسیع در کرمـان به حساب می

هاي تابعه و نیز موقوفات بسیار بـه شـکاف و شهرستان شـیخی بـودن ایـن . طبقاتی جامعه کرمـان دامـن زدنـد

هـا خاندان نیز به شکاف اجتماعی منجر شد و مرزبندي ــله ــود و فاصـ ــشتر نمـ ــان بیـ ــا را در کرمـ ــیخیه . هـ شـدیدنـد؛ فوذ قاجاري را پشتیبان خود مـی هاي بان شخصیت

شـاید یکـی از علـل . ها از خاندان قاجـار بودنـد زیرا آن حمایت قاجارها از شیخیه، استفاده از قدرت مذهبی آنهـا

١١/)قهـ1209- 1296(شالباقی کرمان در دوره قاجار

.ها بوددر برابر علماي متشرع و براي کاهش نفوذ آنخاندان وکیلی، دیگر خانـدان بـا نفـوذ کرمـان در دوره

ــوريماعیلقاجــار، از دوره محمــد اســ -1284(خــان ندر کرمان به قدرت رسیدند و .) م1867-1860./ق1277

خــان و محمــد اســماعیل-الملــکپــدر و پــسر وکیــلبا احتـساب دوره نیابـت حکومـت و -خانقلیمرتضی

ــان ــوزده ســال در کرم ــدت ن ــه م ــشکاري حکــام، ب پیــد ــت کردن ــی و آن. حکوم ــدان ابراهیم ــب خان ــا رقی ه

ــیخی ــد ش ــا بودن ــدان و. ه ــلخان ــال کی ــی از س الملکخـان در با پیشکاري محمد اسـماعیل . م1858/ق.1275

. م1860./ق1277کرمــان قــدرت یافتنــد و در ســال از پـس . حکومت کرمان را مستقال به او تفویض کردند

او اعطـا شـد کـه بـا الملـک بـه دو سال هم لقب وکیل 9ساله پیشکاري کیومرث میرزا، مـدت احتساب دوره دو ساله د و بعد از او به دنبال حکومت یک سال حکومت کر

خـان قلـی خـان، مرتـضی الملـک حـاجی حـسین شهابالملـک اول پسر وکیـل .) م1878- 1868/ق1285- 1295(

:1364وزیـري، : ك.ر(به حکومت کرمان منصوب شـد ).205- 2535:176؛ باستانی پاریزي، 847- 757

هـا همـان راه الملکـی از جنبه اقتصادي و سیاسی وکیـل ابـراهیم ،خاندان ابراهیمی را رفتند و چنانکه اشاره شـد

خان امالك زیادي در کرمـان آبـاد کـرد و بـه سـاخت خان نوري محمد اسماعیل . مدرسه و بازار اهتمام ورزید

له رقابت با خانـدان أهم به همان راه رفت؛ گو اینکه مس و بـازاري هـا ابراهیمی را دریافته بود و در کرمان دکـان

هـایی ایجـاد ها و قنات ه بازار وکیل شیراز، آبادي شبیه ب او شـاید بـه فراسـت ). 291: 1389همت کرمـانی، (کرد

دریافته بود که در این شهر از جنبه اقتصادي و سیاسـی خاندان ابراهیمی رقیب خاندان اوست و براي رقابت بـا

از . این خاندان به قدرت سیاسی و اقتصادي نیاز داشـت بود و ایـن میـدان عمـل معتقد رعه جنبه مذهبی به متش

زیرا اکثریت جمعیت کرمان را متشرعه ؛ دادزیادي به او

بر اساس گزارش سایکس، در همان . داده بودند تشکیل نفر از جمعیت کرمان را تـشکیل 6000زمان که شیخیه

نفـر 000/37نفري کرمان، 120/49دادند، از جمعیت میاز ).228: 1336سـایکس، (دادنـد را متشرعه تشکیل می

نداشـت، سـعی ریـشه جا کـه خانـدان او در کرمـان آنداشت از طریق نزدیکی با بزرگان کرمان این ضـعف را

از هـر « :نویـسد در همین زمینه وزیري مـی . جبران کند زد، با طوایف بزرگ هم بر هجهت عالقه تامه در کرمان ب

اش به اندك وقتی بزرگ قرابت انداخت، قبیله و عشیره ).259: 1386احمدي کرمانی، (»...شد

گیـري ایـن دو خانـدان، چنـد واقعـه در فاصله قـدرت سیاسی در کرمان رخ داد که هر کـدام داراي پیامـدهاي

اي در تاریخ این دوران بود؛ سیاسی و اجتماعی گسترده اما این پیامدها هیچ نفعی براي کرمانیـان نداشـت و در

ه بـه خرابـی و جهت حمایت از مردم کرمان نبود؛ بلکـ میـرزا قلـی عبـاس هـا در نخـستین آن . افزودویرانی هم

خــان فرزنــد ابــراهیم)م1827-1824/ق.ه1243-1240(طلبی سیاسی قصد توسعه قلمرو حکومت خود را با جاه احمدي (و از آن پیشتر در فکر تسخیر ایران افتاد داشت

مباالتی او، حکومـت بر اثر این بی ).88: 1386کرمانی، -764، 1364وزیـري، (مان مدتی ضمیمه فارس شـد کر

خواهی سیاسی دیگـري، متعاقـب مـرگ در زیاده .)768میـرزا حسنعلی ،شاهشاه و روي کارآمدن محمد فتحعلی

فرزنـد )م1834-1832/ق.ه1248-1250(السلطنهشجاعشاه، تالش زودگذري براي کسب تاج و تخـت فتحعلی

حمدي کرمـانی، ا(انجام دادند که آن هم به جایی نرسید 1386 :103-106.(

، پیـشواي مـذهب محالتـی خانآقاتالش ،هادر میان آن صـورت دیگـري داشـت و او وقتـی در بـار اسماعیلیهــست ــان )م1836-1835/ق.ه1251-1252(نخ ــا فرم ب

به علت محمدشاه به حکمرانی کرمان انتخاب شده بود، : 1386احمدي کرمانی، (حیف و میل مالیات برکنار شد


در دوره ) م1840/ق.ه1256(بعـد سال اما چند ؛)110- 1839/ق.ه1255- 1256(میـــرزاحکومـــت خـــانلر

آمـد و بـه کرمـان مجـددا ، با جعل فرامینی، )م1840مدت دو سال در سایه حمایت معتقـدان بـه مـذهب . اسماعیلیه، کرمان را عرصه کـسب قـدرت قـرار داد ـ ی این کار او نه تنها کمکی به اهالی کرمان نکرد؛ حت

نسبت به بزرگان و اهل علم کرمان شدت و خشونت هــم نــشان داد و جامعــه کرمــان را از خــدمات آنهــا

وقتــی آقاخــان بــا ســپاه قاجــاري بــه . محــروم کــرداهللا امیر توپخانه مواجه شد، به ناچار فرماندهی حبیب

: 1364وزیـري، (راه فرار به هنـد را در پـیش گرفـت بــه عنــوان حــضور او در هندوســتانبــا ).782- 788

ــماعیل ــر اسـ ــدایا و رهبـ ــسافرت و هـ ــسیر مـ یه، مـیافـت؛ تـا هاي پیروان او صـورتی معکـوس پیشکش

هرسـاله تعـداد زیـادي از ،زمانی که او در ایران بـود کردند و مقدار زیـادي پیروانش به ایران مسافرت می

شد؛ اما با پول و طال از هندوستان به ایران سرازیر می، این ایرانیـان و بـه عبـارتی، حضور او در هندوستان

شدند بخشی از جمعیت کرمان بودند که عازم هند میو وجوه پیشکشی، طال و جواهرات از ایـن سـرزمین

و بخش مهمی از ثروت کرمان که شدبه هند سرازیر به کـار گرفتـه شـود، از آن آنتوانست در توسعه می

.رفتدیار بیرون دوم ورهدر آخــرین حرکـــات از ایـــن دســـت در د

1264خـــان بیگلربیگـــی درعلــی حکومــت فـــضل شــاه و رســیدن در فاصــله مــرگ محمدم،1847/ق.ه

ناصرالدین شاه از تبریز به تهران، شهر کرمان گرفتار الدوله و بعـضی از خان صارم آشوب و شورش عبداله

آنها از ورود حاکم هـم بـه شـهر . خوانین کرمان شد آن عرصـه شـهر کرمـان و نـواحی .جلوگیري کردند

خرابکاري اشرار و الواط شد و حتی میـرزا اسـمعیل وزیر مازندرانی که به خانه آخوند مالعلی اعمی پناه

وزیـري، (برده بود، به شدیدترین وجهی کـشته شـد 1364 :795 -794.(

اوضاع اقتصادي، اجتماعی و معیشتی کرمان و شالبافانها و راهآب، زمین و هاي اقتصاد کرمان را باید در ریشه

ها جست و جو کرد که به ترتیـب منبـع معادن وکارگاه . کارگري هستند کشاورزي، بازرگانی و درآمد صنعتی و

کشاورزي که شغل اکثریت ایرانیان بـود، در کرمـان بـا ــود ــه ب ــدودیت مواج ــزار . مح ــست ه ــیش از دوی از ب

آنچـه قابـل ،کیلومترمربع وسعت کرمان در دوره قاجار حدود بود و شاید از سی، چهل هزار کشت بود، بسیار م هـا اغلـب ریگـزار و کرد؛ زیرا زمـین هکتار تجاوز نمی

زار است؛ عالوه برآن، میـزان بارنـدگی در کرمـان شورهمتر در بسیار کم است و معدل آن به ده یا دوازده سانتی

هاي قابـل کـشت را زمین رسد و بنابراین، همه سال می از ). 217: 2535پـاریزي، باستانی(توان زراعت کرد نمی

سوي دیگر، بزرگترین امـالك در دسـت شـاهزادگان و نفوذ بود و اکثریت جامعـه و زارعـان بـر هاي با خانواده

امـالك وسـیع کردند؛ بـراي نمونـه، روي زمین کار می فرمانفرما بـین اسـتان فـارس، کرمـان و بنـادر جنـوب

قنـات، 60در این امـالك یـک رودخانـه، . پراکنده بود آسیاب و قریب یک میلیون انـسان وجـود داشـت 360

).222: 1385ورهرام، (از آنجــا کــه جغرافیــاي کرمــان بــراي کــار کــشاورزي محدودیت ایجاد کرده بود و فعاالن عرصـه کـشاورزي

ویـژه صـنعت ههم افراد خاندان حاکم بودند، صنایع و ب شالبافی و در اواخر دوره قاجار صنعت فرشـبافی روبـه

نیـاز وري بـه سـرمایه اشت، کـارگري و پیـشه ترقی گذ بـر . بودنـد متکـی نداشت و افراد به نیروي کـار خـود

بافی ، بیشتر اهـالی کرمـان در صـنعت شـال همین اساس ــی ــت م ــدفعالی ــورد . کردن ــن م ــاریزي در ای باســتانی پ

علت آن هم این است که به علت کمبود .....«:نویسدمی

١٣/)قهـ1209- 1296(شالباقی کرمان در دوره قاجار

رزي در ایــن مـواد اولیــه و کــم بــارانی و نکــس کــشاو گیرد که به مواد اولیه هایی پا می شهرها، معموال فرآورده

کم؛ ولی به کار یا به اصطالح امروز نیروي انسانی زیـاد احتیاج داشته باشد و این تنها در جاهایی مثل کرمـان و

»...بـم و راور و بیرجنـد و یـزد اسـت کـه صــرف دارد ) 133: 1385باستانی پاریزي، (

امکانات شهر پاسخگوي تقاضاي اهالی نبود جا که از آن مین معاش از راه کشاورزي با سختی أو کرمانیان براي ت

اهمیـت نظیـر واجه بودند، یـا بـه سـراغ مـشاغل کـم مبودنـد و یـا بـه شـالبافی و فروشی رفته خارکنی و هیزم

اي هم به شـهرهاي اطـراف پرداختند و عده بافی می فرشر معاش، چنان بر اهـل کرمـان اجماال کا « : بردندپناه می

تنگ است که اهل سیستان و قـاین از ایـشان بیـشتر در ي کـه از کرمـان بـه آنجاهـا پنـاه طـور رفاه بودنـد؛ بـه

اهل کرمان از شدت اضـطرار اوالد خـود را ....برندمیکه اگر کامـل و اسـتاد فرستندشالبافی و فرشبافی می به

شــاهی شــدند، ده شــاهی اجــرت و اال ســه یــا چهــار )164: 2536سیاح، (» ....گیرندمی

م، مقارن اعتراضـات 1878/ق.ه1295حاج سیاح که در از اوضـاع شالبافان بـه کرمـان رفـت، گـزارش کـاملی

در وي. اجتماعی و اقتصادي کرمان به دست داده است در تـاریخ ایـران از جاهـاي « :نویـسد مورد کرمـان مـی

مـستقل بـوده، سـالطین ها مقر معروف و نامی و مدت آبادي و صـنایع و ادبـا و علمـاء و بزرگـان آن مـشهور

گویـا لـشکر ظلـم ! ده است شزاري فعال خرابه ،اندبودهبـر اسـاس مـشاهدات او » .براي این ایالت خلـق شـده

غله را با نرخ خیلی پایین از دولت تسعیر حکام کرمان کنند و خود غله را از مردم والیات گرفته و بـا نـرخ مییار باال و تا ده برابر قیمت خریـده شـده بـه فـروش بستوانـستند در ایـن میـان، کـسانی کـه نمـی . رساندندمی

محصول مورد نیـاز را فـراهم کننـد، بـراي تهیـه آن بـه حکام، انبارهـا را از . شدندفروش زن و دختر مجبور می

مین کننـده انحـصاري ارزاق مـردم أمالکان گرفته و به ت گیري از کسبه کامال رایج بود و رشوه .بودند شدهتبدیل فروشی و ناخالصی نان، که خاك و چیزهاي دیگر با کم

کیفیتی را به مردم تحویـل کردند، نان بی در آن داخل می دادند که قیمت آن بسیار بیـشتر از قیمـت اسـمی آن میو این گونه اقدامات مردم را بـسیار ناراضـی کـرده بودخیز نبـود؛ امـا بـه قـدر ان غله رغم این که کرم علی. بود

کافی غله وجود داشت که دچـار کمبـود نـشود و تنهـا ـ براي سوءاستفاده حکام گفته مـی ه نایـاب شـد کـه غل

ـ ااو مـی .است مین معـاش أفزایـد زنـان ناچـار بـراي تهـا چنـد خـانواده ي از بـسیار . کردندخانواده خیاطی می

اش روز نان نداشـتند و بـا شـلغم و چغنـدر امـرار معـ بـسیاري پوشاك بسیار محقر در بر داشـتند و . کردندمی

پرداختنـد و هم مالیات مـی افراد با درآمد هیزم فروشی، ، مـردم مجبـور از همه بدتر . کردندهم خرج زندگی می

از شدت پریـشانی زن و دختـران را کـه بـه نـه « بودنداسـم دهند یـا بـه مقاطعه می به ،سالگی رسیده یا نرسیده

» .سـت فـروش، هـر چـه بگـویی سزا عه یـا صیغه و مت اي مخصوص این کار بودند که درآمدشـان از ایـن عده

از ایـن وجـوه مالیـات دیـوان و « آمد و راه به دست می و این اجرت گـرفتن از » شودمورین داده می أخدمتانه م

گروهــی هــم نظیــر . ایــن کــار مخــتص کرمــان اســتمـار بـه ها که پولدار هستند، درآمد خـود را از ق توپچی

مضطر « آورند و قمارخانه دارند و وقتی مردم دست می شده؛ خصوصا براي مالیات دیوان از دهات و شـهر، زن

: ك.ر(».کننـد آنها گرو داده، پـول قـرض مـی و دختر به ).166-162: 2536سیاح،

:شـدند شالبافان به دو گروه اکثریت و اقلیت تقسیم مـی ه کـار اصـلی را بودنـد کـ گروه اکثریت بافندگان شـال

از آن .بردنـد تنگنا به سر مـی در فقر و دادند و انجام می مـرد و کودکـان بـا سـن ،کارگران شـالباف اکثرجا که

، بـه )1352:205تلگرافچـی ، (کمتر از هفت سال بودند


هاي همـسان و خـانوادگی و رسد بیشتر از گروه نظر می اعضاي یک خانواده بودند و زیر یک سقف به فعالیـت

نـامیم، در واقـع شغول بودنـد و آنچـه مـا کـارگر مـی مایـن شـالبافان بـه صـورت . اعضاي یک خانواده بودند

کردنـد و هـیچ گونـه منفرد و جداي از هم فعالیت مـی اي از سوي آنها تـشکیل نـشده بـود و بـه نظـر اتحادیه

.خبر بودندکار آن هم بیرسد از سازومیآفتـاب تـا بعـد از شالبافان تمام روز را از قبل از طلوع

کردند و تعطیالت آنها محدود به نـصف غروب کار می بـراون، (روز جمعه، سیزده روز عید و ایام شهادت بـود

ها در سنین پـایین از دنیـا و بسیاري از آن ) 230: 1384فرشبافی نیـز توسـط ).1352:205تلگرافچی ، (رفتندمی

: 1336سـایکس، (شـد اطفال، زنان و دختران انجام مـی ــضل233 ــک،؛ اف ــالبافی، ).181: 1361المل ــون ش همچ

. شـد فرشبافی نیز در شرایط بسیار نامناسـب انجـام مـی کارگران براي اجتناب از خشکی هوا ناچار بودند که در

: 2، ج 1373کـرزن، (زیرزمین و جاي مرطوب کار کننـد ها همه حاکی از این اسـت کـه در ایـن دوره این). 624

لیـت کارگـاهی مترتـب نبـوده هیچ گونه قانونی بـر فعا است و قانون کاري وجود نداشـت و حتـی از شـرایط

تـر داري که در اروپا وجود داشـت، عقـب ماقبل سرمایه ـ اصناف که نقش مهمی در تولید کارگاهی دار . بودند د، ن

محــدودیتی بــر . ندبــه شــیوه مرســوم آن وجــود نداشــتتگی و بیمه به هیچ وجه وجود سحق بازنش ساعات کار،

در شرایط بهداشتی بسیار نـامطلوبی بـه هاو آن اشتندشالباف تا وقتی که توان کار . پرداختندکار و فعالیت می

رسـد گرفت؛ هر چند به نظـر مـی مزد می ،کردن داشت شالبافی از مزایـاي خـوبی برخـوردار بودنـد و اندتااس

: 84بـراون، (گرفتنـد اي از آنهـا حقـوق خـوبی مـی عدهنها نیز بـا ذوق و شـوق بـه فعالیـت بسیاري از آ ). 230پرداختند و از ایـن کـار خـسته، مـریض و فرسـوده می

قشري به این ترتیب، ). 234: 1336سایکس، (شدندنمی

در کرمـان پـا بـه عرصـه وجـود که از کـارگران بافنـده اگر نگوییم برده، کـه ؛گذاشته بودند، قشري بودند وابسته

هـا بـا تفـاوت آن شرایط بسیار نامساعدي داشتند و تنهـا ــرده ــاچیزي شــ،کــارگران ب ــود کــه مــزد ن ــن ب اید در ای

اي بـسیار گرفتند؛ اما شرایط کاري، بهداشتی و تغذیـه میو دیــدن آنهــا در آن حــال و روز نــامطلوبی داشــتند

اي بود که عدالتی و شکاف طبقاتی گسترده دهنده بی نشان.در کرمان وجود داشت

شالبافان معـروف طرف دیگري هم وجود داشت که به البته که خودشان شالباف نبودند؛ بلکه سـرمایه بودند و

ختند و از کارگران جـوان ااندخود را در شالبافی به کار کشیدند و با ارتباطی که با طبقه حـاکم ها کار می و بچه

اندوختنـد داشتند، در معامالت کالنشان ثروت بسیار می باسـتانی پـاریزي . دو شالبافان به این گروه وابسته بودن

تعـادل در تقـسیم ثـروت میـان همین عـدم « :نویسدمیکثرت کارگران شالباف همیشه مـورث اي معدود و عده

ها واختالفات بوده است و قیـام شـالبافان تحـت جدال: 1385باستانی پـاریزي، (»ثیر این عوامل شکل گرفت أت

45-243.(

اعتراض شالبافانج رونـق آن در دهـه آخـر اعتراض شالبافان در دوره او

الملـک خان وکیـل قلیقرن سیزدهم و حکومت مرتضی علـی هااتفاق افتاد و سرکرده آن ) م1877/ق1294(دوم

محمـدخان شـهرت محمد شالباف بود که بعدها به علی از عوامـل اصـلی اعتراضـات در وهلـه نخـست، . یافت

استفاده از کمبود نان و سوءسیاست و سوء غله و قحطیقبال چنـین رویـدادي در .گندم و فروش آن بود ذخایر

رخ )م1859/ق.ه1276(زمان حکومت کیـومرث میـرزا هـا بـه مـزارع و درختـان، داده بود که بر اثر هجوم ملخ

قحطی پدید آمده بود؛ جایی کـه محصول از بین رفته و ــه ــه وخان ــا ریخت ــه اغنی ــه خان ــردم ب ــارت م ــا را غ ه

١٥/)قهـ1209- 1296(شالباقی کرمان در دوره قاجار

دنبـال همـین بـه ). 292: 1389همـت کرمـانی، (کردندکیومرث میرزا برکنار شد و به جاي او محمـد ،حوادثگـذار خانـدان پایـه ،الملک اول خان نوري وکیل اسمعیل

تقدیر چنین بود که به . وکیلی، به حکومت کرمان رسید همـت . دنبال قحطی جدید، فرزند او از کار برکنار شود

کرمانی علت شورش و اعتراض را کمبود غله و نـان و همـت کرمـانی، (بر اثر کمی بارش نوشته اسـت قحطیرسد قحطی صورت گرفتـه ؛ اما به نظر می )294: 1389

طور بود؛ اما ادامه قحطی چیز دیگري بوده است و همان هاي که در بحث اوضاع اجتماعی اشاره شد، یکی از راه

کسب درآمد حکام، احتکـار غـالت بـود و تمـام ارزاق اران حکومت و بـراي اندرکشهر از سوي حکام و دست

باستانی پاریزي در این مورد . شدمین می أافزایش سود ت از جاهاي دیگر غلـه بـه قیمـت ارزان وارد « : نویسدمیاقـشار . فروخـت کرد و با قیمت گزاف به خبازان می می

سایر کسبه به فریاد آمدنـد؛ و انمختلف از جمله شالباف بستند که اول راه مسجد و منبر را بر علما و اعاظم شهر

به فریاد ما برسید که از گرسـنگی در معـرض هالکـت وکیل الملک این امر را پاي یـاغیگري نوشـت، . هستیماهـل کـه بزرگان را بدنام کرد و به تهران نوشت علما و

باسـتانی (» .نماینداند وفتنه وآشوب می کرمان یاغی شده اگرچه قحطی غله و نان آغـازي ).237: 1385پاریزي،

رفته نقش عوامل مـذهبی این اعتراضات بود؛ اما رفته براي و طبقـاتی در آن نمایـان شـد و از و اختالفات فرقه

اي به این وقایع صورت عده. مرحله آغازین فراتر رفت در اثنـاي آشـوب .فتنه و آشوب و جنگ مذهبی دادنـد

بود کـه بـه دعـواي » نعمتی -حیدري« سخن از شورش شد و بـه درگیـري شـیخی و تبدیل» باالسري -شیخی«

هـا، متشرعه منجـر گـشت و بـراي کاسـتن از درگیـري خان، پیـشواي شـیخیه را بـه تهـران حاجی محمدرحیم

).184: 1386احمدي کرمانی، (فرستادندهمه آنچه از حوادث سیاسی، اجتمـاعی و اقتـصادي در

بـاره سـر بر سر کرمانیان آمده بود، بـه یـک دوره قاجار ترین اقشار جامعه کرمـان بـه حرکـت بازکرد و محروم

م ها موجب بـرانگیختن خـش کمبودها و گرانی .درآمدندخـصوص شـالبافان بـه در این زمینـه، بـه . کرمانیان شد محمد شالباف بسیار فعال بودند و به منازل رهبري علی

انبارها را غارت کردنـد و حکومـت در ،ها رفته زرتشتیالملک براي غلبـه لوکی. جلوگیري از شورش ناکام ماند

محمد امتیازاتی داد و به طوري که بر این اوضاع به علی معروف اسـت، او تمـام امـالك خالـصه جیرفـت را از

الملک حکمران کرمـان اجـاره کـرد و بـه ثروتـی وکیلاي دست یافت و به همین جهت هم هست که او افسانه

). 178: 1390صـفا، (محمـدخان معـروف شـد به علـی ــ ــاتوانی مرت ــین ــده ضی قل ــکایت ع ــان و ش ــه خ اي ب

ناصرالدین شاه، باعث احضار او شـد و از کـار برکنـار ).294: 1389همت کرمانی، (گردید

ــل ــاري وکی ــا برکن ــهابب ــک دوم، ش ــکالمل -96(الملظلم و تعدي او .جانشین او شد )1879-1878/ق1295

اي از مردم کرمان بـه ایالـت مجـاور؛ باعث شد که عده بردنـد و تقاضـاي رسـیدگی و ارسـال یعنی فارس پناه

-104: 1383سعیدي سـیرجانی، (تلگرام به مرکز کردند دامنه آن از اعتراضات ادامه پیدا کرد، در دوره او ). 105

شالبافان هم فراتر رفت و زنان را هم به صحنه کشاند و خـان اي از زنان به سـرکردگی نایـب مـریم، یحیـی عده

. نه را نیز ویـران کردنـد کالنتر شهر را کشتند و چند خا الملـک هـم شـهاب ،به دنبال رسیدن این اخبار به تهران

این تحرکات . )192: 1386احمدي کرمانی، (معزول شد فراتر رفت، در جوپـار و ماهـان هـم هم حتی از کرمان

همـت (انبارهـا غـارت شـده بـود هایی شـده و شورش).298-297: 1389کرمانی،

د، سرکوبی اعتراضـات شوقتی دومین حاکم هم معزول الدولـه فیـروز به دست خاندان فرمانفرما افتاد و نصرت

م و بار دوم 1839-1837/ق.ه1253-1255بار اول (میرزا


بــه حکومــت کرمــان ) م1880-1878/ق.ه1298-1296او تعدادي از الواط را به همراه دو سـه زن و .مأمور شد

نایب مریم دستگیر کرده، مردهـا را سـر بریدنـد، نایـب شـیراز وارد مریم را با چادر خفه کردند، غله از اراك و

کردند، نان در اختیار مـردم قـرار گرفـت و اوضـاع تـا همـت کرمـانی، (حدودي تحـت کنتـرل قـرار گرفـت

1389 :298.(

نتیجهماده اولیه مرغوب؛ یعنی پشم و شرایط مناسب محیطی،

هـاي سـاله بافنـدگی، و محـدودیت پیـشینه هزار کرك،هـاي کـارگزاران قاجـاري به عالوه حمایت ،کشاورزي

گسترش صنایع دستی و بافندگی در کرمان دوره قاجـار دوره قاجـار .گردیـد موجـب راو پیدایش قشر شالباف

شـغل ،بافندگی به طور اعـم و شـالبافی بـه خـصوص مین معاش شهر کرمان و پیـشه اکثریـت أاصلی و منبع ت بـع اولیـه تولیـد پشم کرمان به عنوان من .اهل کرمان بود

ــی در ــاي مهم ــفوي ج ــشمی از دوره ص ــسوجات پ منتجارت خارجی ایران داشت و از سوي دیگـر، شـال و فرش کرمان هم کاالهـاي بـا ارزش صـادراتی ایـران و کرمان بودند که به دنبال رشد ایـن صـنایع، کرمـان بـه

حـدود دوسـوم . یکی از مسیرهاي تجاري تبـدیل شـد کردند، به وادگی کار می جمعیت شهر که به صورت خان

حرفه بافندگی اشتغال داشتند و جمعیت اندکی از طبقـه در ایـن بردنـد و از طـرف دیگـر، حاکم بهره آن را مـی

کرد، صنف نی از بافندگان حمایت نمی دوره قوانین مدواي که از ایشان حمایت کند، شکل نگرفته بود و اتحادیه

. شـد و این در مقـاطع مختلـف موجـب واکـنش آنـان هــاي اجتمـاعی خــود را بــه بافنـدگان کرمــانی واکـنش

دادنـد و حـضور صورتی مستقیم و غیرمستقیم بروز می هــا بــه نــوعی در هــا در صــحنه اجتمــاعی و جنــبشآن

اعتراض به شرایط سـخت زیـستی و معیـشتی خـود و ناشــی از شــرایط سیاســی، اجتمــاعی، اقتــصادي و

ها در آن. وددر کرمان ب هاي اقتصادي و اجتماعی شکافاواخر قرن سیزدهم به دنبال قحطی نان و غلـه، آشـکارا

نخـستین تـوان ایـن اعتراضـات را مـی . اعتراض کردند که به برکناري دو تـن از اعتراض کارگري ایران دانست

.حکام کرمان منجر شد

منابع ، ترجمه دکتر جعفـر األرضصوره).1345.(ابن حوقل -

.د فرهنگ ایرانانتشارات بنیا: شعار، تهران،فرمانـدهان کرمـان ).1386.(احمدي کرمـانی، یحیـی -

انتشارات : تصحیح محمد ابراهیم باستانی پاریزي، تهران .علم، چاپ چهارم

ــراهیم- ــسالک و ). 1347. (اصــطخري، ابواســحق اب مبنگـاه ترجمـه و : به کوشش ایرج افشار، تهران ممالک،

.نشر کتابــضل- ــسیناف ــک، غالمح ــانالمل ــفرنامه ).1361.(خ س

: اهللا روشـنی، مـشهد ، به اهتمام قـدرت خراسان و کرمان .توس

ترجمـه ،تذکره جغرافیایی بارتولد ).1308.(بارتولد، و -چاپخانـه اتحادیـه : ، تهـران )طالب زاده (حمزه سردادور

.تهرانوادي هفـت ).2535.(باستانی پاریزي، محمد ابـراهیم -

.انجمن آثار ملی: ، تهرانوادــاي ).1385.(------------------ - فرمانفرمــــ

.نشر علم، چاپ پنجم: ، تهرانعالمــت ). 1384.(------------------- ــاي هف اژده

).اول ناشر(علم، چاپ پنجم: ، تهرانسریـک سـال در میـان ، )1384(براون، ادوارد گرانویل، -

.نشر اختران: ، ترجمه مانی صالحی عالمه، تهرانایرانیان، ترجمه سفرنامه تاورنیه ).1336.(ن باتیست تاورنیه، ژا -

ابوتراب نـوري، تـصحیح و تجدیـد نظـر دکتـر حمیـد انتــشارات کتابخانــه ســنائی و : شــیروانی، اصــفهان

.کتابفروشی تایید اصفهان

١٧/)قهـ1209- 1296(شالباقی کرمان در دوره قاجار

معرف ،تلگرافچی فرنگی سفرنامه ).1352.(تلگرافچی -.183-260: 19، ش ایران زمینفرهنگ ،افشارایرج

اوضـاع : گنج شـایگان ).1384.(علیجمالزاده، محمد -).اول ناشر(سخن، چاپ سوم: ، تهراناقتصادي ایران

، بـه سفرنامه حاج سیاح به فرنگ ).1363.(حاج سیاح -.نشر ناشر: اهتمام علی دهباشی، تهران

سفرنامه ). 1375. (خانیکوف، نیکوالي والدیمیروویچ -، مترجمان اقدس یغمائی و ابوالقاسـم بیگنـاه، خانیکوف

.آستان قدس رضوي: مشهد، ترجمـه تقسیم کـار اجتمـاعی ).1359.(دورکیم، امیل -

.انتشارات قلم: حسن حبیبی، تهرانهاي ایران و ها و کنسول دیپلمات).1363.(رابینو، لوئی -

نـشر : ، ترجمه غالمحسین میرزا صـالح، تهـران انگلیس.تاریخ ایران

ــولزورث - ــی م ــایکس، سرپرس ــفرنامه ).1336.(س سابن سینا، : ، ترجمه حسین سعادت نوري، تهران ایکسس

.چاپ دوم: وقـایع اتفاقیـه ).1383.(علی اکبر سعیدي سیرجانی، -

نویسان انگلـیس در والیـات هاي خفیه مجموعه گزارش به کوشش ،)قمري 1322تا 1291جنوبی ایران از سال

.نشر آسیم: علی اکبر سعیدي سیرجانی، تهرانخاطرات حاج سـیاح یـا دوره ).2536.(سیاح، حمید -

: اهللا گلکـار، تهـران ، به تصحیح سـیف خوف و وحشت .امیرکبیر، چاپ دوم

، تــاریخ جیرفــت و کهنــوج).1390(.صــفا، عزیــزاهللا-.مرکز کرمان شناسی، چاپ دوم: کرمان

ــران - ــه ای ــت علی ــه دول ــران2ج.)1372(.روزنام :،ته.کتابخانه ملی

عـصر (اقتصادي ایـران تاریخ ).1362.(عیسوي، چارلز -: ، ترجمه یعقـوب آژنـد، تهـران )ق1215-1332قاجار،

.نشر گسترهــا ).1388.(----------- ــصادي اروپـ ــه اقتـ رخنـ

تـاریخ ایـران آوري، پیتر و دیگـران، : در ،1921-1872، ترجمـه مرتـضی )دوره افـشار، زنـد و قاجـار (کمبریج

.488-510جامی، چاپ دوم، : فر ، تهرانثاقب، ترجمـه ایران و قضیه ایران ).1373.(جرج، ن کرزن، -

انتـشارات : جلـد، تهـران 2غالمعلی وحیـد مازنـدرانی، .علمی و فرهنگی، چاپ چهارم

ــا شــرکت).1388.(گریــوز، رز- هــاي روابــط ایــران بآوري، پیتــر و دیگــران، تــاریخ : ، دربازرگــانی اروپــایی

ــریج ــران کمب ــد و قاجــار(ای ــشار، زن ، ترجمــه )دوره اف.338-365جامی، چاپ دوم، : فر ، تهرانی ثاقبمرتض

یـا تـاریخ شرح زندگی من .)1377(.مستوفی، عبداهللا -چــاپ ،زوار:، تهــراناجتمــاعی و اداري دوره قاجاریــه

.چهارمحـسن أ).1361.(مقدسی، ابوعبداهللا محمـدبن احمـد -

: ، ترجمه علینقی منزوي، تهران األقالیمالتقاسیم فی معرفه .و مترجمان ایرانشرکت مؤلفان

، ترجمـه تـاریخ کامـل ایـران ).1380.(جانملکم، سر -.افسون: تهرانمیرزا اسماعیل حیرت،

حدودالعالم من المشرق الی ).1372.(لف ناشناخته ؤم -، ترجمه میرحسین شاه، مقدمه بارتولد، تعلیقات المغرب

مینورســکی، تــصحیح و حواشــی مــریم میراحمــدي و .دانشگاه الزهرا: انغالمرضا ورهرام، تهر

ــناخته - ــف ناش ــان .)1385.(مؤل ــات کرم ــاله ده رسخـان، تـصحیح ، وزیري، احمـدعلی جغرافیاي کرمان :در

.نشر علمی، چاپ پنجم: باستانی پاریزي، تهرانمالحـان : درسـفرنامه ، )1386(میرزا رضـا مهنـدس، -

پـور، ، بـه کوشـش مجیـد نیـک خاك و سیاحان افالك .اسیمرکز کرمان شن: کرمان

سـفرنامه آنجال جوانی رومانو، ). 1390. (میلیونه، ایل -.بوعلی: تهران، مترجم منصور سجادي،مارکوپولو

ــرام، غالمرضـــا - نظـــام سیاســـی و ).1385.(ورهـ.معین: ، تهرانهاي اجتماعی در عصر قاجارسازمان


ــدعلی - ــانی، احم ــري کرم ــانوزی ــاریخ ).1364.(خ تنـشر : ی پاریزي، تهـران ، تصحیح باستان )ساالریه(کرمان

.علمی، چاپ سومــاي ).1385.(--------------------- جغرافیـ

نـشر علمـی، : ، تصحیح باستانی پـاریزي، تهـران کرمان.چاپ پنجم

: ، تهـران تاریخ کرمـان ).1389.(همت کرمانی، محمود -.گلی

) 4(اسـناد پارلمـانی انگلـستان ). 1390(.کمالی، مریم -اد بهارستان، سال اول، شماره ، اسن م1907-1908کرمان

.387-402، 1390چهارم، زمستان ــستان ). 1392(._______- ــانی انگل ــناد پارلم ) 6(اس

، دوره جدیــد، م، اســناد بهارســتان1912-1913کرمــان .1392شماره اول، بهار

، نوشته رساله در فن شالبافی ).1387.(عطائی، عبداهللا -دوره ،لـل مجلـه میـراث م حاجی مختارشاه کـشمیري،

، )40پیــاپی( 87جدیـد، ســال شــشم، شـماره اول، بهــار 412-393.

،یداالسالم کاشانی ؤبه مدیریت م ،المتینروزنامه حبل -.ق1323رمضان 29، 14سال سیزدهم، ش

، شماره ششم، جمعه دهم شـهر روزنامه وقایع اتفاقیه -.1267االول جمادي

- Abbott, Keith Edward,(1855),Geografphical Notes, Taken during aJourney in Persia in 1849 and 1850,Journal of the Royal Geographical

Society of London, Vol. 25, pp. 1- 78..

1.)ق906-984(نقش شاملوها در تأسیس و تداوم دولت صفویه

**فروغ بازگیر-جهانبخش ثواقب

چکیده ترین طوایف قزلباش بودند که در تأسیس دولت صفویه هاي تاریخی، شاملوها از بزرگترین و پرجمعیتبراساس آگاهی

تصدي مناصب و مقامات اداري، امور فرماندهی نظامی، نقش چشمگیري داشته و در روند حیات دولت صفوي نیز باهایی قدرت در برههبا وجود این،. گی شاهزادگان صفوي و غیره به ایفاي نقش پرداختندداري امر للادارة ایاالت، عهده

. استهاي پادشاهان صفویه بر این نوسان قدرت تأثیر داشتههاي ایلی و سیاستاین طایفه دچار ضعف شد که رقابتاین پژوهش به هدف بررسی نقش شاملوها در تأسیس و تداوم دولت صفویه و چگونگی وضعیت قدرت و نفوذ

در روند تحوالت سیاسی و نظامی دولت صفویه از ابتداي تأسیس این ) نوسان شدت و ضعف قدرت آنان( شاملوها دهد که شاملوها نقش یافتۀ پژوهش نشان می. سامان یافته است.) ق906-984(سلسله تا پایان حکومت شاه طهماسب

اي عوامل، گاه منحنی قدرت آنان با اند و هرچند به سبب پارهاي در تأسیس و تداوم دولت صفوي داشتهمهم و برجستهشد؛ اما در مجموع توانستند جایگاه سیاسی و اجتماعی خویش را در دولت شاه طهماسب حفظ شیب کاهشی همراه می

.و در سلطنت وي از سایر طوایف پیشی گرفتندر روي کار آوردن شاه عباس اول نیز مؤثر واقع شدندکنند و حتی د

هاي کلیديواژه.طهماسب، شاه قزلباشان، شاملوها، شاه اسماعیلصفویه،

.عصر صفوي به چاپ رسیده استتمدن شیعه دروهمکاري قطب فرهنگاین مقاله با-1 دانشیار تاریخ دانشگاه لرستان[email protected]٢٠٠١٥[email protected]پژوهشگر **


)پژوهشی-علمی(هاي تاریخیپژوهشدانشگاه اصفهان- انسانی دانشکده ادبیات و علومهفتمدورة جدید، سال سال پنجاه و یکم،

48-19ص،1394بهار ، )25پیاپی (اول شمارة

1394بهار ،)25پیاپی(هفتم، شمارة اول دورة جدید، سالسال پنجاه و یکم،هاي تاریخی،پژوهش/20

مقدمهدهـم هجـري سـدة آغـاز گیري دولت صفویه در شکل

در ایـران، بـه عنـوان دولتـی کـه .) ق907سـال (قمري یکی از فصول مهم ،هب تشیع را به رسمیت شناخت مذ

پیش از تأسیس ایـن دولـت، . تاریخ اسالم و ایران است کشور دچـار آشـفتگی سیاسـی، هـرج و مـرج و نـزاع

، )به دالیـل مـذهبی، سیاسـی و نـژادي (الطوایف ملوك. تشتت فرهنگی و اخالقی و عدم وحدت مـذهبی بـود

ــا موجــب وجــود برخــی ویژگــی ــه شــه برخــیده ک. گران دولت صفویه را یـک دولـت ملـی بداننـد پژوهش

وسـعت سـرزمینی و : ها عبارتند از برخی از این ویژگی 250(جغرافیــاي گــسترده، عمــر طــوالنی ایــن سلــسله

، توانایی این دولت در ایجـاد وحـدت سیاسـی و )سالکه در واقـع بـا رسـمی کـردن تـشیع در ایـران (مذهبی

از استقالل کـشور ، دفاع )هویت ایرانی را شکل بخشید در برابر تهاجمـات بیگانگـان، مطـرح شـدن در سـطح

به ویژه بـا غـرب، و ؛جهانی و گسترش روابط خارجی ....برقراري پیوند میان دین و دولت و

در روي کار آمدن دولت صفویه، اتحادیه ایلی و جنبش ــرون از ــروي آن بی ــشتر نی ــه خاســتگاه بی قزلباشــان، ک

ه در آناتولی و سوریه قرار داشـت، ویژبه ؛مرزهاي ایران از جملـۀ ایـن طوایـف . نقش اساسی و محوري داشتند

ا، ذوالقـدرها، لوهـا، اسـتاجلوه توان از روملوها، تکه میهـاي حلـب که از تـرکمن ،و شاملوها قاجارها، افشارها

گیري نهضت صفویه و گـسترش با شکل . بودند، نام برد ترکـان بـه علـل ایـن ،تدریجی آن در آناتولی و سوریه

سیاســی و مــذهبی بــه طریقــت صــفویه پیوســتند و بــا در ،اي که از نظـر نظـامی از خـود نـشان دادنـد توانایی

ویـژه در بـه ؛تکاپوهاي شیوخ صفوي وارد عمل شـدند زمان شیخ جنید که چندین سال را در سوریه و آنـاتولی گذراند و توانست با جذب طوایف مختلف ترکمان بـه

وي نظـامی کارآمـد در اقـدامات جهـادي عنوان یک نیر این نیروي نظامی پس از وي . استفاده کند هااز آن خود

شیخ حیدر که تشکیالت منظمی بـه ،در خدمت پسرش آنان داد و چندین نوبت در کنار وي به عملیات جهادي

اسـماعیل قـرار ،پرداختند و سپس در خدمت فرزنـد او شروانشاهیان و الوند گرفتند تا اینکه اسماعیل با غلبه بر

.م1501/ .ق907موفق شد در تابستان قویونلومیرزا آق .گذاري کند و دولت صفویه را بنیاد نهددر تبریزتاج

یکی از این طوایـف قزلبـاش کـه عامـل اصـلی در بـه شوند، طایفۀ شـاملو قدرت رسیدن صفویه محسوب می

بود که از همان آغاز با پیوسـتن بـه طریقـت صـفویه و ویژه در عرصۀ ؛ به براز وفاداري، خدمات چشمگیري را ا

نظامی، به قدرت رسیدن شاه اسماعیل و تأسیس دولـت کوشش شده تـا بـه این پژوهش در. صفویه انجام دادند

نقش طایفۀ شاملو در تأسیس دولت صفویه و اقـدامات و کارکردهاي سیاسی، نظامی و دیـوانی آنـان در زمـان

ســدة دهــم (صــفوي ســبطهماشــاه اســماعیل و شــاه بنیاد اصلی پژوهش بر طرح ایـن .پرداخته شود ) هجري

شاملوها چه نقشی در تأسـیس -1: قرار دارد دو پرسش رونـد قـدرت و -2انـد؟ و تداوم دولت صفویه داشـته

نفــوذ شــاملوها در دوره حاکمیــت دو پادشــاه نخــست ــفویه، ــماعیلص ــبو اولاس ــۀ طهماس اول، در عرص

نظامی چگونه بوده است؟تحوالت سیاسی و شاملو طایفۀمفروض نخست پژوهش آن است که

آمدن و تداوم حیات سیاسی نیرویی تأثیرگذار در پدیدمفروض دوم پژوهش به این . سلسلۀ صفویه بوده است

نکته اشاره دارد که شاملوها از آغاز دولت صفویه تا روندي از نوسان قدرت ، طهماسبپایان سلطنت شاه

)حضور فعال و . اندرا تجربه کرده) عفت و ضشدهاي نظامی، سیاسی و اداري، کارآمد این طایفه در عرصه

شد و به افزایش قدرت و نفوذ آنان در دولت منجر می

٢١/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

نگرانی صفویان از این امر و نیز رقابت سایر طوایف .شدکاهش قدرت آنان میموجب

ی اهمیت شناخت تاریخ ایران در ادوار گوناگون و آگاهها و از جایگاه ایالت و قبایل در ساختار حکومت

مناسبات آنها با حکومتگران و نیز روند تنازع قدرت و هاي مؤثر در ارکان هاي موجود در میان گروهتنش

دولت، ضرورت این پژوهش را مطرح کرد تا نقش یکی در تحوالت عصر صفویه بررسی )شاملوها(از این قبایل

تبیین جایگاه ،این پژوهشهدف ،از این رو. شوددر روند شاملوها به عنوان یکی از قبایل مهم قزلباش

تأسیس و تداوم حیات سیاسی دولت صفویه، چگونگی : مورد(مناسبات سالطین صفوي با ایالت حامی خود

وذ شاملوها در فو بررسی فرایند قدرت و ن) شاملوها.عرصۀ تحوالت این دولت است

روش پژوهشهاي تاریخی است و با از نوع پژوهشاین پژوهش

تحلیلی -توجه به ماهیت موضوع، به روش توصیفیدر این روش، گردآوري اطالعات به . انجام شده است

اي با تکیه بر منابع تاریخی و در نظر شیوة کتابخانههاي جدید در این باره، فراهم و با تجزیه داشتن پژوهش

.استو تحلیل و استنتاج عقلی پردازش شده

پیشینۀ پژوهشهاي برآگاهیافزون در بررسی پیشینۀ موضوع،

اي که متون تاریخی عصر صفویه در شرح وقایع پراکندهنظامی دربارة حضور قبایل مختلف قزلباش به - سیاسی

:نظیر،پژوهانهاي صفویهاند و یا در نوشتهدست دادهو دیگران ) 1372(، سیوري)1371(، سومر)1361(هینتس

اجمال و به صورت عام از نقش ایالت حامی صفویه بهدر تأسیس این سلسله سخن به میان آمده است، مواردي

. به این مقوله نزدیک استتوان نام برد کهرا می

ایران اي که اوضاع سیاسیدر مقاله) 1377(پور حاجیانصفوي را بررسی نموده، در در دورة شاه طهماسب

ت قزلباش در آغازین هاي ایالمبحثی به درگیريسیوري . هاي سلطنت این پادشاه نیز پرداخته استسال

دولت صفوي در زمان در بررسی مناصب عمدة) 1380(به برخی مناصب سران طهماسبو شاه شاه اسماعیل

هاي درون ایلی آنان ر در دولت و نیز رقابتطوایف مؤثدر مقالۀ خود که به حذف ) 1384(قرقلو .اشاره دارد

قزلباشان از قدرت مرکزي اشاره دارد، شورش امراي استاجلو و درگیري آنها را با روملوها در آغاز سلطنت

) 1384(میرجعفري . بازبینی کرده استطهماسبشاه ولی به برخی تنیز در شوریدگان شاه اسماعیل در آنا

هاي مورخان صفوي دربارة آمدن این مریدان گزارشسرافرازي . کرده استترکمن به حضور وي اشاره

به نقش ) 1385(لو و هموبه نقش طایفۀ تکه) 1384(قویونلو در تثبیت و تضعیف دولت صفوي طایفۀ آق

اما نقش شاملوها به ها؛رغم این نمونهبه.پرداخته استصورت مستقل و منسجم در حوزة مطالعات این

تواند پژوهشگران قرار نگرفته است و پژوهش حاضر می.تر مطالعه کندرا برطرف و این مقوله را تخصصیاین خأل

و پیوند با طریقت صفویهخاستگاه شاملوهاهاي تاریخی، سـازمان بنیـادین طریقـت بر اساس آگاهی

گـذاري الدین اردبیلی پایه صفویه که به دست شیخ صفی نیز ) شام(تا آناتولی شرقی و سوریه ،شد، عالوه بر ایران

دار تـرکمن از افراد قبایـل گلـه گسترش یافت و بسیاري افـراد . که در آن نواحی ساکن بودند، بدان پیوسته بودنـد

صـفویه شـدند این قبایـل بعـدها نخبـۀ نیـروي جنگـی بـه تأکیـد فـاروق سـومر، ترکـان ).10: 1372سیوري، (

مرکز و جنوب آناتولی بـه نـام قزلبـاش و بـا معتقـدات صـفوي بـه عناصر اولیۀ تشکیل دهندة دولـت شیعی، از و ایـن دولـت بـر اثـر ) 7: 1371سومر، (رفتندشمار می


از ایـن رو، . مساعی قبایل چادرنشین ترك به وجود آمد در سدة دهم هجـري در دولـت صـفویه زمـام امـور بـه

رنشین قزلباش بـود و مـأموران عـالی دست بزرگان چاد ان سپاه از میان آنان مقام درباري و حکام ایاالت و سردار

ارتش نیز از افراد سپاهی همین قبایـل . شدندمیبرگزیده در ).477: 1354پیگولوسکایا و دیگـران، (شدفراهم می

مفهوم دقیق، نام قزلباش تنها بـه قبایـل ترکمنـی اطـالق شــد کــه ســاکن آنــاتولی شــرقی، شــمال ســوریه و مــی

صـفویه را پذیرفتـه، تارتفاعات ارمنستان بودند و دعـو دبیل شدند؛ لکن سرانجام ایـن مرید مشایخ صفویه در ار

نام بـا مـسامحه در مـورد بعـض طرفـداران غیرتـرکمن نـامی کـه در ابتـدا عثمانیـان از ؛صفویه نیز پذیرفته شد

رنـگ دوازده ي تحقیر نسبت به کاله مخـصوص قرمز روبـه کـار ،ترك که حیدر براي پیروان خـود سـاخته بـود

بردند؛ امـا از سـوي صـفویه همچـون نـشان افتخـار میسـیوري، ؛4/427: 1353خوانـدمیر، : نـگ (پذیرفته شـد

).311: 1380امورتی، ؛19: 1372طایفـه 32این قبایل ترکمان که اروج بیگ بیات آنهـا را

و از بودنـد سـاکن آنـاتولی ،)67: 1338بیـات، (داندمیل سیاسی، اجتمـاعی و مـذهبی علبنا بر .م14. /ق8سدة

ر زمان تشکیل دولت که د ندهایی به ایران داشت مهاجرتبـسیار محتمـل «. تر شد یافتهتر و سازمان صفوي گسترده

است که ترکمنان طرفدار صفویان، بیشتر در آذربایجـان، بنـابراین، . آسیاي صغیر و شمال سـوریه پراکنـده بودنـد

تصادفی نبود که جنید، در دوران آوارگی خود با اطمینان » .کـرد ر مـی به کمک و اقبال مریدان به ایـن منـاطق سـف

قبایل مزبور که اعتقادات شـیعی ) 274: 1380، 1رویمر(و شیخ جنید و جانشینانش را ماننـد ائمـه داشتندافراطی

نگریستند، حاضر بـه هرگونـه و پیامبر و یا حتی خدا می فداکاري براي آنان بودند و جزو مریدان شـیوخ صـفوي

، 1رویمـر (شـدند ) شیخ جنید و پس از او شـیخ حیـدر (: هـاي در گزارش . )7: 1361هینتس، ؛284-286: 1380

جویانـه آمیختـه اسـت و اي سـتیزه که با روحیـه خنجیبازرگان ونیزي که از شائبۀ گزافه خالی نیست، از عـشق و شور افراطی مریدان صفوي به شیوخ و رهبـران خـود

خنجـی، (تا سرحد الوهیت سخن بـه میـان آمـده اسـت ــان ون؛270-265: 1382 ــزي، بازرگ ــه ) 456: 1381ی ک

نمایانگر پیوند روحانی پیروان ترکمن با رهبران طریقـت امـورتی، اتحـاد بـین قزلباشـان و شـیوخ .صفویه اسـت کـه بـه وظـایف و استنظامی دانسته ايهاردبیل را رابط

جنید با آگـاهی . تعهداتی بین شیخ و پیروانش منجر شد دارکات از توان بالقوة نظامی طریقت صفوي، در شروع ت

خویش این توان نظامی را بـا رضـایت کامـل » سلطنت«قزلباشـــان گـــسترش داد و همـــین قزلباشـــان بعـــدها سرسپردگی کاملی به تقاضاهاي شیوخ تا زمـان پیـروزي

).313: 1380امـورتی، (اسماعیل از خـود نـشان دادنـد نهضت صفویه که با ناکامی جنید در رسیدن بـه قـدرت

حیدر ،بود، درزمان فرزندش براي مدتی دچار وقفه شده ــرکمن ــت اوزون حــسن ت ــه از حمای ــران ،ک ــاه ای پادش

اي یافت و ایـن رونـق بـیش از رونق تازه ،برخوردار بود . همه با هجوم تعداد زیاد زائران به اردبیل چشمگیر شـد ؛موطن این صوفیان و پیروان مانند گذشته همان روم بود

نـاطق جنـوبی یعنی ترکیۀ آسیاي صغیر و بیش از همه م یعنـی سـوریه، گـیالن و ؛مان، تکه و حمید، شـام آن قره

مناطق جنوب غربی و مغرب دریاي ،طالش و به عبارتی .)87: 1361هینتس، (خزر

یکی از این قبایل که وارد طریقت صفویه شدند و افـراد آن در زمرة مریـدان وفـادار و پـرتالش شـیوخ صـفوي

هـا سـوریه مـدة آن درآمدند، شاملوها بودند که مسکن ع و ) 95: 1361؛ هینـــتس، 24: 1380، 2رویمـــر) (شـــام(

تر در حـوالی حلـب و ادرنـه و طرسـوس و سـایر دقیق: 1361تاریخ قزلباشان، (هاي شام سکنی داشتند سرزمین

) هاي سوریۀ شمالی یا حلب از ترکمن (طایفۀ شاملو ).8ترین طایفۀ نقطه اتکاي دولت صفویه به حـساب که مهم

٢٣/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

آمـد، در میـان حلـب و عینتـاب قـشالق و در میـان میها کردند و بعدها به اوبه گمرق ییالق می سیواس و گرون

بیگـدلی، : شدند؛ از جملـه ي مختلفی تقسیم می )هاتیره(لو، اوجی، بیچرلـو، عبـدللو، گیرلو، خدابنده اینانلو، عرب

-208، 59: 1371سـومر، )(نلقاز(کرامتلو، اجرلو، نلقاص ــو؛214 ــاملوها.)426و203: 1390، هم ــداد ش ــه تع ک

سـومر، (ها جزو مریدان شیخ حیـدر بودنـد زیادي از آن از زمان وي از چنـان مـوقعیتی برخـوردار ،)426: 1390

مقـام مهـم خلیفگـی شـیخ بودند که حسین بیگ شاملو خلیفه وظیفـه تبلیـغ ).59سومر، (عهده داشت حیدر را بر

آوري مریـدان و ععقاید و تعالیم طریقت صفوي و جمـ ؛ 9: 1361هینـتس، (پول براي شیوخ صـفوي را داشـت

داراي نفـوذ )خلیفه(دارندة این مقام ).16: 1371سومر، -تـوجهی بـراي خـود و هـم و موقعیت سیاسی درخـور

شـاملوها از همـان آغـاز عـالوه بـر . هایش بود ايطایفههاي سیاسی نزد شیوخ صفوي، مریدان وفادار کسب مقام

. دادنـد وي نظامی نهـضت صـفویه را تـشکیل مـی و نیر گمان تعـداد زیـادي از مریـدانی کـه بـه شـیخ جنیـد بی

در . پیوسته بودند، از طایفۀ شاملوي ساکن در شام بودنـد زمان شیخ حیدر نیز ایـن مریـدان و صـوفیان از ممالـک

روملـو، (آمدنـد روم و شام به دیدار وي با نـذورات مـی اهللا ه شـیخ حیـدر بـا خلیـل در نبردي ک ).2/859: 1384شاه داشت، حسین بیگ با نیروهاي شـاملوي زیـر شروان

فرمان خود، فرمانـدهی دسـت چـپ را برعهـده داشـت ). 58: 1383امینـی، ؛27: 1384آراي شاه اسماعیل، عالم(

فرزنـد حیـدر نیـز حـضور ، علیشاملوها در کنار سلطان نبرد بـا وقتی که رستم بیگ ترکمان براي . مؤثري داشتند

بایسنقر میرزا؛ پسران حیـدر را از زنـدان اسـتخر فـارس دوازده هزار سوار از صـوفیان روم و شـام در «آزاد کرد،

» .نزد او جمع شده، متوجـه دفـع بایـسنقر میـرزا شـدند علـی بـا در نبردي کـه سـلطان ). 889/ 2: 1384روملو، (

شاه براي کمک به رستم میرزا انجام داد، یسار شروان فرخ

للـۀ ،ا به حـسین بیـگ شـاملو فرماندهی دست راست ر آراي صفوي، عالم(خود و نیروهاي زیر فرمان وي سپرد

سـلطان .)30: 1384آراي شاه اسـماعیل، عالم ؛34: 1363از (علی هنگام مرگ، برادرانش را به صوفیان پاك اعتقاد

،که یکی از آنان حسین بیگ شاملو بـود ) اهل اختصاص جا وقتی حسین در همین . ا به گیالن ببرند سپرد که آنها ر

تو «:او گفت ،بیگ اصرار کرد در کنار سلطان علی بماند للۀ بـرادران مـن بـاش و بـه تربیـت تـو و امـداد ائمـۀ

آراي شـاه عالم(» .خروج خواهد کردمعصومین این پسر پس در پی فرمـان مرشـد و ).35-34: 1384اسماعیل،

گاه کـه و آناگزیر راهی شدانجام مأموریت خطیر خود ن علی از دنیا رفت، باز حسین بیگ للـه بـه همـراه سلطان

و با احترام خادم بیگ نعش مرشد کامل را به اردبیل برد ــرد ــن ک ــه، (دف ــترآبادي، 65: 1372وال ).30: 1366؛ اس

، )حـدود دویـست نفـر (حسین بیگ لله و دیگر صوفیان ۀ تالشـی کـه برادران سلطان علـی را برداشـته و بـا همـ

انجام مأموران رستم میرزا ترکمان براي دستگیري ایشان دادند، آنها را به الهیجان گیالن نـزد کارکیـا میـرزا علـی

).112: 1378جنابدي، ؛4/442: 1353خواندمیر، (بردند انتخاب گیالن براي پناه گـرفتن، بـه پیـشنهاد جمعـی از

کـه تعیـین شـد در جلـسۀ مـشورتی » امراي دولتخـواه «؛69: 1383امینـی، (هـا بـود حسین بیگ لله یکـی از آن

وي سپس در ).1/45: 1383قمی، ؛38: 1370خواندمیر، ــت اســماعیل در الهیجــان از او و نهــضت دوران غیب

هـا صفوي مواظبت کرد و ارتباط مریدان را از دوردسـت او بـراي کـشورستانی با وي حفظ کرد تا زمـان خـروج

نیز یکـی از کـسانی کـه در فـراهم در این ایام . رسیدفراــی از ــت عمل ــشورت و حمای ــۀ م ــرایط و ارائ آوردن شاسماعیل براي دستیابی به قدرت نقش چـشمگیري ایفـا

بـر اثـر همـین . همان حسین بیگ للـۀ شـاملو بـود ،کردنفوذ فزایندة طایفۀ شاملو در نهـضت و دولـت ها،تالش

م صفوي تا جایی پیش رفت که حسین بیگ شـاملو مقـا


وي ابتـدا در ).69: 1383امینی، (دار بود للگی را نیز عهده و ) 902/ 2: 1384روملــو، (خــدمت ســلطانعلی پادشــاه

سپس للگی اسماعیل را که با سـن انـدك مرشـد کامـل تـاریخ قزلباشـان، (طریقت صفویه بود، برعهـده داشـت

،و به عنوان یکی از افـراد نزدیـک و در واقـع ) 8: 1361در همـۀ امـور ،اسماعیل که خردسال بود مشاور باتجربۀ

مقام للگـی ماننـد .)21: 1372سیوري، (کرد خدمت می سـالجقه در انمقام اتابکی بود که از زمان حکومت ترک

دار تربیـت شـاهزادگان بـود و از عهده ،ایران مرسوم شد .نفوذ زیادي برخوردار بود

گیـري شـاملوها از همـان ابتـداي شـکل ،به طور کلـی ت صفویه به آن ملحـق شـده و در زمـرة مریـدان طریق

:تــاریخ قزلباشــان(قـدیمی و باســابقۀ خانــدان صــفوي کـه در نـد و از نیروهاي مهم نظامی آنان بود ) 1361:8

شاملوها بـا اعتقـاد . بیشتر نبردها حضوري فعال داشتند راسخ و کامل از دستورات مرشـد کامـل اطاعـت و بـا

کردند و نقـش محـوري فداکاري تمام از او حمایت می خود را نیز در کمـک کـردن بـه اسـماعیل در تأسـیس

وجود شخصیت برجـسته . نمودندمیدولت صفوي ایفا حسین بیگ شاملو، کـه یکـی از هفـت تـن طرفـداران فدایی طریقت صـفویه بـود و اهـل اختـصاص نامیـده

در خدمت شاه اسـماعیل خـود بیـانگر نقـش ،شدندمیطایفـه در تـشکیل دولـت برجسته و حائز اهمیت ایـن

نفــوذ چــشمگیر شــاملوها، کــه درآغــاز .صــفویه اســتتـر صفویه از سایر قبایل قزلبـاش بزرگتـر و پرجمعیـت

کـه تا بـدان پایـه رسـید ) 8: 1361تاریخ قزلباشان، (بودندحسین بیگ لله با به قدرت رسیدن شاه اسماعیل در سـال

ت مهـم در مقام امیراالمرایی را که از جملـه مقامـا . ق907؛ 8: همـان (ابتداي حکومت صـفویه بـود، بـه دسـت آورد

).266: 1342؛ غفاري، 39: 1369شیرازي، نگـاران ایـن عـصر هـاي واقعـه شگونه کـه از گـزار آن

آید، هنگام تشکیل دولت صفوي یکـی از طـوایفی برمی

که افراد زیادي از نیروهاي خـود را در خـدمت دولـت ــرار داد ــدشــاملوها بود،صــفوي ق ــو،(ن / 1384:2رومل

ــیرازي،؛935 ــه،؛1369:37،38شـ ؛1372:79،84والـمنــشی،؛55/ 1383:1قمــی،؛1378:131جنابــدي،

پـس از اینکـه . ق906ال به سـ . )48، 45، 1377:1/44الهیجان به سوي اردبیل آمـد و در ارجـوان اسماعیل از

حاکم اردبیل با همکـاري ،متوجه شد علی بیگ چاکرلو حمد تـالش سـپاه انبـوهی در اختیـار دارنـد، در میرزا م

دو تـن از مـشاوران، ،اي که برگزار کـرد جلسۀ مشاوره بیگ، از امیران شـاملو ) عبدي(حسین بیگ لله و عابدین

یافتنـد و حضور داشتند کـه در خلـوت خـاص وي بار اسماعیل در انتخاب گزینـۀ مانـدن یـا رفـتن بـا ایـشان

بـستن از مشاوران رخت پیشنهاد. رایزنی کرد مشاوره و آوردن به مکانی دیگر بود که لشکرکشی به ل و رو اردبی

همـین . دیار گرجستان در دستور عملیات قـرار گرفـت ابتـدا بـه فراخـوانی ،مشاوران با جلـب نظـر اسـماعیل

سپس بـه سـوي قرابـاغ و مریدان از اکناف پرداختند و ؛ 448/ 4: 1353خوانـدمیر، (گوگچه دنگیز راهی شـدند

ــی،ا ــدمیر،؛ 89و1383:86مین در .)46-1370:45خوانویژه حسین بیگ و عبدي بیگ از به ؛شاملوها ،این مکان

خود فداکاري نشان داده و توانستند جان اسماعیل را از از نوادگـان جهانـشاه ،خطري که سلطان حسین بـارانی

نجـات دهنـد ،قراقویونلو براي وي تـدارك دیـده بـود ــی،( ــدمیر، ؛ 1383:90امین ؛451-450/ 4: 1353خوان

نـشان این حضور و مشاوره .)53-51/ 1: 1383قمی،دهندة قدرت و نفـوذ بـاالي ایـن طایفـه در کنـار شـاه

پس از آن در نبـرد شـرور بـا شکـست .اسماعیل است الوند میرزا که اسماعیل به عنوان اولین پادشـاه صـفوي

دارنـد کـه نگاران اذعـان وقایعگذاري کرد، در ایران تاج یکی از عوامل اصلی موفقیت شاه اسماعیل در به دست گرفتن قدرت و تشکیل دولت صفویه، تالش مریدان و هواداران ترکمان طریقت صفویه در آنـاتولی و حـضور

٢٥/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

هـاي آنـان در کمـک ها و فداکاري قبیلۀ شاملو و تالش دادن به شاه اسماعیل در دستیابی به قدرت مورد تأکیـد

ــاآن ــوده ــگ(ب ــه، : ن ــو، 117: 1372وال : 1384؛ روملنویسندة تاریخ غزها نیز بر نقش شـاملوها در ).2/974

: 1390سـومر، (تأسیس دولت صفویه تأکید کرده است مؤلف گمنام در کتاب خود، طوایـف قزلبـاش را ). 426

قـسم اول را بـه ذکـر : کرده اسـت بنديقسم تقسیم دوص داده و اختـصا ،جماعتی که در دست راست هـستند

تـاریخ (اسـت در صدر این قسم، طایفۀ شاملو را آورده این نکتـه بـه لحـاظ اهمیـت ایـن ).8: 1361قزلباشان،

.طایفه و جایگاه آن در میـان ایـل قزلبـاش بـوده اسـت بیات، موقعیت ایل شاملو در دولت صـفویه را همچـون

گویـد مـی کنـد و دربار در اسـپانیا وصـف مـی رؤسايبیات، (ایران خاص افراد این ایل است ریاست دربار در

1338 :67(.

صفوينقش شاملوها در حکومت شاه اسماعیل در چند ملوها در دورة حکومت شاه اسماعیل نقش شا

هاي نظامی، فعالیت:شامل،بحث استمحور قابلداشتن مناصب و مقامات اداري، دراختیارتصدي

، که در داري للگی شاهزادگانعهدهوحکومت ایاالت.شودادامه به تبیین آنها پرداخته می

هاي نظامی شاملوها فعالیتدر آغاز ماهیتی نظامی ،دولتی که شاه اسماعیل بنیاد نهاد اساس ارتش بـر . اي بودداشت و ساختار ارتش آن قبیله

نیروهاي ایلی قزلباش قرار داشـت کـه در یـاري رهبـر دمات نظـامی، پیوستند و در ازاي این خـ خود به هم می

. آوردنـد هر طایفه ایالتی از کشور را به تیول خود درمی بازرگان ونیزي در طی اقامت خود در تبریز دیده است

ویـژه از ناحیـۀ آنـاتولی و بـه ؛که دائم از اکناف کـشور دسـته سـپاهی بـه زیـر درفـش دسـته ،مانعثمانی و قره

طایایی اسماعیل نیز به ایشان ع . اندآمدهاسماعیل گرد می داشـته اسـت درخور مقام و منصب هریک ارزانی مـی

ــزي، ( ــان ونی ــوفیان و .)441: 1381بازرگ ــتن ص پیوسپیروان صفوي از شام و دیاربکر و سـیواس و بـایبرد و دیگر نواحی به اسماعیل پس از دریافـت خبـر خـروج

هاي مورخان داخلی نیز آشکارا با آب و وي در گزارش / 1377:1منـشی، ؛1383:103امینـی، (تاب آمده است

زمانی که اسماعیل در ارزنجان نقشۀ یـورش .)45، 44از طوایـف مریـدان و «کـرد، به شروان را طراحـی مـی

معتقـدان و صـوفیۀ قـدیم قریــب هفـت هـزار کــس از و روملو و ) ورساق(استاجلو و شاملو و تکلو و روسلق

غیرهم داغ و ذوالقدرلو و افشار و قاجار و صوفیۀ قراجه قزوینــی،(وي گــرد آمدنــد » در بارگــاه ســلطنت ســپاه

التـــواریخ، خالصـــه؛1383:1/55قمـــی،؛1363:392قــشون «، االخبـار تکملـه بـه تعبیـر نویـسندة . )3: 1334

قشون صوفیان و غازیان از اویماقات روملو و شـاملو و و دیـاربکر ]؟[رذوالقدر از بطون روم و شام و متون مص

و حدود دوازده هزار نفـر جمـع »ردندشروع در آمدن ک در همــین مکــان امــراي .)1369:38شــیرازي،(شــدند

بزرگ صوفیه نظیر حسین بیگ لله شـاملو، ابـدال بیـگ ذوالقدر و خلفا بیگ طـالش و بیـرام بیـگ قرامـانلو در خدمتش بودند و عبدي بیگ شاملو بـا سیـصد نفـر بـه

،اندمیرخو؛34-35/ 1371:1شاملو،(خدمت او رسید 1370:45(.

هـاي اولیـۀ اسـماعیل بـراي به سـبب ضـرورت جنـگ یکـی از تصرف کشور و بنیاد گذاشتن سلسلۀ صـفویه،

حـضور در ، هاي فعالیت شاملوها در ایـن عـصر عرصهدر دوران حکومـت شـاه . ها و امـور نظـامی بـود جنگ

اسماعیل در بیشتر نبردهاي نظامی، فرماندهی سـپاه کـه در اختیار افـراد زبـده و باتجربـه ،بودنقشی بسیار مهم

بیشتر سابقۀ طوالنی شاملوها، علتگرفت و به قرار می شـاه اسـماعیل در . شـد به افراد این طایفه واگـذار مـی


به خصوص در امـور نظـامی بـا ایـن ؛بسیاري از موارد کرد و نظر آنان را به کار فرماندهان باتجربه مشورت می

رنگ در سمت فرمانـدهی دلیل این حضور پر . بستمیهاي نظـامی داراي آن بود که این طایفه از لحاظ فعالیت

اي ارائـه داده تجارب زیادي بـوده و خـدمات برجـسته عالوه بر حسین بیگ لله شاملو که از فرمانـدهان . بودند

بیـگ ) عابدین(عبدي رفت،برجستۀ نظامی به شمار می شــاه شــاملو نیــز از فرمانــدهان ممتــاز و مــورد توجــه

وي از سـرزمین شـام بـه خـدمت شـاه . اسماعیل بـود اسماعیل رسید و مورد نظر وي واقع شد و از همۀ امـرا

تــاریخ (برتــري یافــت و ســپس حــاکم هــرات گردیــد وي از سرداران باتجربـه و شـجاع ) 1361:9قزلباشان،

هاي نظـامی بـا وي مـشورت بود و اسماعیل در عرصه ــی ــردم ــو،(ک ــه،وا؛1384:2/960رومل . )1372:113ل

خان شاملو نیز در برخی از نبردهاي نظامی بـه دورمیشعنوان فرمانده مورد توجه شخص شـاه اسـماعیل بـوده

در . )1378:185جنابـدي، ؛ 30: 1379خورشـاه، (استدو ،شاهیسار شروان در نبرد اسماعیل با فرخ . ق906سال

ز تن از فرماندهان سپاه، حسین بیگ لله و عابدین بیگ ا عابـدین بیـگ در ایـن عملیـات بـسیار . بودندشاملوهابـا عبـاراتی بلیـغ فتوحات شاهیکه در جنگیددالورانه

ــت ــه اس ــرار گرفت ــسین ق ــورد تح ــی(م در .)131:امیندر جنـگ شـرور بـا الونـد میـرزا ترکمـان، . ق907سال

حسین بیگ لله و عابدین بیگ شاملو با نیروهاي شاملو ؛1384:2/974روملـو، (ندزیر فرمان خود حضور داشـت

در نبـرد شـاه .)1378:148جنابدي، ؛1372:117واله،. ق908قویونلـو در سـال اسماعیل بـا سـلطان مـراد آق

عابدین بیگ شاملو از جانب راست و حسین بیـگ للـه پرداختنـد و بـه همـراه شاملو از جانب چپ بـه پیکـار

هـا کردنـد تـا بـر حریـف دیگر غازیان صفوي دالوري ؛1384:2/984روملـو، ؛1383:195امینی،(روز شدند پی

بــه نقــل مؤلــف ،در همــین ســال. )1383:1/77قمــی،

در نبرد با سپاه مشترك عثمـانی و الونـد میـرزا، گمنام،حسین بیگ لله فرمانده و سردار سپاه بـود و دورمـیش خان شاملو نیز حضور داشت و توانست سـر مـصطفی

در این نبـرد بـا . تن جدا سازد سردار عثمانی را از ،پاشاشجاعت شاملوها پیروزي نصیب اسماعیل شد و الونـد

آراي شـاه اسـماعیل، عـالم (شکست خورد و کشته شد این گزارش در سایر متـون ایـن .)80-72و 1384:66

ــده اســت ــی . دوره نیام ــر م ــه نظ ــورخ، ب ــن م رســد ایهـاي عالءالدولـه لشکرکشی الوند همزمـان بـا فعالیـت

ر در تهیۀ لشکر براي درگیري بـا شـاه اسـماعیل ذوالقدــدي، ( ــی، 159-161: 1378جنابـ -178: 1383؛ امینـ

قویونلــو و و یــا نبــرد مــشترك ســلطان مــراد آق) 183-271: 1383امینـی، (عالءالدوله علیه پادشاه صفوي را

در هم آمیخته و به ) 204-195: 1378؛ جنابدي، 2851در ایـن . کـرده اسـت اشتباه نیروهـاي عثمـانی را ذکـر

هاي به دست آمده بیشتر مرهـون ها نیز پیروزي عملیاتهاي محمدخان استاجلوسـت کـه از سـوي شـاه تالش

امینـی، (اسماعیل به حکومت دیاربکر گماشته شده بـود ).200: 1378جنابدي، ؛282: 1383

از قـالع مرتفـع و (براي فتح قلعۀ اسـتاو . ق909در سال حسین و سرنگونی ) مازندرانمستحکم منطقه فیروزکوه

کیا چالوي، عابدین بیـگ تـواچی شـاملو کـه صـاحب » شیر بیشۀ شجاعت و مردانگی «از او به فتوحات شاهی

با سه هزار سوار که جمعـی از آن از طایفـۀ ،کندیاد می بـه عنــوان پیـشقراول درگیـر جنـگ بــا ،شـاملو بودنـد

:1383امینـی، (د شـ نیروهاي ده هزار نفرة مدافع قلعـه ـ ایـن سـردار شـاملو ،در همین عملیـات .)225 ر اثـر ب

ـ . اصابت تیر زخمی شد پیـروزي ااین نبـرد سـرانجام بنیروهاي صفوي پایان یافت که نقش حسین بیگ شاملو

رود بر محصوران و فتح قلعـه و در برگرداندن آب حبله خوانـدمیر، (اسـت آشـکار دستگیري حسین کیا کـامال

: 1384روملو،؛224-1383:230امینی،؛4/477: 1353

٢٧/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

حـاکم ،در سرکوب و دسـتگیري محمـد کـره .)2/997سرکوب شـورش رئـیس ابرقوه، تصرف یزد و ابرقوه و

عموي محمد کره و اسیر گرفتن تعداد زیـادي غیبی پسر ، شاملوها و سرداران آنها .ق910از نیروهاي وي در سال

چون دورمیش خان و عبدي بیگ حضور داشتند و ایـن / 4: 1353خواندمیر، (ها به دست آنان انجام شد روزيپی

-1379:29خورشــاه،؛1383:241امینــی،؛481-478ــو،؛30 ــی،؛1005-1384:2/1003رومل : 1363قزوین

در نبــرد بــا شیرصــارم کــرد، از . ق912در ســال .)400شاملویان عبدي بیگ و دورمیش خان با نیروهاي خـود

؛دورمیش خان زخمـی شـد در این نبرد . شرکت داشتند از . کرداما از روي غیرت همچنان در میدان مقاومت می

عبـدي . شاه اسماعیل او را خطاب فرزنـدي داد ،این رو بیگ در این نبرد با فداکاري جان خود را در راه دولـت

ــت داد ــفویه از دس ــی، (ص ــشی ؛404: 1363قزوین منال در س .)2/1014: 1384روملو، ؛123: 1378قزوینی،

براي نبرد با عالءالدولۀ ذوالقـدر، از سـوي شـاه . ق913اسماعیل حسین بیگ لله شـاملو بـه عنـوان فرمانـده در

این نیـرو بـه . رأس چهارهزار نفر از قزلباشان اعزام شد عنوان مقدمۀ سپاه پس از عبور از رودخانۀ البستان مورد

فرزنـد عالءالدولـه قـرار ،حملۀ غافلگیرانۀ سـاروقپالن زیرا قزلباشان براي فراهم کردن علوفه پراکنـده ؛فتندگر

ـ . شـدند و از دشـمن غافـل ماندنــد ر اثـر ایـن حملــۀ بناگهانی، حسین بیـگ تعـدادي از نیروهـاي خـود را از ــه ــست از معرک ــت توان ــه زحم ــود ب ــت داد و خ دس

آراي شـاه عالم ؛1018-1384:2/1017روملو،(بگریزد).160-1372:159،واله ؛207-1384:205اسماعیل،ــا فــداکاري دو فرمانــده از شــاملوها . ق914در ســال ب

بغداد بدون جنـگ و ) حسین بیگ لله و دورمیش خان (خواندمیر، ؛292-1383:291امینی،(خونریزي فتح شد

پــس از ایــن فــتح، ســرکوب و تــسلیم ) 4/493: 1353حـاکم مقتـدر و جنگجـوي ،ملک شـاه رسـتم عباسـی

سین بیگ لله و دیگر امـراي همـراه لرستان به دست ح امینـی، ؛497/ 4: 1353خوانـدمیر، (وي صورت گرفت

-170: 1372والـه، ؛1378:216جنابدي، ؛1383:310ساز مرو با شیبک خان اوزبـک در نبرد سرنوشت ). 172

حسین بیگ لله، زینل خـان (نیز شاملوها . ق916به سال عـالم (شـتند ر دا ال و مؤث حضوري فع ) و دورمیش خان ــفوي، ــو،؛1363:314آراي ص -1048/ 1384:2رومل

.)112-110/ 1: 1383قمی،؛1052و ) حـاکم هـرات (حسین بیـگ شـاملو . ق918در سال

زینل خان شاملو بـا نیروهـاي خـود بـه امیـر یاراحمـد کــه منــصب وکالــت را داشــت ) نجــم ثــانی( خــوزانی

امینی، (شدندپیوستند و براي نبرد با اوزبکان با او راهی ــدمیر، ؛375: 1383 ــشی،؛4/526: 1353خوان : 1377من

نجم در ایـن عملیـات پس از شکست امیر .)1/67-68منصب که به سبب عدم حمایت قزلباشان از این صاحب

رخ داد، حسین بیگ لله جانانه به مدت دوماه از تاجیکاما با رسیدن ؛هرات در برابر محاصرة اوزبکان دفاع کرد

اي کمکی اوزبک ناگزیر شهر تسلیم عبیداهللا خان نیروهــدمیر413: 1363قزوینــی،(اوزبــک شــد :1370،؛ خوان

در نبرد مهم چالدران با .)1383:1/125قمی، ؛81-82از سران شاملو دورمـیش خـان، . ق920عثمانی در سال

زینل خان، حسین بیگ لله، سلیمان بیگ و اخی سلطان ماعیل حـضور داشـتند در دست راسـت سـپاه شـاه اسـ

اما در این نبرد، عثمانیان کـه ؛)1384:2/1084روملو،(تجهیــزات نظــامی برتــر از صــفویه نفــرات و از لحــاظ

، سـپاه شـاه اسـماعیل را ، با کمک آتش توپخانـه بودندبرخی ).546-4/547: 1353خواندمیر، (شکست دادند

بـا نظـر محمـدخان از منابع دورمیش خان شاملو را که آسا بـه دشـمن مخالفـت کـرد و تاجلو در حملۀ برق اس

هـا پیشنهاد داد پس از استقرار نیروهـاي عثمـانی بـه آن آراي شـاه عـالم ؛1083/ 1384:2روملـو، (حمله شـود ــی،؛521-1384:520اســماعیل، ــشی قزوین : 1378من


از عوامـل شکـست دولـت )1/70: 1377؛ منشی، 135ایـن رغـم بـه .اندتهدانسصفویه از سلطان سلیم عثمانی

دیدگاه باید گفـت کـه کـشته شـدن حـسین بیـگ للـه ــدران ــو،(درچال ــاري، ؛ 1384:2/1087رومل : 1342غف

دهنـدة ایـن خود نشان )1361:8تاریخ قزلباشان، ؛277است که شـاملوها در ایـن نبـرد نیـز نهایـت تـالش و

پذیرش نظـر دورمـیش اند و کاربستهبهفداکاري خود را شاه اسماعیل بیانگر اعتناي شاه بـه درایـت خان توسط

نظامی وي بوده و این که شـاملوها در جلـسۀ مـشاورة توان ایـن هرچند نمی . اندر داشته نظامی شاه حضور مؤث

نکته را نادیده گرفت که دورمیش خان شاملو بـه دلیـل و برخی اختالفات شخـصی طلبی و خودخواهی قدرت

شـیرازي، : نـگ (ربکرحـاکم دیـا ،با محمدخان استاجلو در شکـــست شـــاه )1377:1/70منـــشی،؛1369:45

اقـدام .تأثیر نبـوده اسـت اسماعیل از سلطان عثمانی بی آقا (ی مازندران ام محل شاه اسماعیل در مطیع کردن حک

حـاکم محمد روزافزون والی مازنـدران، میرعبـدالکریم ملک کـاووس و ملـک ساري، سید حسن هزارجریبی،

ـ . ق924در سال ) رستمدار امبهمن حک ر اثـر حـضور بو سران آنها چون دورمیش خان و زینل مؤثر این طایفه

ــان ــه در گــزارش خ ــوده ک ــان آمــده ب ــاي مورخ ه:1369شـیرازي، ؛559-4/562: 1353خواندمیر، (است

ــه،؛57-56 ــو،؛270-1372:269والــ :1384روملــــی، ؛1111، 2/996-999 ــشی قزوینـ ؛1378:136منـ

قمـــی،؛ 304: 1378جنابـــدي،؛1379:74اه،خورشـــ.)1384:127آراي شـاه اسـماعیل، عالم ؛1383:1/140

کـه ) فومن و رشت (مطیع کردن امیره دباج حاکم گیالن زد نیز بـه دسـت دورمـیش خـان و دم از خودسري می

.)564-4/563: 1353خوانـدمیر، (زینل خان انجام شد دو سردار را بـاز پس از این عملیات، شاه اسماعیل این

علی بیک، معروف به عوض به مدد شاه تامأموریت داد برابر نیروهاي عثمانی سلطان حاکم بغداد بشتابند که در

آن دو پـس از .)564: همـان (از شاه کمک خواسته بـود آمیز این مأموریت، در نزدیکـی سـاوه بـه انجام موفقیت

در سـال .)567: همـان (خدمت شاه اسـماعیل رسـیدند شاه اسماعیل، دورمیش خان و زینل خان شاملو . ق926

را مأموریت داد تا به یـیالق فیروزکـوه رفتـه و مـستقر شوند تا اگر اوزبکان بـه خراسـان لـشکر کـشیدند، بـه

:1383قمـی، ؛567: همـان (کمک سپاه خراسـان برونـد ظاهرا .)1378:314جنابدي، ؛277: 1372واله، ؛1/146

نب اوزبکـان در میـان نبـوده، چون تهدید خاصی از جا شاه اسماعیل بـه زودي دورمـیش خـان را بـه حـضور فراخواند و او را به قم که در اختیارش بود، روانـه کـرد

: 1353خوانــدمیر، (تــا بــه ادارة امــور مربوطــه بپــردازد ؛ هرچند بنا به گزارشی چیزي نگذشـت کـه در )4/568

ـ . ق927سال ه خبر لشکرکشی عبیـداهللا خـان اوزبـک بخراسان به دربار رسید و شاه اسماعیل بار دیگر دسـتور داد دورمیش خان و زینل خان بـه مـدد سـپاه خراسـان

اهللا دورمیش خـان شـاملو، خواجـه حبیـب . راهی شوند دار امـور قـم کـرد و بـه وزیر را به جاي خویش عهـده

از آن سوي عبیـداهللا خـان . سوي خراسان عزیمت نمود رات چـون کـاري از پـیش پس از چند روز محاصرة هـ ).572: همان(نبرد، به ماوراءالنهر بازگشت

شـاملوها از لحـاظ نظـامی، در بـه قـدرت ،در مجموع رسیدن شاه اسماعیل و پس از دستیابی او بـه حکومـت

بـا اوزبکـان و (در بیشتر نبردهاي داخلـی و خـارجی او اي بـه عنـوان فرمانـدهان هاي برجسته الیتفع) عثمانیان

.اندکننده داشتهنیروهاي عملونظامی

شاملوها دیوانیفعالیتهاي حکومت صفوي در عصر حاکمیـت یکی از ویژگی

به لحاظ همـین .اي آن است شاه اسماعیل، ساختار قبیله ساختار، حکومت شهرها و نـواحی مختلـف کـشور در

شـاه بـراي حمایـت و . دست افراد ایالت قـرار داشـت

٢٩/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

بـود و از آنـان هـم در مشورت به اشراف ایلـی متکـی خـود و هـم در امـور مملکتـی یـاري خدمات شخصی

همچنین، در امور مربوط به اعمـال و اجـراي . طلبیدمیبیـات، (گرفـت عدالت و کار جنگ از آنـان کمـک مـی

ــن رو).67-78: 1338 ــان ،از ای ــزي همچن تمرکزگریاي متعـدد بـود و هدف و فعالیت عمـدة رهبـران قبیلـه

همچنـان ،رغم نیرومندتر شـدن مرکزي به ساالريدیوانکـشور عمـال . اي قـرار داشـت زیر سلطۀ اشرافیت قبیله

بین قبایل متعدد تقسیم شده بود و آنها اسما در چیـزي رهبـران با این حال، این . به نام دولت ادغام شده بودند

هاي فراوان، در این رغم منازعات و کشمکش اي به قبیلهکردنـد و حکومـت مرکـزي را میدوره با هم همکاري

آنها با حـضور در عملیـات . ندکشیدچالش نمی بهقویا گرفـت، صورت می زیادي که در آغاز حکومت صفویه

هـاي تـازه آوردنـد و سـرزمین ثروت کافی به دست می : کن(گرفت تصرف شده در اختیار سران قبایل قرار می

از بـه تعبیـر متـی، دولـت صـفویه ). 54: 1386نویدي، تکیـه روزي که شکل گرفت، به نیروي نظامی قزلبـاش

عشایر ترکمنی کـه در ازاي خـدمت نظـامی بـه .داشتچـون )47: 1393متـی، (اي تسلط داشتند شاه، بر منطقه

نظامی دولـت بـر در ابتداي تشکیل دولت صفویه، بنیه ، رواز ایــنروي اتحادیــۀ ایلــی قزلباشــان اســتوار بــود؛

ایالت تـرکمن حـامی دولـت (رؤساي طوایف قزلباش انتظار داشتند که مناصب مهم سیاسی، نظامی و ) صفویه

این طریق نفـوذ خـود را اداري را در دست بگیرند تا از هـاي آغـازین در سـال ،بنـابراین . عمال کنند در دولت ا

دولت صفویه، شاه اسماعیل به ناچار و با آگاهی از این ظـامی و حتـی بیشتر مناصـب اداري، سیاسـی، ن مسأله،

شـاملوها ،دراین میان . مذهبی را به امراي قزلباش سپرد ول به قدرت رسـیدن دولـت صـفویه و ؤکه خود را مس

دانـستند و تـشکیل نسبت به دیگر طوایف سزاوارتر می دانـستند، پـاداش هاي خـود مـی دولت را مرهون تالش

ي مقامـات اصـلی تصد ،خدماتی را که انجام داده بودند .نستنددادولت می

ترین مناصب دولتی که در ابتداي تشکیل دولـت از مهم وکیل نفـس (مقام وکالت ،داشتزیاديصفویه اهمیت شاه در این دوره بـه عنـوان مرشـد . بود) نفیس همایون

کامل طریقت صفویه در امور معنوي و به عنوان پادشـاه مقام وکالـت در ةدارند. در امور دنیوي داراي اختیار بود

شـاه ةمعنـوي و دنیـوي بـه عنـوان نماینـد ۀیطهردو ح شد و در امور سیاسی، فرماندهی نظـامی و محسوب می

ي مقام صدر داراي نفـوذ قابـل گزینش افراد براي تصد218: 1380و همو، 113: 1382سیوري، (هی بود توج(.

از شخص شـاه پسدارندة مقام وکالت ،به طور خالصه کسی که در دولـت نخستین. امور مملکت بود ةهمه کار

صفویه مقام وکالت نفس نفـیس همـایون را بـه دسـت ، از اهـل للـۀ شـاه اسـماعیل حسین بیگ شاملو ،گرفت

اختــصاص و از فرمانــدهان قزلبــاش بــود کــه در ســال / 4: 1353خوانـدمیر، (به این مقام منصوب شد . ق907واله، ؛1378:155جنابدي، ؛1371:66خواندمیر،؛ 468

این خود نشان دهندة نقش بارز شـاملوها .)123: 1372در تأسیس دولت صفویه و نفوذ بـاالي آنـان نـزد شـاه

حسین بیگ شاملو شش سـال داراي مقـام .اسماعیل بود و بـه گفتـه (ق914وکالت و امیراالمرایی بود تا در سال

الدین عزل شد و یک ایرانی به نام امیر نجم ) 915برخی معـروف چی،سفرهیگ مسعود گیالنی همراه با محمدب

قزوینـی، (سلطان استاجلو جانشین وي شـدند به چایان ؛1342:272غفــاري،؛ 1383:445امینــی،؛ 1363:394

براي برکناري حسین بیـگ .)1334:3التواریخ،خالصه رسـد او بـه نظـر نمـی و شاملو علتی ذکر نـشده اسـت

ایـن عـزل . ه بـود دمرتکب خالف یا دسیسۀ سیاسی ش اي سیاسی بود و بیانگر نگرانی اسـماعیل از هبیشتر مسأل

او را بـر هفت یـا هـشت قدرت امراي قزلباش بود که ــد ــشانده بودن و همــو، 220: 1380ســیوري، (تخــت ن


خان شاملو هنوز از نظر شاه ،با این حال .)115: 1382زیرا اندکی پـس از برکنـاري از وکالـت، در ؛نیفتاده بود

ف بغداد رفتـه و آنجـا را رأس سپاه صفویان براي تصر منـشی، ؛291-1383:292امینـی، (ف شده است متصر.)1383:31وحید،؛1/40: 1371شاملو،؛1377:1/57

املو چـون از در گزارشی آمده است که حسین بیگ شـ ، از نظر شاه افتاد و عزل شـد ساروقپالن شکست خورد

است اما این دلیل ظاهر امر ؛)8: 1361تاریخ قزلباشان، (زیرا عاقالنه نیست که با یـک سـهل ؛نیستو پذیرفتنی

انگاري در نبرد، فردي با آن همه سابقۀ خدمت و تجربه دلیـل اصـلی آن اسـت کـه . به یکباره کنار گذاشته شود

کم از افزایش قدرت افراد طایفۀ شاملو شاه اسماعیل کم و دخالت بیش از حد آنان در امور کشور احساس خطر

یابی شـاملوها، این نگرانی را داشت که با قدرت او .کردکوتـاه شـده و فقـط در دست وي از دخالت در امـور

تـصمیم ،بنـابراین .ظاهر عنوان شـاهی را داشـته باشـد گرفت مناصب اصلی دولت را از دست آنان خارج و با کاهش قـدرت آنـان، از تمرکـز قـدرت در دسـت ایـن

تـاریخ در . کنـد طایفۀ نیرومند از قزلباشـان جلـوگیري آمده است زمـانی . ق914در ذکر حوادث سال آرا جهان

که شاه اسماعیل قـصد عزیمـت تـسخیر عـراق عـرب در ییالق همدان منصب عالی وکالت به امیر نجم ،نمود

زرگر رشتی داده شد و در پشت احکام مهـر بـر بـاالي مدار بر حساب نهاد و ترکان را دیگر در امـور ،امرا زده

بـا ایـن .)271: 1342غفـاري، (ال مدخل نداد ملک و م اقدام، کارهاي مالی را از دست امراي ترك خـارج کـرد و با گذشت زمان توجهش به برخی امرا که در تـشکیل

. کمتر شد،دولت صفویه نقش مهمی داشتنددر تحلیلی دیگر، عامل مهم در برکناري حسین بیـگ و

ــتی توســط ــر نجــم رش ــار آوردن امی ــه روي ک ــاه ب شاسماعیل، آشفتگی وضع اقتصادي و عدم توانایی سـران

زیـرا سـران ؛هاي آن بوده است قزلباش به رفع دشواري قزلباش فاقـد درك و آگـاهی الزم بـراي حـل مـشکل

اقتــصادي کــشور بودنــد و افــزون بــر ایــن، بیــشتر بــه ،از ایـن رو . اندیشیدندزراندوزي و گردآوري ثروت می

ولیـۀ سـران قزلبـاش بـراي رغـم ضـرورت تقویـت ا بهامـا اینـک ؛ها و براندازي حکام محلی پیروزي در جنگ

ــه ســبب وخامــت شــرایط اقتــصادي و آســیب هــاي بکشاورزي و بازرگانی، الزم بود افراد کاردان براي بهبود

توجه به این ضـرورت و نیـز . اوضاع بر سر کار بیایند ر، شـاه انتقال قدرت از قزلباشان بـه ایرانیـان دیوانـساال

: ك.ن(اسماعیل را در انجام این تصمیم راسـخ سـاخت شاه اسماعیل ،در واقع .)607-605: 1375پارسادوست،

از کاهش قدرت خود احساس خطر کـرد کـه مناصـب عمدة دولتی را از سـران قزلبـاش و از جملـه شـاملوها

قـدر داراي نفـوذ و شاملوها آن ،اما با وجود این ؛ گرفت؛خواسـت ه اسماعیل هرچند که مـی قدرت بودند که شا

ولی به طور کامل نتوانست آنها را مهار و حذف کنـد و تري را بـه آنـان بـسپارد و مجبور بود که مناصب پایین

حتی در برخی از نبردها ماننـد مـرو و چالـدران نیـز از حضور افراد طایفۀ شـاملو اسـتفاده کـرد کـه پیـشتر در

.دفعالیت نظامی شاملوها بدان اشاره شاز دیگر افراد معتبر طایفۀ شاملو، دورمـیش خـان بـود کـه

ایـن مقـام نیـز . دار بودآقاسی دیوان را عهده منصب ایشیک خــود از مناصــب مهــم دولــت بــود کــه ســمت ریاســت تشریفات و مسؤولیت برقراري نظم و ترتیـب در مجـالس

و ) 8: 1368میـرزا سـمیعا، : نـگ (درباري را بر عهده داشته : همـان (این مقـام والیـت ري و شـهریار بـود تیول دارندة

و 1باشـی بیگ شاملو نیز مقام تواچی) عابدین(عبدي ).54؛ 45: 1371خوانــدمیر، (سپهــساالري را بــر عهــده داشــت

ــی، ــدي، 49/ 1: 1383قم ــز در ).1378:155؛ جناب وي نیاسـماعیل بـا او در امـور مـشورت بزرگانی بـود کـه زمرة).131و 108، 86: 1383امینی، ( کردمی

شاملوها و حکومت ایاالتشاملوها چون در به قدرت رساندن صفویه نقش مهمی

٣١/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

گیري شـاه اسـماعیل از او انتظـار پس از قدرت ،داشتندداشتند عالوه بر مناصب مهم اداري، حکومت برخـی از ایاالت مهم را نیز به آنان واگذار کند تا عالوه بـر نفـوذ

در سـال . کـسب کننـد هـم سیاسی، نفـوذ اقتـصادي را قویونلو در نبـرد پس از شکست سلطان مراد آق .ق908

ــوالغی ــم ب ــدان (آل ــی هم ــماعیل ،)در نزدیک ــاه اس شوي .حکومت یزد را به تیول حسین بیگ لله شـاملو داد

یـا شـعیب (در ابتدا یکی از شاملویان به نام جوقه بیگ را به داروغگی یزد فرستاد کـه بـه دسـت خواجـه ) آقا

وزیر سلطان مراد کـه بـر شـهر دسـت ،حمد ساروهی اقزوینـی، ؛478/ 4: 1353خوانـدمیر، (کشته شـد ،یافتتیــول کــه در دســت . )1383:232امینــی،؛1363:400

شد که آن ایالت عمـران و باعث می ،امراي قزلباش بود چون حاکم ایالت موظف نبـود درآمـد ؛آبادانی پیدا کند

بـرعکس امـالك ؛ریـز کنـد ایالت را به خزانه دولت وا خالصه سلطنتی که فشار مالیاتی از سوي ناظر شـاه بـر

.کردمردم منطقه فشار زیادي وارد میپــس از عــزل حــسین بیــگ شــاملو از .ق914در ســال

ایالـت از منصب امیراالمرایی، حکومت بـاکو و شـابران جنابـدي، ؛1369:48شیرازي،(به او واگذار شد شیروان

ــش؛1378:266 ــاري، ؛98/ 1قمــی، ؛60ی، من ؛273غفحکومت ایاالت قزوین، . ق915در سال .)42/ 1شاملو،

ساوه، ساوجبالغ، خوار و ري به زینل بیـگ شـاملو بـا ؛1378:125منـشی قزوینـی، (لقب خـانی واگـذار شـد

خورشـــاه،؛1372:177، والـــه؛1363:407قزوینـــی،شــاه ،ق پــس از نبــرد مــرو916در ســال .)1379:37

اســماعیل حکومــت و داروغگــی ایالــت هــرات را بــه ؛4/516: 1353خوانـدمیر، (حسین بیگ للـه شـاملو داد

ر دسـت او د. ق918کـه تـا سـال ) 1369:50شیرازي،خان شاملو حکومت اسـترآباد زینل. ق918در سال . بود

، خوانـدمیر ؛1384:2/1124روملـو، (را در دست داشت .ق919در سال .)1/150: 1383قمی،؛1371:100،101

پس از اینکه حاکم هرات در نبـرد غجـدوان از عبیـداهللا شاه اسماعیل بـه خراسـان ،زبک شکست خورد وخان ا

رفته، اوزبکـان را فـراري داد و حکومـت هـرات را بـه - 81: 1371خوانـدمیر، (زینل خان شاملو واگـذار کـرد

؛4/538: 1353خواندمیر، ؛9: 1361؛ تاریخ قزلباشان، 82شاه اسماعیل پـس از اینکـه زینـل ).276: 1342فاري، غ

چینی سایر امراي طوایف قزلباش خان شاملو را با دسیسه حاکم ،حاکم بلخ و امیر خان موصلو ،دیو سلطان روملو (

از حکومت هرات عزل کـرد، حکومـت قـزوین را ) قاین.)4/553: 1353؛ خواندمیر، 272: 1342غفاري، (به او داد

در فیروزکــوه در جنــگ بــا زیــنش . ق934وي در ســال غفـاري، ؛10: 1361تـاریخ قزلباشـان، (اوزبک کشته شد

1342 :284.(از دورمیش خان شاملو به عنـوان حـاکم .ق924در سال

، 4/568: 1353خوانـدمیر، (والیت قم یـاد شـده اسـت ــی،؛ 572 ــۀ ؛)1383:1/140قم ــوان داروغ ــه عن ــز ب نی

ذکـر ،اصفهانی بود حسین رش میرزا شاه یاصفهان که وز ــده اســت :1384روملــو،؛1/151: 1383قمــی، (ش

،میرزا شاه حـسین اصـفهانی . ق927در سال .)2/1127بـه دربـار و ويوزیر دورمیش خان شاملو از نزدیکـی

نفوذ او در کارهاي دیوانی حسادت کرد و چون آشکارا جرأت مخالفت با خان شاملو را نداشت، به طور پنهانی

،سماعیل از احتمال شـورش امیرخـان موصـلو نزد شاه ا حاکم هرات و افتادن خراسان در دست اوزبکان سـخن

تا شاه اسماعیل گفت و چنان قضیه را بحرانی جلوه داد را راضی کرد کـه حکـم دسـتگیري امیرخـان را صـادر

دورمیش خـان شـاملو وي سپس پیشنهاد کرد که . نمایدمیرخـان بـه جـاي ا ،که مردي کـاردان و شـجاع اسـت

زیـرا وي خواهـد توانـست در آبـادانی ؛منصوب شـود ،بـدین ترتیـب . هرات و سایر نواحی خراسـان بکوشـد

خان شاملو از دربـار دور و بـه ایالـت هـرات و للگـی -1379:74خورشـاه، (شاهزاده سام میرزا فرستاده شـد


دورمیش خان چـون امـور خراسـان را در اختیـار .)75بـه زینـل خـان را2ادایالـت اسـترآب حکومـت گرفت،

الـدین نیشابور و اسـفراین را بـه زیـن شاملو، حکومت وحکومت سبزوار را هماننـد گذشـته بـه سلطان شاملو

؛ 1353:4/591خوانـدمیر، (چگرکه سـلطان شـاملو داد دورمیش .)1/150: 1383قمی، ؛1384:2/1124روملو،

ه خان توانایی خود را عالوه بر امور نظـامی در امـر ادار هـرات در زمـان به گزارش منابع، .ایاالت نیز نشان داد

ــی وي ــت حکمران ــادانی و نظــم و امنی ــران و آب از عم. کـرد برخوردار بود و او بـه حـال مـردم رسـیدگی مـی

خود مـدیون وزیـرش ۀاین امر به نوب دورمیش خان در / 4: 1353خوانـدمیر، (بـود سـاوجی اهللا خواجه حبیـب

ــو،؛591-586 ؛1153-1384:2/1124،1154روملـــــدمیر ــاه،؛118-1371:116،خوانـ ؛ 1379:76خورشـ

جنابـدي، ؛1372:294واله،؛168-1383:1/166قمی،1378:346-348(.

حـاکم پیـشتر زینل خـان شـاملو کـه به . ق927در سال ه بـود به امارت دارالملک اسـترآباد رسـید و قزوین بود

لـسلطنه دستور داده شد همـراه دورمـیش خـان بـه دارا میـرزا بـه طهماسـب امیرخان را همـراه بـا ،هرات رفته

خورشـاه، (که این مأموریـت انجـام شـد ،دربار بفرستند -با اصرار و پـی ). 4/585: 1353؛ خواندمیر، 75: 1379اهللا که هردو حسین و خواجه حبیب هاي میرزا شاه گیري

ایرانی بودند، سرانجام امیرخان احضار شـد و از تاجیک: 1384روملـو، (درگذشـت . ق928ه افتـاد و در نظر شـا

خوانـدمیر، ؛76-75: 1379؛ خورشاه، 2/1124-1121میـــان ایـــن بـــه دلیـــل دشـــمنی).112-115: 1371

با ترکان ایرانیاندیوانساالران تاجیک و نظامیان قزلباش امیرخـان .) ق927در سـال ( دلیل دیگر آن بود کـه . بود

الـدین محمـد بـن موصلو از روي حسادت، امیر غیـاث النـسب ري کـه منـصب امیر یوسف از سادات صـحیح

قضاوت و صدارت خراسان را داشت و بـسیار پـرآوازه

؛584-4/582: 1353خوانـدمیر، (بود، بـه قتـل رسـاند -2/1120: 1384روملــو،؛338-1378:340جنابــدي،

هرچند ترکان نیز از هردو .)58: 1369؛ شیرازي، 1121میرزا شـاه حـسین . انتقام گرفتند تاجیکمنصب صاحب

به(وي قلی رکابدار به بهانۀ اختالف مالی با را مهتر شاه کمک قورچیانی کـه در کـاخ سـلطنتی هب.) ق929سال

. با ضرب شمشیر پـاره پـاره کردنـد ،تبریز حاضر بودند برعهـده داشـت و را مـسند وکالـت میرزا در این زمان

اي کـه بـه به گونـه ؛بسیار مورد توجه شاه اسماعیل بود کرد و شـاه همـواره هیچ کدام از امراي بزرگ اعتنا نمی

ــود ــصاحبت وي ب ــی،(در م ؛152-1383:1/151قم-595/ 4: 1353خوانــدمیر، ؛78-1379:76خورشــاه،

: 1378جنابدي، ؛1129-1127/ 1384:2روملو،؛596وزیر دورمـیش ،اهللا ساوجی خواجه حبیب .)353-355

شـاملویان طهماسـب یز در آغاز سـلطنت شـاه خان را ن / 2: 1384، روملو؛ 133-1371:136،خواندمیر(کشتند خان امیراز.)164-163/ 1383:1قمی، ؛1153-1154خالصـه (یاد شده اسـت ساوه حاکم نیز با عنوان شاملو

به طور خالصه باید گفت کـه ادارة . )1334:7التواریخ،ات، قـم، قـزوین، تبریـز، بیشتر ایاالت مهـم ماننـد هـر

در دست افراد کـاردان و بـا تجربـۀ ... استرآباد، ساوه و .طایفۀ شاملو بود

للگی شاهزادگانوشاملوها هـایی کـه شـاملوها در آن فعالیـت یکی دیگر از زمینـه

نخستین. منصب اتابکی یا للگی شاهزادگان بود داشتند،یـگ از کسی که این منصب را برعهده داشت، حـسین ب

مقـام للـه ماننـد مـشاوري زبـده و . طایفه شاملوها بود وقتـی کـه ) امور تربیتی و نظـامی (باتجربه از هر لحاظ

کـرد و همیـشه در هـر شاهزاده خردسال بود، عمل مـی حسین . گرفتکاري مورد مشورت شخص شاه قرار می

برادر شـاه اسـماعیل بیگ به عنوان لله سلطانعلی میرزا،

٣٣/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

للـه نقـش مهمـی در تربیـت . یفه کرده بود نیز انجام وظ اش شاهزادگان داشته و شاهزاده از لحاظ روحی بـه للـه

وابسته بود؛ براي مثال، اسماعیل که حسین بیگ شـاملو کـرد و اش بود، در بیشتر کارهـا بـا او مـشورت مـی لله

، 86، 69: 1383امینـی، : نـگ (بسیار زیر نفوذ وي بـود رسـد، ندان معتبر به نظر نمی به روایتی که چ ).131و94

پس از به قدرت رسیدن نیـز للگـی فرزنـدش اسماعیلطهماسب میرزا را هنگـام تولـدش بـه همـین شـخص

زیـرا ؛)451: 1384آراي شاه اسماعیل، تاریخ عالم (سپردغالب منابع اشاره دارند کـه للگـی ایـن شـاهزاده را بـه

ــدمیر، (امیرخــان موصــلوي ترکمــان داد / 4: 1353خوانمنـشی ؛89: 1371؛ خواندمیر، 375: 1383امینی، ؛553

: 1372واله، ؛74/ 1: 1377منشی، ؛136: 1378قزوینی، ــاملو، 247 ــه1/47: 1371؛ ش ــواریخ، ؛ خالص : 1334الت

که شـاهزاده سـام . ق923در سال ).35: 1383؛وحید، 6میرزا متولـد شـد، شـاه اسـماعیل مقـام للگـی او را بـه

پرد و آنهــا را بــه حکومــت دورمــیش خــان شــاملو ســ؛ منـشی قزوینـی، 111: 1371خوانـدمیر، (خراسان فرسـتاد

: 1383قمـی، ؛4/555: 1353خواندمیر، ؛143، 137: 1378که دورمیش خـان حـاکم هـرات . ق927در سال ).1/156

بــود، او در مقــام للگــی ســام میــرزا همچنــان بــاقی بــود ؛119: 1371؛ خوانــــدمیر، 4/586: 1353خوانــــدمیر، (

منـصب للگـی ). 291: 1372؛ والـه، 299: 1378جنابدي، یکی از مقاماتی بود که شاملوها از این طریق اعمـال نفـوذ

.کردندبسیار زیادي در امور کشورداري بر شاه تحمیل میــوع ــاه ،در مجم ــت ش ــان حکوم ــاملو در زم ــۀ ش طایف

رفت اسماعیل از بزرگترین طوایف قزلباش به شمار می ــاریخ قزلباشــ( کــه از موقعیــت و نفــوذ )8: 1361ان، ت

سیاسی و نظامی باالیی برخوردار بود؛ زیرا ایـن طایفـه اي بـود هاي با نفـوذ و برجـسته داراي افراد و شخصیت

که در تأسیس دولت صفویه نقش مهمی ایفـا کردنـد و هــاي خــود را در پــس از تــشکیل دولــت نیــز فعالیــت

تن مناصـب و هاي نظامی، اداره ایاالت مهـم، داشـ زمینهآقاســی امیراالمرایــی، وکالــت، ایــشیک(مقامــات اداري

و نیـز در للگـی شـاهزادگان کـه شـاملوها ... ) باشی و دانـستند؛ داشتن این منـصب را از افتخـارات خـود مـی

شاملوها در هر شرایطی وظیفـۀ خـود را بـه .ادامه دادند بهترین شکل ممکن انجام داده و بـا فـداکاري تمـام در

ولت صفویه بودند و برخـی اوقـات بـا خانـدان خدمت د کردند؛ مانند ازدواج شاه اسماعیل بـا شاهی نیز وصلت می

تاریخ شاه اسـماعیل، (دختر عبدي بیگ شاملو تاجلوبیگم،و ازدواج عبدي بیـگ شـاملو بـا خـواهر ) 82- 80: 1384

: 1377منـشی، ؛9: 1361تـاریخ قزلباشـان، (شاه اسماعیل که این نشان دهنـدة اهمیـت ) 1383:1/163؛ قمی، 1/222

. باالي این طایفه در دولت صفویه استــماعیل ــاه اس ــت ش ــر حکوم ــاملوها در اواخ ــه، ش البت

از جملـه . موقعیتشان نسبت بـه گذشـته تـضعیف شـد طلبی تمایالت جاه : دالیل این کاهش قدرت عبارتند از

خواسـتند بـا و تکبر بیش از حد افراد این طایفه که مـی عقاید تندروانۀ خود بر شاه و تمام امور حکومت مسلط شده و به قولی پیام نهضت صـفوي را در آنـاتولی نیـز

بنـابراین، . و قدرت خود را تثبیـت کننـد هندگسترش د طلبانه با هدف شـاه اسـماعیل چون این تمایالت قدرت

در ،خواست خـودش شـخص اول دولـت باشـد که می د شـاه اسـماعیل بـراي برقـراري تضاد بود، موجب شـ

تعادل و ثبات سیاسی در کشور، میـان تـرکمن قزلبـاش و بـراي ) سـاالران دیـوان (ان تاجیکـ و ) نیروي نظـامی (

جلــوگیري از رقابــت بــین طوایــف متعــدد قزلبــاش و را وارد تاجیـک محدودکردن قدرت قزلباشـان، عناصـر

این سیاست کـاهش قـدرت . صحنۀ قدرت سیاسی کند هاي مکرر طوایف مختلف قزلباش به درگیري قزلباشان

شاه اسـماعیل تاحـدودي . براي کسب قدرت منجر شد ؛توانست قدرت شاملوها را تحت کنتـرل خـود درآورد

یکـی از (که ويولی پس از جنگ چالدران و شکست


و ناامیـدي ) اي قزلباشان بود هاي طایفهدالیل آن رقابت اي کشور، تـا انـدازه گیري از ادارهو کنارهصفويشاه پاد

هـم از . شاملوها بار دیگر قدرت خود را بازیابی کردنـد ــراي نامــدار درگــاه شــاه ایــن رو، منــشی در شــرح ام

صاحب طبـل و علـم و خیـل و حـشم « که طهماسبو اسمشان در دفاتر دیوان اعلـی ثبـت بـوده، در » بودند

معظـم «رأس همه طایفۀ شاملو را بـا ایـن عبـارت کـه ــف ــوق و قزلطوای ــدمت و حق ــدمت خ ــه ق ــاش و ب ب

ذکـر » سپاري از همه در پیش و سردفتر اویماقاتنـد جاننویسد که در زمان شاه اسـماعیل و ظهـور کند و می می

شأن در میـان دولت صفویه، امراي بزرگ و خانان عالی وي سپس حسین بیگ للـه، عبـدي . طایفۀ شاملو بودند

رمـیش خـان، بیگ، دورمیش خان، حسین خان برادر دو بـرد را نام مـی ) و کسان دیگر (زینل خان، آغزیوار خان

که به مناصب بلند و تیوالت ارجمند از سایر اویماقـات .)1377:1/222منشی،(امتیاز داشتند

طهماسبنقش شاملوها در دوره حکومت شاه شاملوها افزون بر حضور در طهماسب،در دورة شاه

سلطنت وي و شورش در هاي آغازیناي سالنزاع قبیلهتصدي مناصب در عرصۀ نظامی، ادارة ایاالت،خراسان،

خدماتی داري للگی شاهزادگانو مقامات اداري، عهدهاند که در مجموع، در را به دولت صفویه انجام داده

در . راستاي تثبیت و تداوم قدرت این سلسله بوده است. شوندیها بررسی و تبیین مادامۀ مقاله، این فعالیت

قزلباشانهاي داخلی درگیريدوم حکومت خود تا ۀنیم که شاه اسماعیل در گفته شد

حدودي موفق شد که سیاست کاهش قدرت قزلباشـان در زمان او میانرا اعمال کند و طایفۀ شاملو که در این

از فعالیت و نفوذ بـیش از حـد ،اي داشتندنقش برجسته لی را از دست آنها خـارج آنان کاسته شد و مقامات اص

.م1524/.ق930س از مرگ شاه اسماعیل در سال پ.کردکـه بـه طهماسـب، شـاه جانشین او در آغاز سلطنت و

جــوان و بــسیار )ده ســالگی(دلیــل کــم ســن و ســالی طلبـی قزلباشـان و جـدال بـر سـر تجربه بود، قدرت بی

تصاحب مناصب و مقامات کـشور، یـک دورة ده سـالۀ اخلی و تسلط قزلباشان بر امـور کـشور را هاي د رقابت

هاي داخلی خـسارات فراوانـی پدید آورد که این جنگ در واقع، . )113: 1384سرافرازي، (را بر کشور وارد کرد

اي بـر سـویه حتی پیش از جنگ چالدران کشمکش سـه خاندان سـلطنتی صـفویان (» دودمان«سر قدرت در بین

» تاجیــک«و ) کمــانقبایـل تر (» اویمــاق«، )در آن زمـان در ایـن . درگرفته بـود ) اشراف شهري و دیوانی ایرانی (

. کشمکش بغرنج بارها عالیق اساسی طرفین چهره نمود هـا و اسماعیل با واگذاري منصب مهم وکیل به تاجیـک

گیري از شرکت مـؤثر در امـور دیـوانی پـس از با کناره چالدران، قدرت غیرنظامی را در اختیـار عناصـرتاجیک

با به تخـت نشـستن شـاه . )189: 1380بنانی، (ار داد قرطهماسب، قزلباشان بار دیگر اوضاع را مناسب یافتـه و

از دسـت رفتـۀ خـود به سرعت بـراي کـسب مقامـات تالش کردند تا قدرت را از دسـت شـاه جـوان خـارج

ــد ــره .کنن ــا به ــو ب ــلطان رومل ــو س ــام دی ــري از مق گیدانـدن منـصب امیراالمرایی بـا شـیوة جـسورانه و برگر

وکیل به قزلباشان و فایق گردانیدن امیراالمرا بر وکیل و سلـسلۀ صـفوي را در ) ترین مقـام مـذهبی عالی(صدر

ــرار داد رقابــت درون . موقعیــت ســقوط و سراشــیبی قــالۀ ــیادت ده س ــله از آن، س ــایس حاص ــی و دس قبیلگ

اي از هــرج و مــرج تبــدیل کــرد قزلباشــان را بــه دوره).190: 1380بنانی، (

هنگامی که طهماسب به سلطنت رسید، هریک از قبایل امراي اسـتاجلو .اي از ایران داراي امالکی بودند در نقطه

بیشتر در آذربایجان، قـسمتی از عـراق عجـم و کرمـان جـز لوهـا بـه بودند، شاملوها در خراسان بودنـد و تکـه

٣٥/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

. اصفهان و همدان، عراق عجم را نیز در دسـت داشـتند . بردنـد سـر مـی تر در آذربایجـان و اران بـه روملوها بیش

ذوالقدرها در فـارس، موصـلوها در بغـداد، قاجارهـا و ها در حوالی گنجه و بردعه و افشارها در منـاطق قرامان

ایـن در .)73: 1371سـومر، (گیلویه سکونت داشـتند کوهیعنــی ؛درگیــري میــان دو قبیلــۀ عمــده و بــزرگایــام

ـ . روملوها و استاجلوها بود دیوسـلطان (ايران قبیلـه رهبهـا در پـی با این جنـگ ) روملو و کپک سلطان استاجلو

آن بودند تا وکالت و مشاورة شـاه را در دسـت گیرنـد ــشی، ؛2/1141: 1384روملــو،( و وي را ) 1/77: 1377من

آنچه سران قبایل در نظـر داشـتند، . زیر نفوذ خود درآورند ایـاالت مهـم واگذاري زمین بیشتر به خود و حکمرانی بر

همان قبایلی که صفویان را بـه تـاج و تخـت رسـانده . بوداي ائتالفی بـا یکـدیگر بودند و زیر رهبري اسماعیل رابطه

داشتند، شروع به جنگ با یکـدیگر کردنـد تـا بـه مقـام و موقعیتی نائـل شـوند کـه بـه وسـیلۀ آن بهتـر بتواننـد بـر

نـد طهماسب اعمال نفوذ کـرده و بـه نـام او حکومـت کن دراین میان، موضع طایفۀ شاملو ایـن .)60: 1386نویدي، (

بود که بیشتر امراي بزرگ آنان مانند دورمیش خان، حـاکم هرات و زینل خان، حاکم استرآباد خـود را از ایـن جـدال کنار کشیده و به طور جدي هیچ یک از طـرفین درگیـري

د امراي شـاملو کـه زیـا اما برخی دیگر از را یاري نکردند؛ داراي نفوذ و سرشناس نبودنـد، ماننـد دمـري سـلطان بـه

لو و ذوالقـدر از دیوسـلطان روملـو بـراي همراه امراي تکه کـه بـه ، حمایت کردند ) کپک سلطان (مقابله با استاجلوها

- 2/1146: 1384روملـو، (شکست استاجلوها منجـر شـد ؛ 7: 1363؛ صــــفوي، 87- 88: 1379؛ خورشــــاه، 1149

ــدي، تتــوي، ؛81- 1/77: 1377؛ منــشی، 382: 1378جنابشــامل (گانــه شــاملوها در اتحادیــۀ ســه.)5591/ 8: 1378

دیوسلطان روملو ، کپک سلطان استاجلو و چوهـه سـلطان براي ادارة امـور دولـت تـشکیل . ق932که در سال ) تکلو

.شد، هیچ نقشی نداشتند

،هاي داخلی که تقریبا ده سال به طول انجامید این جنگ طلبــی نظمــی در داخــل کــشور و فرصــتیموجــب بــ

ــسایگان ــان(هم ــان و عثمانی ــان ) اوزبک ــده و خراس شپـس . چندین بار مورد تاخت و تاز اوزبکان قرار گرفت

، بـا توطئـه .)ق933تا 930(از سه سال سلطۀ روملوها چینی، نزاع و درگیري مجدد، قدرت بـه دسـت طایفـۀ

رة امـور لو افتاد و چوهه سـلطان امـر وکالـت و ادا تکهــت ــه دس ــام ب ــارات تم ــدرت و اختی ــا ق ــشور را ب ک

بیشتر مناصـب ،در نتیجه .)170/ 1383:1قمی،(گرفت.لوها قرار گرفت دولتی و حکومت ایاالت در دست تکه

سن کم فقـط تماشـاگر علتشاه جوان به ،در این میان عرصۀ رقابت و جـدال و نـزاع میـان طوایـف مختلـف

امـا او ؛توانست ببـرد نمی قزلباش بوده و کاري از پیش جز نامی از شاهی نداشـت، بـراي سـلطنت خـود بهکه

.کرداحساس خطر جدي می

شورش شاملویاندر هـرات کـه حـاکم آن حـسین خـان . ق932در سال

بـا (شاملو، فرزند عبدي بیـگ و بـرادر دورمـیش خـان حاکم پیشین بود، شـورش )حسین بیگ لله اشتباه نشود

اعتراض سپاهیان مستقر در .رخ داد جمعی از شاملویان خراسان نسبت به عدم دریافت حقوق و مواجب خـود؛

،خوانـدمیر (از جمله عوامـل ایـن شـورش بـوده اسـت ضـعف . )1154-1153/ 1384:2روملو، ؛1371:134

ساختار اقتصادي خراسان در به تعویـق افتـادن حقـوق حدود سی سال لشکرکشی اوزبکان . لشکریان مؤثر بود

ه ایــن ســرزمین و ســوزاندن مــزارع و از بــین رفــتن بــخیز به اختالل در نظـام کـشاورزي هاي حاصل سرزمینو ) که از دیرباز به انبار غلۀ ایران مشهور بـود (خراسان

غارت شهرها و کاسته شدن از رونق اقتصادي و تجاري خراسان انجامید که این وضعیت خود به کاهش درآمـد

و خالی بودن خزانـه )1386:51ر،پوحاجیان(این ایالت


و معوق ماندن حقـوق و ) هرات بود واسفراین که جز (همین امر . منجرشدمواجب سپاهیان مستقر در خراسان

از دالیل ظاهري شورش شاملوها و قتل خواجه حبیـب . ق932، در سـال وزیر حسین خان شـاملو ، اهللا ساوجی

؛137-1371:133،خواندمیر(در هرات ذکر شده است در تـذکره طهماسـب شـاه ) 164-1383:1/163قمی،

کند که ناگزیر براین شورش شاملوها صبر خود بیان می ایــن گونــه .)1363:5صــفوي،(در پـیش گرفتــه اســت

حوادث بر وضعیت داخلی نظام صـفوي و نیـز اوضـاع به تعبیر . گذاشتمرزي با همسایگان تأثیر نامطلوب می

چـون اخـتالف امـراي «ره، نگـاران آن دو یکی از واقعه اهللا و اسـتیالي شـامیان و درگاه و قتـل خواجـه حبیـب

مردن دورمیش خان و قتـل بـرون سـلطان و پریـشانی بـه ،خراسان به عبیدخان رسید، از آب آمویه عبور کرده

گاه با خیل و سپاه روانۀ شهر طوس شـد و آن. مرو آمد :1384روملـو، (» .آن شهر را چون دایره در میان گرفت

)1383:1/170نیز قمی،؛2/1151بـراي دفـع عبیـدخان طهماسبکه شاه . ق935در سال

زبک که به خراسان حمله کرده و هرات را بـه مـدت واحـاکم هـرات ،روانه شـد ،هفت ماه محاصره کرده بود

ــود ــاملو ب ــان ش ــسین خ ــو،(ح ؛ 1384:2/1173روملجنابدي، ؛1371:147،خواندمیر؛1379:101خورشاه،

ــا .)1/180: 1383قمــی،؛1378:394 ــرد جــام ب در نبشـماري از امـراي تعـداد بـی . ق935زبکان در سـال او

در . حضور داشتند ،لو که در دربار داراي نفوذ بودند تکهتعدادي نیـز از امـراي طهماسبجناح راست سپاه شاه

حسین خان، تبرك خـان، پیرقلـی سـلطان :مانند ،شاملوسـاز بـه ن نبـرد مهـم و سرنوشـت در ای . حضور داشتند

لوها خیانت کرده و از میـدان دلیل رقابت قزلباشان، تکه -1373:12اي،افوشـته ؛1363:12صفوي،(فرار کردند

بـه . )148: 1371خواندمیر، ؛1366:59استرآبادي، ؛14نگاران، حسین خـان شـاملو و گزارش بسیاري از وقایع

به شـاه، شـجاعانه در نیروهاي زیر فرمان او با وفاداري بر اوزبکان غلبه طهماسبکنار او ایستادند تا اینکه شاه

:1378جنابــدي،؛1179، 1384:2/1176روملــو،(کــرد.)94/ 1383:1منشی،؛1/188: 1383قمی، ؛395

ها لطمۀ شدیدي لوپس از نبرد جام بود که به اعتبار تکه ی شـاملوها را کـه بـا سیاسـت طهماسبوارد شد و شاه

،ماهرانه نقش مهمـی در پیـروزي وي در جـام داشـتند او حکومت هـرات را . مورد توجه خاص خود قرار داد

؛1179/ 1384:2روملـو، (به حسین خان شـاملو سـپرد گونـه و آن ) 1377:1/94منـشی، ؛1378:400جنابدي،

شاه گفته، شاه ایالت خراسان را به بـرادر که ایلچی نظام او ] للگی[و حسین خان را به اتابکی خود سام میرزا داد

شـاملوها ،از این رو .)1379:103خورشاه،(تعیین نمود یافتـه و مـورد خـود را باز بار دیگر اعتبار از دست رفتۀ

این موقعیت شـاملوها . ه پادشاه صفوي قرار گرفتند توجلوهــا قــرار گرفــت و در مــورد حــسادت و کینــۀ تکــه

در پـی ایـن سـتیزه، . تضعیف جایگاه شاملوها برآمدنـد وقتی حسین خان شاملو در برابر اوزبکان که هـرات را

از دربار کمک طلبیـد، چوهـه ،در محاصره گرفته بودند سلطان از فرستادن نیرو به هرات سستی ورزید و خـان شاملو که توان ایستادگی در برابـر اوزبکـان را در خـود

پس از مصالحه بـا عبـداهللا خـان اوزبـک، بـه ،دیدنمیهمراه سام میرزا بـه سیـستان و والیـت کـیج و مکـران

روملـو، (رفته و پس از مطیع کردن آنان روانۀ شیراز شد ــی،؛1384:2/1181 ــشی،؛1383:1/215قم :1377من

این عمل حسین خـان شـاملو را طهماسبشاه .)1/95اي براي به قدرت رساندن سام میرزا خودسرانه و توطئه

بـه طهماسـب جب بدبینی شـاه قلمداد کرد و همین مو .)1386:54پور،حاجیان(شاملوها شد

بـراي دفـع عبیـداهللا طهماسـب که شاه . ق936در سال شـاملوها بـه رهبـري ،خان اوزبک راهی خراسـان شـد

آغزیوارخان، تبرك سلطان، قراسـلطان، حـسن سـلطان،

٣٧/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

علی سـلطان و محمـود سـلطان بـا ده هـزار نفـر شـاه ـ طهماسب .)201/ 1384:1قمـی، (درا همراهـی کردن

رقابـت و علتتوان مطرح کرد که به این احتمال را می لوهـا بودنـد لوها و شاملوها، این تکه حسادت میان تکه

این فکر را تلقین کردند که حـسین طهماسبکه به شاه و رساندن طهماسبخان شاملو قصد شورش علیه شاه

املوها سام میرزا به قدرت را دارد تا شـاه دیگـر بـه شـ اعتماد نکرده و از ترس خیانت، آنها را در لـشکر خـود

ــد ــع. راه نده ــه ،در واق ــلطان تک ــه س ــون چوه ــو چ لتوانست حضور فرد نیرومنـدي مثـل حـسین خـان نمی

شاملو را در دربار تحمـل کنـد و موقعیـت خـود را در تصمیم به توطئه و قتل خان شاملو گرفت ،دیدخطر می

ــیرازي،( ــو،؛66-1369:68شـ ؛1384:2/1198روملـــرافرازي،؛81-1377:1/82منـــشی، .)1384:116سـ

لو تـصمیم گرفـت در یـک مهمـانی، چوهه سلطان تکه بـه گـزارش حـسن بیـگ . خان شاملو را به قتل برساند

ایـن او را از طهماسـب برخی از مالزمان شـاه «روملو، از ایــن .)1384:2/1198روملــو،(»قــضیه آگــاه کردنــد

ان چنین برداشت کرد که شاملوها آنقدر در توسخن می داراي نفوذ بودنـد کـه جاسوسـان، دربار شاه طهماسب

شاه طهماسـب . کردندآنها را از اوضاع دربار خبردار می این رقابت طوایف قزلباش و بازیچه قرار گـرفتن که از

به تنگ آمده بود، بـا رسـیدن بـه سـن هجـده سـالگی و فـرار چوهـه سـلطان لوها گرفته تصمیم به حذف تکه بهانـه کـرد تـا خـود را از دسـت در نبرد با اوزبکان را

لو و شـاملو بـر گستاخی دو طایفۀ تکه . لوها برهاند تکهسر تصاحب قدرت به حدي رسیده بود که در درگیري آنها در خیمه شاه طهماسب، دو تیر از سـوي شـاملوها

-1198/ 2: 1384روملــو، (بــه تــاج شــاه اصــابت کــرد.)214/ 1: 1383؛ قمــی، 163: 1371خوانــدمیر، ؛1199

ادبانـه و گـستاخانه گاه این صحنۀ بیشاه طهماسب هیچ را از ذهن خود فراموش نکرد و به آنها سـوءظن داشـته

اما به گفتۀ خود صبر پیشه کـرد تـا بـه اعتماد بود؛ و بی . موقع شر آنان را از سر خویش کم کند

دو طایفه، چون کـشیک دراین صحنۀ رقابت و درگیري خانه در اختیار قورچیـان ذوالقـدر بـود کـه از متحـدان

لـو شاملوها بودند، در به قتل رساندن چوهه سلطان تکه لوهـا نیـز هرچنـد کـه تکـه . با شاملوها همکاري کردند

هـا بـه قتـل سیصد تن از شـاملوها را در ایـن درگیـري یر سرانجام شاملوها با جلب همکـاري سـا رساندند؛ اما

که خان شاملو براي همراه کردن آنان بـا خـود (طوایف لوها را از قدرت موفق شدند تکه ) پول زیادي خرج کرد

عام این طایفـه نیز فرمان قتلکنار بزنند و شاه طهماسب در اردوي .ق 937این حادثه کـه در سـال . را صادر کرد

در ییالق گندمان اصفهان بـه سـرحد فـارس رخ شاهیپـس . مشهور شد » آفت تکلو «ر ماده تاریخ به از نظ داد،

از این واقعه، شاه طهماسب هدایایی گرانبهـا بـه همـراه نشان امیراالمرایی براي حـسین خـان شـاملو فرسـتاد و منصب امیراالمرایی مشترکا به او و عبداهللا خان استاجلو

/ 2: 1384روملو، (زادة شاه بودند، داده شد که هردو عمه ؛ منشی 67-71: 1369شیرازي، ؛1203، 1200-1199

. 1/215: 1383؛ قمــــی، 159-161: 1378قزوینــــی، .)34: 1334مالکمال، ؛409-411: 1378جنابدي،

این احتمال وجود دارد که شاه طهماسب با پیش گرفتن اندازي بین طوایف، موفـق شـد بـا مـدارا سیاست تفرقه

جلـب کردن و متحد شدن با شاملوها همکاري آنهـا را لوهـا را از سـر راه قـدرت خـود بـردارد و در کند تا تکـه

فرصت مناسب بتواند شر شاملوها را نیز از سـر خـود کـم بـر اثـر .ق914دراین میان، شاملوها نیز کـه از سـال . کند

سیاست شاه اسماعیل نفوذ آنها در دولت کاهش یافته بـود، ـ ا موفق شدند بار دیگر قدرت از دسـت رفتـۀ خـود را احی

عوامل مؤثر براین احیـاي دوبـارة قـدرت شـاملویان . کنندتجربگی شاه طهماسب، مقاومت و جوانی و بی : عبارتند از

بـا . ق935شجاعتی که شـاملویان در نبـرد جـام در سـال


اوزبکان داشتند و سایر نبردهاي داخلی و ظهور شخـصیت .قدرتمندي مانند حسین خان شاملو

املوها نتوانست زیـاد دوام اما این احیاي قدرت براي ش داشته باشد؛ چون خان شاملو کـه پـس از قتـل چوهـه

را در دســت طهماســبلــو، وکالــت شــاه ســلطان تکــهاشتباهات دیگر سران طوایف قزلباش را تکـرار ،داشت

او بیـشتر . کرده و درصدد تقویـت طایفـۀ خـود برآمـد والیات را به عنوان تیول به امراي طایفۀ شاملو سـپرد و

در امور دولت با . شتر مقامات و مناصب را به آنان داد بیکـرد، بـه میـل خـود افـراد را عـزل و استقالل رفتار می

نمود و به شـاه طهماسـب اجـازة دخالـت در نصب می طلبـی او بـه حـدي افـزایش جاه. دادامور حکومت نمی

یافت که با انجام کارهاي خودسرانه نظیر قتل امیرجعفر بیگ نورکمال اصفهانی به جـاي ساوجی و نصب احمد

دشـمنی بـا عبـداهللا و در منصب وزارت دیوان اعلی اوخان استاجلو که مورد توجـه شـاه بـود، خـشم شـاه را

؛ 1209/ 3: 1384روملـو، (نسبت به شاملوها برانگیخت :1383قمـی، ؛1342:286غفاري، ؛1369:71،شیرازي

ر د.)1370:54،طهماســـبآراي شـــاه عـــالم؛218/ 1طهماسبآمده که آن دو تیري که به تاج شاه هاگزارشموجب کدورت خاطر شاه از شاملوها شـده و ،نشست

به مرور زمان برخـی از کارهـاي خودسـرانه کـه خـان اي انـداخت کـه شاه را به فکـر حیلـه ،شاملو انجام داد

یکی از این کارها این بود کـه . شاملوها را سرکوب کند یرازي شاه هماهنگ شده بود کـه حکیم ش ،با قاسم بیگ

زهر به خورد شاه بدهد و حتـی یکـی از اقـوام حـسین که از افراد نزدیک بـه شـاه ) باشتان قراتاي (خان شاملو

ولی شـاه از ایـن ؛در شیشه شراب شاه زهر ریخت ،بودالنهر فـرار نقشه آگاه شد و حکیم و باشتان قرا به ماوراء

ـ . کردند د کـه ایـن توطئـه بـه اطرافیان نیز به شـاه گفتنچـون کـه او قـصد ؛تحریک خان شاملو صورت گرفته

و دولت صفوي را کند داشته است با عثمانیان همکاري

:1378جنابـدي، (به دست شاهزاده سـام میـرزا بدهـد روملـــو،؛162-1371:163،خوانـــدمیر؛428-427

؛.224-225/ 1383:1قمـی، ؛1223-1222/ 1384:3منـشی قزوینـی، ؛1370:55،طهماسـب آراي شـاه عالم

1378:165-164.(ــد ــه هرچن ــت ک ــروري اس ــه ض ــن نکت ــه ای ــاره ب اش

هاي خان شـاملو عـصبانیت شـاه را تحریـک خودسريکرده بود و اطرافیان شاه که از نفوذ شـاملوها در دربـار

ا هـر توطئـه و اتفـاقی را کـه رخ هرجـ ،ناراحت بودند دادند تا ذهن شـاه را یآن را به شاملوها نسبت م ،دادمی

امــا در مجمــوع شــاه ؛ نــسبت بــه آنهــا بــدبین ســازندلوها رها از زمانی که خود را از زیر سلطۀ تکه طهماسب

همان موقع به فکر دفع شـر شـاملوها نیـز بـود و ،کردهمواره به دنبال فرصت مناسب و بهانۀ الزم بـراي ایـن

چرا کـه شـاملوها در تأسـیس دولـت صـفوي ؛کار بود نقش انکارناپذیري داشتند و خود را داراي حـق دانـسته

از ایـن . نیز به اهمیت آنان واقـف بـود طهماسبو شاه بـدین . توانست آنهـا را دفـع کنـد رو، بدون بهانۀ الزم نمی

ترتیب، همۀ این مسائل دست بـه دسـت هـم داد تـا شـاه طهماسب تصمیم گرفت خان شاملو را به طرز فجیعی بـه

روملـو، (سر او را بر نیزه در اردو بچرخاننـد قتل برساند و گونه بـا کـشته شـدن حـسین خـان این).3/1223: 1384

.نیز پایان یافت.)ق940- 937(برتري سه سالۀ شاملوها ش چون در ابتداي حکومت سـن طهماسبشاه در واقع،

هـا و طلبـی گـر جـاه فقـط نظـاره ،تجربه بود اندك و بی نـگ داخلـی بـین طوایـف ها و رقابت و ج خواهیزیاده

اما همیشه ؛مختلف قزلباش بر سر قدرت در دربار بود این قصد را داشت که خود به طـور مطلـق امـور را در

وي تنها راه چاره را دراین دید که با صـبر . دست بگیرد بـا ،از ایـن رو . بـه ایـن هـدف دسـت یابـد و بردباري

لوهـا و گذشت زمان اندك اندك استاجلوها، سپس تکـه المـرا حـسین گاه طایفۀ قدرتمند شاملو را با قتل امیرا آن

٣٩/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

به حاشیه رانـد و از دسـت . ق940خان شاملو در سال با این اقدام، شاه طهماسـب در .رؤساي قبایل نجات یافت

دولت صاحب قدرت مطلقه شـد و خـود را از زیـر نفـوذ قدرتمندترین طایفۀ قزلباش نجات داد و توانست نفسی به

پس از قتل خان شاملو برخی از اطرافیـان او .راحتی بکشد که در دربـار صـاحب نفـوذ بودنـد، سـعی کردنـد شـاه را ــدانی شــدند ــت دســتگیر و زن ــی عاقب ــد؛ ول مــسموم کنن

).289: 1342غفاري، . 79: 1369شیرازي، (بدین ترتیب، با قتل خان شاملو، موقعیت و اعتبـار گذشـته

ــضعیف شــد ــسیار ت ــه عوا. شــاملوها ب ــؤثر از جمل ــل م مطلبـی خـان جاه) 1: برتضعیف جایگاه شاملوها عبارتند از

شاملو پس از رسیدن به مقام وکالت کـه درصـدد تقویـت اش بـود و بیـشتر ایـاالت و موقعیت و نفوذ خود و طایفـه

مقامات مهم را از آن خود کرده و قصد داشت دسـت شـاه رقابت و دشـمنی بـا سـایر ) 2را در امور کشور کوتاه کند؛

ــاش؛ ــف قزلب ــاه ) 3طوای ــه ش ــه علی ــدن توطئ ــکار ش آشاهمـال ) 4شـد؛ که به خان شاملو نسبت داده می طهماسب،

قـوي ) 5و . ق 940و سستی در نبرد با عثمانیـان در سـال شدن این گمان که حسین خان شـاملو قـصد پیوسـتن بـه

.عثمانیان و رساندن سام میرزا به سلطنت را داردحـسین خـان و شـورش موقعیت شاملوها پس از قتـل

تر از مهم. آغزیوار خان شاملو بیش از پیش تضعیف شد یکپارچگی و طهماسبسن کم شاه علتهمه اینکه به

وري صفوي که پس از فوت شـاه اسـماعیل تاتحاد امپرا از دســت رفتــه بــود و رقابــت و دشــمنی قزلباشــان بــا

بـین ) اتـابکی (یکدیگر بر سر تصاحب منـصب للگـی و ذوالقدر زمینه را براي حملۀ عثمانی بـه لو، روملو تکه

ها در این چهار حملۀ عثمانی .خاك ایران فراهم ساخت : نـگ (تکلو، اوالمه سـلطان زمان با همکاري افراد قبیله

و بــرادر شــاه، ) 1218-1215، 1384:3/1205روملــو،و1299-1302همـان، (القاص میـرزا صـورت گرفـت

کـان در شـرق نیـز اوزب ،از طرف دیگر ) 1325-1315

مثل همیشه خراسان را تـا سیـستان مـورد حملـه قـرار طهماسـب دادند و این اختالفات موجب شـد کـه شـاه

هایی کـه یکی از سیاست .هاي زیادي تحمل کند سختیشاه بـراي کاسـتن از مـشکالت داخلـی، پـرداختن بـه حمالت خارجی، دفاع از کشور و تداوم سیاسـت شـاه

قـدرت قزلباشـان در پـیش اسماعیل مبنـی بـر کـاهش عـام قتـل .گرفت، بازیابی اقتدار از دست رفتۀ خود بـود

لوها و قتل خان شاملو و تضعیف موقعیت شاملوها تکهطهماسـب در راستاي همین سیاسـت بـود؛ چـون شـاه

هاي ایلی در نهایـت بـه ضـرر دانست که این رقابت میموفق شد سرانجام وي .اتحاد دولت صفویه خواهد بود

درت مهار نشدنی قزلباشان را، که در مجموع به ضـرر قدولت صـفویه بـود، در زمـام خـود درآورده و بـه نفـع

.مهار کندیشسلطنت خو

اقدامات نظامی شاملوها هـاي ایلـی قزلباشـان در شد، رقابت طور که اشاره همان

زد و دربار عالوه بر اینکه به منازعات داخلی دامـن مـی اندیشی وقت خود را صرف چاره شد شاه تمام باعث می

براي رفع این اختالفات داخلی کند، همچنـین موجـب شد که دشمنان در خارج از مرزهـا چـشم طمـع بـه می

اوزبکـان کـه همیـشه ،دراین میان . خاك کشور بدوزند پـس از مـرگ شـاه درنـگ بـی ،مترصد فرصـت بودنـد

اسماعیل و بـا آگـاهی از مـشکالتی کـه شـاه جـوان و صفوي با آن دست به گریبـان بـود، جنـگ و تجربه بی

شـاملوها کـه ،دراین میـان . گریزهایی را به راه انداختند ــات خراســان را در دســت داشــتند ــا والی ــن ،غالب درای

.هاي نظامی با اوزبکان حضوري فعال داشتنددرگیريبـه حـاکم هـرات ،دورمیش خان شاملو . ق931درسال و )ین خـان بعـدا حـس (بـرادرش حـسین میـرزا همراهی

اهللا ساوجی در برابر حمله کوجم وزیرش خواجه حبیب که از او خواسته بود بدون جنگ هـرات را خان اوزبک


ایــن تــالش و . شــجاعانه مقاومــت کــرد،تــسلیم کنــدفداکاري شاملوها و تجربه دورمـیش خـان در دفـاع از شهر موجب شد که اوزبکان مأیوس از فتح شهر روانـۀ

ــوند ــاوراءالنهر ش ــو،رو(م ؛1138-1139/ 1384:2ملــی، ــشی قزوین ــدي،؛1378:149من -1378:365جناب

در .)340: 1372واله، ؛157-158/ 1383:1قمی،؛364زبــک، در وعبیــدخان ا. ق932سلــسله حمــالت ســال

شرایطی که در دربار آتش اختالفات داخلی بـاال گرفتـه اهللا و بود و با فوت دورمیش خان و قتل خواجه حبیـب

شورش شاملوها در هرات، ایالت هرات در دست برون نیـز طهماسـب لو که در دربار شـاه سلطان از طایفه تکه

ط بودند قرار داشـت، اوزبکـان پـس از شـش مـاه مسل.و راهی استرآباد شدند کردند محاصره مشهد را تصرف

زینل خان شاملو براي کمک روانۀ دربار ،حاکم استرآباد مختلف قزلباش خواسـت کـه شد و از رؤساي طوایف

بــه مــسألۀ اوزبکــان ،ایــن اختالفــات را کنــار گذاشــتههـاي طلبـی اما این طوایف آنقدر سـرگرم جـاه ؛بپردازند

خود بودند که به درخواست وي اعتنـایی نکردنـد و او زینـل .ناگزیر براي حفظ ایالت خود راهی استرآباد شـد

دانـست کـه بـه تنهـایی تـاب مقاومـت خان چون مـی خان اســترآباد را ، بــه ري فــرار کــرد و عبیــدآوردمــین

عاقبت دربار . تصرف کرد و سپس خود به بلخ بازگشت حـاکم بـسطام و دمـري ،لـو صفوي، اخی سـلطان تکـه

نفـر بـه جانـب 2500حاکم دامغان را با ،سلطان شاملو خراسان فرستاد و در ري زینل خان شاملو نیز بـه آنـان

را از دســت عبــدالعزیز پیوســت و بــه اتفــاق اســترآباددر جنـگ بـسطام بـه ،با این حـال .اوزبک نجات دادند

تعداد علترغم تالش اخی سلطان و دمري سلطان به زیاد اوزبکان، نیروهاي صفوي شکست خـورده و ایـن

در .دو سردار شجاع به دسـتور عبیـدخان کـشته شـدند نبردهاي متعدد صفویه با عبیداهللا خـان اوزبـک در ایـن

ها ري بودند که درگزارش شاملوها از نیروهاي مؤث زمان

خورشـاه، ؛1369:46شـیرازي، (نام آنها برجسته اسـت والـه، ؛1157-1159/ 1384:2روملو،؛.1379:96-95ــدي،؛1372:344-342 ــشی،؛1378:393جنابــ منــ1377:1 /109-84(

نیز که جغتاي بهادر با سه هزار اوزبـک . ق932در سال الـدین سـلطان شـاملو بـا ن حمله کـرد، زیـن به خراسا

نیروهاي خود بـه نبـرد بـا آنـان رفتـه، هفتـصد نفـر از اوزبکان را به قتل رسانید و بقیه به بخـارا فـرار کردنـد

قمــی،؛1372:348والــه،؛1152/ 1384:2روملــو،(جکرگه سلطان شاملو نیـز در نبـرد بـا . )169/ 1383:1

سر او را نزد عبیـدخان زینش بهادر اوزبک کشته شد و :1378منشی قزوینـی، ؛173/ 1383:1قمی،(فرستادند

:1369شیرازي، ؛1165-1166/ 1384:2روملو، ؛154منتـشا . ق937در نبرد سال .)1378:387جنابدي، ؛64

آغزیوار خـان به همراهی حاکم مشهد ،سلطان استاجلو و،روملـ (اوزبکـان را فـراري داد ،شاملو حـاکم نیـشابور

ــشی،؛.1202-1201/ 1384:2 ؛98/ 1377:1منــــــآغزیوار خان شاملو بار دیگـر بـا .)1375:61مستوفی،

محمد خان اوزبک نبرد کرد و بـسیاري از اوزبکـان دینطهماســبرا کــشته، ســرهاي آنــان را بــراي شــاه

کـه . ق938در سـال .)1196/ 1384:2روملـو، (فرستادطهماسـب علیـه شـاه حـاکم آذربایجـان ، لوالمه تکه وا

شورش کرد و سلطان سلیمان عثمانی را براي حمله بـه از تبریـز بـه خـوي طهماسـب ایران تحریک نمود، شاه

ایـن حملـه از امـراي در. مخالفـان را فـراري داد ،رفتهــی ــاه را همراهـ ــان شـ ــسین خـ ــاملو حـ ــۀ شـ طایفـ

حسین .)1342:286غفاري، ؛1378:415جنابدي،(کرددر . ق939ار خان شـاملو در سـال اه آغزیو خان به همر

؛224/ 1383:1قمی،(نبرد با اوزبکان نیز حضور داشتند رجـستان در سـال گدر فـتح .)1212/ 1384:3روملو،

حسین خان شاملو نیز بـه همـراه سـایر امـراي . ق939-1213/ 1384:3روملـو، (طوایف دیگر حضور داشت

٤١/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

-5636/ 1378:8تتــوي،؛1363:16صــفوي،؛ 1212.)102/ 1377:1منشی،؛ 5635

المـه وکه یک بـار دیگـر بـه تحریـک ا . ق940در سال لو، سلطان سلیمان عثمانی به همراه وزیرش سلطان تکه

برد از شاملوها ابراهیم پاشا به ایران حمله کرد، در این ن معروف بـه اوغـالن خلیفـه ،باشیمحمد خلیفه قورچی

در تـذکرة طهماسـب شـاه . قراول سپاه صفوي بود پیشخود بیان کرده که از هفت هزار نیرویی که داشته است؛

لو باهم افرادي مثل حسین خان شاملو و غازي خان تکه گوید بـه خـاطر ایـن وي می . اختالف و دشمنی داشتند

اختالف و نفاقی کـه سـرداران در دل داشـتند و همـین نقطه ضعف بزرگ سپاه بود، آنهـا منتظـر شکـست وي

:1363صـفوي، (کردنـد وبی مبـارزه نمـی بودند و به خـ طهماسـب شاید دلیل این سستی آن باشد که شـاه .)29

چون خواسته است که در پی سیاسـت کـاهش قـدرت آنان نیـز شاملوها پایان دهد،ۀسه سالۀقزلباشان به سلط

همـین . نـد اهجنگیـد ل کرده و به خوبی نمی در نبرد تعل بـه سـب طهمااعتمـادي شـاه موضوع خود موجب بـی

ــود شــاملوها را تــاشــاملوها شــد و در پــی فرصــت بنیز حـاکم هـرات خلیفـه . ق941در سال . سرکوب کند

،سلطان شاملو با اوزبکان که به هرات حمله کرده بودند ــا ــلطان او را تنه ــه س ــان خلیف ــون اطرافی ــد و چ جنگی

نفر به قتـل 900گذاشتند؛ وي و سلطان ابراهیم امینی با :1379خورشاه، ؛164-1371:170،خواندمیر(رسیدند

:1378جنابـــدي،؛103-1377:1/104منـــشی،؛135ــاه ؛443 ــالم آراي ش ــبع در .)61-1370:62،طهماسکه سـلطان سـلیمان عثمـانی بـه تحریـک . ق955سال

از جمله امراي شـاملو ،القاص میرزا به ایران حمله کرد چرنـداب ،حاضـر بودنـد طهماسـب که در اردوي شاه

توان نام بـرد ن شاملو و حسن سلطان شاملو را می سلطاقمی، ؛1378:193منشی قزوینی، ؛ 1369:98شیرازي،(

ــال .)327/ 1383:1 ــکی، . ق958در س ــاکم ش ــه ح ک

درویش محمد خان شورش کرد، کوسه پیرقلی چریـده از مالزمان چرنداب سلطان شاملو او را سـرکوب کـرد

در سـال .)1377:1/136منـشی، ؛1342:300غفاري،(در شــورش خــان احمــد حــاکم گــیالن، شــاه . ق975

خلیفه شاملو و احمد خلیفه وفادار شاملو ولی طهماسبقمـــی،؛1454-1455/ 1384:3روملـــو،(را فرســـتاد

1383:1 /471(.

ایاالت ةنقش شاملوها در اداردر زمینـۀ اداره کـردن طهماسـب شاملوها در زمان شاه حکومـت اسـترآباد در . ل بودنـد ایاالت نیز بـسیار فعـا

؛1379:87خورشــاه،(دســت زینــل خــان شــاملو بــوداو حکومــت قــزوین و . )1157-1384:1159روملــو،

.)1342:284غفـاري، (برعهده داشته بـود هرات را هم حکومـت ایالـت خراسـان و هـرات در . ق930در سال

ــاملو ــگ ش ــدي بی ــد عب ــان فرزن ــیش خ ــت دورم دسواله، ؛1378:364جنابدي، ؛1371:127،خواندمیر(بود

ــی،؛ 1372:326 ــترآبادي،. 1383:1/156قم :1366اسبا منـصب دورمیش خان . )1138/ 1384:2روملو، ؛57

در هـرات از دنیـا . ق932امیراالمراي خراسان در سـال . )1384:2/1143روملـو، ؛163/ 1383:1قمـی، (رفـت

هان بـا از مریدان قـدیمی و بـا سـابقه و از فرمانـد ويتجربه بوده و خدمات قابـل تـوجهی در امـور نظـامی،

. ها، تربیت شاهزادگان صفوي انجـام داده بـود مأموریتبـراي طهماسـب پـس از مـرگش شـاه ،به همین دلیـل

قدردانی از زحمات او حکومت ایالت هرات را با لقـب ۀ شاه نیـز خانی به برادرش حسین میرزا داد که پسر عم

پـس . )1383:1/163قمـی، ؛1378:371جنابدي،(بود از نبرد جـام چـون حـسین خـان شـاملو در جنـگ بـا

از طـرف شـاه ،اوزبکان بـا شـجاعت نبـرد کـرده بـود حکومت هرات و امیراالمرایی خراسان بـه او طهماسب

ــال ــا سـ ــد و وي تـ ــرات . ق936داده شـ ــاکم هـ حـ


روملو، ؛1379:103خورشاه، ؛1342:284غفاري،(بود/ 1383:1قمـی، ؛94/ 1377:1منشی، ؛2/1179: 1384.)33: 1334؛ مالکمال، 188

دمري سلطان شاملو حاکم دامغـان بـود . ق932در سال خورشـاه، ؛1378:393جنابـدي، ؛1369:46شیرازي،(

:1383قمـی، ؛342-1372:344واله، ؛1379:96-95الدین حکومت اسفراین در دست زین و )173-171/ 1

روملـو، ؛ 1361:10تاریخ قزلباشـان، (بود سلطان شاملو / 1383:1قمــی،؛ 1372:348والــه،؛ 1384:2/1152جگرکـه سـلطان شـاملو حـاکم . ق 934در سال .)169

منــشی قزوینــی،؛173/ 1383:1قمــی،(ســبزوار بــود ؛1342:284غفـاري، ؛1369:64شیرازي،؛ 1378:154) 393: 1378جنابدي،؛ 1165-1166/ 1384:2روملو،

ــاملو . ق937در ســال ــشابور آغزیوارخــان ش حــاکم نیــود ــو،(ب ــشی،؛1230-1233/ 1384:3رومل :1377من

قراسـلطان . ق941در سال ) 61: 1375؛ مستوفی، 1/98روملـو، (حاکم طـبس گیلکـی بـود ) قرا ایشیک (شاملو ؛ 172-175: 1371؛خواندمیر، 1202-1201/ 2: 1384

ــی، ــشی قزوین ــاه، ؛ 168: 1378من -136: 1379خورشو . ق941پــس از شــورش ســام میــرزا در ســال . )134

راهی شدن او بـه سیـستان، اسـتقبال و پـذیرایی ملـک سلطان محمود سیستانی از سام میرزا دربـار صـفوي را نگران نمود و شاه طهماسـب بـراي نظـارت بیـشتر بـر سیستان، احمد سلطان شاملو را به عنـوان وکیـل بـه آن

شـاه همچنــین حکومـت چهـار ناحیــۀ . دایالـت فرسـتا سیستان شامل گرمسیر، خاش، خشکرود و نیه و بنـدان

تا 944احمد سلطان شاملو از سال .را به او واگذار کرد ــود . ق952 ــستان ب ــدت هــشت ســال حــاکم سی ــه م ب

ــستانی، ( ــاري، 155-159: 1344سیـ ؛ 98: 1342؛ غفـ: 1384دهمـرده، ؛246: 1370آراي شاه طهماسب، عالمــود کــه همــایون .)354-353 در زمــان حکومــت او ب

پادشاه گورکانی به سیستان آمـد و احمـد سـلطان از او

وقتـی شـاه طهماسـب بـا همـایون سپس. استقبال کرد دیدار کرد، احمد سلطان شاملو از جمله امرایی بود کـه پادشاه صفوي از آنان خواست به همایون کمک کنند تا

؛ 218-211: 1371نـدمیر، خوا(قندهار را تصرف نمایند ؛ 1292-1289/ 3: 1384؛ روملو، 152: 1379خورشاه، -497: 1378؛ جنابـــدي، 310-303/ 1: 1383قمـــی،

ــالم485 ــب، ؛ ع ــاه طهماس . )246-260: 1370آراي شرفتن سـام میـرزا و آغزیـوار شـاملو از هـرات، خلیفـه سلطان شاملو بر مسند حکومـت هـرات نشـست و در

-1235/ 3: 1384روملـو، (کان کشته شـد جنگ با اوزب .)168-169: 1378؛منشی قزوینی، 1233

حکومت ایج، نیریـز، فـسا و شـبانکاره . ق955در سال در دست چرنـداب سـلطان شـاملو )حکومت دارابجرد (

ــود ــیرازي، (بـ ــی، 98: 1369شـ ؛ 327/ 1: 1383؛ قمـــاه، ــی، 170: 1379خورش ــشی قزوین ) 192: 1378؛ من

و حاکم سـمنان، خـوار و فیروزکـوه حسن سلطان شامل حـاکم .ق959سـال ) 192: 1378منشی قزوینـی، (بود

: 1384روملــو، (اســفراین مجنــون ســلطان شــاملو بــودحاکم قم و . ق969سال ) 1/361: 1383؛ قمی، 3/1363

؛ 1455/ 3: 1384روملـو، (خلیفه شاملو بود اردستان ولی از . ق975در حوادث سـال . )471، 1/436: 1383قمی،

احمد خلیفۀ وفادار شاملو به عنوان حـاکم سـنقور یـاد ولـی . ق977در سـال . )1/471: 1383قمی، (شده است

خلیفه از حکومت قم و اردستان عزل و الکاي مغانـات .ق981در سـال .)563/ 1: 1383قمـی، (به او داده شد

ها مالزم بهرام میرزا بـود و در خلیفه شاملو که سال ولیحـاکم ،ها شجاعت زیـادي بـروز داده بـود نبرد با قزاق

. 581:همـان (دامغان بود و به حکومت مشهد نیز رسـید اواخـر سـلطنت شـاه در .)1361:10تاریخ قزلباشـان،

قلی بیگ شاملو حکومت سبزوار را طهماسب نیز حسین بر عهده داشت که بـا همـین منـصب بـه خـدمت شـاه

بـه او باشـی قاسیآاسماعیل دوم رسید و منصب ایشیک

٤٣/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

ــان فــوت شــاه ). 1383:1/633قمــی،(داده شــد در زماز طایفۀ شـاملو پـنج نفـر از امـراي معتبـر و طهماسب

بودنـد، کـه » صـاحب نقـاره و علـم «صاحب ایالـت و خلیفــه اوچــی بــود کــه تــرین آنهــا، اول ولــیبرجــسته

حکومت مشهد را داشت و از امـراي معتبـر و صـاحب اي شـاملو در قـشون او سپاه زیادي بود و بیشتر میرزاه

قرار داشتند؛ دوم فوالدخلیفـه شـاملو حـاکم همـدان و خلیفه شاملو که از حکومت استرآباد عـزل سوم سلیمان

- 223/ 1: 1377منشی، (بردو در دربار به سر می شده بود ؛ مـــستوفی، 72: 1383؛ وحیـــد، 407: 1372؛ والـــه، 222

1375 :97(.

نللگی شاهزادگادر منصب شاملوها شاملوها بازهم این نقش قدیمی طهماسبدر زمان شاه

دار خود را در زمینه تربیت شـاهزادگان همچنـان عهـده بودند و انجام این خـدمت را یـک افتخـار بـراي خـود

ــی ــستندم ــاه . ق930در ســال . دان للگــی طهماســبششاهزاده سام میرزا را بـه دورمـیش خـان شـاملو سـپرد

قمـی، ؛ 364: 1378، بـدي جنا؛2/1138: 1384، روملو(:1371،خوانـــدمیر؛1363:5صـــفوي،؛ 1383:1/156این منـصب را .ق931و پس از فوت وي در سال ) 127

ــاملو ــان ش ــسین خ ــه ح ــان (ب ــیش خ ــرادر دورم ) باز نبـرد جـام در سـال پـس .)1363:3صـفوي، (سـپرد للگـی سـام میـرزا را بـازهم بـه طهماسـب شاه . ق935

خورشاه،؛ 1342:284ري،غفا(حسین خان شاملو سپرد ــدي،؛1379:103 ــدمیر400-1378:401جناب ،؛خوانــو،؛ 1371:152 ــی، 2/1179: 1384روملـ : 1383؛ قمـ

شود کـه شـاه از این اقداماین نکته دریافت می . )1/188ــی ــب نم ــت طهماس ــرادرش در دس ــی ب ــت للگ خواس

که شاید به این دلیل. جز شاملوها باشداي دیگر به طایفهبنـا بـه .ق919خـودش از هنگـام تولـد در سـال للگی

بـر عهـده حـسین بیـگ از طایفـه شـاملو بـوده روایتی

آراي شـاه ؛ عـالم 398: 1363آراي صـفوي، عـالم (استکه محمد میرزا . ق938در سال .)451: 1384اسماعیل،

متولد شد، شاه طهماسب حسین خان شاملو را به عنوان در سـال .)1384:3/1546روملـو، (للۀ او انتخاب کـرد

نیز سام میرزا را به حکومت هـرات گماشـت و . ق941للگی او را به آغزیوار خان شاملو پـسر دمـري سـلطان

ــپرد ــان(س ــفوي، ؛3/1214: هم ؛ منــشی 16: 1363صآغزیوار در هرات همت خـود را .)167: 1378قزوینی،

مصروف رسیدگی به احوال سـپاه و طبقـات محتلـف و علمـا را مـورد تکـریم قـرار داد مردم کرد و سـادات

اما پس از گذشت شش ماه و ؛)3/1230: 1384روملو، (وقتی خبر قتل حسین خان شاملو؛ که پیـشتر للـه اندي،

سام میرزا و هم پـدر زن آغزیـوار خـان بـود و سـقوط طایفه شاملو در دربار، در هرات به آغزیوار خان رسـید،

خـان شـاملو وي ترسید که او نیز به سرنوشت حـسین پـسر (دچار شود؛ زیرا درایـن اوقـات، باشـتان قراتـاي

که به نقلی در شیشۀ شراب شاه زهـر ریختـه ) قرایوزياش از مـاوراءالنهر فـرار بود و پس از فاش شدن توطئه

نزد سـام میـرزا و آغزیـوار خـان کرده بود نیز به هرات را بـه شـورش علیـه دربـار تحریـک آمده بود و آن دو

ز این رو، آغزیـوار خـان هـرات را بـه خلیفـه ا. کردمیسلطان شاملو میرآخـور سـپرد و خـود راهـی تـصرف قندهار شد؛ اما از کامران میرزا پسر بابر جغتاي شکست

شاهزاده سام میرزا نیـز کـه از شـورش . کشته شد خورد و علیه شاه طهماسب پشیمان شده بود، بـه اجبـار بـه طـرف

وي در . ه سیستان رفـت نشینی کرد و سپس بگرمسیر عقب قرا (طبس گیلکی حاکم آنجا قراسلطان شاملو و باشتان قرا

و دیگر افرادي را که مشوق شـورش وي بودنـد، ) ایشیکبه قتل رسانده، سرهایـشان را نـزد شـاه طهماسـب بـراي

: 1371خواندمیر، ؛1230- 1233: همان(عذرخواهی فرستاد ان، شـ قزلباتاریخ ؛251- 254/ 1: 1383قمی، ؛172- 175

باید گفت شورش آغزیوارخان براي به قدرت ) 10: 1361


رساندن سام میرزا فقط به علت کشته شدن حسین خـان و تضعیف موقعیت شاملوها در دربار نبـود و در واقـع، ایـن آخرین تیر ترکش شاملوها براي به دسـت گـرفتن نفـوذ و قدرت در دولت بود که از سوي آغزیوارخان پرتـاب شـد؛

.به جایی راه نبرداما

دیگر مناصب دولتی شاملوهاجنگ داخلی به ایـن طهماسبدر ابتداي حکومت شاه

خواست قدرت و نفوذ اي می خاطر برپا شد که هر قبیله فزاینده در امور کشور ازآن خودش باشـد و بزرگـان او

بـه . مناصب و مقامات باالي دولتی را در دست بگیرنـد در سیدن بـه مقامـات بـاال طلبی و ر سبب همین قدرت

بود که به مدت یک دهه قبایل مختلـف قزلبـاش دولتقـدرت را از دسـت شـاه ،جنگ داخلی به راه انداختـه

ــب ــد طهماس ــارج کردن ــب، . خ ــن مناص ــۀ ای از جملــود ــی ب ــال امیراالمرای ــه از س ــا 930ک از آن . ق933تدر اختیــار . ق937تــا 933، از ســال دیوســلطان روملــو

لو و پس از کشته شـدن وي در سـال تکهچوهه سلطان این مقـام را مـشترکا بـه حـسین طهماسبشاه . ق937

و او تـا سـال خان شاملو و عبـداهللا خـان اسـتاجلو داد ؛67-1369:71، شـیرازي (این مقـام را دارا بـود . ق940

و 2/1203: 1384، روملــــو ؛1334:34مالکمــــال،-1/215: 1383؛ قمــی، 285: 1342غفــاري،؛3/1398

به روایتـی در .)159-161: 1378؛ منشی قزوینی، 213امیراالمرایی هرات به اغزیوار خـان شـاملو . ق941سال

اوغــالن (محمــد خلیفــه .)48: 1383وحیــد، (داده شــدداراي منـصب قـورچی . ق940شاملو در سـال ) خلیفه

فرسـتاده ونیـزي در . )119: 1379خورشـاه، (باشی بود یفــه شــاملو در زمــرة یــساوالن ســفرنامۀ خــود از قراخل

صحبت شاه طهماسب نام بـرده کـه مـردي سـوارکار و شجاع بوده و شاه براي وي احتـرام زیـادي قائـل بـوده

اش به نام احمد را شـاه قـورچی پسر نوزده ساله . است

دو تا از برادران این شخص در خـدمت . خود کرده بود یگـري بهرام میرزا برادر شاه بودند، یکی یـساقی او و د

ــورچی ــره، (ق ــه ســلطان . )17: 1393ممب همچنین،خلیف: 1378منشی قزوینی، (شاملو داراي منصب میرآخور بود

؛ عالم آراي شاه طهماسـب، 1371:163خواندمیر، ؛168ــو، 58: 1370 ــال .)3/1230: 1384؛ رومل . ق971در سباشی دیوان قلی بیگ شاملو داراي منصب یساول حسین

؛557: 1378جنابـدي، ؛633، 442/ 1: 1383قمی، (بودوي در .)89: 1366اســترآبادي، ؛309: 2؛134غفـاري،

پیرمحمدخان بن جـانی بیـگ همان سال همراه فرستادة به دربار شاه طهماسب آمـده بـود، سلطان، والی بلخ که

/ 1: 1383قمـی، (به رسم سـفارت بـه بلـخ اعـزام شـد اکره او بار دیگر با منصب یساول قورچی براي مذ .)442

.)467: همان(احمد گیالنی فرستاده شدنزد خان

نتیجههـاي بر اساس آنچه در این پژوهش بـر مبنـاي آگـاهی

تاریخی به دست آمد، طایفۀ شاملو از بزرگترین طوایف قزلباش بودند که در تأسیس دولت صفوي نقش مهمـی ایفا کردنـد و در سـابقۀ خـدمتگزاري از سـایر طوایـف

ایفـه بـا اشـتیاق خـود را در خـدمت این ط .پیش بودند طریقــت صــفویه قــرار داده و در ابتــدا نقــش محــوري خویش را به عنوان نیروهـاي نظـامی فعـال در خـدمت

شاملوها با حضور فعال خود، . شیوخ صفوي ایفا کردند اسماعیل تا زمان جلوس بر تخت سـلطنت حمایـت از

چون این طایفه در تأسیس دولت صـفویه نقـش . کردنداند؛ شاه اسماعیل م، برجسته و غیرقابل انکاري داشته مه

هـاي آنـان دو نیز بـراي قـدردانی از خـدمات و تـالش را بـه ) وکالت و امیراالمرایـی (مهم دولت منصب بسیار

گیري دولت صفویه، این طایفـه درآغازشکل. آنان سپرد در امور سیاسی، نظامی و اداري بسیار قدرتمند و داراي

بیشتر ایاالت مهم به دست افراد این طایفه نفوذ بودند و

٤٥/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

طلبی این طایفه و اختالفاتی کـه اما قدرت شد؛اداره می گاه بر سر تصاحب قدرت با سایر طوایـف داشـتند، در

براي همـین بـود کـه . نهایت به ضرر دولت صفویه بود د و در کنترل خـود رشاه اسماعیل قدرت آنان را مهار ک

به بعد آنان را از قـدرت کنـار .ق915درآورد و از سال که کشمکش طهماسباما در دهۀ اول سلطنت شاه ؛زد

یابی به مقامـات و مناصـب بـه اوج دست داخلی بر سر خود رسیده بود و هر قبیله سعی در حفظ برتـري خـود در دربار داشت؛ بالطبع شاملوها نیـز بـراي رسـیدن بـه

دند و بـه کرجایگاه باالتر در تشکیالت دولتی تالش می در دربـار داراي قـدرت .) ق940تا 937(مدت سه سال

شاملوها بـا عملکـرد خـود در ،با این حال.مطلق بودند ، طهماسـب این مدت خشم شـاه را برانگیختنـد و شـاه

. را بـه قتـل رسـاند ) السلطنهوکیل (حسین خان شاملو پس از آن شاملوها موقعیتشان تضعیف شد و قدرتـشان

ــتی گذا ــه کاس ــرو ب ــال تش ــد . ق940و از س ــه بع برقابـت و اخـتالف طوایـف . ترشـد رنـگ فعالیتشان کم

قزلباش با یکـدیگر افـزون بـر آشـفته سـاختن اوضـاع تحریـک داخلی، دشمنان؛ اوزبکـان و عثمانیـان را نیـز

. کردنـد ها به مرزهاي کشور حملـه مـی کرد و مدت میشاه طهماسب با صبر و حوصله، سیاست کاهش قدرت

گیري کرد و به آرامی طوایف مختلف را را پی قزلباشانآنهـا را مهـار و راه برداشت و قـدرت یکی از سر یکی

هـا در ها و کشاکشاین جدال،به طور کلی . محدود کرد از جمله شـاملوها بـود و قزلباش؛نهایت به ضرر طوایف

رغــم جــا شــدن قــدرت از ایــن قبایــل، بــهموجــب جابــهولـت صـفوي انجـام داده هایی که بـراي تأسـیس د تالش

هـا یعنی تاجیکبودند، به سایر نیروهاي مؤثر در حکومت؛ رغم کاهش نسبی قدرت شاملوها؛ امـا همچنـان بـه به. شد

عنوان یکی از طوایف مهـم در ارکـان دولـت صـفوي بـه خدمت مشغول بودند و در اواخـر سـدة دهـم هجـري در

ر مطـرح بندي نزاع قبایلی در خراسان فعال بـوده و د دسته

.کـار بـستند کردن عباس میرزا براي پادشاهی اقداماتی را به آنان در دورة شاه عباس، در میـان سـایر طوایـف قزلبـاش مقام اول را پیدا کردند و بیشتر امراي صفوي در ایـن دوره

.از میان این طایفه بودند

هاپی نوشتتواچی یا تواجی، جارچی، شخصی بـود کـه از جانـب -1

ان و فرماندهان براي رساندن احکام و فرامین مـأمور پادشاه.رئیس تواچیان:باشیتواچی. شدمی.)4/591: 1353(خواندمیر، جرجان نوشته است -2

منابعهاکتاب) الف

از شـیخ ). 1366. (استرآبادي، حسن بن مرتضی حـسینی -، بـه اهتمـام احـسان صفی تا شاه صـفی از تـاریخ سـلطانی

.علمی: اشراقی، تهرانــته- ــدایت افوش ــن ه ــود ب ــزي، محم ). 1373. (اهللاي نظن

: ، به اهتمام احسان اشراقی، تهـران اآلثار فی ذکراالخیار نقاوه.علمی و فرهنگی

ــورتی، ب- ــفوي «). 1380. (س. ام ــذهب در دوره ص ، »م، پـژوهش دانـشگاه کمبـریج، )دوره صـفویان (تاریخ ایـران

.جامی: ترجمه یعقوب آژند، تهرانفتوحـات ). 1383. (مینی هروي، امیر صدرالدین ابـراهیم ا-

انجمـن : ، تصحیح و تعلیق محمدرضا نصیري، تهـران شاهی.آثار و مفاخر فرهنگی

ســفرنامه بازرگــان ونیــزي در ). 1381. (بازرگــان ونیــزي-هاي ونیزیان در ایـران، ترجمـه منـوچهر سفرنامه: ، در ایران

.خوارزمی: امیري، تهراناقتـصادي دورة -ساختار اجتمـاعی «). 1380. (ینبنانی، ام -

، سـیوري و دیگـران، ترجمـه و تـدوین صـفویان ،»صفوي.مولی: یعقوب آژند، تهران

، با حواشی و دون ژوان ایرانی ). 1338. (بیات، اروج بیگ -: نیـا، تهـران هایی از لسترنج، ترجمه مسعود رجـب یادداشت

.بنگاه ترجمه و نشر کتاب


شــاه اســماعیل اول ). 1375. (نــوچهرپارسادوســت، م-شرکت : جا، بی پادشاهی با اثرهاي دیرپاي در ایران و ایرانی

.سهامی انتشارتـاریخ ایـران از ). 1354). (و دیگران . (و.پیگولوسکایا، ن -

، ترجمـه کـریم هیجدهم میالدي دوران باستان تا پایان سده .پیام: کشاورز، تهران

، بـه اهتمـام میرهاشـم ]گمنـام [). 1361. (تاریخ قزلباشان -.بهنام: محدث، تهران

). 1378. (خـان قزوینـی و آصـف )قاضـی (تتوي، احمـد -. فکر روز و کلبه: داود، تهران، به کوشش علی آلتاریخ الفی

ــسین - ــن ح ــسن ب ــگ ح ــرزا بی ــدي، می ). 1378. (جناب: ، به کوشش غالمرضا طباطبایی مجـد، تهـران الصفویهروضه

.ت دکتر محمود افشاربنیاد موقوفا: تصحیح ابـراهیم دهگـان، اراك ). 1334. (التواریخخالصه-

.چاپ فروردینتـاریخ ). 1382. (اهللا بـن روزبهـان خنجی اصفهانی، فضل -

میـراث : ، تصحیح محمداکبر عـشیق، تهـران آراي امینی عالم.مکتوب

تـاریخ شـاه اسـماعیل و ). 1370. (خواندمیر، امیر محمود -ــ ــاه طهماس ــفويش ــدعلی ب ص ــشیه محم ــصحیح و تح ، ت.گستره: جراحی، تهران

). 1353. (الـدین الحـسینی الدین بن همام خواندمیر، غیاث -، بـه کوشـش محمـد السیر فی اخبار افراد بـشر تاریخ حبیب

.فروشی خیامکتاب: ، تهران4دبیرسیافی، جتـاریخ اپلچـی نظـام ). 1379. (خورشاه بن قباد الحسینی -

دا، و تحشیه محمدرضا نصیري، کوئیچی هانـه ، تصحیح شاه.انجمن آثار و مفاخر فرهنگی: تهران

، تـصحیح و التـواریخ احـسن ). 1384. (بیگروملو، حسن -ــوایی ، ج ــسین ن ــشیه عبدالح ــدي3دوره ( 3و 2تح ، )جل

.اساطیر: تهرانــرت1رویمــر- ــران در راه عــصر ). 1380. (، هــانس روب ای

، ترجمـه آذر آهنچـی، 1750تا 1350تاریخ ایران از : جدید.دانشگاه تهران: تهران

ــر- ــفویان«). 1380. (ر. ، ه2رویم ــران ، »دورة ص ــاریخ ای ت، پژوهش دانشگاه کمبریج، ترجمـه یعقـوب )دوره صفویان (

.جامی: آژند، تهران

نقش ترکان آناتولی در تـشکیل و ). 1371. (سومر، فاروق -ی و محمدتقی ، ترجمه احسان اشراق ي دولت صفوي توسعه

.گستره: امامی، تهرانتـاریخ، ) هـا تـرکمن (تاریخ غزهـا ). 1390. (--------

: ، ترجمه وهاب ولی، تهـران هااي و حماسه تشکیالت طایفه .پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

، ترجمه کامبیز ایران عصر صفوي ). 1372. (سیوري، راجر -.مرکز: عزیزي، تهران

مناصب عمده دولت صفوي در «). 1380. (-------- -، بنانی و دیگران، ترجمه و صفویان، »زمان شاه اسماعیل اول

.213-237مولی، : تدوین یعقوب آژند، تهرانمناصب عمده دولت صـفوي در «). 1380. (-------- -

، بنانی و دیگران، ترجمـه صفویان، »زمان شاه طهماسب اول .ولیم: و تدوین یعقوب آژند، تهران

تحقیقاتی در تاریخ ایران عـصر ). 1382. (--------- -فـرد، ترجمه عباسـقلی غفـاري ،)مقاالت يمجموعه(صفوي

.امیرکبیر: محمدباقر آرام، تهران، تصحیح حـسن الخاقانیقصص). 1371. (قلیشاملو، ولی -

وزارت فرهنــگ و ارشــاد : ، تهــران1ســادات ناصــري ، ج .اسالمی

). عبــدي بیــگ(العابــدین علــی زیــن،)نویــدي(شــیرازي-: ، تصحیح عبدالحسین نـوایی، تهـران االخبارتکمله). 1369(

.نیتذکره شاه ). 1363. (بن اسماعیل) شاه(صفوي، طهماسب -

.شرق: ، با مقدمه امراهللا صفري، تهرانطهماسب، تصحیح اصـغر ]گمنام). [1384. (آراي شاه اسماعیل عالم-

.ی و فرهنگیعلم: منتظرصاحب، تهران، بـه کوشـش ]گمنـام ). [1370. (آراي شاه طهماسب عالم-

.دنیاي کتاب: جاایرج افشار، بی، بـه کوشـش یـداهللا ]گمنـام ). [1363. (آراي صفوي عالم-

.اطالعات: شکري، تهران، بـا آراتاریخ جهان ). 1342. (غفاري قزوینی، قاضی احمد -

. فظفروشی حاکتاب: دیباچه حسن نراقی، تهران، التـواریخ لـب ). 1363. (قزوینی، یحیـی بـن عبـداللطیف -

.بنیاد و گویا: جابی، تـصحیح التـواریخ خالصـه ). 1383. (قمی، قاضی احمـد -

٤٧/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

.دانشگاه تهران: ، تهران1احسان اشراقی، جزوال صــفویه و : ایــران در بحــران). 1393. (متــی، رودي-

.مرکز: ، ترجمه حسن افشار، تهرانسقوط اصفهان، به کوشش التواریخزبده). 1375. (مستوفی، محمدمحسن -

.بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار: بهروز گودرزي، تهرانــال- ــال). 1334. (مالکم ــاریخ مالکم ــراهیم ت ــصحیح اب ، ت

.چاپ فروردین: دهگان، اراك، ترجمـه سـفرنامه میکلـه ممبـره ). 1393. (ممبره، میکلـه -

.تا پژوهشبه: ساسان طهماسبی، اصفهان، تـصحیح و االخبارجواهر). 1378. (منشی قزوینی، بوداق -

. میراث مکتوب: نژاد، تهرانتعلیقات محسن بهرام، آراي عباسـی تـاریخ عـالم ). 1377. (منشی، اسکندر بیگ -

. دنیاي کتاب: ، تهران1تصحیح محمداسماعیل رضوانی، جادي اقتـص -تغییرات اجتمـاعی ). 1386. (نویدي، داریوش -

.نی: ، ترجمه هاشم آقاجري، تهراندر ایران عصر صفويایران در (خلدبرین ). 1372. (واله اصفهانی، محمدیوسف -

بنیـاد : ، به کوشش میرهاشم محدث، تهران )روزگار صفویان .موقوفات دکتر محمود افشار

تـاریخ جهـان ). 1383. (وحید قزوینی، میرزا محمـدطاهر -ــی ــعید م آراي عباس ــصحیح س ــران ، ت ــادق، ته : یرمحمدص

.پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگیتــشکیل دولــت ملــی در ایــران ). 1361. (هینــتس، والتــر-

ــت آق ــفوي حکوم ــت ص ــور دول ــو و ظه ــه قویونل ، ترجم.خوارزمی: کیکاووس جهانداري، تهران

مقاالت) باوضـاع سیاسـی ایـران در «). 1386. (حاجیان پور، حمید -

، سـال تاریخ در آینه پـژوهش ، »ب صفوي دوره شاه طهماس .43-58چهارم، شماره چهارم، زمستان،

بررسی حکومت مستقیم صفوي «). 1384. (دهمرده، برات-مجموعه مقاالت همـایش صـفویه در گـسترة ، » در سیستان

: ، به کوشـش مقـصودعلی صـادقی، تبریـز تاریخ ایران زمین .351-366ستوده،

نقش طایفه تکلو در تثبیت و «). 1384. (سرافرازي، عباس -مجلـه ، »تضعیف دولت صفوي تـا پایـان دورة شـاه عبـاس

هاي دانـشکده ادبیـات و علـوم انـسانی مطالعات و پژوهش . 138-139، دورة دوم، شمارة چهل، بهار، دانشگاه اصفهان

ــه آق «). 1385. (--------- - ــش طایف ــو در نق قویونل، »ظهور شاه عبـاس اول تثبیت و تضعیف خاندان صفوي تا

نامـۀ ، ویـژه پژوهشنامۀ علوم انسانی دانشگاه شهید بهـشتی . 153-168، زمستان، 52تاریخ، ش

حــذف قزلباشــان از قــدرت «). 1384. (قرقلــو، کیــومرث-ــراي اســتاجلو : مرکــزي ــازبینی شــورش ام ، »)931-933(ب

مجموعه مقاالت همـایش صـفویه در گـسترة تـاریخ ایـران -726سـتوده، : وشش مقصودعلی صادقی، تبریـز ، به ک زمین687.

شوریدگان شـاه اسـماعیل « ). 1384. (میرجعفري، حسین -مجموعـه مقـاالت همـایش ، »در آناتولی در گذشته و حـال

به کوشش مقـصودعلی صفویه در گسترة تاریخ ایران زمین، .905-916ستوده، : صادقی، تبریز

شناسیهاي باستانبررسی استقرارهاي دهستان رستاق بر اساس اسناد مکتوب و داده

**اهللا میردهقان اشکذريسید فضل-محمد ابراهیم زارعی

چکیده . دهنده بخش مرکزي شهرستان اشکذر است که مابین دو شهر اشکذر و میبد قرار گرفته اسـت هاي تشکیل رستاق یکی دهستان

هـاي همچنـین، محوطـه . گرفته در این دهستان، مربوط به دوره اشـکانیان اسـت ترین استقرار شکلس متون محلی، قدیمبر اسا بـر اینکـه متـون بـه موجودیـت در دوره ساسانی، عالوه . گذاري هستند اند که به این دوره قابل تاریخ باستانی نیز شناسایی شده منـابع دربـاره دوران صـدر . دسـت آمـده اسـت شناختی مرتبط به این دوره نیز بـه نکنند، شواهد باستابرخی اسقرارها اشاره می

دوره . شـود گـذاري مـی آباد به ایـن دوره تـاریخ آمده، محوطه ملکدستاند؛ اما با توجه به شواهد بهاسالم رستاق سکوت کرده هـاي کنند، محوطـه استقرارهاي زیادي اشاره می بر اینکه منابع به هاي رونق این دهستان است، چون عالوه ایلخانی یکی از دوره

گذاري بوده و تا دوره صفوي، که به علت سکوت منابع تـاریخی یکـی اند که به این دوره قابل تاریخ مختلفی نیز شناسایی شده طقـه گـسترش در دوره قاجار نیـز تعـداد اسـتقراراها در من . اندآید، مسکونی بوده از دوارن تاریک دهستان رستاق به حساب می

. آیـد به همین دلیل، این دوره نیز یکی از دوران رونق دهستان رستاق به حساب مـی . گیرندیافته و روستاهاي مختلفی شکل می گیرنـد کـه تعـدادي از آنهـا متـروك در نتیجه، از دوره اشکانی تا دوره قاجار استقرارهاي مختلفی در این دهـستان شـکل مـی

اند و برخی در دوره معاصر، به شهرهاي بزرگـی تبـدیل روستاهایی در این دهستان پراکنده شده صورتاند، برخی هنوز به شدهوجـود گیري این دهستان و تغییرات بـه تاریخی روند شکل - تحلیلی - در این مقاله سعی شده است با شیوه توصیفی . اندشده

.تحلیل شودشناسی تجزیه وهاي باستانآمده در آن براساس منابع مکتوب و داده

هاي کلیديواژه.شناسی، روستا، اشکذر، زارچهاي باستانرستاق، داده

همدان، شناسی دانشگاه بوعلی سینایار گروه باستاندانش ،[email protected] ،[email protected]

[email protected]، دانشگاه بوعلی سیناشناسی گرایش دوره اسالمیي باستاندانشجوي دکترا**


)پژوهشی-علمی(یهاي تاریخپژوهشدانشگاه اصفهان-انسانیدانشکده ادبیات و علوم

هفتمدورة جدید، سال ، پنجاه و یکمسال 62-49ص1394بهار ، )25پیاپی (اولشمارة

1394بهار ،)25پیاپی(اول، شمارةهفتمدورة جدید، سال پنجاه و یکمسالهاي تاریخی،پژوهش/50

مقدمههـاي تـشکیل دهنـده دهستان رستاق یکـی از دهـستان

شهرستان اشکذر است که در جهت شمال غربـی شـهر ایـن . یزد و در مسیر جاده یزد ـ اردکان واقع شده است

ت که مرکزیت دهستان امروزه متشکل از هفده روستاس .آن با روستاي صدرآباد است

ــا ایــن دهــستان، وقفنامــه قــدیمترین منبــع در رابطــه بشـود الخیرات است که در آن به وقفیاتی اشاره می جامع

که واقف در این دهستان داشـته و ناحیـه را بـا عنـوان تـوان بـه الخیرات مـی بر جامععالوه . کندرستاق یاد می

ــز ــع رشــیدي نی ــه رب ــه خواجــه وقفنام ــرد ک اشــاره کاهللا نیز در این ناحیه وقفیاتی براي ربـع رشیدالدین فضل

.رشیدي مشخص کرده بوداما مهمترین منابع ما در رابطه با این ناحیه، کتب محلـی

هـاي آمـده از بررسـی دسـت هـاي بـه یزد به همراه داده تـوان سـیر شناسی است که بـر اسـاس آنهـا مـی باستان

. طور کامل بررسی کردا بهتحوالت این ناحیه رتـري را شـامل رستاق در گذشـته ناحیـه بـسیار وسـیع

هاي زیـادي از آن در شـهرها و شد که امروزه بخش میتعـدادي از . انـد هاي دیگر استان ادغام شده یا شهرستان

روستاهایی که در دوره ایلخانی در محدوده رستاق قرار دي از آنهـا، داشتند، امروزه از رستاق جدا شـده و تعـدا

خود تشکیل شـهر داده و یـا اینکـه جزئـی از محـدوده سیاسی شهرستان دیگر هستند کـه ایـن رونـد تـا دوره

.معاصر ادامه داشته استشده در این مقاله ایـن اسـت مهمترین سؤال مطرح ١.١

شناسی و اسناد مکتـوب هاي باستانکه آیا با اتکا به داده ، کـه قـدیمترین توان تداوم سکونت از دوره اشکانی می

گـذاري شده در منطقه به ایـن دوره تـاریخ آثار شناسایی اند، تا دوره قاجار را نشان داد؟شده

هــاي طــور کــه قــبال نیــز ذکــر شــد، در بررســیهمــانمحوطـه مربـوط بـه 10گرفتـه، شناسی صـورت باستانهاي مختلف تاریخی شناسایی گردید که قدیمترین دوره

هـا مربـوط انی و جدیدترین آنآنها مربوط به دوره اشک

هـا نیـز، به دوره قاجار است؛ اگرچـه از برخـی از دوره مانند دوران صدر اسـالم، آثـار مـوثقی شناسـایی نـشد

شناســی بــا هــاي باســتان؛ ولــی تطبیــق داده)1تـصویر (ــداوم آورياطالعــات جمــع شــده از اســناد مکتــوب، ت

ا سکونت از دوره اشکانی تـا دوران قاجـار و معاصـر ر شناسـی هـاي باسـتان دهد و خألهایی کـه داده نشان می

وسـیله اسـناد گـویی بـه آنهـا نیـستند، بـه قادر به پاسخ .شودمکتوب تکمیل می

هاي شناسایی شدهجانمایی محوطه: 1تصویر نگارنده: منبع

گیـري برخـی از روسـتاها همچنین، متون محلی یزد شکل دهنـد؛ وران قبل از اسـالم نـسبت مـی در این ناحیه را به د

گیري شهر اشکذر امـروزي را مربـوط بـه براي مثال شکل زال بـن دوره اشکانی دانسته که توسط فردي به نـام اشـک

.احداث شده استدسـت آورد توان آثاري بـه سؤال دیگر این است که آیا می

گیري اسـتقرارها تأییـد هاي متون را در مورد شکل که گفته هـاي رایـج در آن دوره بـه براساس برخی از افسانه کند یا

٥١/بررسی استقرارهاي دهستان رستاق بر اساس اسناد مکتوب

ها بر سطح محوطه چرخابپراکندگی سفال: 2تصویر 1387نگارنده، : عکس

اند؟پیشینه برخی از روستاها پرداختهشناسی که صـورت گرفـت، چنـد هاي باستان با بررسی

تا قبـل از . محوطه مربوط به دوره اشکانی شناسایی شد گـذاري برخـی از این نیز برخـی از محققـان بـه تـاریخ

دیـده محلی به اي خاص توسط متون استقرارها به دوره هـاي ها گفته نگریستند که با شناسایی این داده تردید می

. متون محلی تأیید شد

روش تحقیقاصـل : روش تحقیق در این مقاله بر دو اصل استوار اسـت

اي بود که تمام اطالعات موجود درباره اول روش کتابخانه در این روش بیشتر بر متـون . آوري شد ناحیه رستاق جمع

زد تأکید شد؛ زیرا این متون منابع اصـلی شـناخت محلی ی . دهنداین منطقه را تشکیل می

طـی . هاي میـدانی اسـت ها و بررسی اصل دوم پژوهش هاي مختلفی از دوران تـاریخی و ها محوطه این بررسی

هـاي متنـوع و فراوانـی را اسالمی شناسایی شد که داده را بـه هـا کمـک بـسیار زیـادي این داده . کردفراهم می

کرد چراکه اطالعـات منظور تکمیل خألهاي موجود می آمده از متون محلی تنهـا بخـشی از تـاریخ ایـن دستبه

شوند کـه ایـن امـر نیـز در برخـی از دوره را شامل می درنتیجه، . موضوعات داراي نواقص بسیار زیادي هستند

ها اطالعات بـسیار خـوبی را از دوران پـیش از این داده فـراهم کـرده، نـواقص موجـود در دوران اسالم منطقـه

.کننداسالمی را نیز برطرف می

پیشینه تحقیقاتپیــشینه تحقیقــات در ایــن مقالــه را بــه دو دســته کلــی

بندي نمود که در ادامه به بررسی هرکدام توان تقسیم می.از موارد پرداخته خواهد شد

هاي میدانیفعالیتدر منطقـه رسـتاق شناسی کـه هاي باستان اولین فعالیت

شناسـی بـود کـه در هاي باستان صورت گرفت، بررسی

توسط پایگاه میراث فرهنگی شـهر تـاریخی 1387سال هـا تعـداد ده محوطـه طـی ایـن بررسـی . یزد انجام شد

هاي مختلف تـاریخی شناسـایی گردیـد مربوط به دوره ــانی ( ــان و میرجـ ــان1386: میردهقـ ) 1387: ؛ میردهقـهاي پراکنـده دیگـري نیز فعالیت پس از آن ). 1تصویر (

زنی به منظـور تعیـین انجام شد که مهمترین آنها، گمانه

حریم محوطه تاریخی توده به سرپرسـتی آقـاي دینیـار مـاه صـورت گرفـت شهزادي بـود کـه بـه مـدت یـک

).1389شهزادي، (

منابع مکتوبیکی از مهمترین آثاري که درباره استان یزد بـه چـاپ

بــه معرفــی برخــی از آثــار موجــود در رسـیده و در آن اثـر مانـدگار » یادگارهاي یـزد «پردازد، کتاب رستاق می

ــزدي اســت ــشار ی ــرج اف ــر ای ــاب . دکت ــن کت وي در ایدهنـده اطالعات بسیار مفیدي در رابطه با نواحی تشکیل

دهـد کـه متأسـفانه امـروزه یزد و آثار موجود ارائه مـی ایـن کتـاب . انـد طور کلی تخریب شـده برخی از آنها به

توانــد در بازســازي جغرافیــاي تــاریخی رســتاق و مــیشناسایی برخی از روستاهایی که امروزه از منطقه منفک

اما کتـاب ). 1374: 2افشار ج (اند، بسیار مفید باشد شدهمهمترین اثري است که » شهرستان صدوق در یک نگاه «


آمده از محوطه هاي بدستسفالنمونه: 1طرح شماره چرخاب

)177: 1387میردهقان، (

در ایـن . پـردازد به طور کامل به معرفی این شهرستان مـی هـاي طبیعـی و تـاریخی و بر معرفـی ویژگـی کتاب عالوه

مفاخر فرهنگی شهرستان، روند تشکیل شهرستان صـدوق را نیز، به استناد اسناد اداري موجود، بررسـی کـرده کـه از

). 1384زاده، زارع(رود نقاط قوت آن به شمار میاثر دیگري که در باب یکـی از روسـتاهاي منطقـه، کـه

آیـد، هرهاي شهرستان یـزد بـه شـمار مـی امروزه یکی از ش . اسـت » شـهري بـر کرانـه کـویر : زارچ«تألیف شده، کتـاب

مؤلف، این شهر را از تمامی جوانب بررسی کرده که اگرچـه کنـد؛ ولـی مانند استناد میدر برخی از موارد به شواهد افسانه

یکی از منابع بـسیار مهـم در بازسـازي جغرافیـاي تـاریخی ) .1382، الدینیشمس(ت منطقه رستاق اس

همچنین، یکی از زرتشتیان منطقه دو جلـد کتـاب را بـا آبـاد تاریخچـه الـه «و » خاطرات اردشیر خاضـع «عنوان تألیف کرده اسـت کـه داراي اطالعـات بـسیار » رستاق

ــشتی ــتاهاي زرت ــاره روس ــوبی درب ــه و خ ــشین منطق نهمچنین، وضعیت زندگی آنـان و نحـوه ارتباطـشان بـا

). 1363و 1333خاضع، (ن است مسلماناگونــه اســتنادي بــه در مطالعــات صــورت گرفتــه هــیچ

شناسی نشده اسـت؛ امـا در ایـن مقالـه هاي باستان دادهعالوه بر استفاده از منابع مورد نظر و کتب محلی یـزد،

شناسی نیز بـراي بررسـی جغرافیـاي هاي باستان از داده

نـابع دیگـر تاریخی منطقه استفاده شده اسـت کـه در م .شودمشاهده نمی

گیري و تغییرات به وجود آمده روند شکل ١.٢در رستاقگیـري و روند تـاریخی شـکل ،به طور کلی ١.٣

تـوان در تغییرات به وجودآمده در ناحیه رسـتاق را مـی -1:هـا عبارتنـد از ایـن دوره . کرددو دوره کلی بررسی

.دوران اسالمی-2دوران تاریخی؛

دوران تاریخی-1وره اشکانید

گرفته در منطقه رستاق ده محوطه هاي صورت با بررسی شناســایی شــد کــه ســه محوطــه اشــکذر، چرخــاب و

از آثـاري کـه از . آباد مربوط به این دوره هـستند حجتتـوان بـه بودنـد، مـی ها پراکنده شـده سطح این محوطه

اشکذرمحوطههاي موجود دریکی از سازه: 3تصویر شماره 1387نگارنده، : عکس

٥٣/بررسی استقرارهاي دهستان رستاق بر اساس اسناد مکتوب

آمده از محوطه هاي بدستسفالنمونه: 2طرح شماره آبادهمت

)195: 1387میردهقان، (

هاي معماري اشاره کرد که بـراي مثـال، در بقایاي سازه سازه به ثبت رسید که این امر 95تعداد محوطه اشکذر

از دو . دهنده گـستره بـسیار وسـیع آن اسـت خود نشان هاي مشابه شناسایی شـد؛ امـا از محوطه دیگر نیز سازه

). 3و 2تـصاویر (تراکم بسیار کمتري برخـوردار بودنـد هـاي اشـکانی هاي این سه محوطه نیـز، بـا سـفال سفال

بل مقایسه بودند کـه مناطق شرق و شمال شرق ایران قا دهنده وجود نوعی رابطه تواند نشان این امر نیز خود می

طـرح ). (1378میردهقـان، (فرهنگی با این مناطق باشد گیري روستاي اشکذر را بـه متون تاریخی نیز شکل ). 1

: نویسندباره میدهند و دریناین دوره نسبت میــک ... « ــکانیان اشـ ــان اشـ ــنو در زمـ زال کـــه از بـ

کاتــب، (» الطوایــف بــود اشــکذر را او بــساختوكملــ1345 :41.(

اما برخی از محققان نیز انتـساب ایـن روسـتا بـه دوره دانند که بـین ایـن اشکانی را ناشی از شباهت اسمی می

) 504: 1371مشکور، (دو واژه وجود دارد

دوره ساسانیآبـاد و شـده، دو محوطـه همـت از ده محوطه شناسـایی

توان آنها را به این راي آثاري هستند که می آباد دا حجتآبـاد همچنـین، محوطـه همـت . گذاري کـرد دوره تاریخ

. احتماال تا دوره صدر اسالم نیـز مـسکونی بـوده اسـت ــفال ــا س ــه ب ــن دو محوط ــده در ای ــده ش ــاي پراکن ههاي ساسانی مانند قلعـه یزدگـرد قابـل مقایـسه محوطه).215: 1387میردهقان،) (2و طرح 4تصویر (هستند

کنند که متون محلی یزد به احداث روستاهایی اشاره می در این دوره توسط امرا و پادشاهان انجـام شـده کـه از جمله آنها احداث روستاي فیروزآباد در این ناحیه است

کاتـب، (که توسط شـاه فیـروز صـورت گرفتـه اسـت همچنین، یکی از پادشاهان دیگر ایـن دوره ). 68: 1345دخت، فردي به نام ابرند را بـراي حکومـت م ایران به نا

مـستوفی (فرسـتد یزد انتخاب نموده، او را به یـزد مـی ابرند هنگام رسیدن به قدرت، ). 713: 1352، 3بافقی ج

ــه رســتاق روســتایی را در دو فرســخی یــزد و در ناحیآبـاد نـام نهـاد؛ ولـی پـس از احداث نمود و آن را ایران

بــه نــام وي مــشهور شــد گذشــت زمــان، ایــن روســتا. و امروزه به نام ابرندآباد است) همانجا(

در این ناحیه، متون دو روستاي دیگر را مربوط به دوره از جملــه ایــن روســتاها، روســتاي . داننــدساســانی مــی

بندرآباد است که بانی آن نیز فردي به نام بندار است که ). 719: همان(از جمله امرا و پادشاهان عجم بوده است تـوان مربـوط عالوه بر آن، روستاي اسفنجرد را نیز مـی

به دوران تاریخی دانـست کـه امـروزه بـه طـور کامـل گیـري در متون محلی به نحوه شکل . متروك شده است

اي نشده اسـت؛ ولـی مؤلـف گونه اشاره این روستا هیچ صوراألقالیم احداث این روستا را به شخـصیتی بـه نـام

:دهدنسبت میاسفندیار بن گرشاسب کوه و کنـار وقتی اسفندیار پسر گرشاسب در دامن زاج «

رود چند روز مقام ساخت و بنیان شهري فرمود و کاسهآن را اسفندیار نام کـرد و ایـن دهـی مختـصر اسـت و

).56: 1353صوراألقالیم، (» . ...خواننداسفنجود می


مسجد روستاي ملک آباد رستاق: 5تصویر شماره 1387نگارنده، : عکس

منوچهر سـتوده در تعلیقـاتی کـه بـراي کتـاب مـذکور عتقد است کلمه اسفنجود باید شکل اسـفنجرد نوشته، م

باشد که خود مخفف کلمه اسـفندیارجرد اسـت؛ یعنـی : 1353صـوراألقالیم، (شهري که اسفندیار ساخته اسـت

کــوه نــام کــوه کــوه یــا زارجبــراین، زاجعــالوه ). 124

زدیکـی آن کوچکی در ناحیه رستاق است و بـه دلیـل ن .م شهرت یافته اسـت به این نا به روستاي زارچ یا زارج

دوران اسالمی -2دوران صدر اسالم

دست نیامد؛ ولی شاید اگرچه از این دوران آثار متقنی به آبـاد و بتوان گفـت کـه اسـتقرار در دو محوطـه همـت

میردهقان، (آباد در این دوره نیز ادامه داشته است حجت

رستاق همچنین، متون نیز درباره وضعیت ). 215: 1387با این حال، با توجـه بـه . انددر این دوران سکوت کرده

ــتاهاي ــداوم ســکونت برخــی از روس ــد ت ــی مانن قراینماننــد بنــدرآباد و (شــده در دوره ساســانی احــداثتوان به وجود سکونت در این ناحیه پـی ، می )فیروزآباد

گونـه اظهـار نظـري برد؛ ولی درباره جزییـات آن هـیچ .توان کردنمی

کاکویه و اتابکانران آلدودلیل سکوت منـابع مکتـوب، اطالعـات چنـدانی در به

رابطه با ناحیه رستاق موجود نیست؛ جز اینکه یکـی از کاکویه به نام عالءالدوله کالنجار پایابی را در حاکمان آل

مسجد جامع یزد بر سر قنـات زارچ احـداث کـرد کـه یکـی از که دهنده موجودیت روستاي زارچ است، نشان

کاتـب، (دهنـده رسـتاق بـوده اسـت روستاهاي تشکیل همچنین، امیرفرامرز، که پس از عالءالدوله ). 62: 1345

به حکومت رسید، دستور داد قنات جدیـدي را در یـزد

آنآباد و آثار حفاري قاچاق درآثار معماري موجود در محوطه همت: 4تصویر شماره 1387نگارنده، : عکس

٥٥/بررسی استقرارهاي دهستان رستاق بر اساس اسناد مکتوب

هاي روستاي چهارده رستاقخرابه: 6تصویر شماره 1387نگارنده، : عکس

آمده از محوطه هاي بدستسفالنمونه: 3طرح شماره آبادملک

157: 1387میردهقان، : منبع

ــه دنبــال آن روســتایی را، در حــوالی جــاري کننــد و بآباد رستاق، ایجاد نمود که بـه گردفرامـرز موسـوم ابرندو اکنون بـه کفالمـرز مـشهور ) 62: 1345کاتب، (بوده

این احتمـال نیـز وجـود دارد کـه روسـتاي . شده است محمودآباد رستاق در این دوره و توسـط امیـر محمـود

در دوره ). 62: 1345کاتـب، (وزیر احداث شـده باشـد اتابکان نیز، عزالدین لنگر، که به اتـابکی انتخـاب شـده

ق احداث و بـراي بود، روستاي عزآباد را در ناحیه رستا هـایی آسایش ساکنان آن قلعـه، مـسجد، بـازار و خانـه

را ) احتمـاال شـهر یـزد (درست کـرده و مـردم والیـت ). 68: 1345کاتب، (بدانجا منتقل کرد

ــه ــی از محوط ــن دوران یک ــه ای ــار آن ب ــه آث ــایی ک همتأسـفانه، . آباد است شود، محوطه ملک گذاري می تاریخ

زیاد، به جز بقایاي مـسجد کـه فرسایش بسیار علتبههاي اخیر مرمت شده، آثار معماري دیگـري در در سال

هـاي سفال). 5تصویر (سطح محوطه باقی نمانده است آمـده از ایـن محوطـه بـه چنـد دسـته تقـسیم دسـت به

هایی موجود در سطح محوطه شوند که یکی از گونه میــاب ــفال لع ــت س ــیده اس ــه . پاش ــاس نمون ــاي براس ه

آمده، این روستا تا دوره ایلخانی مسکونی بـوده دستبهمیردهقـان، (شـود و پس از آن به طور کلی متروك مـی

انـد باره سکوت کرده ، اگرچه متون در این )216: 1387). 3طرح (

مظفردوره آلمظفر نقطه عطفی در تاریخ یزد است؛ زیـرا حکومت آل

اش براي نخستین بـار ایـن خطـه، طـی حیـات دیرینـه اي را در درون خود پروراند که بیش از نیم قـرن لسلهس

حکومت بر نواحی جنـوبی ایـران را در دسـت داشـت ).287: 1372میرحسینی، (

مظفـر الدین مظفر یکی از بزرگتـرین حاکمـان آل شرفاز جمله اقـدامات . بود که بر یزد و کرمان حکومت کرد

ايوي در این ناحیه، جاري کردن قنات و احداث محله روستاي عزآباد است که به دلیل نام بـانی آن محلـه، در

). 719: 1352، 3مستوفی بافقی ج (آباد نام گرفت شرفاین محله، به مرور زمان گسترش یافته و خود روستاي

آباد شکل داده اسـت اي را به نام روستاي شرف جداگانهبــاد توســط آمحلــه دیگــري بــه نــام جمــال. )همانجــا(

به مهترجمال مشهور بود، در این روستا الدین، که جمال


آمده از محوطه چهاردههاي بدستفالسنمونه: 4طرح شماره 163: 1387میردهقان، : منبع

آباد، پس از مدتی احداث شد که، همانند روستاي شرف مستوفی بـافقی (صورت روستایی مستقل درآمد خود به

. )719: 1352، 3جالـدین مظفـر، امیرمبارزالـدین نیـز روسـتاهاي پس از شرف

) 720: همـان (آباد را احداث کرد آباد و علی محمدآباد، ترکان آبـاد آباد، امروزه، یکی از محالت روسـتاي شـرف ه ترکان ک

. گویندمیآباد است که در اصطالح مردم به آن ترکن

ــد ســلطه آل ــات دیگــر هرچن ــردم والی ــراي م ــر ب مظفآور بود؛ ولی براي مردم یزد قابل تحمـل بـوده و خفقان

اوج شکوفایی و عظمت فرهنگی یـزد نیـز مربـوط بـه جـاي ایـران بـه انـدازه یـزد در هیچ . همین زمان است

اي که یزد بـه دارالعلـم دارالعلم به وجود نیامد؛ به گونه ها ها و خانقاه در مدارس، مساجد، دارالسیاده . ملقب شد

: 1372میرحـسینی، (شد علوم مختلف زمان تدریس می مظفر رونق تصوف در یـزد ویژگی دیگر دوران آل ). 58

ف در یــزد و هــاي مختلــاســت و در ایــن دوره خانقــاهدر ایـن . نواحی اطراف آن مانند رستاق احداث گردیـد

الدین دادامحمد، که بانی فرقه داداییـه در تقی دوره شیخ

یزد بود، اقدام به احداث بناهاي زیادي در شـهر یـزد و از جملـه ). 137: 1343جعفري، (نواحی اطراف آن کرد

بناهایی که وي ایجاد کرد، احـداث چنـدین خانقـاه در نو، بندرآباد، اشکذر، عزآباد، میبد، بیده، بـارجین، سرآب

هـا عقدا و هفتادر اشاره کرد و بـراي همـه ایـن خانقـاه جعفـري، (وقفیاتی را در روسـتاها مـشخص کـرده بـود

1343 :137( .الـدین قاضـی نیـز از جملـه عالوه بـر وي، سـید رکـن

بزرگانی بود که در این دوره بناهاي زیـادي را احـداث هایی را در ابرنـدآباد، مجـومرد، اشـکذر، او خانقاه .کرد

هفتادر، میبد، نیستانه و چفته احداث کرد که در این بین هاي ابرندآباد، مجومرد و اشکذر در ناحیه رستاق خانقاه

). 110و 109: 1343جعفري، (قرار داشتند در وقفنامه ربـع اهللا همدانی نیز خواجه رشیدالدین فضل

کند که امروزه بـه طـور رشیدي به روستاهایی اشاره می از جملـه ایـن ). 2536: همـدانی (انـد کلی متروك شده

تنهـا . توان به روسـتاي خیـاره اشـاره کـرد روستاها می کند، وقفنامه اي که درباره این روستا صحبت می وقفنامه

ا رشیدالدین امالك زیـادي ر رشیدي است که خواجه ربعهمچنین، . از این روستا بر ربع رشیدي وقف کرده است

این روستا بیشترین وقفیات را بر ربع رشیدي نسبت بـه : همـدانی (سایر روستاهاي ناحیه رسـتاق داشـته اسـت

تمام سطح محوطه را شن روان فرا گرفتـه ). 51: 2536گونه آثار معماري نیز از این روستا بـاقی نمانـده و هیچ علت تبدیل اراضی روستا بـه زمـین نیز بهاین امر . است

کشاورزي است که تا امروزه نیز ادامه داشـته و بـه نـام درصـد بـسیار زیـادي از . صحراي خیـاره شـهرت دارد

انـد، بـا هایی که در سطح این روستا پراکنده شـده سفالانـد کـه دو دوره تکنیک نقاشی زیر لعـاب تـزیین شـده

هاي معروف ول سفال دسته ا . شوندتاریخی را شامل می هـاي هاي مشابه آن در الیـه به قلمسیاه هستند که نمونه

ــه ــزد ب ــاریخی شــهر ی ــت ت ــده ایلخــانی باف دســت آم

٥٧/بررسی استقرارهاي دهستان رستاق بر اساس اسناد مکتوب

هـا را بیوار نیز این نـوع سـفال ). 1384نژند، کاظم(استگـذاري کـرده مظفر و اوایل تیمـوري تـاریخ به دوره آل

,Bivar(است 2000: هایی بـا دسته دوم، سفال). 151هـاي قابـل کنیک نقاشی زیر لعاب هـستند کـه نمونـه ت

هاي قاجاري بافت تاریخی شهر یزد مقایسه با آن از الیه ). 423: 1384نژند، کاظم(اند به دست آمده

روستاي چهارده نیز روستاي دیگري است کـه در قـرن چهاردهم م متـون محلـی یـزد از آن یـاد / ق .هشتم هـ

در . کلی متروك شده اسـت طور اند؛ ولی امروزه به کردهگرفته بقایـاي ایـن روسـتا، در کنـار هاي صورت بررسی

). 6تـصویر (آباد شناسایی شـد روستاي امروزي ابراهیم شـده در سـطح ایـن روسـتا را هاي سفالی پراکنـده دادهگـذاري توان از دوره ایلخانی تا دوره صـفویه تـاریخ می

نقاشـی در هایی مانند سفال با تزیین کرد که شامل گروه هایی با لعاب تکرنـگ اسـت زیر لعاب، سالدن و سفال

). 4طرح ) (173: 1387میردهقان، (روستاي اسفنجرد نیز از جمله دیگر روسـتاهایی اسـت

الخیرات و ربع رشـیدي از آن نـام هاي جامع که وقفنامه طور که قبال نیز ذکر شد، این روسـتا، بـه همان. برندمی

. ان قبـل از اسـالم بنـا شـده اسـت احتمال زیاد، در دور 727مانده، مربوط به سال ترین نامی که از آن باقی قدیم

م است که مربوط به سنگ قبري منصوب 1327/ ق .هـ98این سنگ داراي . در بقعه دوازده امام شهر یزد است

سانتیمتر است و مربوط به فخرالدین اسـفنجردي 60× ــه نقــل جــامع بنــا ). 315: 1374، 2افــشار ج. (اســت ب

مفیدي، این روستا در دوره صفویه بنا به دالیلی نامعلوم ــد ــروك ش ــافقی ج (مت ــستوفی ب در ). 720: 1352، 3م

ها نیز آثاري کـه مـرتبط بـا ایـن روسـتا باشـند، بررسی).44: 1387میردهقان، (دست نیامد به

هایی کـه داراي آثـاري از دوره ایلخـانی یکی از محوطه این محوطه درواقع روسـتاي . ستاست، محوطه توده ا

اشکذر در این دوره بوده است که بـه احتمـال زیـاد تـا

در ). 6تـصویر (دوره صفویه نیز مسکونی بـوده اسـت هـاي نـوع سطح محوطه حجم بـسیار زیـادي از سـفال

طور که قبال نیـز ذکـر اند، که همان قلمسیاه پراکنده شده انی شهر یـزد هاي ایلخ هاي مشابه آن در الیه شد، نمونه

همچنـین، ). 423: 1384نژند، کاظم(اند دست آمده نیز به آثاري از دوره صـفویه نیـز در سـطح محوطـه پراکنـده

دهنده سکونت در این محوطه تـا دوره اند که نشان شده). 4طرح ) (20: 1387میردهقان، (صفویه است

متون محلی به روستاي دیگري بـه نـام شمـسی اشـاره ه در متون محلی درباره تاریخچه پیدایش اگرچ. کنندمی

طـور کـه اي نشده؛ ولی همان گونه اشاره این روستا هیچ چهـاردهم م / ق .آید، در قرن هشتم هــ میبر از وقفنامه

). 19: 1341حسینی، (از آبادانی برخوردار بوده است از جمله روستاهاي دیگري که در این وقفنامه بـدان اشـاره

دربـاره اصـل و بنـاي آن . ارچ اسـت شـود، روسـتاي ز میدر جـامع مفیـدي بـه . اطالعات موثقی در دسـت نیـست

کردنـد، بنـاي آن را بـه زال استناد روایاتی که مردم ذکر می ؛ ولی )879: 1352، 3مستوفی بافقی ج (دهند زر نسبت می

ــاهنامه، ــوان ش ــتم، پهل ــانی آن را رس ــز ب ــادي نی ــده زی عمترین نـامی کـه از ایـن قـدی ). 36: تـا خاضع، بـی (دانندمی

الخیـرات اسـت روستا باقی مانده، مربوط به وقفنامه جامع که در این وقفنامـه قـسمتی از سـهام قنـات زارچ توسـط

الدین بر رباط واقـع در روسـتاي ابرنـدآباد وقـف سیدرکن). 154: 1341حسینی، (شده است

دوره تیموريد از مشهورترین حاکمانی کـه در دوره تیمـوري در یـز

الدین پسر چقماق شامی بود حکومت کردند، امیر جالل که در زمان فرمانروایی شاهرخ، پسر تیمور، یزد را به او

بـی فاطمـه او به همراه همسر خـود بـی . واگذار کردند خاتون باعث و بانی آثار خیر زیادي در یزد شدند که از

توان به مجموعه امیر چقماق اشـاره کـرد جمله آنها می حـسینی، (اسـت ... انبار، بـازار، مـسجد و ل آب که شام


انـد، اي کـه احـداث کـرده آنها بـراي ابنیـه ). 97: 1341وقفیاتی را مشخص نمودند که قسمتی از ایـن وقفیـات

، 3مـستوفی بـافقی، ج (شده بود در ناحیه رستاق واقع از جمله روستاهاي این ناحیـه کـه داراي ). 873: 1352

ن به بندرآباد، شمسی و اشـکذر تواوقفیات بوده اند، می .)879: همان(اشاره کرد

دوره قاجاردوره صفویه اطالعـاتی در متأسفانه، از ناحیه رستاق در

در دوره صــفویه کتــاب جــامع مفیــدي (دسـت نیــست تألیف شده که در ایـن منبـع اطالعـات بـسیار کمـی از منطقه رستاق وجـود دارد و در ایـن مقالـه نیـز از آنهـا

کتـاب جـامع جعفـري هـم، کـه در . شده است استفادهدوره قاجار نوشته شده، بـه حـوادث یـزد پـس از دوره

به همین دلیل، از ایـن منطقـه در . صفویه پرداخته است و متـون ) این دوره اطالعات بسیار کمی موجـود اسـت

انـد نیـز در ایـن محلی یزد، که در این دوره تحریر شده

بـه بررسـی تحـوالت در نتیجـه، . انـد باره سکوت کرده . وجود آمده در دوره قاجار پرداخته خواهد شدبه

اي بـود در دوره قاجار، حکوکت یزد در دسـت سلـسله که در متون محلی از آنها به عنـوان خـوانین یـاد شـده

نـشاندگان حاکمان این سلسله و برخی از دسـت . استیکـی . آنها اقدامات زیادي در ناحیه رستاق انجام دادنـد

لین روستاهایی که در ایـن دوره در ناحیـه رسـتاق از او آباد اسـت کـه در سـال شود، روستاي همت احداث می

خـان، حـاکم یـزد، م توسط علینقی 1800/ ق .هـ 1214). 376: 1317آیتـی، (شود به مجموعه رستاق اضافه می

عـالوه بــر ایــن، کاروانــسرایی را نیــز در نزدیکــی ایــن اروانـسرا مـورد اسـتفاده کند که این ک روستا تأسیس می

مسافرانی بوده است که قصد عزیمت به یزد و یا کرمان ــد را داشــته ــین، طــرب ). 622: 1381هــدین، (ان همچن

نایینی در جـامع جعفـري بـه سـاختن آسـیابی آبـی در طرب نـایینی، (کند روستاي اشکذر توسط وي اشاره می

1353 :494.(

خـان اقـدام محمد حسن م 1802/ ق .هـ 1216در سال آبـاد آباد و حسین به احداث دو رشته قنات به نام حسن

کند که در مظهر این دو رشته قنات در بلوك رستاق، میآبـاد را احـداث آباد و حسین هاي حسن دو روستا به نام

تـوان بـه روسـتاي عالوه بر این روسـتاها، مـی . کندمیر مسیر این جاده آباد اشاره کرد که این روستا نیز د کریم

متأسفانه، درباره این روسـتا اطالعـات . قرار داشته است

بـه زادهنیست و فقط در سفرنامه منشی دقیقی در دست ). همانجا(آن اشاره شده است

فرزنـدان میـرزا، یکـی از در زمان حکمرانی محمـدولی خان، روستاي دیگري را در خان به نام ابراهیم محمدتقی

اي در مظهر این قنات قلعه . کندمی بلوك رستاق احداث هایی را بـراي اسـکان مـردم در آن احداث نمود و خانه

قلعه بنا کرد و به دلیل اینکه این روسـتا توسـط محمـد

خان دهستان رستاقهاي روستاي مزرعهخرابه: 7تصویر شماره 1387نگارنده، : عکس

٥٩/بررسی استقرارهاي دهستان رستاق بر اساس اسناد مکتوب

خانآمده از محوطه مزرعهدستههاي بسفالنمونه: 5طرح شماره 174: 1387میردهقان، : منبع

آبـاد معـروف ابراهیم خان احداث شده است، به ابراهیم ). 779: همان(گردید

ــال ـــ1280در سـ ــلطنت 1864/ ق .هـ ــان سـ م و در زمـحکومت یـزد بـه محمـدخان والـی واگـذار شاه،ناصرالدین

او طی سال هاي حکمرانی خود بر یزد، بـانی آثـار . شودمیشود که از جمله این آثـار، احـداث قنـات زیادي در یزد می

آباد است که در نزدیکـی آباد و احداث روستاي مهدي مهدي). 392: 1317آیتی، (روستاي صدرآباد واقع شده است

این . گرددز در دوره قاجار تأسیس می آباد نی روستاي اله آبـاد داراي جمعیتـی روستا نیز همانند روسـتاي حـسین

زرتشتی بوده و به همین علت، در مجموعه روسـتاهاي و 5: 1333خاضـع، (گیـرد نشین رستاق قرار می زرتشتی

روستاي زرتشتی دیگر، روستاي عصرآباد بـوده کـه ). 6

ن روستا امـروزه ای. آباد استدر نزدیکی روستاي حسین به طور کلی متروك شـده؛ ولـی تاریخچـه احـداث آن

). 54: 1387میردهقان، (مربوط به دوره قاجار است در اواخر این دوره نیز کشتخوان دزك که در قرن هشتم

ــه عنــوان یکــی از کــشتخوانات / ق .هـــ چهــاردهم م بتعمیر ) 74: 2536همدانی، (روستاي بندرآباد بوده است

شده و در کنار آن روسـتایی بـه نـام روسـتاي و مرمت شـود کـه امـروزه نیـز یکـی از آبـاد احـداث مـی جالل

آیتـی، (روستاهاي تشکیل دهنده دهستان رستاق اسـت ).266پاورقی : 1317

از جمله روستاهاي دیگري که در این دوره به مجموعه شــود، روســتاي روســتاهاي ناحیــه رســتاق اضــافه مــی

غربـی روسـتاي صـدرآباد ر شمال خان است که د مزرعهاین روستا امروزه به طور کامل متروك شـده . قرار دارد

با توجه به آثار سـفالی کـه در سـطح ). 7تصویر (است هـایی هـستند کـه در اند، سـفال این روستا پراکنده شده

هـا دوره قاجار رواج داشته و از این حیـث، ایـن سـفال ر محوطـه خیـاره هایی هستند که د قابل مقایسه با سفال هــا در هــایی از ایــن ســفالنمونــه. مــشاهده شــده بــود

هـاي هاي بافـت تـاریخی شـهر یـزد در الیـه زنیگمانهنژند، کاظم(اند مربوط به دوران قاجار نیز به دست آمده

). 5طرح ) (423: 1384در این دوره، سه روساي ابرندآباد، گردفرامرز و محمودآبـاد

نفوذ رستاق جدا شـده و خـود بلـوك بنا به دالیلی از حوزه انـد کـه جداگانه دیگري را به نام بلوك حومـه تـشکیل داده

ایـن رونـد همچنـان . شدروستاهاي دیگري را نیز شامل می ــتاي ــه روس ــه در دوران معاصــر س ــا اینک ــت ت ــه داش ادام

آباد، ابرندآباد و گردفرامـز از لحـاظ اداري، در حـوزه نصرتخـود حـوزه 1370و در سـال نفوذ شهر یزد قـرار گرفتنـد

ــد ــشکیل دادن ــاهدیه را ت ــهري ش ــایی (ش ــازمان جغرافی س).69: 1381، 1نیروهاي مسلح، ج

همچنین، روستاي صدرآباد نیـز بـه احتمـال زیـاد در ایـن کـه امـروزه ) 266پاورقی : 1317آیتی، (دوره احداث شده


).122: 1384زاده، زارع(مرکز دهستان رستاق است

نتیجهطور که در بررسـی جغرافیـاي تـاریخی دهـستان همان

شناسـی و هاي باستانرستاق مشخص شد، براساس داده ــوب، ــناد مکت ــن اس ــتقرارهاي موجــود در ای ــین اس اول

ایـن اسـتقرارها . دهستنمربوط به دوره اشکانی دهستان دهنـده انـد کـه نـشان گستره بسیار وسیعی را دربرگرفته

بخـصوص آنکـه ؛اهمیت این منطقه در آن دوره اسـت هاي مهم کشور که شمال و جنوب را به هـم یکی از راه در دوره . کنـد کند، از ایـن منطقـه عبـور مـی متصل می

بـر اینکـه متـون محلـی بـه ایجـاد ساسانی نیز، عـالوه هـــاي کننـــد، دادهاســـتقرارهاي جدیـــد اشـــاره مـــی

کنند و بـه احتمـال شناسی نیز این امر را تأیید می باستانهاي ساسـانی تـا دوران صـدر اسـالم نیـز وطهزیاد مح

.اندموجودیت داشتهـ ــ ــنجم ه / ق .در دوران اســالمی، بخــصوص از قــرن پ

ها تا حد بـسیار یازدهم م به بعد، اگرچه وسعت محوطه یابنـد؛ امـا تعـداد اسـتقرارها افـزایش زیادي کاهش می

مظفر و قاجار شدت یابد که این روند در دو دوره آل میکـه تعـداد اسـتقرارها طـوري گیـرد؛ بـه ادي می بسیار زی

این امر نیز بـه . شودهاي قبل دو برابر می نسبت به دوره دهنـده افـزایش امنیـت و وضـعیت تواند نشان نوعی می

که متون محلی طوريخوب اقتصادي در منطقه باشد؛ به ماننـد احـداث (کننـد به خوبی به ایـن مـسأله اشـاره مـی

). برخـی از بزرگـان در منطقـه هـاي جدیـد توسـط خانقاههـاي نـوع هـا را سـفال بعالوه، حجم بسیار زیـادي از داده

دهند که از لحاظ نقش از مظفر تشکیل می قلمسیاه دوره آل تنوع بسیار زیادي برخوردارند کـه ایـن امـر نیـز در جـاي

درنتیجـه، بـا توجـه بـه . خود قابل تأمـل و مطالعـه اسـت شناسـی هـاي باسـتان ادهاشارات متون محلی و همچنین، د

شاهد ایجـاد اسـتقرارها در توان به خوبی آمده، می دستبه

هایی، تا دوره قاجـار دوره اشکانی بوده که با فراز و نشیب .و حتی معاصر نیز ادامه داشته است

هـاي متـون نکته دیگري که باید ذکر کـرد، تأییـد گفتـه شناسی اسـت؛ زیـرا متـون هاي باستانمحلی توسط داده

گیـري برخـی از اسـتقرارها را مربـوط بـه محلی شـکل داننـد کـه تـا قبـل از شناسـایی دوران قبل از اسالم می

شناسـی مربـوط بـه آن دوره، بـا دیـده هاي باسـتان دادههـا شد؛ اما با شناسایی این داده تردید به آن نگریسته می

هــاي متــون نیــز تأییــد شــد؛ بــراي مثــال، کاتــب گفتــهدانست ا مربوط به دوره اشکانی می گیري اشکذر ر شکل

هاي مرتبط با این دوره، به نوعی این که با شناسایی داده همچنین، تشابه نام اشکذر بـا اشـکانی . فرض تأیید شد

.نیز قابل تأمل است

منابع چاپخانـه :، یزد تاریخ یزد ). 1317.(آیتی، عبدالحسین .1

. گلبهار: ، تهـران 2، جیادگارهـاي یـزد ). 1374.(افشار، ایـرج .2

. انجمن آثار و مفاخر فرهنگیــاکوب ادوارد .3 ــوالك، ی ــوالك). 1368.(پ ــفرنامه پ ، س

انتــشارات :ترجمــه کیکــاووس جهانــداري، تهــران .خوارزمی

ــست .4 ــه، ژان باتی ــه ). 1363.(تاورنی ــفرنامه تاورنی ، سانتـشارات کتابخانـه : حمیدرضا شیروانی، تهران : مترجم.سینایی

، بـه تـاریخ یـزد ). 1343. (جعفري، جعفـربن محمـد .5. بنگاه ترجمه و نشر کتاب: کوشش ایرج افشار، تهران

ــن .6 ــید رکـ ــزدي، سـ ــسینی یـ ــدینحـ ). 1341. (الـ، به کوشـش محمـد تقـی دانـش پـژوه و الخیراتجامع

. ایرج افشار، تهران، آبــاد رســتاقتاریخچــه الــه). 1333.(خاضــع، ارشــیر.7

. بمبئی

٦١/بررسی استقرارهاي دهستان رستاق بر اساس اسناد مکتوب

،یر خاضـع خاطرات اردش ). 1363. (ـــــــــــــ-.8.انتشارات خاضع: تصحیح رشید شهمردان، هندوستان

شهرســتان صــدوق در ). 1384. (اکبــرزاده، علــیزارع.9. انتشارات هیرسا: ، یزدیک نگاه

آمارنامه استان یزد ). 1359.(سازمان برنامه و بودجه .10.1356سال

ــسلح .11 ــاي م ــایی نیزوه ــازمان جغرافی ). 1381. (س، انتشارت سازمان 2و1ج ، هاي استان یزد فرهنگ آبادي

. جغرافیایی نیروهاي مسلحزارچ شهري بر کرانه ). 1382. (الدینی، جعفر شمس.12

. انتشارات آسایش: ، تهرانکویرــوچهر ســتوده، ). 1353. (صــوراألقالیم.13 تــصحیح من

. انشارات بنیاد فرهنگ ایران). 1353. (طرب نائینی، محمد حسین محمد جعفـر .14

. انتشارات انجمن آثار ملیسلسله: ، تهرانجامع جعفريتـاریخ ). 1345. (کاتب، احمد بن حسین بـن علـی .15

فرهنگ ایـران : ، به کوشش ایرج افشار، تهران جدید یزد . زمین

گـزارش فـصل سـوم ). 1384. (نژند، ابـراهیم کاظم.16، آرشـیو پایگـاه زنی شهر تاریخی یـزد پژوهش و گمانه

. میراث فرهنگی شهر تاریخی یزد، جامع مفیـدي ).1352.(محمد مفید مستوفی بافقی، .17

. انتشارات امیرکبیر: به کوشش ایرج افشار، تهرانجغرافیـاي تـاریخی ). 1371. (مشکور، محمد جواد .18

. ، انتشارات دنیاي کتابایران باستان، زادهسفرنامه منـشی ). 1371.(زاده، محمدباقر منشی.19

.مؤسسه انتشارات یزد، پاییز یزد از ظهـور تـا . )1372.(میرحسینی، محمدحسین .20

نامه کارشناسی ارشد، رشته تاریخ، ، پایان مظفرسقوط آل . دانشکده ادبیات دانشگاه تهران

بررسـی ). 1387. (الهمیردهقان اشکذري، سید فضل .21شناختی منطقه اشکذر و دهستان رسـتاق، اسـتان باستان

شناسـی، نامه کارشناسی ارشـد، گـروه باسـتان پایان یزد،. و علوم انسانی، دانشگاه تهراندانشکده ادبیات

، ترجمــه کویرهــاي ایــران).1381. (هــدین، ســون.22انجمـن آثـار و مفـاخر انتـشارات : پرویز رجبی، تهـران

. فرهنگیــضل .23 . )1381. (اهللاهمــدانی، خواجــه رشــیدالدین ف

، به کوشش مجتبی مینـوي و ایـرج وقفنامه ربع رشیدي . سلسله انتشارات انجمن آثار ادبی: افشار، تهران

24. Bivar, A. D. H: , (2000):

Excavation at Ghubayra Iran , school oforiental and African studies, universityof London:25- Lane, Arthur, (1971): Later Islamic

pottery, London, Faber and Faber

دینیرویکرديباگیري نخستین بنیادهاي جهانی شدن در عصر هخامنشیشکل

**علیرضا کرباسی- اسماعیل سنگاري

چکیدههاي دینی زردشت، معـانی جدیـدي را در تفکـر هدف از این پژوهش، این است که نشان داده شود چگونه ظهور اندیشه

هرچند این روند پیش از آن در پرتو منافع و دشمن مشترك در میان قبایل . دسیاسی و مناسبات قدرت در ایران ایجاد کر تري یافت مختلف آریایی پدیدار شده بود، با این حال، این مناسبات با قرار گرفتن در یک چهارچوب دینی، معانی وسیع

بـسیاري از . قـق یافـت تـري در حـد جهـان بـشري تح و این مبانی شکل گرفته، با ظهور هخامنشیان، در حوزة گـسترده هایی که در مکاتب مختلف فکري ـ فلسفی غربی وجود دارد، حاصل ظهور این دین جدید در تاریخ بشري اسـت؛ آموزه

زدن منافع بنیادین جمعی با عالم الهـی، نگرشـی متفـاوت را بـه نـوع انـسان و کـل بـشریت در جهـان دینی که با پیوند اش را در حـوزه تـاریخ هـایی کـه تحقـق عملـی شد؛ ایده» جهان وطنی«اي مختلف هگذاري کرد و آغازي براي ایده پایه

.نگاري، وامدار مورخان متأثر از عصر هلنیسم هستیم

هاي کلیديواژهنگري، تاریخ جهانی، وحدت، زردشتخدا، دین، تاریخ

استادیار تاریخ و تمدن هاي دنیاي باستان دانشگاه اصفهانکارشناس ارشد تاریخ ایران باستان دانشگاه تهران**



هفتمة جدید، سال دور، پنجاه و یکمسال 84-63، ص1394بهار، )25پیاپی (اولشمارة

1394بهار ،)25پیاپی(اول، شمارة هفتمدورة جدید، سال ،پنجاه و یکمسال ،هاي تاریخیپژوهش/64

مقدمه . 1هـایی تـرین موضـوع مفهوم جهانی شدن، یکـی از مهـم

ویژه ملل متمدن هاي مختلف و به است که امروزه ملت و صاحب تاریخ و فرهنـگ کهـن را بـه خـود مـشغول

ظاهرا این موضوعی نیـست کـه امـروزه و . داشته است هاي جمعی و ارتباطات پردامنۀ دنیـاي تحت تأثیر رسانه

آنچه از بنیادهاي فکـري آن . حاضر به وجود آمده باشد هـاي ههایی اسـت کـه سرچـشم آید، داراي ویژگی برمی

هـاي هرچنـد جلـوه . تاریخی براي آن قابل تصور است متعلـق بـه دوران » تاریخ نگـاري «این تفکر را در حوزة

دانند، با وجود ایـن، هلنیسم و متأثر از مکتب رواقی می تواند هاي آنان میطرفانه در مبانی اندیشهیک بررسی بی

تأثیرپذیري متفکران ایـن مکتـب فلـسفی را از مفـاهیم خـصوص آراي ایرانیـان دوران هخامنـشی و بـه شرقی

تـاریخ «توجهی در حـوزة گرچه آثار درخور . نشان دهد که بیانگر وجود چنـین تفکـري باشـد، از دورة » نگاري

ــن حــال، برخــی ــا ای ــست، ب ــشی در دســت نی هخامنهاي مورخان یونانی و همچنین، آثار باستانی بر گزارش

نـوعی سـاختار تواندجاي مانده از دوران هخامنشی می حاکم بر تفکر فرمانروایـان ایرانـی آن دوران را در ایـن

دانـیم کـه ایـن شاهنـشاهی مـی . خصوص نـشان دهـد توانسته بود به مدت بیش از دو قـرن، پهنـۀ وسـیعی از

هاي شناخته شـده و متمـدن دنیـاي باسـتان را سرزمینبی شک، بدون وجود تفکـري . تحت ادارة خود درآورد

گذار بـر دسـتاوردها و فرهنـگ و ارزش » هگرایانانسان«توانست مـدت زیـادي دوام انسانی، این شاهنشاهی نمی

آورد؛ زیرا این تلقی از جهان و جامعۀ انـسانی رابطـه و پیوستگی ژرفی با تعریفی دارد که هر مکتب از انسان و

. داردجایگاه او در جهان عرضه می

بحث. 2شمول در تفکر ایرانیانگیري یک نگاه جهمبانی شکل. 2,1

اي متکثر با خدایان جامعه ایران پیش از زردشت، جامعه

ــین ــاگون بــود کــه نتیجــه آن در متعــدد و آی هــاي گونهـا و اقـوام مختلـف ایـن هاي دائمـی میـان دسـته نزاع

این خـود، حاصـل جغرافیـاي . شدگر می سرزمین جلوه هـاي هـاي مرتفـع و سـرزمین از قلـه . فالت ایران بـود

هاي وسیع و کویرهاي پهناور، کوهستانی گرفته تا دشت آشکارا تفرق و جدایی را میان اقوام آن باعث شده بـود

در معتقدات زروانی، که بـاوري ). 15-13: 1380فراي،(هــا از یــاوران و تأثیرگــذار در ایــران باســتان بــود، کــوه

هـا آفریدگان اهریمن هستند که میان مـردم و سـرزمین ه و مـانع رفـت و آمـد و بـه یـک زبـان جدایی افکنـد

اند و به همین جهـت، در گفتن و تفاهم مردم شده سخنروند تا تفاهم میان مردم میسر شود رستاخیز از میان می

).1384:250رضی، (این مردمان بنا بر تجربه دریافته بودند کـه زنـدگی زیـر

بخــش، نظــر حاکمیــت یــک نفــر بــا ســاختاري امنیــتی در یک سرزمین با زورگویان محلـی مراتب از زندگ به

هیچ چیـز بـه ). 254-252: 1385شعبانی، (رجحان دارد هاي داخلی میان مـدعیان قـدرت ویرانگـر اندازه جنگ دینکرد بر این بـاور اسـت کـه فرمـانروایی . نبوده است

ــی ــک روز ب ــحاك از ی ــاله ض ــر هزارس ــهریاري بهت ششـاه از این رو، جایگاه ). 273دینکرد سوم، کرده (است

داراي نوعی قداست معنوي شد تا مردم بتوانند بر آنچه کـرد، ایـستادگی طبیعت و جغرافیا بر آنان تحمیـل مـی

در » شـاه شـاهان «بویس معتقد است کـه مفهـوم . کنندشـرق و نــزد آریاییــان شــرقی بــه وجــود آمــده بــود و

ها و هندوان نـه تنهـا دربـاره مفهـوم شـاه سـنتی ایرانی، بلکه درباره شاه بزرگ یا شاه شـاهان انداشتراك داشته

طبـق نظـر او، قبایـل . انـد نیز صاحب اتفاق عقیده بوده هندي و آریایی بـدون داشـتن چنـین رهبـران متنفـذي

توانستند حمالت صحرانشینان را تاب آورنـد هرگز نمی ).18: 1374بویس،(

این نظام فکري، پیش از زردشت به وجود آمده بـود؛ دشت، این ساختار طبیعی ایجاد شـده، در اما با ظهور زر

٦٥/شکل گیري نخستین بنیادهاي جهانی شدن در عصر هخامنشی با رویکردي دینی

بینی دینی جدیدي قرار گرفت و معنـا و یک نظام جهان ــرد ــر ک ــاهیم آن تغیی ــشثره و«واژة . مف ــهخ ــه » ئیری ب

است که صـفت اهـورامزدا در » شهریاري آرمانی «معنايگاهان و یکی از امشاسپندان در دین زردشـتی اسـت و

زمان زردشـت بـا دهندة آشنا بودن مردمان آشکارا نشان هـاي ایرانـی، بنـا بـر حماسـه . است» شهریاري«مفهوم

دست سیاسـی آریـایی در نخستین تشکیالت بزرگ یک سرزمین ایران، سلسله پادشاهان کیانی یا کویـان شـرق

. کردنداست که مناطق زیادي از شرق ایران را کنترل می متحـد «دوران پادشاهی کیخسرو، که در اوستا بـا لقـب

شود ـ آخـرین دورة بزرگـی شناخته می» کشورهاکنندة هـاي هـاي بعـدي سـرزمین این سلسله است و در دوره

مشرق تحت اطاعت شاهان کوچکی درآمد کـه همگـی » کـوي ویـشتاسپ «داشتند و یکی از آنان » کوي«عنوان

بـا ظهـور زردشـت و از ). 51: 1381کریستن سـن، (بودـ ۀ جدیـدي میان رفتن اعتقـاد و بـاور چندخـدایی، زمین

ایمـان . براي وحدت بخـشیدن بـه مردمـان ایجـاد شـد آوردن ویشتاسپ به زردشـت، آغـاز دورة جدیـدي در تفکر سیاسی ایرانی بود کـه پـس از او تـا اواخـر دوره

:نویسدکوب میعبدالحسین زرین. ساسانی ادامه یافتگرایی که در مورد در حقیقت، ممکن است این وحدت «

شت حاصل شده است، تا حـدي خدایان، در تعلیم زرد زمینه را براي وحدت ایران شـرقی و غربـی و هـم کـه خصوصا به وسیله کوروش تحقق یافـت، فـراهم کـرده

1).59: 1390کوب،زرین(»باشد

بینــی جدیــد، پادشــاه مقــامی شایــسته و در ایــن جهــانکننـدة زنـدگی مردمـان درخور در مبارزه با عوامل تبـاه

ردشتی در این زمان پیوند عمیقـی در واقع آیین ز . یافتبا مقولۀ سیاست و حکومت پیدا کرد و این پیوند را تـا . انتهاي حیات فکري ـ عقیدتی خود در جهان ادامـه داد

کـردار آرزوي زردشت، داشتن فرمانروایی خوب و نیک کـه پیـروان نیـک )5، بنـد 48یـسنا، هـات (و دانشور بود

ها کسانی که با آن دهد و در مقابل اهورامزدا را یاري می وظیفـه ). 18، بند 46یسنا، هات (ایستدسرستیز دارند، می

یـسنا، (او تالش براي آبادانی و ساختن جهانی نو اسـت بایـد دشـمن کـسانی باشـد کـه او می ). 19، بند 46هات

جهان را گرفتار خشم و آزار کرده و جهانیان را همـواره ــه و زاري درآورده ــه نال ــو ب ــد و در پرت ــراي » اشــه«ان ب

). 20، بنـد 44یسنا، هـات (اندپیشرفت و آبادانی نکوشیده در این دیدگاه، معناي هویت، معنـایی درونـی و قـومی نبود؛ بلکه نگـاه بـه بیـرون و نگرشـی جهـانی را ارائـه

ها و خلـق ها بر اساس خصلت کرد که در آن هویت میخصلت ویرانگـري و خـصلت : گرفتو خوها بنیان می

دینی به مقولۀ سیاسـت بعـدها بـا این نگرش . آبادگريآمـوزان زردشـتی و پیونـد بـا باوري دین تشدید دوگانه

عوامل غیردینی برخاسـته از شـرایط زنـدگی در ایـران، جایگاهی واال و مقدس بـراي پادشـاه بـه عنـوان رهبـر نیروهاي زمینی علیه عناصر شر به وجود آورد و بخـش

اسـتان قـرار ناپذیر سنت و اعتقـاد دینـی ایـران ب جداییدر واقع، آنچه بـه تحکـیم نظریـۀ پادشـاهی در . گرفت

ایران کمک کرد و آن را استوار داشـت، هـم جغرافیـا و هـاي مـذهبی بـود؛ یعنـی واقعیـت و آرمـان هم آمـوزه

. مذهبی در این اندیشۀ سیاسی به هم آمیخته شـده بـود در این دیدگاه، پادشاه نمونۀ زمینی اهورامزدا تلقی شده

وظــایفی را کــه اهــورامزدا در جهــان مینــوي بــود کــهدینکـرد سـوم، (بایـست انجـام دهـد دار بـود، مـی عهدهترین وظیفه پادشاه، حمایت از خیـر برجسته). 289کرده

و منع نیروهاي شر از صدمه رساندن به ساحت حیـات . مادي بشري و تالش در رونق و آبادانی آن بوده اسـت

ایجـاد کنـد کـه به عبارت دیگـر، شـاه بایـد حکـومتی مردمان در پنـاه آن بتواننـد بـا آرامـش زنـدگی کننـد و

قلمرو وي خـرد . مظاهر زندگی مادي را گسترش دهند بایـست گـسترش و راستی و خیر است و جلوه آن مـی

قـــانون در جهـــان و رفـــاه و بهـــروزي ناشـــی از آن


» اشـه «گونـه کـه همان). 104: 1384کرین بروك، (باشداهورایی است، قـانون زمینـی نیـز صورت کیهانی قانون

هــاي بایــد تقلیــدي از حقیقــت باشــد و نظــام و آیــین رضـایی (اي از آن نظام الهی به شمار رود اجتماعی جلوه

ایــن تقلیــد از اهــورامزدا، در حقیقــت ). 115: 1384راد،هـاي آرمـانی در جهـان انـسانی روشی براي تحقق ایده

ی، نیرومنـدي، پادشاه باید جهان را به سمت آبـادان . بودآرامش و رفـاه همگـانی رهبـري نمایـد؛ آثـار عینـی و

اش براي مردمان واقعی عملی که سازندگی یا ویرانگري مندي یک پادشاه نیز در ملموس باشد، چنانکه میزان فره

ــردن ارادة ــق ک ــات و محق ــت عناصــر حی نتیجــه تقویدر کتـاب . شـد اهورامزدا در جهان مـادي سـنجیده مـی

است که شهریار سرآمد دیگـر شـهریاران، دینکرد آمده دارندة بیشترین اندازه از فره یزدانـی و خـرد خـدادادي

اي که آبادانی و زندگی تهی از رنج مـردم گونهاست؛ به دینکـرد سـوم، (گونه نیکی را براي مردم دربردارد و همه

اینجاست که نیچـه، فیلـسوف آلمـانی، ایـن ). 236کردهخورد کند و افسوس می تایش می طرز تلقی ایرانیان را س

که چرا به جاي رومیان، ایرانیان بر یونان چیره نـشدند؛ زیرا وي بر این باور است که ایـن ارزشـمندي زنـدگی

از نگاه ایرانیان، در برابر آن دید متافیزیـک » این جهانی «گیرد که بـا افالطـون، هـستی زبرزمـانی یونانی قرار می

جازي گذرا یا زمانمنـد قـرار حقیقی را در برابر هستی م دهد؛ به این معنا که متافیزیک یونـانی از راه جـذب می

فلسفۀ نوافالطونی، که در روم پرورده شـد، در الهیـات مسیحی، به دست آباء کلیسا، بنیاد نظـري مـسیحیتی را شکل داد که در مقام دین مـسکینان، زنـدگانی گـذراي

کـرد و رد می » نپادشاهی جاودانۀ آسما «زمینی را به نام گریز و دید هیچ انگارانۀ اندیش و زمان با نگرش آخرت

آري «آن نسبت به زنـدگانی زمینـی، نگـرش مثبـت یـا پیـشینیان بـه زنـدگی را بـه نگـرش منفـی بـدل » گوي

از این رو، ایرانیان را به خاطر همین اندیـشیدن . کردمی

سـتود به حیات مادي و بـه تـاریخ در تمامیـت آن مـی ). ، دانشنامۀ ایرانیکاآشوري(

آنچـه حیـات مـادي و رونـق زنـدگی مـردم را تــداوم بخشید، قانونمداري و عمـل بـه باورهـایی بـود کـه می

در ایـن سـاختار، . آسایش همگانی را تعهـد مـی نمـود ــن ــدي ای ــات و قدرتمن ــلی ثب ــن اص ــداري رک قانونم

اي که این الزام قـانونی شـامل به گونه 2ها بود؛ پادشاهی). 346: 1380کـخ، (شددشاه و اطرافیان او نیز می خود پا

توانـست به همین دلیل، این نوع پادشاهی در واقع نمـی هاي استبدادي برخی حکومـت هـاي ایرانـی را خصلت

گریـزي آن بیـشتر اسـتبداد در معنـاي قـانون . دارا باشد هایی در ایران است کـه سـاختار مربوط به برخی دولت

اي دگرگــون بـافتی قبیلــه شـهري جامعــه ایرانـی را بــه اي از آسـیاي مرکـزي ساختند و بیشتر داراي سرچشمه

بودند؛ زیرا مفهوم پادشاهی با کارکردهاي مخصوص به خود، تنها در سـاختار فکـري زردشـتی معنـا و مفهـوم داشت و زمانی که این سـاختار فکـري از هـم گسـسته

گـاه نتوانـست شد، عرصه فرمـانروایی ایـران نیـز هـیچ ــ ــد الگوه ــد کن ــشین را بازتولی ــر کــم . اي پی دوام عممفهـوم . هاي حکومتگر ایـران گویـاي آن اسـت سلسله

نیز نتوانست جایگزین اثربخشی بـراي مفهـوم » سلطان«در ایران باستان باشد؛ زیرا مفهـوم پادشـاهی » پادشاهی«

ناپذیري با مبانی فکري در ایران باستان پیوستگی جدایی ــاي زردشــتی داشــت و منبعــث از چ هــارچوب جغرافی

دینکرد به عنوان دانشنامۀ مزدیسنا، بـه . خاص ایران بود این تفکر که معتقد است حتی بیداد ستمگرانه شـاه نیـز

دینکـرد (برخاسته از حکمتی خدایی است، تاخته است اصـطالحی کـه ). 96و همچنین، کرده 216سوم، کرده

اطالق در ایران باستان براي فرمانروایان مستبد و تبهکار ساستا نام دیوي است از تابعان . است» ساستا«می شود،

اهریمن و چون اهریمن خلق و خـوي ویرانگـري دارد، جبار مستبد نیز کـه رویـه فرمـانروایی او از ایـن سـنخ

٦٧/شکل گیري نخستین بنیادهاي جهانی شدن در عصر هخامنشی با رویکردي دینی

). 396: 1346فـره وشـی، (باشد، منشأیی اهریمنـی دارد این دیدگاهی بود که درصدد سازندگی و آبادانی جهـان

خوي نابودگر و تخریبگر اهریمنی و به تقلید و مقابله با نابودي یا حداقل تـضعیف . از نمونۀ خدایی خویش بود

کردن عناصر شـر و پـاك گردانیـدن عرصـه حیـات از هاي او، فلـسفه تـالش و کوشـندگی را در ایـران نشانه

آرمانی که تنها بـا پیوسـتن فـره . سازدباستان آشکار می شـود یان تاریخ محقـق مـی پادشاهی و فره بهدینی در پا

از این روسـت کـه ). 158: 1386؛ هینلز، 95: 1377زنر،(در اندیشۀ دینـی ایـران باسـتان، ضـحاك، افراسـیاب و

اند؛ زیرا کـارکرد هایی اهریمنی تلقی شده اسکندر، چهره آنها که با ویرانگري و نابودي همراه بوده است، تقلیدي

نش اســتاز عملکــرد اهــریمن در ســاختار نظــام آفــری).31و14مینوي خرد، پرسش(گیري مفهوم جهان شاهنشاهی هخامنشی و شکل . 2,2

انسانیداري، ایـن امکـان را این برداشت از موضـوع حکومـت

ســاخت تــا بتواننــد بــراي ایرانیــان باســتان فــراهم مــیهـاي وسـیع و قلمروهـاي حاکمیت خود را بر سرزمین

نه از مفهـوم این تفسیري برونگرایا . گسترده اعمال کنند انسان و جامعه انسانی با آنچه یونانیان آن زمان برداشت

ساختار سیاسی یونان ـ با تأکیـد . کردند، متفاوت بودمیگـاه نتوانـست الگـوي ــ هـیچ »دولـت شـهر «بر مفهوم

تـرین مناسبی براي جوامع پیشامدرن باشـد؛ زیـرا مهـم رکن زندگی براي جوامع گذشته که موضوع امنیت بود،

الگوهاي دولت ـ شـهري ثبـات و پایـداري طـوالنی با,De Romilly(مدتی نداشت 2004: 303.(

در رشد دولت ـ شهرهاي یونان باستان، جغرافیـا عامـل سـرزمین یونـان، بـه علـت وجـود . اي بـود کنندهتعیین

هـاي دور از هاي فراوان و دریـا، بـه دره ها، دریاچه کوههـا همـه امکانـات ساکنان ایـن دره . هم تقسیم شده بود

چنین موقعیـت . زندگی را براي خود فراهم آورده بودند

ــاط دره ــی ارتب ــیطبیع ــا را الزم نم ــابراین، ه ــرد و بن کهــا در انــزواي نــسبی رشــد اجتماعــات موجــود در آن

هـا از روي یونـانی ). 163ـ 162، 1383سنگاري، (یافتندآگــاهی دولــت ـ شــهر را نیافریدنــد؛ بلکــه در آن زاده

از نظـر یـک یونـانی شـکل . و با آن رشد یافتنـد شدنددولت ـ شهر حکومت به همان اندازه دولت ملـی سـده بیستم براي شهروندان امروزین، طبیعی بود؛ امـا همـین دولت ـ شهرها سرانجام به یک چیـز نامناسـب از نظـر

ــدل شــدند ــاریخی مب ,Glotz(ت 1968: ــرا )112 ؛ زیهـا ز امپراتـوري هـاي خـونری نتوانستند در برابـر حملـه

سپاهیان مقدونیـه بـه رهبـري فیلیـپ و . ایستادگی کنند اسکندر بر یونـان مـسلط شـدند و پـس از آن رومیـان

هـاي روم فراتاختند و یونان را به صورت یکی از استان ــانی. درآوردنـــد ــه یونـ ــیدند اگرچـ ــا کوشـ ــا بارهـ هـ

هاي کارآمدي میان دولـت ـ شـهرها تـشکیل فدراسیونفق نشدند؛ زیرا ذهنیت مبتنی بر دولـت دهند، چندان مو

).5: 1384عالم،(ـ شهر مانع مؤثر اتحاد بود ایرانیان نیز که در سرزمینی با تنوع ساختار جغرافیـایی

هایی کـه زیستند، با این حال توانسته بودند بر سختی میمحیط جغرافیـایی و گـستردگی فـالت ایـران بـه آنـان

هـاي نیرومنـدي را کرد، فائق آیند و دولـت تحمیل می اي از هـایی کـه توانـستند در برهـه دولت. تشکیل دهند

تاریخ باستان بر بخش پهناوري از جهان شـناخته شـده آن زمان، فرمانروایی داشته باشند و تأثیرات شـگرفی از

اصـوال شـناخت علـت تـداوم ایـن . خود باقی بگذارند ري ها بدون درنظرگرفتن مبانی عقیدتی و فک فرمانروایی

ایـن توانـایی، . پشتوانه آن، کاري عبث و بیهـوده اسـت ها و طرز تلقی نوینی بود کـه در شک حاصل دیدگاه بی

ایـن . جهان باستان در میان ملل مختلف تـازگی داشـت مطلب را آشکارا از زبان گزنوفـون، فیلـسوف و مـورخ

:گویدوي می. توان برداشت کردیونانی میو آداب ایرانـی رشـد و کوروش برطبق سنن و قوانین «


ــت ــرورش یاف ــب . پ ــه غال ــصري ک ــن آداب در ع ایها به خیر عامه توجهی نداشتند، بیشتر معطوف سرزمین

).6: 1386گزنفون،(».به خیر عامه و مصالح مملکتی بودپــیش از هخامنــشیان، اندیــشۀ ایجــاد یــک امپراتــوري

هـا، تـا هاي تأثیرگرفتـه از اکـدي جهانی، توسط آشوري اي این چشمگیرترین عقیده . ه وجود آمده بود حدودي ب

ایـن . ها بـه ارث بـرده بودنـد ها از اکديبود که آشوري اندیشه، ریشه در نیـایش خـداي سـین یـا مـاه داشـت

)Bottéro, ــدایان ). 2002:188 ــس خ ــه عک ــاه، ب ماو در . المللـی بـود گوناگون ملی، الگوي یک خداي بین

هـا حـضور امیهمه جا مرئی بود، و در هر کجا کـه سـ مجیـدزاده، (شـد و معبـدي داشـت داشتند، پرستش مـی

با این حال، این خـدا نیـز نتوانـسته بـود ). 141: 1388هـا درآورد و خود را بـسان خـداي بـزرگ همـۀ ملـت

ها نـسبت بـه ملـل مفتوحـه تغییري در رویکرد آشوري داشته باشد؛ حتی وابستگی او به شهر حران نیز خصلت

نگـرش جهـانی، . محدود سـاخته بـود المللی آن را بینتابعی از خصلت خدایانی بود که در تنگنـاي باورهـاي

شـدند و همـۀ اقـوام و قوم و قبیلۀ خاصی محصور نمی . آوردنـد ها را بسان یک واحد انسانی در نظـر مـی ملت

این موضوع بـا جامعـۀ آشـوري کـه خـدایان متعـددي ا پیـدا اي بود، معنـ داشت و هر خدا حامی شهر یا منطقه

هـاي هـا بـا ملـت خصائل آشوریان و رفتار آن . کردنمیتوانست حاکی از پایبنـدي ایـشان بـه ارج دیگر نیز نمی

یهودیـان، . ها و خدایان ملل دیگر باشد نهادن به فرهنگ شهر خونریز آکنـده «جویی، از نینوا به نام از روي انتقام

: 1376ویـل دورانـت، (کردنـد یاد مـی » از دروغ و دزدي جنگ براي آن مردم غالبـا بـیش از صـلح فایـده ). 333

داشت؛ با غنائم جنگی و اسیران و بنـدگانی کـه از ایـن آمد، پایتخت ثروتمندتر و خـدمتگزاران راه به دست می

به همین جهت، در تـاریخ آشـور . شدتر می مردم فراوان بیــشتر ســخن از شــهرهایی اســت کــه غــارت شــد و

حاصـل ورت ویرانه و بـی ها و مزارعی که به ص دهکده: 1390؛ زریـن کـوب، 321: 1376ویل دورانـت، (درآمد

این با طرز تلقی ایرانیـان از موضـوع حکومـت و ). 71اساسـا . وظایف پادشـاهان بـه طـور کـل متفـاوت بـود

مشروعیت سنت پادشاهی در ایران باسـتان بـه آبـادانی توجه به احیاي بناهاي عمـومی از فـضائل . جهان است

اش خود شاه بنا به وظیفۀ شاهی . آمدبه شمار می پادشاه دانست که در بهبـودي شـهرها و افـزایش را موظف می

: 1388بروسـیوس، (ها همت گمارد شکوه و آسایش آن در حـدود » هاي ایـران شهرستان« در متن پهلوي ). 102

برد که توسط پادشـاهان اسـاطیري پنجاه شهر را نام می سـاخت ). 64: 1371،عریـان (ایران سـاخته شـده اسـت

پاســارگاد توســط کــوروش و پارســه توســط داریــوش کوروش . هاي عینی به جا مانده از آن دوران است نمونه

هایشان و داریوش نگرش جهانی خود را با ساخت کاخ هایـشان گونـه کـه کـاخ همان. دهندبه وضوح نشان می

ها نیز توسط همه ملل ساخته شده است، شاهنشاهی آن . ها و آداب و رسـوم همـه ملـل اسـت نتشاهنشاهی س

اش را زمـانی مـورد کوروش در منـشور خـود پیـروزي داند که با رهایی مردمـان از سـختی و تأیید خدایان می

ارزانــی کــردن شــادي بــه آنــان و بزرگداشــت آداب و اتفاقا این را وي پس از تأییـد او . رسومشان همراه باشد

:گویداو می. آورداز سوي خدایان میاو را بدون جنـگ و نبـرد بـه سـوي شـوانه ) مردوك(«او . او شهرش، بابل را از سختی رهانید . وارد کرد ) بابل(هراســید، نبونئیــد، شــاهی را کــه از او نمــی) مــردوك(

، )بابـل (همه مردم تینتیر . نهاد) دست کوروش (دردستشهاي سومر و اکد، بزرگـان و فرمانـداران تمامی سرزمین

ردند و بر پاهـایش بوسـه زدنـد، از در برابرش کرنش ک هایـشان درخـشان چهـره ) و(پادشاهی او شادمان گشتند

سـروري کـه بـا یـاري اش بـه مردمـان ) مردوك. (شدآن که همه را از سـختی و دشـواري ) و(زندگی بخشید

٦٩/شکل گیري نخستین بنیادهاي جهانی شدن در عصر هخامنشی با رویکردي دینی

رهانید، آنان او را به شادي سـتایش کردنـد و نـامش را ی، ؛ ارفعـ 19ــ 18ــ 17بندهاي : 1389رزمجو، (»ستودند)51ـ45:،1389

خوریم که همه، نشان حیات در این جا به واژگانی برمی از نگاه کوروش، پادشاه دادگر که مورد . و زندگی است

تأیید الهی است، باید شادي را براي مردمان ارزانی کنـد فلسفه پادشاهی . و ایشان را از سختی و دشواري برهاند

ز منـشور دادگر در ایران باسـتان در همـین چنـد بنـد ا بیهوده نیست که مـا در تقـویم ایـران . کوروش پیداست

از . هـاي مختلـف هـستیم باستان شاهد انبوهی از جشن ها شادي و حیـات را نگاه کوروش، خدایان براي انسان

بایـست تحقـق بخـش از این رو، پادشاه می . خواهندمیخـدایان نیـز وي را یـاري . این خواست خدایان باشـد

ــمنانش ــانده، دش ــون رس ــوار و زب ــل او خ را در مقابنـابودي دشـمنان کـه شـادي و آرامـش را از . سازندمی

او پـس از . اند، نشانی از تأیید الهـی اسـت مردم ستانده پــردازد، ایــن کــه بــه توجیــه مــشروعیت خــویش مــی

چگونگی حاکمیت خود را با جمالتی تـشریح و خـود ر اي اسـت کـه د آرامش و امنیت نکته . کندرا معرفی می

:گویداو می. توان از آن فهمیدعبارات کوروش میام بــا آرامــش درون بابــل گــام ســپاهیان گــسترده «

اکـد ] سـومر و [نگذاشـتم کـسی در همـه . داشـتند برمیبابـل و همـه ] شـهر [در پـی امنیـت . هراس آفرین باشد

کـه .....بـراي مـردم بابـل . هـاي مقدسـش بـودم جایگاهن نهاده شده بود یوغی بر آنا ] خدایان[برخالف خواست

هایـشان را تـسکین دادم شان نبود، خـستگی که شایسته رهایشان کردم، مردوك، سـرور بـزرگ، ) ؟(از بندها ) و(

: 1389رزمجــو (»شــادمان گــشت] مــننیــک [از رفتــار).26ـ24هاي بند

او با تمام توانش در پی گستردن امنیت و آرامش بـراي ــت ــان اس ــا . مردم ــر و آرم ــاه دادگ ــع، پادش نی در واق

بایست سرزندگی و پویایی را براي مردمان به ارمغان می

ارتباط اقتصادي هخامنـشیان بـا بابلیـان و رونـق . آوردــه ــشان از تجارتخان ــه ن ــن واقع ــس از ای ــابلی پ ــاي ب ه

: ك.ن(دادن بــه حیــات مــادي و مظــاهر آن دارداهمیــتاو از صــلح همگــانی بــه عنــوان ). 80: 1392میرزایــی،

پادشاهی که هـر کـس بـر . گویداش می هدف پادشاهی اساس اعتقاد و آداب و رسوم آن محترم شمرده شـود و

او پـس . هایشان مورد هتک حرمت قرار نگیـرد سرزمیناز این که از اقـدامات خـود در بازگردانـدن خـدایان و

:آوردگوید، میهایشان سخن میمردمان به جایگاهو، رزمجـ (»هـا را در صـلح قـرار دادم من همه سرزمین «

).36بند: 1389این هدف تحوالت تاریخی است که از نگـاه کـوروش

سـازي و آبـادانی باوري که تمدن . بایست تحقق یابد میدر ادامـه، وي در . را به عنوان نتیجـه آن بـه دنبـال دارد

:گویدتأیید این موضوع میدر پی استوار کردن باروي دیوار ایمگورـ انلیل، دیـوار «

دیـواري از آجـر پختـه، در کنــار بـزرگ بابـل برآمـدم، خندقی که شاه پیشین ساخته بود؛ ولی سـاختنش را بـه

ــان ــود [پای ــرده ب ــار آن را ]نب ــ ک ــن[ـ ــه پایــان ....م ب، کـه هـیچ ]شهر را از بیرون برنگرفتـه بـود [که].....بردم

گرفتـه شـده [کارگران به بیگاري ) با(شاهی پیش از من ] با قیـر )[را آن. (نساخته بود ) بابل(شوانه] سرزمینش در

سـاختنش را بـه پایـان [و آجر پخته از نو برپـا کـردم و با روکـش ] هاي بزرگ از چوب سدر دروازه]....[رساندم

هـا و قطعـات [مفرغین، من همه آن درها را بـا آسـتانه )42ـ38بند هاي: 1389رزمجو، (»کار گذاردم] مسی

کوروش در لواي این جمالت، آرمانی را مـدنظر داشـته او . حقق آن شامل همه انسان ها خواهـد شـد است که ت

به دنبال صلح و آرامشی ابدي همراه با شـادي و بـدون هـا او همه انسان . دشواري براي همه جهانیان بوده است

اي خاص، ارج نهاده را بدون در نظر گرفتن قوم و قبیله است و جهانی این چنینی را براي همگـان آرزو داشـته


صلت خـداي وي بـوده مسلم است کـه ایـن خـ . استها را شامل است؛ خدایی که لطف و عنایتش همه انسان

اي یـا شد و از شکل و محتـواي یـک خـداي قبیلـه میهخامنشیان . محلی به یک خداي جهانی تبدیل شده بود

بر اساس همین اصل، جامعه بشري را در یک کل واحد اي که پیش از آن در به هم پیوسته، قرار داده بودند؛ ایده

میان ملل باستان وجود نداشت و با ظهـور شاهنـشاهی ــن ارزش ــه ای ــت ک ــشی اس ــاي هخامن ــا بنیاده ــا ب ه

اي وسـیع از جهـان گـسترش پیـدا اش در پهنه زردشتیکافی است متن منشور کوروش را بـا مـتن سـنگ . کرد

پـال، پادشـاه آشـوري کـه حکایـت از نوشتۀ آشور بانی کـرد تصرف شهر شوش از سـوي وي اسـت، مقایـسه

هاي پردازيتوان گفت ایده می). 236: 1388مجیدزاده، (داري، در زمان داریـوش کوروش در چگونگی حکومت

البته، این بار نه با اقتـدار معنـوي . به منصۀ ظهور رسید کوروش؛ بلکه با قـدرت اراده داریـوش بـود کـه پهنـه وسیع شاهنشاهی هخامنشی رنگ آسایش و امنیت را به

اش عنایـت اهـورمزدا را شـامل کتیبـه وي در . خود دید . داند که از صفات خاصی برخـوردار باشـد پادشاهی می

:گویداو میاز آن جهت اهورمزدا مرا یاري کرد و خدایان دیگـري «

نبودم، نه ) ستمگر(که هستند، که بیوفا نبودم، دراز دست موافق حق رفتار کردیم؛ نه به ضـعیف، . من، نه دودمانم

).13بند: 4، ستون DB (»ر ورزیدمنه به توانا زوخداي داریوش از ارادة او در عینیت بخـشیدن بـه ایـن

شود کند؛ از این روست که او پیروز می نظم حمایت می و در نبردهایش دشمنانی را که دروغ و شورش را پیشه

کـسانی کـه دشـمن . سـازد انـد، نـابود مـی خود ساخته ون نـه تنهـا داریوش هستند بر اساس کتیبـۀ او در بیـست

. زننداند؛ بلکه دست به تخریب و ویرانگري می شورشیگوید معابدي را که گئوماته مغ خراب داریوش خود می

سازد و مردم را در جاهایشان استوار کرده بود، از نو می

به احتمـال، ایـن مـورد ). 14بند: 1، ستون DB(سازدمیآخر به اغتشاش طبقـاتی اشـاره دارد کـه داریـوش بـه

نمایـد؛ آن چیـزي ان مظهر اراده الهی آن را احیا مـی عنویـاد » داد«که در اندیشۀ سیاسی زردشتی از آن با عنـوان

زنر معتقد اسـت داریـوش از گرایـشی پیـروي . شودمیگـري جـاري و کند که در سرتاسـر تـاریخ زردشـتی می

با بازسازي، بـا کـار سـازنده و ثمـربخش، . ساري است بـا چنـین کـاري او از فعالیـت . سازدخدا را خشنود می

) ارتـه (کنـد، اشـه خلاق خداونـد تقلیـد و پیـروي مـی : 1375زنـر، (سـازد ثمربخش است و دروغ را ویران می

این تهاجمی که از سـوي ). 121: 1344؛ مجتبایی، 235و قانونی است » داد«گیرد، علیه دشمنان وي صورت می

وظیفـه او. شـود اي کیهانی تفسیر مـی که در قالب رابطه دارد که حکومتی بـا راسـتی و داد در پیـروي از قـانون داشته باشد تا اجحافی بـه مردمـان وارد نـشود و بـراي

ایدة مبارزه با ویرانگري به عنوان ثمـره (تحقق این ایده باید به عمران و آبـادانی جهـان بپـردازد؛ قـانون ) دروغ

. جدید بر بنیاد راستی و آبادانی و آرامش جهـانی اسـت ز نگاه او خداوند چنـین اراده کـرده اسـت کـه انـسان ا

: Dsfو Dse(کامیــاب شــود و بــا شــادي زیــست کنــدداریوش براي اجرایی کـردن باورهـاي خـود در ).1بند

اش دست به اقـدامات و اصـالحاتی زد پهنۀ شاهنشاهی او بـا . تا بتواند آیین داد را به بهترین نحو محقـق سـازد

ه در تــوان جوامــع هــاي فــراوان کــوجــود محــدودیتکشاورزي دنیاي باستان بود، تمام تالش خـود را انجـام

دهد تا زندگانی بهتر و آرامتر زیر نظر قانونی جهانی می:نویسدکخ می. را به ارمغان آورد

هاي دیوانی تخت جمشید نتیجـه از بررسی دقیق لوح « گیریم که داریوش واقعا هم با مـسائل مـردم نـاتوان می

گویـد کـه در نظـام او ها مـی این لوح . ه است همراه بود حتی کودکان خردسـال از پوشـش خـدمات اجتمـاعی

انـد، دسـتمزد کـارگران بـر اسـاس نظـام گرفتهبهره می

٧١/شکل گیري نخستین بنیادهاي جهانی شدن در عصر هخامنشی با رویکردي دینی

شـده، مـادران از بنـدي مـی منضبط مهارت و سن طبقـه اسـتفاده » حـق اوالد «مرخصی و حقـوق زایمـان و نیـز

انـدکی دسـتمزد کـارگرانی کـه دریافـت . انـد کـرده میشـد تـا گـذران هـاي ویـژه تـرمیم مـی داشتند، با جیره

و » سـختی کـار « العـاده فوق. شود ترشان آسوده زندگیپرداخت می شد، حقوق زن و مرد برابر بود و » بیماري«

زنان امکان داشتند کار نیمه وقت انتخـاب کننـد، تـا از عهدة وظایفی که در خانه بـه خـاطر خـانواده داشـتند،

).346: 1380کخ،(»برآیندبه همان روشنی و وضـوح » دروغ«و » اشه«ثنویت میان

هـاي که در گاهان زردشت وارد شـده اسـت، در کتیبـه از نگـاه برخـی محققـان، . یابدداریوش نیز انعکاس می دهد، هاي داریوش را تشکیل می تفکري که شالوده کتیبه

گري نخستین است کـه در همان باور نهفته در زردشتی میــان اهــورامزدا و (داریــوش ایــن ســتیز کیهــانی را آن

اش متجلــی ونــه کــه در امپراتــوريگتنهــا آن) اهــریمنکاري کـه ). 232: 1375ك به زنر، . ن(سازد، می بیند می

پادشاهان هخامنشی به دنبال آن بودند، تحقـق وحـدت عملـی . بشري در جهت سازندگی و آبادانی جهان بـود

. ان هماهنگی کامـل داشـت هاي مذهبی ایش که با آموزه کتیبه داریوش که صحبت از ساختن کاخ شوش اسـت، تابلویی زیبا از همکاري همه ملل در سازندگی و پـیش

هخامنـشیان از ). Dsf.نـک (برندگی این جهـانی اسـت هـاي مختلـف بـه ساختارهاي موجود در فرهنگ ملـت

اي در جهت تحقق بخشیدن به ایـن مثابه بردار و رسانه از این رو، خـود را . کردندنی خود استفاده می ارادة جها

هـاي مختلـف نـشان به صورت ادامه دهندگان فرهنـگ ایشان بـا قـوانین و عـادات و . دادند تا ویرانگران آن می

عالیق و حساسیت هـاي مـردم تمـام کـشورهاي زیـر شـدند، گـاه در آن تـصرفاتی فرمانروایی خود آشنا مـی

ون شـاه بـه کـشورهاي کردند و بار دیگر به نام قـان میــاز مــی ــداصــلی ب در ایــن تــصرفات همــواره . گرداندن

تک کـشورها مـورد توجـه قـرار هاي قومی تک ویژگیگرفت و چنین بود که قوانین شـاهی در هـر یـک از می

ایـن شـرایط بـه . این کشورها پرداختی متفاوت داشـت هـاي امپراتـوري را هاي گوناگون ملت ویژه رعایت دین

ا وجود اعتقاد استوار شـاه بـه اهـورامزدا ب. شدشامل می که جانمایۀ تمامی رفتارهـا و قـوانین وي اسـت، مـردم امپراتوري اجازه داشتند خدایان قدیم خود را سـتایش و

یهودیان در معبدسـازي اورشـلیم حمایـت . نیایش کنند ,Bottéro(شـدند مـی 2002: حقـوق خـدایان ). 233

طـرف احتـرام بومی یونانیان و مخـصوصا آپولـون کـه شد؛ حتی در زمان سـتیز میـان داریوش بود، رعایت می

ــرار ــورد تعــرض ق ــان م ــان، خــدایان یون ــران و یون ایهمۀ برگزیـدگان بـابلی و ). 374: 1380کخ،(گرفتندنمی

پذیرفتند که شاهان هخامنـشی را شـاه خـود مصري می هـاي بدانند؛ اما خدمت به آنان را به نـام سـنن و ارزش

پذیرفتند؛ به عبارت دیگر، شاه بزرگ ي می بابلی و مصر شد که برگزیدگان محلی را با امتیازاتشان احیا متعهد می

بریان، (ها آسیبی وارد نیاید کند تا به سنن و سرزمین آن 1386 :374.(

ــت ــاهنگی مل ــاري و هم ــن همک ــاي گونــاگون ای هاي ویژه در هنـر هخامنـشی شاهنشاهی هخامنشی جلوه

اي از تمـامی اقـوام سـاکن در موعهاین هنر مج . داشتاین امپراتوري، حتی اقوامی را کـه در نـواحی شـرقی و

زیباترین آثار هنري و . شددوردست بودند نیز شامل می آوردند و ترین هنرمندان را به مرکز شاهنشاهی می خالق

در این مرکز از همـامیزي همـه عناصـر، هنـري نـو بـا تحت تـأثیر مـستقیم .آمدپرداختی نو و مستقل پدید می

شاه و دربار، هنـر هخامنـشی آفریـده شـد و بازتـاب و جلوة این هنر بار دیگر به قلمرو تمام امپراتـوري پرتـو

هـاي شاهنـشاهی بـه دستاورد هنري همـه ملـت . افکندشـدند، هاي هنري محسوب می صورت هدایا، که نمونه

گـشت، بـرآورد و به مرکـز قـدرت شاهنـشاهی بـازمی


تنیـد و شد، عناصـر مانـدنی آن در هـم مـی ارزیابی می کننـدگان بـاز سپس از این مرکز بار دیگر به سوي هدیه

بروسیوس بـر ایـن بـاور اسـت کـه نقـوش . گشتمیهاي شاهان هخامنشی از زمان داریوش اول به بعد، کاخ

گیرد اي از سنت خاور نزدیک فاصله می به طور سنجیده سـت بـه تـصویر و شاه را همچون فرمانروایی صلح دو

توان در حوزة حتی می ؛)60: 1388بروسیوس، (کشدمینگاري نیز به شواهدي هر چند اندك در این زمینه تاریخ

ایرانیـان کـه دهدمیگزارشمابههرودوت. اشاره کرد بـا آسـیایی اقوامهايدرگیريریشۀازمتفاوتروایتیملـل سـایر روایـت بـا کـه انـد کردهمیارائهرایونانیان).36ــ 35: 2ــ 1بندهاي:1393هرودوت، (بودمتفاوت

این آگاهی از رویدادهاي سایر ملل و علل اختالفـات و هاي میان آنان بدون داشـتن اطالعـاتی تـاریخی در نزاع

کنـد میاشاره»عزراکتاب«در.این خصوص میسر نبود ودیـوار سـاخت بـا اسـراییل بنیدشمنانازايعدهکه

سـاخت حـال درکـوروش دستوربهکهاورشلیممعبدپادشـاه اول،اردشـیر بهاينامهوکنندمیمخالفتبود،

دیوارساختنخطرهايازرااوونویسندمیهخامنشی:گویندمیوسازندمیآگاه

تـاریخ کتابموردایندرفرماییددستورداریماستدعا«ونقـر درکـه گـردد معلومتانماییدبررسیرانیاکانتان»اسـت گـشته برپاهاییشورشچهشهرایندرگذشته

).4بابعزرا،کتاب(هخامنـشی، دربارشاهیدفاتردرکهزدحدستوانمیپادشاهانتاریخازبلکهایران؛پادشاهانتاریخازتنهانه

بـوده موجوداسنادينیزدیگرمللواقواموهاسرزمینکـه هـایی گـزارش حتـی ؛)4بـاب عـزرا، کتاب(است

ومکتـوب صـورت اند،کردهمیارائهحکومتیمأموران.اسـت بـوده موجودسلطنتیهايبایگانیدرآنمفصل

دریـانورد یـک داریـوش هـرودوت، روایتموجببهرودمـصب ازتاکردمأموررااسکوالتسنامبهیونانی

دروبزنددستتحقیقاتیمسافرتیکبهدریادرسنددریاهايکرانهعربستان،تامکرانازحدود،آنسواحل

درآنچـه دربـارة دریـانورد اینگزارش.نمایدمطالعهرا. مانـد باقیکتابیصورتبهشد،معلومويبرسفراینایـن زمانتاالاقلکهآیدبرمیارسطوسیاستکتاباز

ــسوف، ــنفیل ــابای ــودکت ــودهموج ــتب ــن(اس زریدربـارة هـا زارشگگونهاینمسلما). 152: 1390کوب،

دربـاري کاتبـان زبانوخطبهامپراتوري،مختلفمللصورتدرتااستشدهمینگهداريهابایگانیایندر

مفتوحههايسرزمینبهترادارةدراطالعاتاینازنیازکتابخانـۀ «ظاهرا دیودور سیسیلی نویسندة . شوداستفادهته تـرین تـاریخ جهـانی موجـود را نوشـ کهـن » تاریخی

: 1385؛ رحمانیـان، 96: 1384دیودور سیـسیلی، .(استبه بـاور نگارنـده، منـابع مورخـانی کـه دیـودور ). 183

کند و شـرحی از تـاریخ و سیسیلی از آنان نقل قول می دهـد، فرهنگ و آداب و رسوم اقوام مختلـف ارائـه مـی

تواند از منابع هخامنشی اخذ شده باشد؛ براي مثـال، مییودور در نگارش کتاب دوم، پرسـیکاي ترین منبع د مهم

دانیم که کتسیاس کتاب خـود را کتسیاس است و ما می بر اسـاس اسـناد و مـدارك تـاریخی دربـار هخامنـشی نوشته بود و جالب این کـه نـوع اطالعـاتی کـه از ایـن

دهد که در دربار هخامنـشی آید، نشان می ها برمی نوشتههـایی کـه در هاي مختلفی از پادشاهان و دولت روایت

دیـودور (انـد، وجـود داشـته اسـت آسیا حکمرانی کرده همچنین، نویسندة منبع کتـاب اول . )1384:33سیسیلی،

هـاي به نام هکاته ابدري و نویسندة اصلی منبـع کتـاب یازدهم تا شانزدهم، افوروس بوده است و هر دوي این مورخان از شهروندان یونانی شاهنشاهی هخامنـشی بـه

این موضوع در مـورد برخـی دیگـر از . فتندشمار می ر دیـودور (تواند صادق باشـد نویسندگان این منابع نیز می

؛ حتی کارکردهایی که بـارتون )79-14: 1384سیسیلی، با پیروي از نظر جاکوبی از منظر دیودور دربـارة تـاریخ

٧٣/شکل گیري نخستین بنیادهاي جهانی شدن در عصر هخامنشی با رویکردي دینی

شـباهت بـه تعبیـر کـوروش بـزرگ از شمارد، بـی برمیروایـت کـرده اسـت تاریخ نیست کـه گزنوفـون آن را

). 270: 1386؛ گزنفــون، 48: 1384دیــودور سیــسیلی، (گرایـی کـه کارکرد اخالقی از رویدادهاي تاریخی و مشیت

کنـد نیـز دیودور در فلسفۀ تاریخ مقدمۀ کتابش اشـاره مـی نگري ایرانیـان باسـتان دارد وجوه اشتراك فراوانی با تاریخ

جمـالی میـان یک مقایـسۀ ا ). 93: 1384دیودور سیسیلی، (ها با مطالب منشور کوروش بزرگ و متن کتیبـۀ این نوشته

.تواند راهنماي خوبی در این زمینه باشدبیستون، میوسـیع قلمـرو ادارهبـراي هخامنـشیان کهاستواضحزمینـه دردیگـر ملـل دسـتاوردهاي ازداشتندنیازخود

بـابلی کاتبـان وجود. کننداستفادهساالريدیواندستگاهراایـشان توانستمییونانیومصريحتیوعیالمیووجـود پیـشین هـاي تمـدن درکـه وقایعثبتسنتاز

اززیـادي بخـش انگاشـت تـوان می.آگاه سازد داشت،وتـوراتی هـاي روایـت درکـه اطالعـاتی ها و موضوع

مانـده جابهارمنیورومییونانی،مورخانهايکتابموجـود هخامنـشی دربـار درمفـصل صورتبهاست،باستانعهدمورخانتاریخیمتونبررسیبا. استبودهازبخـشی مطالـب چگونگیونوعازتصویريتوانمیروایـت شـباهت . سـاخت مـشخص راهـا بایگانیاین

ایـن بـر شـاهدي خـود بیـستون کتیبۀمتنباهرودوت).1388:29یف،علی(مدعاست

معنـاي ،هخامنـشیان توسـط »خـدایی تـک «بـاور ظهورتـاریخ . سـاخت دگرگـون نیـز رانگـاري تاریخوتاریخدرگونـاگون هـاي ملتگسستۀوپراکندهروایتدیگروحـدانیتی یـک ازتـاریخ بلکـه نبـود؛ شاهنشاهیپهنۀ

هدفیکسويبهالهیارادةپرتودرکهشدبرخوردارسعادتوصلحهمانهدفاین. بودحرکتدرمتعالیدرباورمندانهکوششیوتالشسطۀبه وا کهبودبشرياز. شدمیحاصلآبادانیوحیاتعناصرتقویتجهت

بـراي رازمینـه وکردپیداعمومیمعنايتاریخرو،این

امـروز اگـر . کردایجاد»وطنیجهان«هاياندیشهظهورنویـسی و بـه خـصوص تـاریخ بـر دالمحکمسندما

عهـد ایراندر»تاریخ جهانی «تاریخ نویسی در حد یک درکـه ایـن برنیستدلیلینداریم،دستدرهخامنشی

اکنـون مـا . اسـت نداشتهوجودنویسیتاریخدورهاینو شناخت رویدادهاثبتذهنیتشکبدونکهدانیممی

دربزرگاثرياگروداشتهاقوام و ملل مختلف، وجود دربیـشتر رادالیلـش بایـد نـشده، یافتخصوصاین

.کردستجوجدیگرعواملتأثیر اندیشه هاي جهانی ایرانیان بر سایر ملل. 2,3

هاي ایرانی در عرصـه فکـري و نظـري نیـز آثـار آموزهآوري بر ذهن و روح مردمان باسـتان بـر جـاي شگفتتلقی یک جامعه بشري با یک خدا و مطلقیت . گذاشت

قدرتش، ادیان و مکاتب فکري دیگـر را از چهـارچوب اي بیرون آورد و افقی جهانی و قبیلهنظرانه و قومی تنگ

کـه ظـاهرا در خـاور بـا آن . را پیش چشم آنان قرار داد هاي مصري، بـابلی، نزدیک آن دوره، انبوهی از اندیشه

اســت، فنیقــی، یونــانی، آنــاتولی و هنــدي رواج داشــتهــی ــره م ــتی به ــت زردش ــه دیان ــوان راي داد ک ــد از ت من

رخوردار از پشتیبانی نیرومندي آیینی و اصالت ژرف و ب قدرت شاهنشاهی، توانست همانند هجوم مـوج بهـاري ــراوان ــوام ف ــاي اق ــدگاه ه ــول دی ــر و تح ــبب تغیی س

,Mills(شود در واقع، آیین یهود از زمـان ). 1905:438هـاي کهـن خـویش بیـرون هخامنشیان از پوسته سـنت

آید و با جـذب بـسیاري از باورهـاي بنیـادین آیـین میبـراي پیـدایش آیـین جدیـد فـراهم را زردشتی، زمینـه

در زمان هخامنـشیان در میـان یهودیـان بابـل . سازدمیهاي مختلف مذهبی بودند کـه اعتقـاد و بـاور بـه گروه

اي نیـز خدایان دیگر، جدا از یهوه، داشـتند؛ ولـی دسـته حضور داشتند که تنها یهوه را به عنـوان خـداي بـزرگ

یهودیـان از زمـان این دسـته از . کردندخود پرستش می اشعیاي ثانی با حاکمان ایرانی خود روابط بسیار گـرم و


ــتند ــمیمانه داش ــا . ص ــی از تنه ــود یک ــه خ ــعیا ک اشبود، آمدن کـوروش را بـه عنـوان نجـات » پرستانیهوه«

,Smith(دهنده بشارت داده بود با انتخـاب ). 1971:28بـه نحمیا ـ که یکـی از نزدیکـان پادشـاه ایـران بـود ـ

فرمانداري اورشلیم از سوي اردشیر هخامنشی، وي موفـق تنهـــا «شــد در بابـــل و فلـــسطین پیـــروان بیـــشتري از

بپروراند تا آن که بـه صـورت کـیش رسـمی » پرستانیهوهتـوان ساکنان آن سرزمین درآمد و از آن زمان بـه بعـد مـی

گویند اگـر نحمیـایی می. خواند» یهودیگري«کیش آنان را ود، همان کیش پرستش یهوه، به عنوان خـدایی پیدا نشده ب

در میــان دیگــر خــدایان، دیــن اکثریــت کنیــسه رونــدگان :نویسدبویس در این باره می. ماندیهودیان آواره شده می

....هاي ملی و سیاسی و ادعاي ارضی یهـودیگري جنبه«به عنوان یک مساله واقعـی، سـاخته و پرداختـه دسـت

ـ . نحمیاست ست بـراي کـیش یهـودیگري او بود که توانخصیصه دوگانگی را که هم مذهبی محلـی باشـد و هـم

اي کـه سـبب شـد دینی جهانی ـ فراهم آورد؛ خصیـصه ــایج ــم نت ــی رغ ــال دوام آورد و عل ــصد س ــه پان یهودی

) 277: 1375بویس، (»وحشتناك، باز هم دوام داشته باشداین مطالـب و بـه خـصوص مـواردي کـه یهودیـت از

ی اخذ کرد، ماهیت این دین را بـه کلـی باورهاي زردشت هـاي دگرگون ساخت و از آن دینی نیرومنـد بـا آمـوزه

: 1385؛ 164ـ141: 1387دوشن گیمن، (کلیدي پرورانید ــ327 ــویس، 334ـ ــ276: 1375؛ ب ــزش و ). 285ـ از آمی

ــزرگ در دورة ــین ب ــن دو آی ــالیم ای ــزاج برخــی تع امتیـرون هخامنشیان بود که بعدها مـسیحیت از درون آن ب

بـاور بـه . آمد و پیامی جهانی را شعار خویش قـرار داد هاي ترین ویژگی نجات بخش پایان تاریخ یکی از اصلی

در اوسـتاي » رهاننـده «آنچه از مفهوم . دین زردشتی بود متأخر پدید آمد، متأثر از آراي خـود زردشـت بـود کـه

تري ابداع کنندة آن بود و پس از او صورت تکامل یافته ایـن موعـود زردشـتی را کـه بـا لقـب . گرفـت به خود

بـه » تراسـتوت ا «کننـد، او را خطاب مـی » سوشیانس«او از نطفـه زردشـت و . اسـت » تجـسم راسـتی «معناي

توسط مـادري بـاکره، کـه هنگـام شستـشو در دریاچـه کیانسه، آن نطفه را بـه خـود جـذب کـرده اسـت، زاده

. به تاریخ است دهنده وي آخرین انسان و پایان . شودمیاوست که جهـان را بـه سـمت نبـردي فرجـامین میـان

کنـد و بـا آفریدگان اهـورامزدا و اهـریمن رهبـري مـی شکست قواي اهریمنی، زمان و تاریخ بـه انتهـاي خـود

خـورد رسیده و به زمان بیکـران یـا ابـدیت پیونـد مـی به بـاور دوشـن گـیمن، . )71-1381:5محصل،راشد(

ا که سرنوشت جهان تابعی از یک مسیحیت این نظریه ر طرح کلی است و از پایانی به پایانی دیگر جریـان دارد، از مفاهیم یهودي و ایرانی اخذ و آن را جایگزین مفهوم

: 1385دوشن گیمن، (یونانی بازگشت دائمی کرده است ــسترده در ). 92 ــی گ ــه دین ــز، ک ــتی نی ــیش مهرپرس ک

یـد بـر امپراتوري روم شـد، مفهـوم زمـان خطـی و تأک رســتگاري فــردي و کیهــانی را از کــیش زردشــتی

کیشی که مسیحیت تصور 3).129: 1386بویس، (داشتبخـش را کـه جـسمیت مـی یابـد، از آن خداي رهـایی

,Widengren(برداشت کـرده بـود ایـن ). 1955:105بـاور در دوره هخامنــشیان شـیوع داشــته و از زمــرة آن

بر ملـل تابعـه تعالیم زردشت است که ژرفترین اثرها را ).348: 1375بویس، (شاهنشاهی گذاشته بود

با وجود این، گسترش تأثیرات جهـانی باورهـاي دینـی ایران به شرق محدود نشد؛ بلکه حضور هخامنـشیان و پیش از آن مادها در آسیاي صغیر در مجاورت یونانیان، باعث تحولی شگرف در ذهـن و روح یونانیـان شـد و

هاي فلسفی که از شـهر ش اندیشه آغازي شد براي پیدای میلتــوس، کــه تحــت حاکمیــت هخامنــشیان بــود، ســر

ــود ــرآورده بــ ــالس. بــ ــسیمندر)Tales(تــ ، آناکــ)Anaximander(آناکـــسیمنس ،)Anaximenes( ،

و دموکریتـــــــوس) Heraclitus(هراکلیتـــــــوس

٧٥/شکل گیري نخستین بنیادهاي جهانی شدن در عصر هخامنشی با رویکردي دینی

)Democritus ( انـد کـه مـستقیم یـا حکماي یونـانیشـتی قـرار گرفتـه هاي زردغیرمستقیم تحت تأثیر آموزه

این فالسفه کوشیدند ). 238ـ226: 1375بویس، (بودندهاي طبیعی بنیان گذارنـد اساس دیگري در تبیین پدیده

ــل ــادین تحوی ــدتی بنی ــه وح ــداري را ب ــرت پن و کثایـن آغـاز جانـشینی تبیـین ). 147: 1375گاتري، (دهند

. اي و خارج از نظام طبیعی بـود علی به جاي تبیین اسطوره سـازد، ه فالسفه اولیه میلتوس را به یکدیگر مربوط می آنچ

شناسی و چگونگی توجه و کنجکاوي آنان نسبت به کیهان ها پیدایش هستی و آفرینش گیتی است و این رشته اندیشه

هایی هـستند کـه عمیقـا مـورد توجـه دقیقا همان موضوع روحــانیون کــیش کهــن ایرانیــان کــافر و ســپس موبــدان

ها نگرش فلسفه توحیدي سـقراط بعد. ستزردشتی بوده ا نیز حکایت از ایـن ورود عنـصر بیگانـه در سـاختار فکـر

سقراط به خـدایی عقیـده داشـت کـه عقـل . یونانی است متعالی بود، نظم جهـان را در قبـضۀ خـویش داشـت و در

:نویسدگاتري می.عین حال خالق انسان بود» خـدایان «برد و هـم واژه او هم لفظ خدا را به کار می «

بیشتر است؛ و قبال دیدیم کـه » خدا«را؛ ولی تمایلش به تــر، از خـداي متعـالی ســخن در مقابـل خـدایان پـایین

اعتقاد اصیل . گوید که مهار کل عالم به دست اوست میاو به خدایان متکثر عامه احتماال به ایـن صـورت بـوده

ها را تجلیـات گونـاگون یـک روح متعـالی است که آن موضع اکثـر متفکـران آن زمـان همـین . سته است دانمی

» خـدایان «، »خـدا «بوده است، و ظاهرا استعمال بالسویۀ ــی«و ــی» ذات اله ــت از ویژگ ــوده اس ــاي آن دوره ب ه).284: 1376گاتري، (

شباهت این مفـاهیم بـا تعـابیر زردشـتی دربـاره خـدا، گونـه امشاسپندان و ایزدان به حدي است که جاي هـیچ

گـذارد کـه سـقراط نیـز تحـت تـأثیر نمـی شکی بـاقی ارج و . هاي ایرانی داشـته اسـت مفاهیمی بوده که ریشه

احترامی که هخامنشیان نسبت به خداي آپولو در یونـان

داشتند و ارتباط عمیقی که سقراط با این خـدا داشـت، هـا در میـان باورهـاي این ایـده . طلبدبحث مفصلی می

از این رو، سـقراط در .آلود یونانیان تازگی داشت شركافالطون و ارسطو و . یونان با مخالفان زیادي مواجه شد

دیگر فالسفۀ یونان باستان نیز کمابیش تحت تأثیر ایـن :گویدییگر می. آرا و عقاید قرار گرفته بودند

. هواخواهی آکادمی از زردشت به سرمستی رسیده بود « همانند کشف مجـدد فلـسفه هنـد، از طریـق و توسـط شوپنهاور، خودآگاهی تـاریخی مکتـب بـه اوج رسـیده

هاي افالطون را مبنی بـر ایـن کـه دیدند اندیشه می. بودنیکی، اصلی جهانی و خـدایی اسـت، پیـامبري ایرانـی، چندین هزار سال پیش براي مردم مـشرق بـازگو کـرده

,Jaeger(»بـود 1948: : 1386؛ بنونیـست، 133-138)48ـ9: 1356؛ پانوسی، 10ـ9

ــه ــد ک ــده ش ــانی زاده و بالن ــان زم ــسفه یون ــه فل اینکهخامنشیان و پارسیان به همسایگی آنان رسیده بودنـد،

هرچند اندیشۀ فلسفی یونانی . یک تصادف و اتفاق نبود به علت جنگ هاي ایران و یونان و خودکفـایی مکتـب

شـود و استدالل گرایانش تغییر جهت داده، درونگرا می پردازد، با ایـن حـال، بود، می به هضم آنچه کسب کرده

این باورها اثر خود را در تغییر نگرش یونانیان بر جـاي به . 4تر ساخت ها را وسیع گذاشت و چشم انداز نگاه آن

باور کارشناسان، هجوم فرهنگی ایرانیان به دنیاي ذهنـی ــاي ــال ه ــان، در س ــا 500یونانی ــبب . م. پ480ت س

سـویی شـد کـه گسترش و توسعه ذهنی یونـان، در آن نفوذ فرهنگ ایرانی سبب شـد تـا . استواقعا مؤثر بوده

ذهن یونانی، از قید و بند محیط تنـگ و بـسته اطـراف آدمی رهـایی یابـد و آنـان را رهنمـون شـد تـا دربـارة

نهایت واقع در فراسوي آسمان قابل رؤیت، و ژرفاي بیزیر پایه زمـین بیندیـشند؛ دربـارة آن حیـات و زنـدگی

شـود و بـا گـور پایـان نند که با زهدان آغاز نمیتفکر ک بر اثر این نفوذ فرهنگی ایران بود که یونانیان . یافتنمی


فراگرفتند کـه سرنوشـت نیکـان و متقیـان از سـرانجام ــود کــه روان ســتمکاران و گناهکــاران جــدا خواهــد بسعادتمند به سوي روشنایی آسمانی پرواز خواهد کـرد؛

تـوان بـا ؛ که جهان ماده را می که خداوند خردمند است زبان عناصر اساسی و معدود، تجزیه و تحلیل کرد؛ کـه ــاوراي ــات و در م ــسوسات و ملموس ــوي مح در فراس

براي دانش فلسفه باسـتان، . زمان، نیز عالمی وجود دارد . هاي بـسیار گرانبهـا و پایـدار بودنـد ها، انگاره همه این

بـه ارمغـان آورده ها هدایایی بودند که مغان ایرانـی این,west(»بودند 1971:241.(

هـاي ایرانـی بـر سـایر هرچند گستردگی و تأثیر اندیشه ملــل بــه وحــدت دینــی منجــر نــشد و در حــد نــوعی همزیستی ادیان باقی ماند؛ با این حال، بر اثـر گـسترش

هـاي پـس از شاهنـشاهی زبان یونـانی در میـان دولـت ي فکـري در میـان هـا هخامنشی و نقل و انتقـاالت داده

ها، زمینه را براي ظهـور ادیـانی فـراهم سـاخت کـه آنهـا بـه ارمغـان آورده پیامی جهانی را براي همـه انـسان

ــود ــوب، (ب ــن ک ــر ). 311ـ 309: 1390زری ــاید اگ شداد، شاهنشاهی هخامنشی مدتی بیشتر ادامه حیـات مـی

ما شاهد نوعی وحدت دینـی و فکـري در گـسترة ایـن دار ایـن نگـرش هلنیسم بعدها میراث . امپراتوري بودیم

ــده ــا ای هــاي بنیانگــذاران جهــانی شــد؛ نگرشــی کــه بیافـت، نـه بـا شاهنشاهی هخامنشی معنا و مفهـوم مـی

هایی که از دل این فرمانروایی زودگذر اسکندر یا دولت .فتوحات به وجود آمدند

اندیشۀ جهانی رواقیون و مبانی ایرانی آن.2,4ل جهـان بـه سـان یـک واحـد شود تـصور کـ گفته می

تاریخی، تصوري رواقی است که آن نیز محـصول دوره هلنیستی است و هلنیسم تـصور تـاریخ جهـان را خلـق

؛ ولی در حقیقت، تـاریخ 5)46: 1385کالینگ وود، (کردجهــانی بــا آن نگــرش الهــی، در ابتــدا بــا شاهنــشاهی هخامنشی و توسط کوروش آغـاز شـد و میـراث آنهـا

کندر، بـه عنـوان پیـرو راه هخامنـشیان و بعدها بـه اسـ هر چنـد ). 183: 1385رحمانیان، (دوران هلنیستی رسید

فاتحان مقدونی نیز به علت زنـدگی اجتمـاعی و بافـت ها را بـسان فکري خاص خودشان نتوانستند همه انسان

یک کل واحد در نظر بگیرند و ساختار پیـشین را احیـا اقـی را از مفهـوم آنچه بـیش از همـه تـصور رو . نمایند

جهان بشري به وجود آورد، جهانگشایی اسـکندر و در نتیجه آن، تغییر نگاه یونانیان نسبت به مفهـوم دولـت ـ

هـاي داخلـی و سـلطۀ جنگ. شهر و جامعه انسانی بود مقدونیه بر دولت ـ شهرهاي یونـانی، فلـسفه وجـودي . این ساختارهاي سیاسی را دستخوش تغییـر کـرده بـود

ایـن . کردندن علت وجودي جدیدي جستجو می یونانیاداد که شیوه پیـشین زنـدگی را کوشش آشکارا نشان می

باید کنار گذاشت یا نفی کـرد و فلـسفه جدیـدي رواج این فلسفه باید بـا واقعیـات زنـدگی نـو هماهنـگ . دادشد، و پـیش از هـر چیـز جامعـه سیاسـی جدیـد و می

دیگري درباره شناخت و نظریۀ بزرگتر را به رسمیت می فرد یا انسان سیاسی که اینک خـارج از دولـت ـ شـهر

نتیجــه ). 172: 1384عــالم، (دادزیــست، ارائــه مــیمــیفتوحات مقدونی جوان، حضور حـداکثري یونانیـان در جوامع شرقی و آشنایی نزدیک با آنان بود؛ در حالی که

ها پیش از اسکندر با اقوام و ملل گونـاگون ایرانیان قرن ه شاهنشاهی مـراودات نزدیـک داشـتند و بـه لـزوم پهن

ایجاد یک جامعه جهانی پی برده بودند و تحقق بخـشی اسکندر، تنها به ایجاد . به آن قبل از وي عملی شده بود

حکومتی امید داشت که از او به عنوان ادامـه دهنـدة راه شاید به همین علت باشـد کـه بـر . هخامنشیان یاد شود ها، از وي به عنوان آخـرین پادشـاه پایۀ آخرین پژوهش

شود و پایـان ایـن عـصر را نـه مـرگ هخامنشی یاد می پیش از میالد؛ بلکه مرگ اسکندر 331داریوش سوم در

هر چند این موضوع براي 6.کنندم قلمداد می .پ324در ــد ــاقی مان ــا ب ــک رؤی ــد ی ــشینانش در ح . وي و جان

٧٧/شکل گیري نخستین بنیادهاي جهانی شدن در عصر هخامنشی با رویکردي دینی

:نویسدکوب میعبدالحسین زریناین نکتـه ) اسکندر(انی عمر قطعا براي او هاي پای سال«

را روشن کرده بود که بین رؤیاي ایجاد یک امپراتـوري شـک، جهانی با توفیق ادارة آن تفاوت بسیار است و بی

همین نکته بود که او را به شیوه حکومت کوروشی کـه گاه در او به چشم یک سرمـشق یـا یـک رقیـب وي گه

رح اخـتالط نژادهـا و طـ . منـد کـرد نگریست، عالقه میایجاد برادري جهانی اگر در واقع بیش از حد یک شعار سیاسی یا یـک مـصلحت وقـت، ذهـن او را بـه خـود

اي از تـسامح کوروشـی مشغول داشته بود، صورت تازه بود و نطق اپـیس و ضـیافت شـوش نیـز کـه مقـدمات همین طرح اختالط و برادري و شاید نیـز تجلـی تمـام

واقع، از توجـه اسـکندر بـه سیاسـت وجود آن بود، در )256: 1390زرین کوب،(»کردکوروشی حکایت می

توانـست از او ها و کشتارهاي وي نمی مسلما ویرانگري ادبیـات . ها منادي وحـدت بـشري بـسازد در ذهن ملت

ــس از او از ــه در دوره پ ــتی ک ــاریخی زردش ــان ت پایــر ایــن گــستردگی زیــادي برخــوردار شــد، شــاهدي ب

ــت ــاطر،(ماجراس ــم). 27: 1383یارش ــه مه ــن ک ــر ای تهاي اندیشه رواقـی نیـز خاسـتگاه هـایی ایرانـی بنمایهها به نوعی ثنویت فعل و انفعال در شـناخت آن. داشت

قائل بودند؛ با این تفاوت کـه آن را مـادي » واقعیت«از کردند و هر دو را در قالب یک کل واحد قـرار تلقی می

ل فعال، عقل درونـی یـا خـدا ها اصاز نگاه آن . دادندمیزیبایی طبیعی یا غایت در طبیعت نشانه وجود یک . بود

آمـد کـه بـه اصل فکر در جهان؛ یعنی خدا به شمار می عنایت و مشیت خود همه چیز را بـراي انـسان مرتـب

آورتر این کـه ایـشان بـه پیـروي از شگفت. کرده است ن هراکلیتوس، فیلسوف میلتوسی، تجلی خدا را در جهـا

کاپلـستون، (دیدنـد مـی » آتـش «مانند ایرانیان در عنـصر :نویسدبویس می). 445: 1388

اسـت؛ » خـرد «همان » خدا«آموخت که هراکلیتوس می «

خواهـد بـا اسـم خواهد و در ضمن نمـی خردي که می معناي این گفته آن کـه صـاحب . خوانده شود » زئوس«

خــصوصیات ســنتی؛ ولــی شایــسته زئــوس اســت و از خـرد یکـی . بـري اسـت » زئوس«اي ناشایست هویژگی

است، و آگاه بر آن دانـشی کـه همـه چیـز را در گیتـی وقفه و شـب و روز، آدمیـان را خرد، بی . دهدفرمان می

این تأکید بر ترصد پیوسته نیروي الهـی از . مراقب است هاي این بـاور، همانندي. آدمی در یونان امري نوین بود

ل کل، چنان چشمگیر اسـت با اعتقاد به اهورمزدایی عق ).235: 1375بویس، (»که نیازي به تأکید ندارد

رواقیون بنا بر همین تعبیر بود که قائل شدند هر انسانی صاحب قوه عقـل اسـت و بخـشی از آن عقـل کـل در وجود هر انسانی به ودیعت نهاده شده اسـت و از آنجـا

ها که سرزمین خاصی براي عقل کل وجود ندارد، انسان انسان عاقـل . یز صاحب یک قانون و یک وطن هستند ن

شهروند جهان است، نه شهروند این یا آن کشور خاص و از این رو، تقسیم بشر به کشورهاي متخاصم و متنازع

ــی ــل و ب ــت باط ــی اس ــرن، (معن ــ158: 1356ب ؛ 164ـ» خـرد «در تفکر زردشـتی نیـز ). 459: 1388کاپلستون،

در . دهدتشکیل می بخشی از تشخص و ماهیت الهی را گاهان ) وهومنه(متون پهلوي، خرد تقریبا با اندیشه نیک

شود مطابق است، که به عنوان اصلی کیهانی شناخته می و میان خداوند و انسان مشترك است؛ یعنـی هـم خـرد ناب آفریدة خداوند اسـت و هـم خـردي کـه در ذهـن

ازگاهـان درزردشـت خـود . مردمان نهاده شده اسـت یـاد الهـی اندیـشه وخـرد ازبخـشی عنوانبهخردش

در مینــوي خــرد . )11بنــد: 31یــسنه، هــات(کنــدمــی:خوانیممی

آفریدگار بسیار نیک این مخلوقات را به خرد آفریـد و «) قـدرت (دارد و بـه سـبب افـزار آنان را به خرد نگه می ــودبخش ــه س ــدار و خــرد ک ــان را پای ــرین اســت، آن ت

ـ بی ».شگی، از آن خـود کنـد دشمن، به جـاودانگی همی


:گویدیا در جاي دیگر می)17: مینوي خرد(رسـد، هایی که بـه مردمـان مـی گفتند که از همه نیکی «

توان خرد بهتر است؛ زیرا که گیتی را به نیروي خرد می تـوان از آن اداره کرد و مینو را هم به نیـروي خـرد مـی

در این نیز پیداست که اورمزد این آفریـدگان . خود کرد گیتی را به خرد غریـزي آفریـده اسـت و اداره گیتـی و

)19ـ18: مینوي خرد(»مینو به خرد استــق واژة ــادل دقی ــن واژه مع ــز، ای ــایی نی ــه لحــاظ معن ب

و » خـرد «است که در برگیرندة دو جنبۀ » Nous«یونانی؛ خردي که در هـر )481: 1375زنر، (است» عقل سلیم «

ز خـود و حـب انسانی وجود دارد و موجـب آگـاهی ا ذات می شود؛ چیزي که براي انسان امري طبیعی اسـت

رود تـا و با بسط این عشق طبیعی است کـه آدمـی مـی او بــدخواه هــیچ کــس . دیگــران را نیــز دوســت بــدارد

نخواهد شد و براي همگان خیر و خوبی آرزو می کند، او . در حالی که از رنج و زحمت بـر خـود آگـاه اسـت

شادي . که دیگران را به جان بخرد کندهمچنان آرزو می منـد شـود؛ بلکـه چیزي نیست که آدمی تنها از آن بهره

ها براي سهیم شدن عملی است جمعی، که تمامی انسان پادشاهان هخامنشی بـر ایـن . شونددر آن فراخوانده می

باور بودند کـه شـادي از طـرف اهـورامزدا بـراي همـۀ وحدت نوع بـشر از این رو، . ها آفریده شده است انسان

در باور زردشتی به اصلی بنیادین براي مقابله با تهـاجم . اهریمن و دفاع از ساحت اهورامزدا تبدیل شـده اسـت

این اتحاد جهانی، اتحادي برادرانه اسـت و تـا نـابودي دروغ ادامه خواهد یافت؛ زیرا همه از یک پـدر آفریـده

در 7.اند و باید همدیگر را از خود به حساب آورنـد شده:خوانیممتنی می

زمانی که بشر بر اساس عشقی متقابل به وحدت دست «یابد، دیوان از این که بتوانند به آدمی لطمه و آسـیب می

شـوند شوند، و نه این که قادر می وارد سازند، نومید می در فرشـکرد، . تا تفرقۀ خود را به وحدت تبدیل نماینـد

یرناپـذیر و بـر اي مـستحکم و تغی کل نوع بشر به گونـه اساس عشقی متقابل به هم خواهد پیوست و این بـدان معنی خواهد بود که دیوان از این که قدرت یافته تا بـر

ها آن. آدمی آسیب وارد سازند، کامال نومید خواهند شد نابود خواهند شد و از این که دوبـاره گـرد هـم آینـد و

چینی علیه مخلوقـات اهرمـزد بـه مـشورت براي توطئه آنگاه یک شادي عالمگیر . پردازند، بازداشته خواهند شد

شود و دیگر تـرس و ابدي براي کل آفرینش پدیدار می ).466: 1385زنر، (»و وحشتی نخواهد بود

همبستگی نژادي انسانی که نهایتا دروغ را نابود خواهـد ــاریخ ــان ت ــو کــیش زردشــتی و در پای ســاخت، در پرت

ین دین اعتراف و اقرار متحقق خواهد شد و همگان به ا ها متحد در پشت سر سوشیانس، ناجی آن. خواهند کرد

سـپارد، حرکـت که اهرمزد امـر فرشـکرد را بـه او مـی .خواهند کرد

توان نتیجه گرفت که باور رواقی نیز در با این تعبیر، می هاي جـاري در اصول خود بیشتر وامدار شرق و اندیشه

ـ . آن بوده است هـاي هلنیـستی در تتنها عملی کـه دولهایی بـراي اي موفق به انجام آن شدند، ایجاد زمینه دوره

ــهري ــاالي ش ــات ب ــان طبق ــانی در می ــان یون رواج زبهاي واقع در گسترة شاهنشاهی هخامنشی بـود سرزمین

هـا که سبب سهولت ارتباط میان ساکنان ایـن سـرزمین شد و تعامل فرهنگی و فکري را میان ملل مختلف، کـه

ز آن شکل گرفته بود، سرعت بخشید که این نیـز پیش ا هـاي پیـشین تـر شـدن آمـوزه تر شدن و جهـانی به غنی

ــد ــشانی از . انجامی ــس از آن، ن ــانی پ ــان جه ظهــور ادیچنین بود کـه یونـان . آمیختگی این باورها و عقاید بود

هایی آمـاده بـراي هاي تولد مسیح، زمینه در حوالی سال آور صلح و دوستی پیام پذیرش آیین جدیدي داشت که

ــشري باشــد ــستگی ب ــان . 8و همب ــن موضــوع از ارک ایهاي دینی بـود کـه پـس از آن در ایـن گـستره از آموزه

میترائیــسم، مــسیحیت و . جهــان بــه وجــود آمــده بــود

٧٩/شکل گیري نخستین بنیادهاي جهانی شدن در عصر هخامنشی با رویکردي دینی

مانویت وامدار این طرز تلقی بودند کـه پـیش از آن در ظاهرا آنچـه . گسترة شاهنشاهی ایرانیان شکل گرفته بود

ث نشد ایرانیـان هخامنـشی بتواننـد تـاریخ نگـارانی باعتــروگ : جهـانی بـسان مورخـان دوره هلنیـستی، ماننـد

یا دیودور ) Pline(، پلین)Pompeus Trogus(پومپهنـه 9را پـرورش دهنـد ) Diodorus of Sicily(سیسیلی

در عدم اندیشۀ تاریخ جهانی؛ بلکه باید بیـشتر در نـابودي کـی و ابـزاري و همچنـین، آثار مکتوب و مـشکالت تکنی

جویانـۀ هاي طبقاتی و تقدیري بر نگاه تعـالی سلطه نگرش هایی که پس از آن بـا تقلیـل نگرش. ایرانیان، جستجو کرد

اي توسـط ایدة جهانی زردشت به نگـرش قـومی و قبیلـه مغانش، روح آفرینشگري را از عرصه فکر و اندیـشه جـدا

کــري دیگــر کـرد و از آن در جهــت مبــارزه بــا مکاتــب ف نگـاري با این حـال اگـر بپـذیریم کـه تـاریخ . استفاده کرد

شـک تـصور جهانی محصول دوران هلنیـستی اسـت، بـی واحد از جامعه بشري بسان یک واحد تـاریخی محـصول

) Hegel(بیهـوده نبـود کـه هگـل . دوران هخامنشی است فیلسوف آلمانی، ایران را خاستگاه اندیـشۀ تـاریخ جهـانی

).302: 1381هگل،(دانستمی

نتیجه. 3دار در اي کهن و ریـشه شدن داراي پیشینه مفهوم جهانی

اي هاي دور تاریخ بشري بـوده کـه در هـر دوره گذشتههـاي هاي خود داراي ویژگی ها و مشخصه بنابر موقعیت

این که برخی این موضوع را حاصل . خاص خود است هــا اســکندر هــاي رومیــان و پــیش از آنکشورگــشایی

بـا ایـن . دانند، جـاي بحـث و بررسـی دارد مقدونی می ها مفهوم جهـانی رسد پیش از این حال، آنچه به نظر می

شدن را به معناي واقعی خود تحت لواي یک خدا، یک اي محقـق سـاخت، حکومت، و یک سرنوشت در دوره

هـاي سیاسـی و دینـی شاهنشاهی هخامنشی بـا آرمـان آنچـه شاهنـشاهی . بـود تـر آن تر و دنیـوي گرایانهانسان

ــه ــشیان را از نمون ــایز هخامن ــود متم ــشینی خ ــاي پی هساخت، یکـی در گـسترة وسـیع ایـن شاهنـشاهی و می

دیگري در توجه به انسان و نقش وي در رویدادآفرینی و حرکت و پویایی در جهـت سـاخت جهـانی بهتـر و

از این رو، مفهوم انسان در این تلقـی نـه بـه . آبادتر بود اراده در دست خدایان یـا الهگـان زاري مطلقا بی مثابه اب

شد؛ بلکـه انـسان در ایـن جهـان یـار و یـاور تلقی می خداوند در تحقق یک جهانی عاري از رنـگ ویرانـی و

بـر همـین . رفتنابودي و وحشت و ناامنی به شمار می نظرانـه و هاي تنگ اساس، مفهوم انسانی از قالب نگرش

اي فراتر رفت و بستر یـک یلهمحدود و غالبا قومی و قب ها با رویکردي دینی را فـراهم جریان کلی از همۀ انسان

در این جریان بـود کـه ادیـان الهـی و مکاتـب . ساختسـازي اي پیدا کردند تا بعد اندیشۀ جهـانی فلسفی زمینه

را در تفکرات خود بسط و گسترش بیشتري دهنـد و از تـاریخ «هـاي فلـسفی بـود کـه مفهـوم دل این اندیـشه

نگـاري مورخـان یونـانی ـ رومـی در در تاریخ» جهانی.شکل گرفتهاي متأخرتر آندوره

پی نوشتـــ در بــاب زردشــتی بــودن یــا نبــودن هخامنــشیان میــان 1

هاي فراوانی شده است و هـر شناسان بزرگ دنیا بحث ایرانیک با دالیـل و اسـتناداتی بـه دنبـال اثبـات دیـدگاه خـود

ه اسباب این مجادالت را در این حوزه فراهم آنچ. اندبرآمدهکرده، یکی در نبود منبعی موثـق در اثبـات زردشـتی بـودن

هــاي هخامنــشیان و دیگــري در وجــود برخــی نــشانه اي عـده . شناسی در رد یـا تاییـد ایـن دیـدگاه اسـت باستان

دانند و برخی معتقدند که هخامنشیان را زردشتی مزدایی می . انـد رگ، هخامنـشیان زردشـتی شـده از دوران داریوش بـز

برخی هخامنشیان را پیرو دینی نزدیک بـه دیـن زردشـت و . کننـد اي از مزداپرسـتی معرفـی مـی دین آنان را شکل ویژه

ها، دین قدیم ایرانیان اي نیز بر این باورند که دین پارس عدههـا و ریـگ ودا مطابقـت پیش از زردشت است و با یـشت

افــــرادي نظیــــر بنونیــــستاز میــــان محققــــان. دارد


)Benvenist,1386(نیبــرگ ،)Nyberg,1383(کریــستن ،,Widengren(، ویدن گرن)Christensen,1388(سن

,Kuiper(و کویپر) 1968 معتقدند کـه هخامنـشیان ) 1960در مقابل، عده دیگري از محققان برآنند که . اندزردشتی نبوده

ـ هخامنشیان زردشتی بـوده اي از دیـن ژهانـد یـا بـه شـکل ویــته ــاور داشـ ــت بـ ــدزردشـ ــراد، . انـ ــن افـ ــه ایـ از جملـ

، هرتــسفلد)Zehner,1385(، زنــر)Lommel,1930(لومــل)Herzfeld,1947(ــار ــاي بـ ــن )k.barr,1954(، کـ ، دوشـ

ــیمن ، فـــــراي)Duchesne Guillmin,1385(گـــ)Frye,1380 ( و بویس)Boyce,1375 (اي خالصـه . هستند

دیـن کتاب توان درمینه می هاي مختلف را در این ز از دیدگاه دکتر مجتبایی نیز در . نوشته دوشن گیمن یافت ایران باستان شهر زیباي افالطون و شاهی آرمـانی در ایـران کتاب خود،

به ذکر دالیلی مبنی بـر زردشـتی بـودن هخامنـشیان باستانپرداخته که مقاله حاضر بر اساس این طرز تلقی نوشته شده

خشایارشا خود زبـان » ضد دیو «کتیبه که افزون بر این . استگویایی در برابر استدالالتی است که منکـر زردشـتی بـودن هخامنشیان هستند؛ زیرا به باور قریـب بـه اتفـاق زردشـت شناسان، این زردشت بود کـه دیـوان را از سـاحت خـدایی خود پایین آورد و آنان را در ردیف دشمنان اهوره مزدا قرار

یزي خــشایارشا ســندي محکــم دال بــر مــسلما دیوســت. دادالبتـه، بـراي نویـسندگان . زردشتی بودن هخامنـشیان اسـت

مسلم اسـت کـه زردشـتی بـودن هخامنـشیان دقیقـا همـان کـیش هخامنـشیان . باورهاي پاك و پیراسته گاهانی نیـست

گرچـه . هاي اوسـتا شـباهت دارد بیشتر به آموزه هاي یشت هـاي پیـشازردشتی دارد، این بخش نیز مایه در افکار و باور

ها را در قالب دیانت توان امتزاج و ترکیب آنبا این حال، میتواند بیـانگر زردشتی مشاهده کرد که به باور نویسندگان می

میــر . در واقــع، بــا ایــن نظــر اد. دیانــت هخامنــشیان باشــد)Ed.Meyer (بـراي یـک «: گویدتوان همراه شد که میمی

پـذیرش زردشـتی بـودن طـرف و بـدون تعـصب، ذهن بی . »کوروش و داریوش حتمی است

شک، قانونمداري به معنـاي آنچـه از مفهـوم قـانون، بی -2قانونی، امروزه کارکردهاي آن، ابزار اجراي قانون و کنترل بی

هـاي شهرنـشینی، گـسترش نظـام . شـود، نبـود برداشت می سرعت انتقال اطالعات، پیشرفت وسائل و ابزارهاي تکنیکی

هاي آزادي خواهانه در جهان امروز، رشد و گسترش ایده و

ابزارهاي نیرومندي براي اجراي قانونمداري در جهان اکنون آنچـه در جامعـه ایـران باسـتان از آن مـدنظر اسـت، . است

داشتن حداقلی از قانون در راستاي اجراي ثبـات سیاسـی و . نظم اجتماعی است

طی زمان و تاریخ که در این نکته گفتنی است که مفهوم خ-3اي بـراي پیـدایش بینش تاریخی ادیان الهی مطرح بود، زمینـه

مفهوم پیشرفت یا اندیشۀ ترقی فراهم آورد و این مفهـوم نیـز ساز رشد و گسترش مفهـوم به نوبۀ خود در عصر جدید زمینه

و 20: 1354پـوالرد، : ك. در این زمینه ن ( شد» تاریخ جهانی «). فصل چهارم به بعد:1365؛ الیاده، 165

البته، تأثیرات ایرانیان بر یونانیان به همین موارد محـدود -4تبادالت اقتصادي، ذهنیت بسیاري از یونانیان را نسبت . نشد

مبـادالت . هـاي آن دگرگـون سـاخته بـود به ایران و جاذبـه ویژه مبادالت در حوزه اندیشه سیاسی، نشان از فرهنگی و به

بـراي اطالعـات . ی از متفکران یونـانی دارد تاثیرپذیري برخ ؛ به 228: 1390کوب،؛ زرین 40: 1389ویسهوفر،: ك.بیشتر ن

:ویژه اثر مهم مارگاریت میلرAthenes and Persia in 5 Century B.C., M.C.

Miller, Cambridge University Press, 1998.

ش اشارة فریدون آدمیت دربارة چرایی و چگونگی پیدای -5نگـاري رومـی مفهوم تاریخ جهانی در تاریخ نگري و تاریخ

تاریخ نویـسی رومـی در روش تحقیـق و « :قابل تأمل است تعقل تاریخی فکر نوي نیاورد؛ اما از آنجا که مورخان رومی با جهان وسیع امپراتوري سروکار داشتند، طبعا دامنـۀ بحـث

بـه . تاریخی گسترش یافت، خاصه در مـتن تـاریخ سیاسـی همین جهت، اندیشۀ تاریخی رومی در قیاس تاریخ نویـسی

تـاریخ «محدود آتنی پیش رفت؛ به ایـن معنـی کـه مفهـوم را پدید آورد؛ گرچه نـه بـه معنـاي صـحیح تـاریخ » جهانی

نکتـۀ باریـک . جهان شمول، بلکه در دایرة تاریخ امپراتوري بینی خاص فلسفۀ رواقـی که تصور تاریخ جهانی را جهان آن

جود نیاورد؛ بلکه زادة منطق تجربی کشورگشایی بود و به و ایاالت و » رومی شدن «آنچه در آن مستقیما تأثیر داشت، فکر

: ك.براي اطالعات بیشتر در این خصوص ن (»متصرفات بود ). 239-238: 1375آدمیت،

آخرین پژوهش صورت گرفته توسـط : ك.در این باره ر -6: ان در دو اثرشیر بریهخامنشی شناس برجسته، پی

Briant, P., Darius dans l'ombre Alexandre,

٨١/شکل گیري نخستین بنیادهاي جهانی شدن در عصر هخامنشی با رویکردي دینی

Fayard 2003;

Briant, P., Lettre ouverte à Alexandre leGrand, Actes Sud 2010.

بر اساس باورهاي زردشتی همه مردم جهان از یک پدر -7بنـدهش، : ك.براي اطالع از جزییات ن (اند و مادر زاده شده و همچنین، دربارة پیـشینۀ ایـن 107تا 100بخش نهم، بند

).160-71: 1386کریستن سن، : ك. باور ن. هایی بـا اندیـشه رواقـی دارد البته، سنت مسیحی تفاوت -8

مسیح برخالف سنت فلسفی رواقی یونانی، الزاما عقل انسان دهد، بلکه با دل و عواطف انـسان را مورد خطاب قرار نمی

ت بیش از عمل حساب شده معقول، سر و کار دارد؛ پاکی نیمطرح است و توجه در درجه اول به ساده دلی انسان است،

مجتهدي، : ك. براي اطالعات بیشتر ن(نه به علم و دانش او 1388 :75.(

توان گفت در ایران باستان تاریخ نگـاري ـ با قاطعیت نمی 9هاي برخی هاي تورات و گزارشروایت. وجود نداشته است

نگـاري در یونانی، حکایت از وجود نـوعی تـاریخ مورخانبـا ایـن حـال، رشـد و شـیوه . دربار پادشـاهان ایـران دارد

نگاري در ایران باسـتان بـسان آنچـه در یونـان و روم تاریخهاي بعد در حد تاریخ جهـانی وجود داشته است و در دوره گرچه همین نکتـه را نیـز بـا . گسترش پیدا کرد، نبوده است

دالیل و اسناد قطعی براي رد یـا . توان پذیرفت نمی قاطعیتپذیرش این نکته در حال حاضـر وجـود نـدارد و تنهـا راه، متوسل شدن به حدس و گمان یا منتظر ماندن براي کـشف

براي اطالعات بیـشتر ( هاي جدید باستان شناسی است یافتهو 10و 2هـاي و کتاب استر، بـاب 4کتاب عزرا، باب : ك.ن

).148: 1384یسیلی،دیودور س

منابع فارسیتـاریخ فکـر از سـومر تـا ). 1375. (آدمیت، فریـدون -

. نشر روشنگران: ، تهرانیونان و روم). 1381. (آذر فرنبغ پسر فرخزاد و آذربـاد پـسر امیـد -

، یادداشـت و ترجمـه از )دفتر یکـم (کتاب سوم دینکرد . نشر فرهنگ دهخدا: فریدون فضیلت، تهران

ــاب .)1384(.------------------------ کتــ

، یادداشت و ترجمه از فریـدون )دفتر دوم (سوم دینکرد .نشر مهرآیین: فضیلت، تهران

، منـدرج در دانـشنامۀ نیچه و ایران آشوري، داریوش، -.ایرانیکا

، فرمان کـوروش بـزرگ ). 1389. (ارفعی، عبدالمجید -. مرکز دایره المعارف بزرگ اسالمی، تهران

، اي از تـاریخ مقدمۀ بر فلـسفه ). 1365. (ده، میرچا الیا-، ترجمـۀ بهمـن سـرکاراتی، اسطورة بازگشت جاودانـه

. نشر نیما: تبریز، ترجمــۀ ایــران باســتان). 1388(بروســیوس، ماریــا، -

. نشر ماهی: عیسی عبدي، تهرانوحــدت سیاســی و تعامــل ). 1386.(بریــان، پــی یــر-

ــشی ــشاهی هخامن ــی در شاهن ــد ، ترفرهنگ ــۀ ناهی جم. نشر اختران: فروغان، تهران

ــرن، ژان- ــی ). 1356. (ب ــسفۀ رواق ــید فل ــۀ س ، ترجم.کتاب هاي سیمرغ: ابوالقاسم پورحسینی، تهران

دین ایرانی بر پایه متن هاي ). 1386. (بنونیست، امیل -نـشر : ، ترجمۀ دکتر بهمن سرکاراتی، تهران معتبر یونانی

. قطره، چاپ سوم، ترجمــۀ عــسگر زردشــتیان). 1386(. بــویس، مــري-

. نشر ققنوس، چاپ نهم: بهرامی، تهران، )اوائل کار (تاریخ کیش زردشت ). 1374(.--------

.نشر توس: ترجمه همایون صنعتی زاده، تهرانــت ). 1375(.-------- ــیش زردشــ ــاریخ کــ تــنـشر : ، ترجمۀ همایون صنعتی زاده، تهران )هخامنشیان(

.توسپـس از (تاریخ کـیش زردشـت ). 1375(.---------

: ، ترجمۀ همایون صـنعتی زاده، تهـران )اسکندر گجسته .نشر توس

بویس، مري، آلن ویلیامز، فیلیپ جی کرین بـروك و -ــز ــان هینل ــتی ). 1388. (ج ــسفه زردش ــستاري در فل ج

ــاالت( ، ترجمــۀ ســعید زارع و دیگــران، )مجموعــه مق. نشر دانشگاه ادیان و مذاهب: تهران


مهــرداد : ، گزارنــدهبنــدهش). 1385. (دگــی، فرنبــغدا-. نشر توس: بهار، تهران

بینـی تاثیر فرهنگ و جهـان ). 1356. (پانوسی، استفان -.، انجمن شاهنشاهی فلسفه ایرانایرانی بر افالطون

ــاریخ). 1393.( هـــرودوت- ــرودوتتـ ــا(هـ ومادهـاسـماعیل ؛ ترجمـۀ )کبیرکوروشفرجامتاهخامنشیان.پارسهکتابنشروترجمهبنگاه:تهرانسنگاري،

، به کوشش ژالـه مینوي خرد ). 1385. (تفضلی، احمد -. نشر توس، چاپ چهارم: آموزگار، تهران

تاریخ تمـدن، مـشرق زمـین، ). 1376. (دورانت، ویل -نشر : ، ترجمۀ احمد آرام و دیگران، تهران گاهواره تمدن

. علمی و فرهنگی، چاپ پنجمــتخواه،- ــل، دوس ــتا،، )1387(جلی ــراناوس ــشر : ته ن

. مروارید، چاپ سیزدهمــیمن، ژاك - ــن گ ــریمن ). 1385. (دوش ــزد و اه ، اورم

نـشر فـروزان، چـاپ : ترجمۀ دکتر عباس باقري، تهران دوم

ــر ). 1387(.---------- ــرب در برابـ ــنش غـ واکـ. نشر مهتاب: ، ترجمۀ دکتر تیمور قادري، تهرانزردشت

، دین ایران باستان، ترجمۀ رویا )1385(.---------. نشر فکر روز: منجم، تهران

ایـران و شـرق باسـتان در ). 1384. (دیودور سیسیلی -، ترجمـه و حواشـی از حمیـد بـیکس کتابخانه تاریخی

. نشر جامی: شورکایی و اسماعیل سنگاري، تهراننجات بخـشی در ). 1381.(راشد محصل، محمد تقی -

ــان ــسانی و مطالعــات پژوهــش: ، تهــرانادی گاه علــوم ان. فرهنگی، چاپ دوم

تاریخ جهـانی و جهـانی ). 1385.(رحمانیان، داریوش -.، زمستان52. ش: ، پژوهشگاه علوم انسانیشدن تاریخ

، اسـتوانه کـوروش بـزرگ ). 1389.(رزمجو، شـاهرخ -. نشر فروزان روز: تهران

مبانی اندیشه سیاسی در ). 1384. (رضایی راد، محمد -

. نشر طرح نو: ، تهرانرد مزداییخنشر سـخن، : ، تهران آیین مغان ). 1384.(رضی، هاشم -

. چاپ دومتاریخ مردم ایـران ). 1390. (زرین کوب، عبدالحسین -نــشر امیرکبیــر، چــاپ : تهــران،)ایــران قبــل از اســالم(

.سیزدهم، ترجمـۀ دکتـر تعـالیم مغـان ). 1377. (سـی . زنر، آر -

. نشر توس: راناي، تهفریدون بدره، طلــوع و غــروب زردشــتیگري). 1375(.--------

. نشر فکر روز: ترجمۀ دکتر تیمور قادري، تهرانتاریخچه سرزمین (المپی). 1383. (سنگاري، اسماعیل -

، ماهنامـه )المپ و بازي هـاي المپیـک در دوره باسـتان ــرداد و 11. گــزارش گفــت و گــو، ســال ســوم، ش ، م

.شهریور، مبانی تاریخ اجتمـاعی ایـران ). 1385. (رضاشعبانی، -

. نشر قومس، چاپ ششم: تهرانتـاریخ فلـسفه سیاسـی ). 1384. (عالم، عبد الـرحمن -

دفتـر : تهـران ،)هـاي میانـه از آغاز تا پایـان سـده (غرب. مطالعات سیاسی و بین المللی، چاپ نهم

نــشر : ، تهــرانمتــون پهلــوي). 1371.(عریــان، ســعید-. ی جمهوري اسالمی ایرانکتابخانه مل

کامبیزترجمه،مادپادشاهی،)1388(اقرار، یف،علی-.نشر ققنوس: تهرانمیربها،

ترجمۀ،ایرانباستانیتاریخ).1380. (ریچاردفراي،-.فرهنگیوعلمینشر: تهراننیا،رجبمسعود

نشر : ، تهران فرهنگ پهلوي ). 1346. (فره وشی، بهرام -.گ ایرانبنیاد فرهن

جلد یکـم، (تاریخ فلسفه ). 1388.(کاپلستون، فردریک -الـدین مجتبـوي، نـشر ، ترجمۀ سید جالل )یونان و روم

. علمی و فرهنگی و نشر سروش، چاپ ششم، ترجمۀ مفهوم کلی تاریخ ). 1385.(جی.کالینگوود، آر -

. نشر اختران: علی اکبر مهدیان، تهران

٨٣/شکل گیري نخستین بنیادهاي جهانی شدن در عصر هخامنشی با رویکردي دینی

، ترجمۀ ذبیح اهللا انیانکی).1381. (کریستن سن، آرتور -.نشر علمی و فرهنگی: صفا، تهران

، مزداپرستی در ایران قـدیم ). 1388. (-----------.نشر هیرمند، چاپ ششم: ترجمه ذبیح اهللا صفا، تهران

نمونه هاي نخستین انـسان و ). 1386(.----------، ترجمۀ ژاله اي ایرانیان نخستین شهریار در تاریخ افسانه

نـشر چـشمه، چـاپ : ر و احمد تفـضلی، تهـران آموزگا. سوم

، ترجمـۀ از زبـان داریـوش ). 1380. (کخ، هاید ماري -. نشر کارنگ، چاپ ششم: پرویز رجبی، تهران

ــو - ــاتري، دبلی ــی.گ ــی.ک ــسفه ). 1375. (س ــاریخ فل ت، ترجمۀ مهدي قوام صفري، نشر )جلد یک، تالس (یونان

. فکر روزجلـد (خ فلسفه یونـان تاری). 1376(.------------

نـشر : ، ترجمۀ حـسن فتحـی، تهـران )دوازدهم، سقراط . فکر روز

ــون- ــه ). 1386. (گزنف ــوروش نام ــا ک ــۀ رض ، ترجم.نشر علمی و فرهنگی، چاپ ششم: مشایخی، تهران

شـهر زیبـاي افالطـون و ). 1354. (مجتبایی، فتح اهللا -نـشر انجمـن : ، تهـران شاهی آرمـانی در ایـران باسـتان

.ایران باستانفرهنگ نـشر : تهـران فلسفه تـاریخ، ). 1388.(مجتهدي، کریم -

. سروش، چاپ سومالنهرینتاریخ و تمدن بین ). 1388.(مجیدزاده، یوسف -مرکز نشر دانشگاهی، : تهران ،)جلد اول، تاریخ سیاسی (

.چاپ دومشاهنشاهی هخامنشی و ). 1392. (اصغرمیرزایی، علی -

هـاي تـاریخی، سـال پـژوهش تجارتخانه اگیبی، مجلـه پیـاپی (چهل و نهم، دوره جدید، سال پنجم، شماره دوم

. 77-92ص ،، تابستان)18هـاي شاهنـشاهان فرمان). 1346.(نارمن شارپ، ولف -

.، نشر شوراي مرکزي جشن شاهنشاهیهخامنشی

هـاي ایـران دیـن ). 1383. (نیبرگ، هنریـک سـاموئل -نـشر : دي، کرمـان آبـا الـدین نجـم ، ترجمه سیف باستان

.دانشگاه شهید باهنرــسهوفر، ژوزف، - ــان و ، )1389(ویـ ــان، یونانیـ ایرانیـ

.نشر فرزان روز: ، ترجمۀ جمشید ارجمند، تهرانرومیان، ترجمـۀ حمیـد عقـل در تـاریخ ). 1381. (و. هگل، گ

. نشر شفیعی، چاپ دوم: عنایت، تهرانه ، ترجمـ شناخت اساطیر ایـران ). 1386. (هینلز، جان -

نشر چشمه، چاپ : ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران .دوازدهم

تـاریخ ایـران، از سـلوکیان ). 1383.(یارشاطر، احسان -، )جلـد سـوم، قـسمت اول (تا فروپاشی دولت ساسانیان

پژوهش دانشگاه کمبریج، ترجمـۀ حـسن انوشـه، نـشر . امیرکبیر، چاپ چهارم

). 1980().عهـد عتیـق و عهـد جدیـد (کتاب مقدس -.انجمن پخش کتب مقدس

منابع التین-Barr, K., 1954: Avesta oversat og

forklaret, Copenhagen.Bottéro J., 2002: Naissance de Dieu (La

Bible et historien), Folio Histoire,Gallimard, Paris.-De Romilly Ja., 2004: Les Grandes

Sophistes dans l'Athènes de Periclès,Editions de Fallois, Paris.-Glotz Gu., 1968: La cité Grecque, Albin

Michel, Paris.-Jaeger W., 1948: Aristotles,

fundamentals of the history of hisdevelopment, English transl. by R.Robinson, with author's revisions, and.ed., Oxford.-Herzfeld, E., 1947: Zoroaster and his

World, 2vols, Princeton.


-Lommel, H., 1930: Die Religion

Zarathustras nach dem Awestadargestellt, Tūbingen.-Kuiper F., 1960: Indo Iranian Journal,

p. 182.

-Mills L.H., 1905-1906: Zarathustra,

Philo, the Achaemenids and Israel,Leipzig.-Smith M., 1971: Palestinian parties and

politics that shaped the Old Testament,

NewYork.-West M.L., 1971: Early Greek

philosophy and the Orient, Oxford.-Widengren G., 1955: Stand und

Aufgaben der iranischen Religions,Leiden.…………….., 1968: Les Religions de

L’iran, Paris, Payot..

جایگاه علمی زنان در تاریخ نگاري مسلمین

حسین عزیزي

:چکیدهانـد و ادبیات تاریخی ما نشان می دهد که جامعه زنان در گذشته، از صحنه روایت و ثبت نقش تاریخی خود غایب بـوده

تـاریخ «تاریخ نگاري زنان نیز، : از این رو، می توان گفت .اندکه تاریخ آنان را نوشته مردان بودند در این غیبب تاریخی، سو بودن نقش اجتماعی زن مسلمان؛ بـه ویـژه به نظر می رسد مهم ترین علت این خود فراموشی، کم .بوده است » مذکر

توان در قلمرو دانش و دانشوري است؛ اما اینکه چرا او از ایفاي نقش تاریخی و علمی خود بازمانده، به عواملی چند می شـناختی زنـان، مـادري اسـت و چنـین که اساسا اقتضاي ذاتی سـاختار فیزیولوژیـک و روان ه شده است گفت: اشاره کرد

از سوي دیگر، به نظر می رسـد خـود . دهداقتضایی فرصت هماوردي علمی و فکري و اجتماعی با مردان را به وي نمی هـاي علمـی سـایر ملـل و ترجمـه و نجینهپیشگامی مردان در دو قلمرو فتح سرزمینی و کشف و انتقال گ ،ناباوري زنان

هاي قشرگرایانه اهل حدیث، سیطره تفکر مردسـاالرانه نشینی فضاي عقالنیت اسالمی و رسوب اندیشه عقب ،تکمیل آنها در عرصه نهاد خانواده و جامعه و به دنبال آن، ظهور استبداد سیاسی به جاي نظام امامت مبتنـی بـر مـشروعیت الهـی و

اي و قـومی بـه جـاي تـسامح اسـالمی، تأثیرپـذیري از سـنن و هاي فرقـه ی، جانشینی منازعات و جنگ مقبولیت مردم هاي بودایی، یهودي و مانوي و باالخره، تغییر نگرش عالمان دینـی و جوامـع هاي حیات ستیز عرب جاهلی، آیین اندیشه

رویکرد ایـن . اندزن مسلمان تأثیرگذار بوده اسالمی به جایگاه زن مسلمان، همه اینها در تضعیف نقش اجتماعی و علمی ، بـر تفـاوت میـزان تأثیرگـذاري البتـه پژوهش در میان عوامل یاد شده و عوامل محتمل دیگر، تلفیقی و ترکیبی اسـت و

.عوامل یاد شده نیز واقف است

هاي کلیديواژه.تاریخی زناننگاري اسالمی، نقش زنان، جایگاه نگاري زنان، تاریختاریخ زنان، تاریخ

استادیار تاریخ دانشگاه اصفهان[email protected]


)وهشیپژ-علمی(هاي تاریخیپژوهشدانشگاه اصفهان- انسانی دانشکده ادبیات و علوم

هفتمدورة جدید، سال ، پنجاه و یکمسال 102-85، ص1394بهار ، )25پیاپی (اولشمارة

1394بهار ،)25پیاپی(اول، شمارة هفتمدورة جدید، سال،پنجاه و یکمسال هاي تاریخی،پژوهش/86

اشارهشاید کسانی باشند که توجه ویژه به مباحـث و مـسائل زنان را ناپـسند بداننـد و آن را نـوعی اصـرار شـاعرانه سخن طرفداران افراطـی و یـا معتـدل نهـضت احیـاي

از دست رفته زن تلقی کنند؛ اما کیست که ندانـد حقوق»تـاریخ «یکی از صفحات فراموش نشدنی تاریخ اسالم،

توانـد زنان اسـت ؟ چـه کـسی، مـی » نقش تاریخی « و » عصر بعثت «سابقه زنان مسلمان در تحول اجتماعی بی

هــاي را در قیــاس بــا ســده» عــصر امــام خمینــی«و در آیـا 1نادیده بگیرد؟ ،طوالنی مظلومیت و مهجوریت زن

از نیمه تأثیرگذار جامعـه ،اسالمی متفکرانممکن است در مطالعــه علــل پیــشرفت و اســالمی غافــل شــوند و

به تاریخ و ادبیات تاریخی ایـن ،ماندگی مسلمانان عقبقشر ننگرنـد؟ نویـسنده بـر ایـن تـصور اسـت کـه در مطالعات زنان مسلمان، هر دو گروه منتقدان و مدافعان،

اگـر . اندهاي حقوقی بیش از هرچیز پرداخته به موضوع ري بـه از سوي متفکرانی چون عالمه طباطبایی و مطهـ

مانـدگی و مظلومیـت تـاریخی زنـان و تبیـین آن عقب2)421-393: 2ج: 1374طباطبـایی، : نک(پرداخته شده

هایی است کـه بـا موضـوع و محدود به برخی موضوع . رویکرد مقاله حاضر متفاوت است

آنچه در این گفتار آمده، مطالعه در بـاره سـه موضـوع و فرهنگی و رنگ شدن نقش نخست کم : رویداد مهم است

علمی زنان در تولید ادبیات علمی؛ دوم بازتـاب ضـعیف نقشی در میراث تاریخی مسلمانان و سوم نقشی یا کم بی

هـاي گذشـته تـا سـده اخیـر و علل و عوامل آن در سده روش پـژوهش در ایـن مطالعـه، 3.»عصر امـام خمینـی «

.روش مروري فراگیر و توصیفی تاریخی استــشین ــا پی ــسنده تنه ــود هنوی ــژوهش خ ــراي پ ــه ب اي ک

موقعیت و نقش زنان درعلـم، مقایـسه «شناسد، مقاله میاز دکتـر حیـدر جـانعلی زاده و » تاریخی ایران و غـرب

چنانکه پیداست، مقاله رویکرد تـاریخی . همکاران است

نگـاري درخورتوجهی ندارد و اساسا به تاریخی و تاریخ ــرد ــا رویک ــه ب ــت؛ بلک ــه اس ــالم نپرداخت ــان اس جه

شناسی به مقایسه تاریخی جایگـاه علمـی زن در امعهجایران و غرب پرداخته و به این نتیجه رسیده اسـت کـه این جایگاه تا اواخر قرن نوزدهم و حتی پـس از آن در

تفاوت معناداري نداشـته؛ بلکـه تنـزل و ،غرب و ایران بـه ،رشد نایافتگی جایگاه علمی زنـان در هـردو اقلـیم

ود، بـه یـک پایـه بـوده اسـت هـاي موجـ رغم تفـاوت ). 44و35،40، 33:همان(

پیش فرض پژوهش آن است کـه زنـان در سـایه دوران صـلی اهللا علیـه و -نخستین بعثت و انقالب محمـدي

مانندي یافتند و قرآن حیات و جایگاه اجتماعی بی -آله4.وعده این حیات پاکیزه را بـه همـه مؤمنـان داده بـود

زن عـصر نبـوي در میـراث بازتاب عظمـت مـستعجل مکتوب مسلمانان، هنوز افتخارآفرین است و به نـسبت

نگـاري زمان محدودش، بخش بزرگی از تراجم و تاریخ زنان این عصر، . اسالمی را به خود اختصاص داده است

در هر دو جبهه هجرت و جهاد سـخت و نـرم خـوش آنان هم در جبهـه هجـرت تـن و بیعـت و . درخشیدند

د و هم در هجرت نفس و در سنگر مسجد غزوات بودن نویسنده در جاي دیگـر . و مجالس وعظ و نقل روایات

هـاي نشان داده است که حدیث در عصر نبوي و سـده طوالنی پس از آن مکتوب بوده؛ امـا بـه روش شـفاهی

). 90-71: 1389عزیـزي، : نـک (شـده اسـت روایت می را ) ص(بنابر این، زنانی که حجم بزرگی از سنت پیامبر انـد؛ امـا روایت کردند، مستظهر به سـند مکتـوب بـوده

کتابت حدیث به مفهوم رونق تدوین و تبویـب حـدیث .در این دوران نیست

هـاي پرشـمار علمـاي سـده دوم و نگاريافزون بر تک 5انـد، سوم که هر یک به بخشی از تاریخ زنان پرداختـه

ــن اســحاق ــدي )ق151ف (ســیره اب ــازي واق ف (، مغخلیفـۀ طبقات و) ق230ف (، طبقات ابن سعد )ق207

٨٧/جایگاه علمی زنان در تاریخ نگاري مسلمین

، از نخـستین منـابع جـامع اخبـار )ق240ف (بن خیاط . رونـد هجرت و جهاد علمی و عملی زنان به شمار مـی

این جایگاه باشکوه، که آغازین روزهاي تجربه شـیرین ،گذراند، با درگذشـت رهبـر جهـانی بعثـت خود را می

ود را تـا سـده دچار رکود و خمودگی شد و موقعیت خ البته، در ایـن فاصـله نیـز، زن مـسلمان . اخیر باز نیافت

گاه به گذشته تاریک جاهلیت خود بازنگشت و در هیچهاي اندکی کـه بـه دسـت آورد، گـام در مـسیر فرصت

. افتخارات پیشین نهاد و در حد توانش خوش درخشید

فرضیه پژوهش« و » نقـش تـاریخی «فرضیه پژوهش آن است که میان

تجربـه تـاریخی . رابطه متقابل وجود دارد » تاریخ نقش » نگـاري تـاریخ «و » تـاریخ نگـري «دهـد کـه نشان مـی

. آنهاسـت » نقـش تـاریخی «ها تا حد زیادي، تابع انساندارند، جـاي » عینیت تاریخ «آنان به میزان نقشی که در

پـس، . کننـد خود را در نگرش و نگارش تاریخ، باز مـی تــاریخ « و داد و ســتد، میــان دو رویــه نــوعی وحــدت

از ایـن رو، 6.خوردبه چشم می » تاریخ علمی «و» عینیــی ــان از م ــرین مورخ ــه بزرگت ــیم ک ــا کن ــوانیم ادع ت

.اندترین جوامع بشري برخاسته تأثیرگذارترین و پرنقش میراث تاریخی بـزرگ دوران طالیـی فرهنـگ و تمـدن

هـا و مکاتـب تـاب کننـده ک اسالمی و نیز فراوانی خیـره . تاریخی غرب مدرن، همه و همه گواه این تجربه است

بنابراین، اگر زنان به روایت و ثبت نقـش اجتمـاعی و از ،انـد، و یـا حتـی مـردان نیـز علمی خـود نپرداختـه

انـد، در واقـع، آنـان گزارش و ثبت اخبار آنان باز مانده وار چندان دش . اندجایگاه و نقش درخورتوجهی نداشته

توجهی مردان به تاریخ اجتماعی و علمـی نیست که کم کاري یا بدکاري مـردان گذاشـت؛ زنان را به حساب کم

تواند بـاور کنـد کـه همـه دانـشوران و اما چه کسی می در بازتاب نقش زنان، تغافل کرده یا به خطا و ،مورخان

توجه به نقش، « : توان گفت بیراهه رفته باشند؟ پس، می حتما مردان نیـز چـون ؛»نقش قابل توجه است تابعی از

. انـد اي از زنان دست نیافتـه خود زنان، به نقش برجسته آنچه در ذیل می آید، این فرضیه را بـه محـک کـشیده

. است

اسالم و زن مسلمان7سوره احزاب35در آیهقرآن کریمزن در تابلویی که

نقـش و . کند، نیمه واقعی امت اسالمی اسـت ترسیم می ،طی مدارج انسانی چون نقش و سهم مردانسهم او در

صـلی اهللا -این نکته را پیامبر اسـالم . تعیین کننده است نیز در پاسخ أسـماء دختـر عمـیس و دیگـر -علیه وآله

عالمه طباطبایی تأکیـد 8.زنان مدینه گوشگزد کرده بود کند که زن از برکت اسالم مستقل به نفـس و متکـى می

ش گشت، اراده و عمل او کـه تـا ظهـور اسـالم بر خوی گره خورده به اراده مرد بود، از اراده و عمل مـرد جـدا گردید، و از تحت والیت و قیمومت مرد درآمـد، و بـه مقامى رسید که دنیاى قبل از اسالم با همه قدمت خـود و در همه ادوارش، چنـین مقـامى را بـه زن نـداده بـود

چنــین تأکیــدي در در ). 2:414، ج1374طباطبــایی،(هاي امام خمینی، بنیانگذار انقالب اسالمی ایـران دیدگاه

به نظر وي، جایگـاه زن در . شودنیز به روشنی دیده می نباشـد، کمتـر برتر از مرد اسالم و انقالب اسالمی اگـر

نیست و زن ایران انقالبی زنـی اسـت در مـسیر تحـول و 198-14/196ج: 1380خمینـی، (نظیـر آسا و بی معجزه

دیگر متفکران مسلمان نیز بر این تحول و تغییر 9).316؛؛19/81ج: 1383مطهـري (شگرف اسالمی تأکید دارند

طبـق 10).71-1384:67،هبـه رئـوف و نوال سعداوي روایت صحیح بخاري و مسلم، عمر بن خطـاب خلیفـه دوم نیز، تفاوت و تغییر رویکرد عرب جاهلی و جامعـه

به زنان را گوشزد کرده -علیه و آله صلی اهللا -محمدي ما در دوران جاهلیـت « : او به صراحت می گوید . است


زنان را به هیچ می انگاشتیم و اسـالم و قـرآن بـود کـه در 11»...حقوق زنان بر مـردان را بـه رسـمیت شـناخت کنـد کـه روایت دیگر، عبداهللا فرزند عمر نیز تصریح مـی

که در باره ما وحی نـازل از ترس آن ) ص(در عصر پیامبر 12.کردیمشود، زبان و رفتارمان را نسبت به زنان مهار می

ــی و ــسؤولیت نیکبخت ــشی از م ــرینش بخ ــتگاه آف دسشوربختی خانواده و جامعـه را بـر دوش مـردان نهـاده

اید، نفـس خودتـان و اي کسانی که ایمان آورده « : استآدمیـان داریـد کـه هیـزم آن تان را از آتشی نگه خانوادهپس، قضا و قـدر الهـی ). 6آیه ،تحریم( » .هاستوسنگ

در تغییر و تعیین سرنوشـت جوامـع، از مجـراي اراده و إن « جاري و ساري مـی شـود ،خواست و اقدام مردان

اهللا الیغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بأنفـسهم؛ در حقیقـت، دهد تا آنـان حـال خـود را خدا حال قومی را تغییر نمی

کلکـم «اگر حدیث شـریف ). 11رعد،آیه (» یر دهند تغیزنان را مانند مردان مسؤول خانواده و فرزندان » مسؤول

، در درجه اول، »والمرأة راعیۀ علی بیت زوجها « داندمیمسؤولیت صیانت و حمایت از این جایگاه را بر عهـده

13.»والرجل راع علی اهل بیته«: گذاردمردان می

نگاري اسالمی خ و تاریخنقش زن در تاریانــد در راه ایفــاي بخــشی از در گذشــته، مردانــی کوشــیده

مــسؤولیت تــاریخی و تمــدنی خــود، در عرصــه ادبیــات نوشتاري، سیماي تاریخی زنـان را آن گونـه کـه دریافـت

آثار نخستین نویـسندگان مـسلمان . اند، به قلم بیاورند کردهلم، به نقش اجتمـاعی دهد که أهل ع نشان می ،در باره زنان

زنان؛ به ویـژه نقـش فکـري و علمـی آنـان، توجـه ویـژه تـوان پرسـید کـه جایگـاه و نقـش بنابر این، مـی .اندداشته

واقعی زنان در گذشته چگونه بوده و این جایگـاه و نقـش نگاري اسالمی، چه بازتابی داشـته اسـت؟ در حافظه تاریخ

چه تـصویري گزارشگران و مورخان چگونه عمل کرده و اند؟از حیات اجتماعی آنان ارائه داده

هاي نخست بـه توجه ستودنی مورخان و اخباریان سده هاي تاریخ ادبی و اجتمـاعی زنـان، نـشان از نگاريتک

هـا نوعی تحرك و نشاط اجتماعی زنـان در ایـن دوران دارد؛ نــشاطی کــه از ســویی، نقــش اجتمــاعی، علمــی،

نمایش گذاشت و از سـوي فرهنگی و هنري آنان را به دیگر، راویان و مورخان را بـه ثبـت و ضـبط آن نقـش

توانست تمام یا بخشی در چنین شرایطی، می . واداشتهـایی کـه داشـت، بـه از این ثبت و ضبط با همه مزیت

کـم، آنـان نیـز دست توانمند زنان اتفاق بیفتـد و دسـت نگاري جامعه خویش باشـند؛ زمامداران روایت و تاریخ

اما چنین نشد و چنانکه گفتیم، این مردان بودند کـه در غیبـت «فضاي شور و نشاط تـدوین و شـوربختانه در

زنان، از نیمه قرن دوم به روایـت و ثبـت نقـش » کبراينگاري جامعه زنان نیز چـون زنان پرداختند؛ یعنی تاریخ

تا آنجا که ما 14. بوده است »مذکر«نگاري مردان، تاریخالـدر المنثـور فـی طبقـات ربـات به جز کتاب ،یمآگاه

) م 1914متـوفی (أثر زینب فواز عاملی سوري الخدورکه در باره تراجم زنـان نامـدار مـسلمان و غیرمـسلمان

نوشته شده است، تا یکصد سال اخیـر، نزدیـک جهانبه همه آثار مربوط به تاریخ و تراجم زنـان، بـه دسـت

15. اندمردان تولید شده

جایگاه زن در تاریخ اسالم گرایانه هاي مهمی که در باره نقش تقلیل یکی از موضوع

محتوا و ،آیدزن مسلمان در تاریخ، به کمک فهم ما می دامنه اطالعات مربوط به زنان است که ادبیات مکتـوب

نقش زنـان در آیینـه . دهدتاریخی ما، در اختیار قرار می عرصه تفکر و تولید دانش، چندان ویژه در این اخبار؛ به

آنچه در منـابع تـاریخی و . باشکوه و قابل توجه نیست هاي سه تـا چهـارده هجـري دیـده تراجم و رجال سده

شود، در قیاس با تاریخ فراگیـر مـردان، بـه اسـتثناي میصـلی اهللا علیـه -شماري از همسران و دختـران پیـامبر

٨٩/جایگاه علمی زنان در تاریخ نگاري مسلمین

دار، صــرفا و شــمار انــدکی دیگــر از زنــان نامــ-وآلــههاي کوتاه و مختصري است به زنان راوي، زنان اشاره

رجال دینی و سیاسی یا زنان یک قبیله و قوم خـاص و یا برخی زنان مشهور و خصوصا زنان شاعر و سـخنور

این نکته را در چند اثر کهن و مهـم تـاریخی . و خنیاگر : کنیممرور می

نخستین یکی از ) ق230متوفی (ابن سعد طبقاتکتاب او در جلـد . ترین آثار تاریخی و رجالی اسـت و جامع

هشتم ایـن کتـاب حـدود سیـصد صـفحه را بـه زنـان صحابی و تابعی و دیگر زنان صـدر اسـالم اختـصاص

هـا و بیش از نیمی از کتـاب در بـاره ازدواج . داده است اسـت و کمتـر از -صلی اهللا علیه وآلـه -خانواده پیامبر

حجـم . دیگر زنـان اختـصاص دارد نصف دوم کتاب به هـاي نـسب شـناختی بزرگی از این مطالب نیز، آگاهی

است و اخبار درخورتوجهی نقـش و جایگـاه زنـان بـه با وجود این، رویکرد مستقل و جـامع . خوردچشم نمی

این کتاب به تاریخ زنان صدر اسـالم سـتودنی اسـت و بـا تراجم زنان صدر اسـالم . پیش از خود، مانندي ندارد

متـوفی (تفصیل کمتر در کتاب طبقات خلیفۀ بن خیـاط تر این مطالـب در بخـشی از فشرده. شوددیده می ) 240

نیز ) ه245ف (ابن حبیب ) 463-396ص(المحبرکتاب خلیفه و ابن حبیب از شاگردان و راویان . دیده می شود

هـشام بـن محمـد بـن سـائب ،نسب شـناس معـروف .هستند) ه205متوفی (کلبی

نیز تنها در جلد ) ق 262ف (مربن شبه نمیري بصري ع، ذیل تـاریخ زنـدگی عثمـان تاریخ المدینهچهارم کتاب

به جایگاه و نقش شماري از شخصیت هـاي زن صـدر ام حبیبــه ام ،صــفیه ام المــؤمنین ،اســالم؛ از جملــه

،همسر مالک اشتر ،نائله همسر عثمان ،عایشه ،المؤمنینأسماء دختر عمیسی اشـاره کـرده و ،بکراسماء بنت ابی

بازتاب انبوه اخبار نقش زنان سده اول هجري بـا . استاخبار زنان سده دوم وسوم در تاریخ محمـد بـن جریـر

.قابل مقایسه نیست) ه 310ف (طبري

طبري نیز المنتخب من ذیل المذیل اخبار زنان در کتاب ایـن کتـاب کـه پیوسـت . دهدهمین تفاوت را نشان می

اي است لی بر تاریخ بزرگ وي است، چکیده گونه تکمیابن سعد که در آن طبقاتبر اخبار زنان صدر اسالم در

و ) ص(هاي پیـامبر به شماري از همسران، دختران، عمه اشـاره ) ص(و زنان راوي پیامبر ،تعدادي از زنان مهاجر

.کرده استابومحمـد عبـداهللا بـن عیون االخبـار جلد چهارم کتاب

در بـاره ) ق276ف (بن قتیبه النحوي الدینوري مسلم ا این بخش یک جنگ ادبی، تاریخی، اخالقی .زنان است

رویکرد عمومی این . و رفتارشناختی در باره زنان است مطالب در باره جامعه زنـان چنـدان افتخـارآمیز و غنـی

ابــن قتیبـه نیـز اطالعــات ،در کتـاب المعـارف . نیـست ،)ص(مـادر بزرگـان پیـامبر تاریخی محـدودي در بـاره

مادران و ،همسران و دختران آن حضرت و نیز همسران برخی از زنان معروف مانند سمیه، مادر دختران خلفا و

. توان یافتعمار میج ( العقد الفرید در کتاب ) ه328ف (احمد بن عبد ربه

بابی را به صـفات و مـسائل و اخـالق ) 88-157/ 7اي راه ابـن قتیبـه را در بـه گونـه زنان اختصاص داده و

تـصویري کـه ایـن 16.رفتـه اسـت عیون االخبار کتاب دهد، در شـأن جامعـه پیـشرو زن مطالب از زن ارائه می

دانستیم چرا ابن قتیبه و ابن اي کاش می . مسلمان نیست اند در مقدمه مطالبشان بـه مقایـسه گاه نخواسته ربه هیچ

گـاه اسـالمی زن در جایگاه زن جـاهلی و نقـش و جای جالـب آنکـه عبـدالرحمن . قرآن و سنت نبوي بپردازند

نگاران معاصر مصري، برقوقی، از نویسندگان و روزنامه نیز راه ابن قتیبه و ابن عبد دولۀ النساء در کتاب پرحجم

تر رفتـه و بـه جایگـاه و ربه را در تراز بزرگتر و حجیم .نقش زن در اندیشه اسالمی نپرداخته است

شاید در میان متـون تـاریخی و ادبـی، بتـوان بیـشترین ، از ابـوالفرج اصـفهانی األغـانی اخبار زنان را در کتاب

جلدي که آن را 24دراین اثر ادبی . یافت) ق 356ف (


ــرب ــوان الع ــدهدی ــز خوان ــد نی ــک(ان ــن: ن ــدوناب ،خلعدد زیادي از اشـعار غنـایی شـاعران ،)1/764ج:1408

ــان، مــی. تعــرب گــزارش شــده اســ ــوان درایــن می تهایی دربارة حدود یکصد وپنجـاه زن بـه دسـت آگاهی

األغـانی مطالب مربوط به زنان در ،عبداالمیر مهنا . آوردأخبار النساء فی کتاب األغـانی آوري و با عنوان را جمع

معلوم است کـه رویکـرد ایـن کتـاب . چاپ کرده است ی از کامال ادبی و شعر غنـایی اسـت و او طیـف بزرگـ

ــسلمان و ــم از م ــاگر اع ــاعر و خنی ــان ش ــردان و زن مآنچه در ایـن . غیرمسلمان را در این اثر گردآورده است

ترین نقـش زنـان در گذشـته کتاب بازگو شده، پررنگ .است

ابن حجر، دائرة المعارف بـزرگ تـاریخ و االصابهکتاب او در این کتـاب . رودتراجم زنان صدر اول به شمار می

سابقه در باره تمیز زنان صحابه از دیگـران بی به تفصیل تن از زنـان 1500هایی در باره حدود پرداخته و آگاهی تهـذیب گزارش ابـن حجـر در کتـاب . ارائه کرده است

تـن از اینـان، 270دهد که تنها حدود نشان می ،التهذیب. راوي معتبر احادیث در جوامع اصیل اهل سنت هستند

.. امرحــوم آیــتالحــدیثمعجــم رجــال 24در مجلــد ــدود ــز ح ــویی نی ــشم 130خ ــه چ ــیعی ب راوي زن ش

پر واضح است که این عـدد بـا صـدها راوي . خوردمی.مرد در جوامع روایی شیعه قابل قیاس نیست

هـا و با مروري گـذرا در کتـاب شناسـی ،افزون بر این ابـن الفهرسـت ماننـد 17،هاي قـدیم و جدیـد فهرست

شـیخ الفهرسـت نجاشی، رجالفهرست مصنفی ال ندیم،ایضاح المکنون فی کاتب چلبی، کشف الظنون طوسی،

هدایۀ العارفین فـی اسـماء ، و الدلیل علی کشف الظنون معجـم اسماعیل پاشا بغدادي، المؤلفین و آثار المصنفین

االعـالم ،المطبوعات العربیـه والمعربـه، الیـان سـرکیس لذریعـه الـی اعمر رضا کحالـه، معجم المؤلفین زرکلی،

، می توان ادعا کرد کـه آقا بزرگ تهرانی تصانیف الشیعه

در میان میراث مکتوب ملل اسالمی تا یک قـرن اخیـر، به عدد درخورتوجهی از آثار نوشته شده توسط جامعـه

به عالوه، هـیچ اثـر . توان دست یافت زنان مسلمان نمی ویژه اثر مهم فلـسفی، کالمـی، مستقل علمی از زنان؛ به

فقهی، تاریخی، جغرافیایی، پزشکی و دیگر رشـته هـاي . شودها دیده نمیعلمی در این فهرستها، دیوان شعر زنان بـیش از همـه آري، در این فهرست

شاهد این سخن، کتـاب بـزرگ . خوردآثار به چشم می عنـوان بـا ) ق694ف (فخرالدین بن مظفـر بـن طـراح

منزلت این کتاب . الشواعر االتی یستشهد بشعرهن است دهد که بزرگ زنان شاعر تا اواخر قرن هفتم را نشان می

به قول سیوطی، باید در باره شناخت آنان به این کتـاب رابعه تا پروین کتاب ). 23: تاسیوطی، بی (مراجعه کرد

که زنان پارسـی گـوي نیز18)زنان شاعر فارسی زبان (ماننـد هجـري قمـري را معرفـی کـرده، 14سده دوم تا

همین تصویر را از جامعه زنان مسلمان و ایرانی در تراز . گذاردکوچکتر به نمایش می

) ه624ف (قفطـی إنباه الرواه علی أنباء النحاه در کتاب ادیب تنها نام یـک زن در میـان نحویـان دیـده 800از 626ف (حمـوي معجم االدباء در کتاب بزرگ . شودمی

شـود کـه عمـدتا شـاعر ینام شش زن ادیب دیده مـ ) هشرح حال ،در این آثار . اند تا دانشمند ادیب ادیب بوده

زنان شاعر و صوفی و محـدث، بیـشترین حجـم را بـه نظر از تراجم عمـومی صرف. خود اختصاص داده است

ها و تراجم گوناگون زنان، پیشینه و کثرت تدوین تذکره واه توانـد گـ در باره زنان شاعر و عارف و محدث، مـی

این در حالی است که کمتـر . روشن بر این دعوي باشد اثري در باره دیگر اصناف علمی زنان در گذشـته دیـده

.می شودوضعیت مطالعات و آثار فقهی زنان در گذشته نیز مانند

آنان و شـاید انـدکی بهتـر از آن » ادبیات علمی «جایگاه استاد سبحانی طبقات الفقهاء جلدي 14مجموعه .است

٩١/جایگاه علمی زنان در تاریخ نگاري مسلمین

هـاي توان از یک نظر، خالصه همه طبقات نگاري می را14فقهاي صحابه و تابعین و شیعه و سنی تا پایان قرن

این مجموعه دربردارنده ترجمـه . هجري قمري دانست حدود پنج هزار فقیه از مرد و زن و از مـذاهب مـشهور

این تراجم بر اساس هـر قـرن و . و زنده اسالمی است لفبایی از قرن اول تـا پایـان قـرن در هر قرن به ترتیب ا

اند؛ اما رقم فقهاي زن در میـان همـه چهاردم تنظیم شده بـیش از نیمـی از ایـن عـدد؛ . رسدفقیه نمی 10اینها به

یعنی چهار فقیه به دوره صـحابه و یـک فقیـه بـه دوره چهار نفر باقی، . تابعین و به حوزه مدینه اختصاص دارد

و حوزه حلب، قرن نهم به ترتیب مربوط به قرن ششم و حوزه جبل عامل، و قرن یازدهم و دوازدهم از حـوزه

اگر پنج فقیه از نه فقیه یـاد شـده؛ یعنـی . اصفهان است وام سـلمه و -ع-حضرت صدیقه طاهره فاطمه زهـرا

دختر شـهید اول و نـواده محمـد تقـی مجلـسی و نیـز همسر شیخ بهایی را از حوزه علمـی شـیعه بـدانیم، بـا

وجه به جمعیت ناچیز و انزواي تاریخی شـیعه دوازده تتوان تحرك علمی زنان امامی در قیاس با اهل سنت، می در هرحال، عدد فقهاي . در جامعه شیعه را مالحظه کرد

.زن در قیاس با فقهاي مرد، بسیار ناچیز استتوان با مالحظه تـراجم بـیش کم شماري فقهاي زن را می

ــاب ــزار زن در کت ــع از ه ــضوء الالم ــز ال ــخاوي و نی سو ) 529ف (قاضـی ابـویعلی طبقـات الحنابلـه هاي کتاب

سـبکی و سـخاوي . سبکی نیز تأیید کـرد طبقات الشافعیه انـد و اي به زنان فقیه و یا فقاهـت زنـان نکـرده هیچ اشاره

ابویعلی در پایان کتابش نام پنج تن از زنانی را آورده اسـت .انددکی استماع حدیث داشتهکه از احمد بن حنبل، ان

هاي جامعه زنان به تصوف و عرفان عملی البته، گرایش تا حدي با ذوق ادبی و شعري آنان قابل قیاس است؛ با این تفاوت که شاید ادبیات مکتوب زنان در در تـصوف

بـا وجـود ایـن، . و عرفان به عدد انگشتان دست نرسـد شناخت چنین تمایلی به ) ه 430(گویا ابونعیم اصفهانی

جایگاهی براي زنان عارف نداشته و یا دائره مفهـومی و ابـونعیم بـا . مصداقی اثر خود را خیلی تنگ گرفته است

ــاب ــه کت ــسبوق ب ــه م ــدات اینک ــسوة المتعب ــر الن ذکاست و آن کتـاب ) ه412-325( ابوعبدالرحمن سلمی

زن عابـد و صـوفی یـاد کـرده اسـت، در 80از بیش از صـرفا بـه ترجمـه 19،ء وطبقـات االصـفیاء حلیۀ االولیا

.حدود بیست زن بسنده کرده استدهد که زنان در جوامع اسالمی به هر این همه نشان می

هـاي اسـالم فاصـله ها و سـده میزان که از نخستین دهه اند، به نسبت رشد جمعیت مسلمانان، در قیاس با گرفته

رکت هاي نخـستین اسـالم از میـزان مـشا ها و سده دههنـوع نقـش . شان کاسته شده است اجتماعی و فرهنگی

. داري بـا گذشـته نکـرده اسـت آنان نیـز تفـاوت معنـی ترین چهره تاریخی جامعه زنان را بایـد در نظـام پررنگ

تربیت، شعر،کتابت، انشاء، ادب و هنر یافـت تـا نظـام زن در عقالنیـت عـاطفی و . دانش و فلسفه و نویـسندگی

ــاي ــساسی و هنره ــرو اح ــشتر از زن در قلم ــف، بی ظریعقالنیت فلسفی و دانش و تحقیق و تألیف و نویـسندگی

هرچند زن درباري، بـه اقتـضاي حـال و . جلوه کرده است ضرورت، گاهی حضور تـامی در میـدان سیاسـت یافتـه و

تر آنکـه، بـه عقیـده برخـی از صـاحبنظران، غالبـا در مهمــابلوي ــه، ت ــدبیر عام ــت و ت ــیسعرصــه سیاس ــه بلق گون

به راستی، چـرا در 20از خود نشان داده است )گراسیبلی(گذشته، حتی یک أثر علمی فاخر و بدیع تـاریخی از زنـان

شود؟ عامـل در باره تاریخ و خصوصا تاریخ زنان دیده نمی این رکود و رشد نایافتگی چیست؟

علل رشد نایافتگی علمی زن مسلمان در تاریخاشاره کردیم که اسالم نه تنهـا عامـل در اول این گفتار

مانـدگی و رشـد نایـافتگی نبـوده کـه بـه گـواهی عقبسابقه و مترقـی را در مورخان، نظام فقهی و اخالقی بی

مطهـري، پاسـخ . جامعه مردان و زنـان بـه وجـود آورد


بـه نظـام حقـوق زن در اسـالم سؤال اول را در کتاب .)145-19:127مجموعه آثار، ج : نک(تفصیل داده است

جایگاه متعالی و قدسی خانواده و زن در قانون اساسـی در مقدمه و در اصول سوم و دهم و (جمهوري اسالمی

و نیز جایگاه زنان در منظر امام خمینـی ) بیست و یکم و نقش و مشارکت آنان در پیـروزي انقـالب اسـالمی

هـا و تنگناهـاي دفاع مقدس، و نیز به رغم وجود تـنش المللی، نقـش و مـشارکت در اجتماعی و بین اقتصادي،

تحصیالت عالی حوزوي و دانشگاهی و در تولید دانش و ثروت و دیگر فرصت هاي اجتماعی بر کسی پوشیده

آن . پس باید به دنبال علت یا علل دیگر بـود 21.نیستها کدامند؟علت

برخی بر این باورند که هبـوط جایگـاه علمـی زنـان و هـا و قلمروهـاي تولیـد ان از محیط کوتاه شدن دست آن

دانــش و ثـــروت، معلـــول طبیعــت نابـــسامان ایـــن گرایانه مکتب خلفـا نـسبت رویکرد تقلیل . هاستدوران

هـاي ها و فتنه به زنان، برافروخته شدن آتش کشمکش اي، از یک سو و تکاثر و تفاخر سیاسی و مذهبی و فرقه

ر، سـبب هاي آزمندانه دنیاطلبان از سـوي دیگـ و رقابت هـا و شد تا استعداد آنان نادیده گرفتـه شـود و سـختی

آموزي بر کـام عمـوم دانـشجویان؛ هاي مسیر دانش رنجویژه زنان که همـواره بـه حاشـیه امنیتـی و حمـایتی به

در چنـین شـرایط . تر آید بیشتري نیاز دارند، تلخ و تلخ دشواري بود که جامعه زن مسلمان، کوشید تا هویـت و

ود را در پــس نقــاب زهــد و پارســایی و معنویــت خــ). 50: 1400،سـید االهـل : نـک (تصوف صـیانت کنـد

شماري از صاحبنظران، انـسداد فکـر و اجتهـاد دینـی، ــد ــذاهب و رش ــصر م ــذهبی، ح ــصبیت م ــشدید ع ت

هاي صوفیانه در میان نخبگان علمی را روزافزون جریان ه معلول این شرایط و نیز التهابات اجتمـاعی پدیـد آمـد

. داننـد پس از تهاجم مغول و سقوط خالفت عباسی می گرایـی نویسنده در جاي دیگر، ذیل بررسی علل مذهب

افراطی و انسداد بـاب اجتهـاد، در بـاره برخـی از ایـن : 1384عزیـزي، : نـک (عوامل تفصیل بیشتري داده است

282-286.(برخی معتقدند که برافروخته شـدن عـصبیت قـومی در

سـرآغاز گـردش جامعـه ،ینـی سـقیفه گزجریان خلیفـه اسالمی از معیار کرامت برخاسته از تقوا و پارسایی، بـه معیارهاي کرامـت مبتنـی بـر قومیـت و جنـسیت بـوده

پیش از ایـن، نظـر عمـر بـن خطـاب را در بـاره .استتحول جایگاه زنان در عصر پیامبر نقل کردیم؛ اما او در

ند که ما اجـازه کدرنگ تأکید می بی ،ادامه همین روایت مـن «دهـیم ورود زنان به هیچ یک از امور خود را نمـی

: 1401بخـاري، (»غیر ان ندخلهن فـی شـیءمن امورنـا نیـز از عبـداهللا ). 190/ 4ج: ؛ نیشابوري، بـی تـا 7/46ج

فرزند عمر نقل شده است که تا پیامبر بود، در بـاره زنـان مـا کردیم؛ همین که وفات یافت، زبـان داري می خویشتن

). 523/ 1ج: ابن ماجه، بی تا(نسبت به زنان گشوده شد شاید بتوان این دیدگاه را نقطه عزیمت دستگاه خالفت

ــرد ــی ک ــوق زن تلق ــاه و حق ــل جایگ ــخن . در تقلی سآمیز ابوهریره در پاسخ اعتراض عایشه بـه إفـراط توهین

-صــلی اهللا علیـــه وآلـــه -وي در روایــت از پیـــامبر و نیز سرزنش عمر بـن خطـاب ) 204:ق1383ابوریه،(

کـه در برابـر ) ص(نسبت به زنان حاضر در خانه پیامبر جسارت وي واکـنش نـشان داده و اصـرار بـر نوشـتن

هایی تواند نشانه آخرین وصیت آن حضرت داشتند، می گرایانه در آستانه وفـات رسـول از این رویکرد واگشت

بـن انـس ). 244/ 2ج:ابن سعد، بـی تـا (باشد ) ص(اهللامالک که مدتی دستیار خانواده پیـامبر بـوده، بـا تأسـف ابراز می دارد که پس از پیامبر، چیزي از تعالیم و سـنن

او در . آن حضرت، حتی نماز، به سالمت نمانده اسـت آمیـز مخاطـب، بـه صـراحت پاسخ به پرسـش تعجـب

ألیس ضیعتم ما ضیعتم فیها؛ آیا همان نماز را «: گویدمیاین روایت ). 1/134ج: 1401بخاري،(» نکردید؟ هم تباه

٩٣/جایگاه علمی زنان در تاریخ نگاري مسلمین

دهد که پـس هاي زیادي از این دست، نشان می و نمونه ویـژه هاي او؛ به، بسیاري از تعالیم و سنت)ص(از پیامبر

. دستخوش تغییر شد،سیره وي در باره زنانکـه جامعـه نوپدیـد اسـالمی و با چنین تمهیداتی بـود

یـات و فرهنـگ اسـالمی ادبیات دینی بـه تـدریج از ادب ــودا و فاصــله گرفــت و از روحیــه دنیــاگریزي آیــین بمانوي، عصبیت عربـی، اسـاطیر تـورات و اسـرائیلیات

هـاي فعالیـت تأثیر پـذیرفت و جامعـه زنـان از کـانون 22.اجتماعی کنار گذاشته شدند

برخی نیز به نقش عامل تاریخ نگـاري زنـان بـه دسـت مـل ایـن هبـوط اشـاره بـه عنـوان یکـی از عوا ،مرداناند؛ ادبیاتی که به جانبداري از مـردان و نکـوهش کرده

آمیـز حیـات البتـه، واقعیـت تبعـیض . زنان گرایش دارد هـاي اسـاطیري، اجتماعی زنان و مردان حتـی در دوران حـضرتی، : نـک (بر این نگرش تأثیرگـذار بـوده اسـت

: 1390؛ کراچی، 68-1387:61؛ سجادي، 71-79: 1386).ده ص چهار

برخی بـر ایـن باورنـد کـه یـک عامـل مـؤثر در رشـد گرایانـه سـنتی هاي تقلیل انگاره ،نایافتگی اجتماعی زنان

عالمان دینی و توجیه و تفسیر خاص آنان از جایگـاه و نگاه دوگانه فردوسـی در . نقش اجتماعی زن بوده است

سندباد نامه ، نگاه تحقیرآمیز و ابزاري به زن در شاهنامهدیـوان غزالـی و کیمیاي سـعادت سمرقندي و ظهیري

عنـصرالمعالی ایـن دیـدگاه را قابوسنامهناصر خسرو و -88: 1388خلعتبـري، : نـک (کننـد به روشنی تأیید مـی

ن قطعـی انگاشـته در این انگاره، هـم نـاتوانی ز ). 105شود و از این رو، توان و مسؤولیتش بـه درون خانـه می

اش برابر با فساد ماعیشود و هم حضور اجت محدود می ــی ــی م ــزي تلق ــود انگی ــی، ( ش ). 170-161: 1391اله

توان گفت این رویکرد، عمیقا در باور سنتی دیگـري میریشه دارد؛ باوري که از یونان باستان تا اواخر رنـسانس

و حتـی در میـان مـسلمین 23در اروپا و شبه قـاره هنـد

زن و در ایـن بـاور، اساسـا . شـود قرون نخست دیده می علم غیرقابل جمعند و دانش، مذکر و نرینه است؛ مـردان

آنـان 24.پـسندند دارند و زنان آن را نمی آن را دوست می طبیعت زن را عامـل بازدارنـده از رشـد علمـی معرفـی

). 37-35: 1393جانعلی زاده، (کردندمیــه زن در دســتگاه ــد ک ــروه معتقدن ــن گ در هرحــال، ای

او بــه اقتــضاي .ا بــازیگرآفــرینش، کــارگردان اســت تــفرســاي فیزیولــوژي خاصــش، درگیــر وظــایف طاقــت

مادري هنگام بارداري و پس از بارگـذاري اسـت و بـه اي آفریده اش به گونه اقتضاي ساختمان مغزي و روحی

شده است که در صحنه بازیگري و قهرمانی نبودن جزو ذات اوست و براي لذت بردن از زنـدگی نیـازي نـدارد

آري اگر فراینـد 25.اي حماسی و قهرمانی کند که کاره اي کنترل شـود بارداري و ضرورت هاي مادري به گونه

یا حتی بـه انحـراف بـرود، زن نیـز ماننـد مـرد امکـان آفرینی و بازیگري در صحنه اجتماع را دارد؛ امـا حماسه

دستگاه آفـرینش چنـین تکلیفـی را بـر دوش او ننهـاده زن در این نگاه، قادر ). 125-1360:114گلی،( است

. هـاي علمـی نیـست به تفکر ژرف و پایـدار در مقولـه کارهایی که به تفکر پایـدار احتیـاج دارد، زن را خـسته

).186-180: 19ج : 1383مطهري،: نک(می کند اگر به شـناخت متقابـل زن و مـرد از ،چنین رویکردي

ـ سانی و یکدیگر و اقناع آنان نسبت به تحصیل حقوق انشان بینجامد، سـتودنی اسـت؛ امـا اگـر چنـین اجتماعی

نگاهی از سوي زنان، به خودکم بینی و فرافکنی مـزمن سوز تبدیل شود و از سـوي مـردان، بـه اهـرم و هویت

. فشار و ستم مضاعف بدل شود، غیرقابـل دفـاع اسـت بینی مبتنی بر ناتوانی و بیماري ایم اگر جهان بیراهه نرفته

نی را یکی از عوامل مهم عقب ماندگی جوامع بیخودکمعالمه طباطبایی در جـایی . اسالمی؛ به ویژه زنان بدانیم

دنیـا سراسـر «:نویـسد به همین بیماري اشاره دارد و می داشـت، زنبارهدرهمچناندادیم،شرحکهراعقائدى


دررازنوداشـت، مـى معمـول گفتـیم کهرفتارهایىوکـه طورىبهبود؛کردهزندانىىپستوذلتگاهشکنجهوگوشتوشدهزنبراىثانوىطبیعتذلت،وضعف

بـه طبیعتاینباورویید،مىطبیعتاینبااستخوانشخـوارى وضعفوزنکلماتومرد،مىوآمدمىدنیا

زنـان خـود نظـر دربلکهمردان؛نظردرتنهانهپستىوبود،شدهبشروانسانچونومترادفهاىواژهمثلنیزخوداینوبودند،شدهوضعمتفاوتىمعانىدراینکهبا

شستشوىوتلقیناثربرچگونهکهاست،عجیبامرىــزى ــممغ ــىفه ــهآدم ــىمعکــوسوواژگون ــرددم » گ

ــایی، ج( ــسیر ). 405: 2طباطب ــت تف ــن اس ــه، ممک البتاجتماعی و تاریخی این بیمـاري، پـاي علـل و عوامـل

سـاالرانه ن بکـشد کـه نظامـات مـردم دیگري را به میـا .استبدادي و شقاوت مذکر، یکی از آنهاست

تفکرات نظـري پیرامـون تنـزل « خان محمدي در مقاله هـاي با اشاره به دیدگاه » جایگاه زنان در جوامع اسالمی

معطوف به سه نظریه سیستمی، فرهنگی و ساختاري در ایـل خصوص تنزل جایگاه زن در جوامع اسالمی، با تم

به دیدگاه عالمه طباطبایی در خصوص انحطـاط زنـان در جوامــع یهــودي و مــسیحی و دیــدگاه قاســم امــین

مانــدگی زنــان در جوامــع مــصري در خــصوص عقــبپـسندد و بـر ایـن بـاور اسالمی، نظریه ساختاري را می

هـا و جوامـع نـشینی تـدریجی دولـت است کـه عقـب ــریعت و ــه ش ــی ب ــی متک ــام سیاس آراء اســالمی از نظ

عمومی، زمینه استبداد سیاسی و فساد اخالقی و سـلطه طبیعی توانگران بر ضعیفان و مردان بـه زنـان را فـراهم ساخت و تدریجا نیمی از جامعه بـزرگ اسـالمی را در

در نقطـه مقابـل، برخـی از . علم و عمل به عقـب رانـد شناسان بر این باورند که در قرن اخیـر وضـعیت جامعه

و بــه بهبــودي گراییــده و پایگــاه زنــان زن در جهــان رسریعتر از ساختارهاي اجتماعی و اقتصادي تحول یافته

بـه عقیـده آنـان، هـیچ ویژگـی شاخـصی بـراي . است

هاي پس از جنگ دوم جهانی، بارزتر از ارزش حکومتخان محمـدي، (ساالري و قانونمداري نبوده است مردم

ذر زن از گـ مرحوم باستانی پاریزي کتاب ). 182: 1378را براي نشان دادن چنین وضعیتی برسـاخته گدار تاریخ

هـاي بـزرگ زنـان حتـی در عرصـه و معتقد بـه ظرفیـت از این رو، سخت از روایـت قـرآن در . سیاستمداري است

ها دفاع هایی از این دست دولت باره دولت بلقیس و نمونه ــی ــد م ــه ). 182- 179: 1383باســتانی،(کن ــی در مقال براهنچنین دیدگاهی را دنبـال » اي بر تاریخ مذکر تکمله«ي انتقاد

کرده است و معتقد است تا نظام مردسـاالري و بـه دنبـال در جهــان گذشــته و امــروز » شــقاوت مــذکر«آن، ســیطره

اش را نخواهد یافت و بایـد حاکم است، زن جایگاه واقعی .طرح دیگري انداخت

بر اثـر در این میان، نباید از محدویت هاي تحمیل شده شک، نظام معیشتی بی. مقتضات زمان و مکان غافل شد

ــر کــشاورزي ســنتی در گذشــته، ــی ب ــصادي مبتن و اقتهاي سنگینی از جهت صـرف انـرژي و زمـان بـر هزینه

زن کشاورز دیروز به دلیـل . نهاددوش مردان و زنان می نقش همانندي کـه در مـدیریت زنـدگی داشـت، کمتـر

هـاي شـت و حتـی بایـسته آموزي دا فرصتی براي دانش زن . توانــست بیــاموزدشــرعی خــود را بــه ســختی مــی

هـاي کـشاورزي، در درون افزون بـر فعالیـت ،کشاورزــاتی، ــپزي، لبنی ــد آرد، آش ــون تولی ــایفی چ ــه، وظ خانــدگی، ــسندگی، بافن ــاغی، ری ــداري، دب ــسندگی، دام ری

پزي، دوزندگی و زادن بچـه و مـدیریت خانـه را در ناندان ابزار و وسـائل، همزمـان بـر دوش شرایط فقر و فق

کوشی و نقش مستقیم زن اندکی پیشتر، سخت . کشیدمیویـل دورانـت . مراتـب بیـشتر بـود در اقتصاد خانـه بـه

ــسدمــی ــدایی، قــسمت اعظــم « : نوی در اجتماعــات ابتترقیات اقتصادي به دست زنان اتفاق افتاد، نه به دسـت

مردان دائمـا بـا هاي متوالی،در آن هنگام که قرن . مردانهاي کهن خود به شـکار اشـتغال داشـتند، زن در طریقه

٩٥/جایگاه علمی زنان در تاریخ نگاري مسلمین

د و هـزاران هنـر اداطراف خیمه، زراعـت را ترقـی مـی کرد که هر یـک روزي پایـه صـنایع خانگی را ایجاد می

)1/42ج:1378دورانت،(» .بسیار مهمی شدزن شهري نیز اگر پرکاري و رنـج زن کـشاورز را و اما

اقتصاد خانواده بود و فاقد امکانـات نداشت؛ اما شریک منـدي از زن امروز بـه علـت بهـره . و وسائل زن امروز

مراتب بیش دستاوردهاي جهان صنعتی و الکترونیکی به از زن دیروز در آسایش اسـت و بـراي تـأمین نیازهـاي

اش محتاج صرف انرژي و زمـان نیـست؛ عادي روزمره و توانــد وقــت بیــشتري بــراي رشــد فکــري پــس مــی

اگر نگوییم که گاهی اوقات، نه از . اش صرف کند علمی.بردپرکاري؛ بلکه از بیکاري نیز رنج می

هاي متفاوت زن و مـرد نویسنده ضمن توجه به ظرفیت هاي ضـروري برخاسـته از ایـن تفـاوت، و و محدویت

رانـدگی توجه به نقش متفاوت عوامل یاد شده در عقب هـاي اسـتبدادي و زنان، نقش تخریبی تفکر و سیاسـت

مردساالرانه حاکمان و رویکـرد تحقیـر آمیـز عالمـان و ایـن بـدان . دانـد تـر مـی ادیبان به زن را از همه برجسته

کـم، معنی است که حیات اجتماعی امروز زنـان، دسـت نخـست، خودبـاوري : به سه اقدام مهـم وابـسته اسـت

دادن ناپـذیر آنـان بـراي نـشان بانوان وکوشش خـستگی شـان؛ دوم، احیـاي فکـر اي پنهان و ناشـناخته هظرفیت

شناسی اسالمی و نظام حقوق زن، و دینی در باب انسان ساالر دینی و بـه قـول اقبـال سوم، صیانت از نظام مردم تــرین ســیماي اســالم؛ یعنــی الهــوري، توجــه بــه مهــم

).171: 1336اقبال، :نک(حکومت اجتماعی

نتیجهبیات تاریخی مسلمین؛ بازتاب تجربه اجتماع زنان در اد

حتی پس از تهاجم مغوالن و در دوران خلفاي عثمـانی هرچنـد از وجـود . و ممالیک مصر قابـل توجـه اسـت

هاي نخستین باید قطع امید کرد؛ امـا رد پـاي نگاريتکهاي تاریخی و تراجم ها در مجموعه بخشی از این نگاره

شـرق اسـالمی بـه مـوازات . متأخر قابل شناسایی است اش، روایتگري کم مانندي از این قش سیاسی و جهانی ن

هـا، ادبیـات عرفـانی، نگارينقش ارائه داده و اکثر تک تراجم و رجال و حدیث و سـنن در ایـن اقلـیم تولیـد

در این روایتگري، اخبـار زنـان نیـز بـه انـدازه . اندشدهشان، انعکاس یافته است؛ یعنی در ایـن حضور اجتماعی

داري میان نقش تاریخی و تاریخ نقش عنیمنابع رابطه م .خوردزنان به چشم می

دهـد کـه جامعـه مطالعه در احوال شخصی زنان نشان مـی هـاي زنان از دوران بعثت، به همـان میـزان کـه بـه کـانون

حکمت یا حکومت و یا هـر دو نزدیکتـر بـوده، فرصـت از مدینۀ . هاي بالقوه داشته است بیشتري براي ابراز ظرفیت

گرفته تا دارالسالم عراق و دارالخالفه دمشق و ) ص(لنبی اهاي شـاخص و تأثیرگـذار اندلس و مصر، اغلب شخصیت

.اندهاي حکیمان و حاکمان و عالمان برخاستهاز دودمانبا وجود این، زنان مسلمان تا سده اخیر و تا عصر امـام خمینی، نه در عرصـه تولیـد اندیـشه و دانـش و نـه در

سندگی و تاریخ نگـاري و روایتگـري، نقـش قلمرو نوی تـوان گفـت آنـان بـه علـت مـی . انـد درخشانی نداشته

»تحمیلی و ناخواسـته و نیـز نادیـده گرفتـه » إستضعافتاریخ علم » بزرگترین غایب « شان، شدن جایگاه انسانی

شک، نادیده گرفتن این جایگـاه و بی. اندو اندیشه بوده به گمـان . علول عواملی است نقشی آنان م کم نقشی یا بی

پیـشه، هـاي اسـتبدادي و سـتم ما، عامل مردساالرانه نظام هـا بینی تحمیلی زنان، آموزه تحقیر و استضعاف و خودکم

حقـوق و ،و ادبیات تحجرآمیز و سـلبی در بـاره منزلـت نقش زنان، از تأثیرگذارترین عوامل رشد نایـافتگی زنـان

ظهـور « ، عـصر »مینیعصر امام خ«گفتگو، بی. بوده است . اجتماعی و علمی زن مسلمان است» و حضور


نوشتپیمطهري، در مقدمه ناتمام کتاب مسأله حجاب، با مقایسه -1

بـدیل زنـان در گانه زنان، به نقش بی هاي تاریخی سه دورانمجموعـه مطهري، : نک(کند انقالب اسالمی ایران اشاره می

).372-370: 19، جآثار27، یکـی از انسان و سرنوشت در مقدمه کتاب مطهري -2

حقوق ،موضوع طرح تحقیق درباره علل انحطاط مسلمین رااو پندار نادرسـت قـشریگران و نیـز . داندزن در اسالم می

دگراندیـشان در بـاره نقـش نظـام حقـوقی زن مــسلمان در نظـام حقـوق زن ماندگی جوامع اسالمی را در کتـاب عقب

.بررسی کرده استنــامی اســت کـه نخــستین بــار در ،عـصر امــام خمینـی -3

اي در اولـین سـالگرد درگذشـت سخنرانی آیت اهللا خامنـه به دوران جدید 9)13/3/69(بنیانگذار جمهوري اسالم ایران

میر احمـد رضـا حـاجتی در ). 56: 1382حاجتی،(داده شد هـاي فرهنگـی و اجتمـاعی شاخص عصر امام خمینی کتاب

.المللی بررسی کرده استویژه در تراز بیناین عصر را؛ بهیا ایهاالذین آمنوا اسـتجیبواهللا وللرسـول اذا دعـاکم لمـا -4

ایــد، ســخن خــدا و یحیــیکم؛ اي کــسانی کــه ایمــان آوردهخوانند پیامبرش را بپذیرید، آنگاه که شما را به چیزي فرامی

).24انفال، آیه( که زندگیتان می بخشد دقیـق وژرفاسـت توصیفیوگرافی،نگاري یا مونتک -5قبیله،مانند خانواده، اجتماعی، واحدیکیاشخصیکاز

هـاي جنبـه کـه یکـدیگر مـشابه اجتماعیواحدیکیاقشرهـاي تـاریخی، آن تک نگـاري . گیردبرمیدرراآنمختلف

هاي توصیفی و موردي بودند که تـا اوائـل دسته از یاداشت هاي آن پس، تدریجا در مجموعه قرن سوم تألیف شده و از

گویـا شـماري از آنهـا . انـد بزرگتر گردآوري و تدوین شده تـاریخ هـایی ماننـد همچنان در دسترس بوده و در مجموعه

معجـم االدبـاء و ، )ق571-499(ابـن عـساکر مدینه دمشق االصـابه فـی تمییـز و ) ق626-575(حمـوي معجم البلدان

البته، بسیاري از . انددهگزارش ش) ق 852(ابن حجرالصحابهــسخه ــا هــمن ــستهــاي آنه ــون در دســت نی ــان . اکن در می

، ابومنذر هشام بن )190متوفی (نگاران، ابوهالل محاربی تک، هیثم بن عدي )ق207متوفی (، واقدي )ق204متوفی (کلبی

، مـدائنی )ق222(، عبـاس بـن بکارضـبی )ق 207متوفی (نگـاري تـاریخی هرچند تک.اند، پر اثر و پیشاهنگ )ق225(

هایی نیـز بعـدا با مدائنی به اوج خود رسید؛ اما تک نگاري، )ق 234متـوفی (به دسـت اسـحاق بـن ابـراهیم موصـلی

.برخی دیگر تألیف شدندو) ق255متوفی (جاحظ اي و تجربه مشترك و وحـدت و تعامـل تـاریخ پدیـده -6

، 2و 1تـاریخ اي را مایکل استنفورد زیر عنوان تاریخ گزاره همـواره بـین ،از نظر او . به گونه دیگري گوشزد کرده است

، داد و 1و تحوالت عینی تـاریخ 2باورهاي مبتنی بر تاریخ ایـن اسـاس، باورهـاي برخاسـته از بـر . ستد دوسویه است

ســاز رفتارهــاي ماســت و همــین گــزارش تــاریخی، زمینــهخواهند شد رفتارها، پس از مدتی، به گزارش تاریخی تبدیل

تبادل تجربـه الدوام در حال کسب وطور، بشر علیو همین).36-1384:34استنفورد، : نک(مشترك است

و ،و مـردان و زنـان بـا ایمـان ،مردان و زنان مسلمان --7و مردان ،و مردان و زنان راستگو،مردان و زنان عبادت پیشه

زنان صدقه و مردان و ،و مردان و زنان فروتن،و زنان شکیباو ،دار، و مردان و زنان پاکدامن و مردان و زنان روزه ،دهنده

کنند، خـدا بـراي زنانی که خدا را فراوان یـــاد میمردان و. آنان آمرزش و پاداشی بزرگ فراهم ساخته است]همه[، ذیل همین 200ص 5، ج تفسیر الدرالمنثور سیوطی در -8

ز منابع حدیثی نقل کـرده آیه و در این باره چندین روایت ا .است

منزلت اجتماعی زنـان از «سید علی نقی ایازي در مقاله -9هاي مهم ایـن منزلـت در منظـر ، به مؤلفه »منظر امام خمینی

).245-1391:222ایازي،(امام پرداخته است هاي بنیـادي دیگـر احیاي جایگاه اجتماعی زنان از برنامه - 10

از این رو، گفته شده اسـت کـه در . پیامبران الهی نیز بوده است زمان زرتشت پیامبر نیز زنان از منزلت اجتماعی عالی برخوردار

اند؛ اما پس از عصر ظهور زرتشت، به تدریج مقام زن تنزل بودهویـژه در میـان ثروتمنـدان، سراسـر نـشینی؛ بـه یافت و گوشـه

).1/306ج: 1378دورانت، (شان را فراگرفتزندگیفی الجاهلیۀ النعد النساء شیئا، فلما جاء االسالم و کنا « -11

ذکرهن اهللا رأینا لهن بذلک علینا حقا مـن غیـر أن نـدخلهن ؛ مـسلم 7:46بخـاري، صـحیح، ج (»...فی شئ من أمورنـا

).190: 4نیسابوري، جرسـول عهدنسائنا على إلىواالنبساطالکالمنتقیکنا -12فلمـا .القرآنفیناینزلأنمخافۀ-وسلمعلیهاهللاصلى-اهللا

بی (ابن ماجه،(تکلمناوسلمعلیهاهللاصلى-اهللارسولمات

٩٧/جایگاه علمی زنان در تاریخ نگاري مسلمین

).1632، ح 523/ 1ج:)تاالناس علىالذيفاألمیرمسؤولوکلکمراعکلکم«-13و بیتهأهلعلىراعو الرجل رعیتهعنمسؤولو هو راعمسؤولۀ هیو زوجهابیتعلىراعیۀو المرأة مسؤولهو

راعفکلکـم أالمسؤولو هو سیدهمالعلىراعو العبد این حدیث ابتدا در منابع اهل سـنت نقـل » .مسؤولوکلکم

؛ 319: 11المـصنف عبـدالرزاق، ج : شده است، از جمله در ــد، ج ــسند احم ــاري، ج2:5م ــحیح بخ ؛ 88،125،ص 3؛ ص؛ سـنن 13، ص 2؛ سنن ابی داود ج 8،ص 6صحیح مسلم، ج

. 343،ص 10و صحیح ابن حبـان، ج 124، ص 3، ج ترمذيهاي اخالق نقلی شیعه در سده هـاي متـأخر سپس به کتاب

ــت ــه اس ــک(راه یافت ــراس : ن ــی ف ــن اب ؛ 6/ 1ج: 1410،ابتــاریخ مــذکر، علــل تــشتت -14) 1/158ج: 1412دیلمــی،

، کتابی است از رضا براهنی کـه بارهـا، از فرهنگ در ایران . منتشر شده است1363و 1358هاي جمله در سال

بـدیل زنـان در انقـالب اسـالمی و پـس از جایگاه بی -15نظیري در اختیار آنـان هاي کم استقرار نظام اسالمی، فرصت

نهاده و به دست آنان آثار علمـی فـراوان و ارزشـمندي در در این . مقاله یا کتاب تولید شده است ،شکل محصول فنی

توسط مرکـز امـور » زن ایرانیدایره المعارف «تدوین میان، همکـاري بنیـاد مشارکت زنـان ریاسـت جمهـوري کـه بـا

تـرین به طبع رسیده، مهم82در سال دانشنامه بزرگ فارسی ایـن . است که توسط این نهاد دولتی منتشر شده است ياثر

صفحه، مشتمل بر دوهزار مدخل از اصطالحات، 918اثر در .استشریات و اسناد زنانههاي امکنه، اشخاص، نهادها، ننام

ان مـی حضور پررنگ نویسندگان زن در تألیف این اثـر نـش که تدوین کنندگان به استفاده از توان تخصـصی زنـان، دهد

، هرچنـد کاسـتی هـاي آن را نیـز انـد اهتمامی خاص داشته تا جـایی کـه .)ش1383زیبائی نژاد، (توان نایده گرفت نمی

، ا ألف عن المرأة واألسرة معجم م آگاهیم، کتاب پنج جلدي هـاي تـرین کتـاب شناسـی نوشته ام علی مشکور، از جـامع

بخـشی از ایـن . موجود در موضوع مطالعـات زنـان اسـت . اندمطالعات، به دست زنان تدوین یافته

بـا عنـوان العقـد الفریـد مجموعه اخبار زنان در کتاب -16 هنـا تهیـه و اخبارالنساء فی العقد الفرید به دست عبداالمیر م

.تدوین شده است

-در این جستجو، از نـرم افـزار کتابخانـه اهـل بیـت -17.امبهره گرفته-علیهم السالم

کتاب دیگري با همین عنوان از سید محمد علی کـشاورز - 18گویا این کتاب مدتی پس از کتاب . صدر به چاپ رسیده است

یز با عنـوان کتابی ن. خانم پروین شکیبا تولید و چاپ شده است نوشـته از رابعه تـا پـروین، 1گلهایی از گلستان شعرفارسی، ج

.حشمت اهللا ریاضی به چاپ رسیده استخطیب بغدادي معاصر ابونعیم، نیز در تاریخ بغداد تنها بـه - 19

این در صورتی . شخصیت زن پرداخته است 30ترجمه حدود قبـل سـال 200، بیش از )230متوفی (است که محمد بن سعد

نفر از زنان صحابه و تابعین و اتبـاع 600در همین شهر، بالغ بر بـا . ویژه زنان مدینه را فهرست و گزارش کرده است تابعین؛ به

ماندگی جامعه زنان در مرکز توان به پدیده عقب این مقایسه می .خالفت اسالمی تاحدي واقف شد

اصــطالحی اســت از » Bli cracy /بلــی کراســی«-20phallo«حوم باستانی پـاریزي کـه در برابـر اصـطالح مر

cracy / داري=احلیل کراسیگویا . به کار برده است » مردمقبل از ایشان، اصطالح دوم را برخی از نویـسندگان مغـرب

در هـر حـال، ). 7: 1360براهنـی، : نـک (انـد زمین به کار بـرده دینوسیله باستانی این اصطالح را از بلقیس، ملکه سبأ گرفته و ب

به سبک و روش پسندیده حکمرانی زنان در برابر روش ناپسند باستانی ضمن اظهـار برائـت . حکمرانی مردان اشاره کرده است

هاي رایج فمینیستی، بر این باور است کـه مـردان در از گرایش نمایشگاه تاریخ سیاسی خود، تابلو قابل دفاعی از خود برجـاي

انـد اشنه شهوت و شکم خود چرخیده آنان غالبا بر پ .اندنگذاشته).254- 1382:249باستانی پاریزي: نک(

دهد که نرخ رشد سواد در جامعه از مطالعات نشان می -21رسـیده 1383در سـال /. 85به حـدود 1355در سال /. 30

نـرخ رشـد جمعیـت دانـشجویان پذیرفتـه شــده در . اسـت ها به بـاالي هو در برخی رشت /. 60به باالي /. 30دانشگاه از

).83-82: 4،ج1387کالنتري، (رسیده است / 70، تأسـیس دفتـر 1387تأسیس رشته گرایش مطالعات زنان از

، تأسـیس جامعـه الزهـراء و حـوزه 1377مطالعات زنان در به دستور امام راحـل و رشـد 1363علیمه خواهران از سال

6700درصدي استقبال و پذیرش طالب خـانم از 100باالي ، تشکیل بـسیج 1387تا 1384در بازه زمانی 13600به نفر


و رشد آمار 1358گیري بسیج در خواهران همزمان با شکل میلیون نفر در قالـب صـدها پایگـاه و 5بسیجیان خواهر تا

ــان در ســتاد مقاومــت وگــردان هــاي الزهــراء و فعالیــت آنهــاي هــاي پژوهــشی و آموزشــی از دیگــر شــاخصحــوزه

ی زنان در جامعه ایران پـس از انقـالب بـه رشدیافتگی نسب ). 98-96: همان( شمار می رود

هاي منتـشر شـده توسـط زنـان نویـسنده در سـال تعداد کتاب پنج برابر افـزایش ،1376عنوان، نسبت به سال 5378با ،1386

نفـر 1386،3643تعداد زنان مؤلف در سـال .دهدرا نشان می : همـان (لفان کـشور اسـت کل مؤ /. 16گزارش شده که بیش از

تعداد زنان صاحب امتیاز ومدیرمسؤول مطبوعات داخلی ). 104اسـت 78- 1375هـاي نفر در سال 91به 1366نفر سال 12از هـاي تعداد اعضاي هیأت علمی زن در دانـشگاه ). 105: همان(

بـه 1378نفـر در سـال 1887دولتی وابسته به وزارت علوم از ). 220: همـان ( زایش یافتـه اسـت افـ 1384نفر در سال 5608

ــر از ــشجویان دخت ــداد دان ــر در ســال 49085تع ــه 1365نف ب18رســیده کــه افــزایش حــدود 1385نفــر در ســال 888799

بـر ایـن ارقـام بایـد ) 216: همـان ( دهـد برابري را نـشان مـی از 93در سـال . هاي زنان در کنکور سالیانه را نیز افـزود برترین

ــان ــدگ36میـ ــر برگزیـ ــور نفـ ــد 18ان کنکـ ــر زن بودنـ نفـ)http://www.irna.ir/fa/News/81267886 (

ویل دورانت موضع آیـین بـودایی در بـاره زن را بـه -22داند و معتقد است که رهبران هـر مواضع مسیح همانند می

دو آیــــین از حــــضور زنــــان در جامعــــه ناراحــــت در تاریخ مـسیحیت فقـط ). 340/ 1ج: 1378دورانت،(بودند

یک خانم به نام هیپاتیا، فیلـسوف نوافالطـونی اسـکندرانی خورد که سرنوشت دردناك اعدام به چشم می ) م415متوفی(

و مثله شدن پیکرش درس عبـرت همیـشگی بـراي جامعـه گاه قـدم در هاي میانی شد تا آنان هیچ زنان مسیحی در سده

:1393داودي،: نـک (منطقه ممنوعـه عقـل و فلـسفه ننهنـد ــسه). 187-198 ــل از انقــالب فران ) م1799-1789(آري، قب

حتی یک زن نویسنده بزرگ در سراسر تاریخ غرب به چشم )12: 1360براهنی، (خوردنمیزنان هند ماننـد خواهرانـشان «:ویل دورانت می نویسد -23

در اروپا و امریکاي پیش از زمان ما، در صورتی از آمـوزش اده و اصیل باشـند یـا شدند که یا بانوي بزرگز برخوردار می

مهابهاراتا آموزش وداها را براي زن به منزلـه . روسپی معابد ).1/379ج: دورانت(دانستوجود آشوب درقلمرو او می

ابن عبدالبر قرطبی با سـند پیوسـته از مـسلم بـن شـهاب -24العلـم ذکـر «: کند که گفتـه اسـت ق نقل می 124زهري، متوفی

ابن ). 83: م2000ابن عبدالبر، (» تهمیحبه ذکورة الرجال یکره أنوث ) ع ( الحدید همین مفهوم را در حدیث غیرمستندي به علـی ابی

).267/ 20:ق1404ابن ابی الحدید،( دهدنیز نسبت میقهرمانـه بـه معنـاي قـوت و برخی بر این باورنـد کـه -25

. نیـست ،که در لغت فارسی ترجمه شده اسـت توانمنديبی است که از فارسی اخذ شده و به این تعبیر، یک تعبیر عر

پـردازد؛ به امـور مـی اکسی که مباشرت به معنی طور خالصه زن را مباشر همه جانبه در امـور معنی حدیث این است که

زندگی خود ندانید و گمان نکنید که شما بـر آنهـا ریاسـت و تمام کارهاي خانه و اطفال را به عامل مشخصی به ،دارید

تعامل حقیقی و درست این اسـت کـه . یدنکننام زن واگذار اسالم به مردان تکلیف . باید طبیعت زنان در نظر گرفته شود

مثل گل برخـورد »داخل خانواده «کرده است که با زنان در هاي سیاسی، ربطی به ساحت بنابر این، مفهوم قهرمانه . کنند

موسوي پور و منتظري، : نک(تحصیل علم ندارد و اجتماعی،1392 :111-125.(

منابعکتابهاي فارسی-الف

گـذر زن ). م2003/ش1382.(باستانی پاریزي، ابراهیم -.نشرکیانا: ، تهراناز گدار تاریخ

، احیاي فکري دینـی در اسـالم ). 1336.(اقبال، محمد -.بی نا: ترجمه احمد آرام، تهران

، پژوهـی تاریخدرآمدي بر ). 1384. (استنفورد، مایکل -.سمت: دقی، تهرانترجمه مسعود صا

تــدوین ،صــحیفه نــور ).1370(.روح اهللاخمینــی،-سازمان چـاپ و : سازمان مدارك انقالب اسالمی، تهران

.انتشارات ارشاددیخورشدختر؛ایپاتیهکتاب.)1393(.، بهرنگ يداود-

.انتشارات راز نهان: ، تهراننیزمفرزندــام جیمــز- ــت، ویلی ــاریخ تمــدن.)ش1378.(دوران ، ت

٩٩/جایگاه علمی زنان در تاریخ نگاري مسلمین

انتـشارات علمـی و : جمه احمد آرام و دیگران، تهران تر.فرهنگی

هایی از گلستان شعر گل).1381.(حشمت اهللا ،ریاضی-.نابی: ، تهرانحشمت اهللا ریاضی،فارسی

، مبانی و تاریخ تحول اجتهاد ). 1384.(حسینعزیزي،-.بوستان کتاب: قمه درآمد، مروري بـر کارنامـ ). 1387.(کالنتري، ابراهیم -

: ، تهـران 4، ج ساله نظـام جمهـوري اسـالمی ایـران سی.انتشارات دانشگاه تهران

احـوال دررسـاله هشت).1390(.زیانگکراچی، روح -مطالعــاتوی انــسانعلــومپژوهــشگاه: تهــران،زنــان.یفرهنگ

: ، تهـران 1ج، مجموعه آثار). 1383. (مطهري، مرتضی -.انتشارات صدرا

: ، تهران19ج جموعه آثار، م ).1383. (-----------.انتشارات صدرا

هاي عربیکتاب: بتنبیه الخواطر و تنزیـه ). ق1410.(امورابن ابی فراس، -

. مکتبه فقیه: ، قمالنواظر: ، قـم شـرح نهـج البالغـه ). ق1404.(ابن ابی الحدید -

).افست(منشورات مکتبۀ آیۀ اهللا مرعشی نجفی، الصحیح). ق1414(.ابوحاتم محمد بستی ابن حبان، -

ترتیب و تألیف علی بن بلبان، تحقیق شعیب االرنـؤوط، .مؤسسۀ الرساله: جابی،فـی تمییـز الـصحابه االصـابه ).ق1415.(ابن حجـر -

.دارالکتب العلمیه: بیروتدار : بیــروتتهــذیب التهــذیب،). ق 1404(.-------

.الفکرادر، دارصـ : ، بیروت المسند). بی تا . (احمد ابن حنبل، -

.نابیمقدمـه دیـوان ). ق1408.(ابن خلـدون، عبـدالرحمن -

.دارالفکر: ، تحقیق خلیل شحادة، بیروتالمبتدأ والخبر

، الطبقـات الکبـري ). بی تا (.ابن سعد، ابوعبداهللا محمد -.دارصادر: تقدیم و تحقیق احسان عباس، بیروت

الشواعر االتـی ).تابی.(فخرالدین بن مظفر ابن طراح، -.شهد بشعرهنیست

، عقدالفریـد ال). ق1404.(ابن عبد ربه،احمدبن محمـد -.دارالکتب العلمیه: تحقیق مفید محمد قمیحه، بیروت

، عیـون االخبـار ). ق1424(.قتیبه، عبداهللا بن مسلم ابن-: شرح و ضبط و تعلیـق یوسـف علـی طویـل، بیـروت

. دارالکتب العلمیهـ . (ماجه، محمد بن یزیـد قزوینـی ابن- ، الـسنن ). تـا یب

.دارالفکر للطباعۀ: تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروتترجمـه ،الفهرست).1381.(ندیم، محمدبن اسحاق ابن-

.انتشارات اساطیر: و تحشیه رضا تجدد، تهران). ق1410.(، ســلیمان بــن اشــعث سجــستانیداودوابــ-

دارالفکـر : ، تحقیق سـعید محمـد لحـام، بیـروت السنن.شرللطباعه و الن

، بـی اضواء السنه المحمدیه ).ق1383.(محمد ابوریه،-.نشر البطحاء. جا، طبقـات الحنابلـه ).بی تـا .(ابویعلی، ابوالحسن محمد -

.دارالمعرفه: بیروت؛ جـامع ابـن عبـدالبرقرطبی ). م2000.(أبوعمر یوسف -

، تحقیـق مـسعد عبدالمجیـد محمـد بیان العلم و فـضله .العلمیهدارالکتب: بیروت،السعدي

ــسین - ــن الح ــی ب ــوالفرج عل ــفهانی، اب ). ق1415.(اص.احیاء التراث العربی: بیروت،االغانی

ـ ا). ق1401. (محمـد بـن اسـماعیل بخاري، - ، صحیحل.دارالفکر للطباعه و النشر: بیروت

: ، بیـروت دوله النساء ).ق1424.(، عبدالرحمن برقوقی-.دار ابن حزم

هدایۀ العـارفین فـی ). تابی .(بغدادي و اسماعیل پاشا -دار احیـاء : ، بیـروت آثـا المـصنفین اسماء المـؤلفین و

).افست(التراث العربیایـضاح ).بـی تـا .(و اسماعیل پاشا -------------


تحقیــق و ،ل علــی کــشف الظنــونذیالمکنــون فــی الــ: تصحیح محمد شرف الـدین و رفعـت بیلگـه، بیـروت

).افست(داراحیاء التراث العربیالجـامع /الـسنن ). ق1403.(محمـدبن عیـسی ذي،ترم-

دارالفکر : ، تحقیق عبدالفتاح عبداللطیف، بیروت الصحیح. للطباعۀ و النشر

الذریعـه الـی تـصانیف ). ق1403.(تهرانی، آقا بـزرگ -.داراالضواء: ، بیروتالشیعه

کـشف الکاتـب، . )بی تـا .(چلبی، مصطفی بن عبداهللا -قـدیم آیـت اهللا مرعـشی عن العلوم و الفنـون، ت الظنون

).افست(دار احیاء التراث العربی: نجفی، بیروتارشاد االریب (معجم االدباء ).ق1400.(یاقوتحموي،-

.دارالفکر للطباعه والنشر: ، بیروت)الی معرفه االدیبتـاریخ ).ق1417.(احمـد بـن علـی ،بغـدادي خطیب-

.درالکتب العلمیه: ، بیروتبغدادمعجــم رجــال ). تــابــی.(ســويخــویی، ابوالقاســم مو-

.جا، بیو طبقات الرواةالحدیثارشاد القلـوب الـی ). 1412.(دیلمی، حسن بن محمد -

.الشریف الرضی: ، قمالصواب، عیـون االخبـار ). م2003.(عبداهللا بن مـسلم دینوري،-

.دارالکتب العلمیه: بیروتدارالعلم : بیروت، االعالم).م1980(.زرکلی، خیرالدین -

.یینللمالــبحانی،- ــرس ــاء ).ق1418.(جعف ــات الفقه ــمطبق : ، ق

. مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل بیتطبقات ). بی تا (.سبکی،تاج الدین عبدالوهاب بن علی -

، تحقیـق محمـد محمـود الطنــاحی و الکبـري الـشافعیه .دار احیاء الکتب العربیه: عبدالفتاح محمد الحلو، بیروت

الــضوء ). ق1412(.ســخاوي، شــمس الــدین محمــد-.دارالجیل: ، بیروتالهل القرن التاسعالالمع

معجم المطبوعـات العربیـه . )ق1410.(سرکیس، الیان -منشورات مکتبـۀ : تقدیم احمد پاشا تیمور، قم ،والمعربه

.آیت اهللا مرعشیدیـن و ). 1384. (سعداوي، نوال، و هبه رئوف عـزت -

اپ و نشر شرکت چ : ترجمه زاهد ویسی، تهران ،اخالق.المللبین

: ، قـم الـدرالمنثور ).ق1404. (، جـالل الـدین سیوطی-.کتاب خانه آیت اهللا مرعشی نجفی

نزهـۀ الجلـساء فـی ).بی تـا (.----------------. مکتب القرآن: ، القاهرهاشعار النساء

ــدالرزاق- ــا. (صــنعانی، عب ــی ت ــق المــصنف). ب ، تحقی.بی نا: جاعبدالرحمن االعظمی، بی

ــایی،- ــسین طباطب ــد ح ــزان). 1374. (محم ، 2ج، المی.دفتر انتشارات اسالمی: قمترجمه موسوي همدانی،

تــاریخ االمــم و ). ق1403.(طبــري، محمــدبن جریــر-.مؤسسۀ االعلمی للمطبوعات: ، بیروتالملوك

المنتخب من ذیـل ، )ق1358. (طبري، محمدبن جریر -.مؤسسۀ االعلمی للمطبوعات: ، بیروتالمذیل

طبقـات ). م2010. (ابن ابی یعلی، محمد بـن محمـد -.دارالمعرفه: ، بیروتالحنابله

، تحقیـق الفهرست).ق1417.(طوسی، محمدبن حسن -.مؤسسه نشرالفقاهۀ: جواد قیومی، قم

إنبـاه الـرواه علـی . )ق1424.(قفطی، علی بن یوسف -.المکتبه العصریه: ، بیروتانباء النحاه

: بیـروت ،معجـم المـؤلفین ).بی تا (. کحاله، عمر رضا -.مکتبۀالمثنی

معجم ما ألف عن المـرأة ). ق1434(.مشکور، ام علی -.ۀدارالزهراء الثقاف:، قمواألسرة

أخبـار النـساء فـی کتـاب ). ق1413.(مهنا، عبـداالمیر -.مؤسسۀ الکتب الثقافیه: بیروت،األغانی

ــی- ــی،احمدبن عل ــماء .)ق1416.(نجاش ــت أس فهرس.مؤسسۀ النشر االسالمی: قم،لشیعهاصنفی منید،زن). 1384(.عزترئوفهبهوي السعداونوال-شـرکت چـاپ و : ترجمه زاهد ویسی، تهران ،اخالقو

. نشر بین الملل: ، بیروت الصحیح). بی تا (.، مسلم بن حجاج نیسابوري-

.دارالفکر

١٠١/جایگاه علمی زنان در تاریخ نگاري مسلمین

مقاالت-جنقـش هبی سنتکردیروی میپارادانقد«). 1391.( یاله-

.164ی اپیپشماره،حوزهمجله،»مسلمانزنی اجتماعمنزلت اجتماعی زنان « ). 1391(.سید علی نقی ایازي،-

-222، ص 64، ش مجلـه حـوزه ، »از منظر امام خمینی 245.

، »تـاریخ مـذکر اي بـر تکملـه « ).1360.(رضا براهنی،-.27ش ،مجله آرش

ــدر و الدن - ــستی، حیــ ــوب بــ ــانعلی زاده چــ جــموقعیت و نقش زنان مسلمان در علم، «.)1393(.ريرهب

ــرب ــران و غ ــاریخی ای ــسه ت ــعه »مقای ــصلنامه توس ف.2، ش8دوره اجتماعی،

: ، قم عصر امام خمینی ، )1382.(حاجتی، میراحمدرضا -.مؤسسه بوستان کتاب، چاپ ششم

عوامـل افـول فهم علـل و «). 1386(.حسنحضرتی،-، بازتـاب اندیـشه مجلـه ،»جایگاه زن در ایران اسـالمی

.93ش ، 1386بـه ي انتقـاد ی نگـاه «). 9-1388.(يبهادر،يخلعتبر-

تـا انیـ طاهرازی فارسکهنمتوندری رانیازنگاهیجا.12ش،مشکوة،»انیخوارزمشاه

تفکرات نظري پیرامون «). 1378.(کریمخان محمدي، -

مجلـه علـوم »تنـزل جایگـاه زنـان در جوامـع اسـالمی .7ش ،)ع(باقرالعلوم سیاسی دانشگاه

مجلـه » دائره المعارف زن ایران «).1383(.زیبایی نژاد -. 5، ش حورا

وزن«.)1387.(گـران یدسجادي، سـید علیمحمـد و -.57، ششناختمجله،»هبوط

، »طبقـات النـساء « ). 1400.(سید االهـل، عبـدالعزیز -.50، ص 1، ش منبر االسالم

.دآبـادي و دیگـران حسین؛ سید اصغر محمو عزیزي،-عالقۀ المصادر المکتوبـه بالروایـات الـشفویه، ). 1389(

.3،ش17دورهسـید سـعید رضـا و سید محمد حسین موسوي پور، -

بررسی واژه قهرمانـه در کـالم امـام « ).1391.(منتظري.63ش فصلنامه علمی و پژوهشی علوم حدیث،، »علی

نگـاه درزنتطبیقـى بررسى«).1380(.مبلغي موسو-ي هاپژوهشفصلنامه،»فمینیسمواسالمادیان؛جاهلیت

.27،ش یقرآنمجلـه ،»مـذکر خیتاربهی پاسخ«).1360.(رانیگلی، ا -

.27،ش1360،آرش.

ایران استبداديشهر نآرمانگاه فالسفۀ عصر روشنگري فرانسهازعهد صفويایرانبهتنگرشی متفاو

**سارا رکنی-صفورا ترك الدانی

چکیدهبدون شک، در ایران باسـتان، . شودریزي آیندة آن سرزمین میدر تاریخ هر سرزمینی نقاط عطفی وجود دارد که باعث پی

بـه از حکومـت نـوعی شـد ، موجبرسوم رایجواز شرایط اقلیمی و آداب پذیريتأثیرراهی حکومت و با مذهب با هم یایرانـ شـد ، باعث ي بود استبدادحکومت که این .ها داشته باشد ید که تفاوتی ماهوي با حکومت دیگر سرزمین آوجود

. هاي آن در آثارشـان بپردازنـد به تشریح ویژگی هکویسندگان دیگر ممالک بر آن شدند که ن طوريشکل بگیرد؛ به آرمانی ـ هتوان گفت که نقطۀ درخشان حضور خارجیان در ایـران در دورة صـفوي بـود ت می أجربه هـاي ، سـفرنامه تردیـد یو ب

ن، میـا در ایـن . آن زمان بـوده اسـت مذهبی ایران و سیاسی و دهندة اوضاع اجتماعی خوبی نشان موجود از این دوران به و هفـدهم هـاي سـده ایران آرمـانی تاها بر آن شدند ازجمله مونتسکیو و ولتر با مطالعۀ این سفرنامه ،ان توانایی نویسندگ،هاي سـیاحان خـارجی در نوشتار حاضر، با تکیه بر مستندات برگرفته از نوشته . را در آثارشان به تصویر بکشند هجدهم

ولتـر و : و دیگر فالسـفه؛ چـون مونتسکیوآثار آرمانشهر ایران بر ذاري تأثیرگتا ایم ازجمله شاردن و تاورنیه، تالش کرده هـاي گذشـته گیري حکومتهجدهم را مطالعه کرده و به تأثیر این آثار بر روي تئوري آب و هوا در شکل قرن انفیلسوف

یو بـا تکیـه بـر چـه را پاسخ گوییم کـه مونتـسک پرسشهمچنین، این . بر ایران که مونتسکیو به آن باور داشت، بپردازیم و در اصل، آیا ارائه چنین نظریـاتی دانست؟میگرفته از اقلیم گرم و خشک آن تأدولت استبدادي ایران را نش ،مستنداتی

در این باب موافق واقعیات موجود بوده است یا خیر؟

واژه هاي کلیدي.وهواو آبمونتسکیو، شاردن، زرتشت، استبداد، توماس مور، تئوري اقلیم،شهرآرمان

استادیار دانشگاه اصفهان[email protected]@tararokniدانشجوي تهران**



هفتمدورة جدید، سال، پنجاه و یکمسال 120-103، ص1394بهار ، )25پیاپی (اولشمارة


مقدمهکمیـت اادبیات هر دوره تحت تأثیر عواملی است کـه ح

ان را رقـم وراقتصادي و سیاسی آن د و مسائل اجتماعی دست گوناگونوصف، همواره نویسندگان بااین .دزنمی

رسـالت خـود را کهاند به قلم شده و به دنبال این بوده ر قـرن گونـه کـه د همـان .در آثارشان به انجام برسـانند

les(هجدهم در فرانسه، از فالسفه عـصر روشـنگري

Lumières ( آید؛ پس از مرگ لـویی سخن به میان میــاردهم ــال ) Louis XIV(چه ــه 1715در س ، جامعاي ســرعت تغییــر کــرد و ادبیــات بــا چهــرهفرانــسه بــه

اي کـه گونـه تر از قبل در جامعه ظاهر شـد؛ بـه متفاوتشـان، بـر روي منطـق، نویسندگان بیش از پـیش در آثار هـا؛ از جملـه سیاسـی، شکیبایی و آزادي در تمام حوزه

به بیانی دیگـر، در قـرن . اجتماعی و مذهبی تکیه کردند هجدهم، کلمه روشنگر بـراي آن دسـته از نویـسندگان،

شود که با تأکیـد بـر هنرمندان یا دانشمندانی استفاده می بـردن گرایـی، درصـدد از میـان روي عقل، منطق و علم

هاي بـه تفکرات خرافی، اعتقادات پوچگرا و پیشداوري هاي گذشته بودند، و ایـن مبـارزه ارث برده شده از دهه

محقق نشد مگر پس از مرگ لویی چهاردهم که فرصتی هـاي فراهم آورد تا آنها بتواننـد در آثـار خـود، از ایـده

ــد ــشر کنن ــا را منت ــاع و آنه ــان دف ــان . جدیدش در میتـوان بـه مونتـسکیو روشـنگري، مـی نویسندگان عصر

)Montesquieu( ــدرو ــرت )Diderot(، دیـ ، آالمبـ)d’Alembert( روســــو ،)Rousseau ( و ولتــــر)Voltaire ( در زمینه ادبیات نگارشی اشاره کرد، که از

این میان، نقـش مونتـسکیو در مقالـه حاضـر بـراي مـا هـا ترس از سانسور و مخالفت، آن . تر بوده است پررنگ

یاجتماع-سیاسیهايکاستیاز کهداشتمیر این را بآرمانی سـخن بگوینـد؛ کشوري خود در قالب سرزمین ــشور ــت و يک ــرار داش ــت ق ــه در دوردس ــانی ک آرم

از این رو، سفرهاي سفراي . ودبدر آن ممکن هاناممکنجاي ایران، باعث شد اروپایی، از جمله شاردن، به جاي

منزلـه کـشوري آرمـانی تا اروپاییان به این سرزمین بـه .توجه کنند

، درنتیجــۀ ســفرهاي هجــدهمو هــاي هفــدهمســدهدر هـاي سـفرنامه ،بـه ایـن سـرزمین فراوان صورت گرفته

بسیاري بـر جـاي مانـد کـه ایـن اتفـاق بـا شـکوفایی یـک از. همزمـان بـود هجدهمهاي فلسفی قرن نظریه

هـا و مـشاهدات مـستقیم از جامعــه و طـرف، سـفرنامه هـاي طرف دیگر، بازنویسی موضـوع ران و از فرهنگ ای

خـوبی بـه هـا آناستفاده از و هابرگرفته از این سفرنامه شـاردن نیـز .اسـت این دوره دهندة توجه به ایران نشان

در ایـران هـاي بـسیاري سـال کـه سفرایی بـود ازجمله ــفرنامۀ ده ــرد و س ــت ک ــدياقام ــهجل ــورت اش ب ص

همچــون،اندائرةالمعــارفی بــراي دیگــر نویــسندگ ، آنبـر عـالوه . درآمـد به صورت کتابی مرجع مونتسکیو

فردي بـود نخستینگذار فلسفۀ سیاسی، مونتسکیو، پایه در همچنـین، وا. را مقایسه کرد هاي گوناگون که دولت

وي . پیشقدم بـود حوزة ارائۀ قواعد سیاسی براي جوامع فرانسوي ايهفیلسوف و نویسند و شناسجامعه عنوانبه. پرداختن به علـوم در ارتبـاط بـا حکومـت بـود فتۀشی

وي دهنـدة تفکـر خوبی نـشان او به روح القوانین کتاب مختلـف ایـن هاي در بخش يو. هاستحکومت ةدربارو بـا را توصـیف دولت استبدادي حاکم بر ایران ،کتاب

مطالعات بسیار و اسـتناد بـه کتـب شـاردن و تاورنیـه، وهـوا، طبق نظریۀ آب . تده اس کر اثباتسخنان خود را

تواند بر طبیعت بشر و تعیین که اقلیم می بودوي معتقد ترتیـب، مونتـسکیو ایـن بـه .اش اثـر بگـذارد نوع جامعه

ــران را در ایجــاد آب ــیم گــرم و خــشک ای وهــوا و اقلو قوانین هدانستمیدخیل کشور حکومت استبدادي این

.ه استدکرآن را ذکر

١٠٥/آرمان شهر ایران استبدادي

اي گونـه ، بـه کـرد ان بازدیـد ایـر از شـاردن دورانی کـه که همیشه مـذهب و سیاسـت بـاهم استتوصیف شده

نهادهـا علـت جـدانبودن از هـم و همین اندهعجین بود بـوده اصلی وجود حکومـت اسـتبدادي در ایـن کـشور

از پــیشنبایـد از ایـن نکتـه غافــل شـد کـه تـا . اسـت کشور وجود نداشت و همـواره درزرتشت، دین رسمی

از بـا نافرمـانی جاي ایران،در جاي التی،هاي ای حکومتاي و هـاي منطقـه جنـگ حکومت مرکزي باعـث بـروز

دیـن امـا بـا اسـتقرار شـدند؛ بسیاري مـی هاي نظمیبیها کـاهش نظمیعنوان دین رسمی کشور، بی زرتشت به

آنچـه ولـی ؛تري پیدا کـرد یافت و کشور بافت منسجم ؛رة ساسـانیان مربـوط بـه دو تنهانه ،خواهیم بگوییم می

ــه همــۀ دوران ــوط ب ــراین. هاســتبلکــه مرب اســاس، باثـر در شـاردن انندم که آنچه مسافران شرق م یابیدرمی

اءجاي گذاشتند، منش براز اوضاع ایران آن زمان خویش آرمانی در افـرادي چـون مونتـسکیو و هاياندیشهبروز

شـهر خـود را بـر مبنـاي کـه آرمـان ؛ افـرادي ولتر شـد ایـن تـأثیر . سرزمینی چون ایران بنـا نهادنـد شناخت از

بخصوص در آثار ولتر نمایانگر شناخت او از زرتـشت حـال کـه بـه آنـان درعـین . وي است اخالقیو نصایح

ند و در شـت دافـراوان افکار پیامبري چون زرتشت توجه کردنـد، از مـی را منعکس اوعقاید خود بسیاري از آثار

ـ آن دوران نقش دین در ظهور استبداد در شدهها غافل نایـن و نـد ادنهشـهر خـود را بـر ایـن مبنـا بنـا و آرمان

لیف دائرةالمعــارف بــزرگ قــرن أبــر تــبــودســرآغازي .روشنفکران این دوران در فرانسههجدهم به قلم

گـاه از ن ن هجدهم را اهمیت ایران قر در میان آثاري که ن قـاي حـس آتوان به مقالۀ اند، می جهانگردان بیان کرده

افـسانۀ فریبنـدة ایـران در ادبیـات قـرن «نام هفروغی ب بنـابراین، مقالـۀ . اشـاره کـرد به زبان فرانـسه »هجدهمی اســت کــه در هایجملــه نخــستین نوشــتارازحاضــر

ــار ــه از آث ــستندات برگرفت ــارچوب م ــانگردان چ جه

در ایران، نوع حکومـت ةن دربار شارد، همچون خارجیو دالیـل را بررسـی و هاي مونتسکی و گفته م قرن هجده

ــرده اســت ــوع حکومــت را مــشخص ک ــن ن ــزوم ای . لکنـونی درصـدد یـافتن پاسـخ ایـن ، در مقالـۀ نهمچنیهستیم که مونتـسکیو بـر اسـاس چـه مـدارکی، پرسش

و کـرد میدالیل نوع حکومت استبدادي ایران را توجیه چــه ویژگــی هــایی باعــث شــده بــود تــا ایــران همــان

.سدآرمانشهر خیالی به نظر بر

یا کشور آرمانیاوتوپی .1، همواره نویسندگان و روشنفکران کنوناز گذشتۀ دور تا

یش وهـاي منفـی اجتمـاع خـو دادن جنبـه در پی نـشان از دولـت و سیاسـت کردنن مـردم و انتقـاد سـاخت آگاه

افـزایش سـطح بـراي ها همواره آن.اندکشور خود بوده در آثـاري اند و این تالش فرهنگ مردمان خود کوشیده

،در میان این آثـار . منعکس شده است اند،که خلق کرده توجه خواننـدگان را بـه خـود ) Utopie(کلمۀ اوتوپی

اي کـامال کننـدة جامعـه اي که معرفی واژهکند؛ جلب می در آن وآل اسـت اي و ایـده موزون، بسیار دور، افـسانه

و مـردم در کمـال اردعـدالتی وجـود نـد بـی گونـه هیچدار استفاده از عنوان طالیه به. کنندتی زندگی می خوشبخ

ام بـرد نتوان را می ) Platon(مفهوم این کلمه، افالطون ـ از)La République(جمهـوري نـام هکه در اثرش ب

بدین ترتیب، شخص عادل، «:اوتوپی سخن گفته استدر باب کیفیت عدالت، نه تنها هیچ اختالفـی بـا دولـت

، که حتی همساز آن نیز خواهـد دادگستر نخواهد داشت افالطون در این اثـر شـهر ). 129: 1963افالطون،(» بود

کنــد کــه توســط آل مــورد نظــرش را وصــف مــیایــدهاز او، تومـاس مـور پـس . شـود هاي دانا اداره می انسان

)Thomas More( ازجمله نخستین کسانی بود کـه بـااثـر ، به فکر استفاده از ایـن کلمـه در جمهوريالهام از

آوردن پدیـد این تمایل به . افتاد )Utopie(اوتوپیخود،


گـذار پایـه را بزرگترین آل بود که افالطون ایده يکشورکـسی کـه راه و ؛ها در این زمینه سـاخت کنندة ایده بیان

ویــسندگان قــرن نــوزدهم، نبعــدها را روش و تفکــر او .(خصوص سن سـیمون به Saint-Simon ( یـن و اتـی

اسـتفاده از ایـن .تنداز سر گرف) Etienne Cabet(کبه،و راحتی از وضعیت ادارة کـشور کلمه فرصتی بود تا به

آل ایـده حتـی جامعـۀ و نندشان انتقاد ک دولت و جامعه نظر خود را شرح دهند، بدون اینکه کتابشان سانسور مدبـا نـام مـستعار چـاپ شان را د یا مجبور باشند آثار شو

یـا اسـت » مکـان بی«معناي به یباتقر اوتوپی پس،. کنندتنهـا ؛ مکانی کـه شـاید »شودجا پیدا نمیجایی که هیچ «

نویـسندگان بــا توصـیف آن و خواننــدگان بـا خوانــدن ــی ــان، آن را آرزو م ــدآثارش ــور . کردن ــاس م ــر توم ،اث

یمکـان اي اسـت در پـی توصـیف طرف سفرنامه ازیکاثـري اسـت کـه وي در آن، ،غیرواقعی و ازطرف دیگر

ایـن دو جنبـه از . دکنـ مـی را توصـیف آلشایدهجامعۀایـن کلمـه در آثـار ادبـی سـت کـه ااثرش باعث شـده

تدریج بـه یـک و به باشد مختلف، معناي متفاوتی داشته :نوع ادبی تبدیل شود

کنم که نزد ساکنان کـشور آرمـانی صادقانه اعتراف می «مــن، قــوانین زیــادي برقــرار اســت کــه مــن آرزو دارم

: 1516مور، (» ها را در کشور خودمان ببینم یرشدن آن دادر این جمله از اثر تومـاس » ما«با استناد به ضمیر . )84

تنهـا از زبـان قطعیت اعالم کرد که او نه توان به مور، می بلکه از زبان دیگر مردمـان کـشورش، ازسـرزمین ؛خودوي با ایجاد این نوع ادبی، بـر . گفتمی سخن هاآلایده

هـا پـاك را از ذهن » بودنناپذیرامکان«مفهوم کهن بود آرا جــایگزین آن کنــد؛ » پـذیري امکــان«و مفهــوم کـرده ولـی بـا گذشـت ؛پذیري شرایطی که وجود ندارد امکان

گیرد، به وجـود خواهـد زمان و تغییراتی که صورت می تدریج نویسندگان دیگر از ابتـداي ن، به ایافزون بر . آمد

از او الهــام گرفتــه و هریــک در کنوناتــم قــرن هفــده

طـور بـه ورا شـرح داده خـود آثارشان جامعـۀ آرمـانی و انـد کـه از اوضـاع اجتمـاعی کـرده اثباتمستقیم غیر

بااینکـه .انـد سیاسی و مذهبی دوران خود ناراضی بـوده راآلـش بـه شـیوة خـود سـرزمین ایـده ايهر نویـسنده Régis(كارژي مـس ،کـرد توصیف مـی Messac( در

)Les Premières Utopies(هانخستین اوتوپیاثرش:دیبخشمفهومی محض به این کلمه

که توسط تومـاس مـور ابـداع شـده و از اوتوپی کلمۀ «خاص به یک مفهوم عام تبدیل شده، کـاربردي یمفهوم

رایج است براي معرفی آثار ادبی که تحت فرمی تخیلی آل به ما عرضـه ایده نو روایی، تصویري از یک سرزمی

هـا و اشـتباهات کنند؛ سرزمینی که در آن تمام بـدي میبا اینکه این نوع ادبی ]...[اند جامعۀ کنونی اصالح شده

طلبانـه هـاي اصـالح مدت مدیدي روشی براي انتقال ایـده انـد و هـزاران ها همیشه تکراري ولی این نوشته ؛بوده است

انـد کـه اي استفاده شـده دهپاافتا- هاي پیش بار در آن جمله ــص ــان نق ــان هم ــه بی ــان ب ــتباهات و هم ــان اش ــا، هم ه

افـزون .)17: 2008مـساك، (» اندها پرداخته افتادگیپاپیشنوشـته اوتـوپی بر آن، مساك معتقد است متونی که دربارة

.دهدرا پاسخ میاجتماعیينیاز،ستاشده

شدة ایران از دیدگاه شاردنحکومت تعریف.2ها به آن دیدگاه اوتوپی هاي بسیاري که از ز میان کشور ا

نمـود؛ مهـم مـی ه شده بود، ایران به دالیل مختلف توجگرفتن بر سـر راه جـادة ابریـشم کـه مانند قرار دالیلی

سـتد در گذشـته بـه شـمار وهاي اصـلی داد یکی از راه آداب و رسـوم غنـی و و فرهنـگ ،رفت و همچنین می

انش حتی تا اروپا هم پـیش رفتـه دین زرتشت که سخن فرانـسویان قـرن توجـه خـصوص کشور ایـران بـه . بود

طبیعت این کشور، ملـت، تـاریخ .هجدهم را برانگیخت هنر و ادبیاتش ویژه قدیم و مدرن، تمدن، اخالقیات و به

بـراي توانـست مـی کـه بـود شرایطی بـه وجـود آورده

١٠٧/آرمان شهر ایران استبدادي

) هجـدهم قـرن (نویسندگان و فالسـفۀ قـرن روشـنایی همچنین، شایان ذکـر .اي فریبنده باشد صورت افسانه به

آید، نخستین بر می گونه که از مفهوم اوتوپی است همان مشخصه یک آرمانـشهر، دور بـودن و دور از دسـترس بودن آن است، که سرزمین ایران به علت دارا بودن این

دلیل و منشأ این افـسانه، .ویژگی، مورد توجه واقع شد انـد، موضـوع ه منتقـدان بـه آن ارزش داده صورتی کـ به

تـوان شـاردن ازجمله این افـراد مـی .مطالعات آنان بود )Chardin(ــه ــه )Tavernier(و تاورنی ــرد ک ــام ب را ن

هـا و و سـفرنامه نـد چندین سال در ایران اقامـت گزید .شدبخش دیگر نویسندگان هایشان الهامکتاب

ــر ــانی در س ــرزمین آرم ــن س ــافتن ای ــه ی ــل ب زمینی میزمــین، فرهنــگ و تــاریخ غنــی ایــراننیــز دوردســت و

دیـد بـه نویسندگان را به این فکر واداشت که به ایـران بـر آن اوتـوپی کـه ؛ کـشوري کشوري آرمانی بنگرنـد

اما نویسندگان با سفرهایی که شاید به ایـران بود؛حاکم وهــاي شــاردنمطالعــۀ ســفرنامه،داشــتند و همچنــین

. دیگر نیز دست یافتنـد اي نتیجهها به نو امثال آ تاورنیهدهی این کشور که آن را ساختار و سازمان آنان دریافتند

ــشور ــده يک ــانی نامی ــد،بودآرم ــرایط ن ــه ش ــسته ب بوهوایی و اقلیم با دیگر ممالک آرمـانی کـه در آثـار آب

ــده ــیف ش ــف توص ــدمختل ــادي دارد ،ان ــاوت زی .تفدر اثـر ،مهفیلسوف و روشنفکر قـرن هجـد ،مونتسکیو

آرمـانی از در ایـران ؛ زیـرا اشاره کرد مسأله ن ایبه خوداین نوع حکومت . دیرباز، حکومت استبدادي برقرار بود

خصوص کـشورهاي اروپـایی، براي کشورهاي دیگر، به اما بسته به شـرایط و ؛ها نبودنظر آنشهر مدنمونۀ آرمان ـ ، هواي خـشک ایـران واقلیم و آب انبـراي خـود ایرانی

در ایران باسـتان، ،بدون شک . دبهترین نوع حکومت بو تـأثیرگرفتن از شـرایط مذهب با همراهی حکومت و با

ایجـاد اقلیمی و آداب و رسوم عامه بـین مـردم، باعـث که شاردن طوريبه شد؛استبداد در میان پادشاهان نوعی

م حــاکم بــر ســرزمین ایــران را نظــادر ســفرنامۀ خــود، :ردگونه توصیف کاین

افرادي که بین شـاه و تـودة مـردم قـرار داشـتند؛ یعنـی «اشــراف، عمــال دربــار، صــفوف در هــم فــشرده مقامــات کشوري و لشکري، روحانیون و غیرروحانیون، ممکن بـود

مقدمه دچار خشم شاه شوند و همیشه در بـیم هالکـت بیهر کسی که صاحب مقامی در دولت بود، . بردندبه سر می

شد؛ مالش، جانش و جان فرزندانش وب می بندة شاه محس در اختیار شاه بـود، کـه بـه تعبیـر آن دوره قـدرت مطلـق

)32- 31: 1374سیوري، .(»را داشت» گشاد و بست«تـدریج بـه ولی این استبداد برحسب شرایط کشور و به

اشـاره خـواهیم ادامهطورکه در وجود آمده بود و همان گونـه بـایر ایـن هـاي کرد، کمبـود آب شـیرین و زمـین

کـه چنـین حکـومتی بـر ایـن سـرزمین کردایجاب می در جاي دیگر، شاردن دربـارة احتـرام . حکمفرمایی کند

وچـون و اطاعـت بـی خاص ایرانیان براي شخص شاه اطاعت آنان «: آوردمی گونه سخن به میان او، این از چرافرمان شاهانـشان صـادقانه اسـت و از اعمـاق قلبـشان از خیزد که شاید این امر در میان ایرانیان بـیش از سـایر میبر

هـــا آن). 223- 219: 1711شـــاردن، (»هـــا باشـــدملـــتولی فرمـان او ؛پذیرفتند که شاه ظالم و بیدادگري دارند می

غیـر حتی اگر اشتباه یا ظالمانه هم بود، فرمان شاه بود و بـه ، آن بـود دیـن هايی که این فرمان مخالف دستور قعاز موا

گویی این حق ویـژة پادشـاه بـود کـه . کردنداطاعت می راهـاي بر اسـاس نوشـته . عدالتی را مرتکب شود هرگونه بی

سیاسـی و مـدنی ایـران بـدین و سـازمان نظـامی شاردن،شاه را جانشین برحـق امامـان که مردم عموما صورت بود

. دانـستند یا نخستین جانشین شرعی امام دوازدهم خود می وجه رنجـشی هیچان از این موضوع مذهبی به پادشاهان ایر

و نـد کردمـی بلکه این نکته را تـصدیق ؛گرفتندبه دل نمی ـ مفتخرانه خود را نا ب و بنـدة او یـ ب و نماینـدة امـام غا ی

)141: 1345شاردن، جلد هشتم، ( ».دانستندمی


پنداشتند که شاه ایـشان کـه وي را همچنین، ایرانیان می ــام غا ــشین ام ــجان ــیی ــروب م ــستند، داراي نی ــاي دان ه

ر شاردن بـا .ان بود طبیعی ازجمله شفابخشی بیمار ءماورااش، بـا اسـتناد بـه جلـدي اثر ده از در جلد هشتم دیگرمن این «: ددا را چنین شرح موضوع ن ایه دیده بود، آنچ

مـیالدي در هیرکـانی 1666بـار بـه سـال صحنه را یک او عرضـه فنجـانی را کـه بـه .دیدم که شـاه آنجـا بـود

منزلـۀ خوانـساالر شد، از دست حاجب اعظم که بـه میاست، گرفـت و دو انگـشت دسـت راسـت را کـه بـه

ست شست نزدیکترند، در آن خیس کرد و اندکی بعد ش آب را به بیمار دادنـد و . را در آن نهاد و آن را تکان داد

هـرکس درخـور چنـین ،البتـه ؛وي آن را با ولع نوشید ــت ــزشــفاي عنای ــستآمی ــه رجــال . نی ــسبت ب ــا ن تنه

ندرت، چنین عنایتی مبـذول موردتوجه، آن هم بسیار به ).137-149: 1345شاردن، جلد هشتم، (»گرددمی

خـصوص ، بـه یکـشورهاي شـرق وصف که ناثر شارد ــده اســــتایــــران، در آن ــیفی اســــتآمــ ، توصــ

در آن آگاهانه از خلقیات نویسندهگونه که المعارفدائرةسوم اجتمـاعی، اقـدامات سیاسـی، اصـول ایرانیان در ر

کـه حـال عیناو در. گویدمیها سخن مذهبی و رفتار آن کـه پرداختآمیز حکومت ایران می به اقدامات موفقیت

از خودکـامگی آن عامل انضباط شدید حاکم بر آن بود، همواره خلـق وي. خورددر اعمال قدرت نیز تأسف می

نحـو سـتود و بـه و خوي معتـدل عامـۀ ایرانیـان را مـی وهوا بر شخصیت و کرد که آب اي استدالل می کنندهقانع

همـین فرمـانبرداري و ي و .رفتار انسان تأثیرگذار است دانـست کـه ن مسأله می دلیل ای را خلق و خوي ایرانیان

ها سخنی از شورش و انقالب به زبـان در ایران تا مدت حـیط هاي م درحقیقت، سازگاري با دشواري . یامده بود ن

حکومـت فرمـانبرداري از و درك مزایا و معایـب آن و .هـاي زنـدگی ایرانیـان بـود یکـی از مشخـصه ،متمرکز

هاي شمالی و بخـشی از غـرب ایـران استثناي قسمت به

هاي زاگرس قـرار گرفتـه اسـت، کوهکه در امتداد رشته د و طبق اثـر داروهواي گرم و خشکبقیۀ مناطق آن آب

کنندة نوع حکومـت در ایـن تعیین مونتسکیو، این عامل .ستامنطقه بوده

که در زمان ست ادهندة استبدادي توضیح آنچه گذشت، در ایـران هجـدهم سفر جهـانگردان خـارجی در قـرن

مونتسکیو، نویسنده و فیلسوف فرانـسوي . وجود داشت مطالعـات بـسیاري درزمینـۀ سـاختار سیاسـی ،این قرن

نیــز ماننــد شــاردن، و هــاي گونــاگون انجــام داد، ملــت» اسـتبداد دولـت «هـایی از اثـرش را بـه موضـوع فصل

اشـاره کـرد کـه ی از آن هـای اختصاص داد و به ویژگی بایـد خـاطر .اش بـود درخور تفکرات فلسفی و حقوقی

هاي بسیار و حکمفرمـایی نشان کرد که با وجود تفاوت استبداد شاهی در ایـران آن عـصر، بـاز ایـن کـشور بـه

نقش پررنگی داشته است؛ آن هم بـه وتوپی عنوان یک ا علت برقراري نظم موجود بین اجزاي بدنه ایـن جامعـه

چـون و چـراي مـردم از یـک و همچنین، اطاعـت بـی .شخص واحد به عنوان رهبر و پیشرو

رابطۀ میان اقلیم ایران و حکومت استبدادي حاکم . 3بر آن از دید مونتسکیو و شاردن

هـاي بیگانـه انین حکومتی دولتتوجه جهانگردان به قو در آنـان مـشاهدات بازتـاب سفر بـه ایـن ممالـک و و

در ایـن کـه داد هایشان به مونتسکیو مجال مـی سفرنامهبـا دررابطـه ودییـد ادعاهـاي خـ أبراي ت صادیقیآثار، م

برطبق این تئوري، نـوع . پیدا کند اشهواییوتئوري آب ــیم و آب ــرزمین واقل ــر س ــواي ه ــامل،ه ــم و یع مه

وي در . حکومت آن سرزمین اسـت کننده در نوع تعیینـ تمام جوانب اثرش . بررسـی کـرد را کـامال نظریـه ن ای

هاي شرقی و دوردسـت که به سرزمین اینمونتسکیو با ر بیـشت هـاي ، با مطالعه و تحلیـل نوشـته بوده نکرد سفر

شـرح سـفرهاي خـود را در آثارشـان نویسندگانی کـه

١٠٩/آرمان شهر ایران استبدادي

مطالعـه و کنکــاش در نیـز بــا و نــد بودمـنعکس کـرده هاي متفاوت، دست به قلم شد و رابطۀ بین مـردم حوزه

کننـده سیاسـی کـشور تعیـین الگـوي و اقلیمشان را در L’Esprit(،روح القوانیننام هوي در اثرش ب. تدانس

des Lois (اش را کـه از تفکـر سیاسـی یقوانین جامعاو را بـه تـر ول. کامل شرح داد طور، به ه بود گرفتتأنش

هـاي و آوردن مثـال سـواد کمکردن به جهانگرداناعتماد.شده از آثار دیگر نویسندگان محکوم کرددستکاري

ثر بـر ؤي به وقایع خاص مـ اویژهاهمیت هاتئوري اقلیم در جــز و مونتــسکیوداد مــیجغرافیــا و علــوم طبیعــی

، در جـاي دیگـري کردنـد حکایاتی که جهانگردان نقل اءخود در اثرش منش يو .ها را پیدا کند انست آن تونمییک از اصولی کـه هیچ«: گونه بیان کرد را این شهایگفته

هــا و حدســیات خــود داوريام، برگرفتــه از پــیشگفتــهــست ــا ؛نی ــت چیزه ــول از طبیع ــن اص ــۀ ای ــه هم بلک

ایـن . )223-219: 1748مونتـسکیو، (» انـد گرفتـه تأنشه چـرا مونتـسکیو بـه له اسـت کـ أاین مسروشنگر دلیل

Pitton de(تاورنیه یـا پیتـون دو تورنوفـور وشاردن

Tournefort( کشیدن طرحـی از آداب و تصویربراي بهدادننـشان بـراي ) Bernier(سنن و عادات و به برنیه

یولــوژي اعتمــاد زتمــام مــشاهدات مربــوط بــه علــم فی.درکمی

کـرد هیم اي خـوا در ادامه، به بخشی از اثر شاردن اشاره هــوا بــر مونتــسکیووکــه در طــرح تئــوري اقلــیم و آب

منظـور اند کـه در دنیـا بـه فقط اروپاییان «:تأثیرگذار بود به نظر من، دلیلش طبیعت اقلیم . کنندکنجکاوي سفر می

کردن دلیل هوایی ماست؛ زیرا من همیشه براي پیدا وآبوخو، عادات و طرز رفتار و حتی هـوش مـردم بـه خلق

زیـرا نـسبت بـه دیگـر ؛امشدهل می سضوع اقلیم متو موهواي اروپاي ما خشونت .تري است دالیل، دلیل محکم

.هـواي کـشورهاي شـرقی دارد وبیشتري نسبت بـه آب شود تا نیـاز بیـشتري بـه مـواد نتیجه باعث می پس، در

اقلیم و نوع . غذایی، لباس، دارو و پوشش احساس شود شـدن گرمـاي طبیعـی در کـز هواي ما باعث متمر وآب

شـدن تـر باعـث خروشـان ،نتیجـه درون بدن شده و در شـدن حرکـات که این حالت نیز پدیدار ،شودخون می

پـس، . آشفته، مضطرب و ناآرام در فرد را به همراه دارد خـاطر بـه ،طرف به دلیل نیازمان و ازطـرف دیگـر یکاز

مــان اســت کــه مــن بحــث نگرانــی و نگرانــی طبیعــیشـاردن، (» کـنم کـردن را مطـرح مـی یشمان به سـفر گرا

کردن میل به سفراءازنظر شاردن، اگر منش.)1811:185ــه ــست را ب ــوبی ج ــ خ ــو کن ــا و وج یم، آن را در نیازهولی او این را ؛هاي طبیعی مردمان خواهیم یافت آشوب

ازجملـه حـس ،د کـه دالیـل دیگـري کرهم فراموش ن شـدن ناختن و شـناخته ش و میل به دانستن و کنجکاوي

.ستاهم در این امر دخیل؛باید خاطرنشان کرد که تئوري مونتـسکیو جدیـد نبـود

اخالقیـات و بـر هـوا و اقلـیم وآبتـأثیر زیرا اهمیـت بیان شـده اواز پیشدرنتیجه قانونگذاري مدت مدیدي

دو پزشک یونانی قرن شانزدهم بهتوانمی ازجمله ؛بودو گــالین)Hippocrate(هــاي هیپــوکرات بــه نــام

)Galien( ها و حـاالت اشاره کرد که گوناگونی ویژگینسبت بر افراد هوایی وانسانی را به تأثیرات متفاوت آب

حتی امکان دارد که نتایج این دو پزشـک در ؛داده بودند .شـان بـوده باشـد این باره، درنتیجۀ مطالعـات آنـاتومی

جایگـاه )Louis Althousser(لویی آلتوسر،حالباایندار بررسـی نـوع عنوان طالیـه به،را و اهمیت مونتسکیو

با اقلـیم و خلـق وخـوي مـردم ملـل حکومت دررابطه از پـیش که شـاید دانست کسانی از ترگوناگون، پررنگ

وقـت قبـل از هـیچ «: او این تئوري را مطرح کرده بودند کس شجاعت ایـن را نداشـته اسـت کـه مونتسکیو هیچ

ن همۀ عـادات و قـوانین تمـام مـردم دنیـا تفکـر پیراموخـوبی حـوزة این جمله بـه . )944: 1960آلتوسر، (»کند

هاي مونتسکیو دربارة حقوق و سیاسـت گسترة تجسس


ــی ــشان م ــدرا ن ــسکیو . ده ــرشخــود مونت روح ،در اثروح القـوانین اثـر «: دکـر گونه به آن اشاره این، القوانین

هـاي رایـج در و عـرف بررسی قوانین، عادات منظور بهپـس . هـا نوشـته شـده اسـت بین مردم تمـام سـرزمین

تمـام زیـرا ؛توان گفت که موضوع آن مفصل اسـت می» گیـرد اند، دربرمینهادهایی را که بین مردم پذیرفته شده

.)1748:29مونتسکیو، (بایـد اشـاره کـرد کـه ردر توضیح جملـۀ لـویی آلتوسـ

ی اي او به قیمت اتهام پروا بود که بر مونتسکیو چنان بی کـه فقـط بـه حـالی در؛انکار هستی خدا تمام شـد چون

کـردن خـارج دوردنبال قوانین تنظیمات سیاسـی بـا از توانـست مذهب یا اخالقیات مـی چیزهایی بود که همۀ

و بـا پیـشینیانش دارا بودنـد آنچهن شتاو با دا . باب کند روش ،جوهـایش و همچنـین وگسترش حـوزة جـست

. درکد، خود را از آنان متمایز می ربه به کار می خاصی ک از عهــد قـدیم تــا دوران ومـستندات او جهــانی اسـت

ایـن . معاصر و از آسـیا تـا آمریکـا منتـشر شـده اسـت مستندات از بخش بزرگی از حکایات سفرهاي افـرادي

Mureil(شــاردن و مطالعــات موریــل دودهمچــون

Dodds (ــش ــهأن ــل دود از. ســتات گرفت ــه موری جملروح القـوانین کـه را شمرد افرادي بود که تعداد دفعاتی

ــال ــه اعم ــف وب ــشورهاي مختل ــوانین ک ــادات و ق عسـهم ایـران . بـود شده در قرن هجدهم پرداخته شناخته

؛، رتبۀ ششم را داراسـت میاندرصد است و در این 17از پنج کشور دیگر، باالترین تعداد نقل را در پس یعنی،

اهمیـت تنهـا نه،این تناسب تردیدبی. ه استاین اثر داشت تـوان گفـت کـه مـی ؛ بلکـه ددهـ را کـاهش نمـی ایران .اسـت به این کـشور مونتسکیو میزان توجه دهندة نشان

مدت بیست سال به ایـن کـار دانیم که او به میخوبیبههــا و تفکــراتش یادداشــتومــشغول بــود و کتابخانــه

عالوه، ازنظـر پییـر به .دش بو کار و تالش مداوم گویايي نویسنده، مـستنداتی کـه )Pierre Martino(مارتینو

تنهایی سومین دسته از اسناد دربارة شرق وجود دارد، به : شـود نظر فراوانی شامل می موجود را در حالت کلی از

از جایگـاه انـد، چیزهایی که درمورد شرق نوشته شـده «هـاي ذارياندازة خاطرات عهد قدیم یا قانونگ خوبی، به

نخستین کتابی بـه روح القوانین ]...[مدرن، برخوردارند منظور بزرگترین منفعت شرق به ،آید که در آن شمار می

کـــردن تـــاریخ و دورة فکـــري، در خـــدمت روشـــنگرفته از اقتصاد سیاسـی تأنشقانونگذاري و ایجاد علم .)1906:313مارتینو، (» به کار گرفته شده است

اي که بـین رابطه سببد که ایران به رسبه نظر می چنیناقلــیم و شــرایط مردمــانش یــا بــین قــوانین مــذهبی و

ـ اش وجود داشـت، الهـام سیاسی رايبخـش تفکراتـی بسهم خود را در ارائـۀ تئـوري اقلـیم و و مونتسکیو بود

هـواي ایـران، وآببرخالفولی ؛هواي او ایفا کردوآباي آن را بـه هـ گسترة پهناوري که خـشکی هـوا زمـین

سـرزمین همیـشه بـایر و ایـن بیابان تغییـر داده اسـت، مــذهب «:مونتــسکیوگفتــۀبــه. یــرزع نبــوده اســتلــم

درگذشته، سرزمین ایـران را پررونـق و داراي پیـشرفت ؛ بــراي مثــال، در )6-1748:1مونتــسکیو،(» کـرده بــود

دوران قبل از اسالم، قدرت شاهان بر سـه پایـه اسـتوار ریه حق الهی پادشاهان ایرانـی کـه بـر ایـن اول نظ : بود

اساس، پادشاه سـایۀ خـدا بـر روي زمـین اسـت؛ دوم، ادعــاي شــاهان صــفوي بــود مبنــی بــر اینکــه نماینــده

اند و سوم، مقـام پادشـاهان صـفوي بـه دوازدهمین امام عنوان راهنماي کامل طریقت صوفیه که به نـام صـفویه

). 2: 1374سیوري،(اندشناخته شده

دیدگاهی به نام مذهب.4ها و زرتشتآینۀ آریایی. 4.1

بررسـی مانـده از ایـران قـدیم و با مطالعۀ آثـار برجـاي به ایران بـه نخست آثاري که از دوران سفر جهانگردان

اسـتبداد نگارش درآمد، همواره حضور مذهب در کنـار

١١١/آرمان شهر ایران استبدادي

پـس، . شـود خوبی احـساس مـی در آن دوران، به حاکم یـک دو بـال بـراي پـرواز حکومت و مذهب همچـون

، روینازا. سوي تعالی و پیشرفت تأثیرگذار بود جامعه به که در مقایـسه بـا سـختی توان گفت این مذهب بود می

هواي خشک واستبدادي و در کنار آب یحضور حکومت گـرم و خـشک را بـا قـوانین یهاي اقلیم ایران، سختی

.نمودآسان میمعقولدر بین ایرانیـان رایج یتی دین پرسدر ایران قدیم، طبیعت

ــود ــس .ب ــان م ــذهب آریایی ــصوصیات م ــی از خ لۀ أیکها موجـودات را بـه دو دسـته تقـسیم آن. دوگانگی بود

و سـودمند اي از آنـان را بـراي خـود دسته :کرده بودند ، بـه دلیلبه همین .دانستندآور می دیگر را زیان اي هدست

اصـفهانی در رضـا . دو دسته از خدایان اعتقـاد داشـتند این دو دسته از خدایان را ایران از زرتشت تا قیام اثرش

دسـتۀ اول خـدایانی «: ه است درگونه از هم متمایز ک اینبودند که موجـودات مفیـد، ماننـد آب، آتـش و روز را آفریــده بودنــد و دســتۀ دوم خــدایانی کــه موجــودات

آور، مانند خـشکی، سـرما و شـب را خلـق کـرده زیانها از عبادت خدایان خیر و دادن قربانی بـراي آن. بودند

هـا را بـراي اول آنکـه نظـر آن : منظور داشـتند ها دو آنهـا بخشش و اعطاي نعمت جلب کنند و دیگر آنکه آن

کردنـد هـا فکـر مـی آن. برانگیزنـد خدایان شـر را ضدمنزلۀ غذاهایی است که خـدایان خیـر ها به هاي آن هدیه

.)29: 1366فهانی، اص(»کنندرا تقویت میگذشت و فرزنـدان ایـن سـرزمین بـه زمان همچنان می

چنین عقایدي پایبند بودند تا آنکه دوران فردي بـه نـام وي در عقایـد آنـان اصـالحاتی بـه . زرتشت فرارسـید

گونــه وجـود آورد و آنـان را از پرســتش خـدایانی ایـن نظـر زرتـشت، تمـام عظمـت و جبـروت از. بازداشت

و او آفریننـدة یکتـا و خـداي ا بـوده زدمختص اهـورام این آیین در دوران ساسانیان اهمیت فراوانـی . تواناست

عنوان آیین رسـمی پیدا کرد و در همان دوران بود که به

به تبلیـغ رسما هسلسلاین ایران معرفی شد و پادشاهان نباید از این نکته غافل شـد کـه دوگـانگی .آن پرداختند

ایـن ولـی ؛جـود داشـته اسـت در آیین زرتـشت نیـز و دوگانگی در اصل دین کـه بـر پایـۀ اعتقـاد بـه خـداي

ــ ــهتیکتاسـ ــی، خدشـ ــل،اي وارد نمـ آورد و در اصـبـوده در دین زرتشت » شر«و » خیر«کنندة مفهوم روشنزندگی در این جهان، میـدان مبـارزة دو نیـروي «: است

همزاد و متضاد در اندیشۀ انـسان اسـت کـه در اوسـتا، نامیـده ) منش پلیـد (مینو هو انگر ) منش نیک (ینو سپنتام

وظیفـۀ انـسان در زنـدگی آن اسـت کـه بـا . شده است کــردن اندیــشه، گفتــار و کــردار بــد نهــادن و رهــافــرو

گفتـار و کـردار نیـک ، بر نیـروي )منش پلید = اهریمن(بیفزاید تا جهان از پاکی، نیکـی، راسـتی و ) منش نیک (

ـ رسایی سرشار گردد و بهشت دسـت هآرمانی زرتشت ب.)96: 1380خنجري، (» انسان، براي انسان به وجود آید

به باور زرتشت، اندیشه و خرد انسان ارزش و اعتبـاري بنــابراین، هــر انــسانی از قــدرت آزادي ؛برتــر دارد

هاي گونـاگون، بـا برخوردار است تا پس از سنجش راه ـ شخرد و اندیشۀ روشن خود، راه . درا آزادانـه برگزین

شـدن زرتـشت و که برگزیده استاهمیت حائز این نکته نتیجۀ واکـنش طبیعـی بایدسخنان او در میان تودة مردم را

هـا بـه آشفتگی شدید اخالقـی و پاسـخ آن بهجامعۀ ایران هنجار استوار اخالقی دانست؛ زیـرا نبایـد یک نیاز مردم به

در د که طبـق شـواهد و مـدارکی کـه را از یاد بر این نکته نظر طبقـات اجتمـاعی وضـع دست است، ایران باستان از

کـه بـا خاصـی انـدك و غیر از افـراد انگیزي داشت رقتهمیـشه بـا دستگاه حکومتی در ارتباط بودنـد، بقیـۀ مـردم

.ها دست به گریبان بودندانواع محرومیتزرتشت از دید جهانگردان فرانـسوي و نقـش .2.4

کنندة آنتعیینآرمانی که توجه جهانگردان و نندة ایران کجنبۀ مجذوب

، در دیـن زرتـشت کردمیروشنفکران را به خود جلب


شـاردن، تاورنیـه، :، چـون شد که جهانگردانی محقق می یعنـی م؛ و بزرگترین فیلسوف قرن هجده ) Hyde(هید

. کردنـد میمعرفی به خوانندگان در آثارشان آن را ولتر،طورکه بـراي دیگـر فالسـفۀ این معرفی زرتشت، همان

گونه بود، قهرمانی از او ساخت که بـر اینم قرن هجده اش،را توجیـه و بـا پـاکی اخالقـی » شر«ینش، یاساس آ

بانی تمدن و قهرمان انسانیت معرفی را قانونگذار ایرانی گفتـار و کـردار را و کرد؛ قهرمانی کـه پـاکی پنـدار می

ــی ــرار م ــار خــویش ق تۀ دور، از گذشــ«:دادســرلوحۀ کزرتشت در جایگاه و تصویر فیلسوفی بـوده اسـت کـه خلوص اخالق بر پایۀ قانونش سـازندة تمـدن ایرانیـان کهن بوده و این قدیمترین قانونگذار دنیا، مـورد تحـسین

. )311: 1971شـیبانی، (» و توجه عموم قرار گرفته اسـت نخستین، ایرانیان «ترتیب، به گفتۀ ژان ژاك روسو، اینبهایجاد کردند که تنها ملتی بـود کـه یملت خاص ودند که ب

این افتخار را داشت که تاریخ نهادهـایش در یـک رمـان .)457: 1959روسو، (» فلسفی به دیگران انتقال داده شود

نخـستین ، این عهد کهـن بـود کـه زرتـشت را نخستاز میالد مسیح، پیشچهار قرن . دبه شمار آور فیلسوف

بـدان توجـه افالطـون و نیان رسید به یونا زرتشتدین تـوان می تأجربهعالوه،به. )290: 1947پترومان، (کرد

سـیوس، وگفت کـه نـه نـصایح بـودا و نـه نـصایح کنف )Confucius (بـه اروپـا اندازة نام زرتشت کدام به هیچ

این واژه معرف پیرمرد آسیایی دانـایی بـود . نرسیده بود اخترشناسی و جادو و نیالنهریترین میراث بین که معتبر

.اختیارش قرار داشتدر مزداییسم. اندنیز نامیده و پارسیسم زرتشت را مزداییسم

پارسیـسم برگرفته از نام خداي بزرگـشان اهـورامزدا و پـیش از قرن هجدهم در که بود برگرفته از نام ایرانیانی

غربی هند مهاجرت براي رهایی از سلطه به شمال میالد مستحکم و مترقی شکل یجایی که اجتماع ؛کرده بودند

ــد ــرت دو. دادن ــسوژان آلب Jean-Albert de(ماندل

Mandelso (ــصریح ــرت ــتدک ــته از «:ه اس ــن دس ایماندلسو، (»پارسیان معتقدند که تنها یک خدا وجود دارد

1727 :231(.ــسندگان ــین نوی ــشت در ب ــناخت زرت ــت، ش درحقیق

.دنبال شـد نهمچنا کالسیک و جهانگردان قرن هفدهم که از متون عربی گرفته شده منابعیخیلی سریعسپس،

بود، ادعاهاي این جهانگردان را تصدیق کرد و زمینـه را امـا ؛جوهاي علمی دکتر هید فـراهم کـرد وبراي جست

به خود جلب آشکاراتوجه فالسفۀ قرن هجدهم را آنچه د کـه پایـه و اسـاس بـو کرد، تعلیمات اخالقی زرتـشت

از اسـتناد بـه اسـناد و مـدارك پـس . بـود انسانی یتمدنتـاریخ ادیـان هـاي آمده از ایران زرتشتی با کتاب دستهب)L’Histoire religionisveterumPersarum (از هید

از ) LaBibliothèque Orientale(کتابخانـۀ شــرقی و در بــاب منــشأ و تــداوم التیتــأمو )Herbelot(هربلــو

Réflexion sur l’origine et la(هـا حـضور ملـت

succession des anciens peuples(،از اتیین فورمون)Etienne Fourmont(بینی خـود را د جهانیکوشولتر

ایـن . تـر کنـد زرتشت عمیق را در باره بیان و شناختش بـه کـشفیاتی او را جو براي شـناخت زرتـشت وجست

تـر از حــضرت موســی و خیلـی قبــل «: راهنمـایی کــرد بران اسـرائیلی، زرتـشت در سـخنانش بـه یگـانگی پیام

و ) 34: 1885-1877ولتــر،(»خداونـد اشــاره کـرده بــود نـامیم گاه چیزي را که ما منبع بـدي مـی زرتشتیان هیچ «

هــا آن را بــه همــان صــورتی نگــاه آن.پرســتیدندنمــیکنـیم و ایـن چیـزي کردند که ما به شیطان نگاه مـی می

کــه تفــسیر )Sadder(وضــوح در ســادراسـت کــه بــه ولتــر، (» شــوددیــده مــی،اســت) Zend(قــدیمی زنــد

گفت شتتزرةدربارولتر همچنین، .)1877-1885:55کنارگذاشـتن که او بـسیار بخـشنده بـود و مـردم را بـه

،امـا . کـرد سهمی از غذایشان براي حیوانات تشویق می قواعد کلی و سخنان پنـدآموزي کـه ولتـر بـه زرتـشت

هـا را در او آن «زیـرا ؛مال دقیق نیـست د، کا ادنسبت می

١١٣/آرمان شهر ایران استبدادي

اي از سخنان زرتـشت را ارائـه داده آثار هید که خالصه است و در آثار شاردن که حـدود دویـست اصـطالح و

المثل رایج بین ایرانیان قرن هفدهم را به فرانـسه ضربها بـا قولبرخی از این نقل اما ؛خوانده است ،برگردانده

.)170: 1999حدیدي، (»اندهمالحظگی از خود ساختبیهـاي هاي تیزبینانـه شـاردن از توصـیف صـحنه گزارش

فرهنگــی، مــذهبی، سیاســی و حکــومتی ایــران، کــه در اي از اسـناد را ، گنجینـه اش به نگارش در آمـده سفرنامه

در دسترس دانشمندان علوم مختلف قرار داده و به فهم ي غنـا عهد صفو در زندگی گوناگونو درك ما از ابعاد

و نگرش وي به گذشته، خالی از تحقیـر . بخشیده است دیـد، بـدون مداهنه و احساسات بود و او آنچـه را مـی

صـحبت از زرتـشتیان وي ضمن.کردجانبداري نقل می آموختنـد ها می بدان زرتشتی به آن وم«:کند که اشاره می

ــه ــه پرهیزگاران ــه ک ــا، ب ــرین کاره ــات ــد، دنی آوردن فرزندن بر روي زمینی بایر، کاشتن درخت، چه کرکشاورزي

شـاردن، (» درخت میوه و چه هر درخت دیگري اسـت .)25و24: 1811

هـایی را بـراي مثـال ،بررسی وضـعیت تـاریخی ایـران ؛ از کنـد میساختن نتایج تئوري مونتسکیو فراهم روشن

که در ارتباط بـا یاد کرد هایی نمونهاز توان آن جمله می در . آیـین چندهمـسري اسـت نیـز اصرار بر عـادات و

ژاسـتینین تاریخ ایـران کهـن کـه امپراتـور روم شـرقی، )Justinien ( د، آمـده اسـت چندهمـسري کـر حکایت

پافشاري بر . جزو رسوم ازدواج در دوران ساسانیان بود ادامۀ این رسم در طی دوهزار سال از تاریخ باید توجـه

همچنـین، . مونتسکیو را بـه خـود جلـب کـرده باشـد آمده از چین، ژاپن، هنـد، سـریالنکا و دستمستندات به

الجزایر مالدیو اطالعاتی را فراهم کرده اسـت کـه مجمعافـزون .کندتر می با ایران مستحکم رابطهدررا این ادعا

در » طبیعت اقلیم«باید نتیجه گرفت که قوانین با ،این برالقـوانین روح که مونتسکیو در اثرش طوريبه؛ اندرابطههاي گـرم کـه معمـوال در اقلیم«: توجیه کردچنین آن را

کننـد، ها حکمفرمایی مـی هاي استبدادي بر آن حکومتزودتـر ، شـوند و همچنـین تر احساس می زود هاهیجان

تجارت کمی در ایـن منـاطق ]...[شوند،میهم ضعیف زیـاد نشین هستند، شود و جوانان که اکثر خانه انجام می ـ خیلــی زود ،زننــد و همچنـین ه تجــارت نمـی دسـت ب

هـا خیلـی پس، جوانـان در ایـن اقلـیم .کنندازدواج می ، در ترکیه سن مثال ؛رسند تا اروپا زودتر به سن بلوغ می

مونتـسکیو، (» شـود سـالگی شـروع مـی بلوغ از پـانزده مونتسکیو آیـین چندهمـسري در بـین .)83و82: 1748

شاردن . هوا توجیه کرد وآب ایرانیان را با تئوري اقلیم و هـاي بـسیاري از و بسیاري دیگر از جهانگردان نیز مثال بـر زنـانی عالوه. آیین چندهمسري در ایران ارائه دادند

هـر کردند، که مردان ایرانی طبق قانون اسالم اختیار می توانست بردگانی، چه زن و چـه مـرد، داشـته ایرانی می

ی، امـوال و زنـان بردگـان تنها مالک زنـدگ او نه «. باشدبلکـه مالـک آن چیـزي کـه پـاکی یـا ؛خود بوده است

: 1811شـاردن، (» نامیم، هم بوده است ها می شرافت آن با طبیعت در برخی کشورها چندهمسريچهاگر .)262

سازگارتر از کشورهاي دیگـر اسـت، مونتـسکیو قـصد سـت خوابلکه می شت؛را ندا مو رسو دابکردن آ توجیه.)30: 1750مونتسکیو، ( دلیل بیاورد هاآنبراي

کنندة ارزشـی قانونگذاري نیز که عمل هر فرد معرفی دربراي اوست، مونتسکیو تنبلـی را دخیـل و آن را عامـل

ایـن تنبلـی اسـت کـه «: دانست موارداز برخی سانسورحتـی ؛هایی براي شـادي حرمسراهاي شرقی را به مکان

ــراي کــسانی ــا ب هــا هــستند، تبــدیل آنکــه مخــالف بــی ــدم ــسکیو،(»کن ــه ) 12: 1750مونت ــدترین «و اینک ب

هـا و هایی هستند که بـا عیـب و نقـص قانونگذاران آن هـا کـسانی اند و بهتـرین آن آفات اقلیم خود همراه شده

خالف آن عمل کرده و این عیوب را زیر پا هستند که بر .)354: 1748مونتسکیو، (» اندگذاشته

ــر مونتــ از ــیا نظ ــتح آس ــهسکیو، ف ــتب ــکندردس اس)Alexandre( هوا بـر روي رفتـار و کـردار وتأثیر آب


،اشـغالگران یونـانی کـه هنگـامی . کـرد مردم را آشـکار دیگران بر کهقرار دادند شرایط روانی این دررا ایرانیان

ییهواواند، شرایط اقلیم و آب برتري ندارند و زیردست بلندپروازانۀ اسـکندر بـراي هاي برنامه تاهم کمک کرد

«:نویـسد مونتـسکیو مـی . خوبی پـیش بـرود فتح آسیا به هـاي یونانیـان، فتوحـات هاي ایرانیان در یـورش ناکامی

هزارنفـري گیـري ده نشینی و کناره پادشاه سارت و عقب درستی برتري یونانیان در نحوة جنگیدن باعث شد تا به ـ هایی که بـه کـار مـی و در نوع سالح د، مـشخص بردن

دانیم که خوبی می به«و ) 13و8: 1748مونتسکیو،(»شودــالح ــان اص ــا ایرانی ــت ت ــوده اس ــادي الزم ب ــت زی وق

برطبق آنچه اسـکندر، .)13و8: 1748مونتسکیو،(»شوندمیلـی ایرانیـان پادشاه یونانی، دربارة فتح ایران گفت، بی

، غـروري کـه آن شدن و در کنار کردن و اصالح به تغییر دست هم داد تا دشمنی قدرتمنـد ماننـد بهند، دست داشت

توانـستند یونـان را بـا ایرانیـان نمـی «: وي داشته باشـند چـون یونـان تحـت ؛شان ضـعیف کننـد یـ هالشکرکشی

توانست تابعیت ایـران کرد که نمی فرماندهی فعالیت می کـردن دشـمنان ها را با محـو ها مخفی کند و آن را از آن

. زده کـرده بـود ي فتح آسـیا حیـرت شان و با آرزو ابديتوان قضاوت کرد که غـرور بـیش از انـدازة طور می این

شـدند و هایشان آزرده نمی این پادشاهان که از شکست ،آوردنـد و همچنـین هاي دیگـري را بـه بـار مـی جنگ

هـا اجـازه گـاه بـه آن هاي اطرافیانشان که هیچ چاپلوسیها را به د، آن دادند به شکوه و بزرگی خود شک کنن نمی

.)25و24: 1748مونتسکیو،(» دادسمت سقوط سوق میهـا به نفرت ایرانیان از کشتیرانی و میل آن پیشترشاردن

شـان اشـاره هاي هنـري شکلاز کردن برخی به جاودانه مونتسکیو این ویژگی را به مادها نسبت داد و . کرده بود

هـا، تغییرناپـذیري مـذهب، عـادات، روش دلیل قابلیت اخالق و قوانین کـشورهاي شـرقی را گـرایش مرسـوم

و امـا، بـه «: دانـست می مسائلدادن به به عمومیت هاآنهـا را زمین کـه آن همراه ضعف کلی بدن مردمان مشرق

یکند، تنبلـی خاصـ متحمل فشارهاي زیادي در دنیا می به ضـعف تشخیص است که ذاتا ها قابل هم در روح آن

شود که باعث شده است ایـن روح شان مربوط می بدنیهـیچ تـالش و کوشـشی و قادر به انجام هـیچ فعالیـت

هـا تحـت شوید روحی که مـدت شما متوجه می . نباشدبه همـین . خود را تغییر دهد تواندفشار بوده است، نمی

هـایی حتـی آن ؛علت است که قوانین، رسوم، اخالقیات ــل ــه قاب ــی ک ــر نم ــه نظ ــت ب ــۀ اهمی ــل طریق ــد، مث آین

اسـت پوشیدن، امروزه در شرق به همان صـورتی لباس).1: 1748مونتـسکیو، (» که هزار سال پیش بوده اسـت

ایـن داداین اکراه براي ایجاد تغییر به مونتسکیو اجـازه را توضیح یعنی تنبلی؛مشخصه از خلق و خوي ایرانیان

و دخیـل بـود یز اسکندر ن ضدبر که حتی در جنگ دهدوري و گاان بدون تأمل بر روي شیوة جن باعث شد ایرانی

ها و تجهیزات جدید، هر بـار شکـست استفاده از روش .را بپذیرنداودر مقابل

وري قدیم ایران، حاصلخیزي و بـاروري تدر تاریخ امپرا کـه شـخص شـاه تا جایی کردندمیهمواره تحسین را

دلگرمـی هـا بـه آن و کردمی تشویقان را بسیار کشاورزنظـر هیـد، نـزد از«کند که مونتسکیو روایت می . ددامی

روز نـام داشـته ، هشتمین روز مـاه خـرم باستانایرانیان است که در آن روز، پادشاهان تخت پادشـاهی خـود را ــشان صــرف ــار کشاورزان تــرك کــرده و غــذا را در کن

به همـین ترتیـب، .)14: 1748مونتسکیو،(» اندکردهمییفیاي اقتصادي ایـران، قـوانین مونتسکیو در تاریخ جغرا توانست سازگاري شرایط یک مذهبی کشف کرد که می

.کندممکناقلیم راایرانیان بر آثار ولترزرتشت وتأثیرهبنگاهی. 3. 4Zadig ou La(صـادق یـا سرنوشـت اثـر .1. 3. 4

Destinée(که با مطالعۀ آثـار بود ولتر ازجمله فالسفۀ قرن هجدهم

از این کشور آرمانی شرقی الهـام ،از ایران ماندهجايبرپیـامبر ایرانـی، تأثیر سـخنان و نـصایح ؛ چنانکه گرفت

١١٥/آرمان شهر ایران استبدادي

. در آثـار وي مـشاهده کـرد تـوان یآشکارا م زرتشت را خـصوص در قـرن هجـدهم، در بـه نوشتن آثار فلسفی،

تـوان بـه این آثار فلـسفی مـی ازجملۀ ؛فرانسه باب بود در ولتـر اره کرد که اش صادق یا سرنوشت رمان فلسفی

هـاي زرتـشت بـر روي تـأثیر پنـد .نوشـت 1747سال این فیلسوف . محسوس است کتاب نایاندیشۀ ولتر در

امیدش را بر مبناي منطـق نـاب در رأس نظـام سیاسـی عالوه، مطالبی که ولتر به نقل از زرتشت بـه به. قرار داد

او قول فرضی برگرفته از تخیل کار برد، تنها به چند نقل شده از آثـار تفننـی و حکایـات سـفرها محـدود یا نقل بلکه مطالعۀ بسیاري الزم بود تا زرتشت در آثار ؛نیست

بــراي یــادآوري . دواو از چنــین اهمیتــی برخــوردار شــنخـست هـاي ولتـر، اهمیت این پیامبر پارسی در نوشته

ــان و ــن رم ــصیت اول ای ــی شخ ــه معرف ــت ب الزم اس.وي زرتشت بپردازیمخصوصیات برگرفتۀ او از الگ

ولتـر کـه یکـی از پیـروان )Zadig(صـادق شخصیتاو مـرد جـوان . کنـد زرتشت است، در بابل زندگی مـی

ــا ــته ب ــی آراس ــایی طبیع ــه از زیب ــت ک ــدي اس ثروتمننه خورشید را وي. مند است هایی که دیده، بهره آموزشداند خوبی می به صادق. را نه ستارگان و کندمیپرستش

و مشیت الهی بر زمین و اهورامزدا آفرید را انکه ستارگ رغـم سـنش، وي بـر خـود علـی . فرماستمآسمان حک

. روي در امیالش برخوردار است و از قدرت میانه مسلطچون حقیقت ؛او اعتقاد دارد که همیشه حق با او نیست

او . بـه دنبـال حقیقـت اسـت وارهرا دوست دارد و همـ نهـا او را از بـدي بـه تقلبی صادق و شریف دارد که نـه

کـردن حتـی بـه خوبیبلکه او را به ؛دارددیگران بازمی خیلی بـاهوش و باسـواد وي. کنددشمنانش تشویق می

کـه رازیرا پندي؛فروش نیستاما مغرور و فضل ؛است. در نخستین کتاب از زرتشت خوانده، از یاد نبرده است

محقـق در ادامه، ولتر دوگـانگی زرتـشتی را در اثـرش دوگانگی که زرتشت را از دیگر پیامبران متمایز کند؛می

نظر همزیستی و به دوگانگی مذاهب مزدایی و مانوي از می کند که به شـرح خوبی و بدي در روي زمین تشبیه

.آن خواهیم پرداختآیا واقعـا :دکر ة زندگی انسانی مطرح دربارهاییالؤولتر س

دائمـی بـین ينبـرد ،فـت گطور که زرتشت می همیشه آن خیر و شر در دنیا برقرار است؟ این جنگ دائمی کـه بایـد

شـود کـه در آن صـلح و به برقراري دنیایی جدیـد منجـر رسد؟خوشبختی پابرجاست، چه وقت به پایان می

سـخنان ةدربرگیرنـد جلـدي کـه هاي هفـت طبق گات دوگـانگی موجـود در دیـن بـار دیگـر زرتشت اسـت،

مینو یا منطـق بدي از جانب انگره : یمیابرا درمی زرتشت کمی بعد به اهریمن تبـدیل ،گرفتهتأنشآلوده و فاسد

کنـد و سرچـشمۀ تمـام که باشیطان برابري می شودمیسپنتامینو یا منطق نـاب اما خوبی از ؛هاي ماست دشمنی

در . فاسد اسـت گرفته شده که در مبارزة دائمی با منطق یک رو کدام برگزیند دنباله که ن، انسان آزاد است میااین در آیـین زرتـشتیان اسـت، منجـی که نام سسوشیان. باشد

رو منطـق نـاب کـه دنبالـه رسـاند همۀ کسانی را یاري می هـا بـراي ایـن ارتـش بـزرگ خـوبی، آن در رأس . اندبوده

امـا ؛همیشه موفق خواهند شد منطق فاسد را مغلوب کننـد دقـت نگی را در اثر ولتر به اکنون در ادامه، بازتاب این دوگا

خـصوص بـه رمانهايآخرین فصل .بررسی خواهیم کرد » مبـارزات «بخشد؛ فصلی با عنـوان این تعبیر را صحت می

که در آن دو دشمن را که تنها دو شخـصیت سـادة رمـانی .در مقابل هم قرار داده استنیستند،توان به یـک تمام خصوصیاتی را داراست که می صادق

ــس ــخص ن ــه (بت داد ش ــجاعت، میان ــوش، ش روي، ههـا، زیبـایی، ذاتی، شـناخت وسـیع در همۀزمینـه خوش

؛ امـا کامل است یسمبل انسان يو .)...جوانی، فروتنی و گـر، حیلـه ی اربـاب : سـت س او برعک دقیقا صادق دشمن

شرم که خود عا، تنبل و بی ترسو، دروغگو، مغرور، پرمد. دانـد ایی مـی خصوص فرمانروبهرا شایستۀ هر چیزي،


صـادق رقیـب . انـد متضاد رمـان هايدو، شخصیت این ـ موفق مـی ش هایتمام کاستی رخالفب و حیلـه اشـود ب

صـادق هـاي هیزات نظامی و پولجبا ربودن تونیرنگصـادق ،در این فاصـله . خود را پیروز میدان اعالم کند

کـه اسـت خـسته چنـان از پیروزي بر رقیب خود پسخود را پادشـاه رقیب صادق . خوابدمیبراي چند لحظه

فرشـتۀ سـخنان که بـر اثـر هنگامیصادق. کنداعالم میو گـردد رمـی بـه بابـل ب شود و میخدا، جبرئیل، دلگرم

بخــشد، بــه ابهامــات هــایش را ارزش مــی قابلیــتشـود حکومـت دهد و موفق می سحرکنندگان پاسخ می

ه، نتیجـ در«. سرزمین را پس از مـدتی بـه دسـت بگیـرد قلمرو آن امپراتوري سرشار از صلح، افتخار و فراوانـی

شـود؛ چـون بـا به زیباترین دورة زمین تبدیل می ،شده.)59: 1967ولتر، (» شودعدالت و عشق اداره می

انگیز موهبت بزرگ برگرفته از از دید ولتر، جنبۀ شگفت ایـن . شـود مذهب زرتشت در کلمۀ شکیبایی نمایان می

اش در عنوان سالحی براي بیـان دفاعیـه هولتر ب راکلمه این واژه . بردبه کار ) Calas(باب شخصی به نام کلس

علیه ناشـکیبایی و عقایـد را خوبی درگیري این نابغهبهمیـان دهد که به انتـشار علـوم در تمام کسانی نشان می

. بـود پروتـستان يکلس تـاجر . تودة ملت معتقد نیستند . که تغییر مـذهب داده بـود به قتل پسرش متهم شد وي

ولتر قلم خود را در خدمت حقیقت و عـدالت قـرار داد کـه اسـتفاده کـرد قدرت مـذهبی ازو از آن براي انتقاد

کـه بود روزي امیدبهاو. بودحتی بر دولت مسلط شده هاي انسانی در دنیایی شبیه ایران کهن حکمرانـی ارزش

ولتـر کـه از . سـاکنانش زرتـشتیان بودنـد که؛ زمانی کندشـد، ایـن ها نقل مـی خوانندگان روایاتی بود که از سفر

ایرانیان کهنی «:کهگرفت مطلب را از تاورنیه به عاریت) Guebres(نامیم، در هنـد گبـر ها را پارسیان می که آن

) Gaur(شدند که این اسم از کلمۀ عربی گور نامیده می تاورنیه، (» پرستی است دینی و بت آید که به معنی بی می

1679:150(.

اوضاع سیاسی شـرق در که این اثر ولترز یاد بردنباید ابلکه فقط بـه کند؛دقت شناسایی نمیرا بهمقرن هجده

که مونتسکیو دهد میما دیدگاهی کلی از استبداد شرقی در ایـن اثـر، . به تصویر کشیدروح القوانینخود، در اثر

محدود شده اسـت یخشنهاياستبداد به اصطالح هیجانپـس .هاي درونی و اختیاري اسـت که برخاسته از لجاجت

توان استنباط کرد که آثار فلـسفی در این صورت چنین می هــاي بــه معنــاي واقعــی نویــسندگانی ماننــد ولتــر، مــدل

دهنده سیستم فرانسه قرن هجدهم نیستند؛ بلکه بیشتر نشانده بیـشتر در در این راسـتا، نویـسن . اي از آن هستند استعاره

پی این بوده است تـا مـشکالت و موضـوعات آزاردهنـده عـدالتی را اسـتبداد، جبرگرایـی و بـی : جامعه خـود، ماننـد

بدون ترس از سانسور، بیان کرده و به نوعی فریضه خـود را در جایگاه یک نویسنده در آگاه کردن و بهبود بخـشیدن

.به وضعیت جامعه خود عملی کند)Les Guèbres(شتیانزرتاثر . 2. 3. 4

کـه در قالـب نیـز زرتـشتیان در یک تراژدي به نام ولترسـرود، از شـکیبایی سـمبولیک م1768سـال بـه شـعر

أدوگانگی موجـود در مبـد ،زرتشتیان ایرانی و همچنین شـرح که جهانگردان آن را سخن به میان آورد این دین بـه این شکیبایی به نفع پیروان دیگـر ادیـان . ندداده بود

که شاه صفوي در قرن هفدهم بـراي طوريبه رفت؛ کارقـدرت اسـتبدادي آنچـه . آزادي مذهبی از آن بهره بـرد

شـده بـا خیرخـواهی سـلطنتی را متحـد حاکم بر ایـران وحصر ایرانیان اسـت حدشکیبایی بی «سازد، آشکار می زیادي مورد تمجید جهانگردان خارجی قـرار که تا حد

جـوي مردمـانی بـا وکه در جـست هم گرفت و ولتر را . مذاهب گوناگون و بـاهوش خـوب بـود، نیـز فریفـت

مسلمانان فرقۀ علی که اکثریت پیروان مذهب رسمی را دادند، زرتشتیان، یهودیـان سـامري و قبایـل تشکیل می

و بنیامین، مردمـان سـبا ) Lévi(هاي لوي یهودي به نام ) Saint Jean-Baptiste(کـه پیـرو سـن ژان بپتیـست

عـالوة هنـدیان بودند، مسیحیان ارمنـی آیـین یونـان بـه

١١٧/آرمان شهر ایران استبدادي

: 1971شـیبانی، (»چنـین بودنـد برهمایی و بودایی هـم ـ آورحدیدي همچنین،.)263 هنگـام هده است که ولتر ب

، کــشور ایــران و ه شــکیباییبــمیهنــانش هــماز دعــوتخـود فرضی در آثار تـراژدي ۀنمونعنوان ایرانیان را به

در ایـن دنیـاي ).5: 1999حدیـدي، (داد نظـر قـرار مدجـوي آرزوي بـزرگش، ودیگر است که ولتر در جست

متوازن و به دور از آشوب و و اي هماهنگ یعنی جامعه شود، ما تمام چیزهایی که دربارة ایران گفته می «. فناست

کند که ایران کشور سلطنتی نبوده است که میرا متقاعد بلکـه فقـط در ؛منفعـت بـرد بتوان در آن از وجود بشر

آنجا بیش از هر کـشور شـرقی دیگـر، تـدابیري برضـدمنزلۀ سم است، فـراهم شـده زندگی بهکسالت که براي

همچنـین، بایـد بـه .)152: 1811شاردن،(» بوده استهـاي این نکته اشاره کـرد کـه اقتـدار، قـدرت و فرمـان

چــون و چــراي شــاهان ایرانــی همــواره در جهــت بــیمردمانـشان و رفـع نیازهـاي آنهـا و در جهـت رضایت

نقـل قـول آمـده در . بهبود سطح زندگی آنها بوده است دهنده توجه و و عالقه پادشاه ایرانی زیر، به خوبی نشان

هـیچ کـشوري «: در رسیدگی به امـور مردمـانش اسـت وجود ندارد که در آن وظـایف پادشـاه بیـشتر از ایـران

گاه اسـت، اشـتغاالتش بـا هنگامی که او در اردو ...باشدتوان گفت که هـر روز بـین پایتخت تفاوتی ندارد و می

شش تا هفت ساعت در میان عموم اسـت کـه طـی آن افراد زیادي از همه درجات نه تنهـا قـادر بـه دیـدن او؛

غیـرممکن اسـت . بلکه قادر به مالقات با او نیز هستند پادشاهی که آداب و رسوم او را تـا ایـن حـد ملـزم بـه

اطـالع سازد، از شرایط آنـان بـی آمیزش با رعایایش می باشد؛ و این اطالع باید به پیشبرد رفاه حال آنـان منجـر

ــی ــسیار ب ــا ب »خــرد باشــدشــود؛ مگــر آنکــه شــاه ذات).535-534: 1815سرجون،(

ـ پس اي هـدف ایجـاد جامعـه ااز تمام ایـن اقـدامات بنظــرهــاي زیــادي را درهماهنــگ و آرمــانی، بایــد نیــاز

بود يدر این جریان باید به دنبال عناصر کارآمد . گرفت

تمـام مو به همین علت است که دانشمندان قرن هجده ــه ــود را در زمین ــالش خ ــفت ــاي مختل ــا ه ــوان ب عن

.گرفتندمیالمعارف به کار دائرة

نتیجهکـشور کهـن ایـران گیـري شـکل چندین هزار سـال از

ـ . گذردمی رات و تحـوالت در این مدت، همراه بـا تغییهایی هـم در افکـار و دگرگونی،...اجتماعی وو سیاسی

این تغییرات در ادبیـات ایـن .عقاید مردم رخ داده است کــشور و در آثــار نویــسندگان دیگــر کــشورها همــواره

انـواع نبایـد از تـأثیر همچنـین، . نمایانگر بـوده اسـت کـه هوا و اقلیم بر روي انـواع ادبیـات غافـل شـد وآب

اقلیم بـر اخـالق و پس،. شودبه هر اقلیم خلق می بستهنحوة زنـدگی و حتـی خلـق آثـار ادبـی مربـوط بـه آن

مسافران بـه ایـران نیـز مثـل . داردي پویا تأثیرسرزمین دربار یا حتی طبیعت و مراسم و عادات ،دیگر خارجیان

ند و یـست نگرایران را به شـیوة متفـاوتی از ایرانیـان مـی با توصیف ایران، شنیت و تحصیالتبسته به ذههرکدام

. پرداخـت به شرح قصد و نیت خود در حکایـاتش مـی ـ فرداین تصویري است از احساس خاص یک یاز ملت

و این تـأثیر بـزرگ ایـران عـصر ایمدیگر که شرح داده سـتایش و تحـسین ن کـشور ، ای غلبکه ا استصفوي

.شدمیزهاي انـدا هـاي هنـري و چـشم تنهـا از زیبـایی ایران نه

. بلکه در روایات نیز تأثیر مهمی داشـت ؛باستانی پر بود گیریم که ایران از شده، نتیجه می به مطالب گفته توجهبا

دیرباز سرزمینی بوده با تمدنی مطرح و بارز کـه توجـه تمـدنی کـه بیـشتر . ه است گان را به خود جلب کرد هم

مردمــانش بــود و ماهیــت یکتاپرســتیبرخاســته از هـاي آن بـه شـمار انه از مهمتـرین ویژگـی سـاالر دینشاه در رأس کل ساختار اجرایی قرار داشت و . رفتمی

او تجلی زندة سایۀ خدا . رفتقدرت مطلق به شمار می


شد تا زیردسـتانش بر روي زمین بود و همین باعث می ــا ــه ی ــه اطاعــت از دســتورات او، خــواه عادالن ملــزم ب

هـاي این بود که کاستیعقیده رایج بر. غیرعادالنه باشند فرمانروا، به عنوان نایب خـدا و جانـشین امامـان، هـیچ

ساخت، کـه نتیجـه ایـن اي بر اعتبار او وارد نمی خدشهکـه شـاردن تفکر، مطلق بودن قدرت شاه بود؛ به طوري

در اثرش، قدرت پادشاهان ایران را بیشتر از قدرت هـر ن قـدرت دانست و نیاز به وجود چنی پادشاه دیگري می

اگر ترس از شـاه نباشـد، «: کردمطلقی را چنین بیان می ملت تحت سلطه گروهـی از مـستبدان دچـار مـصائب

ــد ــد ش ــدیدتري خواه ــاردن،( » ش ). 18: 6ج 1711شاین دیار، از تعالیم مذهب، شکیبایی و صـبوري مردمان

و همـین باعـث شـده بـود کـه بودنـد پایان آموخته بیهـاي اسـتبدادي را حکومت ازشمار حاصل هاي بی رنج

هــواي خــشک ایــن وحتــی اقلــیم و آب؛نــدکنتحمــل بلکـه ه است؛ ها نکاست اي از صبوري آن سرزمین نیز ذره

باعث استواري عقایـد آنـان شـده اسـت و ایـن همـان را فریفتۀ خود م چیزي است که جهانگردان قرن هجده

هــاي خــود بــه ایــن نامهکــه در ســفرتاحــدي؛ســاختخصلت ایرانیان را ستودند و در شـرح آن سرزمین، این

،بسیار نوشتند؛ اما فیلسوف روشنفکري چون مونتسکیو ها با صبوري ایرانیان آشـنا گرچه با مطالعۀ این سفرنامه

شد، در پی آن بود که بداند چـرا چنـین مردمـانی زیـر ــان ــتفرم ــرار حکوم ــه ق ــتبدادي و خودکام ــاي اس ه

تیجــه گرفــت کــه ن،و بــا مطالعــۀ بــسیارا. گرفتنــدمــی.هوا هستندوهاي استبدادي زادة اقلیم و آبحکومت

ادیـان بررسـی نیـز ولتر نیز با مطالعۀ آثار جهانگردان و همـان یـا ایران باستان، مبـارزة دائمـی خـوبی و بـدي

د و بـدون توجــه بــه کــراهــریمن را بیـان و اهـورامزدا هـا بـا هـم، هـا و مـذاهب و رابطـۀ آن ماهیت حکومت

د و در اثـرش سـتو اخالقی ایرانیـان زرتـشتی را فضایل امـان بـین قهرمـان و نبـردي بـی صـادق یـا سرنوشـت

نبنـابرای .دکـر را بـازگو بـاز قهرمانی بسیار نیرنـگ ضد ،یایران سـرزمینی بـود بـا مردمـانی آراسـته بـه فـضایل

گذشت، صـبوري، هـوش، اسـتواري در :چون ،اخالقیالگـوي نـست توامـی ؛ پس عقیده، جنگجویی و دالوري

اما به دالیلی چون مقاومت ؛کامل باشدیسرزمین یآرماننیـز بود و ایرانیان در مقابل تغییر که ناشی از تنبلی آنان

هـا و عـادات آنـان بـه کنارگذاشـتن آیـین گـی عالقبیـ اساسی رخ نداد و يقدیمشان، هرگز تغییر ن کـشور ایم و ی که با فرهنگ و آداب و رسو آرمانی براي اروپاییان گذراندنـد، بـه منزلـۀ روزگار مـی آب و هوایی متفاوت

شـهر، مخـتص بـه کشوري آرمانی نبود؛ بلکه این آرمان مردمان سرزمین گرم و خشک ایـران بـود کـه بـا ایـن

گرایانه از ایران در این عـصر، وصف، این تصویر آرمان به نویسندگانی مثل مونتسکیو اجازه داد تا با اسـتناد بـه

یگر سیاحانی چون شـاردن و تاورنیـه، کـه هاي د نوشتهبدون جانبداري به تشریح آنچه در سفرهایشان رخ داده ــرار داده و ــود ق ــار خ ــد، آن را در رأس آث ــود بپردازن ب

هاي کشور خود را بـه زبـانی دیگـر بیـان بتوانند کاستی . کنند؛ بدون اینکه ترسی از توقیف آثارشان داشته باشند

اي، فاصله زیـاد صیات منطقه همچنین، با توجه به خصو از اروپا و آداب و رسوم و توجـه ویـژه بـه مـذهب در کشور ایران بود که باعث شد این نویـسندگان آن را بـه منزله یک کشور آرمانی ارجح به شمار آورند، کـه نظـم موجود در سیستم مملکتی و حضور شاه در کنار نقـش

مـه پررنگ مذهب و عدم نـاآرامی در ایـران، همـه و ه هایی از نامیدن این کشور به عنوان یک آرمانـشهر نشانه. اندبوده

در حقیقت، آثار خلق شده در این راسـتا، بیـشتر از آنکـه اي جایگاهی براي تأمالت دولتی یا سیاسـی باشـند، زمینـه

سازند براي انتقادات اجتماعی، که جنبه آموزشـی فراهم می به فکـر فرورفتـه و شوند خواننده به خود گرفته، باعث می

توانـد بـه کلمه شرق می «.هاي پنهان اثر فکر کند به جنبه

١١٩/آرمان شهر ایران استبدادي

اول در معناي عینی و واقعی : هاي متفاوت تعبیر شود شیوهکلمه که در این صـورت از کـشورها و منـاطقی صـحبت

کند که واقعـا وجـود دارنـد؛ و دوم معنـایی کـه ادوارد میــعید ــه ) Edvard Said(س ــه آن داده اســت، ک در آن ب

ــسم ــوم اوریانتالی ــده و ) Orientalisme(مفه ــرح ش مطشـود کـه نویـسندگان شرق به صورت خیالی مطـرح مـی

)2: 2010ازتر، (».انداروپایی به آن ارزش بخشیده

منابع:منابع فارسی

، ایـران از زرتـشت تـا قیـام ).1366.( اصفهانی، رضا -.الهام: تهران

: ، تهـران زرتـشت بیـنش ). 1380.( خنجري، خـداداد -.پژوهنده و ماهنامۀ چیستا

، چـاپ ایران عـصر صـفوي ). 1374.( سیوري، راجر -. نشر مرکز: دوازدهم، تهران

، جلــد ســیاحتنامۀ شــاردن). 1345.( عباســی، محمــد-.امیرکبیر: هشتم، تهران

:منابع التین

-Althousser, Loui. (1960). «Montequieu,

la politique et l’histoire », Revuefrançaise de science politique, volume10, Numéro 4.

-Chaybany, Jean. (1971). Les voyages en

Perse et la pensée française auXVΙΙΙèmesiècles. Genève: Edition électroniqueréalisée par Jean_ Marie Tremblay.-Chardin, Jean. (1711). Voyage de

monsieur le chevalier Chardin en Perseet autres lieux de l’Orient (10 volumes).Paris: Edition. L. Langlés.-Eszter, Kis Zsuzsa, 2010, « L’Orientdans les contes philosophiques de

Montesquieu et de Voltaire », résumé dethèse en co_tutelle, université de SzegedEcole Normal Supérieure de Lyon.-Hadidi, Jdavad.(1999). De sa’di àAragon, L’accueil fait en France à lalittérature persan(1600_1982). Téhéran:

Editions internationales Alhoda.-Mandelso, Jean_ Albert. (1727).Voyages célèbres et remarquables faitsla Perse aux Indes Orientales.Amsterdam: M. C. Le Cene.-Martino, Pierre. (1906). L’Orient dans lalittérature française au XVΙΙ ème siècles.Paris: Librairie Hachette.- Montesquieu, Charles_ Louis. (1748).L’Esprit des lois(première partie, Livre Ι

à ѴΙΙΙ). Genève: Edition électronique

réalisée par Jean_ Marie Tremblay.-Montesquieu, Charles_ Louis. (1748).L’Esprit des lois(deuxième partie, Livre

ΙΧ à ΧѴΙΙΙ ème siècles). Genève:

Edition électronique réalisée par Jean_Marie Tremblay.-Montesquieu, Charles_ Louis. (1750).Défense de l’esprit des lois. Québec:Edition électronique réalisée par Jean_Marie Tremblay.-More, Thomas. (1516). L’Utopie(traduction française de l’œuvre anglaisepar Victor Stouvenel en 1842).Québec:

Edition électronique réalisée par Jean_Marie Tremblay.-Pétrement, Simone. (1947). Le dualisme

chez Platon, les gunostiques et lesmanichéens. Paris: Gallimard,Bibliothèque de la Pléiade.-Platon. (1963). La République,

Traduction d’Emile Chambry. Suisse:Editions Gonthier.


-Régis, Méssac. (2008). Les premières

Utopies. Paris: Edition Nibilo.-Rousseau, Jean_ Jacques. (1959).Œuvres complètes. Paris: Gallimard,Bibliothèque de la Pléiade.-Sir John, Malcolm. (1815). History of

Persia, 2vols. Vol, ΙΙ. London: London

-Tavernier, Jean_ Baptiste. (1679).Recueil de plusieurs relations et traitezsinguliers et curieux de J.B. Tavernier:

[Du Japon]. Paris: Bibliothèquenationale.-Voltaire. (1877_1885). Œuvrescomplètes. Paris: Louis Moland.-Voltaire. (1967). Romans et contes.

Paris: Garnier frères, Libraires Editeur

.

هاي درسی تاریخجنبش مشروطه در کتابروایتتحلیل گفتمان)دوره پهلوي و پس از انقالب اسالمی(

**امین تریان-حمید آزاد

چکیده یکـدیگر بـوده و بادو نظام سیاسی پیش و پس از انقالب اسالمی داراي دو ایدئولوژي و گفتمان سیاسی مسلط متفاوت

ایـن نمونـه . اسـت هاي درسی تاریخ تأثیر مستقیم گذاشـته ویژه کتاب هاي درسی؛ به بر نگارش کتاب هستند؛ مسائلی که ترین رویدادهاي تـاریخ معاصـر ایـران هاي متفاوت ارائه شده از جنبش مشروطیت به عنوان یکی از مهم تأثیر در روایت اجتماعی غیرمـسلط ایـن دو دوره -هاي سیاسی انتأثیر مستقیم دو عامل گفتمان سیاسی مسلط، و نیز گفتم است که تحت

. استشکل گرفته هاي درسی تاریخ مقطع سوم دبیرستان در دو دوره پهلـوي و پـس از بنابراین، این پژوهش بر آن است تا با بررسی کتاب

ـ هاي سیاسی مسلط بر روایت جنبش مشروطه و ویژگـی انقالب اسالمی، تأثیر گفتمان ت را هـاي خـاص هـر نـوع روایاجتماعی کـه در مقـاطعی -مسلط سیاسی هاي غیر هاي بیرونی و گفتمان یانبررسی تأثیر جر بررسی کرده، و همچنین، به

پـس . وجـود آورنـد، بپـردازد سیاسی مسلط را به هاي درسی، نوع خاص و متفاوتی از روایت گفتمان توانستند در کتاب .ه از جنبش مشروطه با کاربست روش تحلیل گفتمان استشدهاي ارائههدف از این پژوهش، بررسی روایت

باتوجه به تفاوت دو گفتمان سیاسی مسلط در دو دوره پیش و پس از انقالب اسالمی، این نوشتار نیز در دو قـسمت بـه . استهاي جنبش مشروطه پرداخته تحلیل محتوا و تحلیل گفتمان انواع روایت

هاي کلیديواژهشکـست، گفتمـان -شکـست، گفتمـان انحـراف -ایت مشروطه، گفتمان سیاسی مسلط، گفتمان ناکامی روتحلیل گفتمان،

و مبارزهمقاومت

دانشجوي دکتري تاریخ ایران اسالمی، دانشگاه تهران[email protected]@gmail.comکارشناس ارشد تاریخ ایران اسالمی، دانشگاه بیرجند **


)شیپژوه-علمی(هاي تاریخیپژوهشدانشگاه اصفهان- انسانی دانشکده ادبیات و علوم

هفتمدورة جدید، سال ، پنجاه و یکمسال 140-121، ص1394بهار، )25پیاپی (اولشمارة


مقدمهقدرت سیاسی حـاکم در یـک واحـد سیاسـی مـستقل، داراي ایدئولوژي و گفتمان سیاسی مسلطی است که بـراي

اجتمـاعی - هـاي سیاسـی حفظ ایـن دو در برابـر گفتمـان دهی بـه سـلطه و نیز براي مشروعیت غیرمسلط در جامعه،

نظام آموزشی را بـه انحـصار طور ایدئولوژیک خویش به .آوردخود درمی

مفهومی اساسا مبهم است؛ )se(»گفتمان«اگرچه مفهوم اما سه بعد اصلی آن را کـاربرد زبـان، برقـراري ارتبـاط

ــا ــان باوره ــناخت(می ــت) ش ــل در موقعی ــاي و تعام هس، هدف اصـلی مطالعـه ر این اسا ب. انداجتماعی دانسته

آوردن توصیفی یکپارچه از ایـن سـه بعـد گفتمان فراهم چگونه کاربرد زبـان بـر باورهـا و : اصلی گفتمان است

گذرد و یا بر عکس، چگونـه تعامـل بـر تعامل تأثیر می گـذارد و یـا چگونـه گفتن مـردم تـأثیر مـی نحوه سخن

ون (کننـد باورها، کاربرد زبـان و تعامـل را کنتـرل مـی ــک، ــی از . )18-1382:17دایـ ــو، یکـ ــر فوکـ در نظـ

نظران اولیه مطالعات گفتمانی، مـسائل اساسـی در صاحببرخورد با گزاره به مثابه چیزي در خود «تحلیل گفتمان

و قائم به ذات است که ما را بـه سـطح دیگـري حوالـه ها و وجوه تمایز آن بـه کند و نیز نگرش به ویژگی نمی

» ي که ریشه و خاستگاهی پیـشینی نـدارد عنوان رویداد فوکو در وراي هر گـزاره جـدي و ). 48: 1388فوکو، (

هاي قدرت را گفتمان مسلط، شکلی از روابط و فناوري اي قدرت و دانش مالزمه «به تعبیر خود او . بیندنهان می

هـیچ رابطـه قـدرتی بـدون . مستقیم با یکـدیگر دارنـد از دانـش وجـود سیس یک قلمرو همـزاد و همزمـان أت

ندارد و هیچ دانش بدون فرض و تشکیل روابط قدرت عالوه بـر ). 11: 1379تاجیک، (» یابدقابلیت تحقق نمی

هـاي قـدرتی هـستند کـه این، گفتمان براي فوکو کنش دهنـــد فعاالنـــه بـــه زنـــدگی مردمـــان شـــکل مـــی

).55: 1380عضدانلو،(

ظـام دولـت، ن : از نظر فرکالف نیز نهاد اجتماعی، همچـون آموزشی و مدرسه، محور اصلی در تحلیل گفتمـان اسـت

بنـــدي اجتمـــاعی؛ تـــرین ســـطح ســـاختکـــه عـــالیترین سطح؛ یعنی را به ملموس » صورتبندي اجتماعی «یعنی

. دهـد سطح کنش یا رخـداد اجتمـاعی خـاص پیونـد مـی قابلیت بسیار زیادي دارنـد کـه ) مردم(هاي اجتماعی کنش

ــته ــا دس ــارچوب نهاده ــددر چ ــوندبن ــنش. ي ش ــا و ک ه) آمـوزان توسط دبیران و دانش (رویدادهایی که در مدارس

نهـادي دهند نیز به نوبه خـود بـه وسـیله عوامـل روي می هـا و همانند دولـت (یک نهاد اجتماعی . شوندمعین می

دستگاهی از تعامل کالمی، یا نظمـی ) شاننظام آموزشی رتی، و به عبـا ) 43-42: 1379فرکالف، (گفتمانی است

نوعی جامعه زبانی و با بسط معنی جامعه ایـدئولوژیک را بـه ) کارگزاران و اعضاي خود (نهادها، فاعالن . است

بخشند؛ امـا ایـن طور ایدئولوژیک و گفتمانی شکل می ــا ــک صــورتبندي تنه ــه ی ــین اســت ک ــواقعی چن در م

هـا گفتمانی، آشکارا بر بقیـه صـورتبندي –ایدئولوژیک توان در نهـادي اجتمـاعی یـک یمعموال م . مسلط است

گفتمانی مسلط و یک یـا چنـد - صورتبندي ایدئولوژیک سـلطه تـشخیص گفتمانی تحـت - ولوژیکصورتبندي ایدئ

دایک یکی از کارکردهـاي اصـلی ون). 48- 49: همان(داد دهـی گفتمان مسلط را ایجاد وفاق، پـذیرش و مـشروعیت

مکـن اسـت بـه داند که م نامشروع قدرتمندان می به سلطه هـاي درسـی هـا یـا کتـاب طور ایدئولوژیک توسط رسـانه

از ایـن ). 188: 1382دایک، ون(حمایت شود و تداوم یابد نوشـتارها و ) گفتمـان (روي، از دیدگاه وي تحلیل انتقادي

ــانه ــا در رس ــی گفتاره ــام آموزش ــا و در نظ ــت و ه اهمی).193: همان (یابدموضوعیت بسزایی می

هاي آموزشـی کـه بـه مثابـه د است مکان فوکو نیز معتق تولیدکنندگان گفتمـان، در گـسترش و انتـشار گفتمـان؛

ها درگیرند، گفتمان» تعیین سرنوشت اجتماعی «یعنی در دسترسی افراد را به انواع مختلف گفتمان تحـت کنتـرل

١٢٣/تحلیل گفتمان روایت جنبش مشروطه در کتاب هاي درسی تاریخ

در نظر فوکو، هر نظام آموزشـی یـک ابـزار . خود دارند ها با دانـش و گفتمان سیاسی براي ابقا و تعدیل تناسب

هـاي نظـام . آوردقدرتی است که با خود به همـراه مـی تأثیر ساختار آموزشی که مولد گفتمان هستند، هم تحت

قــدرت سیاســی جامعــه قــرار دارنــد و هــم بــه نــوعی بـه عبـارت . شـوند تولیدکننـده و بازتولیدکننـده آن مـی

دیگر، و به قول خود فوکـو، دانـش و قـدرت در درون ).57-56: 1380عضدانلو، (شوند ن یکی میگفتما

در تاریخ معاصر ایران نیـز نهادهـاي آموزشـی یکـی از اند که ها بوده بخش به نهاد حکومت نهادهاي مشروعیت

وظیفه حفظ و صیانت از گفتمان مسلط سیاسـی را نیـز اي در این راسـتا، نهادهـاي آموزشـی . اندبر عهده داشته فرهنگ، «، )دوره ناصري از(» معارف«هاي چون وزارت از (» آمـوزش و پـرورش «، .)ش 1314از (» پیشه و هنر

1346از (» وزارت علوم و آمـوزش عـالی «، .)ش1343ــالی «، و .)ش ــوزش ع ــگ و آم ــس از (» وزارت فرهن پ

هـاي پـیش و پـس از بـراي حکومـت ) انقالب اسالمی فراینـد تولیـد، انتـشار و حفـظ 1357انقالب اسـالمی وژي سیاسی مسلط حکومت را برعهده گفتمان و ایدئول

این امر زمانی میسر شد که حکومت، نهادهاي . اندداشتههاي درسی را در انحصار و یـا آموزشی و به ویژه کتاب

در همـین راسـتا، در سـال . تحت نظارت خود قرار داد تعلیمات عمومی و اجباري جـزو وظـایف . ق.هـ 1329

مقطع ابتـدایی دولت قرار گرفت و نظام آموزشی در سه و عالی به کار گرفته ) شش سال (، متوسطه )شش سال (

مطابق قانون، همه امور مدارس . ش 1300در سال . شدهـاي درسـی در سطح کشور یکسان شد و مؤلفان کتاب

اي کـه از هاي درسی را مطـابق برنامـه ملزم شدند کتاب در سال . ندکنتألیف ،شدطرف وزارت معارف ابالغ می

هاي درسـی ابتـدایی و گارش و توزیع کتاب ن. ش1307هاي درسـی دبیرسـتان در انحـصار کتاب 1317در سال

ــت ــرار گرف ــگ ق -24: 1382معتمــدي، (وزارت فرهن122.(

با توجه به این مقدمه، این پژوهش بـر آن اسـت تـا بـا ) متوسطه(هاي تاریخ مقطع سوم دبیرستان بررسی کتاب

اسـالمی، گفتمـان در دو دوره پهلوي و پس از انقـالب مسلط در روایت جریان جنبش مشروطه را شناسـایی و

هــاي غیرمــسلط هــاي بیرونــی و گفتمــانتــأثیر جریــاناجتماعی و سیاسی را در مقاطع مختلف زمانی بـر نـوع

با توجـه بـه تفـاوت دو . دکنروایت این جریان بررسی گفتمان مسلط سیاسـی متفـاوت در ایـن دو دوره، ایـن

و قسمت به تحلیل محتوا و تحلیل گفتمـان نوشتار در د هاي درسی درباره جنبش هاي مؤلفان کتاب انواع روایت

.استمشروطه پرداخته

هـاي جنبش مشروطه در کتاب تحلیل گفتمان روایت درسی دوره پهلوي

لیف عباس أنخستین کتاب درسی تاریخ مورد بررسی، ت ر اقبال در این اث . است. ش 1309اقبال آشتیانی در سال

چند به کوتاهی؛ اما مؤکدانه و مفیـد بـر مـشروطه و هرمـردم «: و نوشته است هاي پیدایش آن تأکید کرده زمینه

که در نتیجه معاشرت با اروپاییـان و تعلیمـات مرحـوم الدین اسدآبادي و مطالعـه جرایـد خارجـه و سیدجمال

هاي روس و ژاپـن و اقـدامات جنگ شنیدن رویدادهاي کــم بودنــد، کــمولــه آگــاه شــدهالدنــه امــینتجددخواها

هایی بر ضد طـرز حکومـت کردنـد و در مقابـل زمزمه14الدوله و حکام قیام نمودند و بـاالخره در مظالم عین

ــادي ــانی جم ــاه 1324الث ــشروطیتاز ش ــان م را 1فرمممالـک مـشروطه گرفتند و ایران از آن تاریخ در عـداد

).146-47: 1309اقبال، (» درآمددومین کتاب این دوره اثر عبدالحسین شیبانی، رضـازاده

نویـسندگان آن بخـش . شفق و حسین فرهـودي اسـت


مخصوصی بـراي شـرح رویـدادهاي جنـبش مـشروطه ــداده ــصاص ن ــلطنت اخت ــل س ــه آن را در ذی ــد؛ بلک ان

شـیبانی، (شـاه توضـیح داده شاه و محمدعلی مظفرالدیندر و) 171-76: 1319رضـــازاده شـــفق و فرهـــودي،

: تــشریح آن بــه همــین چنــد ســطر اکتفــا کردنــد هایی چند به زبان فارسی در داخلـه و خارجـه روزنامه«

از . سـاختند اي مـردم را از حقـایق آگـاه مـی تا اندازه ... رو، افکار مردم از اوضاع دربار و بدي احوال کـشور اینعاقبـت ... کم پریشان شد و جویـاي اصـالح شـدند کم

ــفارت انگ ــردم در س ــاهزاده م ــران و در ش ــیس در ته لمقـرر ... عبدالعظیم و حضرت معصومه قم متحصن شده

شد مجلـس ملـی کـه از طـرف ملـت منتخـب باشـد، و ... شود و قانون براي امور کـشور وضـع گـردد تشکیل

).172-73: همان(یافت تشکیل... مجلس شوراي ملینویسندگان این کتاب برخالف اقبال، تالشـی نوشـتاري

لیاقتی دادن بی یب کامل چهره قاجاران و نشان براي تخر کفایتی شاهان قاجار و نمایش هـرج و مـرج دوره و بی

ــه ــیش گرفت ــشان را در پ ــدای ضــعف و انحطــاط و «: انکفایتی پادشاهان قاجار و هاي خارجیان و بی ورزيطمع

نــادانی و فــساد رجــال آن دوره کــه عــارض مــیهن مــا طنت ناصرالدین شاه هاي آخري سل گردیده بود، در سال

رو به اشتداد گذاشت و آن پادشاه به جاي آنکه اسـاس صحیحی براي کار کشور خود بگذارد، به لهو و لعب و

در ... . هاي دروغ پرداخت سرگرم کردن مردم به نمایش انحطاط دولت به سرعت پیش ] شاهمظفرالدین[سلطنت

بـر ] بلکـه [رفت و هیچ اصـالحی در کارهـا روي نـداد محمـدعلی شـاه بـا . زات سیاست بیگانگان افـزود تجاو

قانون اساسی آشکارا ضـدیت نمـود و حاضـر نـشد در اصالح امور و اجراي قـانون بـا مجلـس شـوراي ملـی . همکاري کند؛ لذا اختالف دولت و ملت اشـتداد یافـت

شاه مجلس را به توپ سرانجام قزاقان به امر محمدعلی

حمدشاه تجـاوزات در زمان ا «). 173-74: همان(»بستند] اول[المللـی در جنگ بین . بیگانه رو به فزونی گذاشت

روس و انگلیس هر دو متفقا برضد آلمان داخل جنـگ . شدند و کشور مـا را میـدان کـشمکش خـود سـاختند

ها با فشار نیرویـی کـه در ایـران داشـتند و بـا انگلیسیم بـه موجـب 1919سازش با اشـخاص متنفـذ درسـال

اداره مالی و لـشکري را بـه دسـت ،صیقرارداد مخصو رفت که یکباره مستشاران انگلیسی سپردند و بیم آن می

شیرازه استقالل کشور درهم ریزد که ستاره اقبال پهلوي ).؛ با تلخیص175-76: همان (» طلوع کرد

یادشـده موضوع مورد بحث فصل بعدي کتاب نخستینکه بـه -»اعلیحضرت شاهنشاه رضاشاه پهلوي «با عنوان

یافتـه، اختـصاص » اوضاع ایران قبل از کودتـا «توصیف : اسـت هاي درسی پس از خود قرار گرفته سرمشق کتاب

ــانی اول [« ــگ جه ــی ] درجن ــد ب ــران هرچن ــی ای طرفاختیارنمود؛ لیکن چون قوه حفظ خود را نداشت، خاك

احمدشاه قاجـار ... او میدان مبارزه دول جنگجو گردیده ه و اختیـار مانـده و دولـت او ارادبا کمـال ضـعف، بـی

دستخوش نمایندگان خارجه یا متنفذین و اوباش داخله مـسمی، امنیـت خزانه دولت خالی، لشکر اسم بـی . بود

در بـسی نقـاط ... . معدوم، عدالت و تربیت نـاچیز بـود در هر گوشـه کـشور ... بودکشور قحط و غال باال گرفته

ــسی ــانی و رئی ــت... خ ــیس دول ــاي روس و انگل در هکـه در تنها کـسی ... . کارهاي کشور ما اعمال نفوذ کرده

این هنگام براي نجات کشور کمر همت بر میان بـست، اعلیحضرت همـایون شاهنـشاه پهلـوي بـود کـه در آن

به فکر چـاره ] ... ایشان[، ...موقع منصب سرتیپی داشتند اساسی براي بهبـود اوضـاع افتادنـد و راهـی جـز ایـن

ه پایتخت آمده، مراکز فساد را که مانع ندیدند که خود ب هر اقدامی بودند، از میان بردارند و شخصا براي اصالح

).178-79: همان(» امور بکوشند

١٢٥/تحلیل گفتمان روایت جنبش مشروطه در کتاب هاي درسی تاریخ

در این قسمت کوتاه، نویسنده برخالف فصل پیشین که ومرج در دوره قاجار اشـاره به تدریج به انحطاط و هرج

مـوز را از آاست ذهن دانش ، آشکارا درصدد برآمده کردهساله مشروطه آشفته کنـد تـا دالیـل مـوجهی 15دوره

براي او در روي کار آمدن دولتـی مقتـدر کـه امنیـت و شدن دست بیگانگان از امور کـشور نظم داخلی و کوتاه

بنابراین، تمام تالش . را به مردمش عطا نمود، ارائه دهد نویسنده براي ترسیم اوضاع آشفته در راسـتاي سـتایش

. اسـت ه جدید و دستاوردهاي آن اختصاص یافته از دور بــه عبــارتی، کوشــش نویــسندگان ایــن اثــر در جهــت تخریب چهـره حکومـت قاجـار و سـتایش از برآمـدن

اسـت تـا چنـدان بـر نظـام حکومت پهلوي سبب شـده در واقع، تأکید . مشروطه و دستاوردهاي آن تأکید نشود

خشیدن بر ترسیم اوضاع آشفته ابزاري براي مشروعیت ب به حکومت جدید، توجیه کودتا و سلطنت رضاشـاه در ــدئولوژي حکومــت پهلــوي و ــه ای راســتاي خــدمت بگفتمان مسلط سیاسی آن؛ یعنی پاتریمونیالیسم مدرن، و

ناکـامی و شکـست «البته به صورت تلویحی، القاکننـده بـود؛ بـدون اینکـه نـامی از آن بیاورنـد و یـا » مشروطه

کـم جاست که کم از همین . ندعنوانی بدان اختصاص ده ــه ــز در اشــاره مــسزمین ــه شکــست مــشروطه نی تقیم ب.هاي درسی دوره پهلوي پیدا شدکتاب

با این مصادیق باید گفت که گفتمان مسلط در نگـارش جنبش مـشروطه در دوره رضاشـاه، گفتمـان ناکـامی و

مشروطه ،بر اساس این گفتمان . شکست مشروطه است گفتمان که بـه این. سعادت برساند نتوانست ایران را به

هـاي درسـی از مستقیم در کتاب صورت تلویحی و غیر کـردن ذهـن طریق پـروژه اقنـاع ایـدئولوژیک و آشـفته

آموزان از فضاي پـیش از کودتـا جریـان داشـت، دانشنقطه عطف شروع تاریخ معاصـر ایـران را نـه اسـتقرار مشروطه؛ بلکه کوتـاي سـوم اسـفند، و منجـی ملـت و

، طـرح نهاد متولی این . کردشور را رضاشاه معرفی می ک

ــگ ــابق (وزارت فرهن ــارف س ــاران ) مع ــود و پیمانک بآن نویسندگان و مورخان ناسیونالیستی بودنـد ) مؤلفان(

تـأثیر هاي اجتمـاعی، تحـت که همانند بسیاري از گروه ــی ــضاي ب ــه ف ــاعی و ب ــاامنی اجتم ــی و ن ــاتی سیاس ثب

ارضـی ایـران در فاصـله خطرافتادن استقالل و تمامیت استقرار مشروطه تا برآمدن رضاخان، به امید نجات ملی و رهایی از آشوب داخلی از امید به اسـتقرار حکومـت مشروطه به سوي استقرار یک حکومت مقتـدر گـرایش

تحـت تـأثیر همـین فـضا و گـرایش اسـت کـه . یافتندنظر از روایت نادرسـت نویسندگان کتاب مذکور، صرف

که اسـاس -به ارتباط دولت رضاشاه با مشروطه تاریخ، اي هـیچ اشـاره -آن حکومت پارلمانی و مجلس اسـت

بـه -اند؛ بلکه بیشتر به روي کـار آمـدن رضاشـاه نکردهنه از طریـق مجلـس؛ بلکـه بـا خواسـت -منجیعنوان

.اندتأکید کرده-»ملت«هاي درسی نسبت بـه جنـبش رویکرد نویسندگان کتاب

رفتن رضاشـاه و در طـی دهـه بیـست طه با کنـار مشرودگرگون شده و این رویکـرد جدیـد تقریبـا تـا سـقوط

در این دوره بـا ضـعف نهـاد . مصدق یکسان باقی ماند وجودآمده و حکومت پهلوي، فضاي نسبتا باز سیاسی به

گیري مجلس تکثر در فرهنگ سیاسی، قدرت ،در نتیجه ــع(، و تعــدیل )اســاس مــشروطه( ــیواق ــان ) گرای جری

ــسم ــش(ناسیونالی ــشروعیت بخ ــاهد ) م ــل، ش دوره قبهاي درسـی تـاریخ بـه دسـت مورخـانی نگارش کتاب

ــر ــشتر ب ــشروطه بی ــاریخ م ــی ت ــه در بررس ــستیم ک هخواهان و مقاومت ایشان بـراي حفـظ حکومـت آزادي

.کردندکید میأمشروطه تبا به وجود آمـدن بحـران مـالی دولـت در دوره جنـگ

هـاي درسـی از ه اعتالي کتـاب جهانی دوم و با اعتقاد ب هاي درسـی در لیف و توزیع کتاب أطریق رقابت آزاد، ت

ش از سوي وزارت فرهنگ آزاد اعالم شـد؛ 1324سال که نظارت تا حدودي همچنان ادامه داشت، بـا اما با این


ـ هـاي لیف و توزیـع کتـاب أایجاد آشفتگی گسترده در تدرســی، وزارت فرهنــگ دوبــاره نگــارش و چــاپ

ش بـه انحـصار خـود 1341هاي درسی را از سال بکتا).126-27: 1382معتمدي، (درآورد

ـ لیف أنخستین کتاب مـورد بررسـی در دهـه بیـست، تمطـابق آخـرین برنامـه «عباس اقبال آشتیانی است کـه ش در 1327در ســــال » شــــوراي عــــالی فرهنــــگ

در ایـن کتـاب، . اسـت هاي کشور توزیع شـده دبیرستانهاي درسـی ر پیشینش و برخالف کتاب همانند اث (اقبال

شاه که درصدد انـسداد دوره رضاشاه، تنها از محمدعلی بـود، انتقـاد نمـوده راه آزادي و تجدد ایرانیـان برآمـده

افـزون بـر ایـن، بـرخالف دوره پیـشین کـه بـه . استرویدادهاي مـشروطه بـه صـورت خالصـه و مـبهم، و

اشاره داشـت؛ ها و عوامل آن بدون اشاره کافی به زمینه و نیز آن رویدادها را در ذیل سـلطنت پادشـاهان آورده

بود؛ در ایـن کتـاب، اقبـال یـک فـصل از کتـاب را بـه : 1327اقبـال، (» مشروطیت ایران و انقـراض قاجاریـه «

اختصاص داده و رویدادهاي سه پادشـاه آخـر ) 80-75این دودمان را در ذیـل رویـدادهاي مـشروطه توضـیح

هـا ش، زمینه 1309رخالف کتاب درسی وي ب . استدادهاسـت تـر بیـان کـرده و رویدادهاي مشروطه را مفـصل

هـاي درسـی پیـشین که بدین امر در کتاب ) 76: همان(هـایی در متن این کتاب درسی واژه . بودکمتر توجه شده

ــان«: همچـــون ، »مجلـــس«، »مـــشروطه«، »آزادیخواهـ، یـا »رصـغی اسـتبداد «و » مقاومـت «، »ملیون«، »استبداد«

انـد، و یـا هاي درسی شـده براي نخستین بار وارد کتاب و بار معنایی تأثیر فضاي دهه بیست برجسته شده تحت

در واقع، اقبال عـالوه . )77-76: همان(اند جدیدي یافته ــع ــی واق ــه گزارش ــر ارائ ــهب ــصلگرایان ــر و مف ــر از ت تتأثیر فضایی که در آن به سر رویدادهاي مشروطه، تحت

است تا بحث مقاومت د، تمام عزمش را جزم کرده برمیمردم و ملیون در برابر استبداد و تالش همگـانی بـراي

این امر زمـانی . تر منعکس کند حفظ مشروطه را پررنگ هاي متن شود که تالش مذکور و ویژگی تر می قابل فهم

این اثر را در زمینه یا فـضایی کـه کمـی پـیش از سـال یعنی تالش شاه و دربار بـراي -بودبه وجود آمده 1327

گیري قدرت و کنترل دولـت و مجلـس و نیـز به دست درآمد تـشکیل نهـضت ملـی ها و وقایعی که پیش زمینه

.مورد توجه قرار داد-شدشـاه بـه بین، پس از خلـع محمـدعلی اقبال، مورخ واقع

ــدادهاي پــس از ــه دیگــر روی ــه روشــنی ب ترتیــب و بوستر، جنـگ جهـانی اول مشروطه؛ از جمله استخدام ش

، 1915و اشغال ایران و صدمات آن به کـشور، قـرارداد 1917بیرون رفتن قواي تزاري از ایران پس از انقـالب

. اسـت پرداختـه ) 77-78: همـان (1919و نهایتا قرارداد پولی و نـاامنی و خرابـی بی«به اعتقاد وي، در این دوره

گانگان اوضاع اقتصادي و قرض خارجی و تحریکات بی » دادبـه هـیچ کـار اساسـی را نمـی ] دولت[مجال توجه

اما وي نیز همانند نویسندگان کتـاب سـال ). 79: همان(کارآمـدن رضـاخان، ش، معتقد است کـه بـا روي 1319

تمام مملکت مطیع دولت مرکـزي گردیـد و ایـران بـار دیگر در خارج صاحب نام و نشان و آبرو و اعتبار شـد

ســلطنت «ل فــصل بعــدي را بــه اقبــا). 81-80: همــان(اختـصاص داده و در آن » 1320-1304رضاشاه پهلوي

او و نهایتا سقوطش ) اصالحات و خدمات (به اقدامات ش 1327کتـاب درسـی ). 81: همان (است اشاره کرده

ش دغدغه انتقال ایدئولوژي 1319اقبال، برخالف کتاب بخـشی بـه آن را حکومت جدید در راستاي مشروعیت

؛ بلکه دغدغه وي در روایت رویدادهاي مشروطه، ندارداسـت کـه اسـاس آن ) دموکراسـی (ایجاد نظام پارلمانی

قانون اساسی و مجلس و پس از آن ایجاد دولت مقتـدر بنا بر این نگـرش، وي بـرخالف . براي حفظ نظم است

نویسندگان دوره قبل، نقطه عطف تاریخ معاصر ایران را ،ت؛ ولـی بـا وجـود ایـن اسـ پیروزي مشروطه قرار داده

١٢٧/تحلیل گفتمان روایت جنبش مشروطه در کتاب هاي درسی تاریخ

آمیز بـه دوره رضاشـاه داشـته تملق که نگاهی بدون این باشد، اقـدامات وي در ایجـاد نظـم و امنیـت را نادیـده

در مجموع، باید گفت اقبـال گفتمـان مـسلط . گیردنمیتـأثیر اندیـشه خـویش و پیشین را در این کتاب، تحـت

ــذیرفتن خــدمات ــار زده و ضــمن پ ــه، کن فــضاي زمانــراي حفــظ و رضاشــ ــارزه ب اه، گفتمــان مقاومــت و مب

.استپیروزي نظام مشروطه را جایگزین آن نموده . الهـی اسـت اهللا حکیم کتاب درسی بعدي تألیف نصرت

نـسبت وي در متن این کتاب روایتی افراطی و انقالبـی و کار بـرده به روایت معتدل اقبال از جریان مشروطه به

او نیـز . کفایت خوانده اسـت تمام پادشاهان قاجار را بی اسـت، فـصل برحسب اهمیتی که به نظام مـشروطه داده

ــاب ــن کت ــصلی را در ای ــسبتا مف ــامجــزا و ن ــوان ب عناز –) 94-91: 1328الهــی، حکــیم(» مــشروطیت ایــران«

-ابتدا تا صدور فرمان مـشروطیت و گـشایش مجلـس ــار بــه طــور اختــصاص داده ــراي نخــستین ب اســت و ب

در . اسـت اشـاره کـرده » مشروطیت انقالب«مشخص به کردن عبارات مهم و تکـرار این کتاب، عالوه بر برجسته

و مجاهـد و اسـتبداد ، مـستبد هایی نظیر و تأکید بر واژه صوراسـرافیل، (خواهـان هاي آزادي غیره در متن، عکس بهبهانی (و علماي طرفدار مشروطه ) باقرخان، ستارخان

شاه و لیاخوف و دعلیمحم(و نیز مستبدان ) و طباطبایی کـردن اي از برجسته نمونه. استمتن شده ضمیمه ) غیره

ــی ــدات وي را م ــارات و تأکی ــوانیمعب ــه «: خ در نتیجکفایتی شاهان قاجار و تعدي و تجاوز شـاهزادگان و بی

ظلــم و ســتم حکــام و مــداخالت روس و انگلــیس در ایران و مخصوصا آشنایی مردم با افکار و عقاید جدیـد

نهـضت ، و تحول سیاسـی جهـان انقالباتبروفو وق ، در ایـام مـشروطیت انقـالب بزرگ و مقدسـی بـه نـام

شاه در ایران بـه وقـوع پیوسـت کـه سلطنت مظفرالدین و فرعونیـت پادشـاهان قاجـار استبداد بالنتیجه به دوره

خاتمه داد و فصل پرافتخاري به تاریخ حیـات سیاسـی

دمحمدطباطبایی و آقایــان ســی... ایــران بــه وجــود آوردسیدعبداهللا بهبهانی که از روحانیون و علماي طـراز اول

رهبـري ،شـدند خواهان بنـام محـسوب مـی و از آزادي ).91: همان (» انقالب را به عهده گرفتند

هاي افراطـی صعودي جریان الهی تحت تأثیر سیر حکیموتـاب و فـضاي پرتـب ) ویژه حزب تـوده به(و انقالبی

ت، در واژه اسـتبداد، خـشونت بیـشتري اواخر دهه بیس هـاي درسـی را وارد کتـاب » انقالب«دمید و حتی واژه

در کتاب یاد شده انقـالب مـشروطه حاصـل کـار . کردویـژه روحـانیون، آزادي هاي مختلف؛ بـه مشترك گروه

اسـت کـه بـا اسـتمرار خواهان و بازرگانان قلمداد شده م و بـست الدوله به مهـاجرت علمـا بـه قـ استبداد عین

صـدور «نشستن تجار و کـسبه در سـفارت انگلـیس و وي در ادامه به ). 93: همان (انجامید » فرمان مشروطیت

نـشانده شاه اشاره کرده و او را دست سلطنت محمدعلی ها خوانده است که سرانجام پـس از درگیـري بـا روس

). 96-95: همـان (از سلطنت خلع شد » خواهانآزادي«تالش نمایندگان مجلس بـراي رفـع سپس نویسنده، به

هـا و مصائب مردم، وضعیت آشفته ایران، فجـایع روس ها و سپس شروع جنگ جهانی و اشغال ایـران انگلیسی

پس از آن اشاره کـرده » قر و فالکت هرج و مرج و ف «و در ادامـه، نویـسنده در قـسمتی ). 97-99: همان (است

بـه » جـار وقـوع کودتـا و انقـراض سلـسله قا «عنوان با که کـشور مـا بـه در ایامی «کند که آموز تلقین می دانش

و هــیچ متفکــر و ... ســپردســرعت راه فنــا و زوال مــیسیاســتمداري قــادر بــه اصــالح کــشور در هــم ریختــه

مرحوم اعلیحضرت رضاشاه (شد، سرتیپ رضاخان نمیجهت نجات ایران و خاتمه دادن به مـصائب و )... فقید

1299کشور، در شب سـوم اسـفند بالتکلیفی مردم این نویسنده فـصل ). 100: همان (» پایتخت را متصرف شد

سلسله پهلوي و ترقیـات ایـران در «را به ) هفتم(بعدي در » ترقیات ایران «اختصاص داده و در آن به » این عصر


: همـان (اشاره کرده اسـت » رضاشاه پهلوي کبیر «عصر 106-104.(

کتـاب نویـسنده کوشـیده در مجموع، باید گفت در این را در » خواهـان مقاومت مشروطه «آموز است تا به دانش

نشان دهد و بگویـد پـیش از مـشروطه، » استبداد«برابر استبداد، و پس از آن تهاجم خـارجی و مـصائب دیگـر

بـه عبـارتی، . انـد سد راه آزادي و خوشبختی ایران بوده هـاي درسـی الهی دو ویژگـی هـر یـک از کتـاب حکیم

اسـت؛ را با یکدیگر تلفیق کرده 1327و 1319هاي السهاي نظـام مـشروطه و کید بر دستاوردأگونه که با ت بدین

، رضاشاه را نیز بـه عنـوان )آموزدر نظر دانش (حفظ آن دهنـده کـشور و ملـت از هـرج و مـرج پـس از نجات

الهی در روایت هرج حکیم. استمشروطه معرفی نموده برخالف اثـر شـیبانی، رضـازاده -تا و مرج پیش از کود

بخـشی صـرف شفق و فرهودي که در پـی مـشروعیت هاي داخلی و خارجی وارده درپی القاي مصیبت -بودند

بر ایران و ملت ایران است؛ ولی اعتقادي به شکـست و ناکامی مشروطه ندارد؛ بلکـه روایـت او از رویـدادهاي

ها به پس از پیروزي مشروطه، روایت درد و رنج ایرانی بـه طـور . همراه مقاومت در راه آزادي و مشروطه است

خالصه و البته با تسامح باید گفـت کـه در ایـن کتـاب گفتمان مـسلط بـر روایـت جنـبش مـشروطه، گفتمـان پیروزي مشروطه اسـت؛ زیـرا وي حکومـت پهلـوي را

.استادامه نظام مشروطه تلقی نمودهـ کتاب درسی بعدي که در دوره اي سـال پـیش از کودت

لیف نـصراهللا فلـسفی، عبـاس أاست، ت چاپ شده 1332نویسندگان این کتاب بر . اصغر شمیم است پرویز و علی

همگام بـا » علما«و » خواهانآزادي«بودند که عقیده اینالدوله جنبش مـشروطه را بـه یکدیگر علیه استبداد عین

ــد ــراي . پــیش بردن در ایــن کتــاب کــه نقــش مهمــی بکید بـر أاست، ت ریان مشروطه قائل شده روحانیون در ج

ــاهیمی، چــون ــشروطه، اســتبداد و آزادي: مف خــواه و م

عـالوه بـر آن، هماننـد . شـود یمـ مجلس نیـز مـشاهده هــاي پیــشین آشــفتگی و هــرج و مــرج پــس از کتــاب

ــسبت ــیس و روس ن ــه انگل ــشروطه را ب ــت دادهم اسنویـسندگان ). 142-45: 1332فلسفی، پرویز و شمیم، (

روسـیه و 1915و 1907مین راستا به قراردادهاي در ه تــازي انگلــیس در جهــت تقــسیم ایــران و ســپس یکــه

روسیه و تالش انگلـیس 1917انگلیس با وقوع انقالب است؛ قراردادي که کرده اشاره 1919براي عقد قرارداد

» پرست ایران مواجـه شـد با مخالفت شدید مردم وطن «).146: همان (

، در 1328و 1319هـاي هاي درسی سال برخالف کتاب تـر شـده و بینانـه این کتاب روایت وقایع مشروطه، واقع خواهـان اسـت؛ و تمرکز بـر مـردم و مجلـس و آزادي

آشفتگی ایران در دوره مشروطه را بیـشتر بـه تحـوالت . اســتهــاي اســتعمارگر نــسبت دادهجهــانی و قــدرت

ـ «چنانکه از عنوان فـصل بعـدي آن؛ یعنـی اریخ آغـاز تکیـد بـر أآیـد، بـا وجـود ت برمی» سلسله پهلوي : معاصر

مشروطه، نویسندگان این کتاب نقطه عطف را کودتـاي انـد سوم اسفند و روي کار آمدن رضاخان درنظر گرفتـه

آید گفتمان حاکم در مجموع، به نظر می ). 151: همان (بر روایـت ایـن اثـر از رویـدادهاي مـشروطه، گفتمـان

استبداد و استعمار است و چنـدان بـه مقاومت در برابر ناکامی مشروطه اعتقاد نـدارد؛ امـا بـه واقعیتـی بـه نـام

.بحران مشروطیت اذعان داردمـرداد 28تاریخ پس از کودتـاي نخستین کتاب درسی

الهـی، عبـدالعلی اهللا حکـیم تالیف محسن حداد، نصرت از . زنهاري، جواد حیدري و دکتر بهمـن کریمـی اسـت

اهللا هاي این اثر، ذکر مخالفت شـیخ فـضل یجمله ویژگ حـداد و دیگـران، (نوري بـا حکومـت مـشروطه اسـت

هـاي پیـشین، این کتاب نیز همچون کتاب ). 58: 1336کیـد أهمچنان بر مفهوم مقاومت براي حفظ مـشروطه ت

نویسندگان به ترسیم فضاي هرج و مرج داخلی و . دارد

١٢٩/تحلیل گفتمان روایت جنبش مشروطه در کتاب هاي درسی تاریخ

و داختـه نفوذ بیگانگـان پـیش از کودتـاي رضـاخان پر وضع آشفته بدین قرار بـود «: اندگیري کرده چنین نتیجه

به وقوع پیوست و فـصل 1299که کودتاي سوم اسفند از آن «، »جدیدي در تاریخ سیاسـی ایـران گـشوده شـد

اعلیحضرت فقید به سلطنت رسید بـه کلـی نفـوذ ،پسرا از ایران برانـداخت و همـین امـر در اجـراي اجانب

:همان(ر کشور ما تأثیر بسزایی نمود اصالحات اساسی د وقـوع کودتـا و «در قسمت بعـدي بـا عنـوان ). 68-69

ناکامی مـشروطه «نویسنده صریحا به » انقراض قاجاریه : اسـت در ایجاد اصالحات اشاره کرده » طلبانو مشروطه

در این ایامی که بر اثر وخامت اوضاع سیاسی و بحران «از هـم پاشـیده و اقتصادي ناشی از جنگ، امور کـشور

هـا و سراسر مملکـت دسـتخوش تحریکـات خـارجی کلـی از خواهان بـه کشی یاغیان داخلی بود و وطن گردن

بـراي ... رضاشاه فقید ... اجراي اصالحات مأیوس بودند که هایینجات ایران و خاتمه دادن به مصائب و بدبختی

هاي وقت گریبـان ملـت را کفایتی حکومت در نتیجه بی تـصرف تهـران و روي کـار آوردن ] و نیز [، ...ودبگرفته

. به سوي تهران حرکـت کـرد ...[حکومتی صالح و توانا تهران بـه تـصرف 1299در شب سوم اسفند ] در نتیجه

نویسندگان این اثـر ). 71: همان (»قواي شاه فقید درآمد درسـی دوره رضاشـاه و تـا هـاي همانند مؤلفان کتـاب

از سقوط رضاشاه بـا حدودي برخالف نویسندگان پس ویژه در قسمت بعدي بـا عنـوان هاي پیشین و به قسمت

دوبـاره » اوضاع ایران در زمان رضاشاه و اصالحات او «بخشی بـه حکومـت پهلـوي در کنـار پروژه مشروعیت

پروژه تمجید از این حکومت براي ایجاد اصـالحات را اند؛ امـري کـه مـسلما تحـت مورد توجه خود قرار داده

برنامه حکومت بـراي کـسب مـشروعیت پـس از تأثیر. استش قرار داشته 1332کودتاي مرداد

گفتمان مسلط بر روایت جنـبش یادشدهبنابراین، در اثر ــشروطه در ــست م ــامی و شک ــان ناک ــشروطه، گفتم م

نویسندگان ایـن اثـر . برقراري اصالحات و امنیت است غـرب تلقـی مهمترین عامل ایـن شکـست را اسـتعمار

ملـت و کـشور و منجـی آنـان رضـاخان را . انـد دهنمودهنده بحران مشروطیت معرفی و بر همین اساس خاتمه

کنند و با ذکر اقـدامات کودتاي سوم اسفند را توجیه می بخـشی و اصالحات رضاشاه در اثرشان، در مـشروعیت

در واقـع، آنـان پـس از . انـد به حکومت پهلوي کوشیده » مقاومت«روایت طرحروایت پیروزي انقالب مشروطه

را ) خواهان براي استقرار نظام پارلمانی توسط مشروطه (» امنیـت «و » اصالحات«گفتمان طرحکنار گذاشته و به

چنــد از دیــدگاه نویـسندگان ایــن اثـر، هر .انـد پرداختـه طلبان تالش زیادي براي سعادت ایـران انجـام مشروطه

کـشور را و ایـن هدادند؛ اما ایران را رضاشاه نجـات داد به دو چیز مهمتر از نظام پارلمـانی؛ یعنـی اصـالحات و

.استهامنیت رسانداست که آن را 1344کتاب درسی بعدي مربوط به سال

ــی و محمــدابراهیم ــراهیم فخرای ــسی، اب هوشــنگ مجلذاتا «شاه در این کتاب ناصرالدین . اندلیف کرده أجالیی ت

و اصـالحات » سد بزرگی براي ترقـی «و » فردي مستبد کشور قلمداد شـده کـه اسـتبداد و واگـذاري امتیـازات

» انقـالب مـشروطیت ایـران «و نیز او قتلبه ،توسط وي ). 37: 1344مجلسی، فخرایی و جالیی، (بود شده نجرم

قرض خارجی و واگذاري «در دوره مظفرالدین شاه نیز باعـث رکـود و وقفـه شـده و » هـا گمرکات به خارجی

هاي متعدد بیشتر سبب باز ود روزنامه همین امور و وج «اسـتبداد عـین [مـردم کـه از ... شدن افکار مردم گردیـد

... و نهایتـا توانـستند ... قیام کرده ،ناراضی بودند ] الدولهفرمان مشروطیت را دریافت نماینـد و آن را بـه شـکل

... قــانون اساســی درآورنــد و مجلــس شــوراي ملــی راویـسنده در قـسمت ن). 40-41: همـان (تشکیل دهنـد سـطوري را بـه چگـونگی » مشروطیت«بعدي با عنوان

هـایی کـه بـه آشنایی ایران با ترقـی اروپاییـان و زمینـه


اسـت کـه در انقالب مشروطه منجر شد، اختصاص داده ــاب ــشاهده نمــی کت ــشین م ــسندگان . شــودهــاي پی نویاقدامات آشکار مردم علیه دستگاه «هاي انقالب و جرقههمزمان بـا آغـاز صـدارت . ق 1322سال را از » دولتی

در ایـن ). 42: همـان (انـد دانـسته » مـستبد «الدوله عینبر مقاومـت ) 1327و 1309(کتاب همانند دو اثر اقبال

کیـد شـده أخواهان براي حفـظ نظـام مـشروطه ت آزاديشدن مجلس نویسندگان برآنند که با به توپ بسته . است

ـ توسط محمد علـی خواهـان د آزادي شـاه و قتـل و تبعیحکومت اسـتبدادي در ایـران دوبـاره نـضج گرفـت و «

همین دوره در تاریخ ایران بـه اسـتبداد صـغیر معـروف نویــسندگان در فــصل بعــدي بــا ). 49: همــان (» اســت

ــوان ــسله پهلــوي«عن ــر-سل در » ســلطنت رضاشــاه کبیسطوري کوتاه از توصـیف وضـعیت پـیش از کودتـاي

آموز کاسته در ذهن دانش م بحران اسفند، از شدت ترسی و در دومین قـسمت ایـن فـصل کـه طبـق معمـول بـه

است، بـا گفتـاري اختصاص یافته » کودتاي سوم اسفند «الهـی؛ بلکـه بـا گفتـاري حکـیم نه چاپلوسانه همچـون

بینانـه همچـون اقبـال، بـه کوتـاهی ایـن واقعـه را واقعچون کشور را دچار فتنـه و ... رضاخان«: انددادهتوضیح

شوب و ناامنی دید، با گفتگوي قبلی با سیدضـیاءالدین آنویـسنده پـس از . »طباطبایی شهر تهران را اشغال نمود

در یک و نیم صفحه به خدمات »تغییر سلطنت «اشاره به و همانند اقبـال ) 57-59: همان(استکردهرضاشاه اشاره

هایی نیز از جمله کتاب این کتاب . پذیردرا می خدماتش است گفتمان مسلط درباره ناکـامی تالش کرده است که

مشروطه را کنار زده و به روایت مقاومـت بـراي حفـظ کید بر مفاهیم مقاومـت و مـشروطه أت. مشروطه بپردازد

تواند پاسخی باشد بـه اسـتبداد حکومـت در این اثر می .پهلوي که در دهه چهل به اوج خود رسید

و شـمیم کتاب درسی بعدي را مجـددا پرویـز، فلـسفی در این کتاب رویـدادهاي مـشروطه بـا . اندلیف نموده أت

هماننـد آثـار پیـشین امـا بـا . استآمده يتفصیل بیشتر سـلطنت «تفصیل بیشتر، فصل هشتم این کتاب در مورد

و فـصل نهـم بـه » شاه و مشروطیت ایـران مظفرالدین» جانشینان مظفرالدین شاه و روابط آنها با ممالک دیگر «

ایـن کتـاب بـا در بخـش چهـارم . استافتهاختصاص ی ــوان ــه «عن ــران در دوران قاجاری ــدن و ادب ای ــه »تم ، ب

ــه برخــورد ایــران و تمــدن جدیــد غــرب و تفــصیل بالحات و انقـالب مـشروطه اشـاره شـده هاي اصـ زمینه

ــت ــمیم، (اس ــسفی و ش ــز، فل ). 213-185: 1346پرویاسـت کـه مربوط » سلسله پهلوي «بخش پنجم کتاب به

در » تشکیل سلسله پهلـوي «آن با عنوان » صل اول ف«در هـاي پیـشین بـه وضـعیت همانند کتـاب » نظر اجمالی «

بیگانه، از ناصرالدین شاه تا پیش آشفته داخلی و تهاجم ویژه در جنگ و پـس از جنـگ به ؛ش1299از کودتاي

کودتـاي سـوم «که است تا این جهانی اول پرداخته شده ورتی بـه صـورتی دیگـر اسفند جریان کـشور را از صـ

درآورد و حکومتی نیرومند به دست سـربازي توانـا بـه نویـسندگان ایـن اثـر ). 215-16: همـان (» وجود آورد

اقـدامات «همانند آثار پیشین در فصل دوم این بخش به وي » اصـالحات «و » رضاشاه کبیـر در راه ترقـی ایـران

.انداشاره کرده1357به سـال آخرین کتاب درسی دوره پهلوي مربوط

است که محمدجواد مشکور، اسماعیل دولتشاهی، بهمن کریمی، محمدحسین خلیلی گرگانی و نعمت شوقی به

» گفتار هجـدهم «دولتشاهی در 2.اندنگارش آن پرداخته » انقـالب مـشروطیت و علـل آن «این کتاب بـا عنـوان

آشـنایی «شروطیت را ترین علل بروز انقـالب مـ اساسیتدریجی مردم با مظاهر تمدن غرب و وقـوف آنـان بـه

بـردن زمین و پی هاي مشروطه ملل مغرب طرز حکومت هاي کشورهاي اروپایی؛ رفتـار ظالمانـه به رمز پیشرفت

هـاي پادشاهان قاجـار، شـاهزادگان و حکـام؛ سیاسـت معرفـی » هاي روس و انگلیس در ایراناستعماري دولت

١٣١/تحلیل گفتمان روایت جنبش مشروطه در کتاب هاي درسی تاریخ

نهـضت «سـپس بـه چگـونگی رویـدادهاي . تاس کردهروحـانیون طـراز «پرداخته و معتقد است کـه » مشروطه

ــه «و » اول تهــران در صــف اول انقــالب قرارداشــتند بمنظــور تحــصیل آزادي و مبــارزه بــا اســاس حکومــت

ـ االخره اخـذ استبدادي و اسـتقرار رژیـم دمکراسـی و بمـشکور و (» انـد سزایی داشـته فرمان مشروطیت سهم ب

.)103: 1357دیگران، این کتاب که رویـدادهاي مـشروطه را بـه تفـصیل، بـه

هاي پیـشین روایـت گویی کتابترتیب و به دور از کلی هـا در روایـت اي ندارد؛ زیرا همـه واژه کرده، ثبات واژه

انقـالب؛ /نهـضت : خورنـد جنبش مشروطه به چشم می ــون ــضت/ملی ــون؛ نه ــانانقالبی ــشروطه/طلب ــانم /خواهالدوله را مستبد و مظفرالـدین واهان و غیره؛ عین آزادیخ» آزار و تـا حـدي آزاده النفس و بـی فردي سلیم «شاه را است و در روایـت رویـدادهایی کـه بـه جنـبش خوانده

هـاي پیـشین روح شـد، هماننـد کتـاب منجـر مشروطه مبارزه براي نظام مشروطه و رهایی از استبداد را ترویج

: عبارت نویـسنده آشـکار اسـت کند؛ چنانکه در این میمردم ایران از زمان ناصرالدین شاه تا اواخر مظفرالدین «

آزادي هاي فراوان توانستند و فداکاري ... شاه با مبارزات دولتشاهی در قسمت ). 108: همان (» را به دست آورند

به چگـونگی » استبداد صغیر «بعدي در گفتاري با عنوان کثیـري از وکـال و عـده «به توپ بستن مجلس و قتـل

انقالب مـشروطه «دارد که با این اقدام اشاره» مجاهدینپس از دو سال در هم شکـست و دوره اسـتبداد صـغیر

هـاي پیـشین بـه ؛ اما در ادامه همانند کتـاب »شروع شد ــت آزادي ــت مقاوم ــدد روای ــروزي مج ــان و پی خواه

اهمیــت ). 106: همــان (اســت مــشروطه پرداختــه است دولتـشاهی مشروطه باعث شده دستاوردهاي نظام

» قانون اساسی ایـران و اهمیـت آن «گفتار نوزدهم را به اختصاص دهد و ضمن ذکر متن کامل قانون اساسی، بر

بـا صـدور فرمـان مـشروطیت «: کید کند که أت این نکته

افزون بـر . »حکومت استبدادي به مشروطه مبدل گردید بـی دهـه پنجـاه تـأثیر فـضاي نارضـایتی و انقال تحت ،این

ثمره انقـالب مـشروطیت و «شمسی قانون اساسی ایران را سند آزادي ملت در برابر تجـاوزات زمامـداران خودسـر و

ترین اصول آن؛ بخواند و پس از آن صریحا به مهم » مستبدیعنی حاکمیت ملی، حاکمیت مذهبی، تفکیک قوا، تـساوي

). 109- 110: همـان (کند هاي فردي اشاره حقوق و آزادي توصـیفی و بـه دور از آشـفته - اي روایی نویسنده به شیوه

آموز در راستاي هدفی خاص، به اوضـاع سازي ذهن دانش نابسامان پس از مشروطیت؛ به ویژه پس از جنـگ جهـانی

کیـدش بـر تـالش أاسـت؛ امـا بیـشترین ت کرده اول اشاره اسـت نمایندگان مجلس براي اصالحات مـصروف شـده

). 114- 18: همان (برخالف گفتارهاي پیشین که به روح مبارزه و مقاومت

، گفتارهاي پس از گفتار بیست و سوم کـه کـردمیاشاره به حکومت پهلوي اشاره دارد، ظاهرا توسط نویسندگان

اثر با رویکرد گفتمان مـسلط طلب و متملق این سلطنتشده است؛ زیرا سبک روایت به کلـی بـا روایـت نوشته

در گفتـار بیـست و سـوم ابتـدا . اسـت تفـاوت مپیشین سخت آشفته و «هاي پیشین به اوضاع همانند اکثر کتاب

ــشان ــفند » «پری ــیش از اس ــران پ ــشاهی 2479ای شاهنــا واژه» .]ش1299[ ــار ب ــهایــن ب ــو پرداخت ــدهــایی ن . ان

نویسندگان این سطور پـس از ترسـیم فـضاي آشـفته و در کتـاب بـه شاهنشاه آریـامهر «هرج و مرج به نقل از

جامعـه ایـران پـیش از کودتـا را در » سوي تمدن بزرگ و رضاخان ) 126: همان (خوانده » انحطاط تقریبا کامل «

براي نجات ] که...[سرداري بزرگ و آزادمردي یگانه «را کشورش به پاخاسـت و تـصمیم خـود را بـراي پایـان

روزي به مرحله عمـل بخشیدن به دوران انحطاط و سیه پـس از آن بـه ). 127: همـان (اند رفی کرده مع» درآورد

درحقیقـت، «: کنندناکامی و شکست مشروطه اذعان می رهبرکودتا انقالب مشروطیت را که تحت تـأثیر عوامـل


مختلف از مسیر اصلی خود خارج شده بـود، بـه مـسیر امنیـت و ثبـات و حاکمیـت ... اصلی خود بازگردانید و

اره آرزوي ملــی و تثبیــت قــدرت مرکــزي را کــه همــورو، از این . مجاهدان صدر مشروطیت بود، تحقق بخشید

نویسان کودتاي سوم اسفند را نقطه عطـف بـسیار تاریخ). 128: همـان (» آورندمهمی درتاریخ ایران به شمار می

است که نویسنده بخـش مـشروطه؛ یعنـی این در حالی تأثیر گفتمـان مقاومـت و دولتشاهی همچون اقبال تحت

خواهــان را طه، صــریحا آرزوي مــشروطهحفــظ مــشروآزادي و حکومت مشروطه و دموکراسی ترسـیم نمـوده

دانـش (و بر دسـتاوردهاي مـشروطه در نظـر مخاطـب رسـد نظـر مـی به هر حال، بـه . است کید داشته أت) آموز

ــدم ــشروعیت و ع ــران م ــه بح ــاعی ک ــت اجتم مقبولیرو بـود و نیـز حکومت پهلوي در دهه پنجاه با آن روبه

نویسندگان بخـش حکومـت پهلـوي دیدگاه چاپلوسانه بـه 1299موجب شـده تـا پـس از اشـاره بـه کودتـاي

تفــصیل بــه اقــدامات و اصــالحات رضــاخان پــیش از در (ویژه پس از سلطنت و به ) 126-28: همان(سلطنت

تالش و کوشش رضاشاه کبیـر در «گفتار بعدي با عنوان ــ ــتقالل و عظم ــظ اس ــذاري و حف ــرانراه بنیانگ ) »ت ای

. شودپرداخته) 132-47: همان (هاي درسی تـاریخ در مجموع، روایت نویسندگان کتاب

دوره پهلوي از جنـبش مـشروطه را بایـد بـه دو گـروه ویـژه در دوره پهلـوي اول، گروه نخست به : تقسیم کرد

اسـطوره کـه بـه -»ناجی«تأثیر فضاي نیاز به یک تحتروایـت کـالن ان پهلـوي بـه عنـو مقتـدر ودولت مدرن

تأثیر گفتمـان مـسلط و پس از آن تحت -انجامید مسلطقهرمـان آمـوز سیاسی، شخص رضاشاه را در نظر دانش

ترسیم کرده و آگاهانه یا ناآگاهانه در پـی توجیـه تاریخبخـشی بـه حکومـت کودتاي سوم اسفند و مـشروعیت

این گـروه ناسیونالیـست کـه در آثـار . اندپهلوي برآمده کردنـد مـشروطه کیـد مـی أآمـوز ت ان به دانـش شدرسی

برساند؛ بلکه ایـن رضاشـاه » ترقی«نتوانست ایران را به بود که توانـست دسـت بـه اصـالحات و ترقـی بزنـد، تلویحا و یا مستقیما در جهت القاي گفتمـان ناکـامی و

بـا وجـود . بودندآموز برآمده شکست مشروطه به دانش دامـه نظـام مـشروطه این، ایـشان حکومـت پهلـوي را ا

کردنــد؛ امــا گـروه دیگــر همچــون اقبــال و تـصور مــی ویـژه هـاي غیرمـسلط؛ بـه تأثیر گفتمان دولتشاهی تحت

، در روایـت جنـبش )طلبـی مشروطه(گفتمان دموکراسی کید بر دستاوردهاي بزرگ نظـام مـشروطه أمشروطه با ت

سعی در القاي گفتمان مبارزه و مقاومت در جهت حفظ اند؛ اما دسـتاوردهاي رضاشـاه را نیـز در همشروطه داشت

. اندراستاي برقراري امنیت و اصالحات ستوده

هـاي جنبش مشروطه در کتاب تحلیل گفتمان روایت درسی دوره پس از انقالب اسالمی

ــان 1357در بهمــن ــوي و گفتم ــشاهی پهل نظــام شاهنسیاسی مسلط آن؛ یعنی مدرنیـسم مطلقـه در پـی یـک

اقشار اجتماعی و قیام همگـانی سـقوط ائتالف گسترده کرد و پس از چندي نظامی جدیـد بـا گفتمـان سیاسـی

ــا » حکومــت اســالمی« ــدئولوژیکســنت«ی ــی ای » گرایگفتمان سیاسـی مـسلط حکومـت . جایگزین آن گشت

اسالمی نیـز هماننـد گفتمـان مـسلط پیـشین بـر رونـد هاي درسی تـاریخ تـأثیر گذاشـت کـه در نگارش کتاب

بررسـی چنـدین کتـاب درسـی بـه تحلیـل آن ادامه بـا .خواهیم پرداخت

علی حـدادعادل و بـا کمـک نخستین کتاب توسط غالم 3.استلیف یافته أت 1359در سال ) منذر(علی ابوالحسنی

زدگـی از ستیزي و مبارزه بـا غـرب تجلی گفتمان غرب هاي این کتاب در روایت رویـدادهاي مـشروطه ویژگی

نقالبـی و استعمارسـتیزي است کـه از حـال و هـواي ا هاي پیش و پس از انقالب اسـالمی نـشأت گرفتـه سالنویسندگان صریحا به ایدئولوژي گفتمان سیاسـی . است

١٣٣/تحلیل گفتمان روایت جنبش مشروطه در کتاب هاي درسی تاریخ

. زدگـی اذعـان دارنـد مسلط نظام جدید و گفتمان غرب ــیه در دوره ــان از روس ــست ایرانی ــد شک ــان معتقدن آن

ــاه ــی شـ ــه«فتحعلـ ــر مقدمـ ــاختگی"اي بـ و "خودبـــودفروختگی" ــن "خ ــردان ای ــب دولتم ــدریجی غال ت

ناپذیري غرب سرزمین شد و بنیاد ذهنی افسانه شکست ــوذ و رســوخ ــراي نف ــاوز، زمینــه را ب ــرق متج و ش

اقتــصادي و فرهنگــی بــه درون -زدگــی سیاســیغــربدستگاه حکـومتی و سـپس خـودفروختگی بـسیاري از

در[...امـا . رجال سیاسـت دوره قاجـار فـراهم سـاخت مرجعیت و روحانیـت ] و پس از آن سراسر دوره قاجار

... البته آن دسته که بر اسالم سنتی و تشیع سـنتی -تشیع تن به سـازش بـا غـرب و تمکـین بـه "باقی ماندند و

از تمکــین و تــسلیم در برابــر -..."زدگــی ندادنــدغــربسیادت و سیطره غرب سرباز زدند و بر تداوم عصیان و

اسـتعمار پـاي قیام علیه هر گونه خودباختگی در برابـر هاي پرشکوهی و در همین راه بود که حماسه ... دفشردن

کنـی علیـه قـرارداد همچون قیام موفق حـاجی مالعلـی رویتر، پیکار پیروز تحـریم تنبـاکو بـه رهبـري میـرزاي شیرازي، نهـضت عدالتخانـه و مـشروطه مـشروعه بـه قیادت شیخ شهید نوري و باالخره قیام اصیل و خـالص

را بــر صــفحات تــاریخ خونبــار ایــن خــردادمپــانزده: 1360، ]حـدادعادل و ابوالحـسنی ([» سرزمین نگاشـت

را » انقـالب مـشروطه «در این کتاب نویسندگان 4).20پـس از (و نهـم ) تا پیروزي انقالب (در دو گفتار هشتم در گفتـار . انـد روایـت کـرده ) شـاه سلطنت محمـدعلی

عوامل تریناساسی«هشتم، هر چند در سخنی متناقض، وقـوف مـردم ایـران بـه طـرز ] را[انقالب مـشروطیت

بردن به زمین و پی هاي دموکراسی ملل مغرب حکومت) 32همـان، ص (» رمز پیشرفت کشورهاي مترقـی عـالم

آموز بر ایـن مطلـب ذکر کرده؛ اما همواره در نظر دانش اند که روحـانیون مکـررا از قـدرت و نفـوذ کردهکید أت

اهان قاجار و تـالش بـراي کـسب خود علیه استبداد ش

کــه محــصول آن انقــالب «آزادي اســتفاده نمودنــد مشروطیت و صدور فرمان مشروطیت و تحکـیم بنیـان

بنابراین، تا اینجا هـم جنـبش ). 37: همان (» آزادي بود اسـت و هـم پیـروزي آن مـدیون شده مشروطه پذیرفته امـا در ادامـه موضـع خـود ؛اسـت شدهروحانیت دانسته

شروطه را شـفاف کـرده و اعـالم ت بـه جنـبش مـ نـسب احکـام ... خواهانخواست علما و آزادي «اند اساسا کرده

بـا [و دستورات اسالمی و اجراي قانون عدالت اسالمی طلـب در عوامل فرصت «لیکن ؛»بود] سیس عدالتخانه أت

همـان (» انقالب نفوذ کرده و هدف اصلی را تغییر دادند نشــستن در ایــن کتــاب، بــست،عــالوه بــر ایــن). 44:

اولـین انحـراف «بازاریان و تجـار در سـفارت انگلـیس انحرافی «است؛ قلمداد شده » اساسی در انقالب مشروطه

؛ زیـرا »که از ارزش و اعتبار این انقالب بـسیار کاسـت پناه بردن به سفارتخانه یک دولـت اسـتعماري چیـزي «

شنود نبود که علما و رهبران انقالب به آن راضـی و خـ و از این جاست که گفتمـان مـسلط ) 45: همان(» باشند

تـأثیر بر جریـان نگـارش رویـدادهاي مـشروطه تحـت پـس از انقـالب اسـالمی گفتمان مـسلط سیاسـی دوره

گذاري شد که نگارندگان این پژوهش آن را گفتمان پایه.نامندانحراف و شکست جنبش مشروطه می

: انـد مـه افـزوده نویسندگان کتاب درسـی مـذکور در ادا دانستند که انقالب مشروطه با ابتکـار گرچه همگان می «

اسـت؛ امـا قـشر به نتیجه رسـیده ... و رهبري روحانیون آمد تا جاي اسالم و روحانیـت می... زدهروشنفکر غرب

روحـانیون . »دار شود را بگیرد و رهبري انقالب را عهده س أر ر به مبارزه برخاسـتند کـه د » خط انحرافی «با این بـر حفـظ «بود کـه »اهللا نوري اهللا شیخ فضل آیت«ایشان بـودن انقـالب پافـشاري هاي نهضت و اسـالمی اصالت

و به کوشش وي بود که مـتمم قـانون اساسـی » کردمیمشروطه جهت جلوگیري از تصویب قـوانین مغـایر بـا

یـا (نویسندگان گفتـار ). 46: همان (اسالم تصویب شد


شاه و بـه هی به استبداد محمدعلی را به کوتا ) بخش نهم ــستن مجلــس کــه آن را » اســاس مــشروطیت«تــوپ ب

براي بازگشایی آن » مجاهدان«اند، و نیز مقاومت خواندهایــشان قــسمت ). 50-49: همــان (انــد اختــصاص داده

تر پس از پیروزي مـشروطه را بـه ایـن اختـصاص مهماهللا چـه شـیخ فـضل «آمـوز بگوینـد اند که به دانش دادهنویـسنده سـه ). 51-53: همان (» گفت که اعدام شد می

ــضل ــراض شــیخ ف ــا محــور اصــلی اعت ــه اتفاق اهللا را کمحورهاي اصلی گفتمان انحراف مشروطه را نیز تشکیل

مخالفـت بـا -1: کنـد کـه عبارتنـد از دهند، ذکر می مینشینی و پناهندگی مسلمین به سفارت یک دولـت بست

ض با تنظیم قانون اساسی از مخالفت و اعترا -2اجنبی؛ روي قـــانون اساســـی کـــشورهاي اروپـــایی توســـط

اش حفـظ مشروطه باید روح اسـالمی «-3زدگان؛ غرب. »به دیگر سخن، مشروطه باید مـشروعه باشـد ... . شود

آمـوز را بـا به دانش » گفتمان انحراف «نویسندگان القاي . انـد اهللا بـه اوج خـود رسـانده فـضل روایت اعدام شـیخ

نابراین، در نظر نویسندگان روح انقالب مـشروطه کـه بطلبــی در برابــر اســتعمار و دو وجــه بــارز آن اســتقالل

اسـت؛ خواهی در برابر استبداد است، اسالمی بوده آزاديزدگان آن را منحرف کرده و روحانیون را کـه ولی غرب

اند، کنار زده و خود رهبري آن را رهبران واقعی آن بوده .اندتهبه دست گرف

البته با انـسجام بیـشتري کـه ،گفتمان انحراف مشروطه گرفتن از حال و هواي اوایل انقالبی دهـه حاصل فاصله لیف أش تـ 1366در کتـاب درسـی سـال ،شصت است

ریزي کتـب درسـی گروه تاریخ دفتر تحقیقات و برنامه در . خـورد وزارت آموزش و پرورش نیز به چـشم مـی

ــتعم ــضاي ضداس ــاب، ف ــن کت ــضاي ضــد ای ــر ف اري بنویـسندگان /که نویـسنده چربد؛ به طوري استبدادي می

اهداف انگلـستان در «آن دو گفتار از کتاب را با عناوین به طور کامل به بحث » اهداف روسیه در ایران «و » ایران

وي گفتار مجـزا و . اندداده/استاستعمار اختصاص داده کـري انقـالب هاي اقتـصادي و ف مفصلی را نیز به زمینه

است؛ اما گفتار مهـم و مفـصلی مشروطه اختصاص داده که مربوط به بحث ماست، گفتار سـیزدهم آن اسـت بـا

ــوان ــالب «عن ــراف انق ــل انح ــاه از دالی ــی کوت تحلیلریـزي گروه تاریخ دفتـر تحقیقـات و برنامـه (» مشروطه

؛ که بیانگر این حقیقت )105-99: 1366کتب درسی، راف، در اواخـر دهـه شـصت در است که گفتمـان انحـ

در ایـن . اسـت هاي درسی تکوین و انسجام یافته کتابکتاب نیـز هماننـد کتـاب پیـشین، تحـصن در سـفارت

» لکـه سـیاهی در تـاریخ مبـارزات مـشروطه «انگلیس، گـرا و اهمـال نفوذ روشنفکران غـرب «، و )66: همان (

، ...رهبران روحانی و شاید اعتماد آنان بـه ایـن عناصـر هـاي گـرایش ] بر اساس ... [تنظیم قانون اساسی ] سبب[

شـده خوانده) 68: همان (کارانه گرایانه و محافظه غربمقاومـت شـیخ «از دیدگاه نویسنده کتـاب، تنهـا . استاهللا در تصویب متمم قانون اساسی بود کـه باعـث فضل

: همـان (» شد چیزي خالف اسالم بـه تـصویب نرسـد ویـسنده بـه رهبـري انقـالب بنابراین، هـر چنـد ن ). 69

تـر از کتـاب ط روحانیـت اعتقـاد دارد؛ امـا شـفاف توســشروطه ــه دو دســته م ــت را ب ــشین، روحانی خــواه و پی

در دو ،وي در ادامـه . اسـت خواه تقـسیم کـرده مشروعهآموز بفهماند که در مهاجرت موضع اصرار دارد به دانش صراحتا خبري از درخواسـت «صغرا و کبراي روحانیان

؛ بلکـه )65و 67: همـان (وجـود نداشـته » مشروطیتکه مبارزه مردم علیه اسـتبداد و اسـتعمار در دوره زمانی

درخواسـت «رسید، شاه داشت به پیروزي می مظفرالدیناستقرار مشروطیت نیز در ردیف دیگر تقاضاهاي مـردم قــرار گرفــت و توســط وابــستگان ســفارت بــه شــکل

غالبا منظور طباطبـایی [علما . اي به مردم القا شد موذیانهبودند و با این امید نیز تا حدي غافلگیر شده ] و بهبهانی

که خواهند توانست به آن محتوایی اسالمی بخـشند، از

١٣٥/تحلیل گفتمان روایت جنبش مشروطه در کتاب هاي درسی تاریخ

اکثر مراجع نجف نیز از مشروطیت ... آن پشتبانی کردند : همـان (» و مجلس شوراي ملی حمایت جـدي کردنـد

مراجـع نجـف «عنوان نویسنده در گفتار یازدهم با ). 80شـاه ، برچیدن استبداد صغیر محمدعلی »و استبداد صغیر

را کـامال بـه روحانیـت و مراجـع » اعاده مـشروطیت «واشـاره ویژه قیام تبریز نسبت داده و به قیام مجاهدین؛ به

عقیـده «: افزایـد و مـی ) 82: همان (است نکرده چندانی ایـن . ..اي از مراجـع بخش وسیعی از روحانیـت و عـده

بود که مشروطیت اگرچه منطبق با معیارهاي حکومـت اسالمی نیست؛ امـا آنـان در قالـب ایـن نظـام خواهنـد

هـاي سیاسـی و اعتقـادي توانستند به بخشی از اندیـشه خود جامه عمل بپوشانند و ضـمن مهـارکردن اسـتبداد

» مطلقه تا حدودي قوانین اسالمی را بـه اجـرا درآورنـد ز پیروزي انقالب و با مشاهده نفـوذ ؛ اما پس ا )همانجا(

روشنفکري در مجلـس و رهبـري انقـالب، هايجریاناهللا به مخالفت پرداخت و خواستار مشروطه شیخ فضل «

کـه انقـالب مـشروطه از گفـت وي مـی . مشروعه شـد مواضع خود منحرف شده و عناصر مخـالف اسـالم در

هـاي خواهی قصد دارنـد تـا اندیـشه زیر لباس مشروطه : همـان (» اسـالمی کننـد هايغربی را جایگزین ارزش

تحلیلــی کوتــاه از دالیــل انحــراف «در گفتــار ). 85ــشروطیت ــم » م ــستین و مه ــراف نخ ــل انح ــرین دلی تانگلـیس و روسـیه دانـسته » توطئه استعمار «مشروطیت

را به زیان خـود » تعمیق انقالب و گسترش آن «شده که شاه سـعی محمدعلیپیش از سقوط «دیدند، بنابراین می

کردند تا میان شاه و مردم سازش به وجود بیاورند؛ امـا پس از استبداد صغیر از طریق فاتحان تهـران و رهبـران

، و پــس از آن بــا روي کــار )زدهعناصــر غــرب(» قیــامهاي ها و نمایندگان وابسته و سرکوبی قیام آوردن دولت

ـ «مردمی و استعمارستیز تالش کردند ه مـشروطیت را بدومـین ). 99-101: همـان (» انحراف و انحطاط بکـشند

سیاســتمداران «عامــل انحــراف مــشروطیت، وابــستگی

هایــشان بــا بــه اســتعمار و اختالفــات و تــنش» داخلــینویسنده در ادامه ). 101: همان (است یکدیگر ذکر شده

و » انــزواي روحانیــت«انحــراف مــشروطیت را باعــث تـرین انـسته و مهـم گیري این عنصر از سیاسـت د کناره

ــنفکران «عامـــل آن را ــتمداران و روشـ تـــالش سیاسـقلمـداد » دانستندزده که دین را از سیاست جدا می غرب

» ایـن جـز خواسـت اسـتعمار نبـود «گویـد کرده و مـی ). 101-102:همان(

گفتمان انحراف مـشروطه همچنـان تـا دهـه هفتـاد بـر کتـاب درسـی . یافـت هاي درسـی ادامـه نگارش کتاب

ریـزي بعدي تالیف گروه تاریخ دفتر تحقیقات و برنامـه 1377-1378است که در سال تحـصیلی 5کتب درسی

کتاب درسی بود؛ اما پس از دوسال دیگـر بـار در سـال به عنوان کتاب درسـی انتخـاب 1380-1381تحصیلی

هـاي انقـالب مـشروطه در دو در این کتاب زمینـه . شدها نیـز در دو از آن قسمت فکري و اقتصادي و هرکدام

هرچنـد . اسـت قسمت داخلی و خارجی بررسـی شـده 1366ایـن کتـاب در کتـاب مطالبی از بخش مـشروطه

شود؛ اما به جـاي فـصل انحـراف مـشروطیت، دیده می بحران در مشروطیت و زوال تـدریجی «فصلی با عنوان گروه تاریخ دفتر تحقیقات (است آمده» حکومت قاجار

و در آن ) 169: 1380کتــب درســی، ریــزي و برنامــه، بـر مقاومـت در برابـر اسـتبداد 1366برخالف کتـاب

شاه و تالش براي احیا و حفظ مـشروطه؛ بـه محمدعلیویژه قیام تبریز تاکید بیشتري کرده و بـه تفـصیل آن را

به همـین خـاطر، ). 169-73: همان (است روایت کرده ــاي واژه ــتبداد«ه ــستبد«، »اس ــام«، »م ــدگان نم«، »قی این

، »خواهـان مـشروطه «، »مـشروطیت «، »مجلس«، »مجلسنویسنده در . اندو غیره دوباره احیا شده » طلبمشروطه«

سخنی «با عنوان 1366قسمتی کوتاه؛ ولی عینا از نسخه موضــع روحــانیون را در » در بـاب علمــا و مـشروطیت

مورد مشروطه به دو دوره پیش و پس از استبداد صـغیر در دوره پیش از پایان یـافتن اسـتبداد : ستاتقسیم کرده


صغیر روحانیت یگانه رهبر مـشروطه در برابـر اسـتبداد انـد؛ و در دوره پـس از که آن را به پیروزي رساند بوده

هـاي روشـنفکر و ضـد که عناصر و جریان «فتح تهران و افــراد وابــسته بــه بیگانــه بــه درون نهــضت ... اســالم

ی رهبري آن را به دسـت کنند و حت مشروطیت نفوذ می علمــا دســت از حمایــت مــشروطیت ...گیرنــدمــیدر واقـع دوره انحـراف «وي دوره دوم را . »دارنـد برمی

خوانـد و اولیه خود می » هاي اصلی مشروطیت از هدف نویسنده همانند کتاب پیشین، در قسمت ). 174: همان (

گویـد مـی » اهللا نوري شهادت شیخ فضل «بعدي با عنوان گفت می«ستار استقرار مشروطه مشروعه بود و وي خوا

انقالب مشروطه از مواضع خود منحرف شده و عناصـر هـاي غربـی را مخالف اسـالم قـصد دارنـد تـا اندیـشه

همانند کتاب درسی . »هاي اسالمی کنند جایگزین ارزش یکی از اقدامات جنایتکارانـه فاتحـان «پیشین، نویسنده

اسـت؛ بـا توصیف کـرده اهللارا اعدام شیخ فضل » تهراناحمـد را دربـاره شـیخ این تفاوت که سخن معروف آل

ــضل ــزوده ف ــدان اف ــت اهللا ب ــان (اس در ). 175-76: همــی ــاب درس ــت کت ــد گف ــوع، بای ــضت 1360مجم نه

ــه اســالمی، و دو کتــاب آغــاز 1377و 1366عدالتخانکردنـد کـه جنبش مشروطه را اصیل و اسالمی تلقی می

و روحانیون نیز به همین خـاطر پس از آن منحرف شد هاي مـذکور غـرب کتاب. دست از حمایت آن برداشتند

کننـد زدگی را عامل مهم این انحراف معرفی می و غرب گفتمـــان، بحـــث از اســـتبداد و و بنـــابراین در ایـــن

.استنشین شده خواهی حاشیهآزاديهاي آغازین دوره هـشت کتاب درسی دیگر که در سال

شده، اثر عمادالدین باقی، نصراهللا وشته ساله اصالحات ن صالحی و جواد عباسـی اسـت کـه در سـال تحـصیلی

انتشار ایـن کتـاب کـه 6.استتوزیع شده 1379-1378اجتمـاعی اصـالحات -تأثیر تسلط گفتمان سیاسی تحت

شـدن گفتمـان انحـراف صورت گرفته، بیانگر کنـار زده روایت جنبش مـشروطه . مشروطه و یا ضعف آن است

در کتاب مذکور کامال در تقابـل بـا سـه کتـاب پیـشین در این کتاب برخالف سه کتـاب پیـشین، تحـت . است

االسـالم اثـر نـاظم تـاریخ بیـداري ایرانیـان تأثیر کتـاب کرمانی و نظایر آن، بیداري مردم و حتی برخی علمـا و : پیروزي مشروطه حاصل تالش روشنفکرانی، همچـون

همـان کـسانی (آبادي ، نجم خانخان، میرزا یوسف ملکمو آثـار ) خوانـد زده مـی که گفتمان انحراف آنها را غرب

شان، قلمداد و عالوه بر آن، بر نظام پارلمـانی بیدارکنندهآوردن و حفـظ آن دسـت و مبارزه و مقاومـت بـراي بـه

هاي پیشین که تحـصن برخالف کتاب . استتاکید شده طه دانـسته، آن در سفارت بیگانه را اولین انحراف مشرو

کـه از تـر ایـن است؛ مهمواقعه را به طور ضمنی پذیرفته اهللا نــوري تنهـا در سـه ســطر یـاد کــرده و شـیخ فـضل

سـاز اسـتبداد صـغیر مخالفت او بـا مـشروطه را زمینـه نویسندگان برحسب اهمیتی که بـراي . استمعرفی کرده

انـد، بـرخالف حـداد عـادل، جنبش مشروطه قائل بوده و گــروه تــاریخ دفتــر تحقیقــات و ) منــذر(ابوالحــسنی

ریزي کتب درسی، قسمت بعدي این کتاب را بـه برنامهــشروطه « ــالب م ــتاوردهاي انق ــن » دس ــصاص و ای اخت

تبــدیل (سیاســی و اداري دســتاوردها را در ســه دســتهسلطنت مطلقه به سلطنت مشروطه، تـشکیل مجلـس و

گیـري شـکل (؛ دستاوردهاي اجتماعی ...)هیأت دولت و و ...) هـا و احـزاب و و گسترش مطبوعات آزاد، انجمن

مخالفـت مجلـس بـا اخـذ وام (دستاوردهاي اقتصادي خارجی و تالش مشترك دولت و مجلس بـراي بهبـود

بـا وجـود ایـن، در . اندتوضیح داده ...) وضع اقتصادي و ویـژه ورود عـواملی به(دامه به عوامل ناکامی مشروطه ا

زده مردم و ه، روحیه استبداد استبدادي به جریان مشروط نیــز اشــاره ) اقــدامات ضدمــشروطه انگلــیس و روســیه

).100-97: 1381رنجبریان، (اند کردهآخرین کتاب مورد بررسـی ایـن پـژوهش، اثـر موسـی

حقانی و مظفر نامـدار تنهـا در سـال نجفی، موسی فقیه توزیع شد و در دوره اصالحات 1380-1381تحصیلی

١٣٧/تحلیل گفتمان روایت جنبش مشروطه در کتاب هاي درسی تاریخ

در ایـن کتـاب کـه بازگـشتی . افتدیگر اجازه چاپ نی است به گفتمان سه کتاب نخستین دوره پس از انقالب

هاي جنـبش مـشروطه را بـه اسالمی، نویسندگان ریشه طلبی، مقاومت شکست ایران از روسیه و اندیشه اصالح

ویژه قیـام در برابر امتیازات و قراردادهاي استعماري؛ به بت داده، تنبــاکو و ورود مؤســسات تمــدنی جدیــد نــس

معتقدند در جریان مشروطه روحانیان نقش کلیدي را بر اند و عالوه بر آن، تحصن مردم در سـفارت عهده داشته

اي سـست عنــصر و القائـات عــده «تــأثیر بیگانـه تحـت نویـسندگان شکـست . اسـت رخ داده » طرفدار انگلیس

مشروطه و اسـتبداد صـغیر را بـه خـاطر اخـتالف بـین خـواه؛ بـه ویـژه وحانیون مـشروطه گرا و ر وکالي غرب

اند که با حکم علماي اهللا دانسته و تأکید کرده شیخ فضل نجف مردم علیه استبداد قیام کردند و بار دیگـر فرمـان

خواهی سردادند؛ اما با پیـروزي بـر اسـتبداد و مشروطهخـواهی، علمـا و شروع مشروطه دوم، مدعیان مشروطه

درس . منزوي کردنـد را) ستارخان و باقرخان (سرداران ــوان ــا عن ــوم ب ــان «س ــدها و جری ــصر پیام ــی ع شناس

، ضمن برشـمردن عوامـل مـؤثر در تحـول »مشروطیتهاي اختالف در عصر مشروطیت را چنـین افکار، زمینه

رنــگ شــدن رهبــري دینــی و کــم-1: اســتبرشــمردهنقـش -3طلب؛ نفوذ عناصر فرصت -2هاي دینی؛ ارزش

ـ تخریبی انجمن هـاي سته بـه سـفارت هـاي مخفـی وابدر . اختالف دو اندیـشه دینـی و غیردینـی -4خارجی؛

ــدادهاي ــت روی ــاب درســی در روای ــن کت مجمــوع، ایهـاي دینـی است که علما انگیـزه مشروطه بر این عقیده

انـد؛ امـا نفـوذ مشروطه را شـکل داده و پیـشگام بـوده بازان و عناصر وابسته موجب انحراف مـشروطه سیاست

وطه اول و مـشروطه دوم تفـاوت قائـل شد؛ میان مـشر شده و رمز موفقیـت مـشروطه اول در رهبـري علمـا و

انحـراف «است؛ همچنـین، علـت حضور مردم بیان شده اي بازان حرفه سو حضور سیاست از یک » مشروطه دوم

گیري علما دانـسته و افراد وابسته و از سوي دیگر کناره ).105-101: همان(است شده

نتیجهط بــر راویــان جنــبش مــشروطه در هــاي مــسلانگفتمــپهلوي در دو دوره ) متوسطه(هاي تاریخ دبیرستان کتاب

ها، ویژه در دوره آغازین آن و پس از انقالب اسالمی؛ به تأثیر مستقیم دو عامل گفتمان اجتماعی و سیاسـی تحت

.مسلط شکل گرفتگفتمان مسلط بر نگارش رویدادهاي مـشروطه در دوره

تأثیر فضاي اجتمـاعی نیـاز بـه دولـت ي اول تحت پهلواز جنـگ جهـانی اول بیـشتر مدرن و مقتدري کـه پـس

همـین احـساس نیـاز، . شـد، قـرار داشـت احساس می گیري گفتمان ناکامی و شکست مـشروطه موجب شکل

در . هـاي درسـی در ایـن دوره شـد و ورود آن به کتاب شـد کـه میگونه تلقین آموز این گفتمان مذکور به دانش

جنبش مشروطه که به استقرار نظام مشروطیت در ایران کفـایتی منجر شد، بر اثر دخالت و نفوذ اسـتعمار و بـی

عوامل داخلی، نتوانست نیازهـاي واقعـی مـردم؛ یعنـی نظم، امنیت، رفاه، دولت و ارتش قوي و مدرن را بـراي

کند؛ بلکه خـود عامـل هـرج و سعادت ایرانیان برآورده بنابراین، در این شـرایط، ایـران نیازمنـد مـرد مرج شد؛

مقتدري بود که اصالحات را از طریقی دیگـر در ایـران مستقر کنـد و آن مـرد کـسی نبـود جـز رضاشـاه، کـه توانست ایران را از استعمار غرب نجـات داده و ضـمن

در ایـن . برسـاند » ترقـی «اصالحات اساسی ایران را به هـاي کتـاب اسیونالیستراستا، تمام تالش نویسندگان ن

شمـسی بـراي نخـست قـرن چهـاردهم درسی دو دهه ترسیم اوضاع آشفته پیش از کودتا در راسـتاي سـتایش

و دسـتاوردهاي آن مـصروف ) رضاشـاه (از دوره جدید کید بر ترسیم اوضاع آشفته نیز ابزاري براي أت. استشده

مشروعیت بخشیدن به حکومت جدید، توجیه کودتـا و


بخـشی بـه ایـدئولوژي ضاشـاه و مـشروعیت سلطنت ر حکومت پهلـوي و گفتمـان مـسلط سیاسـی آن؛ یعنـی

شکست، کـه -گفتمان ناکامی . پاتریمونیالیسم مدرن شد آمـوزان از کـردن ذهـن دانـش از طریق دو پروژه آشـفته

فضاي بحرانی پیش از کودتا و پروژه اقناع ایدئولوژیک نمـود ) هبا اشـاره بـه اصـالحات و اقـدامات رضاشـا (

یافت، نقطه عطف شروع تاریخ معاصـر ایـران را نـه میمنجـی استقرار مشروطه؛ بلکه کودتاي سـوم اسـفند، و

چنـین، کـرد؛ و ایـن ملت و کشور را رضاشاه معرفی می عالوه بر ستیز با مشروعیت و کفایت حکومـت قاجـار،

گرفـت میجنبش مشروطه و دستاوردهاي آن را نادیده براي آزادي و مشروطه را بـا روایـت و روایت مقاومت

.کرداسطوره دولت مقتدر و مدرن خفه میشکست، پس از سقوط گفتمان سیاسـی -گفتمان ناکامی

شــد و گفتمــانی کنــار زده1357حــامی خــود در ســال هـاي درسـی جدید در روایت جنبش مشروطه در کتاب

تــأثیر گفتمــان سیاســی مــسلط جدیــد حکومــت تحــتسـتیزي و سیاسی غرب -اي اجتماعی هاسالمی و گفتمان

هاي پنجاه و شصت جـاي آن را ستیزي دهه زدگیغربگفتمـان انحـراف و شکـست جنـبش «گرفت که آن را

گفتمان مذکور به انحـراف مـشروطه . نامیدیم» مشروطهاسـالم و بـه عبـارتی، مـشروطه (از مسیر اصـلی خـود

اسـت و ایـن معتقـد و گرایش آن بـه غـرب ) مشروعهدر نتیجه شکست آن را به اسـتعمار غـرب و انحراف و

ــان ــی غربزدگ ــی آن؛ یعن ــل داخل ــنفکران و (عوام روشدر این گفتمان نیز . دهدنسبت می ) سیاستمداران غربزده

طلبـی در هرچند دو وجه بارز جنبش مشروطه، استقالل خواهی در برابـر اسـتبداد معرفـی برابر استعمار و آزادي

اهی و مقاومـت در برابـر خـو اند؛ امـا عمـال آزادي شده. انداستبداد در درجه دوم اهمیت قرار گرفته

هاي رسمی، در نیمه دوم هر یـک از در کنار این گفتمان هاي مـذکور و بـا بـه وجـود آمـدن فـضاهاي حکومت

خاص اجتمـاعی، شـاهد روایـت جنـبش مـشروطه در هاي درسـی بـه دسـت نویـسندگانی هـستیم کـه کتاب

تـأثیر اندیـشه خـویش و تحتگفتمان مسلط رسمی را فضاي زمانه، کنار زده، و گفتمان مقاومت و مبارزه براي

. انـد حفظ و پیروزي نظام مشروطه را جـایگزین آن نمـوده ایــشان کــه پیــروزي مــشروطه را حاصــل تــالش عناصــر

کردنـد، خواه؛ بـه ویـژه روشـنفکران معرفـی مـی مشروطهویژه گفتمان مسلط در جامعه؛ به هاي غیر تأثیر گفتمان تحت

و ) در دوره پهلـــوي(خـــواهی آزادي/ طلبـــی مـــشروطهپــس از انقــالب (اصــالحات خــواهی در دورهدموکراسـی

ــالمی ــا ت )اس ــشروطه ب ــبش م ــت جن ــر أ، در روای ــد ب کیدستاوردهاي بزرگ این جنـبش، سـعی در القـاي گفتمـان

در . انـد مقاومت و مبارزه در جهت حفظ مـشروطه داشـته در بازشناسـاندن تـاریخ مـشروطه در همین راستاست کـه

خواهان و مقاومـت آموزان، بیشتر بر نقش آزادي نظر دانش . کردندکید میأبراي حفظ حکومت مشروطه تایشان

هاپی نوشت.کید از نویسندگان استأت-1این کتاب درسی؛ یعنـی رسد قسمت مشروطهبه نظر می -2

هجـدهم و ویـژه گفتـار بـه (ش 1299تا پـیش از کودتـاي .استتوسط اسماعیل دولتشاهی نوشته شده) نوزدهم

اي اشارهلفان آن ؤروي صفحه عنوان اثر مزبور به م- 3این کتاب ) منذر(است؛ اما طبق گفته علی ابوالحسنینشده

: ك.ن(است توسط حدادعادل و با کمک وي نوشته شده).1391:77الهی،

.ستکیدات از نویسندگان اثر یاد شده اأت-4نژاد به نظر می رسد نویسنده این اثر غالمحسین زرگري -5

.باشدسفانه، دسترسی به این کتـاب و کتـاب بعـدي میـسر أمت -6

مقایسه سـه «نشد؛ بنابراین، در ارجاع به این دو اثر از مقاله مهدي رنجبریان که نوشته» کتاب درسی تاریخ معاصر ایران

.شدپردازد، کمک گرفتهبه نقد آنها می

١٣٩/تحلیل گفتمان روایت جنبش مشروطه در کتاب هاي درسی تاریخ

منابع دوره تاریخ عمـومی بـراي ). 1309. (آشتیانی، عباس اقبال

مطابق پروگـرام جدیـد وزارت جلیلـه (سال سوم متوسطه .شرکت مطبوعات و کتابخانه کاوه]: تهران[، )معارف------------) .1327 .( ــا ــران و اروپ ــاریخ ای ت

چاپخانـه شـرکت : ، تهـران هـا براي سال سوم دبیرستان .مطبوعات

کار شیخ ناتمام ماند؛ گفتگو بـا «). 1391. (لهی، علی ا، ش 11، سزمانــه، ماهنامــه »)منــذر(علــی ابوالحــسنی

.77، فروردین و اردیبهشت، ص111-110 متحلیـل روایـت و پیـشاروایت ) 1388.(بژه، دیوید ا ،

دفتـر مطالعـه و توسـعه : ترجمه حسن محـدثی، تهـران .هارسانه ــا ــک، محمدرض ــ). 1379.(تاجی ــل گفتم ان و تحلی

.فرهنگ گفتمان: ، تهران)مجموعه مقاالت(گفتمانی ] منـذر (حداد عادل، غالمعلـی و علـی ابوالحـسنی .[(دفتـر ]: تهران[، تاریخ ایران سال سوم دبیرستان ). 1360(

ــه ــات و برنام ــوزش و تحقیق ــی وزارت آم ــزي درس ری.پرورش تاریخ جهان بـراي ). 1336. (حداد، محسن و دیگران

طبــق برنامـه جدیــد وزارت : هـا یرســتانسـال سـوم دب شرکت نسبی حاج محمدحسین اقبال و : ، تهران فرهنگ

.شرکاء، چاپ پنجمتاریخ ایـران و عمـومی ، )1328(. اهللالهی، نصرت حکیم

هــا، مطــابق آخــرین برنامــه وزارت ســال ســوم دبیرســتان.چاپخانه اقبال و دانش، چاپ دوم: ، تهرانفرهنگ ،ــسین ــیبانی، عبدالح ــسین ش ــفق و ح ــازاده ش رض

، هـا کتاب تاریخ سال سوم دبیرسـتان ). 1319. (فرهودي.وزارت فرهنگ، چاپخانه بانک ملی ایران]: تهران[ مقایسه سه کتاب درسی «). 1381. (رنجبریان، مهدي

، نـشریه آمـوزه ، »)دوره دبیرسـتان (تاریخ معاصـر ایـران .89-108، پاییز، صص 1ش تهـران ن و جامعـه گفتما). 1380. (عضدانلو، حمید ، :

.نشر نی

تحلیـل انتقـادي گفتمـان ). 1379.(فرکالف، نورمن ،مرکـز : پیـران و دیگـران، تهـران ترجمه فاطمه شایـسته

.هامطالعات و تحقیقات رسانه اصـغر شـمیم فلسفی، نصراهللا، عباس پرویـز و علـی .؛ هـا تاریخ ایـران بـراي سـال پـنجم دبیرسـتان ). 1332(ــران[ ــی و]: ته ــی و کتابفروش ــی اکبرعلم ــه عل چاپخان

.شرکت مطبوعات، چاپ پنجم -----------------------------) .1346.(

شـرکت ]: تهـران [، تاریخ ایران براي سـال شـشم ادبـی هاي درسی، وزارت آموزش و سهامی طبع و نشر کتاب

.پرورش ترجمـه دیرینه شناسی دانش ). 1388. (فوکو، میشل ،

.نوگام: عبدالقادر سواري، تهران ریزي و تـالیف کتـب درسـی گروه تاریخ دفتر برنامه .، تــاریخ معاصــر ایــران ســال ســوم دبیرســتان ). 1366(.وزارت آموزش و پرورش]: تهران[-------------------------------- .، سـال )قـسمت دوم (2تاریخ ایـران و جهـان ). 1380(

، سوم آموزش متوسـطه رشـته ادبیـات و علـوم انـسانی .هاي درسی ایرانشرکت چاپ و نشر کتاب]:تهران[ تاریخ ایـران ). 2537.(مشکور، محمدجواد و دیگران

.آموزش و پرورش]: تهران[، سال سوم دبیرستان مجلسی هوشـنگ، ابـراهیم فخرایـی و محمـدابراهیم

هـا، تاریخ عالم بـراي سـوم دبیرسـتان ). 1340. (جالییمطابق آخرین برنامه شوراي عـالی فرهنـگ و مـصوب

.نابی]: تهران[، کمیسیون کتب درسی- هـاي درسـی در کتاب«). 1382.(معتمدي، اسفندیار

فـصلنامه ، »ایران از تاسیس دارالفنون تا انقالب اسـالمی .111-138پاییز، صص . 27، ش تاریخ معاصر ایران

مطالعــاتی در تحلیـــل ). 1382. (دایــک، تئـــون ون، ترجمـه اديکاوي انتق از دستور متن تا گفتمان : گفتمان

مرکز مطالعات و تحقیقـات : گروهی از مترجمان، تهران .هارسانه

/Abstracts1

Shawl weaving of Kerman during Qajar era

A, Bigdeli*

R, Sehat Manesh**

AbstractShawl weaving and wool textile has the historical precedent in Kerman. Wool and shawlwere the most important export goods of this city before Qajar era. DuringQajar era, thisindustry had been notably developed and Kerman became the most important district forshawl weaving in Iran.The geographical situation of Kerman and surrounded areas had a major impact on thegrowth of this industry. In other words, Kerman was capable for producing wool andfluff with high quality. A number of shawl weavers, that approximately devotedtwo outof three of population of this city to themselves, arouse as a result of this industrialdevelopment. These weaver produced some protesting movements in the end of Qajarera. This class encountered many challenges such as unsuitable conditions of life,deprivation of protective rules, lack of meeting and guild and also social gap of society inKerman. Subsequently, these conditionsforced weaver to protest against status directlyand indirectly. At the end of this period, carpet weaving had been developed andsubstituted for shawl weaving. Therefore, this study aims to examine shawl weavingindustry and the effects of economical, Social and political conditions on weavers inKerman of Qajar era based on descriptive analytical approach by employing local historyresources of Kerman, travelogues and new studies.

Keywords:wool, shawl weaving, carpet weaving, Kerman, Qajar.

* Professor, University of Shahid Beheshti** PhD, candidate, University of Shiraz

Abstracts / 2

The role of the Shamloo tribe in foundation and maintenance of Safavid dynasty

J, Savagheb*

F, Bazgir**

Abstract According to historical evidences, Shamloo tribe was the greatest and most numeroustribes of Qezelbash in Safavid era. This tribe had a significant role not only in thefoundation of Safvid government but also in maintenance of this dynasty by takingcharge of some positions such as administrative officials, military commanders, controlof provinces, being tutor of Safavid princess and, etc. However, at some junctures, mightof this tribe reduced as a result of tribal rivalries, and policies of Safavid s sovereigns.This study aims to examine the role of shamloo tribe in the foundation and maintenanceof Safavid government from the beginning of this dynasty to the end of Shah Tahmasb'skingdom(1501-1576 A.D).The outcome of this research determine that shamloo tribe had an influential andprominent effect on foundation and maintenance of Safavid government. Meanwhile, forsome reasons, its power temporarily fell down but in general, this tribe not only couldpreserve its socio- political status during Shah Tahmasb's kingdom but also had impacton taking power by Shah Abbas and preceded in this period.

Keywords:Safavid, Qezelbash, Shamloo, Shah Ismael, Shah Tahmasb.

* Professor, University of Lorestan** M.A

/Abstracts3

The inspection of settlement of Rastagh village based on written documents andarcheology data

M,A, zarei*

F,A. mir Dehghan**

Abstract Rastagh is one of the villages located between Ashkzar and Meibod cities in centraldistrict of Ashkzar Meibod. According to local resources, the most ancient settlement ofthis village is belonged to Arsacids. Furthermore, the archeology districts which exploredrecently are belonged to Arsacids era. Not only resources of Sasanid era show theexistence of some of these settlements but also archeological evidences have beenexplored of this era prove that. Although, it has not been founded any trace about thisvillage in the resources of the early history of Islam, the exictence of Malek Abad districtover this period has been confirmed by ultimate researches. Ilkhanid era is one of themostsignificant period of this district. The researches andexplored archeology districtsbelonged to this era confirm that this village had been inhabited until Safavid era. Anyinformation has been achieved about this village over Safavid era due to the lack ofhistorical evidence in resources. Over Qajar era, this settlement had been developed inthis strict and many villages were founded. Consequently, from Arsacids to Qajar erawere founded different settlements in this district that some of them had been isolated,other have existed as village and the number of them have altered to great cities duringcontemporary period. This essay endeavors to analyze the process of foundation of thisvillage and its changes based on available resources and archeology data by employing ahistorical descriptive approach.

Keywords:Rastagh, archeology data, village, Ashkzar, Zarch.

* Professor, university of Bu Ali Sina** PhD, candidate, University of Bu Ali Sina

Abstracts / 4

Formation of the premier foundations of globalization in Achaemenid period with areligious approach

I, Sangari*

A, Karbasi**

AbstractIn this article, it is tried to show how the emersion of Zoroaster's religious thoughts,created new concepts in political thoughts and power relations in Iran.Although this process had been emerged in the light of common interests and commonenemy among different Aryan tribes, however these relations found broader implicationsand with the emergence of Achaemenids, these formed foundations, were realized in anmore extensive zone of human world.Most of doctrines that exist in different philosophical-intellectual western schools, are theresults of this new religion in human history. The religion that founded a new attitude tohumankind and humanity by linking fundamental interests of the collective to divineworld and was a new beginning for new different ideas of cosmopolitan. The practicalrealization of these ideas in the field of historiography, are indebted of historiansinfluenced by Hellenism.

Keywords:God, Religion, Historicism, Global history, Unity, Zoroaster.

* Professor, University of Isfahan** M.A, University of Tehran

/Abstracts5

Scientific position of women in Muslim's historiography

H,Azizi*

Abstract The historical literature of us demonstrates not only the absence of association innarrative setting but also incapacity of their historical role. As a result of that, men havebeen recorded their history. In other hand,women historiography is regarded to be malehistory. It has been seemed that the most important reason of this ignorance is the lack ofparticipation of Muslim's women in social role notably in science fields. The reasonswhich made their social scientific role less important are variant. It has been believed thatmaternity substantially in essence of physiology and psychology structure of women.Subsequently, they miss the opportunity to rival with men in scientificand social fieldsdue to this aspect. On the other side, it could not be denied the effect of other factors suchas underestimation of women, pioneering of men in fields of conquest of lands andsubsequently discovery and transferring the scientific achievements of other nations andalso translating and completing of them, Islamic rationality outdoor retreat and layerdeposition realistic ideas from Hadith's approach, the dominance of patriarchal thinkingin the arena of family and society and followed by rise of political despotism instead ofpontificated system based on divine legitimation and popularity, substitution of conflictsand sectarian and ethnic wars instead of Islamic tolerance, effectiveness of traditions andthoughts of Arab conflict ignorant life, Buddism, Jewish and Manichaen and finally,changing attitude of religious scholars and Islamic societies into Muslim's position. All ofthese have been influence on weakness of the role of social and scientific of women.The approach of this essay is a combination based on mentioned reasons and otherearthly ones.

Keywords: women history, women historiography, Islamic historiography, women role, women'shistorical position.

* Professor, University of Isfahan

Abstracts / 6

Utopia of despotic IranA different approach to Iran of Safavid era from view point of French philosophers

of enlightenment age

S,Tork Ladani*

S, Rokni**

Abstract During The history of each land, some turning points have been impact on foundation ofthat land. Indubitably, in ancient Iran, the religion companied by government and underinfluence of ecological conditions and common customs caused the foundation ofgovernment that substantially differs from ones in other lands. As a result of this despoticgovernment, idealistic Iran was established. Subsequently, Authors of other countriesdecided to explain the feathers of this land in their works. Safavid era regarded to be onethe most important periods of the presence of the foreign passengers in Iran. Thetravelogues of these passengers sufficiently indicate the social, political and religiousconditions of Iran during Safavid era. Meanwhile, they had effects on some eminentwriters like Voltaire and Montesquieu to picture idealistic Iran during seventeenth andeighteenth centuries in their works. This Study aims to indicate the effects of the worksof Montesquieu and Voltaire and other philosophers of eighteenth century whichconsidered to be under influence of utopia of Iran on weather theory in formation ofgovernments in Iran based on Montesquieu's approach by employing travelogues offoreign passengers like Chardin and Tavernier. And also reply to this question thatMontesquieu, based what documentations, knows Iran's despotic government originatedfrom its hot and dry climate? And in principle are these ideas exist or not?

Keywords:utopia, Montesquieu, Chardin, Zoroaster, despotism, Thomas Moor, ecology and weathertheory.

* Professor, University of Isfahan** M.A candidate, University of Isfahan

/Abstracts7

Analysis of narrative discourse of Constitutional movement in history textbooks(Pahlavid era and after Islamic Revolution)

H. Azad*

A.Taryan**

AbstractTwo political systems of prior and after Islamic Revolution have been two differentideologyand predominate political discourses. These subjects have been direct influenceon compilation of textbooks notably history ones. The example of this effect can beconsidered in presenting variant narrative of Constitutional movement, one of the mostimportant events of Iran's contemporary history, which is emerged under direct influenceof two predominate political discourses factors and also not predominate political socialdiscourses of these periods.Therefore, this study aims to examine the effect of predominate political discourse onnarrative of Constitutional movement and especial feathers of each narrative regardingthe examination of history textbooks of third grade of high school in Pahlavid era andafter Islamic Revolution. Moreover, the inspection of influence of external flows andpolitical social not predominate discourses which could create the special case differsfrom predominate political discourse narrative in text books of some levels is anotherpurpose of this essay. In other words, this study endeavors to show presented narrative ofconstitutional movement by employing the analytical discourse approach.Considering the variety of two predominate political discourses in two periods, beforeand after Islamic Revolution, this study includes two sections: analysis of content andanalysis discourse of different narratives Constitutional movement.

Keywords:analysis discourse, narrative of Constitutional, predominate political discourse,unsuccessful- defeated discourse, deviation- defeated discourse, resistance- fightdiscourse.

* PhD candidate, University of Tehran** M.A, University of Birjand

IN THE NAME OF GOD

Journal of Historical Researches

Scientific Research Journal

Researches on History of Iran and Islam

New editionNO. 25, 7nd year, Spring 2015

Faculty of letter & Humanities,

University of Isfahan,Iran

Journal of Historical Researches(Scientific- Research Journal of the University of Isfahan)

Publisher: University of Isfahan

Managing Editor: Asghar Montazeralqaem (Asso. prof.)

Editor-in-Chief: Morteza Nouraei (prof.)

Members Editorial Board:

Sadeq Aeinevand (prof.)

Davod Isfahaian (prof.)

Rezvan al-Sayyed (prof.)

Feraidoun Allahyari (Asso. prof.)

Ebrahim Beizoun (prof.)

Allahyar Khalatbari (prof.)

Morteza Dehqhannejad (prof.)

Loqman Dehganniyeri (Asso. prof.)

Villem Floor

J. P.Luft (Asso.prof.)

Seyyed Asghar Mahmoudabadi (prof.)

Asghar Montazeralqaem (Asso. prof.)

Morteza Nouraei (prof.)

Office Manager: Reza Nikbakht

English Editor & Translator: Naeime Faghihiyan

Literary Editor (Persian): Elham Lotfi

Type & Layout: Azam Toghyani

Address: Office of the Journal of the Historical Researches,Faculty of Letters and Humanities,University of Isfahan,Isfahan,IRANTel:031-37933097Fax:031-37933151E- mail: [email protected] of Isfahan Journals System: http://uijs.ui.ac.ir

Researches on History of Iran and Islam, New edition, No. 25, 7nd yearSpring 2015

Contents

Shawl weaving of Kerman during Qajar era………………………………..……………….A, Bigdeli- R, Sehat Manesh 1

The role of the Shamloo tribe in foundation and maintenance of Safavid dynasty…J, Savagheb- F, Bazgir

2

The inspection of settlement of Rastagh village based on written documents andarcheology data……………………………………………………………………………...M,A, zarei- F,A. mir Dehghan

3

Formation of the premier foundations of globalization in Achaemenid period with areligious approach…………………………………………………………………………...I, Sangari- A, Karbasi

4

Scientific position of women in Muslim's historiography…………………………………..H,Azizi

5

Utopia of despotic Iran A different approach to Iran of Safavid era from view point ofFrench philosophers of enlightenment age ……………………………………..………S,Tork Ladani- S, Rokni

6

Analysis of narrative discourse of Constitutional movement in history textbooks (Pahlavidera and after Islamic Revolution)……………………………………………………………H. Azad- A.Taryan

7

(ﯽﺸﻫوﮋﭘ -ﯽﻤﻠﻋ) -...

Documents

Transcript of (ﯽﺸﻫوﮋﭘ -ﯽﻤﻠﻋ) -...