1. KAPITULLI 1Uji, roli i tij n industri dhe ekonomi Prof. Dr. Adem Dreshaj Njohja dhe kontrolli i cilsis s mallrave Departamenti: Kontabilitet dhe financa

2. Uji, roli i tij n industri dhe ekonomi Uji n formn e tij t pastr, sht lng pa shije dhe pa er. Ai sht i domosdoshm pr t gjitha format e jets dhe njihet edhe si tretsi m i gjithanshm. Ai shte lngu m I prhapur n tok. Ai gjendet m teper n oqeane dhe ksulat e akullta polare, por edhe n lumenj. N planetin ton, uji sht n lvizje t vazhdueshme e qarkulluese natyrore duke prfshir avullimin, reshjet dhe derdhjen n det. Uji i prshtatshm pr tu pir nga njeriu, quhet uj i pijshem. Uji q nuk sht i prshtatshm pr tu pir, por q nuk sht i rrezikshm pr njerzit quhet uj i sigurt.

3. Vetit kimike dhe fizike Uji ka formulen H2O, q domethn se nj molekul uji prbehet nga dy atome hidrogjen dhe nj oksigjen. Mund t prshkruhet jonikisht si HOH, me jonin hidorgjen (H+ ) i lidhur me grupin hidroksid (OH ). Uji sht n ekuilibr dinamik midis gjendjes s gazt dhe asaj t lngt n temperatur dhe trysni standarde. Uji n vetvete sht pa shije dhe pa ngjyr por n kontakt t gjat me ajrin lidhet me dyoksidin e karbonit (CO2) dhe merr nj shije t thart acidi karbonik q nuk sht i mir pr shndetin. N shkenc uji quhet ndryshe edhe tretsi universal dhe sht e vetmja substance e pastr qe gjendet ne natyre ne te tria gjendjet e lendes.

4. Burimet e ujit e siprfaqes s bots sht e mbuluar nga uji. Por, vetem 1% e tij sht I nj cilsie t duhur pr tu pir. Burimet ujore mund t jen riprtritse dhe jo riprtritse. Ajo pjes e ujit q sillet n ciklin hidrologjik: toka-uji-avulli, avulli-ret-shiu- toka sht burim ujor riprtritse. Por nj pjes e ujrave, posaqerisht ujrat nntoksore nuk jan riprtritse.

5. Ujrat nntoksore dhe siprfaqsore Ujrat nntoksore jan burim shum i rndsishm n t gjith botn, pasi e prbjn nj burim shum t rndesishm pr furnizimin me uj t popullsis, agrokultures dhe insdustris. Pr m tepr, ato kan nj rol esencial n mbshtetjen e rrjedhave t ujit n prrenj e lumenj. Burimet kryesore t ndotjs s ujerave siprfaqsore jan shkarkimet e ujrave urbane t paprpunuara i ujrave t patrajtuara t aktiviteteve t ndryshme tregtare dhe industriale si depozitimi i mbetjeve t ngurta urbane.

6. Hidrologjia Hidrologjia (rrjedh nga gjuha greke: hidro -uj, logos shkenc; shkenca mbi ujin) sht shkenca q studion ujrat, vetit fizike t tij dhe paraqitjen e tij n natyr. Pra hidrologjia studjon s bashku ciklin hidrologjik dhe pasurit ujore. Hulumtimet hidrologjike jan t rndsishme jo vetm se na ndihmojn q m mir t njohim botn ku jetojm, por edhe dukshm iu ndihmon shkencave t tjera t cilat merren me mjedisin jetsor.

7. Vetit tretse - Uji sht nj trets shume i mire dhe tret shume lloje substancash. Substancat qe treten mire ne uj quhen hidrofilike, mund t themi jan mike t ujit.Substancat qe nuk treten mire ne uj quhet hidrofibike mund t themi se kan frik nga uji. Anomalia e ujit - Uji gjat ftohjes tkurret n mnyr lineare deri rreth temperaturs + 4 C. Pastaj n mnyr jolineare fillon tkurrjen dhe n temperaturn + 4 C arrin densitetin m t madh prej 1kg/L. Me ftohjen e mtejshme densiteti i tij nuk zvoglohet, por pr habi zmadhohet gradualisht dhe n pikn e shkrirjes uji ka densitet m t madh se n temperaturn + 4 C. Kjo dukuri quhet anomalia e ujit.

8. Prmbajtja e ult Minerale - Uj i lehtUji duhet t jet i leht dhe pak i mineralizuar.Sasia e mineraleve t tretura n uj sht njtregues baz pr ujin mineral natyral, paraqitur netiket n formn e parametrit Mbetje e that n180C n mg / l". Sa m e ult t jet kjo vler, aqm i mir sht uji. Ujrat me mbetje t that nn150 mg/l konsiderohen ujra t leht.

9. Veorit e jashtzakonshme termale tujit Me uljen e temperaturs rritet dendsia dhe kshtu q ato pjes q jan m t ftohta bhen m t rnda. Pr kt arsye gjendjet e ngurta t lngjeve jan m t rnda se gjendjet e tyre normale t lngta. Uji n t kundrt t t gjitha lngjeve tkurret deri n nj rnie t caktuar temperature (+4 C) dhe m pas menjher n mnyr t papritur fillon t bymehet. Kur ngrin, bymehet edhe m tepr. Me shkrirjen e akullit apo me avullimin e ujit trhiqet nj sasi nxehtsie nga prreth. E kur ndodh e kundrta e ksaj, jepet nxehtsi jasht. Ky veprim prfaqson at term fizik q ne e

10. Vetm se kjo nxehtsi e ujit konsiderohet si m e larta e t gjithave. N temperatura normale vetm amoniaku zotron nj energji t fsheht ngrirjeje m t lart se uji. N nxehtsin e fsheht n avullim asnj lng nuk mund t matet me ujin. Kapaciteti termal" i ujit, pra, sasia e nxehtsis (energjis) s duhur pr t rritur nj grad temperaturn e ujit sht m e madhe n krahasim me t gjitha lngjet. Prcjellshmria termale e ujit, pra, aftsia e prcjellshmris s nxehtsis n krahasim me lngjet e tjera sht pothuajse 4 her m e madhe. Prcjellshmria termale e gjendjes s ngurt t ujit, pra, bors dhe akullit, sht e ult.

11. Roli i ujit n organizmin ton Konsumimi i ujit sht i vazhdueshm. Krkesat pr cilsin e ujit t pijshm, jan t dukshme. Gjithashtu sht element tepr i rndesishm n reaksionet kimike trupore, si: tretja dhe metabolizmi. Pa uj t mjaftueshm, ne jemi n rrezik helmimi nga mbeturinat tona trupore. Trupi i nj njeriu t zakonshem ka prafrsisht 43 litra uj, gjysma e t cilit gjendet n qeliza. Gjaku sht 83% uj.

12. Pasojat e dehidratimit Nse nuk pini sasin e nevojshme t ujit pr t I plotsuar nevojat tuaja trupore ju mund t kni kto pasoja: Probleme n tretjeje Lkur t that Ngadalsim t organeve trupore Probleme me mbajtjen e ujit Dhimbje muskujsh Rritje t toksinave (helmeve) n trup Metabolizm t dobt t yndyrave t trupit Dhjam t teprt dhe Muskuj t dobt dhe form t keqe trupore.

13. Llojet e ujrave n shishe N ditt e sotme, pr shkak t shqetsimit pr ndotjen e ujit dhe pr shkak t reklamave t zgjuara, ka plot lloje ujrash n shishe. Disa kushtojn m shum, e disa m pak. Ja cilat jan llojet m t prhapura:1. Uj i pastruar uj ezme pa gas2. Uj me xixa uj me gas q karbonizohet duke tretur dyoksid karboni3. Uj mineral uj me prmbatje minerale q zakonisht vie nga burime natyrore4. Uj burimi uj q buron natyrshm nga siprfaqja e toks.

14. Ndonjher prpunohet para se t shitet, ndonjher jo, uj seltser- uj esme i filtruar dhe i karbonizuar ( pa u pasuruar me kripra dhe minerale). Klub soda uj ezme i filtruar, karbonizuar dhe i pasuruar me minerale. Prmbatja e sodiumit, mund t jet e lart, prandaj nuk rekomandohet pr njerz, qe vuajn nga tensioni i lart ose nga zemra, me prjashtim t rastit kur nuk ka prmbajtje sodiumi.

15. Prfitimet shndetsore dhe t metat Edhe pse ka pas rregulla relativisht mbi at q uji i ambalazhuar mund t prmbaj substanca t dmshme, shum njerz kan mendime pr prfitime t mundshme dhe t meta t ujit n shishe. Aktualisht, ka studime t shumta q tregojn marka t shumta shishe t ujit, q prmbajn substanca t dmshme. Sipas nj studimi 4 vjear shkencor nga ana e Kshillit t Burimeve Natyrore t Mbrojtjs s Mjedisit t Kosovs, mbi 1/3 e markave t testuara prmbajn ndots si : arsenik dhe kompozimet kancerogjene. Nuk ka standarde qeveritare q krkojn q uj n shishe t ket ndonj t mir, m paster ose m t sigurt se rubinet uji. Realiteti i ujit t ambalazhuar njihet m prceptimin e cilsis m t lart.

16. Trajtimi dhe ndotja e ujrave Ujrat natyror prmbajn shum substanca t tretura, t cilat marrin pjes n prberjen biologjike t sistemeve ujore, llojeve t shtazve, bimve dhe jan faktor n shum procese, t cilat kryhen n organizmat e gjall. Uji gjat prdorimit n amvisni ose industri, ndott m materie t ndryshme inorganike, organike e ndots t tjer dhe si uj i ndotur kthehet n mjedisin ton. Shfrytzimi i ujit t ktill para se t pastrohet, sht rrezik pr arsye se mund t prmbaj materie helmuese dhe mikroorganizma q zhvillohen n ujrat e ndotura, q shkaktojn shum smundje t rnda si jan : ethet, tifoja, kolera dhe virusi i hepatit.

17. Prve ujrave t ndotura urbane nga industria, ujrat ndoten edhe nga prdorimi i preparateve bujqsore (pesticidet) n tokat bujqsore dhe industriale. Kto ujra t ndotura para se t shkarkohen n ekosistem natyror nuk pastrohen dhe paraqesin rrezik pr botn bimore dhe shtazore q jetojn n ato ujra. Prve ksaj, veprimi toksik rrjedh edhe pr shkak t ujrave, q prmbajn prqendrime minimale t substancave, q vshtir eliminohen nga organizmi. Pra veprojn si helme kumulative p.sh. As, Pb, Hg etj.