226

YAHUDÝLÝK

XXII, Roma 1969, s. 375-452; I. Goldziher, “EhliKitaba Karþý Ýslam Polemiði” (trc. Cihad Tunç),AÜ Ýlâhiyat Fakültesi Ýslâm Ýlimleri EnstitüsüDergisi, IV (1980), s. 151-169; Adem Özen, “Ýs-lam-Yahudi Polemiði ve Tartýþma Konularý”, Dî-vân: Ýlmî Araþtýrmalar, sy. 9, Ýstanbul 2000, s.237-256; Salime Leyla Gürkan, “Kur’an’a Göre Se-çilmiþlik Kavramý ve Ýsrailoðullarý’nýn Seçilmiþli-ði Meselesi”, Ýslâm Araþtýrmalarý Dergisi, sy. 13,Ýstanbul 2005, s. 25-61.

ÿÖmer Faruk Harman

IX. LÝTERATÜR

Antik Dönem. Yahudilik ve yahudilerüzerine yapýlmýþ ilk müstakil çalýþmalarýantik dönemle baþlatmak gerekir. Ýkincimâbed dönemine ait apokrif ve pseudé-pigrafik metinler hariç tutulursa, milâdîI. yüzyýlda yaþamýþ yahudi yazarlarý tara-fýndan Grekçe kaleme alýnan eserler Ya-hudilik’le ilgili literatürün bilinen en erkenörneðini oluþturmaktadýr. Ýlk yahudi filo-zofu kabul edilen Ýskenderiyeli Filon’un(Philon) yahudi inancý ile Grek felsefesiniuzlaþtýrmak amacýyla Tevrat üzerineyaptýðý alegorik yorumlardan meydanagelen yazýlarý ile Filistin’de yaþamýþ antikyahudi tarihçisi Yosefus Flavyus’un (Jo-sephus) yahudi tarihi ve dinine daireserleri bunlardandýr. Yosefus’un ilk kita-bý Ioudaikou polemou’da Makkabi dö-neminden itibaren Roma’ya karþý gerçek-leþtirilen yahudi isyaný, en hacimli kitabýIoudaike Archaiologia’da yaratýlýþtanRoma savaþýnýn patlak vermesine (m.s.66) kadar geçen dönemi kapsayacak bi-çimde yahudilerin tarihi anlatýlmakta, Ka-ta Apionos’ta ise Grek yazarý Apion’unþahsýnda yahudi muhaliflerinin tezlerinekarþý yahudi dininin Grek dinine üstünlü-ðü ortaya konulmaktadýr. Ayrýca günümü-ze ulaþmamakla birlikte Yosefus’un daeserlerinde atýfta bulunduðu pagan (Grekve Romalý) müelliflerden bir kýsmýnýn (Ale-xander Polyhistor) yahudiler hakkýndamüstakil risâleler yazdýðý bilinmektedir.Zamanýmýza intikal eden örneklerin ba-þýnda yahudi karþýtlýðýyla tanýnan Romalýtarihçi-devlet adamý Tacitus’un yahudile-rin kökeni, tarihi ve dinî âdetleri hakkýn-da kaleme aldýðý Historiae’sýnýn (5. kitap)yaný sýra Strabo, Plinius Secundus, Sueto-nius, Galen (Câlînûs) ve Plutarchos’un ya-zýlarý gelmektedir. Hem erken dönemdehem Ortaçað boyunca hýristiyan müellif-lerin Yahudiliðe yönelik ilgisi, daha ziyadeyahudilerin tezlerine karþý hýristiyan inan-cýnýn doðruluðunu ispat etme amacýyla sý-nýrlý kalmýþ, bu amaç doðrultusunda apo-lojetik ve polemik tarzýnda yazýlar yazýl-

mýþtýr. Bir hýristiyanla bir yahudi arasýndageçen konuþma biçiminde kurgulanan butarz Yahudilik karþýtý yazýlarýn ilk örnek-leri arasýnda yahudi kökenli Ariston ofPella ile Justin’in Grekçe apolojileri, Ter-tullian (Adversus Judaeous), Aphraates,John Chrysostom (Adversus Judaeous) veIsidore of Seville’in (De fide catholica exVeteri et Novo Testamento contra Judaeos)Latince vaaz ve apolojileri yer almaktadýr(II-VI. yüzyýllar).

Ortaçað Dönemi. Yahudilik ve yahudikutsal metinleri üzerine teolojik, hukuk-sal ve filolojik açýdan ilk sistematik çalýþ-malar Ýslâm dönemiyle baþlamýþtýr. Yahu-dilerin aðýrlýklý olarak yaþadýðý coðrafyadamüslüman Arap devletlerinin yükseliþegeçmesiyle birlikte VIII. yüzyýldan itibarenArapça dönemin yahudileri için hem doðu-da (Bâbil / Irak, Filistin, Mýsýr) hem batýda(Endülüs ve Kuzey Afrika) konuþma ve ilimdili haline gelmiþ, gerek Rabbânî gerekseKarâî yahudi âlimleri Ýbrânîce ve Ârâmîce’-nin yaný sýra eserlerini Arapça, daha çokda -Ýbrânî harflerinin kullanýldýðý- yahudiArapça’sý ile kaleme almýþlardýr. Bu dö-nemde ayrýca Ýran, Filistin (Kudüs) ve Ka-hire’deki Farsça konuþan yahudi cemaat-leri tarafýndan yahudi Farsça’sýyla yazýlmýþeserler ortaya konmuþtur. Her iki litera-türün en önemli örnekleri Kahire Geniza-sý koleksiyonuyla (Cambridge ÜniversitesiKtp.; Jewish Theological Seminary Ktp.,New York) Firkoviç koleksiyonunda (RusMillî Ktp., St. Petersburg) yer almaktadýr.

Gerek biçim ve iç düzen gerekse konuve yaklaþým bakýmýndan dönemin Arapçaliteratürünün ve Ýslâm düþüncesinin (ke-lâm, felsefe, tasavvuf, fýkýh usulü) etkisinitaþýyan yahudi Arapça eserlerinde yahudikutsal metin tefsiri ve tercümesi, yahudiinançlarý ve hukuk kurallarý gibi dinî konu-larýn yaný sýra felsefe, mantýk, gramer, týpve astronomi gibi konular da ele alýnmýþ-týr. Yahudi Arapça literatüründe önemli ye-re sahip olan âlimlerin baþýnda, yahudi ke-lâmýnýn ilk ve en önemli temsilcisi sayýlanSaîd b. Yûsuf el-Feyyûmî ile Ortaçað’ýn enbüyük yahudi âlimi kabul edilen Mûsâ b.Meymûn gelmektedir. Abbâsî dönemindeIrak’taki Sura Akademisi’nin baþkaný olanSaîd b. Yûsuf (X. yüzyýl) yahudi kutsal ki-tabý Tanah’ý (Ahd-i Atîk) Arapça’ya çevir-miþ, Tevrat üzerine tefsir yazmýþ, yaratý-lýþ konusunu iþleyen kabalistik yahudi ki-tabý Sefer Yetsira’yý felsefî bir risâle tar-zýnda yorumlamýþ, çeþitli hukukî konular-daki hükümleri derlemiþ, Karâîliðe karþýbir reddiye (et-Temyîz) kaleme almýþ ve en

Risâle fi’r-red £ale’l-Yehûd ve Ýbn Ebü’r-Ricâl en-Nü½û½u’¾-¾âhire fî iclâßi’l-Ye-hûdi’l-fâcire adýyla birer eser kaleme al-mýþlardýr. XIX. asýrda ortaya konan Yahu-dilik ve Hýristiyanlýða yönelik en önemli red-diye Rahmetullah el-Hindî’nin ݾhârü’l-¼aš adlý eseridir. Kur’ân-ý Kerîm’e dayana-rak Yahudiliði inceleyen çalýþmalar arasýn-da A. Abdülfettâh et-Tabbâre’nin el-Ye-hûd fi’l-Æurßân (trc. M. Aydýn, Kur’an’daYahudiler), Necati Kara’nýn Kur’an’a Gö-re Hz. Mûsa, Firavun ve Yahudiler,Keþmîrî’nin, Ýnâs bi-ityâni Ýlyâs’ý anýla-bilir.

BÝBLÝYOGRAFYA :

Miftâ¼u künûzi’s-sünne, “Yehûd” md.; Tabe-rî, Câmi£u’l-beyân, VI, 114; Vâhidî, Esbâbü’n-nü-zûl, Kahire 1379/1959, s. 14; Semev’el el-Mað-ribî, Ýf¼âmü’l-Yehûd (nþr. M. Abdullah eþ-Þerka-vî), Kahire 1406/1986; a.e.: Bir Rüyanýn Ýzinde(trc. Osman Cilacý), Ýstanbul 2004; Ebü’l-Fidâ ÝbnKesîr, Tefsîrü’l-Æurßâni’l-£a¾îm (nþr. Sâmî b. Mu-hammed es-Selâme), Riyad 1418/1997, I, 85, 255;Elmalýlý, Hak Dini, V, 3197-3198; A. I. Katsh, Ju-daism and the Koran, New York 1962, s. 77; M.Perlmann, “The Medieval Polemics Between Is-lam and Judaism”, Religion in a Religious Age(ed. S. D. Goitein), Cambridge 1974, s. 103-139;a.mlf., “Polemics against Judaism”, EJd., IX,101-102; a.mlf., “Muslim Jews Polemics”, ER,XI, 396-401; a.mlf., “Polemics, Christian-Jewish”,Dictionary of the Middle Ages (ed. J. R. Strayer),New York 1989, X, 1-9; Afîf Abdülfettâh Tabbâ-ra, Kur’an Açýsýndan Yahudi Menþei ve Karak-teri (trc. Mehmet Aydýn), Konya 1978; a.mlf., el-Yehûd fi’l-Æurßân, Beyrut 1986; Hamîdullah, Ýs-lâm Peygamberi, I, 587-665; Ýhsan Süreyya Sýr-ma, Hz. Peygamber Devrinde Yahudi Meselesi,Ýstanbul 1984; Salâh Abdülfettâh el-Hâlidî, eþ-ÞaÅ-½iyyetü’l-Yehûdiyye min Åilâli’l-Æurßân, Dýmaþk1407/1987; M. Abdülkadir Ebû Fâris, Fî æýlâli’s-sîreti’n-nebeviyye e½-½ýr⣠ma£a’l-yehûd, Am-man 1411/1990; Fuat Günel, Hadislere Göre Ya-hudilik ve Yahudiler (yüksek lisans tezi, 1991),MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; M. Fatih Kesler,Kur’an’da Yahudiler ve Hýristiyanlar, Ankara1993, s. 180-215; Mustafa Müslim Muhammed,Me£âlim Æurßâniyye fi’½-½ýr⣠ma£a’l-yehûd, Ri-yad 1414/1994; Ýsmail Hakký Atçeken, Hz. Pey-gamber’in Yahudilerle Münasebetleri, Ýstanbul1996; C. Adang, Muslim Writers on Judaism andthe Hebrew Bible: From Ibn Rabban to Ibn Hazm,Leiden 1996; Abdullah b. Nâsýr b. Muhammed eþ-Þekarî, el-Yehûd fi’s-sünneti’l-mu¹ahhara, Riyad1417/1996; Osman Güner, Resûlullah’ýn Ehl-iKitap’la Münâsebetleri, Ankara 1997, s. 196;Mustafa Göregen, Ýslam-Yahudi Polemiði ve Tar-týþma Konularý (doktora tezi, 2001), MÜ SosyalBilimler Enstitüsü; Muhammed b. Fâris el-Cemîl,en-Nebî ve yehûdü’l-Medîne, Riyad 1422/2002;Baki Adam, “Müslümanlarýn Yahudilere Yönelt-tiði Teolojik Eleþtiriler”, Dinler Tarihi Araþtýrma-larý-IV, Ankara 2004, s. 103-118; Nuh Arslantaþ,Yahudilere Göre Hz. Muhammed ve Ýslâmiyet,Ýstanbul 2011; G. Vajda, “Juifs et musulmans se-lon le hadit”, JA, CCXXIX (1937), s. 57-127; G.C. Anawati, “Polémique, apologie et dialogue is-lamo-chrétiens, positions classiques médiévaleset positions contemporaines”, Euntes Docete,

227

rine bir kitap ve felsefî bir risâle kalemealmýþtýr (£Ýþrûn Mašålât). Anan’ýn soyun-dan gelen David b. Boaz (Ebû Saîd) Tevrat’ýArapça’ya çevirip tefsirini yapmýþ ve Tev-rat’ta yer alan temel hükümler üzerine birrisâle yazmýþtýr. Salmon b. Yeruhim (Sü-leym b. Ruheym) Rabbânî bilhassa Feyyû-mî karþýtý bir polemik kitabý kaleme almýþ(Milhamot Adonay / er-Red £ale’l-Feyyû-mî), Megillot ve Mezmûrlar üzerine tefsiryazmýþtýr. Ya‘kub el-Kirkisânî, Karâî inançve hükümlerini açýklayýp savunduðu ve ge-rek Yahudilik gerekse Karâîlik içindeki bö-lünmelerden bahsettiði el-Envâr ve’l-me-râkib’i hazýrlamýþ, ayrýca Tekvîn kitabýnadair bir tefsir kaleme almýþtýr (er-Riyâ²).Kudüslü Karâî âlimi Yefet ha-Levi, Tanah’ýArapça’ya çevirmiþ ve gramer aðýrlýklý tef-sirini yapmýþ, ayrýca yahudi hükümleri üze-rine bir kitap (Sefer ha-Mitsvot) kaleme al-mýþtýr. Bunun yanýnda eserlerinde baþtaFeyyûmî olmak üzere Rabbânîler’e, Hýris-tiyanlýða ve Ýslâm’a þiddetli eleþtiriler yö-neltmiþtir. Oðlu Levi b. Yefet (Ebû Saîd) Ka-râî hukukunun çeþitli konularýna dair (tak-vim, sivil hukuk vb.), Rabbânîler’le arala-rýndaki farklýlýða da iþaret eden bir eser,Tevrat’ýn belli pasajlarý için bir giriþ kitabýve Tanah’ýn ilk peygamberler bölümüyle il-gili kýsa bir tefsir yazmýþtýr. Bir diðer Ku-düslü Karâî âlimi Ebü’l-Ferec Hârûn, dahasonra Ýbn Ezrâ’nýn ve diðer Ýspanyol yahu-di âlimlerinin faydalanacaðý Ýbrânîce gra-mer kitabý (el-Müþtemil), bir sözlük (Þer-¼u’l-elfâ¾) ve Tevrat hakkýnda bir tefsir (el-Kâfî) kaleme almýþtýr. Yûsuf el-Basîr, Mu‘-tezile etkisi taþýyan, hýristiyanlarla pagan-lara eleþtiri yönelttiði Karâîliðe dair bir ke-lâm kitabý (el-Mu¼tevî), bu kitabýn özetiolan bir diðer kitap (et-Temyîz), miras vetemizlik üzerine bir hukuk kitabý (el-Ýstib-½âr) yazmýþtýr. Talebesi Ebü’l-Ferec Yeþuab. Yehuda, Tevrat’ý Arapça’ya çevirip taf-silâtlý bir tefsirini yapmýþ, yaratýlýþ bahsihakkýnda Mu‘tezile kelâmý tarzýnda felsefîbir vaaz kitabý ile (Bereþit Rabbati) çeþitlifelsefî risâleler kaleme almýþtýr. En önem-li eseri ise Yahudilik hükümleri kitabýdýr(Sefer ha-Yaþar). Müellife ait on emir tefsi-rinin sadece ilk dört emre ait Ýbrânîce ter-cümesi günümüze ulaþmýþtýr. David b. Ab-raham Alfasi (el-Fâsî) bir Tanah sözlüðühazýrlamýþ (Câmi£u’l-elfâ¾ / Agron), sözlü-ðünde Tanah’ýn Ârâmîce çevirilerine, Miþ-na’ya, Talmud’a ve masoretik metne atýf-lar yapmýþ, Ýbrânîce ile Arapça’yý karþýlaþ-týrmýþtýr. Sözlüðünde ayrýca Rabbânîler’eve Ýslâm’a eleþtirilerde bulunmuþtur. Birdiðer önemli Karâî âlimi Yehuda Hadasi,Karâî inancýný ve dinî hükümleri, Ýbrânîce

gramer kurallarýný açýkladýðý Ýbrânîce bireser (Eþkol ha-Kofer) kaleme almýþtýr. XIII.yüzyýlda Baðdat’ta yaþayan Rabbânî âlimive filozofu Ýbn Kemmûne ise (ö. 683/1284)üç monoteist din üzerine mukayeseli ten-kit tarzýnda bir kitap (Tenš¢¼u’l-eb¼â¦ li-mileli’¦-¦elâ¦) ve Rabbânî-Karâî farklýlýðýy-la ilgili bir risâle (el-Farš beyne’r-Rabbâ-niyyîn ve’l-Æarâßiyyîn) yazmýþtýr.

Kuzey Afrika ve Ýspanya’da yaþayanyahudi âlimleri (X-XII. yüzyýllar) gramer,astronomi, týp ve felsefenin yaný sýra dinîkonularda da eser vermiþlerdi. Ýbrânîce ileArapça’nýn ilk sistemli mukayesesini ya-pan yahudi âlimlerinin baþýnda, ayný za-manda Sefer Yetsira kitabýna dair tef-siri bulunan Endülüslü Dunaþ b. Tamîm(Ebû Sehl) gelmektedir. Bir diðer önemliâlim Sâmî dilleri üzerine mukayeseli çalýþ-ma yapan, sözlük ve dinî emirler kitabý dayazan (er-Risâle) Yahuda b. Kureyþ’tir. Ýb-rânîce grameriyle ilgili ilk sistematik ça-lýþma, eserinde (el-Ef £âl) bütün Ýbrânîcekelimelerin üç harften oluþtuðunu orta-ya koyan Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Dâvûd’a(Hayyûc) aittir. Dönemin en önemli Ýbrâ-nî dili uzmaný kabul edilen Ebü’l-Velîd Mer-vân b. Cenâh (Marinus), Ýbrânîce gramerkitabý ile (el-Lüm£a) Ýbrânîce kelimelerinkökenini açýkladýðý bir sözlükten (el-U½ûl)oluþan kapsamlý bir çalýþma yapmýþ (et-Tenš¢¼), Tanah’tan alýnan örneklemelerdolayýsýyla tefsirî açýklamalar da içeren bueser sonraki yahudi müfessirlerinin çalýþ-malarýnda etkili olmuþtur. Kurtubalý Mû-sâ b. Samuel ha-Kohen (Ýbn Cikatilla), Mez-mûrlar kýsmý hariç, Tanah’ýn çoðu kitabýüzerine günümüze ulaþmayan bir tefsiryazmýþ, ayrýca Ýbrânîce’de cinsiyet konu-suyla ilgili bir gramer risâlesi (et-Te×kîr)kaleme almýþtýr. Tamamen Arapça yaz-masýna raðmen çoðu eseri künyeleriyleveya Ýbrânîce tercümeleriyle bugüne ula-þan Yahuda b. Samuel b. Balam, Ýbrânîcegramer kitabý (el-Ýrþâd) ve çeþitli risâleler,önceki yorumlara dayanan bir Tevrat tef-siri (et-Tercî¼), Tanah’a dair kýsa bir tefsir(Nukat el-Mikra), masoretik kurallar veokunuþ biçimleriyle ilgili bir risâle (Hidâ-yetü’l-šårî) kaleme almýþtýr. Ýbrânî dili vegrameri hakkýnda yazdýklarý eserleriyle bi-linen diðer iki yahudi âlimi Ebû ÝbrâhimÝshak b. Bârûn ile (el-Muvâzene) hocasýLevi b. Tabbân’dýr (el-Miftâ¼). Bilhassa Xve XI. yüzyýllarda aðýrlýk kazanan Talmudçalýþmalarýnýn baþýnda Nissim b. Ya‘akovel-Kayrevân’ýn (Nissim Gaon) Bâbil Talmu-du’yla ilgili yaptýðý, fakat çok az bölümügünümüze ulaþan çalýþmasý gelmektedir(el-Miftâ¼ / ha-Mafteah). Nissim ayrýca Tal-

önemlisi, yahudi dinî prensiplerini aklî-fel-sefî argümanlar ýþýðýnda açýkladýðý ve Ka-râîlik baþta olmak üzere heretik inançlarýeleþtirdiði yahudi inanç esaslarý kitabý Ki-tâbü’l-Emânât ve’l-i£tišåd’ý (Sefer ha-Emunot ve ha-De‘ot) yazmýþtýr. Endülüsyahudilerinden olan ve daha sonra Mýsýr’ayerleþen Ýbn Meymûn ise (XII. yüzyýl) baþ-ta Delâletü’l-¼âßirîn (More ha-Nebuhim)adlý meþhur felsefe kitabý olmak üzere fel-sefî-teolojik muhtevalý çoðu eserini, Miþ-na tefsirini (Kitâbü’s-Sirâc) ve çeþitli dinîkonularda yazdýðý mektuplarýný Arapça ka-leme almýþ, en önemli eseri kabul edilenyahudi hukuk derlemesi Miþne Tora’nýn(Yad ha-Hazaka) yaný sýra yahudi huku-kuyla ilgili eserlerini Ýbrânîce yazmýþtýr. Irakve Filistin bölgesinde yaþayan (X-XI. yüz-yýllar), dönemin diðer Rabbânî yahudi âlim-lerinden Samuel b. Hofni, Talmud’a giriþkitabý (MedÅalü’¹-ªalmûd) ve yahudi hu-kukunun farklý konularý üzerine müstakilrisâleler kaleme almýþ, ayrýca Tevrat’ý ter-cüme edip Feyyûmî tarafýndan yorumlan-mamýþ Tevrat pasajlarý ile Vâiz ve Peygam-berler bölümünden çeþitli kitaplar üzeri-ne tefsir yazmýþtýr. Hem Arapça hem Ýbrâ-nîce eser veren Hay b. Þerira Gaon, Tal-mud hukukunun çeþitli bahislerini düzen-lemiþ, alým satým ve yeminlere dair birerArapça risâle, Tanah ve Talmud’daki an-laþýlmasý güç ibareler için bir sözlük (el-¥âvî) hazýrlamýþtýr. Hay ve babasý Þerirab. Hanina Gaon, ayný zamanda, döneminen bilgili âlimleri sayýlan Irak yahudi dinâlimlerine diðer bölgelerdeki yahudi dinâlimleri tarafýndan sorulan sorularla bun-lara verilen cevaplarý içeren Ýbrânîce veArapça Responsa (Teþuvot) literatürünün(çok azý günümüze ulaþmýþtýr) önemli ör-neklerini vermiþlerdir. Filistin’de yaþayanHefez b. Yezlia ise Talmud âlimleri tarafýn-dan Tevrat’tan dercedilen 613 yahudi dinîkuralýný sýralayýp bunlarý tartýþtýðý bir hü-kümler kitabý kaleme almýþ, bu eser son-raki âlimler ve bilhassa Ýbn Meymûn (Se-fer ha-Mitsvot) tarafýndan kullanýlmýþtýr.

Anan ben David (Sefer ha-Mitsvot), Ben-yamin en-Nihâvendî (Sefer Mitsvot; SeferDinim) ve Daniel el-Kûmisî (Sefer ha-Mits-vot) gibi ilk dönem Karâî âlimleri (VIII-IX.yüzyýllar) çoðu günümüze intikal etme-miþ eserlerini Ârâmîce veya Ýbrânîce yaz-mýþ, sonraki Karâî âlimleri ise (X-XII. yüz-yýllar) Arapça’nýn yaygýnlaþmasýyla birlik-te daha ziyade Arapça eserler vermiþtir.Kelâm metodunu Yahudiliðe ilk sokan, busebeple de Ortaçað yahudi felsefesininbabasý sayýlan David b. Mervân el-Mukam-mis (Ebû Süleyman) yahudi mezhepleri üze-

YAHUDÝLÝK

228

YAHUDÝLÝK

Adonay’ý, Yosef Albo’nun Sefer ha-Ýkka-rim’i, Ýshak Arama’nýn Akedat Yitshak’ýve Ýshak Abravanel’in Roþ Amana’sý gel-mektedir.

Ortaçað yahudi âlimleri tarafýndan ya-hudi kutsal metinleri üzerine yapýlmýþ Ýb-rânîce tefsirlerin baþýnda Fransa yahudicemaatine mensup Raþi’nin (Rabbi Þlo-mo Yitshaki, ö. 1105), özellikle Aþkenaziyahudileri arasýnda popüler olup günü-müzde de önemini koruyan Tevrat tefsirive Bâbil Talmudu’na yazdýðý tefsirle Ýspan-ya yahudi âlimlerinden Ýbn Ezrâ’nýn (Av-raham b. Meir, XII. yüzyýl) Tevrat (Sefer ha-Yaþar) ve Tanah’ýn diðer bölümleri içinkaleme aldýðý tefsirler sayýlabilir. Almanyave Kuzey Fransa’da yaþamýþ sonraki Tal-mud âlimleri (Tosafistler) Raþi’nin yorumtekniði yanýnda yeni bir yorum metodugeliþtirmiþlerdir. Yine Ýspanya yahudile-rinden önemli bir Talmud âlimi ve kaba-list olan Nahmanides (XIII. yüzyýl), Tevrattefsirinin yaný sýra baþta Talmud bölümle-rine dair yazdýðý hikâyeler (novella) olmaküzere yahudi hukuku ve çeþitli dinî hü-kümler hakkýnda (herem cezasý, kurban,evlilik, cenaze, âhiret hayatý vb.) çoðu gü-nümüze ulaþan eserler vermiþtir. Fransayahudi cemaatine mensup âlim-filozof Le-vi Gersonides (XIV. yüzyýl) Tanah tefsiri-nin yanýnda tefsir usulü ve felsefeyle ilgili(Milhamot Adonai) risâleler kaleme almýþ-týr. Dönemin en önemli Ýbrânîce dinî-hu-kukî derlemelerin arasýnda Alman yahudiâlimlerinden Ya‘akov b. Aþer’in (XIV. yüz-yýl), Arba‘a Turim’i (Tur), Osmanlý yahu-disi Yosef Karo’nun (XVI. yüzyýl) Tur üze-rine tefsir mahiyetindeki eseriyle (Bet Yo-sef) bunun kýsaltýlmýþ þekli olan ve dahaziyade Sefarad görüþ ve uygulamalarý çer-çevesinde yahudi pratiðinin yürürlüktekikurallarýný ihtiva eden Þulhan Aruh’u yeralmaktadýr. Polonya yahudilerinden MoþeIsserlis’in (XVI. yüzyýl) hazýrladýðý Mapaise Þulhan Aruh’un tefsiri tarzýnda kale-me alýnmýþ olup Sefarad uygulamasýndanayrýlan Aþkenazi hüküm ve uygulamala-rýný da içermektedir. Günümüzde farklýyahudi cemaatleri tarafýndan ÞulhanAruh’un tamamý veya belli bölümleri üze-rine yazýlan tefsirleri (Miþna Berura; BenÝþ Hay) veya özeti (Kitsur Þulhan Aruh)standart yahudi hukuk kitabý olarak kul-lanýlmaktadýr. Öte yandan gerek Rabbânîgerekse Karâîler’den Farsça konuþan ya-hudi cemaatleri tarafýndan oluþturulan vebilinen en eski örnekleri X. yüzyýla kadargiden yahudi Farsça literatürü Tanah’lailgili tercüme ve tefsirler, Ýbrânîce gra-mer ve sözlük kitaplarý, Talmud sözlüðü,

midraþ tercümeleri, yahudi pratiði, Ta-nah’a dayanan þiir, hikâye / mesel kitap-larý, etik, büyü ve týp konularýna yönelikrisâleler, muskalar, takvim kitaplarý, rüyayorumu kitabý, resmî ve özel mektuplar,hukuk kitaplarý ve mahkeme tutanaklarý-ný içermektedir (XIV-XVIII. yüzyýllar).

Ortaçað boyunca hýristiyan coðrafyasýn-da yaþayan yahudi cemaatlerine mensupâlimler de Ýbrânîce’nin yaný sýra baþlan-gýçta daha ziyade Latince, sonralarý -Ýb-rânîce harfler kullanýlarak yazýlan- yahudiFransýzca’sý ve yahudi Almanca’sý ile -Or-taçað Almanca’sý, Ýbrânîce ve Ârâmîce ka-rýþýmý bir dil olan- Yidiþçe eserler vermiþ-lerdir. Bu arada yahudi Ýtalyanca’sý ve ya-hudi Grekçe’si de kullanýlmýþtýr. Raþi veTosafistler’in yaný sýra Yosef Kimhi ve oð-lu David Kimhi (XII-XIII. yüzyýllar) Fransa’-da Hýristiyanlýk karþýtý polemiðin de yeraldýðý tefsir çalýþmalarýný etkilemiþ, yaz-dýklarý Ýbrânîce gramer kitabýyla hýristi-yan Ýbrânîce gramer geleneðinin oluþma-sýna katkýda bulunmuþlardýr. Ayrýca Al-manya’da ortaya çýkan Hasidey Aþkenazhareketi bünyesinde mistik-etik eserlerverilmiþtir; bunlarýn en önemlisi YahudaHahasid’in Sefer Hasidim’idir. Bu dönem-de Tanah’ýn Yidiþçe’ye ve yahudi Alman-ca’sýna (XII-XV. yüzyýllar), ayrýca Ýspanyol-ca’ya ve Ýspanyol yahudilerinin konuþtu-ðu Ladino diline (XVI. yüzyýl) çevirileri ya-pýlmýþtýr. Aþkenazi yahudileri Ýbrânîce þiirgeleneðiyle Kutsal Kitap kýssa ve tercüme-lerini, manzum vaaz ve dua örneklerini,etik ve folklor kitaplarýný içeren zengin birYidiþ literatürü ortaya koymuþlardýr.

Hýristiyan yazarlara gelince müslüman-larýn oluþturduðu, müslüman coðrafya-sýnda yaþayan yahudileri de etkileyen en-telektüel ortam sebebiyle hýristiyan pole-mik yazarlarý iddialarýný ispatlayabilmekiçin yahudi literatürünü öðrenmek mec-buriyetinde kalmýþ, bilhassa Hýristiyan-lýðý benimseyen yahudiler bu yeni apolojigeleneðinde önemli yere sahip olmuþtur.Petrus Alfonsi (Dialogue, XI. yüzyýl) bun-lardandýr. XIII. yüzyýldan itibaren hýristi-yan misyonerleri gerek yahudileri gerek-se müslümanlarý Hýristiyanlýða çekme gay-retiyle Arapça, Ýbrânîce ve Ârâmîce yanýn-da müslüman ve yahudilere ait felsefî veteolojik metinleri öðrenmeye baþlamýþlar-dýr. Dominiken teologu Raymundus Mar-tini’nin Pugio Fidei’si bu amaçla yapýlmýþen önemli çalýþmadýr. Dönemin bir diðerönemli polemik yazarý Fransisken teolo-gu Raymund Lull, Yahudilik eleþtirisindekabaladan da yararlanan ilk hýristiyan ya-zarýdýr.

mud hakkýnda Arapça ve Ýbrânîce tefsiryazmýþ, Talmud’un anlaþýlmasý güç pasaj-larýna ve diðer bazý dinî konulara dair açýk-lamalarda bulunduðu bir eser ve dinî öðütiçeren bir baþka eser (el-Ferec ba£de’þ-þid-de) kaleme almýþtýr. Endülüs yahudi âlim-leri yahudi hukukuyla alâkalý sorulara ver-dikleri cevaplarda (responsa / teþuvot) ge-nellikle Arapça’yý, hukukî derlemelerindeise Ýbrânîce veya Ârâmîce’yi kullanmýþlar-dýr.

Felsefî, etik ve kelâmî konularda eserveren Endülüslü yahudi âlimlerinin (X-XIII.yüzyýllar) en meþhurlarý, Yeni Eflâtuncumistisizmi benimseyen ve ilk sistematikyahudi ahlâk kitabýný (el-Hidâye) yazanBahye b. Pekuda ile Yeni Eflâtuncu anla-yýþýn önemli temsilcilerinden olan ve koz-moloji üzerine yazdýðý Mekor Hayim (FonsVitae) adlý eseriyle tanýnan Ýbn Cebirol’dur(Salomon Ýbn Gabirol). Bahye gibi Ýhvân-ýSafâ’nýn risâlelerini okuduðu anlaþýlan ÝbnCebirol (ö. 450/1058) ahlâk konusunda birrisâle ile (I½lâ¼u’l-aÅlâš) Arapça deyiþlerkitabý (MuÅtârü’l-cevâhir) ve Ýbrânîce birþiir kitabý (Keter Malkut) kaleme almýþtýr.Bu alandaki diðer âlimler arasýnda aslenhekim olmakla birlikte felsefe (el-¥udûdve’r-rüsûm), metafizik (Bustânü’l-¼ikme)ve mantýk (el-MedÅal ile’l-man¹ýš) alanýn-da eserler veren ve Tekvîn kitabý üzerinefelsefî bir tefsir yazan Ýshak b. Süleymanel-Ýsrâîlî, Ýbrânî þiir sanatý hakkýnda Arap-ça yazdýðý bir kitabýn (el-Mu¼âŠara) yanýsýra Tanah’ta yer alan metaforlarla ilgilikaleme aldýðý yarý felsefî eseriyle (el-¥adî-ša) bilinen Moþe b. Ya‘akov (Ebû Hârûn),yahudi dininin ve vahyinin üstünlüðünüsavunduðu kitabý (Kitâbü’l-¥ücce / Seferha-Kuzari) ve divanýyla meþhur olan filo-zof-þair Yahuda ha-Levi, eserinde (el-£Aš¢-de er-râfi£a / Emuna Rama) yahudi inançesaslarýný Aristo felsefesiyle uzlaþtýrmayaçalýþan Abraham b. Dâvûd, ilâhî aþk ve ne-fis konularý üzerine sûfî geleneðin etkisinitaþýyan risâleler kaleme alan Yosef b. Ak-nin ve etik çalýþmasýyla bilinen Yona Ge-rondi (Þaarey Teþuva) yer almaktadýr. Ay-rýca, babasý Ýbn Meymûn’un felsefî görüþ-lerine yöneltilen eleþtirileri cevapladýðý Ýb-rânîce bir kitapla (Milhamot ha-Þem) ya-hudi dindarlýðý üzerine sûfî geleneðin et-kisini taþýyan Arapça bir eser (Æýyâfetü’l-£âbidîn) kaleme alan Abraham b. Moþe’-yi de zikretmek gerekir. Daha sonraki Ýs-panya-Portekiz yahudi âlimleri ise (XV-XVI.yüzyýllar) Yahudiliðin temel ilkelerini veinanç esaslarýný ortaya koyan önemli eser-ler vermiþlerdir. Ýbrânîce kaleme alýnanbu eserlerin baþýnda Hasday Kreskas’ýn Or

229

Osmanlý yahudi din âlimi Eliyahu Hako-hen’in Þevet Musar’ý (1748) ve Hasidi dinâlimi Nahman Breslover’in Sefer ha-Mid-dot’u (1821) bunlardandýr.

XIX. yüzyýlda Batý Avrupa’daki yahudiakademik çalýþmalarý, daha ziyade Yahu-diliðin bilimsel-eleþtirel metot çerçevesin-de ele alýnmasýný hedefleyen Wissenschaftdes Judentums (yahudi bilimi) akýmýnýnetkisinde geliþmiþtir. Bu çalýþmalarýn ba-þýnda Alman reformisti yahudi ilim ada-mý Leopold Zunz’un Rabbânî yorum vedua geleneðiyle yahudilerin edebî vesosyal tarihine dair kaleme aldýðý Gottes-dienstliche Vorträge der Juden (1832)ve Zur Geschichte und Literatur (1845)baþlýklý eserleri gelmektedir. Bu tarzdaoluþturulmuþ en önemli çalýþma ise Al-man yahudi tarihçisi H. H. Graetz’in on birciltlik Geschichte der Juden von denältesten Zeiten bis auf die Gegenwartadlý tarihidir (1853-1875; History of theJews from the Earliest Times to the PresentDay, I-V, 1891-1892). Graetz’in, Kahire Ge-nizasý gibi arþiv belgelerinin henüz gün ýþý-ðýna çýkmadýðý bir dönemde genelde fark-lý dillerde yazýlmýþ metinlere dayanarakyazdýðý tarihi, dönemin yahudileri üzerin-de etkili olmakla birlikte Yahudiliðin mâ-nevî-mistik tarafýný dýþlayacak biçimde faz-la rasyonalist ve ayný zamanda sübjektifyaklaþým sergilediði yönünde eleþtiriler al-mýþtýr. Alman yahudi teologu Julius Gutt-man’ýn kaleme aldýðý Die Philosophie desJudentums baþlýklý kitabý ise (1933; ThePhilosophy of Judaism, 1964) bu akýmýnson örneði kabul edilmektedir. XIX. yüz-yýlýn diðer önemli yahudi yazarlarý arasýn-da Ortodoks Yahudiliði’nin kurucusu S. R.Hirsch (Neunzehn Briefe über Judenthum,1830 / The Nineteen Letters, 1994; Horeb,1838 / Horeb: A Philosophy of Jewish Laws,1981), reformist Yahudiliðin öncülerindenAbraham Geiger (Das Judenthum und se-ine Geschichte, 1862-1875 / Judaism andIts History, 1985), Sefarad düþünürü S. D.Luzatto (Yesode ha-Tora, 1880; Iggerot She-dal, 1882), Sefarad din âlimi-düþünürü Eli-jah Benamozegh (Torat Adonay, 1862-1865; Morale juive et morale chrétienne,1867 / Jewish and Christian Ethics with aCriticism on Mahomedism, 1873; Israël etl’humanité, 1914 / Israel and Humanity,1995), sosyalist siyonizmin öncüsü MosesHess (Rom und Jerusalem, 1862), refor-mist din âlimi ve teolog Kaufmann Koh-ler (Jewish Theology, 1918) ve Neo-Kant-çý yahudi düþünürü Hermann Cohen (Reli-gion der Vernunft, 1919; Religion of Rea-son, 1972) sayýlabilir. XIX. yüzyýl ayný za-

manda hýristiyan yazarlarýn da tarihî-ilmîsâikle, fakat daha ziyade Hýristiyanlýðýnarka planý olarak Yahudilik’le ilgilenmeyebaþladýðý ve yahudilerin kendi kaynakla-rýndan hareketle Hýristiyanlýðýn ilk devir-lerindeki yahudi öðretisi üzerine eserlerverdiði dönemdir. Bu çalýþmalarýn baþýndaA. F. Gfroerer’in Philo und die alexan-drinische Theosophie’siyle (I-II, 1831)Das Jahrhundert des Heiles’i (I-II,1838), Ferdinand Weber’in System deraltsynagogaien palastinischen Theolo-gie’si (1880), Emil Schürer’in Geschichtedes Jüdischen Volkes im Zeitalter JesuChristi’si (1890; A History of the JewishPeople in the Time of Jesus Christ) ve Wil-helm Bousset’in Die Religion des Ju-dentums im neutestamentlichen Zei-talter’ý (1903) yer almaktadýr.

XX. yüzyýlýn baþlarýndan itibaren orta-ya konan Yahudiliðe dair çalýþmalarda bil-hassa yahudi ansiklopedileri önemli yertutmaktadýr. Ýlk yahudi ansiklopedisi olanve Alman kökenli Amerikalý yahudi bilimadamlarý tarafýndan hazýrlanan The Je-wish Encyclopedia (I-XII, ed. I. Singer – C.Adler, New York 1901-1906), daha ziyadeBatý Avrupa ve Amerika yahudi tecrübe-sini esas alan bir çalýþma olarak görül-mektedir. Daha hacimli ve daha güncelbir yahudi ansiklopedisi, siyonist akade-misyenlerin oluþturduðu The Encyclope-dia Judaica (I-XVI, ed. C. Roth – G. Wigo-der, Kudüs / New York 1971-1972), genel-de Ýsrail tecrübesi ekseninde döneminYahudilik anlayýþýný ve yahudi araþtýrma-cýlýðýný yansýtmasý bakýmýndan önemlidir.Yakýn bir tarihte bu ansiklopedinin geniþ-letilmiþ ikinci edisyonu yayýmlanmýþtýr (I-XXII, F. Skolnik, New York 2006). Döne-min diðer yahudi ansiklopedileri ise Rus-ça Yevreyskaya Entsiklopediya (I-XVI,St. Petersburg 1908-1913), Ýbrânîce OzarYisrael (I-X, ed. J. D. Eisenstein, New York1906-1913), Almanya’da Naziler’in iktida-ra gelmesiyle birlikte tamamlanamayan,fakat Alman yahudi araþtýrmacýlýðý açýsýn-dan önemli kabul edilen EncyclopediaJudaica (I-X, ed. J. Klatzkin – N. Goldmann,Berlin 1934; Ýbrânîce edisyonu Eshkol’unsadece ilk iki cildi basýlabilmiþtir), bilhas-sa Amerikan yahudi tarihini ve tecrübesiniyansýtmasý bakýmýndan önemli bulunanUniversal Jewish Encyclopedia ile (I-X,ed. I. Landman, New York 1939-1944), buansiklopedi esas alýnarak hazýrlanan veLatin Amerika’daki yahudi hayatýna dairönemli bilgiler içeren Ýspanyolca Enciclo-pedia Judaica Castellana’dýr (I-X, Mexi-co City 1948-1951). Ýbrânîce Encyclope-

Modern Dönem. Modern dönemin enönemli yahudi âlimi Hollanda Sefarad ce-maatine mensup Baruch (Benedict) Spi-noza’dýr. Spinoza, yahudi kutsal metinle-rinin otantikliði ve yahudi-hýristiyan ilâh-lýk fikri üzerine ortaya koyduðu aykýrý gö-rüþlerinden dolayý yahudi ve hýristiyan di-nî otoritelerinin hýþmýna uðramýþ ve ce-maat dýþýna atýlmýþ olsa da Latince yaz-dýðý eserleri (Tractatus-Theologico Politi-cus, 1670; Ethica, 1677) XVIII. yüzyýl Ay-dýnlanmacý hýristiyan ve yahudi düþü-nürleri üzerinde etkili olmuþtur. Bunlarýnbaþýnda Yahudi Aydýnlanma hareketinin(Haskala) öncüsü Moses Mendelssohngelmektedir. Mendelssohn, ebedî hakikativahiy yerine akla dayandýrdýðý ve Yahudili-ði vahyedilmiþ hukuka indirgediði Jeru-salem oder über religiöse Macht undJudentum adlý bir kitap kaleme almýþ(1783; Jerusalem or On Religious Powerand Judaism, 1983), Alman yahudileriarasýnda Almanca öðrenimini teþvik et-mek için Tanah’ý yahudi Almanca’sýna çe-virmiþ (Netivot ha-Þalom, 1783) ve Rabbâ-nî yorum metoduna alternatif olarak Tev-rat’ýn gramer merkezli yorumunun (Bi’ur)yapýlmasýný saðlamýþtýr. Hartwig Wessely,evrensel (seküler) alanla ilâhî (yahudi) alanarasýnda ayýrým yapan ve Haskala hareke-tinin manifestosu sayýlan Ýbrânîce bir ça-lýþma kaleme almýþtýr (Divrey Þalom Vee-met, 1782). Haskala hareketi Almanya dý-þýnda Galiçya ve Rusya’da etkili olmuþ,özellikle bu bölgeden çýkan Haskalacýlar(M. M. Levin, I. Satanow, N. Krochmal, A.Ginzberg vb.), edebî dil olarak Ýbrânîce’yiöne çýkarmak amacýyla yazý ve þiirleriniÝbrânîce kaleme almýþlardýr. Haskala ha-reketi içerisinde edebî dil olarak Yidiþçe’yiöne çýkaran yazarlar da vardýr.

XVIII. yüzyýl ayný zamanda Doðu Avru-pa yahudileri arasýnda mistik karakterliHasidilik hareketinin ve literatürünün or-taya çýktýðý dönemdir. Hasidi dinî liderle-rinin vaazlarýna ve yahudi kutsal metinleriüzerine yaptýklarý þifahî yorumlara daya-nan Hasidi Ýbrânîce literatürün en önem-li örneði Þneur Zalman’ýn Hasidi dinî öð-retisini sistematik biçimde ortaya koy-duðu Likkutey Amarim veya daha meþ-hur adýyla Tanya’dýr (1797). Zalman ayrý-ca standart yahudi hukuk kitabý ÞulhanAruh’un yeni bir versiyonunu kaleme al-mýþtýr (Þulhan Aruh ha-Rav, 1875). Budönemde, gerek Aþkenazi / Hasidi gerek-se Sefarad yahudileri Musar hareketi bün-yesinde etik-mistik karakterli eserler devermiþtir. Ýtalyan yahudi din âlimi M. H.Luzatto’nun Mesilat Yeþarim’i (1738),

YAHUDÝLÝK

230

YAHUDÝLÝK

yahudi âlim ve düþünürlerin görüþleriyleilgili çalýþmalar, yahudi kadýnýný konu edi-nen çalýþmalar, Yahudiliðin feminist yo-rumunu ortaya koyan çalýþmalar, Ýsrail vesiyonizm merkezli çalýþmalar ile yahudisoykýrýmýyla ilgili holokost çalýþmalarý, ay-rýca çok sayýda sözlük ve el kitabý ile Tev-rat ve Tanah kitaplarýna dair tefsir serile-ri (Soncino, Judaica, Mesorah, Koren, Je-wish Publication Society, Oxford Univer-sity Press vb.), modern dönemde Yahudi-lik hakkýnda bilhassa Ýngilizce kaleme alý-nan zengin literatür içinde yer almakta-dýr. Bunlarýn yanýnda yine baþta Ýngilizceolmak üzere Ýbrânîce, Almanca, Fransýz-ca, Ýspanyolca, Lehçe ve Rusça gibi dil-lerde yayýmlanan akademik dergileri desaymak gerekir. Yahudiliðe dair sayýsý elliyigeçen Ýngilizce dergiler içinde Jewish Qu-arterly Review (1888-), Jewish SocialStudies (1939-), Journal of Jewish Stu-dies (1948-), American Jewish ArchivesJournal (1948-), The Jewish BibleQuarterly (1972-), Modern Judaism(1981-), Journal of Jewish Thought andPhilosophy (1991-), Women in Juda-ism (1997-), European Journal of Je-wish Studies (2007-) ve Journal for theStudy of Sephardic and MizrahiJewry (2007-) zikredilebilir. Diðer diller-de basýlan dergilerin baþlýcalarý da þunlar-dýr: Revue des études juives (1880-),Tarbiz (1930-), Sefarad (1941-), Archi-ves Juives (1965-), Judaica Bohemiae(1965-), Frankfurter Judaistische Be-iträge (1973-), Sidra (1985-), Aschke-nas (1991-), Studia Judaica (1998-),(http://www.jewish-studies.com/Other_Internet_Resources/Academic_Journals/).

XX. yüzyýlýn önemli yahudi yazarlarý ara-sýnda on beþ ciltlik Almanca Tanah çeviri-leri de bulunan (Die Schrift, 1925-1937)Franz Rosenzweig (Stern der Erloesung,1921; Star of Redemption, 1985) ve MartinBuber’in yaný sýra (Ich und Du, 1923; I andThou, 1937), Leo Baeck (The Essence ofJudaism, 1905), Solomon Schechter (Stu-dies in Judaism, 1908), Mordecai Kaplan(Judaism as a Civilization, 1934), Gers-hom Scholem (Major Trends in JewishMysticism, 1941), Joseph Soloveitchik (Ýþha-Halakha, 1944 / Halakhic Man, 1983;Fate and Destiny, 1992), A. J. Heschel(God in Search of Man, 1955; Israel: An Ec-ho of Eternity, 1967), Eliezer Berkovits(Faith After the Holocaust, 1973), Emma-nuel Levinas (Difficult Freedom: Essayson Judaism, 1963), Emil Fackenheim(What is Judaism?, 1988), Louis Jacobs(A Jewish Theology, 1973), Elliot Dorff

(Jewish Law and Modern Ideology, 1971),David Novak (Jewish Social Ethics, 1992),Eugene Borowitz (Liberal Judaism, 1984;Renewing the Covenant, 1991), JacobNeusner (Understanding Rabbinic Juda-ism, 1974; Torah Through the Ages,1990), Marc Ellis (O Jerusalem: The Con-tested Future of the Jewish Covenant,1999), David Hartman (A Living Cove-nant, 1997) ve Judith Plaskow (StandingAgain at Sinai: Judaism from a FeministPerspective, 1990) yer almaktadýr (ayrýcabk. bibl.).

Tarih boyunca Ýslâm yönetiminde yaþa-yan yahudiler ile Geiger’in açtýðý yoldan(Judaism and Islam, trc. F. M. Young,1898) Yahudilik-Ýslâm etkileþimini konualan modern çalýþmalardan önemlileri iseþunlardýr: S. D. Goitein, Jews andArabs: Their Contacts Through theAges (1955; Yahudiler ve Araplar: ÇaðlarBoyu Ýliþkileri, trc. N. Arslantaþ – E. B.Saðlam, 2004), A Mediterranean Soci-ety: The Jewish Communities of theArab World as Portrayed in the Docu-ments of the Cairo Geniza (I-V, 1967-1988); A. I. Katsh, Judaism in Islam(1954); E. I. J. Rosenthal, Judaism andIslam (1961); B. Lewis, The Jews of Is-lam (1977; Ýslam Dünyasýnda Yahudiler,trc. B. S. Þener, 1996); N. A. Stillman, TheJews of Arab Lands (1979); A. Cohen,Jewish Life under Islam: Jerusalem inthe 16th Century (1984); M. A. Epstein,The Ottoman Jewish Communitiesand Their Role in the 15th and 16th

Centuries (1980); A. Levy, The Jews ofthe Ottoman Empire (1994); A. Rodri-gue, Jews and Muslims: Images ofSephardi and Eastern Jewries in Mo-dern Times (2003); Jews Among Mus-lims (ed. S. Deshen – W. P. Zenner, 1996);R. L. Nettler, Studies in Muslim-Je-wish Relations (1993); J. Neusner – T.Sonn, Comparing Religions ThroughLaw: Judaism and Islam (1999); W. M.Brinner v.dðr., Judaism and Islam: Bo-undaries, Communication, and Inte-raction (2000; yahudi-hýristiyan iliþkileriüzerine yapýlan çalýþmalar için bk. Boyce– Smith).

Türkiye’de Yahudilik’le Ýlgili Çalýþma-lar. 1911’den itibaren kaleme alýnan târîh-iedyân çalýþmalarý sayýlmazsa Cumhuriyetdöneminin ilk elli yýlýnda Yahudilik üzeri-ne ortaya konan müstakil çalýþmalarda birdin olarak Yahudilik’ten ziyade bir toplu-luk ya da ýrk olarak yahudileri konu edi-nen, daha ziyade siyasal-ideolojik içerikli

dia Talmudit ise (1947-; Ýngilizce versiy-onu Encyclopedia Talmudica, 1969-) Ya-hudi dinine yönelik önemli bir ansiklope-didir.

XX. yüzyýlda yapýlan yahudi tarihine yö-nelik çalýþmalarýn baþýnda, Polonya asýllýAmerikalý yahudi tarihçi S. W. Baron’unGraetz’in eserinden daha dengeli bir ya-hudi tarihi sunduðu kabul edilen on se-kiz ciltlik A Social and Religious His-tory of the Jews adlý çalýþmasý gelmek-tedir (1952-1983). Güncel bir yahudi tari-hi çalýþmasý ise beþ ciltlik The Cam-bridge History of Judaism’dir (ed. W.D. Davies – L. Finkelstein, 1984-2006).Baþlangýcýndan günümüze yahudi tarihin-deki her bir dönemin farklý yazarlar tara-fýndan kaleme alýndýðý Cultures of theJews: A New History ise (ed. D. Biale,2002) yakýn dönemde yazýlan önemli biryahudi kültür tarihi çalýþmasýdýr.

XX. yüzyýlda Yahudilik’le ilgili çalýþma-lar daha ziyade Kuzey Amerika, Avrupa(bilhassa Almanya, Ýngiltere, Polonya, Fransa,Rusya) ve Ýsrail üniversitelerinde üretilmiþ,bu çalýþmalarda baskýn dil önceleri Alman-ca iken daha sonra Ýngilizce ve ÝbrânîceAlmanca’nýn yerini almýþtýr. Bilhassa XX.yüzyýlýn ortalarýndan itibaren Yahudilik üze-rine müstakil program, bölüm ve araþtýr-ma merkezlerinin açýlmasýna paralel þe-kilde Yahudilik çalýþmalarý çeþitlenip zen-ginleþmiþtir. XVII. yüzyýla kadar geriye gi-den, hýristiyan din ve ilim adamlarýnýn ba-þýný çektiði Kitâb-ý Mukaddes çalýþmalarýile tarihî-arkeolojik ve Kitâb-ý Mukaddestemelli Ýsrâiloðullarý ve yahudi tarihi çalýþ-malarýnýn yaný sýra aðýrlýklý olarak yahudiaraþtýrmacý ve akademisyenler tarafýndanteolojik, hukukî, ritüel, felsefî, mistik ve etikboyutlarýyla Yahudiliði ele alan eserler, Ki-tâb-ý Mukaddes dönemi, antik, Rabbânî,Ortaçað ile modern ve postmodern dö-nemlerde Yahudilik ve yahudiler üzerineortaya konan dönemsel çalýþmalar, refor-mist, muhafazakâr, Ortodoks, Hasidi,Karâî gibi yahudi gruplarý inceleyen mez-heplerle ilgili çalýþmalar, Doðu Avrupa ya-hudileri, müstakil olarak Ýsrail, Amerika,Fransa, Ýngiltere, Osmanlý-Türk, Etiyop-ya, Çin ve Hint yahudileriyle müslümancoðrafyasýnda (Mýsýr, Ýran, Irak, Yemen,Fas vb.) yaþayan yahudilere dair bölgeselçalýþmalar, Sefarad ve Yidiþ kültürleriyleÝbrânî dili ve edebiyatýna yönelik çalýþma-lar, Philo, Maimonides, Halevi, Gersoni-des, Spinoza, Mendelssohn, H. Cohen,Rosenzweig, Buber, L. Strauss, Levinas,Heschel, Soloveitchik, Arendt gibi önemli

231

Ýsrail’e yahudi göçü, Osmanlý yahudileri,Türkiye yahudileri, Türkiye’deki sinagog-lar, Türk romanýnda azýnlýklar, yahudifolkloru, azýnlýk basýný, yahudi mistisizmi.

Üniversite dýþýnda yapýlan çalýþmalarabakýldýðýnda ise bütün yönleriyle Yahu-diliðe veya yahudi tarihine dair az sayýdaakademik telif yahut tercümenin yaný sý-ra daha ziyade Ýslâm veya Kur’an perspek-tifinden Yahudiliðin ele alýndýðý akademik /popüler eserlerin ve bilhassa Mûsevî ya-zarlarýnýn kaleme aldýðý siyasî, tarihî, dinîve sosyokültürel açýlardan Türkiye Mûse-vîleri’ni konu edinen çalýþmalarýn aðýrlýk-ta olduðu görülmektedir. Mûsevîler tara-fýndan oluþturulan çalýþmalarda (gazete-dergi ve kitap) Türkçe’nin yaný sýra bilhas-sa Cumhuriyet döneminin ilk çeyreðindeLadino ve Fransýzca yayýnlar da yapýlmýþ-týr (bibliyografik liste için bk. Bali,bibl.).Türkçe’de yahudi dini ve tarihi üze-rine yapýlan çalýþmalardan bazýlarý þun-lardýr: Yaþar Kutluay, Ýslam ve YahudiMezhepleri (1965); Hayrullah Örs, Mu-sa ve Yahudilik (1966); Hikmet Tanyu,Tarih Boyunca Yahudiler ve Türkler(I-II, 1976-1977); Yakup Barokas, Türki-ye’de Yahudi Toplumlarý (1987); Ab-durrahman Küçük, Dönmeler Tarihi(1990); Naim Güleryüz, Türk YahudileriTarihi (1993); Þaban Kuzgun, Hazar veKaray Türkleri (1993); Baki Adam, Ya-hudi Kaynaklarýna Göre Tevrat(1997), Yahudilik ve Hýristiyanlýk Açý-sýndan Diðer Dinler (2002); Ahmet Hik-met Eroðlu, Osmanlý Devleti’nde Ya-hudiler (1997); Kürþat Demirci, Yahudi-lik ve Dini Çoðulculuk (2000); YusufBesalel, Yahudilik Ansiklopedisi (I-III,2001-2002); Adem Özen, Yahudilik’teÝbadet (2001), Ýsmail Taþpýnar, YahudiKaynaklarýna Göre Yahudilik’te Ahi-ret Ýnancý (2003); Eyüp Baþ, Ýslam’ýnÝlk Döneminde Müslüman YahudiÝliþkileri (2004); Durmuþ Arýk, BuharaYahudileri (2005); Özcan Hýdýr, YahudiKültürü ve Hadisler (2006); Ali OsmanKurt, Erken Dönem Yahudi Tarihi(2007); Nuh Arslantaþ, Ýslam Toplu-munda Yahudiler (2008); Salime LeylaGürkan, Yahudilik (2008).

Ýslâm Ülkelerinde Yahudilik’le Ýlgili Ça-lýþmalar. Bu çalýþmalar daha ziyade Arapcoðrafyasýnda (Mýsýr, Lübnan, Suriye, Ür-dün, Suudi Arabistan, Küveyt, Fas, Tunus)ve Ýran’da görülmektedir. Arapça basýlanYahudilik’le ilgili kitaplar siyaset-tarih ve-ya ilâhiyat alanýndadýr. Ýlk grupta aðýrlýklýolarak siyonizm ve yahudi devleti, Filis-

tin’e yahudi göçü, Ýsrail-Filistin çatýþmasý,umumi yahudi tarihi, Arap-yahudi tarihi,yahudilerde siyaset fikri, yahudi kimliði /karakteri, yahudi fundamentalizmi, eko-nomik ve sosyal açýdan Mýsýr yahudileri,Endülüs / Ýber / Maðrib yahudileri, II. Ab-dülhamid ve yahudiler gibi çalýþmalar oluþ-turmaktadýr. Ýlâhiyat sahasýnda yazýlankitaplarýn konularý arasýnda Kur’an’da vehadiste yahudiler, Hz. Peygamber ve Me-dine yahudileri, Tevrat, Talmud, TalmudYahudiliði, yahudi mezhepleri, yahudi dinîdüþüncesi, üç ilâhî dine göre mukayeselikavram, inanç ve uygulamalar, Ýslâm’dayahudilerle münasebet, yahudi dinî dü-þüncesinde Ýslâm’ýn etkisi, Ýslâm tarihi ya-zýlarýnda yahudi düþüncesinin etkisi ve ya-hudi þiiri yer almaktadýr. Tahran moderndönemde Ýbrânî matbaasýnýn, modern Ýb-rânîce ve yahudi Farsça literatürün mer-kezi olmuþtur. Ýran Ýslâm Devrimi’nden(1979) sonra yahudi edebiyatý bir süresekteye uðramýþ, buna karþýlýk yeni geli-þen Ýran yahudi diyasporasýnda hemenher konuda Farsça yahudi literatürüoluþturulmuþtur. Son yarým asýrda Yahu-diliðe dair Farsça kitaplarda yahudi tarihive düþüncesi, yahudi dinî tarihi ve öðre-tisi, yahudi kadýný, Talmud, Mesihçilikinancý, Ýran yahudileri tarihi, Pehlevî dö-neminde yahudiler ve yahudi siyonist teþ-kilâtlarý, Ýran-Ýsrail iliþkileri, Ýsrail’de din-si-yaset iliþkisi gibi konular iþlenmiþtir.

BÝBLÝYOGRAFYA :M. Steinschneider, Jewish Literature: From

the Eighth to the Eighteenth Century, London1857; a.mlf., “An Introduction to the Arabic Lite-rature of the Jews”, Jewish Quarterly Review,XI/4 (1899), s. 585-624; XII/4 (1900), s. 602-617; Catalogue of the Hebrew Books in theLibrary of the British Museum, London 1867; S.Schechter, Documents of Jewish Sectaries,Cambridge 1910, I-II; M. Waxman, A History ofJewish Literature, New York 1938, I-V; AnAnthology of Medieval Hebrew Literature (ed.A. Millgram), New York 1961; E. Lubetski, Wri-tings on Jewish History: A Selected AnnotatedBibliography, New York 1970; E. Schürer, TheLiterature of the Jewish People in the Time ofJesus (ed. N. N. Glatzer), New York 1972; I. Zin-berg, A History of Jewish Literature (trc. B. Mar-tin), Cleveland 1972, I-XII; M. Kamenetzky Ar-mon, Bibliyografyah Nivheret Ba-Yahadut, Je-rusalem 1973; M. Stern, Greek and Latin Aut-hors on Jews and Judaism, Jerusalem 1974-80, I-II; The Jewish Law Annual, Leiden 1978-1985, I-V; a.e., London 1987-2000, VI-XIII; a.e.,London-New York 2003-2011, XIV-XIX; S. Sha-ked – A. Netzer, Irano-Judaica: Studies Relatingto Jewish Contacts with Persian Culture Thro-ughout the Ages, Jerusalem 1982-2008, I-VI;Mohanna Yousuf Salim Haddad, Arab Perspecti-ves of Judaism: A Study of Image Formation inthe Writings of Muslim Arab Authors, 1948-

çalýþmalarýn (kitap ve makale) aðýrlýkta ol-duðu ve bu çalýþmalarda o dönemde bü-tün dünyada hâkim bir görüþ olan anti-se-mitik bir jargonun baskýn þekilde kullanýl-dýðý görülmektedir. Cumhuriyet dönemi-nin son çeyreðine gelinince bilhassa 1980’-lerden itibaren Ankara Üniversitesi Ýlâhi-yat Fakültesi (1949) yanýnda çeþitli illerdeYüksek Ýslâm enstitülerinin (Ýlâhiyat Fa-kültesi) açýlmasý ve dinler tarihi bilim dal-larýnýn oluþturulmasýyla birlikte Yahudiliküzerine yapýlan çalýþmalar daha akademikve kapsamlý bir boyut kazanmýþ, bu çalýþ-malar baþta Ýlâhiyat fakülteleri ve Edebi-yat fakültelerine baðlý çeþitli bölümler ol-mak üzere lisans, yüksek lisans ve dokto-ra tezleri çerçevesinde, ayrýca yine üniver-site düzeyinde akademik araþtýrma (ki-tap ve makale) ve üniversite dýþýnda fikrî,tarihî, siyasî ve dinî araþtýrmalar kapsa-mýnda ortaya konmuþtur. Ýlâhiyat fakül-telerinde yapýlan Yahudilik’le ilgili çalýþma-lar baþta dinler tarihi sahasý olmak üzereÝslâm tarihi, tefsir, hadis, kelâm ve fýkýhgibi farklý sahalarda üretilmektedir. Ýlâhi-yatçýlar tarafýndan bilhassa tez ve kitapdüzeyinde ortaya konan çalýþmalarýn baþ-lýca konularýný þu þekilde sýralamak müm-kündür: Kur’an’da ve hadislerde Ýsrâilo-ðullarý, yahudiler, Yahudilik, Medine / Hi-caz yahudileri ve Ýslâm peygamberiyle mü-nasebetleri, Ýsrâiliyat ve hadis, müslüman-yahudi iliþkileri, farklý müslüman yöne-timlerinde / toplumlarýnda yaþayan yahu-diler (Osmanlý, Endülüs, Emevî, Abbâsî,Fâtýmî vb.), Türk-yahudi münasebeti, Sa-bataycýlýk hareketi, yahudi kaynaklarýndanhareketle farklý kavram incelemeleri(Tevrat, Talmud, Tanrý inancý, âhiret inan-cý, ibadet, evlilik ve aile, yeme içme, ya-hudi olmayanlar / Nûhîler vb.), yahudikutsal metinleri, yahudi mezhepleri, ya-hudi âlimleri (Ýbn Meymûn), üç monoteistdin veya Ýslâm ve yahudi ya da yahudi vehýristiyan dinlerindeki ortak kavram,inanç ve ibadetlere yönelik mukayeseliçalýþmalar (peygamberlik, mâbed, sünnet,seçilmiþlik, kadýn, örtünme, dinî sembol-ler vb.), Ýstanbul yahudileri, gayri müslimokullarý, Alyans okullarý. Ýlâhiyat dýþýndakifakültelerde üretilen çalýþmalar ise da-ha çok tarih, siyaset bilimi, inkýlâp tarihi,iktisat, sosyoloji ve sanat tarihi bölümle-rinde ortaya konmaktadýr. Bu çalýþmala-rýn aðýrlýklý konularýný þu þekilde sýrala-mak mümkündür: Türkiye’deki azýnlýk po-litikalarý, varlýk vergisi, Mûsevî / azýnlýkokullarý, siyonizm, Türkiye-Ýsrail iliþkileri,Ýsrail dýþ politikasý, Arap-Ýsrail çatýþmasý,Ýsrail-Filistin barýþ süreci, Ýsrail Araplarý,

YAHUDÝLÝK

232

YAHUDÝLÝK

– —YAHYÂ( ���� )

Kur’an’da adý geçen,Ýsrâiloðullarý’na gönderilen

bir peygamber.˜ ™

Hýristiyanlýk’ta Vaftizci Yahyâ (John theBaptist, Jean-Baptist) ismiyle bilinir. Ýslâmîkaynaklardaki adýyla Yahyâ, Zekeriyyâ’nýnoðlu olup annesi Hz. Meryem’in teyzesi-dir. Yahyâ isminin Batý dillerindeki karþýlý-ðý olan Jean’ýn (John) aslý “Yehova lutfet-ti” anlamýna gelen Ýbrânîce Yôhânân’dýr;bu isim Grekçe’ye Ioannes, Latince’ye Joan-nes þeklinde geçmiþtir (DB, III/2, s. 1153,1591). Ýslâm kaynaklarýna göre yahyâ ke-limesi “yaþamak” anlamýndaki hayât kö-künden türemiþtir. Bu isim Yahyâ’nýn fa-ziletli yaþayýþý, annesinin kýsýrlýðýný gide-rip doðurganlýðýný canlandýrmasý, kalbininiman ve ihlâsla canlýlýk kazanmasý, Allah’ýnonu itaatle diri tutmasý, þehidlerin hep di-ri kalmasý ve onun þehid olmasý sebebiyle“o yaþayacak” anlamýnda kendisine Allahtarafýndan verilmiþtir (Sa‘lebî, s. 374; Jef-fery, s. 290). Bir baþka yoruma göre Allah,Zekeriyyâ’nýn ve eþinin yaþlýlýklarýnda do-ðan bu çocuða yaþayacaðý konusundakalplerini mutmain etmek için bu adý koy-muþtur (Fîrûzâbâdî, VI, 94).

Yahyâ’nýn ve onun takipçilerinin yaþayý-þý ve öðretisiyle ilgili olarak Ýncil ve Kur’an’-daki bilgiler dýþýnda geriye herhangi bir ya-zýlý kaynak kalmamýþtýr. Bu sebeple Yah-yâ’ya dair bilgiler -onunla ilgili tarihsel bil-giler deðiþtirilerek- onu Îsâ’nýn müjdecisive sahip bulunduðu tanrýsal niteliði ilk far-keden kiþi konumuna koyan (Elliott, s. 18),kanonik olan ve olmayan Ýnciller’e (Mar-kos, Matta, Luka, Yuhanna ve Tomas [Tho-mas]) ve Kur’ân-ý Kerîm’e dayanmaktadýr.Bunun dýþýnda Josephus’un Jewish An-tiquities adlý eseriyle Sâbiî kutsal yazýla-rýndan Ginza’da ve Yahyâ’nýn Kitabý’n-da da ona dair bazý bilgiler yer almakta-dýr. Bu bilgilerden Yahyâ’nýn öðretisinin enönemli noktasýný hangi ilkelerin teþkil et-tiðini öðrenmek mümkündür.

Herod Antipas’ýn Galile ve Perea, Pon-tus Pilatus’un Yahuda ve Sâmiriye bölgele-rini yönettiði, Kefas’ýn Kudüs’te baþkâhin-lik yaptýðý dönemde “vaftizci” sýfatýyla ta-nýnan Yahyâ adlý bir kiþi halkýn dikkatiniçeker. Babasýnýn adý Zekeriyyâ, annesininadý Elizabet (Ýbrânîce’de Eliþeba, Ýslâmî kay-naklarda Îþâ / Ýþbâ) olan bu kiþi, Ürdün’ün kýr-sal kesiminde ve güneyde Ölüdeniz sýný-

rýndaki bölgede kendisine Allah tarafýn-dan peygamberlik verildiðini ileri sürer.Yahudilik’te kendilerini mâbed hizmetineadayan din adamý sýnýfýna (kohen / kâhin)mensup bir aile içinde dünyaya gelen Yah-yâ, mâbed hizmetini üstlenmek yerinemensup bulunduðu sýnýfý terkederek zühdhayatý sürmek için Ürdün nehrinin çevre-lediði çöle çekilir. Kaynaklarda Yahyâ’nýnçekirge ve yaban balý yiyerek hayatýný sür-dürdüðü, deve tüyünden elbise giydiði vebelinde deri kemer taþýdýðý rivayet edilir(Markos, 1/6; Matta, 3/4). Yahyâ’nýn bu gi-yim tarzýyla, Ahd-i Atîk’in Zekarya kitabýn-da (13/4) ifade edilen geleneksel peygam-ber giyimini benimseyerek peygamber-liðini þeklen de halka göstermek istediðibelirtilir. Onun bu giyimi II. Krallar’da yeraldýðý üzere (1/8) Ýlyâ’nýn giyim biçiminedaha çok benzemektedir. Nitekim o dö-nemde bazý kiþiler Yahyâ’nýn geri dönenÝlyâ olduðunu iddia etmiþlerdir. Luka Ýnci-li’nde anlatýlan doðumu ve Markos ile Mat-ta Ýncilleri’nde anlatýlan ölümü dýþýnda Yah-yâ’nýn hayat hikâyesini Ýncil rivayetlerinedayanarak ortaya koymak mümkün deðil-dir. Meselâ Yahyâ gerçekten Îsâ’yý vaftizetmiþ midir? Bu soruya Matta ve Markos’-ta verilen cevap olumlu iken Luka’da olum-suzdur. Yuhanna Ýncili’nde Yahyâ ile Îsâ’-nýn ayný zaman diliminde peygamberlikyaptýklarý kaydedilirken Markos, Matta veLuka Ýncilleri’nde Îsâ’nýn, Yahyâ’nýn yaka-lanýp hapsedilmesinden sonra teblið faali-yetine baþladýðý ifade edilmektedir.

1978 (doktora tezi, 1984), Utrecht Universiteit; L.Nemoy, Karaite Anthology, New Haven 1987;Christian Hebraism: The Study of Jewish Cul-ture by Christian Scholars in Medieval andEarly Modern Times (ed. C. Berlin – A. L. Katc-hen), Cambridge 1988; N. Rakover, The Multi-Language Bibliography of Jewish Law, Jeru-salem 1990; G. Boccaccini, Middle Judaism:Jewish Thought, 300 B.C.E to 200 C.E., Minne-apolis 1991; C. Cutter – M. Oppenheim, JudaicaReference Sources: A Selective, Annotated Bib-liographic Guide, Alaska 1993; Feminist Pers-pectives on Jewish Studies (ed. L. Davidman –Shelly Tenenbaum), New Haven-London 1994; P.Mendes-Flohr – J. Reinharz, The Jew in the Mo-dern World: A Documentary History, Oxford1995; Muslim Authors on Jews and Judaism:The Jews among their Muslim Neighbours (ed.H. Lazarus-Yafeh), Jerusalem 1996; L. H. Feld-man, Studies in Hellenistic Judaism, Leiden1996; Jewish Studies at the Turn of the Twen-tieth Century (ed. J. T. Borras – A. Sáenz-Badil-los), Leiden 1999, I-II; Hakan Alkan, 500 YýllýkSerüven: Belgelerle Türkiye Yahudileri, Anka-ra 2000; H. W. Basser, Studies in Exegesis:Christian Critiques of Jewish Law and Rabbi-nic Responses 70-300 C.E., Leiden 2000; C. F.Baker – M. Polliack, Arabic and Judeaeo-ArabicManuscripts in the Cambridge Genizah Collec-tions, Arabic Old Series (T-S Ar. 1a-54), Cam-bridge 2001; D. H. Frank – O. Leaman, The Cam-bridge Companion to Medieval Jewish Philo-sophy, New York 2003; R. Albertz, Israel in Exi-le: The History and Literature of the Sixth Cen-tury B.C.E. (trc. D. Green), Atlanta 2003; KaraiteJudaism, A Guide to Its History and LiterarySources (ed. M. Polliack), Leiden 2003; S. A. Ste-in, Making Jews Modern: The Yiddish and La-dino Press in the Russian and Ottoman Empi-res, Bloomington 2004; Rýfat N. Bali, Türkiye’deYayýmlanmýþ Yahudilikle Ýlgili Kitap, Tez veMakaleler Bibliyografyasý: 1923-2003 (A Bibli-ography of Books, Theses and Articles Publis-hed in Turkey Concerning Judaism: 1923-2003),Ýstanbul 2004; N. Roemer, Jewish Scholarshipand Culture in Nineteenth-Century Germany:Between History and Faith, Madison 2005; C.Manekin, Medieval Jewish Philosophical Wri-tings, New York 2007; M. L. Morgan – P. E. Gor-don, The Cambridge Companion to Modern Je-wish Philosophy, New York 2007; L. L. Grab-be, A History of the Jews and Judaism in theSecond Temple Period, New York 2008, I-II; NuhArslantaþ, Ýslâm Dünyasýnda Ýktisadî ve ÝlmîHayatta Yahudiler, Ýstanbul 2009; A. Neubauer,“Post-Biblical Bibliography, 1888-9”, The Je-wish Quarterly Review, II/2 (1890), s. 191-204;E. N. Adler, “The Persian Jews: Their Books andTheir Ritual”, a.e., X/4 (1898), s. 584-625; G. F.Moore, “Christian Writers on Judaism”, HarvardTheological Review, XIV/3 (1921), s. 197-254;M. C. Boyce – B. V. Smith, “Annotated Bibliog-raphy on Jewish-Christian Relations”, ReligiousEducation, I/4 (1996), s. 600-620; A. S. Halkin,“Judeo-Arabic Literature”, Encyclopaedia Ju-daica, Detroit 2007, XI, 530-538; G. Lazardv.dðr., “Judeo-Persian”, a.e., XI, 548-559; Juda-ic Responsa: Bar Ilan University Responsa-GlobalJewish Database (www.biu.ac.il/jh/Responsa/).

ÿSalime Leyla Gürkan

Ayasofya’nýn galeri duvarýndaki Vaftizci Yahyâ tasviri – Ýstan-

bul