Ш ГООХҮҮ БАНКНЫ НЯГТЛАН БОДОХ БҮРТГЭ1

Ш.ГООХҮҮ. БА

18

Ш ГООХҮҮ БАНКНЫ НЯГТЛАН БОДОХ БҮРТГЭЛ

оны 1-р сарын 1-нээс нягтлан бодох бүртгэлийн олон улсын стандартын дагуу боловсруулагдсан дансдын бүтэцдөлөвлөгөөг мөрдөх болсон бөгөөд орлого.зардлын гүйлгээ чухам хэдийд хийгдсэнийг үл харгалзан тухайн нэг тайлант хугацаан дахь орлого.зардлын байдл ыг жигд хуваарилан харуулдаг аккруэл сууриар нягтлан бодох бүртгэлээ хөтөлдөг болсон.Банкны дансад нь бүтцээрээ:1.Тэнцпийн2.0рлого,зардлынЗ.Тэнцлийн гадуурхи гэж 3 ангилагддаг.

2.3. Банкны нягтлан бодох бүртгэлийн баримт, тэдгээрийн төрөл.

Аливаанягтланбодохбүртгэлньбаримтынүндсэндээрхөтлөгддөгийн нэгэн адил банкы бүртгэл гагцхүү тодорхой мөнгөн баримтын үндсэн дээр хөтлөгддөг.

Харин банкны бүртгэлийн баримтын ихэнх нь өөрийн биш.харилцагчдынх нь боловсруулсан баримт байдаг нь түүний онцлог юм.Нягтлан бодох бүртгэлийн бодитой,үнэн зөв байх зарчим нь заавал баримтан дээр түшиглэн хийгддэг явдлаар хангагдаж байдаг.Банкны бүртгэлийнүйлажиллагаандбаримтлагддагбаснэгэнголбөгөөдхатуузарчим бол хуулийн хүчин төгөлдөр баримтаар гүйлгээхийх явдал юм.Хуул ийн хүчин төгөлдөр баримт гэдэг нь:Гүйлгээ хийгдэх баримт нь батлагдсан загварын

дагуу байх,баримтын бичилт нь ямарч засваргүй.бүрэн гүйцэд,үнэн

зөв нөхөгдсөн байх.зохих гарын үсэг,тамга,тэмдгээр баталгаажсан байх явдал юм.Банкны нягтлан бодох бүртгэлийн маягт.баримтуудыг-зориулалхаар нь харилцагчдын.банкны дотоодын гэж 2 ангилдаг.Харилцагчдын хүсэлтээр хийгдэх төлбөр тооцооны үйл ажиллагаанд зориулагдсан^етбёдТолтпөв харилцагч өөрөө бичиж баталгаажуулаад банкинд ирүүлдэг баримтуудыг харилцагчдын баримт гэдэг.Харилцагчийн баримтанд төлбөрийн даал гавар, төлбөрийн нэхэмжлэл,чекдөлбөрийн'картууд,орлого,зарлагь1Н мэдүүлэг, хадгаламжийн орлого,зарлагын ордер зэрэг зүйлс орно.Банкны дотоодын баримтанд банк өөраа_ц1Ийдвэр гаргаж гуйлгээ хийхэд зориүпагдсан мемориалын

Ш.ГООХҮҮ. БАНКНЫ НЯГТЛАН БОДОХ БҮРТГЭЛ

ордер.дотоод шилжүүлэг буюу авизо.кассын орлого_,зарлагын ордер зэрэг баримтууд ордог.Банкны гүйлгээний баримтуудыг дотор нь мемориалын баримькассын баримт гжТ ангилдагБэлэн мөнгөөр хийх төлбөр тооцооны баримтуудыг кассын.бэлэн бусаар хийж байгаа. төлбөр тооцооны баримтыг мемориалын баримт гэдэг.Банкны нягтлан бодох бүртгэл нь тэнцлийн.тэнцлийн гадуур гэж ангилагддаг учир баримтуудыг нь мөн тэнцлийн болон тэнцлийн бус гэж ангилж болно. Тэнцлийн гадуурхи

Монгол оросын хамтарсан эдийн засгийн ”Сан” дээд сургуульбүртгэлийн баримтууд нь тэнцлийн гадуурхи орлого.зарлагын ордерууд юм.

Нягтлан бодох бүртгэлийн баримтанд уг баримтыг бичсэн огноо.төлбөр хариуцагч.төлбөр нэхэмжлэгчийн нэрдэдгээрийн дансны дугаар, үйлчилдэг банкны нэр.мөнгөний дүн тоо ба үсгээр.юуны төлбөр болох эсвэл ямар зориулалттай мөнгө болохыг элдэв засваргүйгээр алдаагүй цэвэр нямбай бичсэн байх ёстой.Ийнхүү үнэн зөв бичигдсэн баримт нь гарын үсэгдамгадэмдгээр баталгаажсан байна. V__

Хуулийн этгээд нь нэг.хоёрдугаар гарын үсгээ зурж,тэмдэг(хэрэв төрийн байгууллага бол тамга)-ээ дарж.хувь хүн бол банкинд өгсөн өөрийн баталгаат гарын үсгээ зуржтустус баталгаажуулдаг.Хэрэв хуулийн этгээд нь ганцгишүүнтэйболнэггарынүсэгтэйбайжболно.Ямарчалдаамадаггүй.үнэн зөв бичигдэж гарын үсэг,тамга,тэмдгээр баталгаажсан баримтыг хуулийн хүчин төгөлдөр баримт гэж үзнэ.Банкны ажилтан нь харилцагчийн бичсэн баримтуудыг хүлээн авч.түүний хуулийн хүчин төгөлдөр эсэхийг хянаж гүйлгээнд оруулахдаа өөрийн гарын үсгээ зурждэмдгээ дарна.Банкны ня- бо,теллер,нярав нар тус бүрдээ хувийн дугаар бүхий тэмдэг хэрэглэдэг. Банкны

дотоодын ажил гүйлгээтэй холбоо бүхий баримтыг анхан

Ш ГООХҮҮ БАНКНЫ НЯГТЛАН БОДОХ БҮРТГЭЛшатны баримт,шийдвэрийгүндэслэн тухайн асуудлыг хариуцсан ня-бо,теллер нар бичнэ.

Банкныдотоодажил гүйлгээнийбаримтыгорлого.зарлагын.дотоодын болон гадгаш явах.бэлэн ба бэлэн бус мөнгөнийхээс нь хамаарч банкны болон салбар хэлтэсдооцооны төвийн захирал,эрхлэгч,ерөнхий,ахлах нягтлан бодогч нар урьдчилсан болон дараалсан байдпаар хянаж гарын үсгээ зурж баталгаажуулна.

Банкинд ажилд орсон хүн бүр өөрийн гарын үсгийн баталгаагаа гаргаж өгдөг. Банкны ажилтнуудын гарын үсгийн баталгаа нь кассын ахлах нярав дээр хадгалагдаж байх бөгөөд ажилтны мөнгөн баримтан дээр баталгаат гарын үсгээ зөв зурж байгаа эсэхэд кассын ахлах нярав,ерөнхий нягтлан бодогч нар хяналт тавьж байдаг.Банкны кассын баримтыг орлогын баримт,зарлагын баримт гэж хоёр ангилдаг.Кассын орлогын баримтанд орлогын мэдүүлэг.кассын орлогын ордер,цүнхээр хураасан мөнгөний дагалдах,спот арилжааны хэлцэл.хадгаламжийн орлогын ордер орно. Орлогын мэдүүлгийг банкинд бэлэн мөнгө тушаах хуулийн этгээд.иргэн хэн боловч хэрэглэнэ. Орлогын мэдүүлэг нь мөнгө тушаагчийн гарын үсгээр баталгаажих бөгөөд уг мөнгө орох байгууллагын нэр.дансны дугаар.үйлчлүүлэгч банкны нэр үнэн зөв бичигдсэн эсэхийг мөнгө тушаагч өөрөө хариуцна. Кассын орлогын ордерийг банк өөрийн шийдвэрээр бэлэн мөнгө хүлээж авахад бичнэ.Тухайлбал банк өөрийн ажилтнаас янз бүрийн төлбөр тооцоонд зориулан бэлэн мөнгө хүлээж авах.Монголбанк

Монгол оросын хамтарсан эдийн засгийн ”Сан” дээд сургууль.болон бусад арилжааны банк.өөрийн салбар нэгжээс авсан бэлэн мөнгөний зузаатгалд кассын орлогын ордерийг бичнэ.Тусгай гэрээний үндсэн дээр их хэмжээнй бэлэн мөнгөний орлого бүхий худалдаа.үйлчилгээний газрын мөнгийг банк өөрийн хүчээр, зориулалтын цүнхээр хурааж авах үйлчилгээг банк эрхэлж байдаг.Ингэж цүнхээр бэлэн мөнгөө хураалгадаг байгууллага цүнхэнд хийж битүүмжлэн банкинд хүргүүлсэн мөнгөндөө цүнхээр хураасан мөнгөний дагалдах гэсэн баримтыг бичих бөгөөд банк нь цүнхэн дэх мөнгийг тоолж шалгасаны дараа уг баримтаар тэрхүү мөнгийг касстаа орлого болгон хүлээн авдаг. Спот арилжааны хэлцлийг гадаад валют.үнэт металл худалдах.худалдан авахад бичнэ.Энэ арилжааг гадаад


тооцооны ажил хариуцсан захирал.бусад эрх бүхий ахпах ажилтан зөвшөөрсөн тохиолдолд нягтлан бодогч гүйлгээ хийж.нярав гадаад валют.үнэт металл.төгрөгийг хүлээж авах.тавьж олгох ажлыг гүйцэтгэж, гарын үсгээ зурж, тэмдгээ дарж баталгаажуулдаг. Хадгаламжийн орлогын ордерийг хадгаламжинд бэлэн мөнгөөр орлого оруулахад бичнэ.Хадгаламжийн орлогын ордер нь хадгалуулагчийн гарын үсгээр баталгаажна.

Кассын зарлагын баримтанд бэлэн мөнгөний чек.зарлагын мэдүүлэг.кассын зарлагын ордер.спот арилжааны хэлцэл,хадгаламжийн зарлагын ордер орно. Бэлэн мөнгөний чекийг харилцагчид нь банкин дахь харилцах данснаасаа бэлэн мөнгө авахдаа бичнэ.Бэлэн мөнгөний чекийг банк өөрөө захиалан хэвлүүлж.нарийн бүртгэлтэй маягтанд тооцон тэнцлийн гадуур нэрийн данс нээн давхар бүртгэх бөгөөд харилцагч байгууллагууд өөрийн харилцах данс байгаа банкнаас чекийг дэвтрээр нь болон цөөхөн хуудсаар худалдан авдаг.Чекийн дэвтэр нь тогтсон журмаар 25 хуудастай байдаг.Харилцагчийн бичсэн чек нь банкинд өгсөн баталгаат гарын үсэг болон тамга.тэмдгээр баталгаажина. Зарлагын мэдүүлгийг банкинд харилцах данстай хувь хүн данснаасаа бэлэн мөнгө авах үед бичнэ. Энэхүү мэдүүлэг нь тухайн хувь хүний банкинд өгсөн баталгаат гарын үсгээр баталгаажина. Кассын зарлагын ордерийг банкнаас өөрийн ажилчидад цалин хөлс.урьдчилгаа.шагнал урамшуулал олгох болон харилцагчдынхаа өмнө хүлээсэн үүргийн дагуу иргэдэд тэтгэвэр.тэтгэмж.нөхөн олговрыг зохих эх үүсвэрт нь багтаан тавьж олгох.иргэдэд бэлнээр зээл олгох.хувийн гуйвуулга тавьж олгох зэрэгт бичнэ.Кассын зарлагын ордер нь мөнгө хүлээн авагчын болон банкны нягтлан бодогч.нярав нарын гарын үсгээр баталгаажина. Хадгаламжийн зарлагын ордерийг хадгаламж эзэмшигч хадгаламжаасаа бэлэн мөнгө авах үед бичнэ.Энэ баримт нь хадгаламж эзэмшигч,банкны нягтлан бодогч,нярав нарын гарын үсгээр баталгаажина.

Банкны нягтлан бодох бүртгэлийн ажиллагаанд хэрэглэгдэх бэлэн бус тооцооны баримтуудыг дотор нь харилцагдын болон банкны дотоодын гэж мөн хоёр ангилна.Харилцагчид өөрөө бичиж банкинд ирүүлж \20 Монгол оросын хамтарсан эдийн засгийн ”Сан'’ дээд сургууль.

Ш ГООХҮҮ БАНКНЫ НЯГТЛАН БОДОХ БҮРТГЭЛ____________________________________________________________________________X

байгаа баримтыг харилцагчийн.банк өөрийн дотоод ажил гүйлгээнд

зориулан бичиж байгаа баримтыг банкны дотоодын

гэнэ.Харилцагчдийн баримтанд төлбөрийн даалгавар.төлбөрийн

нэхэмжлэл,вексөл,чөк,аккред итивдөлбөрийн картуудаар өгсөн

дохиололделефон.интернет банкуудаар өгсөн дохиололдөлбөрийн

мэдүүлэг.мөнгө гуйвуулах мэдүүлэг(топеу дгат,\л/е51егп ипюп) зэрэг

орно.

Банкны дотоодод гарах бэлэн бус тооцооны ажил гүйлгээ нь

“мемориалын ордер”,банкны системийн болон банк хоорондын

тооцоонд “авизо” буюу дотоодын шилжүүлэг гэсэн баримтуудаар

хийгдэнэ.Банкны нягтлан бодогч.теллерүүд нь харилцагчдаас

ирүүлж байгаа баримтыг хүлээн авч баримтын бүрдэл.баталгаажил-

тыг шалгаж гүйлгээ хийх ба гүйлгээ хийсэн баримтан дээр гүйлгээ

хийсэн тухай тэмдэглэл хийж,батлагдсан загвараар гарын үсгээ

зурж.хувийн тэмдгээ дарна.

Харилцагчаас ирүүлсэн баримтаар зарлагын гүйлгээ хийх гэж

байгаа бол уг гүйлгээг хийхэд хүрэлцэхүйц хэмжээний мөнгө тухайн

харилцагчийн дансанд байгаа эсэхийг заавал урьдчилан шалгасны

үндсэн дээр гүйцэтгэнэ.Өдрийн гүйлгээний эцэст тухайн өдөр хүлээн

авч гүйлгээ хийсэн бүх баримтуудыг эмхлэн цэгцэлж кассын болон

мемориалынхаар нь ялгаж.кассын баримтыг орлого орсон болон

зарлага гарсан дэс дарааллаар нь,мемориалын баримтыг дебет

гүйлгээ гарсан дансдын дугаараар тус тус эрэмбэлэн тусгай

хавтсаар хавтаслан үдэж хуудас бүрийг дугаарлана.

Хавтасны гадна он,сар,өдөр,баримтын тоо,мөнгөний дүнг

бичиж захирал, ерөнхий (ахлах) нягтлан бодогч нараар

хянуулж.гарын үсэг зуруулснаар тухайн өдрийн гүйлгээний

баримтууд баталгаажиж байдаг. Өдрийн баримтуудыг архивын нэгж

болгон сараар нэгтгэн үдэж хадгална. Тухайн сард гарсан

гүйлгээний их багын хэмжээнээс хамааруулан сарын баримтыг 2-3

хэсэг болгон үдэж болно.Ингэж үдэж цэгцэлсэн баримт нь банкны

мөнгөн гүйлгээний үндсэн архив болох бөгөөд элдэв

маргаан,ээдрээтэй асуудал гарсан тохиолдолд үндсэн баримтаар нь

шалган тодруулж байдаг.Банкны кассын баримт 20,мемориалын

баримт

15-н жилээс доошгүй хугацаагаар хадгалагдаж байдаг.;=с:огдну;пЕчдүж од-кн.деауүт ймнеетпйф! *•, втеш иьнкх н^бХ.Е

2.4.Банкны няпглан бодох бүртгэлийн тайлан мэдээнүүд.!Ймхеое бвлйво жмжпедех аөе медуж мечүд ш . птяүо.п.й.амед нетуд неаүо

Банкны нягтлан бодох бүртгэлийн тэнцлийн дансдаар буЮу

дансны кодын эхний дөрвөн оронгоор хураангуйлан хөтөлсөн

бүртгэлийг хураангуй бүртгэл гэнэ.Харин нэрийн дансдаар буюу

дансны кодын бүхийл оронгоор нэг бүрчлэн хөтөлсөн бүртгэлийг

дэлгэрэнгүй бүртгэл гэнэ.Энэ хоёр төрлийн бүртгэлийг үндэслэн


21

гаргасан тайлан тэнцлийг мөн хураангуй

Монгол оросын хамтарсан эднйн засгинн "Ган” лээд сургууль.

26


болон гадаад, дотоодын арилжааны банкуудад байршуулж байдаг. Харилцах дансанд байх мөнгөн хөрөнгийг үндэсний болон гадаад валютаар ангилан бүртгэнэ.Банкны гадаад харилцаа өргөжиж.харилцагчдын экспорт.импортын гүйлгээ нэмэгдэхийн хэрээр Монголбанк болон гадаадын банкинд гадаад валютын данстай болж,үлдэгдлийг нь байнга зузаатгаж байх шаардлага гардаг.Мөн түүнчилэн өөрийн гадаалд валютын чөлөөтэй үлдэгдийг хадгаламж хэлбэрээр байршуулан ашиг орлого олох менежмент явуулж болно.Ийнхүү Монголбанк болон гадаад дотоодын банкуудад байршуулсан хөрөнгө нь арилжааны банкны мөнгөн хөрөнгийн зонхилох хэсгийг бүрдүүлж байдаг.

Арилжааны банкны үндсэн үйл ажиллагааны нэг хэлбэр бол алт.мөнгө.бусад үнэт металл худалдан авах,худалдах,хадгалах,хадгалуул ах явдал юм.

Алт,мөнгө,бусад үнэт металлын үнийн зөрүүн дээр менежмент хийж арилжааны банк нь ашиг олох үйл ажиллагаа явуулдаг.Үнэт металлыг цэвэршүүлсэн алт,мөнгө,цэвэршүүлээгүй алт,мөнгө,бусад үнэт металл гэж ангилна.Цэвэршүүлсэн алт.мөнгө гэдэг нь 999,9 сорьцтой болгон цэвэршүүлсэн алт,мөнгийг хэлдэг.Ингэж 999,9 сорьцтой болтол нь цэвэршүүлсэн алт.мөнгө нь ямарч валютаар шууд борлогдох боломжтой байдаг тул чөлөөтэй хөрвөдөг валют хэмээн олон улсын хэмжээнд хүлээн зөвшөөрдөг.Цэвэршүүлсэн алт,мөнгийг унцаар хэмжин.Монголбанкнаас зарласан тухайн үеийн ханшаар үнэлэн бүртгэнэ. 1 унци нь 31,1035 граммтай тэнцдэг хэмжигдэхүүн юм.Арилжааны банкууд нь өөрт байгаааЛТ,МӨНГӨ,бусаД ҮНЭТ МетааЛЛЫН ЗЭХ ЗЭЭЛИЙН унээс хамааруулан

Монголбанкнаас зарлаж байгаа ханшийг үндэслэн тухай бүр нь ханшийн тэгштгэл хийж орлого.зардлаа тооцон хобогдох данс бүртгэлд тусгаж байдаг.

______

^.З.Бэлэн мөнгө болон түүнтэй адилтгах хөрөнгийн бүртгэл. —-------------------------——

Бэлэн мөнгө гэж үндэсний болон гадаад улсын цаасан мөнгөн тэмдэгт,зоос,бутархай мөнгө,чек,төлбөрийн картуудыг хэлнэ. Бэлэн мөнгө нь дотроо касс дахь бэлэн мөнгө, бүртгэх дансны код нь 110000,үүнд цаасан мөнгөн тэмдэгт 111100,бутархай мөнгө 111200, касст байгаа гадаадын бэлэн валют бүртгэх дансны код нь 112000 байдаг бол 112100 -р дансанд ам.доллар,112200-д евро,112300-д рубль,112400-д йен гэх мэтээр бүртгэнэ. Касст байгаа чек.Бүртгэх дансны код нь 113000 бөгөөд дотроо гадаад,дотоодын чек гэж ангилагдан бүртгэгддэг. Бусад мөнге. Бүртгэх

дансны код нь 114000. Үүнд замд яваа мөнгөдоолж шалгаагүй

Монгол оросын хамтарсан эдийн засгийн ”Сан” дээд сургууль.

27


мөнгө, бусад мөнгүүд орно. Тоолж шалгаагүй бэлэн мөнгө гэдэг нь арилжааны банкны тоолох тасагт тусгай цүнхээр хураагдаж ирсэн боловч тухайн өдөрт нь багтаан тоолж шалгаж амжаагүйгээс уг цүнхтэй мөнгөний дагалдах хуудсыг үндэслэн гүйлгээнд урьдчилан оруулсан мөнгө юм.Ингэж тоолж шалгаагүй мөнгийг түр бүртгэх нь харилцагчдынхаа банкинд ирүүлсэн мөнгийг аль болохоор шуурхай хүлээн авч харилцах дансанд нь оруулан өгчдэдгээрийн цаг нартай уралдан гүйцэтгэж байдаг бизнесийн үйл ажиллагаанд нь саатал учруулахгүй гэсэн агуулгатай юм.Банкин дахь харилцах дансандаа бэлэн мөнгө хүргүүлсэн байгууллага нь түүгээрээ зээл төлөх байсан бол уг мөнгийг тоолж шалгахад зарцуулах хоног хугацааны хооронд хүүгээр хохирно.Мөн бусдын өмнө хүлээсэн яаралтай төлбөрийг хийж чадахгүйд хүрч ямарч алдангидоргууль хүлээж мэдэх талтай. Замд яваа мөнгө гэдэг нь арилжааны төв банк нь салбар банкиндаа эсвэл салбар банкнаас төв банкиндаа явуулсан мөнгийг цаад банк нь тоолж шалгаж хүлээж авах хүртлэх хугацааны хооронд түр бүртгэж байгаа мөнгө юм.

Банкны бэлэн мөнгөний ажил гүйлгээтэй холбогдолтой үйлажиллагаанднарийннягтхяналтшалгалт.давхарбүртгэл.харуулхамгаалалт

зайлшгүй хэрэгтэй байдаг.Банкны бүртгэлийн болон кассын ажилтан нь бэлэн мөнгөний

баримтын бүрдлийг бүрэн хангуулна.Кассын дэлгэрэнгүй бүртгэлийг хөтлөнө.Хөтөлсөн дэлгэрэнгүй бүртгэлээ гүйлгээний өдрийн эцэстхяналтын дансны гүйлгээ.үлдэгдэлтэйтохируулна.Кассынхаруул хамгаалалт,аюулгүй байдпыг сайтар хангана.Кассын үлдэгдпийн байдалд гэнэтийн болон тогтмол шалгалтыг байнга хийнэ.Кассын тогтмол шалгалт гэдэг нь сар бүрийн эцсийн өдрийн эцэст хийгдэх шалгалт юм.Харин гэнэтийн шалгалт гэдэг нь хэзээ ч хийж болдог шалгалтыг хэлнэ.Практикт гэнэтийн шалгалтыг сард 2-оос доошгүй удаа хийж байх нь зохимжтой байдаг.

Бэлэн мөнгөний орлого.зарлагын гүйлгээ.

Харилцагч бэлэн мөнгө тушаавал:Дебет. Касс дахь бэлэн мөнгөКредит. Холбогдох данс гэж гүйлгээ хийх ба харин харилцагч

банкнаас бэлэн мөнгө авбал:Дебет. Холбогдох дансКредит. Касс дахь бэлэн мөнгө гэж гүйлгээ хийнэ.Бусад банк буюу

еөрийн харъяа салбар банкнаас гуйвж ирсэн мөнгийг бүртгэж авахдаа:Дебет. Мөнгөн хөрөнгийн холбогдох дансКредит. Гуйвуулгын өглөг гэж гүйлгээ хийгээд ийнхүү гуйвж ирсэн

иөнгийг холбогдох этгээдэд олгох тохиолдолд:

Монгол оросын хамтарсан эднйн засгийн ”Сан” дээд сургууль.

28


Дебет. Гуйвуулгын өглөгКредит. Мөнгөн хөрөнгийн холбогдох данс гэсэн гүйлгээ хийнэ.

Мөнгөнхөрөнгийнхолбогдохдансгэдэгтбэлэнмөнгөнийкасс.харилцагчийн хадгаламж.харилцах данс.зээлийн данс.банк хоорондын тооцооны өглөг.авлагын зэрэг дансад хамаарна.

Кассын илүүдэл.дутагдпын бүртгэл.

Кассаас мөнгө илүүдвэл.илүүдсэн мөнгөний дүнгээр :Дебет. Касс дахь бэлэн мөнгөКредит. Кассын илүүдэл гэсэн түр данс нээж бүртгэнэ.Банкны кассаас

мөнгө илүүдэх нь хэн нэгэн харилцагчид дутуу мөнгө олгосон.эсвэл илүү мөнгө авсан.аль нэг дэвсгэртийн боодолд дутуу мөнгө боосон зэргээс шалтгаалах тул уг илүүдсэн мөнгийг кассын илүүдэл гэсэн данс нээж түр бүртгэж авмагцаа илүүдлийн шалтгааныг тогтоох арга хэмжээ авна. Илүүдпийн шалтгаан тогтоогдож,холбогдох эзэн нь тодорхой болбол уг илүүдсэн мөнгийг тухайн этгээдэд олгоно.Ингэж олгоход:

Дебет. Кассын илүүдэлКредит.Мөнгөн хөрөнгийн холбогдох данс гэсэн гүйлгээ хийж кассын

илүүдлийн түр дансыг хаана.Тодорхой хугацааны дотор илүүдлийн шалтгаан.эзэн холбогдогч нь тогтоогдохгүй бол уг мөнгийг банкны орлого болгоно.Ингэж орлогодоход:

Дебет. Кассын илүүдэлКредит.Банкны бусад орлого гэсэн гүйлгээ хийнэ.

Кассаас мөнгө дутагдвал уг дутагдлын дүнгээр :Дебет. Кассын дутагдалКредит.Касс дахь бэлэн мөнгө гэсэн гүйлгээ хийнэ. Банкны кассаас

мөнгө дутагдах нь хэн нэгэн харилцагчид илүү мөнгө өгсөн.эсвэл дутуу мөнгө авсан.эс бол аль нэг дэвсгэртийн боодолд илүү мөнгө боосон зэрэг шалтгаанаас үүдэн гарах тул уг дутагдсан мөнгийг кассын дутагдал гэсэн данс нээж түр бүртгэж авмагцаа мөнгө дутагдсан шалтгааныг тогтоох арга хэмжээ авна.Дутагдлын шалтгаан тогтоогдож хэн нэгэн харилцагчид илүү мөнгө өгсөн юмуу,хэн нэгнээс дутуу мөнгө авсан,эсвэл аль нэгэн боодолд илүү мөнгө хийж боосон зэрэг зөрчил илэрвэл буруутай үйл ажиллагааг залруулан кассын мөнгөө тохируулна.Ингэжтохируулахад:

Дебет. Касс дахь бэлэн мөнгө - .тп&зцХКредит.Кассын дутагдлын данс гэсэн гүйлгээ хийж кассын дутагдлын

түр дансыг хаана.Дутагдлын шалтгаан тогтоогдохгүй бол касс хариуцсан нярваар уг мөнгийг төлүүлнэ. Харин банкны хэн нэгэн ажилтны тоолсон

гарын үсэгтэй мөнгөнөөс дутагдсан бол тухайн хүнээр уг мөнгийг төлүүлнэ.



Ингэж төлүүлсэн тохиолдолд:Дебет. Мөнгөн хөрөнгийн холбогдох дансКредит.Кассын дутагдлын данс гэсэн гүйлгээ хийж

кассын дутагдпын түр дансыг хаана.Ингэж гүйлгээ хийхийн зэрэгцээгээр банкны холбогдох гэм буруутай этгээдтэй хариуцлага тооцно.Хариуцлагын тогголцоо нь уг дутагдсан мөнгийг 2-3 нугалан төлүүлэх зарчим манай ихэнх арилжааны банкуудад мөрдөгдөж байна.Кассын дутагдлыг ингэж нугалан төлүүлсэн тохиолдолд дор дурдсан гүйлгээ хийнэ:

Дебет. Касс дахь бэлэн мөнгө (2 буюу 3 нугалсан дүнгээр) Кредит.Кассын дутагдал(дутагдсан мөнгөний дүнгээр) Кредит.Банкны бусад орлого(зөрүү дүнгээр)

Хэрэв мөнгө дутагдуулсан эзэн нь тогтоогдохгүй байх,тогтоогдсон ч уг этгээд оргон зайлсан.ор сураггүй болсон.нас барсандөлбөрийн чадваргүй чь шүүхээр тогтоодсон зэрэг тохиолдолд уг дутагдлыг банкны алдагдал болгож кассын дутагдлын түр дансыг хаана.Ингэж хаахад:

Дебет. Банкны бусад зардал Кредит.Кассын дутагдал гэсэн гүйлгээ хийнэ.

Бэлэн мөнгийг Монголбанкинд тушаахтай холбогдон гарах гүйлгээ.

Арилжааны банк нь Монголбанкин дахь харилцах дансандаа бэлэн мөнгө тушаавал:

Дебет. Монгобанкин дахь харилцах данс Кредит.Касс дахь бэлэн мөнгө гэсэн гүйлгээ хийнэ.

Монголбанк нь арилжааны банкнаас ирүүлсэн мөнгийг тодорхой хугацааны дотор нэгбүрчлэн тоолж шалгаж авна. Ингэж тоолж шалгахдаа илүүдэл,дутагдлыгирүүлсэнмөнгөнийнийтдүнгээрбиш,дэвсгэртийнбоодол тус бүрээр нягглан шалгаж тодорхой акт үйлдэж, илүүдэл,дутагдал,эсвэл хүчингүй мөнгө гарсан дэвсгэрт бүрийг тоолсон хүний гарын үсэг бүхий бүс цаасны хамтаар мөнгө ирүүлсэн банкинд мэдэгдэнэ.

Монголбанкнаас ирүүлсэн мэдэгдпийг хүлээж авсан банк нь илүүдсэн,дутагдсан мөнгөний бүсэн дээрхи гарын үсгийг үндэслэн холбогдох гэм буруутай

29


хүмүүсийн нэр дээр түр данс нээн бүртгэж Монголбанкин дахь харилцах дансныхаа үлдэгдлийг тохируулна.Ингэхдээ дутагдсан мөнгөний дүнгээр:

Дебет. Кассын дутагдал(Холбогдох гэм буруутай хүн тус бүр дээр данс нээнэ)

Кредит.Монголбанкин дахь харилцах данс гэсэн гүйлгээ хийнэ.Харин ллүүдсэн мөнгөний дүнгээр:

Дебет. Монголбанкин дахь харилцах данс


30


Кредит.Кассын илүүдэл гэсэн гүйлгээ хийнэ.Ийм гүйлгээ хийсний дараа Монголбанкинд хүргүүлсэн мөнгөнөөс илүүдэл,дутагдал гарсан шалтгааныг кассаас илүүдэл,дутагдал гарсантай нэгэн адил үзэж шалтгааныг тодруулах арга хэмжээ авч.холбогдох гүйлгээг хийж кассын илүүдэл,дутагдлын түр дансдыг хаана.

Тоолж шалгаагүй бэлэн мөнгөдүүнтэй холбогдон гарах гүйлгээ.

Банк нь харилцагчаас тусгай цүнхээр ирүүлсэн бэлэн мөнгийг дээр дурдсанчлан өдөрт нь багтаан тоолж баталгаажуулах боломжгүй тохиолдолд уг цүнхтэй мөнгөний дагалдах хуудсанд бичсэн дүнгээр“Тоолж шал гаагүй бэлэн мөнгө”гэсэн данс нээж түр бүртгээд, харил цагчийн дансанд мөнгийг нь урьдчилан оруулж өгөөддоолж шалгасны дараа уг мөнгийг касстаа орлого болгон бүртгэж авна..Ингэж бүртгэхдээ:

Дебет. Тоолж шалгаагүй бэлэн мөнгөКредит.Харилцагчийн харилцах данс гэж гүйлгээ хийнэ.Уг цүнхтэй

мөнгийг тоолж шалгахад илүү.дутуу зөрчил гараагүй бол касстаа шилжүүлэн дор дурдсан гүйлгээ хийж тоолж шалгаагүй бэлэн мөнгө гэсэн дансыг хаана.

Дебет. Касс дахь бэлэн мөнгөКредит.Тоолж шалгаагүй бэлэн мөнгө.Тоолж шалгахаас өмнө

урьдчилан гүйлгээ хийсэн мөнгийгтоолж шалгахад илүүдэл гарвал.илүүдэл гарсан шалтгааныг тайлбарласан акт бичиж харилцагчид хүргүүлэх ба илүүдсэн мөнгөний дүнгээр:

Дебет. Касс дахь бэлэн мөнгөКредит Харилцагчийн харилцах данс гэсэн гүйлгээ хийнэ.Харин тоолж

шалгах үед мөнгө дутагдвал дутагдлын шалтгааныгтодорхой дурдсан акт бичиж харилцагчид хүргүүлэхээс гадна дутагдсан мөнгөний дүнгээр:

Дебет. Харилцагчийн харилцах дансКредит.Тоолж шалгаагүй бэлэн мөнгө гэсэн гүйлгээ хийнэ.

Бэлэн мөнгөний зузаатгал хийхтэй холбогдон гарах гүйлгээ.

Бэлэн мөнгөний зузаатгал гэдэг нь арилжааны нэг банкнь систем дотор хийгдэх бөгөөд касс дахь бэлэн мөнгөнийх нь үлдэгдлийг нэмэгдүүлэхээр бэлэн мөнгө хүргүүлэх үйл ажиллагааг хэлнэ.Энэ үйг ажиллагаа нь 2 тийш урсгалтай байна.Нэг дэх урсгал нь арилжааны төе банкнаас өөрийн харъяа салбарт,салбар нь тооцооны төвдөө бэлэ*- мөнгөний хэрэгцээнд нь зориулан мөнгө хүргэх явдал юм.Хоёрдох урсгаг нь

бэлэн мөнгөний ихээхэн хуримтлалтай болждүүнийг аюулгүй орчин;


31


найдвартай хадгалахад хүндрэл учрах юм уу?төв банк эсвэл салбар банкинд нь бэлэн мөнгөний дутагдал гарсан тохиолдолд тооцооны төвөөс салбартаа.салбар нь төв банкиндаа бэлэн мөнгө хүргүүлэх үйл ажиллагаа юм.

Бэлэн мөнгөний зузаатгал хийхтэй холбогдон гарах гүйлгээг харуулбал.

1.Төв банкнаас салбар банкинд мөнгө хүргүүлбэл: а.Төв банкинд: Дебет Замд яваа мөнгөКредит Касс дахь бэлэн мөнгө гэсэн гүйлгээ хийгдэх ба уг мөнгийг

хүлээн авсан салбар нь мөнгийг тоолж шалгаад зөрүүгүй тохирч байвал хүлээн авсан мөнгөнийхөө дүнгээр:

Дебет. Касс дахь бэлэн мөнгөКредит.Салбар хоорондын тооцооны өглөг гэсэн гүйлгээ хийж төв

банкиндаа кредит авизо(Дотоод шилжүүлэг)явуулна.Энэхүү авизыг хүлээн авсан төв банк нь: Дебед. Салбар хоорондын тооцооны авлага

Кредит. Замд яваа мөнгө гэсэн гүйлгээ хийж замд яваа мөнгө гэсэн дансаа хаана.Салбар банкнаас тооцооны төвдөөдооцооны төвөөс салбар банкиндаа.салбар банкнаас төв банкиндаа хүргүүлэх бэлэн мөнгөний зузаатгалтай холбогдох гүйлгээ нь дээрхийн нэгэн адил зарчмаар замд яваа

мөнгө гэсэн дансаар дамжин хийгдэнэ.Харин зузаатгалд хүргүүлсэн мөнгөнөөс илүүдэх.эсвэл дутагдахад ямар гүйлгээ хийгдэхийгтөв банкнаас салбар банкинд хүргүүлсэн мөнгөний жишээгээр авч үзье.Төв банкнаас салбар банкинд хүргүүлсэн мөнгөнөөс илүүдэл гарсан тохиолдолд салбар банк нь илүүдсэн мөнгөний дүнгээр:

Дебет. Касс дахь бэлэн мөнгөКредит.Салбар хоорондын тооцооны өглөг гэсэн гүйлгээ хийж.кредит

авизыг тодорхой акт болон илүүдэл илэрсэн мөнгөний бүс цаасны хамтаар төв банкиндаа илгээнэ.Салбар банкнаас ирүүлсэн энэхүү авизыг хүлээж авсан төв банк нь:

Дебет. Салбар хоорондын тооцооны авлагаКредит.Кассын илүүдэл гэсэн гүйлгээ хийж түр бүртгэж аваад

илүүдлийн шалтгааныг тогтоох ажиллагааг явуупна.Илүүдпийн шалтгаан тогтоогдвол :

Дебет. Кассын илүүдэлКредит.Мөнгөн хөрөнгийн холбогдох данс гэж гүйлгээ хийнэ.Хэрэв

шалтгаан нь тогтоогдохгүй бол:Дебет. Кассын илүүдэлКредит.Банкны бусад орлого гэсэн гүйлгээ хийж уг илүүдсэн мөнгийг

орлого болгож авна.Төв банкнаас салбар банкиндаа зузаатгалд хүргүүлсэн мөнгөнөөс дутагдал илэрсэн тохиолдолд салбар банк нь дутагдсан мөнгөний



талаар тодорхой акт бичин дутагдал илэрсэн мөнгөний бүс цаасны хамтаар төв банкиндаа дебет авизо илгээнэ.Ингэхдээ дор дурдсан гүйлгээ хийнэ. Дөбет. Касс дахь бэлэн мөнгө

(Жинхэнэ хүлээж авсан мөнгөний дүнгээр)Дебет. Салбар хоорондын тооцооны авлага

(Дутагдсан мөнгөний дүнгээр)Кредит.Салбар хоорондын тооцооны өглөг гэсэн

гүйлгээ хийх бол салбар банкнаас ирүүлсэн мөнгө хүлээн авсан мэдэгдэл.дебет авизыг хүлээн аваад төв банк нь:

Дебет. Салбар хоорондын тооцооны авлага(Жинхэнэ хүлээж авсан мөнгөний дүнгээр)

Дебет. Кассын дутагдал(дутагдсан мөнгөний дүнгээр)

Кредит.Замд яваа мөнгө гэсэн гүйлгээ хийхийн хамт дутагдлын шалтгааныгтогтоох ажиллагаа явуулна.Дутагдлын шалтгаан тоггоогдожхэн нэгэн харилцагчид илүү мөнгө олгосон нь нотлогдвол тухайн харилцагчаас уг мөнгийг нөхөн авч дор дурдсан гүйлгээ хийнэ.

Дебет. Мөнгөн хөрөнгийн холбогдох дансКредит.Кассын дутагдал гэсэн гүйлгээ хийнэ.Хэрэв

шалтгаан нь тогтоогдохгүй бол дутагдсан мөнгөний бүс цаасны гарын үсгийг үндэслэн гэм буруутай хүнээр уг мөнгийг төлүүлнэ. Энэ тохиолдолд:

Дебет. Бэлэн мөнгөний кассКредит.Кассын дутагдал гэсэн гүйлгээ хийхийн

хамтаар тухайн хүнтэй хариуцлага тооцож.нугалж төлсөн мөнгийг банкны орлого болгоно.

Гадаад валютын чек.

Арилжааны банк нь гадаад валютын чекийг аж ахуйн нэгж.байгуулла га,иргэдээс худалдан авах үйлчилгээг эрхэлнэ.Г адаад валютын чек гэдэг нь гадаад орны үндэсний валют(ам.доллар,швейцар франк.евро гэх мэт)-аар бичигдсэн үнэт цаас бөгөөд тухайн орны аж ахуйн нэгж,байгууллага,иргэд нь гадаадтай төлбөр тооцоо хийх.гадаад оронд очиж үйлчлүүлэхдээ хэрэглэх зорилгоор өөрийн үйлчлүүлэгч банкнаасаа энэхүү чекийг авдаг.Энэхүү чек нь гадаадын аль ч оронд хүчинтэй байх тусгай загвар.нууцлалтай байх бөгөөд энэ

32


шаардлагыг хангасан чекийг аль ч орны банк худалдан авч чек эзэмшигчид зохих үйлчилгээ үзүүлнэ.Гадаад валютын чекийг шууд бэлэн мөнгөөр.эсвэлбэлэнбустооцоогоорхудалдажавахгэсэнхоёрхэлбэрбайна. Г адаад валютын чекийг ийнхүү худалдан авах үйлчилгээ үзүүлснээрээ банк нь зохих хэмжээний шимтгэлийн хураамж авч орлого олно.Гадаад валютын

чекийг бэлэн мөнгөөр худалдан авахад:Дебед. Гадаад валютын чек



Кредит. Касс дахь бэлэн мөнгө(шимтгэлийн хураамжийг хассан дүнгээр)

Кредит. Банкны бусад орлого(авсан шимтгэлийн дүнгээр)Хэрвээ уг чекийг бэлэн бус тооцоогоор худалдан авч байгаа бол: Дебет. Гадаад валютын чекКредит. Гадаад валютын мөнгөн хөрөнгийн

холбогдох данс (чекийн дүнгээр)Кредит.Банкны бусад орлого(Чек худалдан авсны

шимтгэлийн дүнгээр)гэсэн гүйлгээнүүдийг хийхийн хамт уг чекийг тэнцлийн гадуурхи дансанд орлогодон давхар бүртгэнэ.Ийнхүү гадаад валютын чекийг худалдаж авсан банк нь уг чекид бичигдсэн валютыг гадаадын холбогдох банкнаас олж авахын тулд өөрийн харилцах данс байгаа гадаадын аль нэг банкинд баталгаатай буухиа шуудангаар явуулна.Гадаадын тэр банк нь өөрийн харилцагч банкнаас ирүүлсэн тэрхүү чекийн үнэн зөв.хүчинтэй эсэхийг шалгаад хариу төлбөрийг хийнэ.Гадаад валютын чекийг төлбөр хийлгүүлэхээр өөрийн харилцах данс байгаа банкинд явуулахдаа:

Дебет. Төлүүлэхээр явуулсан гадаад валютын чек Кредит.Гадаад валютын чек гэсэн гүйлгээ хийх ба уг чекийн төлбөр хийгдсэн тухай гадаадын банкнаас мэдэгдэл ирсэн үед:

Деоет. Гадаадын банкин дахь харилцахКредит.Төлүүлэхээр явуулсан гадаад валютын чек

гэсэн гүйлгээ хийхийн хамтдэнцлийн гадуурхи данснаас зарлагын гүйлгээ хийж уг дансыг хаана.Ингэснээр худалдаж авсан гадаад валютын чектэй холбогдсон гүйлгээ дуусгавар болно.

3.4. Монголбанк болон бусад банк,санхүүгийбайгууллагад байршуулсан хөрөнгө.түүний бүртгэл.

Монголбанкинд байршуулсан мөнгөн хөрөнгөд тус банкинд байршуулсан төгрөг, гадаад валютын харилцах,хадгаламж,тусгай зориулалтын бусад дансан дахь мөнгө орно. Бусад банк,санхүүгийн байгууллагад байршуулсан хөрөнгөд дотоодын банк,санхүүгийн байгууллагад байршуулсан төгрөг.гадаад валютын харилцах, хадгаламж,гадаадын банк,санхүүгийн байгууллагад байршуулсан гадаад валютын харилцах,хадгаламжин дахь мөнгө тус тус орно.

Арилжааны банкнаас бусад банктай хийх бүх

33


гүйлгээ нь гагцхүү Монголбанкин дахь харилцах дансаар дамжин хийгдэнэ.Энэ гүйлгээг компьютерийн нэгдсэн сүлжээгээр гүйцэтгэх бөгөөд үүнийг банк хоорондын клирингийн тооцоо гэнэ.Арилжааны банкны Монголбанкин дахь харилцах данс нь тухайн банкны заавал байлгах нөөцийн шаардлага болон өдөр

Монгол оросын хачтарсан эдийн засгийн ”Сан” дээд сургууль.

Ш ГООХҮҮ БАНКНЫ НЯГТЛАН БОДОХ БҮРТГЭ1

Documents

Transcript of Ш ГООХҮҮ БАНКНЫ НЯГТЛАН БОДОХ БҮРТГЭ1