ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

-----------------------------------------------------

NGUYỄN DANH THỰC

TIỂU THUYẾT ĐỘI GẠO LÊN CHÙA

CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH

NHÌN TỪ TÂM THỨC PHẬT GIÁO

LUẬN VĂN THẠC SĨ

Chuyên ngành: Lý luận văn học

Hà Nội – 2015

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

-----------------------------------------------------

NGUYỄN DANH THỰC

TIỂU THUYẾT ĐỘI GẠO LÊN CHÙA

CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH

NHÌN TỪ TÂM THỨC PHẬT GIÁO

Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Lý luận văn học

Mã số: 60 22 01 20

Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Lý Hoài Thu

Hà Nội – 2015

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi. Các nội

dung nêu trong luận văn là kết quả làm việc của tôi và chưa được công bố

trong bất cứ một công trình nào khác.

Hà Nội, tháng 12 năm 2015

Tác giả luận văn

NguyễnDanhThực

LỜI CẢM ƠN

Bằng sự kính trọng và long biết ơn sâu sắc, tôi xin chân thành cảm ơn

PGS. TS Lý Hoài Thu, người đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ tôi trong suốt

quá trình thực hiện đề tài.

Nhân dịp này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới các thầy cô giáo

khoa Ngữ văn, khoa sau Đại học - Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân

văn đã giảng dạy và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu tại

trường.

Tôi cũng xin được bày tỏ long cảm ơn sâu sắc tới bạn bè cùng gia đình

và những người thân đã động viên, quan tâm chia sẻ và tạo mọi điều kiện

giúp tôi hoàn thành tốt quá trình học tập, nghiên cứu tại trường.

Với trình độ và kiến thức còn hạn chế của người viết, luận văn chắc

chắn không tránh khỏi những thiếu sót. Kính mong nhận được sự lượng thứ

và góp ý chân thành của các thầy, cô giáo cùng bạn bè đã quan tâm đến vấn

đề được tìm hiểu trong luận văn.

Tôi xin trân trọng cảm ơn!

Hà Nội, tháng 12 năm 2015

Tác giả luận văn

Nguyễn Danh Thực

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài ............................................................................. 1

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................... 2

3. Mục đích nghiên cứu ....................................................................... 3

4. Đối tượng, phạm vi và phương pháp nghiên cứu ............................. 4

5. Bố cục luận văn ............................................................................... 4

CHƯƠNG 1 : TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ NGUYỄN XUÂN KHÁNH NHÌN

TỪ TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ VIỆT NAM VÀ PHẬT GIÁO VIỆT NAM

TRONG LÒNG DÂN TỘC .............................................................................. 4

1.1. Thân thế và sự nghiệp của nhà văn Nguyễn Xuân KhánhError! Bookmark not defined.

1.2. Tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh nhìn từ tiểu thuyết lịch sử

Việt Nam.. ............................................ Error! Bookmark not defined.

1.2.1. Khái niệm về tiểu thuyết lịch sử ..... Error! Bookmark not defined.

1.2.2. Tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh nhìn từ tiểu thuyết lịch sử

Việt Nam ................................................... Error! Bookmark not defined.

1.3. Phật giáo Việt Nam trong lòng dân tộcError! Bookmark not defined.

Tiểu kết chương 1 ..................................... Error! Bookmark not defined.

CHƯƠNG 2: PHẬT GIÁO VIỆT NAM TRONG DÒNG CHẢY DÂN TỘC

CUA TIỂU THUYẾT ĐỘI GẠO LÊN CHÙA CỦA NHÀ VĂN NGUYỄN

XUÂN

KHÁNH………………………………………………………..……Error!

Bookmark not defined.

2.1. Phật giáo Xứ Đoài qua tác phẩm “ Đội Gạo Lên Chùa”Error! Bookmark not defined.

2.2. Tinh thần nhập thế của Đạo Phật. .. Error! Bookmark not defined.

2.3. Con người với tâm thức Phật giáo qua tác phẩm “Đội Gạo Lên

Chùa” ................................................... Error! Bookmark not defined.

Tiểu kết chương 2 ................................... Error! Bookmark not defined.5

CHƯƠNG 3: TÂM THỨC PHẬT GIÁO VÀ NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG

NHÂN VẬT CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH TRONG TÁC PHẨM ĐỘI

GẠO LÊN CHÙA ......................................... Error! Bookmark not defined.7

3.1. Tâm thức Phật giáo trong Nguyễn Xuân KhánhError! Bookmark not defined.7

3.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật của Nguyễn Xuân Khánh trong Đội

gạo lên chùa. ...................................... Error! Bookmark not defined.3

Tiểu kết chương 3 ................................... Error! Bookmark not defined.3

KẾT LUẬN ................................................... Error! Bookmark not defined.6

TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 52

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Những thập niên gần đây vấn đề tâm linh Phật giáo rất được quan tâm,

văn chương nói chung và tiểu thuyết nói riêng, đời sống con người không chỉ

chú ý đến duy vật mà còn chú ý đến duy tâm, không những duy ý chí mà cả

tâm linh đời sống trong tiểu thuyết đương đại.

Nguyễn Xuân Khánh là một trong số ít các nhà văn nhận được những

đánh giá cao của giới phê bình, nghiên cứu. Số lượng tác phẩm của ông tuy

không đồ sộ nhưng hầu hết các tác phẩm đều có giá trị về mặt tư tưởng và thể

loại. Các tác phẩm của ông đều mang tính chân thực sâu sắc.

Tác phẩm Đội gạo lên chùa được ông viết ở tuổi 78, Nguyễn Xuân

Khánh được mệnh danh là “nhà văn cao tuổi nhất, viết dài nhất”. Đây cũng là

tác phẩm đặc biệt nhất vì nó hội tụ toàn bộ vốn kiến thức và kinh nghiệm

sống của cuộc đời ông. Đó là cả khối kiến thức sách vở và những trải nghiệm

của ông trong gần 80 năm cuộc đời. Nguyễn Xuân Khánh mang tư tưởng hiện

đại, viết cho những người hiện đại đọc, nên những vấn đề của cuốn sách đặt

ra không chỉ cần đúng với lịch sử mà còn phải là những vấn đề được người

đọc quan tâm. Bởi bất cứ cuốn tiểu thuyết lịch sử nào cũng đều có ảnh hưởng

của đời sống hiện đại. Muốn tác động tới tâm tư người đọc, người viết phải

mang những xúc động của mình vào trong từng trang viết.

Bản thân tôi cũng có duyên gắn bó với Phật giáo từ nhỏ - đi xuất gia và

được thấm nhuần giáo lý của Phật nên đặc biệt quan tâm đến tác phẩm Đội

gạo lên chùa của nhà văn Nguyễn Xuân Khánh vì nó truyền tải những vấn đề

rất đáng được quan tâm trong xã hội hiện đại ngày nay. Qua tác phẩm chính là

sự trải nghiệm và so sánh với hoàn cảnh của chính bản thân, mặc dù có sự

khác biệt về bối cảnh lịch sử, hoàn cảnh xã hội, môi trường xung quanh xong

cũng cảm nhận rất rõ sức sống cũng như tinh thần nhập thế của Phật giáo vô

2

cùng mạnh mẽ và linh hoạt dù chỉ 20 năm trở lại đây của chính bản thân. Qua

tác phẩm với tinh thần “ôn cố tri tân” tôi thấy có nhiều điểm cần suy ngẫm, giữ

gìn và phát huy, song cần bổ sungđể Phật giáo ngày nay thực sự chứng minh

được tinh thần nhập thế của mình trong một xã hội văn minh hơn, hiện đại hơn.

Đây là tác phẩm mang giá trị tư tưởng cao đáng được người đọc quan tâm.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Nhà văn Nguyễn Xuân Khánh tuy cầm bút đã lâu nhưng sự nghiệp của

ông chỉ thực sự được khẳng định từ khi tác phẩm Hồ Quý Ly ra đời. Do vậy

những công trình nghiên cứu khoa học về các sáng tác của ông chưa nhiều.

Một số bài nghiên cứu tại trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại

học Quốc gia Hà Nội có nghiên cứu về Nguyễn Xuân Khánh và tác phẩm của

ông như sau:

Luận văn thạc sĩ Tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh qua góc nhìn trần

thuật học của Hoàng Thị Hiền Lương. Công trình này, người viết khai thác về

vấn đề trần thuật học như: thời gian, không gian trần thuật; kết cấu, điểm nhìn

trần thuật và ngôn ngữ trần thuật.

Luận văn thạc sĩ Hư cấu nghệ thuật và sự thật lịch sử qua Hồ Quý Lý

và Giàn thiêu của Lê Thị Bích Hòa. Đề tài này nghiên cứu về nhiều vấn đề

xoay quanh hai tiểu thuyết lịch sử là Hồ Quý Lý của Nguyễn Xuân Khánh và

Giàn thiêu của Võ Thị Hảo về chất liệu lịch sử, cách khai thác chất liệu lịch

sử, sự thật lịch sử và hư cấu nghệ thuật trong hai tác phẩm này.Về vấn đề

nghệ thuật, người viết nghiên cứu về nghệ thuật kết cấu, nghệ thuật xây dựng

nhân vật và nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ. Có thể nói đề tài này được nghiên

cứu trong phạm vi khá rộng và sâu sắc.

Luận văn thạc sĩ Đặc điểm tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh qua

hai tác phẩm Hồ Quý Ly và Mẫu thượng ngàn. Đề tài này cũng nghiên cứu về

tiểu thuyết lịch sử và vị trí của Nguyễn Xuân Khánh trong tiến trình tiểu

3

thuyếtlịch sử. Các công trình nghiên cứu về Nguyễn Xuân Khánh thường

xoay quanh hai tác phẩm Hồ Quý Ly và Mẫu thượng ngàn, còn có một số

công trình nhỏ như niên luận khai thác các vấn đề về tác giả tác phẩm. Tuy

nhiên Đội gạo lên chùa do mới ra đời nên chưa có nhiều công trình khai thác

về tác phẩm và những vấn đề liên quan đến những tác phẩm ấy.

3. Mục đích nghiên cứu

Lịch sử việt Nam đã trải qua hàng nghìn năm dựng nước và giữ nước.

Quá trình đó đã rèn luyện và hun đúc nên những thế hệ con người Việt Nam

giàu lòng yêu nước, sẵn sàng xả thân để cứu nước, thương yêu con người,

thương yêu đồng loại, có tinh thần chịu đựng gian khổ, khó khăn… những

đức tính đó đã trở thành truyền thống mà hàng ngàn đời nay, những thế hệ

con người Việt Nam đã nâng niu, gìn giữ.

Sự phát triển nhanh chóng về nhiều mặt của thế giới ngày nay và nền

kinh tế thị trường đã tác động trực tiếp đến quốc gia, đã và đang làm chao đảo

nhiều giá trị tinh thần nói chung và đạo đức nói riêng. Nhưng yếu tố vốn được

xem là truyền thống đạo đức của các dân tộc và toàn thể nhân loại. Đối với xã

hội, từ khi chúng ta chuyển sang nền kinh tế thị trường bên cạnh nhiều cái

được, đã xuất hiện những cách sống và lối sống xa lạ, trái với các chuẩn mực

xã hội. Bất chấp những truyền thống tốt đẹp của dân tộc, một bộ phận trong

các tầng lớp, các thành phần xã hội khi mưu cầu lợi ích cá nhân đã trà đạp lên

các khuôn mẫu, các giá trị đạo đức đích thực.

Nguyễn Xuân Khánh là một người luôn trăn trở về những vấn đề văn

hóa – lịch sử, quyết tìm câu trả lời qua ba tiểu thuyết văn hóa - lịch sử: Hồ

Quý Ly, Mẫu thượng ngàn và Đội gạo lên chùa là câu trả lời thuyết phục nhất

cho các vấn đề lối sống văn hóa đang được đặt ra gay gắt. Qua tác phẩm này

nhà văn Nguyễn Xuân Khánh đã cảnh báo những lối sống tiêu cực và mở ra

4

một lối sống tích cực mang hơi thở của Phật giáo. Và đặc biệt là tâm thức

nhập thế của Phật giáo trong lòng dân tộc qua các tiến trình lịch sử.

4. Đối tượng, phạm vi và phương pháp nghiên cứu

Đề tài này quan tâm nhiều đến yếu tố Phật giáo trong tiểu thuyết lịch sử

Đội gạo lên chùa của Nguyễn Xuân Khánh. Vì thế, đối tượng của đề tài này

là Tâm thức Phật giáo biểu hiện trong Đội gạo lên chùa với sắc thái như thế

nào, có ý nghĩa và những đóng góp tích cực gì. Muốn tìm hiểu về vấn đề này

cần tìm hiểu về Phật giáo Việt Nam có quá trình lịch sử như thế nào, có ảnh

hưởng thế nào đến con người Việt Nam, từ đó tác giả đã nắm bắt và thể hiện

điều đó bằng cách nào trong tác phẩm.

Phạm vi nghiên cứu: Đề tài chỉ nghiên cứu trong phạm vi cuốn tiểu

thuyết Đội gạo lên chùa.

Phương pháp nghiên cứu: Chủ yếu dùng hai phương pháp phân tích và

tổng hợp. Phân tích để thấy được yếu tố Phật giáo được triển khai trong tác phẩm

như thế nào, sau đó tổng hợp lại để đưa ra ý nghĩa, tư tưởng của vấn đề. Đồng

thời cũng sử dụng phương pháp so sánh với các tác phẩm cùng tác giả và một số

tác phẩm của các tác giả khác để vấn đề tâm thức Phật giáo được nổi bật hơn.

5. Bố cục luận văn

CHƯƠNG 1: TÁC PHẨM NGUYỄN XUÂN KHÁNH TRONG BỐI

CẢNH TIỂU THUYẾT ĐƯƠNG ĐẠI VIỆT NAM

CHƯƠNG 2: TIỂU THUYẾT ĐỘI GẠO LÊN CHÙA CỦA NGUYỄN

XUÂN KHÁNH NHÌN TỪ TÂM THỨC PHẬT GIÁO

CHƯƠNG 3: TÂM THỨC PHẬT GIÁO, NGHỆ THUẬT XÂY

DỰNG NHÂN VẬT VÀ THÔNG ĐIỆP CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH

KẾT LUẬN

TÀI LIỆU THAM KHẢO

5

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Trần Thị An (2007), “Sức ám ảnh của tín ngưỡng dân gian trong tiểu

thuyết Mẫu Thượng Ngàn”, Tạp chí Nghiên cứu Văn học, (số 6), tr. 8-12.

2. Đào Duy Anh(2010), Việt Nam văn hoá sử cương, Nxb Văn học

3. Lại Nguyên Ân (2003), 150 thuật ngữ văn học, Nxb Đại học Quốc gia

Hà Nội.

4. Bakhin.M (1992), Lý luận và thi pháp tiểu thuyết, Trường Viết văn

Nguyễn Du, Hà Nội.

5. Nguyễn Thị Bình (1999), “Một vài đặc điểm của tiểu thuyết mới”, Văn

học, (số 6), tr. 5-9.

6. Hoàng Cát (2000), “Tiểu thuyết “Hồ Quý Ly”. Thưởng thức và cảm

nhận”, Tạp chí Sách, (số 11), tr. 7-11.

7. Văn Chinh (2007), “Nơi bắt đầu Mẫu Thượng Ngàn của Nguyễn Xuân

Khánh”, Báo Tiền phong cuối tuần, (số 11), tr. 5-7.

8. Văn Chinh (2012), “Tinh thần dân chủ Phật giáo Việt qua tiểu thuyết

Đội gạo lên chùa của Nguyễn Xuân Khánh”, Văn nghệ, (số 6), tr. 8-12.

9. Phạm Vũ Dũng (2006), Hỏi và Đáp về cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb

Văn hóa thông tin.

10. Đoàn Ánh Dương (2010), “Tự sự hậu thực dân: lịch sử và huyền thoại

trong Mẫu Thượng Ngàn của Nguyễn Xuân Khánh”, Nghiên cứu Văn

học, (số 9), tr. 12-15.

11. Đoàn Ánh Dương (2011), “Kiến giải về dân tộc trong Đội gạo lên chùa

của Nguyễn Xuân Khánh”, Văn nghệ, (số 27), tr. 12-15.

12. Phạm Đức Dương (2000), Văn hoá Việt Nam trong bối cảnh Đông Nam

Á, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.

13. Nguyễn Đăng Duy (1999), Phật giáo với văn hóa Việt Nam, Nxb Hà Nội.

6

14. Phan Cự Đệ (1974), Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại, tập 1, Nxb Đại học

và Trung học chuyên nghiệp, Hà Nội.

15. Hà Minh Đức (chủ biên, 2001), Lí luận văn học, Nxb Giáo dục.

16. Nguyễn Khoa Điềm (1995), Bản sắc Văn hóa Việt Nam in trong Văn hóa

và phát triển, Nxb Văn hóa thông tin.

17. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (đồng chủ biên,1999), Từ

điển thuật ngữ văn học, Nxb Giáo dục.

18. Quang Hậu (2000), “Trò chuyện cùng tác giả cuốn tiểu thuyết Hồ Quý

Ly”, Báo Pháp luật, (số 22), tr. 5-9.

19. Lê Thị Thúy Hậu (2009), Thế giới nghệ thuật trong tiểu thuyết Hồ Quý

Ly và Mẫu Thượng Ngàn của Nguyễn Xuân Khánh, Luận văn Thạc sĩ,

Trường Đại học Vinh.

20. Hoàng Thị Thúy Hòa (2007), Đặc điểm tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân

Khánh, Luận văn Thạc sĩ, Trường Đại học Vinh.

21. Thu Huyền (2006), Nguyễn Xuân Khánh, “Với nhà văn trải nghiệm

không có gì là phí”, Báo Văn nghệ Trẻ, (số 30), tr. 4-7.

22. Kundera.M (1998), Nghệ thuật tiểu thuyết (Nguyên Ngọc dịch), Nxb Đà Nẵng.

23. Đinh Gia Khánh (1992), “Tục thờ Mẫu và những truyền thống văn hóa

dân gian Việt Nam”, Văn học,(số 5), tr. 12-15.

24. Nguyễn Xuân Khánh (1990), Miền hoang tưởng, Nxb Đà Nẵng.

25. Nguyễn Xuân Khánh (2000), Hồ Quý Ly, Nxb Phụ nữ, Hà Nội.

26. Nguyễn Xuân Khánh (2001), “Vài suy ngẫm về nghề văn”, Văn nghệ,(39).

27. Nguyễn Xuân Khánh (2006), Mẫu Thượng Ngàn, Nxb Phụ nữ, Hà Nội.

28. Nguyễn Xuân Khánh (2011), Đội gạo lên chùa, Nxb Phụ nữ, Hà Nội.

29. Đào Thị Lý (2010), Nhân vật trong tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh

(Qua hai tác phẩm Hồ Quý Ly và Mẫu Thượng Ngàn), Luận văn Thạc sĩ,

Đại học Vinh.

7

30. Đặng Văn Lung (2004), Văn hóa thánh Mẫu, Nxb Văn hóa Thông tin,

Hà Nội.

31. Nguyễn Đăng Mạnh (2006), Con đường đi vào thế giới nghệ thuật của

nhà văn, Nxb Giáo dục Hà Nội.

32. Nhiều tác giả (1996), Văn hóa đại cương và cơ sở văn hóa Việt Nam,

Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội.

33. Phan Ngọc (2002 ), Bản sắc văn hoá Việt Nam, Nxb Văn học.

34. Phan Ngọc, Văn hoá Việt Nam và cách tiếp cận mới, Nxb Văn học

35. Đỗ Hải Ninh (2010), “Mẫu Thượng Ngàn”, Từ điển tác giả văn xuôi Việt

Nam, tập 3, Nxb Giáo dục Việt Nam.

36. Đỗ Hải Ninh (2009), “Quan niệm về lịch sử trong tiểu thuyết của

Nguyễn Xuân Khánh”, Nghiên cứu Văn học, (số 2), tr.13-15.

37. Trần Đình Sử (1998), Dẫn luận thi pháp học, Nxb Giáo dục.

38. Trần Đình Sử (chủ biên, 2008), Lí luận văn học, tập 2, Nxb Đại học Sư

phạm Hà Nội.

39. Mai Anh Tuấn (2011), “Tiểu thuyết như một tham khảo Phật giáo” (Đọc Đội

gạo lên chùa của Nguyễn Xuân Khánh), Tạp chí Nhà Văn, (số 8), tr. 7-11

40. Bùi Việt Thắng (2000), Bàn về tiểu thuyết, Nxb Văn hóa – Thông tin, Hà Nội.

41. Trần Ngọc Thêm (1999), Cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb Giáo dục.

42. Trần Ngọc Thêm (2001), Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam, Nxb Tp. Hồ

Chí Minh.

43. Ngô Đức Thịnh (2007), Về tín ngưỡng lễ hội cổ truyền, Nxb Văn hóa -

Thông tin Hà Nội.

44. Ngô Đức Thịnh (chủ biên, 1996), Đạo Mẫu ở Việt Nam, tập 1, khảo cứu,

Nxb Văn hóa- Thông tin Hà Nội.

45. Ngô Đức Thịnh (chủ biên, 1996), Đạo Mẫu ở Việt Nam, tập 2 , khảo cứu,

Nxb Văn hóa- Thông tin Hà Nội.

8

46. Nguyễn Đức Thuận (2005), “Về thuật ngữ tiểu thuyết trên Nam phong

tạp chí”, Nghiên cứu Văn học, (số 2), tr. 6-9.

47. Đỗ Lai Thúy (1999), Hồ Xuân Hương hoài niệm phồn thực, Nxb Văn

hóa thông tin.

48. Nguyễn Văn Tùng (2005), “Milan Kundera và quan niệm về nghệ thuật

tiểu thuyết”, Văn học, (số 6), tr. 10-12.

49. Trần Thị Trường (2001), “Những nhân vật nữ trong tiểu thuyết Hồ Quý

Ly”, Báo Giáo dục thời đại chủ nhật (số 26), tr. 4-7.

50. Hòa Vang (2000), “Hấp lực của Hồ Quý Ly”, Báo Phụ nữ Việt Nam, (số

48), tr. 5-8.

51. Nguyễn Như Ý (chủ biên, 1998), Đại từ điển Tiếng Việt, Nxb Văn hóa –

Thông tin, Hà Nội.

52. Đỗ Ngọc Yên (2000), “Mắt bão giữa trần ai”, Báo Sức khỏe và Đời sống,

(số 74), tr. 11-13.