wykład_07.04.2011

dr Agata Stanisz, Współczesna antropologia pokrewieństwa, zajęcia nr 6_070411

NOWE STUDIA NAD POKREWIEŃSTWEM: REWITALIZACJA/TEORIE

FEMINISTYCZNE (NEXUS: GENDER, NIERÓWNOŚĆ, POKREWIEŃSTWO)

Wstęp

Lata 60 i 70 XX: to czas dekonstrukcji dotychczasowych pojęć, teorii odnoszących się do zjawiska

pokrewieństwa (Leach 1961, Schneider 1964, 1972, Needham 1971). Nie było w tym niczego

niesamowitego, taka dekonstrukcja i rewizja była symptomatyczna: była oznaką ogólnej erozji

strukturalno-funkcjonalnego modelu społeczeństwa. Dopiero owa powojenna krytyka tego

paradygmatu podkopała pojęcie pokrewieństwa jako zjawiska występującego wszędzie, rozumianego

jako domena relacji społecznych bez trudu odczytywana przez etnografów wyposażonych w metodę

genealogiczną. Zatem krytyce podlegali strukturalno-funkcjonalistyczni teoretycy pokrewieństwa

(Fortes, Radcliff-Brown, Goodenough), którzy opisywali społeczeństwa jako uniwesalnie złożone z

pewnych domen spełniających swoje określone funkcje.

Pod koniec lat 70 XX: analizy feministyczne zaczęły podważać fundamentalne założenia

wypracowane na gruncie studiów nad pokrewieństwem (chodziło im o dystynkcję pomiędzy

domenami domową a polityczną, o naturalność więzi między matką a dzieckiem oraz o podstawy i

praktyki męskiego autorytetu); te bardziej współczesne analizy (nie koncentrowały się na

pokrewieństwie samym w sobie, ale na pokrewieństwie jako aspekcie ekonomii politycznej

(Meillassoux, Terray, Friedman) albo jako aspekcie szerszych systemów nierówności, w których

kluczowym zagadnieniem stało się gender (Collier, Rosaldo, Ortner, Whitehead).

Obie perspektywy zaczęły się pojawiać zarówno w odniesieniu do studiów w kontekście społeczeństw

złożonych jak i tzw. prostych. W przypadku tych pierwszych: posłużono się ewolucjonistycznym

schematem ukrytym w modelach strukturalno-funkcjonalnych, w którym grupy krewniacze w

złożonych, nowoczesnych społeczeństwach industrialnych są ogołocone z wielu funkcji, które przejęły

inne instytucje (państwo, miejsce pracy, szkoła etc.). W konsekwencji pokrewieństwo jest tu

zredukowane do jego funkcji podstawowych: do reprodukcji i do podstawowej jednostki

reprodukcyjnej jaką jest rodzina nuklearna. W momencie, kiedy funkcja reprodukcyjna staje się

rdzeniem rodziny, to nie specjalnie da się wyjaśnić dlaczego współczesne rodziny są

współkształtowane przez ekonomię polityczną dokładnie na takiej samej zasadzie jak lineażowe

społeczności są formowane przez lineaże. Zatem okazuje się, że powyższe podejście jest silnie

redukcjonistyczne.

1


Krytyka feministyczna tradycyjnych studiów nad pokrewieństwem

Feministki zwróciły się w końcu lat 60-tych w kierunku studiów nad pokrewieństwem w celu

instrumentalnym: chodziło o znalezienie narzędzia pozwalającego na zrozumienie miejsca i

możliwości działań kobiet. Kobiety pojawiały się nieustannie w studiach nad pokrewieństwem czy to

odnośnie małżeństwa czy to rodziny, także w dystynkcji poczynionej przez Fortesa pomiędzy

domenami domową a polityczną (prywatną/publiczną), która sugerowała przyczynę kojarzenia kobiet

ze sfera domową i mniejszym wartościowaniem ich działań w relacji do publicznej aktywności

mężczyzn poza sferą domową.

No właśnie, w sercu teorii pokrewieństwa leży analityczna dychotomia między domową a polityczną

sferą/domeną. Dychotomia ta była używana od czasów H. Morgana i została przepracowana przez

Fortesa (lata 50 i 60) wpływając nie tylko na antropologiczne dywagacje na temat np. rodziny. Fortes

rozwinął ową koncepcję na podstawie zachodnich stwierdzeń o biologicznej podstawie pokrewieństwa

poprzez odwoływanie się do faktu, że pokrewieństwo ma przecież polityczno-prawny wymiar. Tyle że

Fortes nie tknął w ogóle kwestii różnorodności domen domowych budowanych na kanwie więzi

emocjonalnych i moralnych sankcji więzi między matką a dzieckiem. Dychotomia ta wskazuje na to,

że sfera domowa odnosi się do seksualności i wychowywania dzieci i jest zawsze kojarzona z

kobietami, sfera polityczna natomiast jest sfera reguł prawnych, legitymizacji autorytetu jest kojarzona

z mężczyznami. Co ważniejsze dychotomia ta była niezwykle trwała i przenika zarówno teorie

pochodzeniową, teorię aliansową jak i studia nad transakcjami małżeńskimi.

teoria pochodzeniowa

Na przykład teoria pochodzeniowa w przerobionej wersji przez Fortesa, następnie Schneidera,

Gougha, Foxa czy Bohanan opiera się na pojęciu niezmiennej więzi matka-dziecko. Podczas gdy

kolesie posługujący się teorią pochodzeniową dostarczają wiele spostrzeżeń na temat struktury

społecznej przedstawiając ją w odniesieniu do diady matka-dziecko, która łączy się z szerszymi

strukturami organizacyjnymi poprzez autorytet mężczyzn, to stwierdzają, że wszędzie więź matka-

dziecko wymuszana jest przez uczuciowe i moralne przekonania generowane przez uniwersalne

doświadczenie macierzyństwa jako niezbędnego dla przetrwania bezbronnych potomków (Fortes, Fox,

Goodenough).

teoria aliansowa

Bardzo podobnie jak powyżej: teoria aliansowa dostarcza mnóstwo spostrzeżeń dotyczących struktury

społecznej w odniesieniu do wymiany kobiet (Levi-Strauss, Leach, Needham), ale także opiera się na

dystynkcji między sferą domową a publiczną. Levi-Strauss pisał o formie a nie treści wymiany

2


małżeńskiej, ponieważ twierdził, że wszędzie kobiety jako dostarczające usług seksualnychi

domowych mają tę samą wartość podobnie jak wszędzie mężczyźni legitymizują swój autorytet

dokonując wymiany kobiet.

transakcje małżeńskie

Studia nad transakcjami małżeńskimi z kolei miały tendencję do koncentrowania się raczej na

małżeństwie a nie na transakcjach. Pojęcie bridewealth zastąpiono pojęciem brideprice (co już

sugeruje wymianę rynkową) i zaczęto podkreślać rolę wymiany własności w małżeństwie w procesie

uprawomacniania seksu i legitymizacji dzieci. Czyniono rozróżnienie pomiędzy różnymi relacjami

ekonomicznymi i politycznymi, które mogą wpływać na sumę i naturę wymiany własności w

małżeństwie oraz za oczywiste wzięto, że w całym tym biznesie chodzi o publiczne

rozpoznanie/uznanie seksualnych i rodzicielskich więzi definiowanych jako przynależnych do sfery

domowej.

Feministki zaczęły przyglądać się różnicom doświadczeń kobiet w odniesieniu do różnych form

ekonomicznej, politycznej czy kulturowej organizacji. Zaczęły pytać o oczywistą naturalność diady

matka-dziecko oraz relacji między zakładanym męskim autorytetem a faktyczną dynamiką władzy i

przywilejów w poszczególnych systemach społecznych.

Koncentrując się na strategiach kobiet feministki nie stwierdziły tylko, że kobiety podobnie jak

mężczyźni mają cele i je osiągają. Raczej wskazały na to, że nie możliwe jest zrozumienie interakcji

między sferami domowymi bez symultanicznego zrozumienia sfer politycznej i ekonomicznej, które

dostarczają cele i środki do ich osiągnięcia obu płciom. Podobnie feministki koncentrujące się na

koncepcji gender stwierdziły, że nie da sie zrozumieć symbolicznych koncepcji kobiecości bez

zrozumienia porządku kulturowego w ogóle, ponieważ fakty biologiczne mają znaczenie dopiero w

odniesieniu do szerszego systemu wartości i znaczeń.

Oczywiście nie tylko feministki stawiały takie pytania:

- teoria ewolucji domeny domowej Goodiego (lata 70): pokrewieństwo jako autonomiczny system

poprzez pokazanie tego jak procesy produkcji oraz transmisja własności kształtuje grupy domowe

- strategie małżeńskie Bourdieu (lata 70): odrzucił formalistyczne reguły małżeńskie Levi-Straussa;

wskazał na to, w jaki sposób ludzie w pewnych społecznościach reprodukują relacje produkcji i

społecznej nierówności

- kulturowa analiza pokrewieństwa Schneidera: dostarczył narzędzie do zrozumienia wzajemnych

połączeń między pokrewieństwem a innymi domenami społecznymi; pokrewieństwo nie jest

odizolowaną, intymną domeną. Jest w sprzężonej relacji z religią, narodowością, płcią kulturową,

klasą społeczną, koncepcją osoby.

3


Ponowne przemyślenie koncepcji pokrewieństwa i gender

Koncepcja gender jako narzędzie do analizy pochodzenia, aliansu, transakcji małżeńskich.

Feministki pokazały, że nieadekwatne do rzeczywistości jest patrzenie na kobiety jako pierwotnie

powołujących do życia pokrewieństwo tylko i wyłącznie przez ich zdolność do rodzenia dzieci,

podobnie jak patrzenie na mężczyzn jako przypisanych domenie publicznej.

1. Pytanie o wyjaśnienie nierówności płci to nie wszystko; należy postawić pytanie o różnicę

pomiędzy kobietami i mężczyznami;

2. Zamiast przyjmować za oczywistość, że męskie i kobiece, mężczyzna i kobieta to

kategorie wynikające z biologii, że są to dwie kategorie istot ludzkich, które wynikają z

natury – należy postawić pytanie o to, czy dzieje się tak w każdym społeczeństwie

3. Jakie procesy kulturowe i społeczne powodują, że mężczyźni i kobiety wydają się być od

siebie odmienni (antropologia nie przeczy różnicom biologicznym, ale należy je poddać

pod wątpliwość)

A. KRYTYCZNY PRZEGLĄD DYCHOTOMII ANALTYCZNYCH

Dychotomie, które wyznaczały kierunek większości prac dotyczących zagadnienia płci kulturowej,

badań dotyczących pokrewieństwa, rodziny etc. wszystkie te dychotomie wskazują w zasadzie na

jedno i to samo źródło różnicy pomiędzy kobietami i mężczyznami;

natura – kultura

domowe – publiczne

produkcja – reprodukcja

Stosując te dychotomie, przyjęto, że są one czymś co strukturyzuje relacje pomiędzy kobietami i

mężczyznami (wszędzie, we wszystkich społecznościach). A skoro tak, to można je traktować jako

uniwersalne wyjaśnienie nierówności między płciami.

4


Natura – kultura/ domowe – publiczne

Te dwie dychotomie pochodzą z tej samej intuicji socjologicznej: sfera społeczna łączona zazwyczaj z

mężczyznami (sfera publiczna) znajduje się w centrum i jest otaczana przez sferą łączoną z kobietami;

ponieważ znajduje pozycje centralną to przypisuje jej się kulturowo wyższą wartość

- krytyka (koniec lat 70 i początek 80-tych: Carol MacCormack, Marilyn Strathern): pytanie o to na ile

stosowanie tej dychotomii analitycznej jest przydatne w badaniach nad różnymi społecznościami i

kulturami? Wskazały na ogromne zróżnicowanie znaczeń związanych z płcią kulturową, której w

żaden sposób owe dychotomie nie oddają; błędne założenie o uniwersalności dychotomii + błędne

założenia co do innych społeczności sprzężone są z błędnymi założeniami o homogeniczności

koncepcji naszej kultury

+ pojęcie natury jako pojęcie zmienne historycznie; w dychotomii brakuje więc dynamiki historycznej

Dychotomia natura-kultura wykorzystuje symboliczno-strukturalistyczną perspektywę Levi-Straussa;

dychotomia domowe-publiczne wykorzystuje zaś podejście strukturalno-funkcjonalistyczne;

Dychotomia analityczna domowe-publiczne w celu wyjaśnienia powszechnego utożsamiania kobiet z

życiem domowym, a mężczyzn z życiem publicznym; wyjaśnienie asymetrii płci;

- utożsamianie kobiet ze sferą domową ze względu na ich rolę matek;

- wpływ ideologii, wiktoriańskie dziedzictwo, które ujmują płeć w kategoriach dychotomii i

przeciwieństw

Dychotomia ta nadal funkcjonuje jako sposób wyjaśniania nierówności między płciami. Stwierdzenie,

że kobiety pochłonięte są czynnościami domowymi, ponieważ są matkami to tautologiczna definicja

tego, co domowe. Sferę domową definiuje się w odniesieniu do relacji matka-dziecko, a zatem znów

poszukiwanie przyczyn nierówności, różnic między płciami w tym co naturalne i biologiczne;

przyjęcie, że biologiczne macierzyństwo wyjaśnia uniwersalne zjawisko niższego wartościowania

kobiet;

Reprodukcja – produkcja

Czerpie z marksistowskiej teorii płci kulturowej.

- teoria Claude’a Meillassouxa: analiza rodziny wbudowana w marksistowską analizę imperializmu;

zwrócenie uwagi na kontrolę środków produkcji; tam, gdzie reprodukcja wspólnoty domowej zależy

od rozmnażania się ludzi, tam kobiety stanowią środek reprodukcji; w społ. Kapitalistycznych, kapitał

sam nie może reprodukować siły roboczej, wobec czego kobiety nadal stanowią środki reprodukcji;

(pominięcie działań produkcyjnych kobiet)

5


- reprodukcja zrównana z kobiecymi działaniami w gospodarstwie domowym; pominięcie działań

reprodukcyjnych mężczyzn

- trzy różne pojęcia reprodukcji: społeczna, reprodukcja siły roboczej, reprodukcja biologiczna

– usytuowanie procesu tworzenia gender w procesach reprodukcji; produkcja jako niezależna od

kwestii płci kulturowej

B. ŚWIADOMOŚĆ KOBIET I MĘŻCZYZN

- zwrócenie uwagi na androcentryczność antropologii, na pomijanie działalności kobiet, roli kobiet,

ich perspektywy ich spojrzenia na stosunki społeczne i praktyki kulturowe

- Min. to postawiło pod znakiem zapytania uniwersalność tego, co określane jest jako rodzina

(antropolodzy często mylili znaczące kulturowo związki społeczne z rodziny)

- denaturalizacja rodziny, gospodarstwa domowego, zwrócenie uwagi na to, że nie są one spójne i

statyczne; zaczęto stawiać pytania o różnice poglądów, interesów i strategii ich członków

- odrzucenie postulatów o uniwersalności kobiecego punktu widzenia; nie istnieje nic takiego jak

jednorodny kobiecy punkt widzenia; trudniej ma się sprawa z obaleniem postulatu o męskim punkcie

widzenia (ze względu na dominującą pozycję mężczyzn w społeczeństwie, nadal istnieje tendencja do

traktowania systemu kulturowego jako wytwór męskich wartości i przekonań

* struktury prestiżu (Ortner, Whitehead) jako coś co ma znaczenie dla kulturowego formowania się

gender; wyższy prestiż mężczyzn; perspektywy kobiet jako ograniczone i uwarunkowane dominującą

męską ideologią (błąd identyfikowanie męskiego punktu widzenia z dominującą ideologią)

Problem męskiego systemu prestiżu jest podobny do dychotomii domowe-publiczne, ponieważ opiera

się na rozumieniu sfery męskiej jako ogarniającej, a sfery kobiecej jako ogarnianej;

* Bourdieu: kategoria ucieleśnienia; wg niego sfera domowa nie jest nigdy izolowana od sfery

publicznej; np. socjalizacja dziecka, stosunki między płciami dzieją się w świecie ustrukturyzowanym

społecznie

C. POKREWIEŃSTWO I PŁEĆ KULTUROWA JAKO JEDNO POLE BADAWCZE

Ponieważ są to zjawiska, które są odnoszone do tej samej rzeczy – biologicznego faktu rozmnażania

płciowego. W obu przypadkach starano się zrozumieć prawa i obowiązki, które porządkują stosunki

międzyludzkie określane przez różnicę;

6


1. David Schneider

- odrzucił pogląd, że podstawowe jednostki pokrewieństwa są wszędzie wyrazem stosunków

genealogicznych

- stwierdził, że nasze założenie o uniwersalności siatki genealogicznej wynika z potocznych koncepcji

pokrewieństwa

- zdenaturalizował pokrewieństwo; pokrewieństwo jest zjawiskiem kulturowym, a nie biologicznym;

antropolodzy traktowali pokrewieństwo jako zakorzenione w biologii ponieważ zgodnie z naszą

(zachodnią) definicją dotyczy ono związków opierających się na rozmnażaniu płciowym; w ten

sposób narzucali owe potoczne rozumienie pokrewieństwa na inne społeczności

- po 1968 roku antropolodzy zaczęli kłaść nacisk na społeczno-kulturowe cechy związków nałożonych

na więzi pokrewieństwa; ale były to jedynie deklaracje; nasza teoria pokrewieństwa jest równoznaczna

z potoczną teorią reprodukcji biologicznej

Tymczasem rozmnażanie człowieka to nie jest tylko i wyłącznie kwestia poczęcia i urodzenia. Oprócz

heteroseksualnego stosunku płciowego i porodu istnieje wiele innych działań za pomocą których

ludzie biorą udział w rodzeniu dzieci. Te działania zorganizowane są wokół różnych związków, które

niekoniecznie i niejedynie wiązać się muszą z rodzicielstwem i małżeństwem.

2. Pokrewieństwo i płeć kulturowa

Zostały zdefiniowane z perspektywy naszej koncepcji tej samej rzeczy – rozmnażania płciowego. Oba

obszary badań konstytuują się zarazem i w zasadzie stanowią jedno pole badawcze

Pojęcia takie jak:

- atom pokrewieństwa

- altruizm

- uniwersalność rodziny

- relacja matka-dziecko jako rdzeń pokrewieństwa i rodziny

Wszystkie one zakorzenione są w założeniu, że istnieją przyrodzone cechy kobiet i mężczyzn oraz

role jakie pełnią w rozmnażaniu płciowym. Tymczasem np. macierzyństwo w różnych kulturach jest

różnie definiowane, to, że kobiety rodzą dzieci nie jest wcale taki oczywisty, różne koncepcje ciąży,

rodzenia dzieci.

7


Obie dziedziny, zarówno pokrewieństwo jak i płeć kulturowa konstruują wyjaśnienia odwołując się do

tego samego – do praw, obowiązków, stosunków równości i nierówności między ludźmi którym

przypisujemy naturalność.

- kolejny błąd: traktowanie pokrewieństwa, rodziny jako odrębnych dziedzin i instytucji; jest to

rezultat konwencjonalnej wiedzy na temat, tego czym są te zjawiska; to tak jakby ekonomia, polityka,

religia stanowiły całkowicie odrębne bloki tworzące jakieś społeczeństwo

- Uwaga!! Nie należy przyjmować, że pokrewieństwo wszędzie tworzy płeć kulturową czy płeć

kulturowa pokrewieństwo! Tak jest u nas.

D. MANIFEST: JAK BADAĆ?

ZAŁOŻENIA:

- nie istnieją fakty biologiczne, które miałyby jakieś konsekwencje społeczne czy same z siebie

zawierałyby znaczenia kulturowe; stosunek płciowy, ciąża, poród to fakty kulturowe, których forma,

konsekwencje i znaczenia są konstruktami społecznymi. To samo z macierzyństwem, ojcostwem itd.

- system płci kulturowej nie opiera się na naturalnych różnicach między kobietami a mężczyznami

- system pokrewieństwa nie opiera się na siatce genealogicznych powiązań

- systemy społeczne z definicji są systemami nierówności

- zamiast pytać o to, w jaki sposób naturalne różnice nabywają kulturowych znaczeń i dlaczego mają

społeczne konsekwencje, należy przyjąć istnienie nierówności i pytać: DLACZEGO PEWNE

LUDZKIE CECHY SĄ ROZPOZNAWANE KULTUROWO I WARTOŚCIOWANE W SPOSÓB

RÓZNICUJĄCY

a) Kulturowe znaczenia: te które są wcielane w życie w praktyce stosunków społecznych

(to co jest praktykowane: zawsze jest wartościowane, nigdy nie jest statyczne); działania!!!!!

b) Systemowe modele nierówności: jak zorganizowana jest nierówność w obrębie danego

społeczeństwa; jak zwykli ludzie działając, chcąc osiągnąć jakieś cele wprowadzają w życie

struktury nierówności

c) Analiza historyczna: poszerza spektrum symboli, znaczeń, praktyk, do których można odnieść

pojęcia wartości i różnicy;

8

wykład_07.04.2011

Documents

Transcript of wykład_07.04.2011