1. KAPITULLI 1Uji, roli i tij n industri dhe ekonomi Prof. Dr.
Adem Dreshaj Njohja dhe kontrolli i cilsis s mallrave Departamenti:
Kontabilitet dhe financa
2. Uji, roli i tij n industri dhe ekonomi Uji n formn e tij t
pastr, sht lng pa shije dhe pa er. Ai sht i domosdoshm pr t gjitha
format e jets dhe njihet edhe si tretsi m i gjithanshm. Ai shte
lngu m I prhapur n tok. Ai gjendet m teper n oqeane dhe ksulat e
akullta polare, por edhe n lumenj. N planetin ton, uji sht n lvizje
t vazhdueshme e qarkulluese natyrore duke prfshir avullimin,
reshjet dhe derdhjen n det. Uji i prshtatshm pr tu pir nga njeriu,
quhet uj i pijshem. Uji q nuk sht i prshtatshm pr tu pir, por q nuk
sht i rrezikshm pr njerzit quhet uj i sigurt.
3. Vetit kimike dhe fizike Uji ka formulen H2O, q domethn se nj
molekul uji prbehet nga dy atome hidrogjen dhe nj oksigjen. Mund t
prshkruhet jonikisht si HOH, me jonin hidorgjen (H+ ) i lidhur me
grupin hidroksid (OH ). Uji sht n ekuilibr dinamik midis gjendjes s
gazt dhe asaj t lngt n temperatur dhe trysni standarde. Uji n
vetvete sht pa shije dhe pa ngjyr por n kontakt t gjat me ajrin
lidhet me dyoksidin e karbonit (CO2) dhe merr nj shije t thart
acidi karbonik q nuk sht i mir pr shndetin. N shkenc uji quhet
ndryshe edhe tretsi universal dhe sht e vetmja substance e pastr qe
gjendet ne natyre ne te tria gjendjet e lendes.
4. Burimet e ujit e siprfaqes s bots sht e mbuluar nga uji.
Por, vetem 1% e tij sht I nj cilsie t duhur pr tu pir. Burimet
ujore mund t jen riprtritse dhe jo riprtritse. Ajo pjes e ujit q
sillet n ciklin hidrologjik: toka-uji-avulli, avulli-ret-shiu- toka
sht burim ujor riprtritse. Por nj pjes e ujrave, posaqerisht ujrat
nntoksore nuk jan riprtritse.
5. Ujrat nntoksore dhe siprfaqsore Ujrat nntoksore jan burim
shum i rndsishm n t gjith botn, pasi e prbjn nj burim shum t
rndesishm pr furnizimin me uj t popullsis, agrokultures dhe
insdustris. Pr m tepr, ato kan nj rol esencial n mbshtetjen e
rrjedhave t ujit n prrenj e lumenj. Burimet kryesore t ndotjs s
ujerave siprfaqsore jan shkarkimet e ujrave urbane t paprpunuara i
ujrave t patrajtuara t aktiviteteve t ndryshme tregtare dhe
industriale si depozitimi i mbetjeve t ngurta urbane.
6. Hidrologjia Hidrologjia (rrjedh nga gjuha greke: hidro -uj,
logos shkenc; shkenca mbi ujin) sht shkenca q studion ujrat, vetit
fizike t tij dhe paraqitjen e tij n natyr. Pra hidrologjia studjon
s bashku ciklin hidrologjik dhe pasurit ujore. Hulumtimet
hidrologjike jan t rndsishme jo vetm se na ndihmojn q m mir t
njohim botn ku jetojm, por edhe dukshm iu ndihmon shkencave t tjera
t cilat merren me mjedisin jetsor.
7. Vetit tretse - Uji sht nj trets shume i mire dhe tret shume
lloje substancash. Substancat qe treten mire ne uj quhen
hidrofilike, mund t themi jan mike t ujit.Substancat qe nuk treten
mire ne uj quhet hidrofibike mund t themi se kan frik nga uji.
Anomalia e ujit - Uji gjat ftohjes tkurret n mnyr lineare deri
rreth temperaturs + 4 C. Pastaj n mnyr jolineare fillon tkurrjen
dhe n temperaturn + 4 C arrin densitetin m t madh prej 1kg/L. Me
ftohjen e mtejshme densiteti i tij nuk zvoglohet, por pr habi
zmadhohet gradualisht dhe n pikn e shkrirjes uji ka densitet m t
madh se n temperaturn + 4 C. Kjo dukuri quhet anomalia e ujit.
8. Prmbajtja e ult Minerale - Uj i lehtUji duhet t jet i leht
dhe pak i mineralizuar.Sasia e mineraleve t tretura n uj sht
njtregues baz pr ujin mineral natyral, paraqitur netiket n formn e
parametrit Mbetje e that n180C n mg / l". Sa m e ult t jet kjo
vler, aqm i mir sht uji. Ujrat me mbetje t that nn150 mg/l
konsiderohen ujra t leht.
9. Veorit e jashtzakonshme termale tujit Me uljen e temperaturs
rritet dendsia dhe kshtu q ato pjes q jan m t ftohta bhen m t rnda.
Pr kt arsye gjendjet e ngurta t lngjeve jan m t rnda se gjendjet e
tyre normale t lngta. Uji n t kundrt t t gjitha lngjeve tkurret
deri n nj rnie t caktuar temperature (+4 C) dhe m pas menjher n
mnyr t papritur fillon t bymehet. Kur ngrin, bymehet edhe m tepr.
Me shkrirjen e akullit apo me avullimin e ujit trhiqet nj sasi
nxehtsie nga prreth. E kur ndodh e kundrta e ksaj, jepet nxehtsi
jasht. Ky veprim prfaqson at term fizik q ne e
10. Vetm se kjo nxehtsi e ujit konsiderohet si m e larta e t
gjithave. N temperatura normale vetm amoniaku zotron nj energji t
fsheht ngrirjeje m t lart se uji. N nxehtsin e fsheht n avullim
asnj lng nuk mund t matet me ujin. Kapaciteti termal" i ujit, pra,
sasia e nxehtsis (energjis) s duhur pr t rritur nj grad temperaturn
e ujit sht m e madhe n krahasim me t gjitha lngjet. Prcjellshmria
termale e ujit, pra, aftsia e prcjellshmris s nxehtsis n krahasim
me lngjet e tjera sht pothuajse 4 her m e madhe. Prcjellshmria
termale e gjendjes s ngurt t ujit, pra, bors dhe akullit, sht e
ult.
11. Roli i ujit n organizmin ton Konsumimi i ujit sht i
vazhdueshm. Krkesat pr cilsin e ujit t pijshm, jan t dukshme.
Gjithashtu sht element tepr i rndesishm n reaksionet kimike
trupore, si: tretja dhe metabolizmi. Pa uj t mjaftueshm, ne jemi n
rrezik helmimi nga mbeturinat tona trupore. Trupi i nj njeriu t
zakonshem ka prafrsisht 43 litra uj, gjysma e t cilit gjendet n
qeliza. Gjaku sht 83% uj.
12. Pasojat e dehidratimit Nse nuk pini sasin e nevojshme t
ujit pr t I plotsuar nevojat tuaja trupore ju mund t kni kto
pasoja: Probleme n tretjeje Lkur t that Ngadalsim t organeve
trupore Probleme me mbajtjen e ujit Dhimbje muskujsh Rritje t
toksinave (helmeve) n trup Metabolizm t dobt t yndyrave t trupit
Dhjam t teprt dhe Muskuj t dobt dhe form t keqe trupore.
13. Llojet e ujrave n shishe N ditt e sotme, pr shkak t
shqetsimit pr ndotjen e ujit dhe pr shkak t reklamave t zgjuara, ka
plot lloje ujrash n shishe. Disa kushtojn m shum, e disa m pak. Ja
cilat jan llojet m t prhapura:1. Uj i pastruar uj ezme pa gas2. Uj
me xixa uj me gas q karbonizohet duke tretur dyoksid karboni3. Uj
mineral uj me prmbatje minerale q zakonisht vie nga burime
natyrore4. Uj burimi uj q buron natyrshm nga siprfaqja e toks.
14. Ndonjher prpunohet para se t shitet, ndonjher jo, uj
seltser- uj esme i filtruar dhe i karbonizuar ( pa u pasuruar me
kripra dhe minerale). Klub soda uj ezme i filtruar, karbonizuar dhe
i pasuruar me minerale. Prmbatja e sodiumit, mund t jet e lart,
prandaj nuk rekomandohet pr njerz, qe vuajn nga tensioni i lart ose
nga zemra, me prjashtim t rastit kur nuk ka prmbajtje sodiumi.
15. Prfitimet shndetsore dhe t metat Edhe pse ka pas rregulla
relativisht mbi at q uji i ambalazhuar mund t prmbaj substanca t
dmshme, shum njerz kan mendime pr prfitime t mundshme dhe t meta t
ujit n shishe. Aktualisht, ka studime t shumta q tregojn marka t
shumta shishe t ujit, q prmbajn substanca t dmshme. Sipas nj
studimi 4 vjear shkencor nga ana e Kshillit t Burimeve Natyrore t
Mbrojtjs s Mjedisit t Kosovs, mbi 1/3 e markave t testuara prmbajn
ndots si : arsenik dhe kompozimet kancerogjene. Nuk ka standarde
qeveritare q krkojn q uj n shishe t ket ndonj t mir, m paster ose m
t sigurt se rubinet uji. Realiteti i ujit t ambalazhuar njihet m
prceptimin e cilsis m t lart.
16. Trajtimi dhe ndotja e ujrave Ujrat natyror prmbajn shum
substanca t tretura, t cilat marrin pjes n prberjen biologjike t
sistemeve ujore, llojeve t shtazve, bimve dhe jan faktor n shum
procese, t cilat kryhen n organizmat e gjall. Uji gjat prdorimit n
amvisni ose industri, ndott m materie t ndryshme inorganike,
organike e ndots t tjer dhe si uj i ndotur kthehet n mjedisin ton.
Shfrytzimi i ujit t ktill para se t pastrohet, sht rrezik pr arsye
se mund t prmbaj materie helmuese dhe mikroorganizma q zhvillohen n
ujrat e ndotura, q shkaktojn shum smundje t rnda si jan : ethet,
tifoja, kolera dhe virusi i hepatit.
17. Prve ujrave t ndotura urbane nga industria, ujrat ndoten
edhe nga prdorimi i preparateve bujqsore (pesticidet) n tokat
bujqsore dhe industriale. Kto ujra t ndotura para se t shkarkohen n
ekosistem natyror nuk pastrohen dhe paraqesin rrezik pr botn bimore
dhe shtazore q jetojn n ato ujra. Prve ksaj, veprimi toksik rrjedh
edhe pr shkak t ujrave, q prmbajn prqendrime minimale t
substancave, q vshtir eliminohen nga organizmi. Pra veprojn si
helme kumulative p.sh. As, Pb, Hg etj.