Yves Lacoste - Coğrafya Savaşmak İçindir

Yves LacosteCorafyaSavamakindir

Yves LACOSTE, 1929da Fasda dodu. Orta ve yksek renimini tamamlayarak Fasa dnd. Corafya retmenlii diplomasn aldktan sonra Cezayire geti. Bir yandan retmenlik yaparken, bir yandan da Byk Kabiliye yresinde jeomorfoloji aratrmalarna giriti. Ancak bir sre sonra almalarn insani, iktisadi, toplumsal ve siyasal sorunlar zerinde younlatrd.

1954te bni Haldunun yaptyla tanmas, Onu Kuzey Afrika tarihiyle daha yakndan ilgilenmeye yneltti. Smrge kart hareketlere katld iin 1955te Cezayiri terketmek zorunda kald. 1960ta A.Prenant ve A.Noushi ile birlikte ilk kitab olan Cezayirin Gemii ve Bugunn (LAlgerie Passe et Preseni) yaymlad. Fransaya yerleerek Sorbonneda aratrma grevlisi olarak almaya balayan Yves Lacoste, ktisadi ve Toplumsal Corafya, zellikle de azgelimilik sorunlar zerinde uzmanlat. Azgelimi lkeler (Les Pay s Sous Developpes) adl yapt Trke dahil pek ok dilde yaymland. nc dnya lkelerinin sorunlarna genel bir bak niteliindeki Azgelimiliin Corafyas (Geographie du Sous-Deve- loppement) ise on ylda be kez basld.

Yves Lacoste halen Paris VI1 niversitesinde retim yesi; 1976dan beri de, bir corafya ve jeopolitik dergisi olan Herodotem yayn ynetmenidir. Ayrca her yl yaymlanan LEtat du Monde adl iktisadi jeopolitik ylln yayn kurulunda grevlidir.

Balca Yaptlar:

Les Pays Sous Developpes - 1959 (Azgelimi lkeler)Geographie du Sous-Developpement - 1965 (Azgelimiliin Corafyas) bn Khaldoun, Naissance de L Historie, Passe du Ters - 1966 (bni Haldun, Tarih Biliminin Douu, nc Dnyann Gemii)nite et Diversite, cilt - 1980 (nc Dnyann Birlii ve eitlilii Geopolitiques Des Region Franais, cilt - 1986 (Fransann Blge Blge Jeopolitii)Questions De Geopolitique - 1988 (Jeopolitik Sorunlar)Paysages Politiques - 1990 (Siyasal Manzaralar)Snf Asndan Azgelimilik - 1996 (Gebe Yaynlan)Corafya Savamak indir - 1998 (zne Yaynlar)

zne: 6 Aratrma Dizisi

ISBN. 975-8143-29-8

Corafya savamak iindir / Yves Lacoste zgn ad: La georgraphie a sert, d'abord', a faire la guerre (1976)

eviren: Aym Arayc Birinci Bask: stanbul, Ekim 1998

Yayma Hazrlayan: Yaar Seluk Redaksiyon ve Son Okuma: Ferda Balancar-Yaar Seluk

Dizgi: zne Sayfa Dzeni: Volkan Akyldnm Kapak Tasarm: Levent ensever

Bask ve Cilt: Sezai Ekinci Matbaas (0 212) 482 13 56

zne Yaynlar, Gebe Yaynlarnn yan kuruluudur.

ZNE YaynlarBahariye Caddesi, Kafkas Pasaj, 37 / 14,

81310, Kadky-lstanbul Telefon / Fax: (0- 216) 337 72 75 - 336 62 88

YVESLACOSTE

Corafya Savamak indir

eviren: Ayn ARAYICI

indekiler

nsz...............................................................................................7Giri.................................................................................................. 11retmenlerin corafyasnn sis perdesindenmanzara corafyasnn ekranlarna........................................................ 19Bazlarnn ellerine braklm stratejik bir bilgi..................................... 23Aynmsal olmu fcir uzaysalln ortasndamiyopluk ve uyurgezerlik................................................................ .27retmenlerin corafyas: Her uygulamadan kopma;Ulusal ideolojiyi kafalara daha iyi sokmak iin mi?................................33Gl bir engel Blge kavramn yerletirilmesi...................................38leklerin temel sorununun, yani inceleme dzeylerininiaynmlamasmn grmezden gelmesi.................................................... 46niversite corafyasnn inanlmaz bilgikuramsal yetersizlikleri...........53Corafyaclar arasnda tartmann olmay,Corafyaya kar zensizlik................................................................ 58Birliki tasarnn yadsnmasolarak bir niversite uygulamas........................................................... 65Marks ve ihmal edilmi alan............................................................. 68Marksist bir corafyann balangc m veya corafyann sonu?..............72Uygulamal corafyann New Geography de gelimesi.......................76ktidarn el koyduu parsellenmi aratrmalar iinaz ok proleterlemi corafyaclar......................................................80Bir kriz corafyas iin........................................................................85Kahrolsun teknokratik corafya!... abuk sylendi..............................89Corafi inceleme konulan insanlar iindir.........................................94Liseliler ideolojik paravana tekme atmaya balyorlar............................101Orada rgtlenmeyi ve savamay bilmek iin alan renmek..............107

NSZ

Temel bilgikuramsal bir soru: kim konuuyor?

Bir Hint kynde be kr ortak zrleri zerinde dnyorlard. "Bir fil nedir? diye sorarlar. Onlara filin grnmn tarif etmekten bkm olan kyller, bir prensin krk filiyle kylerine uramasndan yararlanrlar ve krk filden birini krlere tantrlar. Birincisi kuyruu tutar ve u sonuca varr: Fil bir iptir kincisi hortumu tutarak yle bir tepkide bulunur: Hayr, fil bir borudur. n- cs hayvann brne dayanarak yle dzeltir: Fil bir duvardr Drdncs hayvann ayan yakaladktan sonra kesin olarak yle dorular: "Fil bir stundur. Hayvann evresinde bir tur attktan sonra, sonuncusu filin bakcsna doru dnerek ona unu sorar: uPeki ama bu neye yarar? "Efendim sefere ktnda veya trene gittiinde fili kullanr...

Bu kitap da grnte saf bir soru sormaktadr: Corafya ne ie yarar? Bir baka sorudan da yola kabilirdi: Corafya nedir?

----Bir bilim veya bir ideoloji? Dier bilim dallarnn srtndangeinen yaznsal bir sylem?

----Bilgikuramsal stats nedir? Bilgi alannda durumu nedir?Sosyal bilimlerin ve doa bilimlerinin birletikleri yer mi? Sosyal bilimlerin yeni batan ele alnmas yararna yok olmaya mahkum mu?

----Corafya, Marksizmi bilmediinden veya ona kar geldiinden mi zarar grmektedir? Corafya gerici midir? Onu ortadan kaldrmak m gerekmektedir?

Bunlar zaten be yldan beri tarttmz, belli bir teorik konjonktrn bizi tartmaya altrd sorulardr. Kimdir bu bizi Baz militanlar iin Lacoste ve kimileri, tarih ve corafya rencileri.

Ellili yllarda, souk sava temelinde, Lacoste gibi birok corafyac, Fransz Komnist Partisinin militanlan, Jean Dresch ve Pi- erre Georgeun evresinde proleter ve burjuva corafyalarnn deerleri zerinde dnrler, ikamet eden insanm yerine retici- tketici insan koyarlar, kapitalist ve sosyalist lke kavramlarn corafi syeme sokarlar. Bu kuak corafyaclar gibi, Yves Lacoste da smrge sorunu ile daha genel bir ekilde, az-gelimilik olaylar ile ilgilenmitir. Corafi yaptlarn ne ulusal kurtulu mcadelelerini, ne nc dnyada yaam artlarnn arlamasn, ne de emperyalizmi aklayamamalan ilgintir. Metropolde yetersiz olan blgesel incelemeye dayal bir yntemin egemenlik altndaki sosyal oluumlann zerine yansmas, nedensellik zincirinde doal etkenlere verilen ayrcalk, smrgeletirme srecinde corafyaclarn zel rol dndrcyd. Cezayir sava bu bilinlenmeyi belirginletirmektedir.

Altml yllarda, Pierre George polemie giriir. Pierre Geoge uygulamal, politik iktidara baml, onun kararlarn uygulayan bir corafyann karsna etkin1, eletirel, iktidardan bamsz bir corafyay karr.

Determinist tezlerle mcadele etmek ve sosyo-politik etkenlerin deerini ykseltme kaygs iinde olan Yves Lacoste, retmenlerin corafyas iinde militanca bir grev alarak, bir okul kitaplar dizisini ynetir. Sosyolojideki bir grup renciyle olan ilikiler onu bilgikuramsal ynteme duyarllatnr.

Vietnam, Kba, smrge devrimleri, zellikle 68 Mays ve niversite krizi arasnda devrimci fikirlerden yana olarak, bir baka corafyann gerekli olduuna dair blk prk dncelerimiz vard. ok doal olarak Bachelardc veya Althusserci bilgikuramndan ve Marksizmden kopma bekliyorduk.

Corafyada bir kopmadan yana olmamz bizi coturuyordu. Yetmili yllarda, Vincennes niversitesinde, corafyann tarihini ideolojik sonularm, kavramsal kaymalarn aratryorduk. Bir dergi, yani Herodote, bu tartmay srdrmeliydi.

Bizim can ekimekte olduunu sylediimiz corafyann sal iyiydi. Okulda elden karlan corafya medyaya bulayordu. irketlerin ve ynetimlerin siparilerine gre corafi incelemeler ve aratrmalar hzla oalyordu.

Siyaset dnda kald sylenen bu corafyann her zaman iktidar aygtlaryla organik balan olmutur. Corafi kantlar yoluyla milliyeti sylemlerin beyinleri ykamas, corafya ile bata askeri olmak zere, politik, sanayi ve mali kurmaylann su ortakln doruluyordu.

8 CORAFYA SAVAMAK NDR

Yararsz, geersiz olduu sylenen bu corafya, uzaysal stratejileri hazrlamak, bir lkedeki insanlar veya gruplan deiiklie uratmak, savatrmak veya yetitirmek szkonusu olduu andan itibaren, iyi durumdayd, iyi silahlanmt.

Bize asalak olduu sylenen bu corafya birok yeri doldurulamaz gerece sahipti: Haritalar, lek oyunlar. Ekonomi politik, sosyoloji, tarih, modellerini ar derecede uzaysallatrdklan anda, eksikliklerine ramen corafya zellikle ileri bir durumda bulunuyordu.

Aslnda, bizi bir araya getiren akademik eletiriyi iniyorduk. Artk szkonusu olan corafyann bilimsel stats veya kavramsal dayankszl deil, stratejik ve ideolojik ilevleri, kullanmyd.

Aka ortaya konmu stratejik ilevi, o zamandan beri, bizi coturmu olan bu bilgikuramsal sorunlar tli kalyordu.

phesiz bilim dallar arasndaki ayrm nedensizdir, ama birlemeleri o kadar uzak vadelidir ki taktik olarak kktenci ve sava bir corafya gelitirmeyi tercih ederiz.

phesiz Marksizm eitlilii iinde, kanlmaz teorik bir bavuru btnl gstermektedir. Ancak tamamyla tarihsel olan sorunsall, Marksizm/corafya eklemlemesini varsaymsal yapmaktadr.

Belki de, sosyal bilimler ve doa bilimleri arasnda corafyann, bir akademik bilgi kuram erevesinde yeri yoktur. Ama ona etkililiini veren tam da bu yersizliktir. Hereyden sonra, alan sadece sosyal bir iliki deildir: Bentlerin bombalanmas veya bir fabrikann kurulmas topografik bir alanda da yer alrlar.

Elde edilmek istenen ey bilimsel bir corafya deildir, yani bilgikuramsal olarak mikroplardan arndrlm, ne de Marksist, yani kavramsal olarak tarihi materyalizmle standartlatrlm bir corafya deildir; elde edilmek istenen operasyonel bir corafyadr.

Bugn Herodote dergisinin hedefi budur.

Dikkat: Corafya!

Corafyann resimleri ve szckleri hzla oalmaktadr. Dili bozulmaktadr: lke, blge, doal evre, Kuzey-Gney, hatta takmadalar bile. Haritalar ve manzaralar ok boldur.

Bu enflasyon alan zerine sylemleri bayalatrmakta, onlar dramatize etmektedir.

Bugn herkes, alann bittiini, az bulunabildiini, pahal olabildiini, kirletilebildiini biliyor Alana bavuru alkanlk haline gel


mektedir: Duygusallk azaldka, kilo almaktadr.Dank, keskin, modem bir bilin deilse de, bu paradoks, ala

nn sanld gibi yansz bir destek, edilgen bir ereve, masum bir tablo olmadm, alann hafza, topran ta kendisi, sosyal pratiklerden elde edilmek istenen ey olduunu dile getirmekte midir?

Sosyal ilikiler, bir kayt gibi, manzarann iine girerler, manzaraya yerleirler: Hafza

ktidar aygtlar alanda etkinlik gsterirler: Toprak Ve orada gerekleirler: Durumlar

Snflar, sermayenin komplolar, ordular, devletler orada atrlar: Cepheler, topraklan orada paylarlar: Elde edilmek istenen ey iin.

Aygtlar belli bir yerde oturmaya zorunlu klar, yer deiiklii yapar, srgne gnderir, belli bir yne srkler, hapse tkar: i mahalleleri, gettolar, yeni kentler, gecekondu mahalleleri, kamplar, klalar.

Evrensel ilikiler gce dayal ilikilerdir.

Haritalarn eletirisinden, eletirinin haritalarna

Tasarmz: Gerelerimizden, haritalarmzdan yararlanmak, kesin bir hner, corafyay baka amalarda, baka stratejilerde kullanmak iin, onu baka trl retmek iin corafyaya yeniden dzen vermek. almalarmz ankette aklanm gruplara datmak.

Hareketlerini baarszla uratmak iin irket kurulularnn haritasn yapmak, lke topraklarnn dzenlenmesinin maskesini drmek, gerek veya hayali alanlar yalann.ortaya karmak, gelecek gerilimlerin yerini belirtmek, egemenliin bir topolojisini dzenlemek.

Eletirmek, kriz yaratmaktr. Polemik yapmak sava yapmaktr.Corafyay yeniden oluturmuyoruz, onu dmanlarmza kar

eviriyoruz.Szkonusu olan bilgikuramsal bir gerilla savadr: Bunlardan

alternatif ve sava bir corafya kmasayd, ideolojik ekimeler, teorik tuzaklar gln olurdu.

Bu corafya, militanlarn, sendikaclarn yaptklarn bildirerek ve onlardan bilgi edinerek, egemenlik altndaki gruplarn dmann yerini daha iyi belirlemesine, topra daha iyi tanmasna ve daha iyi semesine olanak verecekti.

Jean-Michel Brabant, Beatrice Giblin, Maurice Ronai

GR

Herkes corafyann, genel kltrn belirli bir tarafszlk anlay iinde, bir dnya betimlemesinin unsurlarn ortaya koymak zere,sadece okulda ve niversitede okutulan bir bilim dal olduunu dnr. Paris havzasnn blgeleri, kuzeyin n-Alp ktleleri, Mont- Blancn ykseklii, Belikann ve Hollandann nfus younluu, musonlar Asyasnn deltalar, Britanyann iklimi, enlem-boylam ve saat dilimleri, Rusyann balca kmr havzalarnn adlan, Amerikann balca byk glleri, kuzeyin dokumacl (Lille-Roubaix- Tourcoing) vb. Eskiden dedelerimiz eyaletlerini, valilikleri ve kaymakamlklaryla bilmeleri gerekiyormu... Btn bunlar neye yarar?

Skc ve aptalca bir bilim dal, nk herkesin bildii gibi corafyada anlayacak birey yoktur, sadece ezberlemek gerekir... Ne olursa olsun, birka yldr renciler, artk her lkenin ve blgenin yer ekillerini, iklimini, akarsularn, bitki rtsn, nfusunu, tarmn, kentlerini, sanayi kollarn sralayan bu derslerden sz edildiini duymak istemiyorlar. Lisede corafyadan o kadar bkknlk gelmitir ki, art arda iki eitim bakan (birisi corafyac!), sonunda yalnz kitaba bal, bugn geride kalm bu eski bilim kolunun kaldrlmasn (sanki bir tr Latince sz konusuydu) nermilerdir. Eskiden belki bir ie yaramt; ama bugn televizyon, btn lkelerdeki gncel olaylar daha iyi sergilemiyor mu, sinema, manzaralar ok daha iyi gstermiyor mu?

niversitede, ortaretimdeki tarih ve corafya retmenlerinin karlatklar pedagojik glkler bilinmiyor; en akl banda retmenler corafyann belli bir rahatszlk yaadn grmektedirler; meslein en kdemlilerinden biri, corafyann trenle atrtlar dnemine girdiini aklamaktadr.2 Bilgi kuramna ynelen gen aydnlar ise, corafyann bir bilim olup olmadn, jeoloji, sosyoloji, tarih, demograf, meteoroloji, siyaset ekonomisinden ya da toprak

bilimden alnma tandk bilgilerin bir araya gelmesi olup olmadn, btn bunlarn gerek, zerk, tamamen ayr bir bilim yaratp yaratmadn sorgulama cesaretini gstermektedirler.

Ama corafyac olmayanlar, corafyann rahatszlklarn tartmaktan daha acil sofunlar yok mu ya da daha ksaca madem ki hibir ie yaramyor bo ver diyebilirler.

zenle srdrlen duruma karn, corafyann sorunlar sadece corafyaclar ilgilendirmiyor, tam tersine btn vatandalar ilgilendiriyor. retmenlerin corafyas olan bu pedagojik sylem, medyann oyunlarn sergiledii oranda skc grnmekte ve herkesin gznde corafyann, iktidar sahipleri iin korkun bir g arac olduunu saklamaktadr.

nk corafya, nce, sava yapmaya yarar. Her bilim iin, her bilgi iin bilgikuramsal nkoullar sorunu ortaya atlmaldr; bilimsel sre bir tarihe baldr ve bir yandan ideolojilerle ilikileri iinde, te yandan uygulama ya da iktidar olarak dnlmelidir. Corafya nce sava yapmaya yarar sz, sadece askeri harekata yarar anlamna gelmez; sadece u ya da bu dmana kar almas gereken sava olaslna kar deil, ayn zamanda devlet rgtnn, stnde g kulland insanlar daha iyi denetlemek amacyla, blgeleri dzenlemesine yarar. Corafya, nce siyasi ve askeri uygulamalar iin stratejik bir bilgidir ve ilk anda kark, ok eitli bilgilerin biraraya gelmesini gerektiren de bu uygulamalardr. Bilgi iin, bilginin paralara ayrlmas gereinin dna klmazsa, bu bilgilerin varlk nedenleri ve nemleri kavranamaz.

Bu stratejik uygulamalar, corafyay, devlet rgtlerinin yneticilerine gerekli klar. Gerekten bir bilim szkonusu mudur? Aslnda bunun nemi yoktur: Corafyaya, alana ait bilgileri birbirine eklemenin stratejik bir bilgi, bir iktidar olduu anlaldna gre, bu sorun ok nemli deildir.

Alanlarn, fiziki denilen grnmlerinin ekonomik, toplumsal, demografik, siyasi zelliklerinin yntemli bir tanm olan corafya, kesinlikle devletin ve iktidar olarak topraklarnda yaayan insanlar denetlemesi, rgtlemesi ve sava srasndaki grevleri erevesinde yerini almaldr.

Harita, bir sr istatistikten ya da yazl belgeden stn corafi betimleme biimidir, taktik ve stratejilerin hazrlanmas iin gerekli btn bilgiler haritaya aktarlmaldr. Harita denilen bu alan biimlemesi nedensiz ve yararsz deildir.: Alann egemenlik arac olarak harita, nce subaylar tarafndan, subaylar iin hazrlanmtr. Bir ha-

1 2 CORAFYA SAVAMAK NDR

ritann yapm, yani iyi bilinmeyen bir somutluun soyut bir betimlemeye dntrlmesi, ancak devlet tarafndan ve devlet rgt iin gerekletirilebilecek uzun, zor ve pahal bir ilemdir. Bir haritamn hazrlanmas, betimlenen alan stnde belirli bir siyasi ve bilimsel egemenlik anlamna gelir ve bu, szkonusu alan ile orada yaayan insanlar stndeki bir iktidar aracdr. Bugn hala, zellikle geni lekli ve an ayrntyla dolu, genellikle kurmay haritalar denilen haritalarn pek ok lkede askeri sr kapsamnda olmasna amamaldr.

Corafya, nce sava yapmaya ve iktidar kullanmaya yarar gibi grnmekle birlikte, ideolojik ve siyasi ilevleri de nemlidir. Fri- edrich Ratzel (1844-1904), bugn beeri corafyay hala nemli derecede etkileyecek olan eserini, Pangermenizmin yaylmas balamnda gerekletirmitir, Anthropogeographiesi Politischegeog- raphiesine sk skya baldr. Lebensraum (yaam alan) kavram gibi Ratzel kavramlarm, Amerikal ve ngiliz corafyaclarn (H. J. Mackinder, A. T. Mahan) kavramlarn alan General Kari Haushofer (1869-1946), Birinci Dnya Savandan hemen sonra siyasi corafyaya belirgin bir atlm kazandrmtr. Kukusuz, birok corafyac, bunun, kendilerinin bilimsel corafyas ile Nazi generalinin giriimi (Nasyonal Sosyalist Partinin 3 numaral kartvizitini tayordu) arasnda bir yaknlk kurmann byk mnasebetsizlik olduunu dneceklerdir. Hitlerci siyasi corafya, corafyann sahip olabilecei siyasi ve ideolojik ilevin en azgn ifadesidir. Fhrerin retisinin byk lde Haushofern dncelerinden kaynakland bile dnlebilir, zellikle 1923-24ten itibaren Adolf Hitlerin Mnih hapishanesinde Mein Kampf yazd dnemde ilikileri ok skyd.

1945 ylndan itibaren, politik corafyaya bavurmak uygun deildir. Yine de, daha ll bir ekilde, byk glerin strateji uzmanlar, Mnih ve Heidelberg siyasi corafya enstitlerinin balatt aratrma biimlerini srdryorlard. Bu, zellikle, sevgili Henry Kissingern ynelimleri stnde alan servislerin grevidir. (Kis- singer ilk adm tarihi olarak atmt; ama, tezi bir siyasi corafya tartmasn kapsar: Viyana Kongresi). Bunlar gnmzde, her zamankinden ok blgeci sorunlar ya da dnya apnda, merkez ve evre, kuzey ve gney gibi sorunlara ilikin siyasi sylemin temelini belirleyen corafi trden tartmalardr.

Ama corafya, kavramlarnn belirsizlii ile sadece herhangi bir siyasi tezi desteklemeye hizmet etmez. Gerekte, okul corafyas syleminin balca ideolojik ilevi, alan incelemesinin, kapal yntem-

GR 1 3

14 CORAFYA SAVAMAK NDRsiyasi tezi desteklemeye hizmet etmez. Gerekte, okul corafyas syleminin balca ideolojik ilevi, alan incelemesinin, kapal yntemlerle, zellikle, devletin rgtlenmesi ve iktidarn uygulamasnda olduu gibi savan yrtlmesinde de pratik yararn gizlemek olmutur. Corafi sylem, zellikle yararsz grndnde, aldatc grevini en etkili ekilde yerine getirir; nk tarafsz ve masum szlerinin eletirisi gereksiz gibi grnr. in zor taraf, askeri ve siyasi stratejik bir bilgiyi tamamen zararsz pedagojik ya da bilimsel bir sylem olarak yutturmakt. Bu aldatmacann sonularnn ciddi olduunu greceiz. te o nedenle, corafyann nce sava yapmaya yaradn dorulamak; yani balca stratejik ilevlerinden birinin maskesini drmek ve onu, aptalca ve yararsz olarak gsteren kurnazca oyunlar ortaya karmak son derece nemlidir. General Pinochet de bir corafyacdr.

Corafya nce savaa ve gcn gerekletirilmesine yarar sz corafi bilginin tarihsel kklerini hatrlatmak demek deildir. nce szc burada balamak iin, eskiden anlamnda deil, ilk srada, bugn anlamnda alnmaldr. ok gerektiinde, niversiteli corafyaclar, bir tr ilkel corafya (Alain Reynaud) ilevini dnmeyi az ucuyla kabul ediyorlar. Szkonusu olan kraln corafyacs tarafndan dzenlenen bilginin, gen rencilere ya da gelecein retmenlerine deil, devleti ynetenlere ve komutanlara hizmet ettii dnemdeki corafyadr. Ama bugn, ideolojik eilimleri ne olursa olsun, tm niversiteler, sz etmeye deer gerek corafyann, bilimsel corafyann (bilgi iin bilgi), ancak XIX. Yzylda Alexandre von Humboldt (1769-1859)un ve tannm bir Prusyal devlet adam olan kardeince kurulmu nl Berlin niversitesindeki ardllarnn almalaryla ortaya ktn dnyorlar.

Gerekte corafya, niversiteliler ne derse desin, ok daha uzun zamandan beri vardr: Byk keifler, corafya saylmaz m? Ya Ortaam Arap corafyaclarnn tasvirleri? Onlar da m saylmaz? Corafya, devlet rgt varolduundan beri, .. 446da tarih anlatmayan, ama, Atina emperyalizminin hedeflerine gre gerek bir soruturmaya (eserinin tam bal budur) girien Herodotostan beri (szgelimi bat dnyas iin) vardr.

Gerekten, esas olarak (en azndan stratejik adan) gen rencilere zg okul ve niversitedeki corafi sylem, ancak XIX. Yzylda ortaya kmtr. Bilgince talandrlarak, retimin derecelerine gre hiyerarik sraya sokulmu sylem, tarafsz bilim olarak corafya... Sz edilecek tek corafya eklinde sunulan retmenler

corafyas ancak XIX. Yzylda grlmtr.Bu dnemden beri subaylar corafyas, hi de azmsanmaya

cak sayda uzman personelle, nemli aralarla kantlar ve yntemleriyle, saygnln yitirmeden ll olarak varln koruyor; alardan beri korkun bir iktidar arac olmay srdryor. Harita betimlemeleriyle ve yeryz alan ve devletin farkl uygulamalarndaki ilikileri kapsamnda dnlen ok deiik bilgiler btn, ynetici aznlk tarafndan aka stratejik balamda toplanm bir bilgi oluturur; bu bilgi, iktidar arac olarak kullanlr. Taktik ve stratejilerini haritalarna gre belirleyen subaylar corafyasna; alan eyaletler, iller, ileler olarak biimlendiren devlet yneticilerinin corafyasna; smrge fethini ve deerlendirmeyi hazrlayan kaiflerin (genellikle subaylarn) corafyasna; blgesel, ulusal ve uluslararas alandaki yatrmlarnn yerini kararlatran byk firmalarla byk banka yneticilerinin corafyas da katlr. Askeri, siyasi, mali uygulamalara sk skya bal bu farkl corafya incelemeleri, ordu yneticilerinden byk kapitalist rgtlerin yneticilerine kadar kurmaylar corafyasn oluturur.

Ama, iktidar arac olarak kullanmayanlarn, kurmaylar corafyasndan hemen hemen hi haberleri yoktur.

Bugn corafya, hi olmad kadar ncelikle sava yapmaya yarar. niversiteli corafyaclarn ou, tm lkelerin ve blgelerin nispeten kesin haritalarnn yaplmasndan beri askerlerin artk corafyaya, toplad bu tutarsz bilgilere (yeryz ekilleri, iklim, bitki rts, akarsular, nfus dalm vb.) bavurma ihtiyac duymadklarn dnyor. Artk hibir ey yanl deildir. nk durumlar hzla deimektedir: Topografya ok yava deimekle birlikte, fabrikalarn kurulmas, ulam yollarnn belirlenmesi, yerleim ekilleri ok daha hzl bir ritimle deiiyor; dolaysyla, taktik ve strateji saptamada bu deiiklikleri gz nnde bulundurmak gerekiyor.

te yandan, yeni sava yntemlerinin kullanm, corafi unsurlarn, insan vedoal evre arasndaki ilikilerin ok kesin ekilde incelenmesini gerektirir. nk, tam anlamyla bir blgeyi yaanmaz hale getirmek ya da bir soykrm balatmak iin insan ve doal evreyi yoketmek veya deitirmek szkonusudur. Vietnam sava, corafyann topyekn ve kusursuz bir sava yapmaya yaradn pek ok kantla gstermitir. En nl ve dramatik rneklerden biri, 1965,1966, 1967 ve zellikle 1972de, Kuzey Vietnamn son derece kalabalk ovalarn koruyan bentler an sistemli olarak yoketme plan ile uygulanmtr, bu bentlerden akan debisi yksek, rmaklar, vadiler yeri

GR 15

ne alvyonlarnn oluturduu yntlara, setlere ynelmilerdi. Gerekten yaamsal nem tayan bu bentler, youn, dorudan ve aka bombalanamazd; nk uluslararas kamuoyu, orada bir soykrm suu ilendiinin kantn bulabilirdi. u halde, belirli ve ll ekilde, dalarla evrili bu kk ovalarda yaayan on be milyon kadar insann korunduu balca blgelerde, bu bentler ana saldrmak gerekiyordu. Bentlerin, su basknnn en ykc sonulara yol aaca yerlerde paralanmas gerekiyordu.3

Bombalanmas gereken yerlerin simi, alann birok dzeyde incelenmesini kapsayan corafi dnceden doar.

zellikle, corafi dncelerle incelemeleri kullanarak gsterdiim gibi, Austos 1972de Amerikan ynetiminin bentlere kar sergiledii strateji ve taktik, hi kukusuz budun Pentagonun stratejisi ve taktii corafi incelemeye dayand iin, maskesi de corafi yntemle drlmtr. Benim iin, yksek dzeyde corafi bilgilerden hareketle, dier corafyaclar -sivil ya da niformal, nemi yok- tarafndan Pentagonun yararna gelitirilmi dnceyi yeniden kurmak szkonusuydu.

Kzl Nehir deltasndaki bentleri bombalama plan, ok zel corafi koullardan yararlanan istisnai bir giriim olarak deerlendirilme- meli; inhindinde ise tam tersine ve on yl akn bir sre Gney Vietnamda uygulanan ve corafi sava denilen, genel stratejiye bal etkili ve farkl bir hareket olarak dnlmelidir; corafi sava yntemlerin bir ok birleimiyle srdrlmtr. Bu strateji genellikle ekolojik sava diye adlandrlr -ekolojinin moda bir terim olduu bilinmektedir Ama aslnda bavurulmas gereken corafyadr, nk szkonusu olan yalnzca ekolojik dengeleri ykmak ya da bozmak deil, binlerce insann yaam tarzn ok daha geni lde deitirmektir.

Gerekte ama, yalnz siyasi ve askeri sonulara ulamak iin bitki rtsn yok etmek, topran fiziki yapsn deitirmek, kasten yeni erozyonlar yaratmak, sulu tabakalarn derinliini deitirmek zere birtakm hidrografk alar alt st etmek, (kuyular ve eltik tarlalarn kurutmak iin) bentleri ykmak deildi. eitli yollarla, stratejik kycklerde toplama ve zorunlu kentleme siyaseti uygulayarak nfus dalmn kkten deitirmek szkonusuydu. Bu ykc hareketler, yalnz, gnn teknoloj ik ve snai sava tarafndan belirli hedefler stnde kullanlan ykm yntemlerinin byklnden kaynaklanan istem d bir sonu deildir. Bunlar ayn zamanda, bilimsel ekilde dzenlemi bilinli ve ok dikkatli ha

\ 5 CORAFYA SAVAMAK NDR

zrlanm bir stratejinin sonucudur.inhindi Sava, sava ve corafya tarihinde yeni bir aamay

gsterir, tik kez, hem fiziki, hem beeri bakmdan corafi ortam deitirmesi ve ykma yntemleri, on milyonlarca insann yaam iin gerekli corafi koullan ortadan kaldrmak iin kullanld.

Corafi sava", blgelere gre farkl yntemlerle btn lkelere uygulanabilir.

Corafyann, tmyle savamaya yaradm ileri srmek, yalnzca askeri harekat yneticilerine gerekli bir bilgi olduu anlamna gelmez. Sava baladnda birliklerin ve donatmlarnn yerini deitirmek szkonusu deildir; ayn zamanda hem snrda hem ite savaa hazrlanmak,salam mevkileri semek, birok savunma hatt kurmak ve gidi geli yollarn dzenlemek szkonusudur. Cari Von Clausewitz (1780-1831), Alan ve nfusu ile lke sadece her askeri gcn kayna deildir, ayn zamanda sava zerinde etki yapan nedenlerin bir parasdr, nk harekat sahnesini oluturur... demektir. Lenin, ondan en derin askeri yazarlardan biri..., temel fikirleri bugn her dnrn sermayesi olmu bir yazar diye sz eder. Cla- usewitzin Sava stne (Vom Kriege) adl eseri, gerek bir sava corafyas kitab olarak okunabilir ve okunmaldr.

Vauban (1633-1707) sadece en nl istihkamclardan deildir, aym zamanda ann en iyi corafyaclarndan, zellikle istatistikler ve harita konusunia krall en iyi bilenlerden biridir; krallk aan projesi, yeniden rgtlenmesi gereken devletin genel grn dile getirir. Vauban, Fransada, bugn blge dzenlemesi denilen almann ilk kuramc ve uygulayclarndan biri saylmaktadr. Sava kadar devletin dier rgtlerine ve iktidara ilikin ya da iktidar ele geirmek isteyenlere kar i mcadeleye de hazrlanmak, orada en etkili ekilde davranabilmek iin blgeyi dzenlemektir.

Gnmzde, uyumlu ifadeler ve mkemmel dengelerle dile getirilen blge dzenlemesi sylemlerinin bolluu, kapitalist giriimlere, zellikle daha gllere karlarn artrma olana veren nlemleri gizlemeye yarar. Blge dzenlemenin tek amac en yksek dzeyde kazan salamak deildir; ayn zamanda, devletin halk hareketlerini nleyebilmesi iin, stratejik adan blgeyi ekonomik, toplumsal ve siyasi olarak da dzenlemektir. Bu duruma, sanayilemi lkelerde pek rastlanmamakla birlikte, blge dzenleme planlar, sanayilemenin yeni ve hzl olduu ran gibi devletler de polisiye ve askeri kayglardan ok fazla etkilenmektedir.

Bugn corafyann, batan beri koruduu siyasi ve askeri ile

GR 1 7

vine her zamankinden ok daha fazla dikkat etmek gerekir. Gnmzde bu ilev, teknolojik ykm yntemlerinde ve haberlemedeki gelimenin yan ra, bilimsel bilgideki ilerlemeler nedeniyle de genilemi ve yeni ekiller kazanmtr.


retmenler corafyasnn sis perdesinden, manzara corafyasnn ekranlarna

XIX. yzyldan itibaren iki tr corafyann varolduunu dnebiliriz:

- lki kkleri ok eskilere dayanan, egemenlerin corafyas; harita betimlemelerinin ve alana maledilmi deiken bilgilerin bir btndr. Bu badatrc bilgi, onu iktidar arac olarak kullanan ynetici aznlklar tarafndan aka yksek dzeyde stratejik bir bilgi olarak deerlendirilmitir.

kinci tr corafya, bir ara yakn bir zaman nce ortaya kan akademisyenlerin corafyas ideolojik bir sylem olmutur. Bu sylemin pek de farknda olunmayan ilevlerinden biri, alanla ilgili dncelerin stratejik nemini gizlemektir. Akademisyenlerin corafyas, ekonomik yaamla ilgili kararlardan olduu gibi (zira akademisyenlerin bunda hi katks yoktur) yalnz politik ve askeri uygulamalardan da yaltlmakla kalmaz, ayn zamanda uzay incelemelerinin iktidar arac olarak etkisini gzlerden karmaktadr. Bu nedenle, bu incelemelerin nemini ok iyi bilen ynetici aznlk, karlarna gre onlar sadece kendisi kullanr ve bilginin bu ekilde tekellemesi, ounluun tamamen yararsz olarak grd bir bilim dalma hi ilgi gstermedii srece baarl olmaktadr.

XIX. yzyln sonundan itibaren nce Almanyada, sonra Fransada akademisyenlerin corafyas ansiklopedik tipte pedagojik, bilimsel sylem olarak, hepsinin ortak bir noktas olan eitli yntemlerle az ok birbirlerine balanm bilgilerin saylp dklmesi olarak yaygnlamtr: Bu ortak nokta, savan yrtlmesinde ve devletin rgtlenmesinde bu bilgilerin pratik yararllklarn gizlemektedir.

Bir yandan ders kitaplarndaki bilgiler akademisyenin yazdrd zet, gelecekteki retmenleri yetitirmeye yarayan niversitede

ki corafya dersleri ile te yandan deiik bilimsel yaptlar veya corafyann byk tezleri olan geni sylem arasnda hi kukusuz farkllklar vardr: Birinciler ok sayda bilginin yeniden retilmesi dzeyindedir, halbuki kinciler bilimsel dncelerin ve yeni bilgilerin retimine uygun derler; yazarlar ounlukla onlarn nerede kullanlacan dnmezler. almalarn hereyden nce bilgi iin bilgi olarak grrler ve bir corafya tezinde toplanan btn bilgilerin neyin, kimin iine yarayacan dnmek szkonusu deildir. Fakat bu tezler ve bilimsel yaptlar ok kk bir aznlk tarafndan okunur; sosyal ilevleri, ortaretimde ve niversitede okutulan derslerin ve zetlerin ilevinden ok daha azdr. Bu yzden akademisyenlerin corafyasnn ideolojik ilevini yalnzca en parlak ve en iyi hazrlanm yaptlarn dikkate alarak deerlendirmek gerekmez mi? Toplumsal olarak, gln ve basit niteliklerine ramen, corafya kitabnda retilen derslerin, retmen tarafndan yazdrlan zetlerin, bu gln ve sakatlayc tekrarlarn ok byk etkisi vardr. Zira btn bunlar genliklerinden itibaren milyonlarca insan srekli olarak etkilemektedirler. Ortaretim ve niversite corafyasnn bu egemen biimi, bir tr terimler dizinini ifade ettii lde ve aralarnda bir ba olmadan sralanm bilgileri (dalk durumlar iklim-bitki rts-nfus...) kafaya soktuu lde, sonucu sadece, alanla ilgili hereyin politik amacn gizlemek deil, ayn zamanda corafyada anlalacak hibir eyin olmad sadece ezberlemek gerektii fikrini st kapal olarak kabul ettirmek olur.

Ortaokulda, lisede okutulan btn derslerden sadece corafya, retim sisteminin dnda, pratik uygulamas olmayan bir bilgi olarak grlmektedir. Tarih iin durum ayn deildir, en azndan ideolojik tartmann kantlanmas ile balar grlmektedir. Yararsz olduu dncesiyle, corafyann srf okul ve niversiteyle ilgili niteliinin vurgulanmas, baaryla ileyen en ustaca ve en kt yutturmacalardan biridir. ok yeni niteliine ramen, tekrarlayalm, corafyann politik ve askeri bilgi olarak gizlenmesi XIX. Yzyln sonlarna uzanr. Btn yutturmacalar ortaya karmaya ve btn bozukluklar duyurmak isteyen evrelerde corafyann ne kadar ihmal edildiini grmek ilgintir. Bilimlerin geerlilii zerinde bir kanya varmak iin o kadar ok yaz yazan ve bugn bilginin arkeolojisini aratran filozoflar corafya konusunda tam bir sessizlik iindedirler, halbuki bu bilim kolu dierlerinden daha fazla onlarn eletirilerini zerine ekmeliydi. Bu kaytszlk m, yoksa bilinsizce yaplan bir su ortakl mdr?

2 0 CORAFYA SAVAMAK. NDR

Akademisyenlerin corafyas tpk bir sis perdesi gibi i grmektedir. Bu sis perdesi, politik, askeri stratejilerin etkisini gzlerden gizlemeye olanak verirken ayn zamanda bir baka corafyann egemenler tarafndan kullanlmasna olanak verdii ekonomik ve sosyal stratejileri de gizlemeyi salar. Yneticilerin corafyas ile retmenlerin corafyas arasndaki temel fark; kullandklar bilgi eleri dizisine bal deildir. Birincisi eskiden olduu gibi bugn de, nesnel aratrmann veya uygulamal denilen corafyann f z konusu olduu, akademisyenler tarafndan yrtlen bilimsel aratrmalarn sonularna bavurmaktadr. Subaylar, snflarda okutulanlarla yani dalk durum-iklim-bitki rts-akarsular-nfus... gibi ayn tip balklar sralarlar, ama u temel farkla: rencilerin ve retmenlerinin bu konuda hibir fikri yokken, onlar bu bilgilerin neye hizmet ettiini ok iyi bilmektedirler.

Bu gizlemeyi salayan yntemleri incelemek nemlidir. Zira bu gizleme corafya retmenlerinin ve akademisyenlerinin bilinli tercihlerinin sonucu deildir: Aldatmacaya katkda bulunuyorlarsa da aldatlan kendileridir. Bununla birlikte, bunu aydnlatmaya almadan nce, akademisyenlerin corafyasnn, alanla ilgili bilginin korkun bir iktidar arac olduunu gizlemeyi salayan tek ideolojik paravan olmadn belirtmek gerekir. Birok lkede corafya ilk ve orta renim programlarnda yoktur: Birleik Devletlerde, ngilterede byledir. Bu lkelerde kitleler, uzay incelemelerinin stratejik nemiyle corafyadan daha ok ilgilidirler. Bir baka ideolojik paravan vardr. Gerekten de haritalar, okul kitaplar ve corafya tezleri alan betimlemesinin tek biimleri deildir; corafya da bir manzara haline gelmitir: Manzara betimlemesi imdi sadece ressamlar iin deil, pek ok kii iin de bitmez tkenmez bir ilham kaynadr. Estetikle ilgili aratrmalar veya reklam szkonusu olduunda, filmler, dergiler, afiler bunlarla dolup tamaktadr. ngiltere, spanya veya Afganistanda yaplan tatillerde satn alman kartpostallarn ve el klavuzlarnn okluu bunun ak kantdr. Turizmin ideolojisi corafyay tketim toplumu olgusunun biimlerinden biri haline getirmektedir: Saylar gitgide artan kitleler, az ok derlenip dzene sokulmu estetik heyecanlarn kayna olarak, gerek bir manzara al ekmektedirler. Sadece bazlarnn iktidar arac olarak harita okumay bildii ve kulland gereinden hareketle, alann biimlendirilmi betimlemesi olan harita, manzara fotoraf ile insanlarn kafasndan rahata silinmektedir. Bak asna gre ve objektiflerin merceklerinin odaksal mesafelerine gre bu fotoraf, gkyznn derinliklerinde bir tr k oyunu gibi karalt halinde beliren dey topografk glgele

RETMENLERN CORAFYASINDAN MANZARA CORAFYASINA 2 1

re ayrcalk tanmak iin haritann mesafelerini, yzlmlerini gizlemektedir. Eskiden hi dikkat etmediimiz manzaralar gzel bulduumuz srece hepimizi isteklendiren tam bir beyin ykama ve kltrel artlanmadr bu. (Neden bir manzara gzeldir? Neden gzel olarak dnlr?)

u ya da bu manzaray grmeye gitmek gerekmez, fotoraf, sinema bkp usanmadan birtakm resim-manzara tiplerini yanstmaktadr, bu resim-manzaralar dikkat edildiinde bir o kadar mesaj, glkle ifresi zlebilen bir o kadar sessiz sylemi, kaamak olarak yan anlamlarn oyunundan kartlmak iin dierlerinden daha zorlayc olan akl yrtmeleri yanstmaktadr. Sosyal kltrn, medya tarafndan yaylan ve benimsettirilen corafi grnt-haberlerle kitlelerin beynini ykamas tarihsel olarak yeni bir olgudur. Bu olgu bizi pasif bir biimde gzel eyleri seyretme durumuna koymaktadr ve hasm kandrmak ve onu yenmek iin yeni stratejiler karabilmek amacyla bazlarnn alan baz yntemlere gre inceleyebilecei fikrini unutturmaktadr.

Bylece, ok farkl yntemlerle hareket eden, onlar birbirine yaklatrmann mantksz gibi grnebildii ve kovboy romanlar ile corafya klavuz kitaplarnn ideolojik sonular arasnda bir paralellik kurmann mantksz gibi grnebildii, bu manzara- corafyas ve okul corafyas yine de ayn sonulara hizmet ederler:

1. Corafi bilginin bir staratejik g olabilecei, baz alan betimlemelerinin eylem ve politik aralar olabilecei fikrini gizlemek;

2. Corafya ile ilgili olann bir dnce biimine bal olmad, zellikle politik bir amaca gre yrtlen stratejik bir dnce biimine bal olmad fikrini kabul ettirmek.

Manzara, hayranlkla seyredilir, hayran olunur; corafya dersi renilir, ama anlayacak hibir ey yoktur. Bir harita, neye yarar? Turizm acenteleri iin bir grnt veya tatillerde izlenecek yol.


Binlerinin ellerine braklm stratejik bilgi

Manzara corafyasnn resimleri ve retmenlerin dersleriyle gerekletirilen aldatmacann sonucu, askeri, politik, idari, mali gibi dier gleri elinde tutan bir aznln, stratejik bilgi olarak corafyann salad bu gc de elinde tutacak tek aznlk olmasdr.

Kukusuz, birok lkede, zellikle sosyalist lkelerde byk lekli haritalar sadece emin ellerde, yani polis ve ordu grevlilerinin ellerinde bulunurlar. Uydular, ayrntl hertr haritann dzenlenmesine olanak salayan binlerce klie karrken, corafya rencileri uygulamal almalar bile hayali haritalar zerinde yapmaktadrlar.

Fakat nemli bir olgu da, sosyal gerilimlerin belli bir dzeye vardndan beri nc dnya lkelerinin ounda byk lekli harita sat yasaklanmtr.

Gerilla savanda, kyllerin en nemli glerinden biri savatklar alan ok iyi tanmalardr. Stratejik dzeydeki eylemler iin bu yetenekleri ie yaramaz. Zira bu tr eylemler bir baka apta, haritalarla betimlenebilen ok daha geni alanlarda yaplmaldr. Haritalar (bu haritalar genellikle byk fedakarlklar karlnda elde edilmektedir) okuyabilen bir beyin takrt olutuunda partizan savann geliiminde ok nemli bir yol katedilmi demektir.

Bir haritay okumay bilme gereksinimini ehir gsterilerinde, ehir gerillasnda, sokak savanda da ortaya kmaktadr baz lkelerde halk ehrin planna sahip olamaz, sadece turistlerin gittikleri yerlerin emasna sahip olunabilir; bu nlem polise alan gvenlik blgelerine ayrma olana vermektedir.

Birok kt deneyimden sonra, harita okumann renilmesi pek ok lkede militanlar iin ncelik verilen bir i olarak grnmektedir. Bununla birlikte, liberal lkelerin ounda ehir planlarnn

yaynlanmas gibi her lekten haritalarn yaynlanmas da tamamen serbesttir. Yetkililer sonuta bunlar piyasaya srmekte bir saknca olmadn anlamlardr. Gerekten haritalarn, onlar okumay ve onlar kullanmay renmeyenler iin, okumay bilmeyenlere bir sayfa yaz ne ifade ediyorsa, bundan daha fazla anlam yoktur. Harita okumann renilmesi zor bir i deildir, ama politik ve askeri uygulamalarda bunun yararnn grlmesi gerekir: Liberal lkelerde haritalarn serbest dolam, iktidarlara kar silahl eylem tiplerinin yerine demokratik ierikli eylemler yaplmasnn doal sonucudur.

Bununla birlikte, baz durumlarda esas olmasna karn, corafi incelemenin nemi sadece strateji ve taktik konusunda ortaya kmaz.

Corafi tipte bir dnce biimine ok geni evrelerde hemen hemen hi ilgi gsterilmemesi byk kapitalist stratejiler sergileme olana vermektedir, bu stratejilerin etkisi geni lde onlar kuatan gizlilie olduu gibi, yer belirtme olaylar karsnda militanlarn ve sendikaclarn aldrmazlna da baldr; ileride greceimiz, tamamen tarihsel tipte olan Marksist inceleme, kuramsal olarak yakalad olaylarn alanda dalmn neredeyse bsbtn ihmal etmitir. Lyon blgesinde, btn corafya klavuzlarnn canlandrd ipek iilii konusu, kapitalizmin en nl evrensel strateji rneklerinden biridir. ncelemek gerekir.

Gerekten, XIX. yzyln ilk yansnda, Lyonlu kapitalistler, ipek iilerinin siyasi gcn krmak iin gerek bir corafi strateji kullanmlardr: O zamana kadar Lyonda toplanm olan ipek iilii pek ok sayda teknik ileme ayrlmtr; bu ilemler ok geni bir alan iinde datlmlardr: yalnz her satc-imalat kendisi iin alan pek ok atlyenin nerede olduunu biliyordu, onlarn herbirinin personeli dierlerinin nerede olduunu bilmiyordu. Bu yzden, blnen iiler toplu eyleme giriemiyorlard. Her militann zerinde dnmesi gereken kapitalizmin corafi stratejisinin gzel bir rnei oluu; bu strateji gemie ait deildir, taeron olaylarnn gelimesi ile ve snai desantralizasyon ve lke dzenlemesi politikalaryla bu strateji birka on yldan beri uygulanmaktadr. u ya da bu byk snai irket iin alan personelin byk bir ksm hukuken bu irkete bal kurumlarda artk bulunmamaktadr; bir dizi bal kurumda dank olarak bulunurlar: Bu kurumlar nerede bulunurlar? Hangi kk ehirlerde? Hangi kylerde? ilerini nereden topluyorlar? Gibi sorularla bilgi edinmek mmkn olabilirdi, ama bu sorunlara dikkat edilmediinden genellikle hibir ey bilinmemektedir, bu da byk

2 4 CORAFYA SAVAMAK. tNDtR

BRLERNN ELLERNE BIRAKILMI STRATEJK BLG 25irketlerin sahiplerinin yararna olmaktadr.

Sol evrelerde, dzenli olarak, lke dzenlenmesi politikasnn baarszl gsterilmektedir. Bu baarszlklar aslnda (resmen ilan edilen hedeflere gre), gerek bir hareket stratejisi iinde, bir mddet sonra satlacak veya tasfiye edilecek olan yeni bir iletmenin tesisinde onlara verilen birok avantajdan yararlanmak iin yatrmlarn hzla deitiren giriimlere krl olanaklar salamaktadr.

ok hareketli olan bu strateji ok daha geni alanlarda okuluslu irketlerin yneticileri tarafndan srdrlmektedir: Deiik yerler arasndaki btn farkllklardan (cretle, vergiyle, parayla ilgili farkllklar) en iyi kazanc elde etmek iin ok sayda devletin deiik blgelerinde yatrm yapmakta ve yatrmlarn ekmektedirler.

okuluslu irketlerin sistemi kukusuz iyi incelenmitir, ama sadece teori dzeyinde: Bu ahtapotlar tarafndan denetlenen birok yerin ak bir corafi incelemesi mmkndr ve bu inceleme onlara kar eylem yapma ve onlarn somut etkinliklerini (tamamen teoriyi gelitirerek) ok daha baarl bir ekilde herkese duyurma olana verirdi: Corafi bilgi byk bankalarn yneticilerinin tekelinde kalmamaldr, olaylarn yerlerini belirleme biimlerine dikkat etme ve onlar soyut olarak canlandrmay brakma kouluyla bu bilgi onlara kar kullanlabilinir.

Bir ehirde ortaya kan sorunlarn apnda u olgunun saptanmas ne kadar ilgintir: ehir nfusu (politik olarak en gelimileri bile), onlar dorudan doruya ilgilendiren u ehircilik plannn, neden olaca can skc sonular tahmin etme yeteneinden yoksundurlar. Belediyeler, imdi bu yeteneksizliin o kadar bilincindedirler ki, tasarlarn uygulamakta ve gelecek almalarn planlarn sunmakta artk tereddt etmemektedirler, zira itirazlara az rastlanmakta- dr ve bunlar atlatmak kolaydr. Gerekten de evrensel betimlemelerin sadece onlar okumay bilenler iin gerek bir anlam vardr ve onlar da ok azdr; almalar tamamlandktan sonra, deiiklikler byk oranda geriye dndrlemez olduklar zaman insanlar ne derece enayi olduklarnn farkna varmayacaklar m?

Ksaca anmsatlan bu birka rnek, phesiz, politik sorunlarn corafi grnm karsnda militanlarn sergiledikleri bu miyopluktan, bu krlkten ileri gelen sonularn ciddilii hakknda bir fikir vermeye yeterlidir. Bu politik sorumlular, sendikaclar bir durumun tarihsel kkenlerini aklayarak, sosyal bir oluumun elikilerini inceleyerek kitlelerin yannda ne kadar nemli bir rol oynarlar ise de,

26 eoOHAl YA SAVAMAK K NDRydnttloi bir n/.ltg tekeline braktk hr stratejik bir bilgiyi o kadar IhfllA lmekledirler ki m yOnctici aznlk, yalnz o, diledii gibi hareket otmek iin bu bilgiyi kullanmasn bilmektedir.

Aynmsal olmu bir uzaysallm ortasnda miyopluk ve uyurgezerlik

Corafi olaylar karsndaki bu ilgisizliin, bu miyopluun nedenlerinin ne olabileceini aramak ve bunun tam olarak bilincinde olan askeri veya mali yneticiler haricinde, politik anlamlarn genellikle neden gznden katn anlamak nemlidir.

nce sosyal pratiklerin hepsine ve onlara bal deiik alan betimlemelerine bavurmak gerekir.

Bugn bu sorunu ortaya karmann nasl mmkn olduunu anlamak iin, tarihsel olarak nasl biim deitirildiini grmek yararl olacaktr.

Eskiden insanlarn ounun esas olarak kyllere has kendi kendine yeterlilik dzeyinde yaad devirlerde, yaptklar ilerin hemen hemen btn, herbiri iin, nisbeten snrl olan tek bir alan erevesinde yer alyordu: Kyn evresinde veya komu kylere ait topraklarda. tede iyi bilinmeyen ya da hi bilinmeyen, efsanevi alanlar balyordu. Konumak ve ne yapp ettiklerini anlatmak iin insanlar eskiden kiisel deneyimleriyle somut olarak ok iyi bildikleri tek bir alann betimlemesine bavuruyorlard.

Fakat uzun zamandan beri, sava aalar, prensler byk lde geni alanlar egemenlikleri altna almak iin dnmeye balamlardr. Tccarlarda ticaret yaptklar uzak blgelerin yollarn ve uzaklklarm bilmek zorundadrlar.

ok geni veya glkle varlabilen bu alanlar iin kiisel deneyim, bak ve an artk yeterli deildir. O zaman haritac corafyaclar az ok geni topraklar farkl leklerde betimlemektedir; Byk keiflerden itibaren btn dnya ok kk lekli tek bir harita 4 zerinde betimlemektedirler. Bu harita uzun zaman onu elinde bulunduran hkmdarn gururu olacaktr. Yzyllar boyunca, yalnz ynetici

snflarn mensuplar, hakimiyet kurmak iin, ok byk alanlar dnce yoluyla kavrayabilmilerdir ve bu alan betimlemeleri uzakta olan insanlar ve topraklar zerinde balca egemenlik aracdr.

mparator, imparatorluun, i idari yaplarnn (eyaletler) ve evresindeki devletlerin btnlkl ve ak bir betimlemesine sahip olmaldr. Bu, gerekli olan kk lekli bir haritadr. Buna karlk, u ya da bu eyalette ortaya kan sorunlar ele almak iin, uzaktan emirler verebilmek amacyla ona daha byk lekli bir harita gerekir. Fakat egemenlik altndaki kitleler iin imparatorluun betimlenmesi efsanevidir, ky topraklarndan baka bildikleri yer yoktur.

Bugn durum bakadr, halk kitleleri az ok bilinli olarak ok deiik iler iin, ou durumda ok belirsiz olan pek ok sayda alan betimlemelerine bavurmaktadrlar.

Gerekten de, mbadelenin, i blmnn gelimesi, ehirlerin bymesi herkesin somut olarak bildii snrl alanlarn sosyal hareketliliklerin artk sadece kk bir ksmn ieriyor olmalar sonucunu dourmutur.

Mesleki adan gitgide farkllam olan insanlarn herbiri, byk mesafelerde olan birok sosyal ilikiler ann (patronun memurlarla, satcnn tketicilerle... ilikileri) iindedirler (aka bunun farknda olmakszn). Bu alarn herbirinin dzenleyicileri ve sorumlular, yani ynetimsel ve fmans kapitali ellerinde bulunduranlar, onlar, o an yaylmas ve biimi hakknda kesin bir fikre sahiptirler; bir sanayici veya bir tccar, pazarnn ne kadar bydn iyi bilmediinde, daha etkili olmak iin, rakiplerinin durumlarn gznnde bulundurarak yerel, blgesel, ulusal dzeyde yapt (ve yapabildii) etkinin grlecei bir inceleme yaptrmaktadr.

Buna karlk, emeki ve tketici kitlesinde herkes bal olduu birok an ve onlarn biimlerinin sadece ok ksmi ve ok belirsiz bir bilgisine sahiptir. Gerekten alanda bu farkl alar ayn snrlarla dzenlenmezler, ok eitsiz topraklar kaplarlar ve snrlar birbirinin zerinden geer, birbiriyle kesiir.

Eskiden her erkek her kadn kendi topran yaya olarak batan baa dolaabiliyordu (ait olduu grubun btn etkinliklerinin yapld toprak), hibir paras ona yabanc olmayan bu paralanmam alanda glk ekmeden ynn buluyordu.

Bugn insanlar hergn ok daha byk mesafeler katetmekte- dirler; pasif olarak yer deitirdiklerini sylemek daha yerinde olur. ster toplu tam aralar, ister zel aralaryla yer deitirsinler, yazlara, ok iaretlerine gre bilinmeyen alanlardan geerler. Bu her-


AYRIMSAL OLMU BR UZAYSALLIIN ORTASINDA 29gnk kitlesel yolculuklarda, herkes gidecei yere az ok tek bana gider; sadece iki yer, iki semt (ikamet edilen yer ve allan yer) iyi bilinmektedir; ikisi arasnda, insanlar iin, btn bir alan (zellikle metroyla tnelden geildiinde bu alan bilinmez olarak kalr) deil, daha ziyade bir zaman, durak adlarnn sralamasyla belirginleen gzergah zaman vardr. zellikle metroyla tnelden geildiinde bu alan bilinmez olarak kalr.

Bugn harita zerinde ok uzak olaa bir yerin herhangi bir tat aracyla ok yakn olduunu sylemek tam bir zrvalktr. Yzyllar boyunca, yaya gidiiyle (veya ileri gelen kiiler iin at gidiiyle) ka- tedilen alann ve zamann birbiriyle orantll XIX. yzylda yok olmaya balamtr, baz yerlerde demiryolu uzaklklar on misli ksaltlmtr. Bugn yaya, otomobille veya uakla) olmamza gre tamamen farkl alanlar katederiz. Gnlk hayatta herkes az ok kark bir biimde son derece benzersiz boyutlardaki alan betimlemelerine (birka yzmetrelik bir keden gezegenin byk ksmlarna kadar) veya daha ziyade, iyi birletirilememi betimleme paralarna bavurmaktadr. Sosyal pratikler az ok karmakark bir biimde ok basamakl olmulardr. Eskiden tamamen ayn yerde, snrl fakat iyi bilinen ve kesiksiz bir alanda yaanyordu. Bugn farkl roFlerimi- zin her biri alan paracklarnda yer almaktadr, bu alanlarn arasnda hergn bir yerden bir yere gittiimizde saatlerimize bakarz. Uyurgezerlerin, nedenini bilmeden bildikleri bir yerde gezindikleri gibi, biz de olmamz gereken deiik yerlerde olduumuz yeri bilmiyoruz. Bundan byle, az ok ayrlm bir dizi hareket ve fikirlere uygun den ok deiik lekli uzaysal betimlemelerin okluundan meydana gelmi bir ayrmsal uzaysall5 (spatialite differentielle) yayoruz; ksaca yle dnebiliriz:

Teorik mek olarak, ite, kapal ekonomi devrinde kyllerin ounun uzaysal betimlenmeleri grafikle nasl aklanabilir: Kyn bulunduu blgeyi, btn sosyal etkinliklerinin getii uzaysal btnlkleri ok iyi bilmektedirler; bunun tesini, komu kylerin bulunduu evreyi biraz daha az bilmektedirler; daha da tesi hakknda pek fazla bir ey bilmemektedirler.


Bug

nn

kyl

sn

de

iik

uz

aysa

l be

timle

mel

erin

den

bir

rnek

; to

prak

art

k so

syal

etk

inlik

lerin

in

sade

ce

bir k

sm

nn

ge

ti

i al

and

r; az

ok

sn

rlarn

iyi

bild

ikle

ri b

lgel

ere

ve a

lara

bal

bu

lunm

akta

drl

ar.

AYRIMSAL OLMU BR UZAYS ALLIIN ORTASINDA 31 Bir yandan, birok yolculuumuzda bavurduumuz deiik

alan betimlemeleri; insanlarn ou iin, ok belirsiz ekilde, okumay biliyorlarsa unlara tekabl eder: Mahalle ve metro dzeyinde gnlk yolculuklarn yapld yerleim yerlerinin haritasna, hafta sonu gezileri iin 1/100.000 lekli haritaya veya byk yollar betimleyen ok kk lekli haritaya;

te yandan, nesnel olarak bal bulunduumuz (bunu bilmeyiz bile) birok an uzaysal biimi: Ynetimsel tipte alar (belediye, eyalet), rencilerin u veya bu kuruma alnmasn gsteren okul haritas, bir spermarketin mteri alan, filan ehrin etki alan, filan byk iletmenin taeronlarnn, onu denetleyen mali grubun a;

Ksacas, birka onyldan beri medyann artan rol herkesin kafasna, uzaysal betimlemelere tekabl eden bir dizi jeopolitik terim (Yeni Avrupa, Bat Avrupa, Dou Avrupa, az-gelimi lkeler, sahil lkeleri, Latin Amerika, Dou-Bat karlatrmas veya Kuzey- Gney diyalou vb.) ve bir sr turistik manzara sokmaktadr.

Genellikle ok belirsiz, fakat az ok bilinen bu betimlemeler, her trl izafi olay arttka ve gelitike ve modem yaam yeryzne yayldka hzla oalmaktadr.

Bu ayrmsal uzaysallk srecinin gelimesi, uzaysal betimlemelerin hzla oalmasyla, alanla ilgili kayglarn artmasyla (sadece yer deitirmelerin artmas nedeniyle) kendini gstermektedir. Ama, herkesin konutuu, her zaman bavurulan bu alan, toptan bir uygulama ile ilikilerini aklamak iin onu btnyle kavramak gitgide zor olmaktadr.

phesiz bu nemli nedenlerden biridir, bu nedenlerden dolay politik sorunlar, iktidarda olmayanlar tarafndan, alana bal olarak ok nadir olarak ortaya konmaktadr. Gerekten politik sorunlar, ok deiik uzaysal biimleri olan ve az ok nemli alanlarda kendini gsteren ky ve kanton dzeyinden dnya apma kadar bir dizi egemenlik ana tekabl etmektedirler.

Bir devlette politik sistem karmak olduka, iktidar biimleri eitlenmitir ve ynetim ve seim blgelerinin snrlar ve politik ilevi olan birok rgtlenme biiminin belirsiz olan snrlar birbirine karmtr; rnein filan blgede filan banka ann rol, av sahalar, filan hegemonyac etkinin az ok gizli bir ekilde grld alanlar, mteri dalm vb.

Dnya genelinde, gler atmas yalnz ulusal yaplarla ilgili deil, baz blgelerde politik gler arasnda da gereklemektedir.

Byk lde gizli tutulan bilgilerden olumu bu karkln

iinde olduka kolay bir ekilde kendini bulmak iin, baaryla bu bilgileri kullanacak durumda olmak iin dahi olmak gerekmez; iktidardaki gruba mensup olmak ve egemen snflarn desteine sahip olmak gerekir.

Devlet aygtnn birok rgtnn ilevlerinden biri srekli olarak bilgi toplamaktr (bu, polisin, jandarmann en nde gelen grevlerinden biridir), ileri gelen kiiler de bilgi sahibidirler ve bunu yksek makama bildirmekte ok isteklidirler. Buna karlk, iktidar kurumlan ile alann dzenlenme biimleri arasndaki ilikiler iktidarda olmayanlardan ksmen gizlenmektedir. Yarar olduka konjonktrel olan ok ak baz bilgileri ember iine alan gizlilii delmeye girimekten ok, oray daha ak grmek iin, ksmi bilgilerden kafas karm olan bir kitleyi rgtlemeye olanak veren bir ynteme sahip olmak gerekir; buna dikkat etme nedenleri kavrand andan itibaren bu bilgiler byk lde elde edilebilir olurlar.


retmenlerin corafyas: Uygulamadan tmyle koparak ulusal ideolojiyi kafalara daha iyi sokmak iin mi?

Sosyal kltrn, karmakark bir sr uzaysal betimlemeyle beyin ykamas, nerede olduunu kestirmeyi gitgide zorlatrmakla beraber, gerekli hale geliyor. Zira uzaysal uygulamalar toplumda ve herkesin yaamnda gitgide byk bir neme sahip olmaktadr. Ayrmsal uzaysallk srecinin gelimesi er ge kollektif dzeyde alan dnme bilgisinin geliimine yolaacaktr. Yani herkesin deiik uygulamalara gre birok uzaysal betimleme yapmasna olanak veren kavramsal bir donanm kullanmas, bu betimlemeleri, biimleri ve lekleri ne olursa olsun bir eylem ve dnce aracna sahip olacak ekilde ayrdetmek gerekir. te corafyann varolu nedeni olmas gereken budur. Yzyllar boyunca, corafi bilgilerin gelimesi, byk lde yalnz ynetici aznlklarn gereksinimlerine sk skya bal olmutur, bu ynetici aznlklarn iktidarlar, dolaysz bir bilgi sahibi olmak iin ok geni alanlar zerinde uygulanyordu; halk kitlelerinin, kyllere has kendi kendine yetme eklinde veya uzaysal olarak ok snrl mbadele erevesi iinde yaadklarndan, uzak alanlar konusunda bilgiye gereksinimleri yoktu.

Bugn nfusun btn gitgide ayrmsal bir uzaysall yaamaktadr, bu, er ge kanlmaz olarak, nfusun belli bir ynde, uzaktan kumanda edilen uyurgezerler halinden baka trl hareket edecek durumda olmas demektir. Yzyllar boyunca, okuma-yazma ve hesap yapma bilgisi ynetici snflara zgyd ve yalnz kendilerine zg olan bu bilgi, iktidarlarnn glenmesine neden oluyordu. Ama, bugn az gelimi lkelerde olduu gibi, XIX. yzyln Avrupasnda ekonomik, sosyal, politik, kltrel dnmler nfusun btnnn okuma bilmesini zorunlu klmtr. Ve insanlarn alan dnmeyi renmeleri de zorunlu olmaktadr.

Gerekten bugn izafi olaylar yle bir younluk kazanmtr ki,

baz yerlerde hareket eden kiilerin says yle bir artma gstermitir ki, uzaysal olaylar karsnda kollektif miyopluk durumu, te yandan bu miyopluk iktidara sahip olanlar iin yararsz deilse bile, ciddi sorunlar karmaya balamaktadr. Tketim toplumu denilen top- lumlarn bildii alma glklerinden bazlar, en artclar,ayrmsal uzaysallk sorunlarna sk skya baldr: rnein, yzlerce kilometre yol zerinde gnlerce olmasa da, saatlerce trafiin tamamen felce uramas. Bitmez tkenmez otomobil kuyruklar ile felce urayan yolun iki tarafnda da yzlerce kilometrelik bo yollar olduunu bildiimizde, yazla gidi-gelilerde, hafta sonlan gitgide daha sk tekrarlanan bu dramatik durum samaln boyutlarn aka gstermektedir. Ama otomobillerin ou, bu ada yolunu bulmak iin gerekli btn haritalara sahip olsalar da bunlar kullanmay dnmezler bile. Ama, birok belirtici levhann yardmna ramen, ok kolay ve ok basit olsalar dahi insanlar bu yol haritalann okumay bile bilmedikleri iin bu haritalarn onlara hibir yarar yoktur. Jandarmalar, en sonunda insanlara harita okumay retmek gerektiini syleyecek noktaya varmlardr!

Etkisi annda aka grlen basit bir uygulama erevesinde bu kollektif yeteneksizlik rnei, insanlarn iinde bulunduklar entelektel yoksunluk hakknda bir fikir vermektedir, bu insanlarn biraz daha karmak, dorudan doruya somutlua biraz daha az bal bir dnce biimi oluturmalar gerekseydi, nasl olurdu?

Oysa, btn bu insanlar okumay bilirler; okula gitmilerdir, sylendii gibi orada corafya okumulardr, koleje veya liseye gitmilerse haydi haydi corafya okumulardr. Yol tkanmalar konusunda corafyann sorununun ortaya karlabilmesi fikri herkese ve zellikle corafya retmenlerinin ouna tam manasyla tuhaf grnebilir. Bu, retmenlerin corafyasnn sylemi ile herhangi bir uzaysal uygulama arasnda varolan kopukluun lsn vermektedir. Corafya hibir ie yaramamaktadr...

Fransada corafya retimi XIX. yzyln sonunda, tam da ayrmsal uzaysallk srecinin en byk halk kitleleri iin gelimeye balad ada balatlmtr. Corafya o zaman o derece okula baldr ki, toplu betimlemede, Fransa haritas veya yerkre her zaman snfta yer almaktadr. Okula okuma, yazma ve hesap yapmay renmek iin gidilir. Harita okumay renmek iin neden gidilmesin? Byk lekli bir harita ile kk lekli bir harita arasndaki fark anlamak iin ve gerekle yalnzca matematiksel iliki fark olmadn, onlarn ayn eyleri gstermediklerini anlamak iin neden gidilmesin? K-


RETMENLERN CORAFYASI 35yn veya mahallenin plann izmek neden renilmiyor? Bilinen semtler, yaanlan semt, ana babalarn almaya gittikleri semtler, vb. ehrin plan zerinde neden gsterilemiyor? Ormanda, dada ynmz saptamay, gezinmeyi, tkal olan filanca byk yoldan kamak iin filanca yolu tercih etmeyi neden renmiyoruz? Btn bunlar bugn kutsal pedagojik reetelerin bir btn gibi grnmektedir; bu reeteler programlarn zorlamas nedeniyle olduu gibi, efendilerinin bambaka corafyasn yanstmada, ideolojik eilimleri ne olursa olsun retmenlerin doal eilimi nedeniyle de yine sadece ok istisnai olarak kullanlmaktadrlar. Corafya retiminin bu pratik ynnn tam manasyla bo olduu ve XIX. yzyln sonunda kimseyi ilgilendirmedii dnlebilir. Subaylarnkine en yakn olan corafya yine de budur ve byk oranda, ynetici snflar iinde izciliin baarsn aklayan bu tip eitimdir. Politik ve askeri nemi aka belirtilen bu alan bilgisi, alan zerinde etkili olma bilgisi (harita okumay bilmek, izleri takip etmeyi bilmek...) zellikle Anglosakson lkelerinde, (to scout fiili: Kefe kmak) ynetici snflarn genlerine mahsustur.

XIX. yzyln sonunda herkese benimsetilen ve rnei bugn de verilmeye devam eden okul corafyas sylemi, bilimsel fikirlerin retiminde ilerlemeler ne olursa olsun, her trl uygulamadan tamamen kopuktur ve zellikle her trl pratik uygulama engellenmitir. lkretimde, lisede okutulan btn bilim kollarndan corafya, bugn hala, hereyden nce, retim sisteminin dnda en kk pratik uygulamas olmayan bir bilgi olarak grnen tek bilim koludur. Haritann, kiisel olarak alan anlayabilmek ve yn bulmak veya onu bir uygulamaya bal olarak dnmek iin kodunun bilinmesi gereken bir alet, soyut bir ara olarak grlebilmesi szkonusu deildir. Haritann, onu okumay bilen herkesin kullanabildii bir iktidar arac olarak grlebilmesi de szkonusu deildir. Harita subayn ayrcal olarak kalmaldr ve operasyonda adamlar zerinde kulland g sadece hiyerarik sisteme bal deildir, u olguya da baldr: Buyruu altndakiler bunu bilmezken sadece o harita okumay bilir ve hareket hakknda karar verebilir.

Bununla birlikte retmenler bilhassa eskiden ok sayda harita yaptryorlard. Ama bunlar, iyi bilinen uzaysal bir gereklii nasl akladklarn herkesin grebildii byk lekli haritalar deildirler; bunlar, gndelik yaamda yarar olmayan ok kk lekli haritalardr; bunlar rencinin kendisinin izmek zorunda olduu sembolik grntlerdir: Eskiden belki de onu ok iyi renmek iin ba

ka bir yere kopya etmek bile yasakt. renci tarafndan sk sk yaplmas gereken ve zellikle bugn klavuzda bulunan byk tasvir, ncelikle vatann tasviridir. Dier haritalar dier devletleri betimlerler, bu politik varlklarn sembolik niteliklerinin ema haline getirilmesi, iinde yaadmz ulusun, sadece tarihsel bir yap deil, ayn zamanda doa tarafndan yaratlm uzaysal bir btnlk szkonu- suymu gibi gsterilen dokunulmaz bir veri (kimin tarafndan verilmi?) olduu fikrini daha iyi glendirmeye yaramaktadr. Yksek dzeyde corafi terim olan lkelerin, btn sylemlerde, daha politik olan devlet, ulus... kavramlarnn yerini almas belirticidir.

Muhtemelen okuldaki corafi sylemin her uygulama karsnda gsterdii bu kopukluk, gerei haritalarla yakalamak iin ilk adm olan btn bir lekli alan incelemelerinin gizlenmesi byk lde bilinsizce kaygdan, bir tr yurtseverce duadan vazgememekten, ulusal ideolojiyi gerein elikileri ile karlatrmamaktan ileri gelmektedir.

Bugn hala btn devletlerde ve zellikle smrge egemenliinden yakn zamanda km yeni devletlerde corafya retimi hi kukusuz kitap resimlerine ve ulusal duygunun yaratlmasna baldr. Hoa gitsin veya gitmesin, corafi kantlar sadece politik sylemlerde deil, ayn zamanda, yksek rtbeli subaylarn bavurduu milliyeti ideolojinin yanklar, kk bir oligari, bir ulusal burjuvazi, ok gl bir brokrasi szkonusu olsun veya Vietnam halknn duygulan szkonusu olsun, vatan fikrinin popler ifadesinde kendisini bulmaktadr. Ulusal fikir corafi yan anlamlardan daha fazlasna sahiptir; byk lde corafi bir olgu olarak dile getirilmektedir. Ama alan dnmenin deiik biimleri vardr. XIX. yzyln sonunda Fransada corafya retiminin konulmasnn (ou lkede olduu gibi) amac, ayrmsal uzaysall mantkl bir ekilde ve stratejik olarak kavramaya, alan daha iyi dnmeye, ama ulusal ideolojinin temellerini maddi olarak kendine mal etmeye, onlar yerka- buuna iyice yerletirmeye olanak veren kavramsal bir donanm yaymak olmamtr; buna bal olarak tarih retiminin ilevi vatann felaketlerini ve baarlarn anlatmak olmutur.

Corafi sylemin ilevi yle bir neme sahiptir ki, onyllar boyunca milyonlarca Fransz gencinin okuduklar eylerin zn belirlemitir: nl ki ocuun Fransa Turu, din kitaplarndan sonra rekoru elinde tutmaktadr: 1877den beri sekiz milyon baslmtr.

retmenlerin corafyas, 1920li yllardan nce kitaplarda g


rnd gibi, kukusuz ulusal i politik sorunlar gizlemektedir, ama ou zaman en iddetli ovenizm olan yurtseverce duygulan sakla- mamaktadr. lkretim kitaplarnda o zaman byk glerin zrhl gemilerinin ve askerlerinin says bile verilmektedir.

RETMENLERN CORAFYASI 3 7

Gl bir engelleyici kavramn yerletirilmesi: Blge

Bu ar milliyeti corafyann elli yl nce yokolduunu ileri srmekten geri kalmayacaz. O zamandan beri corafya dersleri, en azndan orta retimin byk snflarnda, artk dalk durum-iklim- bitki rts-nfus sralamas deil, deiik blgelerin bir incelemesidir. Sadece en basit ve gln biimleri, ilkretimde ve lisede okutulduunda bilimsel dersmi gibi grnen zavalllklar gznnde bulundurularak corafyann eletirilemeyeceinin de stnde duracaz. Kukusuz, okul kitaplarndaki dersler, retmenin yazdrd zet, gelecein retmenlerini yetitiren niversitedeki corafya ile byk corafya tezlerinin geni sylemi arasnda nemli farkllklar vardr. Birinciler ne kadar, deitirilmi veya saptrlm fikirlerin yeniden retilmesi" dzeyinde yer alyorsa, kinciler de o kadar, bilimsel dergilerin makaleleri olarak yeni fikirlerin retimine uygun derler.

Tabii ki, bu tezler ve bu bilimsel rnler sadece ok kk bir aznlk tarafndan okunmaktadr ve ideolojik olarak ilevleri okuldaki ve niversitedeki ders zetlerinin ilevlerinden ok farkldr; retmenlerin corafyasnn ilevleri sadece niversite tarafndan yaymlanan en parlak yaptlar veya en dzeyli bilimsel aratrmalar g- znne alnarak deerlendirilmemelidir. Kukusuz, bu yaptlar ve aratrmalar retmen olacak rencilere model olarak sunulmaktadr. Ama retmen olduklarnda, bilinleri ve zekalar (profesyonel ve politik) ne olursa olsun, bu modeli ne yapacaklar?

Ayrca sosyal ilevler hakknda, Fransz corafya okulunu saygn hale getiren byk tezlerin corafyas ile rencilerin bugn artk ondan szedildiini duymak istemedikleri okul corafyas arasnda bylesine temel bir farkn olduu doru mudur?

D politikadan duyduklar kayglar saklamayan ar milliyeti corafyann tersine her ikisinin de temel zellii tm politik so-

BLGE 39runlarn gizlenmesidir. Bunlar bilgi iin bilgidirler; bu iki corafya da, oybirliiyle, Fransz Corafya Okulunun babas olarak saylan Vidal de la Blache (1845-1918) n eserinden domulardr. Bu okul, hem blgesel corafyaydi doru eilimi ile, hem de benimsettii sylemin politika diilii (apolitiklii) ile dnyada byk bir etki yapmtr ve btn dnyaca tannmaktadr. Bu okulun ideolojik rol ok nemlidir. Buna karlk, tarihsel olarak dnyada birinci olan Alman corafya okulu, jeopolitik doktrinlerinin snrlar iinde kald lde, iki sava arasnda uluslararas planda saygnln kaybetmitir; artk bilimsel olarak saylmamaktadr.

Pek ok tez, ders ve kitap iin pek ok kez ele alnm olan model, Fransa corafyasnn tablosu (1905) ile veya kuramn etkilemi olduu Evrensel Corafya (A. Colin)in 15 cildi ile Vidal de la Blache, corafi dnn en ince biimi olarak saylan derinletirilmi blgesel betimlemeler fikrini benimsetmitir. Bir blge manzaralarnn, nasl tarih boyunca beeri etkilerin ve doal verilerin karmnn sonucu olduunu gstermektedir. Ama betimlemelerinde Vidal en nemli yeri srekliliklere vermektedir, yani manzaralarda uzun zamandan beri yerlemi olan hereye, doal olaylarn veya eski tarihi geliimlerinin srekli miras olan hereye. Buna karlk, bu betimlemelerde, son ekonomik ve sosyal deiim, bir yzyldan daha azna ait olan sanayi devriminin etkilerini dile getiren hereyi bir kenara brakmtr. Kukusuz, Vidal de la Blache determinist tezle mcadele etmitir, bu teze gre doal veriler (veya aralarndan biri), beeri olgular zerinde dorudan doruya ve belirleyici bir etki yaparlar ve o insanlarn fiziksel olgularla orantl olduunu deiik biimlerde aklamak iin tarihe ok nemli bir rol vermektedir.

Vidal de la Blache ikamet eden insan kuramn ortaya atmtr. Bu kuram, sosyal ilikileri iinde ve tabii ki retim ilikileri iinde insan corafi dncenin snrlar dnda tutmaktadr. Ayrca vidal- yen insan ehirlerde yaamaz, zellikle krda oturur, atalarnn modelini oluturduklar ve dzenledikleri manzaralarn insandr.

Bugn corafyaclar, Vidalin ehirlerin kurulmalar ve bymelerinin ilk aamalarn anmsamann dnda ehirlerden ok az s- zettii konusunda hemfikirdirler; Vidal sanayinin gelimesi gibi heyecan veren olaylara pek o kadar ilgi gstermemitir. Ama bugnk corafyaclarn ou, Vidalin yzyln ilk yllarnda yazd nl Fransa fnn Corafya Tablosu'nu tamamlamaya ve gncelletirmeye hibir eyin engel olmad grndedirler. Farkl Fransz blgeleri zerine yapt inceleme modeli kutlanmaldr: Champagnenn,

Lorrainenin, Brtan Blgesinin, Massif Centralin, Alplerin kiiliini, zgrln o kadar incelikle betimlemektedir ki, bu adlandrmalara o kadar ainayz ki, bu blgesel ayrmlarn her zaman varolduunu sanrz. Bu eser, hocann betimlemesini aklayan, tamamlayan btn monografiler iin ve btn okul ve niversite sylemlerinde yeniden kullanlmakta, yeniden yaynlanmaktadr. rencilerinin gerekletirecei, ok ciltli Evrensel corafyann plann yapan Vidalin ardndan, herhangi bir lkenin corafi betimlemesi onu oluturan deiik blgeleri sunmaktan ve onlar birbiri ardna betimlemekten ibaret olacaktr; eletiriye yol amayan bu yntem btn dnyada nemli bir baar kazanr ve Fransz Corafya Okulunun n kazanmasn salar. Blgesel corafya en stn corafya olarak benimsetilir: Hem fiziksel corafyay hem de beeri corafyay skca badatrmaz m? Blgesel corafyann bu yntemi, aka bir lkede belli saydaki blgelerin varln saptamaktan ve onlar birbiri ardna betimlemekten veya sadece aralarndan birini incelemekten, yani dalk durumunu, iklimini, bitki rtsn, nfusunu, ehirlerini, tarmn, sanayisini, vb. ibarettir, bu blgelerden her biri daha kk dier blgeleri kapsayan bir btn olarak dnlmektedir. Bu yntem bugn toplum zerine yaplan btn tartmalar sa veya sol ideolojiye bal olarak btn ekonomik, sosyal ve politik dnce biimlerini derinden etkilemektedir. Alan blgelere ayrmann tek bir biimi tartmasz kabul edildii iin, bu, aynmsal uzaysalln (spatialite differantiell) sorunlarnn ortaya konmasn engelleyen en nemli engellerden biridir.

zellikle Marksizmin etkisiyle,birka on yldan beri ekonomik, sosyal ve politik sorunlarla uraan corafyaclarn, o kadar hayran olunan, Vidal de la Blachetan szedildiini hi duymam bir yn insan tarafndan kullanlan bu Vidalci yntemin aslnda ok baarl kurnazca bir oyun olduunun farkna varmalar iin epey zamana ihtiyalar olacaktr. Zira bu kurnazca oyun ekonomik, sosyal ve politik gereklerin uzaysal niteliklerini baaryla kavramay engellemektedir. Sanayi, ehirler, tarmla ilgili sorunlar zerine paragraflar ekleyerek, Vidal de la Blachen sylemini tamamlamak, gncelletirmek onun Fransay blgelere ?yrma tarzndaki ynteminin (belkide bilinsizce) grnmeyen etkilerinde hibir eyi deitirmez. Vidal yle sylemi olsayd: te, u u nedenler gznne alndnda, Fransz topraklarnda, u u adlar verdiim u veya bu blmckleri, alt birimleri, blgeleri... ayrdetmek uygun, yararl olacaktr... Bu ayrm ve kriterlerini tartmak ve lkeyi blmenin baka biimlerini, yani


alan dnmenin baka biimlerini nermek phesiz mmkn olacakt phesiz mmkn olacakt. Ama hayr, Vidal bu yntembilim- sel dnceye girimekten kanmtr ve daha batan zet olarak unu sylemitir: ite adlar Bretagne, Lorraine, Champagne, vb. olan u u blgeler; tpk Fransann varolmas gibi, bu blgelerde zgnlkler, kiilikler olarak vardrlar, corafyacnn grevi onlarn kendilerine zg niteliklerini ayrntlaryla belirtmek ve zelliklerinin, doal koullar ile tarihi miraslar arasndaki uyumlu bir etkileimin sonucu olduunu gstermektir.

Vidal de la Blachen ayrdetmekten holand blgelerin veriler olmadn, ama belli bir bak asnn rn olduunu, teslim etmek durumundayz. Bu nsel verilere nereden ulamtr? Tanr tarafndan m verilmilerdir?

Fransay olduu gibi betimlememek, vatann birliini oluturan paralarn her birine deiik bir biim vermek fikrine (gnahna) kim sahip olacakt? Bu blgelerin adlar, gerekte Vidal de la Blachem takt adlar uzun zamandan beri bilinen politik varlklardr. Vidal de la Blache tarafndan adeta yeniden kefedilen bu blgeler (Bretagne, Larroine, Champagne (snrlar deiken olmasna ramen) manzaralarda (Alpler...)) bildiimiz gereklere uymaktadrlar.

Vidal de la Blache yntemini aklamadndan dolay knamak biraz ad bir tasfyeciliin etkisi gibi grnmektedir. Bu polemiin amac ilk bakta ok nemsiz gibi gelmektedir. yi dnlrse, konunun nemi daha iyi anlalacaktr.

ster eski eyaletlerin snr izgilerinden birinin bir ksm olsun, ister filan iklim snr olsun, ister jeoloun ok deiik yerleri birbirinden ayrmak iin haritas zerine izdii izgi olsun, gerekten hi phesiz ve ou kez nedenini aklamakszn Vidal, varln kabul ettirdii deiik blgelere bir eit snr getirmektedir. Byle bir ayrma belki, Vidalin setii manzarann paralarnn snflandrlmasna uygundur, nk bu paralar (en) eski tarihi olaylarn miras gibi dnlebilirler, veya bu eler gerek jeolojik artlar, gerek iklim artlan asndan buna uygundurlar. Oysa, Vidalin nemli olan her eyi yakaladna inandrarak yapt Fransa betimlemesi, olgularn titiz ama ll bir seiminin sonucudur; bu betimleme yakn gemiin sonucu olan ekonomik, sosyal ve politik olaylarn zn karanlkta brakmaktadr. te yandan ve en nemlisi, bu betimlenen alan paralara ayrmann tek bir eklini kabul ettirmektedir ve bu ekil, birok kentsel; snai, politik olayn, rnein tam da Vidalin gznnde bulundurmak istemedii olaylarn uzaysal niteliklerinin

BLGE 41

42 CORAFYA SAVAMAK NDRincelenmesine hi de uygun deildir. Bunlar baaryla kavramak iin, ekonomik g izgilerini ve sanayi devriminden beri Fransa gibi bir lkenin alanna biim veren byk kentsel kutuplar gznnde bulunduran baka bir ayrm gerekecekti. Ama Vidalci blmenin saygnl, Vidalin snrlarn belirttii blgelerin, mmkn olan tek uzaysal biimler olarak ve btn corafi etkenlerin szmona bir sentezinin en stn aklamas olarak dnlmelerini salamtr. Ama bu sentez onlarn ounu ve en nemlilerini bilmiyordu. Hocann rencileri bir dizi monografi yazdlar, bu monografilerden her biri onun ayrm olduu blgelerin veya alt-blgelerin birine ayrlmtr: rnein Champagnenm dalar, ovalar, Champagnen iklimi, Cham- pagne tarmcl, Champagnenin sanayisi, vb. incelemitir. Mali ilikileri gznnde tutularak, blgede ve baka bir uzaysal btnle gre baka blgelerde bulunan rnein sanayi kurulularn gznnde bulundurmann daha aydnlatc olup olmayaca dnlmemitir. Bylece bunlar son derece jeolojik bir anlama sahip olan hatlardr veya bu hatlar, daha sonra esas olarak monografk ekilde dnlen, alann blgelere ayrlmasn ve farkl blgelerin bireyselletirilmesini belirten uzun zamandan beri vadesi dolmu politik ayrmlara uygun olan hatlardr.

Corafyaclarn byk ounluu iin bu geleneksel tarzn nemli bir sakncas yoktur. Nihayet blgenin snrlar onlar iin ok nemli deildir. Vidal iin nemli olan, en derin bir ekilde ierii, kesin olarak verilmi belli bir alan iindeki fiziksel olgular ve beeri olgular arasnda tarih boyunca gereklemi olan etkileimleri incelemektir.

Vidalci dncenin meyvesi, uzaysal betimleme olarak dnlen corafi blge, szmona uyumlu sentezden ve tarihi miraslardan doan varlk, dier uzaysal betimlemeleri gznnde bulundurmay ve onlarn ilikilerinin incelenmesini engelleyen gl bir engelleyici kavram olmutur.

Alan, nsel olarak, sadece varlnn saptanmas gereken belli sayda blgeye ayrma tarz, bazen ok allm olan btn dier uzaysal biimleri gizleme, edebiyat ve medya tarafndan kamuoyunda ok byk bir baar ile benimsetilmitir. Bunun iin en iyisi blgeci hareketlerin oluturduklar kantlarn bolluuna bakmaktr. Bu baar, ayrmsal uzaysalln gelimesinin neden olduu uzaysal betimlemelerin karklnn tersine belki bir tr bilinsiz bir tepkidir: Doann ve gemiin glerinin ince ve yava bir birleiminin meyvesi olarak dnlen, bir srekliliin, bir doalln anlatm olarak

gsterilen Vidalci blge kavram phesiz ou insan iin, az ok byk aptaki dier uzaysal dzenlemelerin karkl arasnda bir kr etme aracdr. uras aktr ki, aynmsal uzaysalln sylem dzeyinde ortaya koyduu sorunlar yadsyan Vidalci yntem, birok incelemeyi kaydrmak amacndadr, zira bu incelemeler doru bir uzaysal betimlemeyi gznnde bulundurarak yaplmamaktadrlar. Etimolojik olarak bir blge, (cf. Regere: Dominer, regir) alann politik bir rgtlenme biimi iken ve ulusal toprak, doruluu ve sonular politik terimlerle tartlabilecek blgeler, eyaletler ekonomik blgeler7 halinde dzenlenirken, Vidalci modele gre oluturulai} corafyaclarn blgesi' onlar ve bizi sinsice ekonomik ve sosyal olaylar kavrama yeteneksizlii iinde brakmaktadr. nemleri gitgide farkedildike, corafya gitgide yararsz bir bilgi gibi grlmektedir. Ama herey, alan dnmenin yararsz bir eklinin benimsettii dorultuda sanki yararlym gibi cereyan etmektedir.

BLGE 43


ekil 2

BLGE 4 5

Kuramsal rnek olarak, birok corafi betimlemeleri ve alan dnmenin deiik biimleri arasndaki farkllklar grafikle nasl gsterebiliriz?

ekil 1. Vidal de la Blachen fikirlerine gre, bir alann belli saydaki blgeye klasik tarzda bln. Az ok kvrml olan bu snr izgileri belli sayda blgesel birlii ayrmaktadr, bu birliklerden her biri zel bir ad tamaktadr. Alan bylece, belli sayda hanenin yan yana gelmesi ile olumu gibi grnmektedir, bu hanelerin herbirinin snrlar bir corafi veri dir. Her blge, farkl niteliklerini konu alan monografk bir incelemenin konusu olmaldr.ekil 2. Beeri olduu gibi fizikselde olan belli bir saydaki uzaysal btnln betimlenmesi, bu farkl btnlklerin snrlar akmyor; tam tersine birbirlerinin stne gelmektedir; gznnde bulundurulan her olay, uzaysal biiminin zellikleri iinde dnlmelidir. Farkl uzaysal btnlkler zel isimlerle deil, her btnln eleri ve karakteristik ilikileri ile gsterilmektedir.ekil 3. Taranm olan ksm , V idalci blgesel bir birlik; bunun mo- nografik incelem esini yapmak, verilen snrlar iinde srar etmek, kesin lik le farkl uzaysal btnlklerin ve onlarn kesim elerinin gznnde bulundurulm asn olanaksz klm aktadr.

leklerin temel sorunu inceleme dzeylerinin ayrmlamasnn gzard edilmesi

Vidal de la Blachen ardndan, sadece Fransada deil, dier lkelerde de bu dnce tarznn glenmesine katkda bulunan akmlarn etkisiyle corafyaclar, ayrdedebildikleri ve gznnde bulun- durabildikleri (sk bir ekilde sorgulayarak) her blgenin gitgide daha ince bir betimlemesine girimilerdir.

Her blge apak bir veri olarak (bir seimin sonucu olarak deil) dnld iin, onu etrafndaki dier blgelerden farkl klan baz zelliklerle donanm bu alan parasn gzlemekten baka yapacak birey yok gibi grnmektedir. Ama hangi sayfa almaktadr? Corafyac (ve ardndan sylemi ile etkiledii herkes) dolaysz bilginin ve ilk deneyimin yanlglarndan pek de kayglanmamakta- dr. eyleri grmenin kendi tarz m, hocalarnn etkisi mi olup olmadn, entelektel geliiminin belli bir aamasnda, onu, bu blgenin zgn olduuna karar vermeye, yani baz bilgilere ayrcalk vermeye (neden?) gtren pek de bilincinde olmad baz nvarsaymlar kendi kendine deerlendirmemektedir.

Bu artlarda, inceledii blgenin snrlarnn doruluunu ortaya koymasa da, monografk ekilde gznnde bulundurduu alann bykln daha az dnmektedir. Baz corafyaclar dikkatlerini kk blgelerde toplamay tercih etmektedirler. Birka ky biraraya getiren bir kanton alann betimlemektedirler. Dierleri de yeryznn byk ksmlarm, ok daha byk topraklar, tropikal blgeleri, kutup blgelerini incelemektedirler.

Gznnde bulundurulan topran bykl ve bu seimin kriterleri, ou corafyacnn gzlemini ve'dnn temelden etkilemektedir. Bununla birlikte, harita resimlerinin son derece farkl tipte olduklarn anlamak iin bir corafya klavuzunu veya bir corafya dergisini kartrmak yeterlidir, zira bu haritalarn lekleri hi eit

LEKLERN TEMEL SORUN U 4 7

deildir: Bazlar btn dnyay betimleyen dzlemyuvarlardr, dierleri bir ktay bir devleti (byk veya kk), dierleri alan deiebilen bir blgeyi, dierleri kentsel yerlemeyi, bir semti, bir ky ve evresini, bir krsal iletmeyi ve yaplarn, ormandaki bir dzl, kk bir gl, bir ta ocam, vb. Bu ok eitsiz alanlar, lekleri ok farkl olan haritalarla gsterilmektedirler: Dnyann btnn gsteren ok kk lekli haritalardan, nisbeten daha az geni alanlar ayrntl bir ekilde gsteren ok byk lekli haritalara ve planlara kadar.*

Btn bu ok eitsiz lekli haritalar arasnda, betimlenen alann byklne gre, sadece nicel farkllklar yoktur, ayn zamanda nitelfarkllklar da vardr, zira bir olay sadece belli bir lekle betimlenebilir; dier leklilerle betimlenemedii gibi anlam da deitirilmektedir. Bu temel ama zm g bir sorundur.

Oysa, bir haritann leinin seimi allageldii gibi saduyu meselesi veya pek de nem verilmeyen, nasl kolayna geliyorsa yle yaplan bir ey gibi grnmektedir. Her niversite corafyacs kendine uygun olan lei seer, bu seimin nedenlerinin fazla bilincinde deildir. Buna karlk, uygulamann gereklilikleri unu ortaya koymaktadr ki, bunlarn, btnn stratejisini ve deiik taktik operasyonlar kararlatrmaya yarayan ayn haritalar olmadn subaylar iyi bilmektedirler. Strateji taktikten daha kk lekli olarak hazrlanmaktadr.

Harita betimlemelerinin eitlilii, gerekte, birok corafi dn tipi arasnda varolan farkllklarn belirtisi, gznnde bulundurduklar alanlarn byk lde ok eitsiz byklnden ileri gelen farkllklarn belirtisi olduunu anlamak nemlidir. Baz dnler, sadece, gezegenin btn zerinde bir olayn farkl grnmlerini inceleyerek oluabilirler (rnein baz iklim veya ekonomik olaylarn durumu). Buna karlk, erozyon sreleri gibi dier olaylar sadece ok byk lekle, yama zerinde, sel yatanda... uygun bir ekilde gzlemlenebilirler. Bu saptamalar, grlerinin eklektizmini bir kez daha dorulayan corafyaclar iin tam manasyla deersizdir: Bazen dnyaya mikroskopla, bazen de bir uydunun tepesinden bakmak gerekir derler.

Haritalarn leine ve inceleme dzeylerine gre gerek farkl grnmektedir

Kanmca, kendine pedagojik kolaylklar salamak iin deneysel uygulamalann arkasna saklanmhk, corafyann balca bilgi-

kuramsal sorunlarndan biridir. Gerekten, byk lekli gzlemlenebilen corafi birleimler kk lekli gzlemlenebilen birleimler deildir. Bir blgeyi daha kesin ekilde betimleyen daha byk lekli haritalardan balayarak bir blgenin kk lekli bir haritasn yapmaya olanak veren genelletirme denen harita teknii (ama herbiri daha az geni alanlar iindir), ilemin sadece, daha geni alanlar betimlemek iin ok sayda ayrnty gzard etmekten ibaret olduuna inandrmaktadr. Ama, baz olaylar sadece geni alanlar gznnde bulundurulursa kavranabilirken, dierleri, tamamen baka nitelikte olanlar, ok indirgenmi yzeyler zerinde ok kesin gzlemlerle kavranabilirler. Bundan u Sonu kmaktadr: lek deitirme olan zihinsel ilem,ortaya konulabilen sorunsall ve oluturu- labilen dnce biimlerini bazen kkten deitirebilir. lek deiiklii, inceleme dzeyi deiikliine ve kavramlatrma dzeyinde bir deiiklie de tekabl etmelidir.7

Belli bir alan gznnde bulundurulduunda ortaya kan corafi etkenlerin bileimi, bi ncekinin iinde olan daha kk bir alan iin gzlemlenebilen bileimle ayn deildir. Bylece, rnein, Alplerdeki bir vadinin dibinde gzlemlenebilen alan ve orada yaayan insanlar konusunda ortaya kabilen sorunlar, tepelerden birinin zerindeyken grnenden farkldr ve eylerin bu grnm, 10.000 m. ykseklikte uaktan Alplere bakldnda bambaka bir grnm almaktadr.

Ayn corafyac bir Afrika kynn sorunlarnn incelenmesine, bu kyn bulunduu blgenin durumunun aratrmasna, bu blgenin iinde yerald devlet dzeyinde sorunlarn incelenmesine ve nc dnya topluluu dzeyinde az-gelimilikin kavranmasna giriebilir; bu corafyacnn gerekte, birok konuda birbiriyle badamayarak her zaman birbirlerine gndermede bulunmayan ok farkl sylemleri olacaktr. Son bir rnek alalm, onun anlam belki daha iyi kavranacaktr, zira bu imalar, sosyal pratikle eitli grnmlerini kavradmz bir btnde bilinen deneyimlere daha kolayca ekleneceklerdir: Tam bir btnlk (ki orada fiziksel etkenler, sadece manzara asndan deil, ayn zamanda zellikle gitgide artan kirlenme sorunlar nedeniyle de unutulmamaldr) olarak dnlen kentsel gereklere gitgide daha sk bavurulmaktadr. Bununla birlikte, bu gereklerin, semtin (hangisi?), yap grubunun (nasl seilmitir? veya nerede bulunmaktadr?) dzeyinde byk lekle gzlemlenmesine, sadece kentin merkezinin, banliyleri ile kentin btnnn dnlmesi kentsel btnln, blgesi (az ok geni bir


LEKLERN TEMEL SORUNU 49ekilde dnlebilen) dahilinde veya uzaktaki dier kentlerle ilikileri iinde kk lekle gznnde bulundurulmasna gre bu kentsel gerekler ok farkl bir ekilde ortaya kmaktadrlar.

Ulusal ve uluslararas bir ereveye yerletirilmesi gereken bu kentsel alarn ehirleraras ilikilerinin corafyaclar tarafndan onbe yldan beri yaplan incelemesi, merkezi semtlere uygulanan sorunsall son derece deitirmi ve zenginletirmitir. ok byk lekliden ok kk lekliye kadar farkl inceleme dzeylerinin herbiri sadece az ok geni uzaysal btnlklerin gznnde bulundurulmasna deil, aym zamanda snrlarn belirtmeye olanak veren yapsal niteliklerin tanmlanmasna da uygun olmaktadr.

Corafi aratrma ynteminde en nemli aama:Farkl kavramlatrma alanlarnn seimi

Bilgi konusunda, ayrcalkl inceleme dzeyi yoktur. Hibiri yeterli deildir. Zira herhangi bir alan gzlem alan olarak dnme baz olaylar ve baz yaplan kavrama olana verecektir. Bununla birlikte rol nsel olarak nceden kestirilemeyen ve onun iin ihmal edilemeyen dier olaylarn ve yaplarn saptrlmasna veya gizlenmesine yol aacaktr. yleyse, dier alanlar gznnde bulundurarak dier inceleme dzeylerinde yeralmak kanlmazdr. Ondan sonra bu ok farkl gzlemlerin balantsn yapmak gerekir, nk bu gzlemler, farkl kavramlatrma alanlan olarak adlandrlabilen eye baldrlar.

Bilgi dzeyinde deil, eylem dzeyinde (kentle ilgili veya askeri) ayrcalk verilmesi gereken inceleme dzeyleri vardr. Zira, kullanlan strateji ve taktikler nedeniyle bu inceleme dzeyleri operasyon alanlarna uygun dmektedirler.

Bu corafi aratrma yntemini imdiden kurulmu ve gvenilir olarak grmekten kanmak gerekir. Farkl kavramlatrma alanlar nasl seilir? Bu alanlarn, filan olayn ve filan yapnn anlalmasna uygun olduklarna kesin olarak nasl inanlr? Herbirine uygun olan kavramsal donanm nedir? Bu farkl inceleme dzeylerinin eklemlenmesi nasl olur? Aratrmaya hangi dzeyden balanmaldr?

Uzaysal bir anlam olan herey iin, gvenli gibi grnen, yaplan gzlemlerin nitelii, ortaya konulan sorunsallk, oluturulan dnler gznnde bulundurulan alanlann byklne ve seilme ltlerine baldr.

> eyse lek sorunu corafi dn iin esastr. Ayn olayn


farkl leklerle incelenebildiim aklayan baz corafyaclarn tersine, bunlarn farkl leklerle kavranldktan iin farkl olaylar olduklarnn bilincinde olmak gerekir.

Ayn sorun benzer bir ekilde tarih iin de ortaya kmaktadr. rnein anlaml byk olay olarak saylan 14 Temmuz 1789 gnnn aklamas, tam bir gn nce, hafta iinde, geen ay olup bitenlerin renilmeye allmasna gre veya gzlemler ve dn erevesi gibi daha uzun zaman dilimleri alnrsa, bu aklama ok farkl olacaktr: Bir yl nce, on yl nce veya Eski Rejim ksa yklmasndan nceki yzyl: Ksa zamanlarn tarihi, olaysal denilen tarih, hem altyap dzeyinde, hem styap dzeyinde, feodalizmin elikilerinin gelimesini aa karmaya olanak veren uzun zamanlarn tarihinden kukusuz kkten bir ekilde farkl grnmektedir.

Nasl ki tarihinin farkl zamanlar kartrlmamaldr, ama birbirlerine gemeleri8 iinde dnlmelidir, corafyacnn bavurmak zorunda olduu farkl kavramlatrma alanlar da, sistematik bir ayrmlama ve eklemlenme abasn gerektirmektedir. Sadece, az ok saptran belli bir saydaki nvarsaym arasndan az ok uygun olan kavramsal bir donanm vastasyla bilinebilen gerek konu olarak alan ile, bilgi konusu olarak, yani asla tamamlanmayacak olan (zira tarih bitmemitir) gitgide artan keifler orannda tarihsel olarak evrim gsteren gerek alann farkl betimlemeleri (ressamlarn, matematikilerin, astronomlarn, corafyaclarn,... betimlemeleri) olarak alan arasnda kkten bir ayrm yapmak nemlidir. Bu alan betimlemeleri bilgi aralardr. Onlar daha verimli klacak ekilde, yani dnyay ve deiikliklerini daha iyi anlamamz salamak iin, dzeltmek ve yapmak zorundayz.

lekler, inceleme dzeyleri ve kavramlatrma alanlarnn bu nazik sorunu zerine bu uzun dnmeden sonra, corafi gzlemlerin ve dnlerin gznnde bulundurulan alann byklne ve bu seimin ltlerine ne derece bal olduu kavranabilir. Vidal de la Blachen eserinin sadece Fransada deil, dier birok lkede de corafyaclarn dncelerine vermi olduu ynn sonular daha iyi hesaplanabilir.

Vidal de la Blacheta bulunan stn deer, fiziksel olgular ile beeri olgular arasnda tarih boyunca mevcut olan karlkl etkinin karmakln, blgesel gerekliklerinin derinlemesine monografk incelemesi ile gstermi olmaktr. VidaPin gzlemlerine ve dncelerine verdii ereve blgedir, ve onu en stn corafi gereklik olarak sunmaktadr.

LEKLERN TEMEL SORUNU 5 \Corafi zgnlklerin dolaysz olarak bilinmesi olanan il

ke olarak ileri sren bu yntem, betimlemenin mmkn olan btn eleri biraraya getirdiine inandran gerek ile yaknln bu yanlsamas veya bu hilesi (gerekte ok sk bir seimin sonucu iken) corafyaclarn balca bilgikuramsal sorunlar gzard etmelerine olanak verecektir.

Vidal de la Blache saygnl ve yetenei sayesinde blgesel monografyi niversite corafyas eserleri hiyerarisinde en tepeye yerletirerek adeta corafi aratrmay, seilen tedbir alann verilmi snrlar iine hapsetmitir.

Bundan dolay, gzlem ve dn esas olarak tek bir inceleme dzeyinde skm olarak bulunmaktadrlar 9, bu inceleme dzeyi, eski snrlarla belirtilmi alanlar ve zellikle manzaralar kavrayabilmek iin seilmi, tek kavramlatrma alan olan blgeyi kavramaya olanak vermektedir. Oysa manzara betimlemesi gerekte belli bir inceleme dzeyine tekabl etmektedir; bu manzaralarn balca mimarisi olarak dnlen dalarn, engebelerin biimlerini kavramaya olanak veren inceleme dzeyine... Ama bu inceleme dzeyi, ekonomik, sosyal ve politik sorunlar doru bir ekilde kavramaya olanak veren inceleme dzeyi deildir.

Baz kavramlatrma alan tiplerine uygun olan baz inceleme dzeylerine ayrcalk verme olgusu, daha nce anlan nedenlerden dolay, sadece dier inceleme dzeylerine uygun olarak kavranabi- len etkenlerin gizlenmesine veya saptrlmasna yolamaktadr. Bu etkenler, tercihen gznnde bulundurulmas gereken alan tipini nsel olarak snrlandrmaktan ibaret olan bilgilerin gerek bir szgeten geirilmesi sonucunda dnten gizlice uzaklatrlm bulunmaktadrlar. Bylece sylemde grnmeden, dorulanmas gerekmeden, ok sayda fiziksel, ekonomik, sosyal ve politik etkene gndermeler dlanm bulunmaktadr. Corafi bileimlerde bu etkenlerin rollerini anlamak iin, dier inceleme dzeylerinde yeralmak ve dier saptama kriterlerine gre daha az geni veya daha geni alanlar gznnde bulundurmak gerekir. Ama veri olarak alglanan blgenin kiilii engel tekil eden balca kavramdr. Kolayca tutarl olan bir sylemi izleme olana vermektedir, nk tek bir inceleme dzeyine uygundur. Ayrca, blgesel zgnlklerin arm birok antropomorfk (insan biimci) imgenin edebi ekicilii ile donana- b ilmektedir.

Gzlem ve betimleme leklerinin seimi sorununu ve farkl inceleme dzeylerinin eklemlenmesi sorununu gizlemeye yardmc

olan herey, niversite corafyasnn geliimi iin ve uzaysal sorunlar zerine teorik dnce iin ok ciddi sonular dourmutur. Bir kez daha yineleyelim, btn bunlar sadece corafyaclar deil, btn vatandalar ilgilendirmektedir, zira, corafya retmenlerinin sylemi kamuoyunu fazlasyla etkiledii lde, bu sylemin yetersizlikleri, geni evrelerde corafi sorunlarn etkili

Yves Lacoste - Coğrafya Savaşmak İçindir

Documents

Transcript of Yves Lacoste - Coğrafya Savaşmak İçindir